Zef Skiroi n kulturn e shkrimit shqip t shek.

XVIII Hulumtuesi i apasionuar i arkivave, Musa Ahmeti, po befason gjithnj e m shpesh rrethet intelektuale e shkencore-albanologjike, duke botuar informacion n varg lidhur me pranin e nj numri monumentesh dhe dorshkrimesh t hershme n gjuhn shqipe, t cilat kan mbetur deri sot ende t pazbuluara, madje ndonj syresh sht krejt i panjohur n historiografin e shkrimit shqip. Si nxits i ktij studimi shrbeu nj artikull i tij informativ (2003 90v.) me t dhna t sakta bibliografike mbi pes tekste t shkurtra shqip, q mbajn firmn e priftit arbresh, At Zef Skiroit (= lat. Jozeph Schiro, it. Giuseppe Schir: 1690 - 1769), ish-arqipeshkv i Dioqezs s Durrsit dhe vikar apostolik i misionit t Himars. Kto tekste jan prfshir t plota n bleun VII t botimit t dyt t zgjeruar t veprs Opera Omnia (Rom 1767 81, 121, 143v., 166v., 190) me autorsi Pap Benediktin XIV. Njohja, botimi dhe interpretimi gjuhsor-filologjik i ktyre teksteve sht disavlersh: a) s pari, ato na paraqiten si dokumenti m i hershm zyrtar, i botuar q njohim gjer m sot, n t cilin shqipja prdoret si mjet komunikimi ndrinstitucional, madje n marrdhnie me instanca t tilla t larta si jan Kuria e Shenjt dhe vet kreu i saj, Papa1; b) s dyti, ato mundsojn zbardhjen e ndonj pamjeje ende t pasqaruar shterueshm n vet personalitetin e hartuesit t tyre si njri ndr veprimtart kryesor t misionit apostolik katolik n Himar prgjat gjysms s par t shek. t 18-t (Borgia 1942 127vv.) e, m pas, si pjesmarrs aktiv n rrethin intelektual-fetar italo-arbresh, t organizuar pran kolegjeve arbreshe t Palermos dhe Hors n Sicili (Roma dOriente VII [1914] 279vv.; Sciambra 1967 393vv.); e c) s treti, edicioni kritik i ktyre letrave lejon gjithashtu prditsimin me vet gjuhn e autorit, duke shtruar njhersh pr diskutim shtje q lidhen (pa)ndrmjetshm me shkalln e zhvillimit t kulturs s shkrimit shqip me alfabet latin n kt periudh, si edhe me rindrtimin e marrdhnieve t ndrsjella q mund dhe duhet t jen zhvilluar gjat ksaj periudhe ndrmjet arealit kulturor italo-arbresh dhe gjegjsit t tij n Shqiprin e Veriut. Prcollm kshtu prmbledhtas disa ndr shtjet kryesore q synojm t shtjellojm n kt studim. Pas nj skicimi t thukt t profilit biobibliografik t Skiroit, s bashku me stacionet kryesore t aktivitetit t tij misionar e shekullar, do t thellohemi n shtje q lidhen me sfondin historik-kulturor t ktyre teksteve shqipe, si p.sh. me kohn dhe arsyet e hartimit t tyre. Qllimi kryesor i punimit mbetet gjithsesi botimi i tyre me aparatin e nevojshm kritik, ka parakupton njkohsisht edhe shestimin e zgjidhjen e disa problemeve q ngrthejn, ndr t tjera: zbrthimi i kodit grafik dhe rregullat ortografike t zbatuara n to, si edhe vendi q zn kto tekste n lvrimin e shkrimit shqip me alfabet latin n mes t shek. t XVIII. N nj rubrik t fundit do t
M i hershmi dokument shqip mbetet sot pr sot nj letr n dorshkrim drguar Kongregacionit t Propaganda Fide nga pleqt e Gashit n vitin 1686 (Bartl & Camaj 1967 23vv.).
1

prqndrohemi n paraqitjen e disa karakteristikave kryesore t gjuhs s autorit. I. Profil i thukt biobibliografik i Zef Skiroit Emri dhe personaliteti i Skiroit sht m se i njohur n historikun e misioneve apostolike t Kishs Katolike-Romake n Shqipri si edhe n at t arealit kulturor italo-arbresh gjat shek. XVIII. E pr kt i jemi padyshim mirnjohs biografit t tij, Nilo Borgia-s (1942, f. 127-201), por jo m pak vet Skiroit. Kujtimet e tij ende n dorshkrim: Requisiti di Giuseppe Schir Arcivescovo di Durazzo, gi Vicario Apostolico della Provincia di Cimarra nellEpiro per lo spazio di anni XXIV, dal medessimo raccolti e messi insieme in Roma nellanno del Signore MDCCXLVIII, mbeten sot pr sot burimi kryesor lidhur me t dhnat e ndryshme me karakter biografik dhe veprimtar t autorit ton. Domethns n kt pik sht edhe fakti q, pas hedhjes n letr t ksaj autobiografie (Rom 1748) e deri n mbyllje t jets s tij (3 dhjetor 1769), t dhnat biografike mbi t rrudhen tej mase. Prndryshe ndeshim t botuara n disa periodik ekleziastik-shkencor nj numr relacionesh dhe shkrimesh origjinale italisht 2, q plotsojn m tej portretin e Skiroit n veprimtarin e tij intelektuale-fetare. Andaj n kt studim nuk na mbetet tjetr, vese t citojm me stil telegrafik stacionet kryesore t jets dhe t veprimtaris s tij3. 1. Fminia dhe edukimi (1690 1717) - Skiroi lindi n vitin 1690 n Horn e Arbreshve t Sicilis n nj familje t thjesht arbreshe, me prindr Gjergjin dhe Elenn (= Giorgio / Elena Schir). N vendlindje merr edhe msimet e para, pas gjase nga vet Gjergj Guxeta (= Giorgio Guzzetta), i njohur n historiografin arbreshe si lapostolo degli Albanesi della Sicilia4. - Dorzohet murg q n n mosh t re n manastirin bazilian t Munxifit (= Mezzoiuso), ku fillon msimet e rregullta nn drejtimin e At Vasil Matrangas (= Basilio Matranga). - N vitin 1710 transferohet n Rom, n kolegjin pontefikal t Shn Thanasit (= Collegio Pontefico di San Atanasio), ku vazhdon pr 6 vjet studimet e larta n gjuht latine dhe greke, si edhe n filozofi e teologji spekulative e dogmatike. Vajtja n Rom prkon n koh me shprnguljen n at kolegj t msuesit t tij, At Matrangas, i cili mendohet t ket qen edhe shuguruesi i Skiroit n korrik t vitit 1714.
2

Khs. ndr t tjera: Roma e lOriente 3 [1913] (5) 113117, 159-166; (6) 220 231; 4 [1914] (7) 282-285; 340349. Shkurt prmendet prania e dorshkrimeve t Skiroit n arkivin e Propagands edhe te Bartl (1991 326: Ragguaglio della Missione di Cimarra in Epiro, n: APF, SOCG 541 262 271v.) 3 Shih m hollsisht Borgia 1942 112vv. 4 Sipas Sciambra-s (1967 406) Skiroi duhet t ket pasur lidhje farefisnore me Guxetan: Egli [= Schir B.D.] era legato da vincoli di parentela con il P. Giorgio Guzzetta.; (po aty, shn. 106): NellArchivio della Parrochia greca di Palermo si conservano alcune lettere che il Guzzetta aveva indirizzato allo Scir chiamandolo cugino.

2. N Shqipri si Vikar Apostolik i Himars dhe Arqipeshkv i Durrsit (1716 - 1741) - Matranga, i emruar ndrkoh edhe si ipeshkv i Dionisiopolis-it, merr me vete Skiroin n misionin apostolik t Himars. Vshtirsit e rastit ojn n ndrprerjen e parakohshme t misionit, i cili nuk zgjat m shum se dy vjet (1716 - 1718), dhe kthimin e t dy misionarve n Rom. N Rom: gli fu da questo [= Matranga B.D.] commessa la direzione del Noviziato del Monastero di Grottaferrata, del proprio Ordine, che sta sul Tuscolano. (Requisiti, sh. Borgia 1942 194) - Kongregacioni i Shenjt e ridrgon n misionin e Himars pr nj periudh fillimisht dhjetvjeare (1721 1729), kt radh n cilsin e vikarit apostolik dhe in compania di un solo Chierico Siciliano Albanese. o Relacioni i par (28.12. 17225): paraqet shum interes, ndr t tjera, edhe pr informacionin e hollsishm me karakter historik-etnografik pr rreth 14 fshatra ende t krishtera q prfshinte atkoh misioni. - Skiro kthehet prkohsisht n Rom (1729 1730 ?). o N Rom Skiroi hedh n letr relacionin e dyt (17296), n t cilin propozon, ndr t tjera, zgjatjen e misionit: a) sepse sishin prgatitur ende klerik vendas, t cilt do t merrnin prsipr prkujdesjen shpirtrore t popullsis q i mbetej besnike besimit t krishter; b) sepse kjo popullsi ngrthente nj potencial t mundshm ushtarak n luftn kundr turqve; dhe c) sepse anzi si faciliterebbe con lassistenza Divina non solo la conversione delle restanti Terre, ma si aprirebbe la strada a penetrare ancora pi dentro la confinante Albania. (Requisiti, sh. Borgia 1942 146-7). - Skiro rikthehet n misionin e Himars (1730 1735), i shoqruar kt radh nga tri misionar basilian me origjin arbreshe: o Letr raportuese mbi rndsin e misionit (7 maj 17327), o Letr e prbashkt e misionarve (7 gusht 17328). - Vizita e tret e prkohshme n Rom (1736). o Relacioni i tret (17369), - Me breven e dats 2 mars 1736 (Borgia 1742 184) Skiroi shpallet zyrtarisht arqipeshkv i dioqezs s Durrsit; - Prpjekje afatgjata pr tu rikthyer n mision (1736 1741): Gjat rrugs s kthimit pr n Shqipri, Skiroi lejohet t vr kmb vetm pr nj dit n
SOCG 641; botohet i plot nga Borgia 1942 132-139. Roma e lOriente 3 [1913] (5) 113vv. 7 Borgia 1942 163-171. 8 Borgia 1742 172-175. 9 Roma e lOriente 3 [1913] (6) 220vv.
5 6

dioqezn e Durrsit, ndrsa pr tu lejuar t hyj n Himar do ti duhet t pres m kot, thuajse pes vjet, n ishullin e Korfuzit me shpres se dikur do t prmirsohej ashtuquajtura gjendje lufte n rajon10. o Letr drejtuar prefektit t prgjithshm t misionarve bazilian (20 shtator 173711) 3. Kthimi prfundimtar n Rom (1741 1769) - N vitin 1741 Skiroi kthehet prfundimisht n Rom. N kujtimet e tij ai, ndr t tjera, shkruan:
Nel 1741 finalmente Mr. Schir venne a Roma per lultima volta. Ebbe la grazia di rassegnarsi e baciare i piedi del nuovo Sommo Pontefice Benedetto XIV felicemente regnante. . Da allora in poi stato nellinazione fino a tanto che poi fu comandato di impiegare il suo poco tempo in servigio della Chiesa. (Requisiti, sh. Borgia 1942 194).

o Fillimit t ksaj periudhe - gjithsesi para shpalljes s buls papnore Etsi pastoralis (26 maj 1742), t firmosur nga Pap Benedikti XIV (sh. shn. 19) - i takon shkrimi shum i rndsishm i Skiroit Distinzione deglItaloGreci e deglItalo-Albanesi12, t cilin do t kemi rast ta citojm rishtas n punim. - Ndr veprimtarit e tjera t Skiroit n kt periudh krahas funksioneve n kolegjin e Shn Thanasit, prkatsisht n kishn e ktij kolegji shtojm ktu, si shkruan vet Skiroi n kujtimet e tij:
con invito di intervenire alli Concistori semipubblici tenuti nel Quirinale, previi alla Canonizzazione solenizzata ultimamente. E bench, attesa la sua povert, non fosse in istato di presentarsi in detti Concistori con qualche mediocre accompagnamento, convenevole alla decenza del proprio carattere, non lasci di intervenirvi; e fu (il) solo che in quella venerabile Augusta Assemblea siasi sentito votare in tre differenti idiomi: Latino, Greco ed Epirotico (Requisiti, sh. Borgia 1942 195).

- Si u cek shkurt edhe pak m lart, pr periudhn pas hedhjes n letr t kujtimeve t tij (1748), dim, prkatsisht sht botuar deri sot shum pak mbi jetn dhe aktivitetin e Skiroit. Duhet t ket qndruar gjithsesi n detyr pran kolegjit dhe/ose n kishn e Shn Thanasit deri n fund t jets s tij13.
Arsyen e vrtet e msojm nga Borgia, sipas t cilit: La guerra contro i Chimarioti non fu che un semplice pretesto: la vera ragione la riscontriamo in un largo verbale di una seduta della S. Congregazione, tenuta il 24 aprile del 1775. Tra laltro in esso legggiamo: Intanto avendo il Re di Napoli levato un Reggimento di Cimarrioti, questi si divisero, parte tenendo per la Republica Veneta, cio dire che ad essa sola si concedesse levar Soldati; e parte per il Re di Napoli. Sicche essendo lo Schir Siciliano venne in sospetto ai Veneziani, onde non entr nel Vicariato e la Missione rest abbandonata. (1742 193v.) 11 Borgia 1942 184vv. 12 Roma e lOriente, 4 [1914] (7) 282-285; 340 349) 13 Khs. Fu dopo assalito e travagliato da lunga mortale malattia, considerata dai Medici come effetto dei passati patimenti da lui sofferti in grazia della travagliosa Missione di Cimarra. A riguardo di che, la solita carit della S.Congregazione si compiacque sovvenirlo con un sussidio straordinario di Scudi trenta pro una vice tantum, sopra il consuto delli cento annuali; e questo affinch potesse meglio supplire alle spese eccedenti e necessarie al riparo di sua salute, quale recuper poscia mediocremente con laiuto di molti e varii squisiti medicamenti e col beneficio dellaria di S. Gregorio sopra le montagne di Tivoli, che fugli consigliata come unicamente valevole dalla consulta dei Medici. (Requisiti, sh. Borgia 1942 194-5)
10

Dikur, aty rreth tre vjet para vdekjes (2 maj 1766) shuguron prift Nikoll Ketn14, njrn ndr figurat qndrore t kulturs arbreshe gjat gjysms s dyt t shek. XVIII. Skiro ndrron jet m 3 dhjetor 1769. Il suo cadavere ebbe onori straordinari nella Chiesa di S. Atanasio. (Borgia 1942 197). II. Shkrimet shqip t Skiroit dhe sfondi i tyre kulturor-historik. Zbulimi i teksteve shqip nga Musa Ahmeti zgjidh njhersh enigmn e mbetur pezull n memoriet e Skiroit, ku ai shkruan se ... fu (il) solo che in quella venerabile Augusta Assemblea siasi sentito votare in tre differenti idiomi: Latino, Greco ed Epirotico. Ky pohim, si do ta prekim edhe m posht, lidhet pandrmjetshm me kto tekste, t cilat na paraqiten t botuara edhe n versionet prkatse latinisht (nj tekst edhe n greqisht). 1. Prmbajtja e teksteve Megjithse jan hartuar (edhe) shqip, kto pes tekste prmbajn nj tematik krejt t pazakonshme, n kuptimin q qllimi i shkrimit t tyre duket t jet larg qerthullit t shumpritur nocionor shqiptar ~ (italo-)arbresh. Lidhur me prmbajtjen e tyre mund t prmbledhim shkurt se ato jan pjes e procedurs pr kanonizimin e pes kandidatve pr shenjtor t Kishs Katolike-Romake, aktiviteti i t cilve ska kurrfar lidhje me veprimtarin e ktij institucioni ndr shqiptar apo arbresh, prkatsisht n hapsirat e tyre jetike. N to bhet fjal pr rekomandimin me shkrim dhe votimin q duhej t bnin deputett e Asambles Gjysmpublike (= Consistorium Semipublicum) pran Kuris s Shenjt gjat procedurs s shenjtrimit15 t t lumnuarve Camillo de Lellis, Caterina de Riccis, Petrus Regalat, Phidelius de Sigmaringa dhe Joseph de Leonissa16. 2. Kur u shkruan kto tekste? Nj pyetje m se e natyrshme, prderisa asnj prej ktyre teksteve nuk na kumton datn prkatse t hartimit. Pr m tepr, edhe shkrimi biografik i
Sh. Mandal (2003, 46), i cili i referohet, ndr t tjer, nj punimi t Giuseppe Schir Clesi-t (n: Prolegomeni a Nicol Chetta, La creazione del mondo, 44 e n. 15) etj. 15 Kemi t bjm ktu me t ashtuquajturn siguri morale, e futur si procedur e veant nn Pap Benediktin XIV (khs.: De Lambertinus Opus De Servorum Dei Beatificatione et Beatorum Canonizatione. Tomus IV, cap. VIII). Shih pr kt edhe linkun n internet: <http://www.uibk.ac.at> 16 T dhna t shkurtra informative lidhur me kta shenjtor: a) Phidelius de Sigmaringa (Fidelis von Sigmaringen - Markus Roy): lindi m 1577/1578 n Sigmaringen (Baden-Wrttemberg/Gjermani); martirizohet m 24 prill 1622 n Seewis bei Chur (Zvicr) nga kalvinistt; b) Camillo (Kamillus) de Lellis: themelues i Urdhrit t Kamilianeve dhe padron i punonjsve sanitar; lindi m 25 maj 1550 n Buchianico (Itali), vdiq m 14. korrik 1614 n Rom; c) Caterina de Riccis (Katharina de Ricci K. nga Firence): mistike; lindi m 23 prill 1522, vdiq m 1 shkurt 1590; d) Petrus Regalat (Pedro Regalado): antar i Urdhrit Franeskan; mistik; lindi n vitin 1390 n Valladolid (Spanj); vdiq m 30 mars 1456 n La Aguilera; e) Joseph de Leonissa: misionar i Urdhrit t Kapucinve, mistik; lindi m 8 janar 1556 n Leonissa (malet Sabine/Itali); vdiq m 4 shkurt 1612 n Amatrice. Shih pr ta m hollsisht Schauber Schindler (1999 passim).
14

Borgia-s ndoshta n t vetmin rast sht disi prvdjerrs, meqense shtyn dashur pa dashur n koh datat e shenjtrimit t (disa prej) t lumnuarve t prmendur m lart, khs.:
Ma, oltre a questa canonizzazione, tenuta probabilmente nel 1747, se ne ebbe nel 1749 ed anche nel relativo Concistoro semipubblico prese parte Mr. Schir e precisamente quando si tratt della canonizzazione dei Beati Fedele da Sigmaringa, Giuseppe da Leonessa e Caterina de Riccis. (Borgia 1942 196)17

Pr nj datim deri diku t prafrt t ktyre shkrimeve ndihmon padyshim kalendari i ceremonis s shenjtrimit t kandidatve t msiprm, ku pjesmerr vet Pap Benedikti XIV, si edhe regjistrimi i prpikt i procedurave - s bashku me datat e mbledhjeve dhe votimet prkatse - n Asamblen Gjysmpublike, t cilat u zhvilluan radhazi prgjat muajit qershor 174618. Kt periudh mund ta konsiderojm qoft edhe ad hoc si periudha m e mundshme e hedhjes n letr t qndrimeve t Skiroit pr kandidatt n fjal. 3. Prse shkroi Skiroi shqip? Prmbajtja e teksteve, qllimi kryesor i hartimit t tyre, sikurse edhe rrethanat, n t cilat jan botuar, nuk mundsojn aspak nj prgjigje t sakt ndaj pyetjes s pritshme, se prse pena e Skiroit ka shkruar n kt rast (edhe) shqip. Kjo shtje ngrihet vetvetiu, n qoft se mbajm parasysh q Skiroi i sht drejtuar shqip nj instance t lart kishtare, n nj koh kur komunikimi zyrtar n latinisht ishte n rend t dits. Shfletimi sado i kujdesshm i gjith procedurs s vllimshme t votimit me rekomandimet prkatse na siguron vrtetsin e pohimit t br nga vet Skiroi n memoriet e tij, se ai qe i vetmi n at asamble q u dgjua t votoj n tri gjuh t ndryshme: latinisht, epirotisht (= shqip) dhe greqisht. Tekstet shqip t Skiroit nuk japin gjithsesi asnj shkas pr hulumtime t mtejshme n kt drejtim. N qoft se nuk mbajm parasysh firmn e tij t zakonshme n t pes referencat si arqipeshkv i Durrsit dhe vikar apostolik i Himars nd Arbnit, emri i dheut t Arbnit prmendet n kto tekste n nj rast t vetm, pikrisht n tekstin e dyt (sh. faksimile T 2), madje edhe ktu pak a shum n t njjtin kontekst me at t firms, khs.:
... Andai i lumri At t lutemi e t falemi gjith s jemi, edhe un pr pjes t Arbnit t shkruash edhe kt nd t tjer shetna.
Pasaktsia do krkuar n fakt gjetk, pasi sipas Borgia-s: La notizia ci viene dal Farlati, il quale sembra che abbia vista la firma dello Schir: Ioseph Scir (sic) Archiepiscopus Dyrachiensis et olim Vicarius Apostolicus Cimarae (1942 196). Dhe ashtu sht. Gjat kontrollit t zrave biografik t arqipeshkvis s Durrsit n veprn e Farlatit (& Coleti: Illyricum Sacrum, bl. VII, Rom 1817 436) lexojm: Vicarii Apostolici munere functus est in ea regione Joseph Schiro, qui anno 1749. Rom interfuit singulis conventibus, quibus Benedictus XIV. cultum Sanctorum decrevit B.B. Fideli a Sigmaringa, Camillo de Lellis, Josepho a Leonessa, Catharina de Riccic; suique suffragati schedulam ita signavit: Joseph Scir Archiepiscopus Dyrrhachinus, & olim Vicarius Apostolicus Chimar in Epiro. 18 T pes kandidatt u shpalln shenjtor nga Pap Benedikti XIV n qershor 1746. I gjith vllimi i shtat i veprs s tij (Opera omnia) pasqyron n detaj procedurn zyrtare, me kohzgjatje dyvjeare (1745 1746) s bashku me ceremonialin prkats t kanoninizimit.
17

Nj far orientimi n krkimin e mtejshm lejon ndoshta fraza gjegjse n tekstin latin, e cila, n prqasje me at shqip, edhe vizualisht na paraqitet shum m e detajuar n pjesn prmbyllse.
... Hanc gratiam , BEATISSIME PATER , jamdiu ingenti deiderio optat & Urbs & tota chritiana Republica ; hanc ipsam exoptat augutus iste Senatus ; & pro ita ego quoque, licet omnium indignimus , venerabundus itens coram Tuo Apotolico Throno , humillimas fundo preces , etiam nomine totius Epiri , ive Albani , ex qua originem duco , uti jam benigniime exepiti loquentem proprio Idiomate .

N kt pjes vem re se autori i kumton Paps, prpos statusit t tij si prfaqsues i dheut t Arbnit, edhe origjinn dhe gjuhn e vet amtare, si vijon, khs.: (...) e pr kt un , megjithse m i padenji nga t gjith, duke qndruar me nderim prpara fronit tnd, paraqes lutjet m t prulta edhe n emr t gjith Epirit, domethn t Arbris, prej nga e kam origjinn, duke qen se me shum dashamirsi pranove t shprehem n gjuhn e tij. Duke u nisur nga prmbajtja e ktij citati n latinisht, si edhe nga fakti q Skiroi nuk ngurron ti shkruaj paps edhe n greqisht, lejohemi t prsiasim ktu, q shkrimi i teksteve shqip (dhe greqisht) do t mund t gjente shpjegim n klimn e re t krijuar n arealin kulturor italo-arbresh gjat ksaj periudhe, e par kjo si rrjedhoj e zhvillimeve t brendshme n lvizjen intelektuale-fetare arbreshe prgjat aksit Hor/Palermo - Rom, n t cilin bashkveprojn disa figura qndrore t ksaj kulture, si jan: Gjergj Guxeta e Pal Maria Parrini (= Paolo Maria Parrino) n Sicili dhe Pompilio Rodota (= Pompilio Rodot) e padyshim Zef Skiroi n Rom. Faktor i jashtm q e thelloi edhe m shum kt lvizje sht sigurisht bula e famshme e Pap Benediktit XIV (Etsi pastoralis - 25 maj 1742), n ngjizjen e s cils mund dhe duhet t ket pjesmarr n funksionin e njohsit dhe t kshilltarit vet Skiroi 19. Kt kuadr e plotson pa dyshim memoriali i Skiroit Distinzione deglItaloGreci e deglItalo-Albanesi (Rom 1742), n t cilin autori synon t dalloj qart brenda grupimeve t ritit bizantin n Itali bashksin e ashtuquajtur italogreke (antike dhe moderne) nga ajo italo-arbreshe. Pr Skiroin kemi t bjm ktu me dy bashksi etnike-fetare krejtsisht t dallueshme nga njra tjetra, andaj edhe duhen identifikuar si t tilla: italo-arbresh (= Italo-Albanesi) kundrejt italo-grek (= Italo-Greci). Krahas dallimeve n kuadrin e besimit kristian, d.m.th. atyre n planin teologjik si dhe n ushtrimin e ritit bizantin, Skiroi sjell n analiz komponent t tjer themelor t kulturs etnike, si jan: origjina e historia e ktyre ngulimeve n Itali (pas vdekjes s Sknderbeut), mnyra e jetess e sidomos gjuha amtare e italo-arbreshve20. Gjykime t ksaj
Khs. Nel 1742, per venerato comando dellE.mo Sig. Cardinal Gentili e dellIll.mo e Re.mo Monsignor Antonelli, ora Segretario Concistoriale, in occasione che stava per stendersi e formare la nota Costituzione Pontificia [= Etsi pastoralis B.D.], posteriormente pubblicata in grazia degli Italo-greci, espose una scrittura la quale incontr il particolare e benigno gradimento di detti Personaggi. (Requisiti, sh. Borgia 194-5). Pr prmbajtjen e buls papnore shih m hollsisht G. Schir: Opere, bl.VIII 189; 294-5. 20 Shih m hollsisht pr kt shtje, krahas Schir 1742 [340vv.], edhe Rodot 1758 128vv.; pr qndrimin e Parrinit pr kt problem, sh. Sciambra 1967 291v. Gjithsesi le t prcjellim n mnyr t prmbledhur kto dallime, ashtu si i parashtron vet Skiroi:
19

natyre i sigurojn Skiroit nj pozicion t veant n zhvillimet iluministe q prjetuan rrethet intelektuale arbreshe n gjysmn e dyt t shek. XVIII. III. Tekstet e Skiroit dhe sistemi grafik q prcillet n to Hetimi i prmbajtjes, kohs, shkakut dhe i rrethanave social-kulturore, n t cilat u hartuan kto tekste, mbulon vetm nj pjes t qllimit t studimit ton. Ribotimi i tyre filologjik, t cilit do ti prkushtohemi n kt rubrik, prbn nj tjetr hallk t ktij qllimi. Prmbushja e tij parakupton, ndr t tjera, shestimin dhe zgjidhjen e disa shtjeve q kan t bjn me zbrthimin e kodit alfabetik dhe njohjen e rregullave grafike e ortografike, t zbatuara n to. Paraqitja paraprake dhe rezultative e hulumtimit t ktyre shtjeve shpresojm q t lehtsoj leximin e vet teksteve shqip, t cilat po i japim paralelisht dhe me komentet prkatse n versionin e transkriptuar (A = transkriptim diplomatik) dhe n at t transliteruar (B = transliterim diplomatik). Versionet origjinale shqip dhe latinisht jan prfshir t gjitha s bashku si faksimile n fund t punimit. 1. Grafia e teksteve t Skiroit Nj vshtrim sado i shpejt i ktyre teksteve t krijon menjher prshtypjen se n to sht zbatuar i ashtuquajturi alfabet i Propagands, m se i njohur n botimet shqip t arealit ose me destinacion arealin kulturor-fetar t Shqipris s Veriut (katolik) e - pas gjase - edhe at t zons (s krishter) t Himars (= Arbris). Pr kt po mjaftohemi t citojm prmbledhtas, q:
Ma per discendere al particolare deglItalo-Albanesi egl certissimo che la venuta, e lo stabilimento di questi in Italia non seguito che doppo la met del XV. Secolo. [.] La fede e la religione deglItalo-Albanesi, stata sempre ed presentemente la cattolica Romana dalla pi parte di essi esercitata colluso del Rito greco Orientale depurato da qualsiasi machia, ombra benche minima di errore. N questuso di rito loro permesso tolerato dalla Santa Sede, come certuni si persuadono, se non in alcune pochissime cose, m in tutta la sua pienezza ed estensione per sapientissimi fini voluto, e comandato ed eziandio esatto con rigoroso giuramento come de fatto si vede dalle Bolle e Costituzioni de Sommi Pontefici, e dalla pratica de Collegi di Roma di Propaganda, e del Greco di S. Atanasio. [.] Lidioma Epirotico sia Albanese e totalmente differente, non solo dal Greco, m ancora da tutti li altri linguaggi, che sono in Europa e nelle altre parti del Mondo talmente che non si avrebbe difficolt di dire la lingua Albanese lingua Madre, ed indipendente da tutte le altre noi note, se due personaggi dotti ed eruditi oggi viventi non sostenessero in due separate dissertazioni s tal particolare, i popoli dell Albania esser Colonie delli Antichi Albani del Lazio, e la lingua Albanese derivata dalla Latina. Non meno differenti da quelli delle altre nazioni, e specialmente delli Greci sono i costumi delli Albanesi. Proprio il loro naturale, proprio il genio, lindole le inclinazioni, e ci lo esperimenta chiunque con essi tiene sovente prattica, e commercio. Del valore in fine della perizia militare, delli segnalati servigi prestati alle corone Cristiane e cattoliche dalla nazione Albanese, e delle di lei eterne benemerenze qui non se ne discorre, poich ne sono piene tutte le storie dal XV. secolo in qu oltre i varj Diplomi Regi Originali ed autentici, che tuttavia conservano molte famiglie di essi Albanesi esistenti dentro e fuori lItalia. Or al confronto di quanto sin qui si detto si lascia allArbitrio, ed al giudicio prudente, di chi legge lo decidere se la voce Italo-Greco sia univoca, e se per rispondere con chiarezza alli proposti quesiti sia stata necessaria la sin qu debilmente esposta distinzione, la quale meglio apparir nelle risposte de quesiti med.mi e sono nella maniera che segue (Roma e lOriente, 4 [1914] (7) 345vv.).

a) Alfabeti i prdorur n kto shkrime bazohet fund e krye n at t latinishtes (mesjetare dhe t italishtes), khs.: <a // b c d e f g h i j k l m n o p r s/ t u/v y z>. Sikurse edhe n botimet shqip t arealit kulturor-fetar t Veriut, prdoren n to edhe karaktere grafike po aq tradicionale, por me tjetr burim: < >. Prndryshe, prdorimi i alografeve <//> (= []) na shfaqet nga njra an n traditn e mhershme t shkrimit shqip n arealin kulturor arbresh (Matranga21), nga ana tjetr po te bashkkohsi i Skiroit, gjakovari At Gjon Nikoll Kazazi, arqipeshkv i Dioqezs s Shkupit22. b) Mjetet grafike t prdorura n kod prkojn plotsisht me ato t arealit kulturor t Veriut, i cili bazohet kryekput n rregullat (orto)grafike t shkrimit t italishtes. Dallojm ktu, ndr t tjera: - Prdorimi i shkronjave <i> dhe <h> si mjete grafike (sh. tabeln e mposhtme). - Theksi (gravis <`>) mbi nj zanore (pr t shnuar shkalln e hapjes s saj), - Dyfishimi i bashktinglloreve (pr t shnuar gjatsin dhe intensitetin). - Piksimi sht sikurse pritet - i ndikuar trsisht nga rregullat e drejtshkrimit t italishtes. c) Llojet e grafemave n tekstet e Skiroit prkojn gjithashtu me ato t shkrimit shqip n arealin kulturor fetar t Veriut. Ndr to kemi: - Grafema t thjeshta njvlershe, khs.: < >, - Grafema t prbra (digrame) njvlershe, khs.: < aa gn>, - Grafema t thjeshta shumvlershe (= me distribucion n varg), khs.: <cA ~ c-E>, - Grafema t prbra shumvlerershe (= me shprndarje n varg), khs.: <ch-E ~ ch-A>, - grmat kapitale: jo vetm n fillim fjalie dhe n emra t prvem, por edhe pr institucione dhe/ose nocione themelore teologjike, 2. Kodi alfabetik i teksteve t Skiroit M posht po paraqesim n mnyr tabelare kodin alfabetik t zbatuar n tekstet e Skiroit. a. Tingujt zanor:
IPA

Kodi alfab. i Skiroit

Alfabeti i Manastirit

Shembuj nga tekstet

Gjegjsit e transkriptuar

Shih Mandal 2004 95v., 465. N nj rast t vetm (n tekstin e pest) Skiroi, i ndikuar ndoshta nga kjo tradit, prdor grafit <d> pr [], <lh> pr []. 22 Joanne Nicolovich Casasi: Breve Compendio della Dottrina Cristiana (Tradotta in lingua Albanee per lutilit , e itruzione dei Fanciulli di quella Nazione ), Roma, MDCCXLIII.
21

[a] [a:] [e] [e:] [o] [i] [i:/i] [y] [u] [u:] []

[:]

<a> <aa> <e> <> <ee> <o> <> <i> <> <y> <ii> <ij> <iy> <> <u> <> <uu> <> <> <e> <> <>

<a> <e> <o> <i>

<y> <u> <>

Arbnit, At, bota, tasc caa, aa, t mbaa, paa emny, ee, fare, me e, (kriiyoi) eer, feen, ndeer kufom, oti, od, po at, Schir, ki, ay frik, ic, lvdimet, Joefi gnera, fratna robby, Kycia, Hymarr gnerii, i diitun, ctpiit hijr, urteij, mbij fukiyn i Tnoti, otn duhen, pun, un act cuur, poicuur T bmet, lvdimet t vrteta i vertet, te defton kak, e ndertur caa bn (~ bn/)

Arbnit, at, bota, tash k, s, t mbdh, p emni, edhe, fare, me edhe, e (krijoi) r, fn, ndr kufom, Zoti, sod, po ato, Skiro, kjo, ajo frik, ish, lvdimet, Jozefi njerzia, fratnia robi, kisha, Himarrs njer, i dtun, shtpt hr, urts, mb fuqn i Tynzoti, Zotyn duhen, pun, un ashtu kr, posikr t bmet, lvdimet t vrteta i vrtet, t dfton kaq, e ndertur ka bn

Vrejtje: - Vlen pr tu shnuar q n fillim prdorimi i grafems <> pr tingullin [y] me funksion kuptimdallues (= fonem), i cili nuk ekziston n t folmet e arbreshve t Italis dhe t Greqis. - Ndonj munges n kod (p.sh.: <> ose <oo>) mund dhe duhet t jet e kushtzuar, ndr t tjera, me vllimin e kufizuar t teksteve. E njjta vrejtje vlen edhe pr paraqitjen grafike t tingujve bashktingllor.

b. Tingujt bashktingllor:
IPA
Kodi alfab. i Alfabeti i Skiroit Manastirit

Shembuj nga tekstet e Skiroit Gjegjsit e transkriptuar

10

[p] [b] [t] [d] [c] [] [k] [g] [f] [v] [] [] [s] [z] []

[] [ts/dz] [t] [d] [/h] [] [j/] [m] [n] [] [l] [] [] [r] [ks]

<p> <b> <bb> <t> <d> <ch> <ky/i> <ggy> <gg> <gi> <k> <c> <ch> <g> <f> <ff> <v> <> <> <s> <> <> <> <> <sc> <c> <ci> <s> <> ---< z> <> <c> <cc> <gi> <h> <-(gg)h> <j> <i> <y> <m> <n> <gn> <l> <ll> <ll> <l(h)> <r> <rr> <x>

<p> <b> <t> <d> <q> <gj> <k> <g> <f> <v> <th> <dh> <s> <z> <sh>

<zh> <c/x> <> <xh> <h> (<hj>) <j> <m> <n> <nj> <l> <ll> <r> <rr> <ks>

pr, po, pse, pun bota, i bes, crben, bie robbin tnde, otn, vet, dec, duhet, andai, od fchignan ky / ki, fakien i ggyal ggi, ggigg, ggela Frangik kt, ki, frik, tek caa, cuur, Vicar, nnc Chricti, Schir Kalogree, Regalat fare, fort, profet, Joif caffsc vet, vey, lvdime om, ggi, ri uroi, Fieli, ee Schir, pies aa, e, i bes, aay, poi Leonia oti, mbra Joefi caffsc crben, act, dec, ic cium, ciocun t sklkiem, t haps t cruac, (e padshmuar) Fiorenza Arbicupu vece (e Capuccinet, t Riccevet) (e padshmuar) i Hymarrs, duhet, gneh vaggh, (?) i tiyh / tiih Joefi iemi, pies, andai yan, vey, aay i mir, me, cium nd, pun, tucon gner, gnerii, cegnet lvdime, t falemi Apotollyet mbrecullij loyas, i ggyal, xomplh roi, duron, t tiera, ndeer Durrit, i Hymarrs xomplh

pr, po, pse, pun bota, i bess, shrben, bie robin tnde, Zotyn, vet desh, duhet, andaj, sod fqinjn q, faqen i gjall gjith, gjigj, gjella Frangjisk kt, kjo, frik, tek k, kr, Vikar, nnk Krishti, Skiro kallogr, Regalat fare, fort, profet, Jozef kafsh vet, vej, lvdime thom, gjith, rith dhuroi, Fidheli, edhe Skiro, pjes s, se, i bess, asaj, posi Leonisa Zoti, zmbra Jozefi kafsh shrben, ashtu, desh, ish shum, shokun t shklqiem, t hapsh t shkruash ---Fiorenca arbishkupu vee (e Kapuinet, t Rieve) ---i Himarrs, duhet, njeh vahj, i tihj Jozefi jemi, pjes, andaj jan, vej, asaj i mir, me, shum nd, pun, tukon gjer, njer, shenjet lvdime, t falemi Apostoljet mbrekulli llojas, i gjall, ksompll roi, duron, t tjera, ndr Durrsit, i Himarrs ksompll

c. Kodi alfabetik i teksteve t Skiroit n prqasje me at t Kazazit (1743)

11

Kodi alfabetik i prdorur nga Skiroi prkon thuajse plotsisht me at t zbatuar pak a shum n t njjn koh e n t njjtin vend (Rom) nga Kazazi (sh. III/1,a), gj q e prforcon edhe m shum mendimin se midis dy arealeve kulturor n shqyrtim, n kt periudh nuk kan munguar prpjekjet e prbashkta (sado n embrion) n lvrimin e kulturs s shkrimit shqip23, khs.:
Kodi alfabetik i Skiroit a ~ aa b, bb z , (c)c-E d , *d e, ~ ee , e, *, * ~ f, ff g-A g-E, gg-E, ggi-A h -(gg)h, -g i, , y ~ ii, ij, iy j, i, y, *ggh k-E, c-A, *ch l, *ll l, *ll, *lh m n gn o, (~ ---) p ky-V, ki-V, *k-/#, *ch r rr, *r s, , *, *sh sc, c, ci-V, -C, *s t u, ~ uu v (gi) (* ~ --) , *s *x Kodi alfabetik i Kazazit a, ~ aa b, bb z, *zz24 , c-E, ci-A d e, ~ ee , , e (~ ---) f, ff g-A, gh-E, ggh g-E, gi-A, gg h (---) i, , y ~ ii, ij j, i, y k-E, c-A ch-E, *cc l *ll ll m, mm n, nn gn o, (~ ---) p, pp ch-E, chi-A, cch, cchi-A r rr s, ss, , , s sc, c-E, ci-E, s-C, -C t, tt u, ~ uu v, u (gi) , ~ , *s --API [a(:)] [b] [ts/dz] [t] [d] [] [e(:)] [/ (:)] [f] [g] [] [/h] [] [i(:)] [j] [k] [l] [] [m] [n] [] [o(:)] [p] [c] [] [r] [s] [] [t] [] [u(:)] [v] [d] [y] [z] [ks] Manastir a b c (~ x) d dh e f g gj h --i j k l ll m n nj o p q r rr s sh t th u v xh y z ks

3. Pes tekstet e Skiroit25

23

Demiraj: Doktrina e krshten e Gjon Nikoll Kazazit (monografi n prfundim e sipr). Pr kontakte t vazhdueshme midis dy arealve n kt periudh dshmon edhe letra q Gjon Nikoll Kazazi i drgon Gjergj Guxets, n t ciln i kumton zbulimin e Mesharit t Buzukut. (Mandal 1994 4; Demiraj 2005). 24 Grafema, prkatsisht vlera t tyre, q shfaqen rrall te t dy autort i kemi dalluar me nga nj yllz. 25 Dshiroj t falenderoj ktu miqt e mi, Altimari dhe Mandala, pr ndihmn e pakursyer lidhur me zbrthimin e disa frazave t vshtira n tekst. Gjithsesi sht autori i ktij shkrimi ai q mban prgjegjsin pr do parregullsi

12

A. Transkriptimi26 T(eksti) I (f. 91)

1 SCIUM AT T bmet, lvdimet e at ky caa puan28 pr feen t Chric5 tit robby29 i Tnoti30 Fieli caa Sigmaringa na dftognan meaft, e ay kyncaa i vertet , i mir ee i bes nd ctpiit Tnoti, ee tolin me ta31 ggi 10 lvdimet t Apotollyet. Kt t vertet dec vet otn te defton me cegnet ky caa bn gner od32 pr t falurit e pr te luturit atiy ishtvet t lumurit gnerii. Tac33 po duhet vece aa cnuhet emny i tiyh me ceitnat34. Act e mar 15 ten35 me mbnd e mia t paa diiturat36 e act om paa fare frik.
I LUMURI

B. Transliterimi27
SHUM AT T bmet, lvdimet edhe ato q k psuan pr fn t Krishtit robi i Tynzoti, Fidheli k Sigmaringa, na dftonjn meaft, se aj qnka i vrtet, i mir edhe i bess nd shtpt Tynzoti, edhe stolisn me t gjith lvdimet t Apostoljet. Kt t vrtet desh vet Zotyn t dfton me shenjet q k bn njer sod pr t falurit e pr t luturit atij vet t lumurit njer. Tash po duhet vee s shkruhet emni i tihj me shejtnat. Ashtu e mar [...] me mend e mia t pdturat e ashtu thom p fare frik.
I LUMURI

Joefi Schir, Arbicupu i Durrit ee Vicar Jozefi Skiro, Arbishkupu i Durrsit edhe Vikar 19 Apotolycu i Hymarrs nd Abnit. Apostoliku i Himarrs nd Arbnit. ----------------------------A: 4-5 Chric|tit] Chri|ctit; 5 Tnoti] tn oti; 6-7 dftognan me|aft] dftognan me | aft; 7 kyncaa i vertet] kyn caa i ver tet 8 i miree] i mir ee; 9 Tnoti] tn oti; 9 me ta] meta; 14 i tiyh] itiyh; 15 me mbnd e mia] me mbndemia B: 6 dftonjn] dftognan; 7 qnk] kyncaa; 8-9 sht|pt Tynzoti] ct|piit Tnoti; 9 me t] me ta; 14 shkruhet] cnuhet; 15 mend] mbnd; t pdturat] t paa diiturat 19 Arbnit] Abnit.

T(eksti) II (f. 121)

t mundshme q mund t diktohet n t ardhmen. 26 Lidhur me ndrhyrjet n tekst kemi pasqyruar n nj rubrik t veant (A) vetm shkrimin e fjalve bashk e ndaras si edhe ndarjet jokorrekte n fund t rreshtit. Nuk jan pasqyruar n t (vetm me ndonj prjashtim) prshtatja me rregullat e sotme t piksimit dhe t shkrimit me shkronj t madhe. Pr to lexuesi mund t bj vet ballafaqimin me faksimilet e dhna n fund t punimit. 27 N nj rubrik t veant (B) jan pasqyruar ndrhyrjet n transliterimin (diplomatik = transkriptim fonetik i lir), kur mendohet se kemi t bjm me gabim shtypi ose harres t shkronjs prkatse nga vet autori, prkatsisht nga radhitsi n shtypshkronj. 28 Vshtirsi interpretimi (: a) gabim shtypi, apo b) sajim i Skiroit?) paraqesin t gjitha format t parotazicuara q shfaqen shpesh n tekstet e Skiroit (khs. R 11: <bn>, R 14 <emny>, <ceitnat>), duke konkuruar si t tilla edhe gjegjset e mirfillta toske. N transkriptim nuk sht ndrmarr n kt pik (me ndonj prjashtim) asnj ndrhyrje korrektimi. Shih IV/2,3. 29 Vlera e grafems <y> n kt pozicion: n fund fjale pas nj bashktinglloreje dhe para nyjs <i> t fjals ndjekse, sht padyshim [i]; khs. m posht <emny i tiyh> (R 14). 30 Grafema <> (= [y]) del gjithkund n tekste n lidhje me kompozitn/togun e ngurrosur <tn() oti> ~ <otn> (sh. edhe III/1, d - vrejtje), t ciln (me prjashtim t rass emrore T I, R 11) Skiroi e shkruan gjithmon ndaras. 31 Vshtir se kjo form t mund t interpretohet si form asnjansi. Prndryshe gabimi i shtypit: <a> pr <>, del disa her n kto tekste. 32 Kjo form ndajfoljore me fundore t zshme do vshtruar m fort si gegizm, megjithse rezulton e dshmuar edhe ndr arbresht e Italis (khs. Figlia Il codice passim; Giordano 1963 442; Altimari me letr). 33 Tjetr gegizm (?), krahas tasht(i). Giordano (1963 passim) i regjistron format tash, tashti (+ Serembe), ndrsa te Figlia (Il codice) dshmohet vetm nani. 34 Vshtirsi leximi e rrokjes nistore, e cila pasqyrohet grafikisht n tekste n tri variante: <cie-> ~ <cei-> ~ <ce->; khs. edhe < cegne> pran < ciegne>. N transkriptim jan mbajtur parasysh vetm dy forma /ej-/ dhe / e-/. Varianti shet- dshmohet gjithsesi pr t folmen e Hors. Khs. edhe Altimari (1988 67). 35 Lexim i paqart. Thuajse e njjta situat me pjesn ndjekse: <me mbndemia>, t ciln e kemi zbrthyer n <me mbnd e mia>, duke fiksuar kshtu nj gabim shtypi: mend] mbnd. 36 Sikurse n shkrimet e vjetra shqipe, Skiroi e shkruan ndaras parashtesn <paa> n formimet prejmbiemrore.

13

1 SCIUM

LUMURI

AT.

SHUM

LUMURI

AT.

Pe t ggi ato caffsc kyduhen Pse t gjith ato kafsh qduhen pr t cetnuan t lumn pr t shetnuan t lumn 5 Caml de Lellis yan bn37 gner Kamil de Lellis jan bn njer tact fort mir me hijr t Tntasht fort mir me hr t Tynoti38 e me t maen urteij zoti e me t madhen urts tnde. Gn pun vetm dutnde. Nj pun vetm duhet, aa cnuhet mbni39 ithih40 me t tiera cehet, s shkruhet mbri i thj me t tjer she10 tna. Ki ndeer i tucon41 me ggigg, pe pat tna. Kjo ndr i tukon me gjigj, pse pat cium lvdime e cium t daciun pri Tnshum lvdime e shum t dashun prej Tynoti, o prei ciocun e fchignan. Kay e dazoti, o prej shokun e fqinjn. Kjo e daciun duron od e ggimon pr t mashun duron sod e gjithmon pr t maen ciokrij, ay ki crben ta murtudhen shoqr, ajo q shrben t smurtu15 rit. otn caa cium dftuar t maen cetrit. Zotyn k shum dftuar t madhen shetnii42 e tiyi me cium cegne. Andai i lumuri Atn e tj me shum shenje. Andaj i lumuri At t lutemi e t falemi ggi aa iemi, ee t lutemi e t falemi gjith s jemi, edhe un pr pies t Arbnit t cruac ee kt un pr pjes t Arbnit, t shkruash edhe kt nd t ticr cietana. nd t tjer shetna. 20 Joefi Schir, Arbicopu i Durit43 e Vicar Jozefi Skiro, Arbishkopu i Durrsit e Vikar 22 Apotolicu i Hymarr nd Arbnit. Apostoliku i Hymarrs nd Arbnit.
----------------------------

A: 3 ggi ato] ggiato; 6-7 Tn|oti] tn | oti; 9 i thih] ithih; 11-12 Tn|oti] tn | oti; 12-13 e da| ciun] eda|ciun; 13 ggimon] ggi mon; 14 crben] cr ben; 16 e tiyi] etiyi; B: 9 shkruhet embri i thj] cnuhet mbni ithih; 9 tier] tiera 11 prej] pri; 12-13 fqinjn. Kjo] fchignan. Kay; 14 t] ta; 19 t tjer shetna] t ticr cietana.

T(eksti) III (f. 143)

1 T
37 38

LUMURI

44

CAA

PIETR REGALAT SPGNA ,

LUMURIT K

PIETR REGALAT SPNJA

Kjo pjesore na shfaqet n tekstet e Skiroit n tri variante: <bn> ~ <bn> ~ <bn>. M e shpesht shfaqet n tekstet e Skiroit forma me gjymtyr t par t rrudhur: <tn oti>. 39 N mos nj gegizm hiperkorrekt i vet autorit, ather kemi t bjm me nj gabim shtypi, <mbni> pr (formn pianiote) <mbri> (: [mbri]). 40 Shmangiet grafike, q ndeshen gjithkund n tekst pr kt form premrore: <thih> pr <tiih/tiyh> (krahas <i tiy> e <tiyi>); jan t kushtzuara pas gjase me paraqitjen grafike t tingullit t veant [] q e ndeshim gjithkund sot n Hor me vler t veant funksionale (sh. Guzzetta 1978 35v.). 41 Pas gjase nj tjetr gegizm me <u> paroksitone, q shfaqet shpesh te autort e vjetr t Vermut (khs. Kazazi: shukoj shikoj). 42 Pas gjase nj form e rrgjuar dialektore gege, khs. T IV, R 4-5 <cieta Fratnij>. 43 Variantet formale <Durit> pran <Durrit> na shfaqen n tekste n raportn 2 : 3. N transkriptim kemi vendosur pr paraqitjen e unifikuar t emrit me vibranten [rr]. 44 Forma mbiemrore, e paravendosur pritej t dilte me shenjuesin e shquarsis n rasn dhanore.

14

SCIUM I LUMURI AT. 5 Kyn caa45 ee cuur ic i ggyal kak46 i ma47 ciet, aa ggi bota e gnera ri e vey tek ay ty truhey e ty lutey 10 poicuur ticte (g)n48 i ma ciet e cium i diitun profet. Ay vet fratna e cietit Frangik49 e gneh ee e lvdon od e ggimon, e ay e caa mbuan 15 e ndrekyun mb u ma t Mir. ot()n50 i mai e caa ndertur51 nd kt yet me cium e t mbaa ciegne. Prandai loyas52 e mnd53 omi paa frik, e prpara Tnoti ict54 gna i ma ciet. 20 Joefi Schir Arbicpu i Durrit e Vicar 22 Apotolicu i Hymarrs nd Arbnit.

SHUM

LUMURI

AT.

Qn k edhe kr ish i gjall kaq i math shet, s gjith bota e njerzia rrith e vej tek ai ti truhej e ti lutej posikr tishte nj i math shet e shum i dtun profet. Ajo vet fratnia e shetit Frangjisk e njeh edhe e lvdon sod e gjithmon, se aj e k mbsuan e ndrequn mb udh m t mir. Zotyn i madhi e k ndertur nd kt jet me shum e t mbdha shenje. Prandaj llojas se mnd thomi p frik, se prpara Tynzoti isht nj i madh shet. Jozefi Skiro, Arbishkpu i Durrsit e Vikar Apostoliku i Himarrs nd Arbnit.

-----------------A.: 6 i ggyal] iggyal ; 7 i ma] ima; 8 e gnera] egnera; 9 ty truhey e ty lutey] ty truhey, e ty lutey; 10 poicuur ticte n i ma] po i cuur ticten i ma; 13 e gneh ee e lvdon] egneh, ee elv don ; 14 ggimon] ggi mon; 17 Prandai] Pr andai; 18 prpara T noti] prparatn oti; 19 i ma] ima B.: 1 T LUMURIT] T LUMURI; 10 nj] n 15 m] ma ; 15 Zotyn] ot n; 19 nj] gna.

T(eksti) IV (f. 166)

1 NA I LUMURI AT Gn tietr t sklkiem xomplh55 na dfton pr t ndiecur cieta
45

NA

LUMURI

AT

Nj tjetr t shklqiem ksompll na dfton pr t ndjekur sheta

Mbetet e vshtir pr t vendosur, nse kemi t bjm ktu me nj fjalform t mnyrs dftore (si e kryer e prmbysur) apo t s ashtuquajturs habitore (n kohn e tashme). N transkriptim kemi vendosur pr mundsin e par. 46 <-k> pr [c] para nyjs ndjekse <i>. Pritej gjithsesi nj shenj apostrofi n tekst. 47 N tekstet e Skiroit vrehet zshmimi i bashktinglloreve t zshme n pozicion fundor, sidomos pr [(-)-] ~ [-]. Khs. edhe nj rresht m posht: <ri> (: [ri]). 48 Propozim alternativ i grafis <icten> si gabim shtypi pr < icte][g]n> (= ishte nj). 49 Vshtirsi n interpretimin e grafems <-g-> n kt pozicion. N transkriptim jemi bazuar n t folmen e sotme t Pians, q shqipton kt emr me [d]: Franxhisk. (Kumtim gojor nga Mandal). 50 Boshllku midis dy fjalformave n orgjinal do par m fort si harres ose gabim n radhitje i shkronjs s pritur <>. 51 <ndertur> nderuar; khs. Giordano, 1963 298: nder-nj (~ nderta, ndertur); khs. T IV <ndertun> 52 Khs. Giordano, 1963 246: llojas-nj pensare, ragionare 53 Khs. Giordano 1963 274: mnd tr. pran mundnj potere (f. 291) 54 Form dialektore (pr sht) tipike pr t folmn e Hors s Arbreshve.

15

Fratnij e Capuccinet me t lumurin Joif caa Leonia. Pr t vertet e ggi ggela e tiyh na bie gn eer cium t mir nd hundt tona. Pe otn caa derur mbij 10 t me dor hapt poi vaggh56 ggi hiret57 e ggi unetiit58 cpiertit ceint. Ee e caa bn po i mbra e tiih. Un nnc e mar me mend e mia t om e t numurogn tacti ggi lvdimet. Ktiy robby Tnoti. 15 Vec e cam meaft e Kycia ceinte i caa gnohun pr t mbaa t mira ee t vrteta. Actu om ee pr cegnet 59 e mbrecullij, me e otn caa ndertune Kt robbin e tiyh. Tacti duhet vetm saa ty, cium 20 i lumuri At, t haps60 e t deftoc kt t bucur e kt t lvduam ceint (g)nerii, aa te ndekgn ggi bota e ggi Krictrymi . 25 Joifi Schir, Arbicupu i Durit e Vicari Apostolicu nd Arbnit .

Fratn e Kapuinet me t lumurin Josif k Leonisa. Pr t vrtet se gjith gjella e tihj na bie nj r shum t mir nd hundt tona. Pse Zotyn k derdhur mb t me dor hapt posi vahj gjith hiret e gjith dhuntt shpiertit shejnt. Edhe e k bn posi zmbra e tihj. Un nnk e mar me mend e mia t thom e t numuronj tashti gjith lvdimet ktij robiTynzoti. Ve e kam meaft se Kisha shejnt i k njohun pr t mbdha t mira edhe t vrteta. Ashtu thom edhe pr shenjet e mbrekull, me se Zotyn k ndertun kt robin e tihj. Tashti duhet vetm s ti, shum i lumuri At, t hapsh e t dftosh kt t bukur e kt t lvduam shejnt njer, s te ndjeknj gjith bota e gjith Krishtrimi. Josifi Skiro, Arbishkupu i Durrsit e Vikari Apostoliku nd Arbnit.

--------------------------A: 3 xomplh] xompl h; 7 e tiyh] etiyh; 13 e mia] emia; 13 numurogn] nu murogn; 14 lvdimet ktiy] lvdimet . Ktiy; 14 Tnoti] tn oti 15 Vec e cam meaft] Vec ecam me aft; 16 ee] e e; 17 ee] e e; 19 e tiyh] etiyh; 19 vetm saa] vetm . Saa; 20 i lumuri At, t] i lumuri At . T; 21 >g<nerii] ne rii; 22 te] te B: 11 dhuntt shpiertit] unetiit cpiertit; 14 robiTynzoti] robby Tnoti; 22 njer] nerii; ndjeknj] ndekgn

T(eksti) V (f. 190)

1 SCIUM I LUMURI AT E lumura Caterin t Riccevet, e ber 2ac61 e kalogree e ceitit
55

SHUM

LUMURI

AT

E lumura Katerin t Rievet, e bardh vash e kallogr e shejtit

Kjo fjal i prgjigjet n tekstin latin <exemplar>. sht i vetmi rast n t pes letrat, ku Skiroi prdor grafemn <x> - pas gjase pr [ks] (kumtim nga Altimari) - si edhe dyshkronjshin <lh> pr []. 56 Pr formn pianiote vahj sh. Guzzetta 1978 35v. 57 Nj ndr rastet kur gjatsia e zanores s brendshme (para [r]) prcaktohet nga natyra e rrokjes, khs. <hiret> (sh.) ~ <hijr> (nj.). 58 Nj rast tjetr me t ashtuquajturn ras parafjalore (sh. T I, R 9), i prftuar nprmjet absorbimit t nyjs s prparme prej shnjuesit njtimbrsh t kategoris s shquarsis tek emri prijs. 59 T njjtat shmangie grafike t formave <cegn-> dhe <ciegn-> sikurse te <ciet-> e <ciet-> (shn. 33). 60 Rasti i vetm, ku tingulli [] n pozicion fundor jepet grafikisht me <s>. Ndoshta gabim shtypi. 61 Leximi i nistores mbetet i vshtir. Afrohet vizualisht me shifrn arabe <2> t zvogluar. Pr nga kuptimi dhe n baze t tekstit latin pritej nistorja <v>: <vac> = lat. <virgo>. Jo m pak vshtirsi paraqet leximi i mbiemrit

16

Domenik, gnera aa roi mbaiti fert, fakien e cemliyn e Tnoti ky kriiyoi me pastrimin e aay. Pashii62 e u mndua aa mnbi t cmteneg ede otit Chric10 t ky na cprblei me vet mundimet e tiy. Ma pe me fukiyn e ay nnc mundi t kic kt te mae hiir. Yia uroi vet Chricti otn me cegnet e mundimevet ky i tipoi mb t kriomin63 kufom t aay aa64 gn vac 15 act e kriur65, act e munduar ee kak66 cium e dciur caa otn, ee (t)acti e ndertur me cium cegne t ceitriis. Ict e ggiigg t ndeerc ee ti, cium i lumuri At, e t cruac embrin e aay me t tierat cietra 20 vacia. Act e t yeet , embri e e maes ciet Katerin kaa Siena ee ay i aay ki ict caa Fiorenza. Joefi Schir, Arbicupu i Durrit, ee Vicar 25 Apotolycu i Hymarrs nd Arbnit. -----------------------

Domenik, njera sa rroi mbajti fort, faqen e shemllijn e Tynzoti q e krjoi me pastrimin e saj. Pasisi e u mndua s mndi t shmllenehj edhe Zotit Krisht q na shprblei me vet mundimet e tihj. Ma pse me fuqn e saj nnk mundi t kish kt t madhe hr. Jia dhuroi vet Krishti Zotyn me shenjet e mundimevet q i tiposi mb t kriomin kufom t asaj adha nj vash ashtu e qriur, ashtu e munduar edhe kaq shum e dashur k Zotyn edhe tashti e ndertur me shum shenje t shejtrs. Isht e gjigjs t ndrsh edhe ti, shum i lumuri At e t shkruash embrin e sj me t tjerat shetra vasha. Ashtu se t jt embri e s madhes Shet Katerin k Siena edhe aj i asaj q isht k Fiorenca. Jozefi Skiro, Arbishkupu i Durrsit edhe Vicar Apostoliku i Himarrs nd Arbnit.

A: 3-4 Riccevet, | e ber] Riccevet | Eber; 6-7 | Tnoti ky ] |tn oti Ky; 8-9 e u mn|dua] eumn|dua; 9-10 Chric|t] Chri|ct; 10 e tiy] etiy; 11-12 kic | kt] Ki|ckt; 13 i tipoi] itipoi; 15 e kriur] ekriur; 16 e dciur] edciur; 17 t ceitriis] t ceit riis; 18-19 i lumuri At, e t cruac] i lumuri At. E t cruac; 19 e aay] eaay; B: 4 e bardh vash] e ber ac; 6 fort] fert; 6-7 e | Tnoti] | T noti; 9 mndi t cmlenehj edhe] mnbi t cmteneg ede; 10 e tihj] e tiy; 11 pse] pte; 14 qiromin] kriomin; 15 kiruar] kriur 16 dashur] dciur; 16 tacti] acti; 20 s madhes] e maes.

IV. Tipare themelore t shqipes s shkruar t Skiroit. Raportin risi ~ trashgim q prsiatm m lart lidhur me kodin alfabetik t zbatuar n kto tekste ( III/1,3), e mbshtesin deri diku edhe vzhgimet paraprake t shqipes s shkruar n to. Pa dashur t mtojm nj rezultat prfundimtar t analizs gjuhsore - e cila n kuadrin e ktij studimi, qoft edhe pr arsye t vllimit t materialit q disponojm, sht e destinuar t mbetet e
paraprijs, q i prgjigjet n tekstin latin <candidissima>. Nj propozim alternativ do t ishte mbiemri i verdh. 62 Leximi vshtir. N rastin e nj fjale t vetme, lejohemi t rindrtojm nj fjalform t nj foljeje t padshmuar *pasis me kuptimin (lat.) patior, vuaj. Edhe nj form e zgjeruar e pasnj (in)seguire (khs. Girdano 1963 348) mund t prkonte deri diku me kontekstin n shqyrtim. 63 Lexim i vshtir. Mandala sheh ktu me rezerv nj gabim shtypi (me zhvendosje karakteresh grafike) pr <kiromin>, duke e afruar kshtu n erdhen e foljes qironj (Piana) pastroj (khs. Matranga, ms. A 42v, 5 qruar <chiruar>). Ktij mendimi i jemi bashkuar edhe ne n versionin e transliteruar t tekstit. Shih edhe shn. 64. 64 Khs. Giordano 1963 1: adh per certo, forse, probabilmente. 65 Lexim i vshtir. Shih shn. 62. 66 Ky alograf (<> pr ) del gjithsej dy her dhe vetm n kt tekst, ndrsa gjegjsi tjetr <> vetm nj her (T IV 16).

17

prcipt -, mund t prmbledhim thukt, se gjuha e teksteve trashgon nga njra an tipare karakteristike t s folmes burimore t shkrimtarit ton (ajo e Hors s Arbreshve) e nga ana tjetr paraqitet si nj risim, nj prpjekje, sado n embrion, por e vullnetshme dhe e ndrgjegjshme e tij pr tu ngjitur n nj koine letrare, t prbashkt pr arealet kulturor t arbreshve t Italis dhe t Shqipris s Veriut katolik67. Raportin risi ~ trashgim e prcjellim n t gjitha nivelet e gjuhs, por ktu do t prqndrohemi m fort n realizimin e marrdhnieve shkronj ~ tingull . 1. Fonologji: Marrdhniet shkronj ~ tingull n tekstet e Skiroit . N rrafshin fonologjik ky raport sht m se i pranishm, ndr t tjera, n pasqyrimin grafik <(gg)h, g> dhe <> t tingujve [hj] dhe [y], q shfaqen me vler t veant funksionale kuptimdalluese: i pari del rregullisht n t folmen e Hors s Arbreshve t Sicilis (: vahj vaj, i tihj i tij), ndrsa i dyti nuk ekziston n asnj prej t folmeve arbreshe t Italis, khs.: (Skiro) Zotyn, Tyn ()zoti ~ (Matranga): Zotin, Tinzot. a. Sistemi i zanoreve N tekstet e Skiroit realizohen grafikisht 12 tinguj zanor, ndr t cilt shtat zanore t shkurtra dhe pes zanore t gjata, q pasqyrohen grafikisht: <V>, <> prkatsisht <VV>. Ktu prfshijm mundsit e realizimit fonetik me tiparin opcional [ e gjat], si vijon: Realizimi fonetik
[i] [y] [] [] [a] [o] (:) /a/ [u] /i/

Vlera funksionale
*/y/ /e/ // /o/ /u/

Vzhgime t prgjithshme: - Si u vu n dukje m lart, n grupin e tingujve zanor feks tingulli [y], i cili mungon prgjithsisht n t folmet e arbreshve t Italis (sikurse edhe n ato t arvanitve t Greqis dhe n t folmen ame). N tekst ai shfaqet gjithsesi me frekuence t dobt, duke dal vetm n nocionet themelore teologjike-fetare, khs.: <otn, (i) tn() oti.> Gjatsia e zanoreve: Megjithse dyfishimi i grafemave zanore si mjet opcional grafik sht m se i pranishm n kto tekste, mbetet gjithsesi e vshtir pr t arritur n nj prfundim binds lidhur me vlern e tyre funksionale n shkrimet e Skiroit. Kjo ndrvaret nga njra an me
T njjtat simptoma i hasim edhe te Kazazi (1743 sh. III/1,a)

67

18

inkonsekuencn e theksuar n prdorimin e grafemave zanore dyfishe n kto tekste; khs. p.sh. variantet e pjesores s foljes bj: <bn ~ bn ~ bn> (T I/II/IV). Nga ana tjetr do mbajtur parasysh, se n kohn ton gjatsia e zanoreve nuk ushtron funksion korrelativ n t folmen e Hors (Guzzetta 1978 56), ndrkoh q n tekstet e vjetra shqipe t hartuara mbi bazn e ksaj t folmeje (Matranga) dyfishimi i grafemave zanore e prmbushte nj t till68. Prndryshe vem re ne tekste edhe raste t nj gjatsie pozicionale, e cila prcaktohet nga natyra e rrokjes (sidomos para nj sonanteje likuide), khs.: (nj.) <hijr> (T II) ~ (sh.) <hiret> (sh. T IV)69. - Zanoret e patheksuara realizohen kurdoher t shkurtra, dmth. pasqyrohen grafikisht me grafema zanore t thjeshta. b. Sistemi bashktinglloreve Analiza gjuhsore e teksteve mundson nj rindrtim (jo t plot) t sistemit bashktingtingllor, t cilin po e pasqyrojm n tabeln e mposhtme:
Vendi i nyjtimit mnyra e nyjtimit mbylltore frkimore afrikate hundore ansore dridhse zshmria e shurdht e zshme e shurdht e zshme e shurdht e zshme
dybuzore buzoredhmb. ndrdh mbore alveolare palatoalveolare palatale velare faringale

p b f v

t d s z ts (dz) n r

( ) t (d) l

c j ()

k g h ()

Vrejtje t prgjithshme: - N kllapa jan parashikuar tingujt konsonantik (t s folmes s Hors Guzzetta 1978 6vv.), t cilt ose nuk dshmohen, ose e kemi t vshtir ti rindrtojm pr shkak t vllimit t kursyer t teksteve n shqyrtim. Kshtu p.sh. fonemat (gjithsesi me frekuenc t dobt) //, /dz/ nuk na dshmohen fare n tekst. I njjti prfundim mund t mtohet edhe pr frikativen e zshme //, q shfaqet sot rregullisht n t folmen e Hors s Arbreshve. Gjithsesi nuk vrehet as nj prftim i saj i mundshm nga zhvillimi i velareve // dhe / g/, q jan burimet kryesore t saj n fazn e sotme t zhvillimit dialektor n Horn e Arbreshve t Sicilis, khs. (Skiro) <i ggial> (T III), <ggela> (T IV) ~ (Hor) i gjagh, gjegha i gjall; gjella ose (Skiro) <kalogree>(T IV) kallogre ~ (Hor) ghranj criniera70.
68 69

Pr problemin e gjatsis s zanoreve n t folmen arbreshe t Maqit e gjetk sh. edhe Altimari 1988 33. Gjithsesi jo pa kundrshtit e rastit, khs.: nj. <eer> (T IV). 70 Pasi asokohe ndoshta nuk ishte prftuar ende dukuria n fjal; shih Altimari 1988 73v..

19

- Fonemn frikative //, q sht tipike sot pr t folmen e Hors, arrijm ta rindrtojm me siguri, ndr t tjera, n saj t grafis <vaggh> [va] (T IV, pr t ciln khs. t sotmen vahj (Guzetta 1978 29). M se i mundshm sht edhe transkriptimi i saj te grafia <t cmteneg> (T V), si edhe - n saj t shmangieve t forta grafike - te forma e premrit pronor i tij: <tiyh> (tri her) ~ <tiih> (nj her) ~ <tiy> (nj her) kundrejt <e tiy> (nj her). Pr gjendjen e sotme n t folmen e Hors, khs i tihj pran tihj a te (Guzzetta 1978 12). - zshmimi i obstruenteve: Sikurse gjithkund n t folmet arbreshe t Italis, edhe n tekstet e Skiroit vrehet zshmimi i obstruenteve n pozicion fundor, khs.: [i ma, ri] (= <i ma, ri> - T IV) etj. - Forma popullore q lejojn t ndiqet fati i grupeve bashktingllore [kl], [gl] nuk ekzistojn n tekst. N nj rast t vetm na shfaqen forma e habitores qnka (T I) si edhe e kryera e prmbysur qn ka (T III), t cilat jan padyshim toskizma t Skiroit (kundrejt forms pjesore klen t Hors). 2. Morfologji dhe fjalformim Megjith prpjekjet pr nj shkrim t kujdesshm drejt nj koineje letrare mbidialektore (t krahasueshme kto me prpjekjet e Kazazit n doktrinn e tij), n tekstet e Skiroit nuk mungojn ndikime t fuqishme t s folmes s vet burimore. N ndonj rast ato mund t supozohen edhe si ndikime t t folmeve toske jugore t zons s Himars (= Bregut t poshtm), nj zon kjo, ku Skiroi kaloi m shum se 20 vjet t jets s tij. Ktu mund t prmendim, ndr t tjera: - N t gjith tekstet t bien n sy p.sh. ndrtime paralele pjesoresh, e m tej t mbiemrave dhe emrave prejpjesor me ndajshtesn (e parotacizuar) gege {-n}, krahas gjegjses toske {-r} dhe asaj tipike arbreshe (e toske-jugore {-m}, t cilat u bashkangjiten gjithher temave foljore n variantin dialektor t toskrishtes, khs.: a) pjesore m {n()}: psua-n (T I); shetnua-n (T II); mbsua-n, ndrequ-n (T III); njohu-n, ndertu-n, (+ tosk.) b-n (T IV); krahas atyre m {-r()}: dftua-r (T II), ndertu-r (T III), ndertu-r, ndjeku-r, derdhu-r (T IV); b) mbiemra dhe emra prejpjesor ose prejmbiemror m {-n()}: t lum-n, t dashu-n (T II), i dtu-n (T III); krahas atyre m {-r()}: t lumu-r-it, t paadiitu-r-at (T I), i lumu-r-i, te lutu-r-it (T II), i lumu-r-i (T III), i lumu-r-i, t lumu-r-in (T IV), e lumu-r-a, e dciu-r, e kriu-r, e ndertu-r (T V); krahas c) ndrtimeve m {-m}: t lvdua-m (T V). - Nj shqyrtim m t hollsishm krkojn ndrtime t tilla si: (deft. kr. thj. 3 nj.) shprble-i (T III), (lidh. e tash. 3. nj.) t dfton (T I), dft., e tash. 3 sh.) dftonjn (T I); po ashtu edhe ndrtimet habitore qnka (T I), prkatsisht e kryera e prmbysur qn ka (T III), t cilat nuk i prkasin aspak t folmes s Hors, sikurse edhe t folmeve arbreshe t Italis n prgjithsi.

20

Ndrtimet habitore lejojn gjithsesi t prsiatetet nj ndikim i mundshm nga t folmet e Bregut t Poshtm (Himar) t Shqipris Jugperndimore. 3. Leksik N fondin relativisht t rrudhur leksikor q ndeshim n kto tekste, bien n sy s pari dialektizmat pianiote, t cilat variojn pr nga numri dhe rndsia e tyre nga njri tekst n tjetrin. Kshtu p.sh. m i ngarkuar me to na paraqitet teksti i pest, nga i cili kemi qmtuar njsit leksikore: pasisi, adha, llojas, t kriomin etj. Si arbrizma t gjuhs s Skiroit duan par edhe shum fjalforma dialektore, t tilla si: mbri (krahas embri), gjigj, t smurturit (T II), mnd, isht, k ndertur, Spnja (T III), nnk (T IV/V), u mndua, e kriur, shetra (T V). Si tipike gege mund t prmendim: sod (T I), tash, tasht(i) (T I/II), robi (T I), dhuntt, shpiertit sheint (T IV = Kazazi), fratna (T III), Arbnit (T I-V) etj. Fjalformat dialektore konkurojn jo rrall n tekst me gjegjse t przgjedhura me kujdes nga vet Skiroi e q dshmojn m s miri synimin e tij pr t kmbyer regjistr n stil, prkatsisht pr t shkruar n nj koine letrare q bashklidh arealin kulturor arbresh me at t Shqipris s Veriut, khs.: shet (T III) ~ shejt (T V) pran shejnt (T IV), shejtnat (T I) pran t shejtrs (T V), mbri (T II) ~ embri (T V) pran emni (T I), k ndertun ~ k ndertur (T V), etj. T gjitha kto dukuri t marra s bashku i japin gjuhs s teksteve t Skiroit nj kolorit t veant, i cili ia vlen t studiohet n detaj n nj studim ballor m vete. V. Prfundim Mbyllim ktu punimin ton, duke prmbledhur shkurt se emri i Zef Skiroit (? prosenior 1690-1769) mund dhe duhet t prcillet tashm n historiografin e kulturs shqiptare si nj ndr veprimtart aktiv t rrethit kulturor-intelektual arbresh n shek. XVIII, i cili - m se i vetdijshm pr rolin e gjuhs si komponente themelore n matriksin e kulturave etnike -, shkruan me po aq vetdije n gjuhn amtare, duke dshmuar dhe pr t dshmuar me shkrim identitetin e vet etnik-gjuhsor [in] .... nomine totius Epiri, ive Albani, ex qua originem duco, uti jam benigniime exepiti loquentem proprio Idiomate. Par nga ky aspekt, pes letrat e Skiroit dokumenti m i hershm zyrtar, q njohim deri m sot, n t cilin shqipja prdoret si mjet komunikimi ndrinstitucional fitojn nj vler t pallogaritshme, pasi sythojn nj pik kulmore n ecurin e mendimit intelektual shqiptaro-arbresh. Leximi i tyre kritik lejon prditsimin me vet gjuhn e hartuesit t tyre dhe shtron njhersh pr diskutim shtje q lidhen (pa)ndrmjetshm me shkalln e zhvillimit t kulturs s shkrimit shqip me alfabet latin n kt periudh. Ngjashmrit
21

ndrmjet kodit alfabetik, t zbatuar n to me at t autorve t tjer t ksaj periudhe (Gjon Nikoll Kazazi) nxisin dhe mundsojn rindrtimin e marrdhnieve t ndrsjella q duhet t jen zhvilluar gjat ksaj periudhe ndrmjet arealit kulturor arbresh dhe adashit shqiptar n krahun tjetr t Adriatikut. Bardhyl Demiraj (Mynih/BRD) Bibliografi A. Burimet Schir, G.: Alla Sacra Congregatione de Propaganda Fide. Relatione della Missione della Provincia di Cimarra nellEpiro per il P.D. Giuseppe Schir dell Ordine di S.Basilio in Italia, Vicario Apostolico della sudetta Provincia di Cimarra. 1729; n: Roma e lOriente 3 [1913] (5) 113 117, 159-166. Il Relazione di Mons. Giuseppe Schir sulla Missione di Cimarra (anni 1730-1735), n: Roma e lOriente 3 [1913] (6) 220 231. Distinzione deglItalo-Greci e deglItalo-Albanesi; n: Roma e lOriente, 4 [1914] (7) 282-285; 340 349. Requisiti di Giuseppe Schir Arcivescovo di Durazzo, gi Vicario Apostolico della Provincia di Cimarra nellEpiro per lo spazio di anni XXIV, dal medessimo raccolti e messi insieme in Roma nellanno del Signore MDCCXLVIII (pasazhe t botuara nga Borgia, N.: I monaci basiliani ditalia in Albania. Appunti di storia missionanaria (Secoli XVI-XVIII). Periodo secondo, Roma 1942.) B. Literatur Ahmeti, M.: Gjuha shqipe pasurohet me dokumente t reja t panjohura deri tash, n: Ekskluzive, nr. 37 [2003] f.90-1. Altimari, F.: Studi linguistici arbresh, nr. 12 i seris Radhonjt e zjarrit 1988. Bartl, Peter [& Camaj, Martin]: Ein Brief in albanischer Sprache aus Gashi vom Jahre 1689, n: Zeitschrift fr Balkanologie 5 [1967] 23-33. Zur Topographie und Geschichte der Landschaft Himara in Sdalbanien, n: Mnchener Zeitschrift fr Balkankunde, Bd. 7.-8., Mnchen 1991 311-354. Borgia, Nilo: La missione dei monaci basiliani dItalia in Albania, n: Roma e lOriente 3 [1913] (5) 97 117, 159-166. - La missione dei monaci basiliani dItalia in Albania, n: Roma e lOriente 3 [1913] (6) 209 231.
22

Contributo alla storia del rito greco in Italia, n: Roma e lOriente, 4 [1914] (7) 272-285; 340 352. I monaci basiliani ditalia in Albania. Appunti di storia missionanaria (Secoli XVI-XVIII). Periodo secondo, Roma 1942. Demiraj, B.:

Viti i zbulimit t Mesharit t Buzukut dhe ndonj shtje q lidhet me t, n: 2005 n shtyp) Farlati, D. & Coleti, S.: Illyrici Sacri, T. VII: Ecclesia Diokletiana, Antibarensis, Dyrrachiensis, et Sirmiensis cum earum suffraganeis, t. VII, Venetiis, MDCCCXVII. Kazazi, Gj. N.: (Joanne Nicolovich Casasi) Breve Compendio della Dottrina Cristiana (Tradotta in lingua Albanee per lutilit , e itruzione dei Fanciulli die quella Nazione), Roma, MDCCXLIII, nella Stamperia della S. Congr. de Propaganda Fide. Guzzetta, A.: La parlata di Piana degli Albanesi, Parte I Fonologia, Palermo 1978. Mandal, M.: Nicol Chetta; Nel bicentenario (1803-2003), Palermo 2003. Luca Matranga, E Mbsuame e krshter (a cura di Matteo Mandal), n serin: Albanica, nr. 21, Caltanissetta 2004. La lettera inedita (1740) di Mons. Nicola Kazazi a P. Giorgio Guzzetta, n: 1994 4. Rodot, P.: Dellorigine, progresso, e stato presente del rito greco in Italia osservatodai greci, monaci basiliani, e albanesi, vol. III, Roma 1758. Schauber, V. & Schindler, H. M.: Bildlexikon der Heiligen, Seligen und Namenspatrone, Vl. Pattloch, Mnchen 29. Juni 1999. Schir, G.: Opere, vol.VIII 189; 294-5. Sciambra, M.: Paolo Maria Parrino, scrittore siculo-albanese, n: Shjzat (le plejade) 11 [1967] (1-4) 134-156, 281-301, 393-434.

23

Faksimile t teksteve shqip e latinisht t Zef Skiroit (botuar n Opera Omnia VII, Rom 1767) T I (f. 81)

T II (f. 121)

T III (143-4)

24

T IV (f. 166-7)

T V (191)

25