bilig

KI 2012 / SAYI 60 19-56

Sokakta Aldm Bir Tane Evde Oldu Bin Tane

Uwe Blsing

zet Bu almada Trkede geen tahtakurusu adna eitli alardan k tutulmaa allacaktr. Herkesin bildii Trke tahtakurusu adnn yan sra ncelikle baz gmen gruplarnn azlarnda grlen kandalay, kandalayan, kandaay ve kandalar gibi farkl biimlerde grlen szcn iyz dil tarihi ynnden aklanmaa allacaktr. Aklamalar srasnda konuya katks olan her tr veriden yararlanlacaktr. Aklamas yaplan kelimelerin dier Trk dillerindeki biimlerine, dier dillerdeki durumuna da baklacaktr. Anahtar Kelimeler Tahtakurusu, kandalay, kandalayan, kandaay ve kandalar, etimoloji, kltr tarihi

Acaba bu nedir? Bir bilmecedir, baka ne olabilir? Acaba cevab nedir? En iyisi, bu mhim sorunun zm iin kulak asalm sanat- edebnin eski stad- mehuru olan muhterem Karagz ile Hacivat efendilerin Bakkallk geen sokaktaki u sevimli az kavgasna:
HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT

: Karagzm, ben sana bir ey syleyeceim. : Syle bakalm! : Bilmece bilir misin? : Maallah! : Efendim? : Maallah! : Demek bilirsin!

_____________
Leiden niversitesi / Hollanda uwe.blaesing@gmail.com

19

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

KARAGZ : Zhir! HACVAT : Yaa! KARAGZ : Elbet. Bilmece demek ben demek, ben demek bilmece demek. Syle bilmeceni, al cevabn! HACVAT : Peki, Karagzm, bir tane syleyim. KARAGZ : Syle bakalm. HACVAT : Efendim, Sokakta aldm bir tane, evde oldu bin tane. Nedir o, bil! KARAGZ : Onu bilirim yahu! HACVAT : Nedir efendim? KARAGZ : Tahtakurusu. HACVAT : Hay allah mstahakn versin, Karagzm! Tahtakurusu olur mu? KARAGZ : Sokakta bir tane al da bak, evde on bin tane olur. HACVAT : Benim sylediim bilmece nar. KARAGZ : Haaa, nar. (Gler.) he he he! (Kudret 1968: 222).

Dur, dur, bu kadar yeter! Nar m? Tahtakurusu mu? Bundan bir ey anlamadk. Kahramanlarmz her zamanki gibi nefis mnakaalaryla iimizi starak bizi fevkalade elendirdiler, ama sorulan sorunun zlmesine pek yardmc olmadlar. Daha gvenilir bir kaynak bulmak zere zllhayal dnyasn terk ederek bilim dnyasna girmekte fayda var; szn ksas Karagzden Bagze geelim. Mehur Trkolog ve halkbilimcilerden lhan Bagz ve Andreas Tietzenin hazrlad Bilmece, a corpus of Turkish Riddles balkl, Trkenin bilmece varln ok ayrntl olarak yanstan dev esere gre Hacivat beyefendimiz bu kavgadan hakl kar, nk ardan aldm - bir tane; eve getirdim - bin tane trnden bilmecelerin yant hep nardr (bk. 1973: no. 594.5). Yukarda zllhayalce tartlan hususta Karagzcmzn erefini kurtarabilmek zere Trkenin bilmece zenginliini daha derinlemesine tararsak, yant hem nar hem de tahtakurusu olabilen bir bilmece tipine gerekten rastlamaktayz:
Hanm uyand, cama dayand, cam krld, kana boyand. (Bagz ve Tietze 1973: no. 57.1, ve no. 594.10).

Demek ki, Bilmece demek ben demek, ben demek bilmece demek diye gsn kabartan Karagz yanlmsa da, yine biraz hakldr, deil mi? Acaba kalender kuklamzn yaad devirde bir Osmanl sokann ortasnda cazibeli bir mizahla tartlan nceki bilmecenin de iki cevab m vard? Ama aada ne bu soru ne de bilmece zerinde durmak istiyorum, nk al20

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

mamda Trkede geen bir tahtakurusu adna eitli alardan k tutmaa kararlym. Baka bir ifadeyle, herkesin bildii tahtakurusu ad yannda bata baz gmen azlarnda kandalay, kandalayan, kandaay ve kandalar1 gibi biimlerde grlen szc dil tarihi ynnden aklamaa alacam. Kimi sran, geceleyin kanmz emen, kimi mthi kokusuyla burnumuzun direini kran, kimi de latif renklerle gzmz okayan - ksacas rezilin rezilinden almlnn almlsna kadar binlerce eidi ieren Insecta snfnn Heteroptera alt takmna giren bceklerden pek olumlu sz edilmez. Ayrca onlarn en bed temsilcilerinden biri saylan tahtakurusu sz konusu olunca, insanlar rahatsz ettikleri dillerde dolamaa balamaktadr. Bylesi src bir trle benim de zel bir hatram vardr. Bir zamanlar Karadenizin letafetini en mnasip ekilde temsil eden Sinoptayken eski bir ahap konaa davet edildim. Bir tarafta kadim gemiin heybetini yanstan, dier tarafta uzun mrnn yaralarn saklayamayan bu abidevi yap bana ok ilgin geldi. Ho sakinlerinin ortasnda keyif dolu saatler ve Trk halknn darbmesel misafirperverliini tattm. Gn deniz marts gibi uuvermiesine geti, akam oldu, gece kt, ama kahkaha ve hikyelerin sonu yoktu, keke an da hi bitmeseydi. Yatma zaman geldiinde gzel, geni ve tertemiz bir odaya yatak serildi. Hemen sndrp uzandm, uykuya daldm. Ka zaman sonra, birden uyandm. Dars kapkaranlk, etraf sakindi, ama bata kol ve baldrlarmda olmak zere vcudumda dehetli bir kant hissediyordum. ster istemez kalktm, lambay yaktm. Oda ayn, ok gzel ve dzenliydi, benim derdime sebep olan hibir ey grnmyordu. Hemen aklma Karadeniz sahillerini ekseriyetle scak yaz mevsiminde tedhi eden sivrisinekler geldi. Kollarmda bunlarn sokmasna benzer hafife imi kk yerleri fark ettim. Lanet olsun, niye hep beni buluyorlar diyerek are aramaya baladm. Odadaki vitrin dolabnda, bir ie limon kolonyas gzme arpt. Kanan yerlere, neredeyse btn vcuduma bu serinletici maddeden bol bol dktm. yi geldi ve tekrar yattm. Fakat ok srmeden yeniden ayaklanmak zorunda kaldm. Bu sivrisinekleri artk bulup ldrmem gerek diye gazaplanarak ava ktm, ama ne yazk ki, aynen mehur spanyol yazar Miguel de Cervantes Saavedrann icat ettii zavall valye Don Quichotte gibi oldum, nk savamaya deer bir tane dman yoktu grnrde. Uykusuz gecenin baka bir sebebi olmas gerektiini dnrken konumuz olan tahtakurusu geldi aklma. Uzatmayalm, gecenin gerisini odann bir kesindeki rengi solmu bir koltukta kanarak, yar sayklayarak geirdim. Sabah olunca kimse kollarmdaki, kzamk hastalna benzeyen bcek izlerini grmesin diye yaz ortasnda uzun kollu bir
21

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

gmlek giydim. Bama gelenlerden sz etmeden kahvalt yaptktan sonra bu ilgin ve -szn en gerek manasyla- hayat dolu konaktan her ey iin binlerce defa teekkr edip ayrldm ve bu hunhar grtlerin (bilgi bk. Ermers 1999: 32-33, Flemming 1968) cildimde braktklarn terleyerek atabilmek iin kendimi merkezdeki hamama attm. Deerli okurlarm, sakn bana glmeyin, nk Karadenizin kylerinde bylesi bir hadise -bugnlerde dahi- sizin de banza gelebilir. Allah korusun! Tahtakurusu felaketini alaca renklerle izen bu mayho hikayeden sonra esas konuya dnmemizin zaman geldi. Sinopta beni mahveden tr mutlaka Cimex lectularius denilen (yatak) tahtakurusu idi.2 Kan emici, eklembacakl, kanatsz olan bu tr, dnyann hemen her yerinde bulunur. Gndzleri atlak, delik yerlerde veya yatak ve deme aralarnda saklanr. Geceleyin dar kar, hayvan ve insanlarn kann emer. Esas rengi kahverengidir,3 ezildiklerinde ok pis kokarlar.4 Uzunluu 6 mm olan sbemsi, yass tahtakurusu olaanst dayankl bir bcektir, bir yl kadar yemeden yaayabilir. Tek bir dii mrnde 100-500 aras yumurta yapar ve normal artlar altnda yavrular, bir hafta ierisinde sirkeden kar. Yani, tam Karagzn dedii gibi olur: Sokakta bir tane al da bak, evde on bin tane olur! Modern ilalama yntemleri sayesinde tahtakurusu tamamen deilse bile felaketi iyice kaybolmutur. Fakat baz yerlerde -bilhassa krsal alanlarda veya gecekondularda- ilalama ileri periyodik aralklarda tekrarlanmazsa, belirli artlar altnda yeniden ortaya karlar.5 ada Trkede bu bcek iin birka ad kullanlmaktadr. Standart dilde en yaygn olan tahtakurusu szcnn yan sra, halk dilinde ve azlarda tahtabiti6 de gemektedir. Azlara zg u adlar da vardr: tahtakehlesi, beik biti, grk, grt, karut, karot, korda7 ve nihayet yan biimleriyle birlikte kandalay.8 Yukarda rendiimiz gibi kandalay grubu Trkiye Trkesinde ok nadir kullanlrken dier Trk dillerinde epeyice yaygndr:
Kar.-Bal. (yaz dili) qandaay tahtakurusu, mec. slk, vampir gibi (kimse) (QMTAS 2: 544b; QMOS 1989: 387a), Kar. qandaj tahtakurusu (Prhle 1909: 115). Bunun yan sra qandala biimi de kullanlmaktadr, kr.: (Kar.-)Bal. qandala klop krupnyj (byk bir tahtakurusu eidi), qandala tamaqa klop-erepaka (Eurygaster sp.), ail qandala klop avelevyj (Coreus marginatus)9 (MKBSP-Nas; bk. Tavkul 2003: 12).

22

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Kum. qannala (KmkR 1969: 187b; RKmk 1997: 211b) ~ qandala tahtakurusu (Nmeth 1911: 128; Moxir 1893: 75a; Kumukadaki ift nszler iin bk. Xangiiev 1986). Kr., Tat. qandalay tahtakurusu (Garkavec ve Useinov 2002: 393b; Hesche ve Scheinhardt 1974: 239). Krmaka qandala (KRP 1974: 361b, Rebi 2004: 127), (Evpatoriya kentinden Romanyaya gm Krmaklar) kandaa (Drimba 1963: 282) ve Kar. (Troki az) kandala ~ kndala, (uck az) kndal tahtakurusu (KRP 1974: 289a, 386a). Tat. (yaz dili) qandala tahtakurusu, stelik kr. qr qandalas travjanoj klop (Lygus rugulipennis Popp.), urman qandalas lesnoj klop (Pentatoma rufipes L. ?) ve su qandalas vodomerka (Gerridae) (TatR 1966: 222a, TTAS 2: 40b),10 Sibirya Tat. (Baraba, Tobolsk) qandala tahtakurusu (Radloff 2: 123). Eski Kazan Tatarcas iin Budagov (2: 66a) ile Kadri (3: 754a) sadece imlasnda kk farklar gsteren QNDL, QNDLH ve QNDL biimlerini kaydetmilerdir. Bk. qandala tahtakurusu ve qr qandalah (Lygus rugulipennis Popp.) (BTH 1: 629a; BkR 1958: 320b).11 uv. (ada yaz dili) xnkla /xgla/ ~ (halk dili) xnkla, xnkla /xgla, xkla/ (selo Tjurlema, Koslovskogo rajona; selo Oraui, Vurnarskogo rajona ASSR), xntla/xndla, xndla (selo Bjurgany, Simbirskoj gubernii; Tolstoj12), xntla, xntla, xmkla (derevnija Togaevo, Oktjabrskogo rajona ASSR), xmtla (Munkcsi),13 xmtla (derevnija ertagany, umerlinskogo rajona ASSR), xmntla (derevnija uralkasy, Morgauskogo rajona ASSR) tahtakurusu ve nihayet xir xnkli, (ertag) uy xmtli, (derevnija Tixankino, Krasnoetajskogo rajona ASSR) xmtla pi polevoj klop (Lygus rugulipennis Popp.) (uvR 1982: 545b; Amarin 16: 327-342; Fedotov 2: 328).14 Nog. qandalay tahtakurusu (NogR 1963: 144a). Kark. qandala tahtakurusu (KkpR 1958: 370b). Kaz. qandala tahtakurusu; bitkilere zarar veren bir bcek, aa qandalas Palomena prasina? (Shnitnikov 1966: 257b; QNS 1992: 153a; QTTS 6: 5a)15 hem de qandalar (Sincangdaki li Kazak zerk Blgesi) tahtakurusu16 (bk. TanCol). Krg. qantala ~ qandala tahtakurusu (KrgR 1965: 340b, 339b). Hak. (Kzl az) kandala (XakR 1953: 70b), (standart dil) xandala tahtakurusu hem de aas xandalaz drevesnyj klop (Palomena prasina) (RXak 1961: 315b).

23

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

Trkm. andala slepen, ovod17 (TkmR 1968: 151a), (Sarq aznda) gve (STJa 1997: 253 Nartyev 1959: 292),18 qandala (Alijiv ve Brijif 1929: 117b)19 ve (Stavropol aznda) qandalay tahtakurusu (STJa ay., Kurenov 2: 245).20 Sondaki -y nedeniyle bu biimin ounlukla Kuzey Kafkasyadaki Stavropol eyaletinde yaayan Ak Nogaylarn ivesinden bir alnt saylmas mmkndr:21 Nog. qandalay. zb. qandala tahtakurusu, simlik qandalasi bitkilere zarar veren bir bcek ve semizak qandala klop-gldy (Notonecta sp.) (UzbR 1959: 603b, 361b; TL 2: 549b).22 Yak. xaptaaj tahtakurusu < Mo. qabtaay (bk. aada).

Bundan baka sz geen tahtakurusu adnn izlerini Codex Cumanicus (1), Kitb Tarumn Turk wa Aam wa Mual (2), Kitb at-Tufa azZakiyya f l-Lua at-Turkiyya (3), ad-Durra al-Mua f l-Lua atTurkiyya (4) ve Ird al-Mulk wal-Saln (5) gibi Kpak Trkesini temsil eden Orta Trke dnemi eserlerinde bulmaktayz.
1. Codex Cumanicus

Bu eserin bize kadar gelen tek nshas Venedikte Biblioteca Nazionale Marcianadadr (Cod. Marc. Lat. DXLIX). Kitap bir ciltte bir araya getirilmi, balants olmayan birka mstakil eserden oluur. Eser sahiplerinin isimleri bilinmezse de, 13. asrn sonlar Gney Rusya ve dil blgesinde Hristiyanl yaymak iin alan Fransiskan rahipleri tarafndan kaleme alnd akla en yatkn olandr. Latince-Kpak Trkesi lugateyi ieren blmn 1293 ile 1295 arasnda vcuda getirildii tahmin edilmektedir (bk. Golden 1992a). Codex Cumanicusta geen candala biimi bu bcek adnn elimizdeki en eski kayddr: Cimices23 candala (qandala) tahtakurusu (Grnbech 1942: 192).

Codex Cumanicus, varak 55 recto, 2ini satr (tpkbasm, Grnbech 1936: 109)

2. Kitb Tarumn Turk wa Aam wa Mual

Klemenler zamannda Araplara Trkeyi retmek iin hazrlanm bu szlk 1343 senesinde ad bilinmeyen bir lim tarafndan tamamlanmtr (bk. Ermers 1999: 32-33, Flemming 1968). Bize kadar gelen tek elyazmas Universiteitsbibliotheek Leidendedir (cod. 517 Warner). Tarumnda qan24

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

dala hakknda u bilgi bulunur: al-baqq wa al-fasfis QNDL [qandala] wa yuqlu aian BuK BTY [bik = beik biti] yan qaml al-mahd wahuwa bi-t-turkumn (Houtsma 1894: 93, Kuryjanov 1970: 156).24

Kitb Tarumn Turk wa Aam wa Mual, varak 12b, 5inci-8inci satr (elyazmadan fotoraf)

Houtsma (1894: 93) qandalaya karlk olarak Almanca Laus, yani bit, Toparl vd. (2000: 14, 96) ba biti, biti verir. ou aratrma ve szlkte (rnein STJa 1997: 253-254, Leksika 1997: 183) aynen tekrarlanarak gsterilen bu eviri kesinlikle doru olamaz, nk orijinal metinden ve buna dair 24. notta yaptm aklamalardan ne Ar. baqq ne de fasfis szcklerinin byle bir anlam olmad anlalr. stelik qandalann anlamda, turkumn beik biti de, hi kukusuz, tahtakurusu iin kullanlan adlardan biridir. Nihayet Tarumn kendisi de qandaladan az ilerde (12 verso 8) al-qaml BiTo (bit) ayr bir madde ba olarak sz etmektedir. Baka bir deyile qandala dier kaynaklar gibi Tarumnda da tahtakurusu ve tahtakurusugiller manasndadr. Toparl (2000: 14, 96) BuK BTY eklini bek (= bcek) biti olarak deerlendirmektedir. Bence bu anlay da tam doru olamaz.25 Metnin orijinaline baknca ilk hecede gerekten amma (u) harekesi gibi, siyah mrekkeple yazlm bir iaret grrlr (= b/-). kinci hece ise harekesizdir, nk yukardaki uzun izgi fata (a) deil, sondaki kf harfinin st parasdr (yani deil, ;! kr. ( ) BK (beik; 19 verso 3), BLYK (bellik; 14 verso 3), TRSK (tirsek; 21 verso 4). Houtsma (1894: 60) ile Kuryanov (1970: 95) -tahmin edilir ki anlambilimsel nedenlerle yani qaml al-mahd Arapa aklanmasna dayanarak- bu sorunu hi tartmadan beik biti okumulardr. Fakat basit bir
25

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

imla hatas deilse yazmadaki dudak nlsn nasl yorumlamamz gerekir? Trkiye Trkesinin yan sra *b/ek (bk. Rsnen 1969: 72a ve Clauson 1972: 380b kkn birka Trk dilinde daha bulmaktayz, mesela Az. beik, Bak. ile Tat. biik, Kaz. besik, zb., Krg. beik (STJa 1978: 122-123). Fakat Uygurca ve Krdak Tatarcasnda (Bat Sibirya, bk. Gabain 1963: 3, [Trkesi Gabain 2007: 308]) ilk hecede dudaksl nl tayan bk (Uyg. yaz dili) ~ bk (Uyg. Kekmet, Turfan) ve bik (Krdak) biimleri de gemektedir (UjgR 1961: 46a, UjgR 1968: 210b, Teniev 1990: 33, Rsnen 1969: 72a).26 ada Trkmen yaz dilinde herhangi bir iz yoktur (kr. Trkm. sallanaq beik; TkmR 1968: 561a, Doerfer 2: no. 837).27 Bu kk biimlerden anlalr ki, ilk hecede bir dudak nls mmkndr, fakat zel olarak Tarumnn meydana geldii zamanda bylesi bir nly tayan bir biimin Trkmencede de yaayp yaamadna karar veremeyiz.28
3. Kitb at-Tufa az-Zakiyya f l-Lua at-Turkiyya

Kitb al-idrk li-Lisn al-atrk yannda Tufa Klemenler zamannn belki en mhim Trke retim kitabdr. Kapsaml bir szln yan sra geni bir gramer blmn de ierir. 1426 senesinden nce Suriye veya Msrda yazld sanlmaktaysa da ne zaman, nerede ve kimin tarafndan yazld konusunda kesin bilgimiz yoktur. Elimizdeki tek elyazma nshas Beyazt Ktphanesinde (Veli ed-Din No. 3092) bulunmaktadr. Tufada tahtakurumuza dair u kayt vardr: baqq QaNoaLa29 (qandala) tahtakurusu (Atalay 1945: 13b, 183b; Fazylov vb. 1978: 104, 336).

Kitb at-Tufa az-Zakiyya f l-Lua at-Turkiyya, varak 7 recto, 8inci ile 9uncu satr30 (el yazmasndan fotoraf)

4. ad-Durra al-Mua f l-Lua at-Turkiyya

Floransada Bibliotheca Medicea Laurenziana ktphanesinde Orient 130 numarayla kaytldr. Tek elyazmas Klemenler zamanna ait basit bir Arapa-Trke rehberidir. 1963 senesinde mehur Polonyal Trkolog, Zajczkowski tarafndan bulunmutur. Yazl tarihi ve yeri belli deildir.31 Byk olaslkla 14. asrda Suriyede telif edilmitir (bk. Ermers 1999: 40).
26

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Bundan qandala ile ilgili u bilgiyi elde etmekteyiz: al-baqqu QaNoDaLa (qandala) tahtakurusu (Zajczkowski: 1965: 71; Toparl 2003: 23, 87b).

ad-Durra al-Mua f l-Lua at-Turkiyya, varak 9 verso, 5inci ile 6nc satr (tpkbasm, Toparl 2003)

5. rd al-Mulk wal-Saln

Klemenler zaman fkh kitaplarndandr. Trk asll Hanif fakhi Berke Fak tarafndan hazrlanan alma Arapadan yaplm satr-aras tercmedir. Arapa metnin altnda Kpak Trkesine kelime kelime evirisi bulunmaktadr. Ird 1387 senesinde skenderiyyede tamamlanmtr, elimizdeki tek yazma nshas Sleymaniye Ktphanesindedir (Ayasofya No. 1016). Eserin hac kitab adndaki blmnde qandala (QNDL al-baqq) gibi bcek ve baka hayvanlarla ilgili u satrlar okumaktayz: (305b, 4-5): Ta bit ltrmegey, ta rev bolur angar bre ltrmek ta andala ltrmek ta ibin ltrmek ta ylan ltrmek ta yan ltrmek ta san ltrmek ta bri ltrmek ta ara ltrmek ta tlve ltrmek ta zge yrtp yigen cnavarlarn ltrmek aan kim amle lsa anng ze (Toparl 1992: 338). Ve bit [bile] ldr[l]mez, [fakat bunlardan biri] kendisine saldrrsa pire ldrmek ve tahtakurusu ldrmek ve sinek ldrmek ve ylan ldrmek ve yan ldrmek ve fare ldrmek ve kurt ldrmek ve karga ldrmek ve pelikan kuunu ldrmek ve baka yrtc hayvanlar [da] ldrmek onun hakkdr.

Ird al-Mulk wal-Saln, varak 305 verso, 4nc ile 5inci satr (elyazmadan fotoraf)
27

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

6. Filippo Argenti - Regola del Parlare Turcho (1533)

stanbulun fethinden yaklak 70 sene sonra (1524) Filippo Argenti adndaki gen ve eitimli bir Floransal Osmanl mparatorluunun canl bakentine gelmi ve 1533 senesine kadar Floransa Cumhuriyetinin eliliinde sekreterlik grevinde bulunmutur. Burada geirdii dokuz yl sresinde Trkeyi renip ayrca stanbulun gnlk yaamnda konuulan dile byk ilgi gstermi ve esaslarn kapsaml bir mracaat kitab haline getirmitir. Regolada yerel Trkeden baka az sayda Tatarca vb. szckleri de kaydetmitir. Bunlarn arasnda kandala da gemektedir (I 97v): candal cimicia tarteresco32 (Adamovi 2001: 210a; Rocchi 2007: 136).33 Szcn kken tarihine gelince, en geni bilgiyi Levitskaja vermektedir (bk. STJa 1997: 253-254). Etimolojisi ona gre daha aklanmadndan szck hakkndaki baka aratrmaclarn nerdii baz iddia ve fikirleri gzden geirerek tartmaktadr. Szcn en eski kaytlar dahil olmak zere tespit edilen biimlerin ou esas olarak qandalay gsterdii halde Rsnen (1969: 229b) kkenini *kamtala olarak vermektedir. Az sayda olsa da (a.) n yerine bir dudak nsz tayan biimlerin ve (b.) d yerine t gsteren biimlerin varl bu hkme varmasnn nedenleri olmaldr. Bylesi biimler uv. xmtla, xmtla, xmkla vs., Yak. xaptaay ve Krg. qantaladr. Baka bir ifadeyle *kamtala btn bu fenomenlerin toplamndan meydana gelen bir birliktir, yani *kamtala = qandala + ..m/p.. + ..t.. Fakat Yakuta biimlerin hakikaten buraya uymas tam aydnlanmamaktadr. Levitskaja, Rsnenin bu fikirlerini takip ederek ncelikle Yak. xaptaay ile alakal baz aklamalarda bulunmaktadr. Kauyskiye dayanarak (1995: 68) Yakuta szc Moolcadan bir alnt saymaktadr, Yak. xaptaay yass, dz, (azda) tahtakurusu (< Bat Buryata xaptaay )34 < Mo. qaptaay yass, dz. stelik anlam bilim asndan bu anlay destekleyen rnekler olarak Trkm. yasmq klop-vonjuka, yasmq yass, dz ve Slav dillerinden Rusa ploina bir tr bit ile eke plotice tahtakurusunu zikretmektedir (Slavca *plotsko-, bk. Fasmer 3: 284-285). Yukarda da gsterildii gibi qandalann ilk kayd 13. yzyla aittir. Dolaysyla Levitskajaya gre Moolcadan alnm *qaptakk (> *qamta- > *qanta-) ile Trke qn sznn bir araya gelmesiyle olumu anlamsal-biimsel bir karma olduu dnlmektedir. En nihayet Osete qndl bcek ve Dargince anda tahtakurusu gibi terimlere bakarak qandalann baka, yani Moolca olmayan bir dil veya dil grubundan da gelmi olabileceini tam dlamamaktadr.
28

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Bilhassa Yak. xaptaay yannda qandalaya tamamen uygun den Yak. xaptla (tahtakurusu) biimini hesaba katarsak,35 Yakuta biimlerle dier qandala topluluu arasnda bir ilikinin olmas gerekten inandrc grnmektedir. stelik Kar.-Bal. qandaayn Yak. xaptaayla biimda saylmas mmkndr.36 Fakat Yakuta iin ne kadar doru olursa olsun dier Trk dillerindeki biimlerin de Mo. qabtaay, qabta-a (Kowalewski 760-761; Lessing 1960: 899) gibi szcklere balanmas akla yatkn deildir. Levitskajann zikrettii, baka dillerden alnan rnekler sadece bylesi anlamsal bir geiin (yass - yass hayvan = tahtakurusu) genel olarak vukua gelmesini canlandrmaktadr. Bunun iyz, tabii ki, tahtakurusunun yass vcududur. Nasl olursa olsun, Yakuta olmayan biimlerin olumasnda da Moolcann bir rol oynam olmas artyla Trklerin bu szckle ne zaman ve nerede tanm olabileceklerine bakmamz gerekir. Bu sorunun aydnlatlabilmesi iin terimin yaygnlyla ilk tespit zamanna bakmak faydal olur, nk dier birka Trk dili dnda qandala aslnda sadece Kpak Trkesine ait olan bir isimdir. Kpaka olmayanlarda pek gemez, eer geerse, daha ziyade ikincil bir unsur olarak deerlendirilebilir; mesela gmenlerle Trkiyeye gelen kandalay (zmir, Manisa, Krm gmenleriBursa, Eypstanbul, Kr. Tat. veya Nog. qandalay)37 ve kandaay (BahykKadnhanKonya, Kar. qandaay).38 Qandalann ada zbekede mevcut olmas byk olaslkla zbek halknn heterojen etnik terkibine baldr,39 yani aatayca ile Uygurcada herhangi bir iz bulunmadndan szcn belki daha sonra, baka yoldan gelmi olabilecei dnlebilir. Tahminimce benzeri durum Hakasayla Trkmence iin de geerlidir. Szn ksas, tahtakurusu adnn ilk olarak 13. asrn sonunda ortaya kmas, Kpak Trkesiyle snrl dal Cengiz Han idaresinde balayan, Moollarn aa yukar btn Asyann etnik bnyesini alt st eden Bat Asya ve Avrupaya ynelik byk aknlarn ve bununla ilgili ok sayda Trk boyunun da bu hcumda bir parma olduunu aklmza getirmektedir.40 Son dncelere gre qandalann kkence Moolcadan gelmesi hakikaten olanaksz deildir. Fakat hala pheli iki nokta bulunmaktadr:
(1) Szckteki l. Bu lnin dan olumas kesinlikle mmkn deildir ve Yakutann sadece bir-iki aznda tespit olunan xaptla biiminin lsi byk ihtimalle Yakuta ii bir olay saylmaldr. Ayns li biimler iin de geerlidir. (2) Szckteki d. Normal artlar altnda ve zellikle Kpak Trkesinde Mo. -t- olduu gibi muhafaza edilir; kr. (Mo. > Trk dilleri) noqta >

29

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

noqta, nuqta vs. yular; qantar-a > qantar- (genel olarak) bir eit ba; bir ey balamak (Schnig 2000: 140, 150-151).

imdi btn bu noktalar birletirirsek Yakuta biimlerin Moolcadan dolaysz bir alnt olduuna emin olabiliriz. Dier biimlerin olumasnda Moolcann bir etkisi varsa, bu etki Yakutadaki biimlerden bamsz, baka artlar altnda gereklemitir. Starostin vd. bir adm daha ileri giderek qandalann Ana-Altayca bir kke balanmasn nermektedirler: AnaAlt. *kajamV yenge, sakrga, kene, AnaT. *km- tahtakurusu, bcek, AnaTung. *kiamk- yenge, bir tr su bcei, kurt ve AnaKor. *kjm karnca41 (EDAL 1: 630-631).42 Herhangi bir aklama veya tartma yaplmadan ne srlen bu iddia olduka sakncaldr. Burada en bata Ana Trke biime bakmak istiyoruz. Dierlerinin nerilerinin aksine, ad geen aratrmaclar etimolojik tertibe Yakuta biimleri katmamakta, fakat Alt. (Telet az) qandryaq smkl bcek (Verbickij 1884: 125b)43 ve Kar.-Bal. qamaaq bcek (MKBSP-Nas) szcklerini ilave etmektedirler.44 Tekrar ettikleri AnaT. *km- kkne baknca bu yaklam imkansz deildir. Ama geri kalan aak, -dryaq ve -dala unsurlarnn nasl olutuu aklanamamaktadr. Bu nemli sorunu zmeden ana kkn ne olduuna net bir ekilde hkm veremeyiz, demek ki bylesi yarm kalan bir tekrar gayri caizdir. Gezginci qandala bceimiz sadece Trklere saldrmakla yetinmeyip onlarn yaknlarnda yaayan baz halklarn kann da emmeye kalkmtr, bu nedenle szck bunlarn dillerinde de dolamaktadr, rnein (1) Kafkas blgesinde:
Gr. andala ~ andara tahtakurusu (Tschenkli 1613b). Bu biimler halk azna aittir, ilki Yukar-Raa, ikincisi mereti aznda gemektedir. Szck bazen edebiyatta da grlmektedir, rn.: andarasavit citeli kacvi ... emeso (Boris xeie)45 tahtakurusu gibi krmz bir diken iime girip kald (KEGL 7: 397). Bu biimlerin hangi dil zerinden Grcceye getii belli deildir. Grc yaz dilinde, tahtakurusunun ad balino (Tschenkli 70b; KEGL 1: 1000) ve Eski Grccede (11. asr) balin-idir:46 kr. (mamata cxovreba, 206r, 5-7b)47 auvso kuabi igi misi sruliad kutagan zmde balinita (biri) onun kazanna dipten kenara kadar tahtakurusunu doldurdu (Sardshweladse ve Fhnrich 2005: 98b; Sarvelae 1995: 16a). Erm. xantala(y) (Bkaran)48 (NBH 1: 922a) ve xandala (Nor-Naxiewan = Rostv-na-Don) xandala tahtakurusu (Aayan 2: 332b; HLBB 2: 279b).
30

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Azof denizine 46 kilometre uzaklkta kalan Rostov kenti Bat Kpak bozkr, yani Det-i Kpaktan geen Don nehrinin sa yakasnda bulunmaktadr. Oradaki Ermenilerin szc blgede yaayan Tatar asll Trklerden rendikleri kukusuzdur. Standart Ermeni dilinde ise yapsndan tam da T. tahta biti modelini (bk. aada) yanstan paytoil (Malxaseanc 4: 486a) birleik szc gemektedir (= payt-oil; kr. Erm. payt tahta, oil bit).49 Osete (ron bk. Wiki Osete) qndl ~ (Digor az) qndel, qndelg bcek, hamam bcei (Abaev 2: 291). Bu biimlerin kknn *qndl olmas gerekir, nk > ron geii ikincil, tahminen 1200den nce gerekleen bir olaydr; buna gre -bu geiin etkisinin ne zamana kadar aktif kald bilinmemekle birlikte- qandala byk bir olaslkla Mool aknlar ncesi bir devirde Oset diline gemitir! stelik qndelg Osete hayvan adlar iin gayet tipik olan -g (kltme) ekini tamaktadr. Ermenicede olduu gibi Osetede de T. tahta biti modelini temsil eden bir birleik szck bulunmaktadr: Osete (ron) qdysyst tahtakurusu (= qd tahta + syst bit; Abaev 2: 286). e. (bk. Wiki eence.) gIundalgIi tahtakurusu (eR 1961: 119a; Re 1978: 219a)50 ve ngua (bk. Wiki ngua) aendaeilg hamam bcei (Abaev 2: 291). eence ile ngua bu biimler Osete qndelg biimini yanstmaktadr. Adigece (aps lehesi bk. Wiki Adigece ile Wiki aps.) kandelay tahtakurusu (Aayan 2: 332b). Dargince (bk. Wiki Dargince) anda tahtakurusu (RDarg 1950: 470a). Ahvahca51 anda (Magomedbekova 1967: 242a), (Tadmagitli) qda tahtakurusu (Kibrik & Kodzasov 1990: no. 189). (2) dil-Ural blgesinde (Fin-Ugor dilleri iin bk. Wiki Macarca): Marice/eremise (ada yaz dili) umdl (SMJa 8: 66), (Birsk az) umdla, (Perm az) umdla, (Budenzin bir szlnden) ndula (Rsnen 1920: 235), (Dou eremise) undla ~ ndula tahtakurusu (Paasonen & Siro 1948: 163b)52 ve Mordvince edal ~ elda (? < *eldan < *endal) tahtakurusu (Paasonen 1897: 5, 37; Paasonen & Heikkil 2: 704b) < uvaa. Vogulca kant (Janytkova ky) tahtakurusu (Kannisto 1925: 107) < Tatara. Artk qandalann yabanc kkenli bir ge olma ihtimalini aydnlatmamz gerekir, zira aratrmaclarn bazs bunun rancadan kaynaklanmasn dikkate alarak Osete qndl biimine iaret etmektedir. Fakat az nce rendiimiz gibi bu biim ikincil bir ses kaymasnn neticesidir, yani Osete terimin Trkeden geldii bence phe gtrmez. Judaxin de (KrgR 1965: 340b, 339b)
31

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

rnek vermeden qandala szcnn rancadan bir alnt olduunu bildirmektedir. ran dillerini bu bakmdan yoklaynca gerekten qandalaya biimsel ve anlamsal adan uygun den birtakm bcek isimi tespit ederiz (rnekler iin bk. Steblin-Kamenskij 1992: 185): Wakhi nl, andl, undl tarantula rmcei ve nl, ndl byk bcek, b,53 akrep.54 Tacike (Badahani ve Vanci azlar) ndal b, akrep, (edeb dil) unda karadul (rmcei), b. uni andl akrep. Munci ndl b. Petuca unal ~ unak tarantula rmcei. Ayrca: Sodca nd, ndk zehirli bir rmcek tr, tarantula (Gharib 1995: 175b). imdi bu verilere baknca qandala ismi aslen Trke olmayan bir ge gibi grnmektedir. Fakat bu yaklamn baz ciddi sorular vardr. Yukarda gsterilen biimler ran ve Hint dillerinin sadece pek snrl bir alannda ve ou marjinal dillerde kullanlmaktadr. Sodca istisna olmak zere bu diller ve kk ivelerin hi biri qandalann dolaysz k noktas olarak alnamaz, nk bunlarn Trk dil ailesine hibir zaman bylesine etkileri yoktu. Baka bir deyile, eer qandalann bu kkenle bir ilikisi varsa, szcn rancaya veya bilmediimiz tarih ncesi bir dile ait ok eski bir unsur olmas gerekir. imdi tam aksine ran ile Hint dillerinde geen biimleri Trkeye balarsak sesbilimsel zorluklar kmaktadr (q > ).

nmzde bir bilmece daha vardr: qandala bilmecesi. Fakat cevap olarak artk ne diyelim? Moolca-Trke bir karm m Ana Altayca m ranca m? Hangisi dorudur? Bu nerinin gl ve zayf taraflarn vurguladk. Belki bunlarn hibirisi bilmecemizin doru yant deildir; zm bambaka bir alanda aramamz gerekir. Gney ve Gney-Batdaki Trk dillerinde tahtakurusu isimleri olarak genellikle ilk gesi tahta olan birka bileik szck bulmaktayz. kinci gesini ise deiik -bit, kurt, kene gibi- bcek adlar oluturmaktadr. Bu szck modelini temsil eden rneklere de bakalm:
Osm. tata kurdu tahtakurusu, tahta biti: (Hayatl-hayvan tercmesi)55 Tata kurdu, dem kohusu alsa sabr edemez kendzn gtrr atar tahtakurusu insan kokusunu alrsa sabredemez, hemen gider, saldrr (TarSz

32

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

3702), tata biti (Meninski 1: 1108),56 ada Trke tahtakurusu, tahtabiti ve (Afar, Pazarren Pnarba-Kayseri) tahtakehlesi57 (yukar bk.). Gag. tafta biti tahtakurusu (GRM 1973: 86b). Kr.-Tat. (Kondarakiye gre)58 taxt-bit tahtakurusu (Hesche & Scheinhardt 1974: 239). Krm. (Evpatoriya kentinden Romanyaya gm Krmaklar) taxtabiti tahtakurusu (Drimba 1963: 282). Krm Rumcas (Ouz diyalekti) taxtabit(i) tahtakurusu (Garkavec 2000: 104b, 428b). Kar.-Bal. taxta bit tahtakurusu (MKBSP-Nas; QMTAS 3: 408a). Az. taxtabiti tahtakurusu (ADL 4: 141a; MKBSP-Nas). Trkm. tatabit(i) ~ tahta bit tahtakurusu (TkmR 612a; TDS 1962: 629b; Alijiv & Brijif 1929: 117b). zb. (mahall) taxta kanasi tahtakurusu UzbR 1959: 201a; TL 1: 366b). Uygurca taxta piti tahtakurusu (UygR 1968: 263c). Tahta-modeline denk ya da ok yakn gelen u terimleri de burada zikretmek gerekir: Balkarca qaa bit ile aa bit tahtakurusu (QMOS 1989: 149b, 19b; kr. Balkarca qaa tahta (Rsnen 1969: 232a). T. antbiti tahtakurusu. Yukarda gzden geirilmi olan Anadolu tahtakurularnn yerel isimleri sergisine girecek olan bu ada geenlerde bir internet sitesinde rastladm. imdiye kadar szlklerde yer almayan terim buna gre Zonguldakn Alapl ilesinde kullanlmaktadr (bk. FKF).59

Kardei qandala gibi tahtabiti de bol bol gezerek baka halklarn evlerine ve dillerine yaylmtr, mesela:
Farsa taxta-bd tahtakurusu, Cimex lectuarius (Steingass 1957: 287); TMENde yer almaz. Udice (Nid) taXta-biti, Hinalugca taxt-bit, Agulca(Fite, Burkixan) tax-bit, (Ria) tax-bit, Dargince (irag) taXt-bit tahtakurusu (Kibrik & Kodzasov 1990: no. 189). Buduhca taxtabiti tahtakurusu (Mejlanova 1984: 133a).

Bunun aksine Zazacada Trkeden alnt olarak tahta biti deil, tahtakurusu szcn bulmaktayz, kr.: Zaz. texte kurusu ~ taxtaqrsi, texteqrsi. Ayn modeli temsil eden u terimler de vardr: texte kermi ~ textkerm (tahta kurdu), textekerck (tahta kenesi) ve texte spji (tahta biti) (Koyo Berz). 60

33

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

Dier, ok seyrek kullanlan tahtakurusu isimlerinden birka rnek:

Kar.-Bal. qanbit tahtakurusu, qizil qanbit krasnoklop (Pyrrhocoris apterus) ve ayrca avc dilinde qantuluq (kan torbas) tahtakurusu (MKBSP-Nas). Kar.-Bal., orunduq bit (QMTAS 2: 1070a) ~ (Balk.) unduruq bit (yatak biti) tahtakurusu (QMOS 1989: 149b).61 Uygurca n ~ n (UygR 1968: 392c, 397b), (Tarani az) n tahtakurusu (Rsnen 1969: 121a) < ince chuchng (aynen: pis kokan bcek) tahtakurusu (DeFrancis 2000: 81b). Bundan baka bu terim Kalmukaya da gemitir: Kalm. (lt az) ttn (Ramstedt 1976: 445b). Uyg. usa (Schwarz 1992: 352b) Krg. sa (Tien-an az) tahtakurusu (KrgR 1965: 877a). Alt.T. klap (RAlt 1964: 246a; MKBSP-Nas) Hak. klop (XakR 1953:) Tuv. klop (TuvR 1968: 243b) < Ru. klop tahtakurusu hem de Yak. kulax ~ kulak, kulap, klaxy, klak < Ru. (okluk) klopy (Hauenschild 2008: 81, 91; JakR 1972: 186b). Hak. albax xurt tahtakurusu (Butanaev 1999: 196a).62 Tat. kibk kepek, fakat mecaz olarak da (bat azlarnda) tahtakurusu (TTAS 2: 91b); kr.: Kibk dis kib, Qandala dis qadala (atasz) Kepek desen kupkuru olur, qandala desen, sker (snbt 1959: no. 3550). Gag. bit bit; tahtakurusu (GRM 1973: 86b). Kark. pite tahtakurusu (KkpR 1958: 533a) a. (Dou Trke) mte (MWTH) (Vmbry 1867: 339a; Zenker 890b) Kaz. (eski) mt tahtakurusu (Budagov 2: 261a; stelik bk. Radloff 4: 2224; Rsnen 1969: 348b). Kum. (Hasavyurt az) punca tahtakurusu (Kadyradieve gre 1988: 30: *puna - *punta Eski Bolgarcadan; kr. uv. pyt bit).

Terimler bakmndan hem ok zengin hem de ok deiik bir tahtakurusu dnyas bizi Halaada beklemektedir. Burada arb-ysk, gn(k), ss, surxk, izilurt, bikn, kana ve saqira gibi isimler yer almaktadr; daha ayrntl bilgi iin bk. Doerfer 1987: no. 167. Son olarak tekrar Trkiyeye dnp ekseriyetle Karadeniz blgesinde yaayan vatandalarn kanyla len dzenleyen tahtakurularnn yerel adlarn inceleyelim. Qandala grubunun yansra azlarda temel nszleri asndan Clausonca GRD olarak belirtilen dier bir biim gze arpmaktadr:

34

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

(1) karut (Samsun; Ldik-Samsun), karot (Balca Ardanu-Artvin), korda (Rize; Trabzon);63 (2) grt (Sinop; Samsun; Erzurum) ve grk (Samsun).

Bundan baka buna ok benzer bir ad da Lazcada gemektedir: Lazca oida ~ m-oyida tahtakurusu (Benli 2004: 101a, 299b; Erten 2000: 219). Biimlerin ikisi baz Lazca azlarn bir zellii olan r > y geiini ve sonra nller aras pozisyonda bu ynin tamamen dmesini yanstmaktadr, demek: o(y)ida < orida (bk. Adjarian 1898: 368). Lazca terimin sz tarihine ynelik ilk ipucu olarak kullanp biimdalarn aramak zere dier Kartvel dillerini tararsak hibir netice elde edilmez. Bylece Lazca oridann Kartvelce olmayan baka bir dilden kaynakl olduu hemen anlalmaktadr. Buna gre yzyllarca Lazlarn komusu olan Pontus Rumlarnn diline baktmzda iimize ok yarayan u madde ba ortaya kmaktadr: Pontus Rumcas (Oinn = nye) tahtakurusu = Yun. - (bk. Papadopoulos 1: 468a).64 Bu bilgiye dayanarak T. (Rize; Trabzon) korda iin u alnma yolunu izebiliriz: (orta hecedeki nlnn dmesiyle) (< Laz. orida) < Pontus Rumcas -. Samsun ve Artvinde tespit edilen karut ile karot biimlerinin de -nller asndan biraz farkl olmakla birlikte65- bu Rumca szce balanmas mmkndr.66 Fakat ikinci sra olarak gsterilen grt ve ayrca grk biimlerinin ne olduu tam net grnmemektedir. Spa, olak gibi yavru hayvanlar nitelendiren adlarla bulap bozma olarak kullanlmalar olasdr; kr. grt bir yanda erkek olak, krt bir yandan yana kadar olan erkek kei, krk eek yavrusu, spa, krk eek yavrusu, spa vb. (DS 2164a, 2969b, 2822-2823 ve stelik etimoloji iin Eren 1999: 238a). Tzitzilis (1987: no. 230) hem karut/karot hem de grt biimini Pontus Rumcas - kkne balamaktadr; grk zerinde durmamtr.67 Yun. tahtakurusu ile ilgili bir sorun daha var: tahtakurusu szcn kendisidir. Tietzeye gre (1962: no. 321) ikinci ge kur veya kuru deil, Rum. biimini yanstan kurustur68 (Eren 1999: 270a). Nianyan (SSCTES) buna benzer bir neride bulunmaktadr: kurus tahtakurusu deyiminde ~ Yun koris [] tahtakurusu ~ EYun kris [] a. a. ... Trke kuru [nemi olmayan] ile ilgisi yoktur.69 Tzitzilise gre (1987: no. 231) kurusun kkeni tir, fakat Tietzenin nerdii da olabilir.70 bu kurus unsurunu sadece bu bcek adnda grmekteyiz ve nerilmi etimolojik yaklamlar doruysa Trkler bunun iyznn ne olduunu tamamen unutmutur, nk okluk biimi beklenen *tahta kuruslar deil, tahtakuru35

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

lardr. Ayrca Trkiye Trkesinde tahtakurusu src yoldamzn en yaygn ad olmakla birlikte bu szcn baka hibir Trk dilinde gememesini de anlamaktayz. Bundan tr de bu isimle ilgili byk bir eksiklik daha vardr: Ne zamandan beri kullanldn kesin olarak bilmiyoruz. Meninskinin 16801687 arasnda yaymlanm dev lugatinde tahtakurusu szc yoktur. Tannm Osmanlca szlklere baknca mesel u veriler elde edilir: Kadri (2: 128b) tata qrs ~ tata bt, Sm Bey (h. 1318: 387c) tata bt, tata qrs, Redhouse (1861: 71a) tata bit ~ tata qrs, tata kehls. 1520 ile 1530li senelerde gen Floransal Filippo Argenti stanbul Trkesini ok titiz ekilde incelerken (bk. yukarda) sadece tahta biti szcn duymu ve kaydetmitir (tacht bittj cimicia; Adamovi 2001: 270a). Byk olaslkla o devirde tahtakurusu -en azndan mparatorluun bakentinde- kullanlmamakta veya bilinmemekteydi. Evliya elebi de (1611-1683 yl sonras) Seyahatnamede grdm kadaryla hep tahta biti terimini kullanmaktadr (ve bit yerine daha ok kehle gemektedir), mesela: Hl ol zamndan ber Msr ire pire ve kehle ve tahta biti demi kebb eder. Allhmme fin. Msrn sivrisinei ile tahta bitisi bir diyrda yokdur kim beyitlerle diyrdan diyra tahta bitinden ferydnmeler ... yazarlar. Hatt hakr tahta bitinden bir ferydnme tahrr eyledim (ES 10: 99a). Bu erevede Balkanlar da ele almamzda fayda vardr. Balkan Trkesine ynelik kaynaklardan fazla malzeme kmaz. Dou Rodop Dalarndaki Trke iin Mollova (2003: 363) hem tata piti hem de tata urusu ve Nmeth (1965: 52) Vidinden tahta-qurisi biimlerini kaydetmitir. Bu nedenle daha esasl bilgi iin yetkin bir sesi dinleyelim: Kosovada ehirlerde yaayan Trkler ve zellikle Prizrenliler tata biti derler. Kyde yaayan Trkler, mesela Mamua Kynde, tahta biti diyorlar. Tahtakurusu halk arasnda pek kullanlmaz. Tahtakurusu baz aydnlarn yazm olduklar edeb eserlerinde bulunabilir.71 Dier Balkan dillerinde tahtakurusunun deil, sadece tahta bitinin izleri bulunmaktadr, kr. Bulgarca taxtba ~ taxtbita, taxtbica, taxtabit (Grannes vb. 2002: 245a), (KrvenikSevlievo; EninaKazanlk) txtb, (DerventDedeaga/Bat Trakya, Yunanistan) tftb (BlDial 1970: 45a, 142b, 240b), Srpa tatabt ~ ttabt, (Kosmet) tatba ~ ttba (Skok 3: 431a), (Pirot) tatbica (Stachowski 1992: 62), Makedonca (Prilep, Bitola) taftabita, (Resen) taftabitka, (Bitola) tartabica, (Vodensko ve Kukuko) taxtabita (Jaar-Nasteva 2001: 51, 128), Arnavuta tahtabik ~ taktabite, taftabiq, tartabiq, tartabiqe, tardabiqe (Boretzky 1976: 126).

36

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Bu tartmann neticesi olarak belki unu belirtebiliriz: En eski zamanlarda edeb Osmanlcada en bata Arapadan kaynakl tahtakurusu isimleri tespit edilir.72 Bunlarn yan sra halk arasnda daha ok tahtabit(i) kullanlr. Sonra tahtakurusu szc kp zamanla -Balkanlarda daha ge ve sadece ok snrl olarak- dierlerinin yerine gemee balamtr. Douunun artlar daha belli deildir. Sorunun derinlemesine zlmesini ister istemez gelecek incelemelere brakmak zorundayz. Kanmca tahtakurusu szcnn etimolojisi de Tietze vb. tarafndan nerildii ekilde doru olamaz, zira okluk biimini (tahta kuru-lar-) dikkate alnca ikinci genin kurus-u deil kuru-su olarak anlalmas gerekir, yani bu unsurun esas gvdesi kurudur. Buna gre -sondaki -snin dmesi artiyle- kk, sadece Yun. () ve ayrca ikinci hecede bir yuvarlak nly tayan (), () (Andriotis 1971: 165b) gibi bir biim olabilir. Son pozisyondaki snin kaybolabileceini aydnlatan birka rnee daha bakmakta fayda var: (Yun./Rum. > T.) , > araka, araga bir eit bezelye; gri renkli bir giysi > grz yn kuma; > iro, ro gkkua; , > kofoz ~ kofo, kofe, kufa sar; , > promo erken yetien, turfanda vb. (bk. Tzitzilis 1987: no. 33, 84, 89, 285, 438). Hay Allah, Trk demek tahtakurusu demek, tahtakurusu demek Trk demek; vay bu Trklere! Gerekten byle dnrseniz, ok yanlyorsunuz! nk yukarda rendiimiz gibi tahtakurusu aslnda genel bir felakettir, yani belirli bir halka zg deildir. Ama bcein Trke isimleri neden bu kadar yaylmtr? Orta ve Bat Asya topraklarnda bit, pire, sinek, cibin ve bunlara benzer binlerce tr haerat ok iyi yaam artlarna kavumaktadr. Trkler btn bu yreleri hkimiyetleri altna aldktan sonra kresellemeye benzer bir sre harekete gemee ve bunun sayesinde Trke gittike nem kazanarak bir lingua franca roln oynamaa balamtr. 13nc asrdan itibaren manev ve madd kltre dair ok sayda Trke szck baka dillere girmitir. Bunlarn balca datclarndan biri ticaret ilikileri olmutur, nk Doudan Batya uzanan ve Gneyi Kuzeye balayan nemli ticaret damarlar artk Trklerin elindeydi. Ticaretin temel arac olan kervanlar her tr eyay nakletmitir. Bunlarn seyahatleri hem uzun srm hem de olaanst zor artlar altnda gemiti. Bitmez bu yollarda bakm en byk sorunlarn biriydi. Bu ar ii gerekletiren insanlar gndzleri vahi bir tabiatn oyunca olup geceleyin adr, han veya kervansaraylarda ister istemez yorgun, bitkin vcutlarn her eit haerata feda etmek zorunda kalmlardr ve kendine bir pay isteyen biri bizim tahtakurusuymu. Sinopta benim kanm tadan tahtakurusundan farkl olarak Asyadaki baz trler insana
37

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

byk zarar vermektedir. Sokmasyla birlikte vcuda tehlikeli ve lmcl mikroplar bulatrmaktadr. Bu yzden tahtakurusugiller vb. baya korkulur bir eydi. Hastalk ve lm getirebilen bylesi bir bcek eidi Alectorobius tholozanidir. Bu eytan burada hikaye etmem gerekmez, bunu daha nce Movassaghi ok ilgin ve ayrntl makalesinde yapt (2001). Schweinitz 1910 ylnda yaymlanan gezi notlarnda (127-128) u ilgin ve fevkalade dehetli hikyeyi aktarmaktadr: Eski zamanlarda Buharada bir zindan varm, iindeki esirleri ikence etmek zere orada tahtakurular yetitirilip zavall mahkmlarn yanna braklm. Eer bu korkun rapor doruysa tpk pirana balklar gibi tahtakurusu ordular tutuklulara saldrp kan eme eme onlara en strapl ekilde can verdirmitir.73 Dier bir ark seyyah olan Schuylerse gezi notlarnda (1876)74 ilk bakta inanlmaz, ama hakikaten olaanst mhim olan u bilgiyi vermektedir: Pire, bit gibi dnyaca bilinen haerat trleri tm Orta Asyada fevkalade yaygndr. Fakat, ne tuhaf ki, Ruslarn geliine dek tahtakurusu orada hi bilinmemekteydi. Takent ve btn menzil duraklarnda imdi ok yaygndr, ama Buhara ile Kokandda henz bilinmez.75 Bence tam gvenilir bu verileri dikkate alnca, tahtakurusu konusuna dair (1) al-Karnin al-baqq, yani tahtakurusundan bahsetmemesi76 ve (2) tahtakurusu isimlerinin Trkede ge ortaya kmas gibi karanlk noktalar aydnlanmaya balar. Bence bu Trklerin Bat Asya, Orta Dou ve Akdeniz topraklarna almadan nce Cimex lectularius trn byk olaslkla pek bilmediklerini gsterir. Cimex lectularius mutedil iklim artlarn tercih eden bir bcektir. Bu nedenle buna rnein Karadeniz blgesi ok uygundur. Trkistandaki l ve dalar, havas genellikle kuru olduundan msait yaam artlarn salamamaktadr. Akdeniz blgesinde Cimex lectularius da Eskiadan beri iyi bilinmektedir ve Roma zamannda Caesarn lejonlarla Kuzey Avrupaya gelmitir. Fakat Cimex lectulariusun ne zaman ve nasl Orta Asyaya vard daha tam belli deildir. Bu ilgin sorunun aydnlatlmas iin mutlaka deiik ynlerden kapsaml aratrmalarn yaplmas gerekir. Xatn btl ba bulsa, y qandala bulr (Tatar halknn atasz) Kadnn ba bitli olursa, evinde qandala [da] olur (snbt 1959: no. 3556), yani pislik demek tahtakurusu demek, tahtakurusu demek pislik demek diye dnrseniz, yine yanlyorsunuz. Pire, bit gibi bceklerden farkl olarak tahtakurusunun pislik ile aslnda alakas yoktur, nk ab- hayat yalnzca kandr. Bu nedenle buna ekseriyetle scakkanl hayvanlarn ve insanlarn olduklar yerlerde -pis olsun, temiz olsun, fark etmez- rast geliriz. Konak kannn donmasn nlemek zere tahtakurusu ine eklindeki hortumunu

38

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

cilde soktuktan hemen sonra taze yaraya tkrnden zerk edip ortalama 5-10 dakika doya doya kan emer. Bylesine edepsiz bir bcek olmakla birlikte alack boylu Hasan Alimiz77 edeb dnyann kat beyaz zerindeki siyah satrlarna srnerek kendine uygun bir-iki minder aral bulmay becerdi. Fakat aam olunca Anadolu trklerine nasl kartn bir dinleyin!

Tahtakurusu Trks
Aam olunca kederim artar Zalm tahtakurusu ettiin yeter Ufack inesi zehirden beter Usandm elinden tahtakurusu Varamam yataa canm sklr Ne kadar teklifsiz gelir sokulur Yukardan aa tek tek dklr Yaktn vcudumu tahtakurusu Sarlm boynuma hakkn ister ardm Allahm yolumu gster Ufack yavrularn koynumda besler Usandm elinden tahtakurusu Alaca var gibi sk sarlr Elimi deersem karn yarlr Yataa ge varsam bana darlr ardm elinden tahtakurusu Her kouta elli altm kii var Her biriyle ayr ayr ii var nci gibi krlas dii var Usandm elinden tahtakurusu Vcudum da yara oldu szlar Gnde de bin tane yavru kuzular Hi birini tutamaz avc tazlar Bulamadm aresini tahtakurusu Tam akam olunca kederim artar Tuhtakurusu ettiin yeter Ufack inesi hanerden beter Usandm elinden tahtakurusu
39

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

Bu da bir bcktr yuvasz gezer Deve gaterini yasda dizer Bunlarn elinden kim olsa bezer Bitirdin bizleri tahtakurusu Zehire boyanm sivri inesi Gnde onbe yavru yapar annesi Gzm yumunca yrr hepisi Aldattn bizleri tahtakurusu Besteci/Derleyen: Cemal Pakne Kayseri, Develi yresine ait trk
(zbek 1975: 340-341)78..

Dur, dur, bu kadar tahtakurusu artk yetti! Ama unu da asla unutmayalm A qandala a tlr ve ne yazk ki, Qandalaa daru yuq! Tabiattaki dmanlar da azdr, sadece Qrmska qandalan qrr (snbt 1959: no. 3537, 3538, 3569). Yetti, bitti! Aklamalar
1

kandalay: zmir; Manisa; Krm gmenleriBursa; Eypstanbul kandalayan: stanbul kandaay: BahykKadnhan-Konya kandalar: HahaErzincan (DS 2620b). Almanca (Bett-)Wanze, ngilizce Bedbug, Franszca Punaise; Familyas: Tahtakurusugiller (Cimicidae). Rengi de bilmecelik oldu, kr.: Benim bir kuum var kahverengi / kahvelerde alar cengi / bekle kuum bekle, yaz gelecek / sana da bir pay gelecek. - Tahtakurusu (Bagz & Tietze 1973: no. 57.2). Ama kendine gre! Qandala da z balasna: - ttiym, sin bik xu isl dign, di (Tatar atasz) Qandala da yavrusuna: Gzelim, sen ok ho kokulusun, demi, derler (snbat 1959, no. 3542). Pis koku bir feromondan gelmektedir. Tehdit edildiinde tahtakurusu tehlike iareti olarak bu feromonu braknca dierleri kap saklanmaktadr. Cimex lectulariusa dair daha ayrntl bilgi iin bk. Levinson & Levinson 2004. Azlardan: (Idr-Kars; Yozgat) tahdabiti (DS 4732a; Gemalmaz 1978: 298). tahtakehlesi: Afar, Pazarren Pnarba-Kayseri beik biti: Senirkent-Isparta grk: Samsun grt: Sinop; Samsun; Erzurum karut: Samsun; Ldik-Samsun karot: Balca Ardanu-Artvin korda: Rize (DS 4732a, 643a, 2162b, 2164a, 2672a, 2667a, 2924b). Kr. (Konya) vack tahtakurusu yavrusu (DS 2497b), eer bu yavru yumurtadan yeni km bir yavru olursa, bylesi yorum mmkndr: - Rum. (Kapadokya) (- ) yumurta (Andriotis 1974: no. 6695) + T. -ck eki.

5 6 7

40

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

9

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Coreus marginatus yeil bir bcek olmadndan yeil anlamndaki Kar.-Bal. ail nedeniyle bu ad hakknda phelerim var. Burada ve ilerde (Rusa) ... klop denilen tahtakurusu eitleriyle ilgili olan, parantez ierisinde verilen zoolojik isimler ancak genel bir ima olarak deerlendirilebilir, zira Rusa adlarn bazs birka bcek tr iin geerlidir. Ayrca kr. qandala ln bot. Lepidum, qandala pn bot. Lepidum; Melilotus (Hauenschild 1989: no. 695 ve 729). Ayrca kr. qandala ln bot. Lepidum; Melilotus (ay.; Hauenschild 1989: no. 695 ve 729); (dial.) qandala tgn st dz grnen ok ince/sk nak deseni, qandala rnk havlunun alt kenarnda ha eklinde bir nak deseni (BTDH 2002: 185a). Pervaja i vtoraja kniga dlja tenija gr. L. N. Tolstogo na uv. jayke. kulra vulakan kneke. Simbirsk 1907 (bk. Amarin 17: 430). Bernt Munkcsi, rja s kaukzusi elemek a finn-magyar nyelvekben, 1, Budapest, 1909. Bu esere ulaamadm. Ayrca kr. xnkla kurk ~ xntla kurk, xnkla kurk, xntla kork bot. Lepidium, xnkla ynni oyuu tahtakurusuna mahsus olan kk bir ubuk; bylesi ubuklar ocuklar Sren bayramna getirirler, xnklall tahtakurusu olan (uvR, Amarin 17: 430; Hauenschild 1989: no. 659). qandala tahtakurusu 19. yzyln sonunda Orenburg ehrinde neredilen iki Krgzca (= Kazaka) szlkte de kaydedilmitir (bk. Katarinskij 1897: 102b ve 1899: 158b, Radloff 2: 123). Aynalp dniye jzin arlap bolp. Dolanp dnya zerini dolap. Biyt-brge, kandalar kand sorp. Bit, pire, tahtakurusu kanmz emip, Kasnp jatkanm jok kark bolp. Uyuz olup da kanp durmadm. (Tancark Coldul, 1903 - 1947) Rusada bu isimlerin her ikisi ok deiik bcekler, ama en bata olmak zere Gasterophilus intestinalis ve Tabanus sp. iin kullanlmaktadr (bk. Striganova & Zaxarov 2000: no. 10949, 10411). Nartyev, Trkmen dilini Sarq dialekti, rev (yaymlanmam doktora tezi). Bu eseri gremedim. Trkmencede tatabit(i) ~ tahta bit terimi daha sk kullanlmaktadr (bk. aada). Bu kaydn esas kayna olan Kurenovun Osobennosti turkmenskogo govora Severnogo Kavkaza (Stavropolja) adl iki ciltlik eserini (Agabat 1959) elde edemedim. Stavropol Trkmenlerine dair bilgi iin bk. Red Book. Bilsam, qandala deganlari taxta kanasi ekan (Muhammadonov, Turmu urinilari) Bilmem ki, ama qandala dedikleri bcek taxta kanasi olurmu (TL 2: 549b); kr. zbeke (mahall) taxta kanasi tahtakurusu (bk. aada). Cimices tahtakurular, Latince cimex szcnn okluk biimidir (bk. Lewis & Short 1966: 331b). Aklamalar: Ar. baqq tahtakurusu (Wehr 1968: 60a); fasfas (okluk fasfis) tahtakurusu (Wehr 1968: 637a); qaml bit (Wehr 1968: 705a); mahd beik (Wehr 1968: 827a). stelik Ar. qaml Trkeye de geti (bk. Tietze 1958: no. 188; Eren 1999: 236b):

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19 20

21 22

23

24

41

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

kml yarm kanatllardan, sap, iek, yaprak ve baaklar emerek veya yiyerek ekin hastalna yol aan, vcudu kalkana benzeyen zararl bir bcek (Aelia rostrata) (TrkSz 2005: 1154b) ve azlardan kml budaylara dadanan, tahtakurusuna benzer koku karan kanatl bir bcek (Diyarbakr; Cemigezek-Tunceli; Birecik-Urfa.; Nizip-Gaziantep; Mara ve evresi), zayflktan insana dadanan bit (Badz-orum) ve kml biti insana dadanan bit; ufak su kurdu (Sungurlu-orum) (DS 2803a).

25

Bu gr, bit manasn tayan T. (Boyabat-Sinop; Trabzon; Cencie-Erzincan; BorNide) bcek, (Samsun; Mara) bck (DS 754b) gibi biimlerden ileri gelmi olabilir. Bundan baka kr. eski bir Trke alnt olan Mac. blcs beik (Eren 1999: 48-49; Gombocz 1912: 54-55). Sadece Eren (1999: 48-49) Trk. bik de gstermektedir (bk. Alijiv ve Brijif 1929: 121a, 142b). Bu hususta Anadolu azlar da yardmc olmaz; orada ancak beuk (Anara SrmeneTrabzon) bulunur (DS 645a). (d) ile bu biimi sadece Tufada buluruz, Arap yazsyla yazlm dier kaynaklarda hep D (dl) geer. Atalayn uygulad sayfa numaralama sistemince: 7b, 8-9. Tek bilinen kii yazmann mstensihi Husraw b. Abdulladr, bk. Toparl 2003: VI. tal. cimice (okluk cimicia) tahtakurusu, tarteresco Tatarcada. Tatarca burada byk olaslkla Krm Tatarcas demektir (bk. Adamovi 2001: 129-130). Eser ile eser sahibi hakknda bk. Adamovi (2001), Rocchi (2007) Merhan (2005). Buryata xabtaay (yaz dili) yass; tahta, (bat azlar) tahtakurusu (BurR 1973: 527a); stelik kr. xaptagai (Tunka ve Selenga azlar), kaptagai (Nine-Udinsk az) yass; tahtakurusu (Castrn 1857: 111a, 220b). Kr. Yak. xaptaay, xaptla, xaptnay, xapta, xaptya, xaptaya ve xaptaay blax; tahtakurusu manasyla bu biimler genellikle azlarda gemektedir (DSJaJa 1976: 280; Pekarski 3323-3325; Hauenschild 2008: 51). Yaz dilinde ise bu bcek iin kulax terimi (JakR 1972: 186b) kullanlmaktadr. Rsnen (1969: 229b) dierlerinden deiik olan bu l biimin qandalann Kar.-Bal. qandaay gl ile bir bulamasndan olutuunu sanmaktadr. ekline baktmzda kabul edilebilen neri anlamsal adan pek inandrc deildir. Tahtakurusu mnasna gelen kandalay (Eyp-stanbul*, zmir*) kelimesinin Kumuka olduunu tahmin ediyorum diyen Erenin (1962: 355) nerisine pek katlamam, kr. Kum. qannala ~ qandala. Bahyk nfusunun ou Karaaydr (bk. EGRT 1989: 309). Kandalayan (stanbul) ve kandalar (HahaErzincan) biimlerinin hangi gmen grubuna ait olduu belli deildir, kr. Kaz. (incang) qandalar (bk. yukarda). zbekler hakknda ayrntl olarak bk. Golden (1992b: 407-408).

26

27

28

29

30 31 32

33 34

35

36

37

38

39

42

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

40

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Dwn Lut at-Turkta tahtakurusu gemez. Brge ve bitin yan sra sunzi grlr: SuNZiY ayun min insi-l-buri wa-sibuhu-l-qummala, yani pire cinsinden bir

ey, tahminimce bitler (DLT 213, 1. satr; bk. Dankoff ve Kelly 1: 320). Ingeborg Hauenschilde gre (2003: 191) bu szck tahtakurusu manasna da gelebilir.
41

Aynen: [Proto-Altaic] *kajamV crayfish, tick; PTung. *kiamk- 1 crayfish 2 a k[ind]. of water insect 3 worm; PTurk. *Km- 1 bed-bug 2 beetle; PKor. kjm ant. Buna benzer bir yorum Leksikada bulunur (1997: 183). Tek kayd Verbickijde bulunan bu terim (smkl bcek) bence anlambilimsel adan dierlerine (eklembacakl bcekler) uymaz. Kr. Abaevin (2: 279) Osete qbuza ve Bal. qamaaq ile ilgili bilgileri. Boris xeie (1902-1979), romanc; daha ayrntl bilgiyi Fhnrich (1993: 275 vd.) vermektedir. Bu Grcce szck de baka dillere yayld, mesela: Bejtaca baluna, (Xoar-Xota) blin (Xalilov 1995: 39a; Kibrik ve Kodzasov 1990: no. 189), Batsbice balin (Kadagie ve Kadagie 1984: 83a) ve Erm. balin (Malxaseanc 1: 320c). [Mukkades] Babalarn hayat manasna gelen mamata cxovreba adl eser Tifliste saklanan, henz yaymlanmam bir elyazmasdr. Bkaran bir tp eseridir. erisinde bulunan ou yaymlanmam 73 elyazmas metin (Venedik) deiik asrlara aittir. En eskilerin yazl tarihi 1281dir. Yukardaki biimin hangi metne ait olduunu tespit edemedim. Dier isimler: Erm. mluk ve ksvis tahtakurusu(giller) (Malxaseanc 3: 342a, 4: 591c). Aayan stelik gandluy biimini de zikretmektedir. Dastanda konuulan, Andi grubuna ait bir dil. uvaa x- > eremise ; bk. Rsnen (1920: 21). stelik kr. umdlado Meliotus (SMJa a.y.). Bu bitki ad modeli (tahtakurusu otu) dil blgesinde ok yaygndr. Tatarca, Bakurta ve uvaa biimdalar iin bk. not 14, 15 ve 18. Bler (Solifugae takm), rmcekgiller (Arachnida) snfna mevcut eklembacakl bir hayvan grubudur. stelik kr. Morgenstierne (1973: 523b): Wakhi (Namadgt/Rusya) ndl akrep; randl (Hjulere gre) rmcek ve uni andl rmcek. 1427 senesinde Mehmet bin Sleyman tarafndan hazrlanm olan Hayatl-hayvan tercmesinin Sleymaniye kitapl Esat Efendi blmnde (no. 2565) muhafaza edilen bir elyazmas (bk. TarSz 1: XXXVI). Osmanlcaya ait daha ok veri iin bk. aada.
43

42 43

44 45

46

47

48

49 50 51 52

53

54

55

56

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

Trke kehle bit (TrkSz 2005: 1128a) < Farsa kahla Current silver; bits of gold or silver (ayrntl bilgi iin bk. Eren 1999: 226). Kondaraki (1868), Samouitel turko-tatarskago i novogreeskago jazykov ili rukovodstvo nauitsja bez pomoi uitelja govorit po greeski i po tatarski, Nikolaev. Bu eseri elde edemedim. Kr. T. (Niksar-Tokat;~MastatKaraman-Konya) aatan yaplm duvar, and (Hocakynegl-Bursa; Kandra-Kocaeli; Dzce-Bolu; Akyaz-stanbul; EreliZonguldak; Kastamonu; Taova-Tokat; Koyulhisar-Sivas) duvarlar birbirine geme, kaln tahtalardan yaplan ev, yap, vs. (DS 1068a, 1071b). Hasan Erene gre (1999: 75b) Anadolu azlarnda at yerine ant (ve and) biimi, direk bal, duvarlar birbirine geme kaln tahtalardan yaplan ev, duvar, tavan, yayla al olarak geer. Tietze (2002: 405a) szcn kkenini soru iaretiyle verir. Aklamalar: Zazaca kerm kurt, kerck kene ve spj ~ espj bit. Dier bir ad: Zazaca hevcark tahtakurusu (ay.). Erenin (1999: 230) tahtakurusu olarak gsterdii (Balkarca) mal gubu ile (Karaayca) mal gb akar(lar)dr (QMOS 1989: 457b). Akar trleri (Acari) Arachnida snfndandr, zoolojik snflandrmada rmceklere yakndr: kr. Balkarca gubu Karaayca gb rmcek, akar (QMOS 1989: 192b; QMTAS 1: 612b, 625a). XakR (1953: 293a) szle gre albax xurttar Yasssolucanlar, Platyhelminthes manasna gelmektedir. stelik karot biimi iin bk. zkan (1994: 123a) ve korda iin Yankolu (1943: 280), TYS ve KAS (705a): Beyindum beyuk eve / Beyindum oldum deve / Ben nasi celdum cirdum / A bu kordal eve (Gneyce-Rize). Yunanca - (-), - tahtakurusu, Cimex lectularius. Kken tarihi iin bk. Frisk (1: 922) ve Chantraine (2: 566-567). Bu hususta belki ilk yardma gelebilecek olan Farsa qri tahtakurusu (Steingass 947) Arapadan kaynakldr: - Arapa qri beiend, stechend, peinigend, schmerzend (Wehr 1968: 675a)! Dou Karadenizin tahtakurusuyla ilgili bir Yunanca misafiri daha vardr: Trke (imirli, Gneycekizdere-Rize) konira tahtakurusu, bit vb. asalaklarn yumurtalar; kr. Yunanca (Kapadokya az) - , (asalak bceklerden) sirke (Tzitzilis 1987: no. 221). Kr. , tahtakurusu. Bu biimler, Yunancann Gney talyadaki Apulia azna aittir (bk. Andriotis 1974: no. 3468). Wanze: korda (Rize) id. Es handelt sich um eine jngere Doublette zu dem der Standardsprache eigenen Lehnwort kurus in tahtakurusu (Tietze 1962: no. 321). Hauenschildin (2003: 191) yorumuna (die magere Diele, yani clz, zayf tahta) anlambilimsel nedenlerden katlamam. Yine de bir Tatar ataszne gre Qandalann may yuq (snbt 1959: no. 3548), yani Qandalann ya yok, ama, tabii ki, bol kan vardr.

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

44

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

70

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Bu biim Grcce (Gur az) oriza-i ~ orize-i (tahtakurusu) biimlerinin de esasdr (loni 1984: 303b). Bilgi iin dostum Prof. Dr. rfan Morinaya (Pritina niversitesi - Universiteti i Prishtins, Republika e Kosovs) ok minnettarm. rnein: baqq, fusfis tahtakurusu; Cimex lectularius (Redhouse 1890: 373b, 1383b). Eer bu vahi ikence yntemi hakknda daha ok bilgi almak ihtiyacn duyarsanz, internette rnein Wanzenbox veya Bedbug-infested Box szlerini arayabilirsiniz. evirisi Eugene Schuyler, Trkistan, Bat Trkistan, Hokand, Buhara ve Kulca Seyahat Notlar, stanbul, 2007, ayrca bk. Schuyler-Wiki. Aynen: The parasites which are known all over the world, such as fleas and lice, are exceedingly common through the whole of Central Asia, but it is strange that the bedbug was unknown there until introduced by the Russians. It is now very common at Tashkent and at all the post-houses, but is not yet known either in Bukhara or Khokand (Schuyler 1: 149). Mamd b. Umar al-Zamaxar (1075-1144) tarafndan hazrlanan Muqaddimatuladabn Horezmce nshasnda da haerata ait blmde (54-56) tahtakurusundan bahsedilmez (bk. Benzing 1968: 46-47). Son bir bilmece daha: Bizim evde hal var, alack boylu Hasan Ali var. - Tahtakurusu (Bagz ve Tietze 1973: no. 57.3). stelik bu trk birok internet www.turkudostlari.net/soz.asp?turku=14840. sitelerinde de bulunur, rnein:

71

72 73

74

75

76

77

78

Kaynaklar
Abaev, Vasilij Ivanovi (1958-89). Istoriko-timologieskij solvar osetinskogo jazyka 1-4. Leningrad: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR. Aayan, Hraya Hakobi (1971-79) timologieskij korennoj slovar armjanskogo jazyka 1-4. Erevan. (Reprint of the edition in 7 volumes from 1926-35). Adamovi, Milan (2001). Das Trkische des 16. Jahrhunderts, nach den Aufzeichnungen des Florentiners Filippo Argenti (1533). Gttingen: Pontus Verlag. ADL (1964-87). Azrbay an dilinin izahl lti Tolkovyj slovar 1-4. Bak: Elm. Adjarian, Hratchia (1898). tude sur la langue laze. Mmoires de la Socit de Linguistique 10: 145-160, 228-240, 364-401, 405-448, Paris. Alijiv A., K. Brijif (1929). Orsca-turkmence szlik. Agabat: lm. Andriotis, Nikolaos P. (1971). Etimologiko lexiko tis Neoellenikis. 2. bask, Thessaloniki: Aristotelio Panepistimio. Andriotis, Nikolaos (1974). Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten. Wien: DAdW.

45

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

Amarin, Nikolaj Ivanovi (1928-50). Thesaurus Linguae Tschuvaschorum 1-17. Kazan & eboksary. Atalay, Besim (1945). Ettuhfet-z-Zekiyye fil-Lgat-it-Trkiyye. stanbul: TDK Yay. BlDial (1970). Blgarska Dialektologija, prouvanija i materiali 5. Sofija. Bagz, lhan, Tietze Andreas (1973). Bilmece, a corpus of Turkish riddles. Berkeley: University of California. Benli, Faruk (2004). Lazca-Trke / Trke-Lazca ansiklopedik szlk. stanbul: Kebike Yay. Benzing, Johannes (1968). Das Chwaresmische Sprachmaterial einer Handschrift der Muqaddimat al-Adab von Zamaxar. 1. Text. Wiesbaden: Harrassowitz. Boretzky, Norbert (1976). Der trkische Einfluss auf das Albanische 2. Wrterbuch der albanischen Turzismen. Wiesbaden: Harrassowitz. BkR (1958). Bakirsko-russkij slovar. Moskva: Nauka. BTDH (2002). Baqort tln dialekttar hlg. f. BTH (1993). Baqort tln hlg, ik tomda. Mskw: Nauka. Budagov, Lazar (1869-71). Sravnitelnyj slovar turecko-tatarskix nareij 1-2. S. Petersburg: Nauka. BurR (1973) Burjatsko-russkij slovar. K. M. eremisov (red.) Moskva: Nauka. Butanaev, Viktor Jakovlevi (1999). Xakassko-russkij istoriko-tnografieskij slovar. Abakan. Castrn, M. Alexander (1857). Versuch einer Burjtischen Sprachlehre nebst kurzem Wrterverzeichniss. St. Petersburg. eR (1961). eensko-russkij slovar. A. G. Maciev (red.) Moskva: Nauka. Chantraine, Pierre (1968-1980). Dictionnaire tymologique de la langue grecque 15. Paris: Klincksieck. Clauson, Sir Gerald (1972). An Etymological dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: University Press. uvR (1982). uvasko-russkij slovar. M. I. Skvorcov redakcilen. Moskva. Dankoff, Robert & James Kelly (1982-85). Mamd al-Kar, Compendium of the Turkic dialects (Dwn Lut at-Turk). Harvard: University Press. DeFrancis, John (2000). ABC Chinese-English Dictionary. Honolulu. DLT (1990). Kgarl Mahmud, Dvn Lgatit-Trk, Tpkbasm. Ankara: Kltr Bakanl Yay. Doerfer, Gerhard (1963-1975). Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen 1-4. Wiesbaden: Steiner. _____, (1987). Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch, Textband. Wiesbaden: Otto Harassowitz.
46

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Drimba, Vladimir (1963). Remarques sur le parler des Carames de la Republique Populaire Roumaine. Trudy dvadcat pjatogo medunarodnogo kongressa vostokovedov. 3: 277-284). Moskva. DS (1963-82). Trkiyede halk azndan derleme szl, 1- 12, Ankara: TDK Yay. DSJaJa (1976). Dialektologieskij slovar. Sostavili P. S. Afanaseva. Moskva. EDAL (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Sergei Starostin, Anna Dybo, Oleg Mudrak. Leiden & Boston: Brill. EGRT (1989). Ethnic Groups in the Republic of Turkey. ed. Peter Alford Andrews. Wiesbaden: L. Reichert. Eren, Hasan (1962). Anadoluda Kafkasya Trkleri. Turk Dili Arastrmalar Yllg - Belleten 1961: 319-357. Ankara. _____, (1999). Trk dilinin etimolojik szl. Ankara: Bulak Neriyat. Ermers, Robert (1999). Arabic Grammars of Turkic. The Arabic Linguistic Model Applied to Foreign Languages & Translations of Ab ayyn al-andaluss Kitb al-Idrk li-Lisn al-Atrk. Leiden & Boston, Kln: Brill. Erten, Metin (2000). Lazca-Trke / Trke-Lazca szlk. stanbul: Anahtar Kitaplar Yay. STJa (1978). timologieskij slovar B. Moskva: Nauka. _____, (1997). timologieskij slovar tjurkskix jazykov, Obetjurkskie i metjurkskie leksieskie osnovy na bukvy K, Q. Moskva. Fhnrich, Heinz (1993). Georgische Schriftsteller (A-Z). Aachen: Shaker. Fasmer bk. Vasmer Fazylov, rga Ismailovi & M. T. Zijaeva (1978). Izyskannyj dar tjurkskomu jazyku, grammatieskij traktat 14 v. na arabskom jazyke. Takent. Fedotov, Mixail Romanovi (1996). timologieskij slovar uvaskogo jazyka 1-2. eboksary. FKF = Fndkl Ky Forumu. <http://www.findiklikoyu.net/forum/index.php? action=profile;u=2;sa=showPosts> (14. 01. 2009). Flemming, Barbara (1968). Ein alter Irrtum bei der chronologischen Einordnung des Tarumn turk wa aam wa mual. Der Islam 44: 226-229. Frisk, Hjalmar (1960-72). Griechisches etymologisches Wrterbuch 1-3. Heidelberg: C. Winter. Gabain, Annemarie von (1963). Charakteristik der Trksprachen. Handbuch der Orientalistik, Altaistik, Turkologie. Leiden, Kln: E. J. Brill. 3-26, _____, (2007). Trk Dillerinin Tipik zellikleri. ev. Mevlt Gltekin. Trkoloji Aratrmalar 2/2: 307-327. www.turkishstudies.net/sayilar/sayi4/gultekin mevlut.pdf.
47

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

Garkavec, Aleksandr (2000) Urumskij slovnik. Alma-Ata. Garkavec, Aleksandr, Sejran M. Useinov (2002). Krymskotatarsko-russkijukrainskij slovar 1. Kiev. Gemalmaz, Efrasiyap (1978). Erzurum ili azlar (3). Bibliyografya, Szlk ve Dizinler. Ankara: TDK Yay. Gharib, B. (1995). Sogdian Dictionary. Sogdian-Persian-English. Tehran. Gloni, Aleksandre (1984). Kartul ilo-temata siqvis ona; meore gamocema. Tbilisi. Golden, Peter B. (1992a). Codex Cumanicus. Central Asian Monuments. Ed. Hasan B. Paksoy. Istanbul: ISIS Press: 33-63. _____, (1992b). An Introduction to the History of the Turkic Peoples, Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Harrassowitz. Gombocz, Zoltn (1912). Die bulgarisch-trkischen Lehnwrter in der Ungarischen Sprache. MSFOu 30. Helsinki. Grannes, Alf, Kjetil R Hauge, Hayriye Sleymanolu (2002). A dictionary of Turkisms in Bulgarian. Oslo: Novus Vorlag. GRM (1973). Gagauzko-russko-moldavskij slovar, N. A. Baskakov (red.). Moskva: Nauka. Grnbech, Kaare (1936). Codex Cumanicus, Cod. Marc. Lat. DXLIX (Faksimile). Kopenhagen. _____, (1942). Komanisches Wrterbuch, trkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. Kopenhagen. Hauenschild, Ingeborg (1989). Trksprachige Volksnamen fr Kruter und Stauden. Wiesbaden: Harrassowitz. _____, (2003). Die Tierbezeichnungen bei Mahmud al-Kaschgari, eine Untersuchung aus sprach- und kulturhistorischer Sicht. Wiesbaden: Harrassowitz. _____, (2008). Lexikon jakutischer Tierbezeichnungen. Wiesbaden: Harrassowitz. Hesche, Wolfram, Hartwig Scheinhardt (1974). Eine krimtatarische Wrterliste. Central Asiatic Journal 18: 227-250. HLBB (2001-2007). Hayoclezvi barbaayin baaran Dialectological Dictionary of the Armenian Language 1-4. Erevan. Houtsma, Martijn Theodoor (1894). Ein trkisch-arabisches Glossar, nach der Leidener Handschrift. Leiden: E. J. Brill. snbat, Nqy (1959). Tatar xalq mqallr. 1. Qazan. JakR (1972). Jakutsko-russkij slovar. P. A. Slepcov (red.). Moskva. Jaar-Nasteva, Olivera (2001). Turskite leksiki elementi vo makedonskiot jazik. Skopje. Kadagie, Davit & Nino Kadagie (1984). Cova-tuinsko-gruzinsko-russkij slovar. Tbilisi.
48

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Kadri, Hseyin Kzm (1927-1945). Trk Lgati, Trk Dillerinin tikak ve Edeb Lgatleri 1-4. stanbul: Devlet Matbaas. Kadyradiev, K. S. (1988). Morfologieskaja struktura nazvanij ivotnogo mira v kumykskom jazyke, Otraslevaja leksika dagestanskix jazykov, nazvanija ivotnyx i ptic, tematieskij sbornik. Maxakala. Kauyski, Stanisaw (1995). Mongolische Elemente in der jakutischen Sprache. Iacutica, prace jakutoznawcze. Warszawa: PWN. Kannisto, Artturi (1925). Die tatarischen Lehnwrter im Wogulischen. Finnisch-Ugrische Forschungen 17: 1-264. KAS (2005). zhan ztrk. Karadeniz Ansiklopedik Szlk 1-2. stanbul: Heyamola Yay. Katarinskij, Vasilij Vladimirovi (1897). Kirgizsko-russkij slovar. Orenburg. _____, (1899). Russko-kirgizskij solvar. Orenburg. KEGL (1950-64). Tolkovyj slovar gruzinskogo jazyka 1-8. Tbilisi. Kibrik, Aleksandr E., Sandro V. Kodzasov (1990). Sopostavitelnoe izuenie dagestanskix jazykov. Imja, fonetika. Moskva: Nauka. KkpR (1958). Karakalpaksko-russkij slovar. N. A. Baskakov (red.) Moskva: Nauka. KmkR (1969). Kumyksko-russkij slovar. Z. Z. Bammatov (red.). Moskva: Nauka. Kowalewski, Joseph tienne (1844-49). Mongolsko-russko-francuzskij slovar 1-3. Kazan. (Nachdruck Taipei 1993). Koyo Berz, Qesebend Zazaki-Trki. www.zazaki.de/zazakide/qesebendkoyo/ qesebendkoyo.htm (28. 12. 2011). KrgR (1965). Kirgizsko-russkij slovar. K. K. Yudaxin. Moskva. KRP (1974). Karaimsko-russko-polskij slovar. N. A. Baskakov, A. Zajonkovskogo, S. M. apal (red.). Moskva. Kudret, Cevdet (1968). Karagz, birinci cilt. Ankara: Bilgi Yaynevi. Kurycanov, Aban K. (1970). Issledovanie po leksike starokipakskogo pismennogo pamjatnika XIII v Tjurksko-arabskogo slovarja. Alma-Ata. Leksika (1997). Sravnitelno-istorieskaja grammatika tjurkskix jazykov. Leksika. Moskva: Nauka. Lessing, Ferdinand D. (1960). Mongolian-English Dictionary, compiled by Mattai Haltod vd. (General Editor). Berkeley, Los Angeles: University of California Press. Levinson, Hermann, Anna Levinson (2004). Die Bettwanze, ein Ektoparasit der Fledermaus und des Menschen in eiszeitlichen Hhlen und zeitgemen Wohnsttten. www.hermann-levinson.de/bettwanze.htm (01. 02. 2009).

49

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

Lewis, Charlton T. & Charles Short (1966). A Latin dictionary. Oxford. (= Reprint of first edition 1879): Clarendon Press. Magomedbekova, Zagidat Magomedovna (1967). Axvaxskij jazyk, grammatieskij analiz, teksty, slovar. Tbilisi. Malxaseanc, Stepan (1944-45). Hayern bacatrakan baaran 1-4. Erevan. Mejlanova, Unejzat Azizovna (1984). Buduxsko-russkij slovar. Moskva: Nauka. Meninski, Francisco a Mesgnien (1680-1687). Thesaurus linguarum orientalium Turcicae, Arabicae, Persicae ..., Viennae Austriae. Merhan, Aziz (2005). Filippo Argentinin Regola Del Parlare Turcho Adl Eserindeki Baz Szckler Hakknda. Trkiyat Aratrmalar Dergisi 18: 115-129. MKBSP-Nas = Materialy k karaaevo-balkarskomu slovarju prirodovedenija, nasekomye [M. . Kudaev]. www.balkaria.info/dictionaries/slpr/slprnasekomye.htm (07. 12. 2008). Mollova, Mefkre Riza (2003). Dou Rodop Trk azlarnn szl Ankara: TDK Yay. Morgenstierne, Georg (1973). Indo Iranian Frontier Languages II: Iranian Pamir Languages Yidgha-Munji, Sanglechi-Ishkashmi and Wakhi. Oslo: H. Aschehoug Movassaghi, Anne-Marie (2001). La Punaise de Miyneh dans les rcits des voyageurs europens en Perse (XIXe s.). Studia Iranica 30: 225-244. Moxir, M. V. (1893). Kumyksko-russkij slovar. Sbornik materialov dlja opisanija mestnostej i plemen Kavkaza 17/3: 49 -95. Tiflis. NBH (1979-81) Novyj slovar drevnearmjanskogo jazyka 1-2. Erevan. (Nachdruck der Ausgabe von 1837). Nmeth, Gyula (1911). Kumkische Studien, 1. Teil: Wrterverzeichnis. Keleti Szemle 12: 91-153. _____, (1965). Die Trken von Vidin, Sprache, Folklore, Religion. Budapest: Akadmiai Kiad. NogR (1963). Nogajsko-russkij slovar, N. A. Baskakov (red.). Moskva: Nauka. zbek, Mehmet (1975). Folklor ve trklerimiz. stanbul: tken Yaynevi. zkan, brahim Ethem (1994). Ardanu ve Yoresi Azlar. Kayseri. (YL Tezi. Erciyes niversitesi). Paasonen, Heikki (1897). Die trkischen Lehnwrter im Mordwinischen. Journal de la Socit Finno-Ougrienne XV. 2: 1-64. Paasonen, Heikki, Paavo Siro (1948). H. Paasonens Ost-Tschermissisches Wrterbuch, bearbeitet und herausgegeben von Paavo Siro. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae.
50

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Paasonen, Heikki, Kaino Heikkil (1990-1999). H. Paasonens Mordwinisches Wrterbuch. Zusammengestellt von Kaino Heikkil 1-6. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae. Papadopoulos, Anthimos A. (1958-61). 1-2. Athen. Pekarskij, duard Karlovi (1917-30). Slovar jakutskogo jazyka 1-3. Petrograd. Prhle, Wilhelm (1914/15). Balkarische Studien. Keleti Szemle 15: 165-276. QMOS (1989). Qaraay-malqar orus szlk. Moskva: Nauk. QMTAS (1996-2005). Qaraay-malqar tilni anglatma szlg 1-3. Nalik. QNS (1992). Qazaqa-nemise szdik. Q. Myrzabekov (red.). Almaty. QTTS (1974-1986). Qazaq tilini tsindirme szdigi 1-10. Almat. Radloff, Wilhelm (1960). Versuch eines Wrterbuches der Trk-Dialecte 1-4. s Gravenhage. RAlt (1964). Russko-altajskij slovar, N. A. Baskakov (red.). Moskva. Ramstedt, Gustav John (1976). Kalmckisches Wrterbuch, zweite, unvernderte Auflage. Helsinki: MSFOu. Rsnen, Martti (1920). Die tschuwassischen Lehnwrter im Tscheremissischen. Helsinki: MSFOu. _____, (1969). Versuch eines etymologischen Wrterbuchs der Trksprachen. Helsinki: MSFOu. Re (1978) = Karasaev, Ajsa Tajsumovi & Axmet Gexkaevi Maciev. Russkoeenskij slovar. Moskva. RDarg (1950). Russko-darginskij slovar. S. N. Abdullaev vb. (red.). Maxakala. Rebi (2004). Krymakskij jazyk - Krymaksko-russkij slovar. Simferopol. Red Book = The Red Book of the Peoples of the Russian Empire. The Trukhmens or Turkmens. <www.eki.ee/books/redbook/trukhmens.shtml (28.12.2011). Redhouse, Sir James W. (1861). A Lexicon, English and Turkish. London: Bernard Quaritch. RKmk (1997). Russko-kumykskij slovar. B. G. Bammatov (red.). Maxakala. Rocchi, Luciano (2007). Richerche sulla lingua osmanli del XVI secolo, Il corpus lessicale turco del manoscritto fiorentino di Filippo Argenti (1533). Wiesbaden: Harrassowitz. RXak (1961). Russko-xakasskij slovar. D. I. ankov (red.). Moskva. Nauka. Sm Bey (h. 1318) = emseddin Smi. Kms- Trk. yeni bask 1989. stanbul: Kap Yay. Sardshweladse, Surab, Heinz Fhnrich (2005). Altgeorgisch-Deutsches Wrterbuch. Leiden & Boston: Brill.
51

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

Sarvelae, Zurab (1995). veli kartuli enis leksioni, masalebi. Tbilisi. Schnig, Claus (2000). Mongolische Lehnwrter im Westoghusischen. Wiesbaden: Franz Steiner. Schuyler, Eugene (1876). Turkestan. Notes of a Journey in Russian Turkesten, Khokand, Bukhara, and Kuldja 1-2. London: Spottiswoode & Co. Schuyler-Wiki, Eugene Schuyler. //en.wikipedia.org/wiki/Eugene_Schuyler (04. 02. 2008). Schwarz, Henry G. (1992). An Uyghur-English dictionary. Bellingham, Wash: Center for East Asian Studies. Western Washington University. Schweinitz, Hans-Hermann Graf von (1910). Orientalische Wanderungen in Turkestan und im nrdlichen Persien. Berlin: Verlag von Dietrich Reimer. Shnitnikov, Boris Nikolaevi (1966). Kazakh-English dictionary. London, The Hague, Paris: Indiana University Publications. Skok, Petar (1971-1974). Etimologijski Rjenik Hrvatskoga ili Srpskoga Jezika 1-4. Zagreb: Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti. SMJa (1990-2005). Slovar marijskogo jazyka. Avtory-sostaviteli A. A. Abramova vb. 1-10. Jokar-Ola. SSCTES = Nianyan, Sevan. Szlerin Soyaac, ada Trkenin Etimolojik Szl. //www.nisanyansozluk.com (10.01.2009). Stachowski, Stanisaw (1992). Trkische Lehnwrter im serbischen Dialekt von Pirot. Krakw: Nak. Uniw. Jagielloskiego Steblin-Kamenskij, Ivan Michajlovi (1992). timologieskij slovar vaxanskogo jazyka. Sankt-Petersburg. Steingass, Francis (1957). A Comprehensive Persian-English Dictionary. London. (Reprint of the First Edition 1892): Routledge. Striganova, Bella Rafailovna & Anatolij Aleksandrovi Zaxarov (2000). Dictionary of Animal Names in Five Languages, Insects. Moscow: Russkij Yazyk Pub. TanCol = Tancark Coldul, ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-87904/h/tancari kcaldiuliuli.pdf (28.12.2011). TarSz (1963-77). XIII. yzyldan beri Trkiye Trkesiyle yazlm kitaplardan toplanan tanklaryle tarama szl 1-8. Ankara: TDK Yay. TatR (1966). Tatarsko-russkij slovar. Moskva: Nauka. Tavkul, Ufuk (2003). Codex Cumanicus ve Karaay-Malkar Trkesi. Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi 15: 45-81. TDS (1962). Trkmen dilini szlgi. Agabat: Trkmenistan bilim Akademiyas. Teniev, dgem Raximovi (1990). Ujgurskij dialektnyj slovar. Moskva: Nauka.

52

 Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Tietze, Andreas (1958). Direkte arabische Entlehnungen im anatolischen Trkisch. Mlanges Jean Deny. Ankara: TDK Yay. _____, (1962) Einige weitere griechische Lehnwrter im anatolischen Trkisch. Nmeth Armaan. Ankara: Berikan Yaynevi. 373-388. _____, (2002). Tarihi ve etimolojik Trkiye Trkesi lugat (A-E). Istanbul & Wien: Simurg. TkmR (1968). Turkmensko-russkij slovar. N. A. Baskakov, B. A. Karryev, M. Ja. Xamzaev (red.). Moskva: Nauka. Toparl, Recep (1992). Irdl-mlk ves-seltn. Ankara: TDK Yay. _____, (2003). Ed-drretl-mudiyye fil-lgatit-trkiyye. Ankara: TDK Yay. Toparl, Recep, Sadi genli, Nevzat H. Yank (2000). Kitb- Mecm- Tercmn- Trk ve Acem ve Mugal. Ankara: TDK Yay. Toparl, Recep, Hanifi Vural, Recep Karaatl (2007). Kpak Trkesi Szl 2. bask. Ankara: TDK Yay. Tschenkli, Kita (1965-74). Georgisch-Deutsches Wrterbuch 1-3. Zrich: Amirani Verlag. TTAS (1977-81). Tatar tln alatmal szlg 1-3. Qazan. TrkSz (2005). Trke szlk, 10. bask. Ankara: TDK Yay. TuvR (1968). Tuvinsko-russkij slovar. . R. Teniev (red.). Moskva: Akademi Nauk. TYS = Trabzon Yresel Szlk. <http://www.forumturka.gen.tr/trabzonforum/trabzon-yoresel-sozluk-t7983.0.html;msg243578> (21. 01. 2009). Tzitzilis, Christos (1987). Griechische Lehnwrter im Trkischen, mit besonderer Bercksichtigung der anatolischen Dialekte. Wien: Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften. UjgR (1961). Ujgursko-russkij slovar. . Kibirov, Ju. Cunvazo (red.). Alma-Ata. UjgR (1968). Ujgursko-russkij slovar. . N. Nadip (Haz.). Moskva: Nauka. TL (1981). zbek tilining izohli luati. 2 tomli, Moskva. UzbR (1959). Uzbeksko-russkij slovar. S. F. Akabirov, Z. M. Magrufov, A. T. Xodaxanov (red.). Moskva: Ozbek Sovet Ensiklopediyasi Bosh Redaksiyasi. Vmbry, Hermann (1867). agataische Sprachstudien, enthaltend grammatikalischen Umriss, Chrestomathie und Wrterbuch der agataischen Sprache. Leipzig: F. A. Brockhaus. Vasmer, Max [Fasmer, M.] (1964-73). timologieskij slovar russkogo jazyka 1-4. perevod s nemeckogo i dopolnenija O. N. Trubaeva. Moskva: Progress. Verbickij, V. (1884). Slovar altajskago i aladagskago narecij turkskogo jazyka. Kazan. Wehr, Hans (1968). Arabisches Wrterbuch fr die Schriftsprache der Gegenwart, vierte, unvernderte Auflage. Wiesbaden: Harrassowitz.
53

bilig
KI 2012 / SAYI 60

Blsing, Sokakta Aldm Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane

Wiki Adigece. <http://tr.wikipedia.org/wiki/Adigece> (10. 01. 2009). Wiki eence. <http://tr.wikipedia.org/wiki/eence> (10. 01. 2009). Wiki Dargince. <http://tr.wikipedia.org/wiki/Dargince> (10. 01. 2009). Wiki ngua. <http://tr.wikipedia.org/wiki/ngua> (10. 01. 2009). Wiki Macarca. <http://tr.wikipedia.org/wiki/Macarca> (10. 01. 2009). Wiki Osete. <http://tr.wikipedia.org/wiki/Osete> (10. 01. 2009). Wiki aps. <http://tr.wikipedia.org/wiki/aps> (10. 01. 2009). XakR (1953) Xakassko-russkij slovar, sostavili N. A. Baskakov i A. I. InkiekovaGrekul. Moskva. Xalilov, Madid aripovi (1995). Betinsko-russkij slovar. Maxakala. Xangiiev, Dangii Magomedovi (1986). Geminaty v dialektax kumykskogo jazyka, Voprosy dialektologii tjurkskix jazykov: 100-103. Ufa = <http:// kumukia.ru/modules.php?name=Pages&pa=showpage&pid=9024#a01> (16. 12. 2008). Yankolu, Bill Aziz (1943). Trabzon ve havalisinde toplanm folklor malzemesi. stanbul: Kenan Matbaas. Zajczkowski, Ananiasz (1965). Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ad-Durrat al-mua f-l-luat at-turkya (I). Rocznik Orientalistyczny 29/1: 39-98. Zenker, Julius Theodor (1866-67) Trkisch-arabisch-persisches Handwrterbuch Dictionnaire turc-arabe-persan, 1-2, Leipzig: W. Engelmann.

54

bilig
WINTER 2012 / NUMBER 60 19-56

One I Bought on the Street Became a Thousand at Home

Uwe Blsing Abstract This study attempts to shed light on a bedbug label in Turkish from different perspectives. The common Turkish label for bedbug is tahtakurusu", but words such as kandalay, kandalayan, kandaay ve kandalar are also used to refer to the bedbug, especially in some immigrant dialects. I will try to explore these words from the perspective of language history. Therefore I will make use of all kinds of data that might contribute to this study. The words analyzed will also be considered with respect to their forms and status in other Turkic langauages. Keywords Bedbug, tahtakurusu, kandalay, kandalayan, kandaay and kandalar, etymology, cultural history.

_____________

Leiden University / Nederland uwe.blaesing@gmail.com

55


Zima 2012 / 60
19-56

. () (, , , ), . , . .

c
, , , , , , .

_____________

/ uwe.blaesing@gmail.com

56