DOGAANJE NARODA U CRNOJ GORI POLITIKO-PROPAGANDNI OKVIR

Radenko eki
The Anti-Bureaucratic Revolution in Montenegro begun with public gatherings where people expressed their solidarity with Serbs and Montenegrins in Kosovo and the politics of Slobodan Miloevi. Animating workers, students and other citizens under the form of accumulated social problems and also adding the events in Kosovo to that social propaganda base, and later directing all that discontent at the Republics bureaucracy represented a successful propaganda technology which resulted in replacing of Montenegrin political elite of that period.

U uslovima ekonomske krize, pada proizvodnje i porasta inflacije, brojnih devalvacija dinara, narastajuih nacionalistikih tenzija kako u samoj republici, tako i na prostoru cijele SFRJ, Crna Gora, kao prostorno i brojano najmanja od est federalnih republika, ulazi u proces viestranaja, atmosferu populizma1,
1 Narod se esto pominje u svakodnevnom govoru, u politici, teoriji, nauci. Jo prema drevnoj latinskoj izreci, glas naroda smatrao se glasom boijim Vox populi, vox dei. Sa modernim dobom narod postaje nosilac suverene politike vlasti... Na narod se pozivaju mnogi pokreti u novijoj istoriji. Zato ih nazivaju populistikim. Populizam se esto predstavlja kao izraz organske cjeline naroda, mada takvo neto realno ne postoji osim kao mitska slika. Ali deava se da populizam obuhvati vei dio naroda koji se osea i ponaa kao integralna ili apsolutna veina.. (N. Popov, specijalni dodatak Srpski populizam od marginalne do dominantne pojave, Vreme, 24. maj 1993).
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

295

Radenko eki

graanskih ratova i hiperinflacije, kao glavnih karakteristika prve polovine 90-ih. Optereena teretom prolosti, svojevrsne dihotomije crnogorstva i srpstva koje se prelamalo, kako u politikom ivotu, tako i u javnosti i u nauci, velikim brojem visokih vojnih oficira u JNA proizalih iz rata i nakon njega Crna Gora je predstavljala izuzetno sloenu i komplikovanu cjelinu kao vieetnika i vievjerska republika. Manipuliui specifinou nacionalnog oeanja, apostrofirajui ratniku prolost i slobodarski duh novonastali politiki akteri nastojali su da u optem ekonomskom i drutveno-politikom haosu pridobiju to vei broj glasaa za svoje ideje i ciljeve, ne birajui pri tome sredstva, metode ni tehnike. Ponovo otvarajui crnogorske podjele na bjelae (pristalice bezuslovnog ujedinjenja 1918. i dinastije Karaorevia) i zelenae (pristalice uslovnog ujedinjenja i dinastije Petrovia); komuniste i etnike, iznosei u javnosti decenijama prikrivane zloine komunista u lijevim grekama tokom i nakon Drugog svjetskog rata, golootoka stradanja, podeanje od strane komunista na etnike zloine unosila se dodatna konfuzija na ve uzavrelu drutveno-politiku scenu.2 Zahvaljujui upravo ovakvim specifinostima i karakteristikama Crna Gora je predstavljala plodno tlo za razne vrste nacionalizama i politikih ciljeva i ideja, kako prikrivenih u socijalnoj formi, tako i otvorenih u obliku ultranacionalizma i ovinizma. Talas mitinga i tzv. Antibirokratska revolucija u prvom periodu u obliku podrke i solidarnosti Srbima i
2 U knjizi Janusovo lice istorije odabrani lanci i rasprave, (Vijesti, Podgorica, 2000. str. 263., . Rastoder istie ideju o etiri generacije crnogorskih raskola: ... Uslovno, ove generacije mogli bi nazvati sledeim imenima: Nikolina djeca (umorni ratnici), Paievi omladinci (ujedinitelji), djeca komunizma (revolucionari) i Slobodanovi aci (kormilari plutajueg broda). Kao reperne godine smjena ovih generacija mogue je uzeti: 1918, 1941, i 1989, to ne znai da se one i poslije ovih datuma ne pojavljuju u raznim vidovima... 296
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

Crnogorcima na Kosmetu u kombinaciji sa socijalnim zahtjevima i apostrofiranjem nesposobnosti tadanje komunistike republike elite imao je za posljedicu promjenu vlasti. Nepovoljna opta drutveno-ekonomska i politika situacija, kako na prostoru itave SFRJ tako i u samoj Crnoj Gori, u kombinaciji sa prelivanjem nacionalizama i manipulisanjem njime, predstavljala je plodno tlo za razne vidove politiko-propagandnog djelovanja. Populistiki mitinzi koji su se pokazali kao oprobana i uspjena forma za propagandno djelovanje postali su od sredine 1988. godine nezaobilazan dekor u drutveno-politikom ivotu Crne Gore. U poetku organizovani u formi solidarisanja sa Srbima i Crnogorcima na Kosmetu u kombinaciji sa socijalnim zahtjevima, planski su prelazili u revolt prema tadanjem rukovodstvu u Crnoj Gori. Pojava Memoranduma SANU 1986. godine je u poetnom periodu doekana sa utanjem kako na saveznom, tako i na republikim nivoima (osim crnogorskog).3 Pojava Memoranduma i angaovanje Akademije nauka (SANU), moglo bi se okarakterisati kao vid indirektne propagande kroz prezentovanje naunih i strunih istraivanja i njihovim smjetanjem u odgovarajuu formu, koristei logiki valjanu argumentaciju u odgovarajuem kontekstu, emotivno obojenu.

3 ira javnost je o njemu vie saznala iz komentara u Veernjim novostima 24. septembra 1986. (vieti vie u Duga, vanredno izdanje, jun, 1989.) Vjerovatno se ne bi o Memorandumu raspravljalo u Predednitvu CK SK CG da tada na everu Crne Gore, odn. u Pljevljima nije pokrenuto potpisivanje peticije o podrci Memorandumu, sa nekoliko desetina potpisa, meu kojima je bilo i 12 lanova Saveza komunista. Nakon osude tog dokumenta od strane crnogorskog vrha, dolo je do izvjesnog zahlaenja odnosa sa tadanjim rukovodstvom Srbije (V. Koprivica, B. Vojii, Prevrat 89, Liberalni savez Crne Gore, Podgorica, 1994. str. 8).
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

297

Radenko eki

U ljeto 1988. godine, prije najavljenih mitinga za podrku Srbima i Crnogorcima na Kosovu, crnogorsko vostvo je u vie navrata stavljano na probu odanosti tadanjem komunistikom rukovodstvu u Srbiji. Kao primjer takvog djelovanja je i pokuaj organizovanja politikih zborova radnika u Crnoj Gori radi podrke srpskom rukovodstvu i njegovoj proklamovanoj politici prema stanju na Kosmetu. Poto se u tome nije uspjelo, traeno je da se takvi zborovi organizuju u djelovima preduzea ija su matina edita na podruju Srbije. Energino suzbijanje i tog pokuaja bio je jo jedan minus na raun tadanjeg crnogorskog rukovodstva.4 Predednitvo CK SK Crne Gore trailo je od optinskih komiteta SK da takve politike akcije, koje su oigledno bile dirigovane iz Beograda, ne dozvole na svom podruju, ime su pali u svojevrsnu politiku nemilost. Ovo bi se moglo podvesti pod vid tehnike vertikalnog propagandnog djelovanja, jer se sa nivoa institucionalno zatienog autoriteta i hijerarhijski nadreene pozicije, nastoji ubjeivaki (persuazivno) djelovati uz kombinaciju sa naelom pojednostavljivanja slike svijeta, odnosno kreiranja figure neprijatelja (nacionalistikih snaga), uz emotivni naboj, kategorizaciju i diskreditovanje, ime se poveava uvjerljivost poruke, stvara se u javnosti odreena atmosfera ugroenosti i pronalaze krivci (tzv. blame-placing).
4 Predednitvo CK SKJ 8. oktobra 1988. je zauzelo stav povodom prelivanja mitinga u Crnu Goru: Nacionalistike snage pokuale su iskoristiti protestni skup u Titogradu da puistikim putem smijene rukovodstvo SK Crne Gore i da ugroze njen ustavni poloaj kao ravnopravne lanice jugoslovenske federacije. Zloupotrebljavajui gostoprimstvo crnogorskog naroda i djelujui na platformi srpskog nacionalizma, takve militantne grupe i pojedinci, u saveznitvu sa svojim istomiljenicima u Crnoj Gori, sve agresivnije dovode u pitanje postojanje crnogorske nacije, njene istorije, kulture... (Monitor, 10. oktobar 2008, str. 22). 298
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

S druge strane, S. Miloevi5 je od crnogorskog rukovodstva oigledno oekivao etvrti glas koji mu je bio neophodan za kontrolu odluivanja u federaciji (Srbija je imala jedan glas, pokrajine po jedan, uz crnogorski, to je bilo etiri, dakle, koliko i svi ostali, pa se mogla blokirati svaka odluka na saveznom nivou).6
5 Govorei o Slobodanu Miloeviu na 8. ednici CK SK Srbije, Vidoje arkovi, tadanji lan Predednitva CK SKJ je izmeu ostalog rekao: Na samom tome plenumu on je istupao kao ovjek reformi, kao dosledni titoista, kritikovao je srpski nacionalizam kao guju u njedrima srpskog naroda i slino. Ali je ubrzo poeo sve vie da klizi u zagrljaj tog istog nacionalizma. Tada su i sukobi, moji i drugih lanova Predsjednitva CK SKJ, sa njegovim stavovima postajali sve ei i sve otriji. Kritikovali smo njegove stavove oko ocjene situacije na Kosovu, organizovanja masovnih mitinga po Srbiji i njihovog izvoza u druge republike, puistikog smjenjivanja legalno izabranih rukovodstava u ime naroda, njegovu politiku homogenizacije naroda na nacionalistikim osnovama, njegovo mlako reagovanje na sve besomuniju hajku nacionalista i antikomunista protiv NOB-a, Ustava od 1974 ... Ali smo ih kritikovali ne kao radikalan nacionalistiki zaokret u odnosu na dotadanju politiku SKJ po nacionalnom pitanju, ve kao stavove proistekle iz birokratske ambicioznosti mladog politiara, koji nastoji da uvrsti svoj liderski poloaj, ak i preko izvjesnog paktiranja sa nacionalistima. Tek u drugoj polovini 1988. godine, Predsjednitvo je, pa i ja kao njegov lan, postalo svjesno da se ne radi o tome, ve o dubokom zaokretu, dubokom poniranju u nacionalistike vode do razmjera koje e da razbiju SKJ i Jugoslaviju. Zato protiv svojih interesa, Pobjeda, 11. oktobar 1998, str. 7. 6 O tome, kako je sa svojim najbliim sagovornicima u Predednitvu doivljavao Miloevia i njegovu pobjedu na VIII ednici, vrlo otvoreno govori Stipe uvar, tadanji kandidat za predednika CK SKJ u sljedeem mandatu, u feljtonu splitskog Feral Tribuna marta 1994. g. Na pitanje novinara: Tko su tada bili Vai politiki istomiljenici?, uvar odgovara: Prije svih Vidoje arkovi i Marko Orlandi s kojima sam se neto vie druio .... esto smo razgovarali o Miloeviu i jedan drugoga uvjeravali: uj, ako Miloevi
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

299

Radenko eki

Miloevi se prema Predednitvu CK SKJ ponaao kao prema I. Stamboliu. Dok nije sasvim uvrstio svoju poziciju u Srbiji kao neprikosnovenu ponaao se kooperativno, drueljubivo. Potom je, sve otvorenije postajao netolerantan, arogantan, iskljuiv i bez elje za postizanje opteg kompromisa (M. Orlandi, 1997:246). I pored stava CK SKJ sa njegove 16. ednice da se mitinzi solidarnosti ne odravaju van teritorije Srbije, mitingom u Titogradu uinjen je proboj za dalje mitinge. Tada je najavljen i miting u Nikiu za dan njegovog osloboenja (18. septembar). Ove bi se mogla uoiti elja organizatora, da kroz tehniku transfera, povezivanjem sa pozitivno opteprihvaenim znaajem odreenog jubileja u drutvu i u kombinaciji sa metodikim postulatom pojednostavljivanja slike svijeta, budui da je rije o odslikavanju svijeta putem simbola samim vezivanjem za datum koji izaziva pozitivna oeanja, u kolektivnoj svijesti izazove prijem i pozitivna podloga prema onome ta se eli prezentovati na skupu. Tokom ljeta i jeseni 1988., mitinzi su preplavili Srbiju i Crnu Goru, a pokuavali su da ih organizuju i u drugim republikama. Noenje moti kneza Lazara, svojevrsna populistika retorika protiv birokratije starog reima, manipulisanje pitanjem Kosova, negativno karakterisanje neposlunih rukovodstava u

raisti s memorandumskom politikom obrauna s Titom (a time i s Jugoslavijom kakva je ostala nakon Tita), to e biti jedino to nas moe spasiti. A ako pak sam postane zarobljenikom nacionalizma, lake emo se moda obraunati s njim nego li s Ivanom Stamboliem, kojega proteira sva srpska nacionalna elita, i to upravo ona koja je sroila Memorandum SANU ... U Miloeviu tada nisam prepoznao kaplara za dovrenje upravo takve politike. Naprotiv, smatrao sam da mu treba dati ansu. ivot me je, meutim, demantirao ve u onom trenutku kada sam postao predsjednikom Predsjednitva CK SKJ B. Mamula, Sluaj Jugoslavija, CID, Podgorica, 2000, str. 118. 300
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

Vojvodini i Crnoj Gori samo su neki od propagandnih oblika korienih u cilju postizanja eljenih ciljeva. U mitingakom pokretu na djelu je ostvarivano jedinstvo, odnosno nacionalna homogenizacija7 i kompaktnost. I ove moemo uoiti propagandnu tehniku transfera, tj. djelovanje na asocijativni plan i izbjegavanje potpunije racionalne kontrole, uspostavljanje veza izmeu identiteta, odnosno znaaja objekta sa koga se vri transfer (u ovom sluaju moti kneza Lazara) i identiteta politikog subjekta (organizatora noenja i njegovih ideja i stavova). Naravno, ova tehnika je u ovom sluaju kombinovana i sa propagandnom tehnikom akcije, jer se zasniva na peruazivnosti dogaaja kao takvog, u snanom i neposrednom propagandnom dejstvu samog ina uestvovanja pojedinca u kolektivnoj akciji (u ovom sluaju noenja moti). Takoe je putem tzv. propagande integracije djelovano u cilju postizanja to vee homogenosti i kohezije publike.
7 Miljan Radovi, predednik Predednitva CK SK Crne Gore, govorei o opasnostima nacionaliazma, istakao je: U Crnoj Gori najveu opasnost predstavljaju crnogorski i velikosrpski nacionalizam, koji se poslednjih mjeseci agresivnije ispoljavaju. Grupice i pojedinci, pod firmom bavljenja etnogenezom, negiraju istorijske i kulturne veze srpskog i crnogorskog naroda, sa ciljem da po svaku cijenu dokau autohtonost etnogeneze crnogorske nacije. Velikosrpski negira postojanje crnogorske nacije i njene kulture, ne libi se od direktnih javnih napada na politiku SK Crne Gore i njeno rukovodstvo.4 Brkovi i Zekovi temelje crnogorsku naciju na dvijema injenicama: prva injenica se odnosi na tezu da su srpski i crnogorski etnos oduvijek bili, od dolaska Slovena na Balkan dva toka slovenstva, jedno vee, drugo manje, koji su uporedo tekli, ali ije su matice ostajale u svojim koritima. Po drugoj injenici, srpska svijest u Crnoj Gori, nacionalna svijest, i nije bila stvarno nacionalna svijest ona je bila samo prividna, a stvarno se radilo o vjerskoj svijesti o pravoslavlju. Risto Kilibarda, Ideologije kontrarevolucija, Pobjeda, 10. 02. 1988.
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

301

Radenko eki

Od samog poetka odravanje skupova bilo je demagoki populizam, a propagandno se tvrdilo da su to spontani pokreti i okupljanja naroda, iako se radilo o organizovanom pokretu.8 Radi boljeg i efikasnijeg propagandnog djelovanja taj pokret se vjeto koristio nezadovoljstvom naroda zbog deavanja na Kosmetu, kao i tekom ekonomskom situacijom i predstavljao se kao pokret usmjeren na savladavanje krize, odnosno, kao pokret sa prvenstveno socijalnim zahtjevima. Na mitinzima su bile dosta brojne parole o samoupravljanju, borbi protiv biro8 Jo u prvim danima poslije Drugog svjetskog rata, novouspostavljena komunistika vlast kreirala je spontane demonstracije kao izraz optenarodne volje. Donijeta je na primjer: Direktiva CK KPJ iz 1945. godine da se organizuju spontane demonstracije protiv kralja Petra II i da se izvikuju unaprijed pripremljene parole (Dnevnik Drae Markovia, Intervju, maj 1997, str. 64). V. Kekovi, tada elni ovjek crnogorske SDB, u knjizi Vrijeme metea 1988 -1989 (KPZP, Podgorica, 2002.) ukazao je na bezbjedonosnu i propagandnu komponentu tih dogaaja, dajui u prilogu izvorni dokument - izvod iz tajnog dosijea SDB kao ilustraciju dogaaja o kojima je rije, autorovo izlaganje u tadanjoj skuptini SFRJ (24. januar 1989.), kao i na bezbjedonosni aspekt narodnih mitinga u Crnoj Gori. Na osnovu operativnih podataka i prislukivanja telefonskih razgovora crnogorski SDB u akciji Korab razotkriva kako se ne radi ni o kakvoj autentinoj pobuni graana Crne Gore, ve o organizovanom puu pod dirigentskom palicom Miroslava olevia. Crnogorska tajna policija u stopu prati olevia, parole i pjesme koje su uzvikivali uesnici sa Kosova (meu kojima Hoemo oruje i Dajte nam oruje) poinjale su na znak olevia, koji se nalazio na prostoru iza bine. Inspektori SDB-a Crne Gore u akciji Korab uredno biljee i nacionalistike pjesme, koje se pjevaju po mitinzima. Tako je i republiki javni tuilac Boidar Vuksanovi u Skuptini Crne Gore potvrdio da se tokom proslave Badnje veeri 1989., ispred crkve Svetog ora, u tadanjem Titogradu, pjevalo: Ko je drugi, ja sam prvi da pijemo turske krvi! i Slobodane poalji salate, bie mesa klaemo Hrvate!. 302
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

kratije, protiv odnaroenih funkcionera. Kosovo je predstavljalo dobro sredstvo za manipulaciju u svim sluajevima i situacijama. Neizbjeno se nametao utisak da i nije bitno da li e se u rjeavanju otvorenih pitanja postii uspjeh ili ne, nego da se ta otvorena pitanja iskoriste kao povod za krizu, za vanredna sredstva.9 Meutim, zborovi podrke nijesu dali oekivani efekat, i vie su predstavljali opipavanje snage i reakcija aktuelne vlasti. Poslije zborova podrke doli su na red mitinzi solidarnosti sa ugroenim Srbima i Crnogorcima na Kosovu od strane albanskog nacionalizma.10 Prvi takav miting van Srbije odran
9 Raznolikost mitingakog repertoara ukazivala je na heterogenost sastava uesnika mitinga. Jedan dio uesnika forsirao je nacionalistiki stil izraavanja. Tako je na miting u Beograd 19. novembra 1988. iz Crne Gore otputovalo oko 3.000 lica, najvie iz Nikia i dr. U toku putovanja, od strane pojedinih ekstremnih grupa pjevane su provokativne pjesme i uzvikivane parole: U Titograd kraj Morae osta vlada da nam plae, uranovi Veseline izdajnie domovine, Oj Vidoje arkoviu drugi Vue Brankoviu, a i Marko isto tako..., Crna Gora sada plae Rankoviu ko te smae, uta gredo, crnogorska bruko specijalac radnike je tuko, Na Kosovu opet nema mira Azem Vlasi Srbe provocira, Aoj, Vlasi i Jaari ekaju vas cirkulari, Crna Gora sad se pita kad e Slobo mjesto Tita, Crna Gora i Srbija to je jedna familija i dr. (prema M. Orlandi, U vrtlogu, Montenegropublic, Podgorica, 1997, str. 270). 10 Izjava nekadanjeg visokog funkcionera sa Kosova Fadilja Hode iz 1986.: Ima pojedinanih primjera silovanja na Kosovu. Mislim da bi privatnim kafanama na Kosovu trebalo dozvoliti da dovode, da zapoljavaju ene iz drugih krajeva Jugoslavije. Onda bi se ovi pojedinci koji siluju ene drugih narodnosti mogli da iivljavaju na takvim mjestima. Albanke to ne doputaju, ali Srpkinje i druge bi to htjele, pa zato im to onda ne dopustiti.. (N. Popov, Srpska strana rata, B92, 2002, str. 210) imala je negativan efekat i odjek u tadanjoj jugoslovenskoj javnosti. Ova izjava je pokrenula itavu lavinu protestnih okupljanja na Kosovu, bila je tema velikog broja novinskih tekstova, i predstavljala je dodatno dolivanje ulja na vatru na ve uzavrelu i zategnutu atmosferu.
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

303

Radenko eki

je u Titogradu 20. avgusta 1988. godine.11 Kako je tada pisala Pobjeda, vie od 25.000 itelja glavnog i drugih gradova Crne Gore jednoduno na dananjem mitingu solidarnosti dalo podrku opravdanim zahtjevima Srba i Crnogoraca sa Kosova da se odlunije, bre i energinije i odgovornije suzbije kontrarevolucionarno djelovanje albanskih nacionalista i separatista (Pobjeda, 21. avgust 1988. str. 1). Skandirano je: Stradanja na Kosovu su i naa stradanja, Od Kanjie do Prizrena Srbija je jedna zemlja, Hoemo nepodijeljenu Srbiju, Nakon mitinga: Hoemo oruje, Ko to kae ko to lae, Listaj goro cvjetaj cvijee, Crna Gora u boj kree, Igrale se delije. Na mitingu su izmeu ostalih govorili B. Kovaevi lan RK SSRN CG, M. olevi12
11 Dvadestoga avgusta 1988. godine, jutro je najavljivalo tropski dan. Jo u ranim jutarnjim asovima u Titograd su poeli da pristiu graani srpske i crnogorske nacionalnosti sa Kosova. Doputovali su autobusima, vozom i sa vie od 200 putnikih automobila. Po procjenama bilo ih je oko 2.000. Istovremeno, dolazili su i graani iz drugih krajeva Crne Gore, a registrovan je i dolazak desetak putnikih automobila iz Trebinja. Kolona titogradskih taksista otila je na Bioe, u susret kosovskim Srbima i Crnogorcima. Tu su im priredili srdaan doek i potom se, uz jeku sirena, dugaka kolona vozila slila u Titograd. Kolona vozila je oko 9 sati prola titogradskim ulicama izazivajui simpatije i blagonaklonost graana. Zaustavili su se kod hotela Crna Gora i odatle pjeke, takoe u koloni, proli glavnom titogradskom ulicom. Zanimljivo je da se na samom elu kolone nalazilo i jedno sveteno lice. Skandiralo se: Mi smo vaa braa, ivot damo - Kosovo ne damo, Kosovo je Srbija. Mnogi prolaznici su bili istinski ganuti, bilo je i suza. Za to vrijeme na Trgu Ivana Milutinovia uurbano je dekorisana bina. Po instrukcijama optinskog taba sa ozvuenja je grmjela revolucionarna muzika. Oko 11 sati Trg Ivana Milutinovia bio je tijesan da primi sve uesnike. (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, Liberalni savez, Podgorica, 1994, str. 27).
12 Jedan od glavnih organizatora populistikih mitinga na Kosovu, Voj-

vodini i Crnoj Gori, M. olevi je govorei o S. Miloeviu i porastu njegove harizme u narodu istakao i sledee: Mi ga na vlast nismo doveli, ali da smo ga 304
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

(sekretar odbora za odlazak kosovskih Srba i Crnogoraca na protestne mitinge van Pokrajine), S. Arsi Basara. Okupljeni Srbi i Crnogorci sa Kosova, Titograani i ostali koji su se nali na Trgu Ivana Milutinovia svoje raspoloenje izrazili su i sa vie od 30 transparenata. Meu njima bilo je onih u kojima se prozivaju pojedini dravni i partijski funkcioneri: Zato u 12? Ve je minut do 12!, Traimo miran san srpskoj i crnogorskoj djeci na Kosovu, Dolje birokratija, ivjela radnika klasa, Hoete li dozvoliti da odemo sa vjekovnih ognjita, Hoemo nepodijeljenu Srbiju (Pobjeda, 21. avgust, 1988, strana 3). Nakon Podgorice odrani su i mitinzi solidarnosti i u Nikiu13 i Cetinju14. Oko
uvrstili na vlasti i od njega stvorili vou to je tano. (Dokumentarni film: Smrt Jugoslavije, dio prvi, BBC). 13 Na mitingu solidarnosti 60.000 (kako se prenosilo u javnosti) graana Nikia sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu osim brojnih jugoslovenskih zastava, uoene su slike Tita, Njegoa, Slobodana Miloevia i dr. Meu brojnim transparentima noeni su: Svi smo jai u jedinstvenoj Jugoslaviji, Da ivimo svi u slozi, Jugoslavijo ti pomozi, Preko trista hiljada emigranata iz Albanije zauzeli su srce Srbije poruka naroda: napolje iz zemlje, ivjela JNA, Crna Gora je srpska Sparta. Siluju nam djecu uzvikivali su Srbi i Crnogorci sa Kosova. Nee, nee vie odgovarala je masa. Grupe koje su nosile velike portrete Slobodana Miloevia prilikom prolaska ulicama Nikia i kasnije na mitingu, frenetino su skandirale: Slobo slobodo, Slobodane nae rosno cvijee, cio narod za tobom se kree, Slobodane samo reci letjeemo kao meci. Pri kraju, uesnici mitinga, uoljivo oni u prvim redovima prema bini uzvikivali su Hoemo oruje, Ubiemo Azema, Hoemo ustanak, Podigla se Srbija, Crna Gora i Srbija, jedna familija (Pobjeda, 19. septembar 1988, str. 3). 14 Prenoeni su izvjetaji sa pomenutih mitinga: Na velikom mitingu na Cetinju, u gradu pod Lovenom, na kome se okupilo oko 30.000 graana (kako se prenosilo u javnosti), a na kome je izmeu ostalih govorio predednik SO Cetinje Jovan Marku, izraena je solidarnost sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu, koje albanski faisti gone sa ognjita (Pobjeda, Protiv nepravdi i nasilja, 19. septembar 1988, strane 1, 4, 5).
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

305

Radenko eki

parole Hoemo Ruse! koja je uzvikivana na mitingu u Nikiu podigla se velika praina. Naime, u vremenu kada je jo postojala blokovska podjela u svijetu, u Crnoj Gori e jo nijesu bili zarasli oiljci Informbiroa i Golog otoka, jedna takva parola, kakva je pozivanje Rusa, imala je specifinu konotaciju.15 Priroda uzvikivanih parola i istaknutih transparenata kretala se od socijalnih i drutvenih tema i zahtjeva, preko napada na rukovodstva u Pritini i Podgorici, saveznom nivou, do otvorenih izliva nacionalizma.16 Dakle, u svemu tome, moemo prepoznati
15 Objavljivanje ove parole od strane TV Titograd iskorieno je za smjenu rukovodstva televizije, a kasnija zvanina interpretacija dogaaja se svodila da je autentina parola glasila: Hoemo gusle (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, LSCG, Podgorica, 1994., str. 37). 16 Na mitingu solidarnosti u Nikiu vielo se i ulo se sljedee: Za Srbe i Crnogorce na Kosovu - IK Javorak, ,,Ako treba, mi emo svi u borbu za slobodu, Sram vas bilo, Vrnjaci Jugoslavije, hou da idem u kolu, Arbanaki emigranti, u Albaniju, Srbe i Crnogorce na svoja vekovna ognjita, Slovenci, ne zaboravite srpsku pogau, e je zrno klicu zametnulo, tamo neka plodom i poinje, Crna Gora u boj kree, bez pobjede proi nee. Na velikom transparentu u vidu crnogorske kape doma uenika i studenata Braa Vuini iz Nikia pisalo je: Hoemo jedinstvenu Jugoslaviju, Srbin ivi dokle sunce grije, Dolje jagnjea brigada Drae Markovia, Gdje je sad arkovi, Tirjanstvu stati za vrat, Zdravo da ste brao Crnogorci - Titova Mitrovica, Jugoslavijo, pomogni nam da se ne ponovi Vidovdan 1389., Podrka CK SK Srbije, Slobo, slobodo, volimo te vie nego sua kiu, ivjela KPJ, Suditi F. Hodi, K. iroki, D. Markoviu, V. Devi, M. Bakaliju, S. Krajgeru, D. Stojiu, D. Nimaniju, J. Vrhovcu, A. Vlasiju, K. Jaari, B. Kruniu, P. Matiu, D. Radosavljeviu, Z. Pupavcu, D. Jasanici, V. Krstiu i Marelju, Preko 300.000 emigranata iz Albanije zauzeli su srce Srbije, poruka naroda: napolje iz zemlje, Napolje emigranti sa Kosova, ,,ivjela JNA, Zdruite se Srbi i Crnogorci, arkoviu, bar nas nadleti helikopterom, Novosadske suze su rekle sve, uvaru, bratstvo nije 306
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

propagandno naelo pojednostavljivanja slike svijeta (u smislu izvjesnog iskrivljavanja stvarnosti, korienje stereotipa, upotreba figure i kreiranja konkretnog neprijatelja ili pronalaenja krivca (rukovodstava, birokratije, kosovskih Albanaca), stvaranje i odravanje permanentne psihoze ugroenosti. Naelo segmentacije publike i propagandna slojevitost ogledali su se u prilagoavanju tema i poruka karakteristikama odabranih ciljnih grupa i vrsti interesovanja primalaca, odnosno uesnika na mitinzima (po etnikoj i religijskoj pripadnosti i sl.). Tehnikom
kolstvo. Na vozu koji je doao iz Titograda u Niki bio je veliki transparent na kome je pisalo: Kruniu odrekni se krune, ne unosi u narod lai i zabune, Vuk arkovi jede jagnjad, gore nego vuk, arkoviu - Vue Brankoviu, Poteni Albanci, budite hrabri, Kosovo je srpska kolijevka, Metohija da, Dukain ne, Ne damo Duana Pekia, Hoemo slobodu, Sloboda + narod = Slobodan, ,,Dragoslav + Markovi Draa, Ne damo te zemljo Duanova, ,,ivjelo jedinstvo Srbije, Srbija se umiriti nee, Crna Gora na Kosovo kree, Emigranti u Albaniju, hljeb vas srpski oguba, pogani - tragovi vam smrde neojstvom, Sav se narod, sav se narod uveliko pita: Slobodan e zamijenit Tita, Slobodan e zamijeniti Tita, Kosovo 1389-1989, Koliko si uzak Kolj iroka, ,,arkoviu, trazi novu bazu, Vrhovec - podrka kontrarevoluciji, ,,ivio Batri Jovanovi, U vatru i vodu zajedno Hercegovci, Zalutali bez povratka: Petar Stamboli, Kruni, D. Markovi, F. Hoda, Vrhove, kad e opet kod Pape i Regana, CK SKJ, zar nije sramota ova vaa bruka te sluate narod kako kuka, Vidoje arkovi jede jagnjad, ivjela Jugoslavija, smrt velikoj Albaniji, Prozvani od naroda branite se sami, Dole Azem Vlasi, Azeme, spremi ebe, elija te eka, Dole korupcionai, Poslednje zbogom Kruni, Vlasi, Vrhovec, Sa Kosovom do slobode, CK SK Slovenije: trebaste 1941. Jugoslaviju, a sad podravate iptarsku kontrarevoluciju, Dolje dumani, Slobodane svi smo tvoji sem izroda ko e koji (prema M. Orlandi, U vrtlogu, Montenegropublic, Podgorica, 1997, str. 258-9). Uoljiva je bila elja organizatora mitinga da neeljeno republiko rukovostvo prikae kao izdajniko i kao rukovodstvo koje je izgubilo podrku naroda.
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

307

Radenko eki

direktne propagande iznoeni su stavovi i nudili su se razlozi za njihovo prihvatanje uz teke kvalifikacije i agresivno voenu propagandnu akciju. Tehnika ponavljanja sadraja poruka ponavljanje iste poruke u razliitim varijantama i prilikama, viestruko ponavljanje imena politiara takoe je kombinovana sa ostalim propagandnim tehnikama. Tehnika transfera ogledala se u negativnom vidu retorike figure i, u diskreditovanju rukovodstava njihovim povezivanjem sa dogaajima koji u svijesti ljudi izazivaju negativna oeanja (izdaja, teror i sl.). Kako pie M.Orlandi (1997:254): Dogaaji su se odvijali kao na traci, ali sve oiglednije protiv sistema i glavnih postulata na kojim je egzistirala Jugoslavija, mimo i protiv crnogorskog rukovodstva. Mada je avgustovski i septembarski talas mitinga (Titograd, Kolain, Niki, Cetinje, Andrijevica, Murino) dobro uzdrmao crnogorsko rukovodstvo, ono je jo uvijek bilo na nogama spremno da se suprotstavi daljoj eskalaciji populizma po trgovima. U crnogorsku javnost plasirane su eljene izjave i od strane samih organizatora. Tako je M. olevi, obilazei Crnu Goru, dao intervjuu Radio Baru u kojemu je rekao da su mitinzi suspendovali legalne institucije Crne Gore. Na protestnom mitingu radnika, omladine i graana povodom intervencije milicije u mjestu uta Greda17 na putu Niki Titograd (kada su
17 U saoptenju tadanjeg Sekretarijata za unutranje poslove povodom deavanja u mjestu uta Greda izmeu ostalog se istie: Grupa od oko 600 radnika zaustavljena je kod Bogetia, e im je saoptena odluka o uvoenju hitnih mjera, ali oni nijesu htjeli posluati zahtjev da se vrate u Niki, pa su buno protestovali, vrijeali milicionere, gaali ih kamenicama i flaama, udarali drkama zastava koje su nosili, te je upotrijebljen suzavac, koji je mogao imati najmanje tetnih posljedica po napadae. Veina radnika se vratila, a neki su preskoili bankinu i nali se na veoma strmom terenu, pri emu je dolo do povreda. Osam lica je zatrailo ljekarsku pomo, od kojih su tri zadrana na lijeenju u nikikoj bolnici. Saopteno je da su sve povrede 308
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

republiki organi bezbjednosti zaustavili kolonu od osam autobusa koji su krenuli na protestni miting u Titograd, pri emu je upotrijebljen suzavac i povrijeeno osam radnika) okupilo se oko 10.000 ljudi.18 Ovaj sukob radnika iz Nikia koji su bili krenuli na miting u Titograd i milicije posluie kao jedan od udarnih propagandnih aduta u kvalifikovanju tadanje republike vlasti kao antinarodne. I u ovom sluaju moemo uoiti propagandnu tehniku transfera, odnosno negativne retorike figure i i povezivanja i diskreditovanja rukovodstva sa terminima koji u svijesti ireg kolektiviteta izazivaju negativna oeanja. Kada je antibirokratska revolucija prekoraila granice Srbije i pojavila se u intenzivnijem obliku u oktobru 1988. godine u Crnoj Gori, to je ostalim republikama predstavljalo znak za uzbunu. Oktobarski protesti proglaeni su izvozom antibirokratske revolucije u podruja izvan Srbije, tako da se radilo o principu ako se danas ti mitinzi prelivaju u Crnu Goru, utra se mogu proiriti i na neku drugu republiku federacije.19
nastale iskljuivo prilikom bjeanja od suzavca niz strmi teren. Taj dogaaj poprimio je kasnije, takorei, mitske dimenzije i uta Greda je zadugo bila svojevrsni (uglavnom paradni) simbol stradanja od nenarodnog reima (D. Burzan, Zauzdavanje ludog vjetra, Pobjeda, Podgorica, 1998. str. 20). 18 Skandiralo se: Ko to smije radnike da bije, Hoemo ostavke, Maknite oia, Crna Gora i Srbija - to je jedna familija, Mi smo djeca sestre dvije Crne Gore i Srbije, Svi smo sa studentima, Hoemo jedinstvenu Jugoslaviju, Ne damo Kosovo, Kosovo je nae. Pjevane su pjesme: Jugoslavijo, Drue Tito mi ti se kunemo i Hej Sloveni. Ko to kae, ko to lae , Slobo slobodo (Pobjeda, 10. oktobar 1988. godine, strana 5). 19 Miloevievo porodino crnogorsko porijeklo pomoglo je porastu njegove popularnosti u Crnoj Gori, naroito u dijelu onih Crnogoraca koji su smatrali da imaju crnogorsko ime a srpsko prezime, tj. da su Crnogorci i Srbi dvije grane istog etnikog stabla, a ne dvije, potpuno odvojene nacije. (Dejan Jovi, Jugoslavija drava koja je odumrla, Prometej, Zagreb Samizdat B92, Beograd, 2003, str. 419.
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

309

Radenko eki

Organizatori su 5. i 6. oktobra izveli tzv. Jogurt revoluciju u Vojvodini kojom su smijenjena rukovodstva u pokrajini i optinama, a po slinom receptu pokuana je i neuspjela smjena rukovodstva u Crnoj Gori istoga mjeseca. Za javno djelovanje, ipak, prvo je trebalo nai pogodan povod. Dva dana uoi oktobarskog mitinga predednik sindikata Radoja Dakia dobio je pismeni zahtjev od predednika sindikata beogradske optine Rakovica, da Dakievi radnici podre opravdane zahtjeve radnike klase Rakovice, neto ranije saoptene u Skuptini SFRJ. Ima tvrdnji da je policija imala saznanja da je miting bio planiran za 12. oktobar, ali da su organizatori, da bi zavarali policiju, pourili sa okupljanjem i odredili 7. oktobar. Mitingai su svjesno postavljali zahtjeve koje objektivno nije bilo mogue izvriti. Crnogorska akademija nauka i umjetnosti (28. oktobra 1988) odrala je ednicu posveenu nauci i tehnologiji, a akademik V. Strugar je u svojoj beedi protestne mitinge nazvao politikim ustankom naroda i govorei o moguem ujedinjenju Crne Gore i Srbije, rekao: Uprli su branioci institucija sistema u Crnoj Gori da ne dozvole da se Crnogorci poistovjeuju sa Srbima... stoga za komuniste u Crnoj Gori stvaranje sopstvene nacije je partijski zadatak.20 Na primjeru angaovanja pojedinih lanova Crnogorske akademije mogli bi (kao i u sluaju SANU) uoiti upotrebu tehnike indirektne propagande, suptilnu persuaziju u kojoj se insistira na sugestivnom formatu, sa posebnim akcentom
20 U intervjuu Pobjedi nekoliko godina kasnije, akademik Strugar, govorei o svojoj knjizi Velika buna Crne Gore 1988 1989, je istakao: Komunistiko pravljenje politikog naroda da li se igdje iskazalo teim preinaavanjem duhovnosti nekog krvno srodnog ljudstva nego pri obradi Crnogoraca da bi postali posebna nacija, izdvojeni iz Srpstva? Pod dugotrajnom vlau komunista namnoilo se Crnogoraca koji nee da se zovu i piu Srbi Crna Gora je zemlja i narod, drutvo i drava u Srpstvu. Crnogorci su Srbi. (Pobjeda, 26. februar 1992, str. 7). 310
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

na nain i mjesto prezentovanja podataka, rezultate naunih i strunih istraivanja i dr. Na dotadanjim mitinzima bila je oita neusaglaenost izmeu onoga to se ulo u govorima i onoga to je pisano na transparentima. Tako je kroz govore na titogradskom i andrijevakom mitingu oficijelno traena samo podrka solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu. Na cetinjskom mitingu, pak, zahtijevano je da crnogorski delegati u Skuptini SFRJ i lanovi CK SKJ, moraju traiti maksimalnu odgovornost za sve one koji evo ve osam godina dre konce kontrarevolucije na Kosmetu i da podre stavove oko promjene Ustava Srbije. Transparenti i masovni uzvici sadrali su parole: Crna Gora je Srbija, Crna Gora je srpska Sparta, Crna Gora i Srbija to je jedna familija, Izdali ste Srbiju, Drue Slobo samo reci, letjeemo kao meci, Dolje arkovi, arkoviu Vue Brankoviu i dr. Na narednim mitinzima e se zahtijevati i mnogo vie potpuno svrgnue cjelokupne dravne i politike vlasti u Crnoj Gori. Tokom oktobarskih dogaaja bilo je evidentno mimoilaenje komunista na Univerzitetu sa republikim partijskim rukovodstvom, to je predstavljalo vie od nepotovanja partijske discipline. Na 17. ednici CK SKCG na kojoj je izabran za sekretara Predednitva CK, M. ukanovi je iznio sljedee: U cijeloj zemlji je pitanje povjerenja u rukovodstva, sa ovakvim rukovodstvima se ne moe izai iz krize ... (Vreme, 619). U stavovima Univerzitetske konferencije SK od 9. novembra 1988. sadrane su do tada najee i najotvorenije kritike rada najviih crnogorskih rukovodstava a za koordinatora je postavljen Momir Bulatovi, asistent Ekonomskog fakulteta koji je dobio ovlaenje da sa CK SK Crne Gore i njegovim organima pregovara i ravnopravno donosi odluke. Ubrzo su Predednitvo CK SK Crne Gore i Predednitvo Univerzitetskog komiteta SK odrali zajedniku ednicu (10. decembra 1988.). Na ovom primjeru mogli bismo zapaziti primjenu tehnike horizontalnog propagandnog djelovanja, e
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

311

Radenko eki

su se tokom aktivnosti na diskusionim krugovima, ednicama, sastancima razraivale odgovarajue teme, raunajui na ravnopravan dijalog lanova i na njihovo ukljuivanje u intergrupnu komunikaciju putem dijaloga i diskusija. Tadanja vodea garnitura TV Titograda bila je prinuena da dobrovoljno da ostavke, a naroito joj se zamjeralo na propustima u ureivakoj politici, posebno oko objavljivanja parole Hoemo Ruse! i priloga koji je 9. oktobra 1988. godine proslijeen TV Zagreb u kojem su navodno date samo loe strane mitinga. Ubrzo se, ve u januaru, pokazalo ta je to praktino znailo republika televizija je prednjaila u prevratu. A Radio Beograd u komentarima tokom januarskih dogaanja izmeu ostalog je zakljuio: Dosadanji dravni i politiki vrh Crne Gore, kako se pokazalo, nije imao previe sluha za notorne injenice ivota, ispoljavajui potpuno slepilo za izvorne interese naroda a ne bi se moglo rei da je domainskom panjom usmeravao razvojne potrebe crnogorske privrede. Sada je doao trenutak polaganja rauna. (Radio Beograd, I program, 12. januar 1989). Ono to nije uspjelo organizatorima protestnih mitinga tokom oktobra, ostvareno je nekoliko mjeseci kasnije, u januaru, kada je tadanje crnogorsko rukovodstvo naerano da podnese kolektivnu ostavku.21 Rano ujutru 10. januara prema Republikoj skuptini prvi su krenuli radnici IGM Radoje Daki i mladi Univerziteta Veljko Vlahovi iz Titograda. Ubrzo su, sa svih strana, iz brojnih kolektiva i sredina irom republike potekle

21 Desetak dana ranije beogradski novinar M. Vueli je istakao: U oktobru je bilo planirano definitivno ruenje crnogorskog i vojvoanskog rukovodstva, mitingaki pohod na BiH, Hrvatsku i Sloveniju, i za 29. novembar proglaenje Tree Jugoslavije na elu sa Slobodanom Miloeviem. Meutim crnogorsko rukovodstvo bilo je tvre nego to smo oekivali, ali predstojei odstrel nee preivjeti (Sa ulice u fotelje, Monitor, 9. januar 2009, str. 24-26). 312
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

prave rijeke naroda, a tadanji Titograd, ali i itava Crna Gora, naprosto je uzavrela.22 Pregovori sa tadanjim republikim funkcionerima od kojih tokom itavog trajanja mitinga niko nije ni pokuao da se obrati okupljenom narodu ili su veoma teko i sporo. Organizacioni odbor predloio je, a okupljeni jednoglasno usvojili, zahtjeve, meu kojima je traeno da svi partijski i dravni funkcioneri na republikim i saveznim funkcijama podnesu ostavke, jer su pored ostalog odgovorni to su ekonomska i politika kriza dovele radnike, omladinu, studente i najvei dio stanovnitva na prag bijede, a krivi su, kako je navedeno, i za dugogodinju kontrarevoluciju i genocid na Kosovu... Vrijeme je za jednakost u dokazivanju sposobnosti i znanja porueno je na kraju zahtjeva, koje je proitao M. Bulatovi, sekretar Univerzitetske konferencije Saveza komunista. Bulatovi je tada bio poznat irom Jugoslavije zbog poruke upuene 10. decembra 1988. crnogorskom partijskom rukovodstvu: Dovoljno je samo da vi odete! (prema Monitor, 9. januar 2009., str. 24-26.). Iz prethodnog moemo uoiti upotrebu vie vrsta propagandnih naela: personalizacije politike (krivci i rtve, indentifikaciju odreene politike sa odreenom grupom politiara), segmentacije publike i propagandnu slojevitost (apostrofiranje radnika, omladine i studenata utvrivanje posebnih grupa biraa od interesa i prilagoavanje stavova i ciljeva njihovim karakteristikama). A od propagandnih tehnika prepoznaju se direktno propagandno djelovanje (ta i zato), transfera - dovoenje putem negativne retorike figure rukovodstva u vezu sa negativnim terminima
22 Vanrednu ulogu odigrao je konstituisani organizacioni odbor mitinga: S. Vukevi, R. Bokovi, I. Haijusufovi i P. Bulatovi IGM Radoje Daki; Lj. Stankovi, I. Brajovi, S. Darmanovi RK SSO; M. Pejanovi, A. ukanovi i M. Bulatovi Univerzitet Veljko Vlahovi (vieti vie u Pobjeda, 11. januar 1989., str. 5).
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

313

Radenko eki

(bijeda, kontrarevolucija, genocid). Tokom trajanja mitinga evidentna je bila prisutnost ne samo prosvjetnih radnika ve i velikog broja studenata i uenika to je i evidentirano u medijima ali i iskorieno u propagandne svrhe u cilju nametanja javnosti stava i uvjerenja kako je i omladina sa nama.23 Dvodnevni protestni miting, kako se u javnosti pekulisalo preko sto hiljada radnika, studenata, omladine i graana zavren je oko 14 asova 11. januara 1989. godine nakon to su prihvaeni svi njihovi zahtjevi.24 Konano, nakon tridesetosatnog mitinga, 14. januara u 11 asova i 25 minuta, ondanji potpredednik Skuptine SR Crne Gore B. Tadi saoptio je da su u skladu sa zahtjevima uesnika mitinga, podnijeli ostavke:
23 U titogradskim srednjim kolama danas su odrani samo prvi asovi. Nekoliko hiljada uenika i njihovih profesora sa transparentima, izmeu deset i jedanaest asova, uputilo se prema Skuptini Crne Gore i pridruilo se uesnicima mitinga. Prazne uionice i kolska dvorita na ovom sunanom januarskom danu djeluju neuobiajno pusto i tiho. Od daljeg toka dogaaja i raspoloenja uenika zavisie da li e biti nastave poslije podne (Pobjeda, 11. januar 1989, strana 7), Vrtie smo ostavili da bi prava ostvarili, poruka je jednog plakata koji nosi djeak na mitingu u Podgorici (Pobjeda, 12. januar 1989., strana 8). 24 Na mitingu se uzvikivalo, skandiralo i pjevalo sljedee: Gdje ste sada specijalci doli su vam eljezarci, Crna Goro majko SKOJ a, evo stie grad heroja, Titograde kraj Morae, uje kako vlada plae, Titograde, Titograde, ostade bez vlade, Nema grada gdje ne padne vlada, Sad se zna, sad se vidi da se naa vlada stidi, Foteljai, ta li vam se sprema ..., Ostavke, ostavke, ta se naa vlada stidi, doo narod da je vidi. Ne stidi se no se boji, jer su stigli sokolovi, Ko to smije, ko to smije radnike da bije, vratiemo, vratiemo prije il kasnije, Ko to kae da Srbija nema mora, Foteljai jel vam ao rastanak se primakao, Izai Marko, Izai bar na as ..., Ide Tito preko Romanije ..., Slobo slobodo, Izlazite lopovi, Svi na biro, Radnika se uzburkala klasa, ovoj vladi nema vie spasa, Da je Niki, da je Niki, blie Titograda, ne bi bila, ne bi bila ovakva nam vlada, 314
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

Predednitvo SR Crne Gore, Predednitvo CK SK Crne Gore i njegovi izvrni sekretari, zatim Predednitvo RK SSRN, predednik Skuptine SR Crne Gore, kao i lanovi predednitva SFRJ i CK SKJ iz Crne Gore: V. uranovi, V. arkovi i M. Orlandi, te izvrni sekretar Predednitva CK SKJ, S. Filipovi25.
Milicijo malo reda, nije ovo uta Greda, Dolje crvena buroazija, Glavu damo Kosovo ne damo, ivio Ljubia Stankovi, ivio Slobodan Miloevi, Slobodane srpski sine kad e doi na Cetinje, Mi nijesmo ovo htjeli no su ljudi ogladnjeli, Petokraka sa pet pera to je znaka proletera, Drue Tito da ti je ustati, pa da vidi kako narod pati, Fabrike smo ostavili da bi pravo ostvarili, Ko to kae ko to lae Srbija je mala, Imena tadanjih crnogorskih rukovodilaca takoe su se pominjala u napjevima : Oj Vidoje (arkovi), oj Vidoje, kod nas nema grupa, uranovi Veseline nema tvoje vladavine, Orlandiu iz Crmnice crnogorska izdajice. Na brojnim transparentima je pisalo : Rad i samoupravljanje naa budunost (ovaj transparent je dominirao mitingom), Hoemo mlade kadrove, Istjerajmo gubu iz torine, Mi smo za hitne promjene, Sa reformom do kraja, Birokratijo nisi po volji naroda, Rukovodstvo koje ne uje glas naroda ne moe da ga predvodi, Sauvaj nas Boe od napasti, i neljudi koji su na vlasti, Radnika klaso Crne Gore, sa vama je Alba iz Novoga Sada, gdje je pala prva pokrajinska vlada, ovjek nije ko tue uzima, Zbijajmo se brat do brata da skinemo jaram s vrata, Ostavke, to je najmanje to traimo. Tokom trajanja mitinga, kordon milicije je nakratko prekinut proputajui desetak maliana osnovne kole Maksim Gorki da se priblie stepenicama skuptinskog zdanja. Na crtaim blokovima ispisane su parole: I mi smo sa vama, uzvikuju i oni Ostavke, ostavke!.. (Pobjeda, 11. januar 1989, strana 3-4). 25 Najtee od svega je to to je Crna Gora danas u politikoj krizi kakav nismo imali od rata do danas. Takav rascjep u Savezu komunista Crne Gore nijesmo imali od 1948. godine. Uz injenicu da smo tada imali jak Savez komunista Jugoslavije, da je spoljni faktor bio uzrok raskola. A danas imamo ozbiljno nejednistvo unutar Saveza komunista Crne Gore , izjavio je tada M. Radovi na ednici CK SK CG 11. januara 1989. godine (Omladinski pokret, januar 1989. godine, strana 24).
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

315

Radenko eki

Ispunjeni su svi zahtjevi, narod je pobijedio, rekao je izmeu ostalog, estitajui oduevljenoj masi izvojevanu pobjedu M. Bulatovi. On je dalje istakao: Crnogorsko rukovodstvo je izgubilo parnicu sa narodom. Krahirala je jedna pogrena politika, u kojoj su se fabrikovali stavovi, koja se kitila retorikim cvijeem, a iza toga nesrazmjerno malo stajali rezultati injenja. Za prekid sa takvom politikom nije bila dovoljna opomena ni ono to se, zbog opravdanog nezadovoljstva radnih ljudi, graana, mladih i studenata, poput politikog zemljotresa dogaalo od 7. do 10. oktobra prole godine. Morao se zbog svega toga ponovo okupiti narod. (Pobjeda, 12. januar 1989, strana 5). Uzvici, pjesme, skandiranje i natpisi na transparentima reflektovali su i samu raznolikost zahtjeva i stavova prisutnih na mitingu.26 Kretalo se od socijalnih zahtjeva za poboljanje ekonomskih
26 Neke poznate pjesme tu su izvoene u nizu varijanata, a veinom su i nastajale tu na licu mjesta, zavisno od trenutne inspiracije njihovih autora. Ipak, na osnovu magnetofonskih i televizijskih snimaka i onog to su novinari zabiljeili, mitingai su ostavili u nasljee bogato stvaralastvo: Radnika se budi klasa, bez toga nam nema spasa, Oj Vidoje arkoviu, crnogorski Brankoviu, uranovi Veseline, izdajnie domovine, Crna Gora rodi Sloba, to je ovjek naeg doba, Slobodane, srpski sine, kad e doi na Cetinje, kad e doi pod Lovenom, ekamo te sa ordenom, Oj Skuptino mirno stani, evo idu Nikiani, Crna Gora i Srbija - dva oka u glavi, Iako smo prebijeni, mi nijesmo pokoreni, Stankoviu naa diko, ne moe ti nita niko, Orlandiu sram te bilo, uvarevo desno krilo, Na obali od Morae crnogorska vlada plae, Dolje oni to su krivi, neka radni narod ivi, uta Gredo crnogorska muko, tu je Lazar Crnogorce tuko, Brajoviu e su tvoje suze, to su nae okaljale bluze, Radoviu ti Miljane, ti si kazo svoje znanje, Crnogorski narod bira i Ljubiu i Momira, Naoj vladi slomie se krila, jer nikada nije dobra bila, Mi smo djeca sestre dvije, Crne Gore i Srbije, Miite se s toga praga, ofranca nam dajte Draga, Crna Gora Sloba rodi, da Kosovo oslobodi, Crnogorska pae vlada, ili danas il nikada, 316
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

uslova, nacionalistikih parola, preko napada na tadanje crnogorske rukovodioce (u prvom redu V. arkovia27, M. Orlandia, albanske funkcionere na Kosmetu, politiare na saveznom nivou (S. uvara), do skandiranja M. Bulatoviu, Lj. Stankoviu28, S. Miloeviu.29 Sama raznolikost iznijetih i iskazanih stavova i

Miloevi iz Srbije ne da da se narod bije, Sad Srbija ima vou, to je ravan Karaoru, Crna Gora samo pita kad e Slobo mjesto Tita, Mi smo djeca sve spremnije Crne Gore i Srbije, Oj Miljane pofesore, studenti te tvoji kore, Ovaj narod trai hljeba, zato bolja vlada treba, Izlazite izdajice, da vam narod vidi lice, uriiu mlad majore, komandante Crne Gore, Oj narode Crne Gore, spremajmo se na izbore, A oj Slobo, a oj rise, Crnoj Gori navrni se, Miloevi Slobodane, najsreniji u godini dane, Ko to kae, ko to lae, Srbija je mala, Crna Gora u boj kree, robovati vie nee, Oj nikika eljezaro, Crne Gore ogledalo (prema B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, LSCG, Podgorica, 1994, str. 259). 27 Jedan od tada svrgnutih crnogorski funkcionera, Vidoje arkovi, jednu deceniju nakon ovih zbivanja rekao je: Kao i na ostale drugove iz crnogorskog rukovodstva koje je tada puistikom metodom smijenjeno, i na mene se sruila prava bujica lai i kleveta, koje su teile da nas diskredituju u moralnom smislu da bi nas lake politiki onemoguili (lai o stanovima, jagnjetini, o antisrpstvu, o odnaroenosti ... (Pobjeda, 11. oktobar 1998, str. 7). 28 Jedan od lidera Antibirokratske revolucije, Lj. Stankovi u intervjuu za NIN je istakao da: Nijedna drutveno-politika organizacija, pa ni Savez komunista, ne smije da ima monopol na tritu ideja i vienja nae budunosti i drutvenog ureenja (NIN, januar 1989, specijalno izdanje posveeno Sto dana koji su potresli Crnu Goru, str. 20). 29 Kult novog voe, novog Tita, ilustruje i govor jednog od organizatora mitinga u Titogradu 10. januara 1989. godine: Nijesu Crnogorci i crnogorski narod odabrali Miloevia kao ovjeka kojeg treba voljeti jer je Srbin. Mi mu se divimo zbog onih jednostavnih stvari, zbog onog to govori kao to misli, zbog njegove jednostavne mudrosti i hrabrosti koju do tada niko nije pokazao (D. Vuini, Pobjeda, 10. januar 1989, str.3).
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

317

Radenko eki

zahtjeva ukazivala je na heterogen sastav uesnika mitinga kao i njihovih motiva, elja i nadanja. U skandiranju i uzvikivanju imena pojedinih politiarima ogleda se upotreba propagandnog naela personalizacije politike, odnosno identifikacije odreene politike sa odreenim politiarima. U optinskim reprizama optenarodnog mitinga u Titogradu smijenjena su skoro sva rukovodstva u Crnoj Gori. Nastojalo se i uspjelo u namjeri da se u javnosti stvoriti slika o nesposobnosti birokratizovane vlasti i o neophodnosti njihove smjene, od republikog do optinskog nivoa. A u seriji mitinga koji su uslijedili nakon titogradskog30, jedan je posebno uznemirio crno30 I u tadanjem Ivangradu odran je protestni miting. Pored transparenata, parola i pjesama koje su se ule u Titogradu i na mitinzima u drugim crnogorskim optinama zabiljeene su i sledee: Pade vlada usred Titograda i ova e usred Ivangrada, Neemo popravke, hoemo ostavke, Vratite nam pojedenu jagnjad, Miloevi Slobodane kad e doi u Berane, Pade vlada usred Titograda, i ovdje e jagnjea brigada, uta Greda, radnika uvreda, Jagnjetari, prutari crni su vam doli dani, Jesi l uo Beograde, Crna Gora nema vlade, Crna Goro mila nemoj da nas plae, Kosovo je bilo i ostae nae (Pobjeda, 15. januar 1989.) I Danilovgraani su imali bogat repertoar parola i pjesama: Drue Tito, mi ti se kunemo, Drue Tito.uvijek spremni mi smo - da branimo bratstvo i jedinstvo Oj narode Crne Gore, spremajmo se na izbore, Od Triglava do Vardara, Loven nam je oltar sveti, Slobodane vue gorski, deferdare crnogorski, Milicijo ajte na Kosovo - a mi emo da sredimo ovo, Milicijo ajte na Kosovo da branimo carstvo Duanovo Ko to smije radnike da bije, Ree Sava na umoru - Peko uvaj Crnu Goru, Crna Goro i sve tvoje, izdadoe Miljan i Vidoje Crna Gora nam je dala trides i es generala, a Hrvatska nam je dala druga Tita za marala, Milicijo malo reda, nije ovo uta Greda, Dolje foteljai, Oj Miljane, uvaj ovce, da ne bruka Crnogorce, Dolje uvarovci. Ni Mojkovani nisu bili neinventivni: Napolje lopovi , ivjelo jedinstvo naroda Jugoslavije, Drue Tito, mi ti se kunemo, Dolje izdajice radnike 318
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

gorsku, ali i jugoslovensku javnost. Organizovan je 25. januara pred zgradom Skuptine optine Plav, a na njemu je dolo do totalne nacionalne podijeljenosti Crnogoraca i Srba na jednoj, i Muslimana i Albanaca na drugoj strani. Time je i onako napeta politika situacija u Crnoj Gori dobila jo jednu nepredvienu dimenziju, a u plavskoj optini dostigla taku usijanja. Tog dana glavnu plavsku ulicu podijelila je nacionalna netrpeljivost. Na jednoj strani ulice stajali su Crnogorci i Srbi, zahtijevajui neopozive ostavke optinskih monika, skandirajui ime S. Miloevia, a na drugoj mjetani albanske i muslimanske nacionalnosti, izraavajui podrku tim istim funkcionerima i tada masovno prozivanom S. uvaru. Miting je prijetio da se pretvori u pravi meunacionalni obraun, pa je i Skuptina SR Crne Gore uputila apel radi smirivanja tenzija.31

klase, SKJ - snaga akcije, Na biro oni koji su otpustili radnike Brskova, Odlune promjene, Novi ljudi, nova vlada u Mojkovcu neka vlada, Hoemo da radimo, Kosovo je nae, Dolje cijene, iji je bijeli hljeb, Funkcioneri na Zavod za zapoljavanje, Drue Tito, mi smo tvoji, u ivotu dok je koji, Dolje Azem Vlasi i Kaua Jaari (Koprivica, Vojii, Prevrat 89, LSCG, Podgorica, 1994, str. 280-281). Novi ljudi nova vlada u Mojkovcu neka vlada, Slobodane, Slobodane, ne daj narod da propadne, Dolje cijene, iji je bijeli hljeb, Drue Tito, mi smo tvoji, u ivotu dok je koji, Fabrike su nae, Dolje Azem Vlasi i Kaua Jaari. Nosile su se slike: Tita, Slobodana Miloevia, Veljka Vlahovia, Njegoa (Pobjeda, 17. januar 1989). 31 Toga dana dolo je do dvopolnog protestnog okupljanja. Sa jedne strane Crnogorci, a sa druge Muslimani i Albanci koje je nekoliko sati razdvajao kordon milicije (Pobjeda, 30-31. decembar i 1. i 2. januar 1990.). Uesnici mitinga, Crnogorci na jednoj, i Muslimani i Albanci na drugoj strani svaki sa svojim zahtjevima i parolama i jedni i drugi klicali Jugoslaviji i bratstvu i jedinstvu, ali i to odvojeno. Parole su bile u parovima: Slobo, slobodo (Crnogorci), Stipe uvar(Muslimani i Albanci), ekaemo do zore (Crnogorci), Uzalud ekate (Muslimani i Albanci), ekaemo Nikiane
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

319

Radenko eki

Drutvenim previranjima sa januarskim dogaajima u sredstvima informisanja u Crnoj Gori i u svijetu poklonjen je veliki publicitet, o emu su izvjetavali inostrani mediji. tampa, radio i televizija su ovim zbivanjima najee prilazile kao buenju ili obnavljanju talasa militantnih protesta (Rojters), odnosno reprizi mitinga od oktobra, samo to je ovog puta sve bilo kontrolisano, ocjenjujui to kao neobino za impulsivni crnogorski temperament (RFI). Kako su dogaaji bili sami po sebi dovoljno senzacionalni i bez presedana, inostranoj tampi ostavljeno je dosta prostora da pekulie o prirodi narodnog nezadovoljstva. Mnogo vie nego sva prethodna zbivanja, ova su po miljenju mnogih, bila prije svega odraz katastrofalne ekonomske situacije u Republici, koja je samo akcentirala pogoranje politike i ekonomske krize u itavoj zemlji. U tom kontekstu naglaavano je esto da je narod Crne Gore gladan (Figaro), da se ekonomska recesija sve vie produbljuje (Vaington tajms). Da je Crna Gora bankrotirala zbog neuspjelih investicija, loeg gospodarenja drave i ideolokog dogmatizma (Radio Doje vele). No, u izvjetavanju o januarskim dogaanjima esto je isticano da je nezadovoljstvo naroda bilo stalno pothranjivano pa i da se njime dirigovalo spolja. Pri tome, jasne su bile aluzije na srbijanskog vou i njegove ambicije da proiri svoj uticaj i na Federaciju (Frans pres), a sam razvoj dogaaja oznaavao se kao pobjeda srpskog lidera koji je nezadovoljstvu naroda u junoj republici elio da da nacionalnu formu (Svenska degdbladet).32 Talas populizma koji se prelio sa Kosova i iz Vojvodine u Crnu Goru, narastanje opte ekonomsko-politike krize u SFRJ i uzlet nacionalizma
(Crnogorci), Doi e Roajci (Muslimani i Albanci), Nesposobni napolje (Crnogorci), Ovi su nam dobri (Muslimani i Albanci). Nadvikivanje je nastavljeno i inilo se da je samo prisustvo velikog broja milicionera, koji su dok se vee pribliavalo, razdvojili suprotstavljene strane, i spreavali da doe do ekcesa (Pobjeda, 26. januar 1989, strana 3). 32 Vieti vie u B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, LSCG, Podgorica, 1994, str.364-373. 320
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

postepeno su stavljali Jugoslaviju u iu panje relevantnih meunarodnih faktora. Prvog oktobra 1989. godine na Cetinju je organizovana sahrana zemnih ostataka nekadanje crnogorske kraljevske familije. Prema podacima nadlenih organa, sahrani je prisustvovalo oko 200.000 ljudi iz svih krajeva Crne Gore, Srbije, Hercegovine, Bosne. Iako su bili pozvani zvaninici iz svih republika jugoslovenske federacije, sahrani je prisustvovala samo zvanina delegacija Srbije i N. Buin, lan Predednitva SFRJ, kao i predstavnici drava koji su nekada imali diplomatska poslanstva u Kraljevini Crnoj Gori. Sveanost oko prijenosa posmrtnih ostataka posljednjeg crnogorskog kralja i njegove porodice zabiljeila su izmeu ostalih i britanska sredstva informisanja. Vodei britanski listovi (Tajms, Dejli telegraf, Independent) manje ili vie daju ovom dogaaju ironina obiljeja rojalistiko novokomunistiko nacionalistikih turistiki uoblienih izliva. To je prije svega makar i mali znak, oivljavanja rojalizma (BBC), rastua nostalgija meu narodima mnogih komunistikih zemalja za njihovim monarhistikim nasleem (Rojters), prvo priznavanje monarhistike prolosti u jednoj komunistikoj zemlji. O prvom priznavanju monarhistike prolosti i kraljevske batine prethodno izvrgavane ruglu, na koju se odluila nova vlast, izvjetavaju i amerika glasila (AP, VOA, UPI), tumaei prisustvo najviih funkcionera kao nastojanje republikog komunistikog rukovodstva da se distancira od svojih predhodnika, a francuska tampa, odluku o povratku pripisuje novom crnogorskom rukovodstvu. (Pobjeda, 8. april. 1990, strana 9). Dakle, u samoj ideji organizacije prijenosa pompenznog skupa sa ceremonijama, koloritom narodne nonje i folklora, kao i ogromnog broja prisutnih (do tada i od tada nezabiljeenog u Crnoj Gori) mogu se prepoznati brojni propagandni metodoloki postulati i tehnike. U prvom redu kroz propagandnu tehniku akcijom odnosno persuazivnou, ubjedljivou dogaaja kao takvog nastojao se javnosti prikazati imid novoga, post-januarskog crnogorskog rukovodstva kao progresivnog, okrenutog
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

321

Radenko eki

reformama, koje se distancira od komunizma. Takoe se pokuavao transferisati istorijski znaaj dinastije Petrovi na crnogorsko rukovodstvo. Nakon svrgavanja republikog rukovodstva pristupilo se objedinjavanju snaga koje su i dovele do toga. Cilj je bio da se u javnosti prikae kako postoji jedinstvo i homogenost u novim i nadolazeim progresivnim mladim snagama. Meutim, rukovodstvo antibirokratskog talasa sastojalo se iz vie frakcija koje su zastupale razliite ideje i koncepte daljih koraka. U okviru obiljeavanja godinjice crnogorskog januara formirano je meustranako tijelo. Tako je u tadanjem Titogradu 15. januara konstituisan Demokratski forum kao meustranako tijelo sastavljeno od drutveno-politikih organizacija (SK, SSO, SSRN, Sindikata) i svih novoformiranih saveza, stranaka i udruenja, sa ciljem izgradnje demokratske infrastrukture. Dakle, u Demokratski forum na dobrovoljnoj osnovi ule su sve tadanje drutveno-politike organizacije Republike Crne Gore (osim SUBNOR-a).33 Zadatak Foruma bio je da izradi prijedloge najvanijih zakona koji definiu pravila igre za viestranaku utakmicu u Crnoj Gori. Jedna od tekovina Foruma je svakako, za to vrijeme prilino dobar, izborni zakon, kojim je uspostavljen proporcionalni izborni sistem.34 No, Forum nije bio okrugli sto jednakih. Pri prvim ozbiljnijim neslaganjima lideri vladajue stranke naputili su Forum i stavili do znanja da mogu da nametnu budua pravila igre, to se kasnije u stvarnosti i deavalo. Skuptina Crne Gore odluila se za vanredne delegatske izbore. Deseti vanredni kongres SK CG odran je u aprilu iste godine u uslovima napete politike atmosfere i ekonomske nesigurnosti.
33 Goran Sekuli, Od demokratskog foruma do viestranake vlade, DOB, Podgorica, 1998, str. 47. 34 Uesnici pomenutog Demokratskog foruma su razliito gledali na rezultate AB revolucije: N. Kilibarda je stao u odbranu mladog crnogorskog rukovodstva, tvrdei da je ono impresioniralo narod koliko istotom jezika, mudrou i hrabrou, toliko i zbog ruenja omraenog reima, a ne zato to 322
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

Na njemu je raspravljano i izreena je pozitivna ocjena o oktobarsko-januarskim deavanjima, a veoma kritiki je govoreno o dojueranjem rukovodstvu Crne Gore koje je bilo primorano da u januaru podnese kolektivnu ostavku. Novi Centralni komitet izabrao je novo Predednitvo koje je za predednika izabralo M. Bulatovia a za sekretara M. ukanovia.35 Period tzv. AB revolucije ostae upamen po estokom diskursu i otrim diskvalifikacijama dotadanjeg komunistikog rukovodstva Crne Gore. Da je narod ekspresno dobijao novog idola potvrivali su transparenti: Srbija se stalno pita kad e Slobo mjesto Tita i Miloevi Slobodane, ne daj srpstvo da propadne. U tome se ogledala upotreba propagandnog naela personalizacije politike ali i tehnike transfera, jer se jedan politiar, vezuje sa pozitivnim karakteristikama i ugledom i autoritetom
e reformisati komunizam. Zastupajui tezu da je suverenitet naroda izvor svih suvereniteta, B. ijakovi je ustvrdio da jo u Crnoj Gori nijesu suvereni ni narod, niti ijedan pojedinac, a ni institucija. On je dodao da u Crnoj Gori nema ni demokratije, ni demokratizacije, ve je na djelu liberalizacija, a kritiki je govorio i o Savezu komunista. lan Predednitva RK SSRN . Rakevi postavio je kao centralno pitanje da li je prologodinji januar znaio borbu za vlast ili za radikalno mijenjanje sistema, dodajui da se on lino borio za ovo drugo. M. Popovi, lan Izvrnog odbora UJDI-ja u Titogradu, sloio se sa konstatacijom iz uvodnog izlaganja da je ovog 10. januara dolo do polarizacije ne samo u rukovodstvu, nego i u iroj javnosti. S. Perovi je izrazio rezervu prema nekim tezama i hvalospjevima o januarskim dogaajima u Crnoj Gori, posmatrajui ih u kontekstu evropskih zbivanja, a poto je bio rtva i stare i nove politike, te zbog neostvarivanja stavova 10. kongresa SK Crne Gore, odluio je da vrati partijsku knjiicu (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, LSCG, Podgorica, 1994, str. 315). 35 Uvodni referat na Kongresu podnio je V. Vukoti, koordinator rada Predednitva CK SK CG u kojem je, govorei o burnim deavanjima i smjeni vlasti u Crnoj Gori prethodnih mjeseci rekao sljedee: Sve to se deavalo od oktobra do danas, pokazuje da narod nije izmanipulisan, ni spolja ni iznutra, da na njegovom elu nijesu bili etniki sinovi, ve najprogresivniji izdanci
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

323

Radenko eki

drugoga, odnosno prenosi se formiran odnos sa jednog na drugi, politiki subjekt, kao nastavljaa njegove politike. AB revolucija koja je poela 20. avgusta 1988. godine, velikim mitingom u Titogradu, da bi kulminirala smjenom dotadanjeg rukovodstva u januaru 1989. godine imala je za crnogorske prilike odlike svojevrsnog drutvenog potresa, iako je smjena vlasti izvrena u okviru postojee komunistike partije. Moe se rei da je fenomen AB revolucije veoma kompleksan, jer su glavni akteri tih dogaaja imali razliite pobude i ciljeve. S jedne strane, postojala je nespremnost tadanjeg rukovodstva Crne Gore da na adekvatan nain odgovori na prekompoziciju moi u federaciji i na raspad zemlje. Na drugoj strani, postojala je velika mjeavina onih koji su iz razliitih elja i pobuda bili za dublje promjene sistema i korjenite reforme.36 Dogaaji su, dakle, pripremani, medijski i politiki, dugorono, a na talasu dirigovanog populizmlade generacije. Ovi dogaaji nijesu posrbljavanje i nacionalna rasprodaja Crne Gore (...) A na ednici Predednitva CK SK CG, odranoj u maju, sekretar Predednitva M. ukanovi iznio je sljedeu ocjenu: Brod izgraen na Kongresu, plovie i dalje vodama kongresne politike. Od tog kursa odstupanja nema, a ko e ostati u posadi, pokazae naredni dani (V. Koprivica, B. Vojii, Prevrat 89, LSCG, Podgorica, 1994 str. 291-293). 36 Meutim, postoje i miljenja da je Crna Gora nakon januarskih deavanja 1989. godine proputila priliku da za sva vremena raskrsti sa komunizmom. J. Marku, nekadanji gradonaelnik Cetinja u vrijeme deavanja naroda i AB revolucije kae: Jer umjesto da se ide u viepartizam, krenulo se u viekomunizam, jer nakon januarskih dogaaja formira se Savez komunista Pokret za Jugoslaviju, a mladi, pametni i lijepi su organizovali kongres Saveza komunista Crne Gore i Momir Bulatovi je izabran za predsjednika, a M. ukanovi za sekretara ... Tako se iz komunizma prelo u neokomunizam. Podeajui da se M. ukanovi u dogaanje naroda ukljuio tek uoi ruenja biveg crnogorskog rukovodstva, Marku kae da se u tim danima meu revolucionarima svojim aktivnostima posebno isticao njegov brat Aco. Aco (ukanovi) je imao najveu podrku studenata, i ruku na srce on je bio kolovoa 324
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

ma u Jugoslaviji. I mitingaka masa je 1988. i 1989. godine, stoga, dotadanju crnogorsku vlast prosto smatrala nepotrebnom, ak i preprekom za ostvarenje sna. Vjetom propagandom, manipulisanjem i korienjem naraslih socijalnih problema, korienjem snage gomile i mase, usmjeravanjem njihovog revolta, elja i nadanja na tadanju crnogorsku politiku elitu i obiljeavajui je time kao krivca za socijalna i nacionalna gorua pitanja u Crnoj Gori manifestovan je do tada nevien politiki spektakl. AB revolucija, dogaanje naroda, crnogorski ustanak predstavljaju razliite nazive za jedan specifian prevrat u kome su narasli socijalni problemi, porast nacionalizma, teko stanje na Kosmetu i generalno teka politiko-ekonomska kriza na prostoru tadanje SFRJ iskorieni za svrgavanje tadanje crnogorske politike elite, a sve u formi borbe protiv birokratije i nesposobnosti dotadanjeg rukovodstva. Mediji su vatreno i na udarnim mjestima i samom poetku glavnih informativnih emisija pratili pomenuta deavanja. Propaganda u tampi trudila se da ponudi dobre fotografije, krupne kadrove lica i plakata sa sloganima kao to su oni Hoemo oruje! Idemo na Kosovo!, televizija da prikae dobre krupne planove i najagilnije mitingae, sve popraeno parolama govornika. Na
studenata. On je, po mom miljenju, najzasluniji ovjek za ono to su te studentske i omladinske organizacije pokrenule. Isto tako je istina da je tada kao predednik Izvrnog odbora Budve S. Marovi takoe davao podrku tome. On je ovjek koji nikada nije bio za komunizam. Moemo mi sada da mislimo ta hoemo. . Rakevi, kasnije predednik osnovane SDP CG, istakao je da je tokom AB revolucije prevagu odnijela grupacija koja je htjela da mijenja Crnu Goru i Jugoslaviju u pravcu konzervativnog anticrnogorskog velikodravnog srpskog projekta nasuprot onih koji su bili za to da Crna Gora slijedi svoje interese. Borba za prevagu je poela u avgustu 1988. dok su na temperaturi od 36 stepeni sa razglasa odjekivale revolucionarne pjesme i parole iskusnih mitingaa sa Kosova. Pred hotelom Crna Gora dijelilo se osvjeenje, a titogradski taksisti su mitingae doekivali na Biou i uz sirene dopratili do centra ... (Vijesti, 20. avgust 2008, strana 3).
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

325

Radenko eki

godinjicu januarskog prevrata u Podgorici je odrana osnivaka skuptina Reforomskih snaga za Crnu Goru, na kojoj je prisustvovao i tadanji savezni premijer A. Markovi. Istoga dana u organizaciji Velike narodne skuptine, uz prisustvo desetak hiljada uesnika, ispred crnogorske skuptine obiljeena je godinjica januarskih deavanja. Na skupu je govorio i M. Bulatovi koji je istakao da je osnovna poruka 10. januara 1989. godine neizbrisiva i da je postala istorijska tekovina naroda Crne Gore.37 Ovakvom izjavom je na sam in anti-birokratske revolucije izvren pozitivan tranfer sa termina istorijski.38 Glavni zahtjevi tokom anti-birokratske revolucije svjedoe da pokret nije bio anti-sistemski, jer oni nijesu bili upereni protiv komunistikog reima, niti usmjereni na uvoenje demokratskog poretka, ve se traio odlazak konkretne rukovodee komunistike garniture, ali ne i sistema (vieti vie u S. Darmanovi, Demokratske tranzicije u Junoj i Jugoistonoj Evropi, doktorska disertacija, Podgorica, 2002.). U tom kontekstu bi se mogla i shvatiti izjava M. ukanovia, jednog od predvodnika antibirokratske revolucije, koji je za januarski prevrat rekao: To jeste bila borba za vlast, borba kojom je vlast trebalo oduzeti od birokratizovanog rukovodstva i
37 Na mitingu se izmeu ostalog skandiralo i pjevalo: Ko to smije da nam dira, Sloba, Mila i Momira. Oj Momire naa diko, ne moe ti nita niko, Crna Gora rodi Sloba, tog junaka naeg doba, Na Lovenu Njego spava najmudrija srpska glava, Ko to sino Podgoricom proe, il je Slobo ili Karaore (V. Koprivica, B. Vojii, Prevrat 89, LSCG, Podgorica, 1994. str. 316). I u ovim i slinim rijeima mogu se uoiti elementi upotrebe propagandne tehnike tj. transferisanja ugleda sa istorijskih linosti koje u irem kolektivitetu izazivaju pozitivna oeanja na konkretne, aktuelne politike linosti. 38 Ispada nekako, kao da je sam Njego pisao scenario za velike i velianstvene titogradske dogaaje ... treba to sada da vidi i uje jugoslovensko rukovodstvo (S. Vukmanovi Tempo, u intervjuu, NIN, januar 1989, specijalno izdanje posveeno Sto dana koji su potresli Crnu Goru, str. 33). Dakle, transferisanjem ugleda istorijske linosti (Njegoa) koja u kolektivnoj svijesti izaziva pozitivno oeanje na titogradska dogaanja kao velianstvena i velika moe se prepoznati jo jedan od primjera upotrebe propagandne tehnike transfera. 326
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me

Dogaanje naroda u Crnoj Gori - politiko-propagandni okvir

vratiti je onome kome po Ustavu pripada: radnikoj klasi i narodu (Pobjeda, 12. januar 1989, str. 3). I na ovim primjerima se moe uoiti upotreba transfera i etiketiranja prethodnog rukovodstva negativnim terminom birokratizovani, a sa druge strane, putem pozitivne retorike figure i povezivanje novog rukovodstvo sa kategorijama koje u kolektivnoj svijesti izazivaju pozitivan odnos i bliskost (poput ustav, radnika klasa, narod). Veliki broj fotografija S. Miloevia, potenciranje problema Kosova, napadi na jugoslovenske komunistike funkcionere koji su bili Miloevievi protivnici: izdajnika rukovodstva Hrvatske i Slovenije, separatiste sa Kosova, autonomae iz Vojvodine, govorili su jasno o preovlaujuem karakteru prevrata. Iako se odvijao unutar i u sklopu populistike kampanje i bio uglavnom iniciran i organizovan od strane pro-miloevievih snaga u Crnoj Gori, protestni pokret imao je u sebi izvjesnu dozu heterogenosti jer i za vrijeme prevrata, a i kasnije, nakon ustolienja na vlasti, u okviru januarskog pokreta postojalo je jezgro koje je bilo okrenuto tenji za dubljim reformama sistema i zahtijevalo da se obaranje prethodne komunistike garniture iskoristi za uvoenje viepartijskog sistema. Zvanina politika u Srbiji i Crnoj Gori ove dogaaje ocjenjivala je kao revolt naroda koji je zbacio reim koji se svrstao u antisrpsku koaliciju i onemoguavao da se ustavnim putem izvri centralizacija u Jugoslaviji, ukine autonomija na Kosmetu i u Vojvodini i izmijeni Ustav iz 1974. godine. Propagandno je spontano okupljanje naroda, radnika, sudenata, mitingovanje, nazivano antibirokratskom revolucijom i okarakterisano kao dogaanje naroda, podrka i solidarnost sa Srbima na Kosmetu (Koprivica/Vojii, 1994:7) Moe se konstatovati da je zahvaljujui pogoravanju opte privredne situacije vjeto iskorieno opte nezadovoljstvo u drutvu te se populizmom i usmjeravanjem opteg nezadovoljstva na tadanje republiko rukovodstvo koje je okrivljeno za sva zla, za nesposobnost i nesnalaenje, uspio postii eljeni cilj. Propagandno djelujui u formi socijalnih zahtjeva kombinovanih
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2011.

327

sa patriotskim apelima, probuenim nacionalizmom, uspjela se animirati kritina masa neophodna za psiholoki pritisak na republiku elitu, koja je godinama uljuljkana u atmosferu nedodirljivosti i blagostanja, bila prosto zateena i blokirana intenzitetom i brzinom dogaaja. Manipulisanje masom, stepen organizacije, tempiranje i intenzitet parola i govora ukazuju na mo i uspjenost propagandne kontrole. Pokretanje i animiranje radnika, studenata i ostalih graana pod formom nagomilanih drutvenih problema, dodavanjem na tu socijalnu propagandnu osnovu i deavanja na Kosovu, a potom usmjeravanje svog tog nezadovoljstvo na republiku birokratiju, na njenu nezainteresovanost i nesposobnost da se uhvati u kotac sa tim problemima39, predstavljali su uspjenu propagandnu tehnologiju koja je rezultirala smjenom tadanje politike elite, ali ne i promjenom postojeeg socijalistikog sistema. Opisujui to vrijeme, V. Pavievi pie da je ...u tzv. antibirokratskoj revoluciji izvrena radikalna smjena vladajuih garnitura u svim sferama i institucijama drutva... (V. Pavievi, 2007:13). Naravno da je dotadanje komunistiko rukovodstvo svojom nedovoljnom energinou i nemajui dara za manipulisanje, a koji nije nedostajao oponentskoj struji - u dobroj mjeri doprinijelo svome svrgavanju. Promjena je, dakle izvrena u pogledu rukovodstava na republikom i lokalnim nivoima, ali sve u okvirima postojeeg SK Crne Gore. Pod pritiskom heterogenog sastava rukovodstva prevrata, ali i pod utiskom globalnih promjena u komunistikim sistemima, pripreman je, iako nevoljno, od strane Saveza komunista, teren za uvoenje viepartizma.
39 Marko Orlandi, najvie pozicionirani crnogorski funkcioner, lan Predednitva CK SKJ, govorei o optubama na raun nedovoljne energinosti tadanje crnogorske vlasti, pie: Ima ljudi koj smatraju da smo 11. januara 1989. godne kukavki kapitulirali i da smo se predali. A ta je trebalo i ta se moglo preduzeti u tim danima prevrata? Upotrijebiti oruanu silu protiv sopstvenog naroda za odbranu vlasti! Ne znam crnogorskog funkcionera iz tog perioda koji bi se na tako ta odluio. (M. Orlandi, U vrtlogu, Montenegropublic, Podgorca, 1997, str. 402. 328
MATICA, proljee 2011. www. maticacrnogorska.me