E DIEL 24 Mars

2013

e-mail: milosao2005@yahoo.com

A ka pasur Realizm Magjik n Shqipri?!

Metoda q e bri t njohur n letrsi Gabriel Garcia Markezin, Aljenden, Selman Ruzhdie ka pasur ndikim n t gjith botn. Po a ndeshet n kuptimin e plot Realizmi Magjik n Shqipri? T paktn, dy autor potent t saj, Mitrush Kuteli dhe Ismail Kadareja, sipas nj studiuesi, e kan metodn si pjes prbrse t letrsis s tyre...

Redaktor: Ben Andoni; Grafika Artan Buca 71

Shkruajn I. Bunny Iskov, Nikola Madzirov, Rami Memushaj, Dashnor Kokonozi, Ramadan Musliu etj...

16- LETRSI
ARGUMENT

E diel, 24 mars 2013

A ndeshet n kuptimin e plot Realizmi Magjik n Shqipri? N studimin e autorit, q po e shkpusim me lejen e tij nga nj prej sytheve t librit kushtuar Realizmit Magjik, kjo sht krejtsisht e mundur dhe pr kt ai mbshtetet para s gjithash nga dy autor potent, Mitrush Kuteli dhe Ismail Kadareja...

REALIZMI MAGJIK NE SHQIPERI

NGA VIKTOR CANOSINAJ

r shkak t izolimit t gjat, n Sh qipri Realizmi Magjik si fenomen letrar u njoh tepr von, madje kur bumit amerikano-latinas po i vinte fundi dhe pasi Salman Ruzhdie kishte botuar "Vargjet satanike" (1989), vepr e cila konsiderohet si nj ndr veprat e fundit t mdha realiste magjike. Edhe nse gjat periudhs s izolimit letrar u botua ndonj autor i rndsishm si Asturias, u przgjodhn ato vepra t tij q ishin tepr realiste dhe kishin nj rezonanc politike t prshtatshme pr regjimin n Shqipri, si "Uik-end n Guatamal" apo "Papa jeshil". N prag t shembjes s komunizmit n vendin ton u botua nj vllim me novela i G. Markezit. Ky botim u lejua fal afris q kishte realizmi magjik me realizmin n prgjithsi, pra nj truk ky pr t mundsuar hyrjen e letrsis s madhe n mjedisin ton krejt t panjohur me t. I tr informacioni mbi realizmin magjik n botimin e Markezit (pasthnia e botimit nga prkthyesi Aurel Plasari) prmblidhet n kto fjal: "Kritika e radhit kt vepr n letrsin e quajtur t "realizmit fantastik" ("magjik", "t mrekullueshm" etj.) Pas ktij vllimi botohet edhe romani "Shtpia e shpirtrave" i I. Aljendes. Jo rastsisht veprat e realizmit magjik kan pasur jehon pozitive n Shqipri, sidomos ato q i prkasin Ameriks Latine. Shpjegimi lidhet me faktin se mes popullit ton dhe popujve amerikano-latinas ka ngjashmri t shumta t natyrs historike, ekonomike, kulturore dhe botkuptimore, q burojn nga niveli i njjt i zhvillimit ekonomiko-shoqror n prgjithsi. Kshtu, do t vinim n dukje: kolonizimin e gjat, dominimin e botkuptimit fshataresk dhe ekonomis bujqsore, shmangien nga epoka e Iluminizmit, ndikimin e kulturave t huaja, pranin e gjer t miteve, legjendave dhe bestytnive t shumta, nj pjes e t cilave jan t ngjashme dhe pr t ardhur deri n shekullin XX me deprtimin e kapitalit t huaj dhe shfrytzimin e pasurive natyrore kombtare prej tij, problem tepr i ndjeshm ky edhe sot e ksaj dite n Amerikn Latine. Por nisur nga fakti se Realizmi Magjik konsiderohej n vendin ton, si edhe n shum vende t tjera, nj fenomen tipik amerikano-latinas, nga asnj studiues shqiptar nuk jan br prpjekje pr t evidentuar n letrsin ton elemente t realizmit magjik. Nj interpretim interesant i sht br shkrimtarit Mitrush Kuteli nga studiuesi A.Plasari n librin e tij "Kuteli mes t gjallve dhe t vdekurve", ku autori flet ndr t tjera, prve ngjashmris s veprs s Kutelit "Vjeshta e Xheladin beut" me romanin e G.Markezit "Vjeshta e patriarkut", edhe pr nj "estetizm magjepss". Por Plasari sht i mendimit se tregimet e Kutelit jan fantastike. Ai shtron pyetjen: "Kuteli shkrimtar fantastik?" Autori i ktij punimi sht i mendimit se ngritja e ksaj pyetjeje sht vetm gjysma e s vrtets, sht njra an e oxymoron-it "realizm magjik", pra kundrvnies mes nj ngjarjeje fantastike dhe paraqitjes s saj n mnyr realiste. N radh t par te Kuteli nuk kemi krijim t nj realiteti fantastik (kam parasysh

Strandbeest (Fotografi) het n mnyr realiste. Mjaft t kujtojm tregimin "Lugetrit e fshatit ton", ku fantazmat e t vdekurve trajtohen si banor t prhershm t fshatit. Kuteli nuk ka nevoj t bind banort e fshatit apo lexuesit se ai po tregon gjra t pamundura, fantastike, sepse i gjith fshati i beson ato, po kshtu edhe lexuesi arrin t kuptoj lehtsisht se bhet fjal pr nj komunitet rustik ku gjithka e uditshme, fantastike apo magjike pranohet si normale. Studiuesi L. Leal thekson se "realizmi magjik ... nuk krijon bot t reja si letrsia fantastike apo ajo fantastiko-shkencore" N studimin e tij tepr t referuar "Fantastikja - nj prqasje strukturale ndaj nj zhanri letrar", C. Todorov v n dukje faktin se "Fantastikja bn nj rrug tr rreziqe dhe mund t avulloj n do moment. Duket se ajo qndron m shum n kufirin mes dy zhanreve: t magjikes dhe t uditshmes (the marvellous and the uncanny) sesa si nj zhanr m vete" Duke u mbshtetur n tregimin "Lugetrit e fshatit ton", le t shohim se si konkretizohet n t mendimi i Todorovit mbi prafrin fantastike-magjike: "E uditshmja realizon vetm njrin nga kushtet e fantastikes: prMitrush Kuteli shkrimin e disa reagimeve, kryesisht t friks. Pra, ai lidhet me ndjenjat e personazheve dhe jo me ndonj ngjarje konkrete q Kuteli sfidon arsyen. N kundrngjyrim (kontrast) me t, magjikja mund t karakterizohet nga prania e shtuar e ngjarjeve mbinatyrore, por N radh t par te Kuteli nuk kemi krijim t nj realiteti fantastik (kam parasysh ktu pa shkaktuar reagime t personazheve" . bot imagjinare t tipit t Guliverit, "Liza n botn e udirave", "Mbreti i Unazave" apo Tregimi n fjal sht nj kronik e shkurtr "Kronikat e Narnis" e pr t ardhur deri te Harri Poteri), por zhvillim t ngjarjeve jo m ngjarjesh mbinatyrale, t vdekurish q vazhlarg se fshati apo varrezat e fshatit, prani t dendur t detajeve t shumta konkrete t dojn t bjn jet t gjallsh, madje burri i bots reale, duke e dalluar kshtu qart prozn e tij nga fantastikja dhe duke br q ajo vdekur kthehet tek e shoqja dhe pas nnt t anoj nga realizmi magjik. Nse te Kuteli ndodh dika fantastike, ajo ndodh brenda muajsh kjo lind nj fmij. nj kuadri realist dhe tregohet n mnyr realiste. Mjaft t kujtojm tregimin "Lugetrit e Nj argument tjetr q e prjashton fanfshatit ton", ku fantazmat e t vdekurve trajtohen si banor t prhershm t fshatit. tastiken n kt tregim apo edhe n noveln Kuteli nuk ka nevoj t bind banort e fshatit apo lexuesit se ai po tregon gjra t "E madhe sht gjama e mkatit", sht konpamundura, fantastike, sepse i gjith fshati i beson ato, po kshtu edhe lexuesi arrin t statimi i Todorovit se narratori n vet t kuptoj lehtsisht se bhet fjal pr nj komunitet rustik ku gjithka e uditshme, fantaspar sht m i plqyeri pr zhanrin e fantike apo magjike pranohet si normale. tastikes. "Narratori i prfaqsuar ("i dramatizuar") sht plotsisht i plqyeshm pr ktu bot imagjinare t tipit t Guliverit, ta konkrete t bots reale, duke e dalluar fantastiken. ... Nuk sht e rastit q n pr"Liza n botn e udirave", "Mbreti i Un- kshtu qart prozn e tij nga fantastikja dhe rallat magjike rrall praktikohet rrfyesi i azave" apo "Kronikat e Narnis" e pr t duke br q ajo t anoj nga realizmi vets s par. Fantastikja na v prpara ardhur deri te Harri Poteri), por zhvillim t magjik. dilems: ta besojm apo t mos e besojm at ngjarjeve jo m larg se fshati apo varrezat e Nse te Kuteli ndodh dika fantastike, ajo q po ndodh, ndrsa magjikja e arrin kt fshatit, prani t dendur t detajeve t shum- ndodh brenda nj kuadri realist dhe trego- bashkim t pamundur, duke sugjeruar q

E diel, 24 mars 2013

NGA BEN ANDONI ealizmi Magjik do t merrte nj kup tim shum m t madh n vetvete, kur Markezi u ngrit me veprn e vet n panteonin e letrsis botrore. E ngrohur n vatrn e madhe t letrsis amerikanojugore, krijimtaria e Markezit dhe shkrimtarve t tjer para tij, kishte nj zjarrmi t papar deri m ather, ajo mbshtetej shum n magjin e zakoneve, historive dhe traditave t njerzve t tyre t thjesht. E dukshme, apo disi si fshatareske, kjo letrsi tregoi se 'theu' me t drejt kanonet e letrsis, q lvrohej n pjesn veriore t kontinentit pr nj dukuri shum t veant, kur ajo e bri magjiken e popullit pjes t jets. Gabriel Garcia Markezi, mbase do ta shprehte m mir se kushdo tjetr kt, kur e pyetn pr personazhet e tij: "Un njoh shum njerz t popullit q e kan lexuar 'Njqind vjet vetmi' me shum knaqsi e lexuesi t besoj pa besuar n t vrtet." , thekson ai. Edhe te Kuteli dominon gjersisht rrfimi n vet t tret. Duhet theksuar se magjikja sht nj bestytni prtej letrsis, si thekson Todorovi, "nj fenomen antropologjik" , q i prket racs njerzore n nj periudh t caktuar t zhvillimit t saj, ndrsa fantastikja si zhanr sht thellsisht letrare, shpikje e shkrimtarve, ajo nuk ka baz shoqrore dhe nuk mbshtetet n bestytni. Ky gjykim na bn ta prjashtojm mundsin e fantastikes n veprn e Kutelit. Ngjarjet q ndodhin n tregimet e Kutelit nuk jan shpikje t narratorit, por ngjarje q i prkasin nj faze t caktuar t zhvillimit shoqror, kur magjikja dhe realja ishin pothuaj nj. Kjo sht evidentuar edhe n shum popuj t tjer, si kemi vn n dukje m lart, sidomos n ata t Ameriks Latine. Studiuesi Rowdon Wilson thekson si nj nga tiparet kryesore t realizmit magjik przierjen e dy botve, reales dhe magjikes. "Vizioni realist magjik ekziston n prerjen e dy botve. Kufijt mes ktyre dy botve jan fluid, sidomos kur bhet fjal pr t vdekurit dhe t gjallt. Nse fiksioni shteron n kt bot, ather tekstet realiste magjike krijojn nj tjetr krejt ngjitur me t parn, gati t mbivendosur dhe kshtu jeta vazhdon prtej varrit. Shum kultura kan t ngjashme ndrrat dhe fantazit gjat historis s tyre, t cilat jan t mbushura me fantazma dhe hije, q nuk pranojn t vdesin, t cilat jetojn prtej kohs normale n nj mnyr q ridimensionojn t tashmen". Kujtojm se te "E madhe sht gjma e mkatit" kemi nj personazh, Tat Tanushin, q krkon t vdes dhe nuk vdes dot, ai jeton pafundsisht npr shekuj. Po kt mbijetes prtej kufijve t normales e gjejm te "Vjeshta e patriarkut" e Markezit. Sfondi rustik apo fetar ku zhvillohen ngjarjet e prozs s Kutelit sht jasht kndvshtrimit fantastik, sepse do gj fantastike q ndodh besohet nga banort e fshatit si dika normale, apo edhe rasti i Tat Tanushit t pavdekshm tregohet me realizm dhe besohet deri edhe nga prelatt e kishs. Nuk kemi asnj shnim t Kutelit q t na shtyj t mendojm se ai ishte i prirur nga fantastikja, ndrsa q ai ishte i prirur nga magjia e prralls popullore kemi plot. Studiuesi John Erikson v n dukje se shpesh kritikt e kan prdorur n mnyr t gabuar termin realizm magjik. Sipas tij, ky realizm sht i ndryshm nga magjikja dhe fantastikja. "E mrekullueshmja paraqet nj realitet totalisht t shkputur nga ai konvencional, ndrsa fantastikja sht ndrfutja e elementit mbinatyror n mjedisin konvencional, por q shpjegimi i ktij fenomeni bhet n rrug racionale" ndryshe nga realizmi magjik q nuk jep asnj shpjegim pr t mbinatyrshmen q ndodh. Te Kuteli nuk kemi shpjegime racionale pr detajet fantastike n prozn e tij. Ato jan pjes e bestytnis popullore dhe nuk kan nevoj pr shpjegim. Nj studiues tjetr shqiptar, Sabri Hamiti, duke folur pr prozn e Kutelit, thekson: "Mitrush Kuteli, nj nga prozatort m t

LETRSI -17
force ka e magjishmja n letrsin ballkanike. Por, nj element, q padyshim e ushqen prher e m shum sht ajo kultura e popullit dhe edukimi i autorve me traditn m t madhe t vendit t tyre. Ata, q e kan br s'jan zhgnjyer. Kan sjell vepra q do t mbesin n traditn e madhe t letrsis botrore. Kurse, pr sa i prket Shqipris, mund t mbetet e paharruar, ajo q ka thn ndoshta vite m par Ernest Koliqi:"Malsort jan nj bot m vete, q mbshtetet n forma sjelljeje shkruar n shpirtra. N sfond t ksaj jete shihen ende reflekse pagane, mite, besime bestytni. Aty ndrthuren n nj pshtjellim mbreslns ... mbeturina besimesh t lashta, rite nga epokat m t largta njerzore e kozmogoni zanafillore. do burim, do lugin, do maj, do pyll ka hyjnin e tij mbrojtse. Malsort nnqeshin mshirshm kur hasin n fytyrat tona prej njerzish t shkolluar shprehje dyshimi ndaj pohimeve t tyre mbi ekzistencn e qenieve mitologjie ndr male. Malsort kan fallxhort dhe yshtsit e vet ...". magjik t prqafuar nga shkrimtart e ishkolonive angleze . Duke qen se Shqipria i prket nj zone t Ballkanit ku mitet dhe legjendat, zakonet e vjetra t nj epoke t lasht, q zbret deri te Homeri, formacionet ekonomiko-fisnore, gjakmarrja, jan ruajtur deri n shekullin XX, gj e evidentuar kjo edhe nga shum udhtar t huaj q kan shkruar pr Shqiprin e Veriut apo at t Jugut, do t ishte jasht do prfytyrimi q n letrsin e ksaj treve t mos kishte elemente t nj realizmi magjik ontologjik, pra burimor. N lidhje me gjendjen e shqiptarve t Veriut n vitet '30 t shekullit XX shkrimtari dhe studiuesi i shquar Ernest Koliqi jep kt panoram: "Malsort jan nj bot m vete, q mbshtetet n forma sjelljeje shkruar n shpirtra. N sfond t ksaj jete shihen ende reflekse pagane, mite, besime bestytni. Aty ndrthuren n nj pshtjellim mbreslns ... mbeturina besimesh t lashta, rite nga epokat m t largta njerzore e kozmogoni zanafillore. do burim, do lugin, do maj, do pyll ka hyjnin e tij mbrojtse. Malsort nnqeshin mshirshm kur hasin n fytyrat tona prej njerzish t shkolluar shprehje dyshimi ndaj pohimeve t tyre mbi ekzistencn e qenieve mitologjie ndr male. Malsort kan fallxhort dhe yshtsit e vet ..." . Trevat e atyre malsorve Koliqi i quan "fosil nn nj shtres t uditshme t Mesjets s von" . Ndryshe nga popujt e Europs Perndimore shqiptart nuk kaluan npr epokn e Iluminizmit, ku dominonte arsyeja dhe shkenca. Rrjedha e historis e bri popullin ton pjes t Perandoris Otomane pr pes shekuj, pra nj popull q gjat epoks perandorake i prkiti nj sistemi kulturor jo perndimor, q anonte m shum nga konceptimi misterioz i bots, sesa nga empiriokriticizmi, popull q kishte prioritare botn shpirtrore dhe jo teknologjin, q mbahej fort pas tradits dhe i kthente shpinn zhvillimit shkencor. Kjo sht edhe m e vrtet sidomos pr Perandorin Otomane, ku zhvillimi teknologjik, shkenca, Iluminizmi dhe idet e tij u penguan n mnyr zyrtare. N lidhje me kt qndrim regresiv studiuesi turk Halil Inalxhik thekson: "Qarqet e Ulemas dhe t medreseve morn qndrim t fort kundr risive, si n shkencat praktike, ashtu edhe n ato racionale. Shehulislami lshoi nj fetva me t ciln ndalohej t'u liheshin bibliotekave trashgim librat nga filozofia, astronomia ose historia. Kto kushte e bn shum t vshtir q bota islamike t prfitonte nga zhvillimi shkencor i Perndimit." Studiuesja Delbaere prdor termin "hapsira t pakonsumuara" kur flet pr realizmin magjik. Sipas saj, "hapsira evropiane", me disa prjashtime t rralla, mund t konsiderohet si "e konsumuar", n kuptimin q teknologjia e ka pushtuar at aq shum, sa ngarkesa e saj mitike ka prfunduar n pothuaj nj hi. Kan mbetur pak njolla ende t pa konsumuara n vende t largta si Kornuolli apo Uellsi ... Pra, mitet duhen projektuar nga brenda".

A mund t ishte nj element i mir pr letrsin e sotme REALIZMI MAGJIK?

me shum vmendje, por pa udin m t vogl, mbasi n fund t fundit ajo u tregon vetm gjra q i shikojn prdit me syt e tyre". M qart nuk kish ku t shkonte. Nj nga autort shqiptar q e przjeu magjiken n letrsin e tij ishte Kuteli. Duke njohur shum mir gurrn popullore, duke qen nj hulumtues i madh i tradits s madhe popullore, ai u mundua ta plazmonte n letrsin e vet t gjith kt thesar, pa mdyshjen se mund t etiketohej si shkrimtar i rndomt. N fakt, ai q e tejkaloi edhe m thell ishte Kadare. Tek Konstandini dhe Doruntina, nj lexues i thjesht e ka t vshtir t kuptoj se ku sht realja dhe ku mbaron irrealja. Ato przihen natyrshm pr t dhn nj histori q mbetet mister dhe q prbn at krkim t vazhdueshm q Kadare bnte dikur n veprn e vet. Pr hir t s vrtets, Ballkani sht nj vend q sht i pllenuar shum me magjin e situats n rrfim. T mjafton Zorba me bmat e tij te Kaxanxaqis, Dervishi i Selimoviit dhe shum e shum autor pr t par se far

Ismail Kadare veant shqiptar, q n librin e vet t par "Net shqiptare" (1928) ngreh nj trashgimi t veant t prozs shqipe. Ktu ligjrimi letrar mbshtetet n thurjen gjuhsore q bashkon nj trashgimi popullore t figuracionit dhe nj figuracion fantazmagorik, q i ka rrnjt n mitemat shqiptare..." Ky studiues flet pr "nj nga prozatort m t veant shqiptar", por nuk prcakton se far e bn t veant Kutelin. M tej thekson se Kuteli "ngreh nj trashgimi t veant t prozs shqipe", pr mend "trashgimi popullore t figuracionit", "figuracion fantazmagorik, q i ka rrnjt n mitemat shqiptare". Si shikohet, Hamiti i sht afruar faktit q Kuteli sht nj prozator realist magjik par exellence, duke vn n dukje ndikimin tij nga rrfimi popullor dhe fantazmagorin, q jan dy komponente t realizmit magjik. Jemi dakord me kto konstatime, por mendojm se studiuesi Hamiti duhet t kishte marr n konsiderat faktin q ligjrimi letrar i Kutelit nuk mbshtetet n thurje gjuhsore t figuracionit popullor me fantazmagorin, por merr skemn e plot t rrfimit popullor dhe e ndjek at deri n fund. Kujtojm faktin se M. Asturias e ka ndrtuar romanin e tij "Njerzit e misrit" sipas nj strukture t rrfimit popullor actek. Sa pr t veantn te Kuteli, ajo nuk vjen vetm nga prania e figuracionit popullor, por n radh t par nga prania e magjikes n shum nga prozat e tij. Duket se studiuesi S. Hamiti e korrigjon shnjestrn n lidhje me Kutelin n nj punim tjetr t tij t titulluar "Shkollat letrare shqipe", ku, duke folur pr shkolln letrare s cils Kuteli i prket, e cila, sipas tij, sht shkolla moder ne, ai thekson: "Mitrush Kuteli, nj variant tjetr i tregimtarit modern shqiptar, q bashkon fantazin folklorike dhe skemn rrfimore t saj me kulturn shkrimore biblike e gogoliane." Ndrkoh nj studiues q e konstaton me plot gojn teknikn letrare t realizmit magjik te Kuteli sht Behar Gjoka, n punimin e tij "Proza e Kutelit". sht tepr interesant dhe i goditur konstatimi i Gjoks se: "Realizmi me ngjyrime magjike n prozn e shkurtr t autorit (Kutelit) gjendet i shtrir gati n t gjith lndn" . Nj pjes e mir studiuesish jan t mendimit se realizmi magjik nuk sht nj fenomen i izoluar amerikano-latinas. At e ndeshim edhe n vende t tjera, si: Kanada, SHBA, Indi, Afrikn e Jugut, Itali, her t natyrs ontologjike e her t asaj epistemologjike. Studiuesja Delbaere v n dukje se letrsia angleze ka dal vitet e fundit n plan t dyt n krahasim me letrsin e shkruar n gjuhn angleze n vende t tjera si Kanadaja, Zelanda e Re apo Afrika fal realizmit

Literatura
Karpentier n esen e tij t njohur De lo real maravilloso amerikano pyet: "N fund t fundit, far sht historia e Ameriks nse jo nj kronik e realizmit magjik?" Po n kt ese ai thekson: "N Amerikn Latine nuk sht e nevojshme q fantastikja t zbulohet duke shtrembruar apo tejkaluar realitetin. Prkundrazi, fantastikja jeton n realitetin njerzor dhe natyror t vendit dhe kohs, ku ballafaqimi m i pamundshm dhe przierja e mrekullishme ekzistojn vetvetiu fal historis, gjeografis, demografis dhe politiks - dhe jo fal ndonj manifesti". Ndrsa n esen tjetr "Baroku dhe realizmi magjik" ai thekson: "Realizmi magjik q un mbroj, dhe q sht realizmi yn magjik, gjendet si lnd e par, i gjall dhe i kudondodhshm, n t gjith Amerikn Latine ... Mjafton q ne t zgjasim duart dhe e rrokim at"

Vijon n faqen 6

18- MEA CULPA nga numri i shkuar

Humanoidt e Rexhep Ferrit dhe shtjella e veprimtaris s tij ishin tema kryesore e ktij numri t Milosaos. Tema qndrore ishte zgjedhur prmes nj tem interviste me kritikun e artit Gzim Qndro. Artisti i njohur ka zbrthyer jo vetm modernitetin e veprs s tij dhe veantin e tij si personazh, por m shum se kaq truallin se ku u prkund arti kosovar, prfaqsues i t cilit sht edhe artisti. Intervista ishte disi tepr larg plqimit t publikut t zakonshm q pret lavdrime dhe prsiatje patetike. I intervistuari mbetet mjeshtr i trajtimit t figurave dhe nj model pr autort shqiptar q merren me kt gjini. Prisnim q t shprehej m shum pr artin shqiptar por shfajsimi i tij pr kohn, na bri t mos insistonim. N kt numr vijuam dhe shkrimin e dr.Jorgji Kotes, por jo deri n at mas q do t donim. Shkrimi ska pasur shum reagime, por nga ana tjetr edhe shum kontestime, gj e cila do t thot se sht n rregull. Autori mund t ishte pak m shum i interesuar t prfshinte edhe pjesn q lidhet me hapsirn dhe kohn, kur ndodhi kjo gj n Evrop dhe n Bot. Pllumb Xhufi ka br detyrn e tij ndaj kujtimit t Fan Nolit. N koht e fundit, profesori ka nj mllef t lart pr gjithka jopatriotike sipas konceptit t tij. Por titulli e justifikonte. Mbase mund ta kursente karakterin politik duke na dhn nj gj m t kndshme pr Nolin. Nj gj interesante

E diel, 24 mars 2013

lidhet me kritikn e profesorit Nasho Jorgaqi pr artikullin, njohsit absolutisht m t vyer t Nolit, q i pohoi Milosaos se korpusi i letrave t Nolit ishte mbi 500 syresh dhe se ai vet i kishte pothuaj t gjith ato, ndryshe nga far kish shkruar autori. Dhe, ndoshta, gjja m e vyer e ktij numri ka qen dialogu i njohur i Institutit Servantes, ku Vargas Llosa ka qen prball estetit Lipovetski. Nj trajtim sipror i kuptimit t sotm t artit dhe nj debat q sht shum larg perceptimit t sociologve, estetve dhe kulturologve t pafundm shqiptar. Ai sht prcjell mrekullisht nga njerz t ndryshm dhe ka qen dhe si moment reflektimi pr shum t till, q nuk kan ndalur pa shprehur mendime. Nuk po flasim pr jasht shtetit, q debati ka vazhduar n rrafshe t tjera. Nj pjese tjetr e shqiptarve t letrave, q vetm bjn kopetentin, kan heshtur, ashtu edhe si u takonte n kt rast. Diferenca e shtjellimit t argumenteve t dy personazheve me mendimet e gjysmakve tek ne, sht e paprfytyrueshme. N seksionin e krijimtaris, Bunin i prkthyer nga Sokrat Gjerazi dhe Holubi i prkthyer nga Arben Dedja kan qen n nivelin e duhur pr t prcaktuar nj numr relativisht t mir. N fund, redaktori bashk me disajnin e tij, duhet ta zgjidhnin m cilsisht foton e faqes s par, nj element, q e ka cnuar pak prmbajtjen e mrekullueshme t numrit.

REALIZMI MAGJIK NE SHQIPERI

Autorja sigurisht nuk ka njohuri pr nj njoll si Veriu i Shqipris ku ende fryjn fllade homerike. Fakti q pas vitit 1946 te ne dominoi letrsia e realizmit socialist dhe iu pre rruga do lloj ndikimi tjetr, qe nj fatalitet letrar, sepse gjysma e dyt e shekullit XX qe periudha e lulzimit t modernizmit, post-modernizmit dhe realizmit magjik. Do t kishte qen plotsisht e mundshme q n rrethanat e hapjes s vendit ton, realizmi magjik t kishte njohur zhvillim edhe n Shqipri, sepse ekzistonin t gjitha kushtet. Shkrimtart shqiptar jetonin ende mes nj realiteti pothuaj homerik. Ky realitet vrtet i trhoqi ata, por metoda letrare e realizmit socialist nuk i lejoi t dilnin jasht kornizs. Ktu bn prjashtim ndonj shkrimtar si I. Kadare, i cili si nj disident letrar i metods s realizmit socialist doli prtej kornizs, duke futur n veprn e tij elemente t modernizmit, post-modernizmit dhe t realizmit magjik. * * * Para se t shtjellojm se pse novela e I. Kadares "Kush e solli Doruntinn" sht nj vepr e realizmit magjik, do t ndalemi te nj pararends i tij, M. Kuteli, i cili n nj pjes t konsiderueshme t veprs s tij sht realist magjik par exellence, sidomos n noveln "E madhe sht gjama e mkatit". Si e ka pohuar edhe vet, Kuteli (t shikohet ngjashmria e tij me Markezin) pati nj ndikim t madh nga rrfimet e gjyshes dhe t disa t moshuarve t tjer, n rrfimet e t cilve elementet magjike ishin prher t pranishme. Kredoja e tij artistike shpaloset qart n shkrimin "Kush m'i msoi kngt", ku ai tregon se si q i vogl filloi t jetonte mes nj mjedisi t ngarkuar me elemente magjike, ku t vdekurit jetonin bashk me t gjallt. Duke treguar pleqt e kohs nga t cilt ai dgjoi shum histori, ndr t tjera thot: " Ndinua e Nuni ipos, e bija e Vasil Icks (Tete Ndinua), 73 vjee, i di mir kngt e Pashks edhe rrfen me shum lirism prralla t lashta, si Prralln e Kirillojt nga brumi i s cils ne bm rrfimin " E gjalla dhe i vdekuri" Ndikimi popullor te Kuteli sht aq i spikatur, sa proza e tij luhatet mes asaj t kultivuar dhe popullore, fenomen q e ndeshim edhe te shkrimtari bullgar Elin Pelin, apo edhe ndr autor t tjer ballkanas. Nuk ka t dhna q Kuteli ta ket njohur punimin e kritikut gjerman Roh pr realizmin magjik n piktur, po ashtu as punimin e shkrimtarit italian Bontempeli. Kjo provon se elementet e realizmit magjik n veprn e tij ishin t lindura, burimore. Ai e plot me gjra t jashtzakonshme. Pr t argumentuar kt, zakonisht, un i referohem rastit t udhtarit amerikan De Graff, i cili kreu nj udhtim t pabesueshm npr xhunglat e Amazons nga fundi i shekullit XIX dhe pa ndr t tjera nj lum me uj q ziente dhe nj vend ku zri i njeriut shkaktonte rrebeshe shiu. N Komodoro Rivadavia, n skajin jugor t Argjentins, errat e polit t Jugut ngritn n qiell nj cirk t tr dhe t nesrmen peshkatart kapn me rrjetat e tyre luan dhe xhirafa. ... Pasi un kisha botuar "Njqind vjet vetmi", nj djal erdhi n Barranquila duke m treguar se ai kishte nj bisht derrkuci (sht fjala pr organin seksual mashkullor - sqarimi yn). Mjafton q ju t hapni gazetat dhe do t shikoni gjrat e jashtzakonshme q ndodhin." N lidhje me fenomenin e receptimit t ngjarjes magjike si dika normale studiuesi M.Gllovinjski, duke folur pr epokn antike, v n dukje se ngjarjet e athershme viheshin n marrdhnie me for mat ekzistuese t vetdijes shoqrore. "Kur un lexoj "Iliadn", jam i detyruar t pranoj se ndrhyrjet e perndive n fatin e lufts s Trojs jan nj e vrtet, sepse ato ishin t atilla pr Homerin dhe bashkkohsit e tij", thekson Gllovinjski . N mbshtetje t natyrshmris magjike t krijimtaris s Kutelit vjen edhe nj shkrimtar tjetr bashkkohs i tij, bullgari Elin Pelin. Ai ka gjithashtu n prozn tij elemente t realizmit magjik, sidomos n tregimin "N at bot", ngjarjet e t cilit zhvillohen n Parajs dhe jan paraqitur me nj realizm tepr t natyrshm sikur t zhvilloheshin n ndonj kish fshati. Por ekzistenca e elementeve t realizmit magjik n letrsin ballkanike do t krkonte nj studim m vete. Shnime
G. Markez, novela, "Naim Frashri", Tiran 1986. 2 A.Plasari, "Kuteli mes t gjallve dhe t vdekurve", Apolonia, 1995, f.40. 3 L. Leal, Realizmi Magjik n letrsin amerikano- hispanike, Antologjia, f. 119. 4 C.Todorov, The fantastik- a structtural aapproach to a literary genre, Cornell Univ. Press, 1975, f.43 5 C. Todorov, Idem, f.47 6 C. Todorov, idem, f.83 7 Todorov , Idem, f.57 8 R.Wilson, Metamorfozat e hapsirs fiksionale, sprov, Antologjia, f. 209. 9 J.Erikson, Realizmi Magjik n vendet e Magrebit, sprov, Antologjia, f.422 10 Sabri Hamiti, Letra shqipe, Dukagjini, Pej 1996, f.43 11 Sabri Hamiti, Shkollat letrare shqipe, Faik Konica, Prishtin 2004, f. 20. 12 B. Gjoka, "Proza e Godelit" f.19, Ideart, 2004. 13J. Delbaere, Idem, f. 249. 14 E.Koliqi, "Ese t letrsis shqipe, Botime IDK, Tiran 2008, f.20 15 E.Koliqi, "Ese t letrsis shqipe, Botime IDK, Tiran 2008, f. 20 16 H. Inalxhik, Perandoria Osmane, Logos A, Shkup 2010, f. 95 17 J. Delbaere, Idem, f. 252 18 M.Kuteli, Shnime letrare, MK, 2007, f.346 19 A. Karpentier, Hija e gijotins, Ombra GVG, Tiran 2004 20 J. Karpentier, De lo real maravilloso, 1949, Antologjia Magic Realism, f. 75 21 J. Karpentier, Baroku dhe Realizmi Magjik, sprov, 1975, Antologjia, f.89 22 Intervist e shkrimtares, cituar nga Antologjia 23 S. Ruzhdie, Imaginary homelands: essays and criticism 1981-1991", Granta Books, London, citimi nga antologjia. 24 J. Erikson, Antologjia, Realizmi Magjik n vendet e Magrebit, sprov, f. 421 25 G.Markez, novela, pasthnia 26 Aroma e guavs, intervist e G.G.Markezit mbi t shkruarin, dhn Plinio Apuleyo Mendoza, Londr, Faber dhe Faber, 1988 27 M. Gllovinjski, Romani dhe e vrteta, ese e marr nga shtje t romanit, Rilindja, Prishtin 1980, f. 231.

Paul Bond dinte mir se mbshtetja n folklorin popullor do ta shpinte drejt nj individualiteti artistik magjik, por baz teorike pr t mbshtetur krijimtarin e vet nuk kishte. Prirja e tij letrare ishte sa instiktive, aq edhe e induktuar nga realiteti magjik ku ai jetoi si fmij. Vet realizmi magjik ontologjik, sidomos ai i Ameriks Latine, nuk u mbshtetet n ndonj program artistik apo manifest si ndodhi me futurizmin apo surrealizmin. Nj personazh i romanit El siglos del luce (prshtatur n shqip "Hija e gijotins") i shkrimtarit kuban Alejo Kar pentier, nj nga nismtart e realizmit magjik latino-amerikan, shprehet: "Antiljet kan qen nj arkipelag magjik ku dokush mund t ndeshte gjrat m t uditshme" Po vet Karpentier n esen e tij t njohur De lo real maravilloso amerikano pyet: "N fund t fundit, far sht historia e Ameriks nse jo nj kronik e realizmit magjik?" Po n kt ese ai thekson: "N Amerikn Latine nuk sht e nevojshme q fantastikja t zbulohet duke shtrembruar apo tejkaluar realitetin. Prkundrazi, fantastikja jeton n realitetin njerzor dhe natyror t vendit dhe kohs, ku ballafaqimi m i pamundshm dhe przierja e mrekullishme ekzistojn vetvetiu fal historis, gjeografis, demografis dhe politiks - dhe jo fal ndonj manifesti" Ndrsa n esen tjetr "Baroku dhe realizmi magjik" ai thekson: "Realizmi magjik q un mbroj, dhe q sht realizmi yn magjik, gjendet si lnd e par, i gjall dhe i kudondodhshm, n t gjith Amerikn Latine ... Mjafton q ne t zgjasim duart dhe e rrokim at" . Po kshtu shkrimtarja Isabel Aljende thekson n lidhje me realizmin magjik: "Realizmi magjik gjendet n t gjith botn. Ai sht kapaciteti pr t par dhe pr t shkruar mbi t gjitha dimensionet e realitetit" . M tej Salman Ruzhdie: "Gjrat e pamundura ndodhin vazhdimisht dhe me buj, jasht n drit t diellit" . Studiuesi John Erikson: "Realizmi magjik sht nj tendenc universale, nj pjes prbrse e ekzistencs njerzore" . Pra, n truallin latino-amerikan magjiken nuk ishte nevoja ta krijoje, ajo jetonte mes njerzve, gj q mund t thuhet edhe pr realitetin ku jetoi Kuteli si fmij dhe krijoi nj vizion magjik pr botn q e rrethonte. N lidhje me kt fenomen t pranimit t magjikes si dika e natyrshme, Markezi thekson: "Un njoh shum njerz t popullit q e kan lexuar "Njqind vjet vetmi" me shum knaqsi e me shum vmendje, por pa udin m t vogl, mbasi n fund t fundit ajo u tregon vetm gjra q i shikojn prdit me syt e tyre" . Po kshtu, n nj intervist t vitit 1988, ai v n dukje se shpesh episodet n dukje magjike nuk jan t till sepse i bjn autort, ato jan t ndodhura, burimore. Pra, shkrimtari vetm i ka ritreguar. Arrihet kshtu n t njjtin mendim me Karpentieri se elementet realiste magjike n truallin amerikan nuk jan t krkuara e t stisura. Konkretisht, le t shikojm prcaktimin e Markezit n intervistn e siprcituar, ku i pyetur n lidhje me faktin se lexuesi evropian e konstaton lehtsisht magjiken n veprn tij, por e ka t vshtir t gjej realitetin pas saj, ai prgjigjet: "Kjo ndodh zakonisht sepse racionalizmi i tyre (lexuesve evropian) i ndalon t shikojn se realiteti nuk kufizohet vetm me mimin e domateve dhe t vezve. Jeta e prditshme n Amerikn latine provon se realiteti sht i mbushur

E diel, 24 mars 2013

GURI FILOZOFAL-19

Heshtja sht form e vdekjes q shoqrit provojn dhe kt form t vdekjes shoqria jon e ka provuar. Historikisht shoqria shqiptare sht gjendur thuajse prher mes dy kundrshtive: mes heshtjes dhe prqeshjes. Ajo shpesh mezi ka reaguar, mezi sht shprgjumur dhe rrall e ka prdorur heshtjen me vlern e maturis. Por lloji i heshtjes q prdor shoqria jon nuk i ngjan mirfilli ktij nnlloji t heshtjes, asaj heshtjeje q buron nga pjekuria dhe q her - her sht edhe e art

ESSE

NGA ARIAN LEKA

es dnimeve t ndryshme (dnim it me burg, dnimit me plumb, me litar, me karrige elektrike, me os tracizm - prznie nga qytet-shteti, si dikur Ovidin nga Roma, apo me prjashtim dhe veim social, si ndodh jo dhe aq rrall sot) dnimi me heshtje mbetet ndshkimi m i egr q nj shoqri mund t prdor ndaj individve t saj. Nuk sht dnimi m i rnd, sht dnimi m i egr, m barbari mes ndshkimeve. Kjo, pasi ky lloj dnimi sjell dy pasoja: mbulimin e do arritjeje q pasuron shoqrin dhe futjen n kriz t sistemit t vlerave. Por mbi t gjitha, shndrrimin e jets n nj film pa z, ku mbretron heshtja. Dhe heshtja si form ndshkimi nuk ka asgj t ngjashme me heshtjen e prmendur n kapitullin e Zanafills, q dshmon se para krijimit t botve ka qen heshtje dhe se heshtje do t jet srish edhe n fundin e kohrave. Midis ktyre skajeve, t fillimit dhe t fundit t bots, qenia humane ka shpikur dhe ka vn n prdorim nj katalog t tr heshtjesh: heshtje elektorale, heshtje presidenciale, heshtje njerzore, heshtje t Perndis, heshtje si meditim, heshtje si respekt, heshtje si form qndrese, heshtjen me nj minut, n nderim kujtimit t martirve e viktimave, si edhe shum e shum forma t tjera heshtjeje, me t cilat mundet t krijohet nj koleksion, njlloj si bnte personazhi i Heinrich Boll-it, zoti Murke, q krijoi pr vete nj parajs t mbyllur dhe artificiale, brenda nj shoqrie q synon rikthimin e utopive t vonuara. Shoqrit e prirura pr nga plotsimi i knaqsive hedonistike, nga prodhimi, riprodhimi dhe promovimi i gzimit si qllim final n jet, jan t prirura q heshtjen ta shndrrojn n nj pandemi. Prej saj nuk mund t mbrohesh. Asaj nuk mund t'i shmangesh. Dhe njeriu modern, ndonse priret drejt hares, knaqsis, gzimit, ndjen mbi vete po at pesh t fatit tragjik, me t cilin tanim qesh, n vend q t vajtoj, si antikt. Kjo pasi heshtja n shoqrit e sotme nuk kursen, nuk prbuz dhe nuk przgjedh asknd. Si t ishte nj mjet, heshtja na ka kthyer n prodhues dhe n konsumator t heshtjeve q krijojn t tjert pr ne dhe q ne prodhojm pr t tjert. Por filozofi frng Michel Foucault, zgjedh pozicionin e duhur, kur mbron "racn" e tij, duke kshilluar se n vend q t ankohemi pr heshtjen e intelektualve, duhet t njohim shum m qart pset e rezervave brenda mendimeve t tyre, n lidhje t nj ngjarjeje aktuale, t nj procesi t kohve t fundit, rezultati i t cilit nuk dihet ende me siguri. Kjo heshtje mund t jet form e maturis, por jo prligjje dhe as arm ceremoniale q mbahet n brez pr t mos u prdorur. "Heshtja nuk do t mundet t'ju mbroj!", shkroi n shekullin e XX poetja Audre Lorde, kur besonte se heshtja mund t shndrrohet n gjuh dhe n veprim. Pakashum si era shndrrohet n energji. Por as me Lorde and as me Foucault etika dhe t mbajturit distanc nuk mund t prdoret si shfajsim pr heshtjet vetiake dhe kolektive ndaj shtjeve sociale dhe kulturore t cilave u sht ditur fillimi dhe fundi. N prfytyrimin e njeriut heshtja, si t gjith perndit, sht antropomorfe. "Fol, nse ke pr t thn dika m t mir se heshtja!" Por a sht e shoqrore kjo gjendje? Sidomos kur ke zgjedhur t jetosh jo n natyr, jo jasht ligjeve apo n gjendje t lir? Njeriu i ktij mijvjeari, m fort se gjithkush tjetr prjeton ndrrn romantike pr veim, kredhje n meditim dhe n heshtje. T jet form e vetmbrojtjes nga tjetri dhe nga bota? Apo po mbyllet nj faz kulturore e shoqris s konsumizmit, ku spektakli kaloi nga jeta kulturore n jetn sociale dhe politike? Njeriu i ktij mijvjeari

VRASJA ME SILENCIATOR
njeri beson se dikur do t mundet t'i shptoj prndjekjes q i bn qytetrimi i tij. Ai ka shpres se mund t'ia mbath, ta braktis jetn e zhurmshme dhe ritmike dhe t'i kthehet viseve ku natyra dhe koha mbulohen me heshtje t pacenuar. Por n se heshtja, si ka filluar t thuhet, sht mirqenie e lart, njeriu i sotm nuk sht ende n koh pr ta gzuar begatin q vjen prej heshtjes. Ndaj sht shpikur gjuha, kultura, kundrshtimi dhe marrveshja. Por jo heshtja. *** Heshtja sht form e vdekjes q shoqrit provojn dhe kt form t vdekjes shoqria jon e ka provuar. Historikisht shoqria shqiptare sht gjendur thuajse prher mes dy kundrshtive: mes heshtjes dhe prqeshjes. Ajo shpesh mezi ka reaguar, mezi sht shprgjumur dhe rrall e ka prdorur heshtjen me vlern e maturis. Por lloji i heshtjes q prdor shoqria jon nuk i ngjan mirfilli ktij nnlloji t i heshtjes, asaj heshtjeje q buron nga pjekuria dhe q her - her sht edhe e art. Trajtat e heshtjes s shoqris son dhe t individve t saj, (sidomos t atyre t mbshtetur politikisht apo ekonomikisht, t atyre q jan br pjes e strukturave kulturore dhe edukative, t atyre q shpesh i cilsojm si shpres dhe si elita, por q ende nuk e kan kthyer n asnjrn prej formave investimin dhe besimin q u sht dhn) m shum se vet heshtjes i ngjan nj memecllku t madh. Ajo i ngjan nj vuvate, nj shushame konsensuale, nj ujdie kolektive pr t mos u shprehur, pr t mos dal nga heshtja apo pr t shprthyer si nj min artizanale me kurdisje t prllogaritur. Shoqris son i kan ndodhur marrveshje dhe ujdi n dm t interesit publik dhe individt e saj kan protestuar zbeht, pr t mos thn se kan heshtur. Kan ndodhur kanosje, vrasje dhe krime t hapura ndaj individve t thjesht dhe ndaj atyre t veshur me pushtet dhe shoqria prap ka heshtur. Kan ndodhur dhunime, prdhunime, grabitje t prons publike, rrmbime e vrasje fmijsh, krime brenda familjes, trafikime, shpyllzime, privatizime, falsifikime e grabitje votash, diplomash, gradash dhe titujsh, dekorime e nderime me urdhra e medalje jasht do kriteri, jan grryer shtretrit e lumenjve, jan rrafshuar masive pyjor, jan manipuluar vlerat e ushqimeve, sht zhvleftsuar i gjith sistemi publik i arsimit dhe i shndetsis, jan ndotur plazhe, jan trafikuar femra dhe fmij, jan masakruar njerz n mes t dits n emr t Kanunit, jan br privatizime dhe mbyllur tendera t dyshimt, jan zaptuar tokat pronat e pronarve t ligjshm, sht uar pr skrap edhe ajo pjes e industris ende funksionale, jan nxjerr jasht vendit vlera unikale t trashgimis kombtare dhe ne prap kemi heshtur. Kemi heshtur dhe madje kemi prqeshur edhe ata pak zra q kan kundrshtuar. Kjo sht forma e re e kulturs - nj karaoke e madhe, gjithprfshirse, ku gjesti dhe jo zri sjell dobi. N mos nj form ndshkimi, kjo mnyr e sjelljes shoqrore shfaqur prmes heshtjes, i ngjan nj kontrate sociale, q i ka ngushtuar ndjesit humane gjer n kufirin e krijimit t dyshimit se nuk jemi ende t prgatitur t mirpresim, ta pohojm dhe t'i bjm jehon edhe atyre pak arritjeve q ndodhin n skenn sociale, politike apo kulturore shqiptare. Heshtja shprfill dhe mbyll pa z edhe at pak qndres morale, estetike, etike, humane, q lind dhe vdes pa z n Shqipri. Kjo sepse pr zot kemi zgjedhur heshtjen, prndjekjen dhe prqeshjen. Shembujt e prditshm rrfejn se shpresat pr ndryshim jan t pakta dhe t vakta. Ato mbyten nga zhurma dhe hedhja e drits n mnyr t prsritur vetm n nj pik: n t vetmen form t jets q ekziston n Shqipri - mbi jetn politike dhe n format e tjera t jets s prejardhur nga kjo. N raste si kto heshtja nuk sht as e art dhe as e menur, si na vn n gjum proverbat. Kumti i vetm i ksaj heshtjeje sht mohimi, ajo form e veant mohimi q vjen prmes heshtjes. Ajo s'sht vese nj hap larg ndshkimit me heshtje, si nj nnlloj i ndshkimit me vdekje. Individt e ksaj shoqrie, ku e mira nuk pikaset dhe nuk prhapet, pak nga pak prjetojn ndjesin e t qenit t deformuar, t shmtuar dhe t teprt n nj mjedis si ky . Pastaj vjen lodhja, mrzia dhe forma nga m t ndryshme t dorheqjeve. M kujtohet, si pr ilustrim, me kt rast, nj vjersh e hershme e Ismail Kadares, shkruar pr topat perandorak t qytetit t Durrsit, q heshtn kur duhet t gjmonin. Jo rrall ne vet u kemi ngjar aq shum atyre topave. Kemi heshtur kur duhet t flisnim. Ose kemi folur von, kur edhe vlera e fjals edhe vlera e heshtjes ishin zhvleftvsuar. Jo vetm pr t kujtuar me nderim Mit'hat Frashrin, por pr t par se shoqria nuk ka dal nga kjo letargji, po prsrisim pyetjen e tij, q duket se mbetet ende aktuale: "Po t pyes: ti q e sheh rrezikun, 'bn, si i bn ball vdekjes, cilin miet po prdor" dhe a reagove, a bre edhe ti nj sfid dhe 'prgjegjsi ke marr kur pe apo pikase shenjat e para t humbjes s raportit me vetveten dhe mosrelatimin me t vrtetn, po kur dallove fillimin e bjerrjes s fuqis morale t individit dhe dobsimit t kuptimit t do gjje kombtare, t prhapjes s kulturs s mosndshkimit, humbjes s orientimit moral dhe qllimtaris n jet, t mungess s dimensionit shpirtror, t mbisundimit t kulturs s tregut edhe n kultur, t dekurajimit t kontributorve n arte dhe kultur, t korruptimit t prgjithshm shpirtror dhe moral, t shkrettirzimin t mjedisit urban dhe natyror, t bjerrjes s fytyrs s shtetit dhe t simboleve t tij, t paprcaktueshmris s rolit dhe detyrimeve t shtetit n kultur dhe trashgimi, t shkatrrimit t shrbimeve publike dhe shum e shum heshtje t tjera prmes s cilave kalojm si npr nj tunel pa drit n fund? N Ekleziast shkruhet pr nj koh t ndar dukshm: koha pr t folur sht nj tjetr koh nga koha q sht caktuar pr t heshtur. Ciln nga kohrat jetojm kur heshtim? Se "heshtja sht virtyti yn", si shkruante dikur Cesare Pavese, si pr t emrtuar kulturn e shoqrive ende t trembura, ku heshtja shfaqet si form e vrasjes me silenciator.

20- LETRSIA KOSOVARE

E diel, 24 mars 2013

Beqir Musliu nuk jeton m qysh prej vitit 1996. Ai u mor me poezi dhe po ashtu edhe me tregime, romane, drama e kritika letrare dhe dramaturgjike. Mnyra e t shkruarit dhe metaforat e simbolet e prdorura n shkrimet e tij, e renditn at n rangun e shkrimtarve me nj perspektiv t theksuar. Punimi i par iu botua n revistn letrare "Jeta e Re" t ciln e udhhiqte atkoh Esat Mekuli. Po kjo revist, tri vite m von, n vitin 1965, ia botoi edhe librin e par. Shkrimet e Beqir Musliut jan t nj niveli t lart dhe prdorin me mjeshtri t madhe metaforat dhe simbolet, andaj mund t quhet edhe shkrimtar i simboleve...

KRITIKA

NGA RAMADAN MUSLIU

Akspetimet h yrse hyrse

Vepra letrare - artistike jetn e vrtet estetike n kushtet normale socio kulturore, far nuk jan te na, e bn vetm kur krijon nj distanc t mirfillt me vet autorin. Me shkputjen e lidhjes mes veprs dhe autorit pushon ndikimi i autorit n vet modalitetet e prfaqsimit t veprs por edhe t ndikimit t drejtprdrejt edhe n vet lexuesin prmes terrorit t autoritetit qe t shumtn e herave rrall ndodh t mos buroj nga prmbajtja artistike dhe vlerat qe mbruan vepra, por m shum nga pozicionimi social e shpesh edhe politik, por edhe i natyrave t tjera t vet autorit. Jeta e vrtet e veprs letrare bhet vetm pasi t lirohet vepra nga autori, vetm ather fillon ekzistenca dhe jeta reale, far sht ajo thjesht estetike. Shpesh ndodh q me vdekjen e autorit t vdes edhe vepra. Vepra letrare n kto situata sikur ndrton nj opozicion me vet autorin, nj qndrim mohues ndaj tij sepse do ta mbijetoj at, do t bje jet t pavarur, t realizoje ekzistencn e vet estetike, far edhe sht qllimi i ontologjik i nj vepre arti. Vepra letrare e Beqir Musliut, vshtruar nga ky prizm, paraqet shembullin ilustrativ t ndarjes s autorit nga vepra. T gjith q kan njohur Beqir Musliun, vepra e t cilit sht objekt shqyrtimi, e din "varshmrin" e veprs s Beqir Musliut nga jeta e tij. E din po ashtu se pr shkak t jets dhe mnyrs s ekzistencs autoriale sht varur edhe ekzistenca, apo thn m sakt, mbijetesa artistike e veprs s tij. Opinioni kulturor e di se vepra letrare e Beqir Musliut (bashke m nj grup t tr autorsh, si Teki Dervishi, Musa Ramadani, Ymer Shkreli, etj.) n jetn socio-kulturore ka qen dnuar me margjinalizim. Po kshtu na kujtohet ende fakti se jeta e autorit asnjher nuk mund t' ia caktoj statusin estetik veprs, po at etik gjithsesi e q n rrethana t caktuara ka edhe pasojat prkatse. Vepra letrare e Beqir Musliut pikrisht pr shkak t nj qndrimi estetik ka qen e privuar nga ndikimi m i fuqishm estetik, por q kjo etik e veprs bn q vepra e tij letrare t bj jet t plot, t ket fuqi e t hap horizonte t reja t perceptimit artistik. N nj kontekst t ri sociokulturor vepra letrare e Beqir Musliut i shkund t gjitha ato "etiketat e hekurta", far ishin ato, si cilsimi n radh t par "hermetik", konfuz, etj, pa e ditur prejardhjen e ktij termi, thelbin e tij dhe domethnien q lidhet me nj gjeni t antikitetit paragrek, me Hermes Trismegistin egjiptian, autorin e 42 veprave filozofike e dhe mjeksore, t pakalueshme edhe n kohn ton.

PROJEKTI LETRAR I BEQIR MUSLIUT

q ishin dhe jan n qarkullim publik? E vrteta m e qndrueshme sht se veprimtaria e autorit, duke kaluar npr faza t ndryshme q e kan prcjell edhe fatin e ktij etniteti, ka ndar edhe vet at fat, duke qne shpesh e m shpesh e margjinalizuar dhe asnjher e muar sa duhet . Prandaj me termin opus letrar mund t nnkuptojm veprn letrare t Beqir Musliut q ka qen n qarkullim t vazhdueshm dhe q ka ndjekur nj proces komplementar t rrubullakasimit. Vepra letrare e Beqir Musliut sht dika krejtsisht tjetr: trsia e veprave q rrin n sirtar si dorshkrime, pjesa e publikuar n periodikun tone kulturor e letrar si dhe tekstet q mund t jen ln n arkivin familjar apo edhe n duart e miqve. Mirpo Beqir Musliu ka qene shkrimtar i projekteve sistematike n t krijuar e q mbulonin t gjitha gjinit letrare. Dshmi se ky shkrimtar ka pasur nj projekt grandioz q e ka skicuar si projekt t s ardhmes, dshmi sht edhe nj shkres - dokument, q autori ma pat dhn gjat viteve t '80ta.

Pr ojekti letrar Projekti "Mb ledhsit e pur pur t" "Mbledhsit purpur purt" i Beqir Musliut
"Darka e magjis", ("Rilindja", Prishtin, 1978). Krijimtarin e vet ky autor e plotson edhe me prozn romanore dhe tregimtare ("Vegullia" - roman ("Rilindja", Prishtin, 1979), "Mbledhsit e purpurit" - roman ("Rilindja", Prishtin, 1982) , "Kori i gjelave t vdekur" - tregime ("Dukagjini", Pej, 2002). Pastaj pason edhe vepra dramaturgjike ("Shtrigani i Gjel-Hanit" - libr-teatr, tetralogji ("Rilindja", Prishtin, 1989, q prmban veprat si "Un Halil Garria, "Faustiana", "Ora e Kukuvajs", "Panari i Gjilanit") dhe, vepra tjetr, "Rrakullima" II- teatr-libr, tetraptik ("Flaka e vllazrimit", Shkup, 1990): q prmban dramat "Murana". "Kori i Korbave". "Familja e Shenjt", "Antifona"). Botimi i ktyre veprave prmbyll etapn e par t publikimit t krijimtaris letrare t ktij autori. Pas vdekjes s autorit shohin dritn edhe titujt e tjer, si sht projekti i prbashkt i Shtpis botuese "Faik Konica" dhe MKRS, q publikuan nj pjes t dorshkrimeve t mbetura t autorit ("Makthi" - roman, ("Faik Konica", Prishtin, 2004), "Amullia" - roman, ("Faik Konica", Prishtin, 2004). "Krupa" roman, ("Faik Konica", Prishtin, 2004) "Skrluta" - roman, ("Faik Konica", Prishtin, 2004). "Ndeshtrasha" - roman, ("Faik Konica", Prishtin, 2004) ;"Sknderbeu" - poem, ("Faik Konica", Prishtin, 2004). "Orfeiana" ("Faik Konica", Prishtin, 2004. Ndrkaq sipas fjalve t bashkpuntorve t tij m t ngusht t periudhs s fundit dhe t familiarve, dorshkrimet e Q nga libri i par, "Rima t shqetAntoine Mansour sueme",(1965), e deri te kompleti i veprave q u botua nga Shtpia botuese "Faik KoniShkrimtar metafizik?! ca", n vitin 2004, teksti letrar i Beqir Musliut ka pasur nj jet latente letrare dhe nj receptivitet margjinal, duke qen her e Vepra letrare e Beqir Musliut, vlersuar si nj nism e modernitetit kryeq shtrohet n t gjitha gjinit, sisht poetik e her duke u anatemuar si nj duke kaluar edhe domenin e shembull i letrsis dekadente e n radh t aksiologjis letrare, sepse par hermetike. Vepra e tij letrare asnjher autori ka nj varg shkrimesh nuk sht marr si nj sistem, si nj projekt kritike jo vetm pr veprat letrar unik pr letrat shqipe e q krkon nj letrare dhe fenomenet letrare, ekzegez n radh t par artistike e jo si por edhe pr jetn teatrore, ka krkim analogjish me format e ndryshme t nevoj s pari pr nj botim protests ndaj nj realiteti jetsor e aq m sistematik jo vetm t pak q vepra e tij t trajtohet si nj sistem pjesshm t teksteve t metafizik. mbetura si dorshkrime, por Mirpo edhe vet sistemi letrar i Beqir botim sipas skems q autori Musliut ka qen i till q n vazhdimsi she ka ln n skicn e projektit t zhvilluar, sht prfeksionuar s brendshletrar - artistik. Botimi i veprs mi pr t arritur shkalln e nj projekti t sipas ksaj skeme do t letrsis metafizike. nxirrte n shesh nj profil t ri Duke u nisur nga ky fakt, pra zhvillimit dhe fare t panjohur t ktij permanent t brendshm , si prsosje t sisteshkrimtari: profilin metafizik mit estetik dhe shndrrimit t tij n sistem metafizik, n veprn letrare t Beqir Muslit mund t hetohen dy faza kryesore: e para, q lidhet m evoluimin letrar q shfaqet prbrenda sistemit figurativ dhe q prfshin Beqir Musliut prfshijn edhe 200 tabak t opusin e hershm letrar deri te romani tjer, pa llogaritur tekstet e zhanreve dhe "Mbledhsit e purpurit", ("Rilindja", Prishllojeve t ndryshme, si kritik teatrore, kritin, 1982), i cili sht kufi dhe vepra iniciale tike letrare dhe publicistike politike, t q shnon shfaqjen dhe realizimin e projekshprndar n periodikun e kohs. tit letrar po me t njjtin emr; dhe, fazn e Nga ky vshtrim pothuajse statistikor dyt t krijimtaris s tij letrare t dhn imponohet pyetja se cili sht opusi (lat. paraprakisht si nj projekt ideor pr veprat opus; vepr, sidomos shkencore ose artise ardhshme. Projekti ideor i "Mbledhsve t tik) i ktij autori? A sht trsia veprave

Opusi dhe k kor orpusi or pusi letrar i Beqir Musliut

Jeta letrare e vet veprs s Beqir Musliut sht e habitshme. Ai n letrat shqipe shfaqet q n vitin e largt 1965 me librin poetik "Rima t shqetsueme" ("Jeta e re", Prishtin, 1965). Pr t vazhduar me botimet e tjera n seri, me librat poetik ("Lulkuqet e gjakut" ("Rilindja", Prishtin, 1966), "Sknderbeu ose shqiponja e maleve" kuror sonetesh ("Jeta e re", Prishtin, 1968),"Bukuria e zez" ("Rilindja", Prishtin, 1968), "Sezamet" ("Rilindja", Prishtin, 1972)"Parabola" ("Rilindja", Prishtin, 1976),

E diel, 24 mars 2013

LETRSIA KOSOVARE-21

purpurit" duket kshtu: MBLEDHSIT E PURPURIT Opus romanesk I. TRAJT AT E KIPCIT TRAJTA 1. Hijesina. 2. Dhoma e vdekur 3. Shajnia II, MA GJISTR ORJ A MAGJISTR GJISTRORJ ORJA 1. Varka e Ervan iben Shanis 2. Vdekja e Tret e Sulltan Muratit n Fush Kosov 3. N Gazi-Mestan nuk ka qetsi III. ARS DRAMA TICA (1) DRAMATICA 1. Gjahu hyjnor 2. inia e piurpurt Seanca e Shtriganit te Gjel- Hanit 3. Varka e Nuhit VI. NDESHTRASHA 1. Katarza /dorshkrimi I fluturs/ 2. Kopshti I fishkur i Shn Mris 3. Herbarium V. MURAN A MURANA 1. Fatamorgana / Iblis Keqa 2. Udhtimi / Palestina 3. Haruti dhe Maruti / Gogu dhe Magogu VI. ARS DRAMA TICA DRAMATICA 1. Familja e Shenjt / Adem, ku je/ Orfeum 2. 2. Fara / Levijatani/ 3. Kabili dhe Habili / Zbulimi I vdekjes ORJ A BOZHURORJ ORJA VII. BOZHUR 1. Trajtat kripore t kurmit t Issait Sanatorium 2. Kalestra / Issai shkoi pr Kashmir 3.Ibriku i Gjakut t Issait Beqir Musliu VIII. K OPSHTI I P ARAJSS KOPSHTI PARAJSS 1. Fshehtsia e oborrit t Gjikajve Matritrium 2. Saloma n darkn e Elena Gkikes 3. Manuali I fsheht / Zbulimi I biblioteks s Dorshkrimeve t Alkimis IX. DORSHKRIMI I ND AL UAR I NDAL ALU ASE ARMENASE KALORSIS ARMEN 1. Bibilioteka e babilonis 2. Veloret n shkum t sapunit 3. Vdekja prej letre 3. Dorshkrimi i mbledhseve t Purpurit Q n vitin 1982, kur fillon realizmi i projektit grandioz me romanin "Mbledhsit e purpurit", ky projekt pati kohzgjatjen prej nj dekade e gjysm. Brenda ksaj periudhe autori m shum sht prqendruar n realizimin e projektit se sa n publikimin e tij. Ndrkoh n duart e lexuesve kan rn disa fragmente t ktij projekti metafizik, si libri "Shtrigani i Gjel-Hanit" - libr-teatr, tetralogji ("Rilindja", Prishtin, 1989, dhe "Rrakullima" II- teatr-libr, tetraptik ("Flaka e vllazrimit", q Shkup, 1990.

tik ("Flaka e vllazrimit", Shkup, 1990, q prmban dramat "Murana". "Kori i Korbave". "Familja e Shenjt", "Antifona"). Edhe kto libra dramash, q kan cilsimet karakteristike, nuk i prmbahen skicimit paraprak, sepse nga trilogjia dramatike marrin formn e tetralogjive, fakt q shkon n t mir t pohimit se autori sht n krkim dhe n kreacion komplementar brenda t gjitha niveleve t tekstit. Edhe romani "Ndeshtrasha" duket se del jasht ktij skicimi, sepse nga struktura e paralajmruar prmban vetm "Kopshti i fishkur i Shn Mris",t cils i prin "Grhima". Madje pjesa e pare e romanit, "Grhima", nuk sht e paralajmruar apo edhe mund t jet edhe modifikim q i ka br autori titullit. Po kaq lexuesit i jepet e drejta e skepss pr botimin e (pa) plot t romanit, q shtron nevojn pr nj rishikim t dorshkrimit. Po t njjtin dyshim mund t shtrohet edhe pr romanin : "Krupa" i cili nuk figuron m kt titull askund dhe mund t jet ose titull i modifikuar, q nnkupton se i sht vn mbase titulli i ashtuquajtur i puns. Po kshtu edhe kapitull m vete del Murana, kurse n tetraptiukun "Rrakullima, II" del si dram m vete. Ndrkaq nga ky projekt nj prfillje pak m t sakt gjen pjesa e projektit "Purpurorja" ku figurojn tre tituj romanesh " Makathi","Skerluta" dhe Libr Safir i Davudit". Prej t cilve dy t part jan botuar, kurse i treti supozojm se mbase mund t jet brenda dorshkrimeve t mbetura ose ka qen n plan pr nj realizim t mvonshm apo edhe sht modifikuar qoft si titull apo edhe prmbajtje. Nj saktsim i ktyre aspekteve mund t bhet vetm pasi t hulumtohet dhe t publikohet pjesa e dorshkrimeve q ruhen n arkivin familiar.

Akse ptimet pr mb yllse Akseptimet prmb mbyllse

Vepra letrare e Beqir Musliut, q shtrohet n t gjitha gjinit, duke kaluar edhe domenin e aksiologjis letrare, sepse autori ka nj varg shkrimesh kritike jo vetm pr veprat letrare dhe fenomenet letrare, por edhe pr jetn teatrore, ka nevoj s pari pr nj botim sistematik jo vetm t pjesshm t teksteve t mbetura si dorshkrime, por botim sipas skems q autori e ka ln n skicn e projektit letrar - artistik. Botimi i veprs sipas ksaj skeme do t nxirrte n shesh nj profil t ri dhe fare t panjohur t ktij shkrimtari: profilin metafizik. Me statusin si shkrimtar metafizik, far n t vrtet sht ky autor, do t dilte n siprafaqe nj arkitektonik letrare - estetike origjinale, do t shquheshin vlerat e vrteta q nga njsit m t vogla, sistemi figurativ unik pr letrsin ton e deri t sistemi ideve q shtrohen n t gjitha nivelet e tekstit, q n fund t formojn nj sistem metafizik, ku do t hetohej profilet e personazheve, sistemi ndijor - mendor, q do ta shquaj aspektin intelektual, etj. Duke qen n thelb nj shkrimtar metafizik n mnyr automatike do t kontestonte nj aksiologji t tr letrare duke shtruar shtjen thelbsore: 'ishte dhe 'sht statusi i letrsis brenda nj letrsie si sht panorama e sotme m trashgimin e saj letrare. Ku sht vendi i nj shkrimtarie metafizike? Ku duhet vendosur kjo vepr dhe cila sht domethnia dhe hapsira e shtrirjes s saj? Po kaq thelbsore do t ishte edhe shtja tjetr: sa sht funksionale nj letrsi metafizike brenda nj letrsie nacionale me nj shtrirje kaq t vogl? Kto jan shtje q krkojn prgjigje nga studiuesit dhe nga specialistt, q pikrisht mbi kt vepr, do t mund t ndrtojn profilet e veta studimore dhe intelektuale.

Vepra e vet
Sipas fjalve t bashkpuntorve t tij m t ngusht t periudhs s fundit dhe t familjarve, dorshkrimet e Beqir Musliut prfshijn edhe 200 tabak t tjer, pa llogaritur tekstet e zhanreve dhe llojeve t ndryshme, si kritik teatrore, kritik letrare dhe publicistik politike, t shprndar n periodikun e kohs.

X. ARS DRAMATICA DRAMA TICA anit t Gjel - Hanit Shtriganit Seanca e Shtrig Orfeum 3. 1. Ora e Kukuvajs 2. Un Halil Garria 3. Xhamalli / Rituali shpotits XI. VER CALLI VERCALLI 1. Panairi i Gjilanit 2. Pelegrinazhi i shpirtit 3. Askeza

(III)

Vshtrimi krahasimtar
U tha se moment inicial i realizimit t projektit t paralajmruar sht romani "Mbledhsit e purpurit". Pikrisht ky roman, q n skic mban titullin "Trajtat e Kipcit", kurse si botim ka titullin e vet projektit letrar, "Mbledhsit e purpurit", ka po t njejtn struktur q paralajmrohet: "Hijesina", "Dhoma e vdekur" dhe " Shajnia". Mirpo autori,nqoft se gjykojm sipas kriterit t suksesivitetit t veprave, ashtu si jan dhn sipas rendit t publikimit, q nuk sht kriteri kryesor sepse duhet par veprn e tij n plotni, domethn bashke edhe me dorshkrimet e tjera t pabotuara, duket se nuk e ka prfillur mbase n mnyr strikte renditjen sipas projektit. Pas romanit "Mbledhsit e purpurit" sht dasht t pasohet me romanin tjetr, Magjistrorja, madje edhe paralajmrohet ne vet at roman. Beqir Musliu si duket n skicn e projektit t vet vetm ka br nj prvijim te veprave, por jo edhe t strukturs s tyre. Mesa shihet ai n mnyr permanente ka qene i orientuar n perfeksionimin e veprave t veta. Madje secila vepr ka edhe strukturn dhe teknikat e specifikuara dhe t perfeksionuara deri n maksimum. Kshtu romani "Mbledhsit e purpurit", pos pjesve kryesore, t prmendura m lart, ka edhe tekste dhe pjes t tjera q nuk jan me m pak rndsi se sa kto kryesoret dhe t paralajmruara n projektin e tij. Beqir Musliu, ndonse n projektin e tij na thot s fjala sht pr nj opus romanesk, ai n mnyr t qllimshme bn shmangie nga ky zhanr dhe ndrkall brenda projektit t tij edhe "Ars dramtica", tri sosh, q jan prmbledhje dramash, madje t quajtura edhe libr-teatr ose tetraptik, far sht "Shtrigani i Gjel-Hanit" apo si sht libri i dramave "Rrakullima" II- teatr-libr, tetrap-

XII. PURPUR ORJ A PURPURORJ ORJA 1. Makthi 2. Skrluta 3. Libri Safir I Davudit

XIII. KALORSI I PST I APOKALIPSS Kodeksi I Pur pur t Purpur purt 1. Iblis Keqa e nnshkruan shkatrrrimin e nj e bots nje dit para zhdukjes s tij 2. Panoptikum

22- LETRSIA BASHKKOHORE

E diel, 24 mars 2013

POEZIA

N nderim t 21 marsit, Dits Ndrkombtare t Poezis, "Poeteka" do t organizoj t enjten n Tiran n orn 18.18, nj lexim t autorit bashkkohor NIKOLA MADZIROV nga vllimi "GUR i ZHVENDOSUR". Autori, i cili do t'i lexoj vet poezit e tij, sht botuar s fundmi nga botimet "POETEKA" n bashkpunim me "TRADUKI". N faqet e "Milosaos" vjen pr t dytn her dhe me dy krijime t pabotuara q jan prkthyer n shqip

Pse qenka kaq e rndsishme poezia?

m t gjer pr botn dhe jetn. M shum se nj art apo zhanr, poezia sht mnyr apo mjeti letrar, i cili jo vetm ndihmon t jetosh m plot. Ajo sht nj mnyr jetese. Nj enciklopedi pr shembull, mund t na jap t dhna (informacion) rreth elefantit. Nprmjet saj mund t msojm dhe t marrim vesh se ku jetojn, far han dhe si shumohen ata. Ky informacion, i nevojshm gjithsesi, sht vetm pr qllime praktike. Ne mund ta shtm n dor edhe dhmbin e fildisht t elefantit, por kurrsesi, sidomos pvrmes enciklopedis ne nuk mundemi ta shtiem n dor shpirtin e tij. Enciklopedia nuk mund ta cek madhshtin e elefantit, madhshtin e lir t s egrs, forcn dhe furin e saj. Nga I. Bunny Iskov* Poezia mundet ta shndrroj elefantin nga nj objekt i oezia sht gjuha e gjall. Ajo mbshtetet n ndjes palvizshm muzeal n nj imazh vizual konkret, q vjen i it dhe prvojat e poetit, n historin e tij dhe t gjall n mendjen e lexuesit. Pikrish pr elefantin e gjall, t tjerve, n t shkuarn dhe ndjesit. Nisur nga i kthehemi poezis. Poezia i prdor t gjitha jett si pjes t saj. Qllimi kryekjo, duket se do njeri e paska background-in e nevojshm pr t shkruar poezi. Por jo. Ngaq poezia bu- sor i poezis nuk ka t bj vemas me t bukurn, as me ron nga ndjesit dhe jan kto t fundit q i japin prdorim t vrtetn filozofike, as me bindjen, por me prvojn. t gjer kujtimeve dhe ndjenjave, pr t cilat sht i intere- Bukuria dhe e vrteta filozofike jan pjes t eksperiencs, dhe poeti shpesh sht i lidhur ngusht me kto prvoja. suar poeti, poezia bhet "produkt" i kufizuar dhe nazik. Dihet dhe sht thn tanim se poezia sht e lasht. Poezia si e tr sht e lidhur me t gjitha llojet e prvoEdhe se pjesa m e madhe e popujve primitiv e kan njo- jave - t bukura dhe t shmtuara, t uditshme dhe t zahur, shfrytzuar n praktikat e veta dhe e prdorur me dobi konshme, fisnike dhe t rndomta, reale dhe imagjinare. at. Edhe pjesa m e madhe e popujve t qytetruar e kan Me asnjrn e tyre vemas. Nj nga paradokset e qenies kultivuar poezin,duke i dhn vend t nderua mes arteve. njerzore sht se t gjitha prvojat, kur prcillen prmes mjeteve artistike, bhen m t pranPse? N t gjitha epokat dhe n t gjith ueshme. Madje edhe prvojat e vendet, poezia sht shkruar - lexuar dhimbshme shndrrohen n prvoja dhe dgjuar etshm - sht msuar prfar sht poezia t knaqshme, kur poezia e prek dhe mendsh dhe prcjell nga t gjitha she trajton at me mjetet e saj, qoft kjo tresat e popullsis - prej shtetarve, pun e vshtir, vuajtje madje deri njerzve t ligjit, bujqrve, shPoezia i prdor t gjitha jett dhe vdekje. kenctarve, klerikve, filozofve, ushsi pjes t saj. Qllimi kryesor Poezia vjen tek ne duke na sjell tarve, mbretrve dhe mbretreshave. i poezis nuk ka t bj m s shumti jet, dhe prpiqet t na Pse? Arsyet jan t thjeshta, si poezia vemas me t bukurn, as me jap nj kuptim m t mir pr t. e mir. t vrtetn filozofike, as me Mes poezis dhe llojeve t tjera t N t gjitha kohrat poezia sht bindjen, por me prvojn. letrsis ekziston nj dallim haptazi konsideruar e rndsishme, jo thjesht Bukuria dhe e vrteta filozoi dukshm. Poeti sht mik me t pr knaqsi, por si dika me pesh n fike jan pjes t eksperigjith shkrimtart. Trheqse dhe e ekzistencn e do individi, dika me encs, dhe poeti shpesh sht sinqert, poezia shtrihet universalvler dhe dika q, prtej kupimeve i lidhur ngusht me kto isht n t gjitha shtresat e shoqris. dhe interpretimeve, na bn t ndjeprvoja. Poezia si e tr sht Poezia ekziston pr t pruar prvohemi m mir kur e kemi dhe t ndjee lidhur me t gjitha llojet e ja domethnse n mnyr hemi t varfruar shpirtrisht pa t. prvojave - t bukura dhe t imagjinare dhe krijuese, duke thelluPa poezin. Dhe ktu nuk kam parasyshmtuara, t uditshme dhe ar njohurit tona pr ndjenjat m t sh vetm formn e saj t shkruar. t zakonshme, fisnike dhe t thella. N fillim, poezia mund t jet prrndomta, reale dhe Poezia mund t bhet mjaft frymcaktuar si nj gjuh q thot shum imagjinare. Me asnjrn prej zuese, kur ajo i ofron lexuesit shtje dhe e thot at m fuqishm se gjuha e t dashura dhe t rndsishme pr t, tyre vemas. zakonshme. N mnyr q ta kemi me shkndija t vazhdueshme, duke plotsisht qart, duhet t kuptojm se i dhn njkohsisht dritn dhe 'na "thot" n t vrtet poezia. Gjuha poetike prdoret n raste t veanta dhe pr t ngrohtsin, errsin dhe t pakuptueshmen gjer n fund. Poezia prfshin ndjenjat e lexuesit, intelektin e tij, emokumtuar e "thn" gjsende krejtsisht t ndryshme nga ato q thot gjuha e zakonshme, qoft kjo edhe nj gjuh cionet dhe imagjinatn. Prej prdorimit t mjeteve letrare, specifike, por jopoetike. Prandaj, poezia sht gjuh e pr- poezia arrin prmasa t veanta nprmjet do fjale, duke dorimeve krejt t ndryshme nga gjith format e tjera t t prfshir ktu metaforn, tingullin, prsritjen, ritmin, ironin, simbolin, konotacionin dhe shmblltyrn. Duke shprehurit. Ndrsa romani, tregimi i shkurtr dhe drama na sjellin prdorur kto burime dhe mjete jetsore, poezia, n shnj ndjesi dhe perceptim t jets, shqetsimet e tyre q lid- kallen e saj m t lart, vjen e gjall n do fjal dhe faqe. hen kryesisht me rrfimin dhe depozitimin e prvojave, Si prfundim, poezia sht nj gjuh shumprmasore. poezia pkundrazi shmang rrfimin si regjistrim prvojash Ajo i drejtohet njeriut n t gjith qnien e tij, jo vetm t kolektive. Poeti mund t krijoj prvoja t reja pr lexues- kuptuarit t tij, ajo e aktivizon t gjith qenien. in, shpesh imagjinare, por edhe m shpesh nisur nga reali*Mar r ng a P oeteka. Pr ktheu ng a anglishtja Silv a*Marr nga Poeteka. Prktheu nga Silvaja e abstruaguar, n t cilat lexuesi mund t bhet pjes dhe t cilat mund t'i falin atij ose asaj njohuri dhe kuptim na Leka.

NGA NIKOLA MADZIROV

SKLLAVRI E QET
T robruar jemi si yll mes dy yllsish. Heshtja na bn t gjall, anatomin e premtimit ton formson n kuzhinat me arom mngjesi. T robruar jemi n sirtart me ilae t papira dhe qirinj t shkrir ditlindjesh, t dnuar jemi n besimin e prhershm t sinjaleve q televizionet u drgojn brezit t dyt t emigrantve. I robruar qielli i tr n syt e besimtarve, robruar qyteti n aparatet e turistve q kurr nuk do ta lajn filmin e shtpis ku heshtnim ndrmjet perdeve q ishin athere veshja jon e vetme. T robruar jemi n gjith t arat e mureve q t shpien drejt qiellit, n dritn e prodhuar nga fuqia e lumenjve q s'flejn, n qilimat me llojet e ngjyrave q nuk ekzistojn, n gjith varret e hapur q kujtojn arratisjen, jo prjetsin, takimin. T robruar jemi n pasaportat ku vdesim pafundsisht.

Shnim: Kjo poe kpoezi prkzi botohet pr her t par n pr thimin n shqip ***

QYTETET Q NUK NA PRKASIN

N qytetet e huaj mendimet enden qet si varre artistsh cirku t harruar, qent lehin kontejnerve dhe flokve t bors q bien n to. N qytetet e huaj nuk jemi t dukshm si engjll kristali i mbyllur n vitrin t paajrosur, si trmet i dyt, q vetm sa shprndan tashm shkatrrimet. ***

EDHE PAK SHIU DO FILLOJ

N Berlin N hotel dyert u hapn gjersisht si syt e mjellms s dashuruar, mbi mua qndronte hija e qytetit dre i friksuar nga vizatimet n shpellat e fjetura. Pastrueset ishin gjuetar t gjith nisjeve t mija t heshtura, araft ndrronin mbi shtrat si flamuri mbi arkivolin e ushtarit hero. Pranver ishte dhe do nat reja zbulonte hnn, pika e t kaluars rrshqiste n librin tim t hapur. I mblodha fotot e albumit familjar, kur ika nga shtpia, ndrsa nna datn e lindjes sime shnoi n vendet e zbrazta. Pragu sht adresa ime. N hotel dritaret ishin teleskop drejt zogjve q zhduken, por s'vdesin, permes gjetheve

E diel, 24 mars 2013

RECENSION-23

Po! Kukullat nuk kan atdhe

Nga Ben Andoni Nikola Madzirov hkrimtarja Flutura Aka i ka dedikuar shum koh romanit t fundit. Dhe, nga shtjellimi duket se sht lodhur tejet. Nga intensiteti i ides, por edhe nga ngarkesa e madhe e mbartur. Ideja sht e drejtprdrejt: Imazhi i gruas si kukull n realitetin shqiptar, por kuptueshmria e librit e prcjell direkt iden n t gjith botn. Femra sht nj kukull dhe si e till duhet prdorur dhe kur nuk vlen m, ia vlen edhe ta hedhsh! Po. Pa asnj mdyshje. T paktn, kshtu mendon shoqria e sotme. Megjithat, sikur njerzit e shumt, ftuar n promovimin e librit n nj nga sallat e Hotel "Tirana", ta dinin se pr far fliste libri, ather do t mateshin mir pr t ardhur. N fakt, kishin ardhur aq shum, saq t dukej sikur edhe vet kukullat, por edhe burrat e kukullave t saj ishin aty duke kqyrur shkrimtaren dhe duke br thashethemnajn e zakonshme shqiptare. Pr fat t keq, pr veten e tyre. Nnz, ata q e kishin shfletuar fare pak, prmendnin se libri dukej pak si pornografi, t tjert thjesht si dukje duke e prdorur femrn. Prgjigja e shkrimtares nuk vonoi, mu

GURI I ZHVENDOSUR
n pemt e drejta, prmes saksive n duart e mia, nn rrotat e vjedhura t makinave. Kthehesha kur roja duart mblidhte nn mjekr si humbsi n lojn e shahut, ndrsa ashensori m ngjiste drejt degsh me fruta t pjekura, drejt atish me hapa t lehta macesh dhe copza nga etja jon e vazhdueshme. Edhe pak shiu do filloj. Jini qet bijt e mi t kohs. Edhe pak ndrra do filloj, zhvendosja e kufijve, e rrnjve dhe qiejve n syt tan. Shnim: Kjo poezi botohet pr her t par n prkthimin n shqip *** Rritem dhe zvoglohem bashk me ditn, vrapoj pa frik drejt thellsive t s pars dhe rreth meje gjithka sht n lvizje: guri shndrrohet prher n mur shtpie, shkmbi n nj kokrr rre. Kur ndaloj t marr frym, zemra m fort dgjohet. ***

AI ENDE E KRKON FARSHITSIN

Babai m merrte n ndeshje futbolli, ndrsa un shkoja atje pr farat. Babai m sillte gazetn pr t'u ulur, ndrsa un pr t vazhduar fjalkryqet. Babai ngrihej n astin kur ngriheshin t gjith, ndrsa un kur shihja farshitsin. Kishte qetsi n stadium t pranishmit m'i ngulnin syt kur un haja fara (gjyqtari kryesor hante bilbilin). Jam i zemruar me babain tim q m la vetm. ***

NGA DO SHENJ E TRUPIT TIM

Un jam nj lyps q nuk ka guxim t'i krkoj vehtes lmosh. Mbi pllmbt e mija jan linjat e prera dhe plagt e t gjitha ledhave t pajetuara, temperaturat e pamatura t ballit, grmimet e egra t dashuris. Nga do shenj e trupit tim del nga nj e vrtet.

LETERSI

PARA SE NE T LINDNIM
Rrugt ishin t asfaltuara prpara se ne t lindnim t gjitha yjsit tashm ishin krijuar. Gjethet kalbeshin n cep trotuari. Argjendi nxihej mbi lkurn e puntorve. Eshtrat e dikujt rriteshin n kohzgjatjen e ndrrs. Europa po bashkohej prpara se ne t lindnim dhe flokt e nj vajze qetsisht shtriheshin mbi siprfaqen e detit. ***

Kukullat nuk kan atdhe Autor: Flutura Aka Gjinia: Roman Botues:Skandrbeg mimi: 1.350 Lek Faqe 489 sikur ta dinte t gjith kt tollovi, q ne publiku i saj po ia blatonim. Ajo ua bri t qart t gjithve se nuk kishte nevoj pr eksperimente, pasi ato ka shum e shum shkrimtar q mund t'i bjn, dhe madje pena t paarritshme, por shkrimtari i vrtet duhet t jet i lidhur me njerzit dhe me vendin e vet si edhe me realitetin e tij. Dhe, n libr, nuk ka shqiptar q nuk do gjej vetveten, nj histori t tij, t miqve t vet, apo ngjarje q i ka jetuar dhe i di mir. Si shkrimtare, 'handikapin' e madh t identifikimit t shum personazheve t tilla dhe ngjarjeve, ajo e ka zgjidhur me nj sfumim t leht, pr ta afruar me kanonet e gjinis s romanit, q duhet thn se n kt rast i kan dhn mundsi t shprehet shum pr tematikn q e rrethon. N dukje, libri i ngjan pak nj si revolte femrore, por ajo sht nj revolt e nj individi pr nivelin e sotm, ku ka arritur shoqria shqiptare. sht afrmendsh, q n roman do t ket shum skena dhe dialogje ku prmendet seksi me fjalt e popullit, por kjo nuk e ul tonin apo e zbut iden e romanit, vese e on te parametrat q autorja i ka krkuar Unit t saj. Ndoshta mund t ishte m e thukt me larmin e personazheve t femrave, por me sa duket gjeografin e tipologjis s personazheve ajo e prdor pr t identifikuar probleme pikrisht nga bota e tyre. Aty gjen gati t gjith kategorit shoqrore dhe femrn e sotme, ashtu si edhe mashkullin klishe t suksesshm, q fillimisht patjetr bn katapultim nga i forti drejt biznesit dhe nga ktu drejt e n politik. Pr shum syresh ke gati n goj emrin dhe m shum akoma

DY HNA
Vajza shikohej n gardhet e tejdukshme t qytetit. Dy hna vendoseshin n syt e saj ndrsa me vshtrim afronte skajet e botve t eksploruara. Mbi t, hijet, myshk endnin n kulmet e shtpive, posht saj llojet endemike vdisnin nga vetmia. Nga gropza midis ijes dhe brinjve t saj drit dilte do nat.

Pr ktheu ng a origjinali Milena Selimi Prktheu nga

Vijon n faqen 6

24- LETRSIA BASHKKOHORE SHQIPTARE

E diel, 24 mars 2013

PROZA

Tregimi ka koh q sht n arkivin e Milosaos, por pr arsye m shum t karakterit teknik, ajo sht ln. Nj rrfim i hidhur dhe tepr i thukt i autorit pr nj ngjarje t jets son. Rrfimi sht shkruar mjeshtrisht dhe me sensin e mass pr t t mbajtur n nj tension t leht, q n fund e jep t gjith dramaticitetin e vet, bashk me zgjidhjen...Do donim ta kishim dhe m tej kt prozator...

NGA DASHNOR KOKONOZI

j cop her t gjat syt m mbeten te ajo grua e re e mbrthyer n nj gjendje katalepsie, te kmbt e nns s saj t vdekur. Nuk e dija nse e kishte nga dhimbja apo nga nj goditje e papritur nervash, por dikur e gjitha kjo sken nisi t m ngjall bezdi. Duke mos ditur 't bj tjetr nisa t vshtroj macen q mjaullinte nn z, aty n an t s vdekurs. Nga dera e hapur e dhoms erdhi zhurma e e autoambulancs s urgjencs. Qe rasti m i mir t ikja prej aty. Mora macen n dor, por kur dola n oborr, pyeta veten pse e bra nj gj t till. Ekipi i urgjencs kaloi me shpejtsi prpara meje. Nxitim i kot. Atyre nuk u kishte mbetur vese t vrtetonin vdekjen e zonjs Provost. Ballina e vils s saj t stilit flamand, me nervatura druri arre q dukeshin nga jasht, mbulohej pjesrisht nga nj akacie. Pak m n an ishte rreshti i gjat i tulipanve t kuq. Duhet t ishin ujitur pr her t fundit aty nga fillimi i asaj pasditeje. Pr hetuesit kjo do t ishte shenja m e qart se aty kishte ndodhur nj krim. Manualet e kriminalistiks u kan msuar se dikush q ka ndrmend t vdes nuk merret me ujitjen e luleve nj or para se t'i jap fund jets. Do t humbnin disa dit deri sa ta kuptonin se nuk ishte tamam ashtu. Thuhet se pr dika q bn dikush gjithmon do t gjendet nj tjetr q t tregoj. N t vrtet kurr nuk e kisha menduar nj gj t till pr veten sepse as q pata rast ta njoh mir znj. Provost, madje as t bijn. Para pak ditve, kur m ngarkuan t prgatis nj raport social, e pata t vshtir t kuptoj se far mund t bja pr t. E gjeta tamam aty n oborr, duke ujitur tulipant e saj t kuq. M ftoi t shkonim brenda. Prball ders s hyrjes ishte nj pasqyr e madhe ovale, me korniz hekuri t rrahur, si ato t shekullit t shkuar, ndrsa tavani i salls s ndenjes, mbahej nga disa trar t fuqishm n ngjyr arre. Kisha njohur shum familje q banonin n shtpi t tilla aq tipike. Shpesh m tregonin se gjyshrit q kishin ndrtuar ato, flisnin vetm n dialektin flamand. Nuk dinin asnj fjal n frngjisht. Zonja Provost la mbi tavolin nj got t vogl kirschi dhe u ul para meje. Aty pata rast ta shoh m mir. Flokt e lidhura grshet e t mbshtjella maj koks, i tendosnin fort lkurn e fytyrs me bardhsin e nj fildishi t vjetruar. N prehr mbante macen e saj. Tamam at mace q tani kishte mbetur n duart e mia. Te macja i mbante syt edhe kur m foli pr t bijn, q tashm banonte n Antibe, bashk me dy fmijt. Dikur, ajo buzqeshi si me siklet dhe m pyeti nse mund ta ndihmoja t'i gjenim ndoknd q t vinte e ta shihte her pas here. Shtoi menjher se ishte n gjendje ta paguante vet. Prej meje krkonte t dinte far dokumentesh duhej t prgatiste. I shpjegova se e gjitha kjo qe e panevojshme. Vrtet ishte fund viti por shrbimi yn kishte ende fonde pr t paguar dik q mund t vinte ta shihte disa her n jav. Pr vitin e ardhshm do t organizoheshim edhe m mir. Bashk me nj person q do t'i bnte punt e shtpis dhe do t psoniste pr t, mund t krkonim edhe nj infermiere pr t'i dhn ilaet. Uli macen n dysheme dhe m tha se nuk merrte ilae. Macja bri me vshtirsi disa hapa, si t vuante nga artroza dhe u kthye prsri. Ngriti kokn lart, lpiu buzt dhe u mblodh kruspull te kmbt e saj... Nga dritarja e hapur e dhoms dgjova urgjentistt q po i bnin nj raport paraprak qendrs s tyre. Si e prisja, ata nuk porositn t prgatitej nj sall operacioni, por t njoftohej shrbimi i morgut. Mu kujtua se isha n prfundim t raportit pr krkesn e znj.

M shtrngo fort
Tregim i jetuar
Provost, kur nj nga koleget m bri shenj t shihja tej ders prej xhamit t zyrs. Qe nj grua e re q nuk e njihja, por dukej qart se ishte drejtuar nga sektori yn. Prshndeti dhe menjher pyeti se cilin prej nesh duhej t falnderonte pr vizitn q i kishte br nj dit m par nns s saj, znj. Provost. Nga toni dukej qart se nuk kishte ardhur tamam pr nj gj t till, por n asi rastesh e dija se m mir ishte q t bja sikur vrtet besoja se qe ashtu. - Nuk besoj se keni ndonj detyrim t till, - i thash, - paguhem pr punn q bj. - E megjithat, ju falnderoj, - tha ajo vendosmrisht, - por nuk sht e nevojshme t vazhdoni m tej. N fund t javs mamaja do t vendoset n dhomn e saj n Kamelia. Fjalt e fundit i shqiptoi me z t lart si t m paralajmronte pr shenjn m t vogl t kundrshtimit q mund t shfaqja. Kamelia njihej si nj shtpi pensionistsh me shrbim t prkryer, por ajo duhej t dinte se un e kisha takuar zonjn Provost, sepse nj gj t till e kishte krkuar ajo vet. Tani nuk m mbetej vese t grisja raportin tim, por nj gj t till kisha nevoj pr miratimin e saj. Posht n parking, gruaja e re m tha se quhej Kloe dhe m ftoi t hipi n taksin q e kishte sjell deri aty nga stacioni i TGV -s. I thash se znj. Provost m kishte folur pr t dhe i propozova ta linte taksin t lir. Mund t niseshim me makinn time t shrbimit te mamaja e saj. M interesonin shum marrdhnie t tilla. Nga kolegt e mi me prvoj kisha dgjuar se sht e pamundur t kuptosh mir evolucionin psikologjik t personave q ndiqnim, pa njohur rrethin e tyre t afrt familjar. At dit znj. Provost nuk doli te dera e shtpis. Kaluam posht akacies dhe si ecm npr at korridorin e ngusht, ku gjendej ajo pasqyra ovale, hym drejt e n dhomn e ndenjes. Nuk ishte as aty. Kloe shkoi n kuzhin dhe disa aste m pas e dgjova q po fliste me t. Kur erdhn drejt meje, mu duk sikur znj. Provosh buzqeshte si e zn n faj. I thash menjher se nuk shihja asgj t keqe, po qe se tani ajo mendonte t vendosej te Kamelia. - Personeli i atjeshm sht mjaft i sjellshm dhe i gjindshm, - ndrhyri e bija, - Tani q banoj larg, kjo sht mjaft e rndsishme pr mua. Nuk do t panikohem sa her q mamaja vonon t m prgjigjet n telefon. E vetmja gj q solli kt vones sht se atje nuk pranojn kafsh shtpiake. E kuptoni besoj? - Jo, - i thash. - E, pra, - sht e thjesht, - ia bri ajo, duke m par me udi,- Personat e nj far moshe jan m t ndjeshm ndaj alergjive. Ndrkoh kam biseduar me nj SPA ku maceja e mamas do t kaloj e lumtur kohn q i ka mbetur t jetoj. Tashm isha m i qart. Znj. Provost ka kundrshtuar t braktis shtpin, q e sheh si t vetmin vend ku mund t jetoj me macen e saj. Ishte Kloe q e prforcoi kt mendim timin duke shpjeguar se ajo e kuptonte se sa e dhn qe mamaja pas maces s saj, madje duke qeshur tregoi se kur bisedojn n telefon, ajo i flet fare pak pr veten e saj. Gjat gjith kohs tregon pr problemet shndetsore t maces. Ja, pra sekreti i fundit i znj. Provost. Ka krkuar ndihmn e shrbimit ton social, duke menduar se e bija do ta linte t ngryste ditt aty n at shtpi, n shoqri t maces s saj. P a s shpjegimeve t saj Kloe dukej e knaqur me veten ose t paktn bnte prpjekje t dukej e till. - Mbase edhe macja ka nevoj t jetoj lirin e saj, tha me at tonin e njohur q prdorim n mbyllje t historis, - N fund t fundit sht nj felin. - Desha t dgjoj edhe nnn tuaj, po qe se pranon, - fola, sa pr t thn dika. - far, q t konfirmoj se macja sht nj felin? - Se pranon t ndahet nga felini saj, thash duke ngritur tonin. E kuptova se i kisha tejkaluar kufijt e kompetencave t mia dhe prita q me t njjtin ton ajo t m pyeste: Po juve 'ju duhet kjo? Si quhet shefi juaj? Tha vetm se kjo ishte gjja q e brengoste m shum. Madje, ngaq deshte t respektonte deri na fund ndjenjat e mamas s saj, kishte vendosur t'i linte edhe nj jav bashk. Kishte aq shum pun atje n Antibe, por prsri do t linte gjithka mnjan dhe do t vinte aty n fund t javs s ardhshme pr t shoqruar maman te Kamelia. - Do t desha t mos mungosh edhe ti at dit, - mu drejtua mua papritur znj. Provost. - Pse jo? - thash, duke besuar se me pranin time ajo shpresonte ta thyente disi at atmosfern e veant e t trishtueshme q krijohet kur dikush del pr s fundi nga shtpia ku ka jetuar gjith jetn. Kisha njohur mjaft t moshuar q shtpin e pensionistve e shihnin si nj paradhom t vdekjes. Shpejt do t kuptoja se nuk ishte kjo arsyeja e vrtet e krkess s saj. - Je e knaqur, mama? - iu drejtua pa pritur e bija. Tamam at ast znj. Provost sikur doli nga nj gjendje prhitjeje dhe e vshtroi t bijn me dhembshuri t thell. Pastaj hapi kraht dhe iu afrua ta prqafoj. - M shtrngo fort, - e dgjova t'i thot

n vesh. E bija e prqafoi, duke vshtruar nga un. Nuk e kuptova far deshte t thoshte me at vshtrim. M e pakta gj, ajo nuk e kishte pritur at krkes t s ms. Duke m prcjell n oborr Kloe m tha se sapo t vinte nga Antibet, do t kalonte t m merrte n zyrn time. M falnderoi dhe m tha se at dit do t ishte m e leht edhe pr t. Kur at dit aq t shnuar pr znj. Provost ne t dy hym n oborrin e saj, mua e para gj q m ra n sy ishin tulipant e kuq t sapo ujitur. Mendova se tashm ajo ishte m e prgatitur psikologjikisht t braktiste shtpin e saj. Nuk do t habitesha po ta shihja te dera duke na pritur me nj valixhe t vogl n dor. E megjithat ajo nuk ishte aty. Kloe m tha se me siguri po i hidhte nj vshtrim t fundit shtpis. Hapm dern e korridorit dhe ndrsa po kalonim para asaj pasqyrs ovale me korniz hekuri t rrahur, vrejta se nuk isha fort i qet. Kloe kaloi para meje dhe hapi dern e dhoms s ndenjjes. Por nuk bri asnj hap m tutje. Ngriu n vend duke lshuar nj klithm fare t shkurtr, sikur papritur t'i kishte munguar ajri. Ndjeva frik dhe gjja e par q desha t bj at ast ishte t kthehem e t iki. Por ndrkoh dera ishte hapur e tra dhe mua mu desh t v t dy duart mbi fytyr q t mos ulrij nga tmerri. Trupi i znj. Provost lkundej i varur n trarin e madh n mes t dhoms. Posht te kmbt e saj qndronte macja e mbledhur kruspull. M tej ishte nj karrige e rrzuar At sken e kam sjell n mendje me mijra her dhe po aq her kam menduar t njjtn gj. Znj. Provost m kishte ftuar at dit sepse nuk kishte dashur q e bija t ishte vetm kur t zbulonte kufomn e varur t nns s saj. Ishte akti i fundit i dashuris pr t. Mjekt e urgjencs kishin nisur t mblidhnin pajiset. Kufoma do t qndronte edhe pak or aty. Askush nuk kishte t drejt ta lvizte pa u ekzaminuar nga nj mjek kriminalist. N oborr un po provoja ndjesin e t qenit i kot pr gjithka. Mora t kthehem prsri brenda. N korridorin e vogl m ra n sy anta e Klos, por ajo q m trhoqi vmendjen ishte nj revist q shprndahej falas nga agjencit e shitjes s shtpive. far mund t ket gj m t pahijshme se sa t vshtrosh n antn e nj gruaje? E megjithat un nuk mund t'i largoja dot syt nga kopertina e asaj reviste ku dukej fotoja e nj vile t vn n shitje, q tashm e njihja mir. Ballina e saj me nervatura druri, mbulohej pjesrisht nga nj akacie. Flitej pr ofertn m t shklqyer t javs. Nga dera e hapur, dgjova njrin nga mjekt q po i thoshte Kloes se s shpejti do t vinte edhe nj psikolog q do ta merrte n ngarkim. Si fillim ajo duhej t lvizte e t marrte pak ajr. Ajo u ngrit me vshtirsi dhe u afrua te dera e korridorit. Sapo m pa, shprtheu n vaj dhe m prqafoi. E dgjova t m falnderoj q nuk e kisha ln vetm. Pastaj u prkul dhe nisi t krkoi dika n antn e saj. Kur s fundi nxori nj shami, syt e saj qndruan pr nj ast t vetm te fotografia e kopertins s revists. U kthye nga ana tjetr t fshinte syt e skuqur dhe vshtrimet tona u kryqzuan n xhamin e pasqyrs me kor niz hekuri t rrahur. - Ke arsye t forta t qndrosh gjat para ksaj pasqyre, - i thash me ngadal n vesh, - Mbase do t arrish t kesh mshir pr veten.

1-T ren i shpejtsis s madhe . 1-Tr madhe. 2-F r ngj : Socit Pr otectrice des Ani2-Fr Protectrice t pr mbr ojtjen e kafshv e). (Shoqat mbrojtjen kafshve). maux (Shoqa

E diel, 24 mars 2013

GJUHSI -25

Libri pr t cilin flitet sht i Mehmet elikut, gjuhtar i njohur i brezit m t vjetr. N t hidhet nj hap pr kaprcimin e mbylljes s gjuhsis son dhe pr kthimin e saj n shtratin e gjuhsis botrore, nga u shkput 70 vjet m par. Ky hap merr vler t posame, sepse shnon shkputjen nga gjuhsia tradicionale q ka dominuar n gjuhsin shqiptare; njherazi sht edhe nj shembull pr gjuhtart m t rinj q t mos tregohen refraktar ndaj zhvillimeve t sotme n kt fush

Nj vepr e re pr sintaksn e shqipes

NGA PROF. DR. RAMI MEMUSHAJ
ta dy dhjetvjeart e fundit n gju hsin ton po vrehen prpjekje t studiuesve pr t prdorur n prsh krimin e shqipes metoda dhe teknika t gjuhsis bashkkohore. Ky proces nuk ka qen i leht, sepse, q t zbatohen metodat e reja, m par duhen njohur konceptet q qndrojn n baz t tyre. Prandaj pr gjuhtart mendjehapur periudha pas '90-s ka qen periudh e njohjes me zhvillimet n gjuhsin e sotme. Kto prpjekje i kan dhn tashm frytet e para, sidomos n fushn e sintakss, e cila n hapsirat shqiptare kishte mbetur m prapa. Jan botuar shum artikuj, tekste universitare, jan mbrojtur teza magjistrature e doktorata n t cilat dukurit sintaksore t gjuhs son shihen n frymn e gjuhsis gjenerative, q mbetet edhe sot e gjith ditn drejtimi kryesor n gjuhsin botrore. Prurjeve n kt fush vjen e u shtohet edhe vepra e prof. Mehmet elikut Sintaks e gjuhs shqipe (prbrsit sintaksor) (Tiran, ILAR, 2012), q po i jepet n dor lexuesit. Edhe pr autorin e ksaj vepre dy dhjetvjeart e fundit kan qen periudh njohjeje e zhvillimeve n fushn e sintakss bashkkohore. Si nj studiues q ka dhn jo pak prova t nj mendimi shkencor t pavarur e t guximshm, prof. eliku nuk ka mbetur n llogoret e gjuhsis tradicionale. Skepticizmi i tij i deritanishm ndaj ideve t rejave nuk sht ai i nj kundrshtari t palkundur t tyre, po i nj krkuesi skrupuloz q nuk i pranon gjrat thjesht pr mod, pa u bindur m par pr dobin e tyre. Duke u njohur me literaturn sintaksore t kohs, duke diskutuar e debatuar n tubime shkencore rreth zhvillimeve n kt fush, ai ka arritur t kthjellohet pr domosdoshmrin e pranimit dhe t zbatimit t shum koncepteve t gjuhsis strukturaliste e gjenerative. Libri "Sintaks e gjuhs shqipe" sht dshmi e ktyre prpjekjeve t autorit pr t kaluar n filtrin e kritiks konceptet sintaksore t gjuhsis tradicionale dhe pr t futur n prshkrimin e shqipes koncepte e kndvshtrime t reja. N dallim nga librat pr sintaksn n frymn e gjuhsis gjenerative t botuar tek ne deri tani, q si monografi jan marr me shtje t veanta sintaksore t shqipes, kurse si tekste teorike nuk kan pasur si objekt prshkrimi gjuhn ton, kjo vepr synon t jet nj trajtes e re e sintakss s shqipes, e para q ngrthen gjith problematikn e ksaj fushe. Hartimit t nj vepre t till mund t'i vihej vetm nj gjuhtar q shtjet e morfologjis dhe t sintakss s shqipes i ka trajtuar n artikuj, monografi, tekste akademike e msimore pr m se nj gjysm shekulli, si sht prof. M. eliku. Vetm nj studiues me nj prvoj kaq t gjat n kto fusha mund t ndrmerrte nj nism t till pr t'u thelluar n studimin shkencor t strukturs sintaksore t shqipes e pr t arritur n interpretime sa m t pranueshme t disa shtjeve t diskutueshme e problemore t saj, mbshtetur n sintaksn strukturaliste e gjenerative, q nuk e shohin fjalin si nj lidhje lineare gjymtyrsh. Duke pasur parasysh ndihmesat e shumta t prof. M. elikut n fushn e morfologjis dhe t sintakss, dalja n drit e ksaj vepre nuk sht dika e papritur. E "papritur" sht prpjekja e lavdrueshme e autorit, t formuar n kuadrin e gjuhsis tradicionale, pr t'u orientuar nga gjuhsia e sotme. Kshtu, si njsi baz t prshkrimit sintaksor ai merr jo togfjalshin, pr t cilin pranon se sht nj kategori e ngusht, po prbrsin, q sht gjithprfshirs. Dhe me braktisjen e togfjalshit, kjo vepr shnon largimin e autorit nga sintaksa tradicionale dhe orientimin drejt sintakss bashkkohore.

RECESION

Prbrsi sintaksor i M. elikut nuk sht krejt ai i Blumfildit, i cili n analizn e fjalis nuk bn dallim midis prbrsit morfologjik dhe atij sintaksor, po dika midis prbrsit t Blumfildit dhe sintagms X-bar t gjenerativistve. Analiza n prbrs sht analiz strukturore. Ndryshe nga analiza n togfjalsha, q e sheh fjalin si lidhje lineare gjymtyrsh, analiza n prbrs tregon se prbrsit sintaksor nuk lidhen n mnyr lineare, po hierarkike. Ajo arrin t zbuloj edhe funksionet sintaksore t prbrsve t fundit, si na dshmohet n faqet e ktij libri. Prbrsi, q shrben si njsi baz e analizs sintaksore n veprn "Sintaks e gjuhs shqipe", sht m afr sintagms s gramatiks gjenerative. Ashtu si dhe skema X-bar e sintagms, edhe prbrsi sintaksor i ktij libri ka kok dhe caktuesor. Por kategoria e caktuesorit zgjerohet duke prfshir n t jo vetm specifikuesin e skems X-bar t omskit, si element q qndron n t majt t koks, po edhe plotsort q qndrojn n t djatht t saj (kundrinat, rrethanort, prcaktort), t cilt i quan "shoqrues", gj q nuk haset n sintaksn gjenerative. Megjithat, autori saktson m tej se kategorin e caktuesorit do ta prdor "n kuptimin e tij t ngusht", dmth. "pr fjalformat q qndrojn prpara koks", ndrsa caktuesort e prapavendosur i quan "shoqrues". Analiza sintaksore n prbrs q zbatohet n kt libr, nuk sht formale si ajo e deskriptivistve, ka dshmon se autori nuk ka mbetur n pozitat e strukturalizmit, po priret nga sintaksa gjenerative. Mbshtetja n teorin e sintagms, t valencs dhe t thnies i kan br t mundur atij t'i analizoj njsit gjuhsore jo vetm nga ana strukturore, por edhe nga ana semantike. Kjo do t thot se nuk sht mbshtetur vetm n nj drejtim gjuhsor t caktuar, bie fjala, n deskriptivizmin amerikan apo n strukturalizmin europian, n funksionalizm apo n gjenerativizm, po ka prvetsuar prej ktyre traditave ato q i

jan dukur racionale dhe q, pr mendimin e tij, i shkojn natyrs s shqipes. Njohja e arritjeve t gjuhsis s sotme i ka lejuar atij t vshtroj dhe t rivlersoj me syrin kritik arritjet e mparshme n studimet sintaksore t shqipes, duke vn n dukje vlerat pozitive, po edhe t metat e tyre. Duke u prpjekur t kaprcej mangsit e prshkrimit sintaksor t br n kuadrin e teoris s togfjalshit, autori na jep nj sintaks t re t shqipes, me mjaft qndrime e trajtime vetjake t dukurive, shum t argumentuar e t ilustruar mjaftueshm me material gjuhsor nga t gjitha format e ligjrimit t shkruar e t folur. Risit e ksaj vepre n krahasim me sintaksn e Akademis jan t shumta: operimi vetm me dy njsi sintaksore - prbrsin dhe fjalin, - ndryshe nga sintaksa akademike, e cila operon me tri njsi - gjymtyrn, togfjalshin dhe fjalin; dhnia semantiks sintaksore m shum vend se n sintaksn e Akademis dhe shum m tepr se n sintaksn gjenerative, gj q sht arritur duke e par fjalin edhe nga perspektiva e realizimit t saj n ligjrim; pranimi i konceptit t valencs dhe, lidhur ngusht me t, lidhja e plotsorve me valencat, duke pranuar edhe shkallzimin e tyre sipas domosdoshmris; vlersimi i aspektit pragmatik, duke e dalluar fjalin si njsi abstrakte nga thnia si realizim konkret i fjalis n situata t ndryshme ligjrimore, ku hyjn n loj intonacioni dhe mjete t tjera t aktualizimit t thnies; integrimi n fjali i thirrorit, i ndrtimeve t ndr mjetme e t ndrkallura nprmjet prfshirjes intonacionore; mospranimi i prcaktorit kallzuesor si gjymtyr, ka prbn nj qndrim m t hershm t autorit pr kt kategori t sintakss tradicionale; trajtimi i prsritjeve t kundrins si caktuesor t foljes; prfshirja e kallzuesve t tipit u emrua npuns, miza u b buall n nngrupin e kallzuesit emror; integrimi i

Kjo vepr
Analiza sintaksore n prbrs, q zbatohet n kt libr, nuk sht formale si ajo e deskriptivistve, ka dshmon se autori nuk ka mbetur n pozitat e strukturalizmit, po priret nga sintaksa gjenerative. Mbshtetja n teorin e sintagms, t valencs dhe t thnies i kan br t mundur atij t'i analizoj njsit gjuhsore jo vetm nga ana strukturore, por edhe nga ana semantike. Kjo do t thot se nuk sht mbshtetur vetm n nj drejtim gjuhsor t caktuar, bie fjala, n deskriptivizmin amerikan apo n strukturalizmin europian, n funksionalizm apo n gjenerativizm, po ka prvetsuar prej ktyre traditave ato q i jan dukur racionale dhe q, pr mendimin e tij, i shkojn natyrs s shqipes

krahasorve n gjymtyrt e fjalis; vendosja e paralelizmit midis gjymtyrve t thjeshta dhe sifjalive, duke i trajtuar edhe kto si prbrsit e thjesht sintaksor; analiza e prbrsve t periudhs njlloj si e prbrsve t fjalis se thjesht dhe mbshtetja e klasifikimit t periudhave te lidhjet e prbrsve t tyre etj. Risit e ksaj vepre jan jo vetm n fushn e konceptimeve, po edhe n fushn e terminologjis. Autori jo vetm merr terma q kan hyr n studimet tona sintaksore, si prbrs, caktuesor, plotsor, po krijon edhe nj varg termash t vett, si kryeprbrs, krahasor, sifjali, shoqrues, shtesor etj. Kto risi jo vetm pr sa i prket prmbajtjes, po dhe terminologjis ia shtojn ksaj vepre dozn e origjinalitetit. Ato e bjn librin "Sintaks e gjuhs shqipe" nj vepr origjinale, q i shtohet numrit t veprave sintaksore n frymn e gjuhsis s sotme. Kjo sintaks e re e gjuhs shqipe pa dyshim q do t bhet nj libr pune pr pedagogt e specialistt e rinj t gjuhs shqipe, pr studentt universitar e pasuniversitar dhe pr msuesit e gjuhs shqipe n gjith hapsirat ku flitet dhe msohet shqipja. Konceptet e saj, po jo doemos termat, duhet t deprtojn edhe n tekstet e gjuhs shqipe pr shkolln 9-vjeare e t mesme, n mnyr q t mos ket m tekste ku sintaksa t mbshtetet n konceptin e togfjalshit. Me gjith vlerat q sjell, duhet thn se n kt libr ka edhe shtje t diskutueshme. Pr mendimin ton, e till sht, pr shembull, pranimi i marrdhnieve kallzuesore si nj lloj lidhjeje kuptimore e prbrsve kryesor t fjalis, gj q bie n kundrshtim me natyrn e prbrsit. Sikundr dihet, prbrsit jan konstrukte endocentrike, dmth. kryeprbrsi trashgon kategorin leksikogramatikore t prbrsit q shrben si kok e tij. Mirpo lidhja kryefjal-kallzues sht nj ndrtim ekzocentrik, pasi fjalia si kryeprbrs nuk trashgon asnj prej vetive as t kallzuesit, as t kryefjals, dmth. del si prbrs pa kok. Nj pik tjetr e qortueshme sht ajo e kundrinorve t zhdrejt me parafjal, koncept i sintakss son akademike, nga i cili nuk sht shkputur dot autori. Megjithse operohet me valencat, pranohen kundrinor me parafjal edhe pr folje njvalente, t cilat nuk mund marrin kundrin, si format psore (u ndrtua nga puntort, u shkput nga familja etj.), ose folje si vete (kishte vajtur me gruan), anoj (ai anon nga prindrit) etj. Por, pavarsisht nga vrejtjet dhe sugjerimet q mund t'i bhen pr qndrime, zgjidhje e terma t veant, nuk mund t mohohet q vepra "Sintaks e gjuhs shqipe" prbn nj ndihmes t vyer t autorit n fushn e sintakss s shqipes dhe nj arritje me vler q i ndihmon afrimit t gjuhsis shqiptare me gjuhsin e sotme botrore. Ajo sht libri i par i plot dhe i prditsuar i sintakss s gjuhs son q del rreth 40 vjet pas botimit t gramatiks akademike. Vlera e ktij libri nuk qndron vetm n aspektin njohs, por dhe n at metodologjik: botimi i nj vepre t till nga nj gjuhtar i brezit t vjetr shnon de facto fundin e sintakss tradicionale. Me daljen e saj, do prpjekje pr studime e analiza sintaksore n frymn e ksaj t fundit do t ishte me vlera t diskutueshme, pr t mos thn e pavler. M n fund, do t shtonim se prpjekja e prof. M. elikut pr t dhn nj vepr prgjithsuese, si nj sintez t ndihmesave t tij n fushn e studimeve gramatikore, sht e para e ktij lloji n gjuhsin shqiptare. Ky sht nj shembull q duhet ndjekur nga gjuhtart shqiptar me prvoj t gjat krkimore edhe n fusha t tjera, si n morfologji, n fjalformim, n drejtshkrim etj., pr t ln si trashgim vepra sintetizuese pr kto fusha.

26-EREDITUS

E diel, 24 mars 2013

FOTOGRAFIA

Me aq sa sht prcaktuar dhe njihet deri m tani, ishte Sir John Herschel q n nj leksion para Shoqris Mbretrore t Londrs m 14 mars t vitit 1839 e bri t njohur n bot fjaln "fotografi". Por, n nj artikull t botuar m 25 shkurt, t t njjtit vit, n nj gazet gjermane t quajtur Vossische Zeitung, Johann von Maedler, nj astronom berlinez, kish prdorur po ashtu fjaln fotografi.

Fotografia si histori dhe m shum

F
otografia sht arti, shken ca dhe praktika e krijimit t imazheve t qn drueshme me an t regjistrimit s drits apo rrezatimeve t tjera elektromagnetike me kuptimin e materialit t ndjeshm sensitiv. E till si filmi fotografik apo elektronik me kuptimin e nj sensori imazhi. M qartsisht, nj lente prdoret t fokusoj dritn e reflektuar apo emtuar drejt nj imazhi real mbi siprfaqen e ndjeshme brenda nj kamere gjat nj koh ekspozimi. Rezultati n nj sensor imazhi elektronik sht nj ngarkes elektrike pr do piksel, q n mnyr elektronike prpunohet dhe ruhet n file e nj imazhi dixhital pr paraqitjen pasuese apo pr prpunimin. Rezultati n nj emulsion fotografik sht nj figur e padukshme, e fshehur, e cila m von kimikisht zhvillohet n nj imazh t dukshm, si negativ apo pozitiv, varsisht qllimit t materialit fotografik dhe metods s procesimit. Nj imazh negativ mbi filmin tradicionalisht prdoret q n mnyr fotografike t krijoj nj imazh pozitiv mbi nj letr, njohur si print duke prdorur nj kontakt printimi ose nj syresh t zmadhuar. Fotografia ka shum prdorime q shkojn q nga biznesi, shkenca, prodhimtaria (p.sh. fotolitografia), arti, qllimet rikrijuese dhe komunikimi masiv. t interpretohet si fotografi. Zbulimi i camera obscura q paraqet imazhin e nj skene shkon pas deri n kohn e Kins antike. Leonardo da Vini, n kohn e tij, prmend cameras obscura natyrale, q jan t formuara nga guva t errta n kufijt e nj lugine me dritn e diellit. Nj zgavr n paretet e guvs do veproj si nj kamera vrimz dhe projekton nj ndryshim t anshm, q shfaqet si imazh prmbys n nj copz letr. Kshtuq lindja e fotografis fillimisht lidhet me zhvillimin, kuptimin e asaj q do t thot fiksimi dhe mbajtja e imazhit, i cili prodhohet prej nj camera obscura. Suksesi i par pr riprodhimin e imazhit pa kamera ndodhi kur Thomas Wedgwood, nga nj familje e njohur poarsh arriti t bj kopje piksion para Shoqris Mbretrore t Londrs m 14 Mars t vitit 1839 e bri fjaln "fotografi", t njohur n bot. Por, n nj artikull t botuar m 25 shkurt t t njjtit vit, n nj gazet gjermane t quajtur Vossische Zeitung, Johann von Maedler, nj astronom Berlinez, kish prdorur po ashtu fjaln fotografi. Fjala fotografi vjen nga fjalt greke ????? (Foto), gjinorja e ??? (drit), "drit" dhe ????? (diagram) "paraqitje me kuptimin e linjave " apo "t vizatuar", q sbashku nnkuptojn togfjalshin "t vizatuarit me drit ". turash mbi lkur duke prdorur kripra argjendi. E, meq ai s'dinte ende, sesi mund t'i fiksonte n mnyr t prhershme kto riprodhime ( Duke e stabilizuar imazhin duke e shplar krejt me kripra argjendi jo t ekspozura) ato u kthyen krejt n t zez n drit dhe kshtu q ato, duhej t mbaheshin n dhom t errt pr t'u par. Piktort e Renesanss e prdornin camera obscura, e cila n fakt jep nj prkthim optik me ngjyra q e dominon krejt Artin perndimor. Camera obscura, fjal pr fjal, do t thot "dhom e errt " n Latinisht. sht nj kuti me nj vrimz, e cila lejon dritn t shkoj brenda dhe t krijoj nj imazh mbi copn e letrs. Vijon n umrin e ar dhshm numrin ardhshm

Teknolo gjit eknologjit parar endse pararendse

Fotografia sht rezultati i kombinimit t disa zbulimeve teknike. Shum koh para se t realizohej fotografia e par, filozofi kinez Mo Di dhe matematicient grek Aristotel dhe Euklid prshkruan nj si kamera vrimz, respektivisht qysh n shekullin e pest dhe t katrt para Krishtit. N shekullin e gjasht pas Krishtit matematicieni i njohur bizantin Antemius i Tralles prdori nj tip t camera obscura pr eksperimentet e tij, Ibn al-Haytham (Alhazen) (965-1040) studioi camera obscura dhe cameran vrimz, Albertus Magnus (1193-1280) zbuloi nitratin e argjendit, kurse Georges Fabricius (1516-71) zbuloi kloridin e argjend. Daniele Barbaro prshkruan nj diafragm m 1566. Kurse Wilhelm Homberg prshkruan sesi drita errson disa kimikate (efekti fotokimik) n 1694. Nj libr fikshn, titulluar Giphantie, i cili u botua m 1760, nga autori frng Tiphaigne de la Roche, prshkruan at q mund

Historia olucioni Evolucioni dhe Ev

Gdhendja m e hershme heliografike, e mbijetuar ende , i prket vitit 1825 dhe sht printuar nga ana e nj pjate metalike realizuar prej Joseph Nicphore Nipce me "procesin e tij heliografik ". Pjata ishte e ekspozuar nn nj gdhendje t zakonshme dhe ishte e kopjuar sipas kanoneve fotografike. Ky ishte nj hap n drejtim t fotografis s par permanente nga natyra, marr me nj t ashtuquajtur camera obscura m 1826.

Etimolo gjia Etimologjia

N vitin 1834, n Campinas t Brazilit, Hercules Florence, nj piktor frng dhe njkohsisht shpiks, shkroi n ditarin e vet fjaln "photographie" t prshkruante procesin e puns s tij. Me aq sa sht prcaktuar dhe njihet deri m tani, ishte Sir John Herschel q n nj lek-

romani i ka ngjarjet deri para pak javsh n vitin 2012, gj e cila tregon se autorja ka nj qndrim t akumuluar deri von, t cilin ka dashur ta lind medoemos. E mbarsur me kt, ajo nuk ka qndruar por e ka kryer m s miri iden e vet:"Kukullat kan vuajtje n do vend, kurse ky vall vend, ku ato sorrollaten t mjera, t vetknaqura, guximtare, plot detyra a sht vall, ai atdheu q meritojm? Harruam dhe se t gjith personazhet kan identifikime konvencionale. Kjo e bn t qart iden: Ato jan thjesht pr prdorim. Kushdoqoft. Prmes nj personazhi t qashtr: Kukulls 13, q ka nj fund tragjik, ashtu si personazhi i dyt i njohur si Kukulla 6, ajo na jep nj dia-

Po! Kukullat nuk kan atdhe

gram q lviz me humorin e ktyre grave t lira, t cilat m kot prpiqen t qesndisin disi moralin e kohs, q duhet thn se sht shum i vshtir, pr t'u respektuar m. Ato jan t ashpra, n nj moment dhe me vet miken e tyre: Marta Martis. Flutura, kam prshtypjen, se e identifikon veten pak me t, por n nj mnyr krejt tjetr, q nuk do ta bj si ajo krijimtarin. Me an t personazhit t saj t dashur Kukulls s 13 na thot fjalt, me t cilat kritikon disi edhe veten: "por as ajo, q kishte nj pen t till, q mund t orientonte opinione, q mund t ishte n krye t opozits mendore, jo t opozits politike, nuk bnte asgj, vetm heshtette, heshtette, ose m mir fshihej pas fictionit, pr t thn t vrtetat q duhen thn hapur". Kt vrejtje e meritojn t gjith shkrimtart tan t kohs, q n prpjekje pr t imituar bashkkohsit, por m shum klasikt, e fusin lexuesin n qerthulle q ngjajn krejt painteres pr lexuesin. Ndoshta bota mashkullore duhej t ishte m prezente n libr dhe t ishte e par me m shum frym, por me sa duket domeni i saj ka qen krejt bota femrore dhe dukja nga ajo. Rrfimi sht i jashtm dhe nuk rrfehet nga nj personazh i vetm, nj mnyr q autorja e ka zgjedhur me sa duket, pr t na treguar m leht dhe fare direkt se morali dhe dinjiteti i vrtet jan mbi t gjitha. Momenti i fundit i Rubit, dhe tragjedia e Kukulls 13, bashk me fatkeqsin e Kukulls 6, jan pikat kulmore t romanit, ku merr fund kreshendoja e saj n vepr pr t'i ln fund tatpjets ose dorzimit para ksaj situate. Kam prshtypjen se shumica e shqiptarve po ta lexojn do t skuqen sepse t gjith jemi n faqet e saj. T zhveshur me vetdijen ton, q e kemi ndyr frikshm n vitet e fundit, thjesht prej mbijetess por edhe dshirs pr t rendur pr at q se meritojm. Dhe, nj prbuzje pa limite sht sot tek militantt, ata q jan

futur n do kapilar t jets son dhe q Kukullat e ngrata e prballin me t keqen. N fakt, t gjith njerzit e ksaj kohe e jo vetm femrat jemi kukulla, q prdoremi nga kushdo...pr t keqen, q ka fituar dhe triumfuar prej kohs ndaj t mirs. sht romani m i mir i Fluturs dhe ku tregon jo vetm pjekurin por karakterin dhe m shum nga t gjitha shqetsimin e saj qytetar. Ndoshta edhe nj shembull pr shum kinse q pretendojn se bjn prpjekje t mdha n proz qoft n form apo n ide. Romani duhet t'u shrbej njerzve, t lexohet prej tyre dhe t ngjall ve emocioneve t kategorive estetike dhe rrugn pr t vrtetn...ose si n kt rast t na kujtoj batakun ku po jetojm t gjith.