KARL MARX, MARKSZM VE FELSEFE1 Marx ve Engelsin Alman deolojisi Adl Eseri zerine Sunum ve Sylei

Doan Gmen

Dava, insanlk davas Ak Veysel

Alman deolojisi, insanlk tarihine yaplm byk bir katkdr. Bildiim kadaryla Almanyada 1848 devrim denemesinden nce yazlm, o zamanlar yaplan tartmalar derlemeye alan ve bu derlemenin iine kendi bakn yerletiren tek eserdir. Burada Marx ve Engels dneme ait bir takm temel dnceleri sergiliyorlar, yani aslnda dnemi belgeliyor ve o dneme ilikin kendi durularn ortaya koyuyorlar. Bu bile tek bana insanlk tarihine yaplm byk bir katkdr aslnda. Alman deolojisi felsefi olarak, bilimsel olarak insanla nasl hizmet ediyor? Konumam daha ok bu konu zerine olacak. zellikle Feuerbach blmn temel alarak Marx ve Engelsin bu eserinin felsefi bir eser olarak okunup okunmayacan tartacam. KISA TARHE Bilindii gibi Alman deoloji 1845 ile 1847 yllar arasnda yazlm bir eserdir. ki cilt olarak tasarlanmtr. Marx ve Engelsin hayatta olduu dnemde Gerek Sosyalizmin Tarih Yazm adl 50-60 sayfalk blm yaynlanmtr. Daha sonra 1903 ylnda 2. cildin Max Stirner blm yaynlanmtr. 1926 ylnda ise Feuerbach blm yaynlanmtr. (Feuerbach blmnn yaynlanmas, felsefe tarihi asndan son derece nemlidir. 1927 ylnda baka bir kitap yaynlanyor. Buna biraz aada dneceim.) Alman deolojisinin ilk tam metni 1932de yaynlanmtr. 1958 ylnda u an elimizde olduu haliyle baslmtr. Daha sonra 1965 ve 1966da da Almanca, Rusa ve nihayet ngilizce bask yaplyor. Metni Trkeye eviren arkadalar harika bir i yapmlar. Kitabn ngilizce ve Almanca en son basklarn karlatrarak bir araya getirmeye almlar, nk iki bask birbirinden farkl. Bu haliyle Alman deolojisinin dnyadaki tek basksdr diyebiliriz. Deiik dillerdeki eitli basklar arasndaki farklar, Marxn el yazsnn okunmasnda yaanan byk zorluklardan kaynaklanyor. Yeni ve tam bir bask hazrlamak iin 1974 ylnda bir deneme cildi hazrlanmtr. Bu ise Japonca yaynlanmtr. Japonlar u an Alman deolojisinin en son
Bu sylei, 27 Nisan 2013 tarihinde zmir Kitap Fuarnda Alman deolojisi zerine sayn Aydn ubuku ile ayn oturumda yaptmz konumadan derlenmitir. Syleinin sonunda konuma srasnda zaman darl nedeniyle karmak zorunda kaldm fakat nemli bulduum baz ksa eklemeler yaptm. Bu metin internette yaynlanams iin yaplan biime ilikin baz kk deiikliklerin dnda olduu gibi Evrensel Kltr Dergisinin 258. saysnda yaynlanmtr. Konumann deifre edilip, son derece titiz bir ekilde metne dntrlmesinde ve yaynlanmasnda emei geen herkese ok teekkr ederim.
1

biimine sahipler. Ksacas Alman deolojisinin en son biimi henz elimizde yoktur. En son bilgisayar teknii de kullanlarak orijinal metin olduu gibi yaynlanmaya allyor. ALMAN DEOLOJSNN ZGN KATKISI Alman deolojisi, Almanyada Mart ncesi olarak anlan 1848 devrim denemesinin felsefesine ve toplumsal kurumlarna derli toplu kuramsal bir bak sunan dneme ait tek eserdir. Dnemin hkim felsefesi Hegelciliktir. Bu nedenle Marx ve Engels Hegelcilii temel alarak tartyor. Fakat bu eser ile dorudan Gen Hegelciler arasndaki tartmaya mdahale ediliyor. Yal Hegelciler muhafazakrdr. Bu biliniyor. Gen Hegelciler ise deiimden yanadr. Yani Bruno Bauer, Max Stirner, Ludwig Feuerbach ve dierleri deitirelim diyorlar. O halde Marx ve Engelsin Alman deolojisinde dorudan mdahale ettii tartma, deiim olsun mu olmasn m? tartmas deildir, deiim nasl olsun? tartmasdr. Buna karn Marx ve Engels, eserde tarttklar Gen Hegelcileri muhafazakrdr olarak tanmlyor ve deiimin asl teorisini kendilerinin ortaya koyduklarn ileri sryorlar. Bu nedenle Alman deolojisi ayn zamanda deiim teorisine bir katkdr. Alman deolojisi, 1845 civarnda kaleme alnan Feuerbach zerine Tezlerle birlikte tarihsel materyalizmin doum belgesi olarak grlr. Bu, Marksizm ii bir baktan bakldnda dorudur. Fakat Alman deolojisinde ortaya konan geni bir ereveye oturtmak lazmdr. Marx ve Engels bu eserlerinde insanla ne zaman, nasl dnmeye baladn yeniden hatrlatyor. Sen ilk defa dnmeye baladnda uradan dnmeye balamtn, uraya gittin, sonra dncenin ve bilincinin kkenini unuttun demek istiyorlar. Burada aslnda felsefe nedir, felsefenin kkeni nedir gibi byk sorulara da yant aranr. Zira dncenin ve bilincin kkenini bilen insan ancak koullarna mantkl bir bilinle bakabilir. O halde Alman deolojisi, dncenin ve bilincin kkeninin aratrlmasna ve aklanmasna da bir katkdr. MARX FLOZOF MUDUR? Sklkla karlatm bir iddiaya gre Marx filozof deildir ve Marksizm de felsefe deildir. Marksizmin bir felsefe olup olmad tartmas 19. yzyln sonlarnda balam olan bir tartmadr. talyan filozofu Antonio Labriola, Bakn burada felsefe yoktur, Kanta dnelim, Marksizmi ya da Marxn retisini Kantla birletirelim, felsefe yapalm diyen herkesi uyaryor ve ok acele ediyorsunuz, daha onun felsefi kaynaklarna bile ulaamadnz diyor ve ekliyor: Marxn eserinde onu tayan yeterli felsefi bir temel vardr. Marxa ilikin ilgin bir belirleme var: 1913 ylnda, Prusya Yllk Kitaplarnda Ferdinand Jacob Schmidt yle yazyor; Hegelden sonra o (), byk apl, yani dnyay hareket ettiren felsefe yapm tek kiidir. Bu ok byk bir iddiadr ve Prusya Yllk Kitaplarnda yaplm olmas ayrca ilgintir. Marxn ada ve bugn son derece etkili olan ynla felsefeci vardr. Buna karn, dnyay hareket ettiren felsefe yapm tek kii Marxtr, deniyor. rnein John Stuart Mill deil, Friedrich Nietzsche deil, Alexis de Tocqueville deil, Marx. Neden? Marksizm bugn olduu gibi o zamanlar da niversitelerden dlanmaya allrd. Buna ramen felsefe zerine tartlrken, Marx

deerlendirilirken byle bir belirleme yapmak zorunda kalnm. Peki, ne oldu da bugn Marksizmin bir bilim olmad, felsefe olmad ileri srlp durulur? MARTN HEDEGGER VE MARXIN ONBRNC FEUERBACH TEZNN ANLAMI Heideggerin 11. Feuerbach tezine ilikin 1969 ylnda yapt bir belirlemesi var. Burada 1968 hareketini hatrlamak gerekiyor. Belirleme Alman televizyonunda naklen yaynlanan bir rportajda yaplmtr. O rportajda yle diyor Heidegger: Dnyay deitirme talebine ilikin soru ska Karl Marxn ok alntlanan bir nermesine, Feuerbach zerine 11. Tezine dayandrlr. Tam alntlamak iin okumak istiyorum: Filozoflar dnyay sadece farkl farkl yorumlad. Asl olan onu deitirmektir. Alt izilmi. Devam ediyor Heidegger: Bu nerme alntlanrken ve (bu nermenin DG) peinden gidilirken, dnyay deitirmenin dnya tasarmnn deimesini art kotuu ve bu tasarmn elde edilebilmesi iin dnyann etraflca yorumlanmas gerektii gzden karlr. Heidegger burada farknda olmadan aslnda Marx savunuyor. Tezi yorumlayanlara Siz Marxn 11. tezini yeterince dikkatli okumuyorsunuz, hzl bir ekilde pratie geiyorsunuz. Oysa Marx dnyay etraflca yorumluyor diyor. Heidegger devam ediyor: Yani Marx deiimi talep edebilmek iin, belli bir dnya yorumuna dayanmaktadr. Marxn belli bir dnya yorumuna dayandn kabul ediyor Heidegger. O halde eletirdii aslnda renci hareketidir, Marx deil: Siz Marx yeterince kavramyorsunuz. Yapt aklamalar buna kyor. Bunu syleyip rencilere, renci hareketine saldrdktan sonra teze ilikin bir sonu karyor. yle diyor: Bu nedenle bu nermenin temelsiz olduu grlmektedir. Bu ne demektir? Heidegger rencilerin eksik ya da yanl yorumlamasndan dolay Marxn tezinin temelsiz olduunu ileri sryor. Yani yorum yanl olduu iin orijinalin yanl olduunu ileri srlyor. Bu nasl bir mantktr, nasl bir akl yrtmedir? Heidegger, aklamasnn anlamszlnn hissedildiini anlalm olmal ki aklamasn srdrme gerei duyuyor. Fakat bu sefer Marxn tezinin temelsiz olduunu gstermekten ok , daha iyi anlalmasna yardmc oluyor istemeden. yle diyor Heidegger: nerme sanki kararl bir ekilde felsefeye kar ifade edildiine dair bir izlenim uyandrmaktadr. Fakat ikinci blmde aka ifade edilmeden tam da felsefe talep edilmektedir. Aslnda bu 11. Feuerbach tezinin harika bir aklamasdr. Fakat Heidegger bundan mantkla alakal olmayan sonular kartyor. Tezin birinci blmnn sanki felsefeye kar ifade edilmi olduu izlenimi, Heideggerin kendisi de biraz nce belirttii gibi yanltr. Zira Marx, dnyann deitirilebilmesi iin dnyann yorumlanmas gerektiini dnmektedir. Fakat Heidegger bu sylediini unutmu gzkyor. Ayrca gz ard ettii baka bir ey daha var. Marx byk bir diyalektikidir. Teorinin pratie akmas iin teorinin yadsnmas gerekiyor. Yani bir yerde orada aslnda felsefeye karym gibi dedii ey, felsefenin yadsnp pratie akmas ile ilgilidir. Felsefenin yok edilmesi deil. Felsefenin yani teorinin pratie akmas iin teorinin yadsnmas gerekiyor ve Marxn felsefesinin ierisinde kendi kendisini yadsyan bir eyin olduunu sylyor Martin Heidegger. Yani aslnda Marxn 11. Feuerbach tezinin birinci blm teorinin pratie dnmesini talep ediyor.

Tezin ikinci blmnde, tam da felsefe talep ediliyor, diyor Heidegger. Yani Marx, asl mesele dnyay deitirmektir, derken tam da felsefenin bu deiimin paras olmasn talep etmektedir. Heidegger bunu da anlamyor. Fakat bunda anlalmayacak bir ey yoktur. Aslnda Marxn orada yapt, teori ile pratiin btnlemesi gerektiine iaret etmektir. Heidegger, Marxn tezine dair teorisiz, aklsz, felsefesiz bir pratik talep etmiyor diyor aslnda. O halde, Heideggerin aklamasndan ortaya kan u: Marx 11. Tezin tam da ikinci blmnde, yani pratik bir ey, dnyann deitirilmesini talep ettii yerde, felsefi bir pratik felsefi bir devrim istiyor. Heideggerin sylediine yakndan baktmzda kan sonu budur. Bu elbette Heideggerin iddia ettiinin tam tersi bir eydir. Felsefenin, pratiin nn aydnlatmasn istemekle felsefenin yklmasn, yok edilmesini talep etmek arasnda dalar kadar fark vardr. Marx birincisini talep etmektedir. kincisini, Heidegger hibir kant getirmeden ve gsterdiim gibi mantn btn kurallarn ineyerek Marxa atfetmektedir. MARXIN FELSEFES NASIL BR FELSEFEDR? imdi felsefi devrimin, yani Marxn talep ettii felsefenin nasl bir felsefe olduuna bakmak istiyorum. Benim hocalarmdan Hans Hains Holz, Martin Heideggere kar Marksizm tam anlamyla bir felsefedir ve o (Marksizm -DG) ayn zamanda salt felsefeden fazla olduu anlamda budur (felsefedir DG) diyor. Bu ne anlama geliyor? Bu, Marksizm tam anlamyla bir felsefedir ve Marksizmde dier felsefelerde olmayan, felsefeyi aan bir ey var anlamna geliyor. Fakat felsefede kalnarak felsefeyi aan bir ey felsefeye nasl yerletirilir? Marxn eserlerine dnerek bunlar biraz deelim. Marx, Hegelci Hukuk Felsefesinin Eletirisine Dair Giri adl makalesinde yle programatik bir belirleme yapyor: Felsefe proletaryada kendi maddi silahn bulurken proletarya da felsefede dnsel silahn bulmaktadr. Burada Marxn sorusu, felsefe pratie nasl dnecek sorusudur. Felsefe doas gerei teorik olduundan bunun iin maddi g gerekmektedir. Yani mesele sadece kavramlarn ve bilincin deimesi deildir. Deien bilincin pratii de deitirmesi gerekiyor. Bu ancak o dncelerin taycs maddi bir g tarafndan gerekletirilebilir. Bu g Marxa gre proletaryadr. Yani proletaryann dnyay deitirebilmesi iin dnyaya filozofa bakmasn bilmesi gerekmektedir. i snf ancak o zaman dnyay deitirebilir. Burada deiimden kastedilen, elbette teorinin ve pratiin zgrlemesidir. O halde, Marx, felsefeyi bir zgrlk bilimi ve onun tayclna tek aday olarak tanmlad proletaryay zgrlk gc olarak tanmlyor. Marx bunu yaparken aslnda ok da yeni bir ey yapmyor. Leibnizin, Christian Thomasiusun, Christian Wolffun, Kantn, Fichtenin, Schellingin, Hegelin eserlerini bilenler, bu filozoflarn hepsinin unu talep ettiini bilir: felsefe pratii dntrmelidir. Marx burada baka bir ey yapyor. Aslnda onlarn byk devrimci geleneini devam ettiriyor. Onlara, ben sizin talebinize katlyorum, diyor. Eer Marxn bu filozoflar ynelik bir eletirisi varsa ki vardr, o da gsterdikleri yolla ilgilidir. Yani Marx onlara sizin gstermi olduunuz ekilde felsefenin pratik olmas mmkn deil diyor. Ksacas Marx, bu gelenei baka bir tarihsel dnemde, baka toplumsal ve tarihsel koullarda devam ettiriyor. Bu nedenle Marx bunu ayn zamanda onlarn eletirisi zerinden yapmak zorundadr.

imdi tekrar 11. Tezi hatrlayalm. Bu tezde Marx, Alman felsefe geleneinin talebini srdryor. Mesela C. Wolff, ontoloji muhakkak insanlarn hayatn iyiletirmelidir, gnlk hayata varana kadar her eyi deitirmelidir diyor. Kant da ayn eyi sylyor. rnein Salt teoride kaldmz zaman oyun oynam oluruz diyor. Hegel, Kanta ynelik eletirisinde senin sylediin ey doru ama bu senin gsterdiin ekilde olmuyor diyor. Ayn eyi Marx yapyor. Marx hepsine birden unu sylyor: Talebinize katlyorum. Felsefe pratie dnmelidir, pratii deitirmelidir. Ama bu sizin gsterdiiniz ekilde olmaz. Eserin iki ciltten olutuunu sylemitim. Birinci cildin balna bakalm. yle balk: Temsilcileri Feuerbach, B. Bauer ve Stirnerin ahsnda modern Alman felsefesinin eletirisi. Burada dneminin felsefesinin eletirildii aklanyor. kinci cildin balnda dnemin sosyalizm dncesinin eletirildii beyan ediliyor. Balk tam olarak yle: eitli peygamberleri ahsnda Alman sosyalizminin eletirisi. Bu konu, dorudan tarih felsefesinin konusudur. Buradaki felsefi kavram erek veya ama kavramdr ve toplumda ve tarihte deiimi aratrmaktadr. Bu nedenle bu balkta da felsefi bir bak vardr. O halde Alman deolojisi, dorudan felsefi bir taleple yazlm bir eserdir denebilir. Marx ve Engels burada nasl bir felsefi konsepte veya kurama sahipler? Felsefenin kuruluunda nasl bir felsefe kavram vard ve felsefe ne oldu da o kavram unuttu? imdi genellikle Thalesin, Cevher nedir?, Ana madde nedir?, Bir nedir? gibi felsefi olarak son derece derin anlam olan sorular, cevhere su dedi deyip geitirilir. Anlam sorgulanmadan mitostan logosa geii salad vs. denir. Oysa Thales orada evrenin temelini sorguluyor. Yani felsefeciler olarak konuacak olursak, evrenin ontolojik kkenini aratryor. Evrenin ontolojik temelini kendiliinden grmemiz, alglamamz mmkn deildir. Ancak ve ancak onu dnce ile ortaya karabiliyoruz. Evrenin temeli maddi de olsa onu ancak ve ancak dnce ile ortaya karabiliyoruz. Yani Thales aslnda felsefi dn yaptnda varlkla bilin arasnda ilikiyi kurmaya alyor. Varlkla bilin arasndaki iliki nasl kurulacak sorusuna yant aryor . Klasik filozoflarn ne yaptna baknca hepsinin byk meselesinin bu olduunu gryoruz. Buna Engels, Bu felsefenin temel sorusudur diyor. En bata sorulan soru, felsefenin doum belgesinde olan soru budur. Alman deolojisinde bu soruya yant veriliyor. Felsefenin temelinin doa olmas, doadan hareket etmesi gerekir, dncenin kaynan maddeden hareketle aklamas gerekir deniyor Alman deolojisinde Buna felsefede ontolojik yaklam deniyor. Dncenin kkeni aklanrken daha nceki filozoflar gkyznden yeryzne indiriyorlar dnceyi, biz yeryznden gkyzne karacaz deniyor. Burada ama, insanlara dncelerinin nereden geldiini gstermektir. Dncenin ve bilincin kkeni bilimsel olarak aklanrsa, insanlar kendi pratiklerini de apak grebileceklerdir. O halde, Alman deolojisinde yant aranan soru, Thalesin sormu olduu derin felsefi sorudur. Bu soruya, materyalist ve diyalektik felsefenin sentezi sonucu ortaya kan diyalektik materyalizm erevesinde yant verilmektedir. Marx ve Engels, Ludwig Feuerbachn din eletirisinden sonra artk din eletirisinin bittiini ve pratiin eletirisinin baladn dnmektedirler. Bu din eletirisinden kan sonu, insann insan

iin en yce varlk olduudur. Yani bundan byle insann aalayan, kleletiren, terk edilmi hale iten, hakir bir varlk olarak gren btn ilikileri tersine evirme, kategorik imperatif olmutur. Yani din eletirisinden sonra, insanln gndemine tanan soru, insan kleletiren btn ilikilerin kkl bir ekilde nasl tersine evrileceidir. FRANSIZ DEVRM, MARXIN ONUNCU FEUERBACH TEZ, HEDEGGER VE GADAMER Marxn 10. Feuerbach tezinde eski materyalizmle yeni materyalizm arasnda bir ayrm yaplr: Eski materyalizmin bak as burjuva toplumudur, yeni materyalizmin bak as ise insan toplumu ya da toplumsal insanlktr. nsanlk kavram, 1789 Fransz Devriminde ilericilerle gericiler arasnda, devrimcilerle eski rejimi savunanlar arasnda kavga konusu olan temel bir kavramdr. Eski rejimi savunanlar, insan diye bir ey yoktur diyorlar. Onlara gre Franszlar, Almanlar vesaire var. Ama insan yoktur. rnein Joseph-Marie de Maistre Fransa zerine Dnmler adl kitabnda 1795 anayasas, ona ngelenler gibi, NSAN iin yazlmtr. imdi, dnyada insan diye bir ey yoktur. Yaamm sresince Franszlar, talyanlar, Ruslar vs. grdm; Montesquieu sayesinde bir Persli olunabileceinin bile farkna vardm. Fakat insana gelince, aklyorum ki, hayatmda onu hi grmedim. Eer insan var ise, ben onun bilgisine sahip deilim diyor. Tabii bu ayn zamanda insanln varln da reddetmek anlamna geliyor. nsan ve insanlk yoktur. ddia budur. Fransz devrimcilerine saldran kar devrimci dier teorisyen Edmund Burketr. Burke de insanlk kavramn reddeder ve Fransada Olan Devrim zerine Yanssal Dnceler adl kitabnda insan hakk kavramna kar gelenek kavramn temel alp gelenein hakkn savunur. Buna kar Fransz devrimcileri davalarnn insanlk davas olduunu belirtiyorlar kararl bir ekilde. Marxn 10. Feuerbach tezinde kulland toplumsal insanlk kavram Fransz devrimcilerinin uruna devrim yapt kavramdr. Bu nedenle Marx bu devrimci gelenein takipisidir. Yukarda 1927 ylnda yaynlandna iaret ettiim kitap Martin Heideggerin Varlk ve Zaman adl kitabdr. Bu kitabn hemen her eyi programatik olarak Alman deolojisinin Feuerbach blmnde sakl olan felsefi programa kar yazlmtr ve bugn popler olan bir klt kitabdr neredeyse. Heidegger bu kitabnda insanlk denen eyin olmadndan hareket eder. Bu balamda nlenen baka bir isim daha vardr: Hans-Georg Gadamer. Gadamer, Heideggerin mezidir ve Gerek ve Yntem adl kitabnda gelenek kavramndan hareketle devrimci Aydnlanmac felsefeyi eletirir. Heidegger ve Gadamer, felsefi dnceyi reddeden kar devrimcilerin ilkeleriyle i gryorlar. Marxn teorisi Sovyetler Birliinde devrime gtrd. Heideggerin kitab Almanyada faist Nazi Partisi ierisinde eitim kitab olarak kullanld. Nietzschenin eserleriyle birlikte Heideggerin kitab da bugn felsefeyi reddeden post-modernist dnceye ve neoliberal politikalara kaynaklk ediyor. Gadamerin kitab deiimi, dnm ve kopuu reddeden ve var olan ebediletirmek isteyenlere, gelitirdii znelci yntem ve kavramlarla tutunacak bir dal sunuyor. Marx ve Engels ise Fransz Devrimini yapanlarn felsefi kayglaryla ve kavramlaryla alyor. Bunlarn kuram 2. Dnya Savandan sonra smrgeciliin yklmasna ve btn dnyada devrimlere ve saysz devrim denemelerine ilham kayna oldu. Bunlarn hemen hepsinin ncelikli kaygs, insanlk davasyd.