TOLERANSLAR

Zor Masrafl Gereksiz

(TOLERANCES)

paralarnn ideal ekil ve tam lsnde retilmesi:

Bir parann ls, izimde belirtilen deerden biraz byk veya kk olabilir. Bu iki snra TOLERANS denmektedir. zellikle birbiriyle deitirilebilen yedek para retimi zorunluluu, tolerans gerekli klan en nemli neden. Kk tolerans Yksek kalite, fakat yksek maliyet. Byk tolerans Dk maliyet, fakat dk kalite. Bu yzden toleranslar standartlatrlmtr. Tolerans seimi, tasarmcya aittir.

50

+0.10 0.02

50 50

+0.30 + 0.01

50

0 0.02

50

0.30 0.01

+0.30

NEDEN TOLERANS?
Ayn paradan ok sayda, ayn tezgahta, ayn ii tarafndan yapld halde, her birisinin lsnde farkllklar olur. Makinada ve avadanlklardaki hatalar Is ve k hatalar (l aletlerin genlemesi, glge olumas vb.) l aletlerindeki hatalar Kiisel hatalar (Yorgunluk vb.)

Avadanlk: El aletleri, eki, pense, keser, tornavida vb. takmlar.

TOLERANS ETLER
Boyut Toleranslar Boyutsal Toleranslar Altrma Toleranslar (GENERAL TOLERANCES) ekil ve Konum Toleranslar (GEOMETRIC TOLERANCES, Tolerances of
shape/form and location/position)

Anma ls = 50 mm
(NOMINAL SIZE)

TERMNOLOJ
Mil (SHAFT): D ekli belirtir. Silindirik olmayan ekilleri de kapsar. Normal Mil (BASIC SHAFT): Bir altrma sisteminde esas olarak seilen mil. Delik (HOLE): ekli belirtir. Silindirik
olmayan ekilleri de kapsar. Normal Delik (BASIC HOLE): Bir altrma sisteminde esas olarak seilen delik.

Anma ls (A) (NOMINAL SIZE): st ve alt sapma yardmyla, snr llerinden tretilen l. NORMAL DELK: Delik hazr, mil uydur. Delik H toleransnda. NORMAL ML: Mil hazr, delik uydur. Mil h toleransnda.

TERMNOLOJ

Gerek l (G) (ACTUAL SIZE): Paray lerek belirlenen deer.

TERMNOLOJ (ML-SHAFT)

En byk snr ls (EB) (HIGH LIMIT, MAX. VALUE) -Montajdan nceki lEn kk snr ls (EK) (LOW LIMIT, MIN. VALUE) -Montajdan nceki lSfr izgisi: Anma lsn gsteren izgi. Sapma (DEVIATION): Bir lyle anma ls arasndaki cebirsel fark. st Sapma (UPPER DEVIATION) ES (es) = EB A, Milde es, delikte ES. Alt Sapma (LOWER DEVIATION) E (ei) = EK A, Milde ei, delikte E. Gerek Sapma = G - A

TERMNOLOJ (DELK-HOLE)

ML VE DELKLERDE SAPMALAR

st Sapma; ES(es) = EB - A Alt Sapma; E (ei) = EK A Tm = Mil Tolerans Td = Delik Tolerans

BOLUK (CLEARANCE)

Delik ls > Mil ls olduunda BOLUK oluur. Boluk = Delik ls Mil ls (+) EBB = Delik EB Mil EK (Boluklu veya belirsiz altrmada) EKB = Delik EK Mil EB (Boluklu altrmada)

SIKILIK (INTERFERENCE)

Delik ls < Mil ls olmas SIKILIK olarak tanmldr. Sklk= Delik ls Mil ls (-) EBS = Delik EK Mil EB (Sk veya belirsiz altrmada) EKS = Delik EB Mil EK (Sk altrmada)

TOLERANS FAKTR, (i)

i, snr ve altrma lleri sisteminde, sistem esas toleransnn

(tolerans niteliinin) belirlenmesinde esas olan, anma lsnn bir fonksiyonudur (mikron olarak). 1m = 0.001 mm

i = 0.45 3 D + 0.001D ......m

0500 mm lleri iin 0500 mm lleri iin

i = 0.004 D + 2.1 D = D1 D2
D1 grubun ilk rakam

......m

D2 grubun ilk rakam (rnek: 10.....18 grubu iin D1=10, D2=18)

Esas Toleranslar-SAPMA DEERLER- (Hesaplanm ve yuvarlatlm)

1 hari, 3 dahil 3 hari 6 dahil

KATSAYI (k) ve ESAS TOLERANS (IT)

Esas toleransn bulunmas iin, tolerans faktryle arplan ve aada gsterilen katsaydr (IT5 IT18 nitelikleri iin).(IT: International Tolerance)

IT= k.i IT8 iin IT8= 25.i

i = 0 . 45 3 D + 0 . 001 D
i = 0 . 004 D + 2 . 1

......m ......m

0500 mm lleri iin 0500 mm lleri iin

D =

D1 D 2

10....18 mm aras iin hesap: i = 1.083 k = 25

D = D1 D2 = 10 18 = 13.42 mm
251.083 = 27.075 27

TOLERANS NTELKLERNN KULLANIM ALANI

Genel makine imalatnda orta kalite kullanlr. ALITIRMALAR N GENELLKLE 5-11.

TOLERANS SINIFI
h9, D13 vb. (Kk harf ML, byk harf DELK)

Tolerans ile iki husus belirleniyor: 1. Altrma tr (Boluklu, belirsiz, sk. HARFLERLE): konum 2. Tolerans bykl (RAKAMLARLA): nitelik
Kk rakamlar kalitenin yksekliini, byk rakamlar ise kalitenin dkln gsterir.

ISO TOLERANS SSTEM Tolerans Blgeleri (TOLERANCE ZONES)

st Sapma; ES Alt Sapma; E

Tolerans Blgesi: Grafik gsterimde EB ile EK arasndaki blge. Toleransn bykl ve sfr izgisine gre konumu ile belirlenir. Delikler iin Adan ZCye kadar harflerle ifade edilir.

ISO TOLERANS SSTEM Tolerans Blgeleri

st Sapma; es Alt Sapma; ei

Miller iin adan zcye kadar harflerle ifade edilir.

st Sapma; ES Alt Sapma; E

st Sapma; es Alt Sapma; ei

ALITIRMA (FITS / FITTINGS)

Altrma: Birbirine taklacak iki basit elemann (delik ve mil) lleri arasndaki fark sonucu meydana gelen bantya denir. Altrma Tolerans (AT): Mil ve delie ait toleranslarn aritmatik toplam veya en byk bolukla en kkk boluk veya en byk sklkla en kk sklk arasndaki fark. AT= Td-Tm veya AT=EBB-EKB veya AT=EBS-EKS Altrmalarda mil ve deliin tolerans snflar birlikte gsterilir. rnek: H7/n6 : DELK/mil tolerans
ALITIRMA
H tolerans blgesinde, 7. tolerans niteliine sahip bir delikle, n tolerans blgesinde 6. tolerans niteliine sahip bir mil arasndaki altrma.

ISO ALITIRMA SSTEMNDE ALITIRMA

Boluklu Altrmalar Clearance fit Belirsiz Altrmalar Transition fit

ETLER

Sk Altrmalar Interference fit

NORMAL DELK SSTEMnde millerin durumu

(BASIC SHAFT SYSTEM)

Normal delik sistemi, farkl boluk ve sklklarn elde edilmesi iin, eitli millerin tek bir delie (esas delik) taklmasyla meydana gelir. Bu sistemde delik ls sabit kabul edilerek, istenilen boluklu gemeler iin mil aplar kltlr, sk gemeler iin mil aplar bytlr.

NORMAL ML SSTEMnde deliklerin durumu

(BASIC HOLE SYSTEM)

Normal Mil Sistemi, farkl boluk ve sklklarn elde edilmesi iin, eitli deliklerin tek bir mile (esas mil) taklmasyla meydana gelir. Bu sistemde mil ls sabit kabul edilerek, istenilen boluklu gemeler iin delik aplar bytlr, sk gemeler iin delik aplar kltlr.

Tutuk dner geme: Sliding fit Dner geme: Running fit Serbest dner geme: Free-running fit Hafif dner geme: Close-running fit Kaba geme: Loose- running fit Kaygan geme: Locational clearance fit Tutuk, akma, kakma geme: Locational transition fit Sk geme: Locational interference fit Pres geme: Force or shrink fit

Genellikle: Rulmanlarda n6, n7 Yal, kaymal yataklarda h5,h6 Preste sk geme olacaksa, r7, r8, s7, s8

TOLERANSLI LLERN GSTERLMES

Sapmalarla gsterim:

Normal milde st sapma, normal delikte alt sapma SIFIR....

Tolerans snf sembolyle

Tasarmc tolerans snfn, imalat sapmalar (saysal deerleri) grmek ister

ALITIRMALARIN GSTERLMES
Birbirine taklan elemanlar iin gerekli olanlar: Ortak anma ls Deliin tolerans snf numaras Milin tolerans snf numaras

Delik ve mil iin yaklak olarak ayn saylar kullanmak mantkldr. H7/g6 gibi. Aksi taktirde ok hassas bir mil ya da delik yapp kaba bir toleransta karln retmek anlamsz olur. H6/g11. Bu durum tabloda da YOK...

SORU
30 mm lsnde bir delik ve mil arasnda 30H7/g6 altrmas kabul edilmitir. Buna gre delik ve mile ait sapma deerlerini izelgeden bulunuz?

CEVAP
24-30 mm grubu, H7 stunundan: +21 0

Delik in

Mil in

7 20

30 30

+21
veya

30H7 30g6

0.007 0.020

veya

SORU
50 mm lsnde bir delik ve mil arasnda 50K7/h6 altrmas kabul edilmitir. Buna gre delik ve mile ait sapma deerlerini izelgeden bulunuz?

CEVAP
40-50 mm grubu, h6 stunundan: Mil in 0 16

50 50

0 0.016
veya

50h6 50K7

Delik in

+7 18

+0.007 0.018

veya

SORU
25 mm lsnde bir delik ve mil arasnda 25H7/h6 altrmas kabul edilmitir. Buna gre delik ve mile ait sapma deerlerini izelgeden bulunuz?

CEVAP
Her iki izelge de kullanlabilir. 18-30 mm grubu, h6 stunundan:

Mil in

0 13

25

0 0.013 +0.021
veya

25h6 25H7

Delik in

+21 0

25

veya

Harf kullanlyorsa,

aklama anteti
verilir.

SAPMALARIN YAZILMASI

YAZI YKSEKLKLER

SINIR LLERN YAZILMASI

m, mm ye evrilmelidir.
Ondalk hane says her iki sapmada da ayn olmaldr.

ETL RNEKLER

MONTAJ RESMNDE SAPMALARIN YAZILMASI

H6 / j5 J6 / h5

Montajda, delik her zaman st tarafta, ad veya para numarasyla belirtilmelidir. (Pek yaygn deil. Harfle gsterirsen bu sorun kalmaz.
Zorunlu olmadka montajda l ve tolerans verilmez.)

+ 0,013 0

SEMBOL VE L BYKLKLER

SAYISAL VE SINIR LLERNN YAZILMASI

Gerektiinde, sembollerden sonra sapma deerleri veya EB, EK yazlacaksa, bu deerler parantez iine alnr.

FARKLI TOLERANSLI L UZUNLUKLARI

Ayn apta iki farkl altrma varsa, toleransn ait olduu uzunluk gsterilmelidir.

MONTAJDA SEMBOLLERN YAZILMASI

Montajda; kullanlan gsterimlerden birisi tercih edilmeli ve tm resimde deitirilmemelidir.

SEMBOL VE RAKAMLARIN BRLKTE YAZILMASI

Tolerans belirtilmemi boyutlarda tolerans deerleri, antete yakn bir yerde aadaki ifadelerin herhangi biriyle belirtilmelidir: Genel tolerans: Verilmeyen llerde tolerans: Dier toleranslar TS1980e gre

SERBEST TOLERANSLAR

Serbest llerde toleranslar tabloya (TS1980) gre verilir.

AILARDA TOLERANS

Aadaki milin, kama seimlerini de dikkate alarak yapm resmini iziniz.

RNEK

Kullanlacak eimsiz kama: 10x8x25 TS 147 (DIN 6885) Yarmay kama: 5x6.5 TS 147/12 (DIN 6888 B)
Yanda verilen paradaki 26f7 ve 32h6 toleranslar iin aadaki tabloyu doldurunuz? 26f7 32h6 st l Alt l st sapma Alt Sapma Tolerans

26f7
st l Alt l st sapma Alt Sapma Tolerans 25,98 25,959 -0,02 -0,041 0,021

32h6
32 31,984 0 -0,016 0,016

RNEK

RNEK

RNEK

RNEK

RNEK

NOT: 80 ls kitapta verilmemitir. Yan grnte 8 ve 5lik delikler eksik.. ekilde verilen klavuz plakasnda toleranslar ilgili llere yaznz. a. b. c. d. e. f. g. 80 h. I. j. 40 ls iin 0.05 62 ls iin 0.02 46 ls iin +0.015 -0.010 32 ls iin +0.1 0 8 ls iin +0.009 0 5.5 ls iin H11 14.5 ls iin 0 -0.1 60 ls iin -0.05 -0.03 5 ls iin H7 Verilmeyen llerde tolerans 0.1

DEV Teknik Resim, s. 295 Pr. 5.4, ekil 133

NOT: Gerekli toleranslar

iin aklama anteti veriniz.