NI BEBOT T. DAQUITA, JR.

“H
OW dare you…” apang wala matapos ni Vivian ang buot silingon sang
tumamsak ang palad ni Gus sa iya guya. “Beast!”
“Indi lang ina ang batunon mo sa akon!” Nagapagot si Gus sa
paghimugong sang kaakig samtang isaisa nga pinamulot ang mga piraso sang nagisi nga
laragway. “You have no right to do this!”
“Gustavo, ini ang tandaan mo…” Labi nagbangis si Vivian sang makita ang
ginahimo sang kahagugma. “I have all the right agod paslawon ang sin-o man nga
magtuyo nga agawon ka sa akon! Akon ka lamang!”

1
 “Vivian,” malagday na ang tingog apang masakit ang panulok nga hinaboy ni Gus sa
babaye. “Yes, I’m all yours. Kag wala ako handom nga talikdan ang ginsumpa ko sa
akon ginikanan nga ikaw ang pangasaw-on ko. You have to thank God kay
masinulondon ako sa ginikanan. And you should be thankful nga wala ko gintindugi ang
akon responsibilidad kay Cresilda. Ginpasulabi ko ang daku nga pagtahod sa akon amay
nga nagdikta sang akon tagipusuon.”
“Damn her… That Cresilda Guerrero!” Nagalupok si Vivian. “Ang indi ko
mahangpan kon ngaa asta karon sia gihapon ang ginapanumdom mo despite our
forthcoming marriage. Ano bala ang ara kay Cresilda nga wala sa akon?”
Madamo! Ini ang luyag isinggit ni Gus sa babaye. Mabuot si Cresilda. Indi man
magpaulihi sa katahom. May tinun-an kag labaw sa tanan ginahigugma niya sing lubos.
Apang wala na magtingog si Gus. Indi niya luyag nga madugangan ang ila away.
Makahuloya sa katulad nila nga mga volunteer nga upod sa medical mission nga
ginpadala sang gobyerno sa poverty stricken nga baranggay sa Kidapawan. Madamo sila
nga mga volunteer kag kalabanan sa Iloilo naghalin. Halos kalabanan sa ila mga nurse
nga nagakumpleto sang ila field jobs.
“Siguro isa sa mga rason kon ngaa diri ka nagpa-assign agod makalikaw tani sa akon,
‘no?”
Nakapisik si Gus. Tinulok sing masusi ang babaye. Wala na ini nagalupok.
Nanumbalik ang kanayanaya sa nawong sini. Ini man kon kaisa ang isa sa mga trait ni
Vivian nga makapaugdaw sang iya balatyagon. Madali magdula sing kaakig.
“Pero you didn’t expect nga makaupod ako sa sini nga misyon, ‘no?”
Nagayuhomyuhom pa nga ginhamboy ang kamot sa abaga ang lalaki. Mainanggaon nga
ginhampangan sang mga tudlo ang dulonggan ni Gus. “Plano ko gid man nga kon diin ka
didto man ako. I can’t afford to miss you even for a second, Gus. That’s how much I
love you.”
Wala magsabat si Gus. May nabatyagan sia nga tuhay nga pitik sang iya balatyagon.
Apang indi para kay Vivian. Ginpukaw lamang sang babaye ang iya balatyagon. Kag
ang napukaw amo ang balatyagon niya para kay Cresilda Guerrero. Huo, si Cresilda nga
nagapalangga sa iya sing lubos. Pagpalangga nga ginaupdan sing paghangop. Kag ang

2
kalipay nga mahatag sang pagkababaye nahalad man ni Cresilda sa iya. Paghalad nga
indi tulod sang handom kundi sang pagpakamahal.
“I’m really very, very sorry, Gus dear,” liwat natuaw ni Vivian. “Sorry for what
happened. Please understand nga ginhimo ko lang ato sa daku ko nga paghigugma sa
imo.”
“Well, ano pa bala ang mahimo ko?” kag guminhawa sing malawig si Gus. “Sorry
man sa pagtampa ko sa imo.”
Kumorit ang matam-is nga yuhom sa guya ni Vivian. “If that’s what can make you
love me, then I’m ready to be slapped again,” kag kumadlaw pa ini. Kag pahutik pa nga
nagdugang. “Good night, dear. I love you.”
AGA pa magbugtaw si Gus sang masunod nga adlaw. Gilayon sia nga gumwa sa iya
hulot agod maligo. Sa diutay nga salas naabtan niya si Vivian nga nagapanghusay.
Nakapaligo na ini. Sa tupad sini ara na ang medical kit nga dalal-on sa ila pamalaybalay
agod mahatagan medical attention ang mga pumoluyo sang baranggay.
“Morning…” tamyaw ni Vivian nga ang panulok ara sa espeho. Ginkipot-buka pa
ang mga bibig agod magsalama ang lipstick nga bag-o nabutang sa bibig.
“Morning,” balos ni Gus. Makadali sia nga nanguy-ab. Pilit nga gindula ang nabilin
nga agi sang katuyo. “A, the usual routine.”
Nakatalangkaw sing mahinay si Vivian. Ginbalikid ang kahagugma nga nagapasulod
na sa banyo. “Wala ka mahimo. Gintuyo naton ini gani indi ka na magreklamo.”
DAW mga man-og nga wala gahod nga nagakamang ang grupo nanday Kumander
Inday. Maathag na ang nagapalapit nga army truck. Makadali nga dumolog si Kumander
Inday. Ginsenyasan ang mga kaupod nga magdulog man. Kinuha ang teleskopyo sa iya
liog kag linglingon ang mga nagapadulong nga kasumpong.
“One minute kag maliko na sila sa kurbada. Puno ang truck kag naka-full battle gear
sila. Tama ang information nga nabaton naton. Nagtukad gid man sila!” Nakapagot si
Kumander Inday. “Ka Rudy, dal-a ang katunga sang aton mga kaupod sa pihak nga
pangpang sang dalan. Hulaton ninyo ang amon ambush attack. Kamo ang masilhig sa
ila.”
Gilayon man naghulag ang ginsugo. Upod sa pila ka mga tinawo nagkamang sila sa
pihak nga pangpang sang dalan. Wala gahod. Eksperto sila sa ambush tactics.

3
 Ginpasiplatan ni Kumander Inday si Ka Piryong nga nagapaiklip sa tunga sang duha
ka dalagko nga bato. Nagahulat na ini sang iya senyas samtang hugot ang pag-uyat sang
isa ka kamot sa detonator. Tinamdan ni Kumander Inday ang iya relo. Tatlo ka segundo
ang mabilin sang isa ka minuto. Tamatama ini nga makatupad ang army truck sa
ginahukmongan nanday Ka Rudy. Malantaw nila dira ang bomba sa tunga sang dalan.
Isa ka segundo ang nabilin… Linantaw ni Kumander Inday ang pihak nga pangpang
sang karsada samtang nagahakyaw ang isa ka kamot. Sa pihak nakita niya nga nagtango
sa iya si Ka Rudy. Nakahanda man ang mga kaupod sini nga ang tanan nga mga armas
nagataya sa army truck nga mahinay ang pagdalagan sa batuhon nga dalan.
Hana na ipaidalom ni Kumander Inday ang iya kamot agod maghatag senyas kay Ka
Piryong sang mabatian niya ang singgit sang isa ka soldado nga sakay sang army truck.
“Bomba! Coverrr!”
Bangod sa kahinay sang dalagan sang army truck nga nagalikaw sa dalagko nga mga
bato nadiparahan sang isa ka soldado ang kable nga nagalubong sa tunga sang karsada.
Ang ukbong sini maathag nga nakita niya naghalin sa pihak nga pangpang diin
nahamtang sanday Kumander Inday.
Dungan sa paglinumpat sang mga soldado sa truck amo man ang pagsigabong sang
bomba matapos matum-ok ni Ka Piryong ang detonator. Nakapagot si Kumander Inday.
Wala niya ginsaligi nga ini ang matabo. Matuod natigayon ang pagpalupok sang bomba
apang nakapangaman ang mga soldado gani halos katunga lang ang nangin casualty.
Sumonod ang rinagaak sang mga armas gikan sa ginahukmongan nanday Ka Rudy.
Apang nagtinagring lang sa mga bato ang ila mga bala. Nagbalos man ang mga soldado.
Madamo ang naigo sa mga kaupod ni Ka Rudy. Maathag nga nabatian ni Kumander
Inday ang sugahaw sang mga naigo.
Gilayon sia naghulag agod makontrol ang engkwentro. Wala sa ila nahamtangan ang
atensyon sang mga kaaway nga sige ang paarak sa nahamtangan nanday Ka Rudy.
Nagahangos kag nagapagot nga kinuha ni Kumander Inday ang granada nga nagakabit sa
iya wala nga dughan. Hugot nga pinisga ang lever kag binutong sang pihak nga kamot
ang pin. Tumindog agod makakuha bwelo sa paghaboy. Nagraguso ang magamay nga
mga bato sa iya pagdingkalas.

4
 Nakabalikid ang isa ka soldado sa nahamtangan ni Kumander Inday. Sugo sang
instinct kadungan man nga nagliso ang kanyon sang iya armalite. Kag dungan sa nakita
niya nga paghaboy ni Kumander Inday sang granada ang pagpisga niya sang gato sang
iya armalite, in full auto fire.
Kon ano kadasig sang pagtindog ni Kumander Inday amo man kadasig sang iya
pagkapukan. Nakasugahaw sia sa tuman nga kasakit. Duha ka bala gikan sa kaaway ang
nakaigo sa iya abaga. Gintinguhaan niya nga magbangon. Apang indi niya madala ang
abaga. Nagparumatay sia sa iya natumbahan. Nagaburon na ang iya panan-awan. Kag
sa pagsigabong sang granada, nadulaan sing pangalibutan si Kumander Inday.

II

N AKADARIDI si Gus sang hinali sia makasandad sa nagaulbo nga bato sa ila
ginaagyan.
“What’s the matter, Gus? Are you hurt?” may kabalaka nga pamangkot ni Vivian
dungan hawid sa butkon sang lalaki agod indi ini matumba.
“Oh, it’s alright,” balos sang lalaki nga pilit gindula ang pagkuriit. “I guess bangod
lang sa kakapoy. Kita mo naman, alas says na kita makatapos. Kag mga tunga pa sa
kilometro ang lakton naton pauli sa bunkhouse.”
Nakaginhawa man sing malawig si Vivian. Daw karon lang niya nabatyagan ang
kakapoy. Malayo abi sa kaupdanan ang ila assignment kon ngaa sirom na sila nakatapos.
“Kadamo abi sang mga malnourished sa lugar nga ini.”
“Pero honestly, daw hinali lang tinumbok ang akon dughan. Ambot kon ngaa…”
hinali nauntat ang hambal ni Gus sang butongon ni Vivian ang iya butkon. Nagdulog sa
pagtikang ang dalaga.

5
 “Gus,” halos pahutik nga natuaw sang babaye. “Look! May mga tawo sa unhan.
Daw kita ang ginahulat. Kag… wait. Daw mga armado.”
Nakadulog man si Gus. Mga armado matuod ang apat ka lalaki nga daw nagahulat sa
ila sa tunga sang karsada. Matuod medyo makarumkarom na apang indi mahimutig nga
mga armas ang mga ginabitbit sang mga ini.
“Keep calm,” halos pahutik man nga siling ni Gus kay Vivian. Matuod nakabatyag
man sia sing kahadlok pero indi niya gusto magpakita sa babaye nga indi mapag-on ang
iya buot. “Ako ang mahibalo.”
Wala pa makahulag sa tinindugan ang magkahagugma nagpalapit na ang apat ka
tawo. Nagataya ang mga armas sa ila.
“Indi kamo magsinggit kon indi ninyo gusto matodas!” masingki nga hambal sang
isa dungan palapit sang kanyon sang armalite sa apipingig ni Gus.
“A-ano ang gusto ninyo sa amon?” si Vivian samtang hugot nga ginahakos si Gus.
“Mahibal-an ninyo kon mag-upod kamo sa amon sing matawhay,” sabat sang lalaki
nga ginsaylo ang kanyon sang pusil sa likod ni Gus kag gintulod. Wala na makabalibad
ang duha. Mahipos nga nagpaanod kon diin sila itulod sang apat.
Lumisa sila sa mayor nga karsada. Bisan nagaamat na dulom pero nahibal-an ni Gus
nga padulong sila sa kagulangan. Pamatuod sini ang kabudlay sang ila ginaagyan.
“Indi ako pag-itulod!” hinalagan nga nasinggit ni Vivian. Diutayan lang sia
makasukamod bangod indi niya makita ang ginaagyan. “Indi naman kami malain nga
mga tawo. Mga medical volunteers kami.”
“Nahibal-an namon,” malagway nga dahu sang nagasunod kay Gus. “Pero
kinahanglan namon kamo. Malayo ang doktor diri kag nahibaluan namon nga mga nars
kamo gani sigurado makabulig kamo.”
Wala na magtingog ang magkahagugma. Nagpadayon sila sa paglakat. Nagaamat
siot ang ila ginaagyan. Labi nagdulom kay nagasulod na sila sa talon. Indi na gani nila
makita ang ila ginaagyan. Handumon man nila nga malagyo pero indi nila mahibal-an
kon diin sila nga direksyon madalagan. Kon malagyo gid man sila pat-od man nga
madakpan sila kay kabisado sang mga tawo nga ini ang lugar.
Mga duha gid man ka oras ang lakat nila kag may nabatian nga panihol si Gus.
Gilayon man ini nga ginsabat sang mga tawo sa ila likod. Kontra senyas, nahimulongon

6
ni Gus. Dugaydogay may nagsininggit. Ginapadali sila. Daw nadula man ang iya
kakapoy. Labi naman nga naghugot ang pag-uyat sa iya ni Vivian. Pero nabatyagan niya
nga daw nakabatyag man ini sing kasulhay. Nauntat ang hangos sini.
Pila pa ka tikang kag nakita nila ang isa ka daku man gawa nga payag. Sa sulod may
nagasiga nga kingki nga ang iwag nagalusot sa hagyo bukas nga pwertahan. Sa gwa
nakita nila nga madamo ang mga armado. Kuta sang mga rebelde!
Yara na sila sa salamputan sang may mabatian sila nga ugayong. Ugayong sang
babaye. Nakadulog si Gus. Daw tinuslok ang iya dughan. May lumabay sa iya
hunahona, sa iya palamatin-an. Hitabo nga may halos duha ka tuig na ang nakaligad. Isa
ka panghakroy. Talangison. Kag ang talangison nga ato kag ang ugayong subong daw
gikan sa isa lamang ka kalag.
“C-Criselda…!”
Inuyog sia ni Vivian. “Dali na. Grabe siguro ang balatian.” Kag nag-una na ini
sulod sa payag.
Wala gihapon makahulag sa tinindugan si Gus. Ginsundan sang panulok si Vivian
nga karon didto na sa tupad sang isa ka babaye nga duguon ang abaga. Indi niya maklaro
ang nawong kay ginatabunan sini sing tualya nga halos palubngon bangod sa tuman nga
kasakit.
Binalikid sia ni Vivian nga masaku na sa pagpreparar sang mga gamit sini.
“Hey, Gus. Let’s get moving!”
Amo pa lamang kag makahulag si Gus. Emergency! Makadali nga naalimunaw ang
tuhay nga balatyagon. Dalidali nga nagpalapit sa duguon kag inuyatan sa pulso. Wala na
gani niya ginhimutari ang nawong nga karon nagliso palayo sang mabatyagan ang iya
paghimulso sa kamot sini.
“Grabe ang pilas,” namuno ni Gus. “Madamo na ang dugo nga nabuhin sa iya.”
“But she can survive. Malayo sa katalagman. Basta malikawan lang ang impeksyon.
Unod lang ang na-damage sing husto,” balos ni Vivian nga nagauyat na sang heringgilya.
Matuod indi sila doktor apang sa subong sini nga sitwasyon kinahanglan himuon nila ang
ila masarangan.

7
 Pila ka gutlo nga wala tingugay sanday Vivian kag Gus. Masaku sila sa pag-atipan sa
pilason. Ginapamalhas ang duha. Labi nagpadugang sang ila balhas ang ugayong sang
pilason.
Sa palibot halos wala nagaginhawa ang armado nga mga lalaki. Apang ang mga
kamot wala nagahalin sa gatilyo sang mga armas. Nakahanda sa ano man nga malain nga
matabo sa ila kumander.
Pila gid man ka minuto ang nagligad kag naglinong na ang pilason. Natulogan ini.
Naggwa ang mga armado. Lapyo man nga nakahugsoy sanday Gus kag Vivian. Tuman
ang ila kakapoy. Inulipon sila sang tuman nga katuyo. Matiuntion natulogan sila.
Nagapamalu na ang ilahas nga mga manok sang matapungawan si Gus. Umogayong
ang pilason. Mapait man ang mga mata kag halos makamuklat gilayon sia nagpalapit diri
kag uyatan sa pulso. Indi na mainit ang lawas sang ila pasyente. Nakaginhawa sia sing
masulhay kag hana magbalik sa iya ginapungkoan sang mabatyagan nga gin-uyatan sang
pasyente ang iya kamot.
“G-Gus… thank you…”
Pamatyag ni Gus daw nag-untat ang tiyog sang kalibutan. Liwat tinumbok ang iya
dughan. Indi mahimo nga magsala sia. “Criselda…”
Mapait ang yuhom ni Criselda. Wala na sa guya ang kasakit nga tuga sang pilas sa
iya abaga apang nagakurit sa yuhom ang kasakit nga dulot sang nagliligad. Sa tunga nila
ni Gustavo. “Ikaw gid matuod.”
“My God!” natusngaw ni Gus sang mapiho nga wala sia nagadamgo. Binalikid si
Vivian. Apang mahamuok ang tulog sini. Paluhod nga inuyatan ang kamot ni Criselda.
“Forgive me, Criselda. Oh, God! What have I done to you?”
Kag daw bata nga nagnguyngoy.
Ang kapait sang dulomdumon sang nagligad nagpatulo sang luha ni Criselda.
“Sang talikdan mo ang aton ginsumpaan ginpatawad ko na ikaw, Gus.” Pilit
nagyuhom si Criselda. “Sang talikdan mo ako ginkalimtan ko ang aton dalamguhanon.
Ang akon handom nga mangin isa ka successful journalist someday. Agod makabulig sa
aton kasimanwa. I let it pass like a dream. What for do I have to wake up and cling to
the past?”
“Criselda…”

8
 “Sang talikdan mo ako, indi na ako si Crsielda. I tried to know myself. Who was I?
What was I living for? I was lost. Until I found may place, where I thought I should be.
I didn’t know it but suddenly I became Kumander Inday.”
“I prayed and hoped nga magkitaay kita liwat… to ask for forgiveness and accept
your punishment.”
“And so we met…”
“I still love you. Wala ka nadula sa akon tagipusuon.”
“How’s your Daddy?” Tuhay na ang yuhom ni Criselda.
“A-akig ka sa iya? Sa pagpilit niya sa akon agod bulagan ka?”
“Indi. Wala.”
“He passed away.” Naghibubon-ot si Gus. “That’s why I never ever learned to love
her,” kag binalikid ang nagakatulog pa nga si Vivian.
“So, it’s her?” kag liningi man ni Criselda si Vivian. “May rason man si Daddy mo.
She’s beautiful… and rich, I think.”
“But I don’t love her.”
“And I don’t love you anymore.” Ginkuha niya ang panulok sa pamatan-on.
“Madamo ako dapat bayran sa imo. I have to. Karon nga nahibal-an ko kon ano ang
direksyon nga imo gin-usoy matapos ko bugrason ang tanan.”
“Bayad ka na sa akon. And I intend to stay here… forever…”
“No! Ibalik ko ikaw sa dapat mo hamtangan, Criselda. Matabo na ang matabo…”
“Shhh!” kag liningi ni Criselda si Vivian agod ipatalupangod sa lalaki nga basi
makabugtaw ini. “I had forgfotten as you have forgotten our relationship… and you must
forget me forever.”
“No!” wala mapunggi ni Gus ang kaugalingon.
Tuman ini agod makapukaw sa nagakatulog nga Vivian. Nagmuklat sia kag nakita
nga ginauyatan pa ni Gus ang kamot sang pilason. Hinali nga nadumdoman ang ginisi
niya nga laragway. Nagkulorog ang iya kaundan. Nagbalingaso sa kaakig.

9
 III

“I KAW!” nagadaguhob ang tingog ni Vivian. Nagasalanting ang ugat sa iya liog sa
daku nga kaakig. Liwat nagbalik sa iya panan-awan ang babaye sa laragway nga
iya gingisi. “I’ts you!”
Nagtalingi lamang si Kumander Inday. Ginbawi ang panulok sa akig nga babaye kag
gintulok sing mahinangpanon si Gus. Ginbutong ang kamot nga ginauyatan sang lalaki.
Labi nga nagbalingaso ang kaakig ni Vivian sang makita nga daw balewala kay
Kumander Inday ang iya kaakig. Nagakurog ang kaundan nga nagtindog sia.
“V-Vivian,” may kahangawa nga nabungat ni Gus dungan balabag kay Vivian nga
hana masaruso sa pilason.
“Criselda Guerrero! Ikaw gid!” Wala man madamhagi ni Vivian ang pilason nga
nagahigda bangod nagabalabag si Gus apang nakuha niya ang armalite nga nasandig sa
dingding.
Maabtik man nga tumindog si Gus dala agaw sang armalite apang mapag-on ang pag-
uyat diri ni Vivian. Nagpukotay sila.
“God, no! Pagpatawhay, Vivian. Please.”
“Pabay-i sia, Gus,” malagday ang tingog nga nabungat ni Criselda Guerrero.
Nagpilit sia nga magbangon kag magsandig sa iya ginahigdaan. Kinapkap ang pistola sa
idalom sang iya ulonan. “Nahangpan ko ang iya balatyagon.”
“Bitch!” singgitan ni Vivian nga padayon ang panginpadlos sa pag-uyat sa iya ni
Gus. Pilit ginapaliso ang kanyon sang armalite sa nagasandig nga Criselda.
Ang kinaburigal sa sulod sang payag nakatawag sang igtalupagnod sang mga tinawo
ni Kumander Inday nga nagabantay sa gwa. Duha ang gilayon nagsulod.

10
 “Hoy, untati ninyo ina!” singgit sang isa dungan kasa sang armas kag itaya sa
nagaagaway nga makahagugma.
“Indi!” saway ni Kumander Inday sa iya tinawo.
Nahangawa man, ginpaubos sang lalaki ang armas sini. Apang nakahanda ini sa ano
man nga matabo.
Isa ka mabaskog nga tiklod ang ginhimo ni Vivian kay Gus. Nabuy-an sang lalaki
ang kanyon sang armalite nga pilit ginapalayo sa direksyon ni Criselda. Ginhingalitan
naman ini ni Vivian kag itumod ang armas sa pilason. Piyong ang mga mata nga ginpisga
ang gato.
Wala na panahon agod matapi ang kanyon sang pusil gani dinamhagan na lamang ni
Gus ang pilason agod matamingan sang lawas si Criselda. Kag gumuob ang lupok.
Nabatyagan ni Gus nga nagpalaminhod ang iya likod.
Nakatiyabaw si Vivian sang iya pagmuklat. Nabuy-an niya ang ginauyatan nga pusil.
Napansal sa iya panulok ang inanay nga pagtumba ni Gus. Nakita man niya ang
pagmurahag sang mga mata ni Criselda nga nagatulok sa nagakaya nga pamatan-on. Sa
kamot pa ang wala makalupok nga pistola.
Gilayon humolag ang tinawo ni Kumander Inday. Liwat nga pinuntariya si Vivian
nga karon nagaduko na nga nagaalay-ay kay Gus. Apang wala pa niya mapitik ang
gatilyo sang armalite sang hinali nagsinigabong sa gwa. Ginsundan ini sang sininggit
sang pila niya ka kaupdanan. May nakasulod nga mga soldado.
Bisan masakit pa ang iya abaga apang ginpilit ni Criselda magbangon. Nagakuriit
nga ginpulot ang armalite nga nabuy-an ni Vivian. Pakamang nga gumwa sa payag.
Liwat nagdugo ang iya pilas. Sa unhan nakita niya ang nagapanong nga mga soldado.
Sang maglingi sia nakita niya ang isa ka soldado nga nagakamang man palapit sa iya
ginahamtangan. May ginauyatan ang soldado nga ginapalapit sa baba sini. Granada!
Wala pa mahakyaw ni Criselda ang armas agod luthangon ang soldado nakita na niya
nga naglupad ang granada nga ginhaboy sini. Maabtik na lang sia nga lumigid. Kag
kadungan sang pahapa nga pagdulog sang iya lawas sa batuhon nga kilid sang payag
sumigabong ang granada. Labi nga nag-ugmod ang iya pilas. Kag nadulaan sia sing
pangalibutan.

11
 SA ospital na nagbalik ang animo ni Gus. Gintilawan niya magliso. Apang
nakakuriit sia. Nagabinhod kag nagahapdi ang pilas sa iya likod. “Si Criselda…”
“Indi ka anay magsagi hulag, Gus.”
“I-ikaw gali, Bert?” tuaw niya sang makilala ang naghambal. Kaupod nila ini nga
volunteer kag amo karon ang nagabantay sa iya sa ospital. “Si Vivian?”
Nakita ni Gus nga nagdulom ang nawong sang kaupod. Ginsundan ini sing
lungolungo.
“Y-you mean…?” Nagpin-ot ang dughan ni Gus. Labi ini nga nagpin-ot sang makita
nga nagtangutango si Bert. “My God!”
“Nag-abot ang iya ginikanan. Ginpahibalo sila gilayon sang mga awtoridad. Subong
na gani nga adlaw dal-on ang iya bangkay sa Iloilo.” Guminhawa anay ini sing madalom
bag-o magpadayon. “Two days lang nga natabo kamo kag nag-abot sila. Nagduaw man
gani sila diri sa imo pero nagakatulog ka gani wala na lang sila magdugay.”
Nakapagot si Gus. Hinikap ang bahin sang likod nga may bendahe. Nabatyagan niya
nga wala na gid man nagabanog ang iya pilas apang mabatyagan pa niya ang sakit.
“I know how you feel. Nagpadala gani si Direktor sang iya commendation… and
condolences sa kamatayon ni Vivian.”
Nagsaku ang kubakoba sang dughan ni Gus. Indi si Vivian ang narehistro sa iya utok.
Si Criselda Guerrero. “L-luyag ko sia makita… liwat nga makaptan ang mga kamot…”
“Fifteen days from now pa naman ang lubong. Siling sang father ni Vivian indi nila
pag-ilubong ang bangkay kon indi ka pa makapauli sa Iloilo.”
Si Criselda Guerrero ang unod sang isip ko! Ini ang gusto isinggit ni Gus. Pero wala
na sia magtingog. Naglumawlomaw ang iya mga mata. “Mga pila pa kuno ka adlaw ang
itiner ko diri, Bert?”
“Within a week pwede ka na makagwa diri, Gus. Ina ang siling sang doktor. Maayo
gani kuno kay indi madalom ang imo pilas. Wala malab-ot ang imo baga. Kag maayo
lang gani kay nakaabot gilayon ang mga soldado nga ginpadala sa kuta sang mga rebelde
sang magreport kami nga wala na kamo makapauli. Ang duda namon nga ginkidnap gid
man kamo.”

12
 Mga apat pa ka adlaw ang tiner ni Gus sa ospital kag gintugotan sia nga makagwa.
Nakahanda na ang tanan nga gamit ni Gus kag nakahanda naman ang iya mga kaupod
nga amo ang madul-ong sa iya sa airport pabalik sa Iloilo.
“Bert, kamusta gali ang natabo sa operation sang ma-rescue kami?”
“Nag-abot sa isa ka semana ang clearing operations suno sa balita. Nagbato gid
tuodtuod ang mga rebelde. Pero karon under control na ang sitwasyon. In fact may
detachment na kuno didto.”
“B-Bert… pwede mo ako updan didto? May gusto lang ako mahibaluan bag-o ako
magpauli sa Iloilo.”
WALA na ang daku nga payag nga amo ang headquarters sadto ni Kumander Inday.
Abo na lang sang payag ang naabtan nanday Gus. Sa palibot sini nag-inulhot ang mga
tolda sang army. Nakabatyag kapung-aw si Gus sang liwat patungdan sing panulok ang
abo na nga payag.
Nakaliso si Gus sang may nagkablit sa iya likuran. Tinawo ni Kumander Inday.
Nadumdoman niya ini kay isa ini sa nagkidnap sa ila ni Vivian. Informer gali ini.
“S-si Criselda?”
Nanagutsot ang kaatubang ni Gus. Ginpataliwis sini ang bibig nga nagatudlo sa
ibabaw sang pukatod. Guminhawa sing malawig kag maglakat padulong sa isa ka tolda
diin nagapamaypay ang isa ka soldado.
Wala na mag-uyang sing tinion si Gus. Wala na gani niya makablit si Bert nga sige
man ang sunod sa iya samtang nagadagundagon patakas sa bakulod. Sa ibabaw may
nalantawan sia nga maputi nga nagaulbo sa duta. Mahawan ang palibot sini.
Nagkubakoba ang iya dughan.
Labi nga gindasig ni Gus ang iya mga tikang. Kag halos namuypoy ang iya mga
tuhod sang makapalapit sa nakita kaina nga maputi nga nagaulbo sa duta. Sementado
gali nga lapida.
Nagaburon ang panan-aw nga lumohod si Gus sa atubang ang lapida. Hugot nga
nangamuyo.
“K-kilala mo sia?” gikan kay Bert.
Wala magsabat si Gus. May kinuot sa bulsa. Isa ka diutay nga sobre. Mahinalungon
nga ginbubo ang unod sa lapida.

13
 Wala na mamangkot liwat si Bert. Dumoko sia kag himutaran ang pinikas nga papel
sa ibabaw sang lapida. Hinimutaran ang isa ka pikas. May korte ilong. Ginpanabutabo
niya ang mga bahin sang papel santu sa gisi sini. Kag nabug-os ang laragway sang isa ka
nagayuhom nga babaye.
“My God! Si Criselda Guerrero nga masami mo isiling sa akon sang una?”
Tumango lamang si Gus.
“Ngaa diri sia inapok? Kag ngaa diri nalubong ang iya bangkay?”
Wala anay magsabat si Gus. Bumalikid sia sa ubos. Bumalikid man si Bert. Nakita
nila sa ubos sa kilid sang tolda ang tawo nga kasugilanon kaina ni Gus.
Nakalungolungo si Bert. Nahibal-an na niya kon ngaa.
“Kon amo sia gali ang ginakurogan sadto nga si Kumander Inday? Diri sia nagtupa
sang magbulagay kamo?”
“Diri ang iya langit… nga siguro balikbalikan ko man,” halos pahutik nga sabat ni
Gus. Pinahiran ang luha sa mga mata. Kag matapos paayawan sing panulok ang
laragway ni Criselda umona na sia lakat paubos. — B. T. DAQUITA, JR.

Ini nga nobelita nabantala sa Hiligaynon Magazine sadtong Hunyo 03 – 24, 1993

14