Brikena SMAJLI

Vshtrim krahasues mes "La vida es sueo" e Kalderon de la Barks dhe "Andrra e jets" e Ndre Mjeds

Vshtrimi i nj vepre nprmjet leximeve t veprave t tjera, autorve t tjer ose nprmjet lenteve t nj vepre a autori tjetr, si shprehet Arshi Pipa n studimin monografik Montale dhe Dante, ndrsa nuk synon t hetoj domosdoshmrisht prkimet dhe imitimet, zbulon lidhje e lexime ndrtekstuale, ngjizse, q vn n dukje vlern e veprs, si edhe e prthellon vet njohjen ton ndaj autorit, n natyrn e veprs q ka shkruar. Duke u ndalur tek krahasimi yn mes Andrrs s jets, t Mjeds dhe Jeta sht ndrr t autorit spanjoll Kalderon de la Barka, priremi q me po kt synim, t lexojm veprn e Mjeds n fjal, ndrmjet asaj t Kalderon de la Barks, duke mos shprfillur as marrdhniet sugjeruese tekstuale, q veprat n mes tyre, mund t ken. Historia e vshtrimeve t tilla krahasuese, nse jo leximeve krahasuese, nprmjet veprave edhe autorve, si edhe pr rastin n fjal, t veprs s Mjeds dhe t autorve t letrsis europiane, nuk sht e re pr studimet shqiptare. N vitet 60-t t shekullit t kaluar G. Gradilone n punimin e tij Poezia e Mjeds; shtjellime dhe metoda letrare, botuar tek Studime t letrsis shqipe, Rom, 1960, v n dukje se Mjeda qe imitues i poezis s Paskolit, Foskolos, Karduit, Manxonit, duke shtuar se, parimisht imitimi si i till nuk prjashton origjinalitetin dhe q vepra e Mjeds, sht produkt i shkolls jezuite, t prirur jo vetm t prmbledh thelbin shpirtror shqiptar, por edhe t prziej me element t ardhur nga kultura t ndryshme t perndimit. N kt mendsi vjen edhe pohimi se Andrra e jets sht frymzuar nga vepra e Lukrecit Mbi natyrn e gjrave. Ndrsa thelbi i vshtrimit krahasues gjen shprehje tek ky punim i Gradilones, piknisjen pr nj vshtrim krahasueses n lidhje me veprn e Kalderon de la Barks, La vida es sueo e ndeshim tek Gjergj Zheji, i cili, n prononcimet e tij, n kuadrin e diskutimit popullor, ka shprehur mendimin se Andrra e jets sht nj poem pesimiste, n linjn e Kalderonit. Polemika studimore e zhvilluar pas botimit t studimit t Gradilones, si dhe ligjrats s Gjergj Zhejit, pr nj vshtrim dhe ndikimet, q vepra e Mjeds Andrra e jets mund t ket nga autort italian apo La vida es sueo t Kalderon de la Barks mban emrat e Isak Ahmetit, Mark Gurakuqit, Vehbi Bals, Rexhep Qosjes, Filip Ndocajt dhe Klara Kodrs. Kto studiues kundrshtojn tezn e msiprme, duke vlersuar cilsit autoriale t Mjeds, si dhe natyrn optimiste t Andrrs s jets, kundrejt pesimizmit t veprs s Kalderon de la Barks, La vida es sueo. Po cila sht qasja mjediane ndaj veprs s Kalderon de la Barks? Duke par jo vetm titullin analogjik t veprave Andrra e jets dhe La vida es sueo/Jeta sht ndrr, por edhe faktin se Mjeda, si student jezuit ka studiuar n Spanj, Valencia, n vitet 1880-1883 dhe me Kalderon de la Barkn (1600-1681), n mos i bashkon epoka, i bashkon urdhri jezuit, shkollimi n kto kolegje, aq m tepr kur bhet fjal pr Spanjn e Ignatius de Loyola-s, themeluesin e ktij urdhri m 1540, vshtrimi krahasues na duket i motivuar. Megjithse n qasjet krahasuese t dy autorve, kto mund t jen piknisje, por jo edhe argument binds
1

pr nj krahasim t till, ne mbshtesim iden se prve prkatsis dhe orientimit fetar, n kt frym ka ndikur edhe shkollimi i hershm n kto kolegje. Mjeda ather ishte 15-18 vje dhe, mbresat e prshtypjet e ksaj moshe, jo vetm shkollimi, ngelen m gjat t ngulitura n kujtes se sa ato mbresa n nj mosh m t pjekur. Nse n kopjen e daktilografuar t veprs AQSH (fd. 40, d. 4) gjendet shnimi: Shkasin e muer Auktori prej nji nane q mbet e vej me nj vajz t vogl e kje lan me banue n jerevi t Dom Ndreut n Kukl, n procesin e shkrimit dhe t formimit t nj vepre, ky shnim nuk mund t merret si shtysa e vetme, as prmbyllse e do zgjidhjeje autoriale e poetike t veprs n vazhdim. Duke ndjekur veprn e Mjeds, kuptojm q autori mund t ket vepruar n nj shumsi mnyrash pr ngjizjen dhe krijimin e lnds s tij poetike, nj shumsi nxitjesh e modelesh mund t ken qen t pranishm n mendjen e poetit gjat historis s krijimit t saj. Natyra krijuese e autorit qe e till, q nuk i bindej lehtsisht nj frymzimi t astit. Prpunimi dhe primtimi i materies poetike tek ai ishte kryesor. Kalderoni dhe vepra e mirnjohur e tij, ka m tepr mundsi t ket qen edhe shkas tjetr apo orientues n natyrn e ngjizjes t ktij materiali, edhe pse, jo i vetmi. N nj hark kohor shkrimi prej 6 vitesh, aq sa koh i mori Mjeds krijimi i Andrrs s jets 1906-1912, mund t ket pasur nj shumsi shtysash e nxitjesh, q mendja e poetit i prpunon n lnd poetike dhe q prbjn, n fakt, historin letrare t ngjizjes s veprs. Duke iu rikthyer edhe nj her kohs s studimeve t Mjeds nuk mund t lm pa prmendur vendin ku studioi Mjeda i ri, 15-18 vjear, Valencian. Ajo sht kryeqyteti i krahins autonome t Valencias, nj nga qytetet m t vjetra t Spanjs, i pasur me kultur dhe histori, romane e arabe; nj krahin katalanase, popullsia mikpritse dhe e hapur e t cils, nuk mund t mos i ket ln mbres poetit t ri dhe nuk mund t mos i ket kujtuar Shkodrn. Madje klima, e nxeht n ver dhe e lagsht n dimr, fushat knetore, nuk ishin larg asaj pamjeje e jete q gjallonte fushave ku shtriheshin fshatrat shqiptare t Shkodrs e t Lezhs. Ne nuk kemi letra t ksaj kohe nga Mjeda, as prshtypje t shkruara prej tij, por shnimet e eprorve n Katalogun e Provincs Venete 1882, mbi kt periudh shkollimi t rishtarve, na e mbshtesin kt gjykim tonin. Sigurisht, duke msuar atje gjuhn katalane dhe at spanjolle, Mjeda ka pasur n tekstet e studimit edhe veprat e ish studentit t kolegjeve jezuite, Kalderon de la Barkn, ndoshta m tepr veprat e tij dramaturgjike me karakter fetar se ato t mvonshmet. Por fakti se Kalderon de la Barka u trhoq nga urdhri jezuit pr t patur mundsi t shkruante edhe vepra me tematik m t lir dhe jo detyrimisht fetare, nuk mund t mos na e afroj autorin spanjoll me shkrimin e nj vepre t till nga Mjeda, Andrrs s jets. Mjeda trhiqet nga urdhri jezuit, pr tu marr me veprimtari atdhetare si edhe krijimtari e studime, por pa braktisur aspak prkushtimin fetar, i cili sht domethns n t gjith jetn e tij. Andrra e jets, megjithse sht nj vepr q e zhvendos vmendjen n jetn e prditshme, ruan karakterin ekzistencial dhe filozofik prej t cilit, qasja ndaj veprs, gati homonime pr nga titulli, t Kalderon de la Barks, prkon n thelbin ekzistencial t jets dhe pyetjes pr t: sht jeta? Vshtrimi tekstual, krahasues i dy veprave, njra, dram dhe tjera, poem, na prball s pari me veorit e tyre gjinore, t cilat kan edhe zgjidhje t ndryshme artistike: dramatizimin, veprimin, dialogun, monologun La vida es sueo dhe, poetizimin Andrra e jets. Ngjarjet, subjekti i veprs, n pamje t par, nuk gjejn pasqyrim n veprn e dyt, as si zgjedhje dhe as si natyr personazhesh, prandaj nuk mund t flasim pr qasje dhe krahasim mes mbretit Basilio dhe princit Segismund t Polonis, nga njra an, me Tringn, Zogn, Loken, nga ana tjetr. Poema e Mjeds nuk bart edhe as ndonj varg, q sugjeron apo tekstualizohet tek vepra e Kalderonit. Monologjet dramatik t Segismundit, t cilt bartin edhe peshn kryesore t veprimit dramatik, si edhe vet drams, jan ata q sugjerojn m shum nj vshtrim
2

filozofik t lidhur me titullin La vida es sueo. Pikrisht ktu sht prqndruar vshtrimi krahasues. Titulli i veprave ngjan, pr sa i prket shnuesve t tyre kuptimor dhe konceptual. Duke u par n trsi, jo vetm si tituj, por n marrdhnie me veprn, ato paraqiten t bashklidhura. M sakt Andrra e jets mund t lexohet si vazhdim dhe zhvillim i t pars. Prandaj, La vida es sueo dhe Andrra e jets, t lexuar n vlern e tyre semantike, ndjekin njra- tjetrn, n shnuesit e tyre kuptimor: jet dhe ndrr (jet ndrr dhe Andrr-jet). Fjalia me kuptim teologjik, pohuese dhe prmbyllse Jeta sht ndrr lexohet n vijimsin e saj kuptimore t kaprcimit metaforik tek Andrra e jets, ku fjala ndrr, n rastin e par, bart lidhje konceptualisht t pashkputura me krahasimin, si ndrr (como sueo) apo edhe emrin e pashquar nj ndrr (un sueo), ashtu si gjendet edhe n tekstin dramatik t Kalderonit. Monologu dramatik, i prmendur m sipr, zhvillohet bashk me zhvendosjen konceptuale nga fjala ndrr: ndrr/ndrrim si proces i gjumit apo lloj i veant i imagjinats, kur njeriu krijon n mendje figura, ide etj. pr dika q dshiron t'i plotsohet n t ardhmen, imagjinat, (kuptimi i par) n ndrrn/ndrrimin n vlern figurative, metaforike, simbolike, (kuptimi i dyt). Segismundi shprehet: Decir que es sueo es engao! Bien s que despierto estoy. Yo Segismundo no soy? Dadme, cielos, desengao. Decidme, qu pudo ser esto que a mi fantasa sucedi mientras dorma, que aqu me he llegado a ver? Me than q asht andrr, rren asht! Mir e di se uet unjam. Jam a sjam Segismundi? Jepma, qiell, zhgnjimin. Mthuej, si mundi me qen Kjo q n temen fantazi Ngjau kur po fleja, Kjo q me pa arrit un kam?

Kjo prballje e pasuron prfytyrimin zanafillor mbi jetn q sht ndrr, t paralajmruar q n titull dhe t realizuar artistikisht n monologjet dramatike t Segismundit, si nj pyetje ekzistenciale mbi jetn, t vrtetn dhe ndrrn e saj. sht pikrisht Segismundi q shprehet, tashm n mnyr universale: ...en mundo tan singular, que el vivir slo es soar; y la experiencia me ensea que el hombre que vive, suea lo que es, hasta despertar. Nnj bot t veant, Q tjetuemit, asht ve me andrrue; Dhe prvoja m mson Q njeriu q jeton, andrron Ate q asht, derisa ohet.

Kuptimi i mtejshm i ndrrs, ai figurativ, prqendrohet tashm n qensin e brendshme t njeriut, vokacionin e tij. Ky sht kuptimi i vrtet ekzistencial i krkimit t pyetjes: sht jeta? ...y en el mundo, en conclusin, E n bot, si prfundim, Todos suean lo que son, Gjithkush andrron ate q asht, aunque ninguno lo entiende. Edhe pse askush se kupton.

Pikrisht ktu i shohim lidhjet e Andrrs s jets me veprn e Kalderon-it ose m sakt, piknisjen e zhvillimit poetik t Andrrs s jets, sepse Andrra nuk sht marr ktu n kuptimin e par, por n at figurativ. Edhe vepra e Mjeds bart n brendsi pyetjen: sht jeta? Vshtrimi i ndrrs si prbrse e qensis, thelbit t njeriut, q gjendet n veprn e Kalderonit, poetizohet n veprn e Mjeds artistikisht, por kahu i vshtrimit nuk sht brendsia, por realiteti, jeta. Personazhet e poetizuar t Mjeds, nuk bjn nj udhtim persiats t brendshm, por jeta q sht ndrr i merr n rrjedhn e saj dhe ata realizojn prdit qensin e tyre. Tek Andrra e jets, n saj t ktij krahasimi, me veprn e Kalderonit, dallojm, vlern e mvetsishme metaforike t fjals Andrr, e cila edhe pse nuk shnon kuptimisht gjegjsen e plot t jets si tek Jeta sht ndrr, prqendrohet figurativisht n nj pjes t saj. Pikrisht n at pjes t jets q prbn Andrrn, andrrn e jets, ose thelbin m t ikshm dhe t qensishm t pyetjes ekzistenciale t Kalderon de la Barks: sht jeta? Kjo pyetje nnkupton: sht thelbi i jets, sht andrra e jets? .dshira, iluzioni, gzimi, dhimbja, dshtimi, vdekja. Leximi i mtejshm, krahasues i Andrrs s jets, nprmjet Kalderon de la Barks, ndrsa sugjeron kuptime e nuanca n tekstin e par, q zbulojn/zhvillojn m tej tematikn e jets, q sht ndrr tek ky i fundit, tek Mjeda mbetet emrtim sublim dhe sugjerues vetm atje, pa u rimarr e ritrajtuar aspak n vargjet e poems, por duke u poetizuar si andrr e Trings, andrr e Zogs dhe andrr e Lokes, q, prderisa tek Kalderon de la Barka jeta sht ndrr, tek Mjeda andrra nnkuptohet edhe si jet e Trings, jet e Zogs, jet e Lokes. Ndrsa veprimi dramatik i veprs Jeta sht ndrr zhvillohet n tre dit t ndryshme t princit Segismund, prej t cilit heroi kalon n nj persiatje e veprim q ndrkmbehet, n kulln-burg, n pallat, i burgosur-princ, ndrr-realitet, derisa nprmjet nj trajektoreje ngritse Segismundi arrin t bhet zot i fatit t tij, ndrrs s tij, jets s tij; tek Andrra e jets kemi tre personazhe femra, q bartin n vetvete tre dit t ndryshme n nj dit-jet. Kemi ditn e Trings, ditn e Zogs dhe at t Lokes. N kuptimin e pyetjes se sht jeta, secili personazh bart nj mesazh n vetvete, por t tre bashk realizojn at q vetm, paraqet dramatikisht Segismundi: rrokjen e fatit t vet. N kt kuptim/lexim kalderonian, Lokja sht figura prmbyllse dhe shnuese e mirfillt e jets, ciklit t saj. Domethns mbetet fakti se n poem, ajo sht e pranishme n t gjitha pjest, ndrsa nuk ndodh kshtu me t bijat. Jet-andrra e Trings mbyllet n ditn e par. Autori e ka shprehur kt nprmjet tri pjesve poetike, n t ciln e para shrben si hyrje e gjith poems. Jet-andrra e Zogs, prkundrazi ka nj shtrirje m t madhe edhe pr sa i prket materialit poetik, ciklit t jets t pasqyruar n t, motiveve, si edhe t zgjedhjeve metrike. Dita e saj shtrihet n katr pjes poetike. Veprimi i personazhit mbyllet aty, duke sugjeruar nj jet t lumtur e idilike, me fmijn q i buzqesh. Jet-andrra e Lokes paraqitet n ditn e saj, m e shkurtr. Si material poetik, ajo prmban dy pjes. Por Lokja sht e pranishme n t tria pjest: ajo sht nna q humb bijn e parritur ende, duke prjetuar jet-andrrn e Trings si t sajn. N pyetjen ekzistenciale: sht jeta?, Lokja prballet me sfidn e par, ashtu si Segismundi, q prballet pr her t par me t qenit princ, pra vetvetja dhe dshton. Thelbi ekzistencial i Lokes, sigurisht nuk ka t bj me t qent princesh apo mbretresh, por me t qent n vetvete, me jetn vet, sfidn e saj t
4

vrtet. Lokja e humb nj betej me vdekjen, nj andrr t saj si nn, tek Tringa, por e fiton at tek Zoga. Nse ne si lexues n kt pjes prjetojm poetikisht jet-andrrn e Zogs, ajo sht edhe jet-andrra e Lokes, si nn. N fund, Lokes i takon t prmbyll andrrn e vet, q sht edhe andrra e vet veprs, por jo ta plotsoj, sepse ajo q n fillim andrron at q asht edhe pse nuk e kupton, si Segismundi dhe, n fund, prqafon fatin e vet, andrrn e vet, jet-vdekjen: Me d cokla n'votr plaka rri gjith' naten e vajton; rri me duer kah ndezet flaka porsi njeri kr uron. E shikjon nji drit t'venitun, vron pasqyrn e jets s'vet: e larg Mrden tui kositun e kujton e pran' e thrret. N dy ditt e para (Tringa dhe Zoga) Lokja ka dshtuar/realizuar jet-andrrn e prindit, nns; tashm i takon t realizoj jet-andrrn e Lokes, vdekjen. Andrra e Lokes sht, n fakt, andrra e njeriut, e gruas. Lokja sht n kuptimin kalderonian nj jeta sht ndrr, por kt e prmbush me ciklin e prmbyllur t jet-vdekjes. Pyetja ekzistenciale e Kalderon de la Barks, sht jeta, n jet-andrrn e Lokes, nuk synon nj prgjigje t pjesshme, vokacionin e brendshm t nj njeriu, qoft ky edhe princ apo mbret. Mjeda tregohet m gjithprfshirs, Lokja sht prgjigjia pr gruan, femrn, njerin dhe n kt kuptim, prfundimet jan universale ashtu si edhe vet fati Lokes nuk duhet kuptuar prfundimisht si fat-vdekjeje as andrr vdekjeje. Lokja nnvizon faktin se jeta sht andrr dhe njeriu andrron at q asht, pa e dit, ka nnkupton se njeriu jeton at q asht, jetn e vet, deri n vdekje. N kuptimin pr t cilin flasim, t dy veprat e kaprcejn dhe e tejkalojn kohn, ata nuk kontekstualizohen, prej kndej nuk mund t flitet aspak pr optimizm dhe pesimizm, as pr realizm n vepr. Ndrsa krahasimi, v n dukje, q n fillim, origjinalitetin krijues t Mjeds n lidhje me veprn e Kalderon de la Barks, teksti na sugjeron prkime si edhe nj lexim, i cili, sht reflektiv dhe n zhvillim t ides dramaturgjike, t nisur nga autori spanjoll. Duke e trajtuar veprn dhe krahasimin mes veprave si histori leximi dhe ndrleximi, vrejm se qasja ndaj veprs spanjolle sht e mundur. Po kshtu krahasimi v n dukje edhe risin ideore e poetike t autorit ton, zgjidhjen e tij tjetr poetike brenda natyrs ekzistenciale t jets shqiptare dhe prthellimin m t qensishm t thelbit t jets, n kt vepr poetike. Thelbi ekzistencial i pyetjes sht jeta? q i prbn personazhet e t dy veprave, u jep atyre shumkuptimsin, prej t cilave, historia e leximeve dhe e prkimeve, paraleleve apo edhe shtysave ngjizse, mbetet e hapur.