DRUTVA ISTORIARA BOSNE I HERCEGOVINE

GODINJAK
ANNUA1RE
DE LA SOCIETE HISTORIQUE DE BOSNIE ET HERZEGOVINE

GODINA XVIII
1968-1969.

Reakdioni odbor Dr ALOJZ BBNAC, Br BRANISLAV UBEV, Dr MILORAD EKMECIC, Dr FERDO HAUPTMANN, Dr HAMDIJA KAPIDZlC, Dr MARKO UNJIC Odgovorni urectailk Dir HAMDIJA KAPIDZlC Lektor RADOJKA RADULOVIC

tampa: NIP Osloboenje, Sarajevo. Za tampariju: Petar Skert. 1970.

Dr Adem Handi

ZVORNIK U DRUGOJ POLOVINI XV I U XVI VIJEKU Poznato je da je Zvornik, zbog specifinog geografskog poloaja, otkako je podignut imao vei strategijski, komiunikacioni i privredni znaaj. Njegova vanost u periodu prije turske vlasti prilino je rasvijetljena. Osim kraih vijesti o njemu kod K. Jire-eka, 1 M. Dini je, rasvjetljavajui bosansko rudarsko Podrinje, konkretnije ukazao na privredni i komunikaciooi znaaj zvornie-kog podgraa. 2 Isto tako je H. Kreevljakovi, u okviru rada o bosanskim gradovima, dao krai opis zvornioke tvrave.3 Zatim su nastala i dva posebna rada o Zvorniku, od . Mazalia4 i od D. Kovaevi-Koji.5 Pomenuti rad prof. D. KovaeviHKoji, dat na osnovu dubrovake izvorne grae, predstavlja znaajniji prikaz ekonomskog razvitka zvornikog podgraa, od prvih spomena (1412) pa kroz naredna dva decenija, tj. do njegovog prelaska iz vlasti bosanskih vladara u vlast srpskih despota (1433), otkada Zvornik donekle gubi svoj raniji znaaj. Iz tog rada, koji podrobno rasvjetljava djelovanje kolonije dubrovakih Doslovnih ljudi u Zvorniku, jasno je da je taj trg u ono vrijeme imao relativno veliki privredni znaaj. Rad . Mazalia je opirniji. Tu se u prvom dijelu hromo-loki navode svi dogaaji u vezi s tim gradom, od najranijih vremena do dolaska austrijske vlasti (1879). Znaajniji je njegov drugi dio, gdje je data detaljna analiza arhitekture zvornike tvrave
1 K. Jireek, Die Handelsstrassen und Bergvverke von Serbien und Bosnien, Prag 1879; Isti, Istorija Srba I, II, 1952. 2 M. Dini, Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni I, Beograd 1955, 3138. 3 H. Kreevljakovi, Stari bosanski gradovi Nae starine I, Sara jevo 1953, 745. 4 . Mazali, Zvonik (Zvornik) stari grad na Drini, GZM X, 1955, 73 116; XI, 1956, 243278. 5 D. Kovaevi-iKoji, Zvornik (Zvonik) u srednjem vijeku GDI BiH XVI, 1956, 1935.

142

i gdje su prueni i drugi podaci u odnosu na urbani razvitak zvor-nikog grada {kasabe). Iako su Mazali i Kreevljakovi eljeli da zahvate i turski period, oskudica u dotada poznatim izvorima nije omoguila da se prui jasnija predodba o razvitku ovog grada. Budui da su nam sada dostupni vrlo vani turski izvori, slubeni popisi naih zemalja od druge polovine XV do kraja XVI vijeka, koji, kako je poznato, predstavljaju fundamentalne izvore za izuavanje gradskih naselja uope, mogue je znatno upotpuniti naa znanja o razvitku ovog grada u tome periodu. Ti izvori pruaju ne samo nove podatke o zvornikoj tvravi nego i, tako rei, kontinuirane vijesti o nastanku i razvitku gradskog naselja sa orijentalnom fizionomijom, njegovom urbanom razvitku, kulturnim ustanovama i mahalama, o stanovnitvu, njegovoj strukturi i broju domainstava, te o gradskoj privredi. Kako e se vidjeti, Zvornik je do kraja XVI vijeka, kao u ostalom i druga gradska naselja u ovoj oblasti, bio dostigao, moe se rei, zavrnu fazu u svom graevnom razvitku. Isto tako ovi izvori nam omoguuju da utvrdimo teritorijalni obim zvornike nabije, tj. broj i veliinu pojedinih naselja, koja su u administrativnom i privrednom smislu nuno inklinirala svome centru. Zato sam odluio da u svjetlu tih prilino brojnih i raznovrsnih podataka pruim razvitak Zvomika, tj. tvrave, gradskog naselja i nanije do kraja XVI vijeka.

I
ORGANIZACIJA TURSKE VLASTI

Sirenje turskih posjeda u srednjem Podrinju Osvajanjem Despotovine (1459) isti turski komandanti nastavili su operacije i s lijeve strane Drine, u Bosni, da bi tako, kao po nekom pravu, prikljuili novoosvojenim srpskim zemljama i vana rudarska podruja {srebra, olova, soli) srednjeg i sjevernog bosanskog Podrinja, koja su do tog vremena povremeno i pripadala Despotovini. Tako su zvorniko i srebreniko podruje, kao i Usora, odnosno istoni dijelovi Usore, potpali pod tursku vlast, najvjerovatnije poetkom 1460. godine.8 Smederevski sandak. Od osvojene Zemlje Lazarevia Turci su, kako je poznato, odmah obrazovali sandak sa sjeditem u Sme-derevu, po kojem je dobio i ime. Tome sandaku 'bila su istovremeno prisajedinjena i sva osvojena podruja zapadno od Drine. Kao i svuda, i ovdje je prvo bila izvrena dalja teritorijalna podjela, vojno-administrativna i sudska. Tako je smederevski san6

M. Dini, Isto, 867.

-143 daknbeg u zvorni'kom podruju odmah postavio svoje vojno-administrativne organe. Istovremeno su bili postavljeni i sudski organi, kadije u Zvorniku i Srebrenici. U uslovima vojne krajine (ud) i u perspektivi daljih osvajanja, ta podjela je nosila obiljeja samo privremene stabilizacije. Takvo stanje je tu ostalo samo prva dva decenija, tj. do osnivanja zvoirniokog sandaka. Osnivanje i irenje zvormckog sandaka. Formiranje tog sandaka diktirali su, prije svega, vojno-strategijski razlozi, tj. potreba vre odbrane i 'bolje organizacije steenih posjeda u Podrinju, koje su Maari 'Ugroavali. Ugarske banovine: abaka, srebrenika i jajaka, koje su inile kontinuiranu liniju utvrenja na desnoj strani Save, nisu samo efikasno zaustavile tursko nadiranje prema junoj Ugarskoj inego su predstavljale d stalnu opasnost za turske granine posjede na ovoj strani. Poznato je da su Maari izmeu 1464. i 1476. dva puta prodrli uz Drinu i opsjedali Zvomik, poharavi i idruga podgraa na tom putu. Tako je dolo do osnivanja zvomikog sandaka, koji je, nakon formiranja bosanskog (1463) i hercegovakog i(1470), predstavljao treu vojno-admiinistrativnai jedinicu na teritoriji nekadanje bosanske drave, premda se taj sandak svojom manjom polovinom protezao i na zapadne oblasti bive Despotovine. Nije utvren taan datum kada je osnovan zvorniki sandak. Zna se, meutim, da se to dogodilo u razmaku od est godina, tj. krajem osmog ili poetkom devetog decenija XV vijeka. Prema opirnom popisu smederevskog sandaka, koji je nastao izmeu februara 1476. i novembra 1477, jasno je da jo nije bio osnovan, jer su u tome popisu zvomiko i srebreniko, kao i druga osvojena podruja zapadno od Drine, ufoiljeena kao dijelovi smederevskog sandaka.7 Budui da najraniji do sada poznati spomen zvornikog sandaka datira od juna 1483. godine, 8 nastao je, dakle, poslije 1478, a prije 1483, i to, najvjerovatnije, krajem 1480. ili poetkom 1481. godine. Teko je precizirati tane granice podruja koja je prvobitno obuhvatao zvorniki sandak. Sigurno je toliko da je osnovan na relativno malenom prostoru, koji nije obuhvatao ni treinu njegove budue konane teritorije. Na osnovu najranijeg nedatiranog popisa tog sandaka, nastao oko 1512. godine, jasno je da je dotle obuhvatao teritoriju triju kadiluka, s obje strane Drine: zvornikog i srelbrenikoig na bosanskoj, a djelimiono i na sdbijanskoj, i brvenikog kadiluka na srbijanskoj strani. Na bosanskoj strani ti kadiluci su obuhvatali sljedee nahije, poevi od juga prema sjeveru: Suhim, Srebrenicu, Budimir (Ludmer), Kulat, Zvornik, Go7 Istanbul, Basfoakanlik Arsivi (BBA), Tapu defter (TD), No 16, fo 56, 265279. 8 H. abanovi, Turski dokumenti u Bosni iz druge polovine XV vijeka, Istorijsko-pravni zbornik, sv. 2, Sarajevo 1949, 191; Isti, Bosanski paaluk, ND BiH, Sarajevo 1959, 52.

144 stilj, Dramein, Gornju i Donju Tuzlu. 8 Na taj se nain teritorij sandaka na bosanskoj strani protezao na sjever do ugarske sre-brenike banovine, s ikojom su .graniile dvije tuzlanske manije. U okviru prostranog forveniikog kadiluka nalazile su se samo dvije nabije: Brvemifc i Goanica. Meutim, prije njegovog izdvajanja iz smederevskog i pripajanja 'novoosnovanom zvomikom sandaku, taj kadiluk je obuhvata jo nabije: (Rujnu i Osat, koje su i dalje ostale u granicama smederevskog sandaka, tj. bile su pripojene uikom kadiluku. 10 Taj se kadiluk (Brvenik i Goanica) protezao od ornog velikog zavoja to ga ini Drina u svom srednjem toku, tj. od linije dananjih naselja Roigaica Strgaiina Luka na sjeveru do Novog Pazara i Rake na jugu, i od Uvca na istoku do Ibra na zapadu. Drugim rijeima, taj teritorij obuhvatao je planinska i rudarska podruja: Tare, Ponikve, Zlatibora, Javora, Go-lija i emerna, a u centralnom dijelu se prostirao Stari Vlah. Sjedite tog kadiluka nalazilo se u gradu Drveniku na Ibru, na uu Brvenice u Ibar, pa je po tom gradu i dobio ime. Na taj nain prvobitni teritorij zvornikog sandaka protezao se s obje strane Drine u obliku 'koso poloenog valjka u njenom srednjem toku. Taj matini teritorij sandaka kasnije se irio dalje na sjever, s obje strane Drine. Poslije 1512, a prije 1516, ibilo mu je pripojeno jo nekoliko nabija s desne strane Drine, koje se u popisu iz te godine ne spominju vie u okviru simederevskoig sandaka, i to: Krupanj, Bohoirina, Jadar, Ptiar i Roevina,11 kada su bile prikljuene srebrenikom kadiluku. Ali, stvarno irenje granica tog sandaka bio je rezultat turskih daljih osvajakih akcija na ovim stranama. Padom ugarske srebrenioke banovine kada je, osim grada iSrebrenika, definitivno potpala pod tursku vlast cijela oblast izmeu donjih tokova Bosne i Drine, te rijeka Spree i Save, to se dogodilo krajem ljeta 1512. godine12 proirio se taj sandak na cijelu tu oiblast sve do Save. Ta oblast abuhvatala je sljedee nabije: Spreu, apnu, Teoak, Bijeljinu, .Zavr, Koraj, Visore, Jasenicu, Smoluu, Srebrenik, Sobo i iNenavite (Gradaac). 13 Sve te nabije bile su privremeno pripojene zvornikom kadiluku. Na taj nain, na bosanskoj strani taj sandak je obuhvatao 21 nahiju. Konani svoj teritorijalni oblik taj sandak je dobio poetkom tree decenije XVI vijeka. Padom Sapca i Beograda, 1521. godine, Turci su osvojili i cijelu Mavu, te na taj nain spojili osvojena podruja u sjeverozapadnoj Srbiji sa Posavinom u Bosni. Osvojenjem, Mava je bila odmah pripojena zvormikom sandaku, odnosno novoosmovanoni abakom kadiluku. Pogrena su, meu9

12 G. Pray, Epistolae procerum regni Hungariae I, 14901531, Poun 1806, str. 81; V. Klai, Povjest Hrvata II, sv. 3, str. 250. 13 TD, No 173; TD, No 260.

TD, No 171. TD, No 16; TD, No 1007, iz 1516. 11 TD, No 1007.

10

145 tim, miljenja da je Mava prvobitno bila pripojena smederevsko-beogradskom sandaku, a tek neto prije 1533. da je prikljuena zvornikom. Iako se albaki kadiluk prvi put spominje 1528. godine, bio je, sigurno, osnovan odmah po definitivnom osvojenju tog grada. 14 Obuhvatao je samo tri nanije, ali prilino prostrane: Bogurdelen (Sabac), Donju i 'Gornju Mavu. Na taj nain, istoni dio tog sandaka obuhvatao je u svemu 10 nahija, koje su pripadale kailucima brvenikoni, srebrenikom i abakom, i to: Brve-nik, Goanica, Krupanj, Bohorina, Jadar, Ptiar, Raevima, Sabac, Donja i Gornja Mava. Time je taj sandak u svom konanom obliku obuhvatao u svemu 31 nahiju. Zbog svog geografskog poloaja i strategijskih razloga koji su ulo vili njegovo formiranje, zvorniki sandak je relativno due vremena zadrao obiljeje istaknute vojne krajine, sve do propasti Ugarske (1526), to je bio rezultat politikih prilika koje su u ovoj oblasti vladale, ilz istih razloga, tj. zbog takvog svog teritorijalnog okvira, sjedinjavao je u sebi vie suprotnosti. Prije svega, iz teritorijalnog aspekta on nije miukolik slijedio raniju administrativnu podjelu, nego ju je crazdirao. Drugi sandaci u Bosni, Srbiji i drugim naim zemljama formirani su u cjelini u okviru granica tih zemalja, tj. nisu svojim dijelovima prelazili u drugu susjednu zemlju. Tako su svi formirani sandaci u Bosni {bosanski, hercegovaki, kliski, krki ili liki i bihaki) cijelim svojim teritorijem ostali u okviru granica nekadanje bosanske drave. Izuzetak je, dakle, inio samo zvorniki sandak, koji se jednom polovinom protezao i na zapadnu Srbiju. Na taj nain, on nije inio cjelinu ni u geografskom smislu, jer je Drina predstavljala prirodno-geo-gratfsku granicu. Obuhvatao je bosansko rudarsko srednje Podrinje, kao i srbijansko rudarsko podruje Zlatibora, te su na taj nain bila administrativno sjedinjena dva dotada geografski i administrativno podijeljena podruja. S druge strane, na Drini su se, kako je poznato, od davnina dodirivala i sukobljavala dva razliita kulturna utjecaja, Istoka i Zapada. Srpska drava bila se od svog poetka sasvim uklopila u sferu vizantijskog kulturnog utjecaja. U srednjovjekovnoj bosanskoj dravi je, opet, preo vladao zapadni kulturni utjecaj i u duhovnom i u materijalnom vidu. U bosanskom Podrinju, poevi junije od Srebrenice, sve do Save, gdje je, istina, stanovnitvo ivjelo pomijeano: katoliko i pravoslavno, ta zapadna sfera u predturskO'm vremenu bila je uoljiva time to su u veini znaajnijih naselja izmeu Drine i Bosne postojale katolike crkve sa franjevakim samostanima, koje su evidentirali i najraniji turski popisi. Stvaranje zvornikog sandaka, koji je, na taj nain, jednom polovinom obuhvatao zapadnu a drugom istonu kulturnu sferu, znailo je mirenje i tih dviju suprotnosti, koje su vreme14 TD, No 405, fo 82 i 83; A. Handi, Grad aibac i njegova nahija u prvoj polovini XVI vijeka, lanci i graa IV, 1961, str. 99100.

10

Godinjak Drutva istoriara BiH

146 noan naroito procesom islamizacije i na jednoj i na drugoj strani jenjavale. U bosanskoj polovini zvornikog sandaka dolo je u prvo vrijeme turske vlasti do znaajnih etnikih promjena. Razlog je leao u injenici to je ta oblast relativno due vremena ostala strategijski vrlo znaajna, tj. dugo je ostala isturena granina oblast, i to je uz to imala i veliki privredni znaaj. Izvjesno pomjeranje stanovnitva nastalo je tu samim turskim osvojenjem. Ve 16 godina poslije tog dogaaja, tj. u popisu iz 1476/7, nalazimo u podrujima u'binskom i srebrenikom vie pustih naselja. Takoe, neki trgovi na putevima u srebrenikom podruju spominju se te godine kao opustjeli, kao to su nekadanji pazari u selima: Turiji, Boklici (?) i Mrganoviu. 15 U prelaznoim periodu nestalo je tu i nekoliko katolikih crkava (Crnca ili Bratunac, selo agalj i Teoak), jer ih najraniji turski popisi uope ne spominju. Neke katolike crkve u ovoj oblasti nestale su, opet, neto kasnij e kao rezultat pojaane islamizacije i urbanog irenja muslimanskih gradskih naselja, gdje su se one nalazile, kao i zbog doseljavanja novog stanovnitva, vlaha-stoara, pa su se franjevci pomjerali prema sjeveru, blie Savi, u druge svoje samostane, u kome pravcu se i inae kretala fluktuacija starenika katolika. Najprije je oko utvrenih gradova i na putnim relacijama dolo do etnikih promjena. Imigracija vlaha-stoara u ovu oblast bila je usmjeravana i od strane organa dravne vlasti, iz strategijskih i privrednih razloga. Za uvare pograninih, tvrava Turci, kako je poznato, dovode martolose, tako da su oni brojno inili znaajan dio posada tih tvrava. 16 Zatim, u opustjela i stanovnitvom prorijeena podruja, oko tih tvrava, doseljava se pastirsko stanovnitvo iz Hercegovine, Crne Gore i zapadne Srbije, koje turski popisi nazivaju vlasima. Poznato je da su vlasi u pograninim oblastima vrili izvjesne slube i doprinosili uvrenju turske vlasti, te su u porezima bili povlateni, plaali su u novcu samo tzv. filuriju. Godine 1476/7. bilo je evidentno da se takvo stanovnitvo sa strane doseljava oko tvrava Zvomika, Teoaka i Maglaja. 'Stavie, moglo se utvrditi i odakle se koji vlaki rodovi doseljavaju. Tako su se vlasi Ganjani iz Hercegovine i(sjeverno od Bilee) doselili u maglajsko, a njihovi susjedi Rudinjani u teoako podruje.17 To stanovnitvo naseljavano je posebno du vanijih putnih relacija, i ono je ujedno i uvalo te puteve. Stavie, za izvjesne nahije kroz koje su takvi putevi prolazili moglo bi se rei da je naseljenost vlaha satmo du tih relacija uslovila i teritorijalnu formu
TD, No 16, fo 272. Up. M. Vasi, Martolosi u jugoslo venskim zemljama pod turskom vladavinom, ANU BiH, Sarajevo 1967. " TD, No 16, fo 279; TD, No 24, fo 51, 5457; TD, No 173, fo 12, 47; TD, No 260, fo 150.
18 15

147 tih nahija, tako da nisu ni imale normalan oblik jedne admini-strativnoteritori jalne jedinice. Takve su bile upravo dvije nanije oko najvanijih tvrava u ovoj Oblasti: zvornika, koja se protezala samo du puta, od naselja Novog Sela do 'tvrave Teoaka, obuhvatajui dugu liniju od 15 naselja,18 i srebrenika nahija, na putnoj relaciji od tvrave Srebrenika do tvrave Gradaca.19 Takvo stanovnitvo bilo je godine 1528, prema turskim propisima, naseljeno u 11 nahija zapadno od Drine, ukupno 103 sela. Te su se nahije sterale, uglavnom, du glavnog puta, i to poevi od zavoja koji ini (Drina juno od Srebrenice pa do tvrave Teoaka na sjeveru, a odatle na zapad preko Majevice do gradova Srebrenika i Sokola. Bilo je podijeljeno na kneine, ije su starjeine-knezovi bili sitne turske spahije. 20 Iako je ono krajem te godine bilo izgubilo poreske povlastice, svrstamo pod status obine zemljoradnike raje, ipak, ostale su bile i dalje, za due vrijeme, njihove knein-ske samouprave. To stanovnitvo se i dalje irilo prema Savi, naseljavajui pusta i prorijeena podruja. To su podaci koje o tom stanovnitvu pruaju turski popisni defteni. Meutim, nije u nauci jo nikako dovoljno rasvijetljen pojam vlah u tim popisima. Isto tako, nije jasno u kome obimu se to stanovnitvo ovamo doseljava iako je ta injenica za izvjesne rodove dokazana a kojim dijelom je ono domae pastirsko stanovnitvo koje je samo dobivalo status vlaha. Organi vlasti Upravne v l a s t i Subasa. U novoosvojenim podrujima subae su redovito predstavljali najvie vojno-administrativne organe vlasti nadlenog sandaknbega. Teritorijalni i istorijsko-ipravni pojam subai-luka i subae uope imao je, meutim, u razliitim vremenima znatna diferenciranja. U najranije vrijeme subailuci su obuhva-tali ira podruja, bili su identini sa vilajetima; obuhvatali su po nekoliko nahija i najee se teritorijalno podudarali sa kadilu-cima. Subae su predstavljale vojno-administrativne upravnike tih vilajeta, a nazivani su i vojvodama. Spadali su u vii rang vojne klase i imali su titulu bega; lena su im prvobitno nazivana hasoTD, No 405, fo 7479; TD, No 173, fo 2, 11, 50, 55, 56, 62, 63, 73, 76; TD, No 260, fo 180185, 186189, 416, 420, 469, 479. 19 TD, No 173, fo 9, 37, 79, 80, 81, 83; TD, No 260, fo 171 173, 230, 363, 468472. 80 M. Vasi, Kneevine i knezovi timarlije u zvornikom sandaku u XVI vijeku, GDJ BiH X, 19491959, 247278.
18

10*

148 vima, a kasnije zijametima. Kao sadnak-ibegovi krajinici oni su imali ira ovlatenja. Kasnije, stabilizacijom prilika, njihove se ingerencije suavaju, a i teritorijalno se njihovo djelovanje svodi u okvire nabija. Oni istovremeno postaju samdak-tbegovi ljudi, upravljali su basovima svog sandak-bega i vrili administrativno--policijsku vlast na podrujima tih hasova.21 Ne zna se da li je i u ovoj uoj oblasti s lijeve strane Drine odmah poslije 1460. bio postavljen jedan subaa, odnosno da li je taj teritorij na krae vrijeme predstavljao samo jedan vilajet, ili je to podruje od poetka bilo podijeljeno na vie subailuka. Rije je, dakle, o subaama smederevskog sandak-bega. Godine 1476, kada u izvorima nailazimo o njima spomena, sulbae su zajiimi sa titulom bega, ija je vlast bila ograniena na nahije, i, oito, bili su vezani za utvrene gradove. Tu sam, istina, naao spomena samo o trojici zajima (subaa): u Zvomiku, Kulatu i Subinu. Ali, nema sumnje u !to da je istovremeno takav organ postojao i za srebreniko podruje {za nahiju, odnosno kadiluk). Zijamet ubin-skog subae, nekog IskenerJbega, brata Sulejman-begova, iznosio je 38.270, a kulat&kog oko 20.000 aki.22 Nije se, meutim, mogla utvrditi visina zijameta zvorndkog subae, koji je, vjero-vatno, bio i vei od prethodna dva. Zabiljeen je u defteru samo jedan dio subaimih prihoda. Tu se kae da je: od prihoda godinjeg prometa olovom u Zvorniku, to je na osnovu defterskih podataka utvreno na 20.000 aki, zvornikom subai odreen iznos od 5.000 aki, dok je sav dalji prihod, koliki god bude bio, zadran za dravu.23 Iz drugih podataka istog vremena, iz tzv. mukata deftera, saznajemo da je uistinu, 24. decembra 1477. godine, bad od zvornikoig trga bio licitiran i dat u zakup na tri godine za 66.000 aki, 24 to je, dakle, na godinu otpadalo po 22.000 aki. O zvornikim subaama nema zasada nikakvih drugih podataka. Njihova funkcija, kao jedinih predstavnika upravne vlasti, bila je u ovom gradu znaajna i nuina sve do osnivanja zvornikoig sandaka. Meutim, osnivanjem tog sandaka, oko 1480. godine, administrativne i vojnopolitike slube, koje su dotle vrile subae, prele su tu u nadlenost drugih, viih organa vlasti. Oni su dalje ostali, kao i vojvode, upravnici sandak-toegovih hasova, te sa svojim ostalim ingerencijama nadleni u nahijama gdje su se ti san-dak-begovi domeni prostirali. Sandak-beg. Kao glavni vojni zapovjednik i najvii administrativni rukovodilac u sandaku, zvomiki sandak-beg je bio podreen nadlenom beglerbegu (tj. u poetku, sve do 1541, rume-lijskom; od tada pa do 1580. budimskom, a poslije te godine
21 O tome vie kod Dr H. abanovi, Kraj ite Isa-bega Ishakovia, zbirni katastarski popis iz 1455. godine, Orijentalni institut, Sarajevo 1964, 140144. 22 TD, No 16, fo 265273, 275278, 278279. 23 TD, No 16, fo 279. 24 BBA, Maliye, No 176, fo 175 b.

149 bosanskom Ibegleribegu), i u sluaju rata stavljao se pod njegovu komandu sa svom svojom vojskom. U vrenju svojih dunosti san-dak-beg se, uz pomo malobrojnog vojno-administrativnog aparata, oslanjao ina podreene zapovjedniike: u prvom redu na alajbega zapovjednika svih spahija u sandaku, kao i na svoje subae i vojvode. Znaaj jednog sandaka odreivan je prvenstveno prema njegovoj vojno-strategijskoj vanosti, tj. prema tome da li je predstavljao isturenu vojnu krajinu iji su sandak-bezi imali iroka vojna ovlatenja (serbestivet), kao to je relativno due vremena bilo sa zvomikim sandakom, ili je pak inio mirnu pozadinu. U normalnim uslovima znaaj pojedinih sandaka ogledao se zapravo u visini sandak-begovih basova. Na toj bazi ustanovljeni odnos meu sandacima ostao je stalan i bio je od vremena sultana Sulejmama regulisam i zakonskim propisima. Izmeu sedam sandaka bosanskog beglerbegluka hasovi zvornikog sandak-bega dolazili su po svojoj visini na peto mjesto. Prema navodima u nekim kamun-nainama visina sandak-ibegoivih hasova u sandacima bosanskog paaluka kretala se ovako: has bosanskog sandak-bega iznosio je 650.000 aki, kliskog 642.500, poekog 616.236, hercegovakog 410.515, zvornikog 245.793, krkog (likog) 200.000 i a-zmamskog (pakrakog ili cernikog) 170.000 aki. U tim omjerima bilo je ponekada i znatnijeg odstupanja, prema tome sa kakvog je poloaja izvjesna linost dolazila za san-dak-foega. Inae se primjeuju manja odstupanja, naroito u vezi sa padom ake, tj. poveavali su se ti iznosi kako se ilo kraju XVI vijeka. Ali je bilo odstupanja i inae. To se jasno vidi ako pratimo iznose hasova u pojedinim popisima. Tako je, npr., has poekog sandak-bega Hizir-bega 1572. godine iznosio 353.610 aki, a has Sinan^bega, sandak-bega istog sandaka, samo dvije godine kasnije 468.475 aki, dok je ponovo nakon dvije godine isti Sinan-foego'v has bio smanjen na 387.564 ake. 25 U basovima zvoirnikih sandak^begova u XVI vijeku primjeuje se uglavnom postepeno poveavanje tog iznosa, kao i jedan znaajan izuzetak u 1548. godini, kada je has sandak-bega Mabmed-ibega ili Meh-med-hana znatno premaio uobiajene okvire i popeo se na 665.586 aki, vie, dakle, nego to je obino iznosio has bosanskog sandak--bega, to bi znailo da je Mehmedhan ranije zauzimao znatno vei poloaj. Nekoliko raspoloivih podataka govore nam o tim iznosima u pojedinim periodima XVI vijeka. Poetkom druge decenije has zvornikog sandak-ibega iznosio je 223.028 aki, 26 a 1533. smanjen je na 220.134 ake,27 da bi se u 1548. izuzetno popeo na
25 -vvien, Nationalbibliothek, MS No 571 (Defter-i roznamce-i timarha-i vilayet-i Budun der zeman-i Mustafa-pa^a el-merhum, fl sinln 980, 981, 982, 983), fo 59, 2512, 3534. 26 TD, No 171, fo 914. 27 TD, No 173, fo 1117.

150 665.585 aki.28 Zatim je 1574. godine nas sandak-bega Iskender--4>ega iznosio 300.901 aku.29 Do godine 1580. taj has je na podruju istog sandaka bio smanjen i, ukoliko nije tadanjem san-dak-begu Murad4>egu bilo dat izvjesno namiren je u nekom drugom sandaku, has mu je u cijelosti iznosio 279.000 aki.30 Teritorijalni uspjesi i irenje dravnih granica znatno su utjecali me samo na teritorijalno pomjeranje sandak^begovih hasova nego su obino rezultirali i novom raspodjelom svih feudalnih domena i timara, naroito u pograninim oblastima. Dok se, npr., prije pada srebrenike banovine sandakJbegov has sterao u nahi-jama: Zvorniku, Kulatu, ubinu, Gostilju, Drametinu i Brveniku, padom te banovine i irenjem granica do Save, a naroito poslije 1519. godine, on se u tim nahijama bio osjetno smanjio,31 tako da se do 1533. godine proirio i uglavnom sterao u svima sjevernim nahijama, naroito u Sprei, Jasenici, Gornjoj 'Mavi, Sapnoj, Jadru, Teoaku i drugima, dok je u znatno manjim iznosima bio jo zastupljen u junom dijelu sandaka.32 Isto tako je dolo do nove raspodjele svih feudalnih domena i timara u ovom sandaku sredinom XVI vijeka, poto su Turci bili proirili svoju vlast i na cijelu Slavoniju. Carski has se bio proirio u novoosvojenim zemljama, a smanjio se u izvomlkom sandaku u korist sandak-ibe-govog hasa, dok su istodobno dijelovi ovog ustupljeni drugim feudalcima. Rezultat tih transakcija bio je da je carski has u ovom sandaku bio smanjen za 215.795 aki (od 1,494.227 na 1,278.432). Od tog iznosa bilo je ustupljeno hasu zvornikog sandak-bega 180.677 aki, a 35.118 aki u zijamet carskom kapidibai Hajdar--begu. Istodobno je bilo oduzeto od hasa zvornikog sandak-bega 116.665 aki, od ega je 70.232 ake ustupljeno poekom sandak--begu Ali-begu, a 46.433 ake Mustafa^begu, nikopoljskom san-dak-tbegu. 33 Time su se u ovom sandaku proirili domeni novih znaajnih linosti sa strane. iSandakHbezi su se relativno esto mijenjali na svojim poloajima. Zbog te injenice i oskudnih izvora nije mogue pruiti ni priblino kompletnu listu zvomikih sandakHbegova ni u jednom periodu. Takav je donekle sluaj i kod drugih sandaka. Od poetka zadnje decenije XV pa do poetka XVII vijeka mogu navesti poimenino samo 19 zvomikih sandak-tbegova. Time je znatnije nadopunjen broj tih linosti to ga nalazimo u kronikama o Bosni kod S. Hadihusejnovia (Muvekit) i M. E. Kadia, odnosno u popisu koji je na osnovu tih izvora donio S. Baagi. 34
BBA, TD, No 259 i No 260. Wien, Nationalbibliothek, MS No 571, fo 228; Istanbul, BBA, TD, No 395, fo 12. 30 TD, No 655, fo 8. 31 TD, No 171, fo 914. 32 TD, No 173, fo 1117. 33 TD, No 260, fo 141174, 227245. 34 S. Baagi, Kratka uputa u prolost Bosne i Hercegovine (14631850), Sarajevo 1900,
28 28

151 Prvi siguran spomen zvornikog sandak-ibega datira iz 1491. godine, kada je Bali-beg, sandak-beg tog sandaka, zajedno sa zvornikim kadijom nadzirao popravljanje i dogradnju zvornikog i srebrenikog grada.35 To e biti ista linost koju Hammer naziva zvornikim sandak-begom Ali^begom, za koga kae da je u akcijama po Korukoj poginuo kod Seljaka (Villach) 1402. godine.38 Od 1514. pa do 1526. nalazimo na toj dunosti trojicu san-dakbegova. To su bivi defterdar Sinan-beg, koji se spominje 1514, 37 zatim Hadi Mustafa-beg 151738 i Mura-beg 1526. godine.39 Poznat je bio zvorniki sandak-beg Bali-beg, zv. Kuguk, koji se na tog dunosti javlja krajem treeg decenija toga vijeka. Godine 1528. bio je zakupio dvije mukate u svome sandaku. Naime, u popisu zvornikih nrukata iz tog vremena evidentirano je da je zvorniki sandak jbeg Balibeg poevi od 21. aprila 1528. godine zakupio u tri godine dravni prihod od kopnene carine (bac-i siyah) na abakoj skeli, a 19. juna iste godine prihod od badihave u nahiji Raevini. 40 Iz popisa vlaha smederevskog sandaka {1528) vidi se, takoe, da je on neto prije te godine uzeo pod zakup i slabo naseljeno selo Resnik u beogradskoj nahiji, a prema intencijama koje je u tom smislu bio dobio od Porte tadanji smederevski sandak-beg Bali^beg da se puste zemlje koje pripadaju Beogradu izdaju u zakup i da se nasele.41 U istom popisu kae se za Kticuk Bali^bega da je roak Jahja-pae, 42 dakle, oca smederevskog sandak-bega Bali-bega. Dosada su katkada zamje-njivame ove dvije linosti, Kuctik Bali-beg sa njegovim roakom Bali-begom Jahjapaiem, koji je umro neto prije 1527. godine kao smederevski sandak-beg, 43 dok je, dakle, u to vrijeme i kasnije Kiigiik Bali-ibeg bio samdak4>Cg zvornikog sandaka. Bali-beg je ostao na dunosti zvornikog sandaka i 1530. godine. U drugoj polovini te godine podijeljeni su timari nekolicini njegovih ljudi, tj. zamijenjeni su im timari na strani za timare u tome sandaku, iz ega ujedno vidimo svitu koja ga je okru-avala. To su sin mu Dervi-beg, koji je dobio znaajan timar od 10.000 aki, jer je Bali^begov sin. 44 Drugi Bali-begov sin, Ahmed--beg, imao je timar od 7.200 aki. Zatim se spominju njegov glavni
35 Istanbul, Bayezi Kutiiphanesi, M. Cevdet yazmalari, deft. No 091, fo 610612. 36 J. Hammer, Geschichte des Osmanischen Reiches, I, Pesth 1834, 640. 37 S. Baagi, Isto, 186; BBA, TD, No 171, fo 712. 38 S. Baagi, Isto, 186. 38 H. Kreevljakovi, Turalibegov vakuf, str. 9. 40 .TD, No 656, fo 23637. 41 Dr H. Sabanovi, Turski izvori za istoriju Beograda, Beograd 1964, 60. 42 Isto. 43 Vid. o njemu opirnije u istom djelu, str. 646. 44 TD, No 171, fo 3570; Ovaj Dervi-beg se takoe ne smije zamje njivati sa svojim roakom Dervi-begom Jahjapaiem, sinom Bali-begovim, koji je sluio u Srbiji i koga je Dernvam na svom putu u Istanbul, sre dinom toga vijeka, susreo u Jagodini gdje je Dervi-beg ostavio zadubine.

152 kapidija sa timarom od 5.995 i njegov ovjek Kili sa timarom od 4.000 akei.45 (Ne zna se do kada je ostao na poloaju zvor-nikog sandakbega. Ostavio je zadnibine u Zvorniku i na drugim mjestima. Umro je neto poslije 1541. kao budimski foegler-beg Bali-paa. 46 Od 1634. do 1560. spominju se petorica zvoirnilikih sandak-begova: Dafer-beg (1534), 47 Hizir-beg (1543) ,48 Mehmed-han (1550),49 Ahmed-beg, sin' Mehmed-hanov i(1558)B0 i Husejin-ah (1559. i 1560).81 Iskender-beig se nalazi prvi put na tom poloaju 11. novembra 1571,B2 a zamijenio ga je Dafer-beg, koji je ostao na toj dunosti do marta 1574.e3 Zatim je ponovo doao na taj poloaj imenovani IskenderHbeg 27. marta 1574. godine.54 Od 1580. do 1593. evidentna su trojica zvomiokih begova, i to: Murad-beg (1580),55 Sinan-beg (1592)56 i Memi-beg, koji je kao zvorniki sandak-beg poginuo u bici pod Siskom 1593. godine.87 Prije kraja vijeka na toj dunosti je bio Mustaifa^beg, koji je u kasabi Gornjoj Tuzli ostavio zadubine. Njegovim imenom nazvana je i mahala u toj kasabi, koja se spominje 1600. godine. 58 Jo jedan sandakbeg spominje se neito kasnije u vezi sa Gornjom Tuzlom. To je iMehmed-beg bivi sandak-beg, stanovnik Gornje Tuzle, koji je tako evidentiran 10. aprila 1606. godine, 59 to je jo jedan dokaz da su zvorniki sandak-bezi .od kraja XVI vijeka sjedili u Gornjoj Tuzli. Jo jedna linost koja je u prvoj polovini XVI vijeka podigla i ostavila zadubine u Zvorniku bila je, svakako, zvorniki sandak-beg. Na to bi upuivalo njegovo ime titula. Naime, u popisu iz 1548. godine spominje se zadufoina tekija u zvornikoj tvravi pokojnog Jahjabega.60 Taj Jahja-beg je jo podigao kao svoj vakuf karavansaraj u Zvorniku i most na rijeci Drinjai.61 Kako su u ovo vrijeme od funkcionera jedino sandak-bezi nosili
TD, No 171, fo 3570. BBA, Malije (MMV), No 656, fo 245. Baagi, Isto, 186. 48 Kreevljakovi, Isto, str. 9. 49 TD, No 260, fo 141174, 227245. 50 Miihime defter-i II, str. 242. 51 N. Filipovi, Sedam dokumenata iz kodeksa br. 1, Prilozi OIS IIIIV, 195253, 445; Miihime defter-i, IV, str. 164. 52 BBA, Miihime defter-i, XVI, 6. 53 Wien, Nationalbiibliothek, MXt No 571, fo 228. 54 Isto. 55 TD, No 655, fo 8. 56 Baagi, Isto, 186. 67 S. Pavievi, Hrvatska ratna i vojna povijest, Zagreb 1943, 115. 58 TD, No 743. 58 BBA, MMV, No 20159, fo 11. 60 TD, No 260, fo 178; TD, No 743, fo 387.
46 47 45

81

Isto.

153 titulu bega, te ikako su ba u sjeditu sandaka i njegovoj neposrednoj blizini podignute navedene zadubine, najvjerojatnije je da je Jahja-beg bio zvorniki sandak4>eg. Sjedite zvornikih sandak-begova bilo je u poetku stalno u utvrenom zvornikom gradu. Meutim, pred kraj XVI vijeka pcdaci govore da su neki sandak-^bezi due vremena boravili u Gornjoj Tuzli, gdje su, kako je istaknuto, podigli zadubine i osnovali svoje mahale. Isti je sluaj bio i sa Donjom Tuzlom, gdje je poznati Turali-beg, po svoj prilici zvorniki sandak-beg, podigao damiju i druge zadubine, neto prije 1572. godine, i gdje se jedna znaajnija mahala sve do najnovijeg vremena nazivala njegovim imenom. Neki zvorniki sandak-^bezi su pred kraj XVI vijeka podigli zadubine i mahale i u apcu, i vjerovatno i tu povremeno boravili. Meutim, zna se iz poznijeg vremena da se sanak-begov konak nalazio pod tvravom, u zvornikoj kasabi, pa su zbog toga sjedita zvornikih saradak-jbegova u drugim gradskim naseljima izvan samog Zvornika bila, svakako, privremena dok nije znatno kasnije njegova rezidencija bila i slubeno premjetena u Donju Tuzlu. Sudske vlasti Kadiluk Zvornik. Nema gotovo sumnje u to da je taj kadiluk osnovan odmah po turskom osvojenju Zvornika kao najznaajnijeg utvrenog grada u toj oblasti (oko 1460), premda u izvorima prvi njegov spomen nalazimo 17 godina kasnije. Naime, 9. oktobra 1477. prvi put se spominje zvorniki kadija koji je povodom zakupljivanja dravnih prihoda od slanih izvora u Donjoj Tuzli preporuio kao zakupnike dvojicu vojnih zapovjednika iz Zvornika: reisa Mur-sela, sina Timurtaova, i reisa Bahadira. 62 Zatim su 25. maja 1491. godine Bali-beg mir-i liva zvornikog grada (sandaka) i mevlana Sule, kadija zvornikog grada, te silahdari: Bali ja, emin i Mahmud, katib predstavljali odbor pod ijim su rukovodstvom i nadzorom generalno popravljeni i dograeni gradovi Zvornik i Srebrenica. Ti su radovi trajali od 25. maja do 13. septembra 1491. godine, 63 o emu u jo opirnije govoriti. Teritorij ovog kadiluka nije prelazio i na desnu stranu Drine, kao to je bio sluaj sa srebrenikim. Pripadale su mu nahije sjeverozapadno od Zvornika, tj. s lijeve strane Drine i Drinjae, i to u poetku: Zvornik, Gostilj, Dramein, Gornja i Donja Tuzla, 64 dok mu je padom srebrenike banovine bilo prikljueno i sve podruje do Save, i to nahije: Sapna, Sprea, Zavr, Teoak, Bijeljina, Ko-raj, Visori, Jasenica, iSmolua, Srebrenik, iSoko i Nenavite (Gra-daac). Ali ovo kasnije prikljueno podruje je poetkom osme
62 63 64

BBA, Maliye, No 176, fo 157 b. Bayazi kiitiiphanesi, M. Cevdet yazmalari, No 091, ftf 610. TD, No 171.

154

decenije XVI vijeka od njega okrijepljeno i razdijeljeno na "tri novoosnovana kadiluka: Tuzlu, Graanicu i Bijeljinu. Istodobno je na desnoj strani Drine bio osnovan i kadiluk Krupanj.

II
TVRAVA I NJENA POSADA

Tvrava Iako je od Turaka zateeni utvreni grad Zvonik, kako je prvobitno nazivan, smatran kljuem Drine, jer je kontrolisao ne samo magistralnu komunikaciju lijevom stranom rijeke prema Srijemu (dubrovaki put) nego i vaan popreni put koji je na tom mjestu inio skelu i prelazio u Srbiju samo utvrenje arhitektonski nije bilo ni priblino tako znaajno kao to e ono izgledati u XVI vijeku. Utvreno je, naime, da je osnovu kasnije zvornioke citadele prvobitno inila samo Velika kula, u dananjem srednjem dijelu tvrave,83 koja je vie svojim dominantnim i teko pristupanim poloajem66 negoli svojom arhitekturom predstavljala dovoljan branik na ovom vanom komunikacionom punktu. Kada se ovdje, na prelazu iz XIV u XV vijek, dolaskom vatrenog oruja mijenjao nain borbe, bilo je nuno utvrditi i kotu koja je tu utvrdu za 37 m visinske razlike nadvisivala i(407 m), pa je tako izgraeno jo jedno, vee utvrenje, tj. nastao je Gornji grad. Podignut je na dominantnoj zaravni krevitog masiva, dugoj oko 300 a irokoj 40 m, odnosno, osnovni njegov objekat bio je izgraen na prirodnoj humci dugoj 80 a visokoj 10 m. Taj grad ima oblik izduenog pravougaonika, a bio je prema dolje spojen s obje strane zatienom stazom sa Srednjim gradom.67 To se sve dogodilo prije dolaska turske vlasti, odnosno jo prije 1433. do kada je, kako se misli, Zvornikom gospodarila vlasteoska porodica Zlatonosovia, a od tada je preao u vlast despota ura rankovia.68 Od samog turskog osvojenja (1460) tvrava je poela mijenjati svoju fizionomiju. Osnovna briga Turaka bila je da ovaj izuzetno vaan punkt na isturenoj krajini dovoljno utvrde. Kako je spomenuto, sa sjevera su ovamo povremeno nadirali Maari. Ve u jesen 1464, nakon vraanja Jajca i sjeveroistone Bosne ispod turske vlasti, ugarski kralj Matija Korvin je opsjedao Zvomik,
65

MazaLi, Zvonik (Zvornik), GZM XI 1956, 251, i si. 8. 8 Tvrava je izgraena na koti od 370 m nadmorske visine, tj. na 126 m visinske razlike iznad Drine, iji nivo pod gradom lei na 144 m. 67 Vidjeti skicu grada kod Mazalia (si. 13), GZM XI, 254255. 68 Mazali, Isto, GZM XI, str. 254.

155 poto je prethodno bio zauzeo i poharao Srebrenicu. 69 Zatim je 1476, u operaciji kojom je iz turskih nuku bio otet Saibac, prodro uz Drinu despot Vuk Grgurevi, koji je takoe prvo opljakao i poharao Srebrenicu, kao i podgrae Kulata, te bio opsjeo i Zvor-nik.70 Ti dogaaji su. diktirali dalje utvrivanje i proirenje osnovnog utvrenja. Ve u prve dvije decenije turske vlasti Gornji grad je morao biti bolje uvren i proiren. To proizilazi otuda to je u njemu jo za vrijeme sultana Mehmeda II Osvajaa (14511481) bila podignuta damija, koja je nazvana njegovim imenom. Ona je morala biti podignuta odmah u poetku turske vlasti, u prvom redu kao bogomolja za posadu. Tu su odmah bile podignute i stambene zgrade za posadu i funkcionere vlasti, jer je oko sultanske da-mijje nastala i prva stambena etvrt, naijstarija mahala koju spominju turski popisi, naizvana po imenu navedene damije. Prije 1476. u Zvorniku je bila podignuta i dravna (carska) javna banja, koja se u popisu iz te godine prvi puta spominje,71 ali se ne precizira da li se i ona nalazila u okviru zidova Gornjeg .grada ili izvan njega. Trebalo je da u Gornjem gradu u samom poetku nastanu i drugi nuni objekti: atrnja za vodu, skladite oruja i itni magacin. 72 To su dokazi da je Gornji grad jo za vrijeme Mehmeda II Osvajaa 'bio donekle promijenio svoju raniju arhitekturu, bio je proiren i bolje utvren, jer je, zapravo, predstavljao i nukleus stambenog gradskog muslimanskog naselja. Kada je bio izgraen zvorniki Donji grad, tj. kada su gradski bedemi produeni od Srednjeg grada do same Drine, pitanje je koje treba rasvijetliti. Nema nigdje izriitih podataka o. tome da se radi o Donjem gradu, jer u najranijim turskim popisima utvrenje se navodi kao jedan objekat. Jo i u doba Evlije elebije (1664), koji opisuje odvojeno Gornji i Donji grad, utvrenjem u cjelini zapovijedao je jedan dizdar. Meutim, slubeni podaci o znaajnom popravku zvoimikog grada jo za vladavine Mehmedova sina, sultana Bajazia II, ukazuju, i po vremenskom trajanju te akcije, i financijskim sredstvima koja su bila utroena, kao i s obzirom na prilike koje su na toj krajini vladale u to doba kada se ugarska srebrenika banovina protezala sa sjevera, tako rei, do nadomak samog Zvornika, da se tada, najvjerovatnije, radilo o izgradnji Donjeg grada, koji bi sasvim zatvorio prolaz kraj Drine. Turci su, naime, u proljee 1491. godine preduzeli opsene graevne akcije na zvornikoim i srebrenikom gradu. Na elu komisije pod ijom su se kontrolom radovi izvodili stajao je sam zvorniki sandakJbeg Bali^beg, zatim kao lanovi: kadija zvor-nike tvrave Mevlana Sule, silahdar Dali, kao dravni emin, i
69 70 71

Thalloczy&ufflay, Povijest Jajca (14501527), Zagreb 1916, 94. JireekRadoni, Istorija Srba II, 202. TD, No 16, fo 279.

156 silahdar Mabmud, kao pisar. Radovi su zapoeli 25. maja i trajali neprekidno do 12. septembra te godine; radilo se, dakle, tri mjeseca i 23 dana.73 Finansijska sredstva upotrijebljena su uglavnom od poreza tzv. avariz-i divanive iz kojih su se namjenski i podmirivali ovakvi izdaci. Porta je razaslala nareenja na 11 kadi-luka, od kojih su neki bili i dosta udaljeni, da odreene iznose iz te stavke stave u ovu svrhu na raspoloenje zvornikom san-dak-begu. Najvee iznose uputili su kadiluci: Vuitrn, Pritina, Prizren, Brvenik i Trgovite (kod svakog kadiluka u izvoru je evidentno ita podmiruje njegov prilog). Vuitrnski kadija poslao je 96.194 ake, pritinski = 53.280, prizreinski takoe = 53.280, brveniki = 53.100 i kadija Trgovita (Roaj) = 43.380 aki. Manje iznose uputili su kadiluci: Jedrena = 14.400, Malkara (sandak Nikopolje) = 6.240, Corlu (sandak Vize) = 2.280, Krk Kilisa (Vize) = 2.220, IlidaKostadin (Oustendil) = 2.100 i tip = 2.100 aki. Dalje, od prihoda dravnih rudnika u Srebrenici i Sasama bilo je odreeno jo 10.000 aki, to je isplatio tadanji zakupnik tih rudnika Pavko, sin Dimitrija sa ortacima. Cjelokupna svota predviena za ovu izgradnju, dakle, iznosila je 338.574 ake. Taj iznos trebao je da podmiri: 82.429 obinih radnikih nadnica, po 3 ake dnevno; 10.620 radnikih nadnica sa zaprenom stokom, po 5 aki, i 3.780 majstorskih nadnica (zidara i dunera) po 7 i 8 aki. 74 Za ovu gradnju znatan materijal (eljezo, elik, klinci i drugo), kao i alat (uskije, krampe, lopate i dr.), bili su duni da pribave kadiluci: ustendil, IlidaKostadin i Sofija. Izvjesna oprema, alat i materijal bili su takoe razrezani na dizdare gradova Zvornika i Srebrenice. 75 U izvoru se o tom popravku u zvomiokoni i sre-brenikom gradu nigdje ne istie ta je konkretno podizano u jednom, a ta u drugom utvrenju. Sudei, meutim, po tome koliko je opreme i materijala bio duan da pribavi 'zvomiki, a koliko srebreniki dizdar, moe se rei da se ova gradnja preteno odnosila na zvonnieki, a samo malim dijelom na srebreniki grad.76 Da se neto izuzetno gradilo u okviru zvornike tvrave govore i drugi podaci. To se naroito zapaa ako uporedimo druge
72 Evlija elebija, istina, znatno kasnije (1664) za Gornji grad doslovno kae: U unutranjosti grada, na potijesnom mjestu, nalaze se tvravske kue, Ebu'l Fethova damija, skladite oruja (debhana), itni magacin, i atrnje, a na bastionima mali ahi-topovi (Evlija elebi, Putopis prevod, uvod i komentar: H. Sabanovi Sarajevo 1967, 477). 73 Istanbul, Belediye kiituphanesi (M. Cevdet yazmalari), No 091 [Obraunski (muhasebe) defter iz kraja XV vijeka], fo 610, 611. 74 Isto, fo 610. 75 Isto, fo 611. 76 Na primjer: zvorniki dizdar bio je duan da nabavi: 7 kantara i 18 oka eljeza za gradnju, 41 oku elika, te 25 kantara i 3 oke raznih veli ina klinaca; dok je, nasuprot tome, srebreniki dizdar bio zaduen samo sa 4 kantara klinaca. Slina su meusobno bila i njihova zaduenja za alat. Isti defter, fo 611.

157 sline gradnje u ovo doba. U istom izvoru, naime, nalazimo spomene o popravcima i drugih utvrenih gradova u naim zemljama. Tako je znaajnija izgradnja bila poduzeta u dobojskoj tvravi, koja je trajala od 12. juna do 31. jula 1490 (50 dana), a kotala je 50.500 aki. Popravak tvrave u Novom iu Hercegovini (Herceg--Novi) trajao je od 29. juna do 6. septembra 1492 (70 dana), a kotao je samo 8.895 aki. Popravak smederevskog utvrenja u 1489. godini iznosio je takoe samo 7.839 aki.77 Prema tome, iznos od 338.574 ake za zvorniki i srebreniki grad predstavljao je enormno veliku sumu u poreenju s popravkom dobojskog grada, koji je, s obzirom na svoj veliki strategijski znaaj u to vrijeme budui da se nalazio kao isturena taka izmeu dvije ugarske banovine, srebranike i jajake morao tom prilikom da bude znatno dograen i uvren. Sve ukazuje na to da je ova gradnja iz 1491. godine, i po znaajnim finansijskini sredstvima koja su utroena, kao i s obzirom na vrijeme kada se to gradilo, predstavljala izgradnju Donjeg zvornikog grada. Spomenuu jo jedan podatak koji bi ukaizivao na to da su podizana etiri nova objekta. Naime, u istom izvoru, u okviru predvienih trokova izgradnje bio je uraunat i iznos od 115 aki za etiri ovna koje je trebalo prinijeti kao rtvu (kurban) u vrijeme poetka gradnje, 78 prema prastarom obiaju (poganskom, zatim hrianskom i muslimanskom) prinoenja rtve uope, a naroito na temelj nove graevine. Imajui u vidu jo jednu injenicu, a to je izgled dananjih ostataka starog grada Srebrenika (srednjovjekovnog srebreniokog utvrenja), 79 koji je, ini se, vie nego ijedan drugi utvreni grad u Bosni zadrao svoj srednjovjekovni, doturski izgled i arhitekturu reklo bi se da su Turci malo ta na tome gradu izmijenili ili dogradili. Vanjski zidovi inu zatvaraju imanji elipsast prostor, kao jaje, na ijim se polovima nalaze po jedna tipina srednjovjekovna kula.80 Kod zvornikog utvrenja, meutim, pada u oi grandiozna isto turska arhitektura. Prema tome, novi objekti na ijim su temeljima prinoeni kurbani, graeni su, po svoj prilici, svi u zvormikoin gradu.
Isto, fo 611. Isto, fo 610. Iz ovog podatka se vidi da je cijena jednog ovna izno sila 28,75 aki. 79 Ovdje je rije o srednjovjekovnom srebrenikom gradu, nazivanom u izvorima prije Turaka Srebrenik, a koji turski izvori nazivaju kal<a-i Sre brenica. Taj stari grad Srebrenica, koji se nalazi na neto vie od jednog kilometra udaljenosti iznad dananje Srebrenice (Up. H. Kreevljakovi, Stari bosanski gradovi, Nae starine I, 1953, 12'13) ne treba zamjenjivati sa znatno poznijim utvrenjem, veim od prvog, koje su Turci podigli potkraj XVIII vijeka, na malom uzvienju iznad samog gradskog naselja Srebrenice, s njene jugoistone strane, na kojoj se strani nalazi i stari Srebrenik, ali dalje i vie od prvog. 80 Takav izgled i arhitekturu od starih gradova ima samo grad Dobor kod Modrice (Up. H. Kreevljakovi, Isto, str. 21).
78 77

158 Pouzdano se zna da je 1491. godine, u okviru ovih radova, izvren popravak na damiji u spomenutoj tvravi, to je sa trokovima nabavke prostirke u damiji o emu se imao da brine sam gradski dizdar iznosilo = 2.563 ake. Ovdje je jasno da se radi o carskoj damiji iMehmeda II Osvajaa u Gornjem gradu. Isto tako je graena jedna dravna javna banja. Za nju se ne kae da se radi o popravku, pa nije jasno da li je graena nova banja, mogue u novom, Donjem grdu, ili je popravljana stara javna banja, koja je bila podignuta prije 1476. godine, i koja se, najvje-rovatnije, nalazila pored spomenute damije u Gornjem gradu. Ovdje se, naime, govori o nabavci 30 komada stakla za banju, u iznosu od 150 afci. Staklo za 'banju, zajedno sa jednim kantarom zidarskih mistrija, bilo je dopremljeno na dva (konjska) tovara iz kadiluka Skoplje, a kirija je iznosila 95 afci. Ovdje se spominju jo i tasovi (bakreni sudii za polivanje) za ibanju u vrijednosti od 30 aki. Kako se u okviru zidina Gornjeg grada u prvo vrijeme nalazila i najranija muslimanska stambena etvrt, Demat damije sultana Mehmed4iana, ona je sadravala i izvjesne duane s robom neophodnom za ivot (duan sa ivotnim namirnicama, mesnica). Tako se ovdje 1491. godine spominje popravak jedne dravne mesarske radnje, to je iznosilo 71 aku. Donji grad ima izgled istostraninog trougaonika. Njegov vrh predstavlja prvobitno utvrenje, Srednji grad, od kojeg se po strmim grebenima sputaju prema rijeci bedemi (i kule, kao dva kraka, zatvarajui potpuno prolaz kraj Drine, koja ini treu, visokim podzidom utvrenu stranicu tog trougaonika. Na oba kraka na Drini postavljene su kapije, udaljene jedna od druge 400 koraka, koje i na jednoj i na drugoj strani predstavljaju prava utvrenja. Sjeverna kapija je bila, ipak, bolje osigurana impozantnom tzv. Narin kulom, kako je naziva Evlija elebija. 81 Ti bedemi zatvaraju prostran teren, koji je, Zbog vrlo strme i krevite konfiguracije, ostao nepristupaan. Samo na uskoj povrini kraj puta, odnosno kraj Drine, izmeu dviju kapija, mogle su tokom vremena biti podignute i neke zgrade.82 S obzirom na veliinu Donjeg grada, tj. na impozantne kapij-ske kule i s njima spojena utvrenja, odnosno ina nuno vezivanje brojne posade za ove objekte, odvojene nepristupanim terenom od objekata Srednjeg i Gornjeg grada, i s obzirom na injenicu da je u svakom turskom utvrenju odmah u poetku bila podignuta muslimanska bogomolja, redovito carska, za posadu, jasno je da je i ovdje rano bila podignuta carska damija. A, ako je taj grad bio podignut 1491. godine, a smatram da jeste, onda je damija u njemu trebalo da nosi ime sultana Bajezida II (14821512).
Evlija Celebi, Isto, str. 477. Vidjeti opis i skicu (si. 8) kod Mazalia, GZM XI, 250251.

159

Evlija elebija, opisujui Donji grad, taono je odredio poloaj te damije. 83 Jo i danas vodljivi temelji jedne manje graevine sa dva odjeljenja, do Carske kapije, nasuprot velike kule (Narin), iji lijevi ugao izibija na dananju cestu kriju, po svoj prilici, temelje Carske damije. 84 U prvoj polovini XVI vijeka u okviru zvornikog utvrenog grada bila je podignuta i jedna tekija. Godine 1548, meu drugim vakufima u Zvorniku, navodi se, naime, i vakuf tekij e .pokojnog Jalhja-lbega u zvornikoj tvravi,85 to je ve ranije spomenuto. Uz tekiju je postojala i kuhinja (gostilmica), jer je u okviru rashoda tog vakufa bila evidentna i stavka >od 5 aki dnevno za hranu, a to je godinje iznosilo 1.800 aki. 86 Kuhinja je sluila za goste, putnike ili za same ftekijske dervie. Stavka za hranu bila je, inae, malena. U zvornikoj tvravi Jahja-beg je podigao i 11 duana, koje je uvakufio za izdravanje navedene tekije. Od tih duana, 1548. godine, samo 8 njih bilo je ispravno, u upotrebi, to je od zakupnine donosilo tome vakufu godinji prihod od 613 aki.87 Gdje se konkretno nalazila spomenuta tekija i duani, da li u Gornjem ili u Donjem gradu, ne moe se iz izvora razabrati.
83 Na suprotnoj strani ove (Careve) kapije nalazi se Careva damija, a pred tom damijom, na obali rijeke Drine, lei grad Narin, tj. citadela (ic kal<a) Donjeg grada (Evlija elebi, Isto, 477). Mazali, prenosei u cjelini ta Evlija kae o Zvorniku, i tumaei Evlijine stavove, napravio je nekoliko greaka. Na primjer: iako Evlija jasno kae da se damija Mehmeda Fatiha nalazila u Gornjem gradu, koju je opisao, a da se u Donjem gradu takoe nalazila Careva damija, Mazali (tumaei Evliju) te dvije damije poistoveuje kada kae: Za Fatih-Meh-medovu damiju (misli na Carevu damiju u Donjoj tvravi) veli da se nalazi u unutranjosti Donje tvrave... (GZM X, 1955, 93). Dalje, Evlija (prema prevodu S. Kemure) govorei o Gornjem gradu, kae: Ko se jedno uspne na tvravu, dok sie, otonemoi e, i zato gornja tvrava nije toliko uredna (GZM XX, 1908, str. 335). Mazali, sluei se gornjim prevodom, kae: Napominje (Mazali kae za Evliju primjedba naa) da ova gornja tvrava nije uredna, to znai da je bila vrlo zaputena (GZM X, 92). Na osnovu toga Mazali izvodi i druge zakljuke kada, govorei o Donjem gradu, kae: Tesno je bilo u toj tvravi, a vladala je u njoj verovatno i neistoa, kakvu je video Evlija u Gornjem gradu (GZM XI, 261). To je, svakako, proizvoljno izvoenje zakljuaka. Da Evlija ne govori ni o kakvoj zaputenosti i neistoi, ni u Gornjem niti u Donjem gradu, jasno je- i iz Kemurinog prevoda, premda taj prevod nije najsretniji i nije adekvatan. Ali, iz smisla cijele reenice i kod Kemure, u kojoj se za Gornju tvravu kae da nije toliko uredna, vidi se da se radi samo o slaboj naseljenosti (u originalu: ol kadar ma>mur olamamistir; premda rije ma'irmr u drugom poloaju moe da znai i uredan). Zato dr Sabanovi to mjesto ispravni je prevodi kada kae: Zbog toga Gornji grad nije mogao biti toliko nastanjen {Evlija elebi, prema abanoviu, str. 477). 84 Vidjeti skicu kod Mazalia u kojoj su ucrtani ti ostaci, GZM XI, 250251, 255. 85 BBA, TD, No 260, fo 178. " Isto. 87 Isto.

160 Isto tako se izriito ne istie feo je bio spomenuti Jahja^beg. Meutim, iz injenice to je tekiju i duane podigao u okviru same tvrave, kao i zbog toga to je za izdravanje tekije i drugih ustanova svog vakufa mogao da zavjeta i feudalne prihode od sela Bratojevii u nahiji Drametin, 88 jasno je da je Jahja-^beg bio zvorniki sandak-ebg. Tu slubu vrio je, odnosno utemeljio svoj vakuf, u vremenu poslije 1533. a prije 1548. godine, kada se ve navodi kao pokojni. Posada U prvo vrijeme turske vlasti u usloviima kada je zvornika oblast predstavljala isturenu vojnu krajinu, a posebno poslije osnivanja zvornikog sandaka oko 1480. godine, kada je Zvornik postao sjedite komande sve operativne vojske za cijeli sandak zvorniki grad je bio zaposjednut brojnijim odredima graniara--dnevniara. Takav strategijski znaaj isturenog uporita Zvornik je imao od njegovog osvojenja (1460) pa sve do propasti Ugarske na Mohau (1526), odnosno do obaranja ugarske jajake banovine (1528). Nema podataka o kompletnim efektivima zvomike posade iz ovog vremena; postoje vijesti o jaini samo nekih rodova. Sigurno je, meutim, da su u tom gradu bili znatnije zastupljeni svi rodovi ulutfedijske tvravske vojske. To su: mustahjfizi, azapi, farii <(= konjanici), martolosi i tobdije. 89 iLogino je da je posada tog grada bila brojno znaajnija od posada drugih susjednih gradova {Srebrenica, Kulat, iPerin, Teoak). iStavie, zvorniki grad je bio centar odakle su namirivane posade drugih gradova. Njihove novane plate bile su od strane centralnog mal-defterdara odreivane iz raznih dravnih mukata, koje su njihovi zakupnici isplaivali ovlatenim zastupnicima i(havala) tih posada. Iz ovog ranog perioda pronaeni su podaci o jaini samo dva roda vojske izvornike tvrave: martolosa i azapa. Godine 1476. spominje se ukupno 107 martolosa, uvara zvomike tvrave, koji su primali plate (dnevnice) u novcu. Evidentirani su u dvije skupine. Prva, koja vri martolosku slubu, a potjee od varokog stanovnitva, koje je na temelju carskog nareenja osloboeno od haraa, ispande, uurova i ivanskih nameta.90 Bilo ih je 31 domainstvo, a sinovi su i braa (ranije sipomenutog (varoikog) staIsto. Up. A. Handi, Prilog istoriji starih gradova u bosanskoj i slavon skoj krajini pred kraj XVI vijeka, GDI BiH, XIII, 1962, 321339. 80 BBA, TD, No 16, fo 278. 91 Njihova imena vidjeti kod varokog stanovnitva bilj. 116.
89 88

161 novnitva.91 Za drugu skupinu, od 76 kua, istie se da su to: martolosa koji su doli sa strane.92 Dvije godine kasnije nalazimo podatke ne samo o broju mar-tolosa nego i o broju azapa, kao i o tome iz kojih su dravnih prihoda isplaivane njihove plate. U evidencijama o zakupljivanju rudnika Novo Brdo u vuitrnskom sandaku, o prihodima i rashodima tog rudnika, zavedene su dnevnice za 156 zvornikih azapa sa svojim starjeinama, kao i dnevnice za 100 zvornikih martolosa. Tromjesena plata spomenutih azapa iznosila je 57.540 aki (ukupna dnevnica = 673 ake), a plata martolosa za isti period 18.766 aki (ukupna dnevnica = 212 aki).93 Sljedei podatak koji govori o platama zvornikih azapa nalazimo u prihodima rudnika srebra u Srebrenici i Sasama iz 1479. godine. Iz prihoda tih rudnika isplaivane su dnevnice za 155 zvornikih azapa i njihovih starjeina, to je za tri mjeseca, od 15. aprila do 13. jula 1479, iznosilo ukupno 56.17.3 ake (ukupna dnev82 TD, No 16, fo 278279: Martolosi, koji su doli sa strane, primaju platu: Dimitrain, zapovjednik haramija (haramibaa); Hrlia, sin Radovana; Vlaivoj, njegov brat; Nikola, s. Vukaina; Milodina, s. Vladoja; Stepan, s. Stoje; Toor, s. Filipa; Radivoj, s. Radice; Radonja, s. Hrlie; Radomil, s. Vukca; Kraguj, s. Radivoja; Petar, vlah; Milovan, s. Pribila; Radia, s. Rajka; Vuehna, s. Radosava; Milko, s. Radovana; Vladisav, s. Lazara; Stepan, s popa; Vukal, s. Radivoja; Nikola, s. Radivoja; Stani, s. Radoja; Tvrdolj, s. Maka; Milain, s. Vlada; Pavo, s. Zivka; Nikola, s. Bogdana; Miklo; Bogdan, s. Prijana; Vladko, s. Pribile; Pava, s. Prijana; Jovan, s. Vladivoja; Vuk, s. Vuehne; Rado, s. Lazara; Vukmir, s. Tripka; Jovan, s. Kraguja; Radosav, s. Moina; Petar, s. Filipa; Radko, s. Drbeia; Vuk Dositovi; Radia Moila; Milko, s. Radosava; Radia, s. Obradka; Tvrtko, s. Vladia; Bla, s. Vladisava; Radivoj, s. Bratisava; Stepan, s. Raaina; Vlaivoj Vladkovi; Milan, s. Vladka; Radoin, s. Jerine; Toma, s. Milica; Radovac Sini; Jovan, s. Mila'ina; Radivoj, s. Nikole; Tijak, kova; Vuki^ s. or-ina; Radivoj Vuki; Matija, s. Kate; Radia, s. Martinia; Pava, s. Radaa; Martin, s. Tominka; Vlkosav, knez; Petar Marovi; Radia Bogi; Dimitrij, s. Radice; Radan, s. Raaina; Boidar, njegov sin; Andrija, s. Radonje; Jovani, s. Vilica; Miladin, s. Boljaka; Radivoj, s. Vladimira; Tvrdko Ma-konji; Vukain, s. Dobruna; Dabiiv, s. Radivoja; Boidar, s. Dabie; Radovan Kosti; Radetko Trbin; Boidar, s. Stepana. 93 BBA, Maliye, No 176, fo 104 b. Iz tog deltera se vidi da su prihode rudnika Novo Brdo bili zakupili u zajednici dvojica zakupnika: Karaoz i Dafer, u tri godine za 1,064.000 aki. Perfektuiranje tog zakupa proveli su i intabulirali u defter, dana 7. septembra 1477: Mevlana Sinan-elebija, kadija u Novom Brdu; Alija Vidinlija, emin u tom rudniku, i Alija, pisar u istom rudniku. U narednoj licitaciji tog rudnika, koju je provela ista komisija, neki Ishak, sin Sinanov ponudio je, 16. marta 1479, iznos vei za 100.000 aki, pa je on postao zakupnik u daljnje tri godine za 1,164.000 aki. Osim zvornikih posada (azapa i martolosa) iz prihoda Novog Brda isplaivane su u ovo vrijeme jo posade gradova na naem podruju: Ku-lata u Hercegovini (43 nefera mustahfiza), kao i gradova Smedereva i Gozence (ukupno 650 azapa sa starjeinama).

11 Godinjak Drutva istoriara BiH

162 nica = 657 aki).94 Kada je poznat broj azapa i martolosa, nije teko dobiti predstavu o priblinom 'kontingentu cjelokupne zvor-nike posade. Kako je, naime, u drugim pograninim gradovima broj mustaJhfiza redovito iao uporedo s 'brojem azapa, a broj konjanika takoe bip znaajan, u svakom sluaju znaajniji od broja martolosa, te kako je obino bila zastupljena i po 12 ode (desetina) tobdija,96 moe se, prema tome, rei da je u to vrijeme ukupan broj vojske u zvornikom' gradu iznosio oko 550 ljudi. Tada je u svima pograninim gradovima dobar procenat otpadao na vojnike iz udaljenijih, istonih sandaka, kao to je, uostalom, dobar broj spahija uope u naim krajevima bio dovoen sa strane. Prve vijesti o stalnim timarima zvornike posade, odnosno o poetku prelaenja ulufedija u timarlije, datiraju poslije obaranja ugarske srebrenike banovine i irenja turskih granica na ovoj strani do Save. Poetkom 15)20. godine spominju se samo timari gradskog 'dizdara i gradskog kapidije. Tadanjem dizdaru Mustatfi je, 16. aprila 1520. godine, bio dodijeljen dio prihoda od sela Cer-nik u zvornikoj nahiji, u iznosu od 585 aki, kao dio njegovog timara. Neto ranije (izmeu 1512. i 1520) zvornikom kapidijd Karadi pripali su, meutim, u timar izvjesni dravni prihodi u samom iZvorniku, koji e se kasnije, kada 'posada u cjelini dobije timare,' uklopiti u carske mukate i davati u zakup. Njegov timar iznosio je tada 1.248 aki godinje, a sastojao se od prihoda dravne bozadinice u Zvornifeu, 360 aki; od zakupnine dravnih duana u zvornikoj tvravi, 360 aki; od mukate (za zemljite) dva duana, 168 aki; i od zakupnine dravne mesarske radnje u varoi zvornike tvrave, 360 aki godinje.96 Iz istog vremena (oko 1512) navode se u zvornikoj tvravi dva malena specijalna demata, bolje ode, i to: tobdija i raznih majstora, kao ulufedije. Za prvi se kae: demat tobdija primaju platu, vre slubu zapovjednik tobdija 1, tobdija 7. Za drugi, koji je konibinovan, stoji: demat oklopnika (de-bedi), nedera, streljara i kovaa primaju platu i vre slubu zapovjednik debedija sac (obinim) debedijama 3, nedara 2, streljara li kovaa 2. 97 Ovaj podatak govori da je u to vrijeme sva posada u gradu, izuzimajui dizdara i kapidiju,
84 BBA, Malive, No 176, fo 102. Iz tog izvora se vidi da je prihode rudnika Srebrenice i Sasa, zajedno sa drugim prihodima koji su pripadali toj muka ti, bio zakupio Dubrovanin Martin, nastanjen u Srebrenici, u tri godine, poevi od 23. novembra 1478, za 900.000 aki. Taj zakup je perfektuirao Mevlana Bedruddin, srabreniki kadija, dana 14. juna 1478. Iz prihoda tih rudnika isplaivane su u to vrijeme jo posade u tvravi Zabljak, u Zeti (100 azapa sa starjeinama, ukupna dnevnica = 421 aka) i u tvravi Sokol, u zemlji Lazarevia, s desne strane Drine (29 nefera mustahfiza, ukupna dnevnica = 141 aka). 85 Up. A. Handi, Isto, GDI XIII, str. 329, 330. BBA, TD, No 171, fo 20. 7 Isto, fo 1.

163 bila jo ulufedijska. Meutim, jo tada je uoljivo smanjivanje efektiva u tvravi. Umjesto ranijih 100 martolosa sa platom, ostalo ih je sada samo 51 kua. Bili su podijeljeni na pet buljuka po 9 ljudi, sa buljugbaama (serbuljuk) na elu, a zapovijedao je svima glavni njihov zapovjednik (sermartolosan). Za njih se kae: dlemat martolosa koji primaju platu, vre;slubu, a stanuju u varoi Zvorniku. 98 Isto tako, od ranije 31 kue sinova i brae spomenutih martolosa ostalo je bilo samo 6 kua: to je demat sinova i brae martolosa, koji ne primaju platu, slube tvravi; haraa i ispende ne daju.99 U Zvomiku je, dalje, evidentno d drugo hriansko povlateno stanovnitvo (katoliko i pravoslavno), ija je sluba bila vezana za tvravu i odbranu, i koje je prema vanosti te- slube bilo 'klasificirano u svojim poreskim povlasticama. Najbrojniji je bio: demat hrdianamusellema, koji ne daju haraa ni ispende, slue tvravi 74 (kue, 2 udovike kue i 2 kue (novih) muslimana. 100 Za ostalih jo 50 hrianskih povlatenih kua, klasificiranih u etiri grupe,101 ne istie se da slue tvravi, ali su, svakako, i ti stanovnici na izvjestan nain sluili odbrani. Ovdje je vidljiv proces ustaljivanja jednog stanovnitva koje je ovamo doseljavano sa strane, kao martoloko sa platom da uva utvrenje. Ono se stalno naseljavalo u Zvorniku, zatim prelazilo u druge kategorije, tj. pre-stajalo da bude ulufedijsko, nego je za svoje slube bilo samo povlateno u porezima, u srazmjeri vanosti tih slubi. Sve do neto poslije 1528. godine posada zvornikog grada primala je dnevnice u novcu, tj. jo uvijek je to podruje tretirano kao krajina. Plate su im isplaivane, kao i ranije, iz prihoda rudnika srebra i olova u Srebrenici i Sasama.102 Poslije Monaca (1526), te propasti jajake banovine (1528) i poslije poduzetih turskih osvajanja u Sremu, zvorniki grad, kao i drugi utvreni gradovi u ovom podruju, znatno su izgubili od svoje dotadanje strategijske vanosti. Ta oblast postala je zaklonjena drugim utvrenim gradovima du Save i u Sremu, pa su graniarske posade u njenim tvravama (Zvornik, Srebrenica, Ku-lat, Perin, Teoak, Soko i Srebrenik) bile zamijenjene stalnim timarlijama, i brojno bile znatno smanjene. Promijenjen je bio i njihov sastav. Pravi graniari bili su pomjereni u isturena granina utvrenja (Gradaac, Brko, Novi na Savi, Noaj i abac), a gradove u unutranjosti zaposjeli su preteno domai ljudi timar li je. Neto prije 1533. bili su uspostavljeni stalni timari posade zvornikog grada, kao i drugih okolnih gradova. Iz te godine imamo prvi poimenini popis tih posada, iz ega se vidi njihov sastav i 8 Isto. M Isto. 100 Isto. 101 Isto. 102 BBA, Maliye, No 656, fo 216, 217, 232, 233. 11

164 organizacija. Zvornika posada sastojala se od samih mustahfiza timarlija, svega 120 vojnika, zajedno sa komandnim osobljem, odnosno ukupno 118 timara {etvorica uvara vrili su slubu naizmjenino i po dvojica uivali jedan timar). Bili su razvrstani na buljuke, koji su u tvravama po svojoj jaini odgovarali, uglavnom, odama. 103 Da li je u ovo vrijeme postojalo tu pored mustahfiza timarlija jo i neto graniarskih, odreda dnevniara: azapa i martolosa, raspoloivi izvori o tome nita ne govore. Meutim, vjerovatno je da je i takve vojske u gradu jo bilo, jer se i 1533. godine spominju znatnije povrine vinograda tvravskih mustahfiza i azapa u Zvomiku.104 Zbog toga je cjelokupna posada zvor-nikog grada, svakako, iznosila neto vie od oznaenog broja timarlija. Timari mustahfiza nalazili su se prvenstveno u blizini samog grada, tj. u zvornikoj nahiji, ali, takoer, i u drugim udaljenijim nahijama; ukratko, bili su rasuti u 16 manija (Zvornik, Srebrenica, utom, Kulat, Gostilj, iSprea, Drametin, Teoak, Zavr, Bijeljina, Gradaac (Soko), abac, Raevina, Ptiar d Jadar). Novane vrijednosti tih timara kretale su se od 1.400 a'ki, kolike su timare imali svi obini neferi, do 4,000 aki, koliko je iznosio dizdarov timar. Dizdar, po imenu Evlija, imao je rang age mustahfiza. Njegov ehaja, Nesuh, uivao je timar od 3.000 aki. Znaajnije timare imali su jo zapovjednik tobdija (sertopijan) = = 2.100 i zapovjednik debedija (serdebedijan) = 2.000 aki. Neto vee od obinih timara imali su i specijalizovani majstori--mustahfizi, iji su zanati bili nuni za odravanje utvrenja, oruja i opreme, kakvih je majstora obino bilo na broju oko jedne desetine.105 Njihovi timari iznosili su po 1.700 aki. Toliko su iznosili i timari svih obinih tobdija. I oni su bili malobrojni, obino po jedna desetina. Po svom porijeklu, mustahfizi su bili domai elemenat. Ne istie se ni za pojedince da su porijeklom iz daljih, istonih sandaka, ali ih je bilo znatno iz udaljenijih podruja u naim zemljama. Tako, na primjer: za osmoricu se istie da su iz Bosne; etvorica iz Hercegovine; osmorica iz Zvornika; dvojica iz Teoaka; jedan iz Vidina; jedan iManastirlija (Bitolj); jedan iz Uzica; jedan iz Dobruna; jedan iz Viegrada; jedan iz Aladahisara (iKruevac), a za mustahfiza Aliju se istie da je Maar.106 Dobar broj, istina, bio je porijeklom od bivih janjiara (kol). Za njih 12 istaknuto je da su sinovi kola. 107
Vidjeti A. Handi, Isto, GDI BiH XIII, 1962, 327. TD, No 173, fo 62. 105 Poimenino se navode samo: Hizir, zam/berekija (zemiberek = vrsta bacaa); Hajdar, streljar (= pravi strijele); Hasan, kova; Alija, nedar; Mustafa, nalundija TD, No 173, fo 4864. io6 TD> No 173i fo 48^64. Isto.
104 103

165 Kao mustaihfizi tretirani su i slubenici damije Mehmeda Osvajaa u Gornjem gradu, i, ini se, jo i slubenici druge tvrav-ske damije. Navode se etvorica taikviih mustahfiza. Mevlana Bedruddin, hatib (= propovjednik) imao je timar od 2.200 aki; vei, dakle, za 100 aki od timara zapovjednika tobdija.108 Imam Pir Alija i mujezin Behlul Sufi uivali su timare po 1.400 aki, kao i obini mustalh&i. Zatim se spominje Pir Ali-hoda, sa timarom od 1.500 aki.109 U periodu od 1533. do 1548. sastav zvornike posade ostao je isti. Polovina ranijih vojnika ostala je u istoj slubi za tih 15 godina. Evlija-jaga je stalno gradski dizdar, tu su 'uglavnom i sve stare tobdije i zanatlije, kao i drugi. Uoljiva je i dalje tendencija smanjivanja broja mustahfiza. Umjesto ranijih 120 vojnika, 1548. evidentno je bilo njih samo 106. no Od komandnog osoblja, pored dizdara i ehaje, navode se estorica buljugbaa, zapovjednik tobdija i zapovjednik debedija; to znai da je postojalo najmanje est buljuka obinih mustahfiza i po jedan buljuk tobdija i debedija. Izriito se spominju estorica tobdija i samo dvojica debedija. Isto tako su evidentna samo petorica zanatlija. 111 Visina svih timara ostala je nepromijenjena, izmeu 1.400 i 4.000 aki. U daljem periodu broj posada je smanjivan, ne samo u zvor-niokom nego i u drugim okolnim gradovima, kao rezultat daljih osvajanja i proirenja turskih posjeda i na cijeli Srem i Slavoniju. Godine 1570. u zvornikom gradu bila su evidentna samo 84 mustahfiza, zajedno sa komandnim osobljem. U tome omjeru smanjivane su posade i u svima drugim gradovima zvornikog sandaka, a neki gradovi, koji vie nisu imali strategijski rezon, sasvim su naputeni. Tako je prije 1570. bio naputen grad Perin, na Drinjai, koji je 1648. imao svega 9 stalnih mustahfiza,112 a kasnije se njegova posada ne spominje. I poslije te godine smanjivan je broj posada u tim gradovima.
108 Isto, fo 48; Postojanje dviju odvojenih slubi: hatiba i imama, koje je obino vrio jedan slubenik, i to same hatibske sa velikim timarskim iznosom od 2.200 aki, ukazivalo bi, mislim, na postojanje dvije carske damije: jedne, sultana Mehmeda Fatiha, u kojoj je Mevlana Bedruddin bio hatib i ujedno imam, i druge manje, u kojoj nije postojala sluba hitabeta, u Donjem gradu, u kojoj je slubu imama, vjerovatno, vrio spomenuti Pir Alija. Da je to tako vidi se po tome to je ve 1548. bilo evidentno da su imamsfca i hatibska sluba bile spojene u jednu, sa istim iznosom timara. Tada je bio zabiljeen: timar Mevlana Demira, hatiba i imama asne damije u zvornikoj tvravi, u iznosu od 2.200 aki (TD, No 260, fo 405), dakle, umjesto Bedruddina, koji, vjerovatno, nije vie bio iv. 108 Da je i Pir Ali-hoda vrio neku vjersku slubu, vidi se po tome to se on kasnije navodi i s nazivom Mevlana. On se, naime, u istoj slubi spominje tu i 1548, i to pod knenoim Mevlana Pir Ali, eenbulijuk sa istim timarom, od 1.500 aki .(TD, No 260, fo 412, 413). 110 TD, No 260, fo 415430. 111 Isto, fo 415430. To su: Hasan, kova; Hajdar, streljar (spomenuti su ranije); Ferhad, kamenjar; Iskender, nedar (duner); Sirmerd, kroja. 112 TD, No 260, fo 451453.

166 III
GRADSKO NASELJE

Varo Na kakvom nivou razvijenosti su Turci mogli da zateknu zvorniko podgrae, dovoljno je ukazala svojim radom D. Kova-evi-Koji. 113 Zvornik je poetkom etvrte decenije XV vijeka predstavljao relativno razvijeno varoko naselje sa dosta prometnim trgom. Tu je 'bila brojna kolonija dubrovakih poslovnih ljudi, trgovaca i zanatlija, od kojih su neki bili stalno nastanjeni, posjedovali kue, zemlje i vinograde. U izvoznoj trgovini Dubrovana u Zvomiku posebno mjesto je zauzimalo srebro i olovo, s obzirom na blizinu takvih rudnika (Srebrenica, Sase, Olovo i drugi manji rudnici). U uvoznoj i -tranzitnoj (trgovini spominje se raznovrsna roba: razne tkanine, noevi, oruje, kaike, viljuke, pojasevi, oprema za konje, afran, odjea i drugo. Dovoljno je jo spomenuti da se tu od 1425. do 1428. navode petorica dubrovakih zlatara.114 Priblino na takvom nivou Turci su mogli i da zateknu zvomiki trg oko 1460. godine. Gdje se konkretno nalazila stara zvornika varo, nije teko utvrditi. Ona nije bila direktno naslonjena ma tvravu, nego se sterala znatno nie, tamo gdje su se sastajala dva stara puta, onaj koji je od pravca Vrhbosne iao preko dananjih Sekovia i Pa-prae, pa kroz dananje selo Kulu, kraj samog Gornjeg grada, i sputao se prema Drini, gdje je (negdje kod dananje zgrade Robne kue) izlazio na magistralni put koji je vodio lijevom stranom Drine. Upravo tu, na breuljku, bolje u strani okrenutoj prema suncu, nalazila se i crkva svete Marije, uz koju je bio i franjevaki samostan.115 Dio zidova te crkve sauvan je do danas. Na tom breuljku, koji se poput izduenog sedla iz podnoja tvrave, s njene sjeveroistone strane, sputa nanie prema Drini, prema spomenutoj raskrsnici putova, koji se breuljak danas maziva Mahala (Demat) Fetihija, irila se nekada stara hriianska varo. Od Srednjeg utvrenja posebno, koje je i najranije nastalo, pruao se otvoren vidik dolje na varo u razdaljini, po prilici, 1,5 km zrane linije. Nema pojedinosti u izvorima o tome pod kakvim su okolnostima Turci zauzeli Zvornik, da li je to bilo mirnim putem, kao rezultat okupacije Despotovine t(1459) to je vjerovatno ili
113 D. Kovaeevi-Koji, Zvornik (Zvonik) u srednjem vijeku, GDI BiH XVI, 1965, 1935. 114 Isto, str. 30. 115 Toj crkvi zavjetali su izvjesne novane iznose 1 nekretnine ne samo dubrovaki trgovci iz Zvornika nego i poslovni ljudi iz Srebrenice, Isto, GDI XVI, str. 30,

167 oruanim akcijama. Ta injenica je svugdje bila vrlo vana za dalju sudbinu samog naselja i njegovog stanovnitva. Osnovna briga Turaka bila je dovoljno obezbjeenje tvrave. Zbog toga su uoljive mjere u tom smislu. Te mjere su, ujedno, znatno doprinosile mijenjanju etnike fizionomije ovog kraja. Turci, naime, dovode novo, pouzdanije stanovnitvo, vlakog porijekla, koje je predstavljalo bazu u regrutovanju vojnikih odreda, tj. martolosandnevniara, uvara zvornike tvrave i drugih okolnih tvrava, kao i cijele ove oblasti. Ovdje je vidljiv fragmenat jednog ireg procesa usmjeravanja kolonizacije vlaha stoara iz Hercegovine, Crne Gore i Srbije u ovu strategijski i privredno vanu graninu oblast sjeveroistone Bosne. Tako su se u drugoj polovini XV i poetkom XVI vijeka izvjesni vlaki radovi (Ba-njani, Rudinjani) za koje se pouzdano zna gdje im je bila starina u Hercegovini ili Crnoj Gori mogli ubicirati kao brojnije naseljeni oko utvrenih gradova Maglaja i Teoaka. Isti je sluaj bio i sa zvornikim podrujem. Iz najranijeg sauvanog popisa zvornikog kraja, koji je obavljen 16 godina po potpadanju Zvornika pod tursku vlast (1476), saznajemo interesantne podatke o broju i strukturi stanovnitva zvornikog podgraa. Stie se, meutim, utisak ne samo o tome da je to evidentirano stanovnitvo samo manjim svojim dijelom staro zvorniko stanovnitvo, nego i o tome da taj popis ne sadri ni sve stanovnitvo koje se nalazilo u vrijeme popisa; popisano je uglavnom njegovo povlateno stanovnitvo. Da je to tako govore izvjesni podaci sadrani u tome defteru. Taj popis, ipak, predstavlja vaan izvor za prouavanje demografske strukture u Zvomdku osmog decenija XV vijeka. Evidentirano je na prvom 'mjestu, kako popisiva doslovno kae: stanovnitvo samog mjesta Zvornika osloboeno od davanja haraa, ispene, uurova i divanskih nameta; posjeduje asni hu-kum Negovog velianstva mog sultana neka je vjena njegova vladavina. Tu je poimenino navedeno 31 domainstvo. Da je ono staro varoko stanovnitvo dokaz je to to je tu zabiljeeno i nekoliko zanatlija.118 Takvog je stanovnitva, meutim, neto prije 1476, bilo gotovo jo toliko domainstava, jer se tu dodaje primjedba iz koje je ujedno vidljivo za kakve je slube bilo vezano spomenuto poresko osloboenje: Uistinu pedeset i petorici nevjernika izdat je carski hukum, a od njih je ostalo 31 nefer; oni preteno vre martoloku slubu.
116 TD, >No 16, fo 278: Vuk, sin Miraa; Milocina, s. Pribisava; Milain, s. Rose; iro, s. Boje; urica, s. Veseljka; Radovac; Vukal; Gojisal, s. Mi-lata; Nikola, s. Rasica; Mili, s. Zivka; or, s. Dobre; Radia, s. Radosava; Radolj, s. trgovca; Radonja, s. Brajina; Radovan, s. Dotorodola; urica, uster; Radun, s.Strgaa; Miladin, s. Buolara; Mihail, s. Blaa; Stepan, s. Vojina; Peko, kova; Stepan, s. Radaiina; Vukle, s. Boldce; Radota, uster; Vuki, s. Stojde, ura, s. Radice; Radosav, s. Milica; Boidar, s. Milivoja; Radivoj, s. Miladina; Ciganin Zoran; Ivan.es, s. Milice,

168 Zatim je, kao posebna grupa, poimenino navedeno stanovnitvo za koje se kae da su: sinovi i braa naprijed spomenutih (stanovnika), vre martoloku slubu, takoe, 31 kua.117 Za njih se, kao ni za one u prvoj grupi evidentirane njihove roake, ne kae da su onartolosi, nego samo: vre martoloku slubu. Isto tako se ne naglaava da li primaju platu, pa bi se moglo misliti da su i oni samo povlateni u porezima. Ali, kako se 1478. spominje u zvornikoj tvravi 100 martolosa ulufedija, o emu je govoreno ranije, jasno je da su ovi primali plate u novcu. Oni su, naime, sa skupinom od 76 pravih martolosa (prema popisu iz 1476) inili 107 zvornikih hriana ulufedija. Spomenute 62 kue predstavljaju, svakako, dio starog, autohtonog stanovnitva zvornike varoi. Ono je jednim dijelom pristalo da vri izvjesne slube i date su mu poreske povlastice, dok je drugi dio tog stanovnitva (sposobniji i mladi) vrio martoloku slubu i primao platu. Za 16 'godina turske vlasti ovdje se, oito, mnogo ega bilo promijenilo. Prije svega, tursko zaposjedanje, ako. je i prolo bez ikakvih borbi, moglo je da izazove pomjeranje jednog dijela stanovnitva prema sjeveru. Dalje, dogodio se jedan krupan dogaaj neposredno prije ovog popisa, koji je mogao biti znaajan u daljem smanjivanju broja starog varokog stanovnitva. To je provala uz Drinu despota Vuka Grgurevia u ugarskoj slubi, koji je tom prilikom, kako je istaknuto, poharao Srebrenicu, kulatsku varo i opsjedao Zvornik. U toj akciji, mislim, treba traiti objanjenje citirane biljeke u defteru da je: 55-oricl nevjernika bio izdat carski hukum o osloboenju poreskih obaveza, od kojih je ostala samo 31 kua. Dakle, nestala 24 hrianska domainstva mogla su se u ovoj prilici milom ili silom da pridrue ugarskoj vojsci i povuku na sjever. iNa takvu 'mogunost ukazuju i spomeni hrianskog stanovnitva iz sela Glaviice koje se zateklo u Zvorniku i ispravno se dralo, te kasnije bilo povlateno. Ne spominju se ove godine stalno nastanjeni Dubrovani, kao to ih u to vrijeme nalazimo u Srebrenici, Sarajevu i Novom Pazaru. Isto tako, nema spomena o franjevcima, iako se iz kasnijih turskih izvora zna da su oni tu ostali, i da su se zadrali do kraja etvrtog decenija XVI vijeka. Ostalo stanovnitvo zvornike varoi bilo je, oito, doseljeno nakon dolaska Turaka, a prije 1476. godine. To su bile 103 hri-anske kue, podijeljene prema poreskom statusu u tri katego117 Isto, fo 278; To su: Radota, s. Milaina; Mihail, njegov brat; Radovan, brat Gire; Radia, s. Milica; Radosav, s. Rae; Nikola, s. ora; Ra-dosav, s. Zulbera; Boidar, s. Radosava; Petar, s. urice; Paval, s. Radula; Bla, njegov brat; Nikola, s. Raduna; Boidar, s. Radaina; Radia, s. Mila-dina; Radosav, s. Miladina; Tvrtko, brat Nike kovaa; Vilak, njegov sin; Vladko, njegov brat; Stepan, brat Vukia; Vladisav, brat Strgie; ivko, s. Radote; Ivan, s. Nikole; Vladko, s. Radosava; iPetar, s. Radka; Cvetko, s. Radosava; Zivko, s. Bogdana; Stepan, njegov brat; Vladisav, Zuberov; Matko, s. Bulata; Radovan, s. Vukala; Boidar, njegov brat.

169 rije. Prvu grupu su inili martolosi, 76 kua, za koje se istie: doli sa strane; primaju platu. O njima je govoreno ranije, kada je tretirana gradika posada.118 Druga grupa stanovnika od 20 kua, od kojih je 5 kua ibilo udovikih, 'bila je, takoe, kasnije doseljena. Ti stanovnici nisu bili ni u emu povlateni, tj. nisu vrili nikakvu slubu. Za njih se kae: ne vre slubu. tu su se nastanili (tavattun edenler); to su sljedei (stanovnici).119 Treu grupu inilo je 7 povlatenih domainstava koja su se doselila u Zvornik iz sela Glaviice, neto prije njegove opsade od strane Vuka 'Grgurevia, i tu se stalno nastanila. Stanovnici iz sela Glaviice koji su se zatekli u tvravi u vrijeme kada su nevjernici opsjedali zvorniki grad; budui da su se ispravno drali, osloboeni su od haraa, ispende i divanskih nameta. To su ovi koji sada stanuju :u Zvomiku. 120 Poto je selo Glaviica lealo na tadanjem glavnom putu, stie se utisak da je ovo stanovnitvo pohrlilo prema izvorniokom utvrenju u momentu kada se proulo za pribliavanje ugarske vojske sa sjevera. Na taj nain je prilikom popisa iz 1476. u zvornikom podgrau, zajedno sa martolosima, bilo evidentirano 165 domainstava. Na osnovu iznesenih podataka moe se neto rei i o etni-kokonfesionalnoj strukturi zvornikog stanovnitva iz ovog vremena. Za staro varoko stanovnitvo od 62 kue s obzirom da je zateena katolika crkva i franjevci, i da se nikakva druga crkva ne spominje moe se rei da je bilo uglavnom katoliko. Kad je rije o doseljavanju stanovnitva, meutim, postoje elementi na osnovu kojih moemo zakljuiti da je ono uglavnom bilo pravoslavne vjere. Izmeu 76 doseljenih martolokih domainstava evidentno je i ime: Stepan, sin popa, 121 to je dovoljan dokaz o njihovoj konfesionalnoj pripadnosti. A postojanje meu tim stanovnitvom i kneza (Vlkosav, knez), govori jo o vlakoj strukturi tog stanovnitva. Isto tako, spominjanje kaloijo'ra meu 20 nepovlatenih domainstava, koja su se kasnije tu nastanila, 122 govori o pravoslavnoj pripadnosti tog stanovnitva. Ne moe se, meutim, u tome pogledu nita rei za ono 7 domainstava koja su doseljena iz sela Glaviice. Ne samo stoga to je kod popisa martolosa vidljivo da je pop imao porodicu nego to su u turskim popisnim defterima samo
us pojedinana imena vidjeti u bilj. 92. 110 Poimenino: Paval, s. Vladivoja; Nikola, s. Mirke; Radovac, s. Pri-bila; Radivoj Mavnovi; RadonjaPrvosavain; Vuk, brat Radosava; Radosav, s. Stoje; Radokor Bievi; Radia Pea; Vladislav, s. Vuka; Vuki Divi; Mano, kalojor; Nikola Adija; Stepan, dijak; Vukosav, star; udovica Milica; udovica Vladisava; udovica Milica, ena Vukala; udovica Milosava; udovica Mara TD, No 16, fo 279. 120 TD, No 16, fo 279: Martin, (sin) Boka; Radain Golubac; Stepan Stria; Radia, s. Ivka 4 kue. Roaci spomenutih su: Radenko, s. Stepana; Vladko, s. Jerine; Radivoj, s. Milica 3 kue. 121 Up. bilj. 92. 122 Up. bilj. 119

170 pravoslavni svjetovni popovi evidentirani zajedno sa ostalim zemljoradnikim (rajinskim) ili vlakim stanovnitvom, i jednako bili oporezovani kao i ostali stanovnici. Katoliki sveenici su, opet, bili uglavnom samo franjevci, predstavljali su zatvoren stale, vezan za samostan, i budui da su ivjeli od milostinje, te kao takvi obino nisu obraivali izemlje, bili su osloboeni od svih poreza i u defterima se obino i ne evidentiraju. Kalojor (= isposnik) je u to vrijeme oznaavao donekle sveteniko obiljeje u organizaciji pravoslavne crkve. U oblasti Brankovia (Vuitrn, Pritina) sredinom XV vijeka sretamo po selima mnoge kalojore.123 I katoliko i pravoslavno stanovnitvo bilo je nastanjeno, i dalje se nastanjivalo, u ranije opisanom dijelu Zvornika, koji je nazivan varo. Na staru hriansku varo, oko crkve svete Marije, nadovezivala se sa zapadne strane uzvienja koje se danas zove Fethija pravoslavna (zv. srpska) varo. U njoj su bili nastanjeni i martolosi-ulufedije, a ne u samoj tvravi. To se jasno vidi po tome to su 1476. i svi martolosi bili popisani samo kao jedna kategorija zvornikog varokog stanovnitva. Zatim se, 1512, za pet buljuka martolosa-ulufedija (51 domainstvo) i izriito kae a stanuju u varoi, ikako je to ranije istaknuto. Dalje, sve do poetka druge decenije XVI vijeka nemamo vijesti o stanovnitvu zvornikog podgraa. Oko 1612. ono je ponovo popisano. U odnosu na stanje iz 1476. bio se poveao broj stanovnika. U tome meuvremenu je bilo dolo do novog doseljavanja izvjesnog broja domainstava iz okolnih sela. Zbog toga je ukupan broj ihrianskih kua (jednih i drugih) iznosio oko 200, umjesto ranije 165 kua. Osim tih, u Zvorniku se pojavljuje i stalno nastanjeno muslimansko stanovnitvo, svega 70 kua. Tako je u Zvorniku, oko 1512, bilo evidentno ukupno oko 270 kua. Hriansko stanovnitvo bilo je razvrstano prema razliitim kategorijama iz aspekta povlatenosti, odnosno prema visini i karakteru njihovih poreza. Te kategorije bile su brojnije i razliitije u odnosu na stanje prije 36 godina. Kao i ranije, neki stanovnici su za svoje slube primali platu (martolosi), drugi su za sline slube bili osloboeni svih poreza, dok su trei bili razliito povlateni, te podijeljeni u nekoliko grupa. Ujedno, to stanovnitvo je bilo razvrstano i prema tome u iji je domen pripadalo, tj. jedno je pripadalo carskom, a drugo hasu zvornikog sanak-ibega. Naj-adekvatnije e biti ako ga i ovdje iznesemo prema toj defterskoj klasifikaciji. a) Carskomu hasu pripadale su sljedee kategorije: 1) demat martolosa primaju platu, vre slubu, a stanuju u varoi zvornike tvrave, 51 kua (1 zapovjednik, 5 buljugbaa i 45 obinih martolosa);
BBA, Maliye, No 2m; Opirni popis iz 1455. godine.

171 2) idemat sinova i brae martolosa ne primaju platu, slue tvravi; ne daju haraa niti ispende, 6 kua; 3) demat hriana, tov. musellema ne daju haraa i ispende, slue tvravi, 78 kua. Od tih, dvije kue bile su ve zavedene kao muslimansike (novi muslimani), a dvije kue udovike; 4) demat hriana, potomaka musellema iz sela Glaviice, koji stanuju u Zvorniku osloboeni su od poreza: haraa, ispende i divanskih nameta, 6 kua; 5) demat hriana koji su dola sa strane, nastanjeni su u Zvorniku daju hara, dspendu i urove, ne daju samo divanske namete, 28 kua. Od tih, jedna kua je bila na batini, a tri kue udovike. 124 to) Sandak-begovom hasu pripadali su porezi sljedeeg stanovnitva u Zvorniku: 1) demat hriana koji su doli iz sela: Dubrava, Krievia i drugih, stanuju u Zvorniku daju hara, ispendu i urove; prihod 946 aki;125 2) demat hriana iz sela Glaviice koji stanuju u Zvorniku daju sandak-begu na ime filurije od svake kue po 50 aki, iznos 100 aki;126 3) demat hriana koja stanuju u Zvorniku ne daju haraa, a na ime ispende i urova daju sandak-begu od kue po 50 aki, iznos 620.12T Ukratko, u Zvorniku je oko 1512. godine bilo evidentno neto preko 200 hrianskih kua, raunajui tu i martolose-ulufedije. U periodu poslije 1512. dogodile su se, meutim, znaajne promjene u razvitku zvorndkog podgraa. Oito je da padom sreTD, No 171, fo l. TD, No 171, fo 9. Samo, ovdje se ine navodi broj kua, ali prema visini feudalnog prihoda od 946 aki, koji je obuhvatao samo ispendu i urove, moglo ih je biti 2025 kua (na primjer: 20 kua na ime ispende plaale bi 500 aki; srazmjerno tome, iznos od 446 mogao se odnositi na naturalne poreze, urove). Selo Dubrave odgovara, vjerovatno, selu Ravne Dubrave, staro ime za dananje selo Tri, na glavnom putu, sjeverno od Zvornika. Pod starim imenom spominje se to selo jo i 1528: selo Tri ili Ravne Dubrave (TD, No 405, fo 76), a kasnije samo: selo Tri, vjerovatno, po doseljenim vlasima Triima. Selo Krievii je danas poznato selo sjeverozapadno od Zvornika, ranije u okviru manije Sapna. 1M TD, No 171, fo 9; Ovdje je jasno da se radi o 2 kue. 127 Isto, fo 9; Iznos od 620 aki znai zapravo 13 kua, od kojih je jedna udovika mogla da plaa samo 20 aki, to iznosi 620. Naime, ovo stanovnitvo pod br. 2 i br. 3 u izvoru je evidentirano i u okviru carskog hasa, jer je ono iz izvjesnog aspekta pripadalo i tome hasu, s tim to je bilo oznaeno da poreze daje sandak-begu. Meutim, ovdje ga nisam navodio i u okviru carskog hasa, jer elim samo da pruim podatke o cjelokupnom broju kua u Zvorniku.
125 124

172 brenike banovine (1512) i irenjem turskih granica do Save stanovnitvo koje je vrilo martoloku slubu i(ulufedije ili samo u porezima povlatene kategorije) dobrim dijetom se bilo povuklo prema granici, iu podruja oko sjevernijih utvrenih gradova u toj oblasti. Dalje, osjeala se stalna fluktuacija katolikog stanovnitva prema sjeveru, u podruja sa jaom katolikom bazom, koju su fluktuaciju pojaavali turski vojniki uspjesi: propast Ugarske (1526) i konano pad Jajca (1528). Zbog toga je u zvornikom podgrau poeo rapidno da opada broj starog stanovnitva. Uporedo s tim, i u uoj zvornikoj okolini, u zvornikoj nahiji koja se protezala du magistralng puta sve do Teoaka, mijenjala se etnika fizionomija. Tu se ustaljivalo stanovnitvo vlakog porijekla, kao uvari te komunikacije (vojnuei, denbenidije). S druge strane, otklanjanjem opasnosti od ugarskih provala uz Drinu stvoreni su u ovoj oblasti povoljniji ulo vi za razvitak gradskih naselja sa orijentalno-muslimansko>m fizionomijom, a pogotovo za Zvornik, dobro utvren, u kojem je bilo sjedite sandak--bega zapovjednika cjelokupne operativne i tvra vske vojske u sandaku. Kao prvi vanjski znak stvorene bezbjednije situacije bilo je uspostavljanje stalnih mustahfiza-timarlija u Zvorniku i okolnim utvrenim gradovima. Zbog svih tih okolnosti bio je pojaan i proces islamizacije poveavao se broj muslimanskog varokog stanovnitva. Jednim dijelom islamizacijom, a jo vie spomenutim pomjeranjem varokog stanovnitva prema sjeveru, ubrzo se mijenjao odnos hrianskoig i muslimanskog stanovnitva ovog pod-graa. Od ranijeg broja hrianskog stanovnitva, oko 200 kua, do 1533. ostalo ga je svega 29 kua sa 7 mudereda '(= inokosni odrasli muki lanovi). Kao i ranije, bilo je uglavnom povlateno; 25 kua sa 6 mudreda bile su musellemske, od kojih su 12 kua imale batinske zemlje, to je, donekle, dokaz da su ti stanovnici bili starenici. Vrili su, svakako, neku slubu u vezi sa tvravom, jer inae ne bi uivali poresko osloboenje. To stanovnitvo pripadalo je formalno hasu zvornikog sandak-bega. Muslimansko stanovnitvo, naprotiv, bilo se znatno povealo, od ranije manjine postalo je veina, brojalo je ukupno 113 kua; a pripadalo je carskom hasu.128 Neto poslije te godine nestalo je u Zvorniku crkve sv. Marije, sa franjevakim samostanom. Kada i na koji nain su franjevci napustili Zvornik, domai izvori se ne slau. Dok fra M. Nedi pripovijeda da su Turci poruili samostan 1523. godine, a redovnika Taiju ubili na grozan nain,129 dotle Batini kae da su oni franjevake zigrade zapalili, a crkvu sv. Duha pretvorili u damiju 1533. godine. O spomenutom ubistvu redovnika Tadije, meutim,
TD, No 173, fo 11. Fra M. Nedi, Stanje redodravne Bosne Srebrene, akovo 1884, 63; I prema Kipertu, samostan je bio razoren 1523 (up. O. Blan, Reisen in Bosnien, Berlin 1877, 208).
129 128

173 Batini nita ne spominje.130 I Pavle Rovinj anin opisuje odlazak franjevaca iz Zvornika slino kao i Batini, i stavlja taj dogaaj u 1533. godinu. 131 Fojnika kronika, meutim, biljei da je zvor-niki samostan poruen 1538. To miljenje zastupa i Jeleni, 132 s tim to' se on ovdje ispravlja, navodei Fermendina, koji spominje poziv zvomikom gvardijanu na crkveni kapitul 1539,133 iz ega bi proizlazilo da je samostan postojao sve do te godine. ta kau o tome turski izvori? .Prema popisu koji je obavljen upravo 1533. godine, crkva u blizini zvornike tvrave bila je evidentna, a posjedovala je tada i izvjesne zemlje. Umjesto urova plaala je globalno 150 aki godinje zvomikom kapidiji, mu-stahtfizu Veliji iz Teoaka, u iji su timar ti prihodi spadali. 134 Fratri su tada imali i jedan mlin koji su neto kasnije prodali tvravskom dizdaru, Evlija-aigi. Ne istie se, meutim, datum kada je ta kupoprodaja izvrena. Taj podatak o im<ulkovnom mlinu, koji je Evlija-aga kupio od redovnika na osnovu kadijinog budeta, evidentiran je u popisu iz 1548, ali se vidi da se to dogodilo neto ranije. Iz tog popisa razabdrerno i o sudbini crkve; bila je dotle nestala i pretvorena u manju damiju (mesid). Izriito se tu spominje mesid od crkve. Govor je, naime, o porezu na muslimanske vrtove kod mesdida, koji je od crkve postao mesid, svega 20 aki godinje, to je pripadalo timaru zvornikog mus'tahfiza Saliha, sina Alijina.135 Iz izloenog proizilazi da je osnovni razlog nestanka crkve i odlaska franjevaca iz Zvornika leao u injenici to je tu, sticajem okolnosti, bilo uglavnom nestalo katolikog stanovnitva. To se, i prema turskim i domaim izvorima, dogodilo, dakle, krajem etvrtog decenija XVI .vijeka, najvjerovatnije 15:39. godine. Ba u to vrijeme proces islamizacije bio je osobito jak i u selima i u gradskim naseljima i rapino se poveavalo muslimansko stanovnitvo Zvornika. Malo je uvjerljivo da su franjevci bili protjerani na tako drastian nain, kao to neki kau, jer su i dalje ostali oi drugim gradskim naseljima gdje je katoliko stanovnitvo bilo brojno (Srebrenica, Koraj, Gornja Tuzla, Donja Tuzla, Modrica). Podatak o prodaji mlina govori da su oni bili odluili da sele i da su tom prilikom, sigurno, prodali i sve drugo to se dalo prodati. Iz izne130 Batini dalje navodi da se dotle u zvornikoj crkvi uvala udo tvorna slika sv. Gospe, kao i tijelo fra Petra Soljanina, da je te relikvije izbavio neki vlastelin Pavao Si i da su se zvorniki franjevci tom prilikom uputili u samostan u Gornjim Solima. Govori jo o navodnom udu koje se dogodilo u vezi sa spomenutom slikom na tom putu prema Gornjoj Tuzli. M. Batini, Djelovanje franjevaca u Bosni i Hercegovini, Zagreb 1877, 208. 131 S. Zlatovi, Starine XXIII, 3133. 132 J. Jeleni, Kultura i bosanski franjevci I, Sarajevo 1912, 126 i 127. lgs Fermendin, Chronicon observantis Bosniae Argentinae ordinis s. Franscisei Seraphioi, Starine XXII, Zagreb 1890, str. 27. 184 TD, No 173, fo 63. 185 TD, No 260, fo 419.

174 sendh podataka moe se razumjeti jo i to da crkva sv. Marije nije arhitektonski predstavljala znaajniju graevinu, inae bi bila pretvorena u 'damiju, a ne u mesdid. Varo je i dalje zadrala svoje ime, kao oznaka za hricanski dio gradskog naselja, premda se njeno stanovnitvo i dalje smanjivalo. Do godine 1548. 'demat hriana ostao je na istom broju: 30 kua, od kojdh 15 na batinama. U stvari, u okviru ovog de-mata bile su evidentne jo 2 batine sa 1 raiuderedom, kao formalno hrianske, ali su ve bile upisane na ift, tj. drali su ih muslimani, te su i pravno postale muslimanske. I, inae bio je vidljiv proces islamizacije meu ovim stanovnitvom. Daljih 6 domainstava, odnosno batina, bile su islamizacijom njenih nasljednika ve postale muslimanske, pa su faktiki bila evidentna samo 24 hrianska domainstva. Primjeuje se ovdje jo jedna injenica: jedna batina je bila batina popa iRadivoja, oito pravoslavnog popa, to bi govorilo da je ovo preostalo stanovnitvo bilo preteno pravoslavno. Sve je ono oznaeno kao: demat hriana musellema zvomike tvrave, koji su (stanovnici) na osnovu carske zapovijedi upisani na hara.1SS Ovakva formulacija za to stanovnitvo znaila je dokidanje dotadanjeg poreskog osloboenja, koje je kod musellema obuhvata! i dravni hara i feudalnu ispendu, kako je to ranije istaknuto u vezi sa stanjem iz 1512. godine. Turcima nisu vie bile potrebne martoloke i druge slube koje je to stanovnitvo vrilo u vezi sa tvravom i odbraniom ovog podruja uope. Oni su ve bili osvojili gotovo cijelu Slavoniju, pa je zvorniko podruje postalo dublja pozadina. Time jejovo stanovnitvo bilo svrstano u rang obine zemljoradnike raje, kakav je poloaj, uostalom, imalo i svo muslimansko seosko stanovnitvo, tj. davalo je urove, te novane resumove: spahijske i dravne. Turci su u porezima proteirali samo muslimansko gradsko stanovnitvo, naroito zanatlije, i na taj nain forsirali razvijanje gradova sa orijentalno^muslimanskom fizionomijom.
" To su sljedei stanovnici: batina Vuka i Stipia, u posjedu Stipia; batina Nikole u posjedu IbraMma; Ilija, sin Andrije; uro, s. Kostadina; Nikola, s. Mihaila; Toma, s. Lukaa; Petar, s. Tomaa; Andrija, s. Lukaa; Pa val, s. Lukaa; batina Vuka, u posjedu brata Vukova; batina Radice, s. Dure, u posjedu Ahmeda, s. Vukova; Petar, s. Andrije; Stepan, s. Andrije; Musa, s. Radina; Grgur, s. Stapana; batina Vuka, u posjedu Turhana, s. Ju-sufova; Grgur, s. Radivoja; 'batina Mala Skrvljina, u posjedu Nesuha, s. urke; batina Vladka, u posjedu Radka; batina Janka u posjedu njegovog sina Mehmeda; batina Ivana, s. 'Gojsana, u posjedu Balije; batina Boe, u posjedu Petra, (sada) u posjedu ure, dolaca; batina Kike Stepana, u linom posjedu; batina Vladka, u posjedu ure Vuia; batina Vlatka, u posjedu Tvrdka, (sada) u posjedu stanovnika sela; batina Pavice, u posjedu Bajramlua, (sada) u posjedu Hasana, s. Radelje; batina Hamze s. Boiarova, u linom posjedu; Vukoj, s. Stipia; Vladko, s. Stanka; batina ure, u posjedu Sulejmana (plaa resm-i) ift; batina Radivoja, popa, u posjedu Husejna, (sada) u posjedu kovaa, s. Ishenderova ift; Ferhad, s. Ibrahimov, 12 aki (mudered); Vuk, vlah. Svega hrianskih kua 15, hrianskih batina 15; muslimanskih kua 2, mudered 1 BBA, TD, No 260, fo 184.

175 Kasaba Razvitak muslimanskih gradskih naselja uope bio je, svakako, prvenstveno uslovljen postojanjem dovoljnog broja muslimanskog stanovnitva. Budui da je to stanovnitvo manjim dijelom nastajalo prihvatanjem islama od strane zateenog 'malobrojnog varoskog stanovnitva, a mnogo vie potjecalo od doseljavanog islamiziranog okolnog seoskog stanovnitva, to je i tok urbanog razvitka muslimanskog dijela zvornikog podgraa ovisio o irima procesa islamizacije u toj oblasti i iao uporedo s njim. .O njegovom toku i irini u sjeveroistonoj Bosna u prva dva stoljea turske vladavine ve je posebno govoreno na drugom mjestu.187 Re-zimirau ovdje samo nekoliko utvrenih injenica, a to su: a) da je u sjeveroistonoj Bosni dolaskom turske vlasti i u vrijeme dok je ta oblast predstavljala isturenu krajinu, dolo do znaajnijih strukturalnih etnikih promjena, tj. do kolonizacije brojnih vlaha--nstoara; b) najraniji i pojedinani sluajevi islamizacije dogaali su se odmah u poetku turske vlasti meu sitnim hrianskim spa-hijama i tvravskim posadama, dok je irenje tog procesa meu ostalim stanovnitvom evidentno nakon 23 decenija mirovanja. Duina tog prvog stani ja ovisila je o konsolidaciji politikih i privrednih prilika, to je u ovoj oblasti trajalo do poetka XVI vijeka; c) na islam je prelazilo, gotovo ravnomjerno, i starosjedilako kao i koloniziran stoarsko stanovnitvo i(vlasi); d) centri irenja tog procesa u prvo vrijeme bili su utvreni gradovi, oko kojih je taj proces bio i najjai, a razvitkom gradskih naselja, tj. podizanjem u njima muslimanskih kulturnih ustanova, centri tog djelovanja se prenose u ta gradska naselja; e) islamizacija je bila znatno sporija u 'mjestima i podrujima gdje su postojale hrianske kulturne ustanove. Isto tako, jaa materijalna toaza (rudarstvo) i vea razvijenost starih varokih naselja predstavljalo je smetnju u irenju tog procesa. Statistikim podacima iz turskih popisa mogao se utvrditi tempo procesa islamizacije u ovoj oblasti. Tako je ovdje procenat muslimanskog stanovnitva do 1533. iznosio oko 30%, a sredinom XVI vijeka oko 40% od ukupnog broja stanovnika. Oko utvrenih gradova taj procenat je bio vei: u nahiji Srebrenik (1533) iznosio je 42%, i u nahiji Soko 34%. U naseljima u okviru zvornike nanije kod naseljenih vlaha (1528) muslimani su bili zastupljeni sa 28%, a 1533, meu cjelokupnim stanovnitvom, taj procenat je iznosio 36%, a on se do 1548. popeo na 57%.188
137 A. Handi, O islamizaciji u sjeveroistonoj Bosni u XV i XVI vijeku, Prilozi za orijentalnu filologiju, sv. XVIXVII, 196667, 148. 188 Isto, str. 3132.

176 Urbani razvitak

Potrebno je bilo i ranije ukazati na izvjesne terminoloke razlike u nazivima kojima turski izvori nazivaju gradska naselja uope. To su: nefs, kal'a, varo, kasaba i eher; a) nefs = samo mjesto; grad bez svog istoimenog ireg podruja;139 tvravsko pod-grae; b) kal'a = tvrava; utvrena grad od tvrdog materijala sa kulama i bastionima, opasan bedemima; c) varo = prvobitno gradsko naselje; tvravsko podgrae sa trgom. Prerastanjem starih trgova u gradove sa orijentalno-muslimanskom fizionomijom varoi ostaju kao kompletni hrianski dijelovi (demati) novih gradova; d) kasaba = gradsko naselje koje je ve bilo dostiglo stanoviti drutveni, privredni i urbani stepen razvitka u smislu orijentalno-muslimanskih gradova. Priznavanje takvog statusa bilo je uslov-Ijavano posebnim upravno-pravnim aktom, tj. potvrivano je izdavanjem povelje od najviih upravno^finansijskih vlasti, jer se time mijenjao pravni tretman gradskog stanovnitva (oslobaanje muslimanskog stanovnitva izvjesnih rajinskih obaveza). U popisima iz XVI 'vijeka Zvornik se rijetko naziva kasabom i nakon to je formalno i stvarno bio dobio taj status. Obino se i dalje tu upotrebljavao termin nefs, premda se na istim mjestima posebno specificira varo i posebno kal'a, pa u konkretnim sluajevima nefs prosto oznaava onaj dio zvornikog pod-graa koji nije varo. 140 Zvornik, dalje, nije nikada dostigao toliki stepen urbanog razvitka da je i stvarno postao eher, premda se kasnije porijetkp sretamo i s takvim nazivom za ovaij grad, ali samo u smislu kasaba (vidjeti tekst na koji se odnosi bilj. 163). Najraniji podaci o nastanjenom muslimanskom civilnom stanovnitvu u Zvorniku datiraju iz 1512. godine. Tada je u samom Zvorniku demat muslimana1, osim miustahfiza i azapa spomenute tvrave, imao 68 kua. Budui da su jo u diematu hriana-musellema bile evidentne i dvije kue novih muslimana, to je ukupno stanje civilnog muslimanskog stanovnitva iznosilo 70 domainstava poreskih obveznika. Ne istie se ovdje, meutim, i jaina mustahfizk'ih i azapskih tvravskifa posada. Ali, iz tih i drugih podataka se vidi da su tada tvravu uvala samo tri roda vojske, i to muslimani: mustahfizi i azapi, i hriani: martolosd. Ako je azapa ostalo isto toliko koliko ih je tu bilo 1478 (156 nefera), a mustahfiza obino toliko koliko i azapa, onda su ta dva roda za139 vidjeti vie o tome: H. Safoanovi, Krajite Isa-*ega Ishakovia zbirni katastarski popis iz 1455. godine, Orijentalni institut, Sarajevo 1964, str. 3, bilj. 3. 140 U opirnim popisima iz 1533. i 1548, na primjer, oznaavaju se izvje sni objekti, ili stanovnici, i to u istom kontekstu, na sljedei nain: za jedne se kae da su: der kal'a^i Izvornik, za druge: der nefs-i Izvornik, a za tree: der varo-i Izvornik (TD, No 175, fo 23, 24; No 260, fo 178, 179, 180185).

177 jedno mogla brojati oko 310 posanika ulufedija. A ranije je istaknuto da je tada broj martolosa ulufedija iznosio 51 ovjeka, a civilnog hrdanskog stanovnitva da je ibilo oko 150 domainstava. To znai, hrianska varo, zajedno sa martolosima, imala je neto preko 200 kua. Embrio muslimanske kasabe brojao je, meutim, neto vie od 70 kua. Zajedno sa muslimanskim posadama ibilo je tu, dakle, neto vie od 580 domainstava. Tome broju trebalo bi dodati jo i stanovnitvo koje je predstavljalo organe vlasti, koje ije primalo platu i na taj nain pripadalo vojnikom staleu: sandak-beg, njegova svita (gulami, vojvode, su-bae), druge nastanjene spahije, kadija, njegov pisar i imuhziri (pomoni sudski organi), zatim organi finansijske uprave: nazir, emini i pisari, trni nadzornik i drugi. Na kojem je mjestu konkretno zapoelo formiranje tog naselja? Ve je spominjano da je u- okviru samog gornjeg utvrenja bila podignuta damija sultana Mehmeda Fatiha, odmah u poetku turske vlasti. Na osnovu injenice to je ta damija, kao jedina bogomolja, morala u poetku da predstavlja centar muslimanskog naselja uope (vojnikog i civilnog), jasno je da je embrio muslimanske kasabe zapoeo tu, u gornjoj tvravi, i nadovezivao se na njene zidove s vanjske strane, tj. do kapije Gornjeg grada. O tome govore znatno kasniji izvori. Iako, naime, postoji nekoliko ranijih popisa, tek iz popisa od 1600. godine saznajemo konkretne nazive i veliinu pojedinih kvartova (mahala). U njemu se na prvom mjestu navodi demat damije sultana Mehmeda-hana u spomenutoj tvravi od svega 14 kua.141 [Prouavajui, meutim, iz ovog vremena urbani razvitak drugih gradskih naselja u ovoj oblasti, jasno je da je taj prvi demat okupljao svo muslimansko stanovnitvo, sve dok nije bila podignuta jedna druga damija izvan gradskih zidina, tj. dolje znatno nie, u podnoju utvrenja, koja je ujedno predstavlja sredite jednog novog demata. Taj [prvi demat sve se vie formirao i irio izvan zidova Gornjeg grada, na onom prilino prostranom platou uz kapiju tog grada. Da je to tako govori i staro prostrano groblje, koje se sa sjeverozapadne strane nado-vezuje na spomenuti, danas nenaseljen, plato a u tom se groblju sve do danas ouvalo i nekoliko najstarijih nadgrobnih niana, tzv. ehitluka. 142 Upravo izmeu groblja i te zaravni prolazi stari i nekada prometni put, koji se odatle sputa dolje prema staroj varoi. U toku dalje dvije decenije porastao je bio broj muslimanskog stanovnitva; istina, to je bio jo relativno spor tempo razvitka. Naime, sve do neto prije 1528. ivjelo se ovdje u znaku isturene vojne krajine, jer su jo i te' godine tvravu uvale graTD, No 743, fo 387. 142 prj 9amam ulazu u to groblje doekuje nas turbe (uz koje, pod istim krovom, i kaderijska tekija) poznatog dervikog ejha i pjesnika iz Sarajeva, Hasana Kaimije, umro 1103 (1691/2). 12 Godinjak Drutva istoriara BiH
141

178 niarske posade-ulufedije. Teli poslije te godine, a prije 1533. izgubilo je to podruje karakter krajine; zvornioka posada dobila je stalne timare, i samim tim bila je i znatno smanjena. Tako, zapravo sve dotle, nisu mi postojali uslovi za bri razvitak tog gradskog naselja. Do te godine bio je porastao broj muslimanskih kua, od ranijih 70, na 113 kua poreskih obveznika.143 To poveanje od 43 muslimanske kue u razdoblju od dva decenija .nije nikako odgovaralo promjenama koje su se dogodile u samoj zvor-nikoj varoi. Nasuprot tom poveanju muslimanskog stanovnitva nesrazmjerno se vie bilo smanjilo hriansko stanovnitvo'. To znai da je samo mali broj tih stanovnika mogao da pree na islam, a vei dio se pomjerio odatle. Sa odlaskom martolosa otilo je iz Zvornika i drugo hriansko-musellemsko stanovnitvo koje je vrilo sline slube u vezi s odbranom, kao i martolosd, pa je tako broj hrianskih kua bio znatno opao, sa oko 150, na svega 29 kua.144 Premda se iz samog naziva nefs, kako je zvorniko pod-grae evidentirano 1533. godine, ne moe razalbrati i pravni poloaj naselja i(varo ili kasaba), jasno je iz drugih injenica da je Zvornik ve tada imao status kasabe, Iz specifikacije dravnih poreza (mukata): od trita, od raznih objekata i od stanovnitva vidi se da muslimansko stanovnitvo nije plaalo feudalcu rajin-skd porez na ime zemlje, tzv. resm-i ift, bojim je bilo oporezovano sve seosko stanovnitvo. To je dovoljan dokaz da je ono jo tada bilo tretirano kao gradsko, zanatlijsko, tj. da je samo mjesto ve imalo status kasabe. Iako jo u poetnoj ,fazi razvitka, Zvornik je i u to vrijeme predstavljao najrazvijenije muslimansko gradsko naselje u toj oblasti. Sva druga kolna gradska naselja nazivana su samo varoima. Tako, na primjer, u isto to vrijeme varo Gornja Tuzla brojala je 44 muslimanske, naprama 11 hrianskih kua, Donja Tuzla: 7 muslimanskih, naprama 50 hrianskih, Srebrenica: 36 muslimanskih, naprama 222 hrianske kue, ali i selo Gra-anica, kao rudarsko mjesto (eljezo): 78 muslimanskih, naprama isto toliko hrianskih kua. 145 Ipak, najrazvijeniju varo uope predstavljala je, dakle, Srebrenica. Iako malen, Zvornik je ve predstavljao znaajnije zanatlij-sko mjesto. Te godine bilo je u njemu nastanjen najmanje 51 zanatlija, tj. toliko ih se u popisu iz te godine moglo utvrditi, ne raunajui tu i nekoliko mustahfiza^zanatlija u tvravi. Bdio je tu 18 razliitih zanata, i to: tabaci, obuari, zarai, izmedije, urije, papudije, nalundije, krojai, kapari, klinari, kalajdije, svje-ari, duneri, kasapi, pekari, halvadije, ibozadije i banjski mase143

TD, No 175, fo 2224. 144 TD, No 173, fo 11. 143 TD, No 173, fo 2, 5, 6 i 9.

179 ri.148 Najbrojniji su bili oni koji su preraivali kou i izraivali koarske proizvode, zatim preraivai tekstilne robe {krojai i kapari). Ali postojalo je tu neminovno i drugih zanatlija koji nisu ovdje bili evidentirani. To su potkivai, samardije, klesari, berberi i drugi. Samo postojanje majstora koji su 'kovali klince (elenglr = = klinar, bravar) uslovljava i postojanje kovaa; a da bi postojali kalajdije moraju postojati proizvoai bakrenog posua, ka-zanije itd.14T Osim toga, i meu starim hrianskim stanovnitvom bilo je u svim varoima po nekoliko zanatlija, pa ih je moralo biti i ovdje meu onih 29 domainstava. Nedostaju, meutim, u izvoru pojedinana limena tog stanovnitva, pa se konkretnije ne moe nita vie rei. 'Da je ve rano onaj dio arije koji se prvobitno nalazio u Gornjem gradu i oko njega krenuo dolje prema starom trgu, u hriansku varo i oko nje, svjedoe ne samo zanati koji su se morali obavljati pored Drine {tabaci) nego se te godine spominju u samoj tvravi i duani koji su ve biti ruevni i naputeni (haraib). Spominje se tu sedam takvih naputenih duana.148 Da je bio znaajan promet ba na starom trgu, u varoi, govori i najvea stavka dravnih prihoda koja je potjecala od trnog bada, nijabeta i monopolije u zvornikoj varoi, iznos od 12.000 aki. Znaajan je bio i prihod od trnog nadzornitva na tom trgu, 1.000 aki godinje. Na sve ostale prihode otpadalo je te godine jo svega 3.104 ake, tj. ukupni dravni prihodi u varoi i kasabi iznosili su 16.104 ake. 149 Ti ostali prihodi odnosili su se: ili na izvjesne objekte i duane koje je drava, kao vlasnik, davala u zakup, odnosno naplaivala samo mukatu na zemljite na kojem su privatnici ili vakufi bili podigli duane, ili pak na prihode od transporta i prevoznine (ma'ber) preko Drine, koje je drava naplaivala na skelama u samom Zvorniku i u Novom Selu, juno od Zvornika. U varoi se spominje dravna mesarska radnja, koja je izdavana u zakup, kao i privatni (vakufski) duani, za koje je drava naplaivala mukatu za zemljite. U samom mjestu Zvorniku (nefs) postojala je dravna javna ibanja, bozadijska radnja, i mesarski duan kod male kapije, koje je drava davala ili u trogodinji zakup, ili je naplaivana zakupnina godinje. 150 Prema tome, d muslimansko naselje poelo je prije poetka etvrtog decenija da seli od Gornjeg grada dolje, starom trgu i
146 TD, No 175, fo 23: krojaa 8, obuara (vanjska obua) 7, kapara 5, tabaka 4, saraa 4, izmedija 3, kasapa 8, svjeara 2, papudija 1, nalundija 1, kalajdija 1, klinara 1, pekara 1, urija 1, dunera 1, halvadija 1 i banjskih masera 2. 147 Meu "stanovnicima navode se jo: Husejn, emin, te Jusuf i Bajezid, gradske kapidije. To su, dakle, etvorica gradskih kapidija, jer smo dvojicu spomenuli rai'je meu gradisKim imustahfiizima. 148 TD, No 175, fo 23. 14 Isto. 160 Isto.

12

180 hrianskoj varoi. Ono se, svakako, poelo dotle formirati i du puta pored Drine, tj. polazei od Donjeg grada prema sjeveru, prema hrianskoj varoi i starom trgu, gdje su se sastajala dva puta. Da je to tako govori i injenica to je 1533. postojalo pokraj rijeke Drine deset parcela muslimanskih vinograda, u povrini od 26 dunuma.151 Da je to muslimansko stanovnitvo bilo uglavnom domae, dokazuje dobrim dijelom vidljivo njegovo hriansko porijeklo, kao i odsutnost stranaca. Za 16 stanovnika bilo je evidentno hriansko porijeklo, tj. kod etvorice je bilo deklanisano hriansko- ime-oear a dvanaestorica su bili sinovi abdulaha. Sto se tie stranaca, samo za dvojicu je evidentno da su stranog porijekla: Hamza i Velija iz Anadola. Jo je bio zabiljeen jedan stanovnik iz Bitolja i jedan iz Poe. Kod ostalih stanovnika, meutim, porijeklo nije evidentno.152 Ali te same injenice dovoljno govore. Iako se ovdje, u sjeditu sandaka, moglo u to prvo vrijeme u osnovi da oekuje drugaija struktura stanovnitva, na strance je otpadao vrlo mali procenat. Pri analizi i drugih gradskih naselja u ovoj oblasti moglo se utvrditi da su stanovnici sa strane bili rijetki. Kad smo govorili o gradskim posadama, vidjelo se da su i one u to vrijeme bile, uglavnom, domai elemenat. Iako se muslimansko naselje bilo dobrim dijelom proirilo prema hrianskoj varoi, po svemu se ini da u Zvorniku do 1533. nije bila podignuta nijedna druga damija ili mesdid izvan gradskih zidina. Sve to stanovnitvo pripadalo je jo uvijek dematu damije Mebmeda Fatiha u Gornjem gradu, kao i drugoj carskoj damiji koja je, najvjerovataije, bila tu (u Donjem gradu) podignuta ve krajem XV vijeka. Naime, u popisu zvornikog stanovnitva liz te godine, koji smo analizirali, nije zabiljeen nijedan damijski slubenik meu civilnim stanovnitvom, dok su takvi slubenici bili evidentni samo meu gradskim mustahfizima. 153 Pada u oi jo jedna injenica kada je rije o zvornikoim stanovnitvu iz 1533. godine. Za razliku od drugih gradskih naselja, to stanovnitvo po svojim porezima i drugim obavezama nije pripadalo jednom jedinstvenom hasu, nego je bilo stalno 'podijeljeno izmeu carskog i sandak4>egovog hasa. Ta pojava datira odranije. Ve je spoMiinijano da je i 1512. muslimansko stanovnitvo, kao i vei broj hrianskog stanovnitva, pripadalo carskom hasu, a da jft manji dio hrianskog stanovnitva pripadao u has sandak--bega, i to ono stanovnitvo za koje se izriito kae da se doselilo
151 Isto, fo 24; Ti vinogradi morali su se nalaziti negdje oko dananjeg mosta, s lijeve strane rijeke, tj. poevi od dananje mahale Namazgah na sjever do Potoka, obuhvatajuci i dananju mahalu Rijeka. Tu e se kasnije proiriti vei dio gradskog naselja koji Evlija elebija opisuje kao Desnu varo, u kojoj spominje vinograde i bae (Evlija Celebi, Isto, str. 477). 152 Isto, fo 23. 153 TD, No 175, fo 23 No 173, fo 4864.

* 181 u Zvornik iz susjednih sela, kao i stanovnitvo koje je umies'to svih poreza plaalo sandak-begu od kue po jednu filuriju. Takvo stanje bilo je, donekle, sanikcionisano i popisom iz 1633. godine. Prema njemu, sve muslim'anisko stanovnitvo u Zvonniku, zajedno sa prihodima od trga i izvjesnih objekata i duana, o emu je govoreno, pripadalo je carskom nasu, dok su porezi hrianskog stanovnitva spadali u has zvornikog sandak-bega. Isto stanje je ostalo sve do narednog popisa, do 1548. Zato je to bilo tako, teko je dati pouzdan odgovor. Vjerovatno je dolazilo otuda to su u sandak-begov has spadali vlasi, naseljeni u zvornikoj maniji, a takvo stanovnitvo 'se, kako smo vidjeli, naseljavalo i u samom Zvorniku, te je ono i dalje ostajalo u okviru njegovog hasa. Poslije 1533. sve se vie osjeala stabilizacija politikih i privrednih prilika u sjeveroistonoj Bosni. Nakon osvojenja Srijema, Turci su 1536. zapoeli i uspjenu, iru akciju za osvajanje Slavonije, kojom su rukovodili smederevski sandak-beg Mehmed-beg Jahjapai i bosanski Gazi Husrevbeg. Ta vojna bila je zavrena 1552, i to proirenjem turskih granica na cijelu Slavoniju. Tako su u prekosavskim zemljama bila osnovana tri nova sandaka: Srem, Poega i azma (Pakrac). To 'pomicanje granica na sjeveru znatno je utjecalo na razvitak gradskih naselja u ovoj oblasti. etvrti li peti decenij, zbog toga, predstavlja vrijeme rapidnog razvitka ne samo Zvornika nego i drugih okolnih gradskih naselja (Gornja Tuzla, Donja Tuzla, Gra-anica, Srebrenica). Na brz razvitak Zvornika utjecala je, meutim, ne samo ta injenica to je ovo podruje prestalo da bude krajina, nego i to to je osvajanjem prekosavskih zemalja sve vie oivljavao put koji je ovuda prolazio i ponovo spajao Panoniju sa Jadranskim morem. Jo jedna injenica je takoe ila posebno u prilog njegovom brzom razvitku: predstavljao je centar (administrativni, privredni i vojniki) jedne oblasti. Zna se da je taj faktor, sjedite administrativnih vlasti, bio osobito znaajan u razvitku drugih slinih mjesta. Dalje, zvornika tvrava je za ovaj kraj predstavljala polaznu taku turskih ratnih operacija za cijelo vrijeme osvajanja prekosavskih zemalja. Zvormiki sandak-beg Sinannbeg sudjelovao je u bici na Mohau (1526),154 zatim drugi zvorniki sandakbezi sa svojim spahijama uestvuju u 'osvajanju Slavonije. 155 Zvornik tako postaje i stjecite ratnog plijena, to je poveavalo promet na tom trgu. Muslimansko stanovnitvo bilo se povealo kroz jedan i po decenij, od 1533. do 1548, za 319 kua, tj. od 113 na 432 kue
154 S. Baagi, Kratka uputa u prolost Bosne i Hercegovine (1463185), Sarajevo 1900, 28. 155 Isto, 31; I. Mauran, Turska osvajanja u Slavoniji Osjeki zbor nik VI, Osijek 1958, 93134.

182 poreskih obveznika, odnosno za 3,82 puta. Hrdansko, meutim, ostalo je na istom broju kao i ranije; bilo je, zapravo, poveano za jedno domainstvo, tj. brojalo je 30 kua, od kojih 15 na Iba-tinskim zemljama. U pogledu feudalne pripadnosti sada je bila druga situacija. To stanovnitvo nije se vie dijelilo, prema konfesionalnoj ili drugoj klasifikaciji, na carski i sandak-begov nas, nego su svi prihodi u Zvorniiku pripadali sandak-begovom hasu. Nova timarsko-spa-hijska podjela sankciondsana je bila popisom iz 1548, kao rezultat turskih (posjeda, odnosno protezan ja carskih domena na znaajne prihode u novim oblastima, pa je Zvornik u cjelini pripao sandak-begovom hasu. Iako je Zvornik 1548. godine predstavljao najvee gradsko naselje u istoimenom sandaku, i to kako po broju cjelokupnog stanovnitva tako i po tome u kojoj mjeri je on ve bio dobio orijentalno-muslimansku fizionomiju, tj. po broju muslimanskog stanovnitva,156 ipak karakteristika njegovog registrovanja u detaljnom popisu iz te godine ne prua nikako jasne podatke o urbanoj razvijenosti grada, o mahalama i kulturnim ustanovama po kojima su se one obino nazivale. Na primjer, u Gornjoj Tuzli je tada bilo evidentno 5 muslimanskih mahala sa istim brojem damija; u Donjoj Tuzli, rebrenici, Graanici i drugim gradskim naseljima takoe su bile evidentne gradske etvrti (mahale), kao i dotle podignute damije. Zvornik je, meutim, bio popisan na specifian nain. Stanovnitvo je tu razvrstano samo po pojedinim zanatima, dok mahale nisu bile evidentne. Popisane su samo zanatlije, kako to bar izriito stoji na poetku tog popisa: samo mjesto Zvornik i(nefs); demat muslimana zanatlija. Nisu tu evidentni ni slubenici damija, da bi se na taj nain mogao utvrditi broj tih ustanova, odnosno mahala. To je, koliko znam, jedinstven nain registrovanja jednog gradskog naselja u turskim popisnim defte-rima uope. iSjpomeruuti demat muslimana zanatlija bio je podijeljen na osam grupa, nazvanih po imenima pojedinih zanata, tako da je svaka grupa nominalno obuihvataila po jedan zanat, a samo jedna je sadravala etiri zanaita, tj. bilo je na taj nain evidentno 11 zanata. Ti zanati, poredani po jaini, po broju zanatlija, jesu: krojai (hajijat) 101 kua, tavljai koe tabaci (deblba^g) 91, obuari (hafaf) 91, graevinari duneri (neddar) 33, sarali 24, zatim zajedno: kovai (haddaid), kasapi, balkali i pekari (halbbaz) 53, mu-taibdije i(mujtaf) 19 i kapari (keedi) 1S kua. U izvoru su te grupe
Godine 1548. Donja Tuzla imala je 406 kua poreskih obveznika, od toga 283 muslimanske; Gornja Tuzla ukupno 395 kua, muslimanskih 369; Srebrenica 299 kua, muslimanskih 106. TD, No 260, f o 1418, ' 7478, 156159,
156

183 popisane neto drugaijim redom: krojai, obuari, saraoi, kapari, tabaci, zajedno: pekari, balkali, kasapi i kovai, te na kraju: mu-taibdirje i nedari. Na taj nain tu je 1548. godine bilo popisano ukupno 430 kua, odnosno pojedinanih imena njihovih domaina. Oito je, meutim, da je u Zvomiku u to vrijeme postojalo vie od 11 vrsta zanata, jer ih je jo 1533. godine bilo evidentno 18 vrsta. Drugi, malobrojni zanati i zanimanja nisu u tome popisu odvojeno popisani nego su mjestimino ubaeni u spomenute grupe, s tim to su bili posebno istaknuti, tako da je uz lino ime zanatlije bio oznaen i njegov zanat, dok za sve druge zanatlije iji je zanat sadran u imenu grupe, oznaku zanata uz lina imena nije trebalo ponavljati. Tako je meu krojaima upisan jedan banjski maser, dvojica kazaza, te 'Mrstafa, ovjek Dafer-ibega (sandakbegov), a meu obuarima nalazimo jednog uriju. U zajednikoj grupi: pekara, bakala, kasapa i kovaa posebno je istaknut jedan pekar, zatim jedan nalumdija i jedan boizadija. I jo, meu nedarima evidentan je jedan nalbant (potkiva) i dvojica samardija. 137 Samo, koliko su sve te zanatlije dosljedno u-izvoru evidentirane, teko je znati. Kako se moe objasniti takav nain popisa zvornike kasabe kada je dotle u njoj bilo formirano nekoliko mahala i, svakako, utemeljeno i nekoliko damija? Pogledamo li redoslijed tih zanata, pada u oi to da je prednost data onima koji rade odjeu, obuu i eventualno opremu konja. S druge strane, ako se istakne da je u drugoj polovini XV;I vijeka, i kasnije, bilo mjesta, i to ba u ovoj oblasti, koja su predstavljala preteno radionice za izradu vojnike odjee, obue i druge opreme, kakvo je mjesto, na primjer, predstavljala Graanica, to se moglo utvrditi po broju zanatlija, njihovom sastavu i posebno, po broju pisara i nadzornika (nazir-i hajjatan; nazir-i haflfafan itd.) koji su tu proizvodnju kon-trolisali onda nije teko objasniti i ovu pojavu u Zvomiku. Ovdje je, ini se, dolo do mobilizacije izvjesnih zanatlija i iz drugih mjesta, tako da je Zvorriik, sudei po ovakvom nainu popisa, inio jednu tako organizovanu vojnu produkciju, i to najraniju u ovoj oblasti. Razumljivo je to se takva proizvodnja organizovala ovdje, jer je Zvomik predstavljao sjedite samog sandakbega. Sama ta injenica, opet, to je Zvornik <bio administrativni centar sandaka, uslovljavala je i veu urbanu izgradnju, kao rezultat rapidnog "poveavanja stanovnitva, to je, takoe, iziskivalo veu i iru zanatsku djelatnost, naroito ako su podizane arhitektonski znaajnije bogotovne ustanove. Alko gledamo na porijeklo ovog stanovnitva, onda u popisu iz 1548. ima vie elemenata po kojima moemo da o tome sudimo nego u onom ranijem, prije 15 godina. Ovdje je kod 90 stanovnika (zanatlija) bilo vidljivo hriansko porijeklo, tj. bili su sinovi
157

TD, No 260, fo 180183.

184 abdullaha.158 Inae je utvreno da je od Turaka zateeno zanatstvo u naim varokim naseljima i selima i kvalitativno i kvantitativno zadovoljavalo potrebe obinog ovjeka. Dolaskom turske vlasti prinova u tom smislu dolazila je vie u kvalitativnom smislu, da bi zadovoljila potrebe vie, vojnike klase. Prema tim spe-cijalizovanim zanatlijama usmjeravali su se i usavravalli domae, ilamizovane zanatlije. Pravni-poloaj i muslimanskog d hrianskog stanovnitva bio je u popisu dz 1548. jasno deklarisan. Dok se ranije (1533) jedino analizom pojedinanih poreza moglo utvrditi da je gradsko muslimansko stanovnitvo bilo ve dobilo povlastice, u ovom izvoru, nakon 15 godina, bilo je to jasno fortmulisano: Spomenuti muslimanski stanovnici, kao ti oni nastanjeni u drugim gradovima, ne plaaju resumove, 'dok je sandakJbegu uibiljeen prihod od njihovih daa na ime: sitnih globa, anlaaone i badihave. Oni su ubrojeni i meu kue koje daju avariz.159 Pod resumovina se ovdje misli na resm-d ift, novani spahijski porez muslimana na zemljini posjed. U stvari, to stanovnitvo kao gradsko bilo je osloboeno samo tog poreza. Oismov tog oslobaanja leao je u injenici to gradsko stanovnitvo u principu nije imalo obradive zemlje. Budui da se ono, uglavnom sve, bavilo zanatstvom, to je na drugim mjestima u izvorima, kod drugih gradskih naselja, taj razlog oslobaanja od resm-i efta i formulisan sa tom poentom: zbog toga to to stanovnitvo pripada zanatlijskom staleu (ehl-d. hiref), jer je faktiki razvitkom zanatstva bio uslovljen urbani i privredni razvitak gradova, kao i oprema -cjelokupne vojske. Kako je, ipak, to stanovnitvo '(imuniji pojedinci) posjedovalo izvjesne povrine zemlje, koja je zbog stepena kultivira-nosti, i zbog toga to se nalazila u gradu i neposrednoj okolici imala karakter mulkovne zemlje, tj. zemlje pod vinogradima i vrtovima, to je i plaanje iza takve posjede bilo u popisnim defterima jasno formulisano. Poznato je da je razvijeno vinogradarstvo u ovo doba bilo karakteristika svih gradskih naselja d neposredne okoline, kao i cijele ove oblasti, a groe je za gradove predstavljalo osnovno voe. Zvomiki poslovni ljudi (zanatlije i trgovci), organi vlasti, kao i tvravski mustahfdzi posjedovali su na pet odvojenih mjesta u samom Zvorniku i neposrednoj okolini 222,5 dunuma pod vinogradima. To su: a) vinogradi mustahffiza zvornike tvrave i muslimana samog mjesta Zvornika u blizini i naprama spomenute tvrave. Ti vinogradi iznosili su povrinski 109,5 dunuma, a pripadali su osamdeset dvojici vlasnika; b) vinogradi na mjestima: urevac, Bratinovac i Lipovica, 72 dunuma, u posjedu
158 Meu tabacima, 24 su bili sinovi abdullaha; kod obuara 18; kod krojaa 14; kod pekara, foakala, kasapa i kovaa 11; kod nedara 9; kod mutapa 6; kod kapara 6 i kod saraa 2. TD, No 260, fo 180183. 159 TD, No 260, fo 183.

185 etrdeset petorice vlasnika; c) vinogradi u blizini Gornjeg grada, 31 dunum, pripadaju osamnaestorici vlasnika. Ti vlasnici bili su, uglavnom, tvravski mustahfizi {Evlija-aga, dizdar; Mustafa, e-haja; Jusuf, tobdija; Pir Ali-hoda).160 Pojedine parcele bile su prosjeno malene, kretale su se od 1/2 do 4 dunuma. Visina pristojbe na muslimanske vinograde bila je odreena kanum^namom za zvorniki sandak; iznosila je 5 aki po dunumu.101 Dalje, muslimansko stanovnitvo posjedovalo je na podruju grada jo izvjesne povrine pod baama ili kao vrtove, na koje je takoe plaalo porez. Interesantan je i doslovan opis tih posjeda: Od baa kod tvrave, i u podruju varoi, i naprama Zvorniku (u posjedu) tvravskih mustahfiza i muslimana samog mjesta Zvornika, kao i od vrtova (bostan) spomenutog mjesta u posjedu mustahfiza i muslimana samog Zvornika {naplauje se) godinji prihod (sandak^begu) odsjekom 50 aki.162 Kao objanjenje gornjeg teksta dodaje se: Od vinograda spomenutih muslimana i tvravskih mustahfiza nastanjenih u tvravi, u varoi i u eheru upisana je pristojba prema dunumu, kao prihod sandak-begu. Meutim, u blizini spomenute tvrave i naprama njoj postoje nekolike bae; u pogledu tih bai i zemlje oko kua, gdje se gaji luk i povre, neka se niko ne mijea od strane sandak-bega niti od bilo koga drugog. Budui da je zapisano u harakom defteru da su se (spomenuti posjednici) sloili da daju godinje odsjekom 50 aki, to je tako zapisano i u (ovoni) novom carskom defteru.163 Urbani razvitak Zvornika mogue je sagledati tek prema izvorima iz druge polovine XVI vijeka. Do kraja tog vijeka tu se bilo razvilo pet mahala, i u svima je bila podignuta po jedna damija, po kojima su te mahale dobile svoja imena. To su mahale: Sultana Mehmeda Fatiiha, Sultana Sulejmana, Hadi Durgutova, Husejin-begova i Mehmeda elebije. 1) Mahala damije sultana Mehmeda hana.1Gi Ta damija bila je podignuta u gornjoj tvravi kratko poslije turskog osvojenja grada, i u prvo vrijeme bila je namijenjena za gradsku posadu. U okviru te tvrave nastali su i drugi nuni objekti. Kako su tu prvobitno bili nastanjeni i 'organi vlasti, formirana je na uskom prostoru oko 'damije i manja mahala. U okviru te mahale nastali su i neki nuni duani. Ta je mahala (demat), meutim, sve vie izlazila iz okvira tvrave i razvijala se na prostranijoj zaravni uz kapiju tvrave. Sirenjem muslimanskog naselja i u podnoju tvrave, prema staroj varoi, tome dematu pripadala su zapravo sva domainstva dok nije bila podignuta damija izvan gradskih
TD, No 260, fo 183184. Isto. 182 TD, No 260, fo 178. 163 Isto. 164 Demat asne damije sultana Mehmeda hana neka mu se bog smiluje i oprosti grijehe u spomenutoj tvravi. TD, No 743, fo 387.
161 160

186 zidova. Podizanjem druge damije, ta prva 'mahala je brojno stalno opadala. Stanovnitvo se sve vie selilo dolje prema staram trgu, i tako se poveavao taj drugi dzemat. Godine 1600. mahala je brojala svega 14 kua. Tada je njen hatib bio po imenu: Veli-halifa. 165 Fatibova damija nalazila se pokraj tzv. Careve kapije unutar Gornjeg grada. Bila je to starinska damija, pokrivena olovom i tavankupolom. Natpis iznad njenih vrata glasio je u prevodu: Dobrotvor, Osvaja silni podigao je ovu (damiju) za pobone ljude. Prije 1574. bila je oronula i te godine popravljana, te je tom prilikom stavljen i drugi natpis: Bogomolja dervia i(uak), dom onih koji padaju niice. Takvu je tu damiju zatekao Evlija 1664. godine.166 Ne zna se kada je damija nestala. Odavno joj nema traga. Na njenom mjestu Austrija je izgradila veliko utvrenje, prilagoeno ujedno uvjetima savremenije kasarne. Prilikom zapoetih radova u ljeto 1970. oko popravka i preureenja te kasarne za savremeni ugostiteljski objekat, pronaena je stara atrnja, vje-rovatno, ista koju spominje i Evli'ja. 2) Mahala damije sultana Sulejmana.167 Prvi put se spominje 1600. Ne zna se taono kada je damija podignuta, svakako prije 1566. Meutim, s obzirom na nivo razvitka koji je Zvornik bio dostigao prije 1548, ona je morala nastati i prije te godine. Prema Evliji, ta damija je nazivana Fethija.168 Zato je tako nazvana, teko je na to odgovoriti, jer prema vremenu nastanka nema uope veze sa dogaajem feth (= osvojenje). Kako se do danas ouvao naziv Fethija za demat koji se prostire na dominantnom, danas gusto naseljenom uzvienju, to se pouzdano moe rei da se damija Sulejmanija nalazila u okviru te dananje mahale Fethije. Ne moe se tanije ubicirati gdje se konkretno nalazila, jer odavno nema o njoj nikakvog traga. Kako Fethija obuhvata i poloaj, odnosno ostatke stare katolike crkve sv. Marije, i kako se zna da je ta crkva bila pretvorena u damiju, to se mislilo, a tako se i pisalo, da je damija Sulejmanija identina sa ostacima te crkve.169 Meutim, pouzdano se moe rei da Sulejmanija nema nikakve veze s tom crkvom, osim to su se obadvije nalazile u Fethiji. Ve sam citirao izvor iz 1548. god., gdje se izriito navodi da je od crkve postao masdid, to se dogodilo oko 1539. godine. Da je to jedini spomen tog mesdida, odnosno damije od crkve, moglo bi se zaista i misliti da je, ipak, rije o Sulejmanija damiji. Meutim, godine 1600. ponovo se sjpominje u okviru popisa zvornikih vakufa crkvaisto, fo 387. Evlija Celebi, Isto, 478. 167 Demat asne damije sultana Sulejmana neka mu je ista zem lja. TD, No 743, fo 387. 168 Evlija Celebi, Isto, str. 478. 168 . Mazali, Isto, GZM X, 1955, 87; GZM XI, 1956, 272.
186 165

187 -damija,170 dok se u istom izvoru navodi posebno i Sulejma-nija damija,171 kao centar istoimene mahale, iz ega se vidi da se radi o dvije razliite graevine. Vrlo je vjerovatno da je Sulej-manija 'bila podignuta i prije 1539, i da je ba usljed irenja muslimanskog naselja oblinja crkva postala izolovana i na kraju naputena, te pretvorena u mesdid. Godine 1600. Mahala Sulejmanija brojala je 54 kue poreskih obveznika. U njoj su, izmeu ostalih, bili evidentni: Hasan--halifa, hatiib; Redeb, pisar; dvojica krojaa i dvojica obuara. 172 3) Mahala Hadi-Durgutove damije. Osim imena nita se vie ne zna o njenom utemeljitelju. Danas postoje isaimto temelji te damije; poruena je 1948. Zove se jo Hrid-damija, a tako se danas naziva i malena mahala. Prvi put se spominje 1600. 173 Meu tim, kako je to najblia damija donjoj tvravi, nalazi se na oko 150 m udaljenosti od njene sjeverne kapije poavi prema staroj varoi, i kako se naselje od donje tvrave prema varoi poelo rano razvijati, to je HadinDurgutova damija mogla biti podig nuta oko sredine XVI vijeka. Godine 1600. ta mahala je bila malena, brojala je svega 26 kua poreskih Obveznika. U mjoj se pominju: Arslan-halifa, imam i od zanatlija etvorica obuara.174 4) Mahala Husein-begove damije. Prvi put se spominje 1600. godine. Ne zna se kada je damija podignuta, ni gdje se konkretno nalazila. Isto tako se nita ne zna o njenom utemeljitelju. Ipak, prema imenu, Husein-!beg je bio zvorniki sandak-beg. Meu utvrenim imenima zvoimikiih sanidak-foegova istie se samo Husejinnah, i to: godine 1559. i 1560.175 Taj Husein-ah, koji je po svojoj funkciji bio beg, odgovarae, vjerovatno, utemeljitelju ove mahale i damije. Tu damiju spominje i Evlija, naziva je Begova damija.176 Godine 1600. Husein-begova mahala predstavljala je najveu zvornifcu mahalu, brojala je 99 kua poreskih obveznika, tj. obu-hvatala je gotovo polovinu cjelokupnog gradskog stanovnitva. U njoj se, izmeu ostalih, spominju: Mehmed-halliia, hatiib i Behram, tabak. 177 Na osnovu izvjesnih elemenata moe se samo pretpostavljati o tome gdje se ta mahala konkretno prostirala. Ona je, po svoj prilici, identina sa zvornikom Desnom varoi, koju opisuje
170 171 178

TD, No 743, fo 398. Isto, fo 387.

172 Isto

TD, No 743, fo 387. Isto. BBA, Miihime defter-i, IV, str. 164; N. Filipovi, u POF IIIIV, 195253, str. 445. 176 Evlija Celebi, Isto, 478. 177 TD, No 743, fo 387.
174 175

188 Evlija elebija. Evlija je, naime, zapazio da je Zvornik bio podijeljen u dvije varoi: ./Lijeva varo i Desna varo ili Varo Debhana, po mnogim duanima u njoj u kojima se prodavala municija. Prema opisu se moe utvrditi da mu se Desna varo prostirala u podruju oko dananjeg mosta i pijace sa baoama i vinogradima d bila je .znaajnija od prve. 178 Kako se zna da su se nekada u tome podruju nalazile tabhane, to je i spominjanje Behrama, tabaka dokaz da se Husejan^begova mahala prostirala u tome podruju, odnosno da je predstavljala glavni dio Evlijine Desne varoi. 5) Mahala Mehmed-elebijine damije. Prvi put se spominje 1600. Tim imenom ne naziva se danas nijedan dio grada, a niti ma koja damija, pa se ne zna da li je damija nestala ili jo postoji, nosei drugo ime. Isto tako se nita ne zna o njenom ute meljitelju. Spomenute godine bila je to malena mahala, brojala je svega 19 kua poreskih obveznika. Kao stanovnik navodi se dzamijski hatib Ali-halifa. 179 Mogue je da je ta mahala, odnosno damija, identina sa dananjom mahalom i damijom zvanom Rijeka. Prema predaji, staro je ime Rijeke damije: Hadi-lMehmedova damija. Kako se naziv hadi mogao da inkorporira u ime kasnije, hodoae-njern u Meku, te kako i naziv elebi ( = obrazovan ovjek plemenitog roda) predstavlja samo dodatak imenu, postoji, dakle, izvjesna vjerovatnoa da je spomenuti utemeljitelj 'damije, Meh-med-elebija, identian sa Hadi-Mehmedom, koji se u tradiciji ouvao kao utemeljitelj dananje Rijeke damije. 6) Demat hriana. Hrianski dio gradskog naselja, koji je ranije obino nazivan varo, krajem XVI vijeka navodi se kao demat hriana. Ali, i taj naziv bio je vie nominalan. Prema popisu iz 1600. godine taj demat (mahala) brojao je jo svega 6 domainstava poreskih obveznika. Od tih, jedno je domainstvo imalo batinu, ali je i nju drao musliman, zvomiki emin Mehmedija.180 To je u svemu bio ostatak stanovnitva stare hrianske varoi. U procesu postepene islamizacije sve se vie smanjivao broj i ono malo hrianskog stanovnitva koje je bilo evidentno sredinom XVI vijeka. Do kraja tog vijeka bilo ga je, dakle, gotovo sasvim nestalo. Na taj nain suavao se i topografski pojam stare varoi, a na istom podruju se sve vie irila Sulejmandja mahala, nazivana kasnije Fethijom.
Evlija, Isto, 477^178. TD, No 743, fo 387. ino TD, No 743, fo 388: .Mihal, s. Vuka; Mihal, s. Matije; Vuki, s. Du-jice; Cvetko, s. Kojina; uro; batina Nikole u posjedu Mehmedije, emina.
179 178

189 Imovinsko-pravni poloaj muslimanskog stanovnitva utvren jo prije 1548. ostao je uglavnom isti i u drugoj polovini XVI vijeka. Ono je bilo osloboeno davanja resm-d ifta, a plaalo je sitne globe, pristojbe za vjenanje i tzv. ibadihavu, to je sve pripadalo nasu zvornikog samakfoega.181 Takav je, uostalom, bio status muslimanskog stanovnitva i svih drugih gradskih naselja. Ipak, do izvjesnih promjena u povlatenosti tog stanovnitva dolo je u vezi s javnom izgradnjom u drugoj polovini tog vijeka, tj. u vezi s podizanjem jednog objekta u Zvorniku koji je imao izuzetan privredn'o-komiunalni znaaj. Javni put koji je na tom punktu povezivao Bosnu sa Srbijom prelazio je Drinu samo skelom, mosta nije bilo. Takav prelaz bio je vflo otean kada bi Drina nabujala. U takvim sluajevima je i prelaz preko 'rijeke sjevernije od Zvomika na skeli, odnosno derbendu, nasuprot sela epak, prema dananjoj Loznici bio vrlo otean, bio je dug oko 400 ueta (povodaca), pa su putnici ostajali bespomoni. Zato je kako se u izvoru izriito kae: pred kapijom spoonieniute tvrave bio podignut (most, duine 70 ueta.182 Budui da je njegov popravak i odravanje stavljeno u dunost stanovnika navedene tvrave, oni su na osnovu carske zapovijedi bili osloboeni od divanskih nameta i obiajnih poreza, od davanja djece u janjiare (gilman-i acemdvan), kao i od akindijske slube (salgun). 183 Tako su izgradnjom mosta i potrebom njegovog popravljanja i odravanja bile, dakle, proirene fiskalne povlastice muslimanskog stanovnitva, uslovljene pomenutim slubama. Sto se tie malobrojnih hrianskih stanovnika u Zvorniku, oni su imali status nepovlatene zemljoradnike raje. Od 1548. ti stanovnici nisu vrili nikakvu za dravu korisnu slubu, pa su tada bile dokinute njihove poeke povlastice, tj. bio je ukinut njihov status tzv. musellema, te se njihov broj i usljed toga stalno smanjivao. Bavili su se zemljoradnjoim. Godine 1600. jeam je bio osnovna itarica koju su gajili, zatim su dolazili penica i proso.184 Kada je bio podignut spomenuti most preko Drine, nije mogue poblie utvrditi. Sigurno je da je nastao izmeu 1548, kada se jo ne spominje, i 1585. godine. U popisu iz 1600. navodi se, naime, da su povlastice stanovnika vezane za popravak i odravanje mosta u Zvorniku bile zavedene i u ranijem popisu, 185 a koji je, koliko se zna, bio obavljen 1585. godine.186 Isto tako, nije mogue preciznije utvrditi lokaciju tog starog mosta. Da li je on zaista postojao negdje nasuprot jedne od kapija Donjeg grada, to bi bilo logino ako bukvalno uzmiemo tekst izvora: pred kapijama imeTD, No 743, fo 388. w* Isto. 183 Isto. 184 TD, No 743, fo 388. 185 Isto.
186
TD)

181

No 655.

190 novane tvrave, ili je bio podignut nasuprot stare varoi i trga, upravo tamo gdje je doskora postojala skela, tj. u blizini dananjeg eljeznog mosta, to bi, opet, s drugog gledita bilo loginije teko je neto odreenije rei. Sagledavanjem zvornikih mahala iz kraja XVI vijeka pada u oi interesantna injenica. U poreenju sa stanjem iz 1548, ukupan broj stanovnika (poreskih obveznika) tog grada bio je znatno opao. Stavie, taj broj bio je vie nego raspolovljen. Od ukupno 462 kue u 1548. bio je opao taj broj do 1600. na svega 218 kua. Nije tu evidentno samo opadanje hrianskih stanovnika usljed islamizacije: od 30, na svega 6 kua, nego znatno opadanje i muslimanskih: od 432, na 212 kua. Ta pojava upravo zauuje, tim vie to je kod sviju drugih znaajnijih gradskih naselja u sjeveroistonoj Bosni ((Srebrenica, Donja Tuzla, Gornja Tuzla, Graanica), koja su doivljavala i paralelan urbani razvitak, bilo evidentno poveavanje stanovnitva i urbano irenje tih gradova, stvaranjem sve novih mahala. U razjanjavanju tog pitanja mogu se postaviti dvije alternative: 1. Ako je Zvornik sredinom XVI vijeka predstavljao centar organizovane zanatske proizvodnje za Vojsku, onda evidentirani broj zanatlija iz 1548. nije morao znaiti i istovetan broj stalno nastanjendh domainstava. iPremjetanjem centra te proizvodnje po slije te godine u jedno drugo mjesto u toj oblasti, kako se ini, uglavnom u Graanicu, premjeten je bio time i dobar broj tih zanatlija. Meu tim, slabost takve pretpostavke lei u injenici to je logino da Zvornik, kao sredite sandaka, ostane i dalje naj razvijenije gradsko naselje u tome sandaku, kakav je znaaj on u kompariranju sa drugim okolnim gradskim naseljima imao i prije 15 godina (1533). Budui da isu izvjesni gradovi u toj oblasti sredinom vijeka takoe premaivali broj od 400 kua '(Gornja Tuzla 422 kue i Donja Tuzla 406 kua), bilo bi normalno da je i Zvorndk, kao sjedite vojno-administrativne vlasti u sandaku, imao najmanje toliko kua koliko je u njemu 1548. bilo evidentiranih zanatlija. 2. U Zvomiku je u izvjesnim periodima druge polovine XVI vijeka moglo zaista da doe i do znaajnijeg opadanja broja nje govog stanovnitva. Prvo zbog toga to su u procesu razvitka muslimanskdh gradova u Slavoniji znaajnu pomo u stanovnitvu pruali posebno igradovi sjeveroistone Bosne. 187 Ta potpora se sastojala u preseljavanju 'potrebnog broja zanatlija, dakle, musli manskog stanovnitva koje je inilo osnovicu u relativno brzom razvitku tih gradova u slavonskim sandacima. Kako je Zvornik predstavljao u to vrijeme najrazvijeniji zanatski centar u istoime187 S. Povii, Podrijetlo hrvatskih i srpskih naselja i govora u Slavoniji, Zagreb 1953, str. 56.

191 nom sandaku i, posebno, kako se nalazio na glavnoj saobraaj-nici, to je moglo najvie njegovog zanatlijskog stanovnitva da bude upueno u slavonske gradove. Drugo, mogli su i drugi faktori da znatnije utjeu na opadanje zvomikog stanovnitva. Rat koji su Turci vodili sa zapadnim zemljama od 1593. do 1606, zakljuen na utoku Zitve, za vrijeme koj'eg je i vren popis ove oblasti (1600) u ijem svjetlu se Zvornik pokazuje upravo sa polovinom isvog ranijeg stanovnitva mogao je najvie da utjee na tako enormno opadanje stanovnitva. Zvorniki sandakHbezi, koji su kroz to vrijeme stalno aktivno uestvovali u ratnim operacijama, u sluaju hitne potrebe najlake su mogli da rnobiliu upravo zvorniko stanovnitvo. Dalje, utvreno je da pred kraj tog vijeka a prije rata, sandak-begova rezidencija nije bila stalno u Zvomdku, nego esto u Gornjoj, a zatim i u Donjoj Tuzli, u kojim gradovima su ti sandak-Jbezi ta-koe podigli kulturne ustanove, odnosno formirali nove mahale. 183 A poznato je da je takvo administrativno sredite, sjedite san-dak-foega uope, znatno doprinosilo urbanom irenju samog grada, pa, prema tome, i njegovo premjetanje moglo je da rezultira opadanjem stanovnitva. Da je Zvornik u drugoj polovini tog vijeka zaista preivljavao dekadencu, dokazuje opadanje njegove gradske privrede, tj. feudalnih i dravnih prihoda od tog grada. Izvjesnu rekompenzaciju, istina, davala je sve vie razvijana rijena brodogradnja pod zidinama ovog utvrenja. To pitanje bie razmatrano u posebnom radu. ,Kao i kod drugih gradskih naselja, i u Zvorniku je tokom XVI vijeka, i kasnije, dolazilo do promjena naziva pojedinih mahala. to je urbani razvitak jednog mjesta bio bri, to je vie dolazilo do takvih promjena. Utvreno je da su kod izvjesnih gradskih naselja u ovoj oblasti te promjene bile tako krupne da je bilo teko i djelomino identificirati pojedine mahale (nazive) iz kraja XVI vijeka sa mahalama istog imjesta iz sredine tog vijeka. Takvu pojavu susreemo gotovo kod svih gradskih naselja u granicama zvornikog sandaka (Donja Tuzla, Graanica, Sabac, Srebrenica). Tek formirane mahale nazivane su ad boe, po imenima najvienijdh i najzaslunijih stanovnika, vojnih komandanata, organa vlasti i drugih, a podizanjem u njima kulturnih ustanova (mesdida, damija, tekija) mijenjale su svoja imena prema imenima tih ustanova, odnosno njihovih osnivaa. Ali, na tome nije ostajalo, promjene naziva pojedinih kvartova karakterisale su i dalji urbani razvitak gradskih naselja. Tokom vremena prvobitne kulturne ustanove su dotrajavale, te su od strane novih legatora, ili na istim mjestima podizane nove graevine, ili su stare u toj mjeri renovirane da su mijenjale i prvobitnu arhitekturu. One su sada nazivane prema imenima novih legatora, odnosno i mahale su samim tim dobivale nova imena.
188

A. Handi, Tuzla i okolina u XVI vijeku (rukopis).

192 U Zvooiniku, kako je ve istaknuto, zbog izvjesnih specifinosti ndje bilo mogue utvrditi imena pojedinih mahala iz sredine XVI vijeka da bismo ih mogli komparirati sa onima iz kraja tog vijeka. Meutim, kasnije promjene u tome pogledu bile su tolike da je ve odavno izgubljen kontinuitet izmeu naziva iz 1600. i dananjih naziva mahala. Osim do danas ouvanog naziva Fet-hija, koji je, prema Evliji, identian sa ranijom Mahalom Sulej-manijom, i iosim neto zidina damije u Mahali Hrid, za koje zidine stari ljudi tvrde da odgovaraju Hadi^Durgutovoj damiji, nemamo vie pouzdanih tragova od (ranijih mahala i damija. Promjene se sastoje uglavnom u mijenjanju samih naziva, dok se vrlo malo mogu odnositi na eventualno dalje urbano irenje grada poslije 1600. godine. Analizom izvora, naime, utvreno je da su sva gradska naselja u ovoj oblasti ve do kraja XVI vijeka uglavnom bila dobila onu urbanu irinu kakvu su ona imala i krajem turske vladavine u naim zemljama. Svakako, i dalje se stanovnitvo poveavalo i urbano se popunjavao zacrtani okvir gradskog naselja novom izgradnjom javnih i drugih objekata. Prema Evliji, koji, kako se zna, esto pretjeruje u svojim opisima, Zvomik se bio znatno poveao izmeu 1600. i njegove posjete i(1664). Samo gradsko naselje on opisuje kao dvije varoi: Lijevu varo i Desnu varo. Takva bi se podjela mogla nazreti i danas. Za prvu kae da 'lei izvan Careve kapije, tj. protee se od pomenutih tvravskih vrata Donjeg grada pa ide, po prilici, do dananje Namazgah damije, tj. do prelamanja gradske povrine i njenog obaranja prema pijaci. Ona se protee du jedine ulice pokraj Drine, s ije se obje strane nalaze kue, sastoji se otprilike od 300 sindrom pokrivenih i tvrdo zidanih kua. Ima 50 bez plana podignutih zgodnih i malenih duana. U njoj je postojalo i jedno novosagraeno svratiste (han), koje je poznato pod imenom Novi han. 189 Dalje, opisujui Desnu varo, Evlija kae: Ova varo to lei izvan grada (zove se) Varo Debhana. Tu, na obali rijeke Drine, meu ogromnim drveem, ima oko 380 prostranih i sindrom pokrivenih kua s vinogradima i baama... Tu ima 150 duana u kojima se prodaje municija. Od kraja june strane ove varoi, pa preko Lijeve varoi do Novog hana ima 5.500 koraka.190 To je, svakako, onaj dio gradskog naselja to se protee sjeverno od dananjeg eljeznog mosta i stare zgrade bolnice. Sto Evlija dalje u ovom kontekstu govori o broju mahala i islamskih bogomolja predstavlja njegovo olbino hiperboMsanje i kolidira i sa njegovim daljim opisom ovog grada. Interesantno je iz njegovog opisa navesti jo to da on spominjui u Zvorniku poimenino etiri damije: Fatihovu, Sulejmaniju, Begovu i Zvorniku, dalje kae: U dvije varoi ima jo po dvije damije. Tu postoji 8 mes188

Evlija, Isto, 477. 190 Isto, str. 477478.

193 dida, 8 tekija, 3 medrese, javno kupatilo (hamam), 7 osnovnih kola i 3 svratiita {han).191 Karakteristino Jje to to Evlija u svom opisu ne spominje uope most preko Drine, koji je, kako je istaknuto, bio tu sagraen neto prije' 1585. godine. Da li je most do Evlijinog dolaska 'bio propao, ili ga je on zaboravio navesti, teko je bilo ta tvrditi. Danas u Zvorniku postoje etiri damije, nazvane: Zamlaz, Namazgah, Rijeka i Begsuja. One, ni po svojoj arhitekturi ni prema tim nazivima nisu mnogo stare. Begsuja192 je, tavie, iz novijeg vremena, kao i naselje oko nje. Nestajanjem starih damija istoimene mahale su orijentisane prema najblioj postojeoj damiji, formirajui na taj nain demate. Tako je nestankom Hadi-Durgutove damije (1948) istoimena mahala (nazivana jo Hrid) pripala dematu Zamlaz-damije, koji se protee du ceste, od sjeverne kapije Donjeg grada sve do zgrade pote. Samo dme Zamilaz ne nalazimo u izvorima iz XVI vijeka, meutim, po samom mjestu, ta damija je morala biti rano podignuta, premda dananja njena arhitektura nije stara. Nazvana je Zamlaz po istoimenom izvoru, pored damije; drugo njeno ime nije poznato, premda nema sumnje u to da je damija, kao i sama mahala, imala ranije drugo ime, po njenom utemeljitelju. Nestankom damija u mahalama: Fethiji (ne zna se kada je Sulejmanija damija nestala) i Bajiru (1935), te mahale su prikljuene dematu Namazgah-datrnije. Samo ime Namazgah znai mjesto na otvorenom prostoru gdje se obavlja molitva, to je dokaz da je to mjesto u prvo vrijeme, prije podizanja damije, predstavljalo tzv. Musallu, koju je imalo svako izrazito muslimansko gradsko naselje. Arhitektura Namazgah damije je iz poznijeg vremena. Zna se, meutim, da se stara damija na tom mjestu zvala Hadi-lldrisova. (Poznati pjesnik i dervi Hasan Ka-imdja, rodom iz Sarajeva, koji je oko 1682/3. iz politikih razloga bio protjeran u Zvornik, gdje je i umro oko 1691/2, proveo je posljednje godine ivota u slubi kao imam navedene Hadi-Idri-sove damije.198 Stara damija na Musalli bila je rano podignuta, jer Musalla^damiju spominje jo Evlija 1664. godine.194 Do novijeg vremena (1946) postojala je i tzv. Skela-damija u ranijoj mahali Skeli, sjeverno od dananjeg eljeznog mosta. Oito je to odranije bio punkt gdje je Drina prebroavana. Pravo
Isto, 478. Sloenica od beg i su = voda Begova voda. 193 A. Mulahalilovi, ejh Hasan Kaiml-baba (prigodom 250. godinjice smrti), El-Hidaja, god. V, ifcr. 810, od 22. lipnja 1942, str. 225; Dr M. Hadijahi, Hasan Kaimija i njegovo turbe na Kuli u Zvorniku, Zvornik 1966, str. 16.
192 184 191

Evlija Celebi, Isto, 478. 13

Godinjak Drutva istoriara BiH

194 ime te nekadanje damije nije poznato. Nalazila se upravo,na mjestu dananjeg restorana i kafane Drina. Ta mahala je zatim pripojena dematu Rijeka-damije, koja se nalazi nedaleko od utoka Rijeke i(Potoka) u Drinu. Rijeki demat se protee od mosta i zgrade stare bolnice te, prelazei Potok, obuhvata i jedan dio ulice Begsuje.

195
ZVSAMMENFASSUNG ZVORNIK IN DER ZWEITEN HALFTE DES XV. UND IM XVI. JAHRHUNDERT Uiber die Vergangenheit Zvorniks wure auch, foisher etwas geschreiben, hauptsachlich iiber die Periode vor der Tiirkenherrschafit. Diese Aifoeit aber besohaftigt sich mit der Geschichte der Stadt im der ersten Zeit der Turken-herrschaft und umfasst eine Zeit von 140 Jahren, d. h. von 1460 bis zum Ende des XVI. Jahrhunderts. Sie basiert auf unveroffentlichten Quellen und zwar auf den Deftern, d. h. Katasterregistern der Balkanlander aus dem Istanfouler Staatsarchiv. Wie foekannt, entbalten sie aus.gezeicb.nete Angaben fiir Erfor-schung der wintschaftlichen, stadtrechtlichen, kultiirellen und iibrigen En-twioklung der staditischen Seidlungen iiberhaupt, wie auch Angaiben fiir die Klarung demographischer Verhaltnisse eines Gebiets. Die Arfoeiiit bestehlt aiuis direi Kapiteln. Im Erstan wird iiber die Orga-nisation der tiirkischen Herrschaft im Zvorniker Gebiet bzw. im gesamten mittleren bosnichen Raum an der Drina geaprochen. Hier wrd diie tiirki-sche Eroberung und die ursprungliche Eingliederung des Zvorniker Gebiets in den Sandshak Smederevo aufgezeigt, danach die Griindung des San-dschaks Zvornik um .1480, der ursprunglich ein kleines Gebiet umfasste und zwar nur drei Kadiluks (Zvornik, Srebrenica, Brvenik) und die Vergrosserung des Territoriums dieses Sandschaks links und rechts der Drina bis zur Save, was durch die Auflosung der ungarischen Banovina von Srebrenica erfolgte (von 1512-1520). Hier wird ein kurzer tjberblick iiber die administrativ-ge-riohtliche Aufteiiung, wie auch iiber die demographischen Verhaltnisse ta dieem Gebiet gegeben. Gezeigt werden hier auch noch die Machtorgane: mdliter-adniinistrative (Subascha, Sandschak-Beg), Gerichtsibehoirden, die Griindung und das Territorium des Kadiluks Zvornik. Im zweiten Kapitel werden die Zvorniker Festung und ihre Besatzung geschildert. Wie man weiss, haben die Tiirken die Zvorniker Festung klein vorgefunden, nur das sog. Gornji grad. Aus friihesten turkisohen Quellen kann man indessen feststellen, dass die Tiirken im Sommer 1491 und zwar vom 25. Mai bis zum 12. Septembar einen umfangreicheren Ausbau der Zvorniker Festung vornahmen. Fiir diesen Ausbau, einschliesslich auch der ge-wissen Renovierunig der Srebrenica-Festung, wiurde die grosse Summe von 338.574 Aktschen ausgegeben. Wenn wir diese Angaben analysieren, besonders hinslchtlich der Zeit, wann das erfolgte, erscheint es sehr wahrscheinlich, dass eben in diesem Jiahre die Festung von Donji grad errichtet wuirde. Mit ihren Mauern und Tiirmen in zwei Fliigeln erstreckte sie sich vom sog. rednji grad bis zur Drina, und mit zwei gut befestigten Toren sperrte sie den Zugang zum Fluss vollkommen ab. In der ersten Zeit, unter den Bedingungen der vorgeschobenen Militar-grenze, war die Besatzung der Zvorniker Festung, sowie der iibrigen Festungen im diesem Gebiet, relativ zahlredch. Sae enthielt alle Heeresgattungen der Ta-gesoldner-Grenzeinheiten, Christen und Mohammedaner (Martolosen, Azapen, Mustahfizen, Farisanen, Dschebedschien und andere) und konnte etwa 500 Leute zahlen. Durch die Ausdehniung der turkischen Grenzen und dadurch, dass das Zvorniker Gebiet seine fruhere strategische Bedeutung verlor, wurde die Zahl der Festungsbesatzungen allmahlich vermindert. Durch die Auf-stellung der standigen Mustahfizen (mit Timar-Belehnung) betrug dde Zvor-mker esateumlg zwischen J. 1528 und 1533 nuir 120 Deute. Spater ist die Zahl weiter gesunken: 1548 = 106 und 1570 = 84 Mustahfizen. Im dritten Kapitel wird die Entwicklung der zur Festung gehorigen Unterstadt gezeigt. Hier werden zwei Stadien unterschieden: a) bis dieser Manktflecken das christliche Emblem trug und varo genannt wurde; b) als er durch die Islamisierung eine orientalisch-mohammedanische Phy-sionomde bekam umd tiirkdsch kasaba genannt wurde. Im ersten Stadium 13*

196
wird versucht, die ethnische Struktur und Herkunft der Bewolkeruing zu kla-ren, die Anderungen, die in ethnischar Hinsicht in der ersten Zeit der Tiirken-herrschaft auftraten (Migration) und die Bewegung der Bevolkerungszahl, d. h. wie und auf welche Weise sich die Zahl der christlichen Einwohner in der Stadt verminderte. Es ist festgestellt worden, dass der Nukleus der inu-selmanischen Siedlung in der oberen Festung lag und sich spater gegen alten Marktflecken in der Unterstadt ausbreitete. Nach 1512, aber vor 1533, hat der Marktfleoken Zvornik in konfessioneller, und in gewissem Masse sbadt-rechtlicher, Hinsicht seine Phvgionamie gevrandelt. Er erhielt die Bezeichnung kasaba; von da an genoss die mohammeiamische Bevolkerung der Stadt gewisse Steuererleichterungen. Und das war einer der Griinde, dass sich von da an mohamrnedanische Stadtbewohner rapid vermehrten. Sie zahlten 432 steuerpflichtige Haushalte im Jahre 1546, wahrend die christlichen, wie schon 1533, nur 30 Haushalte zahlten. Zvornik wure schon daroals ein Zen-trum mit enrtvviokelten Handwerken und stadtrechtlich die bestentwickelte Kasaba in diesem Gebiet. Zur bedeutenden wirtschaftlichen und stadtischen Entwicklung Zvorniks trug am mesten die Tatsache bei, dass diese Stadt militar-administratives Zentrum des gleichnamigen Sandschaks war, d. h. Sitz seines Sandschak-Begs. Bis zum Anfang der zweiten Halfte des XVI. Jahrhunderts formierten sich in Zvornik neben dem christlichen Dschemat (Varo), funf mohamme-danische Mahallen (Stadtviertel), benannt nach den bedeutendsten Moscheeen bzw. nach deren Griindern. Zum ersten Mal weren sie ina J. 1600 envahnt: Mahalle von Sultan Mehmed dem Eroberer, Mahalle von Sultan Sulejman, Mahalle von Hadi Durgut, Mahalle von Husein-Beg und Mahalle von Meh-med-Celebija. Etwas vor 1585 wurde an Zvornik vor den Toren der unteren Eestung eine Bruoke uber die Drima erricbtet, wodurch der Verkehr nach Serbien (Sandschak Smederevo) an dieser Stelle wesentMch erleichteirt wurde. Spater, bis zum Ende des XVI. Jahrhunderts, wurde Zvornik als iStadt im Sinne des angezedgten Entwicklungsrahmens weiter aufgebaut.

DRUTVA ISTORIARA BOSNE I HERCEGOVINE

GODINJAK
ANNUA1RE
DE LA SOCIETE HISTORIQUE DE BOSNIE ET HERZEGOVINE

GODINA XVIII
1968-1969.

Reakdioni odbor Dr ALOJZ BBNAC, Br BRANISLAV UBEV, Dr MILORAD EKMECIC, Dr FERDO HAUPTMANN, Dr HAMDIJA KAPIDZlC, Dr MARKO UNJIC Odgovorni urectailk Dir HAMDIJA KAPIDZlC Lektor RADOJKA RADULOVIC

tampa: NIP Osloboenje, Sarajevo. Za tampariju: Petar Skert. 1970.