TRABZON RNENDE TANZMATTAN CUMHURYETE HKMET KONAI BNALARI

GOVERNMENT OFFICE BUILDINGS IN TRABZON PROVINCE FROM THE TANZIMAT ERA TO THE REPUBLIC PERIOD Yrd. Do. Dr. Nurcan YAZICI*

zet Tanzimat Dnemi reformlaryla balayan, Osmanl Devletinin siyasal, toplumsal ve ekonomik yapsn Batl anlamda dzenlemeyi amalayan srete ynetimsel birtakm dzenlemelere gidilmitir. Tanzimatla balayan bu yeni ynetimsel sistem, yeni yap tiplerini de beraberinde getirmitir. XIX.yzyldan itibaren ina edilmeye balanan hkmet kona binalar bu yeni sistemin gerektirdii yaplardandr. Tanzimattan Cumhuriyete uzanan bu srete tarada pek ok kamu binas ina edilmitir. Bu binalar arasnda, devlet otoritesini lkenin her kesinde gstermeyi amalayan hkmet konaklar, nemli bir yere sahiptir. Bu makalede Trabzonda hkmet kona binalar ve bunlarn ina sreleri, Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan belgeler yardmyla ortaya konulmaya allmtr. Anahtar Kelimeler: Mimari, Hkmet Kona, Trabzon.

Abstract The continuity which began with the reforms of the Tanzimat era, aimed to westernize the Ottoman States political, social and economical structure. Within this process some governmental arrangements were actualized in the Ottoman State. This new management system brought along some new construction styles. The government office buildings which started to be constructed from 19th century onwards were the building types which this new system required. Numerous public buildings in the rural areas/tara were constructed from the Tanzimat era to the Republic Period. Among these buildings, the government office buildings which were aiming to exhibit the strength of the state in every region of the country, gained a great importance. In this paper, the government office buildings in Trabzon, Orta Hisar region and the establishment of these buildings are tried to be presented under the light of some documents kept in the Ottoman State Archive. Key Words: Architecture, Government Office, Trabzon Province
*

Mimar Sinan niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, nurcihanyaz@hotmail.com.

944

Yrd. Do. Dr. Nurcan YAZICI

Osmanl Tarasnda Ynetimsel Yap ve Tanzimatla Gelen Deiim Bilindii gibi Osmanl mparatorluunda tara ynetimi balangta sancaklardan oluuyordu. Fetihlerle genileyen Osmanl corafyas ve Rumelinin fethinden sonra, sancaklar zerinde beylerbeyi messesesi oluturulmu; buralarn ynetim ve denetlenmesi bir anlamda vali olarak tayin edilen beylerbeyi grevindeki kiilerle salanmtr. Zamanla birka sancan bir araya gelmesinden, sancaklarn stnde bir birim olan ve daha ok askeri organizasyon birimi olarak dnlen eyaletler oluturulmutur (Ortayl 2000: 61). XVII.yzyldan itibaren eyalet ve sancak ynetiminde birtakm deiiklikler grlmeye balanmtr. XIX.yzyln balarndan itibaren tara ynetiminde grev alacaklarla ilgili giriimlerde bulunularak dzenlemelere gidilmeye allmsa da bunlar kkl zmler olmadklar iin kat zerinde kalm; giriimler baarszlkla sonulanmtr (adrc 1997: 11-12). Osmanl tarasndaki ynetimsel yap XIX.yzylda yeni bir sisteme oturtulmaya allmtr. zellikle II.Mahmud Dneminde ivme kazanan giriimlerle, 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra her alandaki yeni dzenlemelere ek olarak lke ynetiminde de hayata geirilen icraatlar balamtr. Ancak 1836ya kadar lkenin idari blnmesinde bir istikrar yoktur. Bu tarihte yaplan ynetim birimlerinin yeniden dzenlenmesi 1839a kadar srmtr (adrc 1997: 15). Tanzimatn ilanyla lke ynetimi yeni batan dzenlenmitir. Tanzimat ncesi dnemde, eyalet ynetiminde valilerle ayn yetkiye sahip, bir veya birka sancan ynetimini stlenen mutasarrflar vard ki bunlar validen farkl olarak, baz istisnalar dnda sancaklarda oturmamtr. Ayrca muhassallar da bu dnemde bir eyaletin veya sancan gelirini toplayan kii olarak grlmekteydi. Mutasarrflk ve muhassallk, st dzey bir ynetim birimi olmakla birlikte valilik gibi yaygn olmayp, mutasarrflk baz yerlerde uygulamada kalm; Tanzimat sonrasnda ise geerliliini kaybetmilerdir (adrc 1997: 21-22). Tarih literatrnde, 3 Kasm 1839da ilan edilen Glhane Hatt- Hmayunu ile balatlan Tanzimat Dnemi, II.Mahmudun yeniden dzenleme giriimlerinin devamdr. Abdlmecidin devam ettirdii bu dzenlemeler, lke ynetiminde, balangta yakn eyaletlerde uygulamaya konulmutur. lk aamada eyalet snrlarnda deiiklik yaplmam, eyalet merkezlerinde Byk Meclisler oluturulmutur. 1 Ocak 1849da yrrle konulan ve eyalet meclislerine verilmek zere hazrlanan talimatnameye gre her eyalette bir Eyalet Meclisi kurulmas n grlm; vali, defterdar, kaymakam ve kaza mdrlerinin grevleri yeniden belirlenmi; lke ynetimi yeni batan dzenlenmitir (adrc 1997: 218, 224). 1858 yl sonlarnda hazrlanan yeni bir dzenlemeyle eyalet yerine vilyet temel birim olarak kabul edilmitir. 1864 Vilyet Nizamnamesine kadar yrlkte kalan bu talimatnameyle istenilen sonu alnamamtr. Osmanl tara ynetiminde alnan kararlarn hayata geirilmesi, 1864 tarihli Vilyet Nizamnamesiyle olmutur. Bu dzenleme sonucunda Osmanl

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

Trabzon rneinde Tanzimattan Cumhuriyete Hkmet Kona Binalar

945

Devletinde 27 vilyet ve 113 sancak merkezi bulunuyordu. lke vilyet, sancak, kaza, ky olarak kademeli idari birimlere ayrlmtr. Aslnda 1858deki dzenlemeden ok farkl olmayan bu nizamnamede yneticilerle ilgili baz kk deiiklikler yaplm; bunu yine kk dzenlemelerle 1867deki nizamname takip etmitir (adrc 1997: 252). 1871de yeniden dzenlenerek dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi adyla geerliliini koruyan son nizamnamede sancak/liva ve kazann yannda, nahiye ilk kez idari birim olarak belirlenmitir. Tanzimatla birlikte tara ynetim birimlerinde deiik adlarla oluturulan meclisler 1864 nizamnamesiyle Vilyet dare Meclisi ve Vilyet Umumi Meclisi adn alm; bu meclisler, sonraki nizamnamelerde yaplan kk dzenlemelerle vilyetlerde valinin bakanlndaki grevlilerle yrtc birimler olmutur. 1864 tarihli nizamnamede yaplan kk deiikliklerle 1867 nizamnamesi, 1871e kadar yrrlkte kalm; 29 evval 1287 /22 Ocak 1871 tarihli nizamname ise 1876 ylnda ilk Osmanl Mebuslar Meclisinin hazrlad vilyet kanunu, uygulamaya konulamadndan 1913 ylna kadar geerliliini korumutur (Ortayl 2000: 63). 1913teki geici Vilyet Kanunu sonras asl gelime, Trkiye Byk Millet Meclisinin 1921 Anayasasnn vilyetlerle ilgili hkmleriyle olmutur. Tanzimat Dnemi, ynetimsel anlamda da birtakm dzenlemeleri beraberinde getirmitir. II. Mahmudun merkeziyeti yaklam sonucu Tanzimatn ilanyla yeniden dzenlenen lke ynetiminde sadrazamn nerisi ve padiahn onayyla atanan eyalet merkezlerindeki valiler, eyalet snrlar iinde bulunan birimlerin ynetiminde en st dzeyde, birinci derecede sorumlu kiilerdir. Bu dnemde, ynetimdeki merkezilemeye bal olarak Tanzimat ncesindeki geni yetkileri kstlanan valiler, merkezin ald kararlarn yrtcs konumundadr. Eyalet Merkezi Trabzon Trabzon 1461de Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilmi; ehre ynetici olarak Kasm Bey braklmtr. XVI.yzyln balarna kadar, bir eyalete balanmadan, bamsz bir sancak olarak kalan Trabzon Sanca, 1520de Vilyeti Rm- Hdise balanm; 1535-1580 yllar arasnda da Erzurum Beylerbeyliine bal kalmtr. Bu tarihten sonra da Batum Eyaletine, ariv kaytlarnda Eylet-i Batum nm- dier Trabzon adyla bahsedilen eyalete balanmtr. Ayn eyalet 1650lerden sonraki kaytlarda sadece Trabzon Eyaleti eklinde gemektedir (Bostan 2002: 18-22). Baz kaynaklarda da Trabzon sancann Kanuni devrinde Batumla birletirilerek yeni bir eyalet haline getirildii belirtilmektedir (Bilgin 1996: 77). XVII-XVIII.yzyllarda geni snrlara sahip bir eyalet merkezi olan Trabzon, XIX.yzylda Batumdan Orduya kadar Karadenizin dousunu kaplayan byk bir eyalettir. Tanzimat reformlarnn Osmanl eyaletlerinde uygulanmasnda, stanbula yaknl gz nne alnarak baz pilot blgeler seilmitir. Trabzon Eyaleti de byk bir eyalet olmas, jeopolitik konumu gibi birtakm sebeplerle Tanzimatn

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

946

Yrd. Do. Dr. Nurcan YAZICI

uygulanaca pilot blgelerden biri olarak belirlenmitir. Reformlarn Trabzonda uygulamaya konulmas, 1841 ylnda, smail Rahmi Paann bu eyalete vali olarak atanmasyla balamtr. (Emen 1999: 403). Ancak Tanzimatn ilk uygulama giriimlerinin olduu ehirlerden biri olan Trabzonda 1841deki bu uygulama giriimleri sonusuz kalarak ertelenmitir. 1847de Meclis-i Vl kararndan sonra sadrazam tarafndan, Trabzon Eyaleti valisi olan smail Paaya, yeni uygulamay yapmas iin gnderilen emirle, Tanzimat reformlarnn tekrar yrrle konulmasna balanmtr (adrc 1997: 197). XIX.yzyln ikinci yarsnda Trabzon Vilyeti, ynetim blgesi olarak geni bir corafi alandan oluuyordu. Trabzon, Canik, Lazistan, Gmhane sancaklar ve bu sancaklara bal kaza ve nahiye merkezleriyle bat uta Bafradan, douda 1876-77 Osmanl Rus Sava sonras Rusyaya braklan Batum Kazasna kadar uzanan blge vilyete balyd. Bylesine byk bir blgenin merkezi, ayn zamanda sancak merkezi olan Trabzondu. Tanzimatla Gndeme Gelen Yeni Ynetim Binalar: Hkmet Konaklar XIX.yzyla gelinceye kadar ynetim ileri iin ina edilmi veya bu amala tahsis edilmi ayr kamu binalar yoktur. Bu dneme kadar, atanan valiler, eyalet merkezinde kendilerine ayrlan veya kendileri iin kiralanan konakta oturmulardr (adrc 1997: 17). Valilerin yaad, kap halknn bir ksmn barndrdklar bu konaklar, ayn zamanda devlet ilerini yrttkleri yerlerdir. Bu konaklar, Konyada imenlik denilen yerde Kad Abdurrahman Paann valiler iin saray ina ettirmesi rneinde olduu gibi bazen valiler iin kiralanmakta, baz rneklerde ise eyalet halk tarafndan satn alnarak valiye tahsis edilmekte veya dorudan bu amala ina edilmekteydi. Buralarn onarm, stma gibi birtakm giderleri de halk tarafndan karlanmaktayd (adrc 1997: 20). Osmanl mparatorluunda ayr kamu binalarnn mevcut olmamas, idari kadrolardaki isimlerin ilerini yaadklar konaklarda yrttklerinin bilinmesi; bugn baz ehirlerde kad kona olarak ad kalan yerlerde aslnda kadnn ikamet ettii ve ayn zamanda ilerini yrtt yer olduunu gstermektedir. XIX.yzyla gelindiinde bu durum deimektedir. zellikle Tanzimatn ilanyla balayan yeniden yaplanma srecinde ayr kamu binalar oluturulmutur. Balangta hemen ina edilemedii iin mevcut binalar kullanlm; ilgili amaca hizmet edecek byk konaklar kiralanmtr. zellikle kk yerleim yerlerindeki birok kamu binas hakknda, ariv kaytlarnda bedel-i icra dair yaplan yazmalar, Osmanlnn son dneminden erken Cumhuriyet Dnemine kadar uzanan bir sreci kapsamaktadr. Tanzimatn modern kent dzenlemeleri balamnda bir hkmet meydan oluturulmutur. Bu meydanlar, eer uygunsa ehrin eski dokusu iinde, var olan meydann dzenlenmesi eklinde veya amaca hizmet eden byk bir meydan oluturabilmek iin eski kent dokusunun dnda, yeni bir alann dzenlenmesi ile

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

Trabzon rneinde Tanzimattan Cumhuriyete Hkmet Kona Binalar

947

yaplmtr. Hkmet meydannn en nemli mimari esi hkmet kona binalar olmutur. Bu konaklarn iinde adliye, zaptiye, umur-u nafia, ticaret ve ziraat, maarif, umur-u ecnebiye mdrlkleri, deftterdarlk gibi birimler yer alyordu (Ortayl 1985: 5). Bu binalarda, muhtemelen grevliler iin bir mescit biriminin de yer ald ve imam tahsis edildii anlalmaktadr. 1887 tarihli bir belgede, Trabzondaki hkmet kona iinde bulunan mescidin imam maann bteden karlanamayacana dair yazma buna rnek gsterilebilir (BOA., DH.MKT., 1399/20, 17 Ca 1304). Ayrca hapishaneler de bu binalarla balantldr; Trabzon rneinde olduu gibi konan alt katnda veya yaknnda bulunmaktadr. Genellikle yatayda gelien, dikdrtgen emadaki hkmet kona binalar, iki ya da katl olarak ina edilmi; ne ekilerek vurgulanan ana giriin yerletirildii uzun cephe meydana bakacak ekilde dzenlenmitir. Dnemin mimari beenisini yanstan bu binalar, vurgunun ve sslemenin cephede topland, sade rneklerdir. Balangta, ina edildikleri dnemin mimari eilimlerini yanstan ampir sluptaki uygulamalarn yerini, XX.yzyln balarndan itibaren ve Cumhuriyeti takip eden erken dnemde milli mimari slubu almtr. Yatayda gelien simetrik ktle, giriin ne karlarak vurgulanmas, geni saak dzenlemeleri okul, hastane, gar binas ve dnemin dier kamu yaplarnda olduu gibi hkmet kona binalarnda da grlmektedir. Hkmet kona binalar, Osmanl corafyasnn en cra kesine kadar eyalet, sancak ve kaza merkezlerinde ina edilmitir. Eyalet ya da sancak merkezlerindeki binalarn daha byk boyutlu ve gsterili olduklar anlalmaktadr. Tanzimat dncesinin merkeziyetiliini vurgulamak, devletin imparatorluun her kesine ulatn gstermek amal ideolojik bir yaklam da ieren bu binalarn bir ksm gnmze ulamtr. Bunlarn bir ksm ayn fonksiyonunu srdrmektedir. Birok rnein yannda Sivas (1884), Kastamonu (1901), Konya Hkmet Kona binalar bugn de valilik olarak hizmet vermektedir. Gnmze ulaan Osmanl Dnemi hkmet konaklarnn ou II. Abdlhamid Dnemi rnekleridir. Nitekim sultann 25. clus yldnm vesilesiyle hazrlanm bir eserde, 1876-1900 yllar arasnda 77 hkmet konann ina, 50sinin de tamir edildii belirtilmektedir (Tebrk-nme-i Mill: 107-108). Tanzimatla birlikte, ihtiya duyulan yeni yap trlerinin karlanmas iin younlaan imar faaliyetleri, XIX.yzyln sonunda, zellikle II. Abdlhamid Dneminde tarada artmtr. Tanzimat Dnemiyle balayan merkeziyeti yaklam ve devletin gcn lkenin her noktasnda gstermek gayesi, birok kamu binasnn inasn gerektirmitir. Bu merkeziyeti yaklam ve otoritenin gstergesi olan kamu binalar arasnda ilk sray hkmet kona binalar almaktadr. Mevcut rnekler ise ina edildikleri dnemden itibaren yangn, yetersiz gelerek yktrlma gibi sebeplerin yannda geniletme ve onarmlarla birok deiiklik geirerek gnmze ulamtr. nas tamamlanan hkmet konaklarnn al, Cumhuriyet ncesi, zellikle II. Abdlhamid Dneminde

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

948

Yrd. Do. Dr. Nurcan YAZICI

clus yldnmlerine; Cumhuriyet sonrasnda ise 29 Ekime denk getirilmeye allmtr. Cumhuriyet ncesinde ve Cumhuriyeti takip eden ilk 10 yl iinde, imar alannda tamirat ileri arlktadr. II.Dnya Sava ile durgunlaan inaat faaliyetleri hkmet kona binalarnn yapmn da etkilemitir. 1936 tarihli bir haberde, Hkmet binas olmayan vilyet ve kaza merkezlerinin yeni batan tespitinin yapld, Maliye Vekaletinin 1937 yl btesinden bu binalarn inas iin lazm gelen tahsisatn yaplaca bilgisi verilmektedir (Arkitekt 1936: 273). 1940-50li yllarda ina faaliyetlerinin younlat, kk yerleim merkezlerine de hkmet kona binalarnn ina edildii grlmektedir. 1947 tarihli bir haberde, 1946 yl iinde muhtelif yerlerde 29 hkmet kona ina edildii bildirilmektedir (Arkitekt 1947:290). Bunlar, zellikle kk yerleim yerleri iin genelde tip proje olarak hazrlanp uygulanan rneklerdir. 1944te, sava sonras lkenin imar durumu zerinde durulmakta, vilyet ve kaza merkezlerindeki resmi binalarn ihtiyalar karlamad belirtilmektedir. Devletin vilyet ve kaza merkezlerinde yaptraca resmi binalarn banda hkmet konaklarnn geldii ifade edilmekte, devlet otoritesini memleketin her kesinde temsil eden, halka sayg ve ballk telkin etmesi icap eden bu binalarn vakarl ve ciddi ifadeli olmalar istenmektedir (Morta 1944: 251). Osmanlnn son dneminde, devlet otoritesinin simgesel ifadesi olan hkmet konaklar, yklenen bu anlam Cumhuriyet Dneminde de srdrm grnmektedirr. Tanzimat ideolojisine uygun ekilde eski kent dokusu dnda, yeni bir alann hkmet meydan olarak dzenlenmesi ve hkmet konann ehrin gelimesini de belirleyecek bu alana yaplmas yaygn bir uygulama olmakla birlikte hkmet kona iin eski kent dokusunun tercih edildii rnekler de vardr. rnein Kastamonuda 1675ten nce de ayn alann, yneticilerin oturmas iin kullanlan binalarn bulunduu blge olduu tespit edilmitir. 1901de tamamlanan ve mimar Vedat Tekin eseri olan hkmet kona da bu alana yaplmtr (Eypgiller 1999: 213). Trabzon Hkmet Konann ina edildii Orta Hisar da kentin ekirdeini oluturan en eski yerleim alan olan, yneticilerin oturduu i kaledir. Bu anlamda XVI.yzyln banda yneticinin Orta Hisardaki sarayda oturduu belirtilmektedir (Bostan 2002: 58). Yneticilerin hem ikamet ettikleri hem de ynetim ilerini yrttkleri saraylarn burada bulunmasndan dolay Orta Saray olarak da isimlendirilen Orta Hisar, Ortaa kentlerinde olduu gibi kale iinin ynetim merkezi olarak dzenlendii bir kenttir. Bu blge Cumhuriyet Dneminde de ynetim merkezi olma zelliini korumu; 1987 ylna kadar hkmet konann/vilyet binasnn bulunduu alan buras olmutur. Tanzimatla birlikte gndeme gelen modern kent meydan dzenlemeleri ve meydann nemli mimari esi olan hkmet kona binalarnn ina edildii alanlarn belirlenmesinde, doal olarak kentlerin topografik yaplar da nemli rol oynamtr. Bu balamda Trabzon, kuzeye yani sahile dikey bir vadide kurulmu; dar ve dik yamal vadilerle blnen topografyada basamaklar halinde denize inen

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

Trabzon rneinde Tanzimattan Cumhuriyete Hkmet Kona Binalar

949

dzlkler zerinde yerlemeler devam etmi; geliimini denize paralel olarak lineer ekilde srdrm bir ehirdir. Bu anlamda, XIX.yzyl yneticilerinin yeni, modern kenti oluturmann kilit yaps olarak grdkleri hkmet kona binasnn ina edilecei, yerlemenin dnda yeni ve byk bir alan aranmamtr. Orta Hisarda, eski kent dokusunun olduu alan, ayn zamanda yeni ynetim binasnn, hkmet konann ina edildii alan olmutur. 1870li yllarda Vali Emin Muhlis Paa zamannda, Orta Hisarda hkmet kona evresindeki kale duvarlar ve kale kaplar yktrlp atrlm (imek 1993: 177); bylece kale iinin dou ve batya alm, balants salanarak geni bir alan oluturulmaya allmtr. Kent dokusunun elverdii snrl bir giriim olan bu alma dnda, Trabzondaki meydan alan, kentin dou ynnde, yaklak ayn dorultuda bulunan Belediye Meydan olmutur. Daha nce de mevcut olduu anlalan bu meydann dzenlenmesi 1870li yllarda yaplm; sonraki dnemlerde de gnmze kadar Trabzon kentinin ana meydan olma zelliini korumutur. Trabzonda Hkmet Kona Binalar Osmanl Dneminde nemli bir vilyet merkezi olan Trabzonda XIX.yzyldan itibaren hkmet kona olarak birtakm binalar ina edilmitir. Feruhan Beyin 1847de, Trabzona dair gzlemlerini anlatt seyahatnamesinde, Orta Hisarda, vali saray ve hapishanenin olduu bilgisi gemektedir (Usta 199: 128). Vali Emin Muhlis Paann zamannda (ilk valilik dnemi: 1862-1864), 1863te Orta Hisarda bir hkmet kona yaplmaya baland, 1865te de bu konan yand belirtilmektedir (Gololu 1975: 181, 183). Bu bilgilerin dnda, 1987 ylnda tanlan ve bugn de hizmet veren vilyet binasna gelinceye kadar geen srete, bu amala ina edilen veya kullanlan binalar hakknda en nemli bilgileri, Babakanlk Osmanl Arivindeki yazmalar vermektedir. 1820 tarihli belgeye gre, Vali Hsrev Paa1 zamannda, Trabzon kalesi iinde inas dnlen vali saraynn resimlerini izmek, yani planlarn yapmak ve inasna nezaret etmek zere Cani Kalfa kullarnn seilerek yollanmasna karar verilmitir (BOA., C.MF., 80/3975, 24 C 1235). Belge, Tanzimattan nce, Orta Hisarda, muhtemelen bugnk eski hkmet konann bulunduu yerde bir vali saraynn, stanbuldan gnderilen mimar kalfas tarafndan planlanarak inasnn dnldn gstermektedir. Bu bina hakknda baka bilgiye ulalamamakla birlikte 1836da, bir ksm ahaliden alnmak suretiyle tamirinden bahsedilen saray, Cani Kalfann planlad yap olmaldr (BOA., HAT., 599/29339, 29 Z 1251). 1838 yl sonunda, Trabzon kalesi dernunda bulunan vali konann mrr-i zeman ile harab olduu belirtilmekte, onarm ve inas iin hesaplar ve ller verilmektedir (BOA., C.DH., 50/2469, 11 Ca 1254). Bu bilgiler XIX.yzyln banda, Orta Hisarda bir vali konann (muhtemelen valinin yaad ve ayn zamanda ynetim ilerini yrtt bir konak) varln ve Tanzimatn ilanndan hemen nce harap durumda olduunu gstermektedir.
1

Abaza Mehmet Hsrev Paa 1818-1820 yllar arasnda Trabzonda valilik yapmtr. Bkz: Gololu 1975: 304.

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

950

Yrd. Do. Dr. Nurcan YAZICI

1857 yl sonunda, Trabzondaki birtakm yaplarn onarm yannda, hkmet kona ile hapishanenin tamiri gndeme gelmitir (BOA., .MVL., 379/16603, 5 S 1274). 1860 yl banda ise Trabzonda bulunan hkmet kona ile hapishanenin tamir masraflarndan bahsedilmektedir. Nezarete yazlan yazda hkmet kona ile hapishanenin tamiri iin yaplan keif sonucu istenen miktara dahil olan birtakm harcamalarn yanllk sonucu akta kald belirtilmektedir (BOA., .MVL., 428/18794, 20 B 1276). Onarmla ilgili bu bilgiler, Trabzonda 1857den nce bir hkmet konann mevcut olduunu ve bu tarihte tamir grdn belgelemektedir. 1862 yl sonunda, Trabzon Hkmet Konann alt katnda bulunan hapishanede kan yangndan bahsedilmektedir. Yangn cemziyelevvelinin yirmi birinci gecesi saat sekiz buuk sralarnda, yani 14 Kasm 1862 tarihinde kmtr. Konan en alt katnda bulunduu belirtilen borlu hapishanesi odalarnda bir kaza sonucu kan yangn, kmilen ahabdan olarak zaten dahi pek ziyde khnelenub dire-i dhiliyesi oturulmaz derecede harap olan kona kibrit gibi cezb-i nr etmitir. Yangn sndrmek iin gsterilen olaanst gayretler ie yaramamtr. Buradaki mahkumlar, duvarlar kgir olduu iin yangndan zarar grmeyen, erbb- cinyta mahsus hapishaneye nakledilmitir. Yangnn nedeni aratrlrken hkmet dairesi olarak acilen bir yer aranmaya balanmtr. Ayrca yangn, civarda bulunan birka dkkan ile bir medresenin harap olmasna neden olmutur. Hkmet konandaki birok evrak da yanmtr (BOA., A.MKT.MHM., 251/53, 25 Ca 1279). Yangnn k tarihini ve zarar verdii mahalleri gstermesi asndan nemli olan bu belgede, hkmet konann en alt katnn borlu hapishanesi olduu belirtilmekte; konan yannda, cinayet sulularna mahsus kgir bir hapishanenin olduu da ayn belgeden anlalmaktadr. Ayrca 1862 yl sonuna kadar mevcut olan Orta Hisardaki bu Hkmet Konann, olduka harap ve tamamen ahaptan olduu bilgisi verilmektedir. Muhtemelen kgir bir kat zerine ina edilen ahap konan bu alt kat da hapishane olarak kullanlmtr. Bahsi geen konak, 14 Kasm 1862 gecesi, saat sekiz buuk civarnda kan yangnla tarihe karmtr. Bu tarihten yaklak ay sonra yaplan yazma, yangnn verdii zarar daha ak ortaya koymaktadr. 1 Mart 1863 tarihli belgede, kaza sonucu kan yangndan yalnz konan yanndaki kgir duvarl hapishanenin (daha nce bahsi geen erbb- cinyta mahsus hapishane) kurtarld; ancak zaptiye ve dier grevlilerin kalmas iin yer olmad, k gn adr altnda kalmalarnn ise mmkn olamayaca belirtilerek, konan inasna kadar bu grevlilerin kalmas iin iki bab konutla bir oda inas istei Maliye Nezaretine yazlmtr (BOA., .DH., 504/34304, 11 N 1279). Belirtilen bu birimlerin ina edildii ve dier grevliler iin de baz yerlerin kiraland daha sonraki yazmalardan anlalmaktadr. Trabzonda, sonraki yazmalarda eski yapnn temellerinden bahsedilmesinden dolay Orta Hisarda bulunduu anlalan ve 1857den nce ina

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

Trabzon rneinde Tanzimattan Cumhuriyete Hkmet Kona Binalar

951

edilmi olan bu hkmet konann 1862 yl sonunda yanmas zerine, kgir olarak yeni batan inas gndeme gelmitir. 1864 tarihli yazmada, konan 36 odal, kgir bir bina olaca belirtilmitir. Daha nce baz memurlar iin konan duvarlar yaknna ina edilen odann 14e karlmasna karar verilmitir. Yaplan kefe gre inaatn 389.889 kurua mal olaca, hazineden alnan para dnda kalan masraflarn nasl karlanaca, ilgili yazmalarda aklanmtr. Konan inasndan sonra arsada harite kalacak duvar yerlerine, gsterilen duvarlara bitiik ekilde ahap olarak yaplacak dkkanlarn kiralarna karlk tutularak, inaat masrafnn bir ksmnn bu ekilde karlanacann belirtilmesi, masraflarn bir ksmnn nasl tedarik edileceini gstermesi asndan dikkat ekicidir. Ayrca ...bu konan krgir yaplmas her hlde hayrl olarak hzineden istenilen para dahi istinkr olunamayacandan ol vechile ins nezret-i mrn-ileyhnn zeylinde gsterilmi olub vk Trabzon ehri Bahr-i siyhn Anadolu sevhilinde en ma'mr ve cesm mahallerinden olarak sye-i hazret-i hnede esbb- medeniyeti an be an ilerlemekte bulunmas cihetiyle hey'et-i hkmetin oraca bir mevki'-i muntazamda ikamesi yr-u ayra kar mcib olaca gibi... konan yanmas zerine kiralanan yerler iin yaplan demeler de braklm olacaktr (BOA., .MVL., 501/22661, 11 1280). Bu tarihte, Karadeniz sahillerinin en ma'mr yerlerinden biri olarak tanmlanan Trabzon kentinde, kgir olarak inas dnlen hkmet kona ilerlemenin bir ld olarak verilmektedir. 1864 yl ortalarnda kgir olarak inasna balanm olan Trabzon Hkmet Konann ina masraflaryla ilgili sorunlarn yaand, keif srasnda belirlenen miktarn yetersiz geldii grlmektedir. Eyll 1865te, inaat devam eden konan masraflaryla ilgili yaanan sorundan dolay tekrar kefi gndeme gelmi, Nafia Nezaretince stanbuldan bir mhendisin gnderilmesi istenmitir (BOA., A.MKT.MHM., 341/89, 25 R 1282). Nitekim konan inas iin tahsis edilen para yetersiz kalm; bu tarihe kadar yaplan harcamalar incelenmi; kef-i evvelde belirlenen masrafn ok zerine kld grlerek bu farkn nereden kaynaklandnn anlalmas iin 25 Ekim 1865te, ...kef-i snsinin icrs iin ebniye hulefsndan Kk Rfat Efendinin ma ve harcrahla grevlendirilerek gnderilmesine karar verilmitir (BOA., .MVL., 541/24308, 4 C 1282). Hemen gitmedii anlalan Rfat Efendinin gecikmesi zerine yazmalar devam etmitir. Tahsis edilen keif masraf yeterli gelmeyerek Trabzon Hkmet Kona inaatnn k ortasnda yarm kalmasnn gn be gn tahrip olmasna neden olduu belirtilerek kef-i sn iin istenen mhendisin, Mhendis2 Rfat Efendinin bir an nce gnderilmesi gerektii sonraki yazmalardan anlalmaktadr (A.MKT.MHM., 345/40, 11 C 1282).

2 Trabzon Hkmet Konann kef-i snsi iin gnderilen Rfat Efendiden ilgili belgelerin farkl yerlerinde, ebniye halifesi, mimar, mhendis eklinde bahsedilmektedir. Bu dnemde kalfa, halife, mimar, mhendis tanmlamalarndaki ayrmn ok belirgin olmad, bu ibarelerin meslek nvan olarak birbirleri yerine kullanld bilinmektedir. Detayl bilgi iin bkz: Yazc 2006: 151-152.

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

952

Yrd. Do. Dr. Nurcan YAZICI

1867 ylnda, Trabzon Hkmet Konann inaat devam etmektedir. ...Trabzon Vilyeti Hkmet Konann yz seksen dokuz bin sekiz yz (389.800) u kadar guru masrafla insna mberet olunmu olduu halde sarf edilen... miktar keif bedelini atndan dolay kef-i sn iin gnderilen mhendis, yarm kalan inaata iki yz alt bin bu kadar guru fazla harcandn tespit etmitir. Bu ikinci kefin sonucunda fazla miktarn, arsann esasnn dolgu olmasndan dolay, eski binann temellerinden salam zemine ulamak iin kefinden haylice derine inilmek zorunda kalnmas; sokak yznde yaplan dkkanlarn arka duvarlarndan baka bir duvar daha yaplmas; sonradan grlen lzum zerine yaplan baz masraflar ve hapishanenin geniletilmesi iin harcand anlalmtr. Giderler hazinece makul karlanarak istenen miktarn verilmesi uygun grlmekle birlikte bundan ziyde masrif vuku'nda kabul olunmayaca bilinip ona gre hareket edilmesi istenmitir (BOA., .MVL., 576/25875, 23 R, 3 Ca 1284). Konak bu tarihten sonra, yani 1860larn sonunda tamamlanm olmaldr. Hkmet konann birok defa onarm geirdii, ihtiyac karlamayarak geniletildii anlalmaktadr. Raziye Mektub Kaleminden Trabzon Vilyetine yazlan 1892 tarihli yazda, merkez hkmet konann geniletilerek inas iin tahminen 78.605 kuruun gerektii, bu miktarn 1307 ve 1308 seneleri tamirat muhassasat fazlasndan karlanmas; bu dorultuda hazrlanmakta olan mnkasann (eksiltme, ihale pusulas) tamamlanmasndan sonra binann resmi/plan, keif defteri ve mnkasa pusulasnn gnderilmesi istenmektedir (BOA., DH.MKT., 1971/4, 18 Z 1309). Devam eden yazmalarda Trabzon merkez hkmet konann yetmi bin guru masrafla geniletilerek tamiri iin gerekli meblan 50 bin kuruunun Adliye, 20 bin kuruunun Dahiliye Nezaretinden karlanmasnn planland; ancak bu miktarn 24 bin ksur kuruunun karlanabilecei belirtilmektedir (BOA., DH.MKT., 58/31, 26 B 1312). Yaplan bu yazmalar XIX.yzyln sonunda hkmet konann tamire ihtiyac olduunu; ayrca muhtemelen yetersiz geldii iin ilavelerle geniletileceini gstermektedir. Masraflar iin belirlenen miktar (70 bin kuru), ayn zamanda yapnn geniletilmesini de kapsamakla birlikte, tamirat konusunda genel bir fikir vermektedir. 1918 tarihli bir yazma ise Trabzon merkez hkmet kona ve habishanesinin mceddeden inas lzumununu onaylayan ifadeler iermektedir (BOA., DH.MB.HPS., 66/43, 26 Z 1336). Trabzondaki bu hkmet konann sk sk onarm geirdii anlalmaktadr. Btn bu onarm ve geniletmelere ramen XX.yzyln banda tekrar inas lzumu gndeme geldiine gre yap onarma muhta durumda olmaldr. Bu dnemde Trabzonda, Rus igalinin (1916-1918) olmas ve sava sonras lkenin yeniden toparlanma srecinde imar faaliyetlerinin sekteye uramas sonucunda konan tekrar inas mmkn olmam olmaldr. Konan 1920li yllarda onarlarak kullanmna devam edildii anlalmaktadr. Nitekim 1924te kullanmda olan bina, onarlmasna ramen, eskimi ve tamire muhta bir haldedir. Atatrk, 15 Eyll 1924te Trabzonu ilk ziyareti srasnda, 16 Eyll gn urad

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

Trabzon rneinde Tanzimattan Cumhuriyete Hkmet Kona Binalar

953

konan eskimi halini grnce onarlmasn istemitir (Gololu 1981: 55). Onarm ve ilavelerle yaklak 60 yl hizmet veren bu hkmet kona binas, ihtiyalar karlayamaz duruma gelince yktrlarak yerine bugn kltr merkezi olarak kullanlan konak yaplmtr. 1864 yl ortalarnda inasna balanan kgir ve 36 odal olarak tanmlanan Trabzon Hkmet Konann yapm 1860l yllarn sonunda tamamlanm olmaldr. Baz deiikliklerle XX.yzyln bana ulam olan bu bina, grsel belgelerden tanmlanabilmektedir. Orta Hisarda, bugn kltr merkezi olarak kullanlan eski hkmet konann yerinde bulunan bina, inasna ait belgelerde de belirtildii gibi kgir, yaln bir yapdr. ki katl, atyla rtl binann girii ne ekilerek vurgulanmtr (Foto: 1-2). lgili belgelerden, ina edildikten sonra onarm ve geniletmelerin yapld anlalan bu konak, ortadan kaldrld 1920li yllarda yine onarma muhta durumdadr ve ilk ina edildii eklini byk lde kaybetmi olmaldr. 1860larn sonunda tamamlanan, onarm ve ilavelerle Cumhuriyet Dnemine ulaan Trabzondaki bu hkmet kona, 1920lerin sonunda yeniden ina edilmek zere yktrlmtr. Mevcut konan yktrlmas zerine valilik 1930 ylnda, Zeytinlik Mahallesinde bulunan ve bugn mze olarak hizmet veren Kostaki Konana tanmtr (Erten 1989: 87). 1933 ylnda hizmete giren yeni binann tamamlanmasna kadar bu konak kullanlmtr. Konak, XX.yzyln balarnda, Rus asll tccar ve banker olan Aleksi Kostaki tarafndan yaptrlmtr. Bodrum kat zerine katl bir bina olan Kostaki Kona, hkmet kona olarak hizmet verdii dnemde birinci kat valilik makam ve evrak kalemi; ikinci kat zel dare Mdrl ve yaz ileri kalemi; son kat ise Daimi Encmen tarafndan kullanlmtr (Horulolu 1978: 71). Orta Hisarda, bugn mevcut olan Hkmet Konann inasna, eski binann yklmasndan hemen sonra balanm olmaldr (Foto: 3-4). Ancak tahsisatn yetersiz gelmesi zerine inaat bir sre durmutur. 22 Eyll 1932 tarihli Yeni Yol Gazetesinde kan haberde, Hkmet Konann inasn ikml iin on bin lira havale geldii iin inaatn ikmaline balanmtr. Bu on bin lira ile yaplacak inaattan sonra hkmet daireleri yeni binaya tanabilecektir denilmektedir (Albayrak 1998: 136). stenen parann gelmesi zerine 1932 k banda inaata devam edildii anlalmaktadr. 1931 ylnda inasna balanan konak, denek sorunlarna ramen yaklak iki yl gibi ksa bir srede tamamlanarak, Cumhuriyetin 10.yl kutlamalar kapsamnda, 29 Ekim 1933te almtr.3 Yeni Yol Gazetesindeki habere gre, Hkmet Konann al treni Vali Rfat Beyin konumas, devlet erkn ve devlet grevlilerinin katlmyla gerekletirilmitir (Albayrak 1998: 137).

Bugn Kltr Merkezi olarak kullanlan bu binann zerindeki tantm tabelasnda, Bu bina 27 Haziran 1931 tarihinde hizmete almtr aklamas bulunmaktadr. Bu aklama gazete haberleriyle eliki oluturmaktadr.

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

954

Yrd. Do. Dr. Nurcan YAZICI

Trabzon ili merkez Orta Hisar Mahallesinde bulunan bu hkmet kona binas (Eski Valilik binas), kuzeyde Mimar Sinan, batda Zanos Caddesinin evreledii alanda, 23 pafta, 116 ada, 85 parselde yer almaktadr. Kentsel sit alannda, Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Yksek Kurulu Bakanlnn 4 Eyll 1985 tarihli ve 1426 sayl kararyla korunmas gerekli kltr varl olarak tescillenmi; Trabzon Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun 28 Mays 1990 tarih ve 823 sayl kararyla da koruma grubu II olarak belirlenmitir.4 Mlkiyeti Maliye Hazinesine ait olan bina onarm sonras 1 Ocak 1992de, Kltr Merkezi olarak hizmete almtr. 2005 yl sonunda Adalet Bakanlna tahsisi gndeme gelmekle birlikte konak, iinde birok birimi barndran Kltr Merkezi olarak hizmet vermeye devam etmektedir. Konak, Birinci Ulusal Mimarlk slubunun Anadoludaki ge dnem uygulamalarndan biridir. Uzun ana cephesi kuzeye konumlanm ekilde, doubat dorultuda gelien dikdrtgen emadaki kgir bina, yksek bodrum kat zerine zeminle birlikte iki katldr. Konak, yatayda, ortada uzanan koridorun iki yanna sralanm odalar dzeniyle, bu dnemin kamu yaplarnda yaygn ekilde kullanlan bir plan emas sunar. Geni koridor alannda iki aydnlk akl bulunmaktadr. Geni saakl bir atyla rtl olan konak, yine bu dnemin belirgin uygulamas olarak pencere stlerine, dekoratif amal yerletirilen mavi ini panolaryla dikkati ekmektedir. Dnemin kamu yaplar iin belirleyici olan ve neredeyse standartlam bir uygulama haline gelen orta akstaki giri blmnn ve ulardaki birer aksn ok az ne karlarak belirginletirilmesi bu binada da karmza kmaktadr. Ayn amala ina edilmi ok benzer uygulama ise XX.yzyln banda tamamlanan Kastamonu Hkmet Konanda grlmektedir. Trabzonda ina edilen bu binalarn mimarlar hakknda net bilgiler yoktur. lgili belgelerde baz mimar isimlerine rastlanmaktadr. 1820lerde ina edilecek vali saray iin Cani Kalfann gnderilmesi; bugn mevcut olmayan ve 1864 ylnda inasna balanan yapnn ikinci kefi iin ebniye halifesi Kk Rfat Efendi ya da Mhendis Rfat Efendi olarak geen kiinin gnderilmesi, bu yaplarn inaat ve tamirat organizasyonunun merkezden, yani stanbuldan yapldn gstermektedir. Cumhuriyet Dnemi ncesi rneklerde, Osmanl corafyasndaki birok kamu yapsnda olduu gibi hkmet konaklar iin de mimar ismi belirlemek zordur. Bu dnem kamu yaplarnn birounun Harbiye ve Mhendishane mezunu isimler tarafndan tasarland karmn yapabilmek, baka yaplarda ulalan yeterli saydaki isimle mmkn grnmektedir. Yetimi insan saysnn ok snrl olduu bir dnemde, bakent dnda, Osmanlnn mimar-mhendis ihtiyacnn uzun sre bu okullardan mezun subaylar tarafndan karland, Osmanl topraklarndaki birok kamu yapsnn bu subaylarn kontrolnde yapld ve bu kiilerin lkenin imarnda faal rol oynadklar bilinmektedir (Yazc 2006: 57, 61). Bu balamda vilyetlerde istihdam edilen
4

Bu bilgilere ulamam salayan, Sanat Tarihisi Serkan Camcya mteekkirim.

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

Trabzon rneinde Tanzimattan Cumhuriyete Hkmet Kona Binalar

955

mhendisler, mevcut mimar ve kalfalar yannda merkezden gnderilen isimlerin olduu da ilgili belgelerden anlalmaktadr. Cumhuriyet Dneminde, 1933 ylnda tamamlanan ve bugn de mevcut olan Trabzondaki eski hkmet kona binasnn mimar olarak baz yaynlarda, bir kaynaa dayandrlmakszn Vedat ve Kemalettin Beylerin ad verilmektedir (imek 1993: 180). Ad geen mimarlarla ilgili yaplan almalarda bu yapnn bulunmamas yannda; ilgili mimarlarn yapy tasarladklarna dair somut bir veriye ulalamamtr. Muhtemelen ayn sluptaki uygulamalarndan dolay yapnn mimar olarak bu isimler verilmektedir. Vedat Beyin mimarlnda ina edilen Kastamonu Hkmet Kona bu benzerliin en yakn rneidir. Sonu Tanzimat Dnemiyle balayan ve devletin otoritesini imparatorluun her kesinde gstermeyi amalayan yaklamn somut ifadesi olan hkmet kona binalar Osmanl corafyasnn her kesinde ina edilmitir. ehirlerin topografyalarnn imkan verdii lde eski kent dokusu iine veya yeni bir alann dzenlenmesiyle bu dokunun dna ina edilen konaklar, ehirlerin geliiminde de belirleyici olmutur. Trabzonda, 1980li yllara kadar hkmet binas, kentin ilk kurulduu Orta Hisarda yer almtr. ncesinde vali saraynn bulunduu bu alanda, 1857den nce ina edildii tespit edilen ahap hkmet kona, 14 Kasm 1862de yanarak ortadan kalkm; yerine ina edilen kgir konak ise onarm ve ilavelerle 1920lerin sonuna kadar kullanlmtr. 1933 ylnda tamamlanan ve bugn mevcut olan eski hkmet kona ise yktrlan bir nceki konan yerinde ina edilmitir. 1987 ylna kadar, Orta Hisardaki eski kent dokusu iinde bulunan Hkmet Kona bu tarihten sonra, kentin bat ynnde, yaklak ayn aks zerinde bulunan Hatuniye Mahallesindeki yeni ve modern binasna tanmtr.
**

Yardmlarndan dolay Trkolog Esra Keskinkla (Doktorant) ok teekkr ederim. KAYNAKA: ALBAYRAK, Hseyin, Trabzon Orta Hisar ve evresi, Kozan Ofset, Ankara 1998. ANONM, Duyumlar, Arkitekt, No: 9, stanbul 1936, s. 273. ------------, Haberler, Arkitekt, Say: 193-194, stanbul 1947, s. 290. BLGN, Mehmet, Trabzonun Tarihi, Trabzon, Kltr Bakanl Yayn, stanbul 1996, s. 27-79. BRKAN, Gven (Yneten), lber ORTAYLI vd., Sylei: Osmanldan Bugne Hkmet Konaklar, Mimarlk, Say: 203, stanbul 1984, s. 3-15. BOSTAN, M. Hanefi, XV-XVI.Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal ve ktisad Hayat, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 2002. BLKBAI, Atilla, Anlarda Trabzon I-II, Trabzon 2006. ADIRCI, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1997.

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

956

Yrd. Do. Dr. Nurcan YAZICI

EMEN, E. Esin, Tanzimatn dari Reformlarnn Trabzonda Uygulanmas (1839-1856), Trabzon Tarihi Sempozyumu, Bildiriler, 6-8 Kasm 1998, Trabzon Belediyesi Kltr Yaynlar, Trabzon 1999, s. 401-406. ERTEN, Erkin, Trk Mimarisine Yabanc Bir Tarz Kostaki Kona, Mimarlk, Say: 234, stanbul 1989, s. 87-88. EYPGLLER, K. Kutgn, Bir Kent Tarihi Kastamonu, Eren Yaynclk, stanbul 1999. GOLOLU, Mahmut, Fetihten Kurtulua Kadar Trabzon Tarihi, Kalite Matbaas, Ankara 1975. GOLOLU, Mahmut, Atatrk ve Trabzon, zkan Ofset, Trabzon 1981. HORULOLU, amil, Tarihi Eserleri ile Trabzon, Trabzon 1978. B, Tmerkan-Nilgn KULOLU, Dou Karadeniz Arivinden Trabzonda Rlve almalar, Mimarlk, S. 234, stanbul 1989, s. 76-79. MORTA, Abidin, Hkmet Konaklar, Arkitekt, Say: 11-12, stanbul 1944, s. 250-252. ORTAYLI, lber, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 2000. MEK, Rasim, Trabzon Belediye Tarihi I, Osmanl Dnemi, Trabzon Belediyesi Kltr Yaynlar, Trabzon 1993. Tebrk-nme-i Mill, Tahir Bey Matbaas, stanbul, tarih yok. USTA, Veysel (Hazl.), Anabasisten Atatrke Seyahatnamelerde Trabzon, Serander Yaynlar, Trabzon 1999. YAZICI, Nurcan, Osmanllarda Mimarlk Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dnemi Mimarlk Ortam, Doktora Tezi, Mimar Sinan niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2006. Belgeler: BOA., A.MKT.MHM., 251/53, 25 Ca 1279 (18 Kasm 1862). BOA., A.MKT.MHM., 341/89, 25 R 1282 (17 Eyll 1865). BOA., A.MKT.MHM., 345/40, 11 C 1282 (1 Kasm 1865). BOA., C.DH., 50/2469, 11 Ca 1254 (28 Kasm 1838). BOA., C.MF., 80/3975, 24 C 1235 (21 Nisan 1820). BOA., DH.MB.HPS., 66/43, 26 Z 1336 (2 Ekim 1918). BOA., DH.MKT., 1399/20, 17 Ca 1304 (11 ubat 1887). BOA., DH.MKT., 1971/4, 18 Z 1309 (14 Temmuz 1892). BOA., DH.MKT., 58/31, 26 B 1312 (23 Ocak 1895). BOA., HAT., 599/29339, 29 Z 1251 (16 Nisan 1836). BOA., .DH., 504/34304, 11 N 1279 (1 Mart 1863). BOA., .MVL., 379/16603, 5 S 1274 (25 Eyll 1857). BOA., .MVL., 428/18794, 20 B 1276 (12 ubat 1860). BOA., .MVL., 501/22661, 11 1280 (21 Ocak 1864). BOA., .MVL., 541/24308, 4 C 1282 (25 Ekim 1865). BOA., .MVL., 576/25875, 23 R, 3 Ca 1284 (24 Austos, 2 Eyll 1867).

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

Trabzon rneinde Tanzimattan Cumhuriyete Hkmet Kona Binalar

957

Ksaltmalar: A.MKT.MHM. B BOA. C C.DH. C.MF. DH.MKT. DH.MB.HPS. Ca HAT. .DH. .MVL. N R S Z Bb- l Sadaret Mektub Kalemi Mhimme Kalemi Receb Babakanlk Osmanl Arivi Cemziyelhir Cevdet Dahiliye Tasnifi Cevdet Maarif Tasnifi Dahiliye Mektubi Kalemi Dahiliye Mebn-i Emriye ve Hapishaneler Cemziyelevvel Hatt- Hmayn rade Dahiliye rade Meclis-i Vl Ramazan Rebulhir Safer aban Zilhicce

Foto 1: XIX. yzyln sonuna ait bir fotorafta Orta Hisar ve arkada Trabzon Hkmet Kona (Blkba 2006: 271).

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

958

Yrd. Do. Dr. Nurcan YAZICI

Foto 2: XX. yzyln banda Trabzon Hkmet Kona (Yldz Albmlerinden).

Foto 3: Trabzon, Orta Hisarda Eski Hkmet Kona/Kltr Merkezi (Yazc, 2008).

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008

Trabzon rneinde Tanzimattan Cumhuriyete Hkmet Kona Binalar

959

Foto 4: Trabzon, Orta Hisarda Eski Hkmet Kona/Kltr Merkezi (Yazc, 2008).

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008