Stud - Alb-4-13 10 2011

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE - SHKUP
STUDIME ALBANOLOGJIKE
Shkup, 2011
Kryeredaktor Dr. Qemal Murati Redaksia Dr. Qemal Murati Dr. Bukurije Mustafa Dr. Izaim Murtezani Dr. Naim Halimi Mr. Besnik Emini Sekretar i redaksis Mr. Besnik Emini
Adresa e redaksis: Instituti i Trashgimis Shpirtrore e Kulturore t Shqiptarve Kutia Postare nr. 171 1000, Shkup Republika e Maqedonis Adresa elektronike: studimealbanologjike@yahoo.com
CIP Katalogimi n botim Biblioteka Kombtare dhe Universitare Shn Klimenti i Ohrit - Shkup STUDIME albanologjike / Instituti i Trashgimis Shpirtrore e Kulturore t Shqiptarve ; [ kryeredaktor Ramiz Abdyli ]. - 1 (2009)- . - Shkup : Instituti i Trashgimis Shpirtrore e Kulturore t Shqiptarve, 2009-. 24 ISSN 1857-6958 UDK 930.85 COBISS.MK-ID 82595850
Gjuhsi
QEMAL MURATI
SHQIPJA DHE MAQEDOARUMANISHTJA NGA ASPEKTI I KONTAKTEVE MIDIS TYRE

Abstrakt. Ky punim studimor synon t jap nj pamje m trsore mbi gjendjen dhe lidhjet q ekzistojn midis shqipes dhe arumanishtes n rajonin e Maqedonis, vshtruar n rrafshin leksikor, fonetik, morfologjik, idiomatik, onomastik etj. Punimi mbshtetet n burime t ndryshme dialektologjike, leksikografike, folklorike dhe toponomastike, t cilat sjellin informacione me interes n kt fush studimore. Arumunt - nj popullsi e romanizuar q jeton n Gadishullin e Ballkanit, e cila flet nj gjuh q i prket grupit lindor t latinishtes, sot n Ballkan jan rreth 1 milion, t njohur edhe si vlleh, ramr, cincar, crnovun, karagun (kucovlleh), farshriot (arvanjitovlleh), ii (Vlahovi 1984, 87). Emrin arumun atyre ua dha studiuesi gjerman Gustav Weigand, i cili u mor n fund t shekullit 19-t me gjuhn dhe mnyrn e jetess s tyre, pr shkak t nj tipari fundamental t arumanishtes s jugut t shtess s nj a-je n fillim t fjalve si amre (mare det), armn (roman), arob (rrob, fustan), Avardarul (Vardari), etj. Pr sa i prket origjins s vjetr t arumunve, vllehve, apo obanve, sht e qart se ata kan qen nj popullsi lvizse (nomade) me bagtin, m s shumti n malet e Pindit, e q m pas jan vendosur n vende t ndryshme n Shqipri, Maqedoni, Rumani, Greqi, e deri Kroaci. Ka teori se jan trakoilir, rumun, apo se jan polak t ngulitur nga koha e kryqzatave apo t tjera teza t shumta. Ky grup etnik, q jeton n Shqipri, Maqedoni dhe Greqi, i cili e prdor kt gjuh arkaike ende sot n jetn e prditshme, por e ka n prgjithsi t vshtir t ruaj identitetin e vet, ka pasur kontakte e simbioz shekullore edhe me shqiptart, me t cilt ka marr e ka dhn edhe n lmin e gjuhs.
INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP
N fushn e kontakteve t tyre, posarisht t vrullshme dhe intensive kan qen kontaktet gjuhsore shqiptaro-arumune, ku njerzit e ktyre dy etniteteve duke jetuar s bashku, kan msuar dhe kan folur gjuht e njritjetrit, e pasojisht kan huazuar dhe elemente t shumta n gjuht respektive dhe kan asimiluar njri-tjetrin. Pr sa i prket elementeve t shqipes n arumanishten, numri i tyre nuk sht pr tù nnvlersuar. Tache Papahagi n Fjalorin e tij dialektor t arumanishtes (Dicionarul dialectului armomn, 1963) e on at n 350 leksema baz, pothuajse aq sa sht dhe numri i italianizmave n arealin linguistik t arumanishtes. Por, n fakt, po t gjurmohet me kujdes kjo idiom e arumanishtes, ky numr sigurisht do t dilte shumfish m i madh. Hulumtimet e ndrsjella midis shqipes dhe arumanishtes paraqesin interes t veant pr gjuht e ktyre dy popujve, sepse m shum se me popujt e tjer fqinj, shqiptart dhe arumunt kan pasur ndrmjet veti nj simbioz m t gjat e m t hershme si barts t nj kulture sedentare n hapsirat e tyre ballkanike. Maqedoarumanishtja n idiomn e saj prshfaq elemente t shumta leksikore, fonetike, morfologjike, sintaksore, onomastike dhe frazeologjike t shqipes, t cilat meritojn t gjurmohen n mnyr m t plot e t gjithanshme. Hulumtimet n kt fush marrin nj rndsi t dors s par jo vetm pr albanologjin, por pr romanistikn dhe pr ballkanologjin, sepse me ndriimin e tyre mund t sqarohet e kaluara dhe e tashmja e ktyre dy etnive dhe jo vetm, q kan pasur nj histori t prbashkt mijvjeare. Numri i madh i tipareve t prbashkta t shqipes me arumanishten shprehet n kt, q etnikumi vlleh (arumun) ka dal si rezultat i romanizimit t popullsive vendse ballkanike (epire, trakase, makedonase, ilire), nga sundimi shumshekullor i Perandoris Romake n Ballkan, pra si rezultat i romanizimit dhe t elementit parashqiptar. M pas ky element vlleh u nnshtrohet proceseve t ndryshme asimiluese, n Shqipri nj rishqiptarizimi, kurse n truallin e sotm t Maqedonis nj sllavizimi t plot. S kndejmi, numri i madh i elementeve leksikore dhe t tjera prej mbi 700 huazimeve t shqipes n maqedonishten, q i kemi vn re n hulumtimet tona gjuhsore (Murati 2007 ), n fakt duhet par jo si fjal shqipe n sllavomaqedonishten, por si albanizma n maqedoarumanishten (arumanishten e sllavizuar). Bashkprkimet e shumta shqiptaro-rumune i ka hulumtuar dhe studiuesi Grigore Brnkush n nj botim t tij me interes Krkime mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune, i cili shprehet: Shum m afr s vrtets m duket hipoteza q ngjashmrit midis dy gjuhve (shqipes dhe rumunishtes) shpjegohen nga nj gjuh e tret q flitej n kt zon n periudhn pararomake (Brncu 2009, 4). Ndrkaq, historiani rumun Nikolla Jorga, n nj vepr t tij Historia e rumunve t Gadishullit t Ballkanit (Shqipri, Maqedoni, Epir, Thesali etj., Bukuresht, 1913 (Xoxi 2001,98 ), shprehet q arumunt jan me origjin thjesht italike t ardhur n Ballkan gjat pushtimit romak, pa u regjistruar asgjkund, jo vetm sepse regjistrat n at koh mungonin, por edhe vet perandoria romake ishte e t
gjithve. Jorga shkruan pr arumunt: Kta kolon romak, kta t emigruar nga Italia republikane jan atje prej 2000 vjetsh. Areali i Maqedonis nj xeherore me pasuri t pafundme etnolinguistike n Ballkan 1. N rajonin e Ballkanit, q paraqet njrin nga mozaikt e rrall t pasur n bot n pikpamje etnolinguistike, ku grshetohen aq shum gjuh, kultura e religjione t ndryshm, jeta e asnj populli t ktij visi nuk mund t studiohet pa u studiuar dhe ajo e popujve fqinj shprehet studiuesi Petar Atanasov (Polenakovi 2007, 202). Kshtu, dhe historia e gjuhs shqipe nuk mund t studiohet pa u studiuar edhe gjuht e tjera ballkanike dhe, anasjelltas, nuk mund t ket studime ballkanistike pa shqipen. Pa shqipen ballkanistika do t dukej si nj prrosk (N. Jokl). Pa albanologji as nuk mund t flitet pr romanistik, edhe aq m pak pr hulumtime rreth prejardhjes s rumanishtes (Bela Kopeczi). Shqipja sht strumbullari rreth s cils sillet gjith gjuhsia ballkanike. sht themeli i sprachbundit ballkanik (Albanian is the pinion on which Balkan linguistics all rests. Albanian is what is the fundament of Balkan Sprachbund.) thot komparativisti dhe albanologu i shquar amerikan Eric Hamp. Gjat historis shqiptart kan qen gjithmon eklektik, domethn ata kan pasur nj qndrim t hapur ndaj bots. Kan ditur t marrin, t asimilojn dhe t prshtatin elemente t shumta. Ky qndrim i hapur shihet m mir n gjuhn shqipe, e cila sht nj przierje e habitshme elementesh. Zor t gjesh nj fjal shqipe pa ndikim t huaj pohon studiuesi i pasionuar i gjuhs shqipe Robert Elsi (Elsie 1996, 88). Por, nga ana tjetr, shqiptart edhe u kan dhn popujve fqinj jo pak elemente nga t gjuhs s tyre. Duke qen pr nj koh t gjat n kontakt e n simbioz me popujt e Ballkanit: me grekt, romakt, sllavt e jugut, turqit, vlleht, romt, sefardt (hebrenjt), etj., shqiptart kan marr dhe u kan dhn atyre mjaft elemente edhe n fush t fjalorit e t gramatiks. N fushn e kontakteve ndrgjuhsore nj xeherore me pasuri t pafundme prbn sidomos areali i Maqedonis, me jo m pak se 23 gjuh e kultura q fliten n kt territor dhe q si i ktill paraqet nj fenomen etnolinguistik n Ballkan dhe n Evrop. Mu pr kto arsye territori i Maqedonis paraqet brthamn e Lidhjes gjuhsore ballkanike. N nj situat t till bilinguizmi e pluralinguizmi n Ballkan dhe n Maqedoni, posarisht t vrullshme dhe intensive kan qen dhe jan kontaktet gjuhsore shqiptarorumune dhe ato shqiptaro-arumune, ku njerzit e ktyre etniteteve duke jetuar s bashku, kan msuar dhe kan folur gjuht e njri-tjetrit, e pasojisht kan huazuar dhe elemente t shumta n gjuht respektive. Pr sa u prket lidhjeve t shumanshme shqiptaro-rumune, studiuesit kan vn n dukje se rreth 600 fjal jan t njjta ose me rrnj t prbashkt midis shqipes dhe rumanishtes. Kjo
tregon lidhjet e ngushta q kan ekzistuar midis ilirve dhe trakasve, t cilt kan jetuar n Gadishullin Ballkanik shum shekuj prpara se sllavt t shkelnin n kto treva (Papailia 2000 3). Njohsi i mir i marrdhnieve mes popujve t Gadishullit Ballkanik, Teodor Kapidan, shprehet kshtu: Pr dallim nga lidhjet me grekt dhe sllavt, lidhjet e rumunve me shqiptart, n pikpamje ballkanike, shfaqen shum m t ngjeshura. Ato nisin nga nj numr fjalsh q nuk jan as latine, as greke, as sllave dhe as huazime t ndrsjella rumuno-shqiptare, por disa trajta q nisen nga t njjtat fjal themelore, t cilat duhet t ken ekzistuar mbase n t folmet pararomake trako-ilire... (Albanezul 1996, 21). Pr kt arsye, ndoshta sht m mir t flitet pr elemente t prbashkta t shqipes dhe arumanishtes, se sa pr ndikimin e njrs gjuh mbi tjetrn. Albanologu i shquar gjerman Gustav Meyer kt substrat t prbashkt e shpjegon kshtu: Nj radh prputhjesh n shndrrimin e elementit latin me rumanishten, e cila pas gjith gjasave sht krijuar gjithashtu n veri t Gadishullit Ballkanik, pra n afrsi t shqipes, flasin pr nj substrat t prbashkt etnologjik t t dy gjuhve, ose ngaq rumunt pararomak flisnin nj gjuh t afrt me ilirishten, ose pse si shqiptart ashtu edhe rumunt para se t romanizoheshin kishin asimiluar nj element t jasht fisit, jo indogjerman... Nocioni i termit arumun dhe elementi arumanishtfols n Ballkan 2. S pari ta definojm termin arumun e arumanishte. Sipas studiuesve t ksaj problematike, nocioni arumun lidhet me popullsin vendse t romanizuar t Ballkanit (trake, ilire, shqiptare etj.). N romanistik sundon mendimi i prgjithshm q arumanishtja sht dialekt i gjuhs rumune (Tache Papahagi, Petar Atanasov), kurse te nj lagje tjetr trajtohet si gjuh e veant e latinishtes ballkanike (B. Nastev, Dina Cuvata). Te Fjalori i Dina Cuvata (Dimo N. Dimev), autori i fjalorit t njohur Dicionarul Dialectului Aromn, Papahaxhi, mallkohet me kt nm: urbarea su-l bat Tachi Papahagi tsi dzsi ca limba armneasc-i dialectu-a limbljei valahuteasc = U verboft Taqi Papahaxhi, q thot se gjuha arumune sht dialekt i vllahishtes (rumanishtes). Marrdhniet e shqipes me arumanishten ndrkaq konsiderohen si marrdhnie midis shqipes dhe rumanishtes, pasi, arumanishtja trajtohet si dialekt i rumanishtes, duke i vendosur ato shpesh n marrdhnie varsie midis tyre, duke mos i par si dy idioma t veanta t latinishtes ballkanike (Poi 2009). Elementi arumun n Ballkan ka nj shtrirje t hapt gjeografike, kryesisht n brezin kufitar shqiptaro-greko-maqedonas. M s shumti e gjen n krahinn e Pindit, n Greqi, pastaj n rajonin e Myzeqes n Shqipri dhe, s fundi, n Maqedoni (Nastev 1988, 149). N truallin e Maqedonis me nj dendsi m t madhe arumunt shtrihen sidomos n Krushev (ku jan popullsi dominante), Manastir, Resnj, Ohr, Strug, Shkup, Shtip, Koan, Veles, Prilep, Ove Pole,
e pjesrisht dhe n Krov, Gostivar, Tetov, Dibr etj., ku kan punuar si tregtar e zanatinj: bojaxhinj, kujunxhinj (argjendar), qiraxhinj, pra n ato vende ku jeton dhe nj popullsi e ndjeshme shqiptare dhe ku bashkmarrdhniet e ktyre dy popujve dhe gjuhve t tyre kan qen t gjata dhe intensive. Sot vlleht i gjen n Shqiprin Qendrore dhe Jugore, kryesisht n jug t vijs Durrs - Ohr, si: n Durrs, Elbasan, Tiran, Kavaj, Rrogozhin, Lushnj, Berat, Fier, Vlor, Pogradec, Kor, Gramsh, Ersek, Prmet, Gjirokastr, Delvin, Sarand. Kjo popullsi, ashtu si n gjith Ballkanin, edhe n Shqipri ka realizuar nj bashkjetes mijvjeare, duke mundur t ruaj deri n ditt tona identitetin e saj nga asimilimi prej shumics vendase. Si rezultat ngjashmrit jan krijuar edhe n mendsin popullore dhe at etno-kulturore, e cila do t pasqyrohej n krijimin e shprehjeve, frazave, mnyrave t t thnit n mnyr paralele n kto gjuh (Poi 2009). Nj analiz t qndrueshme lidhjeve gjuhsore t arumanishtes dhe shqipes u ka br ballkanologu eminent me origjin arumune nga Prilepi Teodor Kapidan n punimin e tij Raporturile albano-romne (Dacoromania II, f. 444-554; Atanasov 1997, 6). Ktu ai na jep nj shtresim t elementeve t prbashkta n t dy gjuht, duke i ndar ato n tri kategori: fjal arumune t huazuara nga shqipja, ndr t cilat dhe elemente autoktone, fjal me origjin t prbashkt dhe ballkanizma. Mbi bazn e elementeve t prbashkta shqiptarorumune, Kapidan arrin n konkluzionin e tij se prve kontakteve ndrmjet rumunve dhe shqiptarve n periodn romake, duket se ka ekzistuar dika, edhe prpara ktyre marrdhnieve, e elementit autokton, q domethn i jep rndsi substratit. Ndrkaq, punim me vler n kt fush ka br dhe romanisti Petar Atanasov: Romansko-Albanski jazini vrski (Atanasov 1997, 1-18), Haralambie Mihescu (Mihescu 1978), etj. Pr tì thelluar m tej rezultatet n kt fush, nj kontribut modest mund t jet dhe ky punim yni q kemi ndrmarr mbi raportet gjuhsore t shqipes dhe maqedoarumanishtes, duke e kufizuar gjeografin gjuhsore kryesisht pr rajonin e Maqedonis, ku piqen e grshetohen ndjeshm kto dy gjuh e kultura. Me termin maqedoarumanishte do t shnjojm arumanishten q sht folur e q flitet n rajonin e Maqedonis, pr ta dalluar nga idiomat e tjera t arumanishtes n Shqipri, Greqi e Bullgari. Kt nocion maqedorumanishte e ka prdorur dhe albanologu i njohur Gustav Majer n Fjalorin e tij t famshm etimologjik t gjuhs shqipe (Majer 1891, 2007, 32). Pr hetimin e elementeve t shqipes n arumanishten e truallit t Maqedonis kemi qmtuar burime t ndryshme dialektologjike, leksikografike, folklorike dhe toponomastike: studimin monografik pr dialektin arumun t Krushevs The arumanian dialekt of Kruevo in Sr Macedonia SFR Yugoslavia t sllavistit dhe ballkanologut t njohur polak Zbigniev Goab (Golab 1984), nj prmbledhje me prralla popullore t Krushevs Vlakite narodnik prikazni od Kruevo (Anovska 2002), tregimet popullore dygjuhsore dhe relacionet vlleho-maqedonase (Popvasileva 1987), Dictsionar
armanescu-machidunesku t Dina Cuvata/Dimo Dimev (Cuvata 2006), fjalorin dialektor t arumanishtes t Take Papahaxhi (Papahagi 1974), Aromanski studii t Bozhidar Nastev (Nastev 1988), toponimin e fshatrave vllahe Belics s Eprme dhe Belics s Poshtme Toponimija na vlakite sela Gorna Belica i Dolna Belica (Dunovski 1998), etj., nj studimin t shklqyer monografik pr t folmen maqedonase dhe arumune n regjionin e Ohrit dhe t Strugs Govorot na Aromancite Farseroti od ohridsko-struskiot region (vo balkanski kontekst) t Marjan Markovi (Markovi 2000), t cilat na japin informacione me interes n kt fush studimore. Arumanishtja ndjente nevoj pr pasurimin e fjalorit t saj nga shqipja 3. Pr sa u prket elementeve t shqipes n arumanishten, sipas vzhgimeve paraprake q jan br nga autor t ndryshm, sht pohuar q numri i tyre nuk sht pr tù nnvlersuar dhe mund t sillet mbi 300 leksema baz, q kan hyr me rrug t ndryshme n kt idiom, pothuajse aq sa sht dhe numri i italianizmave n arealin linguistik t arumanishtes (Nastev 1988, 62). Po ti referohemi fjalorit etimologjik t T. Papahagit ( Dictionarul dialectului aromin, 1963), n arumanisht jan huazuar rreth 355 fjal, si: guv, gorric, merimang, pik, rrap, shllir, sholl, mllag, ilimi, akrdisem, deg, mezi, mace, vij etj. Ky numr sigurisht sht edhe m i madh nga ai q sht paraqitur nga leksikologt dhe studiuesit q jan marr me elementet shqipe n arumanishten dhe mbase mund t arrij dyfishin e m shum. Nga ana tjetr, edhe shqipja ka huazuar disa fjal nga arumanishtja, ndoshta jo t shumta, p.sh: fior, knut, milor etj. Por, nga anketimet e bra sot n jug t Shqipris vrehet se gjendja gjuhsore e arumanishtes nuk sht m kjo (Poi 2009). Si shprehje e kontakteve t ndrsjella kulturore e gjuhsore, ktyre mund tù shtojm pr shqipen dialektore edhe fjal t tjera t hyra nga arumanishtja: bujer, kaptell, krluk, konoshtejs, perdaf, partall, sugar, Kaset/ Kasa emr familjeje e mbiemr familjar (Krov), etj. N fjalorin e arumanishtes nga t regjionit t Krushevs dhe t qyteteve t tjera t prmendura ktu sipr kan hyr nj numr i konsiderueshm i elementeve t shqipes. Kur sht fjala pr Krushevn, vlen t theksojm ktu se n kt areal, prve popullsis arumune dhe maqedonase, kan jetuar dhe shqiptar t konfesionit ortodoks, t cilt kan ln dhe gjurmt e tyre n toponimi dhe n gjuh. N Krushev sht e njohur Mhalla Ohtul di Arbinesh (Kodra e Shqiptarve, Arnautskiot Rid), formuar n fillim t shek. XIX, n pjesn perndimore t ktij vendbanimi, n ann e majt dhe t djatht t lumit t Krushevs, nga shqiptar ortodoks t Shqipris Jugore, Kors e Voskopojs, t cilt si pohon studiuesi Aleksandar Matkovski, filluan t vllahizohen qysh n kohn e ardhjes s tyre (Matkovski 1978, 13; Anovska 2002, 9).
10
Arumanishtja, sikurse dhe gjuht e tjera ballkanike, ndjente nevoj pr pasurimin e fjalorit t saj (Atanasov 2000), prve nga gjuht e tjera, edhe nga shqipja. Direkt ose indirekt, n arumanishten kan hyr nj numr i konsiderueshm i elementeve nga shqipja. I. Elemente shqipe n t folmen arumune t Krushevs Pr regjionin e Krushevs mund t evidentojm nj numr jo t pakt t leksemave t tilla, kund mbi 30 fjal, t nxjerra nga studimet dialektologjike t linguistit polak Z. Gollab (1984) dhe Marjan Markovi (Markovi 2000), q prezanton t folmen e arumunve Farshriot (me prejardhje nga Frashri i Shqipris). Arbinsu m. lu pl. Arbinei, -lì shqiptar (Goab 1984, 201). Me emrin e ktij etniku lidhet dhe topoleksema Arbinov fshat tani i banuar me popullsi maqedonase n rrethinat e Ohrit. Arbiniie Shqipria. blt f. pl. blca, -le. Kjo leksem sht huazuar nga shqipja balt, jo nga sll. *bolto si shprehet linguisti polak Goab (Goab 1984, 207). bneu, pl. bnmu banoj, jetoj (Goab 1984, 207). b f. pl. buzle buz (Goab 209). Albanizm q ka shkuar edhe n t tjera gjuh ballkanike. Prej kndej rrjedh dhe mbiemri familjar arumun Buzleski n rrethinat e Resnjs, prdorur si ofiq me cilsimin njeri me buz t mdha. Khs. n Kosov harbuz. Asht njifar harbuzi (Vushtrri). capu m. lu pl. cakì, -lì cjap (Goab 209), shq. cjap, dial. cap. Dibrenu m. lu er q fryn n drejtim t perndimit (nga Dibra). Nga shq. Dibr (Goab 211). duk`sku, duk`re/ duk`re: mi duk`sku m duket (Goab 213). dhle/ dl f. shq. dhall (Goab 1984, 214). flukat flokat, velenx (Goab 1984, 214). fitur flutur (Goab 1984, 214). furtun -a f. furtun, stuhi (Goab 1984, 216).
11
frik-a f. shq. frik. friksu, frikos, frikose i,e friksuar. Kjo fjal me format e msiprme sht marr nga shqipja frik, nj fjal e mbar ksaj gjuhe, e jo nga greqishtja e re friki si e shpjegon Gollab (Goab 1984, 216). gurmzu, -lu, pl. gurmze, gurmzle Gollab e shnon me pikpyetje si ballkanizm (Goab 1984, 218). N fakt kjo fjal njihet si nj albanizm ballkanike (abej 1996). gv, -a f. pl. gve, -ile guv, vrim e madhe a grop brenda n nj shkmb ose n tok, shpell, zgrbonj (Goab 1984, 218). g`l, -a f. pl. g`le, -ile gjell (Goab 1984, 218). gìz, -a f. gìzuri, -le gjiz (Goab 1984, 219); ghiz, ghizreauu (Cuvata 2006, 266). gùmu, pl. g`me, -ile gjym (Goab 1984, 219). kalu, klu, pl. klì. N arumanishten e Krushevs do t jet huazuar nga shqipja kal, porse Golab e merr si fjal arumune (Goab 1984, 223). krp f. karp. Gollab e regjistron pr Gopesh, por thot q sht e panjohur n arumanishten e Krushevs (Goab 1984, 218). kub, -a f. kube kaub (Goab 1984, 228). kupau m. kupalu kopae (Goab 1984, 228). mindusku, mindure fol. mendoj (Goab 1984, 235). anltu lart (Goab 1984, 198). Nga shqipja dialektore e Maqedonis nalt. E sjell dhe fjalori i Dina Cuvata (2006, 28). nprtk/ niprtk, -a f. pl. nprtci, -sle nprk (Goab 1984, 237). Ohrda Ohri. Artikuluar me formn e shqipes n t pashquarn Ohr. siguru sigurt (Goab 1984, 248). Kt fjal Golab e shpjegon me burim nga greqishtja, q ka hyr nga italishtja. Kur dihet historia e formimit t ktij lokaliteti, ku ka dhe popullat shqiptare t aromanizuar, si dhe gjeografia e
12
Krushevs, n fqinjsi me fshatrat shqiptare t ktij visi, kjo leksem nuk ka si t ndahet nga shq. sigurt. strmbu, -e pl. strngì i shtrembr (fizikisht ose moralisht (Goab 1984, 250). shutu pl. shuc, shute shyt, pa brir Goab 1984, 253). ambru pl. ambri i mbar, i pashm: kale-mbr (kale + ambarr) = lamtumir (n ndarje) (Goab 1984, 197). vtr, -a f. pl. vcri, -le/vatre, -ile vatr. Gollab e jep me shnimin ballkanizm (Goab 1984, 258), por kjo leksem njihet si nj albanizm ballkanike. zvrk, -a f. pl. zvrkì, -le zverk (Goab 1984, 260). II. Bashkprkime leksikore t shqipes me maqedoarumanishten 4. Nj numr t konsiderueshm elementesh leksikore t shqipes a bashkprkimesh (konkordancash leksikore) hasim dhe te Fjalori arumumanisht-maqedonisht i Dino Cuvata (Dimo N. Dimev) Dictsionar armneascu-machidunesku (Vlako-makedonski renik, Skopia, 2006), i cili prfshin nj lnd leksikore prej 21.500 fjalsh nga t ksaj idiome, si dhe n t folme dhe n burime t tjera t literaturs. Nga kto burime kemi qmtuar nj material t pasur leksikor e gjuhsor me burim shqiptar q ka shkuar e rron n arumanishten ose q mund t jen fjal me origjin t prbashkt dhe ballkanizma. andral, pl. andralji marramendje = biu dauu shushi di yin tora lj-yiniandral piu dy shishe ver dhe tash ka marramendje (Cuvata 2006, 30). Shq. bised. andrall kokarje, telash. arm (armi, armat, armri) armoj grmoj, mih, rrmih = purtselu-aestu lu- arma oborlu tut derrkuci e ka armuar (grmuar) krejt oborrin (Cuvata 2006, 41). Armoj (Krov). ashi ashtu: ashi, mica, ashi = ashtu, nn, ashtu (Cuvata 2006, 56, 323). baci emr me t cilin vllai i vogl e thrret vllan e madh; 2. prdoret me nderim edhe prpara emrit t nj njeriu m t moshuar (Cuvata 2006, 93). Prdoret n disa t folme veriore dhe verilindore t shqipes, prej nga do t ket hyr dhe n arumanishten.
13
bligari pr kafsht, baglon (Cuvata 2006, 98). bligat pr kafsht, baglon (Cuvata 2006, 49). balig bajg, balg, bagl (Cuvata 2006, 94). Fjal q ka shkuar edhe n rum. baleg, megl. balig, maq. baliga, skr. balega, t gjitha kto t ardhura nga shqipja me trajtn primare balg (abej 1976, 49). N t folmet popullore t maqedonishtes prdoret dhe me kuptim t figurshm: Ne balegaj mos baglo (Shtip), Ne baleguvaj (Maleshev), pas gjuhtarit D. Angelovski nj arumanizm n maqedonishten (Angelovski 2000, 31). vltos moal, balt (Cuvata 2006, 99). Me ndrndrrimin fonetik b-v, khs. si te vrgr = bullgar, vrgar bullgare, vrgreashti bullgarisht (Cuvata 2006, 564). brn bot. bim q zvarritet, bar (Cuvata 2006, 99). bardzu, bardz kal i zi me qime t murrme ngjyr kafeje (Cuvata: 2006, 95). Fjala n thelb vjen nga arum. bardhu me varra-varra t zeza (pr bagti), por e cila rrjedh nga nj faz e prparme e shqipes bardh (abej 1976, 57). besa-bes nga shq. bes (betim). (Cuvata 2006, 101). bes shq. bes. Prdorur n shprehje t tilla: bre, bre, bes ghigneasc = shih, shih, bes gegu (Cuvata 2006, 101). bironji - kafsha q nuk pjell, shtir; gruaja q nuk lind (Cuvata 2006, 104) shq. beronj. bctar, pl. bctari shqiptar frashriot (Cuvata 2006, 97). Ky cilsim rrjedhur nga bctar ai q ruante disa dele rreth fshatit n rrethinat e Berit. brsii brsi, fundrria e rrushit dhe e ullinjve q mbeten pasi shtypen (Cuvata 2006, 100). Pas Majer fjal e prejardhur nga lat. brsa. Por n arumanishten gjithsesi sht nj huazim nga shqipja brsi (abej 1976, 62). bric pl. brici brrak (Cuvata 2006, 99). biro palak. babako (Cuvata 2006, 104). birbu bir, djal (Cuvata 2006, 103).
14
bobo! pasth. bobo! Tsi sherpi mi mshca = bobo, far gjarpri m kafshoi (Cuvata 2006, 105). bobo (FGJSSH). buljear, pl. buljeari boll e madhe, lloj bolle (Cuvata 2006, 109). Bullar (FGJSSH). brushtul, pl. brushtuli lakror me djath e me gjalp (Cuvata 2006, 107) brushtull (FGJSSH). brum, pl. brumi brym: bruma lji-arsi bhceadzlji = bryma i dogji bahet (Cuvata 2006, 107). brumar nntori: cad ca frndza tu Brumar shi ca schiclu tu-Alunar - bien si gjethet n nntor dhe kallinjt n korrik (Cuvata 2006, 107). bryms nntor, muaji i bryms (FGJSSH). buburan, pl. buburani flakadan i madh, zjarr i madh (Cuvata 2006, 108) shq. bubulak (pr zjarrin), bubulon, bubullon, bubullin (FGJSSH), me alternimin l-r. zbuldzu buc, bul, top bore (Cuvata 2006, 582). pul organi gjenital i mashkullit (Cuvata 2006, 443). Kjo fjal obscene e arumanishtes duhet t jet nj me t shqipes bullung (FGJSSH) mullak e njtur si xhung n trup (Krov), t prdorura me kuptim t figurshm. bura trim, burr: bura Tega nu s-aspari = trimi (burri) Tega nuk friksohet (Cuvata 2006, 110). budz, pl. budz (bux) buz: cu budzli aroshi di sndz = me buz t kuqe nga gjaku; ct bati budzli = mezi i lviz buzt (sht i smur, flet ngadal); 2. skaj (n lum ose n det): casa u-aveam pi budza di-aru = shtpin e kemi buz bregut t lumit; oili li-avem dip pi budza di-amari = dhent i kemi buz detit; apili-a Avrdarlui lji-avea vinit isa cu budzli = ujrat e Vardarit i arritn deri buz bregut; 3. skaj, qoshe (e bunarit, kazanit): cu brgacili-mplini pn di budz = me kazanat t mbushur deri n buz, buz m buz; 4. shmshc budzli di cripari = i kafshoi buzt nga vshtirsit; 5. budz-groasi = me buz t mdha; 6. mallk. S-nu lji-ard budzli = i vari buzt (u hidhrua) (Cuvata 2006, 109) shq. buz. budzos, budzoas, pl. budzoshi, budzoasi buzmadh, q sht me buz t mdha (Cuvata 2006, 109).
15
bucuval, pl. bucuvali bukvale: tora seara va s-avem bucuval = sonte do t ham bukvale (Cuvata 2006, 108). bis, pl bishi - byth (Cuvata 2006, 104). tpoar cakorre, spat: lo tpoara shi s-dusi ti leamni = e mori cakorren dhe shkoi pr dru. tpor dem. cakorre, spat e vogl (Cuvata 2006, 521). tsap pr, cjap (Cuvata 2006, 544). tspar tregtar i cjepve (Cuvata 2006, 545). Ctse? pse: ctse nu vinishi = ce (pse) nuk erdhe (Cuvata 2006, 131). Premr pyets, q reflekton trajtn dialektore t shqipes s Maqedonis ce pse. cipit maj (e gjuhs, drurit, kodrs, malit), cep: pi cipita di limb lu-am, ma nu-nji ticneashti cum s-dztsi = e kam n maj t gjuhs, por nuk m teket (kujtohet) si thuhet (Cuvata 2006, 166). Me ndrrimin e rregullt fonetik e-i n arumanisht, khs. si te ciresh qershi, cirishear qershor, cirgar cergar etj. chic, chicut pik: actsa di-aruc cti vr chicut = filloi t bjer nga ndonj ik (pik shiu). 2. ik, dika e imt: tuti-aesti tsi li spunji suntu un chicut tu-amari = gjith kjo q thua, sht vetm nj pik (ik) n det (Cuvata 2006, 173). chictur vendi ku ikon atia (n tavan, n dysheme) (Cuvata 2006, 173). cilimean (ilimean) kalama i vogl, ilim: s-agiuca doi cilimeanji = luan me fmij, ilimi. 2. djal, ilimi: am un feat shi-un cilimean = kam nj vajz dhe nj ilim (Cuvata 2006, 165). Nj formim elementar q n arumanishten duket t ket deprtuar nga shqipja. cingrimi pl. cingrinji t ftoht i madh e i that, acar, ngrica e dimrit, cingrim (Cuvata 2006, 166). cingrim (FGJSSH). tsop (cop) cop, pjes e madhe buke: tsopa di pni = cop buke (Cuvata 2006, 545; Polenakovi 2007, 189). Studiuesi i njohur aromun Haralampie Polenakovi, me origjin nga Gostivari, kt fjal e bie t ardhur nga turq. up, porse prejardhja e ksaj lekseme pa diskutim rrjedh nga shqipja cop.
16
tsts cuc: Feata i earam/ feta i escu/ Tsts i aveam/ tsts i am (n nj prrall popullore) = far m bni ? Cuc isha/ cuc jam prap (Popvasileva 1987, 102). Fjalori i arumanishtes tsts e sjell me kuptimin cic, sis (Cuvata 2006, 545). ceap (eap) pl. ceapi (Krushev) ap, hap (Cuvata 2006, 163). ceapkn (eapkn) apkn, djal i shpejt, i prap, t cilit i vlon gjaku (Cuvata 2006, 163). Fjal me burim nga turq. apkn, por n arumanishten mbase mund t ket deprtuar prmes shqipes. ceapcnlchi (eapknllqi) apknllqe (Cuvata 2006, 163). chic (ik) pik e vogl uji q bie nga atia, ik (Cuvata 2006, 173). dash pl. dashi dash (Cuvata 2006, 180). deag (frashriott) deg (Cuvata 2006, 184). denghi ball e madhe, paket (Cuvata 2006, 188). denghi (dengj) kategori, shtres: nu n hits denghi, noi him chiheadz shi voi hits picurari = nuk jeni dengu yn, ne jemi qehallar (t pasur), ju jeni barinj (Cuvata 2006, 188). rod pl. rodi krahin. dbor, bor, vdor (Cuvata 2006, 457). N arumanishten kjo fjal del t prdoret si nj regjionalizm, si nj shformim me metatez nga shqipja dbor. Vear, Dzua di Vear Dit Vere. Urimet pr Ditn e Vers te vlleht e Srtrugs: Bun dimneatsa shi vear nbar = Mirmngjesi dhe Vera e mbar. N prgjigje: Si him hariosh shi cu nbreats Vear = Qofshim t gzuar dhe ta kemi mbar Ditn e Vers (Trajanovski 1998, 81). al djal. Fjal nga terminologjia familjare, q e hasim n nj kng q kndohej pr Shngjergj n Dibr: Ludaj, lulaj, Dostole! Ata ale, mja ale! Ajde ale, Petre le! Petreva e bre nevesta (Nastev 1988, 79). doci pl. doceanji (te Frashriott) kopil. Fmij jasht martese, bastard, do (Cuvata, 207, Papahagi 497).
17
dos pl. dosi kurv (Cuvata 2006, 208). Kuptimi i ksaj fjale, prdorur figurshm kurv n arumanishten, plqen dhe me at t shqipes grua e pandershme. ndriptati drejtsia: ndriptatea-anchisi = fitoi drejtsia (Cuvata 2006, 79). ndriptat i drejt (Cuvata 2006, 79). drzg shkurre, kaub (Cuvata 2006, 209). aduc ngjashmri, t duk: shi-ahtari-aduc, nun ji-aveam vidzut = aq kan t duk (jan t ngjashm), sa s`kam par (Cuvata 2006, 7). agru mb. i egr tsi agru mi mtri! = sa egr m shikoi; agru biba - pat e egr (Cuvata 2006, 14). N maqedoarumanishten kjo fjal do t jet huazuar nga shq. egr, kjo vet rrjedhur nga lat. acris. er pl. eri er: s-lom nihem er = t marrim nj er, t freskohemi (Cuvata 2006, 222). far pl. fari 1. popull. 2. familje, far, farefis: de, bre, de! Tsi far-aleapt = de, bre, de, far familje vetjake! (Cuvata 2006, 230). Fjal nga terminologjia e jets familjare, e cila nuk mund t ndahet nga shq. far, farefis. ea`min (Krushev), te`min (Ohr) femr (Markovi 2007, 30). fest pl. festi fest (Cuvata 2006, 234). fleam zjarr, ndezje (Cuvata 2006, 237). fitur pl. fituri zool. flutur (Cuvata 2006, 236). fusc pl. fuschi flluska (e sapunit) (Cuvata 2006, 246). fuljeauu pl. fuljei fol e shpendve (Cuvata 2006, 243). forts forc, fuqi: cu fortsa = me forc. (Cuvata 2006, 239). fricos friks, frikshm: lj-easti fric = ka frik, friksohet (Cuvata 2006, 242, 317). fundu fund: amarli, di-ahndoasi tsi suntu, nu l si shtii fundu = detrat, pr shkak se jan t thell, nuk u shihet fundi (Cuvata 2006, 243).
18
fustanel lloj veshje, fustanell (Cuvata 2006, 246). Kjo lloj veshje, si pjes e kostumit kombtar shqiptar pr burra, nuk mund t mos njihet si nj huazim i shqipes n arumanishten, q ka hyr atje jo vetm si fjal, por dhe si kostum. fut 1. kryej aktin seksual, 2. fig. ia hedh dikujt me mashtrime (Cuvata 2006, 246). fuchii forc, fuqi (Cuvata 2006, 243). gl-gl pasth. imitohet rrjedhja e vers, ujit gll-gll: l muta shushu shi, gl-gl, l biu yinlu tut = e ngriti shishen dhe, gll-gll, e piu krejt vern (Cuvata 2006, 250). grit fol. grish, thrras (Cuvata 2006, 250). grit pl. griti grishje, thirrje: un grit cx-vini = nj t grishur, erdhi (Cuvata 2006, 256). gumar pl. gumari zool. gomar, 2. fig. njeri me tipare t ulta, jonjeri = mari gumar inshi Poni gomar i madh u tregua Poni (Cuvata 2006, 258). gushi gush, fyt: lu-actsa di gushi = e rroku pr gushe (Cuvata 2006, 259). guv pl. guvi vrim e madhe n tok, n dru a n nj shkmb, shpell: tu pishtireauu ari n guv mari = te shpella ka nj guv t madhe (Cuvata 2006, 259). Shq. guv. Fichir, fichir, il cu mortul , t` un loc mc pni! = Fikir, fikir, i gjalli me t vdekurin, han buk n nj vend!ose Fichir, fichir, il cu mortul , di un loc hea ap = Fikir, fikir, i gjalli me t vdekurin, pin uj n nj vend (n baladn Mrtviot brat, Popvasileva 1987, 78). ghel pl. gheli gjell, ushqim: ghel di campiri = gjell me patate (Cuvata 2006, 263). giza, pl. gizadz, ghiza gjiz. (Cuvata 2006, 262, 266). Fjal nga terminologjia e ushqimit, albanizm me burim interballkanik (abej 1976). ghusmping, pl. Ghusmpinganji gjysmopang, nofk q arumunt ua jepnin shqiptarve: Arbineslu-i ghusmping = shqiptari sht gjysmoping (Cuvata 2006, 266). harei gazmend, hare, dasm (Cuvata 2006, 268).
19
hèr hekur te arumunt farshriot t Strugs dhe t Ohrit (Markovi 2000, 31). shilji pluhur, hi, cinushi: Dina easti shilji-ntr-oclji la ehtsrlji-a Armnjlor = Dina sht hi n sy te armiqt e arumunve; tu vatra-a ta sh-cinushea ardi = n vatrn tnde digjet edhe hiri (do gj t shkon mbar) (Cuvata 2006, 511, 563). dzira (xira) hirr. Te arumunt ndeshet n terminologjin baritore, n situata t tilla bisedimi: i kiseloto mleko osloboduva xira, me shqiptim t x pr h.. Arumanizm q ka hyr n maqedonishten (Angelovski 2000, 31), e n vet arumanishten huazuar nga shqipja hirr. hut, hut i trash nga mendja, i hutuar, budalla: armasi ca hut = mbeti si hut (Cuvata 2006, 282). izoti palak. i zoti, i aft: nu-i izoti el ti-ahtari un lucru = nuk sht i zoti ai pr nj pun t till (Cuvata 2006, 300). et pl. eti 1. koh, jet. 2. prjetsi (Cuvata 2006, 224). N ligjrimin e Krovs e hasim t prdoret shprehje t tilla si m jet e m denjo n prjetsi, pr jet t jetve. cceak kaak, grabits, plakits shqiptar (Cuvata 2006, 122). cciub pl. Cciubi trung i shkurtr, gmush, kaub. 2. plak (Cuvata 2006, 123). ctsul kaule, ksul, kapui i guns, brrucit. Me kt kuptim kjo fjal njihet edhe n t folmet dialektore maqedonase t Maleshevs dhe t Prilepit si nj arumanizm (Angelovski 2000, 31). N arumanishten huazuar nga shqipja kaule, ksul. cac (ccai, ccari), kryej nevojn, dhjes (Cuvata 2006, 112). N shqipen dialektore t Krovs, n gjuhn e fmijve, prdoret kak mut dhe kak dhjes. tsatsa pasth. kshtu i quan nusja motrat e burrit n shenj nderimi. (Cuvata 2006, 544). Termi i arumanishtes tsatsa n thelb reflekton kaka, me ndrndrrimin fonetik ts-c, si te tseap kep, qep. Kjo leksem bashkohet me kako t shqipes s Krovs, prdorur si ndajshtim me t njjtin funksion, kjo mbase prej kokon, gr. kokona zonj.
20
cal pl. calji kal, at, 2. fig. kokfort, budalla: zurlu, ca cal = budalla, si kal. 3. fraz. Pi cal easti = sht n kal (n pozit t mir); cdzu, di pi cal pi gumar = ka rn prej kali n gomar; analtu pi cal = nalt mbi kal (Cuvata 2006, 113, 28). calesh, caleshi mb. 1. kalesh, zeshkan. 2. (pr dhen) kalesh (Cuvata 2006, 114). Fjal e mbar shqipes kalesh, kaleshan, kalesh. carcalets zool. kandrr si karkalec, bulkth (Cuvata 2006, 113). Cstrnjot Kastriot, pjestar i familjes Farsherioti (Frashri), sipas Kuvats fis arumun, t prhapura n Epir dhe Myzeqe: Ioryi Cstrnjotlu = Gjergj Kastrioti- Sknderbeu (Cuvata 2006, 130). catandasi gjendje (Cuvata 2006, 121). ctun pl. ctuni katun, fshat (Cuvata 2006, 132). checi qee, lloj ksule (Cuvata 2006, 172). glbadz metil, klbaz: glbadza s-v mc, de! Mallim pr dhent: Klbaza, u faroft, de! (Cuvata 2006, 250). cmeashi pl. cmeshi kmish (Cuvata 2006, 125). cpushi zool. rriqr, kpush (Cuvata 2006, 127). caput ol. Capiti shputa e kmbs, gjurmashk, kput (Cuvata 2006, 118). crtslin anat. krcell (Cuvata 2006, 129). crtsun pl. Crtsuni kok, krye, krcu (Cuvata 2006, 130). clini pl. pal, kind: fustani cu cljini-cljini = fustana me kinda-kinda (Cuvata 2006, 133). Culonjea, fig. rrmuj. Prdorur n shprehje t tilla: n u-adra casa ca di Culonjea = na e kan br shtpin si prej Kolonje (rrmuj, t rregulluar, pa asfar rregulli). (krahasim me qytetin e Kolonjs n Shqipri) (Cuvata 2006, 153). korb gavran - te arumunt farshriot t Strugs dhe t Ohrit (Markovi 2000, 52).
21
corba! pasth. corba! corba! maq. lele. kutrite! shq. grua e shkret, grua fatkeqe! (Cuvata 2006, 144). creast kresht (te kafsht), 2. maj mali (Cuvata 2006, 147). cucl pl. cucli kukull (Cuvata 2006, 150). N maqedoarumanishten m shpesh del t prdoret leksema tjetr ppushi. culacu pogae, kula (Cuvata 2006, 152). Leksem e burimit sllav kola, por me fonetikn e fjals arumune do t njihet t ket hyr n kt gjuh prej shqipes kula. cumbar kumbar nun (Cuvata 2006, 154). cushuri pl. Cushuradz kushri. dial. kushuri: o, cushuri, yina cama-ncoa, de! = o kushuri, eja kho (ktu), de! (Cuvata 2006, 159). cusurin kushrir, kushrin: cusurin vear = kushrir e par; cusurin andaulea = kushrir e dyt (Cuvata 2006, 159). cuvend 1. fjal, 2. bised e shtruar, bisedim (Cuvata 2006, 159). ljeap cub, kusar shqiptar (Cuvata 2006, 316). Emrtuar sipas etnonimit labbanor i krahins s Labris. Lal pl. llnji ungj, xhaxha 2. daj 3. burri i tezes ose i halls: lali Santa = lala Santa, lali Coli-Mari = lala Koli Mari (Cuvata 2006, 304). N shqipen lal ka po kshtu shum prdorime: babai n mosh t re kundrejt fmijve t vet; vllai i madh kundrejt vllezrve m t vegjl ose kundrejt motrave m t vogla; kunati ose kunati i madh kundrejt kunatave; xhaxhai kundrejt niprve ose mbesave. 2. Prdoret prpara emrit t nj njeriu shum t afrt ose kur thrresim me nderim a me dashuri dik, Lal Gjoni. Hajde, or lal. Lal emr i lasht i banorve t Myzeqes, me t cilin thrrisnin me prbuzje fshatarin e varfr t ksaj krahine (FGJSSH). lprdii fjal e ndyt, laprdhi (Cuvata 2006, 307). lpushi lap, pjesa e poshtme e veshit, ku vihen vatht (Cuvata 2006, 308). Shq. lap. largu ndajf. larg, prtej detit: fudz largu di mini = ik larg prej meje; ct/ tsi ma largu = sa m larg; la Gretslji, di la dzc pn la fac easti largu = Te grekt, nga t thnt n t br, sht larg (Cuvata 2006, 304, 215).
22
lari larje (Cuvata 2006, 305). lat, lat i lar, e lame (teshat) (Cuvata 2006, 305). ljear, lejar lar, dele e zez me me lesh t bardh n disa vende (Cuvata 2006, 316). Latin, pl. latini shqiptar katolik: tsi-aurlji ca Latin = ka pisket/ irresh si shqiptar katolik (Cuvata 2006, 305). Me termin Llatin n mesjet shnjohej elementi katolik shqiptar nga popullsia arumune dhe ajo sllavomaqedonase, pr ta dalluar nga elementi vetjak ortodoks. Pr kt dshmon dhe emrtimi Latinski Grobita n fshatin Llatov t Krovs (Smiljani Kievija 476), pastaj Latinska Crkva n lokaliteitn Arbanasi afr Nebregovs (Prilep). Kt kish B. Koneski (Makedonski mesta i iminja, 30) me t drejt e lidh me elementin etnik shqiptar, duke theksuar se te popullsia sllavomaqedonase llatin quhen shqiptart katolik. Latin shqiptare katolike (Cuvata 2006, 305). lau (mi) fol. lau (Cuvata 2006, 305). lelic pl. lelits zool. lejlek (Cuvata 2006, 310). ljepur pl. lepuri zool. lepur (Cuvata 2006, 317). Grupin konsonantik lj e ruan dhe e folmja e Zajazit t Krovs. ljipurar pl. ljipurari ai q ruan lepujt (Cuvata 2006, 317). ljipurici dem. zool. lepurush (Cuvata 2006, 317). ler zhul, zdral (te teshat): iaca di cmeashi lj-easti-agno ler = jaka e kmishs sht me ler (Cuvata 2006, 311). vlndueari lndim, mundim (shpirtror), 2. i shkaktoj smundje shpirtrore (Cuvata 2006, 563). lngoari smundje, lngat (Cuvata 2006, 307). alvdari lvdoj, lavdroj: alvdarea easti-arnji = lavdrimi sht zgjebe (Cuvata 2006, 18). Fjal e burimit latin laudare lavdi, rum. luda, ludare. N arumanishten me kt form me vd do t ket hyr prmes shqipes.
23
alvdat i lavdruar, i lvduar (Cuvata 2006, 18). alvdlchi t lavdruarit (Cuvata 2006, 18). alvd tor lvdues, ai q lvdohet, q e lvdon veten. Prdoret dhe alvdocicu, alvdos. (Cuvata 2006, 18). lipsit fol. lipset (Cuvata 2006, 315). lis emr i shpesht pr peln, bushtrn (Cuvata 2006, 315). ljin pl. ljinuri li: cmeashi di ljin = kmish liri (Cuvata 2006, 317). mangu pl. mangani burr i madh e i fort: Coli, ashi-l cljeam mangul = Kole, ashtu e thrrasin at mashkull (Cuvata 2006, 324). Shq. mang, nga nj *mank, me sufiks diminutiv ko (abej SGJ I 331). mats pasth. thirrje pr macn (Cuvata 2006, 328). mats zool. mace (Cuvata 2006, 328). mari i madh: mari lucru = pun e madhe (Cuvata 2006, 326). Ambar ndajf. mbar, me fat: du-ti-ambar = t qoft mbar, shko mbar; oar bun sh-calea-mbar! = mirupafshim dhe rrug t mbar! Ti-ashtisi, shi-a lui lji yinea-mbar = pr ashtu, edhe atij i vinte mbar (Cuvata 2006, 24). Ambreats pasth. mbar! (n pun) (Cuvata 2006, 24). mbar, mbar, pl. mbari mbar, mbarsi: calea-mbar s-v = t keni udh t mbar; lucurlu- mbar = pun t mbar (Cuvata 2006, 70). Calea-mbar = udha e mbar (Cuvata 2006, 114). mduu mend, me sinkopim t n-s te grupi konsonantik nd: tini nu-ai mduu-n cap = ti s`ke mend n kok (Cuvata 2006, 330). meng, pl. mendz mendje: lj-trapsi menga = ia vuri mendjen, i kushtoi kujdes (Cuvata 2006, 339). maramang zool. merimang (Cuvata 2006, 325). Dial. merimang (Kr.).
24
njeadz mes: njeadz dzuu = mesdit, mjesdit. N arumanishten kjo fjal do t ket hyr nga shqipja, me zhvillime fonetike mj-nj, si te mjegull njegull (Cuvata 2006, 380). mesi mesi, qendra: bash tu mesi = bash n qendr; tu mes` di hoar = n mes t fshatit, 2. (anat.) mesi i trupit: mi doari mesea = m dhemb mesi, mjedisi, 3. ndajf. me prepozitivin di mesi i mesm: cum birichetea ? di mesi = si ishte bereqeti ? i mesm, 4. mini escu-atsel/ atsea di mesi = un jam i mesmi (vllai) (Cuvata 2006, 339). mizi mezi: mizi u scoasim dzeana-aest = mezi e kaprcyem kt kodr (Cuvata 2006, 350). mcat mkoj, ushqej dik (Cuvata 2006, 329). mslati pop. bised, muhabet: pi omlu-aestu ari multi mslats = ky njeri tregon shum msalla (Cuvata 2006, 335). Fjal edhe e shqipes krahinore msalle prrall (Malsia e Tetovs). misit msit, ndrmjets (Cuvata 2006, 348). misitii msitni (Cuvata 2006, 348). alas-nj-mi, dado = ler-m (lsho-m), dad; leja-mi sh-mini cu tini = merr-m edhe mua me ty (Cuvata 2006, 341) = m (trajt e shkurtr e premrit vetor mua m). mndzu pl. mndz mz (Cuvata 2006, 332). njiic, pl. njits mic, fmij i vogl (Cuvata 2006, 381). N arumanishten prdoret dhe ot mic burr i vogl, burrec, sikurse bullg. me (Bello 2009, 333). Shq. mic fmij i vogl, djal i vogl. turt di misir buk misri q gatuhej pr kremten fetare Ujt e bekuar te vlleht e Strugs (Trajanovski 1998, 71). mushc zool. mushk: dzasti mushchi di fluri = dhjet mushka me flori (Cuvata 2006, 359). murgu, murg i murrm, i murgt: avea dup oi un cni murgu = kishte me dhent nj qen t murgt (Cuvata 2006, 358). Murgiu emr qeni, Murxho (Cuvata 2006, 358).
25
analtu nalt, lart: analtu pi cal = nalt mbi kal; multu analtu = shum nalt (Cuvata 2006, 28); La noi shàre munte analtu = Te ne ka male t nalta (Trajanovski 1998, 191). ndauu ndoca, disa: Nijopuli ari- ndauu casi di Sraccean = n Nizhopole ka disa shtpi t Sarakaanve (Cuvata 2006, 464). vr, vr pakuf. dikush, ndonjri, ndonjfar = vr ljepur - ndonjfar lepuri (Cuvata 2006, 564). Shq. dial. far; erdhi far njeriu ? (Krov). nn nn kshtu e quante nusja nnn e burrit, vjehrrn: nn, tat n familjet vllahe t Strugs (Trajanovski 1998, 210). Kshtu dhe n shqipen e Krovs. nprtic pl. nprtits zool. neprk, gjarpr. 2. fig. grua e keqe: taha loarnveast sh-elji, bgar n nprtic-n cas = edhe ata kinse kan marr nuse, kan shti neprk n shtpi (Cuvata 2006, 366). agalea ndajf. ngadal: agalea, -agalea-agiumsir = ngadal-ngadale, mbrrita (Cuvata 2006, 56, 10). Me ndrmjetsi t arumanishtes ka hyr dhe n maqedonishten dialektore agale poleka, bavno odi si agale, agale. Aga se moma razbudi, agale gaski isklani (RMNP 1, 118; Angelovski 2000). Argirovski GMJ 59 e afron me greq. e re gl(a). Kjo vet rrjedhur mbase nga shq. ngadale, dial. kadale, gadale, me form metatetike dhe me a-protetike n arumanishten.. ngrnji pl. ngrnjeri ngrnie me fjal (Cuvata 2006, 84). ngrshca ngrns, llups (Cuvata 2006, 84). nglitsat - ngrij, me alternimin e rregullt n arumanishten t r-s n l (Cuvata 2006, 84). ngrshca ndajf. ngryk, n krah, hopa (Cuvata 2006, 84). nipot nip: am un nipot shi-un nipoat di hilji-nju = kam nj nip dhe nj mbes t djalit. Nipot di frati = nip vllai (Cuvata 2006, 366). nora nuse: Soacra rao, nora bun/ Sh`dole va s`tritsem = Vjehrra e keqe, nusja e mir/ bashk do t kalojm (Trajanovski 1998, 191). Me rotacizmin e sr n arumanisht.
26
nearc pl. nerchi njerk: isturiea s spusi nearc cu-Armnjlji = historia sht treguar njerk pr arumunt (Cuvata 2006, 365). njits leshi i deles te qafa, bishti dhe stomaku, me kualitet t dobt, njic (Cuvata 2006, 382). Lesh q ka marr emrin nga t ngjiturit, shq. njis, njit ngjit. oi-bobo! o-bobo! pasth. obobo! (Cuvata 2006, 386). ore! pasth. ore (Cuvata 2006, 388). pabes pl. pabeshi i pafe (Cuvata 2006, 392). pabes pl. pabesi e pafe (Cuvata 2006, 392). pag pag, rrog (Cuvata 2006, 393). pampori (te gramostent e Ove Poles) pamor, pampurr: Armnjlji di Shtip tu pampori fudzir ti tu Armnii = Arumunt nga Shtipi me pampor shkuan n Rumuni (Cuvata 2006, 394). pastr pl. pastri pastr, pastrti (Cuvata 2006, 400). ptat patate (Cuvata 2006, 407). pat zool. pat (Cuvata 2006, 400). pend mas toke, tok sa punon nj pend qe n nj dit (Cuvata 2006, 410). pitrit zool. petrit, shpend grabitqar (Cuvata 2006, 420). pitrit, pitrit fig. i bukur, fort i bukur, i pashm (Cuvata 2006, 420). Kt kuptim e ka dhe n shqipen dialektore t Krovs: osht petrejt sht br i bukur, sht prtrir. p`rumb - te arumunt farshriot t Strugs dhe t Ohrit, me rotacizim t ll-s ndrzanore n r (Markovi 2000, 32). pri pr (n betimet popullore): pri pni = pr bukt; sh-pri oclji = pr syt (Cuvata 2006, 432). pshpurami sing. tantum 1. pshpritje. 2. marrveshje e fsheht (Cuvata 2006, 407).
27
pshpuredz 1. pshprit, 2. bn marrveshje t fsheht (Cuvata 2006, 407). pushur, pushpurat pshpritje, t folurit ngadal (Cuvata 2006, 446). pisupr prmbi, prsiprri (Cuvata 2006, 419). pleag plag: pleaga-a mea nu lji-ari vindikari = plaga ime nuk shrohet (Cuvata 2006, 422). plscnescu plas, plcas: plscnir dauu tufechi = plasn dy pushk (Cuvata 2006, 422). plscu plasja (e pushks) (Cuvata 2006, 422). pleacicu plaka: shi-aduna pleacichili = i mblodhi plakat (iku, shkoi) (Cuvata 2006, 422). plac pllak: plac ti gramafon = pllaka e gramafonit (Cuvata 2006, 420). popul let. popull. Fjal e gjuhs letrare (Cuvata 2006, 427). popullar i njohur, i popullarizuar (Cuvata 2006, 427). nprap i shpejt, agil, i gjall (Cuvata 2006, 86). Formuar me parashtesn n dhe fjaln shqipe prap i sert, sikurse nreghistrari regjistrim. Kjo fjal (i,e) prap prdoret ksisoj pr nj njeri q sht i egr, i rrept, i vrazhd, i sert edhe n shqipen dialektore t Maqedonis (Krov, Strug, Dibr, Tetov). prash bot. presh: carni cu prashi = mish me presh (Cuvata 2006, 430). preftu prift: ca preftul cu iazmolu = si prifti me ajazmn (ujin e bekuar); preftu s-nji ti ved = prift t pafsha (mallkim) (Cuvata 2006, 430). Te vlleht e Belics s Strugs: prifteasea si nclin/ Pescul tu farina = prifti lutet/ peshku n miell (n nj kng lazore) (Trajanovski 1998, 96). Rum. prot. prufet profet (Cuvata 2006, 440). pulj shpend, zog, pul squk: avem n loci cu yinghits di pulji = kam nj pul squk me njzet zogj (Cuvata 2006, 443). Pulji astar. plejada e yjeve, Pula me zogj, Pulzat (Cuvata 2006, 444).
28
chelchi qelq: s-frndzi, ca di chelchi = thyhet, si qelq (Cuvata 2006, 172). chelesh pl. cheleshi e chelesheanj 1. njeri pa flok, qel, qelesh. 2. njeri me trup t ult, njeri i pacip, horr, qelesh (Cuvata 2006, 172). chendru, pl. chendri qendra: tu chendrul a csbalui = n qendr t qytetit (Cuvata 2006, 172). tseap (ceap) bot, qep (Cuvata 2006, 546). Me ndrrimin fonetik k-ts (c). cireashi (ireashi) bot. qershi (fruta) (Cuvata 2006, 167). ciresh (iresh) bot. qershi (trungu) (Cuvata 2006, 167). Cirishear (irishear) qershor: Andreilu-al Bagav muri tu Cirishear (1889) = Andrej Bagav vdiq n qershor (1889) (Cuvata 2006, 167). Me alternimin fonetik e-i. arad radh, rend (Cuvata 2006, 39). arasti rast: lji-u-adasu-arastea = e gjeti rastin (Cuvata 2006, 40). regul rregull, norm (Cuvata 2006, 453). arci rrke: cara dendi n ploai mea cara vinir arcili-mproasti = kur ra shi, erdhn rrke t rrmbyeshme (Cuvata 2006, 41). arndz f. mullz, far djathi, rnds, rrnds(Cuvata 2006, 42). Fjal nga terminologjia baritore. Edhe n rum rnz. Sipas G. Majerit (Meyer 2007) fjala pas gjase duhet bashkuar me rnd i rnd dhe prapashtesn s, ku n kt mnyr trajtat e rumanishtes dhe t arumanishtes jan huazuar nga shqipja. arob rrob, fustan (Cuvata 2006, 49). rgucari rrshqitje, rrokullisje mbi akull (Cuvata 2006, 450). aroat rrot (Cuvata 2006, 49). rufe pl. rufei rrufe. Krahas ksaj prdoret dhe arofhi (Cuvata 2006, 458). slot skllot, lloh, shqot, stuhi me shi e bor (Cuvata 2006, 483). Kjo fjal, t ciln Vasmer e shpjegon si t burimit sllav slota, kurse abej (1976) e bie t ardhur nga bullgarishtja, si e till mungon n maqedonishten. Prandaj n dialektin e maqedoarumanishtes konsiderojm t ket hyr nga shqipja.
29
tsin (sonte/ sot (Cuvata 2006, 548). N shqipen zgjeruar me formantin te. Ktu do afruar dhe sot arum. az, astzi, rum. az astdz, q kan rrnj t ngjashme. Sikurse vuri re s pari F. Bopp-i m 1884, ndajfolja sonte (te autort e vjetr snte) ka dal nga aglutinimi i dy fjalve so nate nga aso nate, me theksim mbi premrin s, e sot nga so dite. Edhe abej (1976, III, 110), duke prsritur mendimin e Bopp-it, te sot e sonte sheh kompozita t mome t shqipes t dala nga so dite, so nate (n thelb kso dite, kso nate). Por, kur t merren parasysh dhe rrjedhojat e arumanishtes, ky shpjegim vshtir mund t jet i pranueshm, sidomos elementi premror s ksi, khs. ktu dhe sll. sino sonte, nga prasl. *s ovaj no, e dan, danas, prasl. *dns. tsupat sopat e madhe (Cuvata 2006, 549). strnipot strnip (Cuvata 2006, 497). Pr shkak t i-s nuk mund t jet rrjedhoj e drejtprdrejt nga latinishtja nepos, por rrjedh nga shqipja nip, strnip. rm zool. skrranj (Cuvata 2006, 450). N shqipen me parashtesn sk. shar sharr (Cuvata 2006, 508). Andreu, Andrelush Shnndre, Shndre, dhjetori (Cuvata 2006, 30). shiltur shilor, qaf mali, vendkalim i ngusht n pyll (Cuvata 2006, 512). shcmb pl. shcmbi karp, shkmb (Cuvata 2006, 508). scamnu pl. scamnuri stol, karrige e thjesht = scamnu di cheatr - shkmb guri (Cuvata 2006, 466). Shq. dial. Shkom (Krov). scrpi deg t holla e t thata pr t ndezur zjarrin, karthje 2. fig. e pavler: cas di scrpi = shtpi me shkarpa; om di scrpi = njeri i dobt si shkarp (Cuvata 2006, 468). shcop pl. shcopuri shkop, 2. fig. goditje me shkop: lu-arcar tu shcop = e rrahn me shkop; tsi shcop mca = hngr qotek me shkop (Cuvata 2006, 510). shcod bot. shkoz: lemnul di shcod = dru shkoze (Cuvata 2006, 510).
30
shcrac zool. shkrap, akrep (Cuvata 2006, 510). Fjal me burim nga lat. scorpius, me metatez t sll.vj. dha skrapij, por me formn fonetik t s-sh n maqedoarumanishten do t njihet t ket hyr prmes shqipes. shcret, shcret ndajf. shkret (pr vende, pr shtpi): loclu tut s-pari ca shcret = krejt vendi duket si i shkrtet; ma shcret di Santa nu-aflji tu-Armnami = m t shkret se Santa nuk mund t gjesh te arumunt (Cuvata 2006, 510). shcretueari pl. shcretueri shkretim (Cuvata 2006, 510). shcretuescu shkreton (Cuvata 2006, 510). scrum shkrumb, zhezhi: s-arsi pita, s-adra scrum = u dogj peta, u b shkrumb (Cuvata 2006, 470). scrumat i br shkrumb: nu s-mc, amrashti, ghela-i scrumat = nuk hahet, idhton, gjella sht br shkrumb (Cuvata 2006, 470). shcurtu muaji shkurt (Cuvata 2006, 237, 510): tu Shcurtu Armnjlji nu fac can harauu = Arumunt n shkurt nuk bjn kurrfar gazmendi. (Cuvata 2006, 237, 510). N maqedoarumanishten kjo fjal ka krijuar rrjedhoja t tra prdorimi: shkurtat, shcurtedz, shcurticari, shcurticat, shcurtichedz, shkurtimi, shcurtu etj. shearpi zool. shtrpi, zvarranik, boll (Cuvata 2006, 510). shtis deg edruri (Cuvata 2006, 510). shtis rreze e diellit (Cuvata 2006, 513). shcurtabac dem. shkurtabiq, shkurtalaq, nj pllmb njeri (Cuvata 2006, 510). shkurtac xhaket e shkurtr grash, shkurt (Cuvata 2006, 510). shcurtari shkurtim, t shkurtuarit, 2. t shkuarit rrugs m t shkurt, 3. t folurit konciz (Cuvata 2006, 510). spats vend i pjerrt (Cuvata 2006, 237, 486). spat shpat avlmendi (Cuvata 2006, 237, 486).
31
spes pl. speshi shpesh: dintslji lji-ari speshi = dhmbt i ka t shpesht (Cuvata 2006, 237, 487). Kjo fjal me burim nga lat. spissus, n maqedonarumanishten me formn e saj fonetike do t ket hyr nga shq. shpesh. stirpar bari q ruan delet shterpa (Cuvata 2006, 237, 495). shtirgoanji pl. shtirgonji bot. shtar, qingl bjeshke (Cuvata 2006, 499). Me ndrrimin e rregullt fonetik a-i n arumanisht. strozm shtroj, shtros, shtrom (Cuvata 2006, 237, 499). strung vend i thurur, ku prbujn e ku mjelin bagtin, strung, shtrung (Cuvata 2006, 499). astup shtupoj: astup-u = shtupoje, mbylle (mjaft, mos fol, mos qaj) (Cuvata 2006, 61). astupat mb. i shtupuar, i mbyllur (Cuvata 2006, 49). shupleac shuplak: lj-trapsi (lji-alichi) `n shupleac = ia lidhi nj shuplak (Cuvata 2006, 237, 515). shurshur shushuritje (Cuvata 2006, 515). shurshurari shushurin (Cuvata 2006, 515). shut pa brir (pr kafsht): capr shut = dhi shyt (pa brir), 2. fig. budalla: armasi ca shut = mbeti si shyt (Cuvata 2006, 515). Crshut dhi pa brir, shut, shyt (Cuvata 2006, 129). tshi ndajf. s-dusi tshi-acas = shkoi tashti n shtpi (Cuvata 2006, 522). tat at lok. nn (Cuvata 2006, 62). Shq. dial. tat nn (Krov). teli tel. telj zbukurim q i bhet nuses s re me tel t art ose t argjendt. (Cuvata 2006, 515). Fjal e turqishtes, e cila n maqedoarumanishten do t ket hyr nga shqipja.
32
tmbl pl. tmbli anat. tmbl, tmth: ggoshlu-l lo pi la tmbl = plumbi e goditi n tmbl (Cuvata 2006, 521). Mir pl. miri mit. T mirat, Fatit: trei-seara mirili tsi lji-ngrpsir = natn e tret ka i kan caktuar t mirat (Cuvata 2006, 346). trfolj bot. detelin, trfil, trfonj (Cuvata 2006, 522). Rum. trifoi. Arumanishtja kt fjal me formn e saj trfolj do ta ket huazuar nga shqipja e Maqedonis trfonj (Krrov). trt-prt llomotits, mashtrues, njeri joserioz (Cuvata 2006, 522). N shqipen e Krovs prdoret si shprehje pr dik q i ndrron fjalt, q nuk sht serioz: njaft m me trta-prta! tengal lodr fmijsh, me t ciln gjuajn gur t vegjl, bahe (Cuvata 2006, 524). Kt leksem e hasim dhe n ligjrimin shqiptar t Prilepit tingall (Crnilisht.), tengall. thingall (Zhitoshe.). toac tok, ang: ti mirindi s-avdz toaca di la bsearic = pasdite u dgjua toka e kishs (Cuvata 2006, 530). tuf tuf, buqet, 2. pere e flokve: aduna un tuf di lilici = mblodhi nj tuf me lule (Cuvata 2006, 540). talndz zool. thllz (Cuvata 2006, 518). Rum. potirnche. srm thrrime (Cuvata 2006, 465). Si e shpjegon dhe G. Meyer (2007), nga shqipja rrjedh rum frim thyej, e arum srm. srmu thrrmoj: pnea-aest multu s-srm = kjo buk thrrmohet shum (Cuvata 2006, 465). urd urd, hurdh, gjiz. (Cuvata 2006, 555). Urda f. izvarka (RMJ III 442; MAR 638) N dialektin e Galinikut urda (Beli GD 123), n Dibr urda vid jako sirenje lloj djathi i fort (Vidoeski DG 82). N proverbat popullor t Strugs: Sekoj petok urda jadam (Kavaev: 1961). Ka nj shtrirje t madhe n gjuht ballkanike e jashtballkanike, prhapur gjithandej prej barinjve arumun, por si nj huazim i fondit t shqipes (Murati 1990, 42; Hoxha 2001, 179). urdin urdhr (Cuvata 2006, 556). urat, urat i uruar, i dashur (Cuvata 2006, 555).
33
urari prgzim, urim (Cuvata 2006, 558). ur pl. uri urrej, urrejtje (Cuvata 2006, 555). ush! pasth. urdhr q i thuhet gomarit pr t ecur (Cuvata 2006, 556). vatr vatr, shtpi: tu vatra-a ta sh-cinushea ardi = n vatrn tnde digjet edhe hiri (do gj t shkon mbar), 2. fig. atdheu, vendlindja: ...Vatra-a mea iu nji-ardu anjlji tsi-am bnat = Vatra ime (atdheu) ku m digjen vitet q i kam jetuar; va ndizem tu vatra-a noast = do t shkojm n vatrn (atdheun) ton (Cuvata 2006, 563). cacavatr ai q tr ditn rri n shtpi, pran vatrs (Cuvata 2006, 112). cutuvlescu valloj (kafsht, punt), bj q t ecin (Cuvata 2006, 161). Shq. dial. Valloj et grah qet. Valloj pount grah punt (Tetov, Krov). urbari verbri, verbsi, verbim, i verbr: urbarea-ts u verbofsh (mallkim) Cuvata 2006, 555). nvets ves, shprehi: nibun nvets = ves i keq (Cuvata 2006, 90). nvescu vesh, vishet: s-nviscu tu stranji nauu = u vesh me rroba t reja (Cuvata 2006, 90). nvishteari pl. nvishteri veshje (Cuvata 2006, 91). veti n vete: brbatlu sh-vini niheam pri veti = burri erdhi paksa n vete (Cuvata 2006, 568). viy vij: Me a cu yin sh` cu rachi/ Mea shi cu ap di la viy = Me ver e raki/ Por dhe me uj nga vija (n kng dasme kur i japin nuses uj (Trajanovski 1998, 182). vira ndajf. shpesh, dendur: vira treatsi pi la sor-sa = virra shkon te motra vishem (Cuvata 2006, 570). Kjo fjal me kt kuptim prdoret n shqipen e Krovs. avrap vrap, vrapim, galop: caljlji vinir cu-avrap-n hoar, ca crvnarlji lji-avea vtmat-andartslji grtsesht = kuajt erdhn duke galopuar n fshat,ngase karvanxhinjt i kishin vrar andartt grek (Cuvata 2006, 91). avrari godas, vras (Cuvata 2006, 67).
34
vul vul: cartea-aest easti cu vul = kjo letr sht me vul (Cuvata 2006, 574). zal breg lumi me zall, rr (Cuvata 2006, 580). gavr pl. gavri guv, zgavr (Cuvata 2006, 249). Dzn (xan) zan: Armnili, ca dzni = Arumunt, si zana (Cuvata 2006, 215. zii vuan, heq t zit e ullirit: ban cu zii = jet e zez, me halle (Cuvata 2006, 584). shiguni pl. shigurnji nj lloj gune e madhe, zhgun (Cuvata 2006, 511). Elementet leksikore t vshtruara ktu sipr t shqipes n maqedoarumanishten, q i kemi qmtuar nga burime t ndryshme t literaturs, kund rreth 300 leksema, disa nga t cilat mund t jen nga nj substrat i prbashkt, konsiderojm se paraqesin vetm nj pjes t fjalsit t shqipes q ka hyr n kt idiom, dhe se ky element duhet t hulumtohet edhe m tej n t ardhmen. N kt fush t fjalorit, pr t qen dhe m t sakt, disa leksema mbase duhet t konsiderohen si mbetje leksikore (Restworter) t shqipen dhe maqedoarumanishten, nga nj substrat i prbashkt, dhe jo si huazime t ndrsjella n kto dy gjuh. Elementet leksikore shqipe n arumanishten, sikundr shprehet studiuesi arumun Petar Atanasov (1997, 13), mund t ken deprtuar si rezultat i ndikimit nga tri faza t ndryshme: a) nga nj period m e vjetr nga e cila datojn nj radh elementesh leksikore q jan trashguar nga nj substrat autokton (pr shqipen ato jan elemente leksikore q kan kaluar nga faza m e vjetr n fazn m t re t zhvillimit t ksaj gjuhe). b) nga nj period m e re. c) Nga nj period shum m e re n t ciln ndikimi i shqipes kufizohet vetm n t folurit lokal frashriot t dialektit arumun. Ngjashmrit n terminologjin familjare te vlleht e regjionit t Strugs dhe te shqiptart Kah fundi i shekullit XVII, blegtor vllah erdhn e populluan fshatrat Belic e Eprme dhe Belic e Poshtme t Strugs (t cilt quheshin armanj), nga rajoni malor i ermeniks dhe Zmollnikut t Shqipris ( .
35
, , , . XXII, Beograd 1936, 21-30). Krahas blegtoris, ata filluan t merren dhe me bujqsi. Shum vllah e pranuan fen islame dhe n vend t arm criti u shndrruan n arm tur. Nj proces t till e prjetuan 6 familje vllahe. N mesin e vllahve, doher, sht ruajtur nj pjes si krishtere dhe me mnyr blegtorale t jetess. Gjat shekullit XIX, shum familje u shprnguln n Strug dhe Serbi (sot n Belicn e Eprme ndodhen vetm dy familje vllahe). Vlleht e quajn veten armanj, kurse shqiptarin shiptar, ndrsa shqiptari vllahun e quan vllav (vlla). Duke e krahasuar leksikun e terminologjis familjare t popullats vllahe dhe asaj shqiptare n Belicn e Poshtme mund t konstatohen shum ngjashmri. Marrdhniet fqinjsore, prania kolektive n ritet dhe festat e ndryshme, nuk ka mundur t mos evidentohet te kta dy kolektivitete etnike nj nomenklatur e ngjashme e jets familjare. N rrethin e tyre familjar prdoreshin emrtime t njjta pr pjestart e familjes te kta dy kolektivitete: Burri pr gruan ishte nicuchir (te shqiptart domaqin). Gruaja pr burrin ishte nicuchira ( domaqink). As burri e as gruaja nuk jan quajtur me emrin e tyre, por prdornin shprehjet: - Gruaja pr burrin Nàs (Ai) - Burri pr gruan Nàsa (Ajo). Burri gruan e vet ende e thrret nvesta (nuse), e po kshtu edhe t afrmit e burrit e thrrasin nveasta (nuse). Fqinjt dhe bashkfshatart nusen e thrrisnin me emrin e burrit duke i shtuar prpara Tsal Pasku (ajo e Paskut), prkatsisht gruaja e Paskut, te shqiptart e Presps e Paskut, e Axhibeut, kurse te shqiptart dhe maqedonasit prapashtesn ic (-ica): Alic, Hazbic Kadric (te maq. Spasenica, Mitrovica). Fmija nnn e vet te vlleht e thrriste Nana, te shqiptart Nan. Nipat edhe te vlleht edhe te shqiptart mund t jen: Nipot di hilj (nip prej djali) Nipot di hilja (nip prej vajze) Nipot di frate (nip prej vllai) Nipot di soara (nip prej motre). Vllai i babait quhej Lala, nj term q i referohet dhe vllait t nns. Kt emrtim e prdorin dhe shqiptart Lal. Fise (Fisi) konsiderohet edhe te vlleht edhe te shqiptart nj lidhje e m pak apo m shum familjeve q rrjedhin nga nj paraardhs i njjt n linjn e mashkullit (Dunovski 1998, 30). Fonetika N fonetikn e idioms s maqedoarumanishtes hasim tipin e lj-s sikurse n ligjrimin shqiptar t Zajazit t Krovs: ljepur (n Zajas ljepr), ljear,
36
lejar (ljar), ljin (lji-ni) etj. Pastaj fonemn e errt (shq. ): arob (rrob), aroat (rrot), etj. Morfologjia Emrat e vendeve (qyteteve) q n maqedonishten mbarojn me formn e shquar o, n shqipen dhe arumanishten marrin mbaresn a: maq. Tetovo, shq. Tetova, arum. Tetova; Kumanovo, shq. Kumanova, arum. Cumanuva (Atanasov 1997, 13). N fushn e morfologjis vlen t prmendim ktu admirativin e arumanishtes, i cili, si e ka vn re Victor Friedman (Friedman 1997, 139), ndeshet vetm n Maqedonin Jugperndimore, tek folsit e fshatit Gorna Belica (Beala di Susi), q kan emigruar atje rreth nj shekull m par nga Shqipria, e q duket mjaft qart se sht nj huazim morfologjik dhe gramatikor i mbshtetur n shqipen: lucra-cka shq. punua-ka. br, tu fost-i mari om! Ore, ti qen-ke njeri i madh! Ku folja fost sht pjesore dhe i sht folje ndihmse. E kryera normale megleno-rumune do t ishte i fost (Friedman 1995, 195). Kshtu dhe Abe, tini avus-ka mari kasa! (Ore, ti pas-ke shtpi t madhe!) (Fridman 2009, 236). Kjo dukuri e veant e morfologjis s foljes e shqipes, q si e till ka shkuar edhe n arumanishten, sht nj indicie q na detyron ta hulumtojm edhe m shum morfologjin e arumanishtes, ku do t gjenden pa dyshim forma e paralelizma m t shumta ksodore. Idiomatika N fushn e frazave a t idiomatiks (frazeologjis) gjejm shum shprehje t prbashkta shqiptaro-arumune, me nj substrat ballkanik, te t cilat sht vshtir t diktohet burimsia e tyre e mirfillt. Aruc zboar pi vinte = shq. flet n er (Cuvata 2006, 413). Dzuu-alb - dit t gzuar, shq. dit t bardh, maq. bel den. Cmeashea di pi trup s-nu ts-u vre, mallk. Hiksh pi kmishe (Krov) t mos e duash kmishn n trup, ta urresh vetveten, maq. Da ne si ja sakash koulata na grbot (Cuvata 2006, 125). Frati ti frati, ma cashlu ti pradz = shq. vlla pr vlla, gjiza me pare. Maq. brat za brat, sirenje za pari (Cuvata 2006, 241). Ma mari dar di loarea = m e madhe dara se oka (fitimi) (Cuvata 2006, 180).
37
U strmbu cciula = shq. e shtremboi ksuln, maq. ja nakrivi kapata (Cuvata 2006, 497). Lai ca ghiftul = shq. i zi si xhyp shum i zi (Cuvata 2006, 65). Luplu su-l mc = shq. ujku ta haj, maq. volkot d ago izede (Cuvata 2006, 320). Ficiorlji li mc-agromeanli shi maralji l-amurt dintslji = shq. fmijt i han mollt e tharta, t mdhenjve u mpihen dhmbt (Cuvata 2006, 195). Pi cipita di limb lu-am, ma nu-nji ticneashti cum s-dztsi = shq. e kam n maj t gjuhs, por nuk m teket (kujtohet) si thuhet (Cuvata 2006, 166). Shi-aduna pleacichili = shq. i mblodhi plakat (iku, shkoi) (Cuvata 2006, 422). Onomastika N fushn e onomastiks dalin t ruhen po kshtu gjurm t vjetra shqiptare q prshfaqen me fonetikn e arumanishtes. Ktu mund t sjellim disa emra lagjesh e vendbanimesh q kan lidhje t drejtprdrejt me ruajtjen e elementit shqiptar n arumanishten. Arbinov fshat i rrethit t Ohrit, i banuar me popullsi maqedonase. Emri i ktij topiku, q dshmohet n Defterin e regjistrimit turk Nr. 25 pr Sanxhakun e Ohrit m 1589 me format H`rbino e Harbino, me nj h sekundare, lidhet me bazn etnike Arbin, formuar me ndrmjetsi t arumanishtes nga Arban me alternimin fonetik t ksaj gjuhe a:i dhe sufiksit sllav ov, si e ka shtjelluar drejt dhe Petar Hr. Ilievski (Ilievski 1988, 482), e jo me fitonimin vrba salix, si shprehen J. Zaimov, V. Pjanka, etj. (Murati 1999, 40). Arbinesh lagje n Krushev t Maqedonis (Mhl dila Arbinei/ ose Arbiesku Mhl (Goab 1984, 20), tani e vllahizuar. Arbina vis n Podbregje t Tetovs (Trifunoski 1976, 44). Arbino vendbanim i zhdukur i antiks s von (Rotince, Tetov), ku jan gjetur themele objektesh, en qeramike etj. (Murati 1999, 44; Petruevski 1999, 11). Arbino (TD II 432) fshat n Nahijen e Follorins, rrjedhur nga emri etnik Arban/Arbin (Murati 1999, 41).
38
Arbino lokalitet arkeologjik n fshatin Kopanc t rrethit t Tetovs, i periods romake, n t cilin jan zbuluar fragmente t enve t qeramiks, tjegulla dhe materiale ndrtimore (AKRM II 420; Murati: 1999, 44). Arbino ngulim i zhdukur i antiks s von n fshatin Raotinc t Tetovs, ku jan gjetur themele, objekte, fragmente t enve t qeramiks (AKRM II 424; Murati 1999, 44). Arbun (TD VI II (1568-69), 365) lagje n fshatin Vrapisht t Gostivarit, q ruan emrin etnik Arbun nga nj emr vetjak Arban, i shpesht n periodn e mesjets, me ndrmjetsi t ligjeve fonetike t arumanishtes a:u (Murati 1999, 41). Te topikt e msiprm Arbin e Arbun shihet t ruhen trajtat fonetike t arumanishtes in/ -un t emrit etnik Arban. Nga topikt e tjer: Codra Fura kodr n malin Sharr, n kufirin midis Maqedonis dhe Kosovs (Cuvata 2006, 135). Edhe te maq. Kodra Fura (Ajduka uma), nga shq. kodr dhe arum. fur hajdut, Kodra e Hajdutit (jo Kodra e Furrs, si prdoret gabimisht n media, khs. ktu Serbia dhe Kodra e Furrs prishin hesapin, titull, Koha, Shkup, 17. 9. 2009). N lokalitetet vllahe Belica e Eprme (Beala di Supra) dhe Belica e Poshtme (Beala di Ghios) t rrethins s Strugs hasim toponimet shqipe, si : Gropa Mare (Gropa e Madhe), Gropa Shtrgonjeljei, Guva di Gaia, me apelativat grop e guv, Cale Ngusta (Udha e Ngusht), Calea Mare, Kodur, St Catun (Dunovski 1998, 95, 97, 123; Trajanovski 1998, 29). Farsherioti komunitet arumun, q mban emrin e vendbanimit t lasht Frashri n rrethin e Prmetit t Shqipris s mesme, shprngulur n Belicn e Eprme dhe t Poshtme dhe n fshatra t tjera Vevan. Vishni, Podgorci e Llabunisht t Strugs. Surunica vend n mal, ara dhe livadhe. Arum. surin shull, vend t e rrok dielli (Leshnica e Eprme - Tetov). Prfundime Hulumtimet e ndrsjella ndrmjet shqipes dhe arumanishtes paraqesin interes t veant pr gjuht e ktyre dy popujve, sepse m shum se me popujt e tjer fqinj, shqiptart dhe arumunt kan pasur ndrmjet veti nj simbioz m t gjat e m t hershme si barts t nj kulture sedentare n hapsirat e tyre ballkanike. Pr sa u prket lidhjeve t shumanshme shqiptaro-rumune,
39
studiuesit kan vn n dukje se rreth 600 fjal jan t njjta ose me rrnj t prbashkt midis shqipes dhe rumanishtes. Kjo tregon lidhjet e ngushta q kan ekzistuar midis ilirve dhe trakasve, t cilt kan jetuar n Gadishullin Ballkanik shum shekuj prpara se sllavt t shkelnin n kto treva (Papailia 2000, 3). Njohsi i mir i marrdhnieve mes popujve t Gadishullit Ballkanik, Teodor Kapidan, shprehet kshtu: Pr dallim nga lidhjet me grekt dhe sllavt, lidhjet e rumunve me shqiptart, n pikpamje ballkanike, shfaqen shum m t ngjeshura. Ato nisin nga nj numr fjalsh q nuk jan as latine, as greke, as sllave dhe as huazime t ndrsjella rumuno-shqiptare, por disa trajta q nisen nga t njjtat fjal themelore, t cilat duhet t ken ekzistuar mbase n t folmet pararomake trako-ilire... (Albanezul 1996, 21). Pr kt arsye, ndoshta sht m mir t flitet pr elemente t prbashkta t shqipes dhe arumanishtes, se sa pr ndikimin e njrs gjuh mbi tjetrn. Maqedoarumanishtja n idiomn e saj prshfaq elemente t shumta fonetike, morfologjike, sintaksore, leksikore, onomastike dhe frazeologjike t ngjashme me ato t shqipes, t cilat meritojn t gjurmohen n mnyr m t plot e t gjithanshme. Hulumtimet n kt fush, t lna pas dore deri m tani n lmin e shqipes, marrin nj rndsi t dors s par jo vetm pr albanologjin, por dhe pr ballkanologjin, sepse me ndriimin e tyre mund t sqarohet dhe e kaluara dhe e tashmja e ktyre dy etnive dhe jo vetm, q kan pasur nj histori t prbashkt mijvjeare. Numri i madh i tipareve t prbashkta t shqipes me arumanishten shprehet n kt, q etnikumi vlleh (arumun) ka dal si rezultat i romanizimit t popullsive vendse ballkanike (epire, trakase, makedonase, ilire), nga sundimi shumshekullor i Perandoris Romake n Ballkan, pra si rezultat i romanizimit dhe t elementit parashqiptar. M pas ky element vlleh u nnshtrohet proceseve t ndryshme asimiluese, n Shqipri nj rishqiptarizimi, kurse n truallin e sotm t Maqedonis nj sllavizimi t plot. S kndejmi, numri i madh i elementeve leksikore dhe t tjera prej mbi 700 huazimeve t shqipes n maqedonishten, q i kemi vn re n hulumtimet tona gjuhsore (Murati 2007 ), n fakt duhet par jo si fjal shqipe n sllavomaqedonishten, por si albanizma n maqedoarumanishten (arumanishten e sllavizuar). Shkurtimet e literaturs Albanezul 1996 = Anuar Albanezul, 401, Uniunea Cultural a Albanezilor din Romnia, Bucureti, 1996. Angelovski 2000 = Angelovski, Duan, Prilog kon prouavanjeto na aromanizmite vo makedonskite narodnik govori. Prvi RomanistikoBalkanistiki sredbi vo est na Boidar Nastev. Univerzitet Sveti Kiril i Metodij. Skopje 2000. Anovska 2002 = Anovska Liaku Kleanti, Vlakite narodnik prikazni od Kruevo, Institut za Folklor Marko Cepenkov, Skopje, 2002.
40
Asenova 2006 = Asenova, P. Gruaja monolinge n Ballkanin biling, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, Prishtin, 2006. Atanasov 1997 = Atanasov, Petar, Romansko-Albanski jazini vrski, Godien zbornik kniga 23, Filoloki fakultet, Skopje 1997. Atanasov 2000 = Prvi romanistiko-balkanistiki sredbi. Univerzitet Sveti Kiril i Metodij. Skopje. 2000. Bello 2009 = Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, 28/1, Prishtin, 2009. Dunovski 1998 = Dunovski, Vanel, Toponimija na vlakite sela Gorna Belica i Dolna Belica, Struga, 1998. Dunovski 1998 = Dunovski, Vanel, Toponimija na vlakite sela Gorna Belica i Dolna Belica, Struga, 1998. Cuvata 2006 = Dina Cuvata/Dimo N. Dimev, Dictsionar armneascumachidunesku / Renik vlako-makedonski, Skopia, 2006. abej 1976 = abej, Eqrem, Studime gjuhsore I. Rilindja, Prishtin, 1976. abej 1976 = abej, Eqrem, Studime gjuhsore III, Prishtin, 1976. abej 1996 = abej, Eqrem, Studime etimologjike n fush t shqipes, ASHSH, IV. Tiran, 1996. Elsi 1996 = Robert Elsie, Nj vjedhje n Dubrovnik dhe dalja n sken e gjuhs dhe e kulturs shqiptare, Prpjekja 6, Tiran, 1996, 88. Friedman 1995 = Friedman, Viktor, Ndikimi i shqipes n t folmet arumune t Maqedonishtes Jugperndimore: Mnyra habitore, Studime 1/1994, ASHAK, Prishtin, 1995. Friedman 1997 = Friedman, Victor, Kontaktet dhe ndrgjegjja n Lidhjen gjuhsore ballkanike. Studime albanologjike I, Tiran, 1997. Fridman 2001 = Friedman, A. Victor, The Vlah Minority in Macedonia: Language, Identity, Dialectology, and Standardization. Selected Papers in Slavic, Balkan, and Balkan Studies, ed. by Juhani Nuoluoto, Martii Leiwo, Jussi Halla-aho, (Slavica Helsingiensa 21). Helsinki: University of Helsinki. 2001. Fridman 2009 = Deloto na akademik Viktor Fridman, Abakus komerc, Skopje, 2009. Golab1984 = Zbigniew Gollab, The arumanian dialekt of Kruevo in Sr Macedonia SFR Yugoslavia, Macedonian Academy of Sciences and Arts, Skopje, 1984). Ilievski 1988 = Ilievski, Petar, Balkanoloki lingvistiki studii, Skopje, 1988. Karadafov 1992 = Karadafov, Petrula, Vlasi bit i kultura, Muzej na Makedonija. Erheoloki, Etnoloki, Istoriski Skopje, Skopje, 1992. Markovi 2000 = Markovi, Govorot na Aromancite Farseroti od ohridskostruskiot region (vo balkanski kontekst). Ph.D. dissertation, Sts. Cyril and Methodius University of Skopje. Matkovski 1978 = Matkovski, A. Pojava i raste na Kruevo. Optestveno ureduvanje. Istrorija na Kruevo i Kruevsko. Kruevo. 1978.
41
Meyer 2007 = Meyer, Gustav. Fjalor etimologjik i gjuhs shqipe, Botime abej 2007. Mihescu 1978 = Mihescu, Haralambie, Remarques sur les rapports lexicaux albano-aroumains, Gjurmime Albanologjike, Instituti Albanologjik i Prishtins, Prishtin, 1978. Murati 1999 = Murati, Qemal. Shqiptart dhe Ballkani ilirik n dritn e emrave t vendeve dhe t familjeve, Tetov, 1999. Murati 2007 = Murati, Qemal, Bashkmarrdhniet gjuhsore shqiptaremaqedonase, Seminari i Albanologjis i Universitetit Shtetror t Tetovs, 2007. Nasteva 1998 = Nasteva, Olivera Jashar, Kontaktet gjuhsore n hapsirat ballkanike, Logos-A, Shkup, 1998. Nastev 1988 = Nastev, Boidar, Aromanski studii. Prilozi kon balkanistikata. Ogledalo, Skopje, 1988. Papahagi 1974 = Papahagi, Tache, Dictionarul dialectului aroman, gjeneral si etimologic, Bucuresti, 1974. Papailia 2000 = Papailia, N. Jorgji, Dicionar romn-albanez (Fjalor rumanishtshqip, Botime Toena, Tiran, 2000. Petruevski 1999 = Petruevski, Ilija, Petruevska, Nikolina, Zborovnik na toponimi na severoistoniot del od Dolni Polog, Luboten, 1999. Poi 2001 = Poi, Spiridulla, Vlleht (arumunt) e Shqipris dhe gjuha e tyre, Krkime universitare, Universiteti i Gjirokastrs Eqrem abej, Gjirokastr, 2001. Poi 2009 = Poi, Spiridhulla, Gjuha shqipe dhe marrdhniet e saj me arumanishten, Seminari II Ndrkombtar i Albanologjis, 2009. Polenakovi 2007 = Polenakovi Haralampie, Turskite elementi vo aromanskiot, Makedonska Akademija na Naukite i Umetnostite, Skopje, 2007. Popvasileva 1987 = Popvasileva, Aleksandra, Dvojazinoto raskauvanja na narodni prikazni (Vlako-makedonski i makedonski-vlaki relacii, Institut za folklor Marko Cepenkov, Skopje1987. Riska 2004 = Riska, Albert, Gjurm t arumanishtes n toponimin e Shqipris, Buletin shkencor, Universiteti Aleksandr Xhuvani, Elbasan, 2004/2. Simpozium 1963 = Simpozium o srednjovekovnom katund, odran na 24 i 25 novembra 1961 g., Nauno Drutvo Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, kniga II, Odjeljenje istorijsko-filolokih nduka, Sarajevo. 1963. Trajanovski 1998 = Trajanovski, Todor, Vlasi Narodnite obiai ka vlasite od Struko, Struga, 1998. Xoxi 2001 = Xoxi, Koli, Nikolla Jorga Dijetari pa frik e pa njoll, Horizont, Tiran, 2001.
42
MIMOZA KARAGJOZI KORE
KONTAKTET E LASHTA T SHQIPES ME ARUMANISHTEN

Qysh n lashtsi shqiptart dhe arumunt e vendit ton kan jetuar s bashku. Kontaktet e gjuhs shqipe me gjuhn e ktij grupi etnokulturor kan qen t hershme e t pandrprera, prandaj dhe ndikimet e ndrsjella skan munguar. Prpara se t paraqesim disa prej tyre do t prpiqemi t parashtrojm disa nga teorit e prejardhjes s ktij grupi n vendin ton pr ti vendosur kto kontakte edhe brenda nj konteksti historik. shtja e arumunve apo e vllehve t Ballkanit sht jashtzakonisht e komplikuar dhe konsiderohet si nj nga shtjet ende t pazgjidhura n pikpamje shkencore. Pyetjet q shtrohen n kt rast mund ti prmblidhnim: A jan arumunt pasardhsit e kolonve romak dhe gjuha e tyre rrjedh prej latinishtes ballkanike; - a jan pasardhs t popullsive vendase q u romanizuan; - a kan lidhje me romanitetin lindor, pra me rumunt dhe rumanishten. Prgjigjet q iu jepen ktyre pyetjeve nga studiuesit jan t shumta e ndonjher mbshtetja n kriteret shkencore przihet edhe me qllime nacionaliste e argumente t pabaza. N prgjithsi, studiuesit shqiptar mbrojn teorin sipas s cils arumunt e Shqipris jan popullsi autoktone: Arumunt dalin n burimet historike, sa n Shqipri, n Greqi, Maqedoni, Serbi, Mal i Zi, Bullgari etj., qysh n shekullin XI, kur prmenden nga historiani bizantin Kekaumenos1. Pra, mund t konsiderohet nj popullsi e vjetr autoktone e Ballkanit, e shprndar n t gjith shtrirjen e tij.2 Nj tjetr studiues do t shprehej ata jan popullsi autoktone n vatrat ku jetojn sot, natyrisht n nj numr shum m t vogl sesa n Antikitetin e von e n Mesjet.3, madje mendimin e tij ky
Kekaumenosi (1066) n kshillat e tij pr bijt tregon se Kucovlleht e Thesalis e kundrshtuan me furi sundimin e tij. F. Konica, Prishtin, 1995, f. 181 2 P. Xhufi Basesku krijoi nj precedent n marrdhniet me Shqiprin, gazeta Shqip, 09/06/2010 3 Th. Murzaku, Vllehte e Shqipris - ilir autokton t romanizuar, Studime albanologjike, 2004, 2, f. 73
1
43
studiues e shpie edhe m tej duke e titulluar artikullin Vlleht e Shqipris ilir autokton t romanizuar 4 Nj prgjigje tjetr, sht ajo se vlleht jan pasardhs t fiseve trakase, e gjuha e tyre arumanishtja sht nj dialekt i rumanishtes s prbashkt. Kjo tez gjen prkrahje veanrisht n lagjen e gjuhtarve. Mbshtetsit kryesor jan gjuhtart rumun, por gjen prkrahje edhe n ata shqiptar. Kshtu E. abej pa mdyshje sht shprehur: Rumanishtja ndahet n katr deg dialektore: dakorumanishtja, meglenorumanishtja, arumanishtja dhe istrorumanishtja5. N vijim Sh. Demiraj do te thoshte: Gjuha e tyre ishte e ngjashme me rumanishten, natyrisht duke psuar edhe ndryshime jo t parndsishme nn trysnin e gjuhve t popujve me t cilt ata ishin n kontakt t vazhdueshm e m poshte vazhdon: afria e madhe e gjuhs s tyre me rumanishten sht tregues i qart se vendi nga u shprnguln n krye t hers duhet t jet brenda perimetrit t zons ku u formua etnosi rumun6 Afrit e mdha t arumanishtes me rumanishten, kan br q mendimi m i prhapur shkencor t jete pikrisht ky, por gjithmon duke e konsideruar kt popullsi autoktone n viset e sotme. N prfaqsuesit dhe e shoqatat e ktij komuniteti po z vend teoria se vlleht jan grek t romanizuar.7 Kshtu, n nj studim s fundmi gjejm: Nga romanizimi gjuhsor i popullsis n Maqedoni, Thesali, dhe Epir lindn kucovlleht dhe gjuha e tyre, aromanishtja. Kjo prbn brthamn helene t latinizimit8 (krahas romanizimit ilir, nga doli dalmatishtja dhe atij trakas ne
Th. Murzaku, po aty. E.abej, Hyrje n histori, II, f.170 6 Sh. Demiraj, Epiri, Pellazget, Etruskt dhe Shqiptart, Tiran, 2008, f. 114. 7 Profesori n Vjen, Prof. Thede KAHL, i bn nj analiz qndrimeve t sotme n Shqipri t prfaqsuesve t ktyre shoqatave: Nse sheh sot identitetin e arumunve t Shqipris, duhet t shohsh q ekziston nj ndryshim i madh para 1990 dhe pas 1990-s. Mund t thuhet se ata kan pasur nj identitet gjuhsor q i ka dalluar nga pikpamja gjuhsore dhe kulturore nga shqiptart. Para 1990-s nuk ka pasur konflikt identiteti q do tu thoshte pjess m t madhe t njerzve q t mos ishin lojale me Shqiprin, kushtet kan qen krejt t tjera n at koh. Pas vitit 1992, 93 shohim nj zgjim identiteti, duke filluar me Shqiprin jugperndimore dhe qendrore, ku u krijuan shoqata arumune q filluan t kujdeseshin pr gjuhn arumune dhe kulturn. Krejt n fillim kjo ishte nj lvizje kulturore dhe gjuhsore e prqendruar n ruajtjen e identitetit lokal t arumunve shqiptar. Por, shum shpejt, kjo lvizje filloi t vendosej n kontakt me ambasadn rumune, me politikant rumun, me shpresn e marrjes s ndonj ndihme. Nga ana tjetr, ata persona q prpiqen t distancohen nga arumunt dhe rumunt, kan tendenc t jen grekofil, pra, orientohen m shum nga Greqia. N Shqipri u pa n mes t viteve nntdhjet q orientimi drejtohej nga prfitimet ekonomike. Nse Rumania ofronte bursa pr arumunt q jepnin provimin pr t thn se kuptojn pak rumanisht prandaj mund t studiojn n Rumani, ather gatishmria pr tu treguar rumun sht sigurisht m e madhe. Dhe sht e qart q Greqia ka shanse m t mdha q tì deklaroj arumunt si grek, sepse ka qen dhe sht vend m i pasur se Rumania, dhe ka koh q sht n BE. Gazeta Albania2010/6/21 8 S. Poi, Vlleht, historia dhe gjuha e tyre, Tiran, 2009, f.179
5 4
44
Daki e n Mezi, nga lindi rumanishtja.) Kjo tez e fundit e gjen mbshtetjen te studiuesit grek me prfaqsuesin kryesor, Achille Lazarou. N lidhje me gjuhn shprehen: Pr sa i prket aromanishtes, ajo, n dallim nga rumanishtja, ka nj nnshtres gjuhsore n t ciln elementi gjuhsor grek prbn bazn e saj9 N kritikn ndaj saj s pari do t theksonim se Epiri dhe fiset epirotase qysh nga autort grek t Antikitetit jan konsideruar t huaj e t qujatur barbar, fise jogreke. Sh. Demiraj thekson se mund t pohohet se Epiri, sidomos n viset e brendshme t tij, nuk ishte helenizuar 10 Raporti gjuhsor midis greqishtes dhe arumanishtes sht nj raport si me do gjuh tjetr t Ballaknit. N punimin Arumanishtja dhe identiteti etnokulturor arumun, (disertacion) i studiuesit Albert Rista theksohet: Arumanishtja dhe greqishtja ndryshojn aq shum, sa nuk lejojn absolutisht asnj mundsi komunikimi jasht rrethanave t bilinguizmit. Fondi themelor i leksikut nuk l shteg pr t diskutuar burime t prbashkta Ndr argumentet e tjera q sillen mund t shtojm se sistemi i ndrtimit t numrorve t arumanishtes sht i ngjashm me shqipen dhe rumanishten e jo me greqishten (ka pasur mendime se kjo mnyr ndrtimi sht marr nga sllavishtja): shq. nj-mb-dhjet, rum. unspre-zece, arum. un-sper-dzasi greq, -. Po kshtu n sistemin emror arumanishtja e prapavendos nyjn shquese (si n shqip dhe rumanisht), kurse greqishtja e paravendos. Mund t vazhdohet edhe me dallime t rndsishme n sistemin foljor si sht fakti se greqishtja e ndrton at mbi kategorin e aspektit e dytsore ka at t kohs, kurse arumanishtja n baz ka at t kohs, kurse t aspektit e ka n masn e krahasueshme me shqipen. N sistemin foljor ngjashmrit e arumanishtes me rumanishten jan t shumta e disa prej tyre tepr t lashta. Pr sa i prket fondit leksikor, e rndsishme sht q n kt pik duhet sqaruar n se arumanishtja ka fjal t fondit t hershm t rumanishtes s prbashkt (nj pjes e t cilit gjendet edhe n gjuhn shqipe). Th. Capidan nxori m 192111 rreth 25 fjal t prbashkta midis rumanishtes, shqipes e arumanishtes t shtress para latine. Ky numr n studimet e mtejshme u rrit jo vetm nga gjuhtart rumun, por edhe nga ata shqiptar. N vazhdn e ktyre prpjekjeve na vjen edhe vepra: Krkime mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune, (Shtpia botuese 55, Tiran, 2010), e studiuesi bashkkohor rumun, Grigore Brnkush (Grigore Brncu). Autori ka ndrmarr m 1966 nj udhtim n Shqipri n pes rrethe t vendit ton t banuara nga vlleht me qllimin, si shprehet edhe vete, pr t ndjekur fatin e fjalve autoktone n arumanisht Ai vren se ato fjal t fondit t prbashkt q ka rumanishtja dhe
9
Moutsopoulos Hyrje n A cituar sipas S. Poi, po aty, f. 42 Pr m tej shih Sh. Demiraj. Vep. e cit. kreu i dyt, Gjuha amtare e banorve t t ashtuquajturit Epir gjate shekujve, f. 52-92 11 Th. Capidan, Raporturilealbano-romne, DR,II, 1921
10
45
q mungojn n arumanishte, n t vrtet kan ekzistuar n t: elementet leksikor rumun q i atribuohen, n pjesn m t madhe substratit trako-dak, n nj epok t vjetr, kan qen karakteristik si pr dakorumanishten, ashtu edhe pr arumanishten. T zhvilluara n kushte specifike, gjat mijvjearit t dyt arumanishtja ka humbur nj pjes t mir t ktyre elementeve12 Pr t sqaruar m tej fatin e fjalve t humbura n koh n arumanisht, autori i drejtohet krahasimit me shqipen. Ktu duhet t gjejm edhe fillesat e kontakteve t shqipes me arumanishten. Kshtu fjala rum. balaur (boll) nuk gjendet te arumunt, por fakti q bular ka hyr n shqipe n formn bullar tregon se sht marr nga arumanishtja, pra ka ekzistuar n t. Analiza vazhdon me t gjitha fjalt e fondit autokton dhe rezulton se arumanishtja ka qen nn efektin dominant t shqipes, prandaj disa fjal kan hyr prej saj duke zvendsuar fjaln e hershme arumune, e duke psuar edhe prshtatje n aspektin fonetik me shqipen, si: shq. dushk, arum. ducu; shq. glbaz, arum. glbadz, rum. glbeadz; shq. xhufk, arum. giufc; shq. shyt, arum. ut (dhe jo si n rum. ciut); shq. kulpr, arum. culpr (rum. curpen). Ka fjal q jan zhdukur pr shkak t ngjashmris me shqipen si rum. curs, shq. kurth, arum. cur. E prshtatur me shqiptimin shqip (me spirante ndrdhmbore t zshme) del edhe fjala (rum. gard) shq. gardh, arum. garu; rum. mnzat, shq. mzat, arum. mzat (pa hundore). Disa fjal u prputhn edhe semantikisht me shqipen si: rum ceaf, shq. qaf, arum. keaf etj. Kemi vrejtur se n prgjithsi, fjalt q shprehin nj gjendje shpirtrore te arumunt e vendit ton vijn nga greqishtja, madje ato gjenden edhe n shqipe e kjo duhet shpjeguar me fondin e varfer leksikor te shqipes n kt fush si dhe me superioritetin kulturor t greqishtes. Ato mund t ken hyr n arumanisht n t njjtn rrug dhe koh si kan hyr n mbar dialektin tosk, i cili ka qen m shum nn ndikimin e greqishtes. Mos harrojm q edhe vlleht e vendit ton i gjejm n Jug t vendit. Kshtu gjejm fjaln hrsescu (varian. hrsestu), shq. hare (n vend t rum. bucura); arum. lhtare, shq. llahtar; arum. istihie, shq. stihi (fatkeqsi), arum. kseks, shq. dheks (nuk e prballoj), arum. askul, (variant. ascalu) shq. dhaskal (msues); arum. frmaku, shq. farmak (helm) etj. Nuk mungojn n arumanisht edhe fjal nga turqishtja, t cilat kan hyr edhe n shqipe e q ndoshta mund t jen turqizma ballkanike, si: arum.yaranu, shq. jaran (dashnor), arum. sefti, shq. sefte; (n t par) arum. furtun, shq. furtun; arum. sahatlu, shq. sahat etj. Arumanishtja n kushtet e bilinguizmit ka qen ndaj shqipes, ashtu si ndaj gjuhve t tjera n Ballkan, n pozita inferiore, prandaj n kt raport roli marrs i saj ka mbizotruar. Kjo ka rrjedhur jo vetm nga fakti se shqipja ka qen gjuh e shumics, por ajo ka qen edhe gjuha e shtetit dhe e shkolls, gjuha q u shkrua dhe u lvrua, prandaj statusin e bilinguizmit e kan pasur
G. Brncu, Krkime mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune (prmbledhje artikujsh), Tiran 2009, f. 123
12
46
arumunt dhe jo shqiptart. Pavarsisht se kjo popullsi ka pasur nj identitet t dallueshm nga pikpamja gjuhsore dhe kulturore nga shqiptart, arsimimi n gjuhn shqipe, prfshirja aktive n jetn shoqrore si pjes prbrse n shekuj e popullit ton, ka sjell kufizimin e prdorimit t arumanishtes dhe lvrimin e saj kryesisht n rrethe familjare dhe te moshat e thyera. Kjo bashkjets e gjat dhe intensive me shqiptart ka br q shum fjal t shqipes t vrshojn n arumanishte. Por duhet vrejtur se ajo pjes e leksikut q pothuaj sht prekur m pak n arumanishte nga shqipja ka t bj me fusha q iu prkasin, n trsi, realiteteve pastorale e jets s blegtorve q lidhet me mnyrn karakteristike t t jetuarit t ksaj popullsie. E pikrisht nga kjo sfer e leksikut kan hyr n shqipe prej arumanishtes13 fjal si; fior (ndihms i vogl i muratorit a bariut), knut i prhim, milor (dash motak), dzeb14 (dele e zez) etj. N Jug ashtu si edhe n arumanisht kjo fjal prdoret edhe si mbiemr, por ka rn d-ja nistore. (je br zeb nga dielli) Shqipja ka vepruar mbi arumanishten n pothuaj t gjitha nnsitemet e saj. Kshtu kemi vn re se ndrsa t moshuarit prdorin ende nj shqiptim prapagjuhor t bashktingllores /r/, t rinjt, t ndikuar prej gjuhs shqipe, i kan dhn ksaj bashktinglloreje karakter velar. Disa veori q dalin t prbashkta midis shqipes dhe ksaj gjuhe (n raport me shqipen do ta shohim si gjuh, kurse me rumanishten ajo duhet par si dialekt) mendojm se prkojn edhe se jan tipare t gjuhve ballkanike, t cilat i gjejm t shprehura n toskrishte, pra n jug t vendit ton aty ku shtrihen edhe vllehte. Ktu mund t prmendim bashkprkimin formal t rass gjinore e dhanore, formimin e s ardhmes me foljen dua, pravendosjen e nyjs shquese. Nga nj vzhgim q kemi br n t folmen e arumunve t fshatit VilBashtov t rrethit t Kavajs vrejtm se shum fjal t krijuara rishtaz n shqipe kan hyr edhe n arumanishte, po kshtu ka ndodhur edhe me mjaft huazime t reja t shqipes, p.sh: shq. profesioni- arum. profesiuni; shq. library arum. librrie, shq. fabrik -arum. fabric; shq. pasaport -arum. pasaportlu; shq. tren - arum. trenlu. Midis shqipes e arumanishtes prkojn edhe mjaft emra bimsh, t cilat n rumanisht dalin n nj trajt tjetr. Pa dyshim q arumunt i kan njohur dhe prdorur ato n kushtet e bashkjetess me shqiptart: shq., arum. karot- rum. morcov; shq., arum. luledielli- rum. floar soarelui, shq., arum. manushaqe- rum. violet; shq., arum. patate-rum. cartof Nga vzhgimet n fshatin e siprprmendur vum re kng arumune q kishin jo vetm prkime tematike me ato shqiptare, por edhe ngjashmri n ndrtimin e fjalis. N kto kng vihet re fati i prbashkt i ksaj popullsie me shqiptart n rrjedhat e historis. Kjo ka uar n integrimin e plot t ksaj popullsie n gjirin e shqiptarve e q Kadareja do ta ilustronte me fjalt: Vlleht e Shqipris jan konsideruar gjer m sot prej shqiptarve si pjes e
13 14
Shih m tej E. abej, Studime gjuhsore, III, Prishtin, f. 78 A. Rista, po aty. f.121
47
plot, natyrale e shndtshme e kombit shqiptarata e kan quajtur Shqiprin vend t tyre n kuptimin e plot t fjals (Poshtrimi n Ballkan, sprov, Onufri, 2004, f. 79 Disa kng shqiptare t krahasueshme me ato arumune: Shqip: Iku marsi hyri prilli/se po na kndon bilbili/ hesht bilbil se na plase/ na ikn t zinjt burra/ na u than t zezat faqe/ ikn n vilajet/ u lan nusve amanet/ jo letra e fjal plot/ por nj tuf me borzilok Arum15: I marsu, intr priu/ i cnti llaju bilbilu/ tac bilbil ni crpa/ ni i uscare llajli fa/ ni fudzire llali fa/ fudzire tu vilajeti/ llesare vesti amaneti/ nu un carti nu un zborr/ un tumb di brzlok Shqip: nina-nana Kostandin/ djepi i mbushur plot/ thirri gjumit t t vij/ ta zr djalin nga syt/ nga syt, nga bebja/ ky sht djali i nns Arum: nina-nana Costandin/ sermenia pline/ Grej a somu ta e zine/ s acae ficoru di lunjine/di lunjine, di merzdeu/ ait aesti ficor ali dadi Shqip: e vura duvakun/ u bra nuse e re/ edhe sikur doja/ edhe sikur sdoja/ un t gjitha naze/ lele se i kisha Arum: i bgaj vezonu/ mi fec vest nau/ em canda nuj avrem/ mini tuti nazi/ lele li ftem Pr shkak t bashkjetess s lasht sht krijuar edhe nje konstitucion shpirtror i prbashkt q gjen shprehje n frazeologji t ngjashme, ku sht m se i dukshm ndikimi i shqipes mbi arumanishten: shqip. sht abcja arum. est abcja nga A-ja deri te Zh-ja di A-ja pn ja Zh-ja ke gabuar adres aj grt adres e bj alarm u fac alarm ka gjetur Amerikn ar afrat America bardh e zi arb e raj pr bukn e gojs di pen di gur ka dal nga binart ari it di scndri dallndyshja e par dallndy di sefti si delja mes ujqve ka oj names di upli I shtrij dorn I tind mn v dorn n zjarr bac mn tu foc ka frik nga hija e vet ari fric di umbra aruj fundi i bots fund di dynjaj fjal pr fjal zbor di zbor fjala e fundit zbor di dnpoj sl gur pa lvizur nu ras kmb di xhukat me nj gur vret dy zogj cu un kmb vatme dau puj
15
Kngt dhe shprehjet n arumanisht i kemi shkruar si i dgjuam nga banort. Disa tinguj i kemi paraqitur sipas alfabetit rumun.
48
SPIRIDHULLA POI
MARRDHNIET GJUHSORE SHQIPTAREAROMANE N VSHTRIMIN E GRIGORE (Brncu)

Prmbledhje Marrdhniet e gjuhs shqipe me rumanishten, si dy gjuh ballkanike, jan trajtuar n studimet e shum gjuhtarve. Edhe n botimin e Grigore Brnkushit Krkime mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune gjejm nj analiz t hollsishme t zhvillimit historik t elementeve leksikore autoktone. N punimin ton jemi prqendruar n kapitullin Elemente leksikore autoktone n dialektin arumun. Analizs s autorit i kemi shtuar dhe gjendjen e ktyre fjalve n t folmet e sotme aromane n rrethin e Gjirokastrs. Si del nga analiza e materialit t vjel, shum prej ktyre elementeve n kto t folme nuk ekzistojn ose jan zvendsuar me fjal t gjuhve t tjera ballkanike, me t cilat aromanishtja ka qen n kontakt. Studiuesi rumun Grigore Brnkushit n studimet e tij i ka kushtuar nj vend t rndsishm marrdhnieve t gjuhs shqipe me rumanishten. I ardhur n Shqipri pas viteve 50 ai u njoh me brezin e gjuhtarve t shquar t gjuhsis shqiptare si E. abej, A. Xhuvani etj, t cilt e ndihmuan at t ndiqte nga afr do hap q po hidhte gjuhsia shqiptare n rrugn e konsolidimit t saj. Ja si shprehet ai n krkimet e mia n lidhje me marrdhniet gjuhsore rumune shqiptare, u detyrohem shum profesorve t mirnjohur shqiptar, t cilt nga vitet 50-t t shekullit t kaluar, themeluan n Tiran nj shkoll t vrtet t albanologjis, udhheqs i s cils ka qen, pa dyshim, Eqrem abej1. N Lidhjen gjuhsore ballkanike gjuha shqipe dhe rumanishtja shihen nga studiuesit si dy nga gjuht m kryesore dhe m t ngjashme. Ngjashmria e
1
Grigore Brncu, Krkime mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune, Tiran, fq.4
49
tyre sht vn re n t gjith sistemin gjuhsor: n fonetik, n morfologji, n sintaks, leksik, n forma fjalsh, n frazeologji, n proverba etj. Afria e tyre sht aq e madhe sa, si shprehet dhe prof. abej, gjuhtari ka prshtypjen q ka prpara tij nj t vetme lnd gjuhsore, q paraqitet me dy forma t ndryshme.2 Kjo ngjashmri dhe afri e t dy gjuhve ka br q krahasimi midis tyre t jet i pranishm n do studim gjuhsor q ka t bj me marrdhniet e shqipes me gjuht e tjera ballkanike. Edhe n veprn e tij Krkime mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune, botuar n gjuhn shqipe, Grigore Brnkushit bn nj analiz t hollsishme jo vetm t elementeve leksikore t prbashkta midis shqipes dhe rumanishtes, por i kushton nj vmendje t veant dhe ngjashmrive t tjera n sistemin fonetik e gramatikor. Nj vend t veant n veprn e tij z kapitulli Elemente leksikore autoktone t dialektit arumun. Ashtu si gjith studiuesit e brezit t tij edhe ai aromanishten e shikon si dialekt t rumanishtes dhe marrdhniet e saj me shqipen i trajton n kuadr t marrdhnieve t rumanishtes me shqipen. N kt kapitull ai merr n analiz disa elemente leksikore t fondit autokton, t cilat i trajton nga pozitat e rumanishtes s prbashkt. Ja si shprehet ai Duke qen se bhet fjal pr elemente t substraktit, gjrat duhen vshtruar nga perspektiva e rumanishtes s prbashkt, prpara ndarjes s saj dialektore...3 N vitin 1966 autori ka br disa anketime te aromant e Shqipris n pes lokalitete: n Stan Krbunar (Lushnj), Peshtan (Fier), n Selenic (Vlor), Prmet (Prmet), Drenov (Kor). Duke u mbshtetur n analizn e materialit t anketuar ai ka konstatuar se n aromanisht mungojn disa elemente autoktone, gj q , sipas tij, shpjegohet ose me karakterin dialektor t tyre n rumanishten e prbashkt (latinishten ballkanike-shn. pers.), ose me pasojat e bilinguizmit, me mbivendosjet leksikore n aromanisht. Tashm dihet q rumanishtja dhe aromanishtja, pas shkputjes nga gjendja e prbashkt, pra, nga latinishtja ballkanike, patn zhvillime t ndryshme. Rumanishtja u zhvillua si gjuh m vete duke u br gjuha kombtare pr rumunt, kurse aromanishtja, duke u ndodhur n kushte gjeografike, historike dhe sociale jo t favorshme pr t, mbeti nj idiom latine e prdorur n kuadrin familjar. E ndodhur n kushte t tilla, n gjirin e gjuhve t tjera ballkanike, t cilat kishin statusin e gjuhve kombtare si shqipja, greqishtja, bullgarishtja, maqedonishtja, ajo e ka humbur nj pjes t leksikut t trashguar duke e zvendsuar me fjal t tjera nga gjuht e prmendura m sipr.
Shih E. abej, Hyrje n historin e gjuhs shqipe, II, Tiran, 1975, fq. 170 Sot mendimi pr aromanishten ka ndryshuar. Nga shum studiues ajo shihet si idiom e latinishtes ballkanike. Emrtimi i latinishtes ballkanike si e till ose si rumanishte e prbashkt sjell dhe ngatrresn n studimet e gjuhtarve pr kto dy idioma t latinishtes lindore. Shih S. Poi, Vlleht, historia dhe gjuha e tyre Tiran, 2009, fq.53-58
3
50
M posht do t sjellim listn e fjalve t analizuara nga autori4 duke shtuar n kllapa fjaln gjegjse shqipe dhe aromane q gjejm t regjistruar nga autori ose nga autor t ndryshm q ai i ka cituar. M pas do t shnojm fjalt gjegjse q kemi arritur t gjurmojm n t folmen e aromanve t rrethit t Gjirokastrs. Anketimi yn sht br kryesisht te brezi i tret, n fshatrat Kllz, Nokov, A. Poi5. 1. Baci bari (shq. ba ai q prgatit djathin, aro. baci, car.); N Gj.6 kjo fjal nuk ekziston. Ktu gjejm fjalt pkurar bari, nuk (pronar i madh dhensh), ka (djath), por jo kar, baxh-u e krahasueshme me shqipen baxhoja; 2. Balaur (e krahasueshme me shq. boll; bullar, aro. bular); n Gj. bular-u (shqiptimi bullar); 3. Balig (shq. balg, bajg, aro. balike, balig, ccradz); n Gj. balik dhe ccradz. 4. Balt (shq. balt, aro. muzg); n Gj. muzg; 5. Barz lejlek (shq. i bardh, aro. lelec); n Gj. lelek, bardz prdoret pr t cilsuar kafsht me ngjyr t bardh; prdoret edhe pr t cilsuar personat me flok t bardh; 6. Basc (shq. bashk, aro. basc); n Gj. basc di ln; 7. blc (krahasuar me shq. pellg, aro. -), n Gj. pleg-u di ap; 8. Bru (shq.brez, aro. brnu, bru), n Gj. br-u; 9. Bucura (bukur, aro. -), n Gj. hrsesk, me kuptimin i bukur del fjala muat; 10. Bunget (shq. bung, aro. -), n Gj. kupa-u; 11. Cciul (shq. ksul, kaule, aro. ciul), n. Gj. kul; 12. Clbeaz (shq. glbaz, aro. glbaz..), n Gj. glbadz; 13. Ctun (shq. katund, aro. hoar), n Gj. hr; 14. Ceaf (shq. qaf, aro. dzverc), n Gj. gu me kuptimin qaf dhe dzverc me kuptimin zverk; 15. Cioar (shq. sorr, aro. -, gaie, corbu ), n Gj. gai, corbu; 16. Cioc sqep ( shq. ok okan, aro. -, ok-u), n Gj. ok-u okan, krntan me kuptimin lafsh; 17. Ciuc (shq.uk, aro. ciuc), n Gj. uk; 18. Ciuf xhufk( shq. ufk.xhufk, aro. giufc), n Gj. ufk; 19. Ciump dru i zhveshur, (shq,-, aro. skin), n Gj. skin; kemi gjetur formn iun me kuptimin vegl avlmendi prej druri ose kallami, q vendoset dyshe n mes t fijeve; 20. Ciut (shq. shyt, aro. ut), n Gj. ut; 21. Coacz ( shq. kokz, aro.-); n Gj. -; 22. Copil fmij (shq. kopil, aro. copil, cupil,..), n Gj. do me kuptimin fmij i paligjshm. 23. Curpen (shq.kulpr, aro. culpr..), n Gj. kurpun; 24. Curs (shq. kurth, aro. eark-u), n Gj. eark-u; 25. druete (shq. dru- drut, aro. -, lemnj), n Gj. nj.lemn lemni; 26. frm (shq. thrrime, aro. srm), n Gj. srm; 27. fluier (shq. fyell, aro. fuleru, fleru..), n Gj. dzumaru, kemi gjetur fjaln fier-u me kuptimin fyelli i kmbs; 28. Gard shq. gardh, aro.gard, garu), n Gj.
Analizn e fjalve t br nga autori nuk po e japim. N vepr at e gjejm n faqet 97119. 5 Aromant e zons s Gjirokastrs dallohen nga aromant e anketuar nga autori (prve atyre t Drenovs) nga vendbanimet e hershme t tyre. Edhe n kto fshatra aromant jan n bashkjetes me shqipfolsit (prve atyre t fshatit A. Poi, i cili sht nj qendr unike vllahfolse) 6 Do t prdoret shkronja Gj. pr t shnuar vendbanimet ku jan br anketimet n rrethin e Gjirokastrs.
4
51
garu, gard e gjejm te brezi i tret edhe me kuptimin mur. 29. Gata shq. gati, aro. -, hazri), n Gj. hazri; 30. Ghimpe (shq. gjemb, aro. skin), n Gj. skin. 31. Ghinoaie (shq. Gjon, aro. ghion, ghioni), n Gj. ghon; 32. Ghiuj (shq. gjysh, aro. ghiu), n Gj. au-u (plak), papu (gjysh); 33. Gog (shq. -, aro. gogol, gogolu..), n Gj. bub; 34. Grap ( aro. grap), n Gj. grep-u; 35. Gresie (shq. grres, aro. gri, grie, mreahn..), n Gj. mrahna, 36. Hame (shq. hams, lakmitar, aro. mctor, mctos), n Gj. mktos; 37. Leurd (shq. hudhr, aro. aiu), n Gj. aiu; 38. mal (shq. mal, aro.-, munte), n Gj. munti, fjala mardzin ka kuptimin an; 39. Mazre (shq. modhull, aro. -), n Gj. gjejm nga shqipja fjaln bizele; 40. Mgur (shq. -, aro. -), n Gj.-; 41. Mrar (shq. maraj, aro. mrariu..), n Gj. mrau; 42. Mnzat (shq. mz, aro. mzat..), n Gj. mndzu; 43. Mo (shq. mosh, aro. au, pap..), n Gj. auu, papu; 44. Mugur (shq. mugull, aro. -, bubu..), n Gj. ...; 45. Mucoi (shq. mushk, aro. mulare, murar..), n Gj. mulari; 46. Nprc (shq.neprk, aro. nportc...), n Gj. nprtik; 47. Pru (shq. prrua, aro. trap, rkie..), n Gj. trap (prrua), rki (rrke e vogl uji), ru (lumi); 48. Pupza (shq. pupz, aro. pup..), n Gj. pian/pni di pui (pupla zogu); 49. Rnz (shq. rrnds, aro. rndz, rnd..), n Gj. rndz; 50. Scpra (shq. shkrep, aro. scprari, scapur), n Gj. scprari; 51. Scrum (shq. shkrum, aro. crum), n Gj. skrum dhe crum (shqiptimi si n shqip me sh); 52. Strepede (shq. shtrep, aro. trepsu, trepu), n Gj. nuk del kjo fjal, kemi regjistruar fjaln erm-u (krimb); 53. tir (shq. shterp, aro. terp, strkit), n Gj. stiarp, strqi (shterp, u b shterp); 54. arc (shq. thark, ark, aro.arc, cutaru), n Gj. kutar-u; 55. Urd (shq. urdh, aro. ur, urll), n Gj. a me kuptimin url; 56. Viezure (shq. vjedull, vjedull, aro. -, bados), n Gj. baados; 57. Zar (shq. dhall, aro. al), n Gj. al Nga analiza e ktyre elementeve autori sht prpjekur t argumentoj se ato kan qen t pranishme edhe n dialektin aroman, ende t pashkputur nga rumanishtja e prbashkt. N nj koh t mvonshme, si rezulton nga regjistrimet e autorit dhe tonat, shum nga kto elemente jan zvendsuar me elemente leksikore t gjuhve t tjera ballkanike. Aromanishtja, si gjuh me status familjar, po tkurret do dit e m shum, prandaj do t ishte me shum interes ndrmarrja e studimeve n fushn e marrdhnieve t shqipes me aromanishten, si dy gjuh n kontakt shumshekullor. Literatura 1. Grigore Brncu, Krkime mbi fondin trako-dak t gjuhs rumune, Tiran 2. E. abej, Hyrje n historin e gjuhs shqipe, II, Tiran, 1975 3. S. Poi, Vlleht, historia dhe gjuha e tyre Tiran, 2009
52
VERA STOJEVSKA ANTIQ
DISA VEORI T RITEVE DHE KNGVE T DASMS TE VLLEHT DHE SHQIPTART E FSHATIT BELIC E POSHTME T STRUGS
Rajoni i lumit t Belics s Strugs ka qen doher n shnjestr t sulmeve turke. Pas ngjarjeve t bujshme t vitit 1689-1690 filluan migrimet e mdha nga Shqipria kah rajonet tona. Kah fundi i shekullit XVII, fshatrat Belic e Eprme dhe e Poshtme ishin t populluara nga blegtort vllah (t cilt quheshin armanj), t ardhur nga rajoni malor i ermeniks dhe Zmollnikut1. Blegtort e Belics s Eprme e shndrruan Belicn e Poshtme n siprfaqe t tyre n t ciln kullotnin bagtin gjat stins s dimrit. M von, jeta e tyre gjysmnomade u ndrpre: kah fundi i shekullit XVIII shum prej tyre ndrtuan banesa t prhershme strehimi.2 Krahas blegtoris filloi t zhvillohet edhe bujqsia. Shum vllah e pranuan fen islame dhe n vend t arm criti u shndrruan n arm tur. N fshat sht e njohur se nj proces t till prjetuan 6 familje vllahe. N mesin e vllahve, doher, sht ruajtur nj pjes si krishtere dhe me mnyr blegtorale t jetess. Gjat shekullit XIX, shum familje u shprnguln n Strug dhe Serbi (sot n Belicn e Eprme ndodhen vetm dy familje vllehe).3 Sipas t dhnave statistikore4 t vitit 1865 n Belicn e Poshtme ka pasur 200 shtpi me vllah, kurse n vitin 18975 ka pasur gjithsej 620 banor vllah.
. , , , . XXII, Beograd 1936, 21-30. 2 Milojevi Z. Borivoje, Ohridska kotlina, Zagreb, 1957, 66. 3 Vlleht e quajn veten armanj, kurse shqiptari pr veten do t thot shiptar (shqiptar). Vllehu e quan shqiptarin shiptar, kurse shqiptari vllehun e quan vllav (vlla). Vlleht e quajn fshatin Kmpu, kurse shqiptart Belic e Poshtme. Informatat i ka dhn Dime Kukeneshoski (46 vjear) n Strug n vitin 1971. 4 . . , , 1876, 387.
53
Sipas ksaj rezulton se deri n fund t shekullit XIX n fshat nuk ka pasur popullat shqiptare. Ndrkaq, n raportin nga Ohri pr vitin 1914 n t ka pasur t 611 krishter dhe 118 mysliman.6 Regjistrimi i fundit bn t ditur: gjithsej 687 banor, nga t cilt 475 jan shqiptar, 207 vllah dhe 5 turq.7 Historikisht sht e njohur se kah fundi i shekullit XVIII dhe fillimi i shekullit XIX, gjat kohs s Ali Pash Tepelens n luginn e Strugs migrojn shqiptar nga viset malore t Shqipris (fushgropat jopjellore bregdetare nuk i kan trhequr). Pasi ata pranuan fen islame (me qllim q ta ruajn pronn nga bandat kaake) turqit i populluan n shum fshatra maqedonase ku gradualisht i ngushtonin banort anas.8 Meqense, shqiptart prmenden n kt fshat (sipas t dhnave) n fillim t shekullit XX rezulton se ata kan migruar, kryesisht nga fshatrat e afrt. Me shprnguljen e disa familjeve vllahe, ky proces sht prshpejtuar, vemas pas vitit 1960, kur ktu vendosen shqiptar nga Veleshta, Oktisi, Tateshi i Eprm dhe i Poshtm, Dobovjani dhe fshatra t tjer. Edhe prkundr zhdukjes graduale t riteve t lashta t dasms n Belicn e Poshtme, edhe shqiptart njsoj si edhe vlleht prgatitin dasma q zgjatin disa dit. Edhe sado q t jet ruajtur qenia e lasht te vlleht, rrnjt e s cils qndrojn n jetn blegtorale, ritet dhe kngt e tyre jan t ngjashme me ritet e dasms te maqedonasit n Strug dhe rrethin.9 Shqiptart, sipas prkatsis fetare mysliman, kan rite dhe poezi t llojit t vet e cila ka piktakime me at maqedonase, por edhe me at vllahe. Meqense, shqiptart dhe vlleht kan jetuar doher n raporte dhe lidhje mirfqinjsore (vlleht nse nuk e flasin, ather me siguri e kuptojn gjuhn shqipe, si dhe anasjelltas, por n mas m t vogl) dhe kan marr pjes reciprokisht n dasma (jan ftuar reciprokisht), ather n mnyr t pashmangshme jan paraqitur edhe ngjashmri. Edhe vet karakteri i ktyre riteve e ka imponuar nj gj t till. Kjo ngjashmri m s shumti sht reflektuar n kngt: Qershia shkulej prej rrnjve, me -ti luom lea feat (t t marrim vajzo, o), mori nuse, ia dar- te, ia dar- te sura mea, (rregullohu, rregullohu motra ime) etj.
Monografia: , 1970, 24. Kjo sht sipas pasqyrs statistikore t popullsis n vilajetin e Manastirit t ciln e ka prpiluar nnkonsulli n Manastir, A. Kral. 6 N vitin 1944 nga gjithsej 749 banor ka pasur 587 vlleh dhe 162 shqiptar. N vitin 1953 nga 712 banor 571 jan vlleh, 207 shqiptar, 27 maqedonas, kurse n 1961 349 shqiptar, 251 vlleh, 50 maqedonas, nga gjithsej 659 banor. 7 Sipas regjistrimit t fundit, popullata vllehe deklarohet: maqedonas 49, popullat tjetr 158. T dhnat jan marr nga Komisioni pr regjistrimin e popullats, i formuar n komunn e Strugs n vitin 1971. 8 Fshatra t ktill n rajonin e Strugs jan: Zagraani, Shumi, Veleshta, Radolishta etj. Sipas informatave t banorve m t vjetr n fshat, familja Rooski ka qen e njohur si anase. 9 Hapsira e ngushtuar nuk lejon t theksohen ngjashmrit e riteve dhe kngve t dasms te maqedonasit dhe vlleht. Pr ngjashmrin e tyre m t madhe gjithsesi se kan ndikuar lidhjet e shumta martesore mes vllehve dhe maqedonasve nga fshatrat dhe qyteti i Strugs.
5
54
Karakteristik sht shembulli me kngn maqedonase t dasms (arshia n rrnj shkuleshte) e cila rregullisht interpretohet n t gjitha dasmat maqedonase. Kt kng e kndojn vlleht n dasmat e tyre n trsi, njsoj edhe at n gjuhn maqedonase, kurse shqiptart e kan prkthyer n gjuhn shqipe me ndryshime t patheksuara tekstuale: arshija n rranj shkuleshte a bija pej nans dajeshte. /2/ - Fol, moj nan, fol o bija tha: pr izmetin ka tkam bom una. /2/ Gjer sot kam ndgjomun nann-o, nann-o edhe babn-o. /2/ Pe sot ta ndgjoje vjerin-o, vjerin-o edhe vern-o, /2/ kunatin ma t voglin-o . . . Variantin e kngs popullore maqedonase , , (kthehu, kthehu, vajz Marie), q kndohet kur krushqit e ojn rrugs nusen, vlleht e kndojn n gjuhn e tyre, me ekzekutim t ndryshm muzikor nga ai maqedonas, kurse melodia paraprake mbetet e njjt te vlleht, maqedonasit dhe shqiptart. Vlleht e kndojn edhe n gjuhn maqedonase. - Nu te arde feat nica, nu gini la noi, nu gini la noi. /2/ La noi are vale mari s-tii nu po tre, s-tini nu po tre. /2/ - Pescu gni va s-ni facu, i vale na s-u trec, i la voi na s-gin. Nu te arde feat ic, nu gini la noi nu gini la noi. /2/ La noi are mua-nalta i tini nu po tre, i tini nu po tre. /2/ Petruic va s-ni facu i muntilna s-li trec, i la voi na s-gin. (Mos u gnje vajz e vogl, mos hajde te ne, /2/ te ne ka lum t madh dhe ti nuk mund t kalosh. /2/ Peshk i fuqishm do t bhem dhe lumin do ta kaloj dhe te ju do t vij. Mos u gnje vajz e vogl, mos hajde te ne. /2/ te ne ka male t larta dhe ti nuk mund t kalosh./2/ Thllz do t bhem dhe malet do ti kaloj dhe te ju do t vij). Dasma, te vlleht, si zakonisht, fillon t shtunn dhe t dieln, kurse te shqiptart ditn e enjte. Ceremoniali rreth bartjes s peshqesheve t t rinjve, edhe te vlleht po ashtu edhe te shqiptart, sht i njjt, prve asaj se ato barten n dit t ndryshme. Te shqiptart, theksi kryesor para dasms prqendrohet n lyerjen me kna t nuses (me siguri t pranuar nga turqit). Gjat ktij procesi ekzekutohen shum kng. Ndrkaq, heshtja rituale e nuses
55
shqiptare, si shenj nderimi ndaj t tjerve, sht dukshm m e theksuar sesa te vlleht dhe maqedonasit. Ngjashmri m t mdha hetohen n kngt, vemas n tekstet e tyre. Ritet dhe kngt vllahe jan m shum t afrta me ato maqedonase, sesa me ato shqiptare. Edhe n kngt vllahe, po ashtu edhe n ato shqiptare, n tekstet e tyre ndjehet elementi dramatik i shprehjes, karakteristik pr tr ritet dhe kngt e dasms. Kngt me tekst dialogjik, t ndrlidhura pr ndonj veprim t caktuar t ritit mund t ken funksionin e tekstit t fiksuar pr shfaqje dramatike. . . Pothuajse me siguri mund t supozohet nj funksion i till i disa kngve t dasms sipas elementeve t tyre t theksuara skenike dhe sipas analogjis. Shembuj t ktill ka shum me rastin e takimeve t krushqve kur ata arrijn n shtpin e nuses dhe kur nusja shkon n shtpin e dhndrit. N kngt e tyre haset heshtja e nuses ose e dhndrit q gjithsesi e ka origjinn nga disa ngjarje nga e kaluara m e thell: Mori nuse, faqekuqe, sa na erdhe na unje . . . /2/ Me -ti luom lea feat lea cum s-ti luom me -ti luom lule te niveast me -ti ti nu ftes ncuratlu cupria din cas. (T t marrim vajzo, si t t marrim. . . por, pse se ke pastruar brllogun nga shtpia?) Ka edhe kng me t cilat ofendohen palt e kundrta dasmore. Te vlleht kndohet me tallje pr oborret e vajzave-nuse: . . . mea n-averu poart in s-gucam c ari ketr s-n nchdicm ari urda s-na urzucm. (. . . por, nuk kemi port ku t luajm, pasi ka gur e do t ngatrrohemi, ka hithra do t shpohemi.) Te shqiptart lavdrohen sarajet e dhndrit: Erdhe, nouse, erdhe, shiqir si na erdhe. /2/
56
Dole, nouse, dole pi asaj kasolle /2/ Hyne, nouse, hyne n sarajet tona. /2/ Kur vajzat dhe farefisi e veshin nusen, ather ceremonialin e prcjellin kng t bukura lirike edhe te vlleht, edhe te shqiptart. N to, dendur paraqiten simbolet e dasms sokoli dhe thllza. Na paske shtatin, moj, nazike, /2./ Pr plaka pi Amerike, moj nazike. /2/ Ia dar- te, ia dar- te sura mea, cam gini, cam gini ta si- ti la . . . (Rregullohu, rregollohu motra ime m e bukur, m e bukur, q t t marrin . . .) Vend t veant, te vlleht, z ceremoniali i prgatitjes s bajrakut. Dasmort marrin uj nga tri hulli, kurse n Strug nga tri ezme. Nga ky uj, te nusja, zihet kulai i nuses. Dhndrin e prlyejn me miell, andaj ai fshihet. M hert ftoheshin gjasht vllam, tani vetm dy. N oborrin e nuses, vjehrra e udhheq vallen me kurorn dhe si zakonisht e kndon kngn pr oborrin t mbushur plot me hithra. Dhndri e merr nusen me blerje, andaj nusja fshihet. Te shqiptart ka mbetur riti q nusja s pari ta shoh dhndrin nprmjet sits, kurse te maqedonasit n qytetin e Strugs dhe te vlleht n rajonin e Strugs ky akt realizohet nprmjet unazs. Edhe te ata, nuses i japin dy buk nn sqetulla, n astin kur ajo hyn n shtpi, njsoj si edhe te vlleht. N duar ajo mban dy qirinj t ndezur. Vjehrra ia godet asaj simbolikisht kokn pr oxhaku, si sht rasti edhe n t gjitha dasmat maqedonase. Moment t veant t dasms edhe te shqiptart, edhe te vlleht paraqet mbyllja e nuses dhe dhndrit n dhomn e gjerdekut. Nderi i nuses sht kushti i ardhshm pr vazhdimin e gazmendit. Te vlleht, para dhoms s gjerdekut, theren pula dhe thyhen shtamba. Dshmia e virgjris n shumicn e rasteve tregohet edhe publikisht. Te t rinjt gjat dits s nesrme hyn vjehrra. Te shqiptart, pastaj, nusja u ndan peshqeshe farefisit t dhndrit. Nuses i kndohen kng t veanta. Duke i krahasuar ritet dhe kngt e dasms s popullats vllahe dhe asaj shqiptare n Belicn e Poshtme mund t konstatohen shum ngjashmri, vemas te kngt. Marrdhniet mirfqinjsore, prania kolektive n ritet dhe festat e ndryshme, nuk ka mundur t mos evidentohet edhe n kng dhe rite q ekzekutohen nga kta dy popuj. Prktheu Agim Poloska
57
Shnim. Pr tìa ruajtur origjinalitetin punimit t autores, nuk kemi br ndrhyrje redaktoriale, por kemi qen t shtrnguar t bjm kt poshtshnim. Pohimet e autorve sllav se deri n fund t shekullit XIX n fshatin Belic nuk ka pasur popullat shqiptare, dhe se shqiptart na qenkan ardhacak n Maqedoni, jan krejtsisht t pabaza dhe antishkencore, t mbytura n konstruksione ideologjike pansllaviste. Pa hyr m shum n hollsira dhe pr tùa nxjerr rrnjt n diell spekulimeve t tilla, pr sa i prket Belics, do t evidentojm ktu banort e ktij fshati n vitin 1467, t cilt na dalin me emra pothuajse kryekreje shqiptar: Tole Gone; Dimitri Babeol; Erin Niko; Gon Shimjat; Gjore S-u-; Gin Mamin; Gon Kova; Gon Damjan; Gerg (ose Kirk) Dobre; Milosh Prokop; Netko, i biri i Bajin; Radi Novak; Gon Kosar; Gjorgo Popoviq; Gon Ivrain (Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod, Opirni popisni defteri od XV vek, Tom III, Arhiv na Makedonija, Skopje, 1976, 330). Faktet dhe argumentet e tilla nuk e dim pse nuk i marrin pr baz autort sllav kur marrin t flasin pr kto problematika, por ushqehen gjithmon me spekulime t pafre, pr tì paraqitur sllavt ardhacak si anas dhe shqiptart anas si ardhacak n Maqedoni. Sllavt si ardhacak n Ballkan e n Maqedoni, nuk kan zbuluar Amerikn, pra nj tok t pabanuar, por kan gjetur aty popullsit parasllave: arbanase (shqiptare), greke, romake etj. (Vrejtje e kryeredaktorit t revists: Qemal Murati).
58
BAKI YMERI
HIPOTEZA DHE TEORI LIDHUR ME LIDHJET FAREFISNORE RUMUNO-SHQIPTARE

"Asnj nga elementet q e prbjn gjuhn ton t sotme, nuk na mbush me aq shum mallngjim, sesa elementet q i kemi t prbashkta me shqiptart, ngase lashtsia e tyre e prshkon nj periudh prej dyzet shekujsh" Prgjat rrjedhs s civilizimit multisekular, shqiptart dhe rumunt jan takuar n plan shpirtror, gjuhsor, historik dhe etnik. Vallet popullore, kostumet nacionale dhe sjellja, mund t na bindin fare leht pr lidhjet e afrta ndrmjet ktyre dy popujve, fakte relevante prmes t cilave mund t themi se shqiptart jan bashkkombsit tan. Edhe pse kjo afirmat duket e pabesueshme, farefisnia ndjehet, ngase nuk sht fjala vetm pr argumente historike apo linguistike. Ktu sht fjala pr argumente sentimentale, malli duke qen nj ndjenj e prbashkt, gj e cila peshon m shum se argumenti historik. Jan lidhje t lashta shpirtrore, admirime reciproke, bashkprkime, prngjasime e konkordanca, t cilat nj dit mund t integrohen si vlera europiane t ktyre dy popujve. N opinionin e disa dijetarve, shqiptart, rumunt dhe arumunt jan t njohur si autokton t vrtet t trojeve t tyre n jug dhe veri t Danubit, duke qen pasardhs dhe vazhdimtar t fiseve trako-ilire. Sipas Theodor Capidanit, i lindur nga substrati trako-ilir, populli shqiptar paraqitet n shek. e II-t, pr tu degdisur pastaj pr disa shekuj nga horizonti i historis (si atestim dokumentar). N t vrtet, n kt shekull prmendet pr her t par pr nj popullat mbi territorin aktual kombtar shqiptar, me emrin Albanoi, duke patur pr qendr qytetin Albanopolis. Pas ksaj prmendjeje t shkurt, pason nj heshtje deri n shek. e XI-t, kur bhet fjal pr nj kryengritje n Shqipri, n t ciln kan marr pjes edhe shqiptart".
59
Historia e popullit shqiptar shmbllen me at t popullit rumun Nga kjo prmendje e ndrprer q bhet n nj interval aq t madh, ridel fakti se fillimet historike t popullit shqiptar shmbllejn me ato t popullit rumun. Nga koht e lashta e deri n kohn ton, zona ballkanike e shtrir n jug dhe veri t Danubit, m sakt ajo e prfshir ndrmjet detit t Zi, Adriatikut dhe Egjeut, tejet e favorshme pr gjallrim njerzor, ka qen nj zon e gjall prkimesh ndrmjet fiseve t panumrta., Qysh n agimet e historis antike, ktu jan zhvilluar dy popuj t fisruar, por me veti t ndryshme: trakasit dhe ilirt, strgjyshrit e rumunve dhe shqiptarve t sotm. Sipas Nikolla Jorgs, "themeli i i ktyre dy popujve jan brthamat iliro-trako-dakase, q e kan banuar tr Gadishullin Ballkanik, duke kaluar Danubin nn emrin e Getve dhe Dakasve, dhe duke u shtrir pastaj, prmbi tr platon e Transilvanis". Duke shkruar pr fisrimin e gjuhs rumune me gjuhn shqipe, redaktori i revists Viata Albano/Romna (Jeta Rumuno/Shqiptare), theksonte, m 1910, prmes pseudonimit Boirevista: "Ndaj, asnj nga elementet q e prbjn gjuhn ton t sotme, nuk na mbush me aq shum mallngjim, se sa elementet q i kemi t prbashkta me shqiptart, ngase lashtsia e tyre e prshkon nj periudh prej dyzet shekujsh". Popuj t fisruar prmes gjuhs dhe zakoneve Shqipja dhe rumanishtja karakterizohen, n brendin e lidhjes linguistike ballkanike, prmes nj fisrimi t ngusht. Kjo farefisni brenda shihet n tr sistemin e dy gjuhve, n prbrjen fonetike, n strukturn morfologjike, n konstruksionin sintaksor, n frazeologji, n formimin e fjalve dhe n fjalor. Duke relatuar pr gjenezn e fjalve t cilat rumanishtja i ka s bashku me shqipen, pr evolucionet e pavarura n t dy gjuht, si dhe pr trashgimit e pavarura nga substrati trako-dak (n rumanishten) apo trako-ilir (n shqipen), prof.univ. dr. Grigore Brancus nnvizon faktin se "rumanishtja dhe shqipja jan t fisruara prmes substratit, nn ndikimin e t cilit kan dal n shesh inovacione t prbashkta". Relacionet rumuno-shqiptare, respektivisht trako-ilire, dshmohen t jen shum t lashta, gj pr t ciln ekzistojn nj ser ngjashmrish, bashkprkimesh paralele n jetn shpirtrore dhe kulturore t ktyre dy popujve. Duke i studiuar kto raporte, linguisti i shquar shqiptar, Eqrem abej, do t theksoj: Afria sht aq e madhe saq linguisti shpeshher ka prshtypjen se ka prpara tij nj materie t vetme t gjuhs, e prfaqsuar n dy forma t ndryshme. Po ky dijetar thekson faktin se nga karakteri i ktij afiniteti mund t pohohet me siguri t madhe se gjat historis s tyre, populli shqiptar dhe populli rumun kan qen n fqinjsi t njri-tjetrit, n disa vise ka gjas t ken jetuar n simbioz. Pr filologun italian Giuliano Bonfante, shqiptart dhe rumunt ishin n nj koh i njjti popull, q e kan prqafuar t njjtn val t
60
latinitetit, pak si von, n shekujt II-III t ers son. Historia e strlasht e lidhjeve t farefisnis etnike dhe linguistike ndrmjet rumunve dhe shqiptarve, shkencrisht daton qysh nga shek. i XVIII-t. Popuj t veant, t cilt do historian duhet t'i njoh Pionieri i hulumtimeve historike dhe linguistike t Europs Jug-lindore, Johan Erih Thunmann, ishte i bindur se ekziston nj farefisni ndrmjet rumunve dhe shqiptarve, e bazuar mbi nj fqinjsi t prafrt: shqiptart jan pasardhsit e ilirve t lasht, njsoj si fqinjt e tyre vllah, m t cilt do t merrem m von, kta t fundit duke qen bij t trakasve. Pr tu theksuar se Thunmanni e llogariste t nevojshm t shpjegoj faktin se Neve, ktyre t anve perndimore t kontinentit, asnjri nga popujt e Europs nuk na sht m pak i njohur sa i prket prejardhjes, historis dhe gjuhs s tij, se sa shqiptart dhe vlleht. Dhe nuk sht fjala pr popuj t rndomt; fjala sht pr popuj t shquar, t cilt do historian meriton ti njoh, ngase historia e tyre mund ta mbush nj zbraztir t historis m t vjetr dhe m t re t Evrops. Por ata nuk luajn sot ndonj rol t rndsishm, ata jan popuj t cilve u mungon liria, t drejtat dhe fati, ndrsa historiani sht po aq i padrejt si do njeri: ai i zhvlerson ata q s'kan fat. Nga hulumtimet e mvonshme, linguistt tan kan konstatuar se n t vrtet, paraplqimet krahasuese jan drejtuar ndaj gjuhs shqipe, fisrimi origjinar me substratin e rumanishtes sht nj fakti i mirnjohur. Farefisnia jon e mistershme me shqiptart sht nj realitet i afrimeve shpirtrore, nj ngrohtsi lidhjesh gjenetike q gurgullojn nga nj komunitet qytetrimesh q e kan zanafilln n thellsi t shekujve. Me rastin e nj udhtimi n Shqipri, n vitin 1957, Alexandru Rosetti qe mahnitur kur dgjonte se shqiptart kan t njjtin ritm t frazs. Shqipja, sipas Rosettit, sht nj gjuh centum, prmes elementeve t saj q shpjegohen nprmjet ilirishtes, dhe nj gjuh satem, prmes elementeve t saj q shpjegohen nprmjet trakishtes. Populli shqiptar sht formuar n territorin kombtar n veri t Shqipris Elementet e prbashkta q i ka shqipja me rumanishten, prve disa prjashtimeve, shpjegohen prmes trakishtes. N kt drejtim, Rosetti sjell si dshmi nj ser elementesh t fjalorit t prbashkt, t t dy gjuhve, bashkprkime fonetike, shprehje t prbashkta, duke i argumentuar t gjitha kto prmes ekzistencs s nj nnshtrati t prbashkt. N historin e gjuhs rumune, Rosetti e prkrah autoktonin e shqiptarve n veri t territorit aktual, n fqinjsi me popullatn vllahe, kjo gj duke qen e shpjeguar prmes analogjive t panumrta n materie t gjuhs, t cilat nuk kan patur mundsi t zhvillohen vese prmes nj kontakti intim t
61
ktyre dy popujve. N kt drejtim, Th. Capidan-i sht i mendimit se populli shqiptar sht formuar n territorin kombtar t veriut t vendit, n nj hapsir n t ciln ai vlente n pikprekje me popullatat rumune, mesjetare, n jug t Danubit. Prmes ksaj duhet ta pranojm ekzistencn e nj simbioze rumunoshqiptare. N. A. Constantinescu konstaton se tani e njmij vjet m par, masa rumune timokase, e qyteteve Nish-Vranj, ishte fqinje me masn etnike shqiptare, e cila shtrihej deri n Adriatik. Vetm duke e pranuar kt lidhje, e cila u shkput n epokn moderne, mund t shpjegojm raportet kulturore dhe gjuhsore ndrmjet popullit shqiptar dhe popullit rumun. Nj pikshikim interesant e ka edhe Nicolae Caratana: Arumanishtja njeh m pak fjal shqipe se sa rumanishtja. Nj dshmi plus kjo se shqiptart kan jetuar n fqinjsi t ngusht me rumunt se sa me arumunt, sidomos n Kosov dhe ende m n veri - lindje. Pr fqinjsin e ktyre dy popujve flet edhe hulumtuesi shqiptar Jovan Prespa. Kur vjen fjala pr shqiptart e Kosovs t ndodhur n fqinjsi t drejtprdrejt me rumunt e Timokut, n vitet 1877-1878, serbt kan dbuar nga kjo zon mbi 300 mij shqiptar etnik, vetm me teshat q i mbanin n trup, duke mbetur atje (mbi Toplic), vetm vlleht. Ja pra se ku fshihen gjurmt e simbiozs shqiptaro-rumune, ekzistente n substrat!. Si duket pra, i vetmi popull ne bot, i fisruar me rumunt prmes linjs dako-trako-ilire, sht populli shqiptar. Po kt bindje pr fisrimin dhe ngjashmrit rumuno-shqiptare e prkrah edhe linguisti Alexandru Graur, sipas t cilit gjuha shqipe sht, me prjashtim t greqishtes, e vetmja gjuh autoktone q sht rruajtur nga antikiteti n Ballkan. Elementet e prbashkta t shqipes vetm me rumanishten, si dhe fakte t natyrs tjetr, bjn q shqipja t jet e konsideruar gjithnj e m shum si vazhdimtarja e asaj gjuhe q e prbn substrati i gjuhs rumune, trakishtja, sipas disave, madje dako-mezishtja. Kjo tematik regjistrohet n prpjekjet tona pr ta njohur, n dimensionet e tij reale, nj fenomen tejet interesant lidhur me lashtsin dhe gjersin e lidhjeve shpirtrore ndrmjet ktyre dy popujve, fenomen t cilin ende e prshkojn mjaft mistere. Farefisnia jon e mistershme me rumunt sht nj realitet afrimesh e lidhjesh gjenetike q gurgullojn nga nj komunitet qytetrimesh q e kan zanafilln n thellsi t shekujve. Pr hulumtuesit n fush t kulturs n prgjithsi, t etnologjis, historis, gjuhs dhe letrsis n veanti, kto raporte prfaqsojn jo vetm nj pjes t dshmive t autoktonis s ktyre dy popujve n vatrat e tyre. Fjala sht pra, pr nj nj teren joshs, ende i paeksploruar sa duhet, i interferencave q e kan prejardhjen qysh n zanafill t historis. Relacionet shqiptaro/rumune jan aq t thella e t gjera saq edhe sot qarkullon ndr shqiptar sintagma Vllahu sht vlla.
62
Shqiptart dhe rumunt jan kushrinj gjaku - thoshte Nicolae Iorga. Kam folur pr shqiptart dhe po kthehem te ta me knaqsi. sht nj e vrtet t ciln askush nuk e ka shkruar. Kush do t'i ket shqiptart dhe maqedo/rumunt, do ta ket Orientin. Jan nj shumic rumunsh t Shqipris q nuk mund t dallohen nga shqiptart. Kto dy kombe i karakterizon nj qndres e jashtzakonshme. Rumunt merren vesh m mir me shqiptart se sa me t tjert. Gj e uditshme! Traditat e shqiptarve jan njsoj si ato t rumunve t Maqedonis, dhe, 'sht m kureshtare, se u ngjajn n t gjitha pikshikimet edhe traditave t rumunve nga Principatat. Kshtu shkruante shkrimtari rumun me prejardhje arumune, Dimitrie Bolintineanu, para 150 vitesh. Nuk ka asgj uditse n kt supozim, po qe se e marrim parasysh ekzistencn e tyre pastorale (baritore) n veri dhe jug t Danubit. Bota rumune nuk fillon prmes invazionit t Trajanit (101-106), as n kohn e Decebalit apo Burebists, por fillon shum m hert, prmes bots baritore. Ktu duhet ndjekur elementet linguistike, etnografike dhe ato etnologjike. Raportet etno/shpirtrore ndrmjet pastoralitetit trako/rumun dhe iliro/shqiptar, vijn pra, nga periudha pararomake, respektivisht paralatine. E kemi zgjedhur kt tem, pikspari pr faktin se shqiptart kan lidhje t strlashta me rumunt prmes substratit t prbashkt linguistik, i cili e ka origjinn n nj lashtsi parakristiane, prmes nj kontinuiteti t drejtprdrejt, etnografik: Shqipria-Kosova-Lugina e Timokut-Rumania. Historia dhe feja, si dhe ekzistenca e ktyre dy popujve, shpjegojn dhe justifikojn farefisnin dhe afrin e ktyre dy popujve, pa dyshim, n t njjtn shkall t fqinjsis son t lasht dhe t zhvillimit bashkkohor. Ndrmjet rumunve dhe shqiptarve ekzistojn dhe funksionojn relacion t strlashta dhe t thella, t cilat kan qen t neglizhuara jo vetm nga politikant e rastit. Derisa rumunt kan rezistuar n harkun karpatodanubian, shqiptart kan rezistuar n nj zon t ciln romakt, sllavt dhe turqit nuk kan mundur ta dominojn. Kto tri val sistematik, nuk kan mundur ta fshijn apo anulojn identitetin shqiptar, dhe as q kan mundur t'ia tjetrsojn vetit t cilat e afrojn me popullin rumun. Shqiptart dhe rumunt jan gjendur n fqinjsi t drejtprdrejt, e shkputur nga sllavt. Lidhjet e ngushta ndrmjet ktyre dy popujve konfirmohen n gjuh, folklor, tradita, kostume, toponimi. N studimin e Iorgu Iordan-it Rumanische Toponomastik (1924) jepen edhe disa emra visesh q kan lidhje t drejtprdrejt me gjuhn shqipe: Arbanas (Arbnash, n Buzu), Arnautul (Negru), Fantana Arnautului, Movila Arnautului, Arnaut Bostan-Dere (n Konstanc) etj. Pericle Papahagi mendon se Arbanas mund te nnkuptohet edhe si arumun. Jo nj her, thot ai, ua jan dhn nga ana e dako/rumunve t Muntenis dhe Moldovs emri i shqiptarve edhe arumunve, ngase kta vinin nga krahinat shqiptare, si ka ngjar edhe n Bullgari. Megjithat, dihet , po ashtu, se shqiptart e ngulitur n trojet rumune qysh n shekujt e shkuar, ishin t njohur nga ana e vendalinjve si arnaut, madje edhe si turq. Prve ktyre
63
emrave, sidomos Arbanas dhe Arnaut, gjenden n toponimin rumune edhe nj ser lokalitetesh t cilat kan konkordanc me toponimin shqiptare. Historiku i lidhjeve rumuno/shqiptare paraqet veti t shnuara n plan kohor, hapsinor/gjeografik, historik, social/psikologjik, konfesional dhe kulturor. Kto lidhje bazohen mbi nj simpati t thell, fakt i cili shpjegon llojllojshmrin, vitalitetin dhe kondicionalitetin e tyre. N tezn e doktorats me t njjtin subjekt, prmes nj strukture t sistematizuar dhe argumentuar, jemi prpjekur t prcaktojm nj fiksim kronologjik t evenimenteve kulturore ndrmjet shek. XVI-XX. N kt drejtim duke i trajtuar disa shtje t panjohura deri m sot, si dhe ato t trajtuara nga dijetart rumun e t huaj, jemi prpjekur t dshmojm se ne e trashgojm njri/tjetrin dhe se i demonstrojm njri/tjetrit tradita, zakone, besime dhe rituale. Derisa relacionet ndrmjet rumunve dhe shqiptarve jan t lidhura me vet esencn dhe prejardhjen e ktyre dy popujve, relacionet me fqinjt sllav jan t rrethanave politike t cilat paraqiten m von. Duke e trajtuar rrezikun sllav n kuadrin e ktij punimi, jemi munduar t demonstrojm nj t vrtet fort pak t mediatizuar n Rumani: derisa rust dhe serbt, prmes politiks s tyre ekspansioniste e kan rrezikuar identitetin ton dhe ekzistencn e disa territoreve rumune apo shqiptare (Basarabia, Bukovina, Banata Perndimore, Lugina e Timokut, Kosova), relacionet me shqiptart gjithmon kan qen lidhje bashkpunimi. Kur vjen fjala pr gjuhn, sipas albanologut m shquar rumun, akad. Grigore Brancus (shq. Brnkush), pr studimin e elementeve jolatine t gjuhs rumune, shqipja sht nj gjuh e nj rndsie t jashtzakonshme.
64
HIDAJETE AZIZI
PRDORIMI I NYJS SHQUESE TEK EMRAT E PRVEM N SHQIPEN DHE N MAQEDONISHTEN

Megjithse nyja shquese1, gjegjsisht prapavendosja e saj, sht njra ndr karakteristikat e shumta gramatikore2, ndoshta dhe m tipikja, q i bashkon gjuhn shqipe dhe maqedonishten dhe i bn ato pjestare t Bashksis gjuhsore ballkanike (BGjB)3, ajo dhe i dallon ato n kndvshtrimin e prdorimit t saj me emrat e prvem. Themi q i bashkon pr arsye se maqedonishtja, si gjuh sllave jugore q sht, me prapavendosjen e nyjs shquese, largohet nga grupi i gjuhve sllave t cilat n sistemin e tyre gramatikor nuk kan fare nyj shquese dhe futet n nj grup t prbashkt me gjuhn shqipe dhe shum gjuh t tjera ballkanike, gjuh t BGjB, t cilat karakteristik t prbashkt kan edhe prapavendosjen e nyjs shquese. Dhe, themi q kjo nyj e largon shqipen nga maqedonishtja pr shkak se gjuha shqipe n sistemin e vet gjuhsor e prdor nyjn shquese jo vetm me emrat e
Me termin nyj n kt tekst nnkuptojm vetm nyjn e prapavendosur, e njohur n literaturn gjuhsore shqipe me ternim nyj shquese, e jo edhe nyjat e ashtuquajtura t prparme t cilat vetm n mnyr konvencionale prdoren me termin nyj n literaturn gjuhsore dhe t cilat nuk kan kurrfar lidhje funksionale me nyjn shquese. 2 Disa karakteristika tjera t prbashkta pr gjuht ballkanike jan edhe: rimarrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave vetor, mnjanimi i pjesshm i paskajores, formimi i kohs s ardhme nprmjet foljes ndihmse dua n form t ngurosur, konstruksioni me -t etj. Shih m tepr pr kt: Sh. Demiraj, Gjuhsi Ballkanike, Shkup, 1994: 49. 3 Antare t Bashksis gjuhsore ballkanike jan: shaipja, greqishtja, maqedonishtja, bullgarishtja, arumanishtja, meglenorumanishtja, rumanishtja dhe t folmet juglindore serbe. Shih m tepr: O. Jashar-Nasteva, Kontaktet gjuhsore n hapsirat ballkanike, Shkup, 1998:149.
1
65
prgjithshm, por edhe me emrat e prvem, gj q nuk sht rast edhe pr maqedonishten. Funksioni primar i nyjs sht sinjalizimi i referencs, identifikimi, shquarsia, gjegjsisht dhnia e informats se bhet fjal pr njsi gjuhsore t cilat emrtojn persona, objekte, dukuri a ngjarje t njohura pr bashkbiseduesit. Dhe, sht m se e logjikshme t themi, bie fjala pr nj shtpi q njihet nga bashkbiseduesi pr t ciln sht folur edhe m prpara: - e pash shtpi-n, e jo: * e pash shtpi,4 ose: e pash nj shtpi, sepse sht shtpi e identifikuar, nga aspekti kuptimor e njohur pr bashkbiseduesit, prandaj edhe n rrafshin siprfaqsor e shprehur me nyj shquese. D.m.th. nyja, duke iu bashkangjitur emrave t prgjithshm, i bn ata t shquar si m posht: - m plqeu shtpi-a: shtpi e cila sht e njohur pr lexuesin sepse sht prmendur m par n tekstin gjuhsor e q paraqet funksionin anaforik t nyjs; - m plqeu shtpi-a q kishe bler: shtpi e njohur nga element q futen n tekstin q pason, n rastin konkret, nga fjalia e varur prcaktore, e q reflekton funksionin kataforik t nyjs; - ja shtpi-a: nj shtpi q e kemi para syve, d.m.th. shquarsi e motivuar nga element q jan t pranishm n aktin e komunikimit e q quhet funksion deiktik; dhe -nesr do ta pastroj shtpi-n: shtpi e njohur q m par nga bashkbiseduesit, gjegjsisht shquarsi e motivuar nga element t cilt n nj situat t dhn, automatikisht u jan t njohur bashkbiseduesve dhe q quhet shquarsi situative (e situats) Prndryshe, nyja shquese edhe n shqip edhe n maqedonisht njihet edhe me funksionin e saj sekondar e q sht referimi, jo i elementve t veant nga teksti apo nga realiteti, por i nj shumsie t elementve t cilt mes vete jan t ngjashm. Ky funksion i nyjs quhet funksion gjenerik. Shembull: - nuk ka m e ngroht se shtpi-a. Ather, meq funksioni primar i nyjs sht identifikimi, parashtrohet pyetja: A duhet t prdoret nyja shquese me emra t prvem?, si sht rasti me gjuhn shqipe, duke marr parasysh q emrat e prvem njihen si emra q vetvetiu jan t identifikuar, pra nuk kan nevoj pr identifikim shtes. Prpara se t mundohemi ti prgjigjemi ksaj pyetje, t shohim se n cilat gjuh, prve shqipes, sfera e prdorimit t nyjs shquese sht e prhapur edhe te emrat e prvem.
Me yll i shnojm fjalit jo t rregullta gramatikore.
66
Prve shqipes, rregulla t ngjashme lidhur me prdorimin e nyjs shquese me emrat e prvem ekzistojn edhe n armenishten5. Edhe n gjuhn greke emrat e prvem jan gjithashtu paradigmatik pr nga shquarsia, por ktu nyja sht e paravendosur, pr dallim nga shqipja e armenishtja. Ndrsa, rumanishtja, si dhe disa gjuh tjera joballkanike si frngjishtja, italishtja, anglishtja dhe gjermanishtja, prdorin nyjn shquese, por sfera e prdorimit t saj sht m e kufizuar dhe zbatohen rregulla tjera sa i prket prdorimit t saj me emrat e prvem. Si pr shembull, n rumanisht, emrat vetjak prdoren me nyj ose pa t, varsisht nga gjinia, gjegjsisht emrat e gjinis femrore marrin nyj, kurse ata t gjinis mashkullore, me pak prjashtime, nuk marrin nyj. N frngjisht, prdorimi i nyjs varet nga ajo se a bhet fjal pr antroponim apo toponim, n anglisht varet nga lloji i toponimit e kshtu me radh6. Ndrsa, largohet edhe m tepr me maqedonishten e cila nuk e prdor nyjn shquese me emrat e prvem, duke mos i marr n konsiderat disa prjashtime q m tepr kan karakter emotiv. N literaturn gjuhsore shqipe dhe maqedonase njihen dy qndrime baz, njkohsisht t kundrta, lidhur me kuptimin themelor t emrave t prvem nga kndvshtrimi i shquarsis. Qndrimi i par sht se: Emrat e prvem jan emra t njsive t caktuara, t veanta...prdorimi i emrave t prvem n trajt t shquar gjat aktit t t folurit nuk sht i logjikshm, sepse veimi i nj njsie t veant nga nj njsi tjetr e veant nuk ka kuptim.7 Sipas ksaj, emrat e prvem jan njsi gjuhsore t cilat me kuptimin e vet themelor leksikor shnojn referent t identifikuar nga realiteti. Kjo do t thot se ata n strukturn e tyre t thell jan vetvetiu, brendaprbrenda t shnuar pr nga shquarsia dhe nuk kan nevoj pr ndonj element plotsues siprfaqsor pr t sinjalizuar shquarsin e tyre, qofshin ato edhe nyja shquese8. Prve emrave t prvem, njsi t tilla gjuhsore jan edhe premrat vetor pr vetn e par dhe t dyt njjs9 t cilt i identifikojn pjesmarrsit n aktin e t folurit, prderisa emrat e prvem identifikojn edhe referent t cilt nuk jan prezent n aktin e t folurit. Qndrimi i dyt sht se: ...dallimi n shquarsin e emrave t prvem dhe atyre t prgjithshm ka karakter formal e jo thelbsor. ...shquarsia te emrat e prvem dhe t prgjithshm n thelb sht e njjt, por ekzistojn vetm
M eliku, Probleme t morfologjis s gjuhs s sotme shqipe, Tiran, 1997:73 Po aty. 7 M. Povarnicina, / , , , 1991:77 8 Nj qndrim t till mbajn edhe gjuhtar tjer si: M. eliku, vep. e cit.; SH. Demiraj, Rreth kategoris s shquarsis e t pashquarsis n gjuhn shqipe, Studime filologjike, 1969, S. Riza, Studime albanistike, vol.I , 1979 etj. 9 Z., Topolinska, I. II, 1997:196
6 5
67
dallime n qasjen e gjuhs drejt shnimit t saj.10 - e kjo shpjegohet me at q edhe emrat e prvem, e jo vetm ata t prgjithshm, shnojn njsi t cilat n numr jan t shumta, ashtu si jan edhe njsit e emrave t prgjithshm, por shquhen me mbiemr, llagap apo me an t kontekstit, jasht t cilit, emri nuk nnkupton asgj konkrete. Sa u prket ktyre dy qndrimeve, i pari sht prgjithsisht i pranuar nga ana e linguistve. Megjithat, ne anojm m tepr nga qndrimi i dyt, gjegjsisht mendimi se emrat e prvem, sidomos kur sht fjala pr antroponimet, t cilat n krahasim me toponimet jan m t shumt n numr, nuk jan vetvetiu t shquar, edhe pse shnojn referent apo njsi t veanta, t individualizuara, si thuhet n qndrimin e par, por referent t cilt nuk jan doher edhe t identifikuar. Bie fjala, nse n nj kontekst pr her t par prdoret nj emr vetjak, i cili i referohet nj personi t cilin nuk e njohim, as nga konteksti, as nga situata e as nga njohurit tona t mparshme, ai emr nuk na thot gj, prve se i referohet nj personi, q sigurisht se sht i individualizuar, i veant, por t cilin ne nuk e njohim, dhe si i till, sikurse edhe emrat e prgjithshm, edhe ky do t ket nevoj t identifikohet me element shtes. P.sh. nse dikush na thot: e pash Lis-in, e nse ky Lisi sht i panjohur pr ne, ather parashtrohet pyetja cilin Lis?, kush sht ky Lis? dhe me kt rast ai identifikohet me elemente shtes: Lisin, djalin e dajs; Lisin q e kam shok; Lisin, nj djal q e kam, fqinj, koleg... Prandaj, ne mendojm se prdorimi i nyjs shquese me emrat e prvem nuk sht jasht do logjike. Por, pyetja e radhs e cila lind n kt rast sht: a prdoret nyja shquese me emrat e prvem pr ti shquar ata apo jo? Prgjigja do t ishte, jo. Pra, ne pajtohemi plotsisht se n gjuhn shqipe nyja n prdorim me emrat e prvem nuk e ka at funksion shques si e ka te emrat e prgjithshm ashtu si shpjegohet edhe n gramatikn e Akademis s Tirans. Krahaso: Shquarsia tek emrat e prvem nuk e ka at vler si tek emrat e prgjithshm, sepse emrat e prvem jan vetvetiu t dalluar, t individualizuar11, por nuk pajtohemi se emrat e prvem, edhe pse jan t dalluar, t individualizuar, jan edhe t identifikuar nse ata nuk bhen t njohur nga konteksti, nga situata e kshtu me radh. Tek emrat e prvem nyja nuk paraqitet n funksionin e vet primar, por n at sekondar12, ashtu si paraqitet edhe tek emrat me kuptim prgjithsues, q do t thot se prania e tij sht formale. N raste kur dy apo m shum referent bartin emr t njjt, shquarsia nuk bhet me nyjn shquese por me prcaktor tjer, si p.sh., me mbiemr, me llagap, me emr t prgjithshm apo n prgjithsi nga konteksti. Nga ana
10 11
M. Mitkov, , XIX, 1968:182 Agalliu et al., Gramatika e gjuhs shqipe, vol. I. Tiran, 1995:125 12 Riza, S.vep. e cit., f.168
68
tjetr, edhe ather kur emri i prvem nuk sht i njohur pr bashkbiseduesin, ai prap prdoret n trajt t shquar. Nse nyja shquese nuk ka funksion shques te emrat prvem, ather parashtrohet pyetja: pse prdoret nyja shquese me kta emra? Prgjigjja do t ishte, pr shkak t analogjis gramatikore13, d.m.th. n ato funksione sintaksore n t cilat emrat e prgjithshm prdoren n trajt t shquar, n ato funksione shquhen edhe emrat e prvem dhe anasjelltas, n ato funksione n t cilat emrat e prgjithshm prdoren t pashquar, n ato funksione edhe emrat e prvem nuk marrin nyj pa marr parasysh nse n strukturn e tyre t brendshme jan t identifikuar apo jo. Pr ta ilustruar prdorimin e nyjs shquese me emrat e prvem, t cilt n kt tekst do t realizohen si antroponime e toponime (prfshir ktu dhe emrin e Zotit)14, shembujt do ti japim t realizuar npr funksione sintaksore. 1. Funksionet sintaksore n t cilat emrat e prvem n planin siprfaqsor dalin me nyj Nga analiza kontrastive e shembujve t marr nga gjuha shqipe15 dhe t krahasuar me shembuj t vjel nga maqedonishtja, sa i prket prdorimit t nyjs shquese me emrat e prvem n kto dy gjuh, kemi ardhur n konstatim se kta emra, (antroponime dhe toponime, si dhe emri i Zotit), n strukturn e tyre siprfaqsore, n gjuhn shqipe jan realizuar me nyj shquese n t gjitha ato funksione sintaksore n t cilat edhe emrat e prgjithshm prdoren me nyj shquese, pr dallim nga maqedonishtja, ku emrat e prvem, me pak prjashtime, dalin pa nyj. Kto funksione sintaksore jan: funksioni i kryefjals (Shkupi sht kryeqyteti i Maqedonis - ), i kundrins (Born e kam shoqe - ), funksioni i pjess emrore t kallzuesit emror (Kjo sht Lisa ), i ndajshtimit t veuar (Jam un, Gonxhja , ). Emrat e prvem prdoren n trajt t shquar edhe n raste kur prpara tyre vendosen tituj, emrtime t profesionit, emra t farefisnis (kuptohet, varsisht nga funksioni sintaksor n t cilin prdoren, q do t thot se mund t prdoren edhe pa nyj: Profesor Petriti ; daj Hasani ), kur prihen nga parafjalt e rass emrore: nga, te dhe nga parafjalt: me, midis, buz, prtej, drejt, n drejtim, pas, pran, prball, para, matan, afr, kundr, rreth, n mes, sipr, jasht, pr (Erdhm nga Tetova ; U ndrtuan plazhe buz lumit Vardar ; Ne po flasim pr Zann, e jo pr Teutn
13 14
Sh. Demiraj, vep. e cit.; M. eliku, vep e cit.; S. Riza, vep.e cit; Agalliu et al. vep. e cit. Sipas nj klasifikimi t br nga Z.Topolinska, vep e cit., f. 196, emrat e prvem mund t grupohen n emra t prvem primar, si jan antroponimet dhe toponimet (dhe emri i Zotit) dhe sekondar, si jan thirrjet dhe titujt (nazivi i nasllovi) . 15 Gjuh nismtare sht gjuha shqipe.
69
, , Saraji sht afr Shkupit ...), n raste kur prihen nga lidhza si, sa, se (Rrona sht m e vogl se Lisa ), n form t shquar prdoret zakonisht patronimi kur prihet nga antroponimi i cili n kt rast domosdo sht i pashquar (Naim Frashri sht shkrimtar i njohur shqiptar ), n raste kur antroponime apo toponime t prbra nga emr i prvem + emr, mbiemr apo numror rendor (Amerika e Veriut ; Dibra e Eprme ; Zogu i Par- ), toponime kur prihen nga premri gjith (Gjith Struga sht gjallruar nga turistt ). Prdorimi i nyjs shquese me antroponime Pr ilustrim do t japim shembuj, paralelisht n shqip dhe maqedonisht pr antroponime n raste kur prdoren t vetm, pa shoqrues, t shprehur me: emra vetjak, mbiemra dhe nofka, si dhe n raste kur prdoren n kuadr t grupit sintaksor (GS) t shoqruar nga prcaktor. Prdorimi i nyjs shquese me antroponime t prdorur pa shoqrues Emra vetjak n funksion t kryefjals, kundrins s drejt, kundrins s zhdrejt dhe t prcaktorit: Lokj-a lajmroi se darka ishte gati (IKP 52)16 ( 60) E morn Kurt-in? (IKP 143) ? ( 169) Dhe pr nj bashndrr shkaktoi ndryshimin e politiks ndaj Napoleonit dhe rrzimin e Vezirit t madh Jusuf. (IKP 105) , . ( 123)
16
Shembujt, t cilt i japim paralelisht n shqip dhe maqedonisht, i kemi vjel nga vepra letrare t shkruara n gjuhn shqipe dhe t prkthyera n maqedonisht dhe anasjelltas, si dhe nga vepr letrare e prkthyer nga rusishtja (n sistemin gramatikor t s cils nuk ekziston nyja shquese) n gjuhn shqipe dhe maqedonase pr t par se si sht prcjell informata e shquarsis n kto dy gjuh. Kto jan: Ismail Kadara: Pallati i ndrrave. Album, Tetov 2000 (IKP); Metodija Fotev: Potomcite na kat. Kultura, Skopje, 1980 (MFP); F.M. Dostojevski: Idioti. Prkth. Jorgji Doksani, Eugen, Tiran 2000 (DI) dhe prkth. n maqedonisht nga Tanja Urosheviq, Tabernakull, Shkup 1993.
70
Aty prshkruhej edhe lufta e Bajazit-it. .
Mbiemra dhe nofka, paraqiten gjithashtu n t gjitha funksionet e lartprmendura nga t cilat do t cekim vetm disa: Psh. mbiemr i prdorur n funksion t: kryefjals: Po ky, xhanm, ky ka, ? tr inat e keqdashje foli prsri Rogozhin-i. (DI 8) , ! . ( 12) Kundrins s drejt: Ishte pikrisht kjo smir nj nga shkaqet kryesore pr rrufet me t cilat sovrani godiste her pas here Qyprilinj-t. (IKP 54) . ( 62) Prcaktorit: Kur u afrua edhe pak, pran ports s shtpis pa karrosn me shenjn e Qyprilinj-ve. (IKP 43) . ( 50) Dhe, nofka n funksion t: kryefjals: Jo, ende asgj, prgjigjej Haxhi-u. (IKP 36) , , -. ( 40)
Kundrins s zhdrejt: Fshatart i thoshin ndrsy Jevge-s q ka qen gruaja e Majo Cergarit. (MFP 24) - -, . ( 27) e t ngj. N t gjith shembujt e lartprmendur, te t cilt n gjuhn shqipe antroponimet prdoren n form t shquar, n gjuhn maqedonase prdoren n form t pashquar, prve rasteve kur antroponimi shprehet me nofk, i cili mund t prdoret edhe n form t shquar (krahaso shembujt e msiprm). N form t shquar zakonisht prdoren nofkat t shprehura me emra t prgjithshm si: ( ), ( ) e t ngj., si dhe me mbiemra: ( ), ( ) etj. Megjithat, edhe nofkat n gjuhn maqedonase i nnshtrohen kufizimeve kur bhet fjal pr prdorimin e nyjs. Gjegjsisht, n form t
71
shquar nuk mund t prdoren ato nofka t cilat mbarojn me -, me - ose me - e q nuk jan emra t prgjithshm: ( ), ( ), ( ) e t ngj.; disa t tjera q jan ndrtime t prbra si: , etj., si dhe nofkat t shprehura me emra t prgjithshm por t cilat kan filluar t kuptohen m tepr si mbiemr, se sa si nofk: , 17. Prdorimi i nyjs shquese me antroponime t prdorur me shoqrues N vazhdim, do t japim shembuj pr prdorimin e emrave vetjak n funksionet e prmendura sintaksore, n kuadr t GS, t shoqruar me: patronime, nofka, apelativ n form t pashquar t cilt shprehin tituj t ndryshm, profesione, lidhje familjare etj. Antroponim + patronim n funksion t: kryefjals: Aleks Ur-a, i kishte shpjeguar se mbiemri i Qyprilinjve sishte vese prkthimi i fjals Ura... (IKP 58) , ... ( 67) kundrins s drejt: Lajmsi q shkonte pr t thirrur Jakub elebi-un. . ( 145) Kundrins s zhdrejt: Mark Alem-it iu duk se asgj sdo t bhej. (IKP 11) ( 12) Prcaktorit: ...kur u tubuan n oborrin e Ukan Tadevski-t, askush... (MFP 25) ... , ... ( 27)
Nga shembulli i fundit vrejm se edhe emri vetjak i huaj, gjegjsisht patronimi, i prdorur n gjuhn shqipe, merr nyj shquese. Antroponim + nofk n funksion t: 17
Kryefjals: ...tha Fedor Rusin-i dhe e mori pran vetes. (MFP 24) ... - . ( 27) Prcaktorit: ... para mullirit t Gjorgjija Naleten-it... (MFP 23) ... -,... ( 26)
B. Koneski, . , , 1999: 225
72
Si mund t shihet, n gjuhn shqipe, kur emri vetjak shoqrohet me mbiemr ose me nofk, nyja nuk i bashkngjitet emrit, prandaj jan t pamundura ndrtime t tilla gramatikore si: *Agroni Leka/*Agroni Lek ose: *Agroni Shkurti. N kto raste nyja kalon nga emri te mbiemri: Agron Leka; apo nga emri te nofka: Agron Shkurti; e nse emri vetjak prbhet nga m shum element, ather nyja shkon me elementin e fundit, si psh.: Fan Stelian Nol-i, Andon Zako ajup-i, Gavril Dara i Ri-u e t ngj. N kt rast kemi zmbrapsje nga rregulli i prgjithshm q nyja t prdoret me elementin e par linear t GS. Pr dallim nga GS t prbra nga emra t prgjithshm, ku nyja ka tendenc q ti bashkngjitet elementit t par, te emrat e prvem nyja ka tendenc t kundrt - t bashkngjitet drejt elementeve t fundit t GS. Krahaso: Gjergj-i, Gjergj Kastriot-i, Gjergj Kastriot Sknderbe-u18. Prjashtim nga ky rregull bjn disa emra vetjak t cilt shoqrohen me nofk t shprehur me mbiemr cilsor ose me mbiemr marrdhnior: Leka i Madh, Zogu i Par etj., ku nyja i bashkngjitet emrit vetjak. Sido q t jet, GS i shprehur me emr vetjak n shoqri me mbiemr apo nofk, n gjuhn shqipe domosdo merr nyj, qoft n bashkvajtje me emrin vetjak apo me mbiemrin a nofkn. Pra sht e pamundur q nj grup i till sintaksor n gjuhn shqipe t realizohet pa nyj: *Agron Lek/* Lek i Madh. N gjuhn maqedonase, kur emri vetjak shoqrohet me mbiemr, q t dyt, pa prjashtim, prdoren pa nyj: . Mbiemri pa prjashtim prdoret pa nyje edhe kur prdoret i mvetsishm: . Por, kur emri shoqrohet me nofk, ather nofka mund t marr nyj, si n shembujt e siprprmendur: -; ; por vetm nse nuk ka filluar t kuptohet m shum si mbiemr se sa si nofk, ashtu si u shpjegua m lart. Antroponim + apelativ Shembujt e mposhtm ilustrojn prdorimin e emrit vetjak t shoqruar, po thn m mir, t prir nga nj emr i prgjithshm (apo mbiemr) i cili tregon profesion, gjendje shoqrore etj., n funksion t: kryefjals: Prift Apostoll-i asnjher sishte ulur n at bang...(MFP 14) ... ( 15) kundrins s drejt: ...gjeneral Epanin-in e njohim qoft edhe nga q sht emr i dgjuar... (DI6)
18
Riza, S.vep. e cit., f. 168
73
... , , ... ( 9) kundrins s zhdrejt: ....do ti bj letr Drejtoris s Prgjithshme, vet Sheh-ul-Islami-it. (IKP 92) ... , - . ( 108) Prcaktorit: Nn t ishin shnuar emrat e mbretrve, Gjumi i sulltan Murat-it I, Gjumi i sulltan Bajazit-it, Gjumi i sulltan Mehmet-it II, Gjumi i sulltan Sulejman-it t madhnueshm. E kshtu me rradh. (IKP 122) , I, , II, . . ( 142)
N t gjitha kto raste nyja n gjuhn shqipe shkon me emrin vetjak. Mirpo, n raste t tilla, nyja mund t prdoret edhe me emrin e prgjithshm dhe n kt rast nyja prcakton funksionin sintaksor t emrave t prdorur n fjali. Fjala vjen, nse nyja prdoret me emrin vetjak, si ilustruan shembujt e msiprm, apo konkretisht shembulli n vijim: - Do ta pyesim profesor Petrit-in, ather ai tregon kryefjaln e fjalis dhe do t parafrazohej kshtu: do ta pyesim Petritin, i cili pr nga profesioni sht profesor, e jo ndonj person tjetr q quhet Petrit. Theksi vihet te emri vetjak i cili e tregon personin q kryen ndonj funksion, dhe q paraqitet n funksion t kryefjals, kundrins e t ngj., prderisa emri i prgjithshm i prdorur formalisht pa nyj paraqitet n funksion t prcaktorit, gjegjsisht n funksion t atributit19. N kt rast, emri vetjak sht prdorur n funksion primar20 pr dallim nga shembulli i radhs: - Do ta pyesim profesor-in Petrit, ku emri vetjak sht prdorur n funksion dytsor, n funksion t atributit (pr kt shih m posht), prderisa emri i prgjithshm sht n funksion t kryefjals. Theksi
19 20
eliku et al., Gramatika e gjuhs shqipe, vol.II. Tiran, 1997 : 239. Z. Topolinska, , , 1974 : 110. Sipas Topolinsks, emri vetjak n funksionin primar sht emr i nj individi , emr konvencional i cili nuk ka kuptim por e shnon individin t cilit i referohet, n kt rast emri vetjak sht n qendr t vmendjes, ndrsa n funksionin sekondar emri vetjak ka nevoj q t saktsohet me parametra plotsues me kuptimin se m shum njerz mund t ken emr t njjt konvencional q do t thot se emri vetjak nuk sht n qendr t vmendjes por parametrat e moshs, pozits shoqrore, profesionit e kshtu me radh.
74
vihet te emri i prgjithshm, formalisht i nyjzuar, i cili emrton profesion, titull dhe i cili nnkupton personin i cili ka nj profesion t caktuar, titull, funksion e t ngj., q do t thot se nyja e shnon fjaln t ciln duam ta potencojm, gjegjsisht ktu theksohet profesioni, funksioni t cilin e kryen nj person dhe i cili emrohet me nj emr vetjak prkats, ndrsa emri vetjak n mnyr t patjetrsueshme duhet t jet i panyjzuar. GS mund t parafrazohet kshtu: do ta pyesim profesorin i cili quhet Petrit, gjegjsisht personin q kryen funksionin e profesorit e jo t msuesit, apo ndonj funksion tjetr, dhe i cili quhet Petrit. Nj situat t till na ilustrojn edhe shembujt ku emri vetjak, edhe n shoqri me mbiemr priret nga apelativi. N kt rast, emri dhe mbiemri, si grup sintaksor doemos prdoret me nyj sepse, si e kemi cekur edhe m lart, nj konstruksion i till gramatikor pa nyj nuk sht i mundur n gjuhn shqipe. N kt rast, nyja kalon te mbiemri, ndrsa varsisht nga funksioni sintaksor, apelativi q paraprin GS t prbr nga emr + mbiemr merr ose nuk merr nyj. Si rrjedhim mund t themi se n kto raste, nyja mund ta shoqroj mbiemrin, ose edhe apelativin edhe mbiemrin njkohsisht. P.sh.: Do ta pyesim profesor Agim elik-un. Do ta pyesim profesor-in Agim elik-un.
N gjuhn maqedonase kjo informat jepet me nyjzimin apo mosnyjzimin e emrit t prgjithshm e jo me nyjzimin apo mosnyjzimin e emrit vetjak. Dmth. edhe n kt rast maqedonishtja n asnj mnyr nuk i nyjzon emrat vetjak. Psh.: - - me parafrazimin: do ta pyesim Igorin, i cili pr nga profesioni sht profesor, e jo ndonj person tjetr q quhet Igor. - - - me parafrazimin: do ta pyesim profesorin i cili quhet Igor. T njjtin segment do ta ilustrojm edhe me shembuj nga literatura e ekscerpuar: Prej ktyre punve q i mora vesh ather, tash mund t them, se prift Apostoll-i ndoshta edhe pr kt arsye e kishte vizituar Gellevicn. (MFP 21) , , . ( 23) ...nse pushteti i ri krkon prifta t kndueshm, prift-i Apostoll duhet ta lr shrbimin. (MFP 20)
75
... , - . ( 23)
Sipas ksaj, emri vetjak n gjuhn maqedonase, pa marr parasysh prdoret n funksion primar apo dytsor, ai nuk merr nyj, ndrsa informacioni pr prdorimin primar apo dytsor t tij jepet me pranin apo mungesn e nyjs te emri i prgjithshm. Nse ai emr prdoret n form t panyjzuar: , emri vetjak sht prdor n funksion primar dhe e kundrta, nse ai prdoret i nyjzuar: , emri vetjak paraqitet n funksion dytsor. Ndrsa, n rastet kur emri vetjak, n bashkvajtje me mbiemr, paraprihet nga nj apelativ, n gjuhn maqedonase nyja paraqitet vetm te apelativi e jo te mbiemri: - - - N kuadr t emrave t prvem primar, prve antroponimeve (dhe toponimeve), kemi llogaritur edhe emrin e Zotit, prandaj n vazhdim do t ilustrojm rastet kur n prdorim na paraqitet emri i Zotit, i cili n gjuhn shqipe, n planin siprfaqsor na del me nyj, ashtu si edhe emrat e tjer t prvem dhe t prgjithshm, varsisht nga rregullat sintaksore t gjuhs shqipe. Kt segment do ta shtjellojm me shembuj konkret nga literatura e ekscerpuar: Allah-u e hedh ndrrn kumtuese mbi globin toksor... (IKP 15) ... ... ( 18) Lavdi Zot-it q ti s paku nuk e ke mbiemrin Qyprilli,... (IKP 48) ...( 55)
Pr dallim nga antroponimet dhe toponimet, emri i Zotit edhe n strukturn e tij t thell, d.m.th. nga aspekti kuptimor sht doher i identifikuar, i njohur sepse sht vetm nj. Nga kjo q u tha, mund t konstatojm se t gjitha ato raste t prdorimit t nyjs n gjuhn shqipe, ather kur prdorimi i saj sht i obligueshm dhe i imponuar nga faktort sintaksor t cilt funksionojn edhe te emrat e prgjithshm, kan prball mosprdorimin e nyjs n gjuhn maqedonase. Prjashtim nga kjo skem n gjuhn maqedonase bjn shembujt n t cilt emri vetjak shprehet me nofk. Nj prjashtim tjetr n maqedonisht kemi ather kur emri vetjak prdoret me ngjyrime emocionale, kur sht i markuar nga pikpamja e ekspresivitetit. Ktu, nyja nuk kryen funksion shques, por
76
vetm emotiv, pr t shprehur emocione n kuptimin pozitiv, si pr shembull te disa emra diminutiv t gjinis femrore dhe mashkullore t cilt mbarojn me e dhe shprehin intimitet: Mare-to, Ane-to, Kole-to, Mile-to etj. si dhe pr t shprehur emocione n kuptimin negativ: -. 21 Prdorimi i nyjs shquese me toponime Si pr antroponimet, ashtu edhe pr toponimet, pr t ilustruar prdorimin e nyjs shquese npr funksione sintaksore, do t japim shembuj, paralelisht n shqip dhe maqedonisht n raste kur prdoren t vetm, pa shoqrues, dhe n raste kur prdoren n kuadr t GS t shoqruar nga prcaktor. Prdorimi i nyjs shquese me toponime t prdorur pa shoqrues N vazhdim do t shtjellojm prdorimin e toponimeve n rastet kur prdoren t mvetsishm, pa shoqrues. N kto raste, toponimet n gjuhn shqipe mund t paraqiten n form t shquar, n ato funksione sintaksore n t cilat paraqiten edhe antroponimet edhe emrat e prgjithshm. Psh. n funksion t: kryefjals: Greqi-a qe shkputur nga perandoria... (IKP 172) , ... ( 204) kundrins s drejt: Shqipri-n disa e quajn fatkeqe, disa prkundrazi me yll,... (IKP 54) , , , ,... ( 63) kundrins s zhdrejt: Bri luftn kundr Poloni-s, ku fitoi gjysmn e Ukrains. (IKP 13) . ( 15) prcaktorit: ...pr plojn e madhe t krerve t Shqipri-s n Manastir. (IKP 105) ... . ( 123)
Pr dallim nga gjuha shqipe, n maqedonisht, si na ilustrojn edhe shembujt e dhn, rregull sht q toponimet q prdoren pa shoqrues, me
21
B. Koneski, vep. e cit., f. 228
77
prjashtime t rralla, t paraqiten pa nyj. Kto prjashtime kan t bjn me nj grup t caktuar t toponimeve t llojit: - emra pluralia tantum: -, -, -, -, -, etj. - Emra singularia tantum: si jan disa emra t ishujve,oqeaneve:A, -, -, ... - Emra t objekteve m t vogla-: 22... Prndryshe, cilido toponim n gjuhn maqedonase mund t marr nyj ather kur prdoret n kontekste me ngjyrime emocionale dhe kjo, sidomos n gjuhn e folur: -, -23. Prdorimi i nyjs shquese me toponime t prdorur me shoqrues N gjuhn shqipe, prdorimi i toponimeve si GS n trajt t shquar sht i zakonshm: Britani-a e Madhe, Det-i i Zi, Amerik-a Veriore, Shtete-t e Bashkuara t Amerik-s... Pr dallim nga toponimet e prdorur n mnyr t mvetsishme, ato q shoqrohen me emra t prgjithshm t cilt japin informacion pr karakterin topografik t toponimit, domosdo prdoren formalisht pa nyj, ndrsa emri i prgjithshm patjetr prdoret vetm me nyj. Pr shembull: mal-i Sharr, fshat-i Dushk, e jo edhe: *mal Sharr-i apo *fshat Dushk-u, ose: *mal Sharr, *fshat Dushk. N kt pik toponimet dallohen nga antroponimet sepse te kta t fundit, edhe emri vetjak edhe emri i prgjithshm mund t prdoren edhe n form t nyjzuar edhe t panyjzuar, psh.: profesor Petrit-i/profesor-i Petrit. Krahaso edhe shembullin e radhs: Ashtu si vullkan-i Vezuf q shprthen... (IKP 47) - ... ( 54)
N kt segment, gjuha shqipe me maqedonishten prputhen sepse n t dyja gjuht toponimet paraqiten n form t panyjzuar, por dallojn nga njra tjetra n prdorimin e apelativve t cilt n gjuhn shqipe paraqiten vetm n form t nyjzuar, kurse n maqedonisht paraqiten n dy forma, t nyjzuar dhe t panyjzuar. M kt, n gjuhn maqedonase bhet edhe dallimi ndrmjet toponimeve t prdorur n funksion primar te t cilt apelativi paraqitet n form t panyjzuar: ... ; ;
22 23
M. Povarnicina, vep. e cit. f. 80 M. Povarnicina, vep. e cit. f. 79
78
dhe toponimeve t prdorur n funskion dytsor te t cilt apelativi paraqitet n form t nyjzuar: ... 24. Prndryshe, n maqedonisht, toponimet e prbra, si ato t thjeshtat, zakonisht prdoren pa nyj: , , ... Prjashtime bjn disa toponime t prbra nga apelativ t llojit ishull, det, oqean, lum, liqe, mal e t ngj.: - , - M, - ...; dhe toponime t prbra nga m shum elemente: 25, etj. t cilt mund t prdoren me ose pa nyj. T gjitha pikt e lartprmendure e prdorimit t nyjs n gjuhn maqedonase, jan karakteristike pr prdorimin e nyjs edhe n gjuhn shqipe. Megjithat, pr dallim nga gjuha maqedonase, n gjuhn shqipe, prdorimi i nyjs nuk u jep antroponimeve dhe toponimeve nuanc t intimitetit, nuk i bn t markuar nga pikpamja e ekspresivitetit. 2. Funksionet sintaksore n t cilat emrat e prvem n planin siprfaqsor dalin pa nyj Ktu do t kalojm n paraqitjen e rasteve kur emrat e prvem, antroponime e toponime, n gjuhn shqipe prdoren formalisht pa nyj, gj q paraqet prjashtim nga skema e prgjithshme n t ciln emrat e prvem prdoren me nyj. Emrat e prvem prdoren pa nyj n ato funksione sintaksore, n t cilat edhe emrat e prgjithshm prdoren gjithashtu t panyjzuar: 1. Kur emrat e prvem, antroponime dhe toponime prdoren n funksion t pjess emrore t prcaktorit kallzuesor 26, kur n vend t foljes ndihmse jam paraqitet folja quhet. Sipas Z. Topolinsks27, ky sht funksion metafizik n t cilin emrat e prvem prdoren si dytsor, gjegjsisht n funksion predikativ, pa referenc. Pr shembull: Kt qytet e quajn Shkup; Ajo vajz quhet Lis. Rolin e referencs n kto raste nuk e kryejn emrat e prvem Shkup e Lis, por premrat kt e ajo. Krahaso pr kt edhe shembullin e ekscerpuar: Ju, Rogozhin quheni?(DI 8) , ? ( 11)
24 25
Z. Tpopolinska, Po aty, f. 112 M. Povarnicina, vep. e cit. f. 81 26 Agalliu et al., vep. e cit., f. 126 27 Z., Topolinska, Po aty., f. 112
79
Pr dallim nga antroponimet dhe toponimet e prdorur pa shoqrues, ata t cilt jan t shoqruar me mbiemr, n funksionin e njjt sintaksor siprfaqsisht paraqiten n form t nyjzuar. N fakt, nyja i bashkngjitet mbiemrit: Ky quhet Mark Alem-i. sepse, si e kemi cekur m lart, konstrukcioni gramatikor emr + mbiemr pa nyj shquese nuk sht i mundur n gjuhn shqipe. N gjuhn maqedonase, n t dy rastet kemi shfaqjen e emrave t prvem n form t panyjzuar: ; . Edhe ather kur emri shoqrohet me mbiemr, n siprfaqe nuk shfaqet nyja: . N raste kur emri i prvem prdoret si pjes emrore e prcaktorit kallzuesor, me folje kpujore jam, pa marr parasysh a sht n shrbim referencial apo jo, emri i prvem n gjuhn shqipe prdoret n trajt t shquar, si e kemi thn edhe m lart. Pr shembull, antroponimi dhe toponimi n shembullin: Kjo sht Lis-a, Ky sht Shkup-i, n strukturn e tyre t thell mund t jen n shrbim referencial, t ken funksion identifikimi dhe t parafrazohen n kt mnyr: ky sht personi/qyteti pr t cilin t kam folur, q do t thot, i njohur pr bashkbiseduesin; ose n shrbim predikativ dhe t parafrazohet n kt mnyr: ky quhet Sokol/Shkup. N t dyja rastet emri i prvem n strukturn siprfaqsore n mnyr t domosdoshme prdoret me nyj, sepse prdorimi i tij pa nyj sht jogramatikor.: *Ky sht Sokol; *Ky sht Shkup. Sa i prket ksaj, emrat e prvem dallojn nga emrat e prgjithshm te t cilt prdorimi i nyjs n kt funksion varet nga ajo se a prdoret n funksion referencial apo n funksion predikativ. Gjegjsisht, nyja prdoret vetm n raste kur emri i prgjithshm ka funksion referencial, kur kemi relacion t identifikimit28, psh.: ai sht fitues-i - me parafrazim: ai sht fituesi i shprblimit; ndrsa kur prdoret n funksion predikativ - pa referenc, nyja zakonisht mungon: ai sht fitues- me parafrazim: ai sht fitues, e jo humbs. Pr dallim nga shqipja, n gjuhn maqedonase, emrat e prvem, edhe n prdorim referencial edhe n at predikativ prdoren t panyjzuar: ova e Mare/ova e Skopje. 2. Emrat e prvem, antroponime dhe toponime (dhe emri i Zotit), n prputhshmri me rregullat sintaksore n gjuhn shqipe nuk nyjzohen n funksion t vokativit,29 pa e marr parasysh faktin se n strukturn e tyre t thell ata jan t identifikuar. Krahaso:
L Gjurkova-Minova, , , , 1994:179 29 Agalliu et al., f. 126.
28
80
- Apo jo Fuzuli?- iu drejtua ai npunsit?(IKP 121) - Ti Shqipri! - Zot ruajna! (IKP134) Por, sipas rregullave sintaksore t gjuhs shqipe, emrat e prvem, si dhe ato t prgjithshm, t prdorur n funksion vokativ, kur n kuadr t GS paraqitet ndonj prcaktues, ather paraqiten n form t nyjzuar, si psh.: - Po ti je tepr i padurueshm, Abdyl Kadri-u. (IKP 36) - Shqipri-a ime! - O Zot-i Perndi! (IKP 31) Pr dallim nga emrat vetjak t prdorur pa shoqrues, t cilt n vokativ nuk prdoren t nyjzuar, mbiemrat dhe nofkat e prdorur pa shoqrues n kt funksion prdoren t nyjzuar30. Krahaso pr emrin vetjak: Abdyl, mbylle dern!; ndrsa mbiemri: Kadri-u, mbylle dern! dhe nofka: Shkurt-i, mos ik! N gjuhn maqedonase, pa marr parasysh se emri i prvem n funksion vokativi prdoret me apo pa shoqrues, zakonisht prdoren n form t panyjzuar: /, ! / , . Krahaso edhe shembujt e ekscerpuar: - H ? . ( 141) - ! - , ! ( 157) -, , , . ( 40) - ! - , ! ( 36) 3. T panyjzuar prdoren emrat e prvem, antroponime dhe toponime, kur n kuadr t GS praqiten si prcaktor t apelativit t nyjzuar31, i cili jep informacion pr profesione t ndryshme ose pr tituj tjer familjar e shoqror, gjegjsisht informacion pr karakterin topografik t objektit: gjeneralsh-a Epanina / det-i Azov. Krahaso shembuj pr antroponime e toponime nga literatura e ekscerpuar. - sht kreshnik-u Zuk, q i verbuar tradhtisht...(IKP 140) - - , ... ( 165) - Gjum-i i Sulltan-it Aziz. (IKP 122) - - . ( 142) - Ashtu si vullkan-i Vezuf q shprthen... (IKP 47) - - ,... ( 54)
30 31
S.Riza, vep. e cit. f. 169 eliku, et al., vep. e cit. f. 238
81
N segment pik kemi pik takimi ndrmjet shqipes e maqedonishtes. N t dyja gjuht nyja i bashkngjitet apelativit, prderisa emri i prvem paraqitet n form t panyjzuar. 4. Pa nyj dalin edhe toponimet kur kryejn funksionin e rrethanorit t vendit me disa nga parafjalt pr kallzoren dhe rrjedhoren: n, mbi, prmbi, pr n, npr, prej t cilat krkojn q domosdo toponimi para t cilit prdoren t jet n form t panyjzuar32. Ky rregull sintaksor vlen edhe pr emrat e prgjithshm t cilt pasojn pas ktyre parafjalve, pa marr parasysh a jan t shquar apo jo. - Ju Qyprillinjt jeni sot familja e vetme aristokrate n Evrop dhe me siguri... (IKP 52) Por, n raste kur kta emra shoqrohen nga ndonj atribut, ata prdoren t nyjzuar. Krahaso: - ...ndrsa larg n Ballkan-in e uditshm, n provincn me emrin Bosnj, kndohej nj epos pr ta. (IKP 53) M maqedonisht, n t gjitha rastet e lartprmendura, toponimi prdoret n form t panyjzuar: - , , , ... ( 60) - ... , , , . ( 61) 5. Emrat e prvem prdoren t panyjzuar edhe n raste kur n renditje t markuar, emrit vetjak i paraprin nj mbiemr me ngjyrime motive t cilit i bashkngjitet nyja: - I gjor-i Mark, nuk pati mundsi as t prshndetet. - , . Prndryshe, n gjuhn shqipe n renditje jo t markuar mbiemri zakonisht e pason emrin dhe n kt rast nyjzohet emri vetjak e jo mbiemri: Marku i gjor. N maqedonisht, nyja nuk e shoqron emrin n asnj rast, pa marr parasysh a kemi rend t markuar po jo: / , . Si e kemi cekur edhe m lart, prdorimi i nyjs te emrat e prvem sht formal dhe i arsyetueshm vetm duke u bazuar n faktorin e analogjis gramatikore, q do t thot se prdorimi i nyjs sht br pr shkak t arsyeve t njjta sikurse edhe te emrat e prgjithshm me kuptim individualizues apo me kuptim prgjithsues. Por, dallimi q del n pah kur kemi parasysh
32
Agalliu et al., vep. e cit. f.126
82
prdorimin e nyjs te emrat e prvem dhe ata t prgjithshm sht se emrat e prgjithshm mund t prdoren edhe me nyj joshques, ndrsa te emrat e prvem kundrthnia form e nyjzuar / form jo e nyjzuar nuk korrespondon me kundrthnien kuptim i shquar / kuptim jo i shquar ashtu si te emrat e prgjithshm. N gjuhn maqedonase, formalisht paradigmatik sipas shquarsis jan emrat e prgjithshm, ndrsa emrat e prvem, antroponime e toponime, zakonisht nuk lidhen me nyj. Megjithat, nuk prjashtohet mundsia q edhe emrat e prvem t prdoren me nyj. N krahasim me gjuhn shqipe, n rastet e lartprmendura, n gjuhn maqedonase emrat e prvem prdoren t nyjzuar vetm n rastet kur prdoren si nofka dhe n raste kur marrin ngjyrim emotiv dhe shprehin emocione t ngjyrosura pozitive apo negative, ndrsa nyja nuk kryen funksion shques.
83
AIDA KURANI
RRETH FJALSIT T FJALORIT DHE GRUPEVE TEMATIKE T PRFSHIRA N T
Abstrakt. Dukurit e sotme gjuhsore dhe faktort historik, shoqror e kulturor krkojn q gjuha standarde shqipe t shnoj nj periudh t re pasurimi e zhvillimi, prsosjeje e modernizimi duke u mbshtetur veanrisht n strukturn dhe n mundsit e veta reale. N fazn e sotme t zhvillimit t shqipes standarde fjalort krahinor jan nj burim i rndsishm pr pasurimin sistemor t leksikut me njsi t reja leksikore, pr tiu prgjigjur sa m mir, nocioneve, dukurive t nj shoqrie moderne. Prurjet leksikore e frazeologjike t fjalorve krahinor prbjn nj thesar t pamueshm pr fondin e leksikut t gjuhs standarde shqipe duke e prmirsuar at gjithnj e m tej. Ktu z nj vend t veant dhe Fjalori i N. Gazullit Fjalorth i ri Fjal t rralla t prdoruna n Veri t Shqipnis, si nj vepr me rndsi n leksikografin shqiptare. "N kt artikull jemi prpjekur t analizojm lndn leksikore e frazeologjike t ktij Fjalori sipas niveleve t gjuhs. Ktu kemi tubuar dhe grupet tematike m t pasura leksikore q gjenden n Fjalor, me synimin pr t vn n dukje vlerat q ka ai pr pasurimin e mtejshm t shqipes s sotme standarde". Abstract. The actual linguistic phenomena, as well as the historical, social and cultural factors make necessary for the standard Albanian language to mark a new period of enrichment and development, improvement and modernization, based especially on its own structure and real opportunities. In the actual stage of the Albanian language development, the regional glossaries constitute an important source of systemic enrichment for the lexicon with new lexical units, in order to respond better to notions and phenomena in
85
a modern society. The lexical and phraseological earnings of regional glossaries constitute a precious treasure for the lexicon of standard Albanian language by enriching it always further. An important place is carried here by N. Gazullis glossary, Fjalorth i ri Fjal t rralla t prdoruna n Veri t Shqipnis, as a work of special relevance for the Albanian lexicography. In this article we have tried to analyze the lexical and phraseological stuff of this Dictionary based on the levels of language. We have gathered here the richest thematic groups found in the Dictionary, with the aim of showing the values it has for the further enrichment of the current standard Albanian language. Prurjet leksikore e frazeologjike t fjalorve krahinor prbjn nj thesar t pamueshm pr fondin leksikor t gjuhs standarde shqipe, duke e prmirsuar at gjithnj e m tej. N radht e ktyre fjalorve krahinor nj vend t veant z dhe Fjalori i Nikoll Gazullit, Fjalorth i ri Fjal t rralla t prdoruna n Veri t Shqipnis1, si nj vepr e muar n leksikografin shqiptare. Ka disa tipash fjalorsh krahinor. Teorikisht nj fjalor krahinor mund t jet: 1) i plot, kur jep inventarin e sistemit leksikor t s folmes pa vshtruar n gjuhn standarde; pra, prfshin jo vetm fjal e shprehje q jan vetm t krahins, por sipas mundsis, gjith fondin aktiv t s folmes. 2) diferencues, kur prfshin vetm fjal e shprehje q nuk prdoren n gjuhn standarde; ky lloj bn pjes n tipin e fjalorve informues. Fjalori i N. Gazullit nuk mund t ishte i tipit t par pr shum arsye: a) Plotsia e nj fjalori sht relative, sepse e folmja sht tip i gjall i gjuhs bisedore, q ndryshon vazhdimisht e nuk ngulitet dot n shkrim, pasi askush nuk mund ta njoh gjith pasurin e s folmes. b) sht vshtir t prcaktohen kufijt e aksh t folmeje; kufijt territorial t s folmes nuk prkojn me kufijt e qendrave, krahinave dhe rajoneve. c) T folme t ndryshme, edhe t afrta nga struktura qofshin nuk kan sistem leksikor t vetm. Ato formojn nj sistem t caktuar edhe n marrdhnie me njratjetrn, edhe me gjuhn letrare, sipas veorive t zhvillimit t tyre n
N. Gazulli, Fjalorth i ri Fjal t rralla t prdoruna n Veri t Shqipnis. Tiran. 1941.
86
kushtet e bashkveprimit me gjuhn letrare, domethn, ky sistem nuk pasqyron realitetin e vrtet gjuhsor t kolektivit t dhn gjuhsor. ) Nuk mund t ndiqet procesi i zhvillimit t kuptimeve t fjalve, t lidhjeve semantike, t marrdhnieve sinonimike etj. d) Nuk rroken dot fjalt q kan dal nga prdorimi, pra nuk flitet dot pr sistem; mund ta japsh strukturn semantike t fjals krahinore n lidhje me fjal t tjera t sistemit dialektor vetm n plan sinkronik. Kto jan disa nga arsyet pse Fjalori i Gazullit nuk mund t ishte fjalor i tipit t plot krahinor. Ai bn pjes n fjalort e tipit t dyt. Kur flasim pr fjalorin diferencues, kemi parasysh vshtirsit q u prmendn m sipr; ka d o t thot se pr hartuesin e Fjalorit nuk ka qen e leht t vendoste sakt prkatsin gjithkombtare apo krahinore t fjalve t prfshira (sigurisht, edhe pr arsye t mosnjohjes etj) . Sidoqoft, ne besojm s synimi i tij ka qen t jepte at leksik q ai e ka konsideruar t rrall. Madje, vet titulli i Fjalorit e vrteton kt: Fjal t rralla t prdoruna n Veri t Shqipni2 Duke pasur parasysh kto vshtirsi, si dhe kohn kur sht hartuar fjalori (viti 1941), edhe t tjera, sigurisht, mund t justifikohet paplotsia leksikore e semantike (brenda przgjedhjes s tij e tipit t Fjalorit), n klasa t caktuar fjalsh, n grupe t caktuara tematike, n glosa t veanta, etj., t cilat i kemi prmendur te kreu Struktura e Fjalorit. Lnda e Fjalorit t N. Gazullit duhet par n rrafshin sinkronik, domethn, faktet gjuhsore nuk mund t dalin nga kufijt e jets s brezit t tij. Fjalori prfshin: 1. Fjal e shprehje karakteristike e specifike pr t folmet e Veriut, emrtime sendesh, veprimesh, dukurish etj, q nuk kan prgjegjse n gjuhn e prbashkt letrare. T tilla jan fjal q shnojn realie ose koncepte specifike pr kto t folme, si disa veshje e pjes t tyre, vegla e pjes t tyre, en, gatesa dhe mnyra gatimi, orendi e pajisje shtpiake, vegla bujqsore, ndrtime, sende t ndryshme t jets s prditshme, pjes t terrenit, erra, dhera, bim, kafsh, pem e drur, lojra, elemente t jetess, t s drejts zakonore, t marrdhnieve farefisnore e shoqrore, t folme shoqrore, festa e ngjarje t
N. Gazulli, Fjalorth i ri -Fjal t rralla t prdoruna n Veri t Shqipnis, Tiran. 1941.
87
tjera lokale etj., si: af shpend i vogl me pend t verdha3, akulltare q e ka mendjen akull dhe q i peshon fjalt, aliver zgrofi i kafshve prtypse, amti mung, fundrrit, q ngelin n fund t enve pas shum larjesh, ancak u guri q del jasht murit..., angrr i lkura e mushkrinjve, e zorrve; arrnjeti pyll arrash; ashk ja far lisi q prdoret pr t ngjyrosur; bajuka lop me lar t bardh n ball ; balimi pluhuri q l duhani n pip; balldaneja kaptelli i samarit,; bastarri kasolle e vogl pr dy vet, ndrtuar pr t ruajtur bag tin ; bishtoreja lug e madhe me bisht t gjat ; bravizhd a grumbull bravash; brigue qortoj rnd ; ceklin a ven i cekt n uj ; qafaliku qaf mali e vogl; quklin a quk i vogl; apallin a shtpi e shkatrruar; opejk a 1. shkop i shkurtr, 2. loj fmijsh; ukulina pekt i grisur; deniku er shiu e fort ; derrp a 1. pyll i dendur 2. vend i mbushur me ferra; dushkaj a vend me dushk; emnes a ngjarje q prkujtohet do vit; fajkoreja lundr e madhe; 1. faroi me shum fara 2. q ruhet pr far ; frflliz a bor e imt q bie me stuhi; frlia pite me pet gruri e lyer me dhjam dhe e mblsuar me mjalt; filashnjok u lis i ri; fliqi maja e kpucs; fosk a grop shum e vogl; fryshaloku i mbushur n fytyr; galavra thupr shkoze q shrben pr t lidhur t rnd ; gashtulli drrasa q vendoset n kockn e thyer; grdhat a vend me shum gur t thepisur e pa shteg; grgall a tok me gur ; gri vend me shum shkurre dhe ferra; grrnai kusi prej bakri; gicani dash me turi krejt t bardh ; gobell a vend i thell n uj ; grebell a gryk e ngusht e thell dhe e gjat ndr male; grezh a qimet e forta q dalin n mjekr; gub a smundje q u i bie deleve; gurin a vend me gur ; gurii gur i vogl zalli; gjergjli peshk i vogl q rritet n pr liqene; hasjani dash i zi; helmz a bim helmuese; kush zgjohet hert; hudiz ja vend n mal pa lisa; kapci far shelgu; kabulli grumbull i vogl; kaqoli kalli me pa kokrra; iv a vijat e qndisura rreth xhublets; karmshin a vend n mal ku kalben dru; karrupi rrjet peshku n form t rrumbullakt me kapak, e lidhur n nj shkop t gjat ; klla a vend ujcak; kllija ushqim pr bagtit (miell apo krunde e przier me uj dhe krip) ; krboj a kalli misri n ngjyr t kuqrremt ; kput a shputa e kmbs; krojeja krua i vogl; kren a brez malsorsh; kojmeja en dheu me fund t gjer dhe gryk t ngusht ; kopaj a lug i vogl ku lahen fmijt: korriqe ja mas drithi; krahatari puntor me krah ; kripi zog i murrm, n shtat sa pllumbi i egr, q jeton buz knetave; kuqesh a lop n ngjyr t kuqrremt ; kuku maj druri; larsi pe i prdredhur me fije shumngjyrshe; laric a plhur shumngjyrshe; latush a spat e madhe; ledhi mur i that ; lezari shkall e vogl; mack a maja e
3
Shpjegimet e glosave jan tonat.
88
majs; maarung a lloj insekti; majung a vegl prej druri q prdoret pr t shtypur dh; maltare kush nxjerr lnd n mal; mballimi udha q prshkon bagtia duke kullotur; mollakaj a grumbull i vogl; molina tok e that ; mraci qull i trash ; mrragela kandr e madhe q jeton n zgavra lisash; natareja grua q di t kryej do pun shtpie; ngaza t qepurit imt; panjoll a leqe e ngritur me mjeshtri; paturi kush sht i pasur dhe koprac; pegel i fmij i pashndetshm; prboi gur i hedhur; prqagza rryp i gjat lkure q prdoret pr t qepur; prdredhce q prdridhet duke ecur; prliast (i e) i smur nga lia; prlosh qaj shpesh; prpis a litar me t ciln lidhet bagtia; picrroj vjell pak e shpesh; picorre fmi i vogl; piktoj ha pak e shpesh; pilc a dru apo hekur q prdoret pr t ngritur pesha; pil a dy arra t vendosura njra mbi tjetrn; pilozi mot i lagt; piskimi t qepurit rrall me pe; pishkulloj flas ngadal dhe me z t ult; pitigon a grua llafazane dhe mendjeleht; porrci zorra e verbr; prozhi pleh bagtie; ric a skajet e siprme t nj arke; rog a vend pa lisa; roshani dash me katr brir ; rregeja tok e papunuar; rrotza rrot e vogl; sjapol i dhi me brir t kthyera; skolltin a shi e bor njherazi; skrad a er e keqe; spari er e keqe bagtish; strpuj a en prej dheu n form tepsie pr t pjekur bukn; strvaleja kush shpenzon pa kriter n veshmbathje, gostira; straer a vend i mbrojtur nga era; sharani dash me turi n ngjyr t murrme; sharofi qen i madh; shkaprcimi te kaluarit e nj shtegu; shkaprthye shkatrroj do q m del prpara; shkelci vendi ku shkel kmba; krepsue mbyll e hap syrin shpesh; i krytht buk e sapo pjekur; shpalc a leck q prdoret pr t lar ent;; shtar a bim q rritet n bjeshk ; shulajk a shul i vogl; taj a vegl pr t grryer drurin; tak a dru q i mbrthehet traut si mbshteste; terishteja tok e that ; tresk a 1. grimc guri 2. patkua i vjetr; trokeja kmbor ; tufla tuf e vogl; thaqk a moll e egr; thanazi pyll thanash; thanukli lis i vogl q i prngjet thans; theli gozhd e madhe; thikza zbukurona grash n form thike: thinesh a femra e thiut; thyezimi punim me shtiza; udhakimi t shkuarit e shpesht n t njjtin vend; undaj a qull i trash ; valisht a grumbuj gursh q bien posht ; veaneja dhom e veuar pr ndonj arsye; vejes a t shkuarit prpara; vrglue dridhem leht ; vidra shtaz q jeton n uj dhe tok ; zjarrmisht a od zjarri; zonaku kalli q nuk lidh kokrra; zui zjarrmi e brendshme; zhrmagu thatsir e madhe; zhguni tirk prej leshi; xan a vend i rrethuar ku kullot bagtia etj. 2. Fjal e shprehje t vjetruara (dhe relikte) q ruhen vetm n krijimtarin gojore, folklor ose te brezi i vjetr: noc a pare e vogl me mim dyqindarkshe"; ben a veri; dritsa kandil, i drilt i pastr, i
89
kulluet, djerrue mendoj, dojma pasiguri, deshm i prmends, monument, dhaja fuqi, forc, kulet t linjtat, javuer, gjuetar i, mundshim i qortim, ndeshtrasha pr ndesha e mir (prshndetje: mir se t takoj), pasuer, plazh lagshtir, mujshi fuqi, plim ushtri, puska rreth hekuri n form gjysm hne q prdoret pr t hequr dheun qe i ngjitet parmends, poshteja veriu, qyet mandej, shull a jug zburimi zhurm ; zdrit a qartsi; zyra nevoj, vizar biiklet etj; Disa nga kto fjal vet Gazulli i veon si fjal t vjetrueme4, shih te fjalt: kulet t linjtat; prrez mrizetj. 3. Sinonime vendore pr fjal t gjuhs t prbashkt balish a balluke; batija lodhje; bindi udi; brigue qortoj ; kaullari mburravec, blojci mullixhi; curake i zhveshur, lakuriq; cukma tepric ; amra grimc ; cukla pakic; i kurrt i dobt; fashkimi, ngushlim; grrej a fosil; gogluqea qofte; gurnari koprac; grykholl a pushk; gjanoshe shpatullgjer ; gjeshatare ja mami; krahan a parti; kap zi biberon; kaploshe flokdendur; kipcoj iftzoj; kuklosh e qyqar; madhoshe i bshm; micre i vocrr; prmjeti qendr; pizla atom; pres a tradhti; mosmer ja prbindsh; kraholi jelek; naklimi prshtypje; kraholi jelek; qepsh i eki, qepurare buzholl ; rrokullija bota; mujshare i dhunshm; mashk u sahan, moric a shtrig; rruek e i rrudhur; nanshoreja dado; ragj a grindje; sytari shnjestr; shejnia simptom ; shulla jugu, zburimi zhurm ; zdrit a qartsi, zemrok u guximtar, xanas kacafytas etj. Si shihet, grupi paradigmatik i emrave, por dhe gjith lnda e Fjalorit, tregon se pasuria sinonimike sht nj vler e veant e Fjalorit. Ka fjal deri me pes sinonime pr nj kuptim, ka nnkupton pasuri jo t vogl gjuhsore, p.sh te mbarshtimi edhe mbarashtes, administrim, krahishtim; te babarrun e edhe: i fort, trimalo, i fuqishm, i prajshm i fuqishm shtatit, te fajk a fajkat e lundrs jepen edhe ant, bricat e lundrs; te hamadaku jepen turr, sulm; te krkuth i jepen sinonimet bokolin, i vocrr, voglak; te i mrdhoqt: jepen sinonimet i strkequn, i tukejm, i pa shndet; te i pafajm jepen i nevojshm, i nevojm, i skamnuer; te pegel a jepen sinonimet i tukejm, i tukm, i pa shndet; te i prdhost jepen zhelan e, shkrehtan e, grrban, 4. Variante leksiko semantike n gjuhn e prbashkt:
N. Gazulli, Fjalorth i ri, Tiran, 1941, f. 222.
90
balt a pa shije, bind i udi, mrekulli, bloz a pshtym, brav a vij uji, dnue mu paknue, djerrue mendu, doke e fytyr, fe ja fejes, grm a gja e vogl, e pa fuqi, grmes ngushtic, hal a t shndritun, shkelqim, hutim i gabim, lnue ngushllue, i marrshm i pa shndet, luls e i shndritshm, lulz me i lustrue, masa tuf, rroku mish, pem e tjera sende qi hahen pa pjek e zie etj. 5. Variante fonetiko gramatikore e fjalformuese cop copz, javuer javor, gjuesar gjuetar, knajsi knaqsi, pasuer pasues, rrogtesh rrogtare, uratim urim, vles vlim etj. Shum nga kto variante mendojm se kan vler pr arealin gjuhsor ku jan gjetur apo pr izomorfin leksikosemantike; si: dimoj dhe dimnoj (standardi dimroj); leshuj, leshujk dhe leshuk; zjarr, zjar, zjerrm dhe zjer; llun, llung dhe lluj 6. Njsi fjalformuese tipike popullore t trevave t veriut: Si dihet n t gjitha formimet e reja sht e pranishme bashklidhja e elementeve t gjuhs sipas gjedheve, gjithashtu t njohura. N kt kuptim pjesa m e madhe e mjeteve dhe e gjedheve fjalformuese t shqipes letrare sht popullore5. Por, gjuha e popullit, e par n trsin e t folmeve ose t dialekteve, sht e pranishme m drejtprdrejt n gjuhn standarde n fushn e fjalformimit. a) Gjuha e prbashkt letrare ka marr e merr nga ligjrimi popullor shum fjal jo t parme, t panjohura ose pak t njohura pr t. sht e vetkuptueshme q bashk me to vijn n gjuhn letrare edhe mjetet me t cilat ato jan formuar. Edhe kur kto mjete fjalformuese i ka gjuha letrare, ato prsri i sjellin pasurim asaj, sepse zgjerojn vargjet fjalformuese e, n trsi, prejardhjen fjalformuese dhe semantikn e saj. Pak, shembuj do t mjaftonin pr ta vrtetuar kt: krahaso gjanosh , e njeri i gjan shpatullash kemi dhe butlosh, e , randosh, e etj. Mjaft mjete fjalformuese me prejardhje dialektore ose krahinore, jo vetm kan zn vend n sistemin fjalformues t shqipes standarde, por jan br dhe po bhen shum prodhimtare., p.sh., prejardhja dialektore e prapashtess mbiemrore shm ( shme), i druejshm, i drunueshm i fort si druri, i marrshm, i prajshm i qet, i mujshm i dhunshm i motshm, i hjekshm, i hangrshm, i gjallshm, puntor , i strukshm, i matur, i vuejshm etj. N gegrisht, me kt prapashtes formohen edhe ndajfolje q tregojn nj tipar t gjendjes a t
5
Pr karakterin popullor t parashtesave dhe prapashtesave, shih: A. Xhuvani, Vepra I, Tiran, f. 361 415.
91
veprimit : ndejshm, ngulshm, pikatshm, rryeshm etj . Formimet me aj, n gjuhn standarde jan gjallruar dukshm dhe po zn vend gjithnj dhe m shum edhe n fjalort kombtar t shqipes, (blinaj, buhnaj, drithnaj, dushkaj, lugaj, lisnaj, lulnaj, gurnaj etj. jan br gjithashtu mjete fjalformuese t gjuhs standarde (krahaso formimet: akullnaj, qelqurina etj.). Nga gjuha e popullit kan hyr n gjuhn e prbashkt letrare mjaft prapashtesa me kuptim fjalformues t panjohur pr t. T tilla jan prapashtesat: ore, tore (formohen me to emra q shnojn jo vetm vendin ku mbarshtohet dika, por edhe enn a dika tjetr ku mbahet nj gj ( qepore), njeriun, m fort t gjinis femrore, sipas puns q bn: javatore grua q shrben punt e shtpis pr nj jav etj.) ;tar (formohen me t emra q emrtojn njerz sipas puns q bjn n bujqsi ose n blegtori; faltar, fjalatar, mjektar, prijatar etj.); isht (formohen me t ndajfolje nga emrat me kuptimin me t gjith...: bashknisht etj. Mjaft prapashtesa me burim popullor zn vend n gjuhn standarde dhe kan prsosur e zhvilluar m tej sistemin e stileve funksionale t shqipes. Kshtu, me an t prapashtesave me ngjyres prkdhelie a zvoglimi z, th etj. (zogz) jan formuar shum fjal me ngjyrim shprehs emocional pozitiv, kurse me an t prapashtesave keqsuese acuk, ac, a, ak, arak etj.( merdhace q ka shum ftoht, mundace, q mundohet shum, mullace q bark t madh e t fryr prpara, rrudhai i rrudhur, verga e, q sheh vngr fucake q fut hundt kudo etj.). b) Fjala e re, e panjohur pr gjuhn standarde, t ciln ajo e merr nga ky ose ai dialekt, nga kjo ose ajo e folme duke u br njsi e prbashkt sjell me vete jo vetm mjetin, por edhe gjethen fjalformuese. Kur ato plotsojn nj krkes t saj prvetsojn edhe gjedhen fjalformuese t tyre. Kjo mnyr e leht formimi ka br t mundur q vargu i tyre t zgjerohet shum e t prdoren dendur jo vetm n gjuhn e sotme letrare artistike, sidomos n leksikun poetik letrar, por edhe n terminologji t ndryshme, si n fushn e leksikut botanik (sykau, sygjarpr, kmbpat, etj.). Ky zgjerim i semantiks s mjeteve fjalformuese sjell gjithashtu zgjatjen e vargjeve fjalformuese. Te zgjatja e vargjeve sht dhe njra nga mundsit potenciale m t mdha t shqipes standarde pr pasurimin e mtejshm t leksikut t saj. N radh t par duke u plotsuar dhe u zgjeruara erdhja fjalformuese, pasurohet semantika e gjuhs letrare, sepse te fjala e prejardhur ose e prbr trashgohen nj ose disa prbrs kuptimor t njsis ( a t njsive) s mparshme. Si dihet, sa m prodhimtar t jet mjeti a tipi fjalformues, sa m e gjall t jet gjedhja a mnyra fjalformuese , aq m shum do t ket mundsi q dhe nga ligjrimi popullor t vijn pr gjuhn letrare njsi t panjohura q plotsojn erdhen fjalformuese. Mjaft folje me kuptim konkret figurativizohen n ligjrimin popullor kur nuk lidhen
92
me nj qenie jo frymore, por me nj qenie frymore, sidomos me njeriun (krahaso me guzhmue tran / ske pse e guzhmon ma me mundue me fjal ). 7. Huazime sllave: big a (sllav. biga bir ), bravnaku (sllav. brava vendi si kllap ku hyn shuli pt t mbyllur dern), capri (sllav. capra kacek), kllapi (sllav. klapa gjum i leht ), kopita (sllav kopio shpori i shpendit), kosaqi (sllav. kosa kostar, metija (sllav. metil klbaz), plaj a (sllav. plaja druri q shrben pr t ulur dhe ngritur gurin e mullirit), i surm (sllav. sur ngjyr e prhime), shtrung a (sllav. truga vendi ku futen dhent e dhit pr ti mjel ), trell a (sllav. trlo vadh ), viri (sllav. vried vij uji), vrioni (sllav. vrio burim) etj. Leksiku sipas grupeve tematike n Fjalorin e N. Gazullit Sipas grupeve tematike m t pasura n fjalor dalin emrtime t bots bimore dhe shtazore. Emrtime t bots bimore: bagja lvorja e kallirit t misrit, brmaku kalli misri; bshtriku kalli misri bosh; brloku krundet e grurit; dishta zgoti i mullirit ku futet misri; bobla kokrra t vogla pemsh; cakla grumbull i vogl gruri; aplli pal fiku; camruku gshtenj e qruar; dishta gryka e mullirit; dasa vegla q shrben pr t ndar dhe lshuar ujin n lug t mullirit; faroi q ruhet pr far; grbuja vile rrushi pa kokrra; kaskija dardh me ngjyr t kuqrremt; kelcare dru qe thyet shpejt etj. brkini lis i gjat me gjethet t gjra; brshe ni lloj dllinje; brdyi me dy kuptime. 1. lis i that. 2. vend i shkret ; djevnni pish e egr me shum rrshir; fjoll blini lvore blini; greci gjethe pishe; grehulli pyll i dendur; harmoi lloj lisi shum i gjat me deg vtm n maj, lat. Pinus pinia; hamall grumbull gjethesh; kaepi deg lisi; kapastra lis i ngjashm me blirin; krcuni rrnja e lisit q ka dal mbi siprfaqen e toks; kokrdueja lloj smundje q i bie lisave; krekc e egr lloj lisi; lboka lvore e holl pemsh; mreshta shqop; pishina t bardht e pishs; qarrabuti lis i ri me lkur t lmuar e t bardh; samini lloj dllinje; tisa lis bjeshke, del npr shkmbinj t lart; thanazi thanishte; thanukla lis i vogl q i prngjet thans; zgari lis i kalbur; xunga lloj lisi etj.; bishtpels bim livadhesh, lat. Fectura elatior; bishtkuq zog i vogl me bisht n ngjyr t kuqe, bobor lule q lulzon n bor lat. Galanthus nivalis, bishtfultere lloj kandre, buzdele bim me lule t verdha, gjuhqeni lloj bime lat. Cynoglossum officinale, gjethpule bim me gjethe t ngjashme n form me kmbt e puls, krymbore krimbi q jeton n bor, sygjarpr 1. lloj
93
lulkuqeje, q rritet n vende t papunuara, ose n arat me grur, si bim e egr. lat. Papaver agimore" , sykau luledielli, ferrbardh bim me lule n ngjyr t kuqrremt dhe me deg plot gjemba, ferrbut bim barishtore, me deg t holla, me gjethe si fije e me push, me lule zakonisht t verdha, q bn kokrra sa nj rruaz e vogl n ngjyr t kuqe lat. Aspargus officinalis, ferrlasht manaferra lat. Rosa nebiginosa, fierkuqea gjarpr i madh helmues , me lkur t kuqe q jeton npr fierishta, ferrkuqea driz lat. poliure australis, kryekuqi bim barishtore me lule t kuqe , lat. Scirpus lacustris, kryeshtrembt bim knete lat. Galanthus nivalis, kryeziu bar q lulzon n mbarim t muajit prill me krcell n ngjyr t murrme, shkozbardh shkoz shkurre, me deg t holla e me gjethe vezake, q prdoret pr t djegur. lat Astrya carpinifolia etj. Emrtime t bots shtazore Emra shpendsh, insektesh: barbani mashkulli i blets, bishtfultere ja 1. kandrr e vogl n trup, dhe me kok t madhe, 2. zog bretkose, barci shpend i vogl n trup, bregca fazani, brufulli zog qefulli Emrtime q lidhen me llojet e bagtive, moshn , ngjyrn, ushqimin, smundjet q u bien bagtive dhe mjekimet popullore t ktyre smundjeve. aliveri gzofi i kafshve prtypse, bacani dash me turinj t bardh e t kuq, bajuka lop me lar t bardh n ball, balldaneja kaptelli i samarit, barca lop, dhi , dele e mbartur, bastarri kasolle e vogl ndrtuar pr t ruajtur dhent, dimnishtea 1. tagjia e prgatitur pr n dimr. 2. shpenzimet e bagtis pr n dimr, dhaduci qinjgj i lindur von, drenga qafore ne form vje q i vihet lopve dmtuese, gicani dash me turinj t bardh, gica dele me turinj t bardh, grepi smundje kuajsh, guba smundje u bie deleve, prej s cils i bien qimet, gjolla vendi ku vendoset kripa e dhenve, hagjan i dash i zi, kllija krunde mielli przier me uj e krip, qe i jepet bagtive si ushqim, koani cjap i zi, kulloshtra qumsht i trash, q sapo milet nga bagtia, 2. bar kullots, kuqesha dhi e kuqe, kaproi kaproll, larece cjap, dhi e parme, larteci plndsi i bagtive, lasa t lamt..., maqna lopa q lind nj her n tre vjet, mballesa kullot, mbgojca hekuri i frerit t kalit, prbika dele dy maresh, prpisa litar me t ciln lidhet bagtia; przana bagtia q merret kundrejt nj shprblimi pr tu kullotur, proshi pleh dhish, sjapole dhi me brir t kthyera nga brenda, spari era e bagtive, sharani dash, dele me turinj t bardh dhe t murrm, dele sharane, sharovi qen i madh, shapthi smundja q u bie bagtive, shkita dele me ngjyr t bardh n bark, tatakurti smundje q u bie kuajve, tarallani oban, terija
94
periudha kur qethen bagtit e trasha, roshani dash me katr brir"; rrebea bagti e ushqyer keq, rrunza dele qe ka lindur vetm nj her, zeja lop n ngjyr t zez. Leksik q lidhet me peshqit e me peshkimin. am-a peshk i madh, cibrr-a peshk i vogl, cumrr-a qefull i vogl, flusk-a lundr, filandr-a shenj, sinjal n det, gjergjl-i peshk i vogl q rritet pran ujrave t mbla, koc-a rrjet peshkimi; lake-a krap i vogl, lajbe-a peshk pa luspa q peshon rreth 30- 40 kilogram., lar-i peshk n ngjyr t bardh q peshon deri n 50 kilogram, majere-ja veshja e drunjt e anijes, misk-a peshk i vogl, njic-a mjet pr t gjuajtur peshq, pinar-i kosh i vogl n form rrjet q prdoret pr t zn peshq, qits-i rrjet peshku, skabon-a troft, syen-a vendi ku peshkohet, vrzakuq-i lloj peshku q i ka velzat e kuqe etj. Emrtime t tipareve fizike e morale t njerzve. (Pamja, trupi, cilsit trupore t njeriut) Balish-a balluke; balishan-i njeri me balluke; buzvjerr; yafell-e q ka turinj t shtrembr; birth-i pura; dejun i shndosh; dhmbarashe; fryshan-e q esht i fryr n fytyr; fetrr-a nngjuhza e njeriut; goja-e q ka gojn t shtrmbr; gasht-a kupa e gjurit; gilc-a thembra e kmbs; gjurak-e shtatshkurtr; fryshalok-e; q sht shum i mbushur n fytyr; koallak-u kocka e kmbs; kollap-i pjesa e ashtit q nis te supi e mbaron te brryli; obrokth-i pur; knec-i shtatshkurtr; lapot-a veshmadh; trakopall-e trashaman; tukejm-e shndetlig; rrokz-a veshi; mbzuk-a turik; gishtat e dors: shtypsi gishti tregues; gjatoja gishti i mezit; gishti i unazs; bukurisha gishti i vogl; lpisi gishti i madh; grez-a qimet t forta dalin n mjekrr; katalash-e leshator; hapael-e hapamadh; lapot-e veshmadh; spinak-u dhmbt e par q i dalin foshnjave; surrzl-a lngjet e trupit; thuprak-u shtatlidhur; zhangola pjesa e trupit q sht e smur etj. Leksik q lidhet me armtarin bric-a gur zjarri; cing-a ark e vogl municionesh 300-350 fishek a dinamik; gar-i shkrumb; grykholl-a pushk; mujshi-ja dhun; katik-u engel, medalje e fituar n luft; kecan-e rob; katille-ja grumbull i vogl lufttarsh; prshkardhe- ja robrim; zjarmc-i barut; plim-i grumbull i madh ushtarsh; porrcak-ugavet; en ushtrie; shtang-u maj heshte etj. Prfundim
95
Nga vzhgimet tona, del se ai ka gjurmuar, rrmuar e mbledhur shum pr Fjalorin e tij. Logjika ta thot se lnda e Fjalorit sht e przgjedhur . Dhe sht przgjedhur si nga nj leksikograf. Dhe na ka dhn nj tablo t gjuhs (n parantez: fjalort, si dihet japin tablo t ndryshme t gjuhs). Kjo do t thot, ve t tjerash q N. Gazulli duhet vlersuar edhe pr ndrmarrjen e tij t guximshme n mjedisin e athershm leksikografik. Nikoll Gazulli jep shembullin e nj qmtuesi e mbledhsi t zellshm t fjals s rrall popullore. Sigurisht, ai nuk ka qen e nuk sht i vetm. S fundmi, mund t thuhet se, ky Fjalor ka ende vlera t pashfrytzuara, t dobishme pr gjuhn standarde.
BIBLIOGRAFI A. Xhuvani, shtja e Fjalorit t gjuhs shqipe, n Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalve n gjuh shqipe, 1972, II, f. 115129. A. Kostallari, N rrugn e hartimit t fjalorit normativ t shqipe s sotme n Studime mbi leksikun... , 1972, II. f. 81 115. A. Kostallari, Parimet themelore pr hartimin e Fjalorit t gjuhs s sotme Shqipen Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalve n gjuhn shqipe, Tiran, 1972, II, f. 3 81. A. Kostallari, Gjuha letrare kombtare shqipe dhe epoka jon, Tiran, 1984. A. Kostallari, Vzhgime mbi disa grupe fjalsh popullore t trojeve verilindore t shqipes Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalve n gjuhn shqipe, Tiran, 1989, III. f. 41 77. B. Beci, Gegrishtja veriore dhe grupimi i t folmeve t saj, Tiran, 1987, 3, f. 61 68. Fjalor i gjuhs shqipe (FGjSSh), Tiran, 1954. Fjalor i gjuhs s sotme shqipe, (FGjSSh), Tiran, 1980. H. Shehu, Fjalt dhe shprehjet popullore burim i pashtershm pr pasurimin e mtejshm t leksikut t gjuhs s sotme letrare shqipe, n Gjuha jon, Tiran, 1988, 2, f. 47 53. H. Shehu, Rreth vlerave t frazeologjis krahinore pr gjuhn e sotme letrare shqipe, Gjuha jon, Tiran, 1991, 3. J. Thomai shtje t leksikut potencial n gjuhn shqipe, n Gjuha jon, Tiran, 1989, 2, f. 5 17. S. Pepa, Pasuria e leksikut bujqsor n trevat e Shqipris veriore, Gjuha jon, 1990, nr. 3, f. 24 32. Udhzues pr mbledhjen e fjalve dhe t shprehjeve t gjuhs shqipe, Tiran, 1981.
96
ALEKSANDR MEKSI
EMRA VETJAK MESJETAR T SHQIPTARVE

Zanafilln e kan n shekujt e par t krishterimit zyrtar dhe fillimet e Mesjets. Jan emra mbarshqiptar dhe kan hyr shekuj prpara skizms s shekullit XI-t. U mnjanuan duke u zvendsuar nga emra t nomenklaturs s kishs sunduese, sllave n Shqiprin Verilindore dhe me emra t nomenklaturs greke n Shqiprin e Jugut dhe t Mesme Antroponimia iliro-shqiptare mbetet nj fush me rndsi pr studimin e gjuhs shqipe dhe vazhdimsin e saj nga ilirishtja, me ndikim dhe n historiografi. Me gjith rndsin q ka ajo, mendojm se mbetet shum pr tu br n kt lm. Do t ishte nj ndihmes e madhe pr studiuesit, botimi i t gjith emrave, q ruhen n arkivat e qendrave krkimore, n radh t par si material bruto n internet, ose t jet disponibl n format elektronike, prfshir ktu dhe toponimin e trevave ilire-shqiptare (makro dhe mikrotoponimi), q do t prbnte nj lnd baz dhe me vler, pr studimet antroponimike dhe daljen e saj nga disa korniza t ngushta e gjykimesh siprfaqsore q prsriten. Studimet e derisotme, n nj vshtrim t par prgjithsues, kan treguar se emrat vetjak mesjetar t shqiptarve n trsin e tyre paraqiten karakteristik dhe t dallueshm vetm pr etnin ton, duke u prdorur n kto forma vetm prej tyre, duke u veuar qart n kt mnyr nga popujt e tjer, n radh t par nga fqinjt. Si kan treguar me koh studiuesit, ato vijn nga dy burime kryesore: emra t burimit vendas (ilire, iliro-shqiptare dhe shqiptare) dhe emra t huazuara (laik dhe fetar). N kt grup t dyt, mbizotrues gjat mesjets, nj vend t rndsishm zn emrat e nomenklaturs kishtare, t prdorura e t transmetuara q n shekujt e par t krishterimit zyrtar n trajta karakteristike t gjuhs son. Kta emra q dshmohen gjat Mesjets s Mesme duket se u formuan t till n trajtat baz t tyre q gjat shekujve t Antikitetit t Von dhe Mesjets s Hershme. Si Gjin, Gjon, Gjok, Lek, Meri, Dede, Gjergj, Meksh, Bue, Dod, MhiIl, Kol e shum t tjer. Ato kan arritur
97
deri n ditt tona qoft si emra vetjak, ashtu edhe n toponimi, n emrtime q lidhen me ndrtime kulti. Pr sa i prket dokumentacionit historik ku takohen kta emra, ai vjen nga Mesjeta e Mesme e sidomos nga regjistrimet venedikase e turke t shekujve XV-XVI. Qysh nga rasti i par q njihet, i prdorimit t nj emri shqiptar (Leka- udhheqs i revolts s bogomilve n shekullin e X-t n Bullgari), e deri n mesjetn e von, lista e emrave vetjak t shqiptarve q dalin n dokumentacionin historik sht mjaft i madh. Ato gjenden n gjith habitatin e shqiptarve nga Antivari e deri n gjirin e Ambrakis e jo vetm aty, por edhe n trevat e diaspors historike. Ato dalin fillimisht si emra vetjak, ndrsa m von dhe si emra t familjeve apo t fisit (mbiemra). Shum prej tyre me koh zhduken, t tjer fillojn t prdoren. Ky grup emrash vetjak ndr t tjera, meriton t studiohet dhe nga gjuhtart, pr ndryshimet q kan psuar n koh n goj t shqipfolsve, si fjal q vijn qysh nga mesjeta e hershme dhe prher n goj t shqiptarve. Toponomastika, ndr to emrtimet e ndrtimeve t kultit dhe vendet e emrtuara sipas personave (pronar, banor apo histori t lidhura me ta), emrat e njerzve n dokumentacionin historik e mbi t gjitha n deftert osmane t trojeve t banuara nga shqiptart, tregojn pr nj prdorim t ktyre emrave n kto forma tek i gjith etnosi arbror. Me interes sht gjithashtu njohja e paraplqimeve pr emrat vetjak pr krahina t veanta dhe lidhja e tyre me pajtoret e kultit. N kto radh duam t kontribuojm pr sqarimin e problemit se kujt i prkasin kta emra ndr shqiptart, prderisa studiues t veant i kan lidhur ato vetm me popullsin e besimit katolik, duke u nisur nga prdorimi sot i tyre, kryesisht vetm nga popullsia e besimit katolik. Gjetja e ktyre emrave n toponimi dhe n deftert osmane n gjith Shqiprin e Jugut, prher ortodokse dhe t palidhur n aspektin kishtar me Perndimin, qysh n prag t pushtimit osman, d.m.th pa filluar emigrimet brenda trojeve shqiptare si dhe n diasporn m t hershme, e hedh posht kt mendim pa ln vend pr gjykim t kundrt. Njherazi hidhet posht dhe teza e gabuar se popullimi me shqiptar i trojeve jugore t Arbris Mesjetare ka ndodhur pas pushtimit osman. Sigurisht q migracion t brendshm ka pasur por jo si nj dukuri masive. Njohja e historis s organizimit administrativ kishtar n trojet e shqiptarve na ndihmon pr ta ndriuar kt problem. Nga studimet na rezulton se pr sa koh q kisha e shqiptarve ishte e inkuadruar n struktura administrative t perandorive shumkombshe, prdorimi i emrave vetjak t nomenklaturs kishtare sipas gjuhs s secilit komb, nuk prbnte ndonj problem, madje ishte nj praktik e zakonshme e gjith bots s krishter. Pr Patrikann e Kostandinopojs gjat periudhs bizantine, asnjher nuk u shtrua ky problem e po kshtu dhe pr kishn e Roms, nga e cila varej Shqipria e
98
Veriut nprmjet Tivarit duke filluar nga shek. XI. E njjta mund t thuhet pr trojet n Shqipri t Mesme dhe t Jugut q vareshin nga Patrikana e Ohrit. Por situata historike, gjat s cils ishin n prdorim emrat vendas t nomenklaturs kishtare, ndryshoi n fillim t shek. XIII, kur pas pushtimit t trojeve verilindore t shqiptarve, nga shteti serb i Rashs me Stefan Nemanjn (viti 1198) u krijua Patrikana e Pejs (1217), e cila u krijua si kish kombtare e serbve. Patrikana e Pejs prfshiu n juridiksionin e saj peshkopatat q deri ather vareshin nga patrikana e Ohrit. Q nga kjo koh dshmohen raste t shumta t intolerancs fetare t ushtruar nga kisha serbe n trojet e Shqipris veriperndimore t prfshira ndrkoh n kishn e Roms nprmjet kryepeshkopats s Tivarit, t cils n shek. XV-XVII i varet dhe peshkopata katolike e Prizrenit. Patrikana ortodokse e Pejs duket se krkonte q emrat ti prmbaheshin trajts n t ciln shqiptohen dhe shkruhen nga popullsia sllave, pra sipas nomenklaturs s tyre kishtare. Pr pasoj shqiptart filluan, edhe me detyrim, t marrin edhe emra t nomenklaturs kishtare sllave, pra t pagzohen me to dhe t thirren me to. Regjistrat turke e dshmojn kt dukuri, ashtu si ndodh dhe e kundrta, q megjithkt, nj numr i madh shqiptarsh vazhdon t mbaj emra karakteristik t vetat, nj pjes e mir e t cilve rrjedh nga emra shenjtorsh. Krkesa pr marrje t emrave sllave duhet t ket qen me dhun dhe jo pa synime asimilimi. Rezistenca pr t dhe politika armiqsore nacionale dshmohet dhe me kthimin masiv t shqiptarve n fen islame qysh n periudhn e par t pushtimit osman, ndr t tjera dhe si mjet pr tu dalluar nga jo shqiptart. N Shqiprin e Mesme dhe at t Jugut kto emra u ruajtn pr nj koh m t gjat, deri n shek. XVIII-XIX, kur nga ana e Patrikans s Stambollit, pas suprimimit t asaj t Ohrit n vitin 1776, kemi fillimin e nj politike greqizuese dhe identifikimin e ortodoksit me grekun, politik q me sa dukej prkrahej dhe nga Porta e Lart. Megjithkt, n gjuhn e folme shqipe emrat e shenjtorve qoft pr ditn e kremtimit t tyre, qofte si emrtim i kishs me at pajtor jan n shum raste sipas emrave mesjetar shqiptar: Shn Mri, Shn Gjergj, Shn Mitr, Shn Koll, etj. T gjitha kto dukuri dshmohen m s miri n Defteret e kohs dhe burime t tjera dokumentare. Pra, kjo kategori e emrave mesjetar shqiptar e ka zanafilln n shekujt e par t krishterimit zyrtar dhe fillimet e Mesjets. Ato jan n prdorim t gjer nga e gjith popullsia shqiptare. Kta emra jan pra, mbarshqiptar dhe kan hyr shum shekuj prpara skizms s shekullit t XI-t, dhe pr kt arsye nuk duhet t lidhen vetm me popullsin e besimit katolik. Ato u mnjanuan, duke u zvendsuar nga emra t nomenklaturs s kishs sunduese, prkatsisht sllave n Shqiprin Verilindore dhe me emra t nomenklaturs greke (jo bizantine) n Shqiprin e Jugut dhe t Mesme. Ky mnjanim detyrohej e lehtsohej dhe nga prdorimi i gjuhs se sunduesit si gjuh e shkruar n kontaktin e
99
shqiptarve me administratn dhe kishte, n t njjtn koh, synime t qarta afatgjata asimilimi, pr sa koh q nuk shkruhej masivisht gjuha shqipe. Pra sa her q peshkopatat n trojet e shqiptarve ishin t inkuadruar n nj kish t shtetit shumkombsh ose n nj kish q prfshinte kombe t ndryshme, ishin n prdorim emrat mesjetar t shqiptarve, po kshtu, kur kisha shtrihej n shum shtete. Nj gj e till vshtirsohej deri n mnjanim, kur kisha ishte e nj shteti me synime t qarta kombtare e deri n antishqiptare. Si vrejtm m lart, ka ardhur koha e hartimit t nj Fjalori historik t emrave vetjak t shqiptarve gjat Mesjets. Kjo sot sht e mundur, sepse burimet dhe dokumentacioni historik n dor t studiuesve sht i madh. Ktu prfshihen dokumentet historike t botuara n Acta Albaniae, Kadastri venedikas i Shkodrs, Defteret e periudhs osmane, si t botuarat ashtu dhe ato q jan t prkthyera dhe presin botimin, Relacionet e misionarve t Vatikanit, Acta Albaniae Veneta, Sixhilatet e shum t tjera t shprndara n botime t ndryshme e t tjera ende t pabotuara. Pjesn m me vler pr studim e paraqesin emrat q rezultojn deri n fund t shekullit t XV-t, pra prpara pushtimit dhe lvizjeve t popullsis q pasuan. Me t njjtin interes do t ishte dhe studimi i emrave t huazuara gjat Mesjets s Von, ku vrejm t njjtat dukuri si n periudhat e mparshme, d.m.th. emrat e rinj dhe ato t fes islame prdoren dhe ndryshohen n koh sipas rregullave t gjuhs shqipe dhe mnyrs s prdorimit t emrave nga shqiptart, duke u shkurtuar dhe si t tilla m von kalojn dhe n mbiemra. Studimi i antroponimis shqipe me kritere t rrepta shkencore sht nj ndrmarrje e rndsishme e cila fillon me evidentimin e tyre nga botimet e derisotme t burimeve dhe dokumentacionit historik, dhe q duhet t vazhdoj me krkime t mtejshme n arkiva. M tej kto materiale duhet t vihen n dispozicion t t gjithve, pr tu vshtruar dhe analizuar nga kndvshtrime t ndryshme. Kuptohet q do t jen gjuhtart ata q duhet t japin t part mendimet e tyre pr prkatsin gjuhsore t ktij fondi emrash vetjak dhe rrugn e formimit t tyre n trajtat q i kemi ne n dokumentacionin historik si edhe sot. Studimet pr emrat vetjak shkencor do t shmangin dhe interpretimet jo t drejta shkencore pr probleme q lidhen me emrat e shqiptarve t huazuara nga nomenklatura fetare. Por gjithnj, kusht themelor pr studime reale dhe t besueshme mbetet evidentimi dhe vnia n dispozicion t studiuesve dhe publikut t fondit t ktyre emrave t prdorura n trojet e shqiptarve dhe emrave n prdorim gjat shekujve nga diaspora historike.
100
Letrsi
FATMIR SULEJMANI
ESEJA EPISTOLARE E FAIK KONICS

Un jam nj separatist nga pikpamja politike, intelektuale dhe morale. Kjo do t thot se dua q t ndrpritet do lidhje e Shqipris me Turqin, q t shlyhen sa m tepr q t jet e mundur pasojat e pushtimit dhe t lidhet e tashmja me t kaluarn, duke i dhn mundsi vendit tim q ta vazhdoj zhvillimin e vet t natyrshm pikrisht aty ku sht ndrprer nga pushtuesit e huaj.... Faik Konica N vend t prologut Vepra e Faik Konics sht e pakategorizueshme, po tharmin e saj e prbn eseja q ia mundsoi t mbetet prjetsisht n historin e kulturs dhe letrsis shqipe. Shtrohet pyetja: prse Konica zgjodhi pr t komunikuar me shqiptart dhe me botn pikrisht zhanrin e eses, t cilin e themeloi vet zhanrin q n Shqiprin e kohs s tij ishte gati i panjohur? Prgjigja sht e qart, e logjikshme dhe e thjesht: rrethanat n t cilat nisi t krijoj Ai nuk ishin t favorshme pr zhanret letrare si poezia, sepse nuk e kishin forcn e eses, t ciln Ai e njihte m mir se cilido krijues tjetr i Rilindjes. Formimi n shkollat m t mira franceze e kishte br ta kuptoj n mosh fare t re se qen eseistt e kalibrit t Montenjit e Volterit ata q hapn dyert e arsyes njerzore, q propaguan qndrimin kritik ndaj fenomeneve e ngjarjeve shoqrore, q nxitn frymn antiklerikale e antifanatike dhe shkundn nga themelet mendsin mesjetare t Evrops. Po kt Konica u prpoq ta arrij n nj kontekst tjetr kohor e hapsinor, duke e shfrytzuar shkrimin si mjet me t cilin iu fut gati i vetmuar lvrimit t shkmbit, ndriimit t mendjes s kombit dhe gjetjes s kodit t humbur evropian t shqiptarve, q u b motoja e jets s tij dhe e Rilindjes Kombtare. Ve pragmatizmit dhe interesit kombtar ishte dhe natyra e trazuar ajo q e bri t jet eseist n t gjitha shkrimet: edhe n skica e tregime, edhe n romanin e tij t vetm, edhe n publicistik, edhe n letrkmbim, edhe n polemikat e zjarrta, edhe n shkrimet e karakterit historik, politik, gjuhsor, religjioz..., madje nj eseist shum t parakohshm n kulturn dhe letrsin
103
shqiptare - nj eseist q i bn nder edhe kulturs e letrsis evropiane, duke qen se e gjejm t inkuadruar me vepr konkrete n mendimin dhe idet m prparimtare perndimore, t cilat i prkapi m mir se cilido krijues nga Ballkani i kohs s tij Prmes shkrimeve eseistike Konica tentoi t ndrlidh botn e thuajsuar shqiptare me at perndimore, n nj koh kur kjo betej dukej shum donkishoteske; t riparoj kontinuitetit e ndrprer t gjuhs e t kulturs son nga aziatizimi gati pesshekullor dhe ti kthej atje ku e kishin vendin - n gjirin e gjuhve dhe kulturave indoevropiane. Kt betej madhore pr shptimin e qenies dhe shpirtit t etnis, t mbetur peng mes frakturs evroaziatike, mes orientit e oksidentit, mes dy botsh q aso kohe ngjanin t largta e t papajtueshme, Konica e bri edhe prmes letrkmbimit t tij t paprsritshm, vemas me letrat drguar peresonaliteteve evropiane me ndikim pr fatet e kombeve t vegjl t Ballkanit, n mesin e t cilve, pr shkaqe t njohura historike..., m i rrezikuari ishte kombi shqiptar. Letrkmbimi me t huajt Konica shkall m t lart kreativiteti arrin n artin e tij epistolar, me mijra letrat e tij t shkruara n disa gjuh dhe t adresuara n t katr ant e bots1. Pjesa m e madhe e letrave u jan drejtuar miqve dhe shokve t shkrimtarit, po hiq m t pakta n numr nuk jan as letrat drejtuar personaliteteve t rndsishme t bots s artit, t kulturs e t politiks, me t cilt ai mbajti lidhje t prjetshme me qllim q, n nj periudh kohore, ta ndihmoj shtjen e pazgjidhur shqiptare, kurse n nj periudh t mpastajme t ndreq at q mund t ndreqej prej gabimeve t bra me rastin e coptimit t kobshm t hapsirs son gjeografike. Letrat e Konics jan shpesh me natyr kolumnash, plot me nota humori e satire, me tone polemike e shpotitse drejtuar figurave t ndryshme t jets publike... N kontekst t epistolarit t tij, sht thn se, n pjesn m t madhe t tyre, nuk bhet fjal pr korrespondenca t thjeshta, me t cilt miqt pyesin pr shndetin e njri-tjetrit dhe rrfejn pr t rejat e fundit, sa pr t prcjell nj informacion interesant q zgjon gjithsesi kureshtjen dhe plotson krshrin e marrsit. Ato, m s shpeshti, jan ese e shkuar eseve, duke qen se shpalojn spontanisht botn e madhe shpirtrore dhe pikpamjet ndaj asaj bote t njrit prej shqiptarve m gjenial, i cili, q n mosh fare t re kaprceu kufijt e ngusht t kulturs nacionale dhe hyri n gar plotsisht t barabart me kolost e kulturs evro-perndimore. Letrkmbimi i Faik Konics sht shkruajtur kryesisht brenda harkut kohor t viteve 1896 1942, pra: nga dalja n drit e gazets Albania e gjer
1
Luan Starova, Kthimi i Faik Konics, Flaka, Shkup 2001, f. 17.
104
n ditt e fundit t jets s autorit t tyre. Pjesn m t madhe Ai ua drgon bashkkohanikve t tij, po jan jashtzakonisht t shumta dhe letrat drejtuar personaliteteve joshqiptare, si: Baron Goluchovski, Sir Edward Grey, Theodor A. Ippen-i, Aubrey Herbert-i, East Horsley etj., etj. Natyrisht, numri i letrave t njohura gjer m sot sht i pakt pr t prfaqsuar epistolarin e begat t Faik Konics, pr t ciln njohsit m t mir t veprs dhe t jets s tij pohojn se prbjn nj kryeveprn, pas revists s famshme ALBANIA. Po tu referohemi fjalve t tyre, epistolari i Konics sht aq i vllimshm sa po t botohej do t dilte nj vepr prej rreth 600 faqesh. Mjerisht, trsia e letrave t tij sht e pamundshme t qmtohet kur dihet se Ai ka pasur miq anemban globit. T shkruara pa pretendime t mdha, lirshm e me komoditetin me t cilin shkruhen rndom letrat, ato jan shum t sinqerta e t besueshme dhe bartin me vete vlera t pakontestueshme njohse pr njrn prej periudhave m udhkryq t historis shqiptare, t strmbushur me ngjarje t bujshme e me ndikim t drejtprdrejt pr fatin ton kolektiv. ndrra austriake Nj klasifikim i letrave t Konics pr nga rndsia e tyre, pr nga gjuha dhe stili i kultivuar dhe pr nga tiparet lehtsisht t kapshme t eses s tij karakteristike, sigurisht q do ti vendoste diku kah fillimi i rangimit letrat drguar Ministrit t Punve t Jashtme t Austro-Hungaris - Baronit Goluchovski, ktij personaliteti me ndikim n politikn e asokohshme evropiane, nga e cila varej shum fati i Shqipris dhe shqiptarve. Bazuar n fjalt e Profesor Luan Starovs - krijuesit e studiuesit i cili u preokupua vite t tra me veprn e Konics, ather kur nj veprimtari e till konceptohej si herezi e si akt tradhtie..., letrat drguar Goluchovskit jan prmbajtjesore dhe m t shumta n numr, madje pikrisht ato prbjn njrn ndr veprat e mdha t letrarit t shquar, t publicistit parekselans, t eseistit t kalibrit evropian, t historianit erudit, t polemistit eruptiv e t rrept, t politikanit t kultivuar e t parakohshm ndr shqiptart, t atdhetarit q flijoi dhe familjen pr kombin e tij fatkeq, t veprimtarit t gjithanshm e t palodhshm - Faik Konics, q n vitet q vijn, sigurisht do t gjendet n duart e adhuruesve t tij q, dita-dits, vin duke u shtuar. Po e nisim me pes letrat2 drguar Baron Goluchovskit, t cilat mund t lexohen si ese t mirfillta, si pr informacionin q ofrojn, si pr mnyrn e shkrimit.
Ktij politikani t rndsishm austro-hungarez, Konica i ka drguar me qindra letra, q sipas dshmis s Profesor Luan Starovs, hedhin shum drit n njrn prej periudhave m delikate e m udhkryq npr t ciln ka kaluar kombi yn.
105
* Njra prej letrave t Konics mban datn 26 nntor 1897. E quajtm letr, po, n fakt, kemi t bjm me nj program t detajuar e shumplansh kombtar, q shkon shum prtej programit t Lidhjes Shqiptare t Prizrenit, sepse n t shtrohen shtje t detajuara e thelbsore q kan bjn me: - qllimet kye kombtare, - mjetet pr realizimin e atyre qllimeve dhe - pengesat q duhej t kaprceheshin. Qllimet lidheshin: me zgjimin e vetdijes kombtare dhe ndrgjegjsimin e shqiptarve pr dallimet q kishin me turqit; prcaktimin e nj qendre t vetme prej ku do t hidheshin idet zhvillimore kombtare; respektimin e ligjit dhe autoritetit, nse Perandoria turke do t shthurej papritmas... N mjetet e nevojshme pr arritjen e qllimeve hynin: mediet e shkruara (gazetat, revistat...) me prmbajtje kombtare (folklor, histori, poezi atdhetare, artikuj kulture e politike...) t shkruara n dy dialektet e shqipes dhe n frngjishte; broshurat dhe librat e kuptueshm, t shkruar n gegrishte e toskrishte; shoqatat e ndryshme t qytetarve; komunikimi ndrshqiptar, brenda e jasht shtetit...; drgimi i korrespondentve t gazetave edhe n pjest m t largta shqiptare, q ishin m t rrezikuara prej fqinjve...; domosdoshmria e hapjes s shkollave n gjuhn shqipe... Kurse pengesat q duheshin tejkaluar parashihnin: bindjen e Ports s Lart se lvizjet shqiptare ishin paqsore; tejkalimin e antagonizmave fetare ndrshqiptare; demaskimin dhe mposhtjen e propagandave t huaja; zvoglimin e autoritetit t diaspors shqiptare, q shpesh degjeneronte n shrbim t t huajve3... N fund t ksaj letre programatike Konica konstaton se e tra mund t realizohet nse: shqiptart nuk ndahen n parti, po lidhen rreth nj qllimi t vetm... dhe nse: gazetat, shkollat, shoqatat, propaganda... jan spontane dhe t pandrprera4. * Domethnse sht dhe letra e 1 janarit 1898, me t ciln e njofton Goluchovski-n pr drgimin e 25 numrave t gazets Albania dhe i rrfen vshtirsit e botimit dhe shprndarjes s saj n rrethana tejet t rrezikshme5. Aty flet dhe pr nevojn e hapjes urgjente t shkollave shqipe q duhej ta
Sipas Konics: kolonit shqiptare nuk ishin imune ndaj rymave proturke, progreke, prosllave a proitaliane. 4 N shum ese t Konics prmendet njra prej vetive m humbse t shqiptarve: fillimi i vrullshm i betejave kombtare q pasohen nga ftohja e shpejt dhe indiferentizmi i skajshm. 5 Qeveria turke dhe Fanari grek ndshkonin kafshrisht ata q guxonin t propagojn qoft edhe nj germ shqipe.
106
ndalnin sllavizimin dhe helenizimin e shqiptarve. Bile krkon q ato t hapen edhe pa lejen e pushtetit turk, nse ka kushte minimale pr ta br kt. N pjesn e saj ese Konica hedh drit mbi aktivitetin e disa figurave t njohura t diaspors shqiptare t Bukureshtit e t Stambollit: Shqiptart e Bukureshtit, t cilt, prve dy a tre vetave, t gjith jan kafexhinj, si pr zbavitje i kan drejtuar nj not krcnuese Sulltanit. Sami bej Frashri, drejtor i s prditshmes turke Sabah, i cili z dhe detyra t larta n punt e shtetit dhe q bashk me t vllan e tij shkruan shumicn e librave shqipe t botuara n Stamboll, t nnshkruara me N.H.F. dhe q konsiderohet nga ana e turqve si kryetar i do lvizjeje kombtare, u thirr n Jilldiz Qoshk, ku e pyetn se do t thoshte nj not e till. * M 3 mars t vitit 1899 Ai e njofton Baronin austriak pr abonuesit e rinj t gazets Albania; pr problemet e shprndarjes s saj; pr krkesat q bjn lexuesit pr shtypjen e portreteve t Sknderbeut; pr krkesn e t rinjve dibran drguar autoriteteve turke lidhur me hapjen e shkollave shqipe, gj q e gzoi pa mas Konicn, sepse, si i shkruante korrespondentit t tij: Dibrant... jan akoma n shekullin XII (jan mbrapa bots); pr daljen e kalendarit t dobishm dhe interesant, q, gjithnj sipas tij: ... ishte m t vrtet nj enciklopedi e vogl popullore q prmbledh mjaft volume shkencore t shprehura n nj mnyr mjaft t thjesht dhe t kuptueshme nga t gjith, etj., etj. Ja nj copz t ksaj letre: Nuk e di nse lexuesit shqiptar do t kuptojn se sa pun e madhe sht dashur pr kt libr6, q sht libri m i mir nga ato q jan botuar gjer m sot n Shqipri; kohn q m sht dashur q t gjej dika mbi murtajn q sht aktuale pr 1900; mu desh t bja mjaft krkime pr t shkruar dika pr mjerimin n Shqipri n kohn e shkuar. Gjithashtu pr jetn e Gjin Bue Shpats, dhespot i Arts, si dhe pasardhsve t tij q prbjn nj linj t vrtet heronjsh q pr dy shekuj me radhe kan luftuar kundr grekve; pasardhsi i fundit i t cilve Merkur Bua, n fillim ishte n shrbim t Luigjit t XII-t t Francs, m von n shrbim t ushtris perandorake dhe vdiq si kont i Perandoris m 1527. Pr kta heronj nuk flitet n asnj libr shqiptar.... * Interesante, pa dyshim, sht dhe letra e dats 22 prill 1902, q flet mbi markezin/princin Aladro Kastriotin7, njrin prej pasardhsve diskutabil q pretendonin fronin bosh t Skndrbeut... Nj intelektual dhe studiues enciklopedist si Konica sigurisht q dinte shum t vrteta rreth Aladros, por, si
6 7
Fjala sht sigurisht pr KALENDARIN KOMBIAR (1897-1915). Konica tregon se Aladroja ishte pinjoll i familjes princore prej Napolit, gjyshi i t cilit, n sh. XVIII, u b madje mbret i Spanjs.
107
rndom, gjrat i peshonte me kandarin pragmatik t interesave t kombit, pr ka dshmon fragmenti n vijim: Mendoj se do t jet e dobishme edhe pr nj qllim tjetr gjithashtu. S pari, nj pasardhs i Sknderbeut, edhe pse mjaft indirekt, sht shum dekorativ dhe mund ti jap m shum ngrohtsi lvizjes popullore. Pastaj do t jet dhe mosprputhje pr partin Italiane. Shklqesia tuaj e di se Italia m 1897, pr arsye politike njohu markezin Aulette si pasardhs t Sknderbeut dhe i ndieri Mbret, nprmjet letrash, pateut i lshoi titullin e Princ Kastriotit. Pasardhsi i fundit q ridhte direkt prej Sknderbeut qe Markezi de Sant-Angelo, q u vra n betejn e Pavies. T gjith pasardhsit e tjer rjedhin prej dejeve femrore. Markezi Aulette ka m pak prova se sa Markezi de Aladro, megjithat partia Italiane nuk humbet rastin pr t br propagand. * T ngjashme jan dhe letrat tjera drguar Baronit austro-hungarez. Disa madje me t dhna q duken t pamundshme pr kapacitetet e nj njeriu t vetm. Mjafton t ndalemi vetm shkarazi n informacionin e gjer e prher t dors s par q kishte Konica mbi lvizjet ballkanike dhe mbi shtjet globale t cilat ia mundsonin t parandiej e t kap gjrat shum koh para se t ndodhnin realisht. N kt aspekt Ai ngjan n njeri institucion, n individ shtet m vete. Nuk e di nse fragmenti i shkputur nga letra drguar Goluchovskit n mars t vitit 1902 prfaqson nj copz t denj letre/eseje pr t dshmuar konstatimin ton: Nuk mund t mbroj letrn time pa ju folur pr nj fakt q ndoshta sht i natyrs q ju intereson Shklqesis Suaj, meqense jipen raportet ndrmjet shtjes maqedonase dhe asaj shqiptare. Koht e fundit erdhi pr vizit nj mjek Maqedonas (Bullgar) i cili m thot se shefi i tij (Sek.), M. Sarafof, kishte ardhur n Bruksel pr t m folur pr nj gj shum me rndsi i cili m luti t caktoj nj vend ku mund t takoheshim. Pas nj ore, erdhi presidenti i vjetr i komitetit maqedonas bashke me lietnanin e tij. Pr tua prmbledhur me pak fjal bashkbisedimin ton po ju shkruaj konkluzionin e Sarafof-it: Komiteti maqedonas i sotm n Sofje do nj Maqedoni t aneksuar Bullgaris. Sarafof, ai vet dshron nj Maqedoni autonome jo bullgare dhe po t jet nevoja anti-bullgare. Pra n kt mnyr Bullgaria, t cils ai i ka drguar deri m sot municione lufte, i a ka mbyllur duart atij. Pra ai dshironte q t bashkpunonte me shqiptart dhe n mnyr t prgjithshme edhe pr t ardhmen akoma m imtsisht, tashti pr tashti (sot), n mnyr q t mund t fus brenda municione, nprmjet (nga ana) e Shqipris q nuk sht e kontrolluar mir. Un iu prgjigja se nqoftse ata do tu prmbaheshin limiteve t t drejtave t tyre, shqiptart nuk do ti kundrshtonin. Por meqense n kt moment populli tek ne dyshon se ata duan t shtrijn Bullgarin gjer n Dibr, komiteti maqedonas do t bnte shum pr nj akord n t ardhmen me shqiptart duke dhn prova pr qnien e tyre kundra mendimit t zgjerimit t Bullgaris drejt Shqipris Prshtypja ime sht kjo
108
se efektivisht Sarafof sht kundra mendimit t Bullgaris. Kjo sht vetm nj prshtypje ime. Letrat e shpress s madhe Letra me pamje esesh Konica u ka drguar dhe shum figurave t tjera t njohura t bots. Nj t till, t shkruar me nivel t padiskutueshm dhe me taktin e njeriut t mbathur me kultur t lart politike, m 10 shkurt t vitit 1913, ia drgoi Ministris s Jashtme Britanike8. T dhnat unikate q sjell aty enciklopedia e gjall prej njeriu dhe referencat e tij t veanta, t kompleksojn n kuptimin e plot t fjals, t bjn ti shohsh m aik prmasat modeste t vetvetes dhe t besosh se ai kishte lexuar gjith produktin e vlefshm libror, t shkruar gjer n kohn e tij. Letra ka katr pjes me nntituj shum sugjestiv e domethns njkohsisht: - Kujtes, - Dashamirsia katolike, - Dashamirsia anglez dhe - Dashamirsia e Qeveris Britanike. Kjo mnyr shkrimi shpalon bindshm sensin prej diplomati t Konics q tentoi t prek damarin e nj qeverie q kishte fuqi vendimmarrse dhe mund ta prcaktonte fatin e Shqipris, ashtu si edhe ndodhi... Ta lm t flasin m mir pjest e ktij shkrimi interesant: - Rusia po prpiqet shum pr ta br Shqiprin sa m t vogl, duke i shtyr Fuqit e Mdha ti japin Serbis dhe Greqis zona t gjera, t banuara trsisht ose n pjesn m t madhe nga shqiptart. - Shumica e tokave shqiptare q pretendohen ga Serbia dhe Mali i Zi (d.m.th. Prizreni, Ipeku, Shkodra, Malsia), jan t banuara nga katolik. Shqiptart jan t vetmit katolik q gjenden n Ballkan; dhe deri n fund t shekullit t 17-t feja katolike, n gjuhn serbe, quhej feja shqiptare (shih Cuneus Prophetarum {eta e Provetve} nga Kryepeshkop Bogdani). - Nj murg francez i shekullit t 14-t, Brochard (i cituar nga znj. Mary E. Durham n librin e saj pr Shqiprin e Veriut), ka ln nj pamje t tmerrshme t krimeve sistematike t Serbis pr ti detyruar katolikt shqiptar t prahen. - N t gjith librat e shkruar nga udhtart anglez prpara propagands sllave, shkrimtart theksojn me forc superioritetin e karakterit t shqiptarit, moralit, nderit dhe inteligjencs s tij krahasuar me grekt, serbt, malazezt dhe bullgart.
Fjala sht pr Sir Edard Grey, sekretar i jashtm britanik dhe Kryetar i Konferencs s Ambasadorve n Londr.
8
109
- N librat e fundit dhe kaq popullor si Guide to Greece e Murray-t (ku gjendet nj shtes lidhur me Shqiprin), thuhet se shqiptart mund tu drejtohen anglezve duke qen se karakteri i tyre i afrohet karakterit t anglezve m shum se do kombi tjetr. - M 1880, Lordi Goschen dhe Lordi Fitzmaurice e kshilluan Qeverin Britanike t ndihmonte pr lirimin e gjith Shqipris, sepse kjo ndihm dhe ky lirim ishin n interesin e prhershm t Anglis. Shqiptart shpresojn se pozita e tyre sht ende e pandryshueshme... Admirimi i tyre pr Anglin sht aq i gjallt sa ishte n kohn kur e ndihmuan Qeverin Britanike kundr intrigave t Napoleonit n Mesdhe. Nse e shtojm ktu dhe nj copz nga letra e Nolit, q, m 1912, ia drgoi Shenjtris s Tij - Paps, t ciln Konica e ndrfuti me shum xhentiles brenda letrs s tij, tamam si nj postmodernist, plotsohet mozaiku i ksaj mrekullie epistolare, q ia kujton bots borxhet morale ndaj shqiptarve: Shqiptart e Ameriks... vendosn ti luten Shenjtris Tuaj, si autoritetit m t lart moral mbi tok, t ushtroni ndikimin tuaj pr ndalimin e prarjes dhe coptimit t Shqipris, nj vend q i dha kishs nj shenjtor si Shn Jeronimi, nj Pap si Klementi XI dhe mbrojtsin e ndritur t krishterimit Gjergj Kastriotin Sknderbeun. * E ndar n pjes sht dhe letra Raport drejtuar nj funksionari9, e shkruar m 9 shkurt 1916, n hyrjen e s cils Konica falnderon prkujdesjen q tregonte Turqia ndaj Shqipris dhe rrfen pr bisedn q kishte pasur me prfaqsues t saj lidhur me njfar programi dhe mjetet pr ta vn n jet at. Ajo vazhdon me pjesn Programi, q shpalon planet rreth sovranit shqiptar, q nuk mund t zgjidhej me rikthimin eventual t Princ Vidit t padshirueshm n Shqipri: Nse ky shtet fatkeq, i lindur i vdekur, rigjen nj ekzistenc t re fal Aleancs s Katrshes - shtja e dinastis ka pr tu shtruar edhe nj her tjetr s shpejti. Ku ta krkojm sovranin e ri? sht e sigurt se, nse duam nj zgjidhje serioze dhe t qndrueshme, duhet nxjer msim nga prvoja e par dhe t mbahen parasysh ndjenjat e popullit shqiptar. Zgjedhja e nj princi mysliman pr fronin e nj vendi, shumica drmuese e t cilit sht myslimane, kshillohet pr arsye kaq t dukshme sa q sht e teprt ti numrosh... Si shihet, n mnyr shum t hapur, Faik Konica, ky armik i prbetuar i Turqis, i ndjekur me vite t tra nga agjentt e saj dhe i dnuar madje dhe me vdekje..., 4 vite pas shprbrjes s Perandoris, krkon q sovrani i shtetit t
sht fjala pr nj funksionar t Perandoris osmane, e cila, n kushtet e reja, kur m Turqia ishte trhequr nga trojet shqiptare dhe ishte tkurur aty ku e kishte vendin, mund t ishte krah i fort i Shqipris n prpjekjet e saj pr konsolidimin e gjysmshtetit t posaformuar e t rrezikuar nga shum an.
9
110
katandisur shqiptar t jet mundsisht nj princ - pjestar i Shtpis Perandorake t Turqis, sepse populli do ti bindej si t thuash instinktivisht nj sovrani, t part e t cilit kan mbretruar pr pes shekuj n Shqipri. Shikuar nga prizmi i njerzve t thjesht e pa kultur politike, ky angazhim e nxjerr Konicn njeri shumfytyrsh q ndryshon pikpamjet m shpesh se orapet, po pr fatin e keq t armiqve t tij, nuk sht ashtu. Ai e kuptonte ndryshe politikn dhe ishte pragmatik. Pr asnj ast t vetm nuk e kishte ndryshuar pikpamjen pr pun besimesh fetare, pr ka ka folur e shkruar dendur gjat gjith jets. Shum her e pranoi se ishte m afr nj shpirti atesit, biles nj koh ndjehej m afr kishs katolike... Prtej ksaj, n letrn drguar Ministris s Jashtme Britanike10, n vitin 1913, Ai kishte shpaluar pa hezitim dhe prpjekjet e bra pr rikonvertimin e shqiptarve, duke besuar se do t ishte n t mirn e Atdheut: Nse katolikt shqiptar do t shkputen nga Shqipria dhe do ti aneksohen Serbis dhe Malit t Zi, e gjith puna e br n 15 vjet pr t prgatitur kthimin gradual t gjith Shqipris n Kishn Katolike do t shkojn kot. Prandaj, negociatat e tij me funksionart turq nuk mund t lidhen assesi me ndonj kthes serioze kah feja myslimane, q Konica tani e preferonte pr sovranin shqiptar. Ai vazhdonte ta ket prioritet shtjen e atdheut pr t cilin thoshte se t gjith ne duhet t jemi t gatshm edhe t imitojm armiqt tan, t bhemi konspirator dhe intrigant... ose ti nnshtrohemi vdekjes...11. At e fali Zoti m largpams dhe, s kndejmi: dhe m fatkeq se tipat q i kapin gjrat me vonesa tragjike, ose q si kapin fare. Si shum tragjedi t tjera q ran mbi kurrizin e shqiptarve, Faik Konica e parashikoi pagabueshm, q m 1896, edhe gjmn q do ti ndodhte gjysms s kombit shqiptar: Dhe Ajo q do t ndodh, fatalisht, sht se - pas nj erek shekulli kemi pr t kaluar nga duart e Sulltanit n duart e sllavve, grekve apo italianve, si skllevr mjeran q jemi. E kush ka pr t mbrojtur tokn amtare? Mos ndoshta antart e shoqris Drita ...Po le ti lm mnjan shakat, apo jo? ...Le t jemi miq me turqit; tani pr tani sht n interesin ton, askush nuk e kundrshton; vese mjer ata q vshtrojn vetm t tashmen dhe nuk shqetsohen pr t ardhmen12. Vnia n jet e programit sht pjesa e dyt e letrs s 9 shkurtit t vitit 1916, ku Konica angazhohet pr nj komitet drejtues me seli n Stamboll, Vjen ose n Sofje q do t kishte kontakte t lehta me Shqiprin dhe do t niste botimin e nj organi n gjuhn frnge dhe, her pas here, me shtojca n gjuhn turke dhe shqipe. Ky komitet, sipas Konics, do t riste moralin e atdhetarve t ndrojtur; do t luftonte propagandat e huaja; do t demaskonte veprimtarin e fletushkave t tilla si LAlbanie, q botohet n Lozan, me finansimin e Princeshs Sofi d Vid; do t forconte lidhjet me faktort
10 11
Pr t tani m folm pak m lart... Faik Konica, VEPRA 4, Dudaj, Tiran 2001, f. 9. 12 Po aty, f. 8.
111
perndimor (para s gjithash me Austrin); do t prgatiste terrenin pr formimin e nj qeverie t prkohshme shqiptare, q m pas do ta zgjidhte sovranin, n mnyr t rregullt e t pakontestueshme prej fuqive t mdha... Pr shkak t fams s keqe q kishte pr turqit, n pjesn Prfundime, Konica e prjashton veten nga lista e atyre t cilve mund tu ofrohej zbatimi i ktij programi: Un mendoj se sht n vet interesin e kauzs q do t mbrojm, q ne t biem dakord pr ndonj personalitet shqiptar t mirnjohur n rrethet politike t Konstandinopojs, dhe ti besojm atij organizimin e tr puns. Sepse, vazhdon Ai me nj copz eseje q ngjan si e shkputur nga vepra e filozofit frng Gustav Le Bon Psikologjia e turms13: Nj ide, sado logjike q t jet, nuk mund ta trheq turmn, madje as elitn, vese kur del nga suaza e mendimeve t prgjithshme t paprcaktuara dhe saktsohet, merr nj form t dukshme, mishrohet te nj personalitet i gjall. * M 25 prill t vitit 1916, Konica i shkruan frngjisht nj beu, t cilit nuk ia prmend emrin. Kjo sht n fakt vazhdimi i letrs s msiprme drguar funksionarit turk, n t ciln thekson se ideja e programit pr nj princ turk sht popullore dhe kudo pritet mir. N vijim e kritikon neglizhencn e ambasads turke n Vjen, q nuk e prfilli krkesn e tij pr takime dhe e njofton pr aktivitetin e z. Sazvari (hungarez) q i kishte hyr shkrimit t nj broshur n hungarisht pr shtjen shqiptare, q m pas do t prkthehej n gjuhn gjermane. Ideja ishte q ai t mos e mbroj hapur shtjen e nj princi turk pr fronin e Shqipris, po t ket pak rezerva... Konica i tregon se Bukureshti ia trhoqi vrejtjen se insistimi pr nj princ turk mund ta dmtonte Shqiprin, duke e bindur se ata, h pr h, nuk planifikonin nj princ t imponuar perndimor e jomysliman. Nga ana e tij Konica i bindi se nuk ka qllime t kqija ndaj Austro-Hungaris, po vetm do nj mbret sipas vullnetit t popullit: Ne jemi t bashkuar me turqit me lidhje fetare, me an t nj kryetari feje t prbashkt, gjithashtu edhe me an lidhjesh familjare dhe krushqish t vazhduara gjat pesqind vjetsh dhe se, si rrjedhim, ishte e natyrshme q syt ti kishim nga Konstandinopoli, po, nga ana tjetr, qeveria turke nuk na ka nxitur kurr n kt drejtim dhe se vetm ne e kemi marr nj inisiativ t till, duke menduar se i kishim t gjitha arsyet q t besonim se Fuqit Qendrore do ta kishin par me sy t mir kt veprimtari tonn. Konica e njofton mikun e tij b, se Austria e kundrshton broshurn e Budapestit me arsyetimin se: do qe m mir q t hiqeshin nga broshura ato pjes q prekin shtjen e mbretit dhe t thuhet se islamizmi po zgjohet kudo, n Shqipri dhe gjetk, dhe se ky fakt duhet mbajtur parasysh.
13
Gistav Le Bon, Psihologija na tolpata, Kultura, Shkup 1997.
112
Sigurisht, Konica i kuptonte mirfilli lojrat diplomatike, q nuk llogarisnin fatin e t vegjlve. E kishte t qart dhe rrezikun q vinte nga tendenca ogurzez e austriakve, q fshihej n trumbetimin e zgjimit t vrullshm t islamizmit n Shqipri... E dinte dhe gjenezn serbo-greke t ekzagjerimit t gogolit islamik, prfshir ktu dhe pjesn e vrtet t saj, q, para s gjithash, mund t dmtonte harmonin e dshmuar ndrfetare t shqiptarve..., po rrethanat dhe interesi shtetror kushtzonin natyrn dhe mnyrat e lufts politike. Pr t ishte e qart se Turqia e pas vitit 1912, nuk prbnte m rrezik pr shqiptart. Prkundrazi, ajo tani i kishte t gjitha mundsit ta ndihmonte gjysmshtetin ton t rrezikuar nga idet e coptimeve t reja q po zinin rrnj n platformat ekpsansioniste t fqinjve grabitqar. * Edhe letra e 6 shtatorit t vitit 1916 i drejtohet beut anonim. Ajo sjell plot informacion mbi qndrimet kundr princit turk n Shqipri; mbi mungesn e fondeve pr ta shpn programin14 prpara...; mbi kontrollin dhe analizat q nisn tu bhen librave t Konics; mbi burgosjen dhe pushkatimin pa asnj faj t pes oficerve mysliman... Nga kjo letr ese kuptojm ujrat e turbullt npr t cilat notonte anija austriake, dikur partizane e t drejtave shqiptare: N qoft se n Shqipri austriakve nuk u ka mbetur m ndonj mik, faji sht i tyre. Edhe vet katolikt jan tani kundr Austris. Dhe kjo n nj koh kur Italia po prgatitet pr t sulmuar veriun. Vetm ndikimi i Turqis do t mundte ta shptonte kt gjendje. Po qeveria austriake, q nuk e ka t qart kt gjendje, nuk do tia dij pr nj ndikim t till nga ana e Turqis, qeverin e s cils e quan t dobt dhe jetshkurtr. * N 18 janarit 1922 Konica i shkruan kolonelit anglez Aubrey Herbert-it, me t cilin kishte nisur komunikimin q nga viti 1913. Letra flet pr prkushtimin e Konics ndaj shtjes shqiptare, q akoma skishte kaluar prtej rreziqeve serioze. Pasazhe t tra t saj duket sikur kan t bjn me shum qeveri t mvonshme shqiptare dhe me klasn ton politike, brenda e jasht Shqipris londineze: Populli shqiptar ka disa cilsi shum t mira dhe fshatarsia ka dhn s fundi prova t shklqyera qndrese, durimi dhe dashurie pr prparim dhe rregull. Por nj band hajdutsh, mashtruesish, spiunsh dhe agallarsh t rinj kan mundur t zn t gjitha pozitat drejtuese strategjike n politikn e vendit dhe pothuaj nuk ia vlen t prpiqesh pr ti hequr qafe. N kto kushte nuk mendoj se ka shum shpresa pr shptimin e vendit.
sht fjala pr programin q synonte vendosjen e nj princi musliman n fronin bosh t Shqipris.
14
113
Mes tjerash, Konica e njofton shkurtazi mikun e tij anglez edhe pr aktivitetet e Federats Panshqiptare t Ameriks Vatra, e cila dikur mundohej: ...pr pavarsin e Shqipris, po, n rrethanat e reja, duhej t kthehet n nj shoqri pr edukimin politik t popullit shqiptar. Kjo na bind se Ai nuk i ndali kurr prpjekjet pr mkmbjen e plot t dhembjedashuris s tij t madhe - Shqipris, ndaj menjher pas pavarsimit t saj, kur para bijve m t zgjedhur t kombit, lindi pyetja: Shqiprin e bm, si ta bjm shqiptarin?, nuk ndejti duarkryq po vazhdoi betejn deri n frymn e fundit. * Prmes letrs q ia drgon botuesit t Ne York Times-it, m 31 maj 1939, Konica konteston t dhnat e korrespondentit t gazets n Rom, q shkruan sikur Shqipria mezi priti t bashkoj forcat me Italin... Qeveria Charlie McCarthy e Shqipris pa dyshim q sflet me zrin e vet. Ajo sht e detyruar t thot se Poli i Veriut prputhet me Ekuadorin nse kshtu thot Italia, shkruan Konica me ironin e tij therrse. Ai e dinte se shqiptart nuk pajtohen me soldateskn musoliniane dhe ishte n rrjedha t t gjitha ngjarjeve: Duke ndjekur mijra copra gazetash nga vende t ndryshme q i referohen agresionit italian kundr Shqipris, kam par se epiteti mbizotrues q prdoret npr kryeartikujt sht i neveritshm. Kjo sa i takon pjess s par t letrs Pushtimi italian i Shqipris, i rishqyrtuar , q ka dhe tri pjes t tjera me nntituj sugjestiv, q shprfaqin thelbin e saj: - Qndresa shqiptare, e provuar, - Bashkimi Personal, i analizuar dhe - Sovraniteti shqiptar, i shkatrruar. N vijim Konica dshmon pr nj rezistenc goxha m t madhe t atdhetarve shqiptar, se ajo q prezantonin mediat italiane, kurse m pas, me dy ese t shkurta prplot erudicion, sqaron kuptimin e shprehjes bashkim personal dhe gris pariparueshm maskn e fashizmit italian, duke radhitur dmet q psoi Shqipria nga shkelsit e mdhenj t t drejtave t qarta: - sht n t vrtet Bashkimi Personal? N nj libr t fundit, me vlera shkencore, nga dy studiues gjerman, (Hifsoerterbuch fuer Historiker, nga Haberkern dhe allach, Berlin, 1935), Bashkimi Personal prcaktohet si bashkimi ndrmjet dy shteteve, q nuk kan tipare kushtetuese t prbashkta, prve sovranit. Shembulli m i mir historik i nj Bashkimi Personal sht ai i Britanis s Madhe me Hanoverin.... - Prpara Bashkimit Personal me Hanoverin anglezt, q nga 1603 deri m 1714, kishin Bashkim Vetjak (Union Personal) me Skocin. N vitin 1603, kur James-i IV, Mbret i Skocis u b Mbret Anglez, ndrkoh q vazhdonte t ishte James-i IV si Mbret skocez. Nse Italia kishte ndrmend t bnte nj Bashkim Personal t sinqert me Shqiprin
114
Mbreti Viktor Emanuel III i Italis duhej t ishte shpallur Viktor Emanuel I i Shqipris.... Shqyrtimi i letrave t msiprme rezulton me konstatimin se pjesa m e madhe e tyre kan pr shtyll qendrore eset e pashmangshme koniciane, q hedhin drit mbi shtjen shqiptare dhe rrethanat politiko-shoqrore n t cilat zhvillohej ajo; q shpalojn antagonizmat dhe konfliktet e vazhdueshme t kolonive t shumta shqiptare, t cilat pretendonin flamurin e shqiptarizms, duke propaguar si m t mirn udhn e tyre; q flasin pr betejat e shumanshme t Konics n fush t kulturs, arsimimit e t politiks...; q sfidojn propagandat turke, greke e sllave e kshtu me radh. Letrat e tilla jan aq t shumta n numr dhe me nj laryshi aq t madhe prmbajtjesore sa, po t ndaleshim te t gjitha aspektet e tyre, do t dilnim shum nga kornizat e ktij studimi. Letrkmbimi me bashkatdhetart Gjat leximit t epistolarit shum t pasur t Faik Konics, pjesa m e madhe e t cilit akoma nuk sht n duart e lexuesit, vura re dallimin mes letrave q Ai ua drgonte personaliteteve t huaja t sfers s kulturs e t politiks, n raport me ato drejtuar bashkatdhetarve t njohur. T parat jan m t gjata dhe, natyrisht, m t eseizuara. T dytat, ndrkaq, jan dukshm m t shkurta, shpesh, mezi e kalojn nj gjysm faqe t daktilografuar. Pra jan tamam letra prmes t cilave njerzit zakonisht prshndesin njri-tjetrin, interesohen dhe rrfehen njkohsisht pr pun shndeti e preokupimesh t rndomta dhe prcjellin mesazhe a porosi, ln takime a krkojn sqarime lidhur me nj shtje t caktuar... Arsyeja q kushtzon dallimet mes letrave t tij m duket se ka, t paktn, dy sqarime t logjikshme. E para: Konica nuk e sheh t udhs tu shkruaj miqve t tij shqiptar letra t gjata tip eseje me t cilat do ti njoftonte me shtjen shqiptare, me t kaluarn ton historike, me personalitetet e shquara, me situatat aktuale, me pushtuesit e huaj, me ndrskamcat dhe rreziqet nga fqinjt grabitqar, me folklorin, me kulturn, me gjuhn, me veshjen karakteristike shqiptare, me t drejtat zakonore, me doket, adetet, traditat e gjithmbarshme etj., sepse do t prcillte tek ata njohuri t njohura, nse mund t thuhet kshtu. E dyta: personalitetet e huaja me t cilt pati korrespondenc t dendur u takojn shtresave m elitare t kulturs e t politiks evropiane e m gjer. Ata qen tipa me fuqi vendimmarrse, q mund ti lviznin gjrat pr t mir a pr t keq, njerz me ndikim e me mundsi reale pr ta ndihmuar shtjen e pazgjidhur shqiptare, pr t ciln ose nuk e kishin informacionin e duhur, ose kishin informacion t rrem e qllimisht t ngatrruar si udht e dreqit, t cilin
115
ia kishin servuar bots, shum prpara nesh, fqinjt tan gjarprinj: serbt, malazezt, grekt... Megjithat, edhe n kt pik nuk mund t bjm nj gjeneralizim e ti kundrojm gjrat me nj dioptri t vetme. Nga ajo q la pas vetes Konica i madh, jan dhe dhjetra e dhjetra letra t gjata drejtuar personaliteteve t shquara, si Noli, Asdreni, Gjeovi, Fishta, Dodani..., jeta e t cilve qe njsoj e strmbushur me preokupime atdhetare. Po ndalemi shkarrazi vetm n disa prej atyre q dalin prtej kornizave t letrs e q ofrojn t dhna karakteristike pr lloje shkrimesh publicistike. T tilla jan letrat drguar Shtjefn Gjeovit, njeriut q ka meritat m t mdha pr sistemimin dhe kodifikimin e Kanunit t Lek Dukagjinit, ktij monumenti q, si rrall ndonj tjetr, hedh drit mbi civilizimin shqiptar dhe gjithsesi mbi etnopsikologjin, karakterin dhe tiparet e njrit prej popujve m t lasht ballkanik. * M 1897, Konica i drgon Gjeovit nj letr me shum informacion dhe propozime konkrete lidhur me alfabetin shqip, ku nuk mungojn as elementet e eses, sado t pakta qofshin ato. Nga pes faqet e saj ne kuptojm shumka pr punn e abs q bnin shoqrit e shprndara shqiptare gjithandej npr bot, prkatsisht pr prpjekjen e Konics dhe bashkmendimtarve t Rilindjes, q propagonin prdorimin e alfabetit t Bashkimit dhe prgatisnin terrenin pr ngjarjen e madhe q nj dit do t oficializonte patjetr djersn dhe mundin e m shum gjeneratave pr nj alfabet t vetm shqiptar. Ai e njofton Gjeovin se shkronjat e Bashkimit i prdor n Albania qe 6-7 muaj, duke dhn shembullin m t mir drejt nj pajtimi t plot n kt sfer, me ka kontribuonte pr prparimin e gjuhs shqipe dhe afrimin e liris s Mmdheut. Me kt rast Ai shpalon planin pr t shkruajtur me alfabetin e Bashkimit nj libr shqip n t cilin dua t zgjedh copat m t bukura t letreturs shqipe; flet pr planet lidhur me nj shkrim gjuhsie, t porositur nga nj e prkohshme parisiene; pr dorshkrimet historike q do ti ofrojn bots t dhna mbi t kaluarn e Shqipris para pushtimit osman etj. Pjesn qendrore t letrs e zn 13 pikat me propozime konkrete lidhur me drejtprdorimin e disa tingujve dhe fjalve t shqipes. Konica edhe n kt letr dshmon zellin dhe kmbngulsin e njeriut, q ndihmoi me vepra konkrete zgjidhjen e shtjes s ABC-s son. Idealizmi dhe optimizmi i tij i pashoq qe racional. Besimi se dita me ditn dialektet do t qasen gjer n bashkim vrtet u realizua ashtu si e parashikoi Ai, shum vite m hert. * M 27 tetor 1908 Konica i shkruan Lef Nosit nj letr me shum nota t ashpra kritike e polemike mbi mnyrn e prgatitjes s Kongresit t abs: Qirjasi me ca t tjer botuan te gazetat q kan pr t mbajtur nj kongres n Manastir. Thon: Kush t doj le t vij. Do me thn, n qofshin 20 veta si
116
ju, t cilt t ken mejtuar pr kt shtje, fjala e tyre nuk do t ket nonj rndsi fare n u-ndothin atje 21 hamaj dhe bujq me mndje tjatr!... Ku udgjua q nj kongres letrar t jet si nj kurvtore: Kush t doj le t vij!. Nuk ka ktu njers t xgjedhur me arsye dhe t ftuar, ska nj program pune...15. Ai shpreson se miku i tij Lef Nosi nuk do t gaboj t marr pjes n kt Kongres dhe shpreh besimin se e tra do t prfundoj me fijasko... Ishte ky nj prej parashikimeve t pakta t Konics q nuk doli ashtu si e mendoi Ai, po kjo aspak nuk e ul vlern e ksaj letre t rrall. * Letrat e Konics shpesh shndrroheshin n polemika satirike q sfidonin budallallqet e paprgjegjshme t klass politike shqiptare. Nj t till, n vitet e 20-ta, ia drgoi Mehdi Frashrit, t cilin e kritikon pr angazhimin rreth nisms pr ndrtimin e hekurudhs Vlor-Manastir, q, para s gjithash, ishte n interes t Turqis, sepse do t lithte Stambollin me Adriatikun, n nj koh kur duhej menduar pr vija me dobi nacionale, si ajo n relacionin Sarand Shkodr. ...nj udh e hekurt (dhe kt, o memur, duhet ta kuptosh nj her e mir!) ka nevoj pr industri q tushqehet, thot Konica. Konica ia trheq vrejtjen Mehdiut q t ruhen prej kuximit t tmeruar, q Shqiprin do ta kllaste n borxhe t paprballueshme pr interesat e marrdhnieve tregtare t Italis e t Jugosllavis. Letra, q befason lexuesit me njohurit e eruditit m t madh shqiptar edhe n fushn e infrastrukturs rrugore e hekurudhore, sht prplot flakaresha t pamshirshme me t cilat e ngarkon ndrgjegjen e Mehdiut pr gjith fajet e investimeve t kota, q nuk prputheshin me interesat e Shqipris: ... po munt t ngushlloheni duke par se ka t tjer m t mndur se ju n Shqipri, dhe kta jan q duruan e durojn q nj njeri, i shptuar nga kmisha e forcs edhe nga dushet e akullta16, t bhet delegat, ministr, deputet, kryetar partie, edhe t loz me fatin e nj populli t pafajshm.
15
Pezmin e paprmbajtur t Konics, t shprehur edhe n letrn n fjal, e shkaktoi injorimi q iu b me mosftesn, prkatsisht me drgesn e njfar ftese deri tek Ai, si thuhet: 5 m 12-t, sa pr t lar gojn. Kt, me t drejt, e prjetoi rnd, sepse ishte njriu q punoi m s shumti dhe me vepra konkrete pr t ardhur deri t finalja e abs shqipe. Shih pr kt, Ai i drgoi nj letr dhe nikoqirit t Kongresit t Manastirit - zotit Hristo D. Qiriasi, n t ciln i kalon npr dhmbzort e makineris s tij sarkastike gjith matriott q morn bajrakun e pamerituar t djerss s Faikut dhe disa miqve t tij. 16 Konica aludon n problemet q ka pasur nj koh M.F. Pr kurreshtje, po sjellim dhe nj fragment t letrs q sqaron momentin n fjal: Njeriu q sju di jetn e shkuar, ka t drejt t habitet. Po t pak jan ata q sdin q kini qn dy her n timarhane. T parn her ju zun n Konic edhe ju shpun t lidhur n Janin, ku mett disa muaj i mbyllur nn kqyrjen e mjekve. Kujtuan se u-shruat, dhe ju lan t lir. Po ca vjet pastaj u mntt prsri, edhe ju mbylln n timarhane tYsydarit, ku ju mbajtn miaft koh gjer sa u-shruat edhe duallt prsri n bot. (VEPRA 4, f. 223-224).
117
* Po ndalemi pak edhe n nj letr tjetr, q m 18 mars 1921 ia drgon nj miku anonim q kishte ndr mend t nis nj revist: Sa pr thirjen tuaj politike, m vjen keq q e shnuat; sht gj e drejt q do an e Shqipris ka nj frym, nj shpirt, nj jet t ndryshme, edhe kemi nevoj pr at m t madhin qendralsim. Po ju nuk e mirni punn prej pikpamjes regionale; ju e mirni nga ana e feve. T ju thom t vrtetn, kjo gj smintereson as pak: Krishterimi si islamismi jan pjellur nga Izraeli, edhe m duket koh e humbur t meret njeriu me ndryshimet dhe me zihjet e dy sekteve ifute. Pa dyshim q, shum her, i krishteri i Toskris sht m i kuptuar dhe po-thuaj gjithnj m i qytetruar se muhamedani; po kur shoh se nj Turtull, nj Pec, i heqin prej hunde edhe t krishtert m gjak-ftoht, spres nonj shptim pr vndin as nga ky element. E vrteta sht q Shqiptart jan fshatarak primitiv dhe t korruptuar, dhe far do q t bj njeriu ky popull pr vetqeverim nuk sht i zoti. Si e pam, ktu kemi nj shembull t mir t grshetimit interesant t porosive t nj letre t zakonshme me nj copz eseje mbi historin e feve dhe me nj kritik t pakompromis drejtuar shqiptarve, ashtu si dinte vetm Konica n astet kur zemrimi i tij arrinte kulmin dhe nuk prmbahej dot. * E veant sht letra drejtuar Nasuh Dizdarit, Drejtorit t Muzeut Nacional t Shqipris, m 22 tetor 1921, t ciln e nis me falnderimet pr ndihmn q ia kishte dhn dikur pr Albanin. Menjher pastaj, me nj ironi shum t holl, q ther n kocka, ia uron postin e drejtorit t Muzeut, q Nasuhi e kishte pranuar pa nj pa dy. Mu n kt pik Konica e braktis letrn dhe nis esen e tij prplot referenca mbi pasurin e pallogaritshme t kulturs materiale q posedon Shqipria, po q, pr faj t drejtorve t padijshm: ...muset jan plot me perndi pa kmb, me perndesha pa krah, me filozof pa kok dhe me poet t thyer. N pamundsi pr t reprodukuar ktu gjith letrn, po japim vetm nj fragment t saj: Pojana17 e sotme quhej Apollonia n koh t Romanve. sht e tepr t ju kujtoj q ky qytet (se ahere ish qytet, dhe qytet me rndsi t veant) kish nj fam t madhe si qndr kulture. A mbani mnt se thot shkronjsi roman Suetonius Tranquillus n jet tAigustit? - Caesare post rece as Hispanias expeditionen in Dacos et inde Parthos destinante praemissus Apolloniam studiis vacavit. Ah (...) e dituris! Jul Qesari zapton Espanjn, pa humbur koh i kthehet Dacis dhe Parthis, edhe drgon prpara t nipit t tij Oktavianit i cili, i mbuluar me hekur dhe me arm, qndron me ushtrin e tij n Pojan q t dgjoj ca msime n shkollat e larta!... Duket se Oktavianit Pojana i kish ln kujtime t thella, se ca vjet pastaj u kthye atje prap, si na
17
Konica sqaron se Pojana gjendet afr Vlors.
118
thot prsri biografi i tij Suetonius Tranquillus: In secessu Apolloniae Theogenis mathematici pergulam comite Aggripa ascenderat. Kjo fjal mathematicus, si e dini Zoti Drejtor i Museut, sduhet kuptuar as pak si profesor i mathematiks, po si astrolog, si fallxhi. Kshtu pra duket njra ndr letrat m ese t Faik Konics drguar nj personaliteti shqiptar dhe, njhersh, njra ndr prbuzjet m perfide t tij q majmunzon imazhin e klass injorante politike shqiptare, e cila, n vend se tia gjente puns njeriun, ia gjente njeriut punn, pa pyetur n e kishte kaikun t administroj ashtu si e do rendi me detyrat e rndsishme prej t cilave varej prparimi i kombit apo endja qorras e tij brenda rrethit vicioz q garantonte shkalln e denj pr prbuzjen e t tjerve. * Mbylljen e ktij kapitulli ia lm njrs prej letrave t fundit t Konics, t shkruar n gjuhn angleze pr Dervish Dumn, m 21 gusht 1942. sht fjala pr nj letr q shton dshmit n favor t nj epistolari me vlera estetike, po njkohsisht bind gjuajtsit e gabimeve t Konics, se, kur ishte e domosdoshme pr Atdheun, jo vetm Ai, i ndrronte bindjet pr shtetet dhe personalitetet, q nj her e nj koh i pati sfiduar e zhveshur vlerash n mnyrn m t pakompromis. T shohim si e bn kt dhe Fan Noli i madh, n nj moment kritik kur rrezikohej seriozisht edhe ekzistenca e gjysmshtetit indipendent shqiptar: Pothuaj jam dakord me ju pr rrezikun q paraqet pasja si udhheqs e nj njeriu q ka mundsi t mendoj se sht n interesin e tij t heq dor nga nj pjes e Shqipris, q t siguroj, at q mbetet, pr vete. Megjithat, Noli mendon se duhet t shfrytzojm rastin prderisa ndodh q Zogu simbolizon bashkimin dhe pavarsin e Shqipris dhe sidoqoft do t jemi n gjendje ta kundrshtojm nse, n astin e fundit, do t devijoj nga rruga e drejt. Ktu bie posht dhe akuza kryesore q i mvishet Nolit si bolshevik, sepse po ta kishte n plan t par iden komuniste nuk do t angazhohej pr kthimin e Zogut n pushtet, kshtu si na referon Konica, po do t priste fundin e lufts duke ndrruar fitoren e komunistve dhe marrjen e pushtetit nga ana e tyre. Kjo letr njhersh hap dhe parantezn e domosdoshme mbi tagrin q Faik Konica ua paguajti shkrimeve ekstremisht t sinqerta, q ndrsyen mbi figurn e tij t pastr mizrin oqeanike t inateve t pafisnikruara - msyemjet e paskrupullta, akuzat e aktakuzat vend e pa vend, shpifjet, klbazat, prbaltjet, njollosjet, katranosjet dhe vakit tjera, m s shpeshti t pabazuara n t vrtetn. Sigurisht q mali i fajeve t paadministruara (si do t shprehej prof. Kristo Frashri) e shqetsonin keq veprimtarin m t palodhshm t Rilindjes Shqiptare, personalitetin pr shumk me prmasa gjeniu, gladiatorin e dijeve universale q u preokupua me totalitetin shqiptar - Faik Konicn.
119
Prfundim Nisur nga nj thnie e Ismail Kadares, sipas s cils: Fondi i art i letrsis s nj populli prbhet pikrisht nga vepra autorsh q hapin rrug t reja, rrug t parrahura m par, shkurt, q jan tjetrlloj18, mund t konstatojm pa droj, se, nse ndonj shkrimtar shqiptar ka qen inaugurues rrugsh t parrahura dhe tjetrlloj, ai sht autori i prozs s llojit gogolian19 - Faik Konica, pas t cilit vijn dhe t tjer, natyrisht. Fakti se vepra e tij poliedrike sot sht objekt hulumtimesh t mirfillta20 nnkupton mbylljen e kapitullit t mohimeve t pabazuara t veprs koniciane; fundin e vrapit pas gabimeve t pafalshme21 q i paska br gjat aktiviteteve atdhetare dhe s fundmi: absurdin e pohimeve, sipas t cilave Faik Konica, ve t metave t karakterit..., i paska ln prgjysm t gjitha shkrimet dhe punt e filluara22, pa arritur t realizohet n ndonj fush t kulturs a t letrsis. Pikrisht kto keqkuptime dhe qasje prmuese ndaj figurs gjigante t Konics, motivuan leximin e thelluar t shkrimeve t tij dhe prpjekjen pr t dshmuar se Ai sht krijues i realizuar plotsisht, vemas n zhanrin e eses, q pr shumk sht produkt i pastr letrar; se sht eseist parekselans i letrsis shqipe, pothuajse me seciln vepr, me secilin shkrim, me secilin artikull publicistik dhe, po se po, me epistolarin e begatshm; se sht i till edhe me shkrimet q i takojn disiplins s kritiks letrare, sepse vshtrimet e tij i nnshtrohen pashmangshm procesit t eseizimit, duke humbur pak nga objektiviteti (argumenti i matematizuar shkencor) n favor t subjektivitetit23 dhe, s fundmi, se sht madje nj eseist i pranuar edhe n letrsin evropiane, vemas me kryeveprn Ese pr gjuht natyrore dhe artificiale24, e cila qe n qendr t nj debati t madh ndrkombtar...
Ismail Kadare, Migjeni ose uragani i ndrprer,PenA, Prishtin 1990, f. 29. Po aty, f. 37. 20 Pr segmente t caktuara t veprs s Faik Konics kan shkruar disa studiues shqiptar t Kosovs, q n vitet e 70-ta, po, Luan Starova sht i vetmi q, po n vite, bri nj libr t tr me titull: Vepra e Faik Konics e shkruar n gjuhn frnge dhe bashkpunimi i tij me Gijom Apolinerin, q njhersh qe dhe teza e tij e doktoraturs, t ciln e mbrojti n Zagreb, n gjuhn frnge... 21 uditrisht, gabimet q nuk iu faln kurr Konics jan po t njjtat me ato t aktakuzs s oponentit t tij ideologjik Mehdi Frashrit, t lansuara n Parlamentin shqiptar, n nj seanc t vitit 1922... 22 Konica ka shkruar disa her pr temperamentin e tij q nuk i dha krah t koncentrohet n nj lm t vetme. Si partizan i lvizjeve kombtare Ai vetdijshm flijoi famn e nj letrari t shquar evropian, pr ka i flisnin shpesh miqt e tij francez... 23 Tezn n sht kritika art apo shkenc e ka trajtuar bukur Ibrahim Rugova n shkrimin F. Konica: vetdija pr nevojn e kritiks (Kahe dhe premisa t kritiks letrare shqiptare, Rilindja, Prishtin 1986, f. 56-57). 24 Eseja q qe botuar pr s pari her n gjuhn frenge n vitin 1903, u zbulua fal gjurmimeve t ngulmta t profesor Luan Starovs npr bibliotekat parisiene.
19 18
120
AFRIM REXHEPI
DEKONSTRUKSIONI I ESTETIKS/ DISKURS PR FEMINIZMIN

Njher e deklaruar si e vrtet universale, bashksia e seksit, gjinis dhe seksualitetit u b strategji ultimative e sundimit, e institucionalizuar n forma si jan familja, bashkshortsia, heterosekslualiteti dhe homoseksualiteti si instrumente t saj centraliste. (Foucault, 1997; 72) Xhudit Batler e pranon argumentin e Fukos, q seksualiteti sht rezultat i diskursit dhe e zgjeron at n interes t gjinis duke e kthyer n qendr t eksplorimeve, identiteti gjinor, kategoria femr t bhet baz pr feminizmin politik (Spargo, 2001; 52) Diskurs: Pika e induksit tim eksplorativ sht e natyrs transcendentale, sht e kushtzuar nga mundsit / gjasat, nga mjegullimi i kuptimit: Lakani dhe Dekonstruksioni / dallimi q lidh i Deridas. Ajo q intrigon sht mbrojtja e trurit estetik e q bazohet n funksionalitetin e shijes / kriza e interpretimit t veprs artistike q si rrjedhoj ka dallimin: shija i takon t bukurs, teoria t vrtets, kuptohet duke e ndar t bukurn e artit nga e bukura e teoris. Eksplorimi i Martin Hajdegerit definon nocionin Dasein me nj vijz n mes, t shnjoj procesin e eksplorativ t jesh atje (ktu). Da sein sht mbi realitetin, sht mundsia pr vete, mundsia pr forma t ndryshme t ekzistencs. (Invood, 2008; 35) Impresionizmi i Pol Sezanit, demonstron lvizje t objekteve nse zbatojm pragmn percepsion lvizs. Piktura Vajza me mandolin (1910) e Pablo Pikasos, ka kuptimin e mbindrtimit dhe stabilitetit t Sezanit. Kubizmi me dehumanizimin e vet / njeriu i shndrruar n figur gjeometrike sinteza hapsira / personazhi, demonstron aktivin se njeriu 121
nuk sht krejt i veant n realitetin objektiv, respektivisht kategoria mosqenia ka kuptimin e esencs q shndrrohet n ekzistenc. Destruksioni dhe dekonstruksioni ngrysin logjikn rekonstruktive, krkojn nga historia q njeriu t ripozicionohet. Prmes epistemoligjis s tij / teoria versifikative e njohjes pr dallimin e t vrtets nga gnjeshtra, Mishel Fuko zbulon ato shtresa (q historikisht t vetdijshm apo jo kan qen t fshehura apo t margjinalizuara) q e konstituojn identitetin e sociemit. N interaksionin arti, fuqia dhe njohja, Fuko definon artin si meta epistemike / alegori e strukturave t thella t cilat zbulojn njohjen. Interpretimi i pikturs s Pikasos Vajzat nga Avinjoni (1907) nga Fuko, do t thot t theksohen oponentt strukturor: narcizoizmi mashkullor, deformimi mashkullor i figurave estetike trupat, dallimet midis gjinive dhe funksionaliteti i Tjetrit. Deformimi / asimetria e figurave, demonstron margjinalizimin dhe inferioritetin. N kontekst feminizmi postmodern, konkretisht mendimi funksional i Lusi Irigare q femrs nuk i sht dhn vend n historin gruaja prjetsisht ajo tjetra e degraduar. Jan gra, Ali Pasha, jan gra!...At mbrmje arrestuan gjashtmbdhjet grat e prdala t Janins dhe i mbylln n nj manastir t vjetr n ishull. Dnimi i Ali Pashs qe dhn: T nesrmen n agim, sipas ligjit, grat e liga do t mbyteshin n liqen. Sipas udhzimeve t Ali Pashait, e lejoi Patrn ta shoqronte t zonjn...Nuk kundrshtoi, nuk qau, nuk brtiti...i tha Patrs me nj fije zri: Prgjrohem si nn dhe vdes pr dashurin!...Gjer sa mbylli syt, ishte i bindur se fati i Frosins qe diktuar nga nj fuqi e prtejme, e cila gjendej jasht tij dhe se ai nuk kish patur asnj mundsi pr t vendosur mbi t...Mndesha besnike ia doli t dgjoj t rrahurat e fundit t zemrs s Frosins, q pushoi porsa mbi kokn e saj vulosn kapakun e rnd t sndukut venecian lar n argjend dhe u hodh vet n ujrat e errta t liqenit. (Meksi, 2001; 189 - 1991) Lusi Irigare, beson n bazat e nj ontologjie t dallimeve gjinore dhe bindshm sugjeron ridefinimin e parametrave t subjektivitetit femra e definuar / gjini femrore. Besimi esencial i dallimeve ontologjike sht strategjia politike e cila ka pr qllim ta theksoj specifitetin e subjektivitetit femror, seksualitetin dhe prvojn, ndrsa gjykohet logjika e indiferenciale gjinore e diskursit falogocentrik...Femra si gjysma tjetr e mashkullit, ka nevoj q m par ta eksploroj raportin e saj me femrat tjera, me gjinin e vet. (, 2002; 189) N kuadr t diskursit kontinual, subjekti regjenerues sht jostabl, kontradiktor dhe evolutiv. Subjekti gjeneron, krijohet n nj kontekst siciokulturor, historik dhe interpersonal. N funksion queer teoria q pleks idet, nga teorit poststrukturaliste t Zhak Lakanit dhe modelet e tij psikanalitike decentralizuese, identiteti jostabl i Zhak Deridas dhe strukturat e
122
tij binare dekonstruktiviste dhe konceptuale gjuhsore edhe modeli i diskursit t Fukos, fuqia dhe njohja. T gjitha idet jan n funksion t krizs s subjektit e q shfrytzohet nga feministkja amerikane Xhudit Batler, n tekstin Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identits (1990). Teksti n fjal mbron tezn q gjinia nuk sht shtes kromosomike apo kulturore e q feminizmi ve e ka definuar, por pragm diskursive e strukturuar prmes konceptit t heteroseksualitetit si norm e sjelljes njerzore. Destruksioni / dekonstruksioni: Pr dekonstruksionistt n vet esencn ekziston nocioni dallim q lidh (differance). Kam parasysh psikoanalizn e Zhak Lakanit q, n esenc Tjetri nuk sht asgj tjetr, pos nj subjekt i pastr i strategjive t lojrave moderne / nj vet proektim i kombinatorikave t mundshme (Eko, 1999; 8). Teoria e lojs ndodhet atje ku nuk ekziston struktur e definuar. Idea e de - esencializmit, sugjeron n at t lojs, t njeriut dhe bots si nj fush loje e interpretimeve t pafund. Nj eksplorim kontinual prmes proeksioneve harmonike t pjesve t humbura diku n koh pr t definuar enigmn e prhershme rekonstruksion i hapsirs ekzistenciale. Krkimi i de esencializimit do t thot krkim i majes virtuele t nj figure gjeometrike p. sh. koni, n t ciln t gjitha dispersionet, t gjitha diskontinuitetet do t bashkohen pr t formuar identitetin e figurs s njjt. N funksion, negacioni i strukturs metafizike, zhbrje ontologjike e strukturs. Struktura sht esenca, sht ajo q ende nuk ekziston e q krijohet prmes procesit nga mosqenia n qenie. Nj komponent kruciale e pragms poststrukturaliste t diskursit, sht nocioni dallim. Kontinumi i dallimeve midis koncepcioneve i bn ata funksional. Pragma e kuptimit definon kundrthniet: femra / qenie jo mashkullore, mashkulli qenie jo femrore. Dekonstruksioni kupton funksion t dallimeve: kontrapozicion dhe kundrthnie dallim brenda subjektit. Nocioni dominant i mendimit perndimor, funksionon prmes klasemave bipolare: ideja - materia, ngjashmria - dallimi, fjala - shkrimi, esenca joesenca, femra - mashkulli, shpirti - trupi. Dekonstruksioni demonstron q kultura definohet n raport me natyrn, qenia n raport me hiin, femra n raport me mashkullin. (Demir, 2006; 17) Pragma dekonstruksioniste e krijon mes hapsirn / idet e sintetizuara, q mos t mendohet prmes kundrthnieve, por midis tyre (in between). Idea q nuk ekziston nj lidhje e patjetrsueshme midis seksualitetit anatomik dhe social sht e kuptueshme dhe funksionale. Prenka: Shiko, Nita un st thash, se edhe pardje t ka krkuar Mimqi i Gjons...Djal i pashm, trim i bukur, puntor i palodhur...Nita: sa her t kam thn , bab, se zemra sm ndjen asnjfar gzimi pr martes...M mir hidhem n det, se sa ta helmoj veten e burrin e ardhshm; Prenka: Ather smbetet gj tjetr, ve t shpallesh mashkull?. (Nita, 1983; 59)
123
Diskursi filozofik i Sartrit, ndan qenien n tre kategori: kategoria pr vete, kategoria pr ne dhe kategoria pr t tjert. Kategoria qenia pr t tjert Tjetri, implikon dallimin / rekonstruksionin prmes dekonstruksionit / de esencializimin: femra nuk lind, ajo krijohet, krijon qenien e vet. Lispektari definon, Jeta n mua nuk e mban emrin tim, un nuk sht pronar i ekzistencs q e prbn qenien. Nse shumsi ajo un e pranon shumsin ajo un, mund t bhet femra e t gjitha femrave dhe t jet prgjegjse pr dimensionin njerzor t saj. (, 2002; 172) Vetja ridefinohet prmes njohjes, dijes. Nocionizimi i vetes si nj fenomen i vetm, si i mbyllur, si nj variabl individual, ndrrohet me nocionizimin e vetes si konstrukt intersubjektiv / interpersonal. Koncepti semiotik antikartezijan pr veten, i bazuar n modelin e Persit pr personazhin si identitet i vazhduar sht funksional, sepse vetja sht fenomen relativ n hapsirn ekzistenciale t dallimeve kulturore. M. Singer definon, Un...nuk sht identike me organizmin...un mund t jet m pak ose m shum. (, 2002; 335) Dallimi n vete sht lvizje, sht subjekt nomad, sht vet konstruksion. N kontekst, funksional sht mendimi i Sandra Harding pr transformimin e vetes, srish paramendoj veten si tjetra. (, 2002; 335) Pragma kontekstuale, subjekti feminist si shumdimensional, i hapur dhe entitet fort i definuar nga brnda, si dallim n vet femrn, proces i krijimit t subjektit subjektit nomad. Nj personazh i till sht Nita, Nita: ma dha besn se do t vij; Ja dhash besn se do ta prisja edhe me mimin e jets...O zot i madh! Kur erdh Zefi...Skam mundur m t duroja...Mu hap dashuria...I zhvesha rrobat e mashkullit...dhe ju o gjykues, m bni fajtore pr kt....M bni me faj, pra, se kt dashuri sma hiqni nga zemra, por me zemr s bashku!...Ja, o gjykues, kjo m dhunoi t shpallem mashkull...Marku: Nita nuk i tradhtoi zakonet, u fsheh pas tyre q ta ruaj dashurin ndaj Zefit; Prifti: Si nuk sht fajtore kur e kemi shpallur mashkull para zotit dhe ajo e theu at q lidhi kisha e shenjt!...Cana: dy tri minuta...para se t vritej...mu lut ta lija vetm...M tha: Cana, t gjith m kan gjykuar...O, Nita!...Nita! Mimqi: E vrat!...E vrat ju vraft Krishti. (Rela, 1983; 181) Sipas Markuzes, t lirohet femra, do t thot t lirohet njeriu. Sipas Sartrit, secili njeri krijon esencn e vet. Duke e pasur parasysh veprn e Fukos dhe t Batlerit, konkretisht pragmn dekonstruksioniste t Deridas e praktikuar nga Batleri pr dekonstruksionin, lidhja e konceptit t trsishm t identitetit seksual, Mario Perniola thekson nocionet emperike dhe fiziologjike n korelacion me femroren, dallimin femror dhe t shmtuarn, n fakt i v n korelacion me fenomenet fiziologjike. Ata shkaktojn ndjenjn e shqetsimit dhe nj ndjenj tjetr q ekstazon dhe e cila nuk mund t vihet n proporcionet e harmonis estetike...sht ndjenj e jashtme q ka t bj me rganin seksual femror. (Perniola, 1997; 185) Erotizmi i hap rrugt kah vdekja, vdekja kah qndresa
124
individuale. N veprat e Kadares, prjetimi i t bukurs sht ngusht i lidhur me kuptimet e thella t fenomenit seksual. E bukura qensohet e bukur, kur prmes prjetimeve shqisore shkaktohet knaqsia. Derisa knaqsia seksuale na mbyll n intimitet dhe ndjenja individuale, dashuria i definon vlerat rreth jashtsis s objektit t prkryer. Prjetimi estetik dallohet nga dashuria, sepse nuk ka t bj me individin por me botn. (Perniola, 1997; 186) Personazhi i Marie Urs sht funksional. Seksi i saj ashtu mu duk, i thjesht, n krahasim me pasurin e natyrs s saj komplekse. Padashur bra krahasim me seksin e ish t fejuars sime. I rnd, barok, do t thosha, nj mekanizm i ndrlikuar i dashuris....Pastaj u ul n qilim, me kmb gjysm t hapura, duke vshtruar seksin e saj. Nuk i hiqte dot syt nga vija ndarse, pakz e lakuar, memece...Dhe t mendoje se pak aste m par ato ishin si t mendura, t lvizshme, t rrshqitshme. (Kadare, 1991; 182) Prmes kategoris differance / dallim q lidh, arrihet qllimi sipas logjiks, n roman raporti ndaj vetes nuk sht spekular n raport me pasqyrn, por n raport me Tjetrin. Derida sht ai q thoshte se kritika dekonstruktiviste nuk e zhbn subjektin, e ripozicionon at. (Toolan, 1996; 117) Tek Tjetri nuk vihet prmes t kundrts dialektike por prmes duplimit, prsritjes, ngjashmris, simulakrit. Pr dallim nga psikoanaliza e Lakanit, pr Deridan raporti ndaj vetes nuk sht raport spekular, por vetja e ka brnda tjetrin. Jeta sht brnda n differance / dallim q lidh. Implikacion teoria e Deridas un heterogjene, tjetri sht alter egoja ime. Duke qen alter ego, tjetri shpton kategorin un prmes t krditshmes, tmerrit, t shmtuars q mos t zhduket. Un e prjetoj abjektin vetm nse Tjetri qndron n vendin ku do t bhem Un...Tjetri q m prin, q m posedon dhe duke m poseduar bn t ekzistoj. (Kristeva, 1982; 197) Duke e pasur parasysh procesin q e theksoi pragma e veprave artistike nga femra si prjetsisht Tjetra deri tek femra si subjekt nomad, sot entropon procesi sipas logjiks s schema ides t An Sterling pr interaksionin midis kulturs dhe fiziologjis / ndikimi kulturor i restruktuon qelizat nervore apo logjika e cyborg filozofis sipas t cils shtrohet dilema bashkkohore, nj utopi e pikturs Shkatrrimi i shtylls (1944) nga Frida Kalo, teorikisht e konceptuar pr gruan kiborg n tekstin Kiborg manifest (1991) nga feministkja radikale Dona Haravej. mundsit e rekonstruktivitetit ton nuk ndodhen n lindjen e srishme, por n ndrrn utopike t shpress n nj bot monstruoze pa gjini. Edhe pse njra me tjetrn jan lidhur n spiralen e lojs, m par do t bhesha kiborg sesa perndesh. (Eko, 2007; 433) N funksion estetika cyberpunk pr tejkalimin e dallimeve gjinore prmes realizimit t trupit q do ti takoj gjinis asnjanse, trup postorganik dhe transhuman. Vetdija estetike q vibron midis t bukurs dhe t shmtuars,
125
bashk me artin i konfigurojn proceset e tilla dhe prmes rekonfigurimit tregojn q dika nuk sht n rregull me jetn. Referenca: Michael Invood, Heidegger nj hyrje e shkurtr, Tiran, 2008. Mira Meksi, Frosina e Janins, Onufri, Tiran, 2001. Mario Perniola, Lestetica del novecento, Bologna, 1997 Julia Kristeva, Powers of Horror. An Essey on Abjection, Columbia University Press, New York, 1982. Michael Toolan, Stylistics andits discontents, or getting off the fish hook, The Stylistics Reuder, University Center Luxemburg, 1996. Josip V. Rela, Nita, Rilindja, Prishtin, 1983. Ismail Kadare, Hija, Onufri, Tiran, 1991. Eko, Umberto. Struktura e papranishme, Tirane,1996 Demir, Zekije. Feminizmi, modern dhe postmodern, Logos A, Shkup, 2006. , . , , , 2002. Umberto Eko, Istorija ruznoce, Plato, Beograd, 2007. Michael Foucault, Governmentality, University of Chicago Press, 1997. Tamsin Spargo, Foucault i queer teorija, Zagreb, 2001;52)
126
Histori
NAIM HALIMI
KUMANOVA N LVIZJEN KOMBTARE SHQIPTARE 1908-1912
Shtrirja territoriale dhe popullsia Kumanova me rrethin shtrihet n pjesn veriore t Republiks s Maqedonis. Prfshin nj hapsir t gjer gjeografike, e cila kufizohet n lindje me rrethinn e Krivo Pallanks dhe t Kratovs, n perndim me rrethin e Shkupit dhe t Gjilanit, n veri me at t Preshevs, dhe n jug me rrethin e Shtipit dhe Velesit. Me kta kufij pjesa m e madhe e rajonit t Kumanovs shtrihet n zonn qendrore t Ballkanit. Pjesa m e lart e ksaj zone sht Karadaku dhe Kozjaku, ndrsa pjesn m t ult e prbn rrethina e gryks s lumit Kumanova, e cila sht edhe e vetmja fush e zons s Kumanovs. Nga perndimi n lindje, rrethi i Kumanovs prbhet nga zona malore e Karadakut. Duke pasur nj pozit t favorshme, rrethi i Kumanovs prshkohej nga rrugt m t rndsishme t Ballkanit qysh nga antika. Prmes ktij rrethi kalonte rruga Stamboll-Adriatik, q lidhte Evropn Perndimore me Konstantinopojn dhe Lindjen n prgjithsi, dhe rruga Beograd-Selanik, me t ciln lidhej Evropa Qendrore me pjesn jugore t Ballkanit.1 T dhnat historike dshmojn se ky territor ka qen i banuar qysh nga kohrat e lashta. Banort e saj t vjetr kan qen dardant. Pr kt flasin dshmi t shumta. Kt mendim e pohojn edhe autort sllav, studiues t ksaj treve, J.H.Vasilevii, J.Trifunovski etj., por duke i shtuar edhe at se si t gjitha territoret tjera dardane-ilire, edhe ky rajon sht pushtuar nga romakt dhe se
Dr.Jovan Haxhi Vasilevi, Juzhna stara serbija, Kumanovski oblast,Beograd,1909,f.16,24-25,35-4.Shih edhe Dimitar Masevski-Miodrag Arsovski-Bollto, Kumanova, Kumanov, 2004, f.15-33.
1
129
popullsia e tij sht asimiluar prej tyre. Qllimi i ksaj teze sht t nxirret prfundimi se n kohn e ardhjes s sllavve n kt zon nuk kishte popullsi shqiptare t vjetr, pasardhse e ilirve dardan, dhe se ajo u vendos n sh. XVII-XIX e inkurajuar nga turqit Osmanli.2 E vrteta sht se ky territor sht banuar pa asnj ndrprerje nga popullata shqiptare pasardhse e dardanve Ilir, q nga kohrat m t vjetra e deri n ato moderne. Qendra kryesore e ksaj zone sht Kumanova, e cila shtrihet n ultsirn e vjetr t Zheglikovs, aty ku bashkohet lumi Opaj dhe Kojnare me at t Kumanovs. Kumanova pr her t par prmendet si fshat n nj nga dokumentet e car Stefan Deanit, drguar Manastirit t Deanit m 1330. N periudhn e mvonshme Kumanova rritet shpejt dhe n gjysmn e dyt t sh. XIX bhet qendr administrative. N vitin 1858 u b nahije, dhe n vitin 1864, me ndarjen e Rumelis n Vilajete, u kthye n kaza (nnprefektur).3 Kazaja e Kumanovs me 68 fshatra dhe 8.928 shtpi, sipas t dhnave t Vjetarve Osman, n vitin 1896/1897 kishte gjithsej 41.209 banor. Meq popullsia shqiptare, sidomos ajo e zons malore, nuk ishte e regjistruar, numri i shqiptarve jepet n kto statistika i zvogluar, vetm 12.659 banor, kundrejt 28.550 t krishterve maqedonas dhe serb. Qyteti kishte 2.300 shtpi me 13.000-15.000 banor.4 J.H.Vasilevii, duke i komentuar kto statistika osmane, t cilat nuk i gjen gjithashtu t plota, e ndan popullsin e Kazas s Kumanovs nga pikpamja etnike n kt mnyr: 3/4 i quan serb dhe shqiptar. Ky e llogarit gjithnj popullsin krishtere si serbe. Ndryshe nga burimet osmane, q gjith popullsin myslimane e njohin si shqiptare, Haxivasilevii e ndan at n turke(7.000 banor) dhe shqiptare (5.500 banor). Nj kategorizim i till bhet me qllim q t paraqitet m e pakt pesha numerike e shqiptarve n kt kaza. sht me interes pohimi i J.Vasileviit pr shtrirjen e popullsis shqiptare n zonat fshatare. Nga gjithsej 68 fshatra t ksaj kazaje, shqiptart sipas tij banonin n 33 prej tyre, ndrsa 20 fshatra,18 prej t cilve ndodhen n Karadakun e Kumanovs, banohen vetm nga shqiptart. Ata ishin: Orkoca(33 shtpi), Ropalca(32 shtpi), Vishtica (43 shtpi), Nakushtaku(107 shtpi), Strima(32 shtpi), Allasheca(31 shtpi), Gllazhna(42 shtpi), Goshica(34 shtpi), Bellanoca(27 shtpi), Zllakuani 23 shtpi), Runica(61 shtpi), Llojani (84 shtpi), Izvori(23 shtpi), Shtraza (27 shtpi), Vaksica (79 shtpi), Dllga (54 shtpi), Mutllova(53 shtpi), Sopoti (32 shtpi), Orizara(34 shtpi), dhe Fshati i Ri i Muhaxherve (41 shtpi). Shqiptart jetonin edhe n disa fshatra t przier
2 3
Dr.Jovan Haxhi Vasilevi,vep. e prm.f.169. Po aty, f.3,34,44,173,179. 4 Prof.Dr.Kristaq Prifti, Popullsia e Vilajetit t Kosovs n vitet e 90-ta t sh.XIX, n ,Shprnguljet e shqiptarve gjat shekujve, Prishtin,1992,f.76.Prof.Dr. Skender Rizaj, Struktura etnike,Kombtare e fetare e popullsis s Shqipris-Kosovs-Vilajetit t Kosovs (sh.XIV-XX) n ,Shprnguljet e shqiptarve gjat shekujve,, Prishtin,1992, f.67.
130
me t tjert, e ata ishin(13): Opaja (81 shtpi shqiptar, 26 rom), Llopati(3 shtpi shqiptar, 8 rom), Hotla(113 shtpi shqiptar, 11 serb, 23 rom), Sllupani (61 shtpi shqiptar, 23 rom), Dumanoci ( 3 shtpi shqiptar, 36 serb), Tabanoci (8 shtpi shqiptar, 35 serb), Susheva (38 shtpi shqiptar, 5 serb), Kojnara e Eprme (6 shtpi shqiptar,38 serb), Sfinjishta (36 shtpi shqiptar, 4 serb), Kleovca (8 shtpi shqiptar,73 serb, 42 turq), Allgunja (3 shtpi shqiptar, 47 serb), dhe Bislimi (3 shtpi shqiptar,18 serb). Shqiptart jetonin shumic edhe n fshatrat: Mate, erkez, Ramanli, dhe n lagjet e qytetit Bedinj, Bregallnic,Orta Bunar dhe Serav.5 Nj ndarje disi m e afrt me realitetin e popullsis s Kazas s Kumanovs bhet n burimet austrohungareze dhe pikrisht n nj nga relacionet e konsullit austriak n Shkup, n prag t Luftrave Ballkanike. N kt dokument jepet kjo prbrje: 1 1.789 banor konsideroheshin mysliman shqiptar, 11.494 t krishter ekzarkist, q duhet t ken qen sllav maqedonas, dhe 10.841 banor t krishter patriarkist q mund t konsiderohen si serb dhe ortodoks t kombsive t tjera.6 Nga pikpamja e shtrirjes gjeografike, shqiptart ishin t vendosur n nj mas m kompakte n pjesn veriore dhe perndimore t kazas, ndrsa popullata sllave n lindje. Nga kjo q u tha m lart shihet se Kazaja e Kumanovs duke qen zon periferike e trungut shqiptar, ishte disi m e przier nga pikpamja e prbrjes etnike, por megjithat zotrimi i popullsis shqiptare ishte i padiskutueshm. Prandaj nj prbrje e till etnike e bri kt trev t jet gjat gjith Rilindjes nj vatr e zjarrt e Lvizjes kombtare Shqiptare, e sidomos gjat viteve 19081912. Lvizja politike-kulturore N fillim t sh. XX, n Vilajetin e Kosovs e edhe n Kazan e Kumanovs, paknaqsia ndaj sunduesve osman, e sidomos shqetsimi nga ndrhyrjet e huaja, i kishte prfshir turmat e gjra popullore. Duke qen rreth kufitar me Bullgarin dhe Serbin, Kumanova e ndjen m shum rrezikun e aneksimit nga fqinjt, prandaj kundrshton me forc do ndrhyrje q vinte nga jasht.7 Shemsi Pasha u krcnohej shqiptarve dhe krkoi q ata t nnshtroheshin ose si shprehej prfaqsuesi tregtar bullgar n Shkup, T. Nedkov,t rrinin urt. Pavarsisht nga kto krcnime, shqiptart vazhduan lvizjen e tyre kombtare, e cila n tetorin e vitit 1907 prfshiu edhe Kazan e Kumanovs. M 15-18 tetor u mbajt n fshatin Likov mbledhje e prfaqsuesve t popullit t Kazas s Kumanovs, ku morn pjes edhe krer
5
6
J.H.Vasilevi,vep.e prm.f.172-177.
H.H.St.A.PA.A.Konzullata austrohungareze e Shkupit,viti 1912.
131
t Kazas s Preshevs, n t cilin sipas informacionit t prfaqsuesit tregtar bullgar dhe kujtess s popullit, mori pjes dhe nj shumic e madhe shqiptarsh t atyre anve t udhhequr nga Sheh(Islami) nga Strima, Ejup (Jup) Goshica, Halil (Lil) Runica, Bajram (Bal) Vaksica, Selim Shtraza, Can (Hasan) Izvori, Dehar Sllupani, Sali Llojani, e shum t tjer. Tubimin e udhhoqi dijetari dhe atdhetari i shquar i Likovs Shabedin Alia, i njohur m shum si Bylbyl Efendia. Ata vazhduan tri dit me radh takimet e tyre n tubimin e Likovs, ku vendosn q t lidhin Besn, shprehn protestn kundr shpalljes nga Qeveria Osmane t riprtrijes s veprimtaris s reformave t diktuara nga Evropa dhe kundrshtuan do marrdhnie me oficert e huaj t xhandarmris, t ngarkuar pr zbatimin e reformave. Ata u paraqitn gjithashtu autoriteteve Osmane nj list me emrat e npunsve, t cilt i konsideronin prgjegjs pr bashkpunimin me oficert evropian, duke krkuar me kt rast edhe largimin e tyre nga funksionet q mbanin n Kumanov dhe Preshev. Kjo lvizje kombtare prbnte rrezik pr Stambollin pr shkak se ajo u zhvillua n nj koh me ata t oficerve t ushtris Osmane t ktyre rretheve, midis t cilve kishte edhe mjaft shqiptar, t gjith t paknaqur nga ndrhyrjet e huaja. Ashtu si intelektualt shqiptar, edhe oficert shihnin n kto ndrhyrje dshmin e shthurjes s shtetit Osman.8 Pa marr parasysh kto, Porta e Lart kishte angazhuar pr ti qetsuar shqiptart Shemsi Pashn, i cili nga Shkupi n Kumanov shkoi me nj batalion t madh ushtarsh, por pr shkak t gjendjes s tensionuar nuk guxoi ta filloj luftn. Gjendja e nder vazhdoi, dhe nga kndej u zgjerua n Karadak, Ferizaj e Gilan, deri n fund t vitit 1907, por drejtuesit e Lvizjes Kombtare n kto vise e quajtn t parakohshme e t paprgatitur kryengritjen, prandaj e shtyn at pr vitin tjetr 1908.9 N gjysmn e par t vitit 1908, krahas dhuns Osmane, u shfaqn n jetn politike t Shqipris e t Turqis Evropiane edhe faktor t tjer t lidhur me aspektin e jashtm ndrkombtar. Njri nga ata ishte shpallja e vendimit pr ndrtimin e vijs hekurudhore austriake Jenipazar-Uvac-Mitrovic, e pastaj Ferizaj-Shkup. Qllimi i mbretris dualiste ishte t dal n Detin Egje npr Vilajetet Shqiptare, duke cenuar drejtprsdrejti interesat e shqiptarve t ksaj treve npr t ciln kalonte rruga. Nj rrethan tjetr q ndikoi n acarimin e gjendjes politike n trevat shqiptare ishte marrveshja midis Rusis e Anglis n Reval pr t br reforma n Maqedoni, ku prekeshin pa dyshim edhe trojet shqiptare. Kto ngjarje q onin n rrezikun e coptimit t tokave shqiptare tronditn rrethet shqiptare sidomos n Vilajetin e Kosovs dhe u bn shkak pr shprthimin e nj force t veant t lvizjs s armatosur t popullsis shqiptare. Sylejman Kyle n kt koh shkruante se pr ta mbrojtur Kosovn
Centrallni Derzhavni Istorieski Arkiv Bellgarii(M tej:CDIAB),Sofije; Agjencia Tregtare Bullgare, nr.404,Shkup,26 gusht 1907,Nr.1371. 9 Shukri Rahimi, Kryengritjet shqiptare n Kosov, 1909-1912,Kosova, Prishtin,1972,f.16.
8
132
ose m mir t themi Shqiprin nga armiku q pritej t vinte, shqiptart filluan t tubohen n Ferizaj.10 Ferizaji dhe treva juglindore e Kosovs pr shkak t afrsis s saj me zonat ku do t kalonte vija hekurudhore dhe rrezikut m t madh t aneksimit t zons kufitare, si dhe duke qen pran kryeqendrs s Vilajetit, Shkupit, u b vatra ku shprtheu me forc t veant lvizja kombtare. Brenda nj kohe t shkurtr n Ferizaj qen tubuar 5-6 mij kryengrits.11 Numri i shqiptarve kryengrits n Ferizaj sa vinte e shtohej. M 11 korrik shkuan nga krahina e Kumanovs atje edhe 1.000 kryengrits dhe shum t tjer pritej t vinin nga malsia e Karadakut. Karadaku i gjer prfaqsohej ktu nga Idriz Seferi, i cili ishte edhe njri nga organizatort kryesor t ktij tubimi, ndrsa forcat kryengritse t Karadakut t Kumanovs priheshin nga Sheh Islam Strima, bashkpuntor i ngusht i Idrizit. Thirrjes s kryengritsve t Ferizajt iu prgjigjn t gjitha kazat me popullsi shqiptare.12 Rreth 30.000 kryengrits pritnin vendimet e Kuvendit dhe ishin t gatshm pr t udhtuar pr n Shkup, n qendr t Vilajetit, pr ti br presion sulltanit q ta mbronte atdheun e tyre dhe ti realizonte aspiratat kombtare. Duke njohur aspiratat e vrteta kombtare t shqiptarve t grumbulluar n Ferizaj, xhonturqit hyn n bashkpunim me ata dhe prve premtimeve pr tu dhn atyre lirin, barazin dhe drejtsin, u prpoqn ti bindin se me shpalljen e Kushtetuts do t zhdukej edhe rreziku q krcnonte trsin territoriale shqiptare, do t merrnin fund ndrhyrjet dhe kontrolli i huaj, si dhe arbitrariteti i administrats Osmane. Po ashtu ata premtuan se me shpalljen e Hyrjetit, do t shptonin nga taksat dhe detyrimet tjera, t rnda, nga gjyqet e padrejta dhe se nuk do t shkojn ushtar. Pas tri jav prpjekjesh turqit e rinj arritn ti trheqin shqiptart e tubuar n Ferizaj n Revolucionin e tyre t korrikut t vitit 1908. N vern e vitit 1908, disa dit para se t shprthente Revolucioni Xhonturk, mbahet edhe nj kuvend tjetr i shqiptarve n Orman t Shkupit, ku mori pjes krahas Idriz Seferit, Islam Pirrs e Hamdi Kurteshit, edhe Bylbyl Efendia nga fshati Likov i Kumanovs dhe Hasan Tahiri nga fshati Sllupan. Tubimi i zhvilloi punimet n fshehtsi dhe duke i shqyrtuar shtjet q e preokuponin popullin e ksaj ane, tatimet, abuzimet dhe paaftsit e shtetit turk pr ta mbrojtur vendin nga ndrhyrjet e huaja, iu dhan prkrahje vllezrve t tyre n Ferizaj. Edhe kjo ngjarje mund t rreshtohet ndr ata faktor q ndikuan n bashkimin e shqiptarve me xhonturqit.13
10 11
Sylejman Kyle,Ferizovik toplantisi ve meshtrutijet,Izmir,1944,f.22. Archive du Ministre des Affaire Etrangere,France,Corespondence Politicue,Shkup,9 korrik 1908. 12 DASIP.PO.Shkup,Nr.528,30 qershor/13 korrik k1908.Shih edhe deklaratat e prm. 13 Sadulla Brestovci, Lvizja Kombtare Shqiptare n Kazan e Gjilanit. Islam Pirra.,,Rilindja,,Prishtin,4.6.1971.Kujtime t Mustaf Rushitit dhe Baki Bajramit dhn autorit,m 16.06.1990 n fshatin Sllupan t Kumanovs.
133
Duke iu referuar t dhnave t konsullit serb n Shkup, Zh. Bullugxhiqit, Shukri Rahimi bn fjal edhe pr nj tubim tjetr t shqiptarve n Kardak, n kt koh, ku u grumbulluan rreth 20.000 vet t armatosur, t ardhur nga Kazaja e Gjilanit, Preshevs dhe e Kumanovs, t cilt mbanin lidhje me shqiptart e Ferizajt dhe qndronin t gatshm pr t zbritur n Shkup n rast se e do nevoja.14 N kto kushte bashkpunimin me xhonturqit shqiptart e shihnin, si thoshte nj veprimtar i lvizjes kombtare, si nj rrug pr ti hequr qafe turqit e vjetr, e pas tyre dhe turqit e rinj. Prgjithsisht atdhetart shqiptar bashkpunimin me turqit e rinj e trajtonin si shtje t prkohshme taktike e cila do ti sillte dobi zgjedhjes s problemit t tyre kombtar. Pas vendimit prfundimtar pr t bashkpunuar me Revolucionin xhonturk, m 20 korrik, shqiptart e tubuar n Ferizaj i drguan sulltan Abdyl Hamidit nj telegram me t cilin krkohej t kthehej Kushtetuta e vitit 1876 dhe t mblidhej Parlamenti, q do t thot t vendosej nj regjim monarkist kushtetues e parlamentar n P. Osmane. Telegrami sht nnshkruar edhe nga prijs t Kazas s Kumanovs. Vonesa e prgjigjes nga sulltani e acaroi paknaqsin e kryengritsve shqiptar, t cilt prgatiten t marshojn drejt Shkupit e Stambollit pr t shpallur vet Kushtetutn. M 23 korrik 1908, populli shpalli Kushtetutn n Manastir, Selanik,Veles, Preshev etj. edhe para ktij akti t kryer m 24 korrik, sulltani u detyrua ta shpallte Kushtetutn dhe ta thrriste Parlamentin.15 N Kumanov shpallja e Kushtetuts u b m 25 korrik n nj atmosfer festive. Nj dit m par erdhn ktu disa nga shefat e lvizjes shqiptare nga rrethet e ndryshme t trevs juglindore t Vilajetit t Kosovs, t cilt, si shkruante atasheu ushtarak austriak n Shkup, Urbanski, u pritn me entuziazm t madh e me nderime.16 Populli dhe udhheqsia e lvizjes shqiptare n Kazan e Kumanovs, sikurse edhe t mbar Vilajetit, e m gjer t mbar Shqipris shpresonin se me shpalljen e Kushtetuts dhe n prputhje me premtimet e xhonturqve do t realizohen edhe aspiratat e tyre pr vetqeverisjen e vendit. N Kumanov shqiptart bn marrveshje me fqinjt e tyre dhe krkuan t pushohej e t ndiqej nga vendi kajmekami i ksaj prefekture. Por kt krkes e hodhi posht Komiteti xhonturk i Shkupit, i cili kmbnguli t mbante t paprekur administratn osmane n kt trev.17 Entuziazmi i ditve t para t Hyrjetit kaloi shpejt. Xhonturqit duke par shthurjen e plot t administrats osmane dhe mundsin e kalimit t pushtetit n kto rrethana te shqiptart, shpejtuan t krijonin komitete osmane Bashkim e Prparim, t cilt t mbshtetura n forcat ushtarake prqendruan pushtetin
14 15
Shukri Rahimi,vep. e prm.f.17-18. HHSt.A.PA.Mitrovic,30.korrik 1908,nr.59. 16 HHSt.A.PA.Shkup,25 korrik 1908,nr.210. 17 HHSt.A.PA.Shkup,10 shtator 1908,nr.144.
134
n duart e tyre. Komitet t till xhonturqit kishin ngritur edhe n Kumanov. Pr t siguruar mbshtetjen te populli shqiptar, ata n prbrjen e tyre trhoqn edhe shqiptar. Por si kudo edhe ktu shqiptart punuan m tepr pr interesat e kombit t tyre se sa pr ato t xhonturqve. Me gjith kt prpjekje, xhonturqit nuk arritn ta ndalin Lvizjen Kombtare Shqiptare, e cila vazhdoi t rritet e t ecte si m par n mnyr t pavarur. Atdhetart shqiptar, duke konsideruar gjithnj si detyr kryesore luftn pr autonomin e Shqipris dhe lirimin e saj nga zgjedha Osmane dhe pa hequr dor prej saj, arritn n prfundim se n at periudh t Hyrijetit duhet shfrytzuar mundsit legale q jepte Kushtetuta pr organizimin e popullit dhe pr ngritjen e ndrgjegjes kombtare, me ann e shkollave dhe shkrimit shqip, q kan qen pr t gjith popujt mjete t fuqishme pr emancipimin kombtar.18 Pr ti realizuar kto detyra, menjher pas shpalljes s Kushtetuts, me nismn e atdhetarve shqiptar u krijuan n qytete dhe fshatra t vendit klubet shqiptare Bashkimi, emrtim ky q nnkuptonte bashkimin e kombit shqiptar. Shtypi shqiptar ather shkruante se u formuan 40 klube n Shqipri, n mesin e t cilve edhe klubi i Kumanovs.19 Klubi i Kumanovs u themelua me nismn e atdhetarit t shquar Jashar Erebara, ndrsa nga antart e tij m aktiv kan qen Galip Kumanova, Shaqir Gjakova, Bajram Vranja, Bajram Aga, Selim Shtraza, Bylbyl Efendia, Sejdini nga Elbasani, kapiten n ushtri, Ismail aushi nga Tirana etj. Meqense klubi i Shkupit ather luante rol t rndsishm si n themelimin e klubeve, ashtu dhe n punn e tyre me rastin e themelimit t klubit t Kumanovs nga klubi i Shkupit morn pjes edhe Rok Berisha, Qemal Emin Kumbara, Ajdin Draga, Bedri Pejani etj. Themelimi i klubit u prit me gzim nga paria dhe popullsia e qytetit t Kumanovs dhe rrethina e saj.20 E quajm t nevojshm q n kt punim t shprehim mendimin ton pr kohn n t ciln u themelua Klubi i Kumanovs. N historiografin ton sht shfaqur mendimi se ky klub u formua n fillim t vitit 1909.21 Ky mendim sht mbshtetur n nj nga dokumentet tona arkivore, n nj letr e cila sht shkruar n emr t antarve t klubit t Kumanovs m 1 mars t vitit 1909, n t ciln bashk me lajmin pr themelimin e shkolls shqipe n Kumanov jepet edhe njoftimi pr formimin e klubit shqiptar t atjeshm.22 Por n kt letr nuk theksohet me saktsi as data kur sht hapur klubi, e as ajo e shkolls shqipe Ktu thjesht jepet lajmi q tregon se ato jan hapur. Ndrsa sipas burimeve tjera t hulumtuara prej nesh mendohet se klubi i Kumanovs ishte nj ndr klubet e
18 19
Sh.Demiraj-K.Prifti,Kongresi i Manastirit,Tiran,1978.f.56-57. Po aty.Shih edhe Prof Dr. Ramiz Abdyli,Lvizja Kombtare Shqiptare 1908-1910.libri 1, Prishtin 2004,f.81-82. 20 Vula-Klubi shqiptar.,,Njeriu,,Tiran,nr.1.13 korrik 1943.f.4.,Dr.Nexhat Abazi,Klubi shqiptar i Kumanovs si vatr e arsimit kombtar,,Flaka,,Shkup,24 mars 1995.f.11-12 21 Dr.Nexhat Abazi,pun.i prm. 22 AQSH.F.98,viti 1903,dos.156.f.1.
135
para jo vetm n trevn juglindore t Vilajetit t Kosovs, por n t gjitha trevat shqiptare. N informacionin q konsullit austriak n Shku, Lukes, i drgonte ministrit t punve t jashtme t Vjens m 25 shtator 1908, prmenden krahas t tjera edhe klubet shqiptare n Kumanov dhe Tetov, t hapura koht e fundit, q tregon se ata n muajin shtator ishin tashm t formuar.23 Na duket m i drejt n kt prputhje me kt informacion mendimi i Dr. Hysni Myzyrit,i cili shkruante se pas klubit t Manastirit, u ngritn me radh klubet shqiptare t Shkupit, Tetovs, Dibrs, Ohrit, Strugs dhe Kumanovs.24 Si do q t jet, pas nj pune t madhe q bri klubi i Kumanovs, u arrit q t hapet n kt qytet nj shkoll shqipe e mbrmjes. Shkolla u el me prpjekje t prbashkta t atdhetarve kumanovar me Jashar Erebarn dhe Anatas Arnaudovin (shqiptarit) nga Reka e Eprme e Gostivarit. Erebara ather punonte si npuns i statistiks n Kumanov. Si n qendrat e tjera, edhe ktu si lokal i shkolls shrbeu ndrtesa e klubit shqiptar, afr xhamis s qytetit. Njohtimin e par pr hapjen e saj e gjejm n nj letr, me dat 1 mars 1909, e cila mban edhe nj shnim n formn e anshkrimit: 27.2.1909. N letrn e cila m sa duket duhet ti jet drejtuar kryesis s klubit t Manastirit ose ndonjrs prej shoqrive t kolonive t Bukureshtit, me t cilat mbante lidhje Jashar Erebara, thuhej se ju bjm me dije se ne ktu hapm nj klub e shkoll shqiptarsh. Megjithat nuk thuhet shprehimisht se n ciln dat apo muaj sht hapur shkolla. Nuk prjashtohet mundsia q shkolla e Kumanovs t jet elur m par, domethn n fund t vitit 1909. Letra e prmendur m lart, q mbante datn 1 mars 1909 dhe anshkrimi 27 shkurt 1909 sht shkruar pr t krkuar libra dhe tekste tjera, ndaj autort e saj nuk i kan kushtuar rndsin e duhur prcaktimit t kohs s sakt t fillimit t shkolls s Kumanovs. N kt letr krkohet q shkolla t ndihmohet me libra e sende tjera. Ju e dini mir, shkruante aty, se sa nevoj ka Atdheu yn n kt koh.25 Qysh n vitin e par t saj, shkolla e Kumanovs frekuentohej do dit me ga 20-25 fmij, q msonin n gjuhn e tyre amtare shqipe. Jashar Erebara ka shkruar n kujtimet e tij se n shkolln e Kumanovs kan msuar gjat viteve t ekzistencs s saj 120-130 nxns.26 Prve librave q drgoheshin nga klubi i Manastirit, Shkolla e Kumanovs arriti t ket edhe nj Abetare t veten pr msimin e gjuhs shqipe Abeceja shqype e Kumanovs. N shtyp sht shprehur mendimi se ajo mund t jet shkruar nga Jashar Erebara, i cili kishte prgatitjen arsimore dhe prvojn si msues pr hartimin e saj. Meq sht botuar n vitin 1911 si
23 24
HHSt.A.PA.A.Shkup,25 shtator 1908,nr.153. Dr.Hysni Myzyri,Lufta e Shqiptarve t Maqedonis pr shkolln shqipe gjat viteve 1908-1912,,Shqiptart e Maqedonis,,Shkup,1992. 25 QSH.F.99,viti 1909,dos.156.f.1. 26 Dr.Nexhat Abazi,pun. i prm.
136
shtojc e gazets Shkupi, mendohet q ajo t ket filluar t zbatohet si abetare nga klubi i Kumanovs n fundin e vitit 1911.27 Mendoj se viti i botimit t saj (1911) nuk sht medoemos edhe vit i hartimit dhe zbatimit t saj n shkolln e Kumanovs. Ka shum mundsi q t jet hartuar dhe prdorur n shkolln e Kumanovs edhe m par. Abeceja Shqype e Kumanovs sht nj dokument me rndsi pr historin e shkolls shqipe n shkall kombtare. Ajo paraqet interes edhe nga ana e prmbajtjes. Ka 30 njsi msimore, 12 prej t cilave jan pjes e abetares, kurse t tjerat tekste leximi. Edhe niveli i saj metodiko-shkencor sht vlersuar i prparuar pr kohn e vet.28 Kuptimplot sht edhe motoja me t ciln fillon Abeceja Shqype dhe q prmban kt shprehje: N do mosh q t jesh, shqipen pr nj jav e mson,,.29 Kjo do t thot se ajo ishte e destinuar jo vetm pr fmijt, por edhe pr t rriturit, dhe se n klubin e Kumanovs, ashtu si n klubet tjera shqiptare, ka patur edhe kurse n gjuhn shqipe pr t rriturit. Kto ishin hapat e par q u ndrmorn nga klubi i Kumanovs menjher pas revolucionit t korrikut pr prhapjen e arsimit shqip n kazan e Kumanovs. Mirpo edhe ktu,si n gjith viset shqiptare, shkolla dhe shkrimi shqip u hapn n luft me reaksionin xhonturk, i cili prdori mjete t ndryshme pr t penguar prhapjen e tyre midis shqiptarve. Nj nga mjetet q prdorn xhonturqit pr ta ndaluar kt proces t emancipimit kulturor t shqiptarve dhe t afirmimit t tyre kombtar ishte propagandimi i alfabetit arab pr msimin e shqipes. Kjo propagand filloi menjher pas Kongresit t Manastirit dhe mori prmasa m t gjra n fund t vitit 1909 dhe n fillim t vitit 1910. N dokumentet e kohs, futja e alfabetit arab n shkollat shqipe me t drejt konsiderohej si pjes e politiks t njohur praj e sundo dhe t programit t xhonturqve pr asimilimin dhe turqizimin e shqiptarve. Me fjal tjera ,xhonturqit u prpoqn ta kthejn shtjen e alfabetit t gjuhs shqipe n nj moll sherri pr ti prar shqiptart dhe pr ti ndar ata n prkrahs t alfabetit latin (latinash) dhe arab (turkiash).N kt politik xhonturqit gjetn prkrahjen e elementve turkoman, duke filluar nga disa deputet t parlamentit e deri te npunsit e veant dhe disa hoxhallar fanatik e t prapambetur n rrethet e vendit e edhe n kazan e Kumanovs si ishte Arif Hikmeti nga fshati Llojan. Arifi ishte intelektual dhe nnkryetar i klubit t Selanikut, t Shoqris (Mehfelit), por ishte inkuadruar n politikn ditore t turqve dhe i nxitur nga ata, dhe element fanatik, organizoi disa mitingje n qytetet juglindore t Vilajetit t Kosovs, kundr prdorimit t alfabetit latin pr shkrimin e shqipes, mirpo meqense nuk pati ithtar, n mars t vitit 1910, sikurse shkruante shtypi shqiptar, u deklarua botrisht se u pendua pr iden q
27 28
Po aty. Po aty. 29 Po aty.
137
mbante, se ajo nuk qe e realizueshme dhe se hiqte dor prej saj dhe se nuk do t przihej m n shtjen e alfabetit t gjuhs shqipe.30 Ndrkaq, pavarsisht nga pengesat q nxirrnin xhonturqit, shkolla shqipe e Kumanovs vazhdon t ekzistoj,dhe atdhetart shqiptar t ksaj treve Bylbyl Efendia e t tjert vazhduan punn e tyre n mbrojtjen e alfabetit latin dhe shkolln shqipe. Por megjithat kundrthniet n mes shqiptarve e xhonturqve rriteshin gjithnj e m shum sa q konflikti i armatosur ishte i paevitueshm nse jo n fund t vitit 1909 me siguri do t fillonte n fillim t vitit 1910. Pjesmarrja n kryengritjen e vitit 1010 Kryengritja e vitit 1910 shprtheu n nj truall t prgatitur pr kryengritje. Forca t mdha t kryengritsish shqiptar t Karadakut, t revoltuar n xhonturqit do dit po grumbulloheshin n Zhegr dhe nga andej hidheshin n Moravn e Eprme. Kryengritsit mbanin tubime e diskutime, ku shprehnin vendosmrin pr t luftuar kundr xhonturqve, t cilt kishin shkelur Besn e dhn n korrik t vitit 1908. N kto takime u caktuan edhe masat organizative t lufts pr t sulmuar dhe pr t marr sidomos Grykn e Kaanikut, para se t filloj ekspeditn Shefqet Drgut Pasha.31 Kjo lvizje kryengritse pati jehon t madhe edhe n Kazan e Preshevs. N qendrat e ktyre kazave u drguan n prill prfaqsues t kryengritjes nga Kazaja e Gjilanit ku vepronte Idriz Seferi, pr t mbajtur mbledhje me popullin dhe pr t prgatitur territorin pr kryengritje e pr tu hedhur n luft posa t kriste pushka e par n ato an. Ashtu sipas marrveshjes grupi i kryengritsve i prbr prej disa mija vullnetarve iu afrua Gryks s Kaanikut pr ti prer rrugn ushtris turke q po deprtonte nga Shkupi. Duke prfituar nga prvoja luftarake dhe mbrojtja e dobt e Gryks s Kaanikut nga turqit, forcat kryengritse t Gjilanit, Kumanovs, Preshevs, Moravs dhe Kaanikut t udhhequra nga Idriz Seferi, Adem Mustaf Kabashi, Sheh Strima, Halit Breza etj. ditn e shtun, m 23 prill, e sulmuan at dhe e shtien n duart e tyre. Nga kryengritsit u morn edhe pikat m strategjike, Guri i Shpuem dhe Shkalla, si dhe Stacioni hekurudhor n kilometrin 276. Sipas informacionit t kohs, do dit ndaleshin trenat, kontrolloheshin dhe vazhdonin rrugn duke mos u prekur fare pasagjert. Humbja e Gryks s Kaanikut e vuri ushtrin turke n nj pozit shum t vshtir. Gazeta Vardar shkruante ato dit se pas ksaj ngjarje ushtria sht rrethuar nga t gjitha ant nga kryengritsit, ndrsa shqiptarve t Kaanikut po u vijn gjithnj ndihma t reja madje edhe nga Kazaja e Kumanovs, Preshevs, dhe periferia e Shkupit. Vardar shkruante se
30 31
Pse u pendua,,Zgjimi i Shqipris,,Janin,nr.74,29 mars 1910. Aliriza Selmani,Anamorava n Kryengritjn e Kosovs,,Jehona,,Bujanoc,mars 1994.,,Vardar,,Shkup,1/14 prill 1910,,Karadak se kree,,.
138
n Kaanik e rrethin e tij jan vendosur rreth 10.000 kryengrits.32 Luftimet n grykn e Kaanikut ishin t rndsishme pr shqiptart si n zgjerimin e mtutjeshm t kryengritjes, ashtu edhe n LKSH n trsi. Ato vshtirsuan lidhjet hekurudhore Shkup-Kumanov-Bujanoc dhe Shkup-Fush Kosov. Qndresn prej tri ditsh n kto luftime gazeta Shqiptari e Dervish Hims e prshkruante n ato dit Shqiptart treguan se jan burra t strvitur mir n luft, sidomos kundr ushtris turke, se ata vepronin me zgjuarsi dhe zotsi, qllonin kur duhej dendur, duke i mbajtur fishekt n mes gishtave gati pr ti mbushur martinat. Duke vn n dukje karakterin popullor e masiv t ksaj lufte,kjo gazet shkruante se n beteja vinte tr fshati, duke prfshir edhe grat dhe fmijt, q u sillnin ushqime kryengritsve dhe i ndihmonin t plagosurit.33 Megjithat qndresa prej tri ditsh fal eprsis ushtarake dhe mungess s armve prfundoi me trheqjen kryengritsve n drejtim t Kardakut pr t vazhduar rezistencn, n nj zon t gjer midis Gjilanit, Preshevs dhe Kumanovs. Pikrisht n kt koh, m 4 maj, konsulli austriak n Shkup, Adamkievi, shkruante pr operacionet e ushtris Osmane pr rrethimin e Malsis s Karadakut nga ana e Moravs s Eprme dhe t Kumanovs, q kishin si qllim t pengonin ribashkimin e pjesve t shprndara t kryengritsve. Gjat luftimeve q u bn n Karadak u shquan edhe lufttar t till popullor t ksaj zone si Hakul Nakushtaku e Hatit Ferati-Breza. Haliti si kryengrits dhe udhheqs popullor u dallua me qndresn q iu b ushtris s Shefqet Drgut Pashs n fshatin Lubanc, n Malsin e Shkupit, n prill t vitit 1910. Ktu ushtria turke u sulmua n befasi, u thye dhe psoi humbje nga kryengritsit e ksaj ane. Halit Ferati dhe vllai i tij Sula do t vazhdojn luftn edhe n ditt e fundit t kryengritjes. N luftimet q u zhvilluan n kohn e msymjes s prgjithshme t ushtris osmane kundr shqiptarve kryengrits, Haliti me shokt e tij u bri pritje atyre n fshatin Bllac n dalje t Shkupit. Lufta ktu qe e ashpr dhe e pabarabart. Ushtrit osmane i thyen kryengritsit q rezistuan deri n pikn e fundit t gjakut. N kt luft Haliti me t vllan dhe me gjith shokt e tij kryengrits u vran duke luftuar me heroizm t pashoq. Prandaj edhe turqit ua pren kokat edhe pse ishin t vrar.34 Ushtrit osmane vazhduan ndjekjen e ushtrive t veanta t kryengritsve t Idriz Seferit dhe prijsve t tjer t Karadakut, t cilt sulmonin dhe shqetsonin ushtrin turke deri n fundin e vitit 1910.35 N kto luftra morn pjes edhe grat q ndihmuan kryengritsit me ushqim e sende t tjera, e mandej morn pjes edhe n luftime. Megjithat shtypja e kryengritjes n Karadak ishte e paevitueshme dhe u shoqrua me dme t mdha, me shkatrrimin e fshatrave, djegien e shtpive t kryengritsve si dhe me vrasjen e
Vardar, Shkup, Nr.25,15/28 prill 1910. Prof.Dr. Ramiz Abdyli, vep. e prm. f.333344.Shih edhe Deklaratn e Riza Seferit, 80-vjear,dhn autorit m 1980 n Kumanov. 33.Shqiptari Pera, Konstantinopoj, 20 maj 1910, nr. 20.25 korrik 1910, nr. 24. 34 Shqiptari Pera, Konstantinopoj, 20 maj 1910, nr. 20.25 korrik 1910, nr. 24. 35 Po aty.
32
139
pleqve, grave dhe fmijve. Kjo ishte edhe arsyeja q populli i Karadakut e quante Dru fyt Pasha satrapin e shqiptarve Dergut Pashn. Kjo ishte po ashtu arsyeja q valiu nuk deshi t lejonte n fillimin e majit konsullin anglez n Shkup t shkonte n vendluftimet e shqiptarve t Karadakut.36 Shtypja e kryengritjes s vitit 1910, ndonse u shoqrua me masat e terrorit m t egr, nuk u solli qetsin q pritnin xhonturqit. Qysh n vjeshtn e vitit 1910, kur turqit kishin menduar se i kishin dhn fund do qndrese t armatosur, rrethina e Kazas s Kumanovs e m pas e kazave t tjera u b vatr e prpjekjeve t veanta t etave shqiptare dhe e atyre maqedonase me ushtrit osmane.37 Kjo gjendje vazhdoi edhe gjat tr vitit 1911. Kontributi i kumanovarve n Kryengritjen e vitit 1912 dhe n Shpalljen e Pavarsis s Shqipris Gjendja politike u tensionua edhe m tepr n fillim t vitit 1912, kur xhonturqit para kohe shpalln zgjedhjet parlamentare. N kt trev fushata elektorale qe shum e ashpr. Ajo u ashprsua edhe pr shkak t rivalitetit midis deputetve t kombsive t tjera serbe e maqedonase dhe partive t tyre politike kto rivalitete i nxitn edhe vet xhonturqit,t cilt prkrahnin n kt trev serbt kundr shqiptarve. Kjo aleanc e popullsis serbe me xhonturqit frymzohej e nxitej nga qeveria serbe, e cila me rrugn e lshimeve q do t shkpuste n kt mnyr nga xhonturqit synonte t forconte ndikimin e saj n kt trev kufitare me Serbin dhe t prgatiste kushte pr pushtimin e saj.38 N Sanxhakun e Shkupit ishin vn si kandidat shqiptar pr deputet t parlamentit Hasan Prishtina dhe Nexhip Draga. Xhonturqit si gjithkund edhe ktu ushtruan dhun mbi shqiptart pr ti detyruar ata t votonin pr kandidatt e tyre dhe kur nuk ia arritn qllimit, ather i vodhn votat dhe ashtu fituan prfaqsuesit e tyre n Kumanov.39 Kandidatt shqiptar duke par situatn, arratisen dhe u bashkngjiten kryengritsve.40 Kto akte t qeveritarve turq gazeta Liria e Shqipris n nj artikull t saj shprehte ka sprdori qeveria turke ndr kto ditt e fundit me rastin e zgjedhjeve t deputetve pr t larguar mendimin kombtar n popullin shqiptar e t mos t zgjedh deputet njerz me ndjesina kombiare. Por kundra krejt taktikave mizore, terroriste, hipokrite e sa t tjerave po mbretron sot m tepr se kurr kombsia shqiptare.41 Megjithat kjo gjendje nuk i pengoi atdhetart shqiptar t prfundonin n muajin prill prgatitjen pr kryengritje dhe ta fillonin at.
36 37
ASHM.PP.mik.375,nr.904,Shkup,22 prill/5 maj 1910. ,,Vardar,,Shkup,nr.46,15/28.7.1912. 38 A.Selmani,pun. i prm.f.131-132. 39 HHSt.A.PA.A,21.1.1912,nr.11.Shkup,1.5.1912,nr.50,DASSIP.PP.Prishtin,6/19.5.1912,nr .568,19.4/2 maj 1912,nr.427:12/25.4.1912,nr.397:14/275.1912. 40 DASSIP,Prishtin,5/18.5.1912,nr.586. 41 ,,Liria e Shqipris,,Sofje,9 maj 1912,nr.41.
140
Si dihet, vendimi pr organizimin e kryengritjes ishte marr n mbledhjen e fsheht n lagjen Tahsin t Stambollit n mesin e janarit t vitit 1912, ndrsa prleshjet e para midis kryengritsve dhe ushtris osmane u zhvilluan n prill n Malsin e Gjakovs. Kryengritja e vitit 1912 qysh n fillim u vu n bazn e nj programi t prparuar kombtar, q kishte n themelin e tij krkesn e autonomis s Shqipris. Ky program u miratua n Kuvendin e Junikut, q u mbajt m 21-25 maj 1912. Ktu u mblodhn 250 prfaqsues t t gjitha viseve shqiptare t Vilajetit t Kosovs. Sipas Dr. Ramiz Abrylit, n kuvend mori pjes edhe Idriz Seferi, q prfaqsoi atje trevn e gjer t Karadakut, e kuptohet edhe t Kumanovs, i cili m par kishte marr plqimin e paris pr t prkrahur vendimet e Kuvendit dhe pr tu bashkuar me kryengritjen.42 Kuvendi i Junikut me vendimet q mori, i dha kryengritjes shqiptare nj program shqiptar q do t ndihmonte n zhvillimin e saj t mtejshm dhe n realizimin e detyrave t LKSH n prgjithsi. N trevn juglindore t Vilajetit t Kosovs, e sidomos n Karadak, nuk u ndrpre asnjher lufta e armatosur e etave. Fillimi i kryengritjes, prill-maj 1912, i gjeti kto eta t ngritura. Udhheqsit e lvizjes s ksaj treve: Idriz Seferi, Kadri Hasani nga Presheva, Dan Miratoca, Dan arri, Selim Shtraza, Sheh Strima, Bylbyl Efendia etj. hyn n lidhje me Isa Boletinin dhe prijsit e tjer kosovar dhe iu vun puns pr prgatitjen e kryengritjes n kt an.43 N fillim kryengritsit bn prpjekje pr t siguruar arm t nevojshme pr luft duke krkuar para organeve lokale osmane q tiu kthehen armt t cilat ua kishin marr gjat vitit 1910, e t cilat si deklaronin, ata do tu nevojiteshin pr mbrojtjen e vendit nga armiku i jashtm. Udhheqsit e lvizjeve n kto zona kufitare, hyn n marrveshje me serbt e bullgart pr t siguruar arm, dhe pr tu strehuar n rast nevoje. N kuadr t ktyre marrveshjeve edhe vet Idriz Seferi shkoi n Serbi, ndrsa Hasan Prishtina erdhi n Shkup ku bisedoi me udhheqs bullgar, por asnjri nuk e kushtzoi ndihmn me ndonj lloj lshimi n dm t shqiptarve. Armt prej tyre merreshin falas ose bliheshin me nj mim prej 6-17 lirash turke pr do pushk dhe iu shprndaheshin kryengritsve. Armt siguroheshin edhe rrugs s kontrabands si dhe duke hapur me dhun depot e ushtris turke.44 Sapo shprtheu kryengritja n Rrafshin e Dukagjinit, ajo shpejt u shtri n Kosov dhe n Kazan e Kumanovs. N Kazan e Kumanovs qysh n gjysmn e par t muajit qershor shqiptart t mbledhur n fshehtsi nga administrata turke diskutuan masat dhe mnyrn e organizimit t kryengritjes
42
Dr.Ramiz Abdyli,Presheva dhe viset pr rreth n kryengritjen e prgjithshme antiosmane dhe n Luftn Ballkanike,,Jehona,, Bujanoc,janar-shkurt 1993,f.11. 43 HHSt.A.PA.A.Shkup,8.2.1912,nr.15.A.Selmani,pun.i prm.f.132-133,R.Abryli,pun.i prm.Deklarata e Riza Seferit..., 44 Zekeria Cana,Politika e Serbis ndaj LKHS-s 1910-1912,,Gjurmime albanologjike,,Prishtin,nr.VI.1976.f.104.
141
dhe drgimin ndihms vllezrve t tyre n Kosov. Burimet bullgare dshmojn se n kt koh Ali Efendia nga Kumanova, n krye t 500 lufttarve u bashkua me vllezrit e tij n Kosov. Po n kt koh erkez Ahmet Beu nga Kumanova dhe Haxhi Hasani nga Rramanlia u arratisn dhe u bashkuan me kryengritsit. Halit e Ejup Vaksinca me 70 veta u bashkuan me kryengritjen. N at dit kishte dezertuar edhe komandanti i xhandarmris n Kumanov Adil Beu me 60 veta, si dhe shum xhandar t tjer t karakollve q ruanin rrugt Preshev-Kumanov, Llojan-Nakushtak, Sllupan-BellanocZhegr-Gjilan.45 N gjysmn e par t korrikut zhvilloheshin luftime t ashpra me ushtrin osmane n gjith Kosovn. M 21 korrik kryengritsit e lirojn Prishtinn. Pas lirimit t Prishtins forca t mdha kryengritsish tubohen n Kaanik t udhhequr nga Idriz Seferi dhe Sali Kupina. Ndrsa Sahit Hoxha, deputet i Parlamentit, kryesonte nj mas tjetr prej 2.200 vetash t ardhur nga Kumanova, Shkupi dhe Karadaku i Shkupit. Ky tubim i kryengritsve bhet me qllim pr t marshuar drejt Shkupit dhe pr ta pushtuar at, por sulmi mbi Shkupin u shty pr nj koh, pr shkak t rrethanave t krijuara. Ndrkoh kryengritsit e Gjilanit e lirojn Gjilanin m 26 korrik. Nj dit pas, n qytet hyn edhe 500 kryengrits nga rrethet e Shkupit, Kumanovs e Preshevs t udhhequr nga Mendu Beu, bir i Jashar Pashs nga Shkupi, i cili kishte sjell me vete edhe shum para pr nevojat e kryengritsve.46 Gjilani u kthye shum shpejt n nj qendr e rndsishme, ku u grumbulluan forca t mdha t kryengritsve, edhe nga Kumanova. Qendr e rndsishme e kryengritjes u b edhe Ferizaj. Kjo nyj komunikacioni ishte objekt i rivalitetit midis kryengritsve dhe administrats osmane. N fund t korrikut forcat kryengritse hyn n qytet dhe e liruan at.47 Kryengritja u shtri edhe n Kazan e Kumanovs. N javn e tret t korrikut atdhetart e Kumanovs organizuan nj tubim n Manastirin e Mateit, ku u grumbulluan rreth 2.000 veta, t gatshm pr tu heshtur n luft kundr pushtetit Osman. Midis tyre kishte fshatar edhe nga rrethi i Gjilanit, por shumica ishin nga Kazaja e Kumanovs, t cilt kishin marr pjes edhe n luftrat e rrethit t Gjilanit. Pas ktij tubimi nj pjes e kryengritsve vazhdoi t qndroj n rrethin e Kumanovs, ndrsa pjesa tjetr prej rreth 1.000 vetash t drejtuar nga Adem Arifi u bashkuan me kryengritsit e Gjilanit, pr t qen m afr zons s veprimtarive luftarake t qytetit. Nn ndikimin lvizjes shqiptare edhe n Kumanov m 24 korrik filluan revoltat e dezertimet n ushtri. Nga kjo
45
DASSIP.PP.Shkup,F.1/14.5.1912,nr.1005,Beograd,30.5/12.6.1912,nr.70,Prishtin,7/20. 1912, nr. 750.Dr.Ramiz Abryli, pun. i prm. Deklarat e Mustaf Rushitit, dhn autorit, m 16.06.1990. 46 ,,Gllas Naroda,,Shkup,18/31.7.1912,nr.31. 47 DASSIP.PP.Prishtin,15/28.7.1912,,Politika,,Beograd,20.7/2.8.1912.
142
koh garnizoni i Kumanovs u prfshi n radhn e njsive t pasigurta ushtarake.48 Po n kto dit t fundit t gushtit u lirua Bujanoci dhe Presheva. Pas lirimit t ktyre qendrave t trevs juglindore t Vilajetit t Kosovs, ushtria dhe administrata osmane n Shkup u vun n nj situat tepr t vshtir. N ditt e fundit t korrikut nj forc kryengritsish e prbr nga 50.000 burra ishte e gatshme n Fush-Kosov pr t zbatuar urdhrat pr veprime t reja. Por zhvillimi i mtejshm i kryengritjes u vu prkohsisht nn varsin e ecuris s bisedimeve, q qeveria turke u detyrua t bj me udhheqsit shqiptar n Prishtin.49 N Prishtin qen mbledhur, m 28 korrik, prfaqsues nga t gjitha trevat e Kosovs: Prishtins, Gjilanit, Preshevs, Kumanovs, Shkupit, Tetovs, Ferizajt, Kaanikut etj. gjithsej 100, pr t kshilluar pr programin q do ti paraqitej komisionit t Stambollit n emr t kryengritsve. Hasan Prishtina duke i kaprcyer vshtirsit q ishin paraqitur arriti ti parashtroj pals turke programin autonomist t Lvizjes Kombtare Shqiptare dhe pikrisht njohjen zyrtare t kufijve t Shqipris, formimin e administrats civile dhe ushtarake ku do t punonin dhe komandonin oficer shqiptar, dhe njohjen e shqipes si gjuh zyrtare. Komisioni turk duke pasur edhe prkrahjen e trupit turkoman t pals shqiptare, nuk i pranoi kto krkesa dhe i shpalli ato si orvatje pr tu shkputur nga P. Osmane. Meqense qeveria turke nuk dha prgjigje deri n afatin e caktuar, Hasan Prishtina arriti ti bind pr shum shkaqe udhheqsit e kryengritjes q masa e madhe e kryengritsve t mos mbetej n Prishtin, por t kalonte n Ferizaj, n vendin tradicional t kuvendeve. Kto ngjarje ndikuan q n Turqi t bhet manovra e fundit, t shprndahet parlamenti dhe t jepte dorheqje Qeveria e Qamil Pashs, si e kishin krkuar edhe kryengritsit, e cila edhe u b m 5 gusht. Menjher pas ksaj, m 9 gusht, Hasan Prishtina i paraqiti Qeveris turke programin prej 14 pikash, i cili meq, u prpunua n Ferizaj, njihet me emrin Memorandumi i Ferizajt. Krkesave t kryengritsve qeveria duhej tu prgjigjej shum shpejt, brenda dy ditve. N Ferizaj e rrethin kishte rreth 30.000 kryengrits t gatshm pr tu hedhur n Shkup nse nuk plotsoheshin krkesat e tyre. Forca t mdha kryengritsish tuboheshin edhe n vende tjera: Gilan, Bujanoc, Preshev, Kumanov, dhe Karadak, pr t marr pjes n lirimin e Shkupit. Meq qeveria turke vonoi prgjigjen e krkesave, udhheqsit e kryengritjes vendosn ta merrnin Shkupin. Kryengritsit e tubuar n Ferizaj, t udhhequr nga prijsit e tyre Bajram Curri, Is Boletini, Idriz Seferi etj. pa rezistenc fillojn t hyn n Shkup m 11 gusht. M 12 gusht lirohet Shkupi.
48
Bogomil Hrabak, Arbanashki ustanci 1912,,Vranjski Gllasnik,,XI,Vranj,1975,f.311312.,,Politika,,,Beograd,14/27.7.1912.DASSIP.PP.Shkup,1717/30.7.1912,nr.1350.Shih edhe Deklaratn e Nazim Fazliut, dhn autorit n Kumanov,m 16.06.1990. 49 N.Koleci,Kryengritja e prgjithshme shqiptare kundr sundimit turk n vitin 1912,Tiran,1962.f.75.
143
N lirimin e Shkupit morn pjes edhe kryengrits nga Kazaja e Kumanovs. Ata m par organizuan nj tubim n fshatin Izvor, ku qe vendosur t bashkoheshin me kryengritsit e trevave t tjera pr t marr pjes n lirimin e Shkupit, por m par do t lironin Kumanovn. Sipas marrveshjes, m 15 gusht nj forc kryengritsish prej 6-7 mij vetash, nga rrethi i Gjilanit, Bujanocit, Preshevs dhe Kumanovs, t komanduara nga Sali Aga i Gjilanit, hyn n Kumanov dhe e lirojn qytetin. Kryengritsit u pritn nga kumanovart me kng e muzik. Pastaj lirohen t burgosurit dhe nis udhtimi pr n Shkup. Gazeta Gllas naroda shkruan se pas lirimit t Kumanovs, grupi i kryengritsve prej 6-7 mij vetash, m 15 gusht, u nis me tren pr n Shkup.50 N Shkup u prqendruan rreth 30.000 kryengrits, t cilt, si shkruante shtypi i kohs, vendosn rendin e qetsin. Rendi e qetsia u vendosn edhe n Kumanov. Ato dit n Kumanov kishte ardhur edhe Hasan Prishtina, pr t zhvilluar bisedime me administratort lokal turq pr t mos br rezistenc t panevojshme, pr t vn qytetin nn kontrollin dhe administrimin e shqiptarve, propozim ky q u realizua pa vshtirsi pr nj koh t shkurtr.51 Hyrja e forcave kryengritse n Shkup ishte nj fitore e madhe e shqiptarve n luft kundr sunduesve Osman. Ky sukses i kryengritsve shqiptar tronditi thell qarqet politike t Stambollit dhe pati jehon edhe n arenn ndrkombtare. E friksuar nga situata e krijuar, qeveria turke m 18 gusht njoftoi publikisht se i pranonte krkesat e shqiptarve. Edhe pse krkesat e shqiptarve ishin t cunguara, pr shkak t situats s krijuar, udhheqja e kryengritjes shqiptare, e kryesuar nga Hasan, e pranoi kt marrveshje me qeverin turke dhe m 19 gusht u dha porosi forcave kryengritse t braktisin Shkupin dhe t trhiqen n vendet e tyre. Sipas porosis, ashtu u veprua. Kryengritsit u shprndan.52 Hasan Prishtina nuk kishte besim n premtimet e turqve, por shpresonte se pas ksaj marrveshje do t thirrej n Shkup nj konferenc e gjer e udhheqsve t Lvizjes Kombtare, ku do t krkohej q bisedimet me turqit t vazhdonin derisa krkesat t plotsoheshin. N kt koh ishte rrezik i ri e i madh shprthimi i Lufts Ballkanike dhe invazioni i trupave ushtarake t shteteve fqinje mbi tokat shqiptare. Ky ishte edhe faktori vendimtar q i detyroi udhheqsit shqiptar t bnin marrveshje me Stambollin. N kto rrethana, menjher pas shprndarjes s kryengritsve, filluan t merren masa pr mbrojtjen e rendit. N t gjitha kazat e Kosovs, e sidomos n ato kufitare, formohen komisione ose kshilla popullore, q ishin nj lloj organe t pushtet t shqiptarve n trevat e tyre.
50
Akte t Rilindjs Kombtare,dok.160,f.245-246,Sh.Rahimi,pun. I prm. f .96, DASSIP.PP. Prishtin, 29.7/11.8.1912,NS-4465,Z.Cana,pun.i prm.f.255-260,Fatmire Musaj,Isa Boletini(1864-1916),Tiran,f.146.Deklarata e Nazim Fazliut..., 51 Niko Koleci pun. i prm.,Akte t Ril. Komb.dok. 164.f.249. 52 ,,Gllas Naroda,,4/7.8.1912,nr.36.,,Politika,,5/18.8.1912.
144
Komision i till formohet edhe n Kumanov. Komisionet merreshin me mbrojtjen e rendit, pajtimin e gjaqeve dhe zbatimin e masave ndaj atyre q do t shkelin Besn. Shqiptart atyre ditve po prpiqeshin t prfitonin nga lshimet q parashiheshin n marrveshjen shqiptaro-turke pr t vendosur pushtetin e tyre n trevat shqiptare dhe pr t siguruar kshtu vetqeverisjen dhe mundsit e mbrojtjes s tyre nga sulmi i jashtm q po prgatitej nga Serbia. sht koha kur lufta ballkanike po u trokiste n der shqiptarve.53 Shqetsimet e atdhetarve shqiptar nuk qen pa baz. Pa kaluar as dy muaj, nga kto ngjarje t kryengritjes s vitit 1912, q nuk uan n formimin e nj shteti autonom dhe kombtar shqiptar me kufij t prcaktuar dhe t njohur nga P. Osmane dhe faktort ndrkombtar, shtetet shoviniste fqinje, Serbia, Mali i Zi, Bullgaria e Greqia filluan Luftn Ballkanike, e cila pati rrjedhoja fatale pr Kombin Shqiptar. Sipas planit t lufts Serbia n kufirin me shqiptart vendosi forca t mdha ushtarake. Mendohej q me nj sulm t menjhershm dhe t papritur q qeveria turke t bj mobilizimin e prgjithshm, ushtria serbe t prparonte drejt Novi Pazarit, Mitrovics, Prishtins dhe Kumanovs dhe prej ktej t futej thell n jug. Shqiptarve ndonse u mungonte nj organizim n shkall kombtare t udhhequr nga personalitetet e tyre m t shquara, Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini, Idriz Seferi etj. u orientuan drejt n kt situat t rnd pr fatin e atdheut. Populli shqiptar, si ishte e natyrshme, nuk mund t pranonte t bashkpunonte me pushtuesit e rinj, por as ta lidh fatin m me sundimtart e vjetr P. Osmane, e cila ishte dnuar tashm nga historia t shembej n goditjet e Lufts Ballkanike. Ata, zgjodhn rrugn m t drejt, por m t vshtir, t rezistonin me forcat e tyre njerzore pushtuesve ballkanas dhe t luftonin njherazi pr lirimin kombtar pr tu ndar nga P. Osmane, pr t mos marr mbi vete pasojat tragjike t lufts dhe pr t dal prej saj me shtetin e tyre kombtar e t pavarur n kufijt e tij etnik. Sapo u mor vesh se lufta ishte duke shprthyer, u dha kushtrimi pr mbrojtjen e atdheut dhe filloi grumbullimi i vullnetarve pr t shkuar n kufi pr t mbrojtur vendin nga ushtrit serbe. Vullnetart kumanovar iu bashkuan lufttarve t Idriz Seferit n ann e Gjilanit, t cilt kishin zn pikat kye t ktij rrethi. Qndresa e vendosur e shqiptarve n kto an i detyroi ushtrit serbe t trhiqen n panik disa her nga pozicionet e tyre. Por mungesa e municionit i detyroi ata t trhiqen n Bujanoc, Trnoc, Rahovic t Preshevs e n vende tjera. Qndres e ashpr iu b ushtris serbe n Grykn e Konulit. Luftimet n kto zona vazhduan nj jav dhe vetm pasi u thye rezistenca e shqiptarve ushtria serbe mundi ta
53
Dr. Ramiz Abdyli, Shkupi n duart e kryengritsve shqiptar m 1912 sipas burimeve bullgare,,Krkime historike,,Shkup,1993.f.86.
145
pushtoj Gjilanin m 24 tetor.54 Pas ksaj rezistence t vullnetarve ushtria serbe me shpejtsi vazhdoi sulmin drejt Moravics pr n jug kah Kumanova. N Moravic u b beteja e Bilait, ku prball dy divizioneve, serbe dhe pes baterive t artileris, komanda turke hodhi vetm dy batalione t ushtarve redif (rezervist), t prbr nga shqiptar nga Gjilani dhe Presheva. Oficeri turk, vzhgues i ngjarjeve, Ahmet Hamdi, shkruante se ushtart shqiptar treguan ktu trimri t jashtzakonshme dhe qndruan deri n fund sa u vran t gjith. Ndrsa luftimet e Tabanocs u shndrruan n prleshje trup me trup ndrmjet shqiptarve dhe ushtris serbe. Ktu arritn shqiptart tua marrin serbve dy istikame.55 Beteja m e madhe e ksaj treve ishte ajo e Kumanovs. U zhvillua n hapsirn midis Karadakut dhe Kojzakut n rrafshnaltn Zebrnjak, aty ku sht ngritur prmendorja n kujtim t ktyre ngjarjeve.56 Beteja e Kumanovs, nga pikpamja strategjike dhe gjeografike hapte rrugn nga ngushtica q krijohej midis Karadakut t Shkupit dhe malit t Kozjakut. Ktu e shihte komanda serbe rndsin e betejs s Kumanovs pr veprimet e mtejshme ushtarake n Luftn Ballkanike. Komanda serbe shtroi n kt betej si qllim strategjik t nxirrte forcat e saja nga Vranja n Kumanov dhe t hapte rrugn pr t pushtuar luginn e Shkupit dhe t Vardarit n prgjithsi, pr t vijuar marshimin drejt jugut dhe perndimit, pr n pjesn bregdetare t Shqipris. N betejn e Kumanovs nga forcat serbe u hodhn ato t Armats s par, t prbra nga 126.000 por 90.000 lufttar, ndrsa Armata turke e Vardarit kishte nj efekt t prgjithshm prej 86.000 vetash, me 50.000 lufttar. Midis tyre kishte edhe disa mijra ushtar shqiptar, prve forcave vullnetare t grumbulluara nga treva e Kumanovs dhe rrethet e tjera. Kshtu, n kt armat vetm nga Gjilani dhe Presheva ishin dy batalione redifsh shqiptar. Ushtria serbe kishte thuajse dy her m shum lufttar se ajo turke. Prve ksaj, n astin e fillimit t lufts, Armata serbe ishte prqendruar n pozicionet e saj, ndrsa Armata turke nuk kishte arritur t zinte pozicionet e duhura. Ahmet Hamdi shkruante se komanda turke gaboi kur zgjodhi kt qendr pr t mbrojtur nga msymja e serbve, sepse Kumanova nuk ofronte kushtet e nevojshme ushtarake-strategjike pr mbrojtje.57 Ushtris turke i mungonte disiplina, furnizimi i rregullt dhe gati u la e uritur.
54
Historia e Shqipris,Tiran,1984.f.482.,,Politika,,6/19.8.1912,A.Selmani,pun.i prm.f.170. 55 DASSIP.PP.Pr5ishtin,27.8./9.1912.:7/30.9.1912:Prishtin,17/30.9.1912.,,Vardar,,Shku, 2/15.9.1912,nr.68.,,Vardar,,20/9.3.10.1912,nr.73.,,Politika,,Beograd,18/31.9.1912. 56 B.Ratkovi, Prvi Balkanski rati Serbia, Beograd, 1975, f.333,418,809, Kujtimet e kapitenit Ahmet Hamdi, pr Luftn Ballkanike dhe Shqiptart. Si duhet t jet shteti shqiptar.Orhanije1920. Cituar sipas ,,Gjurmime albanologjike,, Seria historike, Prishtin, nr.15.1985. f.315. 57 Ahmet Hamdi,pun.i prm.f.315.Ramiz Abryli,pun. i prm.f.86-88.
146
Beteja e Kumanovs filloi natn e 22 tetorit duke u gdhir 23 tetori. Kumanova at nat ishte e mbuluar me nj mjegull t dendur pr shkak t shiut q sa po kishte rn. N ditn e par t luftimeve m 23 tetor, komanda turke kishte hedhur n vijn e par t lufts 50.000 ushtar dhe 158 arm t artileris. Ndrsa pala serbe kishte angazhuar 30.000 ushtar, 32 mitraloza dhe 60 arm t artileris. Me gjith eprsin numerike, n ditn e par t lufts, ushtria turke nuk arriti t shtynte serbt nga pozicionet e tyre. Ahmet Hamdi, ky vzhgues i ngjarjeve, m tej shkruante se shqiptart q bn pjes n kt ushtri luftuan me vendosmri t jashtzakonshme edhe n kt betej58 T nesrmen m 24 tetor,sipas urdhrit t komands serbe, u hodhn n luft forcat m t shumta serbe rreth 99.000 ushtar, ndrsa shtabi ishte vendosur n Bila. Kurse ushtria turke pr shkak t dezertimeve n ditn e dyt u paksua n 44.000 ushtar. N betejn e Kumanovs shtabi turk nuk kishte ndonj plan pr organizimin e forcave ushtarake t artileris. Komandantt turq i hidhnin forcat e tyre verbazi mbi armikun, pa njohur m par pozicionet e tij. N kt betej komanda turke nuk e prfilli fare strategjin e lufts, e sidomos bashkveprimin e forcave t artileris me ato t kmbsoris, q mbulohet dhe mbrohet nga artileria. Ishte nj situat kur pr paaftsi t komands turke t armats s Vardarit t gjith u ngatrruan dhe kjo oi n thyerjen ushtris n kt dit t dyt t luftimeve.59 Ahmet Hamdi me t drejt arrin n prfundimin se nuk mund ta mbronin Shqiprin gjeneralt si Xhavit Pasha, q e urrenin popullin shqiptar, q deklaronin hapur se ne nuk duam ta shohim me sy Shqiprin se tani jemi t knaqur me pushtimin serb dhe grek t Shqipris, se do t ishte m mir q tokat shqiptare ti pushtonin serbt e grekt, se tu mbeteshin shqiptarve.60 Si kudo, edhe n betejn e Kumanovs shqiptart nuk u ndihmuan, u lan t vetmuar para agresionit serb. T dhnat dokumentare dshmojn se n kt vij t frontit q shtrihej nga Bjeshkt e Malins deri n Stracin, luftuan me nj trimri t rrall m shum se 4.000 vullnetar shqiptar. Ndonse u tradhtuan nga komanda turke, kta arritn ti gozhdonin forcat serbe gjat gjith vijs s frontit. Qndresn e shqiptarve n betejn e Kumanovs, epika popullore e prshkruante me kto vargje: Tym e flak nat Kumanov, Ushtris serbe ndal po i thon, Shum serbli na i mbloi toka Trimrin shqiptare po e njeh bota.
58
Xheladin Shala,Mardhnjet shqiptare-serbe 1912 - 1918, Prtishtin, 1990.f.58. M.Gjorgjeviq, Kumanovska bitka, Beograd,1937.f.21-22. 59 M. Gjorgjeviq,pun.i prm.f.12-14,20-22,Kujtimet e A.Hamdiut...,f.315-316. 60 M.Gjorgjeviq,pun. i prm.f.26-27,75.A.Hamdi,pun.i prm.f.315.
147
O Beligrad o Shumadi, Sa kollaj me hy n Shqipri, As me top as me singji, Sshtrohet kurr kjo shiptari.61 Shumica e shqiptarve duke luftuar me nj heroizm t pashembullt ran trimrisht n fushn e lufts n mbrojtje t trojeve t tyre amtare, strgjyshore. Ktu vriten edhe shum krer t Lvizjes Kombtare nga Kazaja e Kumanovs, n mesin e t cilve edhe Selim Shtraza-aushi. Fal eprsis numerike n ushtri dhe armatime si dhe shthurjes s ushtris turke, serbt mundn t thyenin edhe kt vij t frontit, pr t hapur rrugn e pushtimeve drejt Shkupit dhe Manastirit. Beteja e Kumanovs u shoqrua me humbje pr t dyja palt, por humbjet e Armats turke ishin shum m t mdha. Pas betejs mbeturinat e ushtris turke pa organizim, t shthurura prfundimisht, u larguan n panik drejt jugut, drejt bregdetit t Egjeut. Shqiptart e braktisn luftn vetm pasi prfundoi dhe shkuan npr shtpit e fshatrat e tyre pr ti mbrojtur ato nga masakrat e ushtris serbe.62 Ushtrit serbe Kumanovn e pushtuan m 25 tetor, ndrsa Shkupin nj dit pas, pa luft. Pushtimi serb u prcoll me vrasje dhe djegie si kudo edhe n Kumanov e rrethin e saj. Shum banor t ksaj ane, t vetdijshm pr egrsin e ushtris serbe, u trhoqn para deprtimit t saj pr n Shkup, duke shpresuar se atje do t gjenin shptim, por edhe atje i priti vdekja nga uria, e m pas edhe nga ushtria serbe. Po ky fat do ta gjej edhe at pjes t popullsis q mbeti n shtpi duke i besuar qorrazi proklamats s Mbretit Aleksandr se asnj shqiptar nuk do t ngitej. Mirpo shum prej tyre u masakruan, u provuan ta ndrronin fen, shum shtpive iu vu zjarri, u plakit bagtia dhe gjsendet e mueshme.63 Shtypi shqiptar dhe i huaj shkruante ather se serbt po vn n jet programin zyrtar pr shfarosjen e shqiptarve, se serbt deklarojn hapur se shqiptart duhet t shkatrrohen, shfarosen, sepse ky sht mjeti m i mir pr t qetsuar vendin. Ndrsa gjeneralt serb deklaronin haptazi se ne i linim t qet turqit, por vram sa mundm qen shqiptar. Deviza e ushtris serbe ishte: Ti shfarosim shqiptart.64 Dhe kshtu vepruan. Gjith banort q gjat kontrollit iu gjenin e siu gjenin arm vriteshin. N Kumanov u vran 400 shqiptar. do dit oficert serb organizonin ekspedita n fshatrat e rrethit t Kumanovs pr t terrorizuar fshatart.65 Mijra njerz t pambrojtur shkonin drejt Shkupit pr t shptuar nga masakrat. Pr t penguar kalimin e tyre atje,
61 62
Ramiz Abdyli, pun. i prm.,Shaban Braha,Idriz Seferi,Tiran,1981,f.193. Amet Hamdi pun. i prm.Ramiz Abdyli,pun. i prm. 63 Shaban Braha,Idriz Seferi,Tiran,1981.f.193.Shih edhe Deklaratn Myrt Ajdinit dhn autorit n Kumanov m 14.05.1978. 64 Ramiz Abdyli,Presheva dhe viset tjera...,Jehona,,Bujanoc,janar-shkurt 1993.f.11-12. 65 ,,Zri i popullit,,Njeu Jork,21 janar 1913.,,Dejly Cronice,, 22 nntor 1912.
148
ushtria serbe u vendos n fshatin Buin dhe zuri rrugn Kumanov-Shkup, n vendin e quajtur Kulla e Buukut. Pikrisht ktu ushtria serbe vrau 3.000 shqiptar t pafajshm, shumica e t cilve u thern me bajoneta. Edhe ata q pranuan t ktheheshin npr shtpit e tyre duke iu besuar premtimeve t komands serbe, me tu kthyer n stacionin e Kumanovs iu nnshtruan prndjekjeve. Odbrana dhe ushtria serbe mori prej ktyre 500 burra, t cilt i masakroi dhe i groposi n nj varr t prbashkt afr Sokollans s sotme, 300 t tjer u vran e u varrosn te vendi i hedhurinave n hyrje t Kumanovs, sot te pallatet e oficerve, dhe po aq afr stacionit hekurudhor66. Masakra t mdha u bn edhe n Karadak, ku digjen shum fshatra dhe shtpi. Popullsia pr ti shptuar vrasjes e shfarosjes trhiqej n thellsi t Karadakut e Sharrit. Gjat ksaj fushate persekutimesh ndaj shqiptarve u arrestuan n rrethet e Shkupit: Prishtina, Nexhip Draga, Idriz Seferi e shum udhheqs t tjer t lvizjes shqiptare, t cilt, meq nuk pranuan deklaratat e besnikris ndaj Serbis, u hodhn n burgjet e Beogradit.67 Terrori dhe masakrat q ndrmorn ndaj shqiptarve gjat atyre muajve, tetor-dhjetor 1912, shnon vetm fillimin e asaj politike t gjenocidit serbomadh q do t ushtrohej ndaj shqiptarve nga pushtuesit serb gjat disa dhjetra viteve dhe q vazhdon n forma t ndryshme deri n ditt e sotme. Me qndresn e pashembullt q u bri pushtuesve serb n tetor t vitit 1912 popullsia e ksaj Kazaje dhe mbar ktij Vilajeti, mbrojti jo vetm trojet e saj t lindjes, por mbar atdheun, Shqiprin. N betejn e Kumanovs dhe luftrat tjera, shqiptart e ksaj treve edhe pse nuk arritn t ndalin prfundimisht ushtrin e agresorve serb, i solln asaj humbje t konsiderueshme dhe ngadalsuan marshimin drejt Shqipris Perndimore. Ata solln kshtu nj kontribut tjetr t muar, duke u dhn mundsi dhe koh atdhetarve shqiptar t kryesuar nga Ismail Qemali t prgatisin dhe t Shpallin Pavarsin e Shqipris m 28 nntor 1912.
66
Thoma Murzaku, Politika e Serbis kundrejt Shqipris gjat Lufts Ballkanike 19121913, Tiran 1987. f.137. Shih edhe Deklaratn e Ahmet Ahmetit, dhn auorit n Kumanov m 6.06.1999. 67 Ramiz Abdyli, pun. i prm.HHHSt.A.PP.A.Beograd,25.12.1912.nr.327.
149
SKENDER ASANI
PASQYRIMI I DEMONSTRATAVE T VITIT 1981 N SHTYPIN E MAQEDONIS

N fillim t viteve t tetdhjeta n arenn ndrkombtare filloi t frynte era e ndryshimeve t mdha, q rezultoi me rrzimin e shum regjimeve totalitare komuniste. Kjo frym dhe kjo gjendje socio-politike u reflektua edhe n hapsirat e ish- federats Jugosllave. Demonstratat e studentve shqiptar, t mbshtetura nga masat e gjera popullore t 11 marsit 1981, paralajmruan shprbrjen e nj krijese artificiale shtetrore, e cila ishte ndrtuar n baz t konceptit t dominimit dhe mosrespektimit t vullnetit dhe t s drejts historike t vetvendosjes s popujve, q e garantonin t gjitha konventat ndrkombtare. Jehona e demonstratave studentore t Prishtins kishte deprtuar edhe n t gjitha vendbanimet shqiptare t Maqedonis, megjithse sistemi i kohs po bnte mos q ato ti ngufaste dhe t mos merrnin dimensione popullore. Prandaj, instrumenti m efikas i pushtetit t kohs, kundr ktyre protestave, ishte manipulimi me mediet, konkretisht Radiotelevizionin e Shkupit dhe gazetat ditore. Ksaj radhe do t ndalemi m tepr n mediet e shkruara, dhe reflektimin e ktyre ngjarjeve n faqet e tyre. Pasqyrimi i demonstratave studentore t 81-shit n shtypin e Maqedonis Shtypi n Maqedoni demonstratat studentore t 11 marsit 1981 n Kosov nuk i kishte pasqyruar me koh pr shkak t censurs q mbretronte n faqet e gazetave Flaka e Vllazrimit, Veer dhe Nova Makedonija, sepse ekzistonte frika se ato ngjarje do t merrnin prmasa t gjera popullore dhe t barteshin edhe n Maqedoni. Shtypi i kohs filloi t informoj opinionin n Maqedoni ather kur u krijua qndrimi shtetror dhe strategjia pr ti gjykuar
151
ato si rrnuese t rendit kushtetues t federats Jugosllave.1 Kjo situat kaotike n qarqet e pushtetit, por edhe n shtypin e kohs, nga kndvshtrimi i sotm mund t vlersohet si mosprgatitje pr nj shprthim t vrullshm t ngjarjeve q kishin shkaktuar protestat studentore t 11 marsit n Prishtin. Lajmi i par n shtypin e Maqedonis pr demonstratat studentore t 11 marsit n Prishtin, u publikua n gazetn e vetme shqiptare t kohs Flaka e Vllazrimit, me titull: Incident i nj grupi studentsh n Prishtin, ku si vrehet edhe nga vet titulli, demonstratat cilsoheshin si prishje e rendit e qetsis publike nga nj grup studentsh. Sipas ksaj gazete, kjo ndodhi kur disa elemente armiqsore tentuan t shfrytzonin paknaqsin e nj grupi studentsh me ushqimin n mensn e studentve.2 Informacionet e pakta pr kto protesta ishin si rezultat i censurimit dhe imponimit t politiks represive nga qarqet e pushtetit komunist t asaj kohe. Politika famkeqe e kohs me shpejtsi filloi hartimin e projekteve pr tiu kundrvn rezistencs shqiptare, dhe sipas nj skenari mir t prgatitur, protestat studentore dhe mbarpopullore, do t gjykoheshin nga vet shqiptart, duke filluar nga politikant shqiptar q ishin n aktivin e Lidhjes Komuniste, mediumet e shkruara dhe elektronike n gjuhn shqipe, kolektivet arsimore n universitete, shkollat fillore e t mesme, institucionet kulturore e deri te kolektivet e ndrmarrjeve publike. Sipas ktij skenari, m pastaj do t pasonin diferencimet, largimet nga puna dhe burgosjet, si masa pr t shuar rezistencn studentore dhe mbarpopullore q kishin kto protesta. Dnimi i par i protestave studentore n shtypin e kohs n Maqedoni erdhi nga kryetari i Lidhjes Socialiste t Popullit Punues t Prishtins, Asllan Fazliu, i cili demonstratat e nj grupi studentsh n Qendrn e studentve, m 11 dhe 26 mars, i kualifikonte si armiqsore, t organizuara dhe t nxitura prej forcave armiqsore, si pjes e tendencave t prgjithshme armiqsore drejtuar kah destabilizimi dhe prishja e unitetit t vendit.3 Demonstratat e marsit q ishin zhvilluar n Kosov detyruan q n nj mbledhje urgjente t mblidhen dy kryesit e Komitetit Qendror t Lidhjes Komuniste t Serbis dhe Kryesis s Republiks s Serbis. Nga kjo mbledhje doln konkluzionet se demonstratat kishin karakter rrnues t rendit kushtetues e politik t shtetit, t cilat ishin t organizuara nga grupe t nacionalistve shqiptar.4 N kt mbledhje ishin dhn informacione se n masat popullore
, , 29.05.1981, , 1981, f.3. 2 Incident i nj grupi studentsh n Prishtin, Flaka e Vllazrimit , 13.03.1981, Shkup, 1981, f.4. 3 Dnim i ashpr i demonstratave, Flaka e Vllazrimit, 29.03.1981, Shkup, 1981, f.2.; , , 30.03.1981, , 1981, f.3; , , 29.03.1981, , 1981, f.3. 4 , , 03.04.1981, , 1981, f.3.
1
152
nuk kishte dhn rezultatet e pritura kalimi i stafets npr Kosov, dhe ky ishte nj sinjal i qart se shqiptart po prkrahnin gjersisht protestat studentore. Shtypi i kohs n Maqedoni me rastin e ngjarjeve t demonstratave studentore t marsit n Kosov, gjendjen politike u mundua ta pasqyroj edhe nprmjet intervistave me dy lidert politik t asaj kohe n Kosov, kryetarin e kryesis s Kosovs Xhavid Nimani, dhe antarin e kryesis s federats Jugosllave Fadil Hoxha. Xhavid Nimani n prononcimin e tij kishte potencuar se demonstratat jan t importuara prej jasht Kosovs dhe kundr Kosovs.5 Ndrsa Fadil Hoxha kishte potencuar se duhet menjher dhe qart t theksohej se demonstratat n Prishtin e n disa vende t Kosovs paraqesin akt t paramenduar mir armiqsore dhe vepr kundrrevolucionare.6 Vend t rndsishm n t gjitha gazetat e prditshme n Maqedoni i ishte dhn komentit t Flaks s Vllazrimit me titull Reaksioni nuk mund t na ndaj, ku thirrej n emr t popullit shqiptar n Maqedoni pr ti gjykuar demonstratat studentore dhe mbarpopullore n Kosov. M tej, n kt koment potencohej se shqiptart e Maqedonis nuk do t bien n provokimet e nacionalistve e kundrrevolucionarve shqiptar, t cilt kan pr detyr pr t rrnuar vllazrim-bashkimin dhe harmonin q ekziston ndrmjet popullit maqedonas dhe nacionalitetit shqiptar, turk etj.7 Nga ky koment i redaksis s Flaks s Vllazrimit , kuptohet se sa ka qen presioni institucional dhe censura n gazetn e vetme n gjuhn shqipe t asaj kohe. Rndsi t veant shtypi i kohs n Maqedoni i kishte kushtuar komenteve t gazets Zri i Popullit, ku ajo akuzonte shtypin dhe mediet elektronike jugosllave se artificialisht kan br fushat pr t dezinformuar opinionin pr ngjarjet e marsit n Kosov pr t ngritur tone shoviniste.8 Ktyre komenteve kritike q vinin nga Tirana, aparatura shtetrore, sipas projektit pr tiu kundrvn revolts mbarpopullore t shqiptarve n federatn jugosllave, detyronin me ndikim dhe presion redaksit e gazetave shqiptare Rilindja (Prishtin) dhe Flaka e Vllazrimit (Shkup), tu kundrviheshin reagimeve nga shtypi i Tirans.9 N saj t ktyre masave represive, revista Fjala u ndalua t botohet, kurse ndaj shtypshkronjs Rilindja u ngre padi penale. Preteksti pr ndalimin e botimit t ksaj reviste ishte se n faqet e saj ishte botuar nj tekst q pasqyronte veprimtarin e
, , 03.04.1981, , 1981, f.3. , , 04.04.1981, , 1981, f.2;Demostraciite na Kosovo delo na kontrarevulucijata, , 04.04.1981, , 1981, f.3. 7 ( ), , 06.04.1981, , 1981, f.2. 8 , , 10.04.1981, , 1981, f.4. 9 , , 10.04.1981, , 1981, f.5.
6
153
mrgats shqiptare n bot, dhe se asnjher nuk jan br tekste sipas analizs marksiste.10 Politika zyrtare jugosllave kishte pr synim q t plasonte politikn e vet tek mrgata n Evrop pr demonstratat e marsit n Kosov, madje edhe duke drguar emisar t ndryshm npr klubet dhe shoqatat e ndryshme. Nj delegacion i kryesuar nga kryetari i Sindikatave t Kosovs, Rabit Rexhepi, dhe kryetari i Sindikatave t Bosnj e Hercegovins, Milan Puar, kishin pasur nj takim me mrgatn shqiptare n Klubin Prparimi n Bruksel, ku ishin pritur me reagime t ashpra ndaj dhuns shtetrore q u ushtrua ndaj popullit shqiptar.11 Rndsi t veant shtypi i kohs n Maqedoni i kishte kushtuar ngjarjes s armatosur n Prekaz t Ult n Kosov, ndrmjet Tahir e Nebi Mehs kundrejt forcave policore t cilt kishin vn Prekazin n shtetrrethim. Arsyetimi i policis kishte qen fletarresti pr Tahir Mehn, se para nj viti kishte sulmuar policin me arm. N prleshjen e armatosur n Prekaz kishin mbetur katr polic t vrar dhe disa t plagosur.12Pr kt ngjarje kishte reaguar agjencia e gazetarve shqiptar, ku kishin dnuar aktin e sulmit ndaj familjeve shqiptare, pr tu hakmarr ndaj revolts mbarpopullore t shqiptarve n mars dhe prill t vitit 1981.13 Masat q kishte ndrmarr Kshilli i Kuvendit i Kosovs, pr t minuar revoltat studentore, ishin ndrprerja m 19 maj t vitit akademik, mbyllja e konvikteve studentore, mbyllja e menss s studentve.14 Po ashtu edhe n Radio Televizionin e Prishtins filloi censurimi i kngve dhe emisioneve t Radio Televizionit t Tirans, me arsyetimin se emisionet e kngt ndikonin n ngritjen e tensioneve ndretnike.15 Po ashtu edhe ndaj medieve t shkruara n gjuhn shqipe u ndrmorn masa ndshkimi e diferencimi, me arsyetimin se nuk jan informuar n mnyr t drejt rreth protestave studentore dhe disa gazetar u akuzuan se drejtprdrejt kan marr pjes n demonstrata.16 Ndrsa n Universitetin e Prishtins ushtrohej presion i jashtzakonshm ndaj aktivit t profesorve pr tu distancuar nga protestat studentore, ata q nuk pajtoheshin me kto masa prjashtoheshin dhe ndaj tyre filloi menjher diferencimi dhe
, , 09.05.1981, , 1981, f.3. , , 27.04.1981, , 1981, f.3. 12 ( ), , 15.05.1981, , 1981, f.3. 13 , , 18.05.1981, , 1981, f.3. 14 , , 20.05.1981, , 1981, f.5. 15 , , 20.05.1981, , 1981, f.5. 16 , , 28.05.1981, , 1981, f.3.
11
10
154
ndjekja gjyqsore. 17 Masat e dhunshme prekn edhe bursat studentore, ndaj studentve q morn pjes n demonstrata dhe me nj akt iu ndrpre shfrytzimi i mtejshm i bursave.18 Masat e dhunshme prekn programet dhe tekstet shkollore. T gjitha tekstet shkollore q prmbanin n vete elementin kombtar ishin trhequr nga prdorimi, me arsyetimin se rrnonin bashkjetesn dhe rendin kushtetues t shtetit.19 Pr demonstratat mbarpopullore q ishin zhvilluar gjat tre muajve n t gjitha vendbanimet e Kosovs, ndaj organizatorve u ngritn afro 480 aktpadi penale. Ndrsa procese gjyqsore u ngritn edhe ndaj 126 personave t ndrmarrjeve t mdha publike. Po ashtu pa asnj procedur t rregullt nga puna u larguan 189 persona, nga ky numr 109 ishin nga arsimi.20 Rezyme Demonstratat e marsit t vitit 1981 n Prishtin n shtypin e kohs n Maqedoni u pasqyruan me nj koordinim t sinkronizuar t ciln e drejtonte aparatura shtetrore jugosllave, duke e mbshtetur politikn serbe pr kto ngjarje. Protestat studentore t 11 marsit n Prishtin, pr nj koh nuk u pasqyruan n shtypin e Maqedonis, sepse ekzistonte frika q kjo revolt popullore do t bartej n Maqedoni. Kryesisht n faqet e gazetave n Maqedoni, sipas nj skenari mir t projektuar, jepeshin vetm deklaratat q gjykonin kto protesta si elemente q rrnonin vllazrim-bashkimin dhe trsin territoriale e kushtetuese t federats Jugosllave. Ksaj politike shtetrore i paraprinin edhe deklaratat e disa funksionarve shqiptar t kohs, t cilt theksonin se kto protesta jan t nxitura nga Shqipria. N baz t ktyre deklaratave gjykuese t demonstratave nga udhheqsit politik t asaj kohe, filluan diferencimet politike n arsim, kultur dhe shkenc, ku me mijra shqiptar u prjashtuan nga puna dhe shum t till prfunduan n burgje. Megjithat, shpirti kryengrits i shqiptarve nuk u shua, dhe ai do t shprthente dy dekada m von, me organizimin e kryengritjes s armatosur t UK-s pr lirimin e Kosovs dhe pr barazi kombtare t shqiptarve n Maqedoni dhe Luginn e Preshevs.
Ndr masat e dhunshme n Universitetin e Prishtins ishin: Masat e mbikqyrjes ndaj 4800 t punsuarve t Universitetit; ndrhyrja pr pastrimin e plan programve msimore; rishikim i njsive msimore q kishin t bnin me naciona romantizmin dhe me ngarkimin nacionalist t studentve; , , 18.05.1981, , f.3. 18 , , 22.05.1981, , f.3. 19 , , 29.05.1981, , f.4. 20 , , 04.06.1981, , f.2.
17
155
LUSH CULAJ
SHTJA E AMRIS N KONFERENCN E AMBASADORVE N LONDR 1912-1913

Edhe pse ishte br deklarata e prbashkt e Austro-Hungaris dhe Rusis n fillim t tetorit t vitit 1912 pr ruajtjen e status quo-s n Evropn Juglindore, Lufta e Par Ballkanike e ndryshoi gjendjen. Tashm ishte e qart se sundimi i Turqis n pjesn evropiane kishte marr fund. Shqiptart u prpoqn t mos bheshin pjes e lojrave diplomatike, por, pa dashjen e tyre, ata u ndodhn n nj situat t vshtir si rrjedhoj e kombinimeve t llojllojshme politike t shteteve fqinje pr coptimin e trojeve shqiptare dhe maqedonase.1. Pushtimi i tokave shqiptare nga ushtrit e vendeve fqinje dhe gjendja jashtzakonisht e rnd e Ushtris turke u bn objekt shqyrtimi i diplomacis ndrkombtare. Pr ti trajtuar problemet politike q nxorn ngjarjet e Evrops Juglindore, sidomos Lufta Ballkanike, gjasht Fuqit e Mdha, Anglia, Franca, Gjermania, Austro-Hungaria, Rusia dhe Italia u pajtuan q n Londr ta mbanin nj konferenc n nivel ambasadorsh.2. Para fillimit t Konferencs s Ambasadorve n Londr pati bisedime t fshehta ndrmjet palve t interesuara pr afrimin e pikpamjeve dhe pr gjetjen e zgjidhjeve t pranueshme. Konferenca i filloi punimet m 17 dhjetor 1912 nn drejtimin e ministrit t Jashtm t Anglis, Eduard Grej. Konferenca u mbajt n nj atmosfer shum t komplikuar rajonale e evropiane. Pas rreth 30 vjetsh, msimet e Kongresit t Berlinit kishin filluar t trokisnin srish n portat e kontinentit, por jo me ndonj krcnim serioz pr luft t prgjithshme. Nga koha e Kongresit t Berlinit n Evrop kishin filluar t vepronin sistemet paralele diplomatike t fuqive: sistemi i hapur, vazhdues i praktikave t
1.
Dr. Xheladin Shala, Marrdhniet shqiptaro-serbe 1912-1918, Instituti Albanologjik i Prishtins, Prishtin, 1990, f.117. 2. Historia e popullit shqiptar pr shkolla t mesme, vep. cit., f. 138.
157
Koncertit t Evrops dhe sistemi konspirativ, paralajmrues i ndryshimit t sistemit t marrdhnieve ndrkombtare n kontinent. Sipas sistemit t hapur t parimeve diplomatike t Koncertit, ku bnin pjes t gjitha fuqit e mdha evropiane, kishte nj qndrim homogjen pr zhvillimet politike prgjithsisht n Kontinentin e Vjetr dhe vemas n Evropn Juglindore. Kshtu, zotronte fryma e vendimeve t prbashkta dhe vazhdonte t ndiqej politika e status quo-s ndaj do ndryshimi n Evrop e posarisht n Evropn Juglindore. Ndrsa, sipas sistemit paralel konspirativ, ishte krijuar Aleanca Trepalshe e Evrops Qendrore (Gjermani, Austro-Hungari, Itali) e kundr saj ishte krijuar e po funksiononte edhe Konventa e Obrushevit, e 4 janarit t 1894-s (Aleanca Ruso-Franceze). Nga msimet e Kongresit t Berlinit Bizmarku shkruante: Cilin duhet ta konsiderojm si armikun m t rrezikshm, at q lufton ball pr ball, apo at q pret dobsimin ton dhe pastaj na i dikton kushtet e paqes.3. N Konferencn e Londrs nuk morn pjes shtetet e Evrops Juglindore, por ato kishin t drejt ti formulonin zyrtarisht krkesat e tyre territoriale n Londr. Qeveria e Prkohshme e Vlors e caktoi delegacionin katr antarsh, por n Londr shkuan vetm tre prej tyre: Rasim Dino, Mehmet Konica dhe Filip Noga. Sotir Kolea nuk shkoi kryesisht nga mosbesimi q kishte pr dobin e ksaj pune. Telegrafit t Ismail Qemalit q e ftonte t shkonte n Paris dhe q andej s bashku m t tjert t nisej pr n Londr, Sotir Kolea iu prgjigj: Interesat q ishin n loj ishin kolosale, se kto prarje t Qeveris s Prkohshme nuk do t sillnin shum prfitime, derisa delegacionit i mungonte do influenc, lidhje prkrahje.4. Delegacioni shqiptar ia paraqiti Konferencs nj memorandum, n t cilin shtroheshin krkesat territoriale t shtetit shqiptar dhe krkohej q shteti shqiptar t shtrihej n kufijt etnik. Pr m tepr shtja shqiptare prbnte pikrisht n kt periudh njrn nga temat kryesore dhe njrn ndr shfaqjet m t bujshme t diplomacis s fsheht. Nj moment i ri vihet re edhe nga pikpamja thjesht shqiptare, ngase faktori shqiptar tashm fillon t dal n nj form cilsisht t re. Gjersa para fillimit t Lufts Ballkanike, lvizjes son kombtare i mungonte nj udhheqje qendrore, tani prball ngjarjeve vendimtare n Evropn Juglindore, prania e faktorit shqiptar shprehet n forma t tilla si prmes shpalljes s Pavarsis dhe daljes s Qeveris s Prkohshme t Vlors, e cila zhvilloi nj aktivitet t dendur si brenda ashtu edhe jasht vendit. Pr her t par shqiptart nuk ishin trsisht n pozita inferioriteti n krahasim me fqinjt, gjersa krkesat e tyre artikuloheshin n instancat m t larta diplomatike prmes nj qeverie q dilte si prfaqsuese e gjith kombit. Pavarsisht se nuk njihej zyrtarisht nga Fuqit e Mdha, kjo qeveri ballafaqohej me gjith trajtimin q i bhej shtjes shqiptare,
3. 4.
Lisen Bashkurti, Shqiptart n rrjedhat e diplomacis, Tiran, 2003, f. 111-112. Arben Puto, Pavarsia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive t Mdha 1912-1914, Tiran, 1978, f. 314 - 342.
158
duke vepruar n t mir t atyre faktorve ndrkombtar q objektivisht e favorizonin nj zgjidhje t saj sa m t drejt.5. Nga ana tjetr, Konferenca e Ambasadorve pasqyronte gjendjen e politiks evropiane, q e kishte si tipar dallues ndarjen e fuqive n dy blloqe antagoniste: Lidhja Trepalshe e sajuar nga Gjermania, Austro-Hungaria dhe Italia; kundruall Antants q prbhej nga Anglia, Franca dhe Rusia. Ky rreshtim do t vrehej qart edhe gjat punimeve t Konferencs s Ambasadorve, sepse n trajtimin e shtjes shqiptare dallojm jo vetm pozicionin e fuqive n mnyr t veant, por edhe politikn e ktyre dy grupimeve t mdha.6. Edhe fqinjt, t cilt kishin pretendime territoriale, e kryenin punn e tyre. Kshtu, n dhjetor t vitit 1912, prfaqsia qeveritare greke, e prbr nga kryeministri i saj Lefter Venizello (i ashtuquajturi Dhelpra Gjiritase) dhe kryekomandanti i ushtris, gjenerali Danglliu, iu drejtua Konferencs me nj raport n t cilin krkohej q kufiri shtetror shqiptaro-grek t vihej ashtu q ta shkpuste nga trungu shqiptar tr Toskrin. N kt raport theksohej: Siguria e Korfuzit e do q tr vendi prball, nga Parga n Sarand, bashk me Hinderlandin, ti jepet Greqis. Siguria e ksaj cope e do q Greqis ti jepet edhe nj cop q arrin deri n dyert e Vlors e q prfshin Gjirokastrn, Tepelenn dhe Prmetin. Mirpo, kjo pjes nga ana strategjike sht n rrezik; pr sigurin e saj Greqia duhet ti marr edhe Leskovikun, Konicn, Kolonjn e Korn dhe pr sigurin e t gjitha ktyre vendeve grekt krkojn tu jepet edhe krejt vendi ndrmjet Kors dhe Dibrs.7. Q n ditt e para t punimeve t saj Konferenca mori n shqyrtim edhe shtjen shqiptare dhe nj nga aspektet kryesore t saj ishte caktimi i kufijve. Shtetet fqinje paraqitn pretendimet e tyre, e n kt kontekst, sikurse theksuam m lart, edhe Qeveria greke. Kto pretendime t Greqis her ndeshnin n kundrshtimin e shteteve pjesmarrse n Konferenc e her n miratimin e tyre. Konferenca e Ambasadorve n Londr ishte n esenc nj tryez diplomatike q e kishte shtjen shqiptare n qendr t saj. N negociatat paraprake diplomatike Austro-Hungaria dhe Italia dshironin q t njihej shteti i pavarur a autonom shqiptar, por gjithsesi si nj subjekt n vete nga monarkit fqinje. Kjo prpjekje lidhej me synimin e tyre t prbashkt pr ta frenuar dominimin sllav n Evropn Juglindore, daljen n detin Adriatik dhe krijimin e nj zone me ndikim t fuqishm rus n rajon. N Konferencn e Londrs kto dy shtete m s shumti prputheshin n ide rreth Shqipris, duke i anashkaluar edhe rivalitetet e tyre pr Ballkanin Perndimor.8.
5.
Arben Puto, Historia diplomatike e shtjes shqiptare, Akademia e Shkencave, Tiran, 2003, f. 91. 6. Po aty, f. 93. 7. Ibrahim D. Hoxha, Viset kombtare shqiptare n shtetin grek, Tiran, 2000, f. 15. 8. Lisen Bashkurti, vep. cit., f. 114.
159
Austro-Hungaria me plqimin e Italis dhe t Gjermanis dhe Rusia me plqimin e Francs ia paraqitn Konferencs m 20 dhjetor 1912 nga nj hart t vizatuar pr at se cilt duhej t ishin kufijt e Shqipris. Natyrisht, njra hart prcaktonte kufij m t gjer dhe tjetra mundsisht sa m t ngusht.9. Prfaqsuesi i Qeveris Austro-Hungareze, konti Mensendorf, ngulmonte pr nj vij kufitare q t kalonte afr Konispolit, Janins, Konics, Kors, Ohrit, Gostivarit, Tetovs, Prizrenit, Gjakovs, Pejs dhe Shkodrs, duke i ln tr ato qendra brenda shtetit shqiptar. Nga ana tjetr prfaqsuesi i Qeveris franceze, deri diku edhe ai i Qeveris angleze, prkrahnin vijn kufitare t krkuar nga prfaqsuesi i Qeveris ruse. Ai synonte krijimin e nj shteti shqiptar n miniature, n mnyr q, n momentin m t prshtatshm, satelitt e tij ballkanik ta glltisnin. Ndrsa prfaqsia qeveritare shqiptare e Qeveris s Prkohshme t Vlors, e kryesuar nga Rasim Dinua me ndihms Mehmet Konicn dhe Filip Nogn, e cila arriti n Londr m 2.1.1913, ditn n vijim ia paraqiti kryetarit t Konferencs s Ambasadorve e ministr i Punve t Jashtme t Anglis, Z. Eduard Grei, kt vij t kufirit shtetror: me Malin e Zi dhe me Greqin t ruhej ajo vij kufiri q ishte vendosur ndrkombtarisht q n vitet e Lidhjes Shqiptare t Prizrenit q do t thoshte: lumi Bun, Malsia e Krajs, Liqeni i Shkodrs, duke ln brenda Shqipris Tuzin dhe malsin n lindje t tij, Plavn, Gucin etj.; ndrkaq kufiri me Greqin t linte brenda shtetit shqiptar Grebenen, Mecovn dhe duke e ndjekur rrjedhn e lumit Araht deri n derdhje, t kalonte mes pr mes Gjirit t Prevezs dhe npr grykn e tij t dilte n det t hapur t quajtur Deti i Zonjs. Kshtu, brenda shtetit shqiptar mbeteshin tr amria nga Preveza e lart si dhe Janina.10. M tutje n memorandum vihej n dukje se kombi shqiptar ishte i bindur q aleatt ballkanik do ta kishin parasysh faktin se veprimi i prbashkt, i ndrmarr nga ata deri diku sht vazhdim i kryengritjeve t fundit t Shqipris dhe se sukseset e tyre t djeshme mund t konsiderohen plotsisht edhe si fryt i shqiptarve, t cilt doher jan shquar pr trimri. Duke i marr parasysh kto fakte, shqiptart jo vetm q nuk pranojn t futen n kampin e t mundurve, por ata kan pjesn dhe meritat e tyre pr lirimin e Ballkanit nga sundimi turk.11. Sot q zgjidhja prfundimtare e problemit ballkanik imponohet me forc dhe ngutshm, populli shqiptar nuk do t duronte q t drejtat e tij t sakrifikoheshin pjesrisht dhe q e ardhmja e pavarsis s tij t ndrtohej mbi baza pak t shndosha. Me pranimin e parimit Ballkani popujve ballkanik sht e vshtir t konceptohet nj ndarje e pafrymzuar plotsisht nga ky rregull, sa njerzor aq edhe i drejt. Mirpo, nuk mund t parafytyrohet paqsimi i plot i gadishullit, derisa kufijt q i jan njohur do entiteti politik
Abas Ermenji, Vendi q z Sknderbeu n historin e Shqipris, vep. cit., f. 332-333. Ibrahim D. Hoxha, Viset kombtare shqiptare n shtetin grek, vep. cit., f. 16. 11. Arben Puto, Pavarsia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive t Mdha 1912-1914, Tiran, 1978, f. 186-187; Xheladin Shala, Marrdhniet shqiptaro-serbe 1912-1918, vep. cit., f. 126.
10. 9.
160
sdo t frymzoheshin nga caqet gjeografike dhe etnografike t do shteti. Ky do t ishte prjetsim i fars s grindjes dhe t turbullirave, po t viheshin territore, me popullsin shqiptare si shumicn, nn nj pushtet t huaj.12. N vijim t memorandumit do t theksohej se, duke e krkuar kt caktim kufijsh, populli shqiptar synon vetm qllimin pr t pasur me fqinjt marrdhnie sa m t przemrta dhe t qndrueshme. Pavarsisht nga shtjet etnike, gjeografike e historike, q ndikojn n favor t ktij caktimi t arsyeshm t kufijve, sht e nevojshme t theksojm se, duke e zvogluar Shqiprin prtej kufijve t natyrshm t saj, Evropa do t rrezikonte vnien e shtetit shqiptar n nj pamundsi materiale pr ta br jetn e vet, duke mos i pasur kshtu, n pikpamje ekonomike, burimet e domosdoshme pr zhvillimin e tij normal.13. Memorandumi prfundon me shpresn e delegacionit shqiptar se Fuqit e Mdha nuk do ta ln pas dore shqyrtimin e pikave t ngritura prej tij dhe nuk do t jen t pavmendshm kundruall krkesave t drejta t nj kombi t denj pr nj fat m t mir, t nj kombi q ka vuajtur shum n t kaluarn dhe q ka besim n t ardhmen. Dhe pikrisht kt t ardhme Shqipria ua krkon me kmbngulje Fuqive t Mdha t ken mirsin tia garantojn.14. Megjithse n kt memorandum nuk mungojn konsideratat historike, theksi kryesor i argumentimit t krkesave territoriale vihet n kriterin etnik. Kt e vrteton edhe shtesa q iu paraqit Konferencs nga delegacioni i Qeveris s Vlors m 25 janar 1913.15. Kjo shtojc e memorandumit t 2 janarit 1913 e informon Konferencn e Ambasadorve prmes prfaqsuesve t Qeveris s Vlors n Londr mbi prbrjen e popullsis n krahinat shqiptare, ku, ndr t tjera, theksohej: Kazaja e Kosturit numron 64 mij banor, nga t cilt 20 mij mysliman e t krishter shqiptar, t mbledhur n fshatrat n afrsi t Kazas s Kors. T tjert jan turq, bullgar, vllah e grek. Nga Kosturi deri n Mecov gjith treva sht e banuar nga shqiptar e kucovllah. Sanxhaku i amris, popullsia: 75 mij shqiptar nga t cilt nga t cilt 18 mij jan t greqizuar.16. Zbatimi i kriterit etnik cilsohet edhe si nj kusht pr sigurimin e paqes e t stabilitetit n Ballkan: T vihen nn nj zgjedh t huaj tokat n t cilat popullsia shqiptare prbn shumicn - theksohej n memorandum - do t thot t prjetsohet fara e grindjeve dhe e trazirave n gadishull. Megjithat, duhet vn n pah se n memorandumin e Qeveris s Vlors rivendikoheshin kufij t till, t cilt prbnin pa dyshim variantin maksimal t programit territorial t lvizjes kombtare shqiptare. Krijohet
Dokumente pr amrin, vep. cit., f. 4-5. Po aty, f. 5. 14. Po aty. 15. Arben Puto, Historia diplomatike e shtjes shqiptare, vep. cit., f. 152. 16. Dokumente pr amrin, vep. cit., f. 9.
13. 12.
161
prshtypja se shtesa e 25 janarit m t dhnat statistikore mbi prkatsin etnike t popullsis s zonave kufitare pasqyron nj qndrim m objektiv q mbshtetet kryesisht te kriteret etnike.17. Kryetarit t Konferencs s Ambasadorve, Eduard Grei, n Londr i drejtohet edhe populli i Lushnjs m 5 qershor 1913, duke theksuar: Nga gazetat merret vesh se n amri, e cila si nga pikpamja e gjuhs ashtu dhe nga traditat kombtare dhe sidomos nga pikpamja e jetess, si dhe pozita historike dhe gjeografike sht pa dyshim Shqipri, po caktohet nj kufi q nuk sht n interes t dy qeverive dhe do t shkaktoj shkatrrimin dhe zhdukjen e ktij vendi. Kjo nuk sht n pajtim me qllimin q kan shfaqur Fuqit e Mdha pr ta mbrojtur Shqiprin. T drejtat e Shqipris q ekzistojn brez pas brezi n kt vend nuk mund t mohohen dhe nuk sht e drejt q populli i amris t zhvishet dhe t veohet nga vendi ku e lidhin gjuha dhe gjaku. Kjo gj godet rnd popullin e Shqipris s Jugut dhe natyrisht do t shkaktoj edhe ngatrresa t prhershme t cilat Fuqit e Mdha krkojn ti evitojn. Nn prshtypjen e keqe t ktij lajmi, populli i madh dhe i vogl dhe pa ndryshim feje, sot u mblodhn n nj miting dhe i drejtohen drejtsis s Konferencs, duke iu lutur me lot zije n sy, q amria t lihet brenda n kufij t Shqipris s Jugut.18. Konferenca e Londrs nuk e pranoi parimin etnik t propozuar nga Austro-Hungaria. Frika se projekti austriak i kufijve mund t psonte ndryshime t rndsishme n lidhje me Veriun dhe Jugun e vendit e shqetsoi seriozisht Qeverin e Vlors.19. M 29 korrik 1913 Konferenca e Ambasadorve e aprovoi m n fund projektin mbi organizimin e shtetit shqiptar, sipas t cilit Shqipria shpallej principat autonome sovrane e trashgimore. Prve pikave t tjera t caktuara nga Konferenca, ndr m kryesoret, lidhur me krijimin e shtetit shqiptar, kishte mbetur pa u zgjidhur akoma shtja e kufirit shqiptaro-grek. Austro-Hungaria dhe Italia, nn ndikimin e presioneve, tashm kishin hequr dor nga krkesa q Janina t mbetej pjes e shtetit shqiptar, por tashm pretendonin q brenda kufijve shqiptar t prfshiheshin krahinat e Kors, Kolonjs, Leskovikut, Prmetit dhe amris si vise krejtsisht shqiptare, si dhe ishulli i Sazanit.20. Franca i prkrahte pretendimet greke dhe krkonte q Kora dhe Gjirokastra ti takonin Greqis. shtja mori nj shkallzim t theksuar sa Italia nuk dshironte q Greqia ta zotronte bregun lindor t kanalit t Korfuzit dhe kaloi n krcnime duke u deklaruar se po t aprovoheshin krkesat greke, ajo
17. 18.
Arben Puto, po aty. Dokumente pr amrin, vep. cit., f. 12. 19. Historia e popullit shqiptar, vllimi i dyt, Instituti Shtetror i Tirans, Instituti i Historis dhe i Gjuhsis, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Msimore i Krahins Socialiste Autonome t Kosovs, Prishtin, 1969, f. 368. 20. Po aty, 380.
162
do ta konsideronte kt aprovim si n kazus beli21. Pr tu arritur nj zgjidhje, vet Italia propozoi si kufi n bregdet kepin Stillo, prball Korfuzit. Roma dhe Vjena ishin t prera pr t mos lejuar asnj lshim tjetr, duke i deklaruar Korn n lindje dhe kepin Stillo n jugperndim si Shtylla t Herkulit t Shqipris. M n fund, pas shum diskutimesh, Konferenca e Ambasadorve vendosi m 11 gusht 1913 q kufiri i Shqipris s Jugut t prfshinte Korn dhe t dilte n bregdet n kepin Stillo (duke ln t paprcaktuar fatin e Gjirokastrs) dhe q ishulli i Sazanit ti mbetej gjithashtu Shqipris.22. M n fund, vendimi i Konferencs s Londrs erdhi drejt konturimit t plot, por jo drejt zgjidhjes s plot t shtjes shqiptare. Shteti shqiptar nuk u njoh n kufijt e tij etnik - natyror, por n kufijt e diktuar nga koniunktura ndrkombtare si dhe nga prplasja e interesave t Fuqive t Mdha. Kosova u shkput dhe u la jasht nn sundimin serb, sikurse mbeti jasht edhe amria nn sundimin grek. Pjes t territoreve t tjera iu lan fqinjve t tjer m pak t fuqishm.23. Kjo ngjarje ishte tragjike pr popullin shqiptar. Konferenca la jasht gjith amrin, me klimn e saj t but, me livadhet prher t gjelbra, n t cilat mbaheshin aq bagti, bregoret e veshura me vreshta e ullishta dhe shum gjra t tjera nga nj pasuri natyrore q lirisht mund ta quajm parajs t Shqipris etnike. Jasht kufijve etnik mbetn qendrat m t rndsishme urbane, si Filati me 20 mij shqiptar, i cili shtrihet mbi kodra t bukura mbi bregun e djatht t lugins s lumit Kallama dhe afr limanit t Sajadhs. Filati ka qen vatr e rndsishme e lvizjes kombtare shqiptare, ku u krijua edhe klubi Vllazria, i cili luajti rol t rndsishm pr hapjen e shkollave shqipe dhe zgjerimin e ndrgjegjes kombtare. Jasht kufijve etnik mbetn edhe Paramithia me 13 mij shqiptar, veorit gjuhsore, zakonet dhe traditat e t cilve ishin t njjta me ato t popullsin tjetr t amris; Margllii me 26 mij shqiptar, pastaj edhe Preveza nj qytet tjetr i amris, q shtrihej n skajin jugor t Shqipris n fund t nj gadishulli q mbyll ann perndimore t gjirit t Arts. Vendimet e Konferencs s Ambasadorve n Londr u kundrshtuan hapur nga Qeveria e Prkohshme e Vlors, nga populli shqiptar dhe nga vet popullsia ame. Nj sr dokumentesh dhe memorandumesh lidhur me kt shtje i ishin drejtuar Konferencs. Ja se si shpreheshin prfaqsuesit e Qeveris s Prkohshme n nj memorandum drejtuar Konferencs s Ambasadorve n Londr: amria si nga pikpamja e gjuhs ashtu edhe nga traditat kombtare sht pa dyshim Shqipri. Kto i japin asaj nj individualitet t veant q e dallojn krejtsisht nga racat fqinje.24.
21. 22.
Casus Belli latinisht: shkak pr luft. Historia e Popullit shqiptar, vllimi II, vep. cit., f. 380. 23. Lisen Bashkurti, Shqiptart n rrjedhat e diplomacis, vep. cit., f. 131. 24. Dokumente pr amrin, vep. cit., f. 3-6.
163
Kundr vendimit t Konferencs s Ambasadorve pr shkputjen e amris ngritn zrin edhe pjesmarrsit e mitingjeve t zhvilluara n Peqin e n Elbasan. N letrat drguar Konferencs si dhe prfaqsuesve t AustroHungaris, Italis dhe Rusis, thuhej: amria bn pjes n trsin shqiptare dhe flet gjuhn e kulluar kombtare dhe se shkputja nga trungu prkats n t ardhmen do t sjell shkatrrimin dhe zhdukjen e ksaj pjese t Shqipris. Dhe apelohet q Konferenca tia lr amrin, q sht thjesht shqiptare, Shqipris s cils i prket.25. Me dhimbje t madhe vendimin e Konferencs s Ambasadorve pr shkputjen e amris e prjetoi edhe vet populli am, nga i cili nuk reshtn letrat, telegramet dhe protestat e ndryshme qe krkonin bashkimin e amris me Shqiprin. Nj grup atdhetarsh am nga Kosturi, Filati, Mazreku i drguan Ismail Qemalit dhe Qeveris s kryesuar nga ai nj letr duke krkuar nga ata q t ngulmonin pr mbrojtjen e Jugut nga cungimi dhe n prfundim krkojn nga ata q, n rast se nuk ka zgjidhje tjetr, t vijn dhe t vdesin s bashku me popullin, sepse pa Gjirokastrn, amrin dhe Korn Shqipria nuk mund t mbahet dhe t rroj. Nj manifestim madhshtor amt e organizuan n Vlor. Me thirrjet Rroft amria ata arritn para bashkis, ku mbajtn fjalime t zjarrta dhe atdhetare.26. Konferenca e Londrs vendosi t formohej nj komision pr kufirin shqiptaro-grek. Komisioni ndrkombtar, ai i kontrollit dhe i caktimit t kufijve me Greqin, u mblodh n Manastir m 4 tetor 1913. Ky komision gjat punimeve hasi n vshtirsi dhe pengesa t pakaprcyeshme nga ana e Ushtris greke, e cila mbante t pushtuar, prve zons s amris, pjesn m t madhe t Shqipris Jugore. Sipas vendimit t Konferencs s Londrs, komisioni n punn e tij duhej t mbshtetej n parimin etniko-gjeografik dhe duhej ta merrte pr baz gjuhn amtare t popullsis. Mirpo, autoritetet greke i morn t gjitha masat pr ta paraqitur popullsin shqiptare si popullsi greke, e cila gjoja krkonte bashkimin e saj me Greqin. Ato i zbrazn fshatrat shqiptare t besimit islam n vendet ku do t kalonte komisioni, duke e krcnuar popullsin me vdekje n qoft se nuk deklarohej greke.27. Popullin e detyruan gjithashtu ti ngjyroste shtpit me ngjyrat e flamurit grek dhe t brohoriste pr bashkim me Greqin. N shrbim t ktij qllimi shum ushtar grek u veshn me rroba civile dhe u vendosn n ato fshatra gjoja si pjes e popullats, n mnyr q t deklaronin para komisionit se popullsia e atyre trevave ishte greke.28. Fal kmbnguljes austrohungareze, pavarsisht nga interesat e saj strategjike, nuk u realizuan t gjitha aspiratat gllabruese t shteteve fqinje e q synonin coptimin e trsishm t tokave shqiptare. Londra krijoi nj shtet t gjymtuar shqiptar. Kraht e ktij shteti fatkeqsisht mbetn jasht.
25. 26.
Ibrahim D. Hoxha, amria dhe Janina, vep. cit., f. 116 - 119. Po aty. 27. Abas Ermenji,Vendi q z Sknderbeu n historin e Shqipris, vep. cit., 339 - 340. 28. Po aty.
164
SHTJA E AMRIS N KONFERENCN E AMBASADORVE N LONDR 1912-1913 REZYME Konferenca i filloi punimet m 17 dhjetor 1912 nn drejtimin e ministrit t jashtm t Anglis Eduard Grey. Konferenca u mbajt n nj atmosfer shum t komplikuar Evropiane dhe rajonale. Delegacioni shqiptar i paraqiti Konferencs nj memorandum ku paraqiteshin krkesat territoriale t shqiptarve dhe krkohej q shteti shqiptar t shtrihj n kufij etnik. Q n ditt e para t punimeve t saj, Konferenca mori n shqyrtim shtjen shqiptare dhe nj ndr aspektt e saj kryesore ishte caktimi i kufijve. Shtetet fqinje pra edhe Greqia paraqitn pretendimet e tyre. Konferenca e Londrs nuk e pranoi parimin etnik t propozuar nga Austrohungaria, ndonse ameria ishte e banuar n pjesn drmuese me shqiptar. M vendim t Konferencs amria mbeti nn sundimin grek. Kjo ngjarje ishte tragjike n radh t par pr amt. Konferenca la jashtgjith amerin me klimn e saj t but, me bregort e veshura me vreshta, ullishta dhe shum gjra t tjera nga nj pasuri natyrore q lirisht mund ta quajm parajs t Shqipris etnike. Kundr vendimit t Konferencs s Ambasadorve pr shkputjen e amris e ngritn zrin prve Qeveris s Vlors edhe pjesmarrsit e mitingjeve t zhvilluara n shum qytete t Shqipris. Fatkeqsisht ankesat e tyre nuk gjetn mbshtetje n organet vndosse.
165
MUZAFER BISLIMI
VSHTRIM I SHKURTR MBIHISTORIA E JETS DHE VEPRAVET T SKNDERBEUTPRINCIT EPIROT NGA MARIN BARLETI (HISTORIA DE VITA ET GESTIS, SCANDERBEGI EPIROTARUM - PRINCIPIS)
Lvizja lirimtare shqiptare n kohn e Gjergj Kastriotit Sknderbeut ishte periudha m e shklqyer nga historia mesjetare Shqiptare.1 Lufta e popullit Shqiptar kundr pushtuesve Osman pr nga rndsia e saj historike i kalon kufijt e historis kombtare shqiptare, sepse ai me luftn e tij heroike i dha frym nj epoke dhe pr nj koh e ndaloi deprtimin e mtejm turk n Evropn e mesme e m tej. N kohn kur Osmant filluan t deprtonin n Gadishullin Ballkanik, Evropa, por edhe Ballkani, ishin t coptuar. T zn me konflikte t brendshme dhe anarki feudale shtetet evropiane nuk ishin n pozit q ti kundrviheshin agresionit turk. Njri nga shtetet m t fuqishme evropiane n at koh Bizanti,gjithnj e m shum dobsohej dhe pjes-pas pjese por sigurisht binte nn sundimin Osman,kurse n gadishullin Ballkanik ekzistonte nj coptim dhe anarki e madhe feudale dhe luft mes tyre pr pushtet.2 Kshtu i ndar Ballkani ishte
Ali Hadri, Pasqyr e Lvizjes lirimtare shqiptare n epokn e Gjergj Kastriotit Sknderbeut, (1443-1468) , Prparimi,2,Prishtin,1968,189-267; M. Bislimi, Betejat e Sknderbeut me Osmanlinjt, Shkup, 2008, 5. 2 Pas vdekjes s perandorit Dushan n vitin 1355,shteti i tij u prfshi nga nj anarki e madhe feudale dhe luft pr pushtet,edhe feudalt e mdhenj shqiptar t cilt m par e pranonin vazalitetin ndaj Dushanit pas vdekjes s tij filluan t udhheqin politik t pamvarur, luftonin mes veti, mosmarrveshjet mes tyre ishin aq t mdha sa q nuk mundnin ti
167
gjah i leht pr Turqit t cilt situatn e ktill e shfrytzonin deri n maksimum dhe dalngadal por sigurisht e pushtonin.3 T pakt jan udhheqsit e luftrave lirimtare si Sknderbeu,t cilt kan gjetur vendin e tyre t merituar si n historin e tyre kombtare ashtu edhe botrore.4 N bibliografin e botuar nga Gjorgje Petrovii n Paris n vitin 1881 citohen 185 vepra historike apo literare t cilat prpunojn kt periudh.5 Mirpo kjo bibliografi sot sht e tejkaluar ,n bibliografin e botuar n Tiran n vitin 1968 me rastin e 500 vjetorit t vdekjes s Sknderbeut jan numruar m shum se 1000 tituj n m shum se 21 gjuh n mes tyre edhe n esperanto, ky numr sot sigurisht sht edhe m i madh.6 Qndresa heroike 25 vjeare e Sknderbeut, ka ln gjurm t thella jo vetm te shqiptart por edhe m gjer , kshtu kjo luft heroike shum hert ishte motiv dhe objekt i trajtimit. T part q hodhn drit pr kt problem ishin biograft e Sknderbeut,t cilt shkruanin n gjuhn latine,si] ishin: Antivarino, Marin Barleti, Marin Beikemi etj.7 Por nga biograft e tij me veprn e vet veohet Marin Barleti i cili konsiderohet si biografi m i mir i Sknderbeut,pr at arsye n kt punim do t mundohemi q me analiz t thukt t veprs s tij,t t dhnave q na jep ai,duke e krahasuar me burime tjera t mundohemi ti japim prgjigje pyetjes se a mund t shfrytzohet Barleti si burim historik pr Sknderbeun dhe epokn e tij . Pr veprn e tij mund t flitet shum,por pr jetn e tij kemi fare pak t dhna t cilat mund ti nxjerrim nga veprat e tij . Kshtu n parathnien e veprs s tij t botuar n Argentorat(Strazburg) n vitin 1537 ai shkruan:Prkundr saj un jam nj vzhgues i afrt i
bashkonin forcat pr luft t prbashkt kundr turqve t cilt kt situat dinin ta shfrytzonin mir. 3 Turqit Osmanlinj prdornin taktikn ndaj dhe pushto,ata shpesh prziheshin n konfliktet feudale n Ballkan her n njrn her n ann tjetr,dhe kshtu pregadisnin terenin pr pushtim. M gjer shih: M.Bislimi, Betejat,.5-187. 4 Androkli Kostallari, Figura Sknderbeut n letrsin botrore, Simpoziumi pr Sknderbeun, Prishtin, 1969, 303. 5 Georges T. Petrovich, Scanderbeg, Georges Castriota - Essai de bibliographie raisonne,Paris, Ernest Leroux, 1881,187, cituar nga Marin Barleti, Historia e jets dhe vepravet t Sknderbeut, Tiran,1964,7, (Stefan I. Prifti) 6 Androkli Kostallari,njsoj,304 7 Jorgo Bulo,Bujar Hoxha,Figura e Gj.K.Sknderbeut n letrsin shqipe,simpoziumi....317 Ali Hadri,Pasqyre....189-267 Historia e popullit Shqiptar, I, Prishtin,1969,249-307.
168
lumturis s athershme,... .8 N nj vend tjetr ai shkruan:...t mos flas pr Shkodrn time,,... .9 N veprn e tij t par De obsidione Scodrensit botuar n Venedik n vitin 1504 qytetin e Shkodrs e quan atdhe t tij.10 Duke u nisur nga kto dhe t dhna t tjera nga veprat e tij mund lirisht t konstatojm se Barleti sht shqiptar nga Shkodra, pasi ai aq emocionalisht flet pr shqiptart (Epirott si] i quan ai) gj q hedh posht do dyshim se ai sht shqiptar nga Shkodra, i cili pas rnies s qytetit n duart Turke n vitin 1478 migroi n Itali s bashku me shum shqiptar. Mirpo ka mendime edhe pse t pakta se ai nuk ka origjin shqiptare,duke e ndrlidhur mbiemrin e tij Barleti me qytetin Barleta n Apuli t Italis, disa shkenctar konstatojn se ai ka origjin italiane,disa t tjer mendojn se ai sht dalmat nga Dubrovniku, pasi shkruan me shum respekt pr Dubrovnikun. Por nse e bjm vetm nj analiz t vogl mbiemrit t tij do t shohim se ai nuk ka lidhje me qytetin italian. N t vrtet mbiemri i tij sht Bardheci,mirpo pasi veprat e tij jan t botuara n Itali edhe at n gjuhn latine mbiemri i tij n latinisht shkruhet Barletio, ndrsa lexohet Barlecio, pasi n latinisht nuk egziston shkronja dh sht shkruar l d.m.th. mbiemri i Bardhecit sht transkribuar n gjuhn latine dhe aspak nuk rrjedh nga qyteti Barleta n Itali. N historiografin shqiptare nn influencn e transkribimit latin prdoret mbiemri latin, Barleti, por i prshtatur n gjuhn shqipe pasi origjinal latinisht dokund sht shkruar Barletio (lexo Barlecio), ndrsa mbiemri origjinal shqiptar i tij sht Bardheci. Pr Barletin nuk dihet sakt se kur ka lindur dhe kur ka vdekur,por me siguri dihet se ka jetuar n gjysmn e dyt t shekullit XV dhe fillimin e shekullit t XVI.11 Barleti sht biografi i dyt q shkruan pr Sknderbeun,por disa e konsiderojn si t parin. Vepra e tij pr t parn her u botua n Rom mes viteve 1508-1510 n gjuhn latine nn titullin origjinal Historia de vita et gestis, Scanderbegi,Epirotarum Principis.12Origjinali i ksaj vepre gjendet n bibliotekat n Paris, Londr, Munih dhe Augsburg.13 Prve botimit t Roms origjinali i Barletit sht ribotuar edhe tri her edhe at] n Argentorat (Strazburg) n vitin 1537, n Frankfurt n Majn n vitin 1578 dhe n Zagreb n vitin 1743.
Flamur Hadri, Historiografia shqiptare pr luftn e armatosur kundr Perandoris Osmane, karakterin e lufts, lokalizimin e betejave, karakterin e ushtris dhe artin ushtarak, Gjurmime Albanologjike,16,Prishtin,1987,63 9 M.Barleti, Historia.....94 10 M.Barleti, Historia,,.. .8 11 Marin Barleti,Historia,....9 12 Flamur Hadri,njsoj,63 13 Andrija Lainovi, Jedna bibliografija radova o Skenderbegu iz XIX veka, Simpoziumi,...425
169
Pr kt punim shfrytzuam prkthimin t br nga Stefan I. Prifti n gjuhn shqipe, botuar n Tiran n vitin 1964 me titull Historia e jets dhe vepravet t Sknderbeut , dhe botimin origjinal t Zagrebit t vitit 1743 me titull Vita et res praeclare gestae athletae Georges Casstrioti Epirotarum Principis kopje e t cilit gjendet n bibliotekn e Institutit pr Histori Nacionale n Shkup nn signaturn T.II.2221. Vlera e veprs s tij tregohet edhe nga ajo se kjo vepr deri m sot sht prkthyer n shum gjuh: n gjuhn gjermane 7 botime prej vitit 1533 deri n vitin 1606, n gjuhn italiane 4 botime 1554-1580, n portugalisht n vitin 1567, n polonishte 3 botime 1568-1587, n frngjisht 5 botime 1576-1604, n spanjisht 4 botime 1582-1597, n anglisht n vitin 1596 etj.14 Veprn e Barletit Historia e jets dhe e vepravet t Sknderbeut e prbjn 13 libra (krer) me madhsi t ndryshme. Vepra mund t ndahet edhe n dy pjes t mdha, pjesa e par e cila mbaron me kreun e VI dhe e prshkruan luftn e Sknderbeut me sulltanin Muratin e II (1421-1451) deri n vdekjen e sulltanit m 1451, dhe shtat krert e tjer e prbjn pjesn e dyt ku prshkruhen luftrat e Sknderbeut me djalin dhe trashgimtarin e Muratit II, Mehmedin II Fatih (1451-1481), marrdhniet me Venedikun, Mbretrin e Napolit, shtetin e Paps etj, deri te vdekja e Sknderbeut n vitin 1468 m 17 janar n qytetin Lesh n bregdetin shqiptar.15 N veprn e tij Barleti i analizon informatat q i merr,dhe nse nuk u beson ,ai i tregon edhe shkaqet pr t cilat nuk u beson, n nj vend ai shprehet kshtu: Un nuk u besoj as njrs as tjetrs thnie ,dhe m duket se ky sht fund e krye nj gabim,q zor t hahet,sepse nuk ka t ngjar me t vrtetn t themi q Murati, i cili kishte kaluar t tetdhjetat,lindi djem,....16 T pavrtetat Barleti i pranon me indinjat t thell dhe thot: E sigurisht puna q un shoh, se edhe vet vdekjen e Tiranit e kan zhvendosur aq paurtsisht nga Epiri n Azi, nuk ma l shpirtin t qet, sepse gj sht m kundr t vrtets se kjo, kur asnjeri nuk e mohon se plakut ia morri frymn rrethimi i Krujs dhe se gjith bota pastaj e ka pranuar pa asnj kundrshtim se lavdia pr vdekjen e Otomanit, q vdiq nga pikllimi i paduruar,i takon Sknderbeut ? 17 Por Barleti konstatimin se cila sht e vrteta ua len lexuesve duke vazhduar Me gjith kt paansia e lexuesve le ti provoj kto nj pr nj ,dhe le t nxjerr t gjith t vrtetn nga shqyrtimi i kujdesur i rrethanave t kohs.18
14 15
M.Barleti, njsoj, 12 Fan S. Noli,Historia e Sknderbeut,Prishtin,1968,123-125 16 M.Barleti,njsoj,289,Barleti nuk beson n t thnurat se sulltanit Muratit II i cili kishte kaluar t tetdhjetat i kishte lindur djal,t cilin e kishte vrar trshgimtari Mehmedi II pr ta ruajtur fronin. 17 M.Barleti,Historia....134 18 M.Barleti, Historia ,134
170
Barleti me plot t drejt konstaton se : Rregullat dhe ligjet historike na msojn se kur ka shum t dhna t pasakta t ngatrruara me t vrtetn,ato duhet t analizohen n mnyr t gjithanshme me qllim q t pastrohen si uji i kthjellt i burimit dhe t mbesin t till pr ato t cilt do ti lexojn veprat tona.19 N disa raste ai i len mundsin lexuesit vet ta konstatoj t vrtetn dhe kur n di]ka ai nuk beson , dyshohet ose nuk sht i sigurt ai nuk insiston n at fakt dhe thot: Ishte si ishte un nuk insistoj n t,sepse nuk jam i sigurt...20 Kur dika nuk mundet me siguri t pohoj ai n mnyr t hapur thot:Un nuk mund t vendos cilit ti besoj, por edhe faktet e pasigurta duhet t prmenden t paktn pr ti u shmangur ndonj krimi pakujdesie apo prtese, sepse, edhe sikur t jet thn dika jo tamam e vrtet, ne do t na shfajsoj me plot t drejt mungesa e auktorvet, pr shkak t s cils, duke qen se shkrimet jan t pakta ose mungojn fare, zor se mund t nxirrej gj tjetr m afr t s vrtets,21 Me kt Barleti vet l mundsin q t dhnat e tij n disa raste t mos jen t vrteta ose jan afr t s vrtets. Mirpo edhe Barleti ka t metat e veta dhe mendime t gabuara dhe subjektive,ai i jep prkrahje principit tradicional t utilitarizmit n histori,kjo i mundson pr shembull t mos flas pr shkaqet q nipi i Sknderbeut Hamza Kastrioti tradhtoi Sknderbeun,ose bile t thot mendimin e tjerve pr kt rast ose mendimin e vet,ai fare nuk ndalet n kt rast duke e vlersuar si rast pa kurrfar vlere historike.22 Si humanist Barleti gjithashtu sht nn ndikimin e konceptit artistik dhe stilistik t historis. Ky koncept sheh historin si art dhe asaj i jep shum detyra tjera e jo shfaqje objektive t ndodhive historike, q ti knaq apo n raste konkrete edhe t ndikoj n ndjenjat e lexuesit, me nj shpjegim impresiv dhe me nj stil artistik t krehur me shum vmendje. Ndikimi i ktij principi te Barleti vrehet shum qart ,sidomos tendenca pr zmadhim ,karakteri i fjalimeve t Sknderbeut t cilt jan t prmbushur me kolorit dhe impresivitet.23 Kuptohet kto karakteristika jan n kundrshtim me karakterin e rrept historik, por ato mund t kombinohen dhe t krahasohen me burime dhe t dhna tjera dhe ashtu t arrihet deri te afrimi i s vrtets historike pr kto ngjarje.
19 20
njsoj,289 njsoj,65 21 njsoj,327 22 M.Barleti,Historia....16 23 njsoj,123-125
171
Osmanologu i njohur Jozef Fon Hamer thot: Kohzgjatja e fjalimeve t Sknderbeut te Barleti i kalon kufijt q i lejon historia,.. . Shkenctari Karl Hopf nga ana tjetr veprn e Barletit e konsideron si roman.24 Aspak nuk sht i mohueshm fakti se edhe Barleti ka gabime dhe kontradikta, por t quhet vepra e tij roman, apo e pavrtet dhe pa rndsi historike sht jasht do realiteti historik. Nga dokumente t botuara nga autor t njohur si jan: Makushev, Lubi, Taloci, Radonji e shum t tjer, disa nga t dhnat e Barletit hidhen posht, por shum nga ato konfirmohen edhe me dokumente tjera.25 Informatat q i jep Barleti nuk duhet do her t merren si t sakta,vepra e tij duhet t lexohet me nj vmendje dhe koncentrim t madh, t dhnat ndoshta dikund jan subjektive, por ato si t tilla duhet t krahasohen me burime tjera dhe kshtu do t krijohej nj pasqyr reale pr kto ngjarje.26 Marin Barleti marr n prgjithsi e tepron s teprmi numrin e ushtarve turk, dhe humbjet turke n betejat me Sknderbeun, me ]ka humbjet e Sknderbeut n krahasim me ato turke q i jep Barleti jan n prpjestim 1:500 ushtar n favor t Sknderbeut, q do t thot n nj ushtar shqiptar t vrar vinin 500 turk.27 Duke e pasur para sysh mnyrn se si n at koh bheshin betejat, nj prpjestim i till sht joreal edhe prkundr taktiks luftarake t Sknderbeut. Pr kt figurativisht sht shprehur Fan Noli i cili n veprn e tij Historia e Sknderbeut thot Barleti n kt rast kndon ligsht por ka z t mbl ,,.28 Barlet sht joobjektiv kur i paraqet edhe relacionet e kryengritsve me Venedikun, me rast nuk thot asnj fjal t keqe pr Venedikun e cila kundrejt kryengritsve luante nj rol dyfytyrsh,u jepte prkrahje simbolike kur ajo ishte n interes t saj ose kur ishte n luft me shtetin Osman ,por kur ishte n paqe me turqit dhe n interes t saj ishte t mos przihet ajo kt e bnte pa ngurrim, duke u arsyetuar te kryengritsit n mnyra t ndryshme.29 Edhe pse Barleti pranon se Venediku u jepte turqve gjithka q nxiste zjarrin e lufts , prapseprap prmbahet nga kritika dhe vetm n nj vend shprehet se Venediku dshironte ta merr Epirin nga Sknderbeu .30 Pasaktsi dhe kontradikta Barleti ka edhe n kronologjin e ngjarjeve, ai n veprn e tij shum pak jep vite, flet pr muaj, dit, dhe edhe ato data q i jep jan t diskutueshme, pr shembull pr vdekjen e Sknderbeut thot kshtu: Sknderbeu vdiq n vitin 1466 n mosh 63 vjeare, pas sundimi 24 vjear,
njsoj,16-17 Burime t zgjedhura pr historin e Shqipris,shek.VIII-XV,II,Tiran,1962,265-351 26 Ktu para s gjithash mendohet n glorifikimin e figurs s Sknderbeut,glorifikim i fitoreve t tij, zmadhimi i humbjeve turke n beteja,kontradita n kronologji etj. 27 M.Barleti, njsoj, 471 28 F.Noli,Njsoj,79 29 M.Barleti, Historia,18,271,311 30 njsoj,271,311
25 24
172
gj q nuk prputhet me kallzimet e tij t mparshme n veprn e njjt. 31N kreun e XIII vet ai thot se Sknderbeu ka filluar t sundoj m 28 nntor 1443 , ndrsa letrn e mbretit hungarez Vladisavit drguar Sknderbeut e daton m 5 korrik 1443 ,ndrsa prgjigjen e Sknderbeut m 4 gusht 1443 t vitit t njjt.32 N kreun e V thot se viti 1449 sht viti i 11 q kur Sknderbeu erdhi n pushtet, ndrsa n kreun e XIII thot se Sknderbeu ka filluar t sundoj m 1443,dhe nse ktij numri i shtojm 11 vitet e prmendura fitojm vitin 1454 e jo vitin 1449 si ]deklaron Barleti.33 Gjithashtu kontradiktor sht Barleti edhe n pyetjen kur Sknderbeu u mor si peng nga sulltani Murati II, Barleti thot se ajo ngjau n vitin 1412 kur Sknderbeu pati 9 vjet edhe at nga sulltani Murati II, por n at vit n fronin Osman nuk ishte sulltan Murati II por Mehmedi II }elebi (1412-1421),ndrsa Murati II erdhi n pushtet n vitin 1421 dhe sundoi deri n vitin 1451.34 Pyetja se a mund Barleti t shfrytzohet si burim historik, sa, ku dhe si, nga vetvetja merr prgjigjen nse prgjigjemi n pyetjen; Sknderbeu a sht figur e vrtet historike apo jo? Historiografia botrore do her e ka pranuar Sknderbeun si figur t vrtet historike, dhe kjo mund t konfirmohet jo vetm nga Barleti dhe biograft tjer t Sknderbeut, por edhe nga burime tjera historike, burime turke, bizantine, venedikase, dubrovnikase, etj. Nse historia tashm ka vrtetuar se kjo kryengritje 25 vjet t plota nn udhheqjen e Sknderbeut i dha nj qndres heroike dhe legjendare,nse sht vrtetuar se edhe Murati II edhe Mehmedi II me ushtri t mdha disa her ishin munduar ta mposhtnin Krujn, por pa sukses, ather hiperbolizmi dhe egzaktizmi i Marin Barletit dhe biografve tjer jan gjra t dors s dyt, d.m.th. ai nuk shkruan pr figur dhe ngjarje imagjinare por pr ngjarje t vrteta,dhe si nj Shqiptar i mrguar nga atdheu mu nga turqit duhet kuptuar subjektivizmin te vepra e tij. T dhnat e tij duhet t krahasohen me burime tjera ,t konfirmohen, korrigjohen,dhe gjrat e pasakta e t pa konfirmuara nga burime tjera t hidhen si t pasakta. Vepra e tij posarisht kontribut t madh mund t jep n lokalizimin e betejave t Sknderbeut me Osmant, lokalizimin e disa qyteteve, posarisht
31
Marino Barletio,Vita et res praeclare gestae Christi athletae Georges Casstrioti Epirotarum Principis, Zagreb,1743,372. 32 M.Barleti, Historia,.114-115,119-120,489 33 njsoj,190 34 Sot zotron mendimi se Skenderbeu kishte 18 vjet kur u muarr peng nga Murati II edhje at n vitin 1423,d.m.th. sht i lindur m 1405 ,1443 u ngrit kundr turqve n kryengritje ,ndrsa ka vdekur n qytetin bregdetar shqiptar Lesh,m 17 janar 1468,m gjr pr kt shih te: Ali Hadri,Pasqyr,...189-267 Historia e popullit.... 249-250 ,F.Noli,Historia,...24-30
173
duke shkuar nga ajo se ai jep largsit mes qyteteve me hapa romak, stadin antik etj, pastaj n mnyr detale i prshkruan disa qytete dhe fortesa mesjetare, prshkruan vendin e betejave,gj q mund t jet n shrbim t madh shkenctarve gjat identifikimit t qyteteve, fortesave, vendit t betejave etj.35 Nga e gjith ajo q u tha m lart mund t konstatojm lirisht se vepra e tij nuk sht aspak roman, apo shpikje e Barletit, por nj vshtrim i nj bashkkohaniku t ksaj ngjarjeje. Kjo vepr ka nj rndsi t jashtzakonshme pr kt periudh t historis s popullit shqiptar, dhe si e till mund t shfrytzohet si burim historik, me nj lexim t vmendshm e kritik, krahasim me burime dhe njohuri t reja, dokumente t reja, dhe bile edhe krkime arkeologjike t cilat do t ndihmonin shum n identifikimin dhe prcaktimin e qyteteve dhe lokaliteteve q Barleti i prmend n kt vepr.
35
Barleti largsit mes qyteteve i jep me hapa,edhe at hapa romak (nj hap romak ka 75 centimetra) ose me stadin antik (nj stad antik ka prafrsisht 180 metra). M gjr shih; Lufta shqiptaro-turke n sh.XV, burime bizantine,Tiran,1967 ; Lufta shqiptaro-turke n sh.XV,burime osmane,Tiran,1968 Kristo Frashri, Ku ndodhet Torvioli, Shkenca dhe jeta, nr.3.Tiran,1975,60-61; Ali Hoxha, Mbi lokalizimin e fushs s betejs s Torviolit,Stud.Historike,3,Tiran,1979,238240; M. Barleti, Historia.....65,206; Aleksandar Stojanovski, Obid da se otfrli pretpostavkata deka Svetigrad e Koxaxik, GINI,XXII/1-2, Skopje,1978,225-239; Stjepan Antoljak, Kade bil Svetigrad ?,GINI,XXI/2-3, Skopje, 1977,67-93; Aleksandar Stojanovski, Galaba Palikrusheva, Debarska oblast u sesdesetim godinama XV veka,Simpoziumi pr Sknderbeun, Prishtin, 1969,181-195; Tomo Tomovski, Pitanje Kodzadzika, Simpoziumi,...195-201.
174
QERIM LITA
HASAN BILALLI NJ FIGUR E MADHE KOMBTARE

Organizata Nacional Demokratike Shqiptare n Shkup, u themelua nga inteligjenca e athershme shqiptare, shumica e s cils ishin msues, n mesin e tyre edhe Hasan Bilalli, i cili lindi me 2 prill 1921(1919) n Shkup.1 Shkolln fillore dhe gjasht klas gjimnaz i kreu n qytetin e lindjes n gjuhn serbokroate. Q n ditn e para si gjimnazist ai miqsohet me Abdullah Musliun, ndrsa m von edhe me Azem Marann. N kohn e pushtimit t Jugosllavis mbretrore (6 prill 1941), Hasan Bilalli ishte ushtar-regrut n Beograd. Disa dit m von n Rashk u zu rob nga ushtria gjermane dhe menjher drgohet n llogorin e Mitrovics n Kosov. Ktu qndroi disa dit, prkatsisht deri me 25 prill kur arrin t arratiset pr tu vendos n Vushtrri. Posa u vendos n kt qytet, u punsua te Mustafa Haxhirahmani, nj tregtar i njohur n kt pjes t Kosovs.2 N shkurt t vitit 1942, regjistrohet n gjimnazin e Prishtins, cikli i lart, prkatsisht n klas t shtat.3 Me hapjen e kursit Pedagogjik n Prishtin, ai s bashku me Azem Marann, regjistrohet n t, duke e kryer me sukses t dalluar.4 Me 6 nntor 1942, me dekret t Ministrit Ernest Kolii, Hasan Bilalli
Ekzistojn dy data t ndryshme t lindjes dhe vendlindjes s tij. N librezn shkollore lshuar nga Drejtoria e Normales s Prishtins thuhet se Hasan Hamdi Bilalli ka lindur n Shkup me 2-IV-1921. AQSH.F.803.V-, D II- 89. fl.45. N ann tjetr nga dokumentacioni i hetuesis kuptojm se ai ka lindur me 2 prill 1919 n Prishtin. ....5113. . . 2576. -: , o 2.IV.1919 . .... 2 ..-..5113., , . .2576, . 3 AQSH.F.803.V-, D II-89, fl. 46 4 Po-aty, fq.52: MBRETNIJA SHQIPTARE, MINISTRIJA E ARSIMIT, Kursi pedagogjik zhvilluer prej 1 korrik e deri me 30 shtatuer 942-XX pran Normales n Prishtin. Numri i regjistrit t kursistve 10. ERTIFIKAT Pr MSUESI: N mbshtetje t Dekretit Mkmsuer Nr. 170 dat 25-7 1942-XX qi ban fjal mbi kursin pedagogjik pr msues n
1
175
emrohet: msues n prov n Shtime, Prefektura e Prishtins.5 M von, nga Shtimja kalon msues n qytetin e Podujevs, ku qndroi deri n korrik t vitit 1944, q m pas kthehet n Shkup.6 N nntor t ktij viti, Azem Marana e lshoi Tetovn pr tu vendos edhe ai n Shkup. Me vendosjen e ktyre dy personaliteteve t shquara shqiptare, fillojn edhe lvizjet e para kombtare n kt qytet t lasht shqiptar. Si dihet pushtuesit e ndryshm sllav, n radh t par ai serb, pr qllimet e tyre hegjemoniste dekada t tra zbatonin politikn e shtypjes dhe t terrorit ndaj shqiptarve. Kjo politik, sidomos u krye n qytetin e Shkupit, ku krahas dhuns dhe terrorit, ata nprmjet klerit mysliman (lojal ndaj politiks s tyre), zhvilluan nj politik t asimilimit t shqiptarve t Shkupit. Autoritetet serbomadhe, i porosisnin t besuarit e tyre q: t zhvillojn propagand te xhemati i tyre, se n Shkup nuk ka shqiptar por vetm turk.7 N rrethana t tilla shum qytetar shqiptar t Shkupit, edhe pse prejardhja e tyre ishte e pastr shqiptare, si rezultat i presionit dhe propagands antishqiptare, q ktu duhet shtuar edhe nivelin e ult t vetdijes nacionale, deklaroheshin turq, madje nj pjes e madhe npr shtpit e tyre flitnin turqisht.8 E theksova kt, pr faktin se kjo dukuri do t paraqitet edhe me vendosjen e pushtetit popullor, ku disa qarqe shoviniste maqedonase, n kohn kur do t hapen shkollat e para pas mbarimit t Lufts s Dyt Botrore, nuk dshironin q n kt qytet t hapet shkoll shqipe, me arsyetim se: popullsia myslimane e Shkupit sht turke e jo shqiptare. Ksaj propagande, fuqishm do tju kundrvihen dy atdhetart shqiptar: Azem Marana dhe Hasan Bilalli. Ata si u vu n dukje edhe msiprm, do t ballafaqohen n mnyr t drejtprdrejt me kta elemente antishqiptare dhe fal vendosmris s tyre, n dhjetor t vitit 1944, n Shkup u hap shkolla e par n gjuhn shqipe me emrin LIRIA, n t ciln msues t par ishin pikrisht kta dy veprimtar t dalluar t kauzs kombtare shqiptare.9 Paralel me hapjen e shkolls shqipe, Hasan Bilalli, sikurse edhe miku i tij i idealit Azem Marana, ishin nismtart dhe njhersh edhe themeluesit e organizats Nacional Demokratike Shqiptare. Duhet t vm n dukje faktin
viset e lirueme zotit Hasan Bilalli nga Shkupi, lindun n Shkup m 2-IV 1921 i lshohet kjo ertifikat aftsije pr msuesi n shkollat fillore t Mbretnis Shqiptare... 5 AQSH.F.803.V-. D II-89, fl49: Dekret Ministruer: Emnohen msues e msuese n prov t paktn pr dy vjet n grupin B, grada XI me rrog mujore 150 fr. shq. si asht caktue n tabeln e prgjithshme t Dek. nn Nr. 105, kto q shnohen ma posht, tue i caktue me shrbim n vendin qi figuron mbi sejcilit: 1. Hasan Bilalli n shtimje (Prishtin); 2. Jusuf Rexhepi n Mirash.. 6 Po-aty, fl.53: ..-..5113,po-aty. 7 Qerim lita, Shaban Efendia-Atdhetar i Devotshm, Shkup 2010, fq.53-65. 8 Po-aty. 9 ..-..5113, po-aty, Hasan Bilalli n vazhdim t deklarats s tij thot: N dhjetor t vitit 1944 u emrova msues nga dhoma e arsimit n shkolln fillore shqipe Liria, ku punova deri n arratisjen time 23 korrik 1946...
176
se, historiografia shqiptare, kur flet pr kt organizat, sikur e anashkalon kontributin e dhn si n krijimin ashtu edhe n zgjerimin e saj t Hasan Bilallit. Detyra e historianit, sht q ngjarjet historike t nj periudhe t caktuar dhe figurat udhheqse t asaj periudhe ti paraqet duke u mbshtet n dokumente relevante arkivore e jo me fraza boshe, duke ofruar t pavrteta apo gjysm t vrteta. Nisur nga ky parim, m duhet t them se Hasan Bilalli, krahas Azem Marans, prbnte figurn kryesore t NDSH-s n Shkup. Emri i tij haset kudo ku figuron emri i Azem Marans. At e shohim, n mbledhjet e para kur kjo organizat themelohet, pastaj n takimet e fshehta t organizats me Ibrahim Kelmendin, n shtypjen, shumzimin dhe shprndarjen e proklamats t aprovuar n Kongresin e I(III) t NDSH-s n Kopilae t Shkupit etj. Tash m dokumentet arkivore saktsojn se Qemal Sknderi, Mexhit Zyberi, Rexhep Dauti dhe Xhemal Kasami-Fera, jan prfshi n organizat n qershor t vitit 1945, pikrisht nga Hasan Bilalli, e jo si e paraqesin disa historian shqiptar, se gjoja Qemal Sknderi sht nismtari dhe themeluesi i par i NDSH-s n Shkup.10
10
Pr formimin dhe fillet e aktivitetit t KND-s do t informohen qarqet patriotike n Tetov dhe Shkup, t cilat do ti hyn organizimit t nj organizate t fsheht me detyr parsore: t deprtohet n Brigadn e VII Shqiptare t Maqedonis dhe t nxiste rebelimin e saj pr tiu bashkuar Revolts s Shaban Polluzhs. Pas disa takimeve n grupe prej dy e tre vetash t patriotve: Hasan Bilalli, msues me prejardhje nga Vushtria Prishtina, Hafz Hetem Tahiri nga Reica e Madhe e Tetovs, mik i ngusht i Mulla Idrizit qysh nga vitet 30-ta, Mahmut Dumani nga Elbasani, prgjegjs pr arsim n Shkup, Azem Morana, msues n Shkup, Jonuz Balla, msues n Shkup me prejardhje nga Shqipria, Prof. Ibraim Hakiu Kelmendi nga Presheva, Mehmet Bushi, oficer matjan n pension, Halim Orana, student i agronomis nga Gjilani, ish konsull i Shqipris n Shtetin Kroat t Pavarur, gjat Lufts s Dyt Botrore, mandej Demir Shabani i Tanishecit, Shemalj Bllaca i Shkupit, Hafz Beqiri i Shkupit, Mulla Hajdari i Orizares, mik i ngusht i Mulla Idrizit dhe jataku m besnik i Syl Hotls, Kemail Sknderi, berber i Shkupit me prejardhje nga Qajlana e Dervenit e t ndonj tjetri, u mor vendimi pr formimin e organizats ilegale politikoushtarake me nj shartim t emrit KND-s- q ishte ngritur n Kosov!, dhe pikrisht me emrin Organizata Nacional Demokratike Shqiptare me shkurtesn NDSH-e.., Dr. Muhamet Pirraku, vepra e cituar, fq. 318-319; Nga emrat q i prmend Dr. Pirraku, vetm Hasan Bilalli, Azem Marana dhe Mahmut Dumani, kan marr pjes n katr mbledhjet e para ku sht sjell vendimi pr themelimin e NDSH-s. Pr kt flasin t gjitha dokumentet e dala nga hetuesia dhe nga procesi gjyqsor i zhvilluar me 26 janar-7 shkurt 1947 n Shkup, kundr 19 antarve t KQ t organizats n fjal. ....Pr t akuzuarin Mahmut Dumanit i cili prpiqet para hetuesis ta fsheh t vrtetn pr rolin e tij udhheqs n organizim n organizatn antipopullore, nga dshmit e grumbulluara n hetuesi, si dhe nga sqarimi i t akuzuarit Azem Marana, t cituara m lart, nga deklarata e tij para organeve t hetuesis t dats 6 -XI 1946, prve tjerash theksohet: "N prgjithsi, n bisedimet tona si edhe n mbledhje Mahmut Dumani paraqitej ashpr kundr situats s tanishme n Jugosllavi dhe angazhohej q sa m par t organizohet pakica shqiptare n luft, pr ka edhe vet ai ofronte sugjerime dhe plane". Nga sqarimi i t akuzuarit Qemal Isknderi dhn para Prokurorit Publik t Republiks Popullore t Maqedonis, n proesverbalin e
177
Para se ti prfshij t siprprmendurit n organizat, ai kishte themeluar nj tresh q prbhej nga: Xhavit Selimi, Abdylqerim Seiti dhe Bajram Bajrami. N korrik t vitit 1945, n fshatin Luboten, drgoi Xhavit Selimin dhe Hysniqemal Ejupin, q t themelojn komitetin n kt fshat, i cili m pas do t mbante lidhje me etat e armatosura q vepronin n Kopilae.11 N vern e vitit 1945, me krkes t Ibrahim Haki-Kelmendit, Hasan Bilalli e lidhi NDSH-n me konsullin e Republiks s Turqis n Shkup, Emin Gerek.12 Aktiviteti i Hasan Bilallit n zgjerimin, prkatsisht n afirmimin e politiks kombtare t NDSH-s, nuk u prkufizua vetm tek antarsia e NDSH-s. Ai tashti kudo ku i jepej mundsia, fliste kundra pushtetit komunist, i cili sipas tij nuk dallonte nga pushtuesit e m parshm, dhe se pr dallim nga kombet tjera: shqiptart ngeln nn robri, sepse atyre nuk ju mundsua e drejta e vetvendosjes. Duhet t vm n dukje, se t gjitha kto, Bilalli para masave t gjra shqiptare, i paraqiste si: qndrime personale t tij. Kt e bnte pr ta ruajt fshehtsin e ekzistimit t organizats. Nj agjitacion m i theksuar, si do t shprehet ai para organeve t hetuesis: vemas sht zbatuar n mesin e LRPM (Lidhja e Rinis Popullore t Maqedonis Q.L), me qllim t prfitimit t rinis shqiptare t Shkupit. Pr kt arsye, Hasan Bilalli dhe Azem Marana, u antarsuan n at organizat, duke vepruar pr disa muaj nga brenda, e q ishte edhe pjes e programit t organizats.13 Aktivitetet e msuesve shqiptar, prcilleshin me vmendje nga autoritetet e Shkupit. N gusht t vitit 1945, KV i PKM-s pr qytetin e Shkupit, e njoftonte Byron politike, se: ndrmjet shqiptarve dhe turqve ka znka, t cilat si thuhet: dita dits po thellohen diferencimet midis tyre. N vazhdim t
dats 23-XI 1946, prve tjerash kemi kt pohim: "Azem Marana dhe Hasan Bilalli mua m kan folur, kur ne bisedonim pr organizatn, se Mahmut Dumani sht organizatori kryesor i organizats dhe se ai i ka organizuar". Nga sqarimi i Jetish Vishit, dhn para organeve t hetuesis n procesverbalin e dats 24-XI 1946 theksohet se i akuzuari Mahmut Dumani gjat nj takimi q e kan pasur n Shkup, prafrsisht Shngjergji i vitit 1946, ka folur pr organizatn antipopullore n mesin e msuesve shqiptar nga Tetova dhe Shkupi. Nga deklarata e dshmitarve Nebi Veli Jonuzi dhe Nuredin Jonuz Ibrahimi, n detaje i paraqesin mbledhjet e organizats, t cilat jan mbajtur n fillim t vitit 1946 n Shkup n shtpin e Hysni Qemalit, me pjesmarjen e Qemal Qazimit, Nebi Veli Jonuzit, Hasan Bilallit dhe Azem Marans, n t cilat mbledhje, prve asaj q u theksua m lart, Mamut Dumani ka propozuar q brigada shqiptare t trhiqet n mal., .. , . 6, 11 1947 ., , fl.23 11 .1.1101.6.16/251-324. 12 Po-aty. 13 ..-..5113, po-aty: N deklaratn e prmendur Hasan Bilalli shprehet: ..Prndryshe n qytet aty ku kisha besim kam folur kundra ktij pushteti, kam thn se ne shqiptart jemi t robruar e ngjashm, por jam kujdesur q pr kt t mos e kuptojn se flas n emr t organizats por si qndrim i imi personal. Kt posarisht e kemi zbatuar n mesin e organizats rinore NOMS pr ta prfituar rinin kah vetja. Nga kto arsye edhe u inkuadruam n at organizat q si e si t mund t veprojm nga brenda. Me nj veprimtari t till u morm disa muaj...
178
informats vihej n pah se: paria turke dshiron ta pengoj at diferencim, pr ta ruajtur bllokun mysliman, ndrsa shqiptart shprehin shovinizm, ata dshirojn diferencim t fort dhe t shpejt, duke deklaruar se n Shkup t gjith jan shqiptar, se nuk ka turq, por vetm t turqizuar..14 Rreth ksaj shtjeje, Qemal Sejfulla, n Konferencn e organizats partiake t Shkupit, mbajtur me 12-13 gusht 1945, do t shprehet: N qytetet ndodhin ca rigrupime diferencime ndrmjet turqve dhe shqiptarve. Si sht e njohur se politika serbomadhe ndaj masave shqiptare ishte politik e likuidimeve fizike. Ndrsa politika ndaj turqve ishte m tolerante, pr ka nj pjes shum e madhe e shqiptarve u turqizuan u asimiluan.15 Si shihet, Sejfulla (deklarohej turk edhe pse n fakt rrjethte nga nj familje e pastr shqiptare nga rrethi i Kaanikut) n mnyr t hapur e pranonte se shumica drmuese e turqve n Shkup, realisht jan shqiptar, t cilt regjimi serbomadh me dhun i kishte turqizuar. Mirpo, prkundr ktij fakti, ai n vazhdim t fjalimit do ta shpreh mllefin e tij kundr politiks s autoriteteve partiake t Shkupit, t cilt gjoja paskan toleruar paraqitje t kundrt, prkatsisht ju paskan mundsuar: t gjith atyre q kan prejardhje shqiptare t rigrupohen dhe t krijojn kombsin e tyre, e q sipas tij: ky rigrupim, krijoi urrejtje t dukshme ndrmjet turqve dhe shqiptarve, me ka shqiptart shfaqin shovinizm, si p.sh. i detyrojn turqit q fmijt e tyre t msojn n shkollat shqipe...16 N vjesht t vitit 1945, n RP t Maqedonis formohet Komisioni Kulturo-Arsimor Shqiptar.17 Duhet t vm n dukje se kt komision e drejtonte inteligjenca e athershme shqiptare, shumica e s cils ishin msues. kshtu Komisionin Kulturor pr Shkupin e udhhiqte Mahmut Dumani, ndrsa antar tjer ishin: Azem Marana, Hasan Bilalli, Bajram Bajrami, Anica Lora, Isuf Hisenbegasi etj.18 Shikuar sipas dinamiks s aktiviteteve kulturorearsimore, dega e komisionit n Shkup, dallohej pr t mir nga degt e rretheve tjera. Merit t madhe pr kt sdo mend se patn msuesit shqiptar, n mesin e tyre edhe Hasan Bilalli. Gazeta e asaj kohe n gjuhn shqipe Flaka e Vllaznimit, informonte pandrprer pr aktivitetet kulturore n Shkup. N nj numr t saj t muajt janar 1946, ve tjerash thuhej: Me 23 dhetuer, n Medresen Isa Beg, msuesit e shkolls fillore Liria t Shkupit, mbajtn nj konferenc me prindt e nxansve t ksaj shkolle. N kt konferenc muern pjes prmbi 350 prind dhe mjaft intelektual shqiptar vendas e t huaj. Msuesit Azem Marana, Isuf Hisenbegasi dhe Hasan Bilalli, foln mbi
14 15
- , 1.6.203.31.3/100-102. Po-aty. 16 Po-aty; Qerim Lita, Naertania, K. Crvenkovski dhe identiteti shqiptar n Maqedoni (1945-1954), Shkup 2007, fq. 45-46. 17 .1.464.4.61/85-87. 18 .1.464.4.67/96-98.
179
rndsin e skolls dhe mbi prgjegjsin q kan prindt pr edukimin e fmijve t tyre..19 Krahas konferencave arsimore, Dega e Shkupit e Komisionit KulturoArsimor Shqiptar, organizonte edhe nj sr aktivitetesh tjera kulturore. Barts t ktyre aktiviteteve ishin msuesit shqiptar, Azem Marana dhe Hasan Bilalli, si dhe nxnsit e shkolls fillore Liria t Shkupit. N mars t vitit 1946, nga ana e ksaj shkolle n Shkup u organizua nj shfaqje teatrale. Rreth ktij aktiviteti kulturor, gjersisht informohemi nga Flaka e Vllaznimit e cila n nj artikkull t saj t dats 23 mars 1946, me titull: Nxansit dhe msuesit shqiptar t shkolls Liria n Shkup dhan nj shfaqje theatro-korale, shkruante: Shqiptart e Shkupit jan tue pa pr do dit fytyrat e gzueshme dhe plot shpres t fmijve t tyne. Prve rinis q ka fillue t dallohet pr mnyrn e saj se si asht organizue dhe n punn q zhvillon, dhe pionert shqiptar shkojn drejt rrugs q t mbush zembrn me gzim e shpres se e ardhmja Kulturale e shqiptarve n Maqedhoni, jo vetm se premton, por me siguri do t bahet dhe nj faktor i dallueshm edhe n fushn mendore..20 M pas artikulli shtonte: Fakti q na shtyn t bajm dhe nj her kt konstatim, nuk asht dishka e re, mbasi pr do dit kemi prova q plotsojn bindjet tona, por tue mar pjes n shfaqjen q me 16 Mars t k.v. nxansit dhe msuesit e Shkolls Liria, e dhan n salln e shkolls Dame Gruev, u bindm dhe nj her ma shum, se nxansit shqiptar nn udhheqjen e msuesve plot zell dhe vullnet, jan shum t prparuem.21 Nga sa u tha m sipr lirisht mund t konstatojm se Hasan Bilalli luajti nj rol t rndsishm n ngritjen e vetdijes kombtare n Shkup e m gjer. Si njri ndr udhheqsit m t besueshm t KQ t NDSH-s, n prill t vitit 1946, caktohet prgjegjs dhe njherit lidhja e vetme e Komitetit Qendror, me komitetet q vepronin n Kosov. Kjo detyr ju dha n takimin e Gjon Sereit q e pati n Shkup me Azem Marann dhe me t. Si dihet, ktu tre figurat e shquara t kombit shqiptar, ve tjerash vendosn q n t ardhmen t mbajn emra ilegal edhe at: Gjon Srei Kthetra, Azem Marana Kreshniku dhe Hasan Bilalli Iliri.22 S bashku me Azem Marann, Hysni Rudin, Halim Orann, Qemal Sknderin dhe Mexhit Zyberin, organizoi Kongresin e II(IV) t NDSH-s, t mbajtur me 1 qershor 1946 n Shkup, n t cilin ai u zgjodh antar i Komitetit Qendror. N mbrmjen e 22 korrikut 1946, arriti ti shmanget arrestimit duke u larguar nga Shkupi, q m pas t merr pjes n Kongresin e III(V) t organizats, i cili u mbajt me 25 t ktij muaji n Blinaj. Hasan Bilalli, arrestohet n vjesht t vitit 1946, nga partizant grek gjat tentimit pr t
19 20
Flaka e Vllaznimit,Shkup 3 janar 1946, fq.2. Po-aty, 23 mars 1946, fq.2. 21 Po-aty. 22 ..-..198, po-aty.
180
kaluar ilegalisht kufirin shqiptaro-grek, t cilt menjher e dorzojn deri te organet kufitare t Shqipris. Me krkes t autoriteteve policore maqedonase, me 21 janar ai nga Shqipria deprtohet n Shkup.23 Nj dit m von, shrbimi sekret UDB-, nprmjet nj shkrese i drejtohet Prokuroris Publike t RP t Maqedonis, n t ciln u krkua q t lejohet hetuesia kundra tij.24 Krkesa e policis u miratua me 25 janar25, ndrsa tre dit m pas, Prokurori Publik Nikolla Vrazhallski, gjyqit t qarkut n Shkup, ia dorzoi aktakuzn plotsuese, nprmjet s cils tashti 17 t akuzuarve t par do tju bashkngjiten edhe Hasan Bilalli dhe Nazmi Azemi.26 Ja se pr ka akuzohej Hasan Bilalli: a) Qysh n fillim t vitit 1945, bashk me t akuzuarit Azem Marana dhe Mahmut Dumani ka krijuar organizatn antipopullore "Nacional Demokratike Shqiptare" dhe sht zgjedhur antar i Komitetit Qendror t ksaj organizate. b) Gjat veprimtaris pr zgjerimin e organizats Nacional Demokratike Shqiptare ka qen lidhur me t akuzuarin Qemal Isknderin i cili u betua bashkrisht me t akuzuarin Mexhit Zyberi dhe Rexhep Dautin para tij, duke i nisur n kongresin e tret t organizats mbajtur n muajin gusht t vitit 1945 n fshatin Tanishec.
..-..5113, , : Nga fillimi i vitit 1945, si antar i KQ t NDSH-s n mnyr aktive vepron n zgjerimin e organizats me prfshirje t antarve t rij. Ka marr pjes n m shum mbledhje /Kongresin e III, IV dhe t V-t/. Gjat bastisjes arrin t arratiset n Kosov, ju bashkua bands balliste ets s Ajet Grgurit. Meq banda qe shpartalluar nga njsit e mbrojtjes Popullore, ai s bashku me nj tjetr kalon n Shqipri /kshtu ishte vendimi i tr udhheqjes n Kosov, q tu bashkohen Grekve dhe Anglezve/ ndrsa nga atje n Greqi ku nga partizant grek dorzohet te pushtetart shqiptar ndrsa ata pushtetarve jugosllav. 24 ..-..5113., 20.01.1947, . : DERI TE PROKURORIA PUBLIKE PR MAQEDONI. Ju lusim q t na e mundsoni ta mbajm personin Hasan Bilalli, i lindur n Prishtin, me profesion msues, ndrsa jeton n Shkup. I njjti sht arrestuar me 21 janar 1947 si organizator pr krijimin e organizats ilegale Nacional demokratike shqiptare, e cila ka pr qllim t luftoj pr rrnimin e ktij pushteti dhe Kosova e Maqedonia Perndimore t bashkohen me Shqiprin e Madhe. Meqense kt nuk do ta lejoj as pushteti n Shqipri e as i Jugosllavis, prandaj kan vendosur t themelojn komitete npr fshatra dhe qytete, t cilat komitete si detyr e kishin lidhjen me bandat, sepse n rast t nj rikthese, ata do t luanin rol t rndsishm. Kshtu, Hasan Bilalli me veprimtarin e tij antipopullore ka arrit t krijoj shovinizm dhe t trheq edhe tjer n organizatn ilegale pr luft kundr pushtetit t tanishm. 25 .. , .1/47, 25.01.1947 ., . 26 Po-aty, 28.01.1947 ., : Q kundr personit Hasan Bilallit, msues, t hapet padi penale dhe t mbahet n burgun e hetuesis deri n prfundim t hetimeve. 26 .. , .1/47, 28.01.1947 ., .
23
181
c) Ka pranuar letr dekretuese prej ets s Luan Gashit, sekretar i ets balliste t Hysen Trpezs dhe mori pjes n kongresin e tret, ndrsa m von u lidh me ballistin Ibrahim Hakiu n Shkup, i deleguari i etave balliste, me t cilin ka biseduar q t hyjn n lidhje me konsullin turk n Shkup. Pr kt qllim futi n organizat t akuzuarin Xhavit Abdullau dhe i dha si detyr t drgoj letrn deri te konsulli turk si dhe pr t marr prgjigje, detyr q Xhaviti e kreu. ) Ka qen lidhur me t arratisurin Qazim Sopi t cilit nprmjet t akuzuarit Xhavit Abdullahu i ka nxjerr pashaport false nga konsulli turk si dhe i ka dhn Qazim Sopit 1.000 dinar si ndihm. d) Ka mbajtur lidhje me etat n Kosov me t cilat ka komunikuar me an t letrave duke marr emrin ilegal "Ilir" dhe me parat e organizats dhe mjete tjera t nevojshme ka ndihmuar kto eta. dh) N mnyr aktive ka punuar n prgatitjen e Kongresit IV n Shkup, ku mori pjes n t dhe u zgjodh antar i Komitetit Qendror. e/ Si i deleguar i Komitetit Qendror t organizats ka marr pjes n kongresin V t saj, mbajtur me 25 korrik 1946 n malet e Lipovics n Kosov. Ka marr pjes aktive n punimet e kongresit, ku, prve tjerash vendoset q etat balliste t kalojn n Greqi. f) Pas kongresit t pest s bashku me etn e Ajet Grgurit, meq ajo u shpartallua, dhe me t arratisurin Naso Kujovi, ilegalisht ka kaluar kufirin jugosllav-shqiptar dhe po ilegalisht ka br prpjekje pr kalimin e kufirit shqiptaro-grek. N Greqi u lidh me etat balliste si dhe morie pjes n pregatitjet prej andej kundr RFPJ.27 N baz t ksaj nga ana e Gjyqit t qarkut n Shkup, me 7 shkurt 1947, Hasan Bilalli si i akuzuari i tret dnohet me dnim t rnd prej 20 vjet heqje lirie.28 Pas vuajtjes s dnimit, Hasan Bilalli nj koh ngeli pa pun, q m pas t punsohet n Teatrin e Kombsive n Shkup. Ktu punoi disa muaj dhe pr shkak se pushteti at e konsideronte si njeri shum t rrezikshm, largohet nga puna. M von ai punsohet n fabrikn Metallski Zavod Tito, ndrsa pas vitit 1966 ju kthye prsri arsimit, fillimisht n SHF Liria t Shkupit, e m pas transferohet n SHF Prparimi n Studenian, ku edhe pensionohet. Duhet vr n pah faktin se shrbimi sekret maqedonas, nprmjet disa bashkpuntorve me vmendje e prcillte do lvizje t tij. Madje n mesin e informatorve, UDB- kishte arrit t fus edhe disa ish antar t NDSH-s, q ktu duhet veuar bashkpuntorin me nofkn Krashnjak, me t cilin Hasan Bilalli kishte bashkvepruar gjat viteve 1945/46, andaj aspak nuk dyshonte tek ai. N nj rast Krashnjaku, pr ta par qndrimin e tij politik, do ta provokoj Hasanin me fjalt: do lloj veprimtarie kundr pushtetit sht budallaki, ne q
27 28
:1.1101.6.12/523-578. ..-..5113. ..8/87.
182
kemi vepruar n at koh kemi qen t manipuluar. Ktij provokimi, Bilalli i prgjigjet shkurt dhe qart: Ti m dukesh se ke ndryshuar, e ke humb shpresn. Nuk duhet ta humbsh shpresn, duhet t ngelsh si ke qen m hert, ndrsa nse e humbim shpresn dhe trhiqemi nga ajo q e kemi krkuar m hert duhet t zhytemi n Vardar.29 Me kt qndrim Hasan Bilalli ngeli deri n vdekje, prandaj pushteti nprmjet veglave t veta e mbante nn kontroll t prhershme. Pr t par se far presioni psikik kryente UDB-, ndaj Hasan Bilallit, si shembull po e paraqesim nj shkres zyrtare t lshuar nga ky shrbim n vitin 1984, n t ciln shprehimisht thuhet: Nprmjet rrugs operative e kontrollova personin Hasan Bilalli i cili sht nn kontroll represiv dhe pr t i mora t dhnat si m posht: Personi momentalisht qndron n shtpi ku jeton me dy djemt e tij. Shpesh her udhton pr disa dit n Ferizaj nga ku e ka prejardhjen. Ktu shpesh her shkon n Bit Pazar sepse atje ka m shum shok madje edhe farefis.30 Hasan Bilalli vdiq m 24 qershor t vitit 1987, n Shkup, nga nj smundje e rnd. N dosjen e UDB-s, ai paraqitej si armik i prhershm i pushtetit, ndrsa veprimtaria e tij si thuhet armiqsore ndahej n tre kategori edhe at: Irredentist Shqiptar, si i arratisur dhe Ballist, prkatsisht NDSH-ist.31
REZYME Hasan Bilalli, krahas Azem Marans, prbnte shtylln kryesore t Organizats Nacional Demokratike Shqiptare n Shkup. Si njri ndr themeluesit dhe m t besueshmit e organizats, mori pjes n disa takime prkatsisht mbledhje t organizuara nga NDSH-ja, gjat periudhs kohore 1945-1946 n Shkup, si ishin: takimi n Shkup me prof. Ibraim Kelmendin, pastaj me Qemal Abdullahun, Gjon Serein, Memet Bushin, Halim Orann etj, si dhe n Kongresin e II(IV) t NDSH-s t mbajtur me 1 qershor n Shkup, dhe at t III(V) me 25 korrik 1946 n Blinaj.
..-..5113. 16 .XII. 1955 ., , , a, . 19004. 30 Po-aty, 3.2.1984, . 31 ..- , 03.03.1988 . , -05113, : . : 1. ; 2. : 3. . : 20 . .
29
183
Njkohsisht Kontributi i tij ishte shum i madh edhe n vetdijesimin e ndrgjegjes kombtare shqiptare n qytetin e Shkupit. Ai s bashku me msuesit tjer shqiptar si ishin: Azem Marana, Mahmut Dumani, Jonuz Balla, Spiro Theodosi, Xhevair Vejseli, Jetish Vishi e shum t tjer q n ditt e para t pas Lufts s Dyt Botrore, u ky n aksionin pr hapjen e sa m shum shkollave shqipe n viset shqiptare t RP t Maqedonis. Hasan Bilalli, n procesin gjyqsor i zhvilluar me 26 janar 7 shkurt 1947 n Shkup, u dnua me 20 vjet heqje lirie. Pas vuajtjes s dnimit, UDB-ja maqedonase vazhdoi ta prcjell do lvizje t tij. Vdiq me 24 qershor t vitit 1987 nga nj smundje e rnd.
184
Folklor dhe etnologji
IZAIM MURTEZANI
TRADITA DHE MODERNITETI

(Sipas disa riteve dhe praktikave magjike t ciklit jetsor)
1. Venerime t shkurtra teorike rreth tradits dhe modernitetit Tradita (lat. traditio: transmetim, bartje prej gjenerate n gjenerat, prhapje me goj e rrfimeve, msimeve, besimeve, riteve, informatave;) sht proces i transmetimit, bartjes me goj dhe me shkrim prej gjenerate n gjenerat t ideve, vlerave, parimeve t forms s modelit. Nga vet etimologjia e saj rezulton se tradita paraqet kategori shumkuptimore e cila ka prkufizime t shumta, qoft n planin sociologjik, kulturologjik, antropologjik, psikologjik, religjioz, historik, estetik, politik, filozofik etj (EPK, 1993: 1204). Tradits, pra mund ti jepet kuptim m i ngusht, ose m i gjer, varsisht nga dioptria e venerimit t saj. Ajo paraqet trsi t vlerave, ideve, normave, zakoneve q jan prfshir n memorien historike, identitetin kulturor t individit, grupit, popullit dhe njerzimit. Studiuesit me preferenca semiologjike (Moris, Sosir, Bart), theksojn se tradita sht relacion gjuhsor, apo gjuha n gjuh. Esenca e tradits shtrihet diku ndrmjet elementit empirik n gjuh dhe asaj q n t, sht transcedente. Tradita sht tekst q mund t lexohet dhe interpretohet n mnyra t ndryshme. Ajo sht mposhtje e pandrprer e empiris nprmjet refleksionit. Me nj fjal, tradita sht ajo q mbetet n koh, q transmetohet, por edhe q ndryshohet duke futur risin n subjektin ku prhapet dhe n epokn kohore ku zgjerohet dhe kultivohet. Ndryshimet e tradits bhen t dukshme menjher, t tjerat krkojn dekada, t tretat edhe shekuj. S kndejmi, tradita nuk sht frym q ngurtson statuskuon, por edhe q reflekton ndryshimin. Pra, tradita ka fuqin e transformimit dhe s qenurit vepruese jasht kontekstit n t cilin sht paraqitur. Mund t konstatohet lirshm se pa tradit, jo vetm q nuk ekziston asnj kultur n historin e njerzimit, por pa t, nuk mund t supozohet as ekzistenca e ndonj bashksie njerzore.
187
Ndrkaq, nocioni q i dedikohet modernes, apo modernitetit si shkall e zhvillimit kulturor, sot, sht nj ndr m t rndsishmit dhe njherit m t eksploatuarit n kuadr t perceptimit t kategoris s kohs. Si nj kategori e rndsishme, jo vetm e kohs, por edhe hapsirs, fjala moderne tregon t tashmen, e cila sht mu tani. Diskursi pr modernen, apo modernitetin sht diskursi pr t tashmen, apo diskursi pr ndryshimin, respektivisht ndryshimin e prshpejtuar (Anttonen, 2006: 279-281). Mnyra analitike e definimit t modernitetit i v n dukje parimet themelore ose indikatort e modernitetit t cilt n shumicn e rasteve paraqiten si kundrvnie ndaj shoqris tradicionale. N kt drejtim, pasardhsi m i rndsishm i funksionalizmit modern Emil Dyrkheim me modernitet nnkuptonte solidaritetin organik i cili bazohet n integrimin e dallimeve t nj bashkpunimi harmonik n trsi, kurse solidariteti mekanik i referohet tradits dhe ka t bj me respektimin e normave t prbashkta t nj bashksie t caktuar. Pra, sipas Dyrkheimit, tradita kultivon shkrirjen e individit n bashksi, kurse moderniteti kultivon individin sipas preferencave vetjake. Dyrkheimi e kundronte evolucionin shoqror nga solidariteti mekanik i shoqris arkaike (fisnore) drejt solidaritetit organik - veori e shoqris industriale. Sipas perspektivs s Veberit e cila sht e bazuar n binart e kundrshtive midis arsyes dhe tradits, moderniteti sht racionalitet, n kuptim t tejkalimit t bestytnive, prderisa tradita manifeston mungesn e ktij racionaliteti (Antonnen, 2006: 293). Ndrkaq, studiuesi gjerman Bausinger, termin tradit ia referon ekuivalencs, kurse termin modernitet - ndryshimit. Pas Lufts s Dyt Botrore jan zhvilluar nj numr i madh i teorive t ndryshme t cilat mtojn t diagnostifikojn shkaqet e kalimit nga tradicionalja drejt modernitetit. Edhe pse t ndryshme njra me tjetrn, shumica e ktyre teorive si indikator t modernizimit i vn n dukje industrializimin, urbanizimin, rritjen e shkalls s arsimimit, ndryshimin e sistemit t vlerave, zgjerimin e participimit politik e kshtu me radh. Nga krejt kjo q u tha deri m tani, mund t konkludohet fare leht se tradita dhe moderniteti nuk duhet t venerohen si nocione kundrvnse, meq ndodh q modernia prmban tradicionalen dhe anasjelltas. Dikotomia e tradits dhe modernes nuk mund ti shmanget dimensionit t saj kohor, sepse tradita q prcillet, pas nj kohe t caktuar ndryshon prmbajtjen e saj. Po ashtu, karakteristikat e kohs moderne nuk guxojn t vzhgohen n baza kontrastive n raport me rrjedhat e tradits; modernizimi e ka kapluar edhe traditn ose tradicionales i ka dhn kuptim t ri dhe funksion t ri. Pra, tradita sht nj model dinamik e cila vazhdon t prodhoj fenomene t nduarduarshme edhe sot. N kt kontekst, Nieja me t drejt thot se tradita nuk sht proces i t mbajturit mend dhe akumulimit t vazhdueshm, por njkohsisht edhe proces i harress aktive (sipas RKT, 2007: 552). Kjo do t thot se tradita nuk sht ndrtuar vetm nga prania, por edhe mungesa. Tradita sht struktur e hapur, pa ndonj ankorim ontologjik t caktuar. N botn dinamike, n fillimin e shekullit XXI i cili m s miri prshkruhet me metaforn fshat
188
global, kultura tradicionale si trashgimi e kulturs s fshatit paramodern, i sht nnshtruar transformimit dhe reduktimit drastik. Pra, kultura e masave t gjera popullore n kohn ton, nuk shtrihet vetm n dimensionin e modernes, por ajo bart n supet e saja edhe peshn e tradicionales e cila n segmente t caktuara t prditshmris son, sht edhe m tej shum e fuqishme dhe dikton ritmin e kohs. 2. Statusi i riteve t ciklit jetsor n kulturn bashkkohore N kohn e sotme kur kryqzohen dukshm tradicionalja dhe modernja dalin n shesh nj numr i madh i shtjeve q sfidojn seriozisht shkencn e etnologjis, apo antropologjis. Nj shtje jo edhe pak thelbsore q imponohet me tr kompleksitetin e saj sht ajo se vall n shoqrit bashkkohore ekzistojn aktivitete t natyrs ritualore, kurse n kt drejtim edhe rite t kalimit (sipas terminologjis s Van Genepit), si jan lindja, martesa, vdekja, por edhe aktivitete t tjera nprmjet t cilave kalohet n nj periudh tjetr kohore me rast ndryshohet edhe statusi i qenies. Kjo shtje, n nj pjes t madhe i ndan studiuesit n prgjigjet e tyre. Sipas disave ku bn pjes edhe antropologu Maks Glukman, n shoqrit bashkkohore shekullare, rite t mirfillta t kalimit nuk mund t ekzistojn pr shkak t ngushtimit dhe izolimit t raporteve shoqrore. Ai konsideron se n mjediset urbane nuk ka vend t theksuar pr nj gj t till. Glukmani, termet rit dhe rite t kalimit, i prdor pr ceremoni t cilat u drejtohen fuqive mistike q do t thot se n bazn e tyre prmbajn elemente sakrale. Nj numr i konsiderueshm i studiuesve t tjer, (si p. sh. Solon Kimbal) konsiderojn se ritet e kalimit jan njsoj t rndsishme, si pr shoqrit bashkkohore, po ashtu edhe pr ato arkaike. Konsiderohet se duke e patur parasysh karakterin fragmentar, pshtjellues, ndrlikues dhe kaotik t prvojs bashkkohore, ritet e kalimit jan edhe m t rndsishm: ato shrbejn pr t ofruar orientim dhe motivim n krizat jetsore t cilat sht e sigurt se do t na gjejn (sipas Majerhof, 1986: 29-33). N kto dy venerime t kundrta rreth statusit t riteve t mirfillta, sidomos t atyre t kalimit nga nj faz jetsore n nj tjetr, sht iluzion i llojit t vet q t flitet pr mungesn e tyre n kohn bashkkohore, sidomos n shoqrit n tranzicion, por mund t flitet vetm pr modifikimin, apo transformimin e tyre n kushte t reja t ekzistencs. Pra, kur flasim pr shkalln e pranis s riteve, duhet t kihet parasysh mjedisi ku ato ekzekutohen. Studiuesi Peter Burke thot se pr t kuptuar do objekt t kulturs, sht e nevojshme ta vendosim at n kontekst i cili prfshin kontekstin fizik ose mjedisin shoqror (Burke, 1996: 104). N kontekst t shoqris shqiptare duhet t mbahet nj pozicion i mesm, pasi rite t mirfillta dhe integrale me taban t lasht religjioz, n kohn e sotme, n vija t prgjithshme, sht vshtir t gjenden, sidomos n mjediset urbane, por deri diku edhe ato rurale. Kjo, nga
189
ana tjetr, nuk do t thot se fragmente ritesh t cunguara, apo t reduktura me taban pagan q bazohen n komunikimin me forcat mistike, nuk ekzistojn. Prkundrazi, trajta t caktuara t tyre edhe m tej jan aktive dhe jan t vlefshme vetm pr nj mjedis t kufizuar. Ky konstatim i fundit na detyron q nocionin popull, prkatsisht kultur popullore, sidomos n kohn e sotme, edhe n shoqrin shqiptare, ta venerojm me nj dioptri tjetr. Kjo sht rrjedhoj e faktit se sot sht vshtir t hasen gjedhe kulturore, n rastin konkret - aktivitete ritualore q n vija t prgjithshme do ti destinoheshin mass s gjer popullore si trsi, pasi varsisht nga lokusi, prkatsisht vendi i jetess, pastaj niveli arsimor, social etj., rezulton edhe mnyra specifike e organizimit t ritit. Andaj jorastsisht sot braktiset termi kultur popullore, si nj term anakronik q nuk i prgjigjet kohs dhe rrethanave n t cilat jetojm. Pra, duke patur parasysh laryshin e modeleve kulturore q praktikohen n kohn e sotme, antropologt apo etnologt e sotm, i shmangen nocionit kultur popullore, duke preferuar termin kultur e grupit sipas nj faktori identik, pastaj kultur e shumics e kshtu me radh. Karakteristik e sotme, sht heterogjeniteti kulturor e jo homogjeniteti kulturor, i identifikuar me nocionin popull t shekullit XIX, ather edhe kur lindi folkloristika si disiplin e organizuar. Duke i par kto ndryshime, nj ndr studiuesit m t njohur gjerman Bausinger q nga vitet e gjashtdhjeta t shek. XX, angazhohej q n hulumtimet etnologjike dhe folklorike, t prfshihej dimensioni i shtreszimit kulturor. Nga ana tjetr, pr t njjtn gj trhiqnin vrejtjen edhe hulumtues dhe teoricien t etnosit dhe etnicitetit. Ndrkaq, studiuesi amerikan Alan Dandes, figur udhheqse e folkloristiks amerikane, hoqi dor nga prdorimi i fjals popull si joadekuate n realitetin shoqror pas Lufts s Dyt Botrore. Ai e veneron folklorin si praktik kulturore e grupeve t vogla sociale (Dundes, 1980). Edhe Peter Burke e kundron kulturn si proces t hapur t ciln nuk e prbjn dy blloqe kulturore, t arsimuarit dhe masa e gjer popullore, por nj spektr i plot i prshkallzimeve. Prandaj, kultura e lart dhe e ult, nuk jan pozicione, por drejtime, kurse t gjitha t tjerat ndodhen diku n mes (Rihtman-Augushtin, 1988: 49-61). N kt drejtim duhet t prmendet edhe antropologu Stjuard i cili konsideron se shoqria moderne sht kryesisht heterogjene dhe se nuk mund t flitet pr kultur unike ose kombtare, por pr nnkultura t cilat mund t dallohen n ndryshime lokale, klasore, arsimore etj. Klasat m t larta kan qasje m t mdha n t arriturat kombtare dhe institucionet (t arsimuar jan m shum, inovacione teknologjike, mjeksi t zhvilluar dhe t ngjashme). Me zhvillimin e teknologjis, rritjen e standardit jetsor dhe prparimin e komunikimit masiv, kto t arritura kombtare bhen t kapshme edhe pr klasat e mesme dhe n fund edhe pr klasn e ult. N ndrkoh zhvillohen karakteristika t reja kombtare dhe ndrkombtare, dhe ato, s pari bhen t kapshme pr klasat e larta (Stjuard, 1981: 87-90). Nga kjo q u theksua m lart rezulton fakti se edhe n shoqrin shqiptare edhe pse n dukje t par monolite, kan filluar t dalin n siprfaqe
190
dallime t ksaj natyre, prkatsisht t ravijzohen profile t ndryshme kulturore q si pik referimi kan nj element t prbashkt, qoft t karakterit klasor, arsimor, fetar e kshtu me radh. Nnkuptohet se kto ndryshime jan m t ngadalshme dhe m t rezervuara si rrjedhoj e rrugs specifike npr t ciln sht kaluar, por kjo nuk do t thot se n nj t ardhme m t afrt nuk do t intensifikohen tendencat e ksaj natyre. 3. Rite t ciklit jetsor (midis tradicionales dhe modernes) Ritet dhe praktikat magjike t ciklit jetsor paraqesin nj paradigm m t mir pr t veneruar m mir betejn q zhvillohet n planin kulturor midis tradits dhe modernitetit. Duhet theksuar se ritet dhe praktikat magjike si segmente t kulturs shpirtrore i prballojn m tepr modernitetit pr dallim nga kultura materiale e cila m shum u nnshtrohet ndryshimeve si rrjedhoj e progresit teknologjik. N kt kontekst, shtpia tradicionale si segment i rndsishm i kulturs materiale, ka humbur rndsin e saj praktike, edhe pse disa pjes t saj tani srish vihen n prdorim, prkatsisht kemi nj ritradicionalizim n kushte t reja. Po ashtu, edhe veshjet popullore si artefakte t kulurs materiale, i ka glltitur moda e re e kshtu me radh. Ndrkaq, kultura shpirtrore pson ndryshime m vshtir, pasi ajo sht e ndrlidhur me strukturn mentale t njeriut e cila transformohet vetm n saj t veprimit efektiv t institucioneve arsimore, shkencore dhe kulturore. Ritet dhe praktikat magjike t ciklit jetsor me t cilat shnohet kalimi nga nj faz jetsore n nj faz tjetr jetsore, t kundruara n trajtn e komunikimit me forcat mistike, paraqesin brthamn e kulturs tradicionale dhe njhersh model t preferuar pr t vzhguar shkalln e transformimit n konditat e sotme kohore. Lindja, martesa dhe vdekja, si cikle biologjike e kulturore, bartin n prmbajtjen e tyre edhe prvojn e cila pasqyron botperceptimin ndaj realitetit objektiv. Nga ana tjetr, ritet e kalimit n jetn njerzore, prkatsisht ritet dhe doket e ndrlidhura me lindjen, martesn dhe vdekjen, luajn rol vendimtar n formsimin e identiteteve, zhvillimin e ndjenjs s lidhjeve t prbashkta dhe prkatsis ndaj fushs m t gjer sociale (Feldman, 1998, 21 : 86-87). N vazhdim do t paraqesim disa segmente t riteve t kalimit n kuadr t ruajtjes s autenticitetit, apo transformimit t tyre, t kundruar kryesisht n rajonin e rrethins s Shkupit me rast, n vija t prgjithshme, do t prdftohet se kultura shpirtrore mposhtet me vshtirsi nga fryma e kohs, prkatsisht trysnia e modernitetit. N kuadr t vzhgimit t riteve t kalimit, duhet t trhiqet nj vij distinksioni sa u prket atyre q kan t bjn me lindjen dhe vdekjen n njrn an dhe atyre q kan t bjn me dasmn n ann tjetr. N aktivitetet ritualore q prcjellin procesin e lindjes dhe vdekjes, rigjallrimi i tradits nuk sht edhe aq i theksuar, pr dallim nga dasma ku dalin n pah m shum elemente t ndrlidhura me traditn. Ksisoj, ritet dhe
191
praktikat magjike t lindjes n kohn kur gjithnj e m shum rritet niveli i zhvillimit t mjeksis nnkuptohet se dukshm jan reduktuar, sidomos ato t fazs s shtatznis, apo fazs s separacionit sipas teoris s Van Genepit. Kjo faz rituale q n t kaluarn ishte e ngarkuar me nj varg rregullash, kryesisht n trajt tabuizimesh q duhej tu prmbahej subjekti i ritualizuar, prkatsisht shtatzna, tanim sht profanizuar dhe nuk i kushtohet ndonj kujdes i veant. Kjo faz dikur e rndsishme ritualore e shtatzns, tani ndiqet nprmjet kontrollimeve t rregullta te mjeku dhe nprmjet marrjes s kshillave t duhura profesionale. Ndrkaq, edhe vet faza e procesit t lindjes, apo margjinalitetit, nuk sht e mbarsur me praktika magjike, pasi ndodh n institucione shndetsore t specializuara pr kt lloj shrbimi. N kontekstin e sotm kohor, kan mbetur si aktive vetm disa rite me t cilat shnohet inkorporimi i srishm i lehons dhe i foshnjs n realitetin e ri shoqror. Si aktivitete t ksaj natyre veohen prgatitja e petullave, pagzimi i foshnjs dhe organizimi i babinave. Prgatitja e petullave, pas kthimit t lehons dhe foshnjs n shtpi dhe ngrnia e tyre nga antart e familjes, paraqet aktivitetin e par me t cilin shnohet inkuadrimi i subjekteve t ritualizuara n kontekstin e ri shoqror. Nj element tjetr tradicional q i ka rezistuar modernitetit sht edhe botperceptimi ndaj kronotopit (kohhapsirs), sidomos n periudhn kritike 40 ditore pas lindjes. N kt drejtim, sidomos n viset rurale, edhe m tej, lehona respekton disa norma tradicionale q kan t bjn me kufizimin e lvizjes s saj n koh dhe hapsira t caktuara, kinse t mbarsura me elementin ktonik. Edhe pagzimi i foshnjs sht nj aktivitet tradicional n t cilin merr pjes imami i fshatit, ose ndonj person tjetr i afrt me bashkshortin e foshnjs, por q sht i strvitur pr kt. Nnkuptohet se ky aktivitet realizohet sipas normave islame. Ndrkaq, emrat e foshnjave pr dallim nga e kaluara kur kryesisht ishin t natyrs orientale, tani n kohn e sotme jan kryesisht t natyrs kombtare. Me aktin ritualesk t pagzimit, foshnja futet n botn e t gjallve, si qenie individuale njerzore. Nj aktivitet tjetr i rndsishm q i ka mbijetuar kohs, sht organizimi i babinave. Me kt rast, n shenj solidariteti vizitohet lehona, kurse pjesmarrset n form peshqeshi drgojn ndonj mblsir, ose veshmbathje pr subjektet e ritualizuara. Ky aktivitet ka pr qllim pranimin e foshnjs n bashksin e re dhe njhersh pjesmarrjen e bashksis m t gjer n kt akt t rndsishm. Ndrkaq, dasma sht ajo q paraqet paradigmn m t mir nprmjet s cils mund t venerohet rrjedha e ndryshimeve q ngjan n kuadr t vlerave tradicionale. N kt drejtim, antropologu Kliford Gerc thekson se dasma paraqet ndodhi paradigmatike t kulturs son (Gerc, 1998: 276-277). Dasma si dhe do ritual i kalimit mundson mposhtjen e kaosit. Martesa shkakton lvizje t mdha t grupit, pasi antart e bashksis jan t lidhur mes tyre dhe ndryshimi i pozicionit t njrit prej tyre n strukturn shoqrore ndikon te t gjith t tjert, andaj si rrjedhoj e ksaj ndodh edhe cenimi i baraspeshs. Dasma bashkkohore ka edhe rndsi plotsuese n periudhn e ndryshimit,
192
krizs, vlerave t rregulluara kur sht e pasigurt ajo q vjen insistohet q nprmjet kthimit t tradits t futet rendi n kaos. Rituali i dasms, me formn dhe prmbajtjen e tij sht shum i prshtatshm q t bj ndrlidhjen me traditn. Ai, nj koh t gjat prgatitet dhe planifikohet, ka karakter publik, sht shum i prpunuar, andaj mundet q sipas nevojs dhe dshirs, ti atribuohet elementi i tradits. Veneruar n vija t prgjithshme, dasma n rajonin e rrethins s Shkupit, vazhdon edhe m tej ti ruaj elementet e saja tradicionale, prkundr disa modifikimeve si rrjedhoj e ndryshimit t konteksteve. N kt drejtim, vazhdon edhe m tej t aplikohet riti i znies s kulait me t cilin shnohet edhe fillimi i dasms. Riti i lypjes s pulave, apo nata e dimijave, si quhen n kt an, edhe m tej i rezistojn kohs, sidomos npr vendbanimet rurale. Aktivitetet prcjellse rituale t vajzs-nuse, por edhe t dhndrit vazhdojn edhe m tej, t jen aktive dhe ti prballojn glltitjes nga prbindshi i modernitetit. Disa informator, duke arsyetuar mbijetesn e riteve dhe praktikave magjike t dasms, theksojn se ekzekutimi i tyre n kohn e sotme, sikur atyre ua ringjall ndjenjn, prkatsisht imazhin e pjesmarrjes n kt solemnitet edhe t prindrve, apo strgjyshrve t tyre t vdekur. Pra, sht evidente gjurma q ka t bj me kultin e t parve si element q ndikon dukshm n ruajtjen e tradits. N vija t prgjithshme, risit q kan t bjn me dasmn i destinohen m shum karakterit tekniko-teknologjik. Ksisoj, nj karakteristik - risi e dasmave t sotme sht aspekti vizuel i tyre. Prderisa n t kaluarn m t afrme, fotoaparati ishte ai q regjistronte momentet m t rndsishme t dasms, sot n periudhn m t re, me zhvillimin m t madh t tekniks s komunikimit (internet, celular), si dhe ekzistimin e aparateve teknike (fotoaparat digjital, kamera digjitale), duket se gjithnj e m shum po ndikohet n zhdukjen e fotoalbumeve klasike. Prezantimi audio-vizuel, sot, sht dokument i pazvendsueshm i ndodhis s dasms. N kt drejtim angazhohen edhe individ profesional, t cilt bjn incizimin dhe montimin e ksaj ndodhie. Nj element tjetr q vlen t theksohet sht edhe humbja e institucionit t shkuesis, apo ekzistencs s saj vetm formale, pasi kohve t fundit gjithnj e m shum vrehet tendenca e przgjedhjes s iftit n baza t njohjes paraprake. Risi e dasms s sotme sht edhe ftuarja e mysafirve nprmjet kartolinave t ndryshme, shkuarja pas nuses me automobil t zbukuruar e kshtu me radh. Prderisa n t kaluarn dasmat bheshin n shtpi, tani gjithnj e m shum dominon praktika e brjes s tyre n objekte hotelierike. Kjo ndodh edhe n viset rurale ku pran tyre gjithnj e m shum po shtohen objektet e ksaj natyre. Mbahet llogari edhe pr przgjedhjen e tyre, prkatsisht objekteve q mundsojn komoditet m t madh t dasmorve, pasi kjo sht edhe nj mnyr e theksimit t statusit t familjes dhe autoritetit t saj. Ajo q bie n sy n periudhn bashkkohore sht prestigji m i madh q dshiron ta prfitoj do familje. Edhe pse kjo nuk sht karakteristik vetm e dasmave
193
bashkkohore, pasi sht e pranishme edhe n dasmat tradicionale, dallimi qndron vetm n at se koha bashkkohore ofron m shum forma t theksimit t statusit t familjes si rrjedhoj e ndrrimit t sistemit t vlerave. Nj form e theksimit t autoritetit t familjes sht edhe segmenti i konsumimit, prkatsisht shpenzimeve q bhen pr zhvillimin e dasms. Ky element sht i ndrsjell, pasi edhe familja e vajzs shpenzon pr blerje t peshqesheve t ndryshme pr antart e familjes s bashkshortit. Me t drejt thuhet se ritet e sotme jan nn ndikimin e madh t institucioneve bashkkohore dhe vemas shoqris konsumuese. Jo rrall, ritet jan edhe barometr i konsumimit. Nprmjet dhnies s peshqesheve, apo dhuratave, thot antropologu Marsel Mos, vendoset raporti i kierarkis, prdftohet superioriteti, kjo do t thot, t jesh i madh, m i lart, magister; t pranohet, e t mos kthehet, ose t mos kthehet n mas t madhe, d.m.th., ti nnshtrohesh dikujt, t bhesh mbrojts dhe shrbtor, t bhesh i vogl, t biesh m posht (Mos, 1982: 207). Nj rol t rndsishm n modelimin e dasms bashkkohore luajn edhe mediumet, t cilt ndikojn fuqishm n mnyrn e mendimit, prfytyrimit dhe bartjen e prvojave. Nj numr i caktuar i dasmave, prkatsisht segmente t caktuara t tyre, zhvillohen duke imituar aktivitete t ksaj natyre nga televizioni, prkatsisht nga serialet e ashtuquajtura sapunore dhe filmave t ndryshm. Madje, emrat e artisteve t ndryshme jan pjes prbrse edhe e shum kngve, pasi bhet krahasimi midis tyre dhe nuseve si kryeprotagoniste t dasmave. Nj dukuri tjetr q vlen t prmendet n kuadr t dasmave bashkkohore, ndoshta fillimisht incidentale, sht edhe importimi n prmbajtjen e saj i disa elementeve kulturore me prapavij islame. Gjat ritit t marrjes s nj vajze-nuse, rastisa q t vrej dukurin e kndimit t ilahive (lutje fetare islame), prderisa zhvillohej aktiviteti i braktisjes s saj nga shtpia. Pra, n vend t kngve t krushkave q tradicionalisht e prcjellin kt rit, nga altoparlanti i magnetofonit shprndaheshin tingujt e ilahive n gjuhn arabe. M von kuptova se kishte edhe raste t tjera t ksaj natyre, edhe at n qytetin e Shkupit. Pra, n kushte t prthyerjeve t mdha dhe situatave t krizs, si sht tranzicioni, n vend t integrimit gradual t vlerave tradicionale n kulturn e re ndodh refuzimi i tradits dhe krijimi i zbraztirs q leht plotsohet me ndikime t huaja. Shlyerja e s kaluars kulturore paraqet rrezik t humbjes s identitetit dhe vetharress kulturore. Vall etnologu duhet t marr qndrim ndaj ktyre fenomeneve, apo ti paraqes ato nga pozicioni i neutralitetit. N nj libr t saj, studiuesja e njohur kroate Rihtman-Augushtin thot se etnoantropologu duhet t jet i pranishm n mnyr kritike n kulturn dhe shoqrin e tij, duke mos i kursyer edhe ato q kan fuqin (RihtmanAugushtin, 2001: 209). N kohn e tranzicionit kur ndodhin prthyerje t mdha, si rrjedhoj e krizave t ndryshme n t gjitha planet e jets, nnkuptohet se edhe m shum bhet e patjetrsueshme nevoja e investimit n shkencn e etnoantropologjis me qllim q t diagnostifikohen proceset dhe t orientohen n rrugn e drejt.
194
Edhe ritet mortore, paraqesin pjes t rndsishme t etnokulturs son, madje disa etnolog theksojn se ato jan m shum t rezistueshme pasi kan t bjn me pranin e elementit t shenjt n prmbajtjen e tyre i cili vshtir ndryshon, apo transformohet. Ndrkaq, ritet mortore, jo vetm n rrethinn e Shkupit, por edhe m gjer, paraqiten si shum t unifikuara, pasi zhvillohen nn dirigjimin dhe skenarin e klerit mysliman i cili parasheh sjellje t uniformuar rituale n raste t tilla. N kt drejtim, predikuesit fetar mysliman kan ndikuar q t zhduken nj numr i madh i riteve dhe praktikave magjike me taban pagan. Njherit, n raste t caktuara, kan ndikuar q n ritet mortore, t mos deprtojn edhe elemente t modernitetit. Si rrjedhoj e predikimit se varret islame duhen t jen t thjeshta, pa ndrtime monumentale dhe rekuizita zbukuruese ndodh q edhe kurorat prkujtimore, t jen shum pak t pranishme n to. Ndrkaq, edhe t prditshmet n gjuhn shqipe n Shkup, gjithnj e m pak kan faqe prkujtimi pr ata t cilt nuk jan n mjedisin ton. Sforcimi i elementit islam n disa segmente t kulturs popullore q i prmendm, apo nuk i prmendm, sht ndoshta prgjigje, apo reaksion edhe ndaj sforcimit t identitetit tjetr fetar krishter i cili merr prmasa t mdha n koh dhe rrethana t caktuara. Ky rikrishterizim i prkrahur edhe nga elita politike pushtetmbajtse, n formn m t skajshme, u manifestua gjat ndrtimit t kryqit kolosal dhe monumental n Vodno t Shkupit, por edhe shum aktiviteteve t tjera. N kontekst t riteve dhe bestytnive mortore kan arritur edhe m tej t rezistojn shenjat e paralajmrimit t vdekjes. Si element shum i prhapur q ka paralajmruar vdekjen ka qen ndrra. Shenjat e vdekjes q paraqiten n ndrr ngrthenj n prmbajtjen e tyre kodet Natyr, Kultur dhe Njeri. N kategorin e kodit Natyr, prfshihen uji, balta, kullosa e gjelbr etj. N kategorin Kultur bjn pjes ndrtimi i shtpis, rrzimi i ndonj pjese t saj etj. Nga kodi Njeri, si elemente t paralajmrimit t vdekjes jan nxjerrja e dhmbit, njeriu i lakuriqsuar, paraqitja e t vdekurit n ndrr, sidomos nse ai t merr dika e kshtu me radh. Po ashtu edhe organizimi i ndonj prkujtimi pr hir t shpirtit t vdekur n form t prgatitjes s ndonj ushqimi t majm, ka mbetur edhe m tej i pranishm. Nj element tjetr i rndsishm i riteve mortore sht edhe solidariteti i madh i bashksis me rastin e dhnies s ngushllimeve. Studiuesi Emil Dyrkheim duke u ndrlidhur me kt element thekson se vdekja e nj antari t bashksis familjare bn q t paksohet ajo, andaj pikrisht n kto aste kritike, mblidhet grupi m i gjer i njerzve, s paku simbolikisht pr ta kompensuar kt humbje. Gjallrohen ndjenjat kolektive duke i detyruar individt t afrohen dhe ta ndajn dhimbjen s bashku (Durkheim, 2000: 314). Pra, n vija t prgjithshme, mund t konkludohet se tradita, edhe prkundr cnimit, ka arritur t rezistoj dhe t ruaj deri diku qensin e saj. At e karakterizon jetgjatsia dhe qndrueshmria. Ajo, nse nuk manifestohet nprmjet trajtave t plota arkaike, ather manifestohet nprmjet relikteve,
195
atavizmave, elemente kto q formsojn vazhdimsin kulturore. Nprmjet tradits, individi dhe familja rigjallrojn t kaluarn e tyre. Njeriu i sotm, edhe prkundr trysnis s vazhdueshme nprmjet elementeve teknikoteknologjike, vshtir trhiqet nga modeli tradicional i gjykimit i cili shekuj me radh sht akumuluar n strukturn e tij mentale. Kjo flet se njeriu yn i sotm n mnyr emocionale sht i ndrlidhur jo vetm me kombin, por edhe me rajonin dhe fshatin, me nj fjal me identitetin e tij. Me qllim q t sigurojn ekzistenc, ose ngushllim n situatat personale pa shtegdalje, disa nga botkuptimet religjioze, thuhet se luajn edhe rolin e ndikimit psikoterapeutik. Nga ana tjetr duhet theksuar se n prgjithsi teoria klasike e modernizmit nuk mund t zbatohet n mnyr mekanike, jo vetm te shqiptart, por pothuajse te t gjitha bashksit ballkanike. Bashksit ballkanike kan prjetuar kalim t shpejt nga shoqria agrare n at industriale, ose industrializim t dhunshm q nuk kan sjell diskontinuitet t plot me strukturat e vjetra dhe zvendsim t tyre me t rejat, por para s gjithash bhet fjal pr proces t prshtatjes s ndrsjell t kulturave kundrthnse. Strukturat e reja shoqrore, format e sjelljes, vlerat dhe institucionet, ne do t kishim shtuar edhe kultura shpirtrore, pjesrisht ruajn, kurse pjesrisht transformojn konceptet dhe perceptimet paramoderne. Kjo gj, bashksive t ktilla t Gadishullit Ballkanik, thot antropologu Elster, u jep karakter paradoksal duke i cilsuar si shoqri fshatare t industrializuara dhe urbanizuara (Elster dhe t tjer, 1998: 299). Pra, industrializimi nuk ka qen i prcjellur me modernizimin kulturor dhe politik dhe ndryshimin e prvojs shoqrore. Ndryshimet e shpejta dhe t imponuara nuk kan ln hapsir t adaptimit gradual dhe t harmonizimit mes tradicionales dhe modernes, por kan shkaktuar shkrirjen mekanike n shumicn e rasteve edhe t elementeve kundrthnse (formave moderne dhe prmbajtjeve tradicionale dhe anasjelltas). 4. Prfundim Hulumtimi i riteve dhe praktikave magjike t ciklit jetsor n kontekstin bashkkohor, prdfton se prgjithsisht sht zhdukur, apo sht n zhdukje e sipr besimi klasik n forcat mistike me trajta t ndryshme prfytyruese. Kjo do t thot se aktivitetet rituale dukshm jan liruar nga baza ideore magjikoreligjioze, por kjo nuk do t thot se ato nuk zbatohen edhe m tej n planin manifestues, pa mos u ditur fare esenca latente e prmbajtjes s tyre. N fund t fundit, njohsi i mir i historis s religjionit Mira Elijade, ndoshta me t drejt konstaton se arketipat kulturore, vshtir zhduken dhe njeriu kushedi sa t jet i lir, mbetet gjithmon rob i parandjenjs s tyre (arketipeve) t cilat jan formulsuar n astin kur njeriu pr her t par sht njohur me pozitn e tij n gjithsi (Elijade, 1992: 55). Kjo do t thot se adaptimi i kulturs
196
tradicionale nuk sht ndonj akt radikal dhe i dirigjuar, por proces i gjat dhe me tendenca seleksionuese. N kt proces t hapur, disa tradita kulturore nuk mund tu rezistojn inovacioneve dhe trhiqen nga prdorimi i mtejm, kurse disa t tjera i pranojn risit n mnyr t pjesrishme, kurse disa t tjera formojn entitete t reja kulturore. Tranzicioni n t cilin ndodhet shoqria jon, nn ndikimin e faktorve t ndryshm, prodhon realitetet t reja sociokulturore, andaj n kto konstelacione, qllimi i etnologjis, prkatsisht antropologjis kulturore dhe sociale nuk sht vetm t shnoj dhe t mbaj mend, ta ndrlidh dhe interpretoj kulturn e djeshme, por ta veneroj edhe t sotmen, ti analizoj ndryshimet, madje edhe ti parashikoj lvizjet e nesrme (Rihtman-Augushtin, 1971: 8: 4). I armatosur me aparatur relevante empirike e teorike, etnologu duhet t tregohet i aft t zbuloj mekanizma tradicional prapa dukurive moderne dhe pasmoderne dhe anasjelltas prapa dukurive q pretendohet se jan tradicionale t zbuloj dukuri t modernitetit ose postmodernitetit. N fund, n form prmbledhse rreth tems s trajtuar do t kishim dhn disa kundrime t antropologut Shtomka i cili v n dukje prparsit dhe mangsist, prkatsisht funksionet dhe disfunksionet e tradits n procesin e modernizimit. Ai dallon katr funksione t tradits: 1. Ajo u siguron njerzve prvoja t gatshme, ide dhe resurse pr formsimin e bots (menurin e gjeneratave); 2. Legjitimon mnyrn ekzistuese t jets, institucioneve dhe vlerave; 3. Siguron simbole t identitetit kolektiv dhe prforcon lojalitetin ndaj kombit, bashksis ose grupit; 4. Siguron arratisje nga paknaqsia dhe frustracioni i jets moderne; Nga ana tjetr, do tradit mund t jet disfunksionale: 1. Pengon ose kufizon kreativitetin dhe risin me at q ofron zgjidhje t gatshme pr problemet; 2. Sjell inercion dhe joefikasitet, pasi ruan mnyrn tradicionale t jets prkundr ndryshimeve t kushteve historike; 3. Traditat mund t jen disfunksionale pr shkak t prmbajtjes s tyre specifike (p. sh. nxit konflikte); 4. Pengon adaptimin dhe prvetsimin e formave t reja t sjelljes, andaj si rrjedhoj ruan format e ngurta tradicionale. Nga e gjith kjo q u theksua m lart rezulton e dhna se etnologjia, n kushtet e veprimit bashkkohor, prkatsisht n kushtet e ekzistimit t shoqrive komplekse, vihet para sfids q t hulumtoj proceset kulturore q zhvillohen sot e t cilat n esenc jan universale, por q ndjekin nj rrug modifikimi, varsisht nga shkalla e zhvillimit t shoqris. Kjo nuk do t thot se duhet anashkaluar hulumtimet shkencore q i destinohen kulturs tradicionale, pasi realisht nuk mund t bhen hapat e mtejm, nse paraprakisht nuk njihet kjo pjes e kulturs, por njkohsisht edhe nuk mund ta studiojm traditn, nse nuk e kemi parasysh kompleksitetin e shoqris n t
197
ciln jetojm aktualisht, prkatsisht ndrveprimin e shtresave t ndryshme shoqrore dhe niveleve kulturore. BIBLIOGRAFIA dhe shkurtesat ANTONNEN, J. Perrti (2006): Tradita, brenda dhe jasht modernitetit. Folkloristik. Koncepte moderne. Przgjodhi dhe prktheu Arbnora Dushi. Dukagjini. Pej. BAUSINGER, Herman (2002): Etnologija. Od prouuvanje starine do kulturologije. Biblioteka XX vek. Beograd. BURKE, Peter (1996): Kultura popullore n Evrop n fillimet e Kohs s Re. Arbri. Tiran. DUNDES, A. (1980): Who Are the Folk? Interpreting Folklore. Bloomington. DURKHEIM, Emile (2000): Format elementare t jets fetare. Shtpia e librit Korbi. Tiran. GERC, Kliford (1998): Tumaenje kultura 1,2. Biblioteka XX vek. Beograd. EPK (1993): Enciklopedija politike kulture. Savremena administracija. Beograd. ELSTER, J., OFFE., dhe PREUS, U., (1998): Institucional Design in Postkommunist Societies. Cambridge. Cambridge University Press. , (1992): . . . FELDMAN, Andrea (1998): Dreams and reality of the everyday life. Etnoloka tribina. Br.21 Godinjak Hrvatskog etnolokog drutva. Zagreb. , (1986): : . . , , . . XXI. . 10. . MOS, Marsel (1982): Ogled o daru. Oblik i smisao razmene u arhainim drutvama. Socijalna antropologija II. Biblioteka XX vek. Prosveta. Beograd. RIHTMAN-AUGUTIN, Dunja (1971): Poloaj tradicionalne kulture u savremenom drutvu. Narodna umjetnost. Knj. 8. Godinjak Instituta za Narodnu umjetnost u Zagrebu. Zagreb. (2007): . . . . . STJUARD, Dulijan (1981): Teorija kulturne promene. Metodologija vielinijske evolucije. Biblioteka XX vek, Beograd. SZTOMPKA, Piotr (1994): The Sociology of Social Change. Oxford, Cambridge. Bleckwell.
198
NAZMI BEQIRI
DERI N PRJETSI
(Vjon nga numri i kaluar) N vazhdimin e kngs rapsodi na i paraqet tri elemente q lidhen me kohn: e para tregon jetn e shqiptarit n prgjithsi, e sidomos t trojeve q ishin prreth kufirit, ku n do veprim ai kanalizohej, binarizohej n mish pr top, nga ana e perandoris s kohs. Kjo ndodhte edhe kur duhej ti ruanin trojet e veta nga fqinjt, t cilt merrnin dhurata e dekorata nga fuqit e mdha t kohs, sepse luftonin Perandorin Osmane, dhe pa prekur as nj turk me dor, madje edhe n pajtim me ta, t rn n ujdi, q paraprakisht i spastronin vendet shqiptare. Ata q futeshin n mes, ose vriteshin nga fqinjt, ose burgoseshin nga turku. Shptimi i tyre ishte jeta ilegale (kaake) p.sh.: dymdhjet vjet kaak si jam Ti mke lyp senu mke zan Heroi i kngs ktu nuk flet gjat, nuk tregohet orator pr ti treguar ose arsyetuar gjer e gjat at se ka kishte thn pashai e sa vajin e lutjen e kishte br kinse pr mbrojtjen e trojeve t shqiptarve, kurse me fjal vaji ai i fyen ata duke i qortuar, se si as nna e as motra nuk kishin rritur ndonj trim q i del zot vatanit. Ushtart e vet as q i prmend diku e as veten nuk e thirr pasha, ku kemi raste kur paraqitsi flet n emr t vet p.sh.: ka mund t thoshte si pasha q jam, por as nuk e paraqet veten si pushtues. Rapsodi fjaln e pashait e paraqet me shum vargje, kurse t Hasanit e paraqet shkurt. Kjo sht br pr dy arsye: e para, q ta paraqes pashain llafazan jo vetm kur gjelrosej, por edhe kur lut pr ti zn prit Vuls. E bn kt duke i pasur pr baz fjalt e urta shqiptare se qeni q leh nuk ha, apo fjal shum e pak pun, gj q ishte destinuar pr pashain e grindavect e tij. N krijimin e ktij fjalimi t pashait nuk ka alitje, pr arsye se aty fillonte knga, dhe si fillin duhej t trhiqte vmendjen e dgjuesve.
199
Fjalimin e Hasanit para pashait e paraqet t shkurtr e plot kuptim, madje edhe prshkrues jete e biografie. Nga populli do t thuhej mu ashtu si flasin trimat. Rapsodi gjith kt e paraqet me pak vargje: i kam ni nja dy tri fjal kam marr pushkn vet tkam ardh Vargjet mbi arsyetimin e pashait pas prezantimit t Hasan Kuks jan m t shumta se prshkrimi i nj historiku t tr. ato fjal djal i pata nhoka Tshifet hija e tduket doka T duket doka i paska than (varg ky q prdoret pr t rimuar kngn) fol Hasan ka po krkon Ti ka t lipsh kam me ta dhn Ni rixha1 te ti e kam Shum t shtir Vulen pe kallxojn Nga ky mit, nga mungesa e buks si rezultat se lufttaret (kaakt) as smbjellin e as skorrin, thot populli, ngase vazhdimisht luftojn e vendin nuk e lshojn. N kso rrethanash, t prir nga ky mit, burojn edhe vargje poetsh si p.sh.: nuk duam gj nuk vetm arm dhe ca buk. Edhe lufttart e Fishts n luft pr mbrojtjen e atdheut shkojn vetm me arm e buk: pa ksul nkok pa opanga nkam, t cilt edhe pse si t till nuk i druajn, nuk i frikohen asnj lloj beteje. Nga miti pr bukn pos tjerash edhe si kufi, zbrthim, ndarje nga bestytnit e bnte buka si p.sh.: zanat, dragonjt, exhinet e ndryshme t mbinatyrshme, rapsodi i Malsis s Karadakut do ti nxjerr vargjet m t bukura q si kishte shkuar kujt pr dore: Nkoft ni njeri pash sie ha bukn Hasan Kuka sja ka tutn N kt kng t shkurtr nuk lihet pa u prmendur edhe toleranca fetare. Madje jo vetm kjo, por edhe respekti e mueshmria paraqiten dukshm: Po tma dhash ket Markun Fan Pse a fan inatin sja kam Ksaj martins ja ka zakon Pr udi rapsodi i Malsis s Karadakut edhe armiqt trima, edhe pse plakaxhinj, i paraqet t moralshm. Motra e Avdis ktu nuk detyrohet t luftoj me arm, edhe pse ia paraqet t gjitha tiparet e trimris, madje rapsodi e paraqet si zan, si hyjni e cila me urdhrin e saj, q ua jep pr ti lshuar dhit.
1
Fjala rixha nuk prdoret si krahinarizm, por bn me dije hilen e pashait duke mos thn se kam lutje apo njoftim, por me fjaln n gjuh t pushtuesit pr fusnot. Pashait, rapsodi pr prgjigje nxjerr mitin e buks, e cila ndr kto vende lidhej me jetn apo vdekjen e malsorve. (pr fusnot- ju kujtohet rrrfenja e varjes s nj malsori q pyetet posa ia kishin vn litarin n qaf se a kishte qen ndonjher m ngusht? Ai ishte prgjigjur po, isha m ngusht kur n shtpi m erdhn ca miq e nuk pata buk tu shtroj)
200
Nga kjo e papritur nga cubat se i urdhron nj femr shqiptare, mahniten dhe i lshojn dhit, pos Vul Cetins i cili nuk e dgjon, por nuk e nget fare at. Pr kt sjellje, rapsodi nuk kalon n ann e falsve t tij dhe do ta vdes at, por thot se: ky njeri e meriton varrimin me respekt. Kt situat rapsodi e paraqet me kto vargje: Ka marr udhn nmriz me shku e me cubat ish kan taku po trimnesh mish kan e ngrata cubave tmalit u del para shloni dhit e u dalt fara t gjith dhit i kishin shlue Vul Cetina kamn se kish lue Vul Cetina se lujke kamn Ish kan trim e ja bafsha xhamn. Ajo q porosit, edukon rapsodi, sht se ktu nuk nxirren, nuk falen nga obligimi kombtar as ata q e kan agjendn m t rndsishme n jet, e as ajo se dikush mund t jet prmall, si sht ktu rasti i Islamit, por t gjith duhet prgjigjur nevojs s kombit, mu ashtu si do rapsodi prmes Islamit. Ket Islamin ktu ta lam Le pr mall i ka illu Pr dy jav ka mev martu Ve ni nan i ka illu Mish kan mshtet syt myll tuj ngu Idha zor n kam u u ka po thu baca Hasan ... Tmarrim xhakun e Avdis E ti dalim zot Shipnis.
I Se knga sht knduar e ndryshuar npr koh t ndryshme, pos tjerave dshmon edhe emrtimi i arms s Avdi Hiss, e cila her quhej mizore, her pushk, her martin e her manxerr, madje dhe grshan (ndoshta breshan). II Knga e Hasan Kuks u kndua pothuajse n tr viset shqiptare n Maqedoni, dhe n tr kto vende Osoja quhet Hasan. Vula ka po at emr, kurse mbiemri i tij ndryshon n disa vende me at t Cfetinjs.
201
N t shumtn e rasteve ngjarja fillon me pashain n Tiran, n ca vende nuk prmendet fare vendi ku pashai e mban fjalimin dhe ku takohet me Hasanin, e rrall her diku prmendet Shkodra. Meq knga sht shum e shkurtr n Drven, Pollog e Karshiak, le t kuptohet se ajo gati ishte harruar, por me zhvillimin e teknologjis s xhirimeve, q zakonisht sillej nga jasht, ajo filloi t riprtrihet, t kndohet me mungesa, madje n ca vende ndrron edhe mbiemri i Avdi Hiss n at Hamzs, kurse vargun me mitin e buks nuk e gjejm gati askund tjetr. Kto ndryshime tregojn jo lidhshmrin e nj vendi me vendin tjetr, q nnkupton se takimi fizik pr shkmbim t risive ditore ishte i rrall. Varianti tjetr sht se knga ishte knduar n kohrat m t hershme, por q pr nj koh ishte ln pas dore pr shkaqe t arsyeshme jetsore. Koh kjo q knga, apo historiku i kngs ishte bartur nga brezi n brez prmes rrfimit, mnyr kjo q pr kngt nuk mund t jet besnike. Prmendm se knga diku ishte m e shkurtr e diku m e gjat, dhe pos gjatsis s kngs q karakterizohet me vendet qendrore e veriore t Kosovs, sht edhe ajo se emri i heroit t kngs nuk sht i deformuar, por ai quhet Oso. III Nj gj t veant q e gjen n kt kng sht edhe ajo se rapsodi nuk e respekton traditn popullore, ku jan t ndaluara sharjet. Fyerjet bheshin pa sharje p.sh.: Te knga e Gjergj Elez Alis, kur ky e fyen bajlozin pasi q paraprakisht e kishte fyer: M ngadal oj bagla bullit2 Edhe Fishts nuk i mjaftojn namt e fyerjet, por nga zemra e mllefosur ai shan, por prap nuk mund t themi se ai e kishte thyer kulturn popullore, pasi q sharjen e bn n gjuh t huaj (t pushtuesit), madje nuk shan as n emr t vet (si njeri i paqes q ishte), por nuk shan as n emr t ndonj heroi, por p.sh.: Mtani! Pas vam nanu greba3 Rapsodi i Malsis s Karadakut shan prmes Hasan Kuks Vul Cetina e lujke kamn Hasan Kuka ja shajke nann Dhe kulmi i sharjes arrin n fund t kngs, kur heroi i ksaj knge popullore e shan edhe veten edhe armikun:
kng popullore f. 580 Gjaku i marrun
202
Karadak e karathi I... nann vetit e ti. Sharjen e par rapsodi i ksaj knge ndoshta e bn nga moskujdesi, apo si rast t nj vargu me humor, gj q kshtu vepron edhe rapsodi i Sharrit, i cili shan n emr t vet, si p.sh.: Vul Cetina po e lujka kamn Azgan kona ja lujtsha nann Vul Cetina e lujka gisishtin Azgan kona ja dhejfsha shpirtin4 Sharja e fundit sht m ndryshe. sht shpirtrore, sht domethnse. Me sharjen e vetes paraqitet vazhdimi i historikut t pathn. Pavarsisht ksaj beteje heroike, shqiptart e kishin humbur luftn. Andaj, heroi e shan veten. Kjo gj, ky element ndalon thashethemet pr nj luft kaaku, pr nj luft t nj mercenari, pr nj luft t nj aventurieri patriotik, mundi i t cilve sht ditor, por nj lufttari me plot dije dhe vizionar i dalluar, i cili e dinte se shume beteja edhe pas ksaj do t humbin. Kurse me sharjen e armikut, rapsodi yn e tregon mimin e do pllmbe t truallit shqiptar, ngase me kt lloj mimi t lart ende po banohej me shqiptar Malsia e Karadakut. Pr fund E lash kt pjes pr fund q t mos krijoj luhatshmri te lexuesi, shkenctari, se a u jam prmbajtur shablloneve t folklorit apo jo, ngase ndoshta edhe nj lloj thyerje ishte vet krahasimi mes nj vigani t anatemuar nga sistemet, dhe n ann tjetr mora nj kng popullore t Malsis s Karadakut, e cila sht e pabotuar n trsi. Pavarsisht ksaj n e dham mendimin se Fishta me veprn e vet n letrsi, e n veanti me Lahutn e Malsis ka kaluar n prjetsi. Duke e ditur se pr Fishtn mendimin e vet e kan dhn shum studiues, madje edhe dramaturg, artist e lexues, morn m pak shembuj dhe u bashkova me t tjert se Fishta ishte i prjetshm, gj q nuk thash gj pr prjetsimin e Malsis s Karadakut. Rajoni jugor i ksaj malsie i kishte sfiduar osmanlinjt n mos m shum s paku si vende t tjera t banuara me shqiptar. Mjafton t prmendim qendrat e arsimimit, luftn e Dervish Cars e prir me gjeneral nga Kumanova, Lidhjen e Prizreni po me prijsit e vet t ktij vendi. Madje, jo vetm q u bashkngjitn dhe vepruan nn flamurin e saj, por edhe arritn q ta kthejn Serbin e asaj kohe, n mesin e t cilve prijs ishte edhe Halime Mutllova. T njjtn gj ky vend e bn edhe m 1912, kur vazhdoi qndresa me lvizjen kaake. Denjsisht e mbrojtn shqiptarizmin, si n Luftn e Dyt Botrore,
4
Hafezat Osmani Epik popullore shqiptare, Shkup 1999, f. 367,
203
ashtu edhe pas saj. M s paku u shprngul pr Turqi dhe pr fund t ksaj radhitje duhet t themi se nuk ka pasur familje t ksaj treve q ta ndrroj gjuhn shqipe, si sht karakteristik jo vetm e vendeve n Maqedoni, por edhe m gjer. Ktu nuk ka torbesh (ka nj rajon t tr n Maqedonin Lindore q quhet Torbeshia Shqiptar t maqedonizuar, q nuk e ndrruan besimin islam, por ndrruan gjuhn). N kt rajon flitet nj gjuh e pastr shqipe. Ne kto i msuam nga prindrit, pleqt, rapsodt, etj. Tham se ishin t anatemuar pr arsye se kto histori nuk i shihnin, qoft n librat e historis t botuara n RM, qoft n Kosov. Kto gjra nuk i shihnim as n studime t veanta, si p.sh.: n monografi pr atdhetart dhe lufttart, e as n vepra q u kushtoheshin lvizjeve kombtare, as n studime, vepra pr lvizjen e kaakve, as n koh t Lufts s Dyt Botrore, as pasandej e as hi, deri n kohn e 2001 it.5 Ktu nuk u mblodh historia, nuk u mblodhn kngt popullore t fardo lmi qofshin. Nuk u mblodhn t dhnat etnografike, as studimet mbi gjuhn nuk u bn n vitet e 70 ta e as 80 ta, madje as deri m sot. Ky rajon nuk prmendej as n punime publicistike, se shihje askund, as n hartat q publikoheshin nga shum njerz n shum gazeta t kohs. Ky rajon, n veanti Kumanova, mbetej jasht. Madje nga politikan t ndryshm vija u nda n skaj t Tetovs, gjegjsisht n Grupin. As rapsodt q kndonin kngn Thrret Prizrenin mori Shkodr, nuk e prmendn as Shkupin e as Kumanovn, deri sa kjo kng nuk u kndua nga vllezrit Lamallari nga Shkupi, t cilt n radhitje e futn edhe kt rajon. Zbutje zemre kishim ather kur n nj libr historie botuar n Rilindje thuhej: Lufta m e rrept kundr serbizimit t trojeve shqiptare u b n Kumanov. Filloi t prmendej edhe Abetarja e Kumanovs me shum pak fjal. Nism m e mbar u b kur n nj tribun t organizuar nga Klubi i Shkrimtarve Jehona e Karadakut e prir nga Fadil Bekteshi (i ndjer) na erdhi Adriatik Kallulli 1992. Pastaj deprtuan libra, kryesisht nga Shqipria dhe diaspora, ku filluam ta gjejm edhe kt rajon t prmendej me merit, si p.sh.: Shaban Braha, etj. Tani sht ndryshe. As edhe n dromcat humoristike radio televizive nuk na harrojn. Por studimet n kt rajon, t cilsdo lmi qofshin, tek kan filluar. Madje edhe Instituti Albanologjik i Prishtins, i resorit Etnografi, n pranver t vitit 2010, pr her t par hyri n kt trev lindore t shqiptaris, n Malsin e Karadakut. I krahasova me pa t drejt ndoshta me Fishtn, ndoshta m but t anatemuar se sa ky rajon me gjith banort e tij. Por, pavarsisht shablloneve, ky rajon me punt, veprat e veta kalon n prjetsi.
Nuk injoroheshim vetm nga shkenca, por edhe nga vet populli. Mora pjes n nj dasm n Kosov ku me quajtm Maqodonc. Desh m doli flaka dhe krkuan falje. Kur paraqiteshim si t Kumanovs, na quanin bullgar.
204
Burimet:
1. Gjergj Fishta, Lahuta e Malcis, Rilindja, Prishtin, 1997; 2. Hafezat Osmani, Epik popullore shqiptare, Shkup, 1999; 3. Fadil Curri, Kshtu mendonte, fliste e shkruante Adem Kastrati, Asdreni, Shkup 2009; 4. Nazmi Beqiri, Kngt e kaakve n Malsin e Karadakut, Jehona e Karadakut, Kumanov, 2006; 5. Instituti Albanologjik i Prishtins, Vajtime, gjam dhe elegji (prgatitur nga Anton eta dhe Anton Berisha), Prishtin 1987; 6. Anton eta, Nga folklori yn I, Prishtin, 1983; 7. Edibe Osmani Selimi, Lirika popullore n trevat e Tetovs dhe t Gostivarit, Shkup, 1993; 8. Hamid Xhaferi, Epik popullore shqiptare e trevs s Krovs, Tetov 1996; 9. Mumin Zeqiri, Nga lirika familjare shqiptare e Kumanovs, Kumanov, 1995; 10. Vllezrit Lamallari, Shkup; 11. Muharremi dhe Fetahu, Kurbli Shkup; 12. Hamid Dunavi dhe i nipi Sadiku, Dunav Kosov; 13. Fazli Shabani, Allashec Kumanov; 14. Demir Gllazhna, Kumanov; 15. Shefket Vaksinca, Kumanov; 16. Mustaf Kajolli, Viti Kosov; 17. Djemt e Dinit, Llukar Kumanov; 18. Riza Bllaca, Kosov; 19. Osman Bejtulla Kuka, Shkodr;
205
Demografi
FAUZI SKENDERI
VEORIT E LVIZJES NATYRORE T POPULLSIS S MAQEDONIS DHE T POPULLSIS SHQIPTARE N TE

Abstrakt. N mbarim t mijvjearit t dyt dhe n prag t atij t tret n hapsirn gjeografike t Maqedonis s sotme, e vemas n at shqiptare, n mnyr intensive kan ndodhur ndryshime t dukshme si n planin shoqror ekonomik, ashtu edhe n at demografik t popullsis s saj. N kuadr t ktij rrafshi demografik, me theks t veant duhet dalluar lvizjen natyrore t popullsis s Maqedonis, dhe t popullsis shqiptare n t, e cila ka ndikim t fuqishm n lvizjen numerike t popullsis n kt vend. N kt punim, n vazhdim do t bhet fjal pr shtimin natyror t popullsis s prgjithshme t Maqedonis, si dhe t popullsis shqiptare n veanti, n dhjetvjetshin e fundit t qindvjetshit XX-t, me theks t veant pr dallimet hapsinore dhe kombtare t lvizjes natyrore t popullsis n Maqedoni. Abstract. In the ending of the second millennium and in the beginning of the third one in the geographical area in present Macedonia, especially in the Albanian part, intensively have happened evident changes in the social economic plan particularly in the demographic one. Pronouncedly should be distinguished the natural movement of population and of the Albanian one in it, which makes a powerful influence in the numerical movement of population in this place. In this working in continuity will be talked about the natural increasing of the general population in Macedonia especially of the Albanian one in the last decade of XX century, in particular for the national and spatial differences of the natural movement of population in Macedonia.
209
Hyrje Popullsia si kategori shoqrore kudo n bot, por edhe ktu, pra n territorin e Maqedonis, paraqet nj sistem kompleks popullativ q qndron n lidhje t ngushta dhe t pandrprera me dy komponentt themelor demografik, si lvizja natyrore e popullsis (si pasoj e lindshmris dhe vdekshmris s popullsis), dhe lvizja mekanike e popullsis (migrimet). Kto dy segmente t lartprmendura demografike jan n varshmri t plot mes veti, nga t cilat rrjedhin dhe trendet popullative t nj hapsire apo vendi n trsi. N gjysmn e dyt t qindvjetshit t shek. XX-t vrehen tendenca n rnie t lvizjes natyrore t popullsis, por me dallime hapsinore, t shkalls s lindshmris dhe t vdekshmris si pasoj e prbrjes heterogjene kombtare ekonomike dhe t tjera t popullsis. Mu pr kt arsye n vazhdim t punimit do t bhet fjal edhe pr lvizjen natyrore sipas prkatsis kombtare t Republiks s Maqedonis. N pikpamje metodologjike, lvizja natyrore e popullsis sipas prkatsis kombtare e fituar nga t dhnat statistikore zyrtare pr foshnjat e lindura t gjalla dhe t personave t vdekur, gjithmon n raport me komponentin e par, ashtu q nj krahasim t ktill e kemi br pr shkak t sigurimit dhe analizimit t ktij segmenti demografik sipas hapsirave gjeografike dhe nacionaliteteve t ndryshme n nivel vendi. Veorit e prgjithshme t lvizjes natyrore t popullsis Pas Lufts s Dyt Botrore n Maqedoni dhe n hapsirn shqiptare n t u krijuan kushte dhe raporte t reja shoqrore, ekonomike dhe politike, t cilat kan ndikuar edhe n dinamikn e zhvillimit numerik t popullsis dhe t riprodhimit t saj. Pas vitit 1990, zhvillimet politike dhe social-ekonomike intensive kan ndikuar n ristrukturimin e popullsis n t gjitha aspektet, n rishprndarjen gjeografike t saj dhe, drejtprdrejt ose trthorazi, n ritmet e shtimit natyror. N Maqedoni, si vend me popullsi shumetnike, dinamika zhvillimit demografik dhe e ndryshimeve strukturore ndryshon edhe n varsi t prkatsis kombtare: sht e shpejt n popullsin shqiptare, turke e rome, dhe e ngadalshme (deri n stagnim) te popullsia maqedonase, serbe etj. Pas vitit 1945, ritmi i shtimit natyror t popullsis ka ndryshuar shum, si n hapsir1, ashtu edhe n koh. N hapsir, pasi niveli i lindshmris n territoret e banuara nga popullsia shqiptare, turke dhe rome ka qen i lart (n disa raste deri n nivelin e lindshmris fiziologjike) dhe i qndrueshm, ndrsa n territoret e banuara nga popullsi maqedonase ka qen i ult dhe n rnie t vazhdueshme. Ndrkoh, si rezultat i prmirsimit t kushteve ekonomike, higjieno-sanitare dhe t shrbimit shndetsor, niveli i vdekshmris ka shnuar rnie t
1
Asllan SELMANI:(2005) Popullsia e Maqedonis, Shkup.
210
dukshme n t gjith territorin (sigurisht, me ritme m t ngadalta n hapsirn shqiptare). Pra, ritmet e ndryshme t zhvillimit social-ekonomik kan prcaktuar edhe ndryshimet hapsinore t ritmeve t shtimit natyror t popullsis. N m t shumtn e rasteve kto dy procese jan zhvilluar n kahe t kundrta: n hapsirat m pak t zhvilluara (n t cilat jan prqendruar shqiptart, romt dhe turqit) popullsia sht rritur m shpejt dhe, anasjelltas, n hapsirat me nivel zhvillimi m t lart (t banuara nga popullsia sllave) shtimi natyror i popullsis ka qen m i ngadalshm. Pr krijimin e diferencave rajonale n treguesit e shtimit natyror t popullsis kan ndikuar edhe tradita, niveli i urbanizimit dhe i industrializimit, niveli i arsimimit dhe i emancipimit t shoqris n prgjithsi dhe t femrs n veanti. Edhe n koh ndryshimet n treguesit e shtimit natyror t popullsis jan t mdha. Kjo duket nse u referohemi vetm treguesve t lindshmris, t cilt jan zvogluar ndjeshm: nga 35-40 gjat periudhs 1948-1953, n rreth 3 pr popullsin maqedonase dhe 18 pr popullsin shqiptare gjat dy regjistrimeve t fundit.2 Lindshmria Lindshmria e prgjithshme T dhnat pr lindshmrin e popullsis n Maqedoni datojn q nga vitet tridhjet t shekullit XX, me nj ndrprerje t shkaktuar nga LIIB. Ato tregojn se n prgjithsi lindshmria e popullsis s Maqedonis ka shnuar rnie. Procesi i tranzicionit demografik n kt popullsi ka filluar pak m von se n disa vende t tjera t Ballkanit, prkatsisht n vitet tetdhjet t shekullit XX. Pas periudhs s rritjes plotsuese t pas Lufts s Dyt Botrore, lindshmria sht zvogluar n mnyr t vazhdueshme. Tabela 1. Lindshmria e popullsis s Maqedonis (1935-2002) Foshnje t lindura Nr. Periudha Popullsia n mes t vitit (n mij banor) Mesatarisht n N vit 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
2
1935 - 1939 1947 - 1951 1952 - 1956 1957 - 1961 1962 - 1966 1967 - 1971 1972 - 1976 1977 - 1981
1.039 1.195 1.328 1.382 1.479 1.605 1.729 1.862
36.208 45.803 49.565 44.321 41.733 39.399 38.687 39.280
34.9 38.3 37.4 32.1 28.2 24.6 22.3 21.1
Fauzi Skenderi: (2000)Popullsia e Pollogut t Poshtm, Shkup.
211
9. 1982 - 1986 1.955 38.963 19.6 10. 1987 - 1991 2.017 36.522 17.5 11. 1992 - 1996 2.003 32.531 16.2 12. 1996 - 2000 29.308 14.5 13. 2000 - 2002 2.002 27.772 13.3 Burimi:1.ESRM; Statisticki godisnik na RM za spomenation period (19362002), Shkup, 2002. 2. Vital statistics, Statistikal Yearbook of the of Macedonia, Shkup, 2002. Nga t dhnat del se treguesit m t lart t lindshmris kan qen n periudhn 1947-1951, me 38,3 (vlera maksimale: 40,7 n vitin 1948), ndrsa m t ult n vitin 2002, me 13,3 . M pas treguesit e lindshmris vazhdimisht shnojn rnie, por rnia vjen pr shkak t paksimit t lindjeve n popullsin maqedonase dhe jo n at shqiptare. Lindshmria sipas prkatsis kombtare Lindshmria e popullsis s Maqedonis sht zvogluar gjat gjith periudhs 1990-2002 n t gjitha kombsit. Zvoglimi sht thuajse gradual, me luhatje t vogla n vite, t prcaktuara nga faktor biologjik dhe socialekonomik. Treguesit e lindshmris jan zvogluar me ritme m t shpejta n popullsin urbane, pr shkak t martesave n mosh m t madhe (24-27 vje) se n popullsin rurale (19-25 vje). Tabela 2. Lindshmria e popullsis s Maqedonis sipas kombsive pr periudhn 1997-2002 (n %) Treguesit e lindshmris Nr. Viti Gjiths. Kombsia Maqed. Shqiptare Turke Rome T tjer 1997 29.478 13.886 9.752 1.366 1.271 3.203 1. % 100 47,1 33,1 4,6 4,3 10,8 1998 29.244 13.605 9.746 1.232 1.220 3.429 2. % 100 46,5 33,3 4,2 4,2 11,7 1999 27.309 12.934 9.088 1.185 1.152 2.950 3. % 100 47,4 33,3 4,3 4,2 10,8 2000 29.308 13.791 10.075 1.155 1.367 2.900 4. % 100 47,0 34,4 3,9 4,6 9,9 2001 27.010 12.957 8.712 1.225 1.206 2.910 5. % 100 47,9 32,3 4,5 4,5 10,7 2002 27.761 13.290 9.237 1.096 1.162 2.976 6. % 100 47,8 33,3 3,9 4,2 Burimi:Si te tabela paraprake.
212
N periudhn 1997-2002, numri i prgjithshm i t lindurve ka rn 5,8 %, ndrsa sipas kombsive rnia paraqitet si vijon: te maqedonasit 4,3 %, te shqiptart 5,3 %, te turqit 19,8 %, te romt 8,6 % dhe te bashksit e tjera etnike 7,1 %.Gjat periudhs 1997-2002, treguesi m i lart i lindshmris n popullsin maqedone dhe turke sht regjistruar n vitin 1997: respektivisht 13.886 dhe 1.366 lindje; n popullsin shqiptare dhe rome n vitin 2000: respektivisht 10.075 dhe 1.367 lindje; n popullsit e tjera n vitin 1999: 3.429 lindje. Numr m t vogl lindjesh maqedonasit kan patur n vitin 1999, gjithsej 12.934; shqiptart n vitin 2001: 8.712; turqit n vitin 2002: 1.096 etj. Pritet q n t ardhmen treguesit e lindshmris t vazhdojn t zvoglohen. Treguesit relativ t lindshmris kan shnuar rritje te maqedonasit nga 47,1 % n 47,8 % dhe te shqiptart nga 33,1% n 33,3 % t numrit t prgjithshm t lindjeve, ndrsa kan shnuar rnie te turqit nga 4,6 % n 3,9 %, te romt nga 4,3 % n 4,2 % dhe te popullsit e tjera nga 10,8 % n 10,7% t numrit t prgjithshm t lindjeve. Vdekshmria Vdekshmria dhe plakja shkaktojn ndryshime n numrin dhe prbrjen e popullsis. Tabela 8.Treguesit e vdekshmris n popullsin e Maqedonis (1935-2002) Nr. Periudha T vdekur N 1. 1935 1939 20.022 19,3 2. 1947 1951 18.042 15,1 3. 1952 1956 17.463 13,2 4. 1957 1961 14.681 10,6 5. 1962 1966 13.547 9,1 6. 1967 1971 12.595 7,9 7. 1972 1976 12.492 7,2 8. 1977 1981 13.011 7,0 9. 1982 1986 14.163 7,1 10. 1987 1991 14.647 7,0 11. 1992 1996 15.957 8,0 12. 1997 2000 16.142 8,4 13. 2001 - 2002 16.724 8.9 Burimi: ESRM (Statistical Yearbook of Republic of Macedonia, 1935-2002), Shkup, 2001. N nivelin e vdekshmris ndikojn faktort biologjik, social-ekonomik etj. N popullsin e Maqedonis treguesit e vdekshmris kan ndryshuar vazhdimisht. Deri n Luftn e Dyt Botrore, pr shkak t gjendjes social-
213
ekonomike dhe politike t vendit, treguesit e vdekshmris s popullsis ishin shum e lart, mesatarisht 20.000 veta n vit. Pas Lufts numri i t vdekurve ulet n rreth 18.042 veta, ndrmjet viteve 1947-1951. Treguesi m i ult e vdekshmris (7-7,1 ), arrihet n periudhn 1977-1991. Pas ndryshimeve politike dhe social-ekonomike t vitit 1991, treguesit e vdekshmris shnojn rritje, duke arritur n 8,9 n periudhn 1997-2002. Prve t tjerave, kjo rritje tregon pr peshn gjithnj e m t madhe q z popullsia e moshuar (e destinuar t vdes), n popullsin e vendit. Vdekshmria sipas prkatsis kombtare Tabela 9. Treguesit e vdekshmris n popullsin e Maqedonis sipas prkatsis kombtare (1997-2002) Shkalla e vdekshmris Nr Viti Gjiths. . Kombsia Maqedon 1. 2. 3. 4. 5. 6. 1997 % 1998 % 1999 % 2000 % 2001 % 2002 % 16.596 100,0 16.870 100,0 16.786 100,0 17.253 100,0 16.919 100,0 17.962 100,0 12.271 73,9 12.455 73,9 12.359 73,6 12.850 74,5 12.450 73,6 13.255 73,4 Shqiptar 2.627 16,1 2.662 15,8 2.677 15,9 2.635 15,3 2.610 15,4 3.037 16,9
16.248
Turq 398 2,4 408 2,4 418 2,5 449 2,6 456 2,7 395 2,2
2.524
Rom T tjer 420 880 2,5 5,3 412 933 2,4 5,5 445 890 2,6 5,3 410 9 2,4 5,2 462 941 2,7 5,5 441 834 2,4 6,3
2.590 5.377
75.610 7. 1997-02 102.386 % 100,0 73,8 Burimi: Si te pasqyra paraprake.
15,9
2,4
2,5
5,5
Treguesit e vdekshmris sipas kombsive jan t ndryshm. Treguesit m t lart t vdekshmeris s prgjithshme i ka popullsia maqedonase. N numrin e prgjithshm t vdekjeve pr vitin 1997 (16.596), maqedonasit prbnin 73,9 %, ndrsa shqiptart vetm 16,1% (2.627 persona). Gjat periudhs 1997-2002 numri i t vdekurve n popullsin maqedone ka arritur n 75.610 ose 73,8 % t t vdekurve n Maqedoni, ndrsa numri i t vdekurve shqiptar ka qen vetm 16.248. Te kombsit tjera treguesit relativ t vdekshmris shkojn nga 2,4 deri n 6,3 %. Niveli i lart i vdekshmris n
214
popullsin maqedone shpjegohet me peshn e madhe q z grupmosha mbi 54 vjet, q prbn nj kontigjentin e popullsis me potencial t lart vdekshmrie. Prkundrazi, n popullsin shqiptare shumicn e prbn grupmosht e reja, me poltencial t vogl vdekshmerie. Madje, si rezultat i prmirsimit t kushteve social-ekonomike dhe i rritjes s kujdesit shndetsor pr nnat gjat priudhs s shtatzanis dhe pr fmijt e porsalindur, edhe vdekshmria foshnjore n popullsin shqiptare sht zvogluar shum n krahasim me periudhat e mparshme. Pr kto arsye, niveli i vdekshmeris s prgjithshme n popullsin shqiptare sht i ult. Vdekshmria n popullsin urbane dhe rurale Tabela 10.Vdekshmria n popullsin urbane dhe rurale n shkall vendi (1967-2000) Vdekshmria N Nr. Periudha Gjithsej Qytet Fshat Qytet Fshat 1. 1967 1971 12.594 5.291 7.303 7.0 8.6 2. 1972 1976 12.492 5.964 6.528 6.7 7.7 3. 1977 1981 13.011 6.578 6.433 6.5 7.5 4. 1982 1986 14.163 7.257 6.906 6.7 8.2 5. 1987 1991 14.646 8.044 6.602 7.2 8.1 6. 1992 1996 15.957 9.145 6.812 7.9 8.7 7. 1997 2000 16.877 9.923 6.954 8.5 9.1 Burimi: Si te tabela pararendse Vdekshmria n popullsia urbane ka shnuar rnie deri n vitin 1981, ndrsa m pas vetm rritje. Arsyet e ksaj rritje jan t shumta, por kryesorja qndron n faktin se n qytete sht prqendruar kryesisht popullsia maqedonase, n t ciln sht rritur pesha e popullsis s moshuar. Ecuri gati t njjt ka edhe popullsia rurale, por rritja e vdekshmris pas vitit 1981 ka ndodhur kryesisht pr shkak t mungess s kujdesit shndetsor n fshatra, ku jeton kryesisht popullsia shqiptare. Vdekshmria e lart n fshatra sht pasoj e vdekshmris foshnjore t lart. Nga ana tjetr, n fshatrat me popullsi maqedonase kan mbetur kryesisht t moshuar, tek t cilt koeficienti i vdekshmris sht shum i lart. Prve ktyre, rol t rndsishm n treguesit e vdekshmris rurale luajn edhe kushtet social-ekonomike, niveli i ult i jetess, punt e rnda n bujqsi etj. Par n aspektin hapsinor, vdekshmria e popullsis urbane sht m e lart n qytetet e hapsirs shqiptare (Tetov, Shkup, Dibr etj.).
215
Vdekshmria sipas shkaqeve t vdekjes Shkaqet e vdekjeve jan biologjike, social-ekonomike (smundshmria, t kequshqyerit, kushtet e vshtira t baness dhe jetess, varfria etj.) dhe aksidentale. Tabela 11. Struktura e shkaqeve t vdekjeve n popullsin e Maqedonis (19692000) Periudha (n %) Nr. Shkaqet e vdekjeve 1969199219971971 1996 2000 1. Smundjet infektive dhe 9,4 1,4 1,4 parazitare 2. Neoplazmat 9,1 15,9 16,6 3. Smundjet e zemrs dhe cerebrale 29,2 54,6 56,5 4. Smundjet e organeve t 14,5 4,6 4,1 frymmarrjes 5. Dmtimet gjat lindjes (t nnave 3,9 2,0 1,9 e foshnjave) 6. Smundjet t paidentifikuara sakt 20,2 10,4 8,9 7. Shkaqe t jashtme 4,8 3,8 2,5 8. Gjithsej 100 100 100 Burimi: Ministerstvo za zdravstvo na RM, Skopje, 2001. N periudhn 1969-1971, rreth 50 % e vdekjeve kan ndodhur nga smundjet e zemrs e cerebrale (29,2 %) dhe pr shkaqe t paidentifikuara (20,2 %). Pesh t rndsishme kishin edhe vdekjet nga smundjet e organeve t frymmarrjes (14,5 %), infektivet etj. Pr shkak t streseve t shumllojshme, ndotjes s ajrit, zhurmave, ushqimit jo cilsor, tronditjeve psikologjike etj., gjat periudhave 1969-1971 dhe 1999-2000, smundjet e zemrs dhe ato cerebrale kan shnuar rritje n masn 27,3 %. Gjat t njjtn periudh, smundjet e neoplazms jan shtuar n masn 7,5 %. Ndrkoh, n saj t prparimeve q jan shenuar n shkencat mjeksore, prmirsimit t nivelit t jetess dhe t kushteve higjieniko-sanitare n mjediset shtpiake, vendet e puns etj., smundjet e organeve t frymmarrjes dhe ato infektive jan paksuar dukshm. Prsa i prket shkaqeve t vdekjeve sipas prkatsis kombtare dhe krahinore, bie n sy fakti se nuk ka dallime t rndsishme.
216
Shtimi natyror i popullsis Treguesi i prgjithshm i shtimit natyror t popullsis Tabela 12. Ecuria e shtimit natyror t popullsis s Maqedonis n periudhn 1947-2002 Nr. Periudha Shtimi natyror i Mesatarisht n N popullsis vit 1. 1947-1951 138.805 27.776 23,3 2. 1952-1956 160.965 40.241 24,2 3. 1957-1961 148.200 37.050 21,5 4. 1962-1966 138.930 34.732 19,1 5. 1967-1971 134.521 33.630 16,7 6. 1972-1976 129460 32.365 15,1 7. 1977-1981 131.344 32.836 14,1 8. 1982-1986 124.003 31.001 12,5 9. 1987-1991 109.376 27.244 10,5 10. 1992-1996 82.871 20.718 8,2 11. 1997-2000 57.925 11.584 6,3 12. 2001-2002 10.555 10.555 5,1 Burimi: ESRM; Statistikat vjetore (v. 1947-2002), Shkup, 2003. Shtimi natyror i popullsis tregon ndryshimet numerike t popullsis, t shkaktuara nga proceset biologjike3. Procesi i shtimit natyror t popullsis ka psuar ndryshime t mdha n koh dhe hapsir. Duke filluar nga periudha 1952-1956, kur sht regjistruar edhe shtimi m i madh i popullsis, si n vler absolute, edhe n vler relative, prirja ka qen vazhdimisht n rnie. Kshtu, shtimit natyror i popullsis n periudhn 1952-1956 ishte 160.965 banor (mesatarisht 40.241 banor n vit) ose 24,2 , n periudhn 1967-1971 kishte rn n 134.521 banor (mesatarisht 33.630 banor n vit) ose 16,7 , n periudhn 1987-1991 bie n 109.376 banor (mesatarisht 27.244 banor n vit) ose 10,5 dhe n vitin 2001-2002 arrin nivelin m t ult t shtimit natyror pr periudhn pas Lufts s Dyt Botrore: 10.555 banor ose 5,1 . Shkaqet kryesore t zvoglimit t shtimit natyror t popullsis duhen krkuar n paksimin e lindjeve, rritjen relative t treguesit t vdekshmris s prgjithshme pr shkak t plakjes s popullsis dhe n emigrimin e popullsis aktive (n moshn e riprodhimit) n botn e jashtme. N aspektin hapsinor, shtimi natyror i popullsis s Maqedonis paraqitet me ndryshime t theksuara, t cilat jan pasoj e faktorve: etnik,
Diferenca midis numrit t lindjeve dhe numrit t vdekjeve n popullsin e nj njsie administrative, vendi etj.
3
217
social-ekonomik, politik etj. Treguesit m t lart t shtimit natyror t popullsis n Maqedoni i kan komunat e hapsirs shqiptare. Sipas t dhnave t vitit 1994 gjendja paraqitet si vijon: n katr komuna shtimi natyror ishte deri n 5 ; n 16 komuna ishte 5-10 , n 5 komuna ishte 10-15 dhe n 4 komuna, ku shumica e popullsis sht shqiptare, 15-20 . Me gjith shtimin e lart natyror t popullsis shqiptare (shum m i lart se ai i popullsis maqedonase), q garanton rritjen numerike t popullsis shqiptare, Enti Statistikor i Maqedonis e nxjerr numrin e shqiptarve 509.083, q as afrsisht nuk i prgjigjet t vrtets pr numrin e popullsis shqiptare n Maqedoni n vitin 2002. Shtimi natyror i popullsis sipas prkatsis kombtare Deri n fund t viteve 80-t, numerikisht sht shtuar m shum popullsia maqedonase, ndrsa m pas, duke filluar nga viti 1990 shtimin natyror absolut m t madh e ka patur dhe vazhdon ta ket popullsia shqiptare, e cila n vitin 2002 siguroi 72,2 % t shtimit natyror t popullsis s Maqedonis. Tabela 13. Lvizja e shtimit natyror t popullsis s Maqedonis sipas prkatsis kombtare (1962-2002)
Nr. Viti Pjesmarrja n shtimin e prgjith. t pop. n RM Prkatsia etnike Maqed. 15.431 (54,7%) 13.959 (52,1%) 13.209 (50,4%) 13.370 (50,9%) 12.299 (49,6%) 9.031 (41,3) 4.619 (27,9%) 1.460 (12,2%) 616 (6,2%) 334.744 (54,8%) Shqipt. 6.458 (22,9%) 7.937 (29,6%) 8.181 (31,2%) 8.336 (31,7%) 8.312 (33,5%) 8.836 (40,4%) 9.086 (54,8%) 7.779 (65,1%) 7.037 (71,1%) 273.774 (22,9%) Turke 3.000 (10,6%) 2.371 (8,8%) 2.185 (8,3%) 1.977 (7,5%) 1.458 (5,8%) 1.546 (7,1%) 1.116 (6,7%) 968 8,1%) 820 8,2%) 60.120 (10,6%) Rome 816 (2,9%) 821 (3,1%) 941 (3,6%) 1.176 (4,5%) 1.401 (5,6%) 1.334 (6,1%) 1.043 (6,3%) 1.271 (10,6%) 1.233 (12,4%) 37.676 (2,9%) T tjer 2.484 (8,8%) 1.718 (6,4%) 1.680 (6,4%) 1.411 (5,4%) 1.330 (5,4%) 1.128 (5,2%) 710 (4,3%) 478 (3,9%) 237 (2,4%) 44.230 (8,8%) Sht. natyr (mesa j
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
1962-66 1967-71 1972-76 1977-81 1982-86 1987-91 1992-96 1997-00 2001-02 1962-02
28.188 (100%) 26.804 (100%) 26.195 (100%) 26.269 (100%) 24.801 (100%) 21.875 (100%) 16.574 (100%) 11.957 (100%) 9.945 (100%) 750.542 (100%)
Burimi: ESRM, Statisticki godisnik, njsia: Prirodno dvizenje na naselenieto vo Republika Makedonija (1962-2002), Shkup, 2003.
218
Tabela 14.Struktura e shtimit natyror t popullsis sipas kombsis pr periudhn 1990-2002. Nr. Viti Shtimi Pjesmarrja n shtimin e prgjith. t pop. n RM natyror (tregues absolt.) Prkatsia etnike Maqed Shqiptar Turke Rome T tjer . e 1. 1990 20.758 8.082 8.929 1.471 1.346 930 2. 1991 20.041 7.269 9.306 1.359 1.108 999 3. 1992 17.216 5.497 8.989 1.208 749 773 4. 1993 16.783 5.107 9.016 1.102 900 658 5. 1994 17,716 5.186 9.540 1.171 1.051 768 6. 1995 15.816 3.912 8.997 1.116 1.257 534 7. 1996 15.340 3.391 8.890 983 1.257 819 8. 1997 12.982 2.019 7.864 1.098 1.265 736 9. 1998 12.374 1.549 7.979 968 1.240 638 10. 1999 10.520 949 7.161 994 1.142 274 11. 2000 12.055 1.323 8.115 813 1.438 366 12. 2001 10.091 849 6.994 833 1.130 187 13. 2002 9.799 384 7.081 807 1.238 290 7.972 14. 1990 191.49 45.517 108.861 13.923 15.121 0 2002 Burimi: ESRM; Statical Yearbook (1962-2002). T dhnat i prpunoi autori. Po tu referohemi treguesve relativ, shtimi natyror i popullsis shqiptare n Maqedonis ka qen vazhdimisht m i lart se ai i popullsis maqedonase, madje diferencat kan ardhur n rritje. Kshtu, nse n periudhn 1962-1966 shtimi natyror n popullsin shqiptare ishte 2 her m t lart se n at maqedonase, n periudhn 1992-1996 ishte 5,8 her m i lart. Diferenca n shtimin natyror midis popullsis shqiptare dhe asaj maqedonase krijohen nga diferencat q ekzistojn n treguesit e lindjeve dhe t vdekjeve: n popullsin shqiptare lindjet jan t shumta dhe vdekjet relativisht t pakta, ndrsa n popullsin maqedonase lindjet jan t pakta dhe vdekjet relativisht t shumta. Prve faktorve t prgjithshm q jan prmendur kur jan analizuar lindshmria dhe vdekshmria, n rritjen natyrore t lart t popullsis shqiptare ndikojn edhe kta faktor specifik: martesa n mosh t re, q mundson konsumimin produktiv thuajse t t gjith periudhs fertile t femrave; fertiliteti i lart i femrs shqiptare; mnyra rurale e jetess dhe marrdhniet tradicionale n familjet shqiptare, ku gruaja, sidomos n mjediset rurale, nuk sht n marrdhnie pune, por ka si mision kryesor lindjen dhe rritjen e fmijve; tradicionalisht shqiptart kan lindur m shum fmij, ndoshta edhe pse jeta e
219
tyre nuk ka qen shum e garantuar etj. Pr sa i prket shtimit natyror n kombsit e tjera, t dhnat tregojn rnie t vazhdueshme. Me gjith prirjen drejt paksimit, vetm shtimi natyror i romve mbetet m i lart se i shqiptarve. Shtimi natyror n popullsin shqiptare gjat periudhs 1962-2000 bie m gradualisht se n popullsit e tjera. Shtimi natyror n popullsin maqedonase bie n mnyr drastike: n periudhn 1997-2000 sht 4,8 her m i ult se n periudhn 1962-1966. Ecuria e ktyre proceseve demografike me siguri do ta ndryshoj hartn etnike t Maqedonis n t mir t shqiptarve, edhe pse maqedonasit mundohen me t gjitha mjetet ta pengojn nj gj t till. Vetm disa komuna shqiptare, si: Tetova, Gostivari etj., japin mbi 5000 banor t rinj n vit, ndrsa e gjith popullsia maqedonase shtohen n vit me rreth 384 banor (viti 2002). Shtimi natyror i popullsis s fshatit dhe qytetit Pr shkak t rrethanave dhe kushteve t ndryshme t oraginizimit t jets, n zhvillimin demografik t zonave rurale dhe urbane ka ende dallime t mdha. Tabela 16. Shtimi natyror i popullsis urbane dhe rurale n Maqedoni (n ), n periudhn 1967-2002.
Nr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 9. Periudha 1967-71 1972-76 1977-81 1982-86 1987-91 1992-96 1997-00 2001-02 Shtim natyror Gjithsej Qytet Fshat 26.804 12.580 14.224 26.195 13.357 12.838 26.269 14.002 12.267 24.800 13.840 10.960 21.875 11.726 10.149 16.575 8.343 8.231 11.957 6.993 5.864 9.945 4.987 4.958 Dallimi Qytet/Fshat -1.644 -519 +1.735 +2.880 +1.577 +112 -1.123 -29 Shtimi natyror n Gjithsej Qytet Fashat 16,7 16,7 16,9 15,1 15,1 15,1 14,1 13,9 14,4 12,9 12,8 13,1 11,5 10,4 12,6 8,8 7,1 10,5 6,1 3,5 10,1 5,1 3,6 9,7
Burimi: Si te tabela paraprake. Shtimi natyror midis dy periudhave 1967-1971 dhe 1977-1981, n popullsin urbane sht zvogluar me 40,4 %, ndrsa n popullsia rurale, pr gjith periudhn n shqyrtim sht zvogluar me 42,1%. Pjesmarrja e shtimi natyror n rritjen e prgjithshme t popullsis urbane ka ndryshuar n koh: 55,4 % (1948-1953), 59,0 % (1953-1961), 46,7 % (1961-1971), 53,9 % (19711981). Pjesa tjetr e rritjes sht siguruar nga eksodi rural. Kjo do t thot se popullsia rurale ka humbur dhe vazhdon t humb nj pjes t madhe t shtimit natyror t saj. Kshtu, si rezultat i largimit t popullsis, vetm gjat periudhs 1948-1953 popullsia rurale ka humbur 29,5 % t shtimit natyror t saj. Ky proces vazhdon me ritme t shpejta edhe n ditt e sotme. Si n mjediset urbane
220
dhe n ato rurale, pjesn m t madhe t shtimit natyror t popullsis n Maqedoni e siguron popullsia shqiptare. Tranzicioni demografik i popullsis n trevat shqiptare n Maqedoni N vitet 1948-1950, kur treguesi i lindshmris ishte mbi 40 dhe ai i vdekshmris 15 , popullsia e Maqedonis ishte n nn etapn e tranzicionit t hershm. Paralelisht me zhvillimin ekonomiko-shoqror t vendit kan evoluar proceset demografike: treguesit e lindshmris dhe t vdekshmris (por m ngadal) kan shnuar rnie. Kshtu, n vitet 60-t, popullsia e Maqedonis prgatitet t hyj n nnetapn e tarnzicionit demografik. Kt e dshmon fakti se n vitin 1961 treguesi i lindshmris kishte zbritur n 30 . N periudhn 1961-1981 treguesi i lindshmris vazhdon rnies t bjer gradualisht dhe, n vitet e 70-t, popullsia i afrohet nnetaps s tranzicionit vonshm, n t ciln futet plotsisht n vitin 1985, kur treguesi i lindshmris bie nn 20 . Nisur nga ecuria e treguesve demografik t analizuar m lart, mund t thuhet se proceset e tranzicionit demografik n popullsin e Maqedonis kan ecur me ritme relativisht t shpejta, pasi pr gjysm shekulli popullsia ka hyr n fazn tranzitore t avancuar. Proceset e tranzicionit demografik n popullsin shqipatre n Maqedoni jan zhvilluar m ngadal, pr shkak t treguesve m t lart t lindshmris e vdekshmris dhe t rnies s tyre me ritme m t ngadalshme. N vitet 60-t hyjn n fazn e hershme t tranzicionit demografik popullsia e disa komunave t hapsirs shqiptare, si: e Tetovs, Gostivarit, Strugs, Krovs, Dibrs, Shkupit, Kumanovs, Manastirit, Demir Hisarit dhe Resnjs, n t cilat treguesi i vdekshmris ishte 10 (me prirje pr tu zvogluar), ndrsa treguesi i lindshmris ishte 30 . N vitet e 90-t futen n nnetapn qendrore tranzitore komunat: Gostivar, Tetov, Dibr dhe Strug, n t cilat lindshmria ishte rreth 23 , ndrsa vdekshmria 5-7 . Si prfundim mund t thuhet se procesin e tranzicionit demografik popullsia shqiptare n Maqedoni e ka t vonuar, sepse ajo nuk sht lejuar t marr pjes aktive n procesin e zhvillimit social-ekonomik, krahas popullsis sllavo-maqedonase. Ecuria e till e tranzicionit demografik ka kushtzuar ndryshime rrnjsore n procesin e riprtritjes s popullsis. Rnia e treguesve t lindshmris dhe rritja e atyre t vdekshmris ndikon n ndryshimin e strukturs moshore t popullsis. Gjithashtu, zhvillimi i proceseve demografike ndikon rishprndarjen territoriale t popullsis, pasi diferencat e krijuara midis rajoneve si rezultat ndryshimeve n ecurin e treguesve demografik, provokojn lvizjet migruese t popullsis. Se sa do t zgjas procesi i tranzicionit demografik n popullsin e Maqedonis sht vshtir t thuhet, pasi dihet se ai sht nj proces afatgjat, i ndrlikuar dhe me shum t papritura. Pr popullsin e Maqedonis sht e rndsishme t thuhet se ecuria e zhvillimit social-ekonomik nuk ka shkuar paralel me zhvillimin e proceseve demografike. Pr treguesit demografik (p.sh. procesi i plakjes s popullsis, pa
221
popullsin shqiptare) vendi iu afrohet shteteve t zhvilluara, ndrsa pr treguesit e zhvillimin ekonomiko-shoqror qndron shum larg tyre. Prfundim N kt punim bhet fjal pr popullsin si kategori shoqrore ktu dhe n bot, e cila paraqet nj sistem kompleks popullativ q qndron n lidhje t ngushta dhe t pandrprera me dy komponentt themelor demografike t popullsis, si lvizja natyrore e popullsis (si pasoj e lindshmris dhe vdekshmris s popullsis) dhe lvizjes mekanike e popullsis (migrimet). Kto dy segmente t lartprmendura demografike jan n varshmri t pandrprer n mes veti, nga t cilat rrjedhin edhe trendet popullative t nj hapsire apo vendi n trsi. N gjysmn e dyt t qindvjetshit t shek. XX-t, vrehen tendenca n rnie t lvizjes natyrore t popullsis, por me dallime hapsinore, t shkalls s lindshmris dhe t vdekshmris si pasoj e prbrjes heterogjene kombtare, ekonomike dhe t tjera t popullsis. Gjithashtu n mnyr m konkrete punimi ka t bj me: Veorit e prgjithshme t lvizjes natyrore t popullsis; lindshmrin, lindshmrin e prgjithshme, lindshmrin sipas prkatsis kombtare; vdekshmris, vdekshmris s prgjithshme, vdekshmris sipas prkatsis kombtare, pastaj vdekshmria e popullsis urbane dhe rurale, vdekshmria sipas shkaqeve t vdekjes; shtimi natyror i popullsis, treguesit e shtimit natyror t popullsis, shtimi natyror i popullsis sipas prkatsis kombtare, shtimi natyror i popullsis s fshatit dhe qytetit e tjera, fakte q m s miri mund t vrehen nga pasqyrat tabelare q i prmban punimi n fjal. Literatura: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Alica Verthajmer - Baletiq: (1978) Demografia (Popullsia dhe zhvillimi ekonomik), Prishtin. A.Pushka: (1981) Lidhshmria e t punsuarit dhe natalitetit, Krkime Gjeografike-3, Prishtin. A.Selmani: Rrjedhat demografike t popullsis shqiptare n Republikn e Maqedonis, gjat periudhs 1948-1981 (Shqiptart e Maqedonis), ( 1994) Shkup. B.Dumani & A. Stringa:(1997) Elemente t demografis (Popullsia dhe zhvillimi ekonomik), Tiran. A.Gerasimovski(2000) Dvizenjeto na naselenieto vo Republika Makedonija po optini vo periodot 1948-1994, Ohr. F. Skenderi(1998) Vshtrimi demografik i popullsis s komuns s Tetovs Studime Albanologjike, Tiran. F. Skenderi(2000) Popullsia e Pollogut t Poshtm (studim demografik), Shkup.
222
8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.
F. Skenderi(2000) Vshtrimi demografik i popullsis n hapsirn e Pollogut t Poshtm, Flaka, Shkup. F. Skenderi(2001) Pikpamjet demografike t popullsis s komuns s Brvenicvs, Tetov. F. Skenderi (2001) Disa aspekte t shtimit natyror t popullsis shqiptare n Maqedoni, Shkup,. F.Skenderi(2006)Popullsia dhe vendbanimet shqiptare n Maqedoni, Idriz Seferi, Kumanov,. Georg A Schnell & Mark Stephen Monmonier: (1982)The study of population (Elements, patterns, Procceses), SHBA. H. Islami: Rrjedha demografike shqiptare, (1994)Dukagjini, Pej. M.Devedid: (2006) O prirodnom kretanje stanovnostva, Beograd,. H.Islami:STUDIME DEMOGRAFIKE-100 Vjet t zhvillimit demografik t Kosovs, (2005) Prishtin,. Summary
This article is talking about the population as social category here and in the world, which shows a complex system of the population that is bound up with two main demographical components of population as: the natural movement of population (as consequence of natality an mortality of population) and the mechanical movement (migration). These two above-mentioned demographical segments are depending from each other, from which are result the populations trends of an area or place in general. In the second half of XXth century it is noticed decreasing tendency of natural movement of population , but with spatial differences of the natality and mortality level as a consequence of the heterogeneous national structure, economic etc..Also concretely this working has to do with: general features of natural movement of population, natality, general natality, natality based on national belonging, mortality, general mortality, mortality based on national belonging, then mortality of rural and urban population, mortality based on the reasons of death, natural increasing of population, the indicators of natural increasing of population, natural increasing according to national belonging, natural increasing in villages and cities and also other facts that can be noticed in the data that contains this working.
223
Diskutime
KRISTO FRASHRI
E VRTETA MBI SHQIPTART E MAQEDONIS DHE SHTREMBRIMET E ENCIKLOPEDIS S SHKUPIT

Hyrje Akademia e Shkencave e Republiks s Maqedonis vuri n qarkullim n shtatorin e kaluar "Enciklopedin e Maqedonis", Shkup 2009, botuar nn kryesin e akademikut t saj, Blazhe Ristovski. N zrin kushtuar shqiptarve t Maqedonis trhoqn vmendjen disa formulime t vjetruara, t cilat opinioni publik shqiptar kishte shpresuar se nuk do ti dgjonte m, pr faktin se ato kan qen gatuar n t kaluarn nga mendje t zhuritura nacionaliste maqedone dhe si t tilla atyre u kishte kaluar koha. Ne nuk do t merremi me prmbajtjen e mbar zrit "shqiptart e Maqedonis", pjes e Enciklopedis s prmendur, e cila vuan gjithandej nga pasaktsi, pasi debati do t shkonte gjat. Do t prqendrohemi vetm n formulimet historike q ka Enciklopedia e prmendur mbi t ashtuquajturn vendosje e shqiptarve n Maqedoni, pasi kto formulime krejtsisht t pasakta, pra antishkencore, na kthejn n shekullin XIX. Aty lihet t kuptohet se shqiptart nuk kan qen t pranishm n viset e sotme t Maqedonis as n Antikitet, as n Mesjet. Aty ngulet kmb se: "Kolonizimet shqiptare n Maqedoni jan regjistruar kryesisht pas shekullit XVI. Jan dyndur heshturazi (sic!) kur tashm ishin t islamizuar. Dyndjet prfituan nga tollovia e shekullit XVIII, kur feudalt shqiptar vepronin pr pavarsin e tyre nga pushteti qendror dhe prpiqeshin pr zgjerimin e tyre edhe n Maqedoni. Ali Pash Janina (n fillim t shekullit XVIII) e kishte zgjeruar pushtetin e vet edhe n pjest jugperndimore t Maqedonis, pas s cils filloi kolonizimi me nga nj apo m shum familje 227
n rreth 30 fshatra. T gjith ata arritn nga Shqipria e Veriut dhe i takonin fisit geg (pra, n kohn e Ali Pash Tepelens, i cili ishte nga jugu, qenkan dyndur n Maqedoni shqiptart e veriut !!! - K.F.). N Tetov, Gostivar dhe n vende t tjera, thuhet aty, tashm kishin dal pashallar gjysm t pavarur me prejardhje shqiptare, t cilt kishin nxitur kolonizimet. Ata prdornin banda kaaksh t cilat e terrorizonin popullatn maqedone dhe e detyronin t shprngulej. Npr shtpit dhe fshatrat maqedone vendoseshin familje shqiptare. Numri i tyre deri n fillim t shekullit XIX ishte rreth 20 mij veta (sic!!!). Q nga viti 1780-1800 t ardhurit ishin nga fisi Krasniqi dhe Shal dhe nj fis nga Shqipria e Jugut (sic!). Ata u vendosn n Manastir, n Gostivar (Srbinov, Gradec, Recan dhe Cegran), n Krov (Zajas, Arangjel dhe Popovjan, Oriziare, Sebice dhe Celopek), n Kumanov (Likov), n Prlep (Desov, Zhitosh dhe Debresht), n Shkup (disa fshatra t Dervenit, Gumalev, Novo Sell dhe Brez), n Strug (Belic e Poshtme) dhe n Tetov (Tearc, Poroj, Gajre, Recic e Vogl, Shipkovic, Tetov, Kalisht dhe Lisec)". Sipas autorve t "Enciklopedis s Maqedonis", periudha e dyt e kolonizimeve t dhunshme shqiptare n viset maqedone, ndodhi n fillim t viteve 40 t shekullit XIX, pra n vitet e Tanzimatit. Kt radh "ardhacakt" shqiptar erdhn nga Elbasani, Luma dhe Mati, por edhe nga Kora e gjetk. Vala e tret e kolonizimit paska ndodhur n fillim t shekullit XX, kurse vala e fundit, pra vala e katrt e kolonizimit shqiptar t Maqedonis paska ndodhur pas vitit 1944. Burimi kryesor pr kt z ku jan mbshtetur akademikt e Maqedonis duket se sht, si e cilsojn vet, vepra e historianit maqedon, Hristo Andonov Polljanski, Shtojc mbi marrdhniet maqedone-shqiptare n t kaluarn, "Vepra t zgjedhura", V.3, Shkup 1981.Nuk sht hera e par q dalin nga qarqet nacionaliste maqedone fyerje dhe shtrembrime n dm t shqiptarve. M se nj her argumentet e tyre t ngjizura me hamendje dhe me pasione jan hedhur posht nga kritika historike. Megjithat, ata vazhdojn akoma t prsrisin refrenin e tyre t konsumuar se gjoja shqiptart n Maqedoni jan ardhacak t zbritur nga skrkat malore t Shqipris s sotme. Synimet q kan autort e ktyre formulimeve nuk jan t njjta me ato q kishin paraardhsit e tyre nacionalist para se t formohej shteti maqedon. N shekullin XIX dhe n fillim t shekullit XX, gjyshrit e nacionalistve t sotshm maqedon synonin t bindnin diplomacin e madhe europiane se viset e sotme t Maqedonis veriperndimore dhe perndimore nuk u takojn shqiptarve ardhacak, por banorve autokton maqedon. Tani q e kan, si t thuash, tapin n xhep, kan synime me qitje t largt. Duan t tregojn se shqiptart jan ardhacak, pra emigrant ose azilant. Si t till, shqiptarve 228
nuk u takon e drejta e "isopolitis", pra e drejta q t marrin pjes njsoj si maqedont n drejtimin e shtetit t tyre. Duket se ata prpiqen t spekulojn aktet ndrkombtare t kohve t reja, q flasin pr emigrantt, t cilt edhe kur fitojn t drejtat e qytetaris nuk gzojn t drejtn e formimit t nj shteti t veant, as pjesmarrjen si trup i veant n shtetin e tyre nacional. Kto jan pa dyshim ndrra kimerike q i shohin nacionalistt me sy hapur, t cilt flen akoma n djepin e shekullit XIX. T trajtosh shqiptart q banojn n atdheun e tyre q nga agimi i historis si ardhacak apo emigrant, apo azilant, sht nj fyerje e rnd pr ta. Ashtu si pritej, sapo "Enciklopedia e Maqedonis" doli n qarkullim shprthyen kundr saj protestat e lexuesve shqiptar brenda dhe jasht Maqedonis. Si pasoj e ktyre protestave krejtsisht t natyrshme, "Enciklopedia e Maqedonis" u trhoq shum shpejt nga qarkullimi, pastaj u vendos q t korrigjohej zri kushtuar shqiptarve dhe m pas akoma ky z t shkruhej nga e para. Kur kto grr-mrre dalin nga pena ordinere as q ia vlen t merresh me to. Kt radh puna ndryshon, mbasi me grr-mrre po merren disa "akademik" maqedon. Duke marr parasysh nivelin shkencor tepr t ult q ka zri kushtuar shqiptarve n Enciklopedin e Akademis s Shkencave t Shkupit, ne do t prgjigjemi vese shkurt. Shpresojm se formulimet fyese, absurde, provokatore q prmban zri i prmendur jo vetm pr shqiptart e Maqedonis, por pr pjestart e mbar kombit shqiptar - tani q Akademia e Shkupit u detyrua ta trheq "Enciklopedin" nga qarkullimi pr ta rishkruar - kto formulime fyese duhet t fshihen nga faqet e saj. Meqense historin e kombit shqiptar ne e kemi tem qendrore t puns son shkencore dhe jo kujdes ansor, si e kan disa akademik maqedon t Shkupit, le t ken durim dhe ta lexojn kndvshtrimin ton pr historin e shqiptarve t republiks s tyre. 1. Gabime metodike dhe faktologjike Para se t hyjm n temn e mirfillt e ndiejm pr detyr t nnvizojm disa kritere t gabuara q prmban sinteza mbi shqiptart n "Enciklopedin e Maqedonis", t cilat nuk tregojn shkenc, por amatorizm dhe nacionalizm. Gabimi i par i palejueshm pr historiant, madje edhe pr msuesit e shkollave t mesme, sht shkelja e parimit m elementar t metodologjis shkencore t historiografis, e cila krkon q ngjarjet historike t shihen n koh dhe n hapsir. sht pikrisht ky gabim q vihet re n zrin shqiptart e Maqedonis. N baz t ktij parimi, Maqedonia antike nuk duhet t identifikohet as pr nga shtrirja gjeografike, as pr nga etnikoni i banorve me Republikn e Maqedonis s ditve tona. Para s gjithash se 229
shtrirja gjeografike e emrtimit Maqedoni, gjat shekujve nuk ka qen kurdoher e njjt. Koh pas kohe, kufijt e saj territorial kan psuar luhatje. Madje, ka pasur raste kur emrtimi gjeografik Maqedoni sht zhvendosur krejtsisht jasht kufijve t sotshm t saj. Kshtu pr shembull, n shekujt I-II t ers son ekzistonin dy provinca romake me t njjtin emr - Maqedonia e Par (Macedonia Prima) me qendr Selanikun dhe Maqedonia e Dyt (Macedonia Secunda) me qendr Durrsin. Te vepra e gjeografit Aleksandrin t shekullit II Klaud Ptolemeu (Geographia, Libri 12), Maqedonia e Dyt, pra provinca e Durrsit shtrihej n veri deri n derdhjen e lumit Drin, n Lindje prtej Liqenit t Ohrit deri te qyteti Heraklea i Lynkestve, kurse n Jug, prtej Vlors deri n malet Akroceraune t Himars. M von, Maqedonia e Dyt u quajt provinca e Epirit t Ri (Epirus Nova) me qendr Durrsin dhe prfshinte, sipas njoftimeve q ndeshim n Notitia Dignitatum (III, 13) edhe nj pjes t Maqedonis historike (Epirus nova et pars Macedonia Salutaris). Pr kt arsye, shpeshher n burimet historike mesjetare, savante europiane, Arbria sht identifikuar me Maqedonin (Albania sive Macedonia) dhe shqiptart e provincs s Durrsit, jan quajtur maqedon. Prkundrazi, banort sllav pasi u vendosn n Maqedoni n fillim u quajtn skllavin dhe m von bullgar, kurse vendi i tyre n fillim Skllavini dhe m von Bullgari. sht e vrtet se her pas here emrtimi gjeografik Maqedoni sht zhvendosur, por zhvendosja ka ndodhur kryesisht drejt Lindjes deri n Selanik e prtej dhe asnjher drejt veriut, n kurriz t provincs s Dardanis. N pragun e dyndjeve sllave ekzistonin, sipas njoftimeve q prmban vepra e udhprshkruesit t shekullit V, Hierocles (Synecdemus, 655, XVI, 7), prsri dy provinca q mbanin emrin Maqedoni - njra Macedonia Prima (Maqedonia e Par), me qendr Selanikun, tjetra Macedonia Secunda (Maqedonia e Dyt) me qendr Stobin. Me nj fjal, n shekullin VI e.s. kur filluan dyndjet sllave n Ballkan, emrtimet gjeografike-administrative antike, Dardani dhe Maqedoni, vazhdonin t ishin ende n prdorim. N shekullin VI ato ishin shndrruar n njsi administrative perandorake bizantine me po ato emra - n provincn e Dardanis dhe n provincn e Maqedonis s Dyt. Ato ishin prsri fqinje me njra-tjetrn. Provinca e Dardanis vazhdonte t kishte kryeqendr Shkupin. Prkundrazi, provinca e Maqedonis s Dyt, tani e ngushtuar, kishte pr kryeqendr prsri Stobin. Kufiri i tyre kalonte midis Shkupit dhe Stobit, afr fshatit t sotshm Kozhle posht lart n veri t qytetit Bylazora, sot Velesh, e cila kjo e fundit i takonte Pajonis. Tjetr pik kufitare ishte qyteti dardan, Sintia, t ciln Tit Livi e quan shkoqur "urbs dardanorum" (T. Livi XXVI, 253), diku n luginn e lumit Strimon, midis Shkupit dhe Prlepit, nga t cilat kjo e fundit i takonte Maqedonis. Sikurse shihet, n shekullin VI viset shqiptare t Maqedonis 230
s sotme nuk bnin pjes n asnj nga dy provincat bizantine maqedone. Prfshirja nga shum historian maqedon e viseve veriore dhe veriperndimore t Republiks s sotme t Maqedonis, sot t banuara n shumicn drrmuese nga popullsi shqiptare, - q nga rrethet e Ohrit, Strugs, Dibrs, Krovs, Gostivarit, Tetovs, Shkupit, Kaanikut, Kumanovs - n kufijt e Maqedonis historike, sht pra nj shkelje e kritereve t historiografis shkencore. Me kt hart gjeografike t shekullit VI, Bjeshkt e Sharrit kan prbr pr mijra vjet, si m par edhe m von, deri m 1913, boshtin kurrizor t provincs s Dardanis apo t Vilajetit t Kosovs dhe jo si prbjn sot kufirin politik midis Republiks s Kosovs dhe Republiks s Maqedonis. Gabimi i dyt ka lidhje me cilsimin q akademikt e Maqedonis u bjn shqiptarve si banor t dikurshm t maleve t Shqipris, t cilt m von qenkan dyndur "heshturazi" n fushat e Maqedonis, duke ia ndryshuar karakterin etnik sllav q kto vise kan pasur m par. Ky cilsim ka brenda saj nj varg pasaktsish, madje absurditetesh. Para s gjithash, termi q ata prdorin pr dyndje t heshtur t shqiptarve sht nj abuzim letrar. Historia nuk njeh dyndje t heshtura. Dyndjet kryhen kurdoher me dhun. Ato q zhvillohen n mnyr t heshtur jan emigrime apo shtegtime. Prdorimi i termit dyndje t heshtura Provinca e Dardanis me kryeqendr Shkupin, provinca e Maqedonis s Dyt (Macedonia Secunda) me kryeqendr Stobin, provinca e Maqedonis s Par (Macedonia Prima) me kryeqendr Selanikun n shekujt V-VI t ers son. Hart e fotokopjuar nga botimi i Akademis s Shkencave t Bullgaris: Izvori za Bllgarskata Istorija. Fontes Latini, vll.I, Sofia 1958. sht prdorur mbasi nuk ka fakte t dokumentuara. Deri sot asnj historian nuk ka ndeshur n burime historike dokumentare, q t vrtetojn shtegtime n mas t hapura, ca m pak t "heshtura" banorsh nga malsit e Shqipris npr fushat e Maqedonis. N t vrtet, n Maqedonin historike, fqinj e Dardanis, ka disa enklava shqiptarsh n rrethin e Manastirit, t Prlepit apo t Veleshit, t cilat mund t thuhet se jan krijuar nga shtegtime t mvonshme. Por shqiptart q prbjn shumicn n rrethet veriperndimore dhe veriore t Republiks s sotme t Maqedonis, q nga Ohri deri n Kumanov, kurrsesi nuk mund t quhen enklava, pasi ata prbjn shumicn e ktyre krahinave, aq m tepr q kto krahina kan vazhdimsi territoriale me njra-tjetrn dhe me viset shqiptare t Shqipris s ditve tona. Prvese kto krahina nuk kan br pjes n provincn e Maqedonis as n Antikitet, as n Mesjet, as n periudhn osmane, sikurse do t shohim, banort e tyre jan pasardhsit e strgjyshrve t tyre, t cilt kan banuar pr shekuj n viset jugore t Dardanis dhe n viset lindore t provincs s Durrsit, pra n atdheun e tyre historik. Shqiptart jan pra, 231
banor autokton, kurse ardhacak jan banort sllavo-maqedon, paraardhsit e t cilve jan vendosur n Gadishullin Ballkanik n shekullin VII t ers son. Me kt pohim, as q na shkon ndr mend t lvrojm te shqiptart pasione nacionaliste, as tua mohojm sllavo-maqedonve atdheun q krijuan pas shekullit VII t ers son. Qllimi yn sht vetm t respektojm saktsin historike dhe tu vm ledh fyerjeve dhe synimeve politike q fshihen prapa ktyre fyerjeve. E treta, shtja m serioze e debatit, ka lidhje me identitetin etnik, apo kombtar, apo kulturor t maqedonve t sotshm. T gjith popujt apo kombsit kan nj identitet pak a shum t prcaktuar etnik, apo kombtar, apo kulturor, nj identitet t formuar me ngjyrime t ndryshme sipas kohve, por q n do koh ai i dallon nga kombsit dhe kombet e tjera. N komponentt e identitetit bjn pjes, jo vetm gjuha, doket, zakonet, mentalitetet, n disa raste feja, por edhe prejardhja gjenetike. Me sa dim ne, t gjitha kombsit e kan formuar prej kohsh identitetin e tyre etnik apo kulturor. T gjith e din se cila sht prejardhja e tyre gjenetike. Vetm maqedont e sotshm, si po del nga pena e tyre, duket se nuk kan ende nj identitet t prcaktuar. Ata jan ende n krkim t identitetit t tyre kulturor dhe historik. N prgjithsi pranojn se i prkasin familjes s madhe etnolinguistike sllave dhe se procesi i formimit t kombsis tek ata nisi me vendosjen e tyre n Gadishullin Ballkanik. Deri n fund t shekullit XIX, madje edhe deri n pragun e Lufts s Dyt Botrore, banort sllav t Maqedonis e mbanin veten n prgjithsi si pjestar t kombsis bullgare. Q nga fundi i shekullit XIX, lindi tek elitat e tyre politike ideja se ata padrejtsisht kan qen prfshir n kombin bullgar. N qoft se ata e veuan veten e tyre nga kombsia bullgare dhe vun themelet e kombsis maqedone, kjo sht pun e tyre. Ne nuk kemi t drejt t ndrhyjm n shtjet e brendshme t ndrgjegjes s tyre. Sigurisht, q nuk na u duk e arsyeshme kur me themelimin e Republiks s Maqedonis ata filluan t pretendojn se ishin pasardhsit e etnis maqedone t kohs antike dhe se Aleksandri i Maqedonis ishte figur e ndritur e historis antike t maqedonve sllav. II. Te kjo tez e re ne shohim nj nonsens, pr t mos thn nj absurditet. Por, disa akademik sllav t Shkupit duket se nuk duan t din fare pr saktsi historike. Pr ta, maqedont e ditve tona, vllezrit e bullgarve apo kushrinjt e serbve, kur e do puna jan sllav, kur nuk e do puna nuk jan sllav. Kur flitet pr autoktoni ata nuk jan sllav, por pasardhsit e maqedonve t Filipit t Maqedonis e t Aleksandrit t Madh. Prkundrazi, kur takohen me vllezrit e familjes s tyre etnogjuhsore me rus, bullgar, serb, ata shndrrohen n sllav. 232
Rreth 30 vjet m par, erdhi n Tiran profesori maqedon, Hristo Andonov Poljanski, i cili mbajti n Universitetin e Tirans n Fakultetin e Historis nj ligjrat mbi marrdhniet shqiptaro-maqedone. Ai e nisi ligjratn afrsisht me kto fjal: Marrdhniet maqedone-shqiptare kan rrnj t lashta n histori. Ato fillojn, tha ai, q n kohn e Aleksandrit t Madh. I nderuari profesor i Shkupit kujtoi se me kt lashtsi q ai na atribuoi, ne, shqiptart e Shqipris s sotme duhej t krenoheshim, sepse duke na trajtuar si fqinj t lasht nuk ishim ardhacak, por banor t viseve tona t paktn q n kohn e Aleksandrit t Madh. N t vrtet, gjith auditori u step kur e dgjoi kt profesor t nxirrte nga goja xhevahirin e padgjuar se maqedont e sotshm ishin strnipr t Leks s Madh. Ca m tepr, auditori u udit kur profesor Poljanski tha se Heroi Kombtar i shqiptarve, Sknderbeu, nuk ishte shqiptar, por maqedon, sidomos kur shtoi se n ushtrin q ai udhhoqi n luft kundr Perandoris Osmane bnin pjes kryesisht lufttar maqedon dhe pak shqiptar. Ne e prmbajtm veten, por e pyetm: Profesor, pr cilt maqedon flisni, sepse pr ne historiant, n kohn e Aleksandrit t Madh, juve bridhnit ende n stepat e Rusis, kurse n viset e Aleksandrit t Madh ju keni ardhur dhjet shekuj m von. Ai u prgjigj afrsisht n kt mnyr: Kam respekt, tha, pr kulturn tuaj dhe pr dijenit tuaja. Por ju, ende nuk e keni msuar historin e vrtet. Ne, tha ai, maqedont, me t vrtet kemi ardhur shekuj m von, por prderisa u vendosm n trojet e maqedonve t lasht, ne jemi pasardhsit e tyre, jo vetm pasardhsit e tyre kulturor, por edhe gjenetik. Ne kemi t drejt t krenohemi me Aleksandrin e Madh dhe t prdorim flamurin e tij. Pranojm, i tham, se nuk e dim mir historin, prandaj u pyesim t na sqaroni far do t thoshit ju nse turqit osman, t cilt u vendosn n viset e Perandoris Bizantine dhe patn t njjtin kryeqytet, Stambollin, do ta quanin veten e tyre pasardhs gjenetik t bizantinve dhe shtetin e tyre do ta emrtonin n baz t kriterit tuaj, jo Perandori Osmane, por Perandori Bizantine? Deri sot nuk kemi marr ende prgjigje. Ne kujtuam se profesor Poljanski ishte nj pjell e rrall e nacionalizmit maqedonomadh, por tani po shohim se paskemi qen t gabuar. Paskemi qen t gabuar, sepse m 1991, kur ish-Republika maqedone e Jugosllavis u b republik e pavarur n Ballkan, udhheqsit e saj adoptuan pr flamur kombtar t tyre flamurin e Aleksandrit t Maqedonis. T adoptosh emrin e lasht t Maqedonis si emr kombtar t republiks s krijuar n shekullin XX dhe t adoptosh pr kt republik t re flamurin e Aleksandrit t Maqedonis, kjo prsri sht pun e tyre. Ne nuk kemi t drejt t ndrhyjm kundr vullnetit t nj kombi. Megjithat, si qytetar t nj vendi q synon t integrohet n Bashkimin Europian dhe ca m tepr, si historian q prpiqen t prvetsojn standardet e metodologjis moderne t historiografis, nuk 233
mund t rrim pa vn n dukje se ktu kemi t bjm me nj ndryshim t rrem, fals t identitetit kombtar. Ja, n veprn e ktij profesori t mbushur me "madhrin e vet" (shprehje e Migjenit) sht mbshtetur zri shqiptart e Maqedonis, q botoi Akademia e Shkupit. Si mund t ndryshohet tri her identiteti kombtar brenda nj shekulli? far kombi sht ky, pjestart e t cilit jan sllav dhe si t till nj shekull m par quheshin bullgar, pastaj e shpalln veten maqedon, por prsri sllav, kurse pas vitit 1991 e quajn veten maqedon antik, pra jo sllav? Na vjen me t vrtet keq q fqinjt tan jan ende n krkim t nj identiteti prfundimtar kombtar, krkim i cili nuk dim se ku do ti oj m tej. Tani le t kthehemi n faktet historike. 2. Struktura etnike n Maqedonin e sotme n shek. VI, n pragun e dyndjeve sllave Para se sllavt t vendoseshin n Gadishullin Ballkanik, pra para Mesjets s hershme, maqedont e sotshm, si pjestar t etnive sllave, banonin n stepat e Rusis. Nuk dim t ket historian q ta ken ndriuar parahistorin e sllavve, pra historin kur ata jetonin n atdheun e tyre t hershm, e cila sht ende thellsisht e errt. N fakt, etnogjeneza e maqedonve t sotshm fillon me dyndjet e tyre nga stepat ruse dhe me ngulitjen e tyre n trevat ballkanike. Pra, fillon kur ata u bn fqinj me popullatat ilire, t cilat banonin n Gadishullin Ballkanik q nga agimi i historis e ktej. Megjithat, procesi i formimit t etnis maqedone apo i paraardhsve t tyre bullgaro-sllavve nuk u krye menjher pas vendosjes s tyre n Gadishullin Ballkanik. Ai pushton shekujt e Mesjets s hershme. Mesjeta e hershme sht nj nga periudhat m t rndsishme t historis s kombsive t Gadishullit Ballkanik. Si kudo n kontinentin europian, edhe ktu, gjat ksaj periudhe ndodhn shndrrime t thella n fushn ekonomike dhe shoqrore, politike dhe kulturore. Shkakun themelor kto shndrrime e patn te kriza q mbrtheu rendin skllavopronar dhe te vala e gjat e dyndjeve barbare q psoi Gadishulli Ballkanik n fund t Antikitetit dhe n fillim t Mesjets s hershme. N kuadrin e ktyre dy fenomeneve, shoqria antike skllaviste n kto troje u prmbys. Mbi grmadhat e saj lindi shoqria feudale e Mesjets s hershme. N t njjtn koh, n prfundim t dyndjeve barbare n Gadishullin Ballkanik ndodhn ndryshime t rndsishme edhe n hartn etnike t Europs Juglindore. Disa kombsi antike u zhdukn, disa rezistuan. Vendin e kombsive q u zhdukn e zun popullata t reja q u dyndn nga veriu dhe nga verilindja e gadishullit. Dihet se Mesjeta e hershme sht jo vetm pr trevn shqiptare, por pr mbar Europn Juglindore, nj periudh thellsisht e varfr nga pikpamja e burimeve dokumentare. Kt varfri t burimeve historike e kan 234
shfrytzuar historiant e interesuar sllav pr t krijuar prshtypjen fiktive, sikur n Antikitetin e von, n fillim t dyndjeve barbare, trojet e Maqedonis dhe t Dardanis kishin mbetur pa banor dhe se ato u mbushn, sipas tyre, me banor t rinj sllav, t cilt vrshuan n kto vise n pjesn e par t shekullit VII. Me nj fjal, sipas tyre, banort sllav nuk jan uzurpator, por popullata q mbushn toka t zbrazura pa banor, duke fituar kshtu t drejtn e pronsis mbi kto vise. Por, pr t dyja kto shtje me rndsi kapitale - pr asgjsimin e popullatave t mparshme ilire dhe pr vendosjen e popullatave t dyndura sllave - historiant q prkrahin kt tez t re nuk kan sjell pr asnjrn prej tyre argumente historike. Me kt rast dua t prsris at q kam pohuar n konferencn organizuar n Shkup n dhjetor t vitit 1991, me titull "Shqiptart e Maqedonis". Aty kam thn: "Nuk sht e fsheht se sht mohuar prania e shqiptarve n viset e tyre t Ballkanit gjat ksaj periudhe (gjat Mesjets s hershme - K.F.). Kjo ka krijuar at interpretim t shtrembr sikur shqiptart n trojet e tyre historike nuk jan t zott e shtpis, por t ardhur. sht tem e vshtir sigurisht. Mungojn materialet dhe burimet e shkruara jan shum t varfra. Por, burimet mungojn edhe pr ata (maqedont - K.F.) q pretendojn se jan t zott e shtpis". (Shqiptart e Maqedonis, botim i Meshihati i BI n RM, Shkup 1994, f.634). Ndrkoh, rezultatet e hulumtimeve t mvonshme kan hedhur nga pikpamja dokumentare mjaft drit mbi strukturn etnike q kishin viset shqiptare t Maqedonis s sotme n pragun e dyndjeve sllave. N trajtesn "Historia e Kosovs, vll.I, Dardania (Kosova antike), prgatitur nga Kristo Frashri, botuar nga "Dudaj", Tiran 2008, jan sjell me sa e ka lejuar vendi dshmi q provojn se treva e gjer e Dardanis ka qen q nga agimi i historis vazhdimisht e banuar nga popullatat e etnis ilire. Kjo pr t treguar se kur filluan dyndjet e popullatave sllave, Dardania nuk ka qen nj provinc e shkretuar, si pretendojn historiant sllav, por nj vend me popullsi t dendur ilire, pa mohuar se krahas tyre ka pasur dhe popullata ilire t romanizuara ose thjesht banor romak-latin. Ato provojn jo vetm se kjo pjes e Dardanis, e cila sht e prfshir n Republikn e sotme t Maqedonis ka qen e ngjeshur me banor ilir, por edhe faktin tepr t rndsishm se kjo popullsi ilire ka qen n at koh shum dinamike n jetn ekonomike, shoqrore, politike t Perandoris Bizantine. M tej akoma, provinca dardane ka qen kaq dinamike dhe kaq e populluar me banor ilir sa nga gjiri i saj doln gjat shekullit VI, tre perandor t Bizantit me origjin ilire. Ata qen: i pari, Justini (518-527) nga Bederiana pran Shkupit, n Dardani, t cilin kronisti bizantin i kohs s tij, Prokopi i 235
Cezares e cilson n veprn e tij - me prejardhje ilire (Historia quae dicitur Arcana, Lipsiae, B.G. Teubner, 1913, vll. III, 6,2); I dyti, Justiniani (527565), i mbiquajtur i Madh, nipi i Justinit, i cili lindi, sipas Prokopit t Cezares, n Tauris, fshat pran Bederians s Dardanis, n afrsi t Shkupit, edhe ky ilir; i treti, Justini II (565-578), i cili ishte dardan, pra ilir, posa q ishte nipi i Justinianit t Madh (Menandri, Historici Graeci Minores, edidit Ludovicus Dindofias, fr.25-26). Fakti q Justiniani ndrtoi dhe rindrtoi n Dardani n mes t shekullit VI m shum se 158 kala, pra shum m tepr se n provincat e tjera (n Epirin e Ri 58 kala; n Epirin e Vjetr 36 kala; n provincn maqedone 46 kala), tregon se ktu popullsia vazhdonte t ishte e dendur dhe jo e rralluar, si pretendojn jo pak historian. Edhe dekreti q nnshkroi Justiniani m 18 tetor 532 mbi vshtrimin juridik t institutit t familjes drejtuar prefektit t prefekturs s Ilirikut dshmon pr nj jet shoqrore dhe sllaviste tepr aktive te dardant. Jetn shoqrore aktive t Dardanis e dshmon dhe novela XI pjes e "Codex Justinianus", q Justiniani shpalli n vitin 535, me t ciln ai krijoi n trevn dardane, madje n vendlindjen e tij, pran Shkupit, nj kryepeshkopat t re nn ombrelln e Roms, pa prfshir provincn e Maqedonis, pra nj institucion kishtar q nuk do t kishte m lidhje me kryepeshkopatn e Selanikut, e cila mbeti e varur nga Kostandinopoja. Pr m tepr, edhe pse nn ombrelln e Roms, institucioni i ri nuk do t ishte mitropoli, si ishte ajo e Shkupit, por nj kryepeshkopat n nj shkall m t lart, me statusin e ekzarkatit, e cila nnkuptonte se do t gzonte nj autoqefali kishtare. Vet ngritja e nj ekzarkati nnkupton nj popullsi m me pesh se sa kishte nj kryepeshkopat n at koh. Fakti q kjo kryepeshkopat kishte n vartsin e vet disa peshkopata, sht nj dshmi m tepr q provon popullsin e dendur t krishter t Dardanis. N kundrshtim me historiant kryesisht sllav, t cilt mohojn karakterin etnik ilir t banorve q popullonin brezin jugor t trevs dardane, me qendr Shkupin, nuk mungojn historian jugosllav, t cilt nuk pajtohen me kolegt e tyre t politizuar. Midis tyre, vlen t prmendet nj nga penat m t njohura t historiografis bashkkohore jugosllave, Fanulla Papazoglu. Ajo ka shkruar se Dardania ishte "nj nga krahinat ballkanike m pak t romanizuara" dhe se "popullsia e saj vendase duket se e kishte ruajtur m mir se gjetiu individualitetin dhe vetdijen e saj etnike". Pastaj "nuk duhet pra, prjashtuar mundsia q dardant, t cilt i shptuan romanizimit, t ken mbijetuar, prfundon ajo, edhe pas migracionit sllav dhe t ken dal n Mesjet me emrin shqiptar". (F. Papazoglu, Les royaumes dIllyrie et de Dardanie. Origines et developpement. Structures, hellenisation et romanisation. N: "Iliri e Albanci", Beograd 1988, f. 19). Po ashtu, gjuhtari i shquar serb, Henrik Bari, pranon se shqiptart banonin n hapsirn e 236
Dardanis dhe t Peonis, para se n kto vise t dyndeshin sllavt. N munges t njoftimeve historike, shkruan ai, pranin e shqiptarve n kto vise n fund t Antikitetit dhe n fillim t Mesjets e vrtetojn jo vetm emrat ilir t personave q ndeshen n mbishkrimet e varreve, por edhe toponimit antike t ksaj treve, si jan Scupi, Naissus, Astibos, Lychnis, shndrrimi i t cilve n trajtat e mvonshme Shkup (Scupi), Nish (Naissus), Shtip (Astibos), Ohr (Lychnid), etj., shpjegohet me ann e ligjeve fonetike jo t sllavishtes, por t shqipes (H. Bari, Hymje n historin e gjuhs shqipe. Prishtin 1955, f. 49-50). Nga sa u tha deri ktu dalin dy konkluzione, t cilat akademikt e Maqedonis duhet ti ken parasysh: e para, se n pragun e dyndjes s barbarve n Gadishullin Ballkanik provinca e Dardanis nuk ishte rralluar pr nga popullsia, por kishte banor ilir aktiv dhe, e dyta, se kto vise ilire ku dhe sot e ksaj dite banojn shqiptar n shumic, t cilt n shekullin VI vazhdonin ta kishin fytyrn t kthyer nga Roma, nuk kishin asnj lidhje me provincn maqedone, e cila kishtarisht mbeti e lidhur me Kostandinopojn. Mohimi i ktyre konkluzioneve sht nj spekulim pa shije. T dy kto konkluzione na bindin se, teza e prhapur n historiografin ballkanistike se n fund t Antikitetit, pra para ngulimeve sllave n Ballkan viset e sotme t Maqedonis ishin pa banor, mbshtetet n pohime aprioristike pa dshmi dokumentare. Kundrshtart e ktyre dy konkluzioneve citojn jo burimet dokumentare t Antikitetit t von, por njri-tjetrin ose shum-shum toponimet sllave q ndeshen n viset shqiptare t Maqedonis. Toponimet sllave, t cilat sot jan tepr t prhapura jo vetm n viset shqiptare t Maqedonis, por edhe n mbar Gadishullin Ballkanik, nuk ndeshen n shekujt e hershm mesjetar. Ato dalin n fushn e burimeve dokumentare m von, duke filluar nga shekulli XI e ktej. Nuk sht pa vend t prmendim ktu njoftimin q na jep kronisti bizantin me origjin ilire, Marcelin Komesi, sekretari i perandorit Justinian, me origjin dardane n veprn e vet "Chronicon". Shkupin ai nuk e vendos n asnj nga t dyja Maqedonit, por n provincn e Dardanis (Marcellinus Comes, Chronicon, ad An. 518). Po ashtu, edhe Hierokli e quan Shkupin "Skupimetropolis", domethn kryeqendrn e Dardanis (Synecdemos 655, XVI, 8). Si prfundim, nuk sht e drejt orvatja e disa historianve, t cilt kur ngjarje q kan ndodhur n brezin jugor t Dardanis antike i prfshijn si ngjarje q i takojn Maqedonis antike dhe mesjetare.
237
QEMAL MURATI
SHQIPTART E MAQEDONIS N ENCIKLOPEDIN MAQEDONASE TRILLIMET DHE REALITETI

Abstrakt. Enciklopedia Maqedonase (2009), e veshur me racizm primitiv, ngaq vet sllavomaqedonasit kan vuajtur nga racizmi dhe tani ushqehen me racizm, ngre pretendimin e madh q sllavt e Maqedonis s sotme na qenkan pasardhs t maqedonasve antik, e shqiptart t ardhur n kto vise von nga malet. Ky sht jo vetm nj trillim i pastr, por nj kthim kokposht i s vrtets historike, nj prdorim i pastr politik, q nuk prfill ligjin numr nj t historis: verifikimin e fakteve. Fakti q disa fise t sllavve t jugut, t ardhur n vitin 548 n Iliri, kan pasur fatin t jetonin n nj tok q mbajti maqedonasit e dikurshm antik, n t ciln kan kaluar me furi pushtimet shekullore romake, gott, hunt, avart, protobullgart, sllavt, kryqtart, e s fundmi turqit, nuk u jep t drejt t vetquajturve maqedonas t ngren pretendimin e madh se kta na qenkan pinjoll t Filipit e t Aleksandrit t Maqedonis. N specifikn e mentalitetit ballkanik, e sidomos t atij sllav, e huaja leht prvetsohet dhe bhet si vetjake. N cilat enciklopedi botrore mbshteten autort e Enciklopedis maqedonase pr t dshmuar etnicitetin a prejardhjen e tyre nga maqedonasit antik ? N asnjrn, sepse dshmi t tilla nuk mund t gjenden kurrkund, prvese n mendjet e prapambetura sterile. Enciklopedia maqedonase ekzemplar pr librin Ginesin 1.Rasti i tekstit t Enciklopedis Maqedonase (Makedonska Enciklopedija MANU, Skopje, 2009), hartuar nga nj kast pseudoshkenctarsh t prir nga kryemaqedonisti Blae Ristovski (kryeredaktor i botimit, i diplomuar n historin e letrsive t popujve t RSF t Jugosllavis), nuk sht nj vepr ex novo, as botim shkencor, si do t duhej t pritej nga nj institucion i lart si sht Akademia e Shkencave, por sht produkt antishkencor i historiografis maqedonase, nj lnd e konfiguruar dhe 239
n botimet shkollore e universitare, shkruar me porosi nga politika shtetrore maqedonase. Ky botim, si i till, sht shembulli m tipik i nj enciklopedie tallave, s cils nuk i beson askush, madje sigurisht as vet autort e saj. Kur shkruhet nj enciklopedi e nj shteti a e nj vendi, sikundr sht p.sh. ajo pr Maqedonin, ather duhet t merren parasysh t gjitha t dhnat q posedojn enciklopedit n gjuh t tjera (enciklopedia britanike, jugosllave, shqiptare, bullgare, rumune, greke etj.), t vihen ato prball njra-tjetrs, dhe pastaj t dhnat t paraqiten me objektivitet shkencor e me kod moral. Pa marr mundin akademikt maqedonas t apisin npr leksikone e enciklopedi botrore pr t par se interpretime, shpjegime e gjykime kan br autor t shquar pr historin e shqiptarve dhe t maqedonasve, pa statistika t sakta t numrit t popullsis t komuniteteve etnike, rezultatet e tyre do t jen t dshtuara q n zanafill aq m tepr kur atyre u mungon dhe paansia dhe gjykimet e tyre mbeten n t that. N Enciklopedin jugosllave (Enciklopedija 1983, 143) shkruhet p.sh. q Shqiptart jan nj nga popujt m t vjetr t Ballkanit, dhe studimet linguistike, etnologjike, arkeologjike dhe hetimet e tjera ojn nga burimi ilir i gjuhs shqipe (Enciklopedija na Jugoslavija, Jugoslovenski Leksikografski Zavod, Zagreb 1983, drejtor dhe kryeredaktor i s cils ka qen intelektuali dhe dijetari i madh kroat Miroslav Krlezha, i formatit evropian e botror). Studiuesi i shquar i bots antike ilire, Radoslav Katii, shprehet q I gjith territori gjuhsor i shqipes sht pjes e territorit t dikurshm t Iliris, s paku n baz t asaj q ka arritur t njoh shkenca deri sot. Edhe Henrik Bari, nj tjetr linguist i madh i Ballkanit, thot shprehimisht: S`ka dyshim se shqiptart edhe n koht parasllave kan qen n krahinn e Ohrit. Nuk mund t lm pa prmendur ktu dhe mendimin e historianit Georges Castellan, kur e bie puna t shprehet pr lashtsin e popujve t Ballkanit: Ballkanasit m t vjetr jan pa dyshim grekt dhe iliro-shqiptart. Fols t gjuhve indoevropiane, lvizn drejt jugut: t part nga mesi i mijvjearit II para Krishtit, duke u przier me autoktont e qytetruar nga Kreta pr t krijuar qytetrimin mikenas (1600-1100) para Krishtit dhe, m von, at t Athins klasike; t dytt, duke zbritur nga pellgu i Danubit n brigjet e Adriatikut, ku hodhn rrnj gjat dy mijvjearve jo pa kontribute t mpasshme, sidomos t sllavve, duke krijuar kshtu popullin shqiptar...ilirt, q nuk kishin nj kultur t shkruar, adoptuan latinishten, me prjashtim t zonave t largta ku t folmet tradicionale u ruajtn duke krijuar, disa shekuj m von, gjuhn shqipe (Castellan 1991, 21, 33). N tokat e ilirve, pasardhsit e tyre, shqiptart, sidomos ata t sotmit, zn vetm nj pjes t vogl shprehet historiani i shquar Xhelku Maksutovi (Albanezul 1996, 21), q domethn se nuk jan shtrir shqiptart n tokat e sllavomaqedonasve, por e kundrta. Kto teza t autorve t lartprmendur, q nuk prezantohen n Enciklopedin Maqedonase, jan formulime nga mendjet sistematike diturore m t arrira t bots shkencore, dhe nuk jan fjal goje t njerzve diletant. Mosreferimi e mospranimi i ktyre pohimeve nga ana e enciklopedistve maqedonas sht
240
prpjekje e keqprdorimit t rezultateve shkencore dhe ksisoj autort maqedonas kan rn n kurthin e miteve dhe t vrtetave serbo-ruse, dhe kan servirur nj paavure-enciklopedi, t mbushur me plot fakte t shtrembruara, sidomos pr realitetin shqiptar n Maqedoni, i cili nuk sht ndriuar shkencrisht, por sht nxir primitivisht. Kshtu, Enciklopedia Maqedonase shkaktoi zemrat e reagime t forta si tek faktori shqiptar, ashtu dhe tek ai ndrkombtar (reaguan Ambasada Amerikane dhe Ambasada Britanike n Shkup, ajo Bullgare, Greke, partit politike shqiptare n Maqedoni dhe asociacionet e tjera, Akademia e Shkencave e Shqipris, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs, institucione shkencore dhe intelektual shqiptar n Maqedoni, Shqipri, Kosov, mediet shqiptare etj.). Si e till, kjo far Enciklopedie jo vetm q nuk i qndroi kohs, por nuk u qndroi as muajve me nj vendim t Kryesis s Akademis s Shkencave t Maqedonis ky botim u trhoq nga qarkullimi dhe n vend t tij do t hartohet nj enciklopedi e re, kurse maqedonasit e rinj vazhdojn ende ta konsumojn kt botim pr nevojat e tyre primitiviste. Nuk ka ndodhur kund n bot q nj enciklopedi e nj akademie t trhiqet fteft nga qarkullimi, po me vendim t institucionit q e ka prodhuar, n mnyr aq t turpshme e bizare, dhe ky rast mund t thuhet se vrtet prbn nj ekzemplar pr Ginesin. E ngarkuar me banalitete e me shije t keqe, me populizm dhe komercializm, me stereotipe antishkencore, kjo enciklopedi nuk sht vese nj kitsch, me qasje nacionaliste e shoviniste, e cila sht gjithsesi nj nusprodukt q n radh t par e dmton vet shkencn maqedonase. Si kundrprgjigje ndaj Enciklopedis Maqedonase, doln dhe dy botime n gjuhn shqipe: "Maqedonia Shqiptare" (2009), nga bashkautort Nijazi Muhamedi dhe Bardhyl Zaimi, dhe nj botim tjetr menduria e Akademis Enciklopedia Reagime, prmbledhje shkrimesh (2009), edicion i gazets Koha, me reagime mjaft emocionale nga autor t ndryshm. Nga qarqet akademike nj reagim t fort Enciklopedis Maqedonase i ka br historiani i njohur nga Tirana Kristo Frashri, teksti i t cilit, hartuar me akribi t rrept shkencore, do t duhej t shrbente si parim dhe metod pr do enciklopedi pr t vrtetn historike shqiptare dhe sllave n kt rajon. Shqiptart n Maqedoni n skanerin e Enciklopedis Maqedonase Teza krejtsisht absurde 2. N Enciklopedis Maqedonase, n zrin Shqiptart n Maqedoni, jepen kto t dhna t gnjeshtrta: Shqiptart n Maqedoni - bashksia m e madhe etnike, pjes e popullit shqiptar q i banon viset perndimore t Gadishullit ballkanik. Te popujt e tjer t Ballkanit njihen dhe si Arbanasi, Arnauti ose iptari (Planinci). Pr nga religjioni, kryesisht jan t konfesionit mysliman. Selitja (ardhja) e tyre n Maqedoni vihet re kryesisht pas shek. XVI, pasi ishin islamizuar. Imigrimi i tyre
241
ka pasur intensitet m t madh n gjysmn e dyt t shek. XVIII, kur feudalt shqiptar vepronin pr mvetsin nga pushteti qendror dhe zgjerimin e sundimit t tyre n Maqedoni. Ali Pasha Janina (nga fundi i shek. XVIII) e zgjeroi pushtetin e tij edhe n viset jugperndimore t Maqedonis, me ka n fakt filloi dhe imigrimi i shqiptarve. Ather imigruan nga nj ose m shum familje n rreth 30 fshatra. T gjitha ato erdhn nga Shqipria Veriore dhe i takonin fisit Geg. N Tetov, Gostivar dhe n vende t tjera erdhn pashallar gjysm t pavarur me prejardhje shqiptare, q i nxitn imigrimet. U prdorn bandat kaake t cilat e terrorizuan popullsin maqedonase dhe e detyruan t shprngulet. N shtpit dhe fshatrat maqedonase u vendosn familje shqiptare. Numri i tyre deri n fillim t shek. XIX arrinte rreth 20. 000 frym (banor). N periodn nga viti 1780 deri m 1800 imigrantt ishin nga fisi Krasniqi e Shaqa dhe nj fis nga Shqipria Jugore. Ato u vendosn n Manastir (Nizhepole e Zmirnevo), n Gostivar (Srbnov, Gradec, Rean e egran), n Krov (Zajas, Arangjell e Popovjan, Orizari, Srbic e ellopek), n Kumanov (Lipkov), n Prilep (Desov, Zhitoshe e Debreshte), n Shkup (n disa fshatra t Dervenit, Gumalev, Novosell e Brest), n Strug (Belica e Poshtme) dhe n Tetov (Tearc, Poroj, Gajre, Reic e Vogl, Shipkovic, Tetov, Kalishte e Lisec). Periudha e dyt e imigrimit t dhunshm ka qen ajo nga fillimi deri n decenien e katrt t shek. XIX. Ather popullsia shqiptare u rrit gati n 50.000, dhe nga 2. 43 % (kundruall 97.57 % maqedonas) rreth vitit 1800, n vitin 1840 tashm u rrit n 6.10 % (kundruall 93.90 % maqedonas). Fiset e reja imigruese shqiptare erdhn nga rajonet e Shqipris Veriore: Elbasani, Quma e Mati, kurse ato nga Shqipria Jugore erdhn nga Kora dhe viset e tjera. U vendosn n Radolisht dhe Frngov (Strug), Gornjan, egran, Strajan, Raven e Dobroshte (Gostivar); Bozovc, Gurgurnic, Nershat, Kalisht, Gjerm, Dobrishte, Sllatin e Shemshov (Tetov), Shishev, Vrtekic, Dlga, Raovish, Aldinci, Dobrino, Radusha, Tisovica e Draevic (Shkup), Ropalc (Kumanov) dhe n Kishav (Manastir). Periudha prej vitit 1840 deri n fillim t shek. XX sht karakterizuar me imigrim t nj numri m t vogl t shqiptarve. N kt periudh shqiptart u infiltruan n nj numr t madh vendbanimesh: n Manastir kishte 6.990 veta n 21 prej gjithsej 150 vendbanimeve; n Veles 1.150 l. n 3 nga gjithsej 150 vendbanime; n Dibr 11.905 l. n 8 prej gjithsej 71 vendbanimeve; n Zheleznik Demir Hisar rreth 1.410 l. n 5 prej gjithsej 43 vendbanimeve; n Krov 5.915 l. n 19 prej gjithsej 84 vendbanimeve, n Koan 45 l. n 2 prej gjithsej 78 vendbanimeve; n Krushev 2.600 l. n 10 prej gjithsej 24 vendbanimeve; n Kumanov 6.576 l. n 26 prej gjithsej 109 vendbanimeve; n Ohr 1.160 l. n 2 prej gjithsej 57 vendbanimeve; n Pollog 34.861 l. n 119 prej gjithsej 205 vendbanimeve; n Tetov 18.260 l. n 67 prej gjithsej 109 vendbanimeve; n Prilep 1.305 l. n 3 prej gjithsej 88 vendbanimeve; n Resnj 1.551 l. n 12 prej gjithsej 30 vendbanimeve; n Shkup 8.551 l. n 46 prej gjithsej 149 vendbanimeve, n Strug 5.831 l. n 18 prej gjithsej 32 vendbanimeve; n Tikvesh 24 l. n 2 prej gjithsej 96
242
vendbanimeve. Deri n fillim t shek. XX, si dhe m tej deri n vitin 1944 (me ndryshime t parndsishme) shqiptart kan imigruar n 298 nga gjithsej 2.017 vendbanime n Maqedoni, n t cilat kan jetuar rreth 90.000 shqiptar. Vala e fundit (e katrt) e ardhjes s shqiptarve rrok periudhn pas vitit 1944. Kshtu, pr shkak t natalitetit t madh dhe derdhjes mekanike nga Kosova, Metohia dhe Serbia Jugore, numri i tyre sht rritur gradualisht. Deri te Luftrat Ballkanike (19121913) n Maqedoni jetonin 128.711 shqiptar ose 5,70% nga numri i prgjithshm i popullsis. Pas ndarjes s Maqedonis, numri m i madh i popullsis shqiptare jetonte n territorin e sotm t RM. N vitin 1948 n Republikn Popullore/ Republikn Socialiste t Maqedonis (NR/SRM) jetonin 197.389 (17,1%) shqiptar, m 1981 377.208 (19,8%), kurse sipas regjistrimit t vitit 2002 jan deklaruar 509.083 shqiptar ose 25,17% e numrit t prgjithshm t popullsis. Numri m i madh i tyre jeton n komunn e zgjeruar t Shkupit (103.891),Tetov (60.886), Gostivar (54.038), Strug (36.029), Kumanov (27.290), Lipkov (26.360), Zhelin (24.195), Studenian (11.793), Zajas (11.308). Akademikt maqedonas, me kto far statistikash t rrejshme, flasin pr imigrimin (nguljen) e popullsis shqiptare n Maqedoni, nga viset e ndryshme t Shqipris e t Kosovs, sipas kutit e interpretimeve t tyre t konstruktuara, joreale, t paargumentuara, e nuk flasin fare pr emigrimin (shkuljen) a eksodusin masiv t ksaj popullsie nga vatrat e veta strgjyshore pr n Anadollin e Turqis, t realizuar me metodat m t egra shoviniste shtetrore t elaborateve famkqija garashaniniane, ubrilloviiane, rankoviiane, andriiane etj. Si rrjedhoj e ksaj politike, nga Maqedonia pr n Turqi, gjat periudhs 1953-1959, u shprnguln gjithsej 143.800 banor t besimit mysliman, shumica prej tyre ishin shqiptar autokton. Aksioni i shprnguljes s shqiptarve nga Maqedonia pr n Turqi vazhdon edhe pas vitit 1959, por tani ktyre iu bashkngjiten edhe shqiptart nga Kosova, Sanxhaku dhe Mali i Zi (Lita 2009, 105). Edhe ather kur ndonj autor maqedonas si Jovan F. Trifunoski (1988, 109) flet pr shprnguljen e shqiptarve pr n Turqi, kt e thot me nj gjysm fjalie ather (n vitin 1953) disa nga ata u shprnguln n Turqi! Nga t gjitha projektet e lartprmendura duhen veuar ato t Vaso ubrilloviqit, ku shprehet shkalla m e lart e shovinizmit sllavoortodoks. Sipas rekomandimeve t tij, shqiptart mysliman t Tetovs, Gostivarit, Shkupit, Kumanovs, Krovs etj., ishin regjistruar arbitrarisht si turq ose pa vullnetin e tyre quheshin t till . Pra, me t dhna t tilla operojn autort sllavomaqedonas kur flasin pr karakterin etnik t shqiptarve n Maqedoni, duke i shpallur kta si turq. Me fantazin e tyre t oroditur, Misionart e shtjes maqedonase flasin me gnjeshtra e me prbuzje pr shqiptart si pr nj popull pushtues e kolonizues edhe pse shqiptart kan qen dhe jan n vatrat e tyre strgjyshore; si pr nj popull q ka asimiluar dhe shtypur popullsin sllavomaqedonase edhe pse shqiptart kan qen dhe jan vet t shtypur dhe
243
t asimiluar nga sllavomaqedonasit. Po kur kan pasur sllavomaqedonasit shtet e rajon t tyre t mvetsishm, q t identifikohej si i till, dhe q t ishin t okupuar nga shqiptart ?! Tezat e shpikura n Enciklopedin Maqedonase se shqiptart kan ardhur gjithnj e m shum n Maqedoni n shekujt e 16 deri 18 dhe n Luftn e Dyt Botrore, duke zhvendosur popullsin maqedonase, se shqiptart kan ardhur nga malet, vuajn nga mungesa e nj argumentimi mbi baza shkencore dhe nj pozicionim t prgjithshm antishqiptar, jan prpjekje t kota dhe absurde t s vrtets maqedonase, e cila mund t qndroj nga kndvshtrimi shkencor m sa mund t qndroj bora para diellit. shtja se ku kan qen shqiptart n kohn kur kan mbrritur sllavt prbn nj obsesion t kot pr studiuesit e lagjes sllave, t cilt me metoda jezuitiste prpiqen t mohojn pranin e shqiptarve aty. Selishevi mendon se Sllavt n Shqipri takuan vetm romant, por kt e bn jo me argumente bindse, por fiktive, t paqena. Linguisti i shquar amerikan Eric P. Hamp (Hamp 2007, 126) jep kt prgjigje t maturuar lidhur me kt shtje: Natyrisht, n do situat ne mund t dshmojm se vetm shqiptart kan qen /aty/ para sllavve dhe kurr e kundrta. Dhe dshmit e tilla jan sa mali Sharr, q ruan dhe vet ky oronim nj emrtim t lasht t bots iliro-shqiptare. Edhe Milovan Gjilas (1911-1996), shkrimtar, publicist dhe kryetar i Kuvendit t Jugosllavis, n bisedat e tij me Stalinin, n interesimet e ktij t fundit se `popull jan shqiptart, ia shpjegon: Shqiptart jan banor t hershm t Ballkanit, m t vjetr se sllavt. E, n pyetjen e Stalinit, nga i kan ata emrat sllav t vendbanimeve? Mos, ndoshta, kan ndonj lidhje me sllavt? ia sqaron edhe kt: M par sllavt populluan fushat dhe luginat prandaj kan mbetur emrtimet sllave t vendbanimeve, kurse shqiptart kur rierdhn, nuk i ndryshuan (Gjilas 2006). Gadishulli i Ballkanit ruan toponimin e gjurmve t pranis s sllavve, sepse, kta sllav, t ardhur nga shekulli VI pas Krishtit nga zona e fushave midis Oderit dhe Dnieprit, nuk mjaftoheshin me grabitjen e qyteteve antike: duke qen bujqr, q e punonin tokn me bashksit e tyre familjare (zadruga) t grupuara n klane dhe fise, ata formuan sllavinit (shqerit) t cilat arritn t bheshin t pavarura nga fuqit fqinje (Castellan 1991, 22). Literatura e (keq)prdorur & Akademia - erdhe e gjarprinjve 3. Kur njeriu sheh se far literature kan prdorur akademikt e MANU pr t sajuar me artifice (dredhi) zrin pr Shqiptart e Maqedonis n Enciklopedin e tyre famoze, ather del qart se as nuk ka mundur t pritej dika m pozitive e m shkencore pr shqiptart nga kta mjeshtr t falsicitetit tejet primitiv. Burimet e literaturs s tyre t preferuar jan ato nga m joshkencoret: nj botim i etnografit bullgar Vasil Knov Makedonija, etnografija i statistika (Sofija1900) - edhe ky i keqinterpretuar; nj vepr pr
244
prejardhjen e shqiptarve t Kapllan Burovi shqiptar i graduar me titullin akademik nga qarqet serbe pr veprimtarin e tij antishkencore kundrshqiptare, spekulant renegat; Jovan Trifunoski antropogjeograf i shkolls s njohur t Jovan Cvijiit, q shquhet pr propagand kundr autoktonis s shqiptarve n Maqedoni; Stojan Kiselinovski antar i MANU, historian i shkolls pansllaviste, i cili ka promovuar teorin e tij se Shqiptart n Maqedoni jetojn n territor t huaj etnik historik, jan element etnik i ardhur ktu, t cilve nuk u takon e drejta e vetvendosjes (Dnevnik, 12. 7. 1997), dhe t dhnat e Entit t Statistiks t R. Maqedonis(!) q jan krejtsisht t falsifikuara. Pra, kur sheh nj Literatur t till t mjerueshme, q ka ushqyer Enciklopedin Maqedonase, t vjen t marrsh kujn pr kta akademik t shkret! Me historin e gjuhs shqipe dhe prejardhjen e shqiptarve jan marr mbi 100 albanolog t huaj t rangut ndrkombtar (Franc Bopp, Gustav Meyer, Holger Pedersen, Norbert Jokl, Franjo Mikloshi, Maximilian Lambertz, Vaclav Cimohovski, Radoslav Katii, Eric Hamp, etj.), t cilt kan shkruar e botuar vepra kapitale mbi kt problematik, kurse akademikt maqedonas kan shfrytzuar pr Enciklopedin e tyre t turpshme botime t tilla ilegale t nj renegati ulqinak Kapllan Burovi, dhe t spekulantve Trifunoski e Kiselinovski, q e kan br historin orb, t cilt nuk i lexon dhe nuk u referohet kurrkush. T shrbehesh me tezat e Kapllan Buroviit, alias Kapllan Resulit, ktij falsifikatori ordiner, si ka vepruar Akademia e Maqedonis, domethn t njsohesh me t. Ktij falsifikatori, njfar shtpie botuese Vistinijana nxitoi tì botonte librin falsifikat Albanskite istoriski falsifikati (Strug, 2009), me parathnie t njfar Vitomir Dolinski, me qllim t prhapjes s tezave pr joautoktonin e shqiptarve. Pra, kjo sht literatura e akademikve maqedonas pr t shkruar zrin pr shqiptart e Maqedonis, q t bn t vjellsh: LIT.: Vasil Knov, Makedonija. Geografija i statistika, Sofija, 1900; Kaplan Burovi, Potekloto na Albancite, eneva, 2005; Jovan Trifunoski, Albancite vo Makedonija, Beograd, 1998; D-r Milo Konstatinov, Od kade i koga iptarite navlegoa vo Makedonija, Kulturen ivot, XXV, 7-8, Skopje, 1990; Zavod za statistika na SR Makedonija. Popis na naselenieto,domakinstvata i stanovite, 1981, Skopje, 1984; Zavod za statistika na R. Makedonija. Popis na naselenieto od 1994 g., Skopje, 1997; Zavod za statistika na R. Makedonija. Popis na naselenieto, domakinstavata i stanovite vo R. Makedonija, Skopje, 2004; D-r Stojan Kiselinovski, Etnikite promeni vo Makedonija (1913-1995), Skopje, 2000;
245
D-r Stojan Kiselinovski d-r Irena Stavovi-Kavka, Malcinstvata na Balkanot (XX vek), Skopje, 2004. St. Kis. e \. Malk. Me kt literatur qesharake q ka shfrytzuar Stojan Kiselinovski pr shqiptart n Maqedoni dhe me qndrimin e tij jezuitist q mban ndaj elementit shqiptar, Enciklopedia Maqedonase ka marr nj karakter thellsisht joshkencor. Linguisti i madh danez Otto Jespersen (1860-1943) qysh n vitin 1922, n reflektimet e tij pr njerzimin, popullin dhe individin nga kndvshtrimi linguistik, shprehej: Shkenctari n fushn e gjuhs dhe t letrsis, posarisht njeriu q merret me popujt e civilizuar t kohs son, ka dhe pr detyr t luftoj kundr smundjes s tmerrshme nacionalizmit, i cili sht aq larg nga patriotizmi sa njri pol nga tjetri: thelbi i patriotizmit sht dashuria dashuria pr vendin, popullin dhe gjuhn, dhe kjo mund t jet e lidhur me ndjesin e miqsive dhe simpative ndaj popujve t tjer. Kurse shnjuesi thelbsor i nacionalizmit sht antipatia, prbuzja dhe s fundi urrejtja ndaj gjith asaj q sht e huaj, vetm pse sht e huaj... (Jespersen 1970, 6). Nga dashuria pr popujt e tjer, imagjinoni: Danimarka, nj vend q n trsin e vet numron m pak banor se Chicagoja, i ka dhn shqipes dhe rolit t saj t pakrahasueshm n familjen indo-europiane nnt gjuhtar t kalibrit ndrkombtar pohon linguisti i njohur amerikan Eric Hamp. Kurse, akademikt maqedonas vuajn nga smundja e pashruar e nacionalizmit primitiv edhe n kohn e sotme, n shekullin 21. Akademikt e Shkupit ende nuk kan forc intelektuale dhe dije profesionale ta kuptojn q sllavt n Maqedoni jan nj element recent, t ardhur n mesjetn e von n kto hapsira, dhe se Maqedonia sht nj trev e banuar s lashti me shqiptar, q nga antikiteti. Linguisti i shquar Blae Koneski, n memoaret e tij Dnevnik po mnogu godini (Ditar pas shum vjetsh), rrfen dhe disa anekdota nga takimet e tij me Ivo Andriqin. Jan pr tù prmendur dy rrfimet e novelistit Andriq. Njra, pr Akademin prgjithsisht: Kur isha jasht Akademis, mendoja q pr fat ai ishte nj vend i qet, n t cilin njerzit e kryejn detyrn e vet serioze n qetsi. Kur hyra n Akademi, e pash q ajo sht erdhja m e madhe e gjarprinjve (f. 99). Tjetra, pr atdheun: Kujtohuni si sht t mbetesh pa atdhe. Kjo sht njsoj si t mbetesh ka kulm mbi kok (f. 100). Nuk ka se si t mos ket pasur dhe vet Koneski mendime t tilla pr Akademin Maqedonase (MANU), kur e prmend n kt kontekst. Vese dhe m shum se kaq: MANU sht dshmuar q sht dhe erdhe e injorancs dhe e injorantve, q hiqen si akademik! Historia e popullit dhe historia e territorit Historiani i njohur arbnesh nga Zara, Aleksandr Stipevi, autoritet i padiskutueshm i ilirologjis, shprehet se historia mund t kundrohet n dy dimensione: n historin e popullit dhe n historin e territorit.
246
N dimensionin e par, dihet q popullsia sllave e Maqedonis, sjell e mbjell ktu nga nj konglomerat fisesh sllave t ardhura n kto hapsira gjeografike n periodn e mesjets, nuk ka asgj t prbashkt me maqedonasit antik. Sepse tjetr popull kan qen makedonasit e vjetr, e tjetr popull jan maqedonasit e sotm, t cilt kan prvetsuar emrin e t parve n funksion t antikizimit t tyre, pra pr tù dukur se edhe kta na qenkan t vjetr dhe trashgimtar t truallit q e banojn. S kndejmi, maqedonasit e sotm nuk mund t pretendojn historin e popullit t maqedonasve antik, sepse nuk jan t till, por mund t pretendojn vetm historin e territorit, q e banojn kt truall prej periods s mesjets e deri m sot. Qartsimi i ktyre dy nocioneve themelore historike, do tù bnte mir dhe vet atyre, q t mos e ushqejn mendjen me pseudohistori dhe t mos bhen gazi i dheut. Ndrkaq, ndryshe sht puna me shqiptart n territoret e tyre t sotme etnike, t cilt jan trashgimtar t disa fiseve t vjetra t ilirve t jugut, pra t nj popullsie antike, dhe trashgimtar t territorit, sepse ata kan banuar paprer n kto hapsira n nj lak kohe s paku 3000-vjeare. Konstandin Jireek: Shqiptart - pasardhs t ilirve t lasht Gjat sundimit turk Maqedonia quhej Arnavutlluk dhe banort e saj Arnavutlar 4. Historiani i madh i Ballkanit, eku Konstatin Jireek, n veprn e tij t famshme pr Romant n qytetet e Dalmacis gjat Mesjets (Jireek 1962, 49), me nj objektivitet t konfirmuar shkencor e me autoritet t veant studimor, shprehet me t drejt se sht mendim i gabuar, q haset shpesh n kohn ton, t thuhet se elementi shqiptar ka deprtuar n lindje vetm n periodn turke. Pr m tepr, kjo mendje sistematike, q m s shumti dinte pr historin e popujve t Ballkanit, n Kapitullin ku flet pr Ilirt, Trakt, Helent e Keltt, e thot shprehimisht q: Gjuha e shqiptarve, paraardhsit e t cilve jan ilirt e lasht, ofron vetm nj material t paplot pr njohjen e ilirishtes, meqense sht prshkuar krejtsisht vetm nga element romak, dhe Marrdhniet etnografike ndryshuan nga prhapja e shpejt e latinishtes dhe greqishtes dhe rnia e ilirishtes, prej s cils rrjedh shqipja, dhe trakishtes, e cila nuk prmendet m pas shekullit t 6 (Jireek 2010, 41, 63). N kundrshtim me faktet historike, autort e lagjes sllavomaqedonase, t ushqyer me atavizmin e autorve pararends pansllavist rus e serb, shqiptart n trojet e Maqedonis i bien t ardhur kryesisht gjat periods s sundimit osman, paka se burimet historike nuk e dshmojn kt gj, por thon q sllavt kan ardhur n Ballkan, e rrjedhimisht n Maqedoni, n periodn e Mesjets (nga shek. VII), dhe se para tyre ktu kan jetuar nj popullsi e ndjeshme arbanase (shqiptare).
247
Studiuesi i paanshm italian Carlo Tagliavini shprehet se Gjat sundimit turk Maqedonia n turqisht quhej Arnavutlluk dhe banort e saj Arnavutlar, q domethn se nuk ka argumente t pohohet q osmant i vendosn shqiptart n vendet e zbrazura t Maqedonis, pr shkak t besimit mysliman, q i konsideronin m t sigurt (Tashkovski 1975, 46), por ata i gjetn ktu si popullsi ndejetare shumic. Deftert turq t shek. XV evidentojn nj mori emrash dhe patronimikash t burimit shqiptar n periodn e sundimit osman n Maqedoni, q flasin pr karakterin ndejetar t ksaj popullsie. Kshtu, n nj Defter t vitit 1468 pr Nahijen e Manastirit (Sokoloski 1973), nuk ka vendbanim ku t mos ket persona me emra popullor shqiptar. Ndrsa n fshatin Llazhec na del kjo pamje me antroponime pothuajse kryekreje t burimit shqiptar, si: Muzak; Nikola Muzak; Pejo Muzak; Dimitri Mijo; Leko Arnaut; Todor Leko; Projko Stale; Stojko Progon; Projko Jasko; Nikola Gin; Gin Shok; Bard Arnaut; Gin Bard; Jovan Bard. Dimitri Bard; Nikola Arnaut; Nikola Kengur; Pejo Kengur; Dimitri Kengur; Miho Gerg; Ger Miho; Projko Progon; Gon Cvetko, etj. 1) Pranin e shqiptarve n Maqedoni n periodn parasllave e dshmojn nj mori argumentesh, n radh t par toponomastika e ktij vendi, si topikt Shkup, Shtip, Sharr, Vardar, t cilt paraqiten me ndryshime t tilla fonetike, q dshmojn pr nj vjetrsi t madhe t tyre q kto topik kan kaluar prmes ligjeve fonetike t shqipes. Tek emri i qytetit Shkupi qytet i ngritur qysh n kohn antike n truallin e Dardanis para portave t tri grykave Kaanikut, Dervenit dhe Matks, forma fonetike tingull pr tingull mbulohet me formn latino-dardane Scupi, me ndrrimin e s-s nistore n sh, pra sht nj kontinuente e drejtprdrejt e forms antike t latinitetit ilirik, dhe kurrsesi nuk mbshtetet n formn sllave ose turke. Skupi (Scupi) i ka takuar sfers s latinitetit ballkanik, q dshmohet dhe me emrin Justiniana Prima q i dha mbreti ilir Justiniani, dhe me mungesn e forms greke Justinianopolis (P. Skok) (Murati 1999, 127). N qoft se shqiptart kto toponime do tì kishin marr prmes gojs s sllavve, ather format e tyre do t ishin edhe n shqipen me reflekse t tjera, pra *Skopje, *Skrad(in), *Stip, *Skard, *Vradar. Pra, Shqiptart e ktyre trevave nuk mund t njihen t ardhur kur toponimia historike i gjen n kto vise s paku q nga koha pararomake (Idriz Ajeti). 2) N truallin e Maqedonis hasim nj mori topiksh nga t periods paraturke me cilsimin Arbanasi, Arbana, nga vet sllavt, pr shqiptart q ishin ktu, nj dshmi edhe kjo se ku ishin shqiptart kur erdhn sllavt n kto lakadredha gjeografike: Arbajnica lokalite n Izdeglavje t Ohrit. Nga *Arbanasica, Arbanas shqiptar dhe suf. -ica (Stankovska 2001, 21). Arbanasi katund i zhdukur n fshatin Atisht t Krovs, t banuar tani me popullsi sllavomaqedonase (Murati 1999, 37).
248
Arbanasi ngulim shqiptar i zhdukur afr fshatit Dupjaan e Nebregov t Prilepit, q del t regjistrohet n krisobulat e Car Dushanit t vitit 1334 (Murati 1999, 38). Albince katund baritor te Jakupica, ku ruhet trajta vllehe Albin e etnonimit shqiptar Alban / Arban (Murati 1999, 40). Arbanasinovac lokalitet i kohs s hekurit n fsh. Badovenci t Manastirit (Murati 1999, 35). Arbanasa ara, kodr (Dellev). 2. Kopshte, ara n fsh. Kosovo Dabje (Ivanova 1996). Arbananica ara n Matk t Shkupit. Arbanaica ara (Nerz, Shkup). Nga nj paraform *Arbanatica Arbanastica *Arbanaka (Niva), kto nga etn. Arbanas shqiptar (Stankovska 2001, 21). Arbana vendbanim i zhdukur n nahijen e Shtipit n shek. XVI. Ky lokalitet i vjetr sot quhet Zhidjanci (SHBI 34). Arbanaki vendbanim i zhdukur n Manastir-Dolenc t Krovs, tek i cili ruhen gjurm t vjetra arkeologjie (Murati 1999, 35). Arbanako lokalitet, krahin e madhe malore n rrethinn e Kumanovs, n t ciln prfshihen edhe shtat vendbanime t tjera. Nga emri i vjetr etnik Arbanas / Arbanash ( shqiptar). Arbanako vendbanim i zhdukur (Sveti Nikole), q ruan emrin etnik Arbanas / Arbanash. Arbanako vendbanim i vjetr i zhdukur n kodrn Pavleshenci (Ivanova 1996). Arbanovci nekropol (varrez) n Bajishte t Dibrs (Murati 1999). Arbanaska Mea vend n kufi me fshatin Arbasanci (Ivanova 1996). Arbasanski Lozja vresht n sinorin e fsh. Arbasanci (Ivanova 1996). Arbasanci fshat n Sveti Nikole. Me metatez nga Arbanas zgjeruar me formantin -ci, *Arbanasci (Ivanova 1996). N regjistrat turq t shek. XVI del si Arbasanci Gorno ( e 93 familjar t krishter) dhe Arbasanci Dolno (me 60 familjar t krishter), sigurisht arbanas ( shqiptar, Murati 1999, 35). Arbasinovec tum e kohs s hekurit (Biljanik, Manastir), q ruan emrin etnik Arbanas (Murati 1999, 36). Arbine lagje n Krushev, banuar ndjeshm me popullsi arumune. Ruan trajtn rumune Arbin prej Arban me zhvillimin fonetik t rregullt a:i (Murati 1999, 41). Arbinovo fshat i rrethit t Ohrit, tani i banuar me popullsi sllavomaqedonase. Ruan emrin e vjetr t shqiptarve Arban me fonetik arumune Arbin (Murati 1999, 40). Arbina vis n Podbregje t Tetovs (Trifunoski 1976, 44). Arbino vendbanim i zhdukur i antiks s von (Raotinc, Tetov), ku jan gjetur themele objektesh, en qeramike etj. (Murati 1999, 44).
249
Arvati fshat n pjesn lindore t Presps s Eprme, afr Kranjit. Tek emri i ktij lokaliteti ruhet trajta greke Arv- e etnonimit shqiptar Arb-, me ndrndrrim t njohur rb:rv t greqishtes (Murati 1999, 43). Arnaq/ Ornaq fshat n juglindje t Dervenit, rreth 10 km larg Shkupit. Emr i dal nga Arnaut Koj, sipas modelit turk, nj term terreni me t cilin shenjohet vendi i Arnautve, khs. dhe Arnaut-Koj lokalitet shqiptar n Bullgari. Arvan-a nom. propr. loci. Stanislav prolog, v. 1330 Kratovska kola Vataki minej, 1453, Zapadna Makedonija (Renik na crkovnoslovenskiot jazik od Makedonska redakcija I, Institut za makedonski jazik Krste Misirkov, Skopje, 2006, f. 293). Albana, Albanopoli; Albanopolis. 3) Fakti q n toponomastikonin e Maqedonis ka m shum emra sllav se sa emra t proveniencs shqiptare, nuk dshmon aspak se ky vend banohej nga nj popullsi e ndjeshme sllave q n krye t hers, por pr at se shqiptart i kishin konvertuar emrat e tyre n emra me burim sllav, nn trysnit asimiluese t sundimit shumshekullor bullgar e serb n kt troje. Kjo mund t shihet p.sh. n Regjistrat turq t popullsis t shek. 15, ku shum shqiptar (Arbanas) mbajn emra sllav, si: Mile Arnaut, Nikola Muzak, Pejo Muzak, Dimitri Mijo, Todor Leko, Stojko Progon, Nikola Gin, Jovan Bard, Nikola Arnaut, Petko, i biri i Fatimir-it, Stanisha, i biri i Fatimir-it, Gjurko, i biri i Bard-it, Pavle Arnaut, Gerg, i biri i Pavle-s, Gjergj, i biri i Debrashin-it, Tode Arbanash, Gin, i biri i Dobre-s etj. n Nahijen e Manastirit (Nahiye-i Manastir) n vitin 1468 (Turski Dokumenti za istorijata na makedonskiot narod. Opirni popisni defteri od XV vek, Tom II, Arhiv na Makedonija, Skopje, 1973). N deftert turq t shek. XV, pra me vendosjen e pushtetit osman n territorin e Maqedonis s sotme, vetm nga nj vshtrim i prgjithshm kemi hasur kund nja 162 emra vetjak t krishter q kan nofkn Arbanas, Arbanash, Arnaut, Arvanid, q paraqiten n 140 vendbanime t ndryshme: n Nahijen e Manastirit (59 antroponime n 35 vendbanime), t Tetovs (63 emra n 38 vendbanime), t Vilajetit t Shkupit (12 emra n 9 vendbanime), n Nahijen e Krovs (10 emra n 8 vendbanime), Vilajeti i Reks s Dibrs (5 emra n 2 vendbanime) dhe Vilajeti i Velesit (13 3mra n 12 vendbanime). Pra, bhet fjal pr emra si Tanush Arbanas, Leko Arnaut, Marko Arnaut, Nikolla Arbanash, Andreja Arbanash, por dhe Millosh Arnaut, Bozhik, vllai i Arbanasit, Miho Arbanas, Pero, vllai i Arnautit, Mano Arbanas, Petru Arnaut, Pavlo Arnaut, Kosta Arbanash, Llazor Arbanash, Kolo, vllai i Arbanashit, Mihal, vllai i Arbanasit, Aleksa, , vllai i Arnautit, Stajko Arnaut, Stanisha, vllai i Arnautit, Niko, vllai i Arnautit, Kosta Arnaut, Andronik, vllai i Arnautit, Dimitri Arbanas, Todor, Rade e shum antroponime t tjera. Ktu nuk jan llogaritur fare antroponimet klasike shqiptare, si Bardh, Gjin, Gjergj, Lek, Tanush etj. q paraqiten n vendbanimet dhe rastet e tjera (Murati 1993, 87, 89; Hysa 2009, 117). Kta shqiptar me cilsimin Arbanas, Arbanash, Arnaut dhe shum t tjer q mbajn emra sllav, nuk i solln n Maqedoni pushtuesit osman kur
250
erdhn n kto troje, por i gjetn ktu n numr t konsiderueshm n vendin e tyre, ashtu si i gjetn ktu dhe ardhsit e mhershm sllav. N regjistrat turq t vitit 1464/65, si p.sh. n vilajetin e Demirhisarit, evidentohen nj mori emrash personal dhe ojkonimesh (emra vendbanimesh) t proveniencs shqiptare, si: Andul, Todor Arna(v)ud, Todor Arba(v)ut, Shahin Arna(v)ud, Pavlo Kurtiq me shnimin: Kurtiqt jan familje e njohur shqiptare, antart e s cils kan qen t kyur n radht e klass feudale osmane, Dika, Kui, Span, Bagish, Liko (Leko), Dush, Prodan, Biro, Biran, Balsha, Balsho; Katunci, Lalos, Pulevo, Bukuro (Stojanovski 1978). Pr m tepr, emrat personal gjuhsisht t proveniencs sllave te kto defter, shihet q nuk kan as sufiksa t sllavishtes, si i, -ov, -ovi e ec. Nga emrat vetjak t shqiptarve t mesjets, si pohon Jireek, mund t shihet se shqiptart kan qen nj popullat e vjetr krishtere me kultur t ndjeshme qytetare, q kan qndruar m afr grekve bizantin dhe romanve dalmatinas sesa me elementin sllav (Jireek 1962, 49). 4) Linguisti slloven Karel Oshtir ka zbuluar n gjuhn shqipe nj numr bukur t madh t inventarit leksikor nga pellgu mesdhetar, t ashtuquajturit Fondi leksikor alarodik. Termi alarodik prdoret pr fiset antike q kan jetuar n jug t Kaukazit, afr Detit t Zi, n territorin e Armenis s sotme. Disa autor i kan konsideruar t afrt me Etrurt, Pellazgt, Ligurt, Ibert, sot baskt. Sipas Karel Oshtir-it, gjuha alarodike prfshinte n mileniumin V para ers son nj territor shum t gjer, n t cilin hynin t gjitha gjuht e vjetra evropiane, prkatsisht iberobaskishtja, piktoligurishtja, retoetruskishtja dhe iliropellazgishtja etj. (Vlahovi 1984, 76). Ato elemente alorodike n gjuhn shqipe jan prov e gjall dhe dshmi e fort se shqiptart q nga lashtsia, n do rast q nga antika, banojn edhe n viset mesdhetare, nga njra an, dhe jan vrtetim i marrdhnieve shum t ngushta me fqinjt grek e romak, nga ana tjetr, fakt ky q flet pr karakterin evroperndimor t kulturs s shqiptarve (Ajeti 2006, 72). Shkenctari dhe historiani i njohur gjerman J. F. Falmerajer njeh elementin latin dhe veorit fonetike t tij t lashta q kishin hyr n gjuhn shqipe, njeh takimet e lashta shqipe-greke q nuk u prkasin as latinishtes e as greqishtes mesjetare (Buda 2006, 106 ). Edhe studiuesi rumun Harallambie Mihesku (1966) shprehet se Ekzistojn prova q dshmojn se t part e shqiptarve kan banuar n Dardani dhe n Maqedoni, ku kan qen fqinj t latifonve t Mesis s Siprme (Mesie Superieure). Pra, elementi latin paraqet nj dshmi t sigurt pr lashtsin e shqiptarve n trojet e tyre t sotme, e rrjedhimisht dhe n Maqedoni. Ndikimi i latinishtes mbi shqipen ka nisur mjaft hert, q n sheh. II para Krishtit. Kjo do t thot se kemi t bjm me huazime shum t lashta t shqipes, q kan shtrirje n mbar trojet arbrore. Khs. lat. pomum pem, hora her (oe).Shqipja me elementin latin, me ndikimin e fuqishm latin q ka psuar,
251
tregon se sht formuar ktu (R. Ismajli). Elementi latin n shqipen paraqet nj gjendje gjuhsore mjaft t vjetr se donjra prej gjuhve romane (Meyer Lybke). Fjalt latine n shqipen paraqesin ende shqiptimin romak t kohs s Augustit. Elementi latin i shqipes n shtresn e tij m t lasht paraqet disa tipare arkaike, t cilat jan nj nga argumentet pr autoktonin e shqiptarve n viset historike t tyre. 5) Numri shum i madh i huazimeve leksikore veanrisht nga latinishtja (m se 650 fjal), nga greqishtja e vjetr, nga sllavishtja e vjetr (prej shek. VIIVIII), sht nj tregues i qart q dshmon pr tenacitetin e parashqiptarve n Gadishullin Ballkanik. Huazimet nga greqishtja e vjetr ndeshen vetm n shqipen dhe n rumanishten. Shqipja i ka trashguar ato nga nna e saj (ilirishtja), ndrsa rumanishtja i ka trashguar nga gjuha substrat, por m shum nprmjet latinishtes ballkanike, prej s cils u zhvillua. Ka fakt u ka dhn gjuhtarve t drejtn t pohojn kt, q Kudo q t ket qen djepi ballkanik i shqiptarve dhe cilido q t jet burimi i gjuhs s tyre, nj gj mbetet e sigurt: shqiptart e grekt kan m se 3000 vjet q jan fqinj n kt pjes t Evrops (E. abej). Ndrkaq, n sllavishten jugore, pra edhe n maqedonishten, t ardhura m von si nj element recent n Ballkan, nuk ndeshen elemente t tilla. Flavio Albano, Emilianos Albanos emra vetjak q dshmohen n nekropolin e Stobit n sh. III-IV t e.s. 5. Pr t dshmuar pranin e shqiptarve n Maqedoni qysh n periodn parasllave, dhe pr tùa treguar kto fakte akademikve maqedonas, t cilt bjn shurdhin e memecin kur sht fjala pr t vrtetat shqiptare, po sjellim ktu dhe disa dshmi t tjera t qensishmet karakterit epigrafik, t zbuluara n nj varrez n nekropolin e Stobit. N kompleksin e qytetit antik Stobi t Maqedonis qendrore, n nekropolin e quajtur Suburbium, n nj varrez t identifikuar si Varri i shkruesit nga Stobi (Macedoniae acta archaeologica 14, Skopje 1996), t determinuar kronologjikisht ndrmjet shek. III-IV t kohs son, n pllakn mbivarrore gjendet i skalitur me shkrim grek ky mbishkrim prkujtimor: (ABI) ABAN T T(E)KN A MIIANO ABANO() MNHM(H) NAE (Na svoeto dete Flavij Albano, Emilijan Albanos za sporen Flavio Albano, t birit Emilianos Albanos pr prkujtim) Ky zbulim arkeologjik me rndsi t veant i detyrohet Entit Republikan pr Mbrojtjen e Prmendoreve t Kulturs dhe Muzeut t Maqedonis,
252
gjegjsisht ekspedits hulumtuese t realizuar prej tyre n vern e vitit 1992 nn drejtimin e V. Sanev, M. Ivanovski, Zh. Viniq e G. Spasovska Dimitroska, ndrsa leximi i mbishkrimit grek i detyrohet shkenctares s njohur Prof. Nada Projeva. T shtojm ktu q rezultatet e ktij zbulimi arkeologjik i ka publikuar arkeologia Gordana Spasovska-Dimitrovska n punimin e saj Grobot na pisarot od Stobi te Macedoniae acta archeologica nr. 14, Makedonsko Arheoloko Drutvo, Skopje, 1976. Autoren G. S. Dimitrovska e falnderojm pr mirsin q pati t na e ofronte punimin e muar. Pas prmendjes m t par t fisit Albanoi te Ptolemeu n sh. II, n hartn e tij t bots, kjo sht dshmia tjetr e dyt m e rndsishme e shfaqjes s emrit etnik Albano(s) nj a dy shekuj m pas n zbraztirn e heshtjes s albanve, prkatsisht shqiptarve prej 8 shekujsh, q sht marr nga shumkush kjo mosprmendje, e sidomos nga autort sllav, si dshmi kundr autoktonis s shqiptarve n trojet e tyre etnike t sotme dhe historike. Shfaqja e emrit personal Albano n Stobi pr m tepr dshmon edhe kt fakt, se elementi Alban nuk sht shtrir vetm n nj enklav t ngusht afr Krujs, por arrinte deri dhe te Stobi n Maqedonin qendrore. Me pranin e elementit Alban ktu lidhet dhe vet emri antik Astibos, q vetm me ndrmjetsi t ligjeve t fonetiks historike t shqipes ka mundur t jap trajtn e sotme Shtip, q si e till rron dhe n gojn e sllavomaqedonasve, t ardhur m von n kto territore me rrug pushtimi. Kto fakte e dshmi natyrisht nuk prfshihen n Enciklopedin e famshme maqedonase, sepse qllimi i ktij botimi nuk sht q ta prezantoj t kaluarn historike ashtu si ka qen, por ashtu si dshirojn akademikt maqedonas. Simbioza sllavo-shqiptare 6. Pr gjenezn e elementit shqiptar n trojet e tij etnike, ka rndsi ndr t tjera dhe simbioza sllavo-shqiptare. Pr ndriimin e ksaj shtjeje do tì referohemi linguistit m t ditur t Ballkanit Prof. E. abej, i cili shprehet kshtu: Gjurm t qndruara ka ln ngulja e sllavve n Gadishull t Ballkanit. Ardhacakt e rinj u futn si nj kunj ndrmjet rumunve dhe shqiptarve, dhe kjo pati pr pasoj q kjo njsi u shkput nj her e mir. Sllavt, t cilt pas Selishev-it zun fushat dhe viset bregore, qen nj popullsi bujqish luftar; prandaj sjellja e tyre ndaj popullsis greke e romane t Gadishullit n fushn kulturore e religjioze qe nevojisht m tepr marrse. Lmi ku ata luajtn nj rol dhns qe prkundrazi bujqsia si dhe an t tjera t kulturs materiale, n Rumani por m von edhe lma kulturore e religjioze. N Shqipri popullsia anase pas zakonit t lasht u trhoq n malsira, pr t rn prap, pas nj kohe prej disa shekujsh, me fuqi t prtritura n lugina, t cilat i shtin prap n dor. Simbioza shqiptaro-sllave, e cila zgjati gjith Mesjetn, mbrriti n mbarim t ksaj periode n kt prfundim: shum sllav u shqiptarizuan n Shqipri, shum shqiptar u sllavizuan, sidomos n viset
253
periferike t Veriut. Ky proces i fundit n veriperndim t Shqipris ka vazhduar edhe n kohn e re (abej 1994, 95). Nga kjo mund t kuptohen vetiu kto rezultante: q sllavt erdhn e u nguln si kolonist n tokat shqiptare, zun fushat dhe viset bregore dhe shqiptart i shtmngn n malsia, pr t rn prap, pas nj kohe prej disa shekujsh, me fuqi t prtritura n lugina, t cilat i shtin prap n dor dhe jo se shqiptart nuk i gjetn aty ku jan sot. N simbiozn e gjat shqiptaro-sllave, nj dukuri tjetr interesante q thekson abej sht kjo, q shum sllav u shqiptarizuan n Shqipri, shum shqiptar u sllavizuan, sidomos n viset periferike t Veriut, e ksaj i duhet shtuar dhe shum shqiptar u sllavizuan n Maqedoni, sidomos n rajonin e Manastirit, Ohrit, Presps, Prilepit, Reks s Gostivarit etj. T kihen parasysh ktu topikt me emrin Arbanas (shih m lart) e Latin pr shqiptart katolik. Me termin Llatin n mesjet shnjohej elementi katolik shqiptar nga popullsia arumune dhe ajo sllavomaqedonase, pr ta dalluar nga elementi vetjak ortodoks. Pr kt dshmon dhe emrtimi Latinski Grobita n fshatin Llatov t Krovs (Smiljani Kievija 476), pastaj Latinska Crkva pemisht, dikur aty ka pasur kish t vjetr katolike shqiptare (Tetov, Stankovska 1968). Latinska Crkva n lokaliteitn Arbanasi afr Nebregovs (Prilep). Kt kish B. Koneski (Makedonski mesta i iminja, 30) me t drejt e lidh me elementin etnik shqiptar, duke theksuar se te popullsia sllavomaqedonase llatin quhen shqiptart katolik. Latina nekropol n lokalitetin Brnjarci n Malin e Zi t Shkupit, e Latinski Grobita (Conje 2004, 38 ). Emri Maqedon n lashtsi ka pasur kuptimin shqiptar i hershm e arumun, dhe jo at sllav 7. Emrit Maqedon, me t cilin sot emrtohet popullsia sllave e Maqedonis, q veten e quan paraardhse t maqedonasve t lasht antik e q historikisht nuk ka kurrfar mbshtetjeje, i jan dhn shpeshher kuptime t ndryshme. Kuptimi parsor i ktij emri etnik t bots antike sht i paditur, ashtu si nuk dihen dhe kuptimet e emrave t tjer etnik: ilir, trak, dak, grek, latin, bullgar, etj. Por n prdorimin e termit Maqedon gjat shekujve e mijvjearve, studiuesit q jan marr me shtje t gjuhs e t historis, t shekullit l8 dhe t fillimit t shekullit l9 (si p.sh. Nikoll Keta, Gjergj Guxeta, Engjll Mashi etj.) kan vn re se termi Maqedon sht prdorur n kuptimin shqiptar i hershm, domethn pr t treguar popullsit vendse jo greke t Gadishullit Ballkanik. T shnojm ktu q emri Makedon del t prdoret dhe si patronim n fshatin Nikshiq, n Malin e Zi, t Sanxhakut t Shkodrs, n vitin 1485: Gjoni, i biri i Makedonit; Deda, i biri i Makedonit (Defteri i regjistrimit t Sanxhakut t Shkodrs i vitit 1485, ASHSH, Tiran, 1974, 373). N Serbin Jugore, n Jabllanic, si emr fshati Maqedonci, nga i cili heqin prejardhjen dhe patronimikat e disa familjeve shqiptare Maqedonci. Ndrkaq, n Rumani Maqedonas (Maedoneni) u thon arumunve (Emigracioni 2004, 79). M
254
von termi Maqedon e ndrroi kombsin, dhe sot me kt term emrtohet popullsia sllave e Maqedonis. Maqedonia e vjetr antike banohej nga Arkant ose Arkadt, Dardant dhe fise t tjera ilire, t cilat u romanizuan dhe pjesrisht i shptuan asimilimit romak, e ruajtn substancn e tyre n elementin e sotm shqiptar, dhe nuk ka asgj t prbashkt me fiset sllave. Pr faktin q Maqedonia sht nj przierje e bashksive t ndryshme etnike (sllave, shqiptare, turke, vllehe, rome, hebreje, etj.), pr francezt ky term macedoine ka qen sinonim i nj przierje kulinare (Castellan 1991, 14), nj lloj sallate e przier (sallat maqedonse), me kuptim t figurshm gj e przier, kurse italiant emrtojn kshtu nj lloj mblsire t przier (si sht nj przierje dhe vet Maqedonia me grupe t ndryshme etnike). Etimologjia e emrit Maqedoni N hullin e tyre propagandistike, t mbshtetur n sharlatanizm grotesk, akademikt e Shkupit nuk denjojn t merren dhe me etimologjin e emrit Maqedoni, pa pasur as njohurit m t pakta n kt fush. N kt funksion, pr prejardhjen e ktij emri ata sjellin, kodr pas bregu, dy mendime t ndryshme. Sipas disave, ky emr lidhet me mbretin e tyre t par mitik Makedon (sipas gjeografit Strabon). Sipas disa t tjerve, emri Maqedoni do t jet formuar nga fjalt e maqedonishtes s vjetr makos i madh, i lart, mal, dhe don vend, tok, q n prkthim t fjalprfjalshm do t thot vend i lart, vend malor. Emrat e vendeve t bots antike si Maqedoni, Iliri, Greqi (Helad), Dardani, Traki, Daci etj. kuptimisht jan t paditur, dhe sht shum vshtir t diktohet prejardhja e tyre semantike, pr shkak t mjegulls s trash q i ka mbuluar dhe humbtirs s tyre npr mijvjear. Prandaj dhe gjykimet rreth formimit t emrit Maqedoni, q prezantohen n Enciklopedin Maqedonase, nuk jan vese spekulacione fantastike dhe lodra kombinimesh t pafre, q nuk kan asnj vler shkencore. Krijimi dhe prdorimi i termit Makedonski sloveni dhe Sllavt e Maqedonis, mes miteve e realitetit 8. Pr popullsin sllave t Maqedonis pr nj koh t gjat sht prdorur termi Makedonski sloveni (maqedonasit sllav). N shek. X, si dhe m von, n literaturn europerndimore ky etnonim gjithnj e m shum filloi t zvendsohet me emrin Makedonci, si shnjues themelor pr popullsin sllave t Maqedonis. Pr shkak se n territorin e Maqedonis jan ndrthurur interesat e Greqis, Bullgaris, Serbis dhe Turqis, secili nga kto vende synonin ta zbythnin emrin maqedonas, prandaj dhe n literaturn e shek. XIX haset termi Slavofoni (grek me gjuh sllave), Bugari, Starosrbijanci. N popull kurr nuk u pranua asnjri nga kto emrtime si emr i prgjithshm popullor,
255
prve emrtimit Makedonski sloveni e Makedonci, me tregues t qart pr t shnjuar bashksin etnike sllave n hapsirn e shtetit t dikurshm parasllav t Maqedonis si trsi territoriale. Prmes emrtimit gjeografik Maqedoni, u formua dhe emri etnik si shnjues nacional pr sllavt e Maqedonis. Emri Makedonci (maqedonas) del veanrisht n shek. XIX si tregues i individualitetit nacional maqedonas, kur definitivisht hyn n shkrimet letrare dhe historike si shnjues i popullit maqedonas me origjin sllave. Ky shnjues etnik gjeti shprehjen e vet veanrisht n luftn nacionallirimtare (1941-1945) dhe krijimin e Republiks Socialiste t Maqedonis n kuadr t Jugosllavis (Vlahovi 1984, 188). Ndonse maqedonasit e sotm nuk jan tjetr vese ata q kan qen historikisht - sllav t Maqedonis, sllavomaqedonas, tani ata kan hequr dor nga ky identitet i tyre sllav. Dhe tì quash me emrin e tyre t vrtet maqedonas sllav apo sllavomaqedonas, ata e marrin pr fyerje, sepse po iu ndrruaka identiteti etnik. N kt sens, Republika e Maqedonis s sotme, nj shtet i ri krijuar nga shprbrja e ish-Jugosllavis (1990), sht e ngatrruar thell n mite, pasojat e t cilave sht duke i vuajtur pr nj koh t gjat. Tek sllavomaqedonasit jan shfaqur dy rryma t kundrta politike pr etnin e tyre: ajo e VMRO-DPMNE q pretendon pr trashgimin e maqedonasve antik, dhe ajo e SDSM (LSDM), e proveniencs proserbe, q njeh realitetin e tyre sllav. Dhe ksisoj, sllavt e Maqedonis n vend q t humbitnin n retorik politike pa fryt mbi prejardhjen e shqiptarve t Maqedonis, duke i paraqitur ata me metoda jezuitiste si element recent n Maqedoni, do t ishte m mir t ndrmerrnin hetime e vjelje pr shtjen e vet identitetit t tyre, t cilt her na paraqiten si maqedonas antik e her si sllav, kurse n t vrtet dihet q jan nj przierje e elementeve t ndryshme etnike bullgare, serbe, vllahe, turke, shqiptare etj. t asimiluar n elementin e ri t ashtuquajtur maqedonas, pra si t thuash jan nj sallat popujsh. Termi a nocioni maqedonas, t cilin dshirojn ta prvetsojn sllavt e ktij rajoni gjeografik, me kuptimin e tij antik, sht i ri, rikonfigurim i atij t parit dhe deri n Luftn e Dyt Botrore prdorej me kuptimin populli i Maqedonis, q prbhej nga sllavt maqedonas apo bullgart dhe serbt, grekt, shqiptart, turqit, vlleht etj., dhe jo si nj etnonim i veant (sh. Dokumenti za borbata na makedonskiot narod..., Tom. I, Skopje, 1981, 265; cituar sipas H. Purellkut, Nocioni Maqedonas dhe popull maqedonas n vshtrimin historik, Glossa 1999, 149). Kt nocion m pas sllavt e prvetsuan vetm pr vete, pr krijimin e nj identiteti t ri t vjetr, me t cilin ata do t prligjnin dhe tapin e t ashtuquajturs Maqedoni si pron ekskluzivisht t tyren. Prandaj dhe qllimi i Enciklopedis Maqedonase sht t pohohet se vetm sllavve maqedonas u takon e drejta t jen n vendin ku ndodhen, ndrsa shqiptarve tù tregohet se jan ardhacak n Maqedoni, se jan qiraxhinj n kt vend, dhe nse nuk u plqen shteti maqedonas, mund t shkojn nga kan ardhur.
256
Vendet fqinje, Greqia dhe Bullgaria, sllavomaqedonasit nuk i njohin si popull i veant, por si grek t sllavizuar, prkatsisht bullgar t maqedonizuar, krijim artificial i krijuar gjat Lufts s Dyt Botrore, dhe se gjuha e tyre sht e qelbur nga shqiptarizmat dhe turqizmat (Mr. Dragan Tashkovski, Mbi kombin maqedonas, Shkup, 1975. 1975, 3, 16, 50). N fakt, popullsia sllavomaqedonase sht nj kompozitum mixtum i fiseve sllave dhe etnive t ndryshme josllave, vllehve t sllavizuar, shqiptarve t sllavizuar (shembulli i Reks s Eprme, ku shqiptart ortodoks t ktij visi masivisht u konvertuan n sllav). T proveniencs shqiptare jan dhe shum figura t shquara rilindase, si Vllezrit Milladinovci t Strugs, Gjorgje Pulevski (Gjergj Pula) nga Reka etj., t cilt sllavomaqedonasit i mbajn me pa t drejt pr t tyre. Maqedonasit e sotm, si popull dhe si gjuh, jan vazhdues t sllavve 9. Me mekanizmin nacionalist t interpretimit t historis, Enciklopedia Maqedonase i shpall sllavomaqedonasit pasardhs t maqedonasve antik, paka se dihet botrisht se maqedonasit e sotm si popull dhe si gjuh jan vazhdues t sllavve, sjell e mbjell prej dyndjeve t tyre n Ballkan (shek VIVII pas Krishtit). I selitin lidhjet e tyre t imagjinuara me maqedonasit antik, pa pasur asnj lidhje me ta, n krijim t nj identiteti t rrejshm, n kuptimin e asaj se pasardhsit e maqedonasve t lasht jan romanizuar gjat shekujve, e kta u asimiluan n sllavt e riardhur. Kjo nuk sht vese nj hipotez kodr pas bregu, q bashkon nj popull sllav me nj popull josllav, pr qllime politike meskine, nprmjet antiks s gjallruar. N cilat enciklopedi botrore mbshteten autort e Enciklopedis maqedonase pr t dshmuar etnicitetin a prejardhjen e tyre nga maqedonasit antik ? N asnjrn, sepse dshmi t tilla nuk mund t gjenden kurrkund, prvese n mendjet e tyre t prapambetura sterile. Historiani Kiril Ivanov ka dhn sqarime t drejta (1946) se cili sht identiteti i tanishm i maqedonasve: "Ta dhunojm historin dhe faktet historike me at q do ti vendosim maqedonasit e sotm drejtprdrejt si pasardhs t Aleksandrit t Madh, do t thot jo vetm q po ndryshojm t vrtetn historike, por edhe t shndrrohemi n shovinist qesharak". Pr far n t vrtet luftojn maqedonasit e tanishm? A jan ata antik, apo sllav? Pse shtja e identiteti sht problemi m i madh mes maqedonasve dhe grekve, jan disa prej pyetjeve q jan sqaruar n nj dokument t Organizats s Brendshme Revolucionare Maqedonase (VMRO) n vitin 1946. Dokumentin e ka siguruar nga gazeta "LAJM" e Shkupit nga arkivi i VMRO-s q gjendet brenda Arkivit t Shtetit t Maqedonis. Ivanovi n nj fjalim t mbajtur m 7 mars 1946 para antarve t organizats s t rinjve maqedonas t Sofjes me titull "Historia m e vjetr e Maqedonis" ka dhn fakte me t cilat sqaron se maqedonasit e tanishm jan me prejardhje sllave dhe jo antike. "ka na lidh ne, maqedonasit e sotm me at popullin e humbur q moti? A mund q
257
ne ti prkujtojm pasardhsit e tyre historik? Historia jep prgjigje negative n kt pyetje. Populli i sotm maqedonas, i prbr kryesisht nga fise sllave, t cilat kan ardhur n Ballkan rreth shekullit t 6-t pas Krishtit dhe nga mbetjet e fiseve t vjetra ilire t cilat po humbeshin, ka fizionomi t tilla etnike, te t cilat, nuk mund ta zbulojm fizionomin etnike t maqedonasve t lasht", thuhet n kt dokument. Kiril Ivanov kt teori e ka sqaruar m posht para rinis maqedonase t asaj kohe n Sofje t Bullgaris. "As traditat dhe zakonet e lashta t maqedonasve t tanishm sllav nuk i prngjajn asnj prej atyre t maqedonasve t vjetr", shprehet Ivanov. Historiani maqedonas n at koh ka bindur rinin n organizatn e t rinjve se "Lidhja e vetme reale historike me ata maqedonas mund ta shohim vetm n kuadr t aspektit gjeografik dhe n prgjithsi mund t shihen elementet ilire n prbrjen e tyre", thuhet n dokumentin e arkivit t VMRO-s. Ballkanasit shquhen me specialitetin e tyre se jan msuar t ngren mite nga hii, me fantazin q shpesh i afrohet asaj t smur. Ngritja e miteve shpesh i ka ndihmuar popujt e ktij rajoni ta ken m t leht mbijetesn dhe ti japin kuraj vetvetes n ditt e errta, por edhe t justifikojn vrasje e ploja ndaj fqinjve. Ashtu si do mit, edhe ato t krijuara nga ballkanasit kan nj baz shum t vogl reale dhe pjesa tjetr sht fantazi, q nuk i qndrojn krahasimit me historin dokumentare. Kjo ka ndodhur si te serbt, malazezt, kroatt, shqiptart, grekt, dhe sidomos te sllavomaqedonasit. Grekt e sotm q jetojn n nj tok q mbajti helenasit e dikurshm, vshtir se me gjith furit q kan kaluar Ballkanin, q nga romakt, gott, hunt, avart, protobullgart, sllavt, kryqtart, e s fundmi turqit, t ket mbetur nga gjaku i tyre. (Dritan Hila, Ndrmjet mitit dhe realitetit, Shqip, 1. 4. 2010). Fakti q dhe disa fise t sllavve t jugut, t ardhur n Ballkan n shek. VI-VII, kan pasur fatin t jetojn n nj tok q mbajti makedonasit e dikurshm antik, nuk u jep t drejt t vetquajturve maqedonas t ngren pretendimin e madh se kta na qenkan pinjoll t Filipit e t Aleksandrit t Maqedonis. N specifikn e mentalitetit ballkanik, e sidomos t atij sllav, e huaja leht prvetsohet dhe bhet si vetjake. Gjuha e par t ciln e flisnin gjith Shkupi a Kazaja ishte gjuha shqipe Edhe po t shfletojm historin m t re, ktu e 100 vjet m par, do t shohim se trualli i sotm i Maqedonis quhej Shqipri e Siprme dhe nuk ekzistonte termi maqedon e Maqedoni. N gazetn e prjavshme Shkupi (16 Nntor 1911), t ciln e drejtonte Jashar Erebara, n nj artikull pr biografin e Vardarit, ky lum prshkruhet kshtu: Vardari zgjatet afr 300 km, sht lum i madh e i ngjum (dgjuar) n Shqipni t Siprme, ashtu shum qytete dhe fusha t Shqipnis i lagn e i prshkon, dhe sidomos SHKUPIN krthinzn e gegnis politike e an prgjysm.
258
N Venecjan, historik tani 400 vjet para, kur ka pas kaprcye npr Shkup, pr Jeni-Pazar, n nj udhtim t vet qi pat shkru ka shnu dhe ay Vardarin me kt emn t sotm, dhe shton kto fjal: n Shkup gjuha e par dhe t coln e flasin gjith Shkupi e Kazaja sht gjuha shkipe. N Jeni-Pazar, thot, se aty vendsit flasin dy gjuha: shqipe e serbishte. Ja kjo sht nj biografi e vogl e kti lumit t ndgjum n Shqipni t Siprme (Shkupi 1911, 86). 10. Si prfundim: Ska dyshim se Enciklopedia Maqedonase prbn nj provokacion t ult, i cili bhet edhe m i madh, sepse vrtet pas saj qndron nj Akademi dhe nj Qeveri e Shkupit. Por n fakt, ky sht nj provokacion n radh t par pr vet sllavomaqedonasit, t cilt kan dshira dhe apetite t ushqehen me historira t skaduara e t dala boje, q tanim askush nuk i konsumon dhe nuk i beson. T krkosh t bsh shekullin XIX, romantizmin kur formoheshin popujt e shtetet, n shekullin XXI, ksaj i thon francezt T krkosh mesditn n orn 14 (chercher midi quatorze heures). Thnia se historia prsritet dy her, nj her si tragjedi e hern e dyt si komedi, m s miri i shkon Enciklopedis Maqedonase triviale, autorve t ksaj Enciklopedie dhe konsumuesve sllavomaqedonas, t cilt e ushqejn veten me ndrra n diell dhe prpiqen t krijojn identitet me zor, n sensin pozitiv pr vete (uzurpim t trashgimis), dhe negativ pr t tjert. Prsritja e ksaj historie maqedonase sot, sht nj tragjedi dhe komedi njkohsisht. Nj popull ka t drejt t ndihet e t vetquhet si t dshiroj, por gjithsesi jo n dm t uzurpimit t trashgimis s popujve t tjer. Krijimi i miteve t rrejshme m s shumti i dmton vet ata q i krijojn. N Ballkan t gjith popujt e sotm t ktij rajoni kan dshir t hiqen si trashgimtar t vetm t s drejts historike t antikitetit, q secili shtet t ringjall apo t mbush dosjet me shtje historike. Vrtet Ballkani prodhon m shum histori se sa mban, por shtja sht se debatimi i t kaluars me apetite t tilla nuk ndihmon shum n zgjidhjen e problemeve t sotme shkencore, qoft kur ky sht produkt dhe i qarqeve akademike, t cilave nga akademizmi nuk u ka mbetur as shkronja e par e alfabetit, A-ja. Fakti q disa fise t sllavve t jugut, t ardhur n Ballkan n shek. VI-VII, kan pasur fatin t jetojn n nj tok q mbajti makedonasit e dikurshm antik, n t ciln kan kaluar me furi pushtimet shekullore romake, gott, hunt, avart, protobullgart, sllavt, kryqtart, e s fundmi turqit, nuk u jep t drejt t vetquajturve maqedonas t ngren pretendimin e madh se kta na qenkan pinjoll t Filipit e t Aleksandrit t Maqedonis. Shqiptart jan deklaruar botrisht se nuk preokupohen me at se si do ta quajn veten sllavt e Maqedonis sllav, maqedonas antik apo paraantik, sepse kjo sht nj e drejt e przgjedhjes s tyre. Por duke nisur nga mohimi i prkatsis shqiptare n identitetin historik t tij n Maqedoni, e n ann tjetr me historin e stisur pr vete si trashgimtar t maqedonasve antik,
259
akademikt maqedonas me Enciklopedin e tyre dshirojn ta bjn veten si pronar t vetm t ktij territori, - ktij projektimi shqiptart do tì thon Jo, Nuk do t kaloj. Historia n Maqedoni nuk fillon dhe nuk mbaron me spekulantt e historis, t romantikve t vonuar, qofshin ata dhe akademik, prandaj ka ikur koha e enciklopedive t tilla pansllaviste e panmaqedoniste. Historia kur bhet me dshira, quhet histori romantike, ndrsa kur bhet pr qllime politike, quhet histori joshkencore. Me kto dy kute shkruhet sot historia maqedonase, qoft n botimet shkollore e universitare, e qoft n enciklopedin e famshme maqedonase. Prandaj, kur merret t trajtohet historia e lasht e popujve t Gadishullit Ballkanik, duhet ndar korpusi i historis s lasht dhe autentike t shqiptarve n kt Gadishull nga historia e miteve t rrejshme t sllavve gjoja si trashgimtar t antikitetit dhe kryezotr t par t ktij rajoni. Studiuesit shqiptar, nga ana tjetr, duhet t hartojn vet nj botim a nj enciklopedi Shqiptart e Maqedonis, Enciklopedia e Maqedonis apo Shqiptart e maqedonasit, me nj kuadr kompetent, jo vetm pr tì dhn nj prgjigje adekuate Enciklopedis Maqedonase, por dhe pr ta hartuar vet historin e tyre mbi baza shkencore. N redaksin q do t formohej sigurisht q do t kishte vend dhe pr shkenctar t huaj, albanolog, ballkanolog e indoevropeist t shquar, t cilt i shquan objektiviteti dhe paansia. Botimi i ri i Enciklopedis s Maqedonis q pritet t realizohet n t ardhmen, duhet t mbushet me frym objektive shkencore, dhe tù shrbej t gjithve. Kjo do t ishte nj nga detyrat m t lavdrueshme e m patriotike q duhet t bj Akademia ose nj institucion shkencor. SHKURTIMET E LITERATURS Ajeti 2006 = Ajeti, Idriz, Pr t vrtetn shkencore, ASHAK, Prishtin, 2006. Albanezul 1996 = Anuar Albanezul, 401, Uniunea Cultural a Albanezilor din Romnia, Bucureti, 1996. Buda 2006 = Buda, Aleks, Studime historike, ASHAK, Prishtin, 2006. Castellan 1991 = Castellan, Georges, Histori e Ballkanit, Botime MM, Tiran, 1991. Conje 2004 = Conje, Bojko Stojanovski, Fakti za Skopsko Crnogorie, Skopje, 2004. abej 1994 = abej, Eqrem, Shqiptart midis Perndimit dhe Lindjes, MM, Tiran, 1994. Demiraj 1999 = Demiraj, Shaban, Prejardhja e shqiptarve n dritn e dshmive t gjuhs shqipe, Akademia e Shkencave e Shqipris, Shtpia Botuese Shkenca, Tiran, 1999. Glossa 1999 = Glossa, Revist shkencore filologjike, Fakulteti i Filologjis i Universitetit t Tetovs, nr. 1, Tetov, 1999.
260
Gjilas 2006 = Gjilas, Milovan, Fytyra e totalitarizmit, Fan Noli, Tiran, 2006. Hamp 2007 = Eric P. Hamp, Studime krahasuese pr shqipen, ASHAK, Prishtin, 2007. Ivanova 1996 = Ivanova, Olga. Renik na toponimite vo oblasta po slivot za Bregalnica. Skopje 1996. Jespersen 1970 = Jespersen, Otto, ovjeanstvo, narod i pojedinac sa lingvistikog stanovnitva, Zavod za izdavanje udbenika, Sarajevo, 170. Jireek 1962 = Zbornik Konstantina Jireeka II, SANU, Beograd, 1962. Jireek 2010 = Jireek, Konstandin, Historia e serbve, Shtpia Botuese 55, Tiran, 2010. Makedonska Enciklopedija, MANU, Skopje 2009. Mihesku 1966 = Mihesku, Harallampie, Elementet latine t gjuhs shqipe, Revue des tudes sud-est europennes, 1-2, 1966, tome IV; Studime filologjike nr. 4, Tiran. Murati 1999 = Murati, Qemal. Shqiptart dhe Ballkani ilirik n dritn e emrave t vendeve dhe t familjeve, Tetov, 1999. Stankovska 2001 = Stankovska, L. Toponimite so sufiksot ica vo Makedonija. Institut za staroslovenska kultura Prilep - Knigoizdatelstvo Matica Makedonska Skopje, Skopje Prilep. Tashkovski 1975 = Tashkovski, Mr. Dragan, Mbi kombin maqedonas, Shkup, 1975. Trifunoski 1976 = Trifunoski, J. Polog. Antropogeografska prouavanja. Beograd 1976. Trifunoski 1988 = Trifunoski, Jovan, Albansko stanovnitvo u Makedoniji, Knjievne Novine, Beograd, 1988. Vlahovi 1984 = Vlahovi, Petar, Narodi i etnike zajednice sveta, Vuk Karadi, Beograd 1984.
261
Identitete ballkanike
ENVER KUSHI
URAT E KOMUNIKIMIT MES KULTURS AME DHE ASAJ GREKE

Gjeografia shpirtrore e Ballkanit Problemi i dhnies dhe marrjes mes kulturs ame dhe asaj greke n veanti, por edhe asaj shqiptare e greke apo kulturave t popujve ballkanik n prgjithsi, sht pak e studiuar, por edhe kur sht trajtuar, vihet re jo vetm nj subjektivizm i skajshm, por edhe shovinizm kulturor alla ballkanik. Do t mjaftonte t sjell n kujtes studiuesit serb, t cilt t paktn prej nj shekulli, pr t mos thn m shum, kan shkruar qindra faqe duke derdhur shum energji, pr t provuar se Eposi i Kreshnikve i prket popullit serb e se shqiptart si endacak dhe ardhs t vonshm n Ballkan, e kan marr at nga sllavt. Jo vetm Eposi i Kreshnikve, por edhe mitet gojdhnat, legjendat, si sht ai i kalas s Shkodrs jan t tyret. Ballkani yn, ky truall befasues i kulturave nga m t uditshmet, q ka rrezatuar prtej maleve t tij vlera t padiskutueshme n Europ, pr fat t keq n vetvete sht shquar jo vetm pr sherrnaja e luftrave pr territore n dm t fqinjve, por edhe pr ca sherrnaja t tjera absurde, si jan ato pr kulturn. Pr fat t keq fjala ur, n kuptimin e mirfillt si lidhje mes brigjeve dhe n kuptimin metaforik edhe si lidhje mes popujve e n fushn e kulturs si dhnie e marrje reciproke, sht shprdoruar keq n Ballkan. E megjithat, popujt e Ballkanit prtej ktyre sherrnajave absurde kan ditur q n mijra vjet fqinjsi t ndrtojn dhe rindrtojn ura komunikimi. Ata kan pasur dhe kan kodet e tyre t komunikimit dhe mirkuptimit her t qarta e t dukshme, her-her t mjegullta me simbole nga m t uditshmet. Ballkanasit edhe n kulmet e acareve nxitur nga politikat prarse, ideologjit ekstremiste nacionaliste, stint e shpeshta t prgjakshme q ka 265
shoqruar historin e tyre, jan marr vesh me ca kode q vetm ata mund ti kuptonin. Dhe nuk kishte si t ndodhte ndryshe. Ballkanasit e sert, por edhe t menur, her-her kapadai dhe me ca gjeste teatrale n sjellje, gjaknxeht si ata, por edhe mikprits trima t artur dhe her- her naiv si fmij, t habisin me urat e komunikimit kulturor. Nj kng, valle, melodi, veshje e bukur, fjal e urt, legjend, befas natyrshm kaprcente kufijt e nj fshati t humbur dhe qindra kilometra m n jug, veri, lindje, perndim, por edhe m pran bhej pjes e kulturs shpirtrore t atij vendi. Udhtar anonim q flinin npr hane, tregtar, q me karvant e tyre lviznin lirshm npr trojet ballkanike, barinj q veronin dhe dimronin npr fushat e buta bregdetare apo alpe, rapsod dhe grupe instrumentistsh ose kngtar t njohur q ftoheshin npr dasma etj., ishin padyshim kmb t forta urash mes kulturave t Ballkanit. Kshtu ka ndodhur edhe mes shqiptarve dhe grekve, q jan popujt m t lasht t gadishullit, ku n historin e hershme t tyre ka nj substrat t prbashkt gjuhsor dhe kulturor. Kshtu ka ndodhur veanrisht mes shqiptarve am t Thesprotis dhe fqinjve t tyre grek. Kto dhnie dhe marrje n fushn e kulturs, sidomos asaj shpirtrore, kan qen normale dhe t natyrshme. amria sht trualli ku pikafrimet dhe piktakimet mes kulturs shqiptare dhe asaj greke jan t prekshme dhe t dallueshme. T gjendur pran njri-tjetrit gjeografikisht, por n disa fshatra dhe qytete ame edhe t przier, n fushn e kulturs shpirtrore, por edhe m gjer kan dhn dhe marr mes tyre. Ka nj t vrtet t pamohueshme, se duke njohur dhe vlersuar kulturat e njri-tjetrit, amt dhe grekt i kan respektuar ato. N kt kuptim diversiteti kulturor n amri dhe ktu fjaln e kam pr kulturn shqiptare ame, q ishte homogjene, por edhe pr kulturn e grekve, vllehve etj., ka qen nj nga pasurit dhe vlerat e mdha t saj. Ndasit fetare nuk ishin penges sa koh q ata respektonin njri-tjetrin si besim dhe vler. amt merrnin pjes jo vetm n festat fetare t fqinjve t tyre, por edhe n dasma dhe gzime t tjera. Prve sinorve ndars, pra gjeografis me vija t prcaktuara ose edhe jo ndars n Ballkan dhe vemas n amri, mund t flasim edhe pr gjeografi shpirtrore. Kjo e fundit nuk figuron n asnj traktat apo marrveshje ndrkombtare ose ndrshtetrore. Ka pasur por ka edhe sot, studiues serioz grek, ndonse shum t pakt n numr, q kan vlersuar kulturn e amve, kngt dhe vallet e tyre, veshjet, mnyrn e jetess dhe banesn n qytet dhe fshat. Bota ame, shpirti i patjetrsueshm am, ka vuln e vet n kulturn origjinale dhe befasuese t krijuar dhe trashguar nga brezi n brez. Trashgimia kulturore n amri n trsin e saj sht unike dhe pjes e trashgimis kulturore shqiptare. Do t gabonim n qoft se kt kultur do ta veonim nga ajo e s trs, pra 266
shqiptare, si do t gabonim edhe nse at do ta quanim nj ishull m vete t mbyllur e t pakomunikuar me fqinjt e saj grek. Kultura lndore, pra e quajtur ndryshe materiale dhe ajo shpirtrore n amri, sht shprehse e vlerave t nj popullsie me histori t lasht. Ajo bart shtreszime t hershme t formuara n epoka t ndryshme. Si jan vn n dukje nga studiues t ndryshm ajo sht formuar nga element t lasht parailir (pellazge) e pastaj ilir dhe q u trashguan n Mesjetn e Hershme. Nuk sht e rastit nj nga prfundimet e studiuesve gjerman n librin Kngt e amve (Berlin 1965) se ky gjurmim muzikologjik dhe tekstologjik dhe botimi i materialit t mbledhur na tregon qart se te kngt ame kemi t bjm me nj shtres arkaike t muziks shqiptare. Kostumi popullor am, Faik Konica dhe shformimet greke N munges t botimeve shkencore nga Greqia fqinje pr vlerat dhe marrdhniet e kulturs ame me at greke, por n munges edhe t studimeve shqiptare n kt fush, do t na duhej t zhvendoseshim n koh dhe hapsir, pra t riktheheshim dekada m par, ndoshta edhe m shum se nj shekull, si dhe n trojet e amris pr t analizuar jo mekanizmin e marrdhnieve mes kulturs ame dhe asaj greke si shpirt dhe lnd, por mekanizmin e prvetsimit t njanshm t kulturs ame prej grekve, deri n grabitje dhe duke mohuar autorsin e saj. Ktu jo popujt, por doktrinat nacionaliste greke kan shembur njrn kmb ose trsisht urn e komunikimit kulturor. Shkrimtari yn i madh Ismail Kadare, duke u marr me kt tem, ka thn: Lufta pr autorsin e vlerave artistike zhvillohet prej kohsh n zonn ballkanike, ku ajo sht veanrisht e komplikuar, pr shkak t marrdhnieve kulturore t popujve t Ballkanit gjat shekujve. Nnshtrati ndrballkanik, i krijuar si rrjedhim i ktyre marrdhnieve, motivet e prbashkta t epiks e t legjends kan qen nj terren tepr i prshtatshm pr incidente e shkelje kufijsh kulturor, kacafytjet pr prvetsimin e vlerave shpirtrore kan qen disa her jo m pak t egra se kacafytjet e prgjakshme pr kufijt. Popujt e Ballkanit, duke i huazuar njri-tjetrit motive, tinguj ngjyra dhe teknika poetike, asnjher nuk kan menduar se kto dhnie e marrje t bukura e sublime do t shfrytzoheshin prej shovinistve pr qllime t ulta e krejtsisht t huaja pr artin. Do t duheshin studime serioze, mbshtetur n argumente shkencore pr t trajtuar jo vetm marrdhniet mes kulturs ame e asaj greke, por veanrisht huazimet reciproke. Gjithashtu do t duheshin edhe fushat, ku grekt fillimisht kan huazuar, por m pas kan shformuar dhe prvetsuar 267
kulturn shpirtrore dhe materiale t amve. Pikrisht n kto shformime e prvetsime ka vepruar tinzisht politika e qarqeve ultranacionaliste greke, nj mekanizm djallzor, duke prbaltur shpirtin sublim t dy popujve n dhniet e marrjet e bukura n fushn e kulturs. Do prpiqem t trajtoj prvetsimin dhe shformimin q grekt i kan br kostumit dhe valles ame. Studiues serioz, por jo vetm ata, kan vlersuar kostumin popullor t amve. Poeti i madh anglez Bajron, i mrekulluar nga ky kostum, ka dhe nj piktur, ku ai ka pozuar i veshur me t. Udhtar t tjer europian, n librat e tyre kan br t njjtn gj: kostumin am e quajn nj nga vlerat e ksaj popullsie dhe asnj prej tyre nuk v n dyshim se ai u prket shqiptarve t amris. Sipas citimit q bn studiuesi i mirnjohur Hajredin Isufi n librin amria studime historikesociologjike shek. XIIIXX ajrll ka qen n vitin 1880 mes amve n fshatin Mazrrek dhe jep kt prshkrim: Grupet piktoreske t malsorve, ksulat dhe fustanellat e tyre, bnin kontrast me livadhin e gjelbr e me armt e tyre t uditshme, q vezullonin n diell Edhe konsulli francez n Janin, Pukvil, q si dihet nuk kishte ndonj simpati pr shqiptart, nuk e fsheh entuziazmin dhe vlersimin pr kostumin e amve: Udhtari q do t shikoj ata am q do t ken shptuar nga sundimi feudal i sovranit t Janins dhe nga rnia e mortajs do t njoh me vshtirsi ata burra t bukur me ato qndisma t bukura lara-lara t veshur me kostume t shklqyer dhe t ngarkuar me ar t mueshm, q ngjasin sikur t ishin nj koloni ushtarsh t Pirros t pasur me plaka t Trojs, q kan zbarkuar srish n Epir. Edhe historiani grek Spiro Mela (sipas citimit q i bn Hajredin Isufi), shkruan pr amt me rrobat e tyre elegante e luksoze, kmisha t bardha t gjata, t qndisur anash me ar. Kur sht huazuar kostumi popullor i amve nga grekt? sht nj pyetje, prgjigjja e s cils do t krkonte hulumtime serioze. N qoft se do tu riktheheshim kontakteve, por edhe fqinjsis mes amve e grekve, dhnieve e marrjeve reciproke n fushn e kulturs, kur popujt tan nuk vuanin nga komplekse dhe ishin normale q n gzime, veanrisht n dasma, t ftoheshin apo t merrnin pjes n pazare, q organizoheshin n Prevez, Paramithi etj., e q sot quhen panaire, duhet t ket qen i hershm huazimi i kostumit am. Jam i bindur se n kto periudha grekt fqinj t amve admironin fustanelln pal-pal, jelekt e qndisur dhe mngoret q vareshin, festet e gjata me maj, kpuct me xhufka, levenderin n t krcyer t amve. Faik Konica, nj nga shkrimtart dhe kulturologt e mdhenj shqiptar, prmend shekullin XIV kur kostumi shqiptar ka hyr ndr grekt, kur shqiptart nn Bua Shpatn sulmuan dhe nnshtruan Greqin. 268
Po Faik Konica, duke u marr me kt problem, shkruan: Shum m von nga fundi i shekullit t tetmbdhjet, greku praktik e pa se ishte n t mirn e vet q ta pranonte veshjen shqiptare n disa rrethana dhe pr disa arsye q i kan paraqitur disa autor. Koloneli Lik n ditarin e udhtimeve t tij npr More, m datn 28 mars 1805, shnon: Veshja shqiptare po bhet prdit e m e zakonshme si n More, edhe n pjesn tjetr t Greqis. Kjo veshje sht m e leht dhe m e volitshme se ajo turke ose greke. Ndrsa admirali Zhyrjen d la Gravjer shkruan: Shqiptart prbjn nj rac t veant n Europ. Veshja shqiptare u b e mods dhe osmant m fodull e mbanin me krenari fustanelln e bardh t shqiptarve t jugut. Vet grekt kur djali i dyt i Aliut, Veli pasha, qeveriste Moren, e morn kt veshje si simbol t trimris dhe e bn uniformn elegante t palikarve. Faik Konica gjithashtu, duke iu referuar t huajve, citon edhe G. Finlay, i cili n librin A history of Greece ka shkruar: Ka qen fama e shqiptarve q i ka detyruar grekt e sotm t pranonin fustanelln shqiptare si kostumin e tyre kombtar. sht pasoj e ktij adhurimi pr shqiptarsin q oborri i mbretit Oto merr pamjen e vet melodramatike dhe shklqen me nj imitim t shtir e verbues t veshjes s ndritur e t pasur, q ka trhequr vmendjen e ajld Haroldit n galerit e pallatit t Tepelens, por fustanella prej basme u varet rreth kmbve grekve si fund grash prej letre, ndrsa fustanella e bardh e toskve, e prbr nga coh e fort e endur n vegjn vendse bie me pala t hijshme si cohat e lashtsis. Nuk ka nevoj pr shum koment pr t arritur n konkluzionin q si shprehet Konica, i ashtuquajturi kostum modern grek n t vrtet sht nj imitim i poshtr i kostumit shqiptar dhe se n shformimin grek t veshjes shqiptare ka nj element t palaove, q i bn shum shqiptar t qeshin, ndonse t tjert jan t paknaqur e t zemruar. Faik Konica sht i pari q v n dukje dallimet kryesore ndrmjet veshjes s mirfillt shqiptare dhe karikaturs greke. Xhaketa n veshjen shqiptare ka nj t ar t lir te mngt, pr t ln t kaloj krahu, ndrsa mngt t qepura vetm n pjesn e siprme t supeve hidhen prapa. Ato edhe mund t prdoren, por prgjithsisht nuk u futen kraht. Ndrsa grekt, nnvizon Konica, gjithmon i fusin duart dhe nuk e kan vn re ose nuk e kan kuptuar kt tipar q nga koha e mbretrimit t mbretreshs Elizabeta ka trhequr vmendjen e nj poeti t madh anglez. Edmond Spenser flet pr mngt q u vareshin si t shqiptarve. sht me interes t nnvizojm se n kt shformim nuk ka shptuar as fustanella, q prbn elementin kryesor t kostumit am. Sipas Konics, n veshjen origjinale shqiptare, fustani ka nj numr t vogl palash, zakonisht gjashtdhjet. Ve ksaj ai bhet me plhur liri t rnd, t endur n shtpi dhe sht mjaft i gjat sa mbulon 269
trsisht kofsht dhe le t pambuluara vetm pulpat. Burrat m t vjetr e mbajn fundin tet deri dhjet centimetra nn gju. Sipas Likut, por edhe autorve t tjer, prshtypja e prgjithshme q krijon fustanella shqiptare sht ajo e cohve t lashtsis. Si e kan shformuar fustanelln shqiptare grekt? Ky shformim ka prekur jo vetm gjatsin, numrin e palve, por edhe cohn. Ata kan shtuar palat e fustanit nga gjashtdhjet n rreth dyqind ose m shum; n fillim ata kan ruajtur gjatsin e rregullt t fustanit, por meq nuk ishin t zott ta mbanin n vend rreth kmbve, nisn ta shkurtonin gjithnj e m shum, derisa sot ka arritur nj shkurtsi t pahijshme dhe ata prdornin nj plhur t leht pambuku. N fakt ata e kan rrgjuar fustanin n nj fund t lir baleti e n trsi ai t jep prshtypjen e dikaje t neveritshme q nuk u shkon burrave. Vallja ame dhe amiko e krcyer nga grekt Ndryshe ka ndodhur me vallen ame. Grekt deri m sot kan njohur amt si krijues dhe barts t valles. N t gjitha grupet folklorike jo vetm t trevs s amris s sotme, por edhe ato greke apo ansamblet, programet televizive, shfaqjet kulturore brenda e jasht Greqis ajo quhet vallja amiko ose thn ndryshe Vallja e amve. Un kam pasur rastin n vitet 70 e m von t shekullit q lam pas t shoh disa ansamble greke q kan dhn shfaqje n Tiran, Durrs e gjetk. Jam mrekulluar nga niveli i lart dhe muzika moderne greke, si dhe kngtart e mdhenj Marinela, Mariza, Koh, Janis Paris etj. Gjithashtu jam mrekulluar edhe nga traditat folklorike t krahinave t ndryshme t Greqis fqinje. Emocione t veanta kam ndier kur kam par n sken valltart virtuoz grek q interpretonin vallen amiko. Ata ishin djem t rinj shum t talentuar q e krcenin me shpirt kt valle. E megjithat kur kam dal nga kto shfaqje m jan kujtuar shum valltar am, q un i kisha par n dasmat ame. Ather isha i ri dhe n qytetin e vogl t Rrogozhins, ku jetonte nj numr jo i vogl amsh, kisha par disa valltar virtuoz. Nuk do t harroj kurr Shaban Osmanin nga Salica. Ai ishte dhe nj burr i gjat shum elegant, q ather m dukej nj njeri kockali. I that, me nj fytyr t mpreht, krcinj t gjat me nj mirsi t spikatur n tr qenien e tij, Shaban Osmani ishte nj nga mjeshtrit e mdhenj t valles ame. Mbaj mend se ai nuk dilte menjher n valle. Sheshi ishte bosh i rrethuar vetm nga burra dhe orkestrn ulur n krye. I pari ohej n kmb klarinetisti. Ai quhej Karaman dhe vinte nga Tirana. Karamani ishte i njohur q n amri dhe thoshin se pr t klarineta ishte e shenjt 270
Pas Karamanit ngriheshin n kmb violinisti dhe ai q i binte detit. Karamani ia niste melodis s valles Asnj nuk piptinte. Burrat ndrprisnin muhabetin dhe ata q pinin cigare i shuanin ato. Vshtrimet e syve t rishtuar e plot mall t amve ishin drejtuar nga Karamani. Atje kam par pleq q vinin duart n dy ant e koks e disa t tjer q shihnin her sheshin bosh e her- her qiellin. Ndoshta nga qielli prisnin t vinte vallja ame. Sepse vallja ame kishte shum nga qielli, si kishte shum edhe nga toka. Kalonin kshtu nj-dy minuta. Karamani ulte e ngrinte klarinetn. Dukej sikur thrriste shpirtrat e valles ame ose m sakt shpirtin e valles ame. Dhe ai vinte n minutn e tret, krejt befasisht sikur t kishte rn nga qielli ose dal nga thellsia e toks. Nuk ishte Shaban Osmani q njihja un, q e takoja thuajse do dit. Ishte Shaban Osmani i valles ame q ulej e ngrihej me nj lehtsi t habitshme nga toka, shtrihej pr tu ngritur prap n ajr. Shaban Osmani ishte edhe ndrr, edhe qiell, edhe dit, edhe nat, edhe lot, edhe gzim. Shaban Osmani ishte triumfi i njeriut am krenaria dhe levenderia e amris, sakrifica sublime, tallaz dhe dehje n beteja. Kur kam lexuar librin e Aristidh Kols Arvanitasit dhe prejardhja e grekve, valltart e talentuar t ansambleve greke q i kisha par duke krcyer vallen ame amiko mu dukn si hije t zbehta dhe vallja jon e bukur trsisht e shformuar prej tyre. Ather mu kujtua Shaban Osmani nga Salioca e amris, mjeshtria dhe virtuoziteti i krcimit t tij. Aristidh Kola, ashtu si Faik Konica m par, q publikisht denoncoi prvetsimin dhe shformimin e kostumit shqiptar am n librin e tij ka argumentuar nga njra an madhshtin e paprsritshme t valles ame dhe, nga ana tjetr, shtrembrimin dhe deformimin e saj nga grekt. Studiuesi i mirnjohur arvanitas qartsisht jep thelbin e valles ame si nj valle q pasqyron shpirtin shqiptar. Ajo, sipas Aristidh Kols, ka levenderi, krenari, bukuri n lvizje, t cilat vn n dukje dhe virtytet e msiprme. Nuk sht valle erotike. Por, gjithashtu, nuk sht as luftarake as e ndjenjs. Vallja ame sht valle triumfale. Dika q bn t dyshoj nse mund t ket t dyt n bot, nnvizon Kola. Vallja ame prmbledh me lvizjet bukurin levenderin burrrin dhe krenarin e krcimtarit t par. Sepse duhet theksuar ktu se vallen ame nuk e krcejn t gjith, por vetm krcimtari i par. I dyti e mban mir dhe sht me t vrtet e vshtir t mbash drejt dhe mir krcimtarin e par e t zot me figurat e mrekullueshme dhe krcimet, ndrkoh q t tjert ndjekin nga pas duke marr pjes mendrisht dhe shpirtrisht, duke u krenuar dhe duke i dhn figurn e plot asaj q prpiqet t shpreh i pari me lvizjet dhe figurat e tij. ka ndodhur me vallen e famshme ame n Greqi? A sht ruajtur origjinaliteti i saj n krcim? Prve emrit amiko q grekt uditrisht nuk e kan ndryshuar, t tjerat jan t shformuara. Valltart e rinj e t talentuar 271
grek, prve lvizjeve prej atletsh dhe figurave q krijojn gjat krcimit t ksaj valleje, nuk japin asgj m tepr se kaq. Ky nuk sht faji i tyre, por i koreografve. amikos greke i mungon kryesorja: shpirti shqiptar am dhe bukuria, levenderia, burrria dhe krenaria q karakterizon popullsin ame. Studiuesi Aristidh Kola me t drejt konkludon: Ata njerz q kan marr n duar vallen ame q prej disa kohsh me sa duket qartsisht as arbresh nuk jan dhe as iden sia kan se lloj valleje sht vallja ame dhe nga cili popull sht krijuar. Kshtu na paraqesin nj lloj valleje ame q po jua them haptazi, kur e shohin arvanitasit nisin e qeshin. E quajn Shkollore, sepse msuesit q drgoheshin npr fshatrat arbresh pa ditur gj prej gjje rreth saj prpiqeshin tua msonin vallen ame popullit q e krijoi at duke e br kshtu imitimin mjaft qesharak. Urat e reja t shpirtit ballkanik Shum vite m par, kur shekulli q lam pas po rrokullisej drejt fundit t tij, pata fatin t marr pjes n nj festival ballkanik q organizohej n Ankara. Ishte maj dhe nuk do t harroj kurr qiellin e Ankaras, errat e ngrohta, tingllimin poetik t gjuhs turke, por veanrisht atmosfern e krijuar n kryeqytetin e Turqis nga shfaqjet e grupeve folklorike, ardhur nga t gjitha vendet e Ballkanit. Ndryshe nga acaret, makthet, sherrnajat e pafund, luftrat e prgjakshme q kishin ndodhur n Ballkanin ton gjat shekullit q po rrokullisej ankthshm e me prtim, n Ankara gadishulli tragjik nprmjet melodive, kngve, valleve, larmis s kostumeve, sillte shum nga shpirti i tij. Ndihej, si shkruan shkrimtari yn i madh Ismail Kadare, nnshtrati ndrballkanik, si dhe motivet e prbashkta. Urat e komunikimit q risillnin popujt e Ballkanit n kt festival ishin t lashta sa vet ata, solide dhe ndryshe nga baladat e tyre q prisheshin natn pr tu rindrtuar ditn. Ishte maji i vitit 1991. Shqipria ime prpiqej t largonte prgjithmon mantelin e prgjakur komunist, ndrsa Ballkani n veri t tij ishte n prag t gjakderdhjes s tij t fundit. Kan kaluar gati 20 vite q nga Festivali Ballkanik i Ankaras dhe gadishulli yn mitik ndodhet n proceset e evropianizimit ose thn ndryshe, po punon pr t ringritur urat e komunikimit t shumanshm. N Jug t tij, shqiptart dhe grekt, popujt m t mom t Ballkanit, gjithashtu jan n kt proces rindrtimi urash, pavarsisht fantazmave t fundit q ringrihen nga varret e ideologjive prarse. amt e shprngulur me dhun nga bandat kriminele greke t Napolon Zervs n vitet 1944-1945, krkojn t rivendosin ura komunikimi shpirtror me vllezrit e tyre t nj gjaku, amt e krishter q jetojn n amrin e sotme. Jo vetm kaq. Ata jan pr ura komunikimi edhe me 272
grekt, sepse amt e grekt, pavarsisht nga e kaluara e tyre e hidhur, kan ditur q n fushn e kulturs t marrin dhe japin me njri-tjetrin. amria ime mitike krkon rikthimin n trojet e saj t shpirtit am: baladave, kngve, kostumeve popullore, valleve, rikthimin e miqsive t vjetra jo vetm me vllezrit e saj t krishter, por edhe me grekt, vlleht etj. Ballkani ka nevoj pr ura t reja komunikimi mes kulturave t tij nga m befasueset jo vetm t gadishullit, por edhe n rrafshin europian.
273
RAJNA KOVAI
TENXHERJA BALLKANIKE
Kur flitet pr martesn e shekullit t 19-t dua ti bj t njohura fenomenet, q i lidhin dhe nuk i kufizojn burrat dhe grat flasim pr lidhje krushqie, t sapo lindur, lidhjet fisnore, zgjerim t familjes etj. Feja e krishter (e kam fjaln edhe pr katoliken) e kundrshton martesn me shum gra poligamin dhe sht pr martesn e nj burri me nj grua, t lidhur prgjithmon n nj lidhje martesore. N shekullin 19 dhe 20 Ballkani u pushtua nga modeli q sot ne e quajm si nj familje tipike, si: burr, grua dhe 2-3 fmij n shtpi. Me buxhet t veant dhe t lidhur nga nj dashuri e ndrsjell, por nse flasim pr t kaluarn, ka qen ndryshe.
Nga nj studim i br pr Ballkanin njra nga fushat q mora n shqyrtim sht edhe familja fshatare ballkanase. Nj prmbledhje t ktij studimi po e bj t njohur ekskluzivisht pr gazetn Standard. Bhet fjal pr familjen e shekullit 19 dhe 20. Kur flitet pr martesn e shekullit 19 dua ti bj t njohura fenomenet, q i lidhin dhe nuk i kufizojn burrat dhe grat flasim pr lidhje krushqie, t sapo lindur, lidhjet fisnore, zgjerim t familjes etj. Feja e krishter (e kam fjaln edhe pr katoliken) e kundrshtojn martesn me shum gra poligamin dhe sht pr martesn e nj burri me nj grua, t lidhur pr gjithmon n nj lidhje martesore. N shekullin 19 dhe 20 Ballkani u pushtua nga modeli q sot ne e quajm si nj familje tipike, si: burr, grua dhe 2-3 fmij n shtpi. Me buxhet t veant dhe t lidhur nga nj dashuri e ndrsjell, por nse flasim pr t kaluarn, ka qen ndryshe. E kam quajtur tenxherja ballkanike duke pasur parasysh at mirkuptimin dhe bashkjetesn midis feve q sht karakteristike sidomos pr rajonin e Ballkanit dhe sidomos pr Shqiprin, por ku edhe n fjalort e 275
prdorimit t prditshm t shumics s vendeve ka shum fjal turke, sllave, greke, por edhe t gjuhs shqipe. Kto fjal kan hyr aq thell n kto gjuh saq nuk mund ti gjendet prejardhja e sakt. Shum zakone, doke, folklor, n prralla, legjenda, kng, ato jan jo t ngjashm por shpesh t njjta. Pa ln pas natyrn e rrall e t mrekullueshme, q jan alpet e mome, t larta, t mbuluara me dbor shekullore, botn e pasur bimore dhe shtazore.
Familja ballkanase fshatare e shekullit t 19-t
Kishte nj jetes patriarkale, sepse n shoqrin e asaj kohe familja ka qen pjes e nj familjeje t madhe-numeroze. N at koh djemt kur martoheshin jetonin me prindrit, me gjyshrit ndoshta edhe me strgjyshrit, me xhaxhallart etj, pra, kjo mnyr jetese ishte karakteristik pr familjet e shoqris ballkanike. T gjith punonin n bujqsi. Familjet e mdha prmblidhnin pran vetes disa brezni t gjinis mashkullore q mund t ishin shum t afrt por edhe kushrinj t dyt apo t tret. Kjo mnyr jetese ishte karakteristik pr rajonet e larta t Ballkanit (Mali i Zi, Shqipria, Kosova, Maqedonia), q ekziston edhe n ditt tona. Solidariteti fisnor ishte shum i rndsishm, sepse ndihmonte dhe mbronte pronn nga pushtues dhe grabits. Djemt kur rriteshin dhe krijonin familje krijonin erdhen e tyre brenda oborrit familjar, por gjithmon pran pems familjare, n nj oborr, ndoshta me nj shtpi m vete apo dhom. Atyre babai u jepte nj pjes t pasuris q i takonte djalit t shtpis. Varej nga dshira e prindrve se me cilin nga djemt donin t jetonin, n prgjithsi prindt qndronin me djalin m t vogl t shtpis. Babai ndihmonte djalin m t madh t familjes, t ndrtonte shtpi, m pas edhe djalin tjetr dhe m i vogli, djali i pleqris, trashgonte shtpin e prindrve dhe kujdesej pr to. Por edhe kur qllonte q 2 nga vllezrit t jetonin n shtpi t veanta, por brenda oborrit, ata hanin bashk dhe ndihmonin njri-tjetrin n mnyr reciproke. Kjo mnyre t jetuari ishte tradit pr shqiptart, bullgart, maqedonasit,grekt. Ndrsa grat dhe nuset drejtoheshin nga vjehrra e shtpis. Ajo menaxhonte punt e shtpis, pastrimin dhe mirmbajtjen e bagtis dhe prodhimin e bulmetit. Ky veprim ishte karakteristik jo vetm pr Shqiprin, por edhe pr disa shtete t tjera t Ballkanit. N fund t shekullit t 19-t, familja bullgare kishte nj madhsi mesatare prej 5,6 frym, familja n Serbi ishte m e madhe, mesatarisht 8,6 frym pr familje. N Shqipri familja ishte e madhe, mesatarisht 7,8 frym. Greqia kishte familje m t zgjeruar por m t veant-familja e re transferohej. Kjo ishte karakteristik pr disa rajone t Greqis. Pasuria q ishte trashguar nga nusja-bashkshortja, dhe pranohej 276
si nj kshtjell e familjes. Ndrsa n Shqipri, Bullgari, Serbi, Maqedoni, Turqi prona u takonte djemve t cilt trashgonin nga babai pasurin e familjes pr sa i prket vajzs apo bijs s shtpis prindt kur martohej i jepnin nj paj shum t madhe, ndonj kujtim familjar me vler floriri apo argjendi q trashgohej tek brezi i ri. N kt mnyr identifikohej t qenit e saj nga nj familje q kishte trashguar objekte familjare t vjetra. N shum raste familjet ishin s bashku dhe jetonin n saraje apo n shtpi t mdha, kulla etj. N familjen patriarkale ballkanase przgjedhja e bashkshortes apo e bashkshortit ka qen kujdesi i prindrve jo i t rinjve. E quajta familje patriarkale sepse shum nga traditat u bn t tilla pas pushtimit t gjat t Perandoris Turke. Prindt niseshin kryesisht nga pasuria, niveli familjar, bazoheshin n miqsin mes familjeve q t kishte mirkuptim t vazhdueshm mes tyre. Vlerave t secils familje dhe ndihms reciproke q ata duhet ti jepnin. Kur ishte e nevojshme pyesnin deri n shtat breza, n mnyr q brezi i ri t lindte i shndetshm. Kjo ishte nj tradit q u prhap n t gjitha rajonet ballkanike. Deri n Luftn e Par Botrore pjesa m e madhe e popullsis ballkanike ishte fshatare (n Serbi 85%, 80% n Shqipri dhe 59,2% n Slloveni). Punt bujqsore t burrave dhe t grave kan qen rreptsisht t ndara, por t lidhura dhe t afrta, kshtu q antart e familjes kalonin s bashku pjesn m t madhe t kohs. Familjet e reja prisnin me padurim lindjen e fmijve. Fmijt rriteshin pran gjyshes dhe gjyshit me fmijt e xhaxhallarve dhe kur arrinin moshs 6-vjeare fillonin t ndihmonin familjet n punt e bujqsis. Numri i fmijve npr familjet fshatare ishte i madh (nga 7-12 fmij), por e madhe ishte edhe vdekshmria foshnjore dhe mmsis. Kjo ishte nj rrjedhoj edhe pr arsyen e pamjaftueshmris s kujdesit pr shndetin e fmijve, sepse nna ishte analfabete dhe shum e diskriminuar. Por n shum raste edhe lindja e fmijve paragjykohej, nse lindte djal ishte gzimi i madh ndrsa kur lindte vajz m pak. Kjo mnyr t menduari ishte karakteristik pr t gjitha vendet ballkanike. N kt pun ku pothuajse e gjith familja ishte e punsuar, gruaja ishte e mbingarkuar jo vetm me rritjen e fmijve por q nga prgatitja e buks, ushqimet me nj fjal me t gjitha punt e shtpis, por jo vetm. Ajo duhej t merrej edhe me punt e toks. Ajo ishte krah pr krah me burrin n t gjitha punt e bujqsis. Ndrsa gruaja shqiptare kishte nj veanti tjetr se luftonte krah burrit. Gjat viteve 30, Rumania, Jugosllavia dhe Shqipria kan qen me rritjen m t lart demografike: 35-31 fmij n 1000. N Bullgari gjat vitit 1910 familja fshatare mesatare ka qen me 6,1 antar, ndrsa familja qytetare prbhej nga 4-5 antar. Mosha e vajzave pr tu martuar ka qen 277
shum e ult: pr Rumanin ishte 15 vje, ndrsa pr vajzat qytetare t familjeve t pasura mosha pr tu martuar ishte 18 vje. Pr vajzat fshatare pr Shqiprin ishte 14-15 vje, ndrsa pr vajzat e qytetit ishte 17-18 vje. Por edhe jetgjatsia ishte m e ult se sht n shekullin n ditt tona. N vitin 1900 jetgjatsia n prgjithsi ka qen e ult, megjithat grat jetonin m shum. Pjesa m e madhe e grave kan qen analfabete dhe punonin shum n bujqsi. Burri ka pasur nj fuqi t padiskutueshme dhe totale. N familjen patriarkale burrat kan pasur nj pushtet total mbi grat dhe familjen. Pas martese grat merrnin mbiemrin e burrit dhe shkonin n shtpin e tij; nse mbetej e ve, gruaja nuk kishte t drejt t trashgonte pasurin e burrit, nuk i lejohej as t merrej me regtin t ciln e kishte zhvilluar i shoqi para se t vdiste. Por nse merrej me tregti kur ishte gjall ajo nuk mund t merrej me regti pa marr leje prej tij. Burrat prfaqsonin grat para gjyqit, burri prdorte dhun ndaj gruas dhe ajo nuk kishte t drejt ta akuzonte n gjyq. Fillimisht, n vendet e Ballkanit fuqia mes bashkshortve rregullohej n baz t s drejts s traditave fetare dhe traditave vendase, m von rregullohej nga ligjet e shtetit. N vitin 1906 n ligjshmrin e Bullgaris u legalizua praktika pr disa zona t Bullgaris q fmijt e gjinis femrore t trashgojn edhe ato pjes t trashgimis t prindrve t tyre, edhe se merrnin dy her m pak n krahasim me djemt e familjes. N Shqipri nnat shqiptare tregonin nj kujdes t veant pr bijat ruanin pajn q kishin marr nga shtpia e tyre si sende me vler, q trashgoheshin brez pas brezi. Shpesh her paja e vajzs ishte aq me vler sa q gruaja bhej mbshtetja kryesore e ekonomis familjare. N traditn e Serbis i fejuari i vajzs duhet ti paguante babait t fejuars 25 grosh, nj gj e till ekzistonte edhe n vende t tjera t Ballkanit. N nj nga veprat e Dora dIstrias Grat e Lindjes me udhtimet e shumta q bri npr Evrop dhe n Ballkan i dhan asaj nj mundsi t paraqiste nj tablo t qart t jets s gruas t ktyre anve. N kt vepr Dora ja kushton shqiptarve librin IV, t vllimit t par. M bjn prshtypje rreshtat q dua ti citoj: Nga mosha 16-vjeare, grat mirditore, me kobure n brez, ecin krenare t shoqruar nga qen t mdhenj. T shkathta dhe krenare, pr to sht i huaj do argtim. T veshura m nj kmish t bardh t qndisur me t zez. Me nj mantel t bardh t hedhur supeve dhe nj prparse t qndisurndrsa pr grat shkodrane n pazarin e Shkodrs shkruante, ato dukeshin si n nj ballo me kostume. Pr grat e Toskris shkruante: Grat e ksaj pjese t Shqipris mund t kishin shrbyer si modele t Fidias e t Praksite... M 1846, sipas t drejts zakonore t Serbis, vajzat nuk kishin t drejt t trashgonin pasurin familjare nse familja kishte djal por edhe e 278
veja nuk kishte t drejtn t trashgonte pasurin e bashkshortit. Deri sa ai ishte i gjall familja gruaja dhe fmijt mund t jetonin n pronat e tij, ndrsa kur ndaheshin vajzat mbi 7 vje dhe djemt mbi 4 vje jetonin tek babai, ndrsa fmijt e jashtligjshm jetonin me nnn e tyre, sepse ajo nuk kishte t drejt t krkonte atsin me ligj si dhe ndihm ekonomike. Por varej nga dshira e babait q mund ti falte vajzs nj pjes t vogl t pasuris q mund t ishte edhe nj cop tok, n vend t pajs. N vitin 1886, Rumania kishte prvetsuar t drejtn zakonore t Napoleonit, nprmjet t cilit gruaja nuk kishte t drejt ndaj pasuris s burrit (prve faktit nse ishin t veja dhe me djal t mitur), ato nuk kishin t drejt t prfaqsoheshin n gjyq, e kishin t ndaluar t merrnin pjes n vendosjen e fateve t fmijve (p.sh. ti mbronin n rastin kur ndaheshin apo ti mbronin fmijt nga ndonj lloj abuzimi). N Greqi pasuria, mbiemri dhe emri dhe reputacioni jepej vetm nprmjet dhe n emrin e burrit. Prjashtim bnin vetm disa zona t Egjeut, vajzat merrnin paj kur martoheshin shtpi etj., Pasuria dhe trashgimia jepej sipas linjs gjinore q do t thot nnat vajzave, baballart djemve. N pjes t tjera t Greqis veprohej si n vendet e tjera ballkanike. Nga t dhnat del se n Shqipri n fund t shekullit 19 e n fillim t shekullit 20 si rezultat i zhvillimit t marrdhnieve mall-para, gruaja malsore, si n Shqiprin e Veriut dhe t Jugut lidhej me tregun. Bashk me burrin, por edhe vetm gruaja kishte t drejt t shkonte n treg, shiste mallrat e blinte sendet e nevojshme pr shtpin. Femra n Shqipri ishte m e nderuar n at koh sesa n vendet e tjera t qytetruara. Nuk mund ta fyente askush, i njihej ndorja, prcjellja, n shtpi ishte zonj absolute e shtpis, mbante elsat n qemer, kush vriste gruan, nderohej nga fisi, n luft nuk shkonte si spektatore, por onte municione, ushqime. Ajo ishte nn urdhrat e burrit, jo skllave e tij, por shoqe e tij. Shoqria malsore e asaj kohe i njohu gruas t drejtn pr t mbajtur arm pr tu vetmbrojtur. Sigurimi i jets s saj u b i njohur edhe n normat e kanunit pr gjakun, q e prjashtonin at nga gjakmarrja. Me gjith rndsin q pati ky fakt asaj deri n at koh nuk iu njoh e drejta t merrte pjes n kuvendet e prgjithshme. Vetm virgjreshave u lejohej pjesmarrja n kuvend. Njkohsisht, n Shqipri, kur n nj familje nuk kishte nj trashgimtar mashkullor ose nj t afrt mashkull, njra nga vajzat merrte statutin e burrit-betohej q nuk do t martohej kurr dhe kishte t drejtn t mbante arm, t sillej si djal dhe t vishej si djal. Virgjresha sillej si burr i pjekur dhe trim. Por n fillim t shekullit 20 filloi lirsia e komunikimit mes burrave dhe grave dhe u rrit preokupimi i tyre pr mbarvajtjen e punve n familje. N shum raste grat dgjoheshin nga burrat, u krkohej mendimi. Kishte 279
raste q grat ishin thirrur si dshmitare, megjithse normat kanunore nuk e lejonin nj veprim t till. N disa shtete t Ballkanit statuti i gruas n familjen patriarkale ndryshoi - por padrejtsia m e madhe i bhej gruas s martuar, q n vitin e par t martess, deri n lindjen e fmijs s par (e mbingarkuar me pun, e prulur por edhe e ofenduar nga vjehrri, vjehrra, kunati etj.), por me rritjen e fmijve nuset fitonin m shum t drejta, ndrsa gjyshet sipas zakoneve si konservuese t traditave qofshin ato t mira apo t kqija ato luanin nj rol drejtues n familjet patriarkale por luanin rol edhe pr rivendosjen e matriarkatit - kishte gjyshe q pinin duhan me llull por edhe kalronin me kal si burra! N folklorin e popujve t Ballkanit flitet me nostalgji pr kngt popullore apo legjendat q kan t njjtn melodi dhe tekst, por ndryshon vetm gjuha, e njjta gj sht edhe me legjendat, prrallat apo muzika polifonike q sht e pranishme n Ballkanin ton. Kngt q i kndonin dashuris, natyrs s mrekullueshme ballkanike dhe bukuris s vashave t fshatit, jan t shumta. Ka mjaft prej tyre me nuanca erotike, por kto lloj kngsh kndoheshin n raste t caktuara dasmash, mbledhjes s rrushit, korrjes s grurit etj. Ceremonit e lindjes s fmijve kan qen nga m t bukurat n shum vende ato kan mbetur tradita t cilat festohen edhe sot n ditt tona. Lindja e fmijve ka ceremonit dhe kngt e veta. Motivi i nj knge popullore q si shqiptart, bullgart, turqit apo grekt e quanin kngn e tyre.
280
Recensione
KULTURA TRADICIONALE E ARBNESHVE T ZARS

Libri Tradiciska kultura Zadarskih Arbanasa (Kultura tradiconale e Arbneshve t Zars) i autorit Aleksandar Stipeviq, pa mdyshje mund t thuhet se sht nj enciklopedi e arbreshve t Zars, mbi kulturn dhe historin e tyre plot 290 vjeare. sht nj galeri e pasur e shtrir n 450 faqe, n tri pjes t lidhura organikisht, e cila t trheq e nuk ndahesh dot prej saj, nga larmia q sjell! Aty brenda ka historin e dhimbshme t Arbreshve t Zars, si dhe krenarin, traditn bashkkohore, lirizmin, toponimin, besimin dhe rrfimin interesant. Me prjetimet, mallin, nostalgjin pr vendlindjen, njohurit e thella e prvojn jetsore autori prshkruan bukurin, historin dhe dukurit tradicionale si dhe deprton deri n thelb t ktyre dukurive. Syrit t tij t vmendshm, ashtu si duhet ta bj do njeri i dashuruar me nostalgji pr vendlindjen, nuk i shptojn as gjrat e vogla, t cilat profesori do ti vlersoj. Autori n kt libr grsheton n mnyr t prkryer historin me traditn, etnografin me gjuhn, shkencn me artin, traditn me bashkkohoren etj. Libri sht si nj vitrin e mbushur plot stolira, ku mund t zgjedhsh t duash. Ka histori, tradita, vlersime objektive, materiale t pasura arkivore, mbresa t gjalla jetsore, gjuhsi, relikte, prralla, komponime, kng me t folurn arbreshe, prvojn e puns t mbledhsit t gojdhnave, etj. si dhe sukseset e prshkuara me ndjenja realizmi q ndonjher t trondit. Duke lexuar ket libr, ndiej epizmin e maleve, historin e dhimbshme qindravjeare te shqiptarve edhe n diaspor, botn shpirtrore t arbreshve te Zars, her si dallg deti, her si puhiz q t harlis. Natyra e Arbneshit t Zars sht prshkruar me realizm t thell frymzimi. Jan 283
tablo pr ti pasur zili dhe q t ftojn pr ti shikuar, njohur e shijuar. Pasurit shpirtrore t Arbneshve t Zars jan prshkruar aq bukur, sa lexuesi e ndien veten mir sikur lexon ciklin e Kreshikve, kngt historike, gojdhnat, ritet pr traditn, festat me miqt, prrallat, humorin, fjalt e urta, lojrat etj. N parathnien e librit, recensent jan Akademik prof. Dr Radoslav Katiiq edhe prof. Dr Zef Mirdita, i pari mes tjera thot : Lexuesi duhet t jet i vetdijshm se ka n dor dhe sht duke shfletuar nj libr t veant t autorit A. Stipeviq Tradicishka kultura Zadarski Arbanasa, e cila ne bibliografin ton ka nj vend t veant. Emri i Akademik Aleksandar Stipeviq, n saj t aktiviteti t tij n lmin e ilirologjis, sht i njohur jo vetm n prmasat albanologjike e ballkanike, por edhe n qarqet ndrkombtare shkencore. A. Stipeviq lindi m 10 tetor 1930 n Arbanas pran Zars. N qytetin e Zars kreu shkolln fillore dhe t mesme, ndrsa n vitin 1954 diplomoi n fushn e arkeologjis n Fakultetin Filozofik pran Universitetit t Zagrebit. Pr nj koh t shkurtr punoi n Muzeun Arkeologjik n Zar si dhe n Institutin e Shkencave historike po n Zar. Nga viti 1957 punoi n Bibliotekn kombtare Universitare n Zagreb n vendin, detyrn e prgjegjsit pr botimin e librave. N vitet 1974-1983 ishte drejtor i Bibloteks s ASHAJ (m von ASHAK), ndrsa kah fundi i vitit 1983, kalon n Entin Leksikografik t Jugosllavis, n detyrn e kryeredaktorit t Leksionit Biografik t Kroacis. N vitin 1987 kalon n Fakultetin Filozofik t Universitetit t Zagrebit, ku emrohet shef i katedrs pr Bibliotekari, dhe m pas n vitet 1992-1995 do t caktohet Drejtor i Degs s Shkencave t Informacionit. N vitin 1997 pensionohet me titullin e profesorit t Universitetit. Ndr vite ka kryer detyra me rndsi n Shoqatn e Shkrimtarve t Kroacis (q m hert sht quajtur Shoqata biblotekiste Kroate, kur n vitet 1967-1973 ka qen edhe kryetar i ksaj shoqate, ndrkaq n vitet 1967-1969 ka qen edhe kryetar i Lidhjes s Shoqatave t shkrimtarve t Jugosllavis, redaktor i revists s Shoqats s Shkrimtarve t Kroacis. Nga viti 1983 sht bashkpuntor dhe antar u jashtm i Akademis s Shkencave dhe Arteve t Kosovs, ndrsa nga viti 2001 sht antar i Accademia Marchigiana di Scienze. Lettere ed Artin Anconi. Pr punn (kontributin) e tij sht dekoruar: n vitin 1983 me Diplomn e Kukuljeviit; n vitin 1998 me Rendin Kroat t Damices me figurn e Mark Maruliit. sht antar i Qendrs Kroate (PEN- Klubit) nga viti 1985 dhe antar nderi i Shoqats s Arkeologve kroat q nga viti 2005 si dhe antar nderi i Shoqats t Shkrimtarve kroat. N vitin 2004 iu nda mimi i qytetit t Zagrebit, si dhe mimi i qytetit t Zars pr veprimtari e krijimtari jetsore. 284
Nga viti 2009 sht antar nderi i bordit drejtues t Universitetit mbretror Iliria n Prishtin. N vitin 2001, Presidenti i R. s Shqipris Rexhep Mejdani prof. Stipeviqit i ndau Dekoratn e Art Naim Frashri pr kontributin e muar pr ndriimin e historis s Ilirve. sht marr pr shum vite me kulturn shqiptare t ilirve, me bibliografin, historin e prgjithshme t librit, historin e librit kroat, censurimin dhe me shkencat albanologjike. Deri tani ka shkruar nj numr t madh punimesh (mbi 230) t botuara n revista prestigjioze n Kroaci dhe n bot, si dhe n Revista shkencore si dhe librat si vijojn: Arte degli Illiri, Milano 1963 *Botuar edhe n gjuhn angleze (1963 Milano); Doracak pr rregullimin e diskotekave n vitin 1964 n Zagreb; n bashkpunim me Lelon Canic dhe Janko Zhivkoviqin); Gli Illiri, Milano, 1966, ( e botuar n gjuhn shqipe n vitin 1967); Biblographia Illynica:, Sarajev, 1967 (botuar sumplemetarisht n vitet 1974, 1978 dhe 1984); Iliri-histori, kultura dhe jeta, Zagreb 1974, 1989, dhe 1991 ( e prkthyer n gjuhn angleze n 1977 dhe n gjuhn shqipe, n 1980, 1990 dhe 2002); Kulturno povjesni spomenici u Arbanasimia, Zadar, 1977l Bibliografija antike arkeologjije u Jugusllaviji I-II, Sarjevo 1977; Kultni simboli kod Iliria, Sarajevo 1981 (e prkthyer n gjuhn shqipe e botuar m 1983, 1990 dhe 2002); Poviest Knjige, Zagreb 1985; Botimi tjetr n vitin 2006 (Prkthimi n gjuhn shqipe u botua m 1988 dhe 200; n gjuhn arabe n 1993, dhe n gjuhn perse m 1994); Venzura u Kniznicama, Zagreb 1992; Odanrsenom cenzoru, Zagreb 1994 (e botuar n gjuhn shqipe n vitin 2002); Interpretime albanologjike, Shkup, 1994; Kako izbjeci cenzora, Zagreb, 1997; Pria o Hrvatskom biografskom leksikom, Zagreb, 1997; Sudbina Knjige, Lokve, 2000; Socijalna povjest Knjige u Hrvata, Knj. I III, Zagreb, 2004-2008, etj. Pra, autori i librit Kultura tradicionale e arbreshve t Zars sht arkeolog sipas studimeve dhe arsimimit i dshmuar n mnyr t shumfisht n bibliografin pr lakmi fundamentale ilire, si dhe me veprat sintetike mbi ilirt e lasht dhe me disa tema t veanta lidhur me ilirt si banor m t lasht paleoballkanik. Si bibliotekist i dshmuar tanim ka botuar vepra fundamentale mbi historin e librit, pa t cilat bibliografia kroate do t ishte m e varfr. Vitet e fundit Akademik Stipeviqi me m shum prkushtim u sht kthyer rrnjve t tij, pra komunitetit n kolonit e arbneshve t Zars, q sivjet kremtoi 290- vjetorin e shprnguljes. Kolonit shqiptare n brigjet e Adriatikut jan mjaft karakteristike. N to ndr shekuj pasqyrohen shum elemente t veanta dhe mjaft t rralla, t cilat nuk i hasim n diasporn shqiptare. Numri i ktyre kolonive nuk sht i vogl, disa u kan prballuar rrebesheve t kohs, e disa jan asimiluar dhe pr to dihet vetm se kan ekzistuar. Nj nga kto koloni q veohet m s 285
shumti dhe ka dika t posame, sht Arbneshi i Zars Borgo Erizzo. Prve ktij emiri, t themi zyrtar, sipas dokumenteve q ruhen n Arkivin historik t Zars, kjo lagje, nga popullsia Kroate, n fillim u njoh me emrin Eriin Varosh (Ericovo Selo), e m von edhe Abanasi, dhe Arbresh, nga vet banort shqiptar. N vitin 1721, nga fshatrat rreth Liqenit t Shkodrs, Brisk, Shestan e Larje, u shprnguln 32 familje shqiptare me 227 frym, dhe u vendosn n paralagjen e Zars, q u quajt Borgo Erizzo, sipas providurit general pr Dalmaci e Shqipri, Nikolla Erizo. Shkaqet e shprnguljes duhen shikuar (krkuar) n prizn e ngjarjeve t kohs dhe rrethanave politiko-shoqrore, si: luftrat e shumta, smundjet, plakitjet, ftesa e t rinjve shqiptar pr rekrut n ushtrin turke, kushtet e rnda ekonomike, varfria e madhe, trysnia e ushtruar nga ana e Perandoris, q t nderojn fen apo t konvertohen, si dhe pazarllqet e dmshme n kurriz t shqiptarve pr interesa t caktuar n mes Venedikut, sllavve dhe disa personaliteteve kishtare. Iniciator kryesor pr kt shprngulje ishte argjipeshkvi i Zars, Visk Zmajeviq. sht mjaft indikative nj marrveshje sekrete n mes Zmajeviqit, prfaqsuesve sllav dhe Venedikut, e vitit 1713, n t ciln vendoset q t shprngulen shqiptart rreth Liqenit t Shkodrs dhe t Shqipris Veriore. Tokat e t shprngulurve do tu ndaheshin serbve, ndrsa shqiptart do t vendoseshin n Zar, n afrsi t Puls dhe qyteteve t tjera bregdetare dalmatine. Prve shprnguljes s vitit 1721, kemi edhe tri shprngulje t tjera t rndsishme t shqiptarve n Arbresh, n vitet 1726, 1727 dhe 1733. Pas ktyre shprnguljeve, kemi edhe disa t tjera, por jan m t vogla. Numri i familjeve t shprngulura sht me qindra, kurse frymt jan me mijra. Q n vitet 70 t shek. XX profesor Stipeviq, n heshtje u ishte prkushtuar hulumtimeve, grumbullimeve, mbledhjeve t informacioneve nga t moshuarit, rrfyesit besnik t tradits, me t cilat ai ka pasur qasje m t besuar dhe te verifikuara, pr dallim nga t tjert. Kan qen anasit, fqinjt, miqt e familjart q i kan ndihmuar. Pa dyshimin m t vogl, libri i tij i fundit, Kultura tradicionale e Arbreshve t Zars sht vepr shkencore, shum fort e ndrtuar dhe monografi e shkruar me mjeshtri, kushtuar vlerave te veanta t trashgimis ndr shekuj t arbneshve t Zars, grupit etnik q banojn n paralagjen e Zars, t cilt kan ruajtur gati tre shekuj veorit e theksuara t tyre. Pr kt deri tani sht shkruar shum pak, ndaj autori n kt libr, n pjesn m t madhe sjell rezultatet e hulumtimeve personale. Mbi kto 286
hulumtime fundamentale t besueshme dhe thelbsore, prof. Shandri (si i plqeu ta thrrasin) hap pas hapi, me nj durim t paprshkruar, ndrton godinn e kulturs tradicionale t arbreshve t Zars, e cila sht bindse, mbreslnse, dhe gjithnj e ngroht dhe e gjall. Ashtu, n at mnyr, ai na prshkruan kto dukuri interesante e specifike, q deri m tani kan mbetur n pakujdesi dhe shum pak e njohur, ndrsa paraqet pjes shum t rndsishme prbrse t kulturs kroate dhe po aq e rndsishme sa edhe kontinuiteti i tradits etnike shqiptare. Pa u ndalur n prmbajtjen thelbsore t librit Kultura tradicionale t Arbreshve t Zars, shtrihet n 450 faqe e ndar n 3 kapituj dhe prmban nj trsi, e cila evidentohet q n parathnien e ktij botimi. Kjo sht edhe arsyeja e par pse nuk do t merremi me citime nga ky libr manual e me interes, sepse nuk dshirojm t zvoglojm kureshtjen e lexuesve serioz, sepse ky nuk sht qllimi yn parsor. N hyrje (faqe 1-40) autori jep nj historik t thukt mbi shqiptart e Zars, ndrkaq n kapitullin e par (faqe 41-270) trajton n mnyr t shklqyer jetn dhe traditn e tyre si: vetit karakteristike t Arbneshve; Jeta e tradita n familje; Pozita e gruas; Pjellshmria dhe shterpsia; Sjellja ndaj t moshuarve; Ruajtja e ushqimit; Doket dhe zakonet; Dhnia e fjals (Bess); Veshjet popullore; Armt personale; Kngt dhe vallet popullore; Respekti ndaj t vdekurve; Respekti ndaj buks; Besimi fetar; Karnavalet; Sporti popullor; Mjeksia popullore; Gjuha apo e folmja e arbreshve t Zars ; Antroponimet, etj. N kapitullin e dyt (271-372) autori prshkruan kryesisht besimin e arbneshve t Zar, duke e ilustruar gati do njrn prej tyre me tekst paralel n gjuhn arbneshe dhe kroate. N kapitullin e tret (373-446) autori n libr prfshin letrsin popullore (orale) ku jan t evidentuar me mjeshtri t gjitha kngt, tregimet dhe fjalt e urta t arbreshve t Zar. N nj prononcim prof. Stipeviq thekson: sht me interes t theksoj se n vitin 1909 n Arbnesh t Zars ka qen nj linguist gjerman, albanologu Gustav Vajgand, i cili ka konstatuar se n Arbnesh ruhet nj kng e vetme popullore. Mirpo, shton prof. Stipeviq, un kam mbledhur tetmbdhjet. Pra, ai sht mashtruar pak, e sipas t gjitha t pyeten, por ato kng megjithat jan ruajtur. N veanti jan ruajtur tregimet dhe ato tregime jan shum interesante, q flasin pr disa zakone, pr disa besime q jan t uditshme, si p.sh. Besimi pr gjarprin, pr kalin, pr botn e zjarrt dhe t ngjashme, q n fakt prekin kohn parahistorike. Libri monumental i Profesor Stipeviqit na prkujton historin dhe vlerat tradicionale, pr t cilat me siguri mund t na ken zili t tjert. Pr kt arsye, monografia e Akademik Stipeviqit e analizuar nga aspektet 287
psikologjike, sociologjike, filozofike, e n veanti gjuhsore (albanologjike) e historike, sht nj z kushtrimi q vjen nga e kaluara, sht nj qortim q troket mbi ndrgjegjen e intelektualve tan, q ti kthehen vetvetes, burimit, rrnjve t mbijetess son, sepse vetm n kt mnyr si bn Prof. Stipeviq, angazhimi i tyre do t jet n funksion t nj progresi q t shpie drejt nj ardhmrie m t lumtur e m t begat. Sepse, nse merremi vetm me t kaluarn, na plas vetm njri sy, po nse do t harrojm t kaluarn e hidhur t popullit ton, na plasin t dy. Profesori Stipeviq edhe me kt studim monumental sht pr tu prgzuar pr pasionin e durimin me t cilin ka punuar tr kto vite, duke mbledhur si bleta nektarin lule m lule, e autori lagje m lagje, shtpi m shtpi n paralagjen e Arbneshit t Zars, pr ti evidentuar t gjitha gojdhnat, fjalt e mitet, doket e zakonet, pra pr t rrugtuar ndr shekuj, t cilat paraqesin pr ne nj kandil t ndezur, q ndrion dhe zbulon t kaluarn ton, duke deprtuar deri n thellsi t saj. Autori ka kaluar kshtu me sukses t plot nj prov tepr t vshtir, pr t cilt edhe recensentt e nderuar (Akademik R. Katiiq e Prof. Dr. Zef Mirdita) kan dhn vlersime pozitive. Dhe kjo sigurisht prbn nj merit, por n t njjtn koh edhe shpres se nga Profesor Sandri n nj t ardhme t afrt do t kemi punime t tjera me vler pr historiografin shqiptare e albanologjike, e pse jo edhe ballkanike. sht kjo jo vetm nj dshir, por edhe nj obligim atdhetar q kemi ne studiuesit e historiant (jo t nivelit t profesor Sandrit, q as nuk kemi mundsin t jemi as hija e tij), pr t evidentuar, vzhguar proceset dhe fenomenet, pr ti studiuar ngjarjet e figurat historike, e pr ti dhn lexuesit nj studim sa m t plot e me vlera t vrteta q ajo pa dyshim i ka. Vetm n kt mnyr, si sht libri i Prof. Stipeviqit, do ti mbrojm, zhvillojm traditat kombtare, do ti ushqejm gjeneratat e reja me vlerat e tyre t cilat sigurojn mbijetes, dhe progresin e pandalshm. Nebi DERVISHI
288
KRKIME N ONOMASTIKN E GJEOGRAFIS ANSORE T SHQIPES

(Mustafa IBRAHIMI, Mikrotoponimet n vendbanimet shqiptare t Prilepit, Krushevs dhe Velesit, botoi Interlingua, ISBN 978-9989-173-31-8, Shkup, 2010, f. 245) Ka disa vjet q lexojm studime e dgjojm kumtesa shkencore t njrit prej studiuesve m aktiv t brezit t ri, Prof. dr. Mustafa Ibrahimit. Paraqitja e tij n hapsirn shkencore shqiptare viteve t fundit prfshinte studime, kumtesa, vepra dhe materiale terreni nga disa fusha t dijes: dialektologji, leksikografi, folklor, etnografi, onomastik, pra kultur materiale e shpirtrore t shqiptarve n Maqedoni. Duke qen vjels dhe studiues i t gjitha ktyre fushave nuk sht e rastit pse studiuesi Mustafa Ibrahimi, ka disa vjet q studimet n fush t sociolinguistiks i ka uar prpara jo vetm n nivel t hapsirs shqiptare n ish-Maqedoni, por edhe n nivel t hapsirs akademike shqiptare prgjithsisht. Pas nj varg veprash n fush t dialektologjis, leksikografis dhe folklorit, kohve t fundit Mustafa Ibrahimi ka botuar veprn Mikrotoponimet n vendbanimet shqiptare t Prilepit, Krushevs dhe Velesit, me t ciln ka plotsuar studimet albanologjike jo vetm t ktij krahu t shqipes. Ka disa dekada, pr t mos thn gjat gjith shekullit XX q studiues t huaj: kryesisht serb, rus, bullgar e t tjer q botojn studime, materiale dhe vepra shkencore pr gjendjen e identitetit t popullsis dhe vendbanimeve n hapsirn shqiptare n Maqedonin e sotme, por deri von nuk kishim studime dhe vepra t autorve shqiptar pr kt hapsir, nse prjashtojm ato tekste t XIX dhe fillimit t shekullit XX, t cilat botoheshin n shtypin e Rilindjes Kombtare Shqiptare t diaspors. Kujtojm ktu Selishqevin, Blazhe Koneskin, Maksimilian Lambercin, Karlo Taliavini, dhe vetm n gjysmn e dyt t shekullit XX studiuesit shqiptar, Petro Janura, Fadil Sulejmani, Remzi Nesimin, Zihni Osmanin, Hamit Xhaferin, Vebi Bexhetin, Naim Basha, Haki Ymerin dhe n mnyr t veant studiuesit e leksikut e toponimis: Qemal Muratin, Asllan Hamitin, Xhemaludin Idrizin, etj. Libri i Mustafa Ibrahimit Mikrotoponimet n vendbanimet shqiptare t Prilepit, Krushevs dhe Velesit, sht nj vazhdim i suksesshm i krkimeve gjuhsore edhe pr nj arsye fundamentale. Kjo sht hapsira etno-gjuhsore dhe etno-historike, ku prkimet shqiptaro sllave kan marr karakter edhe politik. Vllimit i prin nj hyrje sintetike n t ciln autori sjell disa nga arsyet pse krkimet n fush t onomastiks jan t rndsishme jo vetm pr gjuhsin dhe brenda saj onomastikn, por edhe pr disa nga prbrsit e tjer historik dhe etnik t popullit q e prdor dhe e ruan kt pasuri 289
gjithkombtare. Vendbanimet shqiptare t ktij rrethi, shkruan autori, jan shum t pasur me mikrotoponime, sepse duke u gjendur n nj hapsir t izoluar nga folsit e tjer shqiptar n Maqedoni, kan ruajtur shum fjal t rralla dhe mikrotoponime, t cilat shum rrall ose aspak nuk hasen n t folmet tjera shqipe. Prej parathnies s tij nuk sht vshtir t shihet prkushtimi afatgjat i autorit n mbledhjen e materialit n terren, n studimin dhe sistemimin e tij duke u nisur nga krkesat shkencore dhe specializuese (fillimisht n interes t krkimeve dialektologjike e leksikografike, pr ti sistemuar m n fund n nj vllim pr specialistt e onomastiks dhe pse jo t historis s gjuhs. Libri prbhet nga katr kapituj. Kapitulli i par prfshin prshkrimin e vendbanimeve me popullsi shqiptare dhe mikrotponimia sipas fshatrave; kapitulli i dyt, q n t vrtet sht boshti i gjith vllimit, specifikon ndarjen leksiko-semantike t mikrotoponimeve; kapitulli i tret sintetizon mikrotoponimet nga pikpamja strukturore gramatikore; si dhe kapitulli i katrt, n t cilin jan paraqitur analizat gjuhsore t mikrotoponimeve. Vllimi mbyllet me nj t dhna orientuese, teknike, prmbledhse dhe sintetike, sukur jan: sqarimet pr prdorimin e fjalorit, transkriptimi fonologjik, shkurtesat, burimet baz, por edhe fjalori mikrotoponimik, prfundimi, bibliografia, literatura etj. Kapitulli i par pasqyron disa nga prbrsit historik, etnogjografik e demografik t komuns s Prilepit, e cila shtrihet n pjesn veriore t Pellagonis (brenda t cils gjenden fshatrat: Crnilisht, Desov, Gostirazh, Debresht, Llazhan, Peshtalev dhe Zhitosh); t komuns s Dollnenit, e cila shtrihet n veri t Pellagonis dhe prfshin fshatrat shqiptare: Zhitosh, Crnilisht, Desov, Gostirazhni, Peshtalev, Llazhan dhe Debresht; t komuns s Krushevs, e cila shtrihet n pjesn juglindore t Pellagonis (e cila administrativisht mbulon fshatrat: Presill, Alldane, Borin, Sazhdev, Jakrenov, Bellushin dhe Nerov), si dhe zona e Velesit (me dy fshatrat e banuara me shqitar: Jabollisht e Sogle). Kjo ndrkaq n asnj mnyr nuk prjashton fshatrat tjera t banuara tash me popullsi t deklaruara etnikisht maqedone, por q po t hulumtohet m thell, mbshtetur madje pikrisht n fush t toponimis, folklorit e etnografis, nuk sht vshtir t shihen gjurm t rndsishme t karakterit historik t etnis shqiptare edhe n kto an. Kjo sht arsyeja pse jo vetm brenda fshatrave me popullsi t plot shqiptare, por edhe n fshatrat ku mbijetojn arketipe gjuhsore, folklorike dhe madje etnologjike, ende mund t gjenden shenja t ekzistencs s popullsis shqiptare, tashm t sllavizuar, fal njsive mikrotoponimike, t cilat prtej njsis gjuhsore paraqesin njsi etnokulturore, materiale dhe shpirtrore dhe etnike t shqiptarve, banor shekullor t ktyre vendbanimeve. Shembulli m i mir i ksaj njsie sht identifikuar etnonimi Arbanas, i cili dshmohet qn vitin 1336 n rrethin e Prilepit, 1336. Dje jo vetm kaq. N dokumente mesjetare turke, sllave e t proveniencs perndimore nuk sht vshtir t gjenden
290
topikt: Arbanas, Arbanash dhe Arnaut (Prilep), Arbanasi oronim (Prilep), Arbanasi (Dupjaan), Arbanasi (Nebregov, Prilepit), Latinska Crkva, Arnaut Xhamia (Prilep), Arnautska Maalla (Konjari), Arnaut Mahalla (Prilep), Arnaudska Zemja (Prilepit) etj. Pr t gjitha fshatrat dhe komunat autori ka dhn paraqitje t detajuara t pozits gjeografike, kufijve t tyre, strukturs etnike t popullsis, fiseve kryesore, ojkonimeve, etimologjis s emrit dhe etnikut, informatorve dhe n fund mikrotoponimeve. Jan me shum interes shpjegimet popullore pr fiset. Duke mos qen fise n kuptimin e banorve t nj krahine n Kosovn dhe Shqiprin Veriore, por grupe t vogla familjare n nivel t barqeve, ato sjellin t informacione shum interesante pr prejardhjen pr gjenealogjin e tyre dhe sidomos hipokoristikt patronimik t tyre, t cilat vetm pjesrisht mund t gjenden n hapsirn tjetr t onomastiks shqiptare. sht me shum interes t shihet n kt fjals t patronimis shqiptare deri ku ka shkuar ndikimi sllav n strukturn leksikore, semantike dhe gramatikore t shqipes, dhe n prmas ka arritur t ballafaqohet e ti qndroj ktij ndikimi nj pjes e saj. N kt rrjedh, autori yn sht prpjekur t sjell disa t dhna dhe disa prfundime t tij apo t t tjerve pr etimologjin e t gjitha vendbanimeve dhe t etnikve t popullats s tyre, ndrsa pr prejardhjen gjuhsore t fiseve ka dhn vetm disa nga shpjegimet e rastit, sado me interes jo vetm pr lexuesit e rastit, por edhe pr specialistt e onomastiks. Tek ojkonimi Crnilishta autori prkrah konceptin e studiueses Olga Ivanova, duke e gjetur etimologjin tek fjala Cernil(o): cen niger i zi dhe prapashtesa ishte (19); etimologjin e ojkonimit Desov e krkon tek nj tradit e vazhdimsis ilire t emrtimit t vendbanimit mbi baza patronimike me bazn Des+suf. ovo (( Desimir, Desislav, Despot), si edhe Perast (<Pirusti), Dukla (<Dukleati) etj; etimologjin e fshatit Gostirash e konsideron t errt, pr shkak t lvizjeve t mdha n identifikimin e tij n literaturn dokumentare; ndrsa te ojkonimi Debresh, gjen patronimin e vjetr personal Debres; te ojkonimi Jakrenov gjen emrin patronimik Jak, i pranishm gjersisht tek shqiptart; tek ojkonimi Borin dhe trajta e tij n dokumentet turke Brina, autori yn vjen n prfundim se fjala sht pr emrin vetjak shqiptar Biran; ndrsa etnonimin e ojkonimit Nerov, i pranishm gjersisht tn hapsirn gjuhsore shqiptare e gjen te baza leksikore e shqipes njeri etj. Pra, jan t pakta etimologjit e fshatrave q pr nj arsye apo nj tjetre nuk i diskuton dhe nuk nxjerr prfundime t caktuara, duke prfshir ktu edhe diskutimet e studiuesve dhe literaturn dokumentare. Pavarsisht prej nivelit t diskutimit, e diskutimet n fush t etimologjis gjithmon ln vend pr dyshim dhe diskutim, krkimet n terren dhe n literatur jan me interes t shumanshm, prandaj edhe prfundimet e tij me interes t prgjithshm. Le t theksojm vetm disa nga ato fise m t vjetra dhe sikur shkruan autori me m shum shtpi: Balevsi (<hip. Bajram), Cankovsi (<hip. Asan), Gjolekovsi (t ardhur nga Dardha, vend n Shqipri) (<hip. Gjon + Lek),
291
Guxhovsi (<nga nofk), Latavsi (<hip. Iljaz), Shitovsi (<hip. Rushit), Usovsi (<hip. Usein), Xhepovsi (<hip. Rexhep) etj (Crnilisht); Buzliovci, dhe Sharett (Gostirash), fshati ku sipas dokumenteve turke t shek. XVI, njeriu i par q sht regjistruar sht: Gjon Arnaut; Manenvci (Peshtalev); Arapoxhovce (Debresh); Deshatovci (Zhitosh); Pulevci (Borin), Kolaj, Mixhaj (Alldanqe); Pelli, Llupi, Rroshit, Shellgt (Jabollqisht) etj. Brenda kapitullit t dyt jan me shum interes mikrotoponimet e secilit fshatit ve e ve, si dhe t sistemuar sipas gjendjes gjeografike, materiale, kulturore, fizike etj.: Arat (Ara e Tosks, Bilkameni, Lethia, Ligata); Malet: Gropa e Shitit, uka; Kodrat: Kodra e Topit, Mullari, Tumba e Bashinecit, Vllahu; Krojet: Tinjt, Ujti i Xhumas, Ujti i Barth; Kullosat; Mullijt; Livadhet: Livadhi i Sulit; Lumenjt: Ke Ezeroja, Vija; Prronjt: Prj i Fell, Prj i Balit; Mullinjt: Mullni i Bakjut, Mullni i Par, Mullni i Dyt, Mullni i Tret, Mullini i Katrt, Mullni i Amzs; Udht: dha e Gurishts, Udha e Kuqe, Udha e Lethis, Udha e Qiraxhive, Udha e Vra Muratit; Gurt: Bishti i Gurve, Guri i Merizit, Guri i Ram, Guri i Sulit Dulit, Guri me Qallm, Guri me Tavan, Peshterja e Kaakve; Korijat: Kora e Liks, Koria e Xha Mejdinit; Drunjt: Ke Dardha Mace, Ke Fayri, Ke Lisi i Bogomills, Ke Lisi i Shitit, Ke Lisi i Shyptarit, Ke Mollt e Koshit; Varret:Vorret e Kaurive, Voret e Katunit, Vorret e Xhypqive; Vende: Ke Arkat, Ke Bryma e Milanit, Ke Shkolia, Ke Ujti i Diells, Ke Ujti i Qelbt, Ke Vllahu, Manastirishe etj. Pa dashur t hy n kt rrjedh shum t ndrlikuar diskutimi, sepse kjo do ti jepte prmas tjetr paraqitjes son, dua t theksoj qoft edhe nj fakt: ndikimin sllav n patronimin islame, pranin bizantine t disa ojkonime dhe madje emra fisesh dhe elementet e rndsishme t proviniences romane dhe katolike n disa forma dhe trajta patronimike e mikrotoponimike. Kapitulli i dyt me titul Ndarja leksiko-semantike t mikrotoponimeve paraqet boshtin e veprs Mikrotoponimet n vendbanimet shqiptare t Prilepit, Krushevs dhe Velesit. Makrostrukturn e tij e prbjn temat e prgjithshme, si: toponimia primare, me nntemat mikrotoponime t krijuara nga emra oronime, hidronime (Udha Batakut, eshmja e Bugarve, eshmja e Shkzs, eshmja e Teferiit, eshmja e Xhamis, Ke Gura Vogl, Kallxherica, Kllajneci i Kryljut, Kroj ke Rrasat, Ke Liqeni, Proj i Muzgave, Prroj i Qafs, Prroj i Urs Gurt, Prrj i Manastirishtes, Ke Sulishtet, Ke Ujti i Qlbt, Ujti i Barth i Math, Ujti i Thart, Zalli i Ars se Vjetr, Ke Bunari i Alilit etj); bota bimore (fitonime) si: Ahishtat, Prroi i Blinave, Bubishta, Dardht e Shullonit, Dushku Kaurve, Ke Ithnat, Kinxhlt, Te Kumblla Mbuth, Lisi i Shyptarit, Mollt e Thart, Qafa Thans, Vneshtet e Vjetra, Gurt e Shkopive; bota shtazore (fauna), si: Voret e Kualve, Dardha Mace, Gjurma Mshks, Mali ke Brimat e Dhelpns, Guri i kut g Bell, Ara e Bxhets, Gurst e Gjarpnive, Bishti i Gurve, Gjurma Maushks etj; mineralogjia (tok, minerale, xehe), blegtori, bujqsia, pylltaria, manifaktura, komunikacioni, objekte kulturore, raporte sociale, si dhe struktura gramatikore e tyre: mbiemra n prbrje t mikrotoponimeve q
292
prcaktojn, numror, folje, parafjal, toponime sekondare (Vorret e Alldanes, Guri i Bogomlls, Lisi i Bogomlls, dha e Bellushns, Mali i Bellushins, Udha pr nBerat, Koria e Buinit, Qafa e Dollgovecit, Kullosa e Grazhdanit, Shullani i Jakrenovs, Ke Ura e Kostinces, Slloqt me te Koshines, Gropat e Kurshovs, Dushku i Zhitoshes, Tumba e Bashinecit, Mali i Gabrovnkut, Prroj i Ftosins, Ke Signalli i Kirividit etj.), baza apelative t mikrotoponimeve etj. N qoft se pjesa e par, struktura leksikore, tematike dhe paradigmatike e mikrotoponimeve paraqet pasurin materiale dhe shpirtrore t ksaj ane, kryesisht mikrotoponimi e mbshtetur n gjendjen fizike t hapsirs gjeografike dhe botn bimore dhe shtazore t ksaj ane, n pjesn e dyt trajtuar trajtuar struktura gramatikore e ksaj pasurie gjuhsore, madje jo vetm e shqipes. Pra, n qoft se n pjesn e par jan trajtuar oronimet, hidronimet, fitonimet, zoonimet etj., si: Bjeshka e Epr, Bjeshka e Poshtr, Brixhet e Kuq, Bryma Ukut, Qafa e Gradishtes, Zadgradishte, Grona e Fkell, Gropa e Kalushit, Ke Gropt, Guri i Aneve, Guri i Askerit, Guri i Keq, Guri i Kuq, Guri i Math, Guri i Mullinit, Guri i Nishanit, Guri i Shpum, Guri i Shpunun, Guri i Verth, Guri i Zi, Guri Jeshil, Guri Kalas, Guri me Gjurm, Guri me Tavan, Guri Plak, Gurst e Gjarpnive, Karpat e Sharetit, Kodra e Dushkut, Kdra e Topit, Kdra e Vneshtve, Lisi i Moth ke Kodra, Peshterja e Kaakve, Peshterja e Kuqe, Peshterja e Plakut, Qafa Sherit, Qafa Thans, Ara ke Rrasat, Ka Shkall, Udha n Skall, Shpella a Des, Shpella e Kalushit, Shullan i Korijave etj., n pjesn e dyt sht diskutuar gjith pasuria gjuhsore e tyre gramatikore: numror, folje, parafjal etj. Nj fund sht sjell edhe nj nnkapitull mbi mikrotoponimin sekondare, i cili prfshin njsit mikrotoponimike nga emra vendbanimesh, mikrotoponimet nga emra toponimesh, si dhe apelativat e mikrotoponimeve. Fjala sht pr nj nga gjurmimet shum interesante t toponimis son, e cila sht diskutuar q nga Norbert Jokli, sidomos n lidhje me ndikimet dhe pranin e elementit sllav n toponimin dhe prgjithsisht leksikun e shqipes. N t vrtet, prtej aspektit ndikues dhe pranis s elementit sllav n toponimin e hapsirs shqiptare dhe prgjithsisht leksikun e shqipes, n kt rast sht polemizuar fuqishm pr pranin e elementit etnik sllav n Shqipri, prkatsisht hapsirn etnike dhe etnografike shqiptare. Pikrisht te prania, respektivisht ruajtja e trajtave t vjetra dhe arkaike t shqipes n disa mikrotoponime t atij vendi apo t asaj krahine etnografike i kan br t mendojn studiuesit n etnin shqiptare t asaj zone, q pr shkaqe t caktuara historike sht ndryshuar gjat shekujve, dhe ka marr trajtn sllave (serbe, bullgare apo maqedone), greke apo latine-italane. Studiuesi yn Mustafa Ibrahimi, ka radhitur nj numr shembujsh, si: Vorret e Alldanes, Guri i Bogomills, Lisi i Bogomills, Udha e Bellushins, Mali i Bellushins, Udha pr nBerat, Koria e Buinit, Qafa e Dollgovecit, Kullosa e Grazhdanit, Shullani i Jakrenovs, Ke Ura e Kostinces, Slloqt me te Koshines, Gropat e Kurshovs, Dushku i Zhitoshes, Tumba e Bashinecit, Mali i Gabrovnkut, Prroj
293
i Ftosns, Ke Signalli i Kirividit etj, t cilat m par se sa strukturn gjuhsore arkaike t vendbanimeve t ksaj zone, dshmojn pr ndrlidhjen historike t tyre dhe t banorve t tyre. N jetn materiale t banorve t ksaj zone bujqsia dhe blegtoria historikisht ka paraqitur nj pasuri t rndsishme, prandaj sht e kuptueshme pse trajtat e tyre kuptimore dhe gjuhsore autori ia ka sistemuar n nj plan m t gjer. N kt rrjedh ai mikrotponimin me baz jetn blegtorale e ka par duke u mbshtetur n prbrsin e saj t siprfaqeve blegtorale, objekte blegtorale, ushqim pr kafsht, bagtin dhe kafsht e tjera shtpiake, pajisjen dhe objektet blegtorale, prodhimet blegtorale, smundjet dhe paraqitjet e tjera lidhur me bagtin etj., si: Livadhet e Thata, Livadhet tReja, Livadhet tVjetra, Ledinka e Rrasave, Kullosat e Nezes, Kullosat ke Voret e Vjetra, Ke Mullart, Shterpat e Eprme etj., ndrsa mikrotoponimin e lidhur me jetn bujqsore, e ka sintetizuar brenda temave: siprfaqet bujqsore, objekte bujqsore etj, emrat q lidhen me objekte bujqsore, prodhime dhe kultura t ndryshme bujqsore, puna me objekte dhe mjete bujqsore (Ara ke Rrasat, Art e Bales, Fsha e Lopve, Fousha e Gjan, Ke Kopshtinjt, Korat e Trasha etj). Nuk e di a sht e rndsishme t thuhet se pikrisht mikrotoponimia e ngulitur e ksaj sfere t hershme dhe t prhershme, si: Guri i Mullinit, Katr Mullit, Mullni i Amdi Nurs, Mullni i Kamer Taukes, Udha e Borins, Udha e Ftojave, Udha e Gurishts, Udha ke Lisi i Madh, Oudha e Progonit, Udha Kalas, Udha Kaurrit, Udha Manastirishtes, Ura e Lugs etj., dshmon pr jetn sedentare dhe autoktone t ksaj popullate. Brenda ktij kapitulli dhe madje brenda ktij vllimi paraqitja e etnonimeve paraqet nj tem dhe nj pasuri m vete. E gjith pasuria etnonimike sht par n dritn e strukturs prmbajtjesore dhe gjuhsore t patronimeve familjare, nofkave dhe nofkave dhe hipokoristikve, emrave personal (emra njerzish), emrave mashkullor mysliman, emrave femror mysliman, emrave mashkullor t krishter emrave femror krishter, emrave familjar etj. N kt rrjedh mund t thuhet se shum prej etnonimeve dhe patronimeve e antroponimeve t prejardhjes myslimane apo t krishter kan karakter edhe historik (t identifikueshm gjersisht edhe n dokumente t hershme: defter e krisobula), prandaj prania e tyre n kt vllim shpreh edhe njher pasurin ton materiale e shpirtrore t shprehur edhe prmes emrave familjar. I ktij krahu historik jan edhe mikrotoponimet e klasifikuara n grupin e tradits kulturore. Shembujt e ksaj natyre nuk jan t pakt. Ata dshmojn pr pamjen gjeografike t terrenit, prejardhjen historike, etnike, kulturore, fetare e gjuhsore t popullats s saj (Te Kumblla Mbuth, Katunishta, Kodra Katunit, dha e Malls Poshtr, Lama e Xha Musajt, Ke Shpa e Barth, Vendi n Mes Katounit, Ke Xhenemi i Grave, Kish e Vjetr, Kisha Madhe, Vllashka Crkva, Ke Manastirishtja, Udha e Voreve, Voret e Katundit, Voret e Shqiptarve, Kallxherica) etj. Njhs i mir dhe i specializuar i t folmen e Pollogut, studiuesi
294
Mustafa Ibrahimi, ju ka br nj vshtrim t gjithanshm edhe prbrsve fonetik dhe morfologjik t mikrotoponimis s Pollogut. N monografin e tij ai ka veuar: sistemin zanor, redaktimin e zanoreve, sistemin e bashktinglloreve, grupet e bashktinglloreve, fenomenet fonetike etj., duke dhn edhe shembujt konkret pr t gjitha rastet. Po n kt kapitull autori ka trajtuar disa nga veorit e strukturs morfologjike: mikrotoponimet njgjymtyrshe, mikrotoponimet pa ndajshtesa, mikrotoponime t krijuara nga emrat (nga emra t prvem, nga emra bimore dhe shtazore), mikrotoponime t krijuara nga mbiemra, mikrotoponime t krijuara nga folje. Mikrotoponimia e ksaj ane na del mjafte e pasur edhe me kompozita dygjymtyrshe dhe shumgjymtyrshe: (emr + emr, emr + mbiemr), si dhe me mikrotoponime t formuara me togfjalsha: emr + emr personal, emr familjar ose nofka; emr dygjymtyrsh sipas lumit; konfiguracioni i vendit + kafsh; bim + pjes e ligjrats; burim + emr i nj cilsie; forma toponomastike n form fjalish etj. Sikur ndodh prgjithsisht n t gjitha botimet e ktij lloji, n kapitullin e fundit autori ka sjell pasqyrn e shtress leksikore t toponimeve, dal nga sistemimi i tyre sipas ndikimeve gjuhve fqinje. Pasi q n shum raste etimologjin, prkatsisht strukturn e prejardhjes gjuhsore t toponimeve e ka diskutuar brenda kapitujve t tjer, n kt kapitull autori ka nxjerr gjith inventarin e bazs apelative gjuhsore t mikrotoponimis s zons s Pollogut. Fjala sht pr ato mikrotoponime, n bazn e t cilave gjendet nj fjal e shqipes apo nj fjal e huazuar, sado prvoja e gjertanishme e studimeve etimologjike ka dshmuar disa her se prejardhja apelative e nj mikrotoponimi, apo edhe prejardhja etimologjike e nj njsie baz (leksikore) nuk nnkupton njkohsisht edhe trashgimin gjuhsore e aq m pak etnike t tij, as etimologjin e huaj gjuhsore t rrjedhojave t asaj fjale. Mbshtetur n kto parime, autori ka konstatuar mikrotoponimet e huazuara me baz apelative greke, sllave, turke, arumune, fjalsit ndrkombtar dhe atyre ma baz fjalsin e shqipes. Mbshtetur n numrin m t madh apo edhe t vetm t nj njsie mikrotoponimike, si dhe n arritjet e gjertanishme t dijes shqiptare n studimet gjuhsore-historike dhe etimologjike, studiuesi Ibrahimi ka ardhur n prfundim se disa nga mirotoponimet e ksaj ane kan baz apelative nga greqishtja ( kalluxher, manastir, livada, qeramidhe, drom); sllavishtja (breg, dromak, gllava, goll, gradishte, zagor, megje, poljak); turqishtja (bash, jeshil, tepe, eshma, bunar, iflig, gjoll, istikam, kadi, kapi, mhall, padar, pazar); arumunishtja (kukull,kolib, Straga); leksiku ndrkombtar (rakida, proso, kanal, zhirav, konop, signal, tunel ); por numri m i madh i tyre ka baz n njsin leksikoret shqipes (bjeshk, brym, uk , gur, karp, kepi, kodr, maj-a, lugu, mal-i , qaf, rrafshin, rrahu, rrasa, shpat, shpell, shul, shulla) etj. Sigurisht bazat t tilla apelative nuk jan gjithnj as t drejtprdrejta as t padiskutueshme, por n rastin e ktij vllimi dhe t ksaj zone, rndsia e
295
prcaktimin e tyre lidhet edhe me dijen e gjertanishme t albanologjis n prgjithsi dhe t etimologjis e t onomastiks n veanti. Kjo ka t bj n mnyr t veant me shtrirjen hapsinore t e njsive leksikore, prandaj edhe mikrotoponimike t fondit t tyre, e cila njkohsisht prcakton edhe prmasn e tyre n strukturn ansore apo t brendshme t gjeografis gjuhsore t shqipes. Prej mikrotoponimis s pasur t vendosur ktu n mnyr sintetike nuk sht vshtir t shihet n element fundamental t saj: homogjenitetitn gjithkombtar t saj. Ata q kan lexuar toponimin e Shqipris s sotme, Kosovs, Malit t Zi, amri dhe madje t arbreshve t Italis nuk e kan vshtir t shohin edhe ktu shtratin historik e etnik t saj, nnshtresn mesjetare dhe antike (ilire) shqiptare, si dhe elementet mbishtrese t gjuhve ballkanike (greke, bullgare e serbe), orientale (turke) e aksidentale (latine) n strukturn gjuhsore e semantike t saj. sht pothuajse e pamundur t lexosh korpusin onomastik t cils do prej krahinave etnografike historike apo t sotme shqiptare dhe t mos gjesh struktura gjuhsore (leksikore, morfologjike dhe madje sintaksore e frazeologjike) dhe semantike t onomastiks s vendbanimeve t Pollogut. Struktura t tilla q n vetvete paraqesin njsi etnokulturore dhe gjuhsore gjithkombtare paraqesin afrsi kontekstesh historike, gjeografike, fizike etj., n nj mnyr apo nj tjetr mund t gjenden edhe n hapsirn tjetr shqiptare, n trajtn: Ara e Tosks/Ara e Gegs, Letha/Lejthishta, Ligata/Ligatina: Gropa e Shitit/Gropa ikes, uka/ Suka, Kodra e Topit/Kodra e Topave, Mullari/ Mullari, Tumba e Bashinecit/Tuma, Vllahu/Te Vllahu; Ujti i Barth/Ujt e Zi; Livadhi i Sulit/Livadhi Gjakut; Vija/Jazi; Proj i Fell/Prroni Thell, Mullni i Par/I Pari Prru, Mullni i Dyt/I Dyti Prru, Mullni i Tret/ i Treti Prru, Udha e Kuqe/ Udha e Zez, Udha e Leths/Udha e Shkozes, Udha e Qiraxhive/Udha e Pazarxhive, Udha e Vra Muratit/ Tek u Vra Ahmeti; Guri i Merizit/Guri Unazes, Peshterja e Kaakve/Shpella e Kaakve; Ke Lisi i Shitit/Te Lisi Shytit, Ke Mollt e Koshit/Te Bregu i Koshit; Ke Shkolia/Te Shkolla, Ke Ujti i Qelbt/Te Ujt e Trubullt, Ke Vllahu/Te Maxhupi, Manastirishe/Munishtiri etj. Le t jet kjo edhe nj prej arsyeve pse vepra e Mustafa Ibrahimit, Mikrotoponimet n vendbanimet shqiptare t Prilepit, Krushevs dhe Velesit, n kohn ton paraqet interesa t shumfishta: gjuhsore, shkencore edhe kombtare. E para pse qllimi i tij parsor sht botimi i nj vepre me t gjitha referencat e dijes s sotme shkencore, e dyta, botimi i saj dhe ndikimi q mund t ket n rrjedhat tona shkencore; dhe e treta, shqiptart ende vazhdojn t prballen me pasoja t gabimeve t brendshme historike n ndrtimin e identitetit kombtar n gjith hapsirn etnike, prandaj botimi i saj me nj material t pasur t gjeografis etnohistorike ansore t hapsirs etnike shqiptare, n kto rrethana merr edhe karakter t rndsishm kombtar. Begzad BALIU
296
PRMBAJTJA GJUHSI Qemal MURATI SHQIPJA DHE MAQEDOARUMANISHTJA NGA ASPEKTI I KONTAKTEVE MIDIS TYRE...........................................................................5 Mimoza KARAGJOZI KORE KONTAKTET E LASHTA T SHQIPES ME ARUMANISHTEN................43 Spiridhulla POI MARRDHNIET GJUHSORE SHQIPTARE-AROMANE N VSHTRIMIN E GRIGORE (Brncu)............................................................49 Vera STOJEVSKA ANTIQ DISA VEORI T RITEVE DHE KNGVE T DASMS TE VLLEHT DHE SHQIPTART E FSHATIT BELIC E POSHTME T STRUGS.......53 Baki YMERI KONTRIBUTI I AUSTRO-HUNGARIS PR RUAJTJEN E GJUHS SHQIPE N KOLONIN SHQIPTARE N BORGO ERIZZO (ARBNESH) T ZARS.........................................................................................................59 Hidajete AZIZI PRDORIMI I NYJS SHQUESE TEK EMRAT E PRVEM N SHQIPEN DHE N MAQEDONISHTEN........................................................65 Aida KURANI RRETH FJALSIT T FJALORIT DHE GRUPEVE TEMATIKE T PRFSHIRA N T..........................................................................................85 Aleksandr MEKSI EMRA VETJAK MESJETAR T SHQIPTARVE .............................................97 LETRSI Fatmir SULEJMANI ESEJA EPISTOLARE E FAIK KONICS.....................................................103 Afrim REXHEPI DEKONSTRUKSIONI I ESTETIKS/ DISKURS PR FEMINIZMIN.......121
298
HISTORI Naim HALIMI KUMANOVA N LVIZJEN KOMBTARE SHQIPTARE 1908-1912.....129 Skender ASANI PASQYRIMI I DEMONSTRATAVE T VITIT 1981 N SHTYPIN E MAQEDONIS...............................................................................................151 Lush CULAJ SHTJA E AMRIS N KONFERENCN E AMBASADORVE N LONDR 1912-1913.......................................................................................157 Muzafer BISLIMI VSHTRIM I SHKURTR MBIHISTORIA E JETS DHE VEPRAVET T SKNDERBEUT- PRINCIT EPIROT NGA MARIN BARLETI (HISTORIA DE VITA ET GESTIS, SCANDERBEGI EPIROTARUM - PRINCIPIS)..........167 Qerim LITA HASAN BILALLI NJ FIGUR E MADHE KOMBTARE.....................175 FOLKLOR DHE ETNOLOGJI Izaim MURTEZANI TRADITA DHE MODERNITETI (Sipas disa riteve dhe praktikave magjike t ciklit jetsor).....................................................................................................187 Nazmi BEQIRI DERI N PRJETSI.....................................................................................199 DEMOGRAFI Fauzi SKENDERI VEORIT E LVIZJES NATYRORE T POPULLSIS S MAQEDONIS DHE T POPULLSIS SHQIPTARE N TE................................................209 DISKUTIME Kristo FRASHRI E VRTETA MBI SHQIPTART E MAQEDONIS DHE SHTREMBRIMET E ENCIKLOPEDIS S SHKUPIT.............................227
299
Qemal MURATI SHQIPTART E MAQEDONIS N ENCIKLOPEDIN MAQEDONASE -TRILLIMET DHE REALITETI.....................................................................239 IDENTITETE BALLKANIKE Enver KUSHI URAT E KOMUNIKIMIT MES KULTURS AME DHE ASAJ GREKE.265 Rajna KOVAI TENXHERJA BALLKANIKE........................................................................275 RECENSIONE KULTURA TRADICIONALE E ARBNESHVE T ZARS..................283 KRKIME N ONOMASTIKN E GJEOGRAFIS ANSORE T SHQIPES..........................................................................................................289
300
INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE - SHKUP STUDIME ALBANOLOGJIKE 4 2011
Kopertina Imer Bajrami Prpunimi kompjuterik Besnik Emini Shtypi Shtypshkronja Focus Print Shkup Tirazhi 500 ekzemplar Revista botohet me mbshtetjen e Ministris s Arsimit dhe Shkencs dhe t Ministris s Kulturs t Republiks s Maqedonis

Stud - Alb-4-13 10 2011

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Stud - Alb-4-13 10 2011

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE - SHKUP

SHQIPJA DHE MAQEDOARUMANISHTJA NGA ASPEKTI I KONTAKTEVE MIDIS TYRE

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

MIMOZA KARAGJOZI KORE

KONTAKTET E LASHTA T SHQIPES ME ARUMANISHTEN

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

MARRDHNIET GJUHSORE SHQIPTAREAROMANE N VSHTRIMIN E GRIGORE (Brncu)

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

VERA STOJEVSKA ANTIQ

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

HIPOTEZA DHE TEORI LIDHUR ME LIDHJET FAREFISNORE RUMUNO-SHQIPTARE

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

PRDORIMI I NYJS SHQUESE TEK EMRAT E PRVEM N SHQIPEN DHE N MAQEDONISHTEN

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

Me yll i shnojm fjalit jo t rregullta gramatikore.

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

Aty prshkruhej edhe lufta e Bajazit-it. .

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

B. Koneski, . , , 1999: 225

Riza, S.vep. e cit., f. 168

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

B. Koneski, vep. e cit., f. 228

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

M. Povarnicina, vep. e cit. f. 80 M. Povarnicina, vep. e cit. f. 79

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

S.Riza, vep. e cit. f. 169 eliku, et al., vep. e cit. f. 238

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

Agalliu et al., vep. e cit. f.126

RRETH FJALSIT T FJALORIT DHE GRUPEVE TEMATIKE T PRFSHIRA N T

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

N. Gazulli, Fjalorth i ri Fjal t rralla t prdoruna n Veri t Shqipnis. Tiran. 1941.

N. Gazulli, Fjalorth i ri -Fjal t rralla t prdoruna n Veri t Shqipnis, Tiran. 1941.

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

Shpjegimet e glosave jan tonat.

INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE-SHKUP

N. Gazulli, Fjalorth i ri, Tiran, 1941, f. 222.