Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

Elektrotehniki fakultet Univerzitet u Beogradu

SEMINARSKI RAD

Tema: Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

Student: Markovi Zoran, dipl.el.in.

Mentor: prof. dr. Zoran Radakovi

Beograd, 2003

1/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

SADRAJ
strana 1. UVOD .......................................................................................................................................... 1 1.1. Osnovne definicije i pojmovi ...................................................................................... 1 1.2. Klasifikacija zona opasnosti........................................................................................ 2 1.3. Klasifikacija protiveksplozivno zatienih elektrinih ureaja............................... 3 1.4. Kratak pregled izazivaa eksplozija........................................................................... 4 1.5. KLasifikacija eksplozivnih smjea............................................................................. 5 2. OSNOVNI PRINCIPI PROJEKTOVANJA ELEKTRINIH INSTALACIJA U Ex PROSTORIMA.................................................................................... 6 2.1. Izbor komutaciono-zatitne opreme.......................................................................... 7 2.2. Izbor, proraun i nain voenja kablova.................................................................. 8 2.3. Izbor instalacione energetske opreme i opreme za automatiku............................. 9 2.4. Sistemi zatite od visokih napona dodira................................................................. 12 3. VENTILACIJA OPASNOG PROSTORA............................................................................. 13 3.1. Vrste ventilacije ......................................................................................................... 13 3.2. Upravljanje ventilacijom i povezanost rada elektrinih potroaa i rada ventilacije.......................................................... 14 3.3. Dispozicija instalacione opreme u zavisnosti od karakteristika Ex zone i ventilacije................................................................... 16 4. ZAKLJUAK........................................................................................................................... 18 5. PREGLED JUGOSLOVENSKIH STANDARDA KOJI DETALJNO ODREUJU PROJEKTOVANJE INSTALACIJA ENERGETIKE I AUTOMATIKE U EX PROSTORIMA....................................................................................................................... 19 6. LITERATURA ........................................................................................................................ 22

2/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

1. UVOD

ROJEKTOVANJE instalacija elektrorenergetike i automatike u eksplozivno ugroenim prostorima od projektanta trai znatno vei stepen odgovornosti i odlino poznavanje propisa vezanih za ovu oblast. Razlog je vie nego oigledan, bez obzira to je i proces projektovanja ''klasinih'' instalacija, pogotovo u industrijskim postrojenjima, sloena i zahtijevna ininjerska procedura, sa visokim stepenom odgovornosti. Tekst pred Vama ima za cilj pripliavanje problematike projektovanja kada su u pitanju Ex prostori i to za instalacije energetike do naponskog nivoa 20kV i automatike rada klimatizacionih sistema i sa njima vezanih tehnolokih procesa. U projektovanju i upotrebi ovakvih vrsta instalacija, esto se sree termin ''distribuirana odgovornost'', koji naglaava da odgovornost za pravilan i bezbijedan rad instalacije ne lei samo na pleima projektanta, ve i izvoaa radova, a kasnije i na samom korisniku - putem odravanja i pravilnog korienja u skladu sa preporukama datim u projektu i tehnolokim uslovima. Da bi se izloena materija mogla razumijeti, potrebno je definisati neke osnovne pojmove. U propisima i naunoj literaturi navedene definicije su manje-vie meusobno usklaene, pa se mogu usvojiti kao postulati za dalje prouavanje ove oblasti. Terminologija je u skladu sa odredbama IEC 50/1990 ali i JUS N.S8.XXX propisima. 1.1 Osnovne definicije i pojmovi Protiveksplozivno (PEx) zatieni elektrini ureaj elektrini ureaj konstruisan na takav nain da prilikom svog rada ne izaziva paljenje okolne eksplozivne atmosfere. Tip zatite protiveksplozivno zatienog elektrinog ureaja specifine mjere koje se primjenjuju na elektrinom ureaju kako bi se sprijeilo paljenje okolne eksplozivne atmosfere. Grupa protiveksplozivno zatienog elektrinog ureaja klasifikacija elektrinih ureaja prema eksplozivnoj atmosferi za koju su namijenjeni (mjestu upotrebe): I. Grupa 1 elektrini ureaji za rudnike u kojima se javlja metan II. Grupa 2 - elektrini ureaji za sva ostala mjesta (dakle izuzev onih u grupi 1) u kojima se javlja eksplozivna atmosfera Maksimalna temperatura povrine najvia temperatura koja se postie pri radu ureaja u najnepovoljnijim uslovima, u granicama naznaenih optereenja, na bilo kom dijelu elektrinog ureaja, koja bi mogla da izazove paljenje okolne eksplozivne atmosfere. Temperaturna klasa protiveksplozivno zatienog elektrinog ureaja klasifikacija pomenutih elektrinih ureaja zasnovana na maksimalnoj temperaturi povrine. Temperatura paljenja eksplozivne gasovite atmosfere najnia temperatura zagrijane povrine na kojoj, pri posebnim uslovima, nastaje paljenje stehiometrijske smjee zapaljive materije u obliku gasova, para i vazduha. Temperatura stvaranja zapaljive eksplozivne smjee (temperatura zapaljivosti) najnia temperatura tenosti na kojoj, u odreenim standardizovanim uslovima, ta tenost isparava u koliini koja je dovoljna da obrazuje zapaljivu smjeu pare sa vazduhom. Donja granica eksplozivnosti (DGE) najmanja koncetracija zapaljivog gasa, pare ili magle pri kojoj jo uvijek postoje uslovi za eksploziju ili sagorijevanje. Gornja granica eksplozivnosti (GGE) najvea koncetracija zapaljivog gasa, pare ili magle pri kojoj jo uvijek postoje uslovi za eksploziju ili sagorijevanje. Maksimalni eksperimentalni bezbjedonosni zazor (MEBZ) maksimalni zazor u spoju izmeu dva dijela unutranje komore ispitnog ureaja koji kada se unutranja smjea gasova zapali, u specificiranim uslovima spreava paljenje spoljnje smjee gasova irenjem plamena kroz spoj duine 25mm, za sve koncentracije ispitnih gasova i para u vazduhu.

3/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

Minimalna struja paljenja (MSP) najvea struja koja kod 1000 iskri ne izaziva nijedno paljenje u definisanom strujnom kolu napona 24V DC, induktiviteta 95mH sa standardima definisanim iskritem (iskra je vjetaki izazvana varnica elektrine prirode u iskritu koje je dio pomenutog strujnog kola). Vrijednost MSP iskazuje se kao odnos MSP ispitivanog gasa i MSP za laboratorijski metan. Opasni prostor prostor u kome se moe oekivati pojava eksplozivne gasovite atmosfere u takvoj koliini, koja zahtijeva posebne mjere za izradu, instaliranje i upotrebu elektrinih ureaja. Bezopasni prostor - prostor u kome se ne oekuje pojava eksplozivne gasovite atmosfere u tolikoj koliini, koja zahtijeva posebne mjere za izradu, instaliranje i upotrebu elektrinih ureaja. Prirodna ventilacija kretanje vazduha pod dejstvom vjetra ili temperaturnog gradijenta i njegova zamijena svjeim vazduhom. Opta vijetaka ventilacija kretanje vazduha po cijelom prostoru pod dejstvom vjetakih sredstava (ventilatora) i njegova zamijena svjeim vazduhom Lokalna vjetaka ventilacija - kretanje vazduha u oblasti pojedinog izvora opasnosti ili na lokalnom prostoru pod dejstvom vjetakih sredstava (ventilatora) i njegova zamijena svjeim vazduhom. 1.2 Klasifikacija zona opasnosti

Klasifikacija zona opasnosti se vri prema verovatnoi da eksplozivna smjea postoji. Kriterijum postojanja eksplozivne smjee je da ona egzistira u koncentraciji od 10% DGE (ime se ide na stranu sigurnosti). Zona opasnosti 0 prostor u kome eksplozivna smjea postoji trajno ili se pojavljuje esto ili je njena pojava ne suvie esta ali je trajanje due (vjerovatnoa 10-2<v<1). Zona opasnosti 1 prostor u kome eksplozivna smjea ne postoji trajno ili se ne pojavljuje esto, ali se ipak moe oekivati u normalnim pogonskim situacijama (vjerovatnoa 10-4<v<10-2). Zona opasnosti 2 prostor u kome eksplozivna smjea postoji samo u nenormalnim pogonskim situacijama, dok je vjerovatnoa pojave u normalnim pogonskim uslovima zanemarljiva (ako je i mogua njena pojava, u pitanju je vrlo kratko vrijeme - vjerovatnoa 10-8<v<10-4).

Prije klasifikovanja zone opasnosti, potrebno je utvrditi ili ocijeniti: koliinu isputanja ili intenzitet isputanja zapaljive i eksplozivne materije brzinu isticanja koncentraciju DGE temperaturu paljenja gustinu u odnosu na vazduh prepreke i nihov karakter radni pritisak i temperaturu kretanje vjetra.

Razlog za veliki broj ulaznih podataka koji su potrebni za klasifikaciju, lei u injenici da je i kvalitet i kvantitet eksplozivne zone vrlo zavistan od uslova sredine, izvora smjee, prisustva ventilacije itd.. Time male promjene ovih uslova mogu izazvati bitne promjene u osobinama eksplozivne zone, to opet direktno utie na izbor opreme i nain projektovanje samih instalacija.

4/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

1.3 Klasifikacija protiveksplozivno zatienih elektrinih ureaja Klasifikacija se izvodi prema vrsti i stepenu zatite elektrinog ureaja od uticaja okolne eksplozivne atmosfere:

Nepropaljivo kuite ''d'' (neprodorni oklop) tip ureaja kod koga je kuite u stanju da izdri unutranju eksploziju zapaljive smjee koja je prodrla u unutranjost kuita, bez oteenja i bez izazivanja paljenja spoljnje eksplozivne atmosfere, kroz bilo koje spojeve ili otvore na kuitu (ulazak eksplozivne atmosfere iz okoline u kuite ureaja je uvijek u manjoj ili veoj mjeri mogue. Kod neprodornog oklopa komponenta je napravljena tako da i u sluaju da doe do unutranje eksplozije, ne doe do spoljnje eksplozije. To kod drugih tipova komponenti naprijed navedenih nije sluaj, jer mjere zatite kod drugih tipova prijemnika primarno su zasnovane ili na spreavanje ulaska spoljanje eksplozivne atmosfere u kuite komponente, ili ve ako uu u opasnoj koncentraciji da se zatitnim mjerama te komponente sprijei eksplozija unutar kuita, a ne tite od eksplozije materije koja se nalazi spolja, ako je njen dio uao unutra i ako je dejstvom ureaja izazavana unutranja eksplozija. Naravno, od vrste zone opasnosti zavisi mogunost da spoljanja eksplozivna atmosfera prodre u kuite ureaja. to je vjerovatnoa prisustva eksplozivne atmosfere vea i to je vea koncentracija eksplozivne smjee vea je i opasnost da ona u opasnoj koliini prodre u kuite ureaja (ak ne i linearna)). Punjenje pijeskom ''q'' - tip ureaja kod koga je kuite napunjeno pijeskom ili nekim drugim prakastim materijalom sa specificiranim karakteristikama, tako da je isto u stanju da sprijei da bilo koji elektrini luk ili visoka temperatura nastala u kuitu izazove eksploziju zapaljive spoljnje eksplozivne atmosfere. Potapanje u ulje ''o'' tip ureaja koji je cio ili u pojedinim djelovima potopljen u ulje i to na takav nain da pri pojavi elektrinog luka ili visoke temperature unutar kuita isti nee upaliti eksplozivnu gasovitu atmosferu koja se moe nalaziti iznad ulja ili izvan kuita.

Ureaji sa tipom zatite ''n'' tip ureaja koji ima osobinu da ne varnii u normalnom pogonu i da je hermetiki zatvoren (non-sparking, hermetically-sealed), pri emu je stepen zatite manji od zatite poveana bezbijednost ''e''.

Poveana bezbijednost ''e'' - tip ureaja kod koga se primjenjuju dodatne mjere, tako da isti ima poveanu bezbijednost od mogunosti poveanja temperature i pojave luka ili varnice unutar i na spoljnjim dijelovima ureaja koji u normalnom pogonu ne stvara lukove i varnice. Za ove ureaje definie se i granina temperatura TE i vrijeme tE (temperatura TE je maksimalna dozvoljena temperatura ureaja ili dijela ureaja koja je jednaka nioj od dvije temperature koje su odreene: 1) opasnou paljenja eksplozivne gasovite atmosfere 2) termikom stabilnou upotrebljenih materijala konstrukcije ureaja; vrijeme tE je vrijeme u kom se namotaj motora naizmjenine struje pri direktnom putanju u rad (polasku) zagrije od temperature koju dostie pri nominalnom optereenju i pri maksimalnoj temperaturi okoline do granine temperature.

5/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

Povean pritisak ''p'' (nadpritisak) - tip ureaja kod koga je kuite pod pritiskom u odnosu na spoljanju sredinu (ostvareno pomou zatitnog gasa unutar kuita). Prisustvom zatitnog gasa se spreava prodor spoljanje eksplozivne atmosfere u kuite ureaja.

Elektrini ureaj ''ia'' ureaj sa svojstvenom bezbijednou koji ne moe da izazove paljenje eksplozivne atmosfere u normalnom radu, sa pojavom jednog kvara ili sa bilo kojom kombinacijom dva kvara.

Elektrini ureaj ''ib'' ureaj sa svojstvenom bezbijednou koji ne moe da izazove paljenje eksplozivne atmosfere u normalnom radu, ni u sluaju pojave jednog kvara (u oznaavanju, razlika izmeu ia i ib tipa ureaja je u dodavanju slovne oznake posle grafike oznake). Napomena: kola sa svojstvenom bezbijednou samosigurnost su ona u kojima ni jedna varnica niti termika pojava, izazvane u normalnom radu ili u specificiranim uslovima kvara, nisu u stanju da u propisanim ispitnim uslovima izazovu paljenje datih gasova ili para, zbog niskih energija. Bezbjedonosna (zatitna) barijera naprava kojom se ograniava energetski izlaz iz barijere, dakle ograniava napon i/ili struja do nivoa kada nije mogue izazivanje paljenja. Na taj nain kolo prikljueno na izlaz barijere postaje kolo sa svojstvenom bezbijednou, pri emu se moraju ispuniti uslovi u pogledu preseka i duine strujnog kola i karakteristika prijemnika dati u tehnikim specifikacijama barijere. Inkapsulirani ureaji ''m'' potencijalni uzronici eksplozije u ureaju su potpuno inkapsulirani vrstim materijalom.

Slika 1. Fluoroscentna svjetiljka u Ex izvedbi Slika 2. Energetska sklopka u Exd izvedbi 1.4 Kratak pregled izazivaa eksplozija Izazivai paljenja i eksplozije mogu biti elektrine i neelektrine prirode. U neelektrine spadaju mehanika iskra, otvoreni plamen, zavarivanje itd. Elektrini uzronici paljenja, po pravilu, su opasniji od neelektrinih i oni predstavljaju dejstvo elektriciteta u raznim oblicima. Pri tome se razlikuju elektrini uzronici koji se nalaze unutar elektrinog sistema (mrea sa elektrinim izvorima, potroaima i komandno-signalnim elementima) i uzronici van elektrinog sistema (atmosfersko pranjenje i statiki elektricitet). Elektrini izazivai unutar elektrine mree mogu se podijeliti na one koji se deavaju unutar elektrinih ureaja i na one koji se deavaju u samoj elektrinoj mrei.
6/24

Problematika projektovanja elektroenergetskih instalacija i automatike u Ex prostorima

Da bi se sprijeila eksplozija u sluaju dejstva elektrinih izazivaa unutar ureaja, isti se prave specijalno zatieni, prema prethodno navedenoj klasifikaciji. Da bi se sprijeila eksplozija u sluaju dejstva elektrinih izazivaa unutar elektrine mree, potrebno je pravilno projektovati, izvesti i odravati pomenutu mreu. 1.5 Klasifikacija eksplozivnih smjea Kao eksplozivne smjee koje mogu uzazvati eksploziju razlikujemo: - zapaljive gasove i pare (nastaju direktno kao nusprodukt nekog tehnolokog procesa ili indirektno isparavanjem zapaljivih tenosti) - eksplozivne praine kao smjee vazduha i sitnih estica sa eksplozivnim svojstvima. Prema odredbama JUS N.S8.850, ugroen prostor od smjee praina sa okolnim vazduhom dijelimo na: - zonu vieg stepena zapraenosti zona 11 (prostor u kome se nalazi ili povremeno oekuje zapraenost vea od 20% koncentracije unaprijed odreene donje granice eksplozivnosti (DGE)) - zonu nieg stepena zapraenosti zona 12 (prostor u kome koncentracija praine u atmosferi ne prelazi granicu zone 11, ili se praina pojavljuje samo u nataloenom obliku, a u atmosferi se moe pojaviti samo ako posebnim uticajem doe do mijeanja praine sa atmosferom). Na osnovu gore navedenih termina i definicija, zapaljivi gasovi i pare se mogu razvrstati u odreene grupe i podgrupe. iroka podgrupa kojoj pripadaju svi gasovi i pare osim metana, se moe podijeliti na tri podgrupe, karakterisane parametrima kojima se karakteriu ureaji sa vrstama zatite: prema maksimalnom eksperimentalnom bezbijedonosnom zazoru (MEBZ) za nepropaljivo kuite ''d'' (neprodorni oklop) i prema minimalnoj struji paljenja (MSP) za svojstvenu bezbijednost ''i''. U tabeli 1. data je podjela zapaljivih gasova i para na grupe u zavisnosti od vrijednosti MEBZ ili MSP.
Grupa I II IIA IIB IIC Granice grupe prema MEBZ za rudnike, metan industrijski gasovi i pare >0.9 0.5 do 0.9 <0.5 Granice grupe prema odnosu MSP >0.8 0.45 do 0.8 <0.45

Tablica 1. Podijela zapaljivih gasova i para na grupe Gasovi i pare se takoe razvrstavaju u temperaturne klase (vidi definicije pojmova), kako je to prikazano u tablici 2. Kako se kao maksimalna temperatura okoline uzima vrijednost od 400 C (ako nije drukije definisano), dozvoljene nadtemperature ureaja dobijaju se umanjenjem graninih temperatura za tih 400 C.

7/24

Problematika projektovanja elektroenergetskih instalacija i automatike u Ex prostorima

Temperaturna klasa T1 T2 T3 T4 T5 T6

Temperatura paljenja >450 C 300 C-450 C 200 C-300 C 135 C-200 C 100 C-135 C 85 C-100 C
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Tablica 2. Podijela zapaljivih gasova i para na temperaturne klase Navedene podijele nam omoguuju da se nakon odreivanja tipa Ex zone izabere adekvatna elektroenergetska oprema koja se u istu moe ugraditi bez opasnosti od havarije. Oznaka ureaja (slika 3) u sebi sadri tanu informaciju o: - vrsti i stepenu zatite elektrinog ureaja od uticaja okolne eksplozivne atmosfere - grupi protiveksplozivno zatienog elektrinog ureaja (za gasove i pare i odgovarajuoj podgrupi) - temperaturnoj klasi Pri tome je oigledno da se ureaji iz stroije klase (eksplozivne grupe) mogu koristiti za manje stroge, ali ne i obrnuto!

Slika 3. IEC oznaka ureaja u Ex izvedbi (preuzeto iz IEC standarda) 2. OSNOVNI PRINCIPI PROJEKTOVANJA ELEKTRINIH INSTALACIJA U Ex PROSTORIMA Primarni uslov koji instalacija projektovana za Ex prostor mora zadovoljiti je da ni pod kojim uslovima (bez obzira da li je u pitanju normalni ili havarijski reim rada) ne bude uzronik paljenja eksplozivne atmosfere. To znai da pomenuta instalacija mora zadovoljavati vrlo stroge kriterijume koji su dokazani detaljnim tehnikim proraunima, mora biti izvedena potpuno u skladu sa tehnikim preporukama i propisima i prema istima se mora i odravati. Polaznu osnovu za projekat elektrotehnikih instalacija u Ex prostoru ini Elaborat o zonama opasnosti, ija je izrada obavezna. U njegovu izradu moraju biti ukljueni projektanti svih struka, a pogotovo elektrotehnike i mainske, jer ovi sistemi moraju funkcionisati sinhronizovano i pri tome obezbjeivati neprekidnost tehnolokog procesa i bezbjednost korisnika. Elaborat o Ex zonama mora da, izmeu ostalog, sadri: - detaljan projektni zadatak sa svim potrebnim ulaznim podacima
8/24

Problematika projektovanja elektroenergetskih instalacija i automatike u Ex prostorima

odreivanje vrste materije koja ini eksplozivnu smjeu, kao i definisanje vremena njene pojave i njene koncentracije detaljan proraun rasprostranjenosti i kvaliteta Ex zona u zavisnosti od vrste eksplozivne smjee crtee rasporeda i vrste Ex zona predloge i uputstva za ponaanje osoblja u ugroenim prostorijama, uputstva projektantima mainskih i elektro instalacija radi obezbjeivanja sigurnog rada osoblja i kvalitenog funkcionisanja opreme (sa smjernicama za izbor iste) u ovim prostorima.

Prilikom projektovanja instalacija u Ex sredinama, esto se pravi greka jer se smatra da je dovoljno voditi rauna samo o ureajima koji se smjetaju direktno u opasni prostor i time moraju biti u odgovarajuoj Ex izvedbi. Zadovoljenje ovog uslova predstavlja samo djelimini, ali ne i potpuni nivo zatite od havarije. Potrebno je razmotriti cjelokupan sistem zatite: elektrini izvor mrea ureaj. 2.1. Izbor komutaciono-zatitne opreme Prevashodno se misli na izbor komutaciono-zatitnih elemenata koji se ne nalaze u opasnom prostoru. Drugim rijeima, treba izbjegavati postavljanje razvodnih tabli sa komutacionozatitnom opremom u Ex sredine, jer to trai da pomenuta oprema, ukljuujui i samu razvodnu tablu u kojoj se isti nalaze bude napravljena u odgovarajuoj Ex izvedbi. Pored injenice da se time viestruko poskupljuje instalacija, treba uzeti u obzir da postavljanje razvodne table u Ex prostor podrazumijeva prisustvo ovjeka u istom (ako se eli ukljuenje/iskljuenje nekog elektroenergetskog potroaa), to i bez obzira na Ex izvedbu ureaja predstavlja izvjestan rizik. Samim izborom komutaciono-zatitne opreme mogu se, meutim, smanjiti rizici od pregrijavanja kablova i oteenja elektrinih potroaa koji rade u Ex prostoru (to, ako je neuoeno, prilikom sledeeg ciklusa rada tog potroaa moe izazvati havariju), kao i smanjiti procenat predimenzionisanja kablova (koje je posledica strogih uslova da kabl izdri sva mogua naprezanja koja se mogu javiti prilikom rada, a da se pritom njegova izolacija ne zagrije iznad granice koja moe izazvati paljenje odgovarajue eksplozivne smjee). Prilikom izbora komutaciono-zatitne opreme mora se voditi rauna da se ista upotrebljava samo u granicama njenih nominalnih vrijednosti snage, napona, struje, frekvencije, vrste pogona itd. Takoe, jako je bitno uzeti u obzir ambijentalne uslove ugradnje (nadmorsku visinu i temperaturu) jer promjena istih u odnosu na one navedene u specifikaciji ureaja skoro uvijek podrazumjeva smanjenje efikasnosti ureaja i ne garantuje njegov pravilan rad. Elementi koji se najee koriste kao zatita od preoptereenja i kratkog spoja su prekidai (bilo da su u pitanju motorski zatitni prekidai, glavni (distributivni) prekidai, MCCB (moulded case circuit breaker) ili MCB (miniature circuit breaker)) i osigurai. Pojedini prekidai takoe imaju mogunost zatite od prevelikog napona, to je pored dva prethodno navedena tipa kvara, najei uzrok pregrijevanja izolacije kabla. Preporuuje se upotreba novijih serija ovih prekidaa, od kojih svi, ukljuujui MCB-eve (tzv. instalacione prekidae) imaju mogunost ''rezanja'' struje kratkog spoja, ime se smanjuje njen uticaj na zagrijavanje kabla koji provodi struju kvara. Istu osobinu imaju i visokouinski osigurai, pa je preporuljiva i njihova upotreba. Izborom ovakvih elemenata, pogotovo kada su pitanju prekidai, moe se : - izborom krive prekidanja podesiti vrijeme dijelovanja u sluaju preoptereenja (koje se obino bira krae u odnosu na potroae koji se ne nalaze u opasnom prostoru), a istovremeno, ako je u pitanju motor, sprijeiti njegov ispad prilikom polaska, opet izborom krive prekidanja - smanjiti struju kratkog spoja koju kablovi moraju da izdre i time sprijeiti pregrijevanje njihove izolacije, to bi moglo dovesti do toga da maksimalna temperatura povrine kabla bude vea od temperature paljenja odgovarajue eksplozivne smjee.

9/24

Problematika projektovanja elektroenergetskih instalacija i automatike u Ex prostorima

2.2. Izbor, proraun i nain voenja kablova Sa stanovita upotrebe kablova u Ex prostorima dijelimo ih u dvije grupe: ''obini'' i vatrootporni kablovi. Moe se rei da i jedni i drugi podleu istoj vrsti prorauna kada je u pitanju njihov izbor prema strujnom optereenju, ali je razlika u tome to su vatrootporni kablovi u stanju da izdre uslove posthavarijskog stanja (visoke temperature i poar), pod uslovom da nisu mehaniki razoreni eksplozijom koja je uzronik havarije. Iz gore pomenutih razloga, vatrotporni kablovi koriste se kada je u uslovima izuzetno visoke temperature potrebno ostvariti izolacionu i elektrinu funkcionalnost potreban vremenski period. Osnovni princip zatite prilikom izbora kabla koji e se poloiti itav ili dijelom u Ex prostoru, uz ocijenu vjerovatnoe kvara i injenicu da se u normalnom pogonu kablovi ne zagrijevaju prekomijerno, ne izazivaju iskre i varnice niti elektrini luk, je princip poveana bezbijednost. Imajui to u vidu, potrebno je: - ograniiti zagrijevanje kablova u bilo kom reimu rada - obezbijediti pouzdan nivo izolacije - obezbijediti zatitu od mehanikih i hemijskih uticaja - zatititi ga adekvatno od preoptereenja, kratkog spoja i prenapona. Proraun kablova koji prolaze kroz Ex prostore, bez obzira da li napajaju potroa koji je okruen opasnom atmosferom ili ne, mora zadovoljiti dva seta kriterijuma, tj. mora se ograniiti zagrijavanje kabla u dva karakteristina reima rada: 1. normalan reim rada 2. reim kratkog spoja Normalan reim rada: vri se izbor kabla prema zagrijevanju njegove izolacije u ovom reimu rada uz uslov da maksimalna radna struja kabla dostigne najvie 85% trajno dozvoljene struje kabla, dobijene proraunom prema standardu. Navedeni nain prorauna po principu maksimalne struje se odnosi i na intermitentni rad motora. Maksimalna struja ne mora se odnositi na polazne struje motora, pogotovo u sluaju tekih polazaka, jer bi tada kabl bio izuzetno predimenzionisan za normalan reim rada. U tom sluaju mora se izvriti proraun da bi se dolo do maksimalne temperature kabla prilikom polaska motora i ako je ta temperatura manja od dozvoljene za odgovarajuu temperaturnu klasu, poveanje presijeka nije potrebno. Naime, prema tablici 3., u kojoj su date maksimalne temperature razliitih vrsta izolacije kabla, oigledno je da je najkritiniji sluaj kombinacija mineralne izolacije (sa metalnim platom i kada se kablovi ne dodiruju dozvoljena temperatura 1050C) i eksplozivne materije temperaturne klase T6 (temperatura paljenja 850C), pa smanjenju nivoa zagrijevanja kabla na temperaturu ispod 850C otprilike odgovara maksimalno optereenje kabla od 85% (imajui u vidu da kriva zavisnosti porasta temperature kabla od strujne optereenosti istog nije linearna).
Tip izolacije PVC masa i prirodna guma Umreeni polietilen i etilen propilen Mineralna izolacija sa PVC omota em ili metalnim platom, kada se kablovi dodiruju Mineralna izolacija sa metalnim platom kada se kablovi ne dodiruju Najve a dozvoljena temperatuura na provodniku (0C) 70 90 70 na omota u 105 na izolaciji

Tablica 3. Najvee dozvoljene temperature izolacije kabla Reim kratkog spoja: vri se izbor kabla prema zagrijevanju njegove izolacije u reimu kratkog spoja uz uslov da presijek kabla proraunat prema formuli:
10/24

Problematika projektovanja elektroenergetskih instalacija i automatike u Ex prostorima

S min = k I t t bude manji od onog izabranog prema trajno dozvoljenom strujnom optereenju kabla, dobijenom proraunom prema standardu. (gdje je It - termika struja kratkog spoja na najkritinijem mijestu sa stanovita zagrijavanja kabla - ulasku kabla u Ex zonu (zbog vrlo malih vremena dijelovanja dananjih zatitnih ureaja prilikom kratkih spojeva, duina kabla po pravilu vie utie na priguenje struje kratkog spoja svojom impedansom, nego to poveava vrijeme reagovanja zatitnog ureaja (zbog dueg vremena reakcije istog na manju struju kratkog spoja koja je manja jer je mjesto izbijanja kratkog spoja udaljenije od poetka kabla) jer su ta vremena danas, za struje kratkih spojeva koje su uvijek reda makar nekoliko kA, vrlo kratka (pogotovo ako su u pitanju zatitni ureaji koji imaju elektronske elemente kao okidae) i samim tim, bez obzira na to da li je struja kvara 10 ili 15kA (na primjer), ta se vremena vrlo malo razlikuju), t - vrijeme dijelovanja zatitnog elementa na iskljuenju struje It i k konstanta koja zavisi od temperaturne klase eksplozivne atmosfere) Konstanta k ima vrijednost kao u tablici 4. Najkritiniji sluaj je opet kombinacija mineralne izolacije (sa metalnim platom i kada se kablovi ne dodiruju dozvoljena temperatura 1050C) i temperaturne klase eksplozivne smjee T6 (temperatura paljenja smjee 850C), pa je i konstanta k tada najvea. Meutim, ovdje razlog zato je ova kombinacija najkritinija nije isti kao u sluaju nominalnog reima rada. Naime, poetna temperatura je ona iz tablice 3 svedena na umanjeno strujno optereenje od 85 %, dok je krajnja temperatura definisana temperaturnom klasom, a ima se u trenutku iskljuenja kvara. Porast temperature (razlika izmeu krajnje i poetne temperature) sada je manji to je poetna temperatura vea. S druge strane konstanta k je obrnuto srazmjerna upravo porastu temperature, pa je ista vea to je taj porast manji, to odgovara navedenoj najkritinijoj kombinaciji. Da bi uslovi prorauna u potpunosti vaili, potrebno je da elektrina otpornost Temperaturna klasa Konstanta k provodnika po jedinici duine kabla bude u T1,T2,T3 8.7 granicama propisane, a nikako vea, jer bi u sluaju nominalnog optereenja kabla dolo T4 10.1 do prekoraenja dozvoljene temperature T5 14.3 izolacije, ime bi se pored smanjenja vijeka trajanja kabla izgubila tanost izvedenog T6 19 prorauna i u prvom i u drugom reimu rada (preoptereenje i kratak spoj). Tablica 4. Vrijednost konstante k Potrebno je napomenuti da su navedenim proraunima obuhvaeni svi reimi rada, ukljuujui i preoptereenje kod intermitentnog pogona kod motora. Navedeni uslovi koje proraunati kabl mora da ispuni odnose se na sluaj kada je u pitanju klasian kablovski sistem. Naime, kablovski razvod voen u cijevnom (conduit) sistemu (u Americi) predstavlja za kablove Exd sistem zatite nepropaljivo kuite, ime za isti nije potrebno vriti dodatne proraune izdrljivosti. Napajanje opasnog prostora nadzemnim elektrinim mreama treba izbjegavati, imajui u vidu zabranu voenja ovih vodova iznad rezervoara sa zapaljivom tenou, magacina sa eksplozivima i sigurnosna rastojanja koja se u ostalim sluajevima moraju zadovoljiti. U sluaju da kabl ne zadovoljava gornje uslove, potrebno je poveati njegov presijek sve do granice kada e ih isti zadovoljiti, to se opet mora provjeriti proraunom.
2.3. Izbor instalacione energetske opreme i opreme za automatiku Kao to je ranije napomenuto, za izbor elektrinog ureaja neophodno je utvrditi klasifikaciju mjesta na kom e se taj ureaj ugraditi i zatim vrstu zapaljivog gasa ili smjee eksplozivne praine koja ga okruuje (temperaturnu klasu i eksplozivnu grupu). Pri tom se ponekad, gledajui potronju samog ureaja, moe zakljuiti u kojoj se Ex izvedbi dotini moe izvesti. Na primjer,
11/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

nije mogue imati ureaj u Exia,b izvedbi, a da to bude neki iole vei energetski potroa, jer je kod ovih ureaja princip zatite u ogranienju energije koja se istom doprema i koja je reda veliine mJ. Ureaji koji su na ovaj nain zatieni su razni senzori, davai (mjerni instrumenti) i manji izvrni elementi u polju, tj.oprema za automatiku. Na osnovu klasifikacije zona opasnosti, razlikuje se primjena elektrinih ureaja: 2.3.1. zona opasnosti 0 U ovoj zoni poeljno je izbjegavati ugradnju elektrinih ureaja. Ako se to ne moe izbjei, mogu se koristiti: - Exia ureaji - Exd i Exd (ureaji sa dvostrukom zatitom u seriji kod kojih spoljanji neprodorni oklop ne smije imati ravne raspore - zazore) - Exe i Exd (ista napomena kao u prethodnom sluaju) - Exp i Exp (ureaji sa dvostrukom zatitom u seriji kod kojih Exp mora biti sa automatskim iskljuenjem u sluaju greke, tj. nestanka nadpritiska) - Exe i Exp (ista napomena kao u prethodnom sluaju) - Exd i Exp (ista napomena kao u prethodnom sluaju) - neiskrei ureaji u kuitu ''nepropaljivo kuite'' sa vijanim rasporom manjim od MEBZ (vijani raspor je mjesto gdje se odgovarajue povrine razliitih dijelova nepropaljivog kuita dodiruju i kroz kroz koje je mogue prenoenje unutranje eksplozije na spoljanju ekspozivnu atmosferu, a koji je oblika vijka) - zabranjeno je koristiti utikake naprave i razvodnike. Napomene vezane za upotrebu sigurnosnih (ili tzv. Zener) barijera prilikom napajanja Exia,b ureaja: Exia,b ureaji u stvari predstavljaju elemente koji imaju u sebi kola sa svojstvenom bezbjednou i karaketriu se malom potronjom pri kojoj nominalno funkcioniu. Kao zatitni elementi koji garantuju da energija koja im se doprema nije vea od one koja bi mogla da izazove paljenje eksplozivne smjee, nalaze se Zener barijere (ime su dobile po Zener diodama koje se nalaze u njima i imaju ulogu brzog spreavanje protoka poveane energije prema prijemniku). One se ugrauju u posebnim kuitima, to blie potroau koji se nalazi u Ex prostoru ali van granica Ex prostora i uloga im je u ogranienju napona i struja na izlazu na karakteristikama Ex zone specificirane vrijednosti, bez obzira da li je u pitanju reim normalnog rada ili kratkog spoja. Razlog za to manje rastojanje potoaa u Ex zoni i sigurnosne barijere je akumulisana energija u kablovima koji ih povezuju, koja se javlja kao magnetna energija u induktivnostima kablova. Akumulisana energija u vodovima moe da dovede do poveanja nivoa energije koji se doprema ureaju i time neutralie sigurnosni uticaj barijere. Zato je, bez obzira na njihovu meusobnu

Slika 4. Blok ema izvedbe Zener barijere (preuzeta iz IEC standarda)

12/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

udaljenost, potrebno proraunati uticaj kabla na poveanje energije dopremljene ureaju u odnosu na onu proputenu barijerom. 2.3.2. zona opasnosti 1 U ovoj zoni dozvoljena je upotreba sledeih vrsta zatite: - ureaji koji se ugrauju i u zonu 0 - Exd ureaji - Exia i Exib ureaji - Exm ureaji kuita punjena vrstim materijalima (inkapsulacija) - Exo ureaji - Exp ureaji - Exq ureaji - Exs ureaji specijalna zatita - zabranjeno je u ovoj zoni postavljati razvodne table i postrojenja napona iznad 1kV. 2.3.3. zona opasnosti 2 U ovoj zoni dozvoljena je upotreba sledeih vrsta zatite: - ureaji koji se ugrauju i u zonu 1 - Exp ureaji pod uslovom da postoji signal upozorenja u sluaju pada nadpritiska ispod minimalne propisane vrijednosti - Exn ureaji za zonu 2 - ureaji u normalnoj industrijskoj izvedbi koji u normalnom radu ne iskre, ne varnie i ne zagrijevaju se u mjeri da bi mogli uzrokovati paljenje okolne atmosfere - zabranjeno je u ovoj zoni postavljati razvodne table i postrojenja napona iznad 1kV. 2.3.4. zona 11, 12 opasne praine U ovoj zoni dozvoljena je upotreba ureaja kod kojih su temperature horizontalnih i/ili povina nagnutih prema horizontali za manje od 600: - za 75 0C manje od temperature tinjanja zapaljive praine (tinjavo paljenje je pojava koja ne odgovara niti paljenju u sluaju visoke temperature praine i granine energije (energije pri kojoj moe doi do paljenja) niti paljenju u sluaju velike energije i granine temperature. Pored dovoljne energije i dovoljne temperature, mora biti dovoljna i zapremina prainaste materije koja emituje (koja ima) tu energiju i temperaturu. Temperatura tinjanja je ona temperatura nataloene zapaljive praine pri kojoj temperatura tog sloja naglo pone da raste. U skladu sa gore reenim, ova temperatura je zavisna od debljine nataloene praine). - najvie 2/3 temperature paljenja izraene u 0C uskovitlane praine (prainasta zapaljiva atmosfera) uz uslov da praine nisu podlone tinjanju (praine koje imaju osobinu da ne tinjaju, ve se direktno pale, bez prethodnog tinjanja). U zoni 11 se mogu primjenjivati i ureaji u zatiti IP65 za provodljive i IP64 za neprovodljive praine. U zoni 12 mogu se koristiti ureaji sa zatitom IP54 koji su neiskrei i IP65 koji su iskrei i kada su pitanju provodljive praine. Ako su u zoni 12 u pitanju neprovodljive praine, tada je dozvoljena upotreba svih tipova ureaja u zatiti IP54. Posebna grupa praina su eksplozivne praine i za ureaje koji su njima okrueni vae sledei uslovi: - mora se sprijeiti svako prodiranje praina eksploziva u kuite elektrinog ureaja kod kojih postoji mogunost stvaranja iskre, luka ili nedozvoljene temperature

13/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

temperatura dijelova ureaja do kojih moe da prodre praina eksploziva moe da iznosi najvie 2/3 od temperature paljenja izraene u 0C, odnosno od temperature razlaganja eksploziva sam ureaj mora da bude takve konstrukcije da je potpuno sprijeeno stvaranje elektrostatikih naboja, mehanike iskre ili zagrijavanja kuita ureaja trenjem.
Protection method Flameproof Intrinisic safety ia Intrinisic safety ib Pressurization Increased safety Immersed in oil Filled with powder/sand Encapsulated Apparatus with "n" protection Identification letters d ia ib p e o q m n Permitted in zone 1 or 2 0,1,2 1 or 2 1 or 2 1 or 2 1 or 2 1 or 2 1 or 2 2 Principle Containment Energy limited Energy limited Expels vapors No arcs Arc immersion Arc immersion Hermetic seal No sparking

Tablica 5. Tehnike zatite priznate od IEC-a; napomena: principi zatite ''m'' i ''n'' nisu specificirani u JUS standardima ali jesu u IEC standardima i primjenjuju se u praksi (tabela preuzeta iz IEC standarda) 2.4. Sistemi zatite od visokih napona dodira Prilikom kvara elektrinog ureaja pri kome isti dolazi na odgovarajui napon, tzv. napon dodira, mogue je pored pogubnog dejstva na ovjeka u sluaju dodirivanja ureaja u kvaru, izazvati i paljenje eksplozivne smjee, bilo iskrom izmeu dijelova razliitog potencijala, bilo zagrijavanjem na mjestima veeg podunog otpora strujama kvara. Na osnovu klasifikacije zona opasnosti, moe se napraviti sledea podjela oblasti primjenjivanja sistema zatite u eksplozivnim sredinama: 2.4.1. zona opasnosti 0 dozvoljena je upotreba iskljuivo IT sistema. Ovaj sistem pokazuje znaajne prednosti u odnosu na sisteme sa direktno uzemljenom mreom, a glavne su sledee: mali napon dodira i time manji od napona paljenja i male struje greke i time mogunost dugotrajnog ispravnog rada u sluaju jednostrukog kvara (pri emu se prvi kvar signalizira u cilju njegovog to detektovanja i otklanjanja, a time i spreavanja pojave drugog kvara; za tu namjenu je obavezna upotreba kontrolnika izolacije). Mana ovog sistema zatite je neselektivnost, odnosno nemogunost detekcije strujnog kola u kome je do kvara dolo.

2.4.2. zona opasnosti 1 pored IT sistema dozvoljena je upotreba i TT i TN-S sistema uz uslov da se kvar prekida za vrijeme krae od 0,1s. Pomenuti sistemi se usvajaju kao mogua mjera zatite od napona dodira u zoni opasnosti 1 jer je procjena da je vjerovatnoa pojave opasnog kvara i postojanja eksplozivne atmosfere mala.

Sistem TN-C zabranjen je u svim zonama opasnosti. Naime, zbog eventualne nesimetrije, tj. neravnomjernog optereenja faza, moe se pojaviti struja kroz PEN provodnik, koja na otpornosti ovog provodnika stvara pad napona, koji je opet vei to je zvjezdite mree dalje. Ovaj se napon prenosi na kuita ureaja prikljuenih na PEN provodnik. On nije dovoljno velik da izazove

14/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

posledice po ovijeka u sluaju direktnog dodira kuita, ali stvara dugotrajna potencijalna razlika u opasnim prostorima, to je neprihvatljivo. 2.4.3. zona opasnosti 2 pored gornjih sistema zatite dozvoljena je upotreba i TN-C-S sistema, ali samo ako je razdvajanje PE i N provodnika izvreno van zone opasnosti i ako je izvrena provjera maksimalnog napona koji se moe pojaviti na ureaju u sluaju nesimetrinog optereenja faza. Uz ova dva obavezna uslova, izbjegnute su prethodno navedene loe strane TN-C sistema.

U sluaju TN-C-S sistema postoji stalna opasnost od prekida PEN provodnika, jer se kao posledica toga dobijaju fazni naponi na kuitu. Opasnost se smanjuje ako se kablovi kvalitetno poloe. 3. VENTILACIJA OPASNOG PROSTORA Kako je osnov stvaranja eksplozivne atmosfere mijeanje opasnih estica sa vazduhom, jasno je da ventilacija ima vrlo bitnu ulogu u prevenciji stvaranja eksplozivne smjee. Efikasnom ventilacijom postie se koncentracija eksplozivne materije u vazduhu manja od 10 % DGE, ime se u potpunosti eliminie opasnost od eksplozije. Primjenom ventilacije moe se postii potreban broj izmjena vazduha u jedinici vremena, pri emu je tenja na stvaranju podpritiska u kritinoj prostoriji veom koliinom odsisnog u odnosu na potisni vazduh (time se spreava nekontrolisano irenje eksplozivnih para i praina). Izuzetak su prostorije u farmaciji, koje pored zahtijeva za podpritiskom zbog prisutnosti Ex zone mogu imati i kontradiktoran zahtijev za nadpritiskom jer to trai odgovarajui tehnoloki proces. U sistemu ventilacije eksplozivne atmosfere prostorije ili objekta, koncentracija zapaljivih estica mora biti manja od 50% DGE a temperatura najvie 80% temperature paljenja estica sa najmanjom temperaturom zapaljivosti. 3.1. Vrste ventilacije Podijelu ventilacije moemo obaviti na osnovu dva kriterijuma, prema nainu izvoenja i nainu kontrole.
Broj izmjena vazduha na sat N=5 120 100 80 c (%) 60 40 20 0 0 5 10 15 t (min) 20 25 30 Broj izmjena vazduha na sat N=10

Slika 5. Zavisnost koncentracije eksplozivne materije u vazduhu u odnosu na maksimalnu (poetnu) koncentraciju od duine i intenziteta trajanja ventilacije
15/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

Prema nainu izvoenja ventilaciju dijelimo na prirodnu i vjetaku (pojmovi su objanjeni u taki 1.1). Vjetaka ventilacija se dijeli na optu i lokalnu, pri emu opta podrazumijeva kretanje vazduha i njegovu zamijenu svjeim pomou ventilatorima na itavom prostoru, dok je lokalna ona koja obavlja istu funkciju na isti nain, ali ograniena na pojedinani izvor isputanja ili usko podruje. Prema nainu kontrole, ventilaciju dijelimo na nadgledanu i kontrolisanu. Nadgledana ventilacija je ona za koju se kae da ima kontaktorsku kontrolu i time nema pravih kontrolnih elemenata. To praktino znai da mi nemamo tanu informaciju o stanju protoka u mainskom kanalu (tj. statusu ventilacije) i time adekvatnu blokadu rada odgovarajuih elektrinih potroaa, a emisija opasnih materija moe jo uvijek biti prisutna. Reperni element o statusu ventilacije je kontaktor za ukljuenje/iskljuenje odgovarajueg ventilatora, koji opet predstavlja izvrni element ije nam stanje govori samo o tome da je naredba upuena ali ne i izvrena. Kontrolisana ventilacija pak, ima kontrolne ureaje koji daju uslov za odvijanje tehnolokog procesa koji generie eksplozivne materije preko uslova dovoenja napona tim ili susjednim tehnolokim potroaima (onim koji nisu generatori eksplozivne materije, ali se mogu nalaziti u Ex zoni koju je stvorio njemu susjedni tehnoloki potroa). Kontrolni ureaji po svojoj prirodi imaju tanu informaciju o statusu ventilacije. Oni mogu biti mjerai protoka (diferencijalnog pritiska), flow switch-evi (mehanike klapne koje direktno govore o postojanju protoka u mainskom kanalu), diferencijalni presostati na motorima ventilatora itd. Nestanak ventilacije (koji se ne mora desiti samo zbog iskljuenja motora ventilatora) prouzrokuje automatsko iskljuenje procesa i ukidanje napona odgovarajuim elektro ureajima. Razlika u odnosu na nadgledanu ventilaciju je u tome to je naredba za prestanak napajanja pojedinih grupa elektrinih potroaa dola na osnovu stvarnog prekida toka vazduha, u odnosu na sluaj kada naredba dolazi na osnovu iskljuenja ventilatora (nadgledana ventilacija) to nije jedini uzrok zbog koga moe prestati ventilacija.

Slika 6. Termostati u Ex izvedbi za kontrolu temeparture u ventilacionom kanalu Komparativnim pregledom osobina nadgledane i kontrolisane ventilacije, jasno je da nadgledana ventilacija nije dovoljno pouzdana, te zbog toga malo utie na smanjenje opasnosti jer ne smanjuje vjerovatnou pojave Ex zone ispod dozvoljene. 3.2. Upravljanje ventilacijom i povezanost rada elektrinih potroaa i rada ventilacije Prilikom izrade elaborata o zonama opasnosti odreuje se dispozicija i tip Ex zone kada radi ventilacija, ime se uslovljava dispozicija i tip elektrinih potroaa koji se u njoj postavljaju. Ti potroai moraju biti u odgovarajuoj Ex izvedbi, dok potroai koji se ne nalaze u Ex zoni kada radi ventilacija ne moraju. Za ove poslednje predviena je, meutim, blokada rada u sluaju kada ventilacija ne radi, i to ukidanjem napona napajanja. Razlog za ovo lei u injenici da po prestanku ventilacije prvobitno odreena zona opasnosti moe vrlo lako da se proiri i na one dijelove prostorije u kojima se nalaze potroai koji nisu u Ex izvedbi, ime bi oni, ako ostanu pod naponom, mogli izazvati paljenje eskplozivne atmosfere. tavie, u sluaju prestanka ventilacije preporuuje se blokada dovoenja pod napon i onih potroaa koji su u Ex izvedbi, jer je teko procijeniti da li je prestankom ventilacije Ex zona promjenila svoj kvalitet (tip) i prela npr. iz zone 2 u zonu 1, ime odgovarajua Ex izvedba ureaja vie ne mora biti zadovoljavajua.
16/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

Kako je est sluaj da se tehnoloki proces koji generie eksplozivnu materiju odvija u popodnevnim i nonim asovima (kada radi osvijetljenje) i da istovremeno imamo zahtijev iz Elaborata o zonama opasnosti da se u sluaju nestanka ventilacije isto iskljui, postavlja se pitanje kako e zateena slubena lica bezbijedno izai iz Ex prostorije. Zato je potrebno ili vremenski zategnuti iskljuivanje svijetla u sluaju nestanka ventilacije ili ostaviti pod naponom onoliko svjetiljki koliko je potrebno za izlazak iz prostorije ili hitne intervencije. Pri tome, za svjetiljke koje ostaju ukljuene se mora vrlo paljivo odrediti stepen zatite tj. Ex izvedba. Rad sistema za ventilaciju moemo vremenski podijeliti u nekoliko segmenata: predventilacija, sa predukljuenjem odsisnog u odnosu na potisni ventilator radni reim ventilacije postventilacija planiran prekid rada ventilacije (po zavretku trajanja tehnolokog procesa generatora Ex atmosfere) neplanirani prekidi rada ventilacije (u toku trajanja tehnolokog procesa generatora Ex atmosfere)

Slika 7. Motorno zatitni prekida (za pokretanje ventilatora) u Ex izvedbi sa mijernim instrumentom ampermetrom Bez obzira da li je u pitanju nadgledana ili kontrolisana ventilacija, potrebno je izvriti predventilaciju Ex prostora prije dovoenja napona napajanja potroaima u njoj, ak prema onome malo prije reeno, ne vodei rauna da li je potroa u Ex izvedbi ili ne. Predventilacija je obavezna u trajanju dovoljnom za minimum 5 izmjena vazduha u prostoriji. Ovim se svi zaostaci Ex atmosfere koji su zateeni u prostoriji izbace iz iste i obezbijedi bezbjedan start elektrinih potroaa. Poeljno je par minuta prije ukljuenja potisnog ventilatora ukljuiti odsisni ventilator (vremensko zatezanje zavisi od kapaciteta odsisnog ventilatora da se ne bi stvorio prevelik podpritisak i niska temperatura u prostoriji), kako bi se Ex koncentrat odsisao prije nego li se raspri potisnim ventilatorom. Ako su u pitanju lako zapaljive materije i njihovo intenzivno generisanje, poeljno je prilikom planiranog zaustavljanja tehnolokog procesa ostaviti ventilaciju da radi jo neko vrijeme (bez obzira to ponovnom ukljuenju tehnolokog procesa mora predhoditi predventilacija), da bi se ovom ''postventilacijom'' eliminisao prodor Ex atmosfere u druge dijelove objekta mainskim kanalima ili upljinama izmeu prostorija. Postventilaciju je mogue izbjei ako se nakon planiranog iskljuenja ventilacije, tehnolokim uslovima ogranii izvor Ex sredine od daljnjeg isparavanja (curenja) u koliinama koje su dovoljne za postizanje koncentracije od 10% DGE.

17/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

U sluaju neplaniranog nestanka ventilacije, svim potroaima bi trebali ukinuti napon, mada se u dogovoru sa projektantom za izradu Ex elaborata moe usvojiti da im se napon ne ukida ako je prekid ventilacije bio kratkotrajan (par desetina sekundi, to opet zavisi od tipa i rasprostranjenosti Ex zone) ili da im se napon ukine ali se ne predvia predventilacija prostorije kao preduslov za ponovno ukljuenje potroaa, opet uz isti uslov da je prekid ventilacije bio kratkotrajan. U sluaju ako ne radi ventilacija, (bez obzira da li je u pitanju planirani ili neplanirani prekid) i samim tim i proces koji stvara eksplozivnu atmosferu, potrebno je imati blokadni element koji ukida vezu trenutno ugaenog klimatizacionog sistema koji ventilira kritinu prostoriju i ostatka klimatizacionog sistema itavog objekta, ime se eliminie eventualni prenos onoga to je ostalo od eksplozivne atmosfere preko mainskih kanala u kritine dijelove ventilacionog sistema ili ak u druge prostorije. Takav element je tzv. diht klapna, koja se izrauje ili na mehanikom ili na elektrinom principu (ima sopstveni motorni pogon). Kao dodatna mjera sigurnosti, signal sa diferencijalnog presostata motora ventilatora se odvodi direktno u kolo iskljuenja motora ventilatora (dakle ima i izvrnu a ne samo alarmnu funkciju), ali samo kada su u pitanju ventilatori koji ventiliraju iz/u Ex sredine. Takoe je poeljno reagovati na preveliko zaprljanje filtera iskljuenjem ureaja koji emituju znaajnu toplotnu energiju (npr. izmjenjivai toplote). U savremenim objektima, posao nadzora i upravljanja cjelokupnim sistemom ventilacije i klimatizacije (ukljuujui i segment elektromotornog pogona i segment automatike rada termotehnikih potroaa), pa i dijelovima elektroenergetskog sistema objekta (distribucija elektrine energije, osvijetljenje) se preputa mikroprocesorkim regulatorima, koji software-ski, koristei prednosti direktne digitalne regulacije zamjenjuju relejni princip kontrole i upravljanja.

Slika 8. Mikroprocesorski regulator u Exia izvedbi za nadzor i upravljanje klimatizacionog sistema zaduenog za ventilaciju Ex prostora Meutim, kao i u sluaju poara kao havarijskog stanja, nije dozvoljena samo software-ska obrada signala blokade i vremenskog zatezanja pojedinih sistema (elektrinih potroaa) u Ex prostorima, ve se sve mora odraditi hardware-ski (tj. relejno). Ovo je sadrano u naim protivpoarnim i protiveksplozionim propisima, a posledica je nepovijerenja u mikroprocesorsku programibilnu tehniku, odnosno uvjerenja da su reenja sa relejnom logikom sigurnija. Software-ska blokada je poeljna ali samo kao redundantna onoj obaveznoj hardware-skoj. 3.3. Dispozicija instalacione opreme u zavisnosti od karakteristika Ex zone i ventilacije Karakteristike Ex zone predstavljaju vrstu eksplozivnog gasa ili praine a time i temperaturnu klasu i grupu, s tim da se iz podatka o vrsti eksplozivne supstance izvlai i njena specifina teina. Ovo je jako bitno da bi se procijenilo u kom se dijelu prostorije, gledano visinski, nalazi najvea koncentracija eksplozivne atmosfere. Znajui ovaj podatak i znajui gdje se tano nalazi fiziki izvor Ex gasa, pare ili praine, utvruje se dispozicija potisnih i odsisnih reetki za cirkulaciju vazduha, elektrinih svjetiljki, sklopki za svijetlo, razvodnih kutija, trasa kablova i eventualno nekih elektrinih potroaa koji su ukljueni u tehnoloki proces a ne predstavljaju izvor Ex atmosfere.

18/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

Rastojanje izmeu otvora za izbacivanje vazduha sa prisustvom eksplozivne materije i otvora za usis svjeeg vazduha za sisteme klimatizacije mora da bude takvo da se onemogui povratak izbaenih opasnih estica nazad u objekat. Ovo rastojanje ne smije biti manje od 15m po horizontali i 6m po vertikali. Oko otvora za izbacivanje eksplozivne smjee i vazduha ne smije da se nalazi nikakav izvor paljenja u krugu prenika 50 puta prenika tog otvora za odsis. Povezivanja klimatizacionih kanala koji slue za lokalni odsis i glavnih klimatizacionih kanala (koji mogu biti fiziki povezani iako elementi u njima ne moraju biti funkcionalno u vezi), u sluaju kada se jednim od njih ventilira ugroeni prostor a drugim ne, ili kada se i lokalnim odsisom i glavnim kanalom ventilira ugroeni prostor ali razliitih karakteristika (tj. razliitih zona opasnosti), nije dozvoljeno. Izbor ventilatora za prinudnu ventilaciju esto je predmet dogovora projektanata i mainskih i elektro instalacija, i to kako njegovog tipa, tako i njegove dispozicije. Kada se isti upotrebljavaju u eksplozivnim prostorima ne smiju biti uzronici paljenja pregrijevanjem, elektrinim i mehanikim uzrocima. Upotreba ventilatora u zoni opasnosti 0 se izbjegava, a ako je to neizbjeno, ventilator mora da ima odgovarajui atest. Strujno kolo ventilatora bi trebalo da ima dobru i brzu zatitu u vidu motorsko-zatitnog prekidaa novije generacije, sa tipom koordinacije 2. Za projektanta elektrinih instalacija posebno je bitan dispozicioni odnos zavretaka mainskih kanala sa ogovarajuim reetkama i svjetiljki i sklopki za svijetlo. Ako bi se kojim sluajem desilo da glavna struja vazduha kojom se ventilira kritina prostorija (i koja samim tim sadri dovoljno opasnu koncentraciju Ex estica) prelazi preko pomenutih elektrinih elemenata instalacije, a da oni nisu predvieni u Ex izvedbi, direktno se ugroava sigurnost same instalacije i njenog korisnika. Naime, projektant koji izrauje elaborat o Ex zonama odreuje dispoziciju i tip Ex zone kada radi ventilacija pa se moe desiti da svjetiljke i sklopke za svijetlo ne zalaze u elaboratom odreene zone i time ne moraju biti u Ex izvedbi. Meutim, projektant mainskih instalacija moe, uled nedovoljne koodinacije izmeu projekata, postaviti usisno/odsisna mjesta (reetke) tako da se desi sluaj opisan gore. Ovo je jo jedan pokazatelj da su Elaborat o zonama opasnosti sa jedne strane i projekat elektrinih i mainskih instalacija sa druge strane uzrono posljedino povezani i da se ni prilikom izrade ni prilikom analize ne mogu posmatrati kao odvojene cijeline.

19/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

Slika 9. Primjer projektvanja instalacija automatike u opasnom prostoru. Na slici je prikazan mikroprocesorski regulator za upravljanje opremom u polju; senzori temperature su u Exia izvedbi i alju strujni signal o temperaturi preko Zener barijere Legenda (prema slici): U2 (tip RDT 100 F002) automatski regulator (X1,2 senzorski ulazi, Y1,2 regulacioni izlazi) RN221 Zener barijera V21,11 (tip TST111) senzori temperature sa strujnim izlazom 4...20mA V2-6 (tip AVR32 W32 F001) regulacioni ventil V2-12 (tip EXV-824-Y) regulacioni ventil u Ex izvedbi Napomena: sva oprema je proizvodnje firme SAUTER vajcarska. 4. ZAKLJUAK Eksplozije su esti uzronici poara, havarija u tehnolokom procesu i obimnih materijalnih teta kao i gubitka ljudskih ivota. Zato je potrebno pokloniti veliku panju izradi projekata, pogotovo onih za energetiku i automatiku, jer elementi koji su njima predvieni po prirodi svoje funkcije i konstrukcije predstavljaju mogue izazivae eksplozija. Sam proces projektovanja instalacija
20/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

energetike i automatike treba da bude maksimalno koordinisan sa izradom i primjenom Elaborata o zonama opasnosti i izradom mainskog projekta, treba da sadri detaljna uputstva o vrsti i tipu izabrane opreme, nainu njene ugradnje, kao i spisak tehnolokih mjera koji treba da svede rizik korienja prostorija sa Ex atmosferom na minimum. Kao odgovornost izvoaa radova namee se ispravno izvoenje instalacije, a kao odgovornost korisnika njeno pravilno korienje i odravanje.

5. PREGLED JUGOSLOVENSKIH STANDARDA KOJI DETALJNO ODREUJU PROJEKTOVANJE INSTALACIJA ENERGETIKE I AUTOMATIKE U EX PROSTORIMA JUS Z.C0.005 1979 Zatita od poara i eksplozija Klasifikacija materija i robe prema ponaanju u poaru (classification of materials and goods depending on their behavior in a fire) JUS Z.C0.007 1978 Zatita od poara - Klasifikacija zapaljivih tenosti prema temperaturi paljenja i temperaturi kljuanja (classification of the flammable and combustible liquids according to the flash and the boiling point) JUS Z.C0.010 1979 Karakteristike opasnih zapaljivih gasova, tenosti i isparljivih vrstih supstanci (combustible, reactive and health hazard materials) JUS Z.C0.012 1979 Zatita od poara i eksplozija Utvrivanje kategorija i stepena opasnosti od materija pri poaru (categories and grades identification of the fire hazards of materials) JUS ISO 6184-1 1994 Sistemi za zatitu od eksplozije - Deo 1: Odreivanje indeksa eksplozije zapaljive praine u vazduhu (Identian sa ISO 6184-1:1985) (explosion protection systems - part 1: determination of explosion indices of combustible dusts in air) JUS ISO 6184-2 1994 Sistemi za zatitu od eksplozije - Deo 2: Odreivanje indeksa eksplozije zapaljivih gasova u vazduhu (Identian sa ISO 6184-2:1985) (explosion protection systems - part 2: determination of explosion indices of combustible gases in air) JUS ISO 6184-3 1994 Sistemi za zatitu poara od eksplozije Deo 3: Odreivanje indeksa eksplozije meavina gorivo/vazduh, osim meavina praina/vazduh i gas/vazduh (Identian sa ISO 6184-3:1985) (explosion protection systems - part 3: determination of explosion indices of fuel/air mixtures other than dust/air and gas/air mixtures) JUS ISO 6184-4 1994 Sistemi za zatitu od eksplozije - Deo 4: Odreivanje efikasnosti sistema za priguivanje eksplozija (Identian sa ISO 6184-4:1985) (explosion protection systems - part 4: determination of efficiency of explosion suppression systems) JUS N.S8.001 1990 Protiveksplozijska zatita - Elektrini ureaji i instalacije namenjeni za rad u eksplozivnoj atmosferi (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - electrical equipment and installations for use in explosive atmospheres) JUS IEC 79-15 1997 Elektrini ureaji za eksplozivnu gasovitu atmosferu - Deo 15: Elektrini ureaji sa tipom zatite n (Identian sa IEC 79-15:1987) (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - part 15: electrical apparatus with type of protection n) JUS IEC 79-17 1995 Elektrini ureaji za eksplozivnu gasovitu atmosferu - Deo 17: Preporuke za pregled i odravanje elektrinih instalacija u opasnim prostorima (osim u rudnicima) (Identian sa IEC 79-17:1990) (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - part 17: recommendations for inspection and maintenance of electrical installations in hazardous areas (other than mines)) JUS IEC 79-19 1995 Elektrini ureaji za eksplozivnu gasovitu atmosferu - Deo 19: Popravka i remont ureaja koji se koriste u eksplozivnoj atmosferi (osim za rudnike i izradu eksploziva) (Identian sa IEC 79-19:1993) (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - part 19: repair and overhaul for apparatus used in explosive atmospheres (other than mines or explosive)) JUS N.S8.003 1981 Protiveksplozijska zatita - Klasifikacija eksplozivnih gasova i para (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - classification of flammable gases or vapors)

21/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

JUS N.S8.006 1987 Protiveksplozijska zatita - Zone opasnosti prostora ugroenih eksplozivima (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - classification of hazardous areas with explosives) JUS N.S8.007 1991 Protiveksplozijska zatita - Zone opasnosti prostora ugroenih eksplozivnim smeama gasova i para (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - classification of hazardous areas with explosive atmospheres) JUS N.S8.007/1 1992 Protiveksplozijska zatita - Zone opasnosti prostora ugroenih eksplozivnim smeama gasova i para Izmene (electrical apparatus for explosive gas atmospheres classification of hazardous areas with explosive atmospheres amendments) JUS N.S8.008 1982 Protiveksplozijska zatita - Klasifikacija prostora ugroenih eksplozivnom prainom (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - classification of areas endangered by explosible dust mixtures) JUS N.S8.010 1987 Protiveksplozijska zatita - Elektrini ureaji u prostorima ugroenim eksplozivima (electrical apparatus for explosive gas atmosphere - electrical equipment for use in areas with explosives) JUS N.S8.011 1991 Protiveksplozijska zatita - Opti zahtevi za konstrukciju protiveksplozijski zatienih elektrinih ureaja namenjenih za upotrebu u prostorima ugroenim od eksplozivne atmosfere (electrical apparatus for potentially explosive gas atmospheres - general requirements for construction of electrical apparatus for use in explosive atmospheres) JUS N.S8.020 1972 Merenje temperature paljenja plinova i para (ignition temperature measuring of gas and vapour) JUS N.S8.030 1977 Protiveksplozijska zatita - Aparat za odreivanje maksimalnog eksperimentalnog sigurnosnog raspora (test apparatus for ascertainment of maximum experimental safe gap) JUS N.S8.031 1977 Protiveksplozijska zatita - Metoda za odreivanje maksimalnog eksperimentalnog sigurnosnog raspora (method of test ascertainment of maximum experimental safe gap) JUS N.S8.040 1972 Aparat za ispitivanje samosigurnih strujnih kola (spark test apparatus for intrinsically safe circuits) JUS N.S8.041 1981 Protiveksplozijska zatita - Odreivanje minimalne struje paljenja (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - minimal ignition current) JUS N.S8.051 1991 Protiveksplozijska zatita - Ispitivanje izolacionih materijala (electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - testing of insulating material) JUS N.S8.052 1991 Protiveksplozijska zatita - Klasifikacija izolacionih materijala (electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - classification of insulating material) JUS N.S8.090 1982 Protiveksplozijska zatita - Zahtevi za elektrine instalacije i ureaje u prostorima ugroenim od eksplozivne atmosfere (izuzev rudnika) (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - requirements for electrical installations and equipment for use in explosive atmospheres (other than mines)) JUS N.S8.101 1990 Protiveksplozijska zatita - Neprodorni oklop - Opti tehniki uslovi (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - flameproof enclosure general requirements) JUS N.S8.121 1990 Protiveksplozijska zatita - Neprodorni oklop Ispitivanja (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - flameproof enclosure tests) JUS N.S8.123 1990 Protiveksplozijska zatita - Neprodorni oklop - Ispitivanje kuita sa odunim otvorima (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - flameproof enclosure testing of enclosures with went openings) 29.260.20 JUS N.S8.201 1987 Protiveksplozijska zatita - Vrsta zatite "poveana sigurnost" Opti tehniki uslovi (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - type of protection "increased safety" - general requirements) JUS N.S8.202 1987 Protiveksplozijska zatita Telekomunikacioni ureaji i sastavni delovi za elektroniku i vrstu zatite "poveana sigurnost" (electrical apparatus for explosive gas atmospheres

22/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

- telecommunication devices and components for electronics for type of protection "increased safety") JUS N.S8.203 1990 Protiveksplozijska zatita - Akumulatori za vrstu zatite "poveana sigurnost" - Opti tehnii uslovi (electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - accumulators increased safety - general technical conditions) JUS N.S8.221 1987 Protiveksplozijska zatita - Vrsta zatite "poveana sigurnost" Ispitivanja (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - type of protection "increased safety" testing) JUS N.S8.223 1990 Protiveksplozijska zatita - Akumulatori za vrstu zatite "poveana sigurnost" Ispitivanja (electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - accumulators - increased safety tests) JUS N.S8.241 1987 Protiveksplozijska zatita - Postupci za kontrolu temperature motora sa kaveznim rotorom (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - methods of control of the temperature of cage rotor motors) JUS N.S8.242 1987 Protiveksplozijska zatita - Dopunsko ispitivanje motora sa kaveznim rotorom (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - additional testing of cage rotor motors) JUS N.S8.244 1987 Protiveksplozijska zatita - Posebni uslovi za motore u "poveanoj sigurnosti" (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - special requirements for motors in type of protection "e") JUS N.S8.301 1991 Protiveksplozijska zatita - Samosigurnost (electrical apparatus for potentially explosive gas atmospheres - intrinsic safety "i") JUS N.S8.302 1987 Protiveksplozijska zatita Kategorizirana strujna kola (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - categorized current circuit) JUS N.S8.321 1991 Protiveksplozijska zatita - Ispitivanje samosigurnosnih i pridruenih ureaja (electrical apparatus for potentially explosive gas atmospheres - test of intrinsically safe and associated apparatus) JUS N.S8.401 1981 Protiveksplozijska zatita - Punjenje vrstim materijalima (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - solid insulation filled apparatus) JUS N.S8.421 1981 Protiveksplozijska zatita - Ispitivanje elektrinih ureaja zatienih vrstim materijalima (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - testing procedure for solid insulation-filled apparatus) JUS N.S8.501 1981 Protiveksplozijska zatita - Uranjanje u tenost (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - oil-immersed apparatus) JUS N.S8.521 1981 Protiveksplozijska zatita - Ispitivanje elektrinih ureaja koji su zatieni uranjanjem u tenost (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - testing procedure for oil-immersed apparatus) JUS N.S8.601 1990 Protiveksplozijska zatita - Natpritisak (electrical apparatus for potentially atmosphere - pressurized apparatus "p") JUS N.S8.602 1991 Protiveksplozijska zatita - Natpritisak - Elektrini ureaji koji sadre unutranji izvor zapaljivog gasa ili pare (electrical apparatus for potentially explosive gas atmospheres - pressurised apparatus "p") JUS N.S8.610 1987 Protiveksplozijska zatita - Tehniki zahtevi za izradu i ispitivanje prostorija i zgrada u zatiti "natpritisak" (electrical apparatus foe explosive gas atmospheres - construction and use of rooms or buildings protected by pressurization) JUS N.S8.611 1991 Protiveskplozijska zatita - Prisilna ventilacija za zatitu analizatorskih kukica (electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - artificial ventilation for the protection of analyser(s) houses) JUS N.S8.621 1990 Protiveksplozijska zatita - Ispitivanje elektrinih ureaja u zatiti natpritiskom (electrical apparatus for potentially explosive atmosphere - test procedures for pressurized enclosures) JUS N.S8.701 1981 Protiveksplozijska zatita - Punjenje peskom (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - sand-filled apparatus)
23/24

Problematika projektovanja instalacija elektroenergetike i automatike u Ex prostorima

JUS N.S8.721 1981 Protiveksplozijska zatita - Ispitivanje elektrinih ureaja koji su zatieni punjenjem peskom (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - testing procedure for sand-filled apparatus) JUS N.S8.741 1977 Protiveksplozijska zatita - Odreivanje minimalne zatitne visine (determination of minimum safe height) JUS N.S8.742 1977 Protiveksplozijska zatita - Konstrukcija i upotreba metalnog zaslona (construction and use of a screen) JUS N.S8.850 1982 Protiveksplozijska zatita - Elektrini ureaji u prostorima ugroenim zapaljivom prainom - Opti tehniki uslovi (electrical apparatus for explosive gas atmospheres electrical apparatus for explosive dust atmospheres - general requirements) JUS N.S8.901 1991 Protiveksplozijska zatita - Posebni zahtevi za ventilatore u prostorima ugroenim eksplozivnom atmosferom (electrical apparatus for potentially explosive gas atmospheres - specific requirements for ventilators in explosive gas atmospheres) JUS N.S8.910 1991 Protiveksplozijska zatita - Naglavne rudarske svetiljke (electrical apparatus or potentially explosive atmospheres - caplamps for mines susceptible to firedamp) JUS N.S8.911 1982 Protiveksplozijska zatita - Ispitivanje maina za paljenje mina (electrical apparatus for explosive gas atmospheres - testing of blasting machines) JUS N.S8.920 1991 Protiveksplozijska zatita - Runi elektrostatiki pitolji i pomoni ureaji (electrical apparatus for potentially explosive gas atmospheres - electrostatic hand - held spraying equipment) JUS N.S8.921 1991 Protiveksplozijska zatita - Instalisanje i upotreba runih elektrostatikih pitolja i pridruenih ureaja (electrical apparatus for potentially explosive gas atmospheres requirements for the selection, installation and use of electrostatic spray equipment for flammable materials). 6. LITERATURA [1] R.Jovanov. Protiveksploziona zatita, Institut za nuklearne nauke ''Vina'', Beograd, 1996. [2] Grupacija standarda JUS N.S8.XXX. [3] Standard IEC 79-10, decembar 1995. [4] Kataloka dokumentacija raznih proizvoaa opreme u Ex izvedbi.

24/24