SVEUILITE U ZAGREBU FAKULTET STROJARSTVA I BRODOGRADNJE

ZAVRNI RAD

Zvonimir Nenadi

Zagreb, 2009

SVEUILITE U ZAGREBU FAKULTET STROJARSTVA I BRODOGRADNJE

ZAVRNI RAD Analiza nosaa konzervatora energetskog transformatora

Mentori:

Student:

Prof. dr. sc. Neven Pavkovi

Komentor:

Zvonimir Nenadi

Dipl. ing. Danijel Rohde

Zagreb, 2009
2

Izjava
Izjavljujem da sam ovaj rad napisao samostalno, uz pomo navedene literature i savjeta drugih osoba.

Saetak
U ovom radu provedena je analiza nosaa konzervatora energetskog transformatora s ciljem optimiranja postojeeg nosaa tvrtke Konar Energetski transformatori d.d.. Optimiranje je potrebno iz razloga to za postojei nosa nije provedena analiza, stoga se smatra da je postojee rjeenje predimenzionirano. Prilikom prorauna primjenom nauke o vrstoi analizirani su i optimirani slijedei segmenti nosaa konzervatora: vijani spoj nosa kotao, zavari i naprezanje zavara, te nosivost nosaa. Nadalje primjenom metode konanih elemenata pronaena su kritina mjesta i optimirano je rjeenje istih. Nakon toga je izraen 3D model optimiranog nosaa konzervatora, te je izraena tehnika dokumentacija sa svim detaljima potrebnim za konstruiranje istog. Sva potrebna tehnika dokumentacija ustupljena je od strane tvrtke Konar Energetski transformatori d.d. Model nosaa konzervatora i tehnika dokumentacija, i analiza metodom konanih elemenata su izraeni upotrebom programa CATIA V5r17.

Sadraj

Izjava ........................................................................................................................................................................................................ 3 Saetak ................................................................................................................................................................................................... 4 Saetak ................................................................................................................................................................................................... 4 Sadraj .................................................................................................................................................................................................... 5 Popis slika: ............................................................................................................................................................................................ 7 Popis tablica.......................................................................................................................................................................................... 8 Popis oznaka ......................................................................................................................................................................................... 9 1. Uvod ............................................................................................................................................................................................... 11

2. Transformator, konzervator i nosa............................................................................................................................... 12 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. Podjela transformatora prema snazi ................................................................................................................... 12 Podjela transformatora prema nainu hlaenja............................................................................................... 13 Osnovni dijelovi transformatora ............................................................................................................................. 14 Konzervator .................................................................................................................................................................... 15 Nosa konzervatora .................................................................................................................................................... 16

3. Raunalni program CATIA V5r17 ........................................................................................................................................ 17 4. Ulazni parametri ....................................................................................................................................................................... 18 5. Vijani spoj nosa kotao .................................................................................................................................................. 19 5.1. 5.2. Analiza spoja .................................................................................................................................................................. 19 Optimiranje vijanog spoja ......................................................................................................................................... 23

6. Zavari i naprezanja zavara ................................................................................................................................................. 25 6.1. 6.2. Analiza zavara ............................................................................................................................................................... 25 Optimiranje zavara ....................................................................................................................................................... 29

7. Nosivost nosaa konzervatora .......................................................................................................................................... 32 7.1. 7.2. Analiza nosivosti nosaa ........................................................................................................................................... 32 Optimiranje nosaa ....................................................................................................................................................... 37

8. Analiza nosaa metodom konanih elemenata............................................................................................................. 40 5

8.1. 8.2.

Analiza postojeeg nosaa....................................................................................................................................... 40 Analiza optimiranog nosaa ...................................................................................................................................... 41

9. Zakljuak .................................................................................................................................................................................... 44 Literatura ............................................................................................................................................................................................ 45 Prilozi .................................................................................................................................................................................................... 46

Popis slika:
Slika 1.1. Dijelovi transformatora Slika 2.1. Konarev energetski transformator Slika 3.1. FEM analiza u CATIA-i V5r17 Slika 4.1. Nosa konzervatora Slika 5.1. Proraunska skica vijanog spoja Slika 6.1. Odreivanje teita zavara Slika 6.2. Presjek zavara Slika 7.1.1. Nosa konzervatora, kao idealizirana reetkasta konstrukcija Slika 7.1.2. Reetkasti nosa nakon solidifikacije Slika 7.1.3. vor E Slika 7.1.4. vor D Slika 7.1.5. vor C Slika 7.1.6. vor A Slika 7.1.7. vor B Slika 8.1.1. Prikaz raspodjele konanih elemenata na modelu postojeeg nosaa Slika 8.1.2. Analiza postojeeg nosaa metodom konanih elemenata Slika 8.2.1. Prikaz raspodjele konanih elemenata na modelu optimiranog nosaa Slika 8.2.2. Analiza optimiranog nosaa metodom konanih elemenata

Popis tablica
Tablica 7.1.1. Sile u tapovima Tablica 9.1. Usporedba postojeeg i optimiranog nosaa

Popis oznaka

OZNAKA As Q Qn Fq Mq Lq Ft Mt Lq Mu hi hd bP hy As zi Iy2

JEDINICA mm2 kg kg N N/mm mm N N/mm mm N/mm mm mm mm mm mm2 mm2 mm4 N/mm2

ZNAENJE minimalni presjek vijka masa tereta masa nosaa sila uslijed teine tereta moment uslijed djelovanja sile Fq krak na kojem djeluje sila Fq sila uslijed teine nosaa moment uslijed djelovanja sile Ft krak na kojem djeluje sila Ft ukupni moment udaljenost i-tog vijka od neutralne linije udaljenost neutralne linije od ruba ploe irina ploe udaljenost ruba ploe od y-osi kroz teite razlika sume povrina presjeka vijaka udaljenost vijka od y osi moment inercije oko y2 osi naprezanje 9

N N/mm2 mm2 mm mm mm2 mm mm mm4 N/mm2 mm3 N/mm2 N/mm2 N/mm2 N/mm2 N

sila u vijku doputeno naprezanje povrina jezgre vijka visina zavara duljina zavara povrina zavara koordinata teita po x-osi koordinata teita po z-osi moment inercije oko x osi maksimalna normalna naprezanja moment otpora koeficijent dimenzije zavara normalna naprezanja okomita na pravi presjek zavara tangencijalna naprezanja paralelna sa smjerom zavara reducirano naprezanje doputeno naprezanje zavara sila u i-tom tapu

dop
Aj a l A xT zT IX nmax WXZ

II

red

zdop
Fi

10

1. Uvod
Cilj ovog rada je analizirati i optimirati postojei nosa konzervatora energetskog transformatora. Rad je podijeljen u 9 osnovnih cjelina. Na poetku je dan kratak opis transformatora i konzervatora. Nadalje se opisuju alati pomou kojih se vri modeliranje i analiza metodom konanih elemenata u raunalnom programu CATIA V5r17. Slijede ulazni parametri i prikaz nosaa konzervatora kojeg treba analizirati i optimirati. U nastavku se u zasebnim poglavljima provodi analiza i optimiranje sljedeih segmenata nosaa konzervatora: 1. Vijani spoj nosa kotao 2. Zavari i naprezanje zavara 3. Nosivost nosaa konzervatora Potom slijedi opis pronalaska kritinih mjesta analizom metodom konanih elemenata i zakljuak u kojem su dane smjernice za konstruiranje nosaa konzervatora.

Slika 1.1. Dijelovi transformatora 11

2. Transformator, konzervator i nosa

Transformator je mirujui elektromagnetski ureaj koji na naelu elektromagnetske indukcije pretvara sustav izmjeninog napona u drugi ili vie drugih sustava napona iste frekvencije.

2.1. Podjela transformatora prema snazi

Transformatori koji se koriste u elektroenergetskom sustavu za prijenos i razdiobu elektrine energije nazivaju se energetski transformatori, a dijele se na: prema [1] Generatorske ili blok transformatore koji se koriste u elektranama za spajanje

generatora i visokonaponske mree Mrene transformatore koji transformiraju napon visokonaponske mree npr. 400

kV, 220 kV ili 110 kV u napon distribucijske mree 30 kV ili 35 kV. Mogu biti tronamotni transformatori, autotransformatori i regulacijski transformatori Distribucijski transformatori koji se izvode za napon od 35 kV i nie. Izrauju se

kao dvonamotni i tronamotni

Osim energetskih transformatora postoje i ostale vrste transformatora koji se zajedno nazivaju specijalni transformatori.

12

Slika 2.1. Konarev energetski transformator

2.2. Podjela transformatora prema nainu hlaenja

Prema nainu hlaenja transformatori se dijele na: [1] suhe transformatore uljne transformatore

Suhi transformatori grade se za napone do 50 kV i snage do 10 MVA s obzorom da zrak ima loa izolacijska svojstva i slabije odvodi toplinu nego ulje. Njihova glavna prednost je ta to nisu zapaljivi pa se koriste na mjestima na kojima je to svojstvo vano (brodovi, bolnice, rudnici). Uljni transformatori imaju aktivni dio (jezgru i namot) uronjene u izolacijsku tekuinu. S obzirom na dobra izolacijska svojstva i veliku specifinu toplinu transformatorskog ulja, transformatori za vie napone i velike snage izrauju se redovito kao uljni. Aktivni dio transformatora i ulje nalaze se u kotlu kojem pripada poklopac s provodnim izolatorima i konzervator. Preko stijenki kotla toplina se prenosi iz aktivnog dijela transformatora na okolni zrak.

13

Manji uljni transformatori izrauju se u hermetiki zatvorenoj izvedbi s kotlom od valovitog lima. Prilikom zagrijavanja i irenja ulja lim se moe elastino deformirati i privremeno poveati obujam kotla. Takvi transformatori nemaju konzervator. U daljnjem razmatranju govoriti e se iskljuivo o uljnim transformatorima velikih snaga koji posjeduju konzervator.

2.3. Osnovni dijelovi transformatora

Osnovni dijelovi konstrukcije transformatora su kuite, jezgra, namoti i ulje. Kotao kuite transformatora u koje se ulae jezgra s namotima i svi ostali

dijelovi. Stjenke kotla napravljene su od elinog lima kojem se krutost poveava navarivanjem ojaanja. Kotao mora biti hermetiki zatvoren zbog ulja koje se u njemu nalazi. Jezgra sastavljena je od limova debljine 0,3 mm koji se uzastopno slau da bi

se dobio cilindrini presjek. Jezgra se nakon slaganja tlai i uvruje izmeu donjeg i gornjeg jarma pomou elinih letvica visoke vrstoe. Zavrna kompaktnost Jezgre dobiva se zatezanjem pomou bandaa od staklastog materijala koji tijekom zagrijavanja polimerizira i tako dobiva konana svojstva koja su potrebna da bi jezgra bila uvrena. Namoti (svitci) postoji vie vrsta namota: NN (nisko naponski), VN

(visokonaponski), RN (regulacijski). Unutranji namot je obino visoko naponski, slijedei je nisko naponski pa grubo regulacijski i fino regulacijski. Regulacijski namoti slue regulaciji struje i napona u transformatoru. Namoti su od bakrene ice izolirane papirnatom izolacijom kod transformatora veih snaga dok je kod transformatora manjih snaga dovoljna izolacija lakom. Izmeu slojeva namota stavljanu se letvice da bi se stvorili procjepi kojima kasnije prolazi ulje koje hladi namote. Ulje koristi se za hlaenje transformatora i izolaciju. Ispunjava cijelu

unutranjost kotla. Puni se tako da se prvo iz cijelog kotla izvue zrak tj. napravi se vakuum i tada ulje ulazi u sve najue procjepe i u cijelosti popunjava prostor jer nema zranih mjehuria koji bi to onemoguavali. 14

2.4. Konzervator

Uslijed poveanja snage transformatora poveavaju se i njegove dimenzije, a time i gubitci tj. toplina koja se treba odvesti. Iz tog razloga mora se poveati rashladna povrina pa se na kuitu transformatora rade orebrenja. Toplina ulja odvodi se slobodnim ili prisilnim strujanjem zraka, a u nekim izvedbama i vode. Prolaskom velikih struja kroz namote transformatora generira se toplina koju je potrebno odvesti hlaenjem. Kod uljnih transformatora hlaenje se vri uljem koje ispunjava cijeli kotao transformatora. Porastom temperature ulje se iri te je kod transformatora velikih dimenzija potreban veliki dodatni prostor koji e omoguavati irenje. Iz tog razloga na transformatore se ugrauje dio koji se naziva konzervator. Konzervator se postavlja iznad razine ulja u transformatoru tako da se puni uljem samo u sluaju toplinske dilatacije ulja.

Slika 2.4. Konzervator transformatora

Na sklopu konzervatora nalaze se prikljuci (njihov broj je ovisan o izvedbi i zahtjevima kupca) koji mogu imati ulogu povezivanja konzervatora s kuitem transformatora, povezivanja konzervatora s okolnom atmosferom ili mogu predstavljati otvor kroz koji e se transformator puniti uljem prije putanja u rad. 15

Tlak u konzervatoru mora biti konstantnog iznosa pa iz tog razloga konzervator mora biti povezan s okolnom atmosferom. Zrak koji zbog smanjenja volumena ulja ulazi u konzervator ne smije sadravati vlagu jer bi to dovelo do iskrenja u transformatoru zbog naruavanja izolatorskog svojstva ulja. Zato se na ulasku zraka u konzervator postavlja dehidrator. Dehidrator je ureaj koji upija vlagu iz zraka te u konzervator ulazi u potpunosti isuen zrak. Na uljovod izmeu poklopca kotla i konzervatora postavlja se sigurnosni Buchholzov relej koji u sluaju jakog strujanja ulja (to se moe dogoditi zbog iskrenja u transformatoru) signalizira upozorenje.[1]

2.5. Nosa konzervatora

Nosa dri konzervator iznad razine kotla transformatora. Izveden je kao reetkasti nosa, graen od trokutnih tapnih poligona. Sastoji se od cijevi kvadratnih presjeka u zavarenoj izvedbi, uglavnom iz konstrukcijskog elika 0363. Vanjske zovemo pojasni tapovi, a one izmeu pojasnih tapovi ispune, odnosno ukrute. Kod prorauna reetkastih nosaa uvoenjem idealizacije prema kojoj su tapovi meusobno povezani zglobovima i postavkom da vanjske sile djeluju samo u zglobovima, tapovi reetkastog nosaa predstavljaju tapne veze. Reakcije tih veza su sile koje djeluju po uzdunoj osi tih tapova.

16

3. Raunalni program CATIA V5r17

CATIA (Computer Aided Three Dimensional Interactive Application) je vie-platformski CAD/CAM/CAE raunalni program tvrtke Dassault Systems. Napisan je u C++ programskom jeziku, a nastao je krajem 70-ih i poetkom 80-ih godina 20. stoljea. Najvie se koristi u brodogradnji, avio i auto industriji, te drugim industrijskim granama.[2] Svi modeli u ovom radu, kao i analiza kritinih mjesta metodom konanih elemenata su izraeni u CATIA-i V5r17. Ovaj raunalni program opremljen je modulima koji su prilagoeni razliitim potrebama korisnika, izmeu ostalog sadri modul Generative Structural Analysis, koji omoguava analizu metodom konanih elemenata.

Slika 3.1. FEM analiza u CATIA-i V5r17

Kroz predmet Konstruiranje pomou raunala i izradu modela za seminare iz drugih predmeta na Fakultetu strojarstva i brodogradnje stekao sam vjetine potrebne za rad u CATIAi, to je i glavni razlog za odabir ovog programa za izradu modela i analize metodom konanih elemenata nosaa konzervatora.

17

4. Ulazni parametri
Nosa konzervatora izraen je od kvadratnih cijevi dimenzija 120x120 mm i ukruen ukrutama izraenim od kvadratnih cijevi dimenzija 80x80 mm, oboje debljine 5 mm. Svi zavari su izvedeni kao jednostrani kutni zavari veliine a5. Nosa je optereen masom konzervatora i ulja od 5000 kg. Nosa konzervatora je napravljen od elika 0363. Zbog simetrinosti promatrat e se samo polovica nosaa, a kako ne pridonose ukupnoj nosivosti nosaa iz daljnjeg prorauna e biti izuzete poprene ukrute, koje spajaju dvije polovice nosaa.

Slika 4.1. Nosa konzervatora

18

5. Vijani spoj nosa kotao

5.1. Analiza spoja

Zbog simetrinosti nosaa konzervatora proraun je izveden za njegovu jednu polovicu. Poznati parametri: Vijci Broj vijaka Minimalni presjek vijka Materijal vijaka Masa konzervatora i ulja Masa nosaa - M20 n=12 As=245 mm2 4.6 - Q=5000 kg - Qn=500 kg

Fq =

Q g = 2500 9,81 = 24525 N sila uslijed djelovanja teine konzervatora i ulja na 2

polovicu nosaa
M q = Fq l q = 24525 2160 = 52,974 10 6 Nmm moment savijanja uslijed djelovanja sile Fq

Lq=2160 mm krak na kojem djeluje sila Fq

Ft =

Qn g = 250 9,81 = 2452,5 N sila uslijed djelovanja teine nosaa 2

M t = Ft lt = 2452,5 1162 = 2,85 10 6 Nmm moment savijanja uslijed djelovanja sile Ft

Lq=1162 mm krak na kojem djeluje sila Ft
M u = M q + M t = 55,824 10 6 Nmm ukupni moment savijanja

Kod odreivanja naprezanja, odnosno sila u vijcima uslijed momenta savijanja uvode se pretpostavke, kao to je prikazano na slici 5.1. b) i c)

19

Slika 5.1. Proraunska skica vijanog spoja

a) u prvom sluaju (slika 5.1. b) ) pretpostavlja se linearna raspodjela naprezanja s neutralnom linijom u prvom redu vijaka, na tlanoj strani presjeka. [3] S takvom pretpostavkom najvea sila u vijku je u najviem redu gornje ploe (slika 4.1)
F1 = F2 = Mu
2 i

h1 =

55,824 10 6 2040 = 5060 N 22,519 10 6

hi udaljenost i-tog reda vijaka od neutralne linije h1 = 2040 mm gornja ploa h2 = 1930 mm gornja ploa

20

h3 = 1820 mm gornja ploa h4 = 220 mm h5 = 110 mm

= 2h1 + 2h2 + 2h3 + 2h4 + 2h5 = 2 2040 2 + 2 1930 2 + 2 1820 2 + 2 220 2 + 2 110 2
2 2 2 2 2

= 22,519 10 6 mm2

b) u drugom sluaju (slika 5.1. c) ) pretpostavlja se da je zbog krutosti spojnih ploa neutralna linija pomaknuta u os y2 s raspodjelom naprezanja prema slici 5.1. d). Poloaj neutralne linije odredi se iz uvjeta ravnotee normalnih sila po presjeku, odakle slijedi da teite rafirane povrine (bphd) i sume povrina vijaka u vlanoj zoni treba biti na osi y2.. Iz toga uvjeta slijedi nakon sreivanja:[3] hd = (

As 2 As zi ) As + As ) + 2 (hy bp bp bp bp

hd = (

980 2 980 10920 980 ) + 2 (1050 ) + 245 = 171,6 mm kako i pretpostavljeno 240 240 240 240

neutralna linija pada izmeu drugo i treeg reda vijaka bP=240 mm oitano iz tehnike dokumentacije hy=1050 mm oitano iz tehnike dokumentacije

As = As
zoni.

(+)

As

()

- razlika sume povrina presjeka vijaka u vlanoj (+) i tlanoj (-)

Iz navedenoga slijedi da je potrebno najprije pretpostaviti poloaj osi y2 izmeu dva reda vijaka u tlanoj zoni im se moe odrediti As. Ukoliko poloaj osi ne padne izmeu dva pretpostavljena reda vijaka, treba pretpostaviti drugi poloaj y2.. Pretpostavljeni poloaj neutralne linije je izmeu drugog i treeg reda vijaka, te je

As = 8 As 4 As = 4 As = 980 mm2

= 2 z1 + 2 z 2 + ... + 2 z 6 = 2 1020 + 2 910 + 2 800 + 2 800 + 2 910 + 2 1020

21

= 10920 mm

zi - udaljenost vijka od y osi z1 =1020 mm z2 =910 mm z3 =800 mm z4 =-800 mm z5 =-910 mm z6 =-1020 mm Nakon odreivanja poloaja osi y2 odredi se moment inercije nosive povrine oko iste

I y2 =

b p hd 3

+ As ( z i + e) 2 =
i =1

nvz

240 171,6 3 + 2 245 12,44 10 6 = 64,98 108 mm4 3

e = hy hd = 1050 171,6 = 878,4 mm

Maksimalno naprezanje je tada

1 = max =

Mu 55,824 10 6 (1020 + 878,4) = 16,3 N/mm2 ( z1 + e) = I y2 64,98 108

Odnosno, odgovarajua sila u vijku

F1 = 1 As = 16,3 245 = 3994 N

Sila u sluaju a) je vea nego li ona dobivena pod b), te je sila F1 = 5060 N mjerodavna.

vdop = 112 N/mm2 za kvalitetu vijka 4.6

v =
F1 5060 = = 11,3 N/mm2 < vdop = 112 N/mm2 2 A j 2 225

zadovoljava

Za vijak M20 povrina poprenog presjeka jezgre: A j = 225 mm2

22

5.2. Optimiranje vijanog spoja

Iz analize je vidljivo da je naprezanje u vijcima vijanog spoja nosa kotao itekako zadovoljeno, odnosno da su broj i veliina vijaka predimenzionirani. Stoga je izabrano 8 vijaka veliine M10, kvalitetu vijaka nee se smanjivati, jer je 4.6 preporuena kvaliteta za nosive konstrukcije od elika 0363. [4] Provjera:

As = 58 mm2 A j = 52,3 mm2

a) F1 = F2 = h1 = 2040 mm h2 = 1820 mm h3 = 220 mm
Mu 55,824 10 6 h = 2040 = 7570 N 1 2 6 15 , 05 10 h i

= 2h1 + 2h2 + 2h3 = 2 2040 2 + 2 1820 2 + 2 220 2 = 15,05 10 6 mm2

2 2 2

b) hd = (

As 2 As zi ) As + As ) + 2 (hy bp bp bp bp

hd = (

232 2 232 7280 232 ) + 2 (1050 + 58 ) = 73,5 mm 240 240 240 240

kako

pretpostavljeno

neutralna linija pada izmeu prvog i drugog reda vijaka

As = 6 As 2 As = 4 As = 232 mm2

z z

= 2 z1 + 2 z 2 + ... + 2 z 4 = 2 1020 + 2 800 + 2 800 + 2 1020 = 7280 mm

z1 =1020 mm 23

z3 =800 mm z4 =-800 mm z6 =-1020 mm

I y2 =

b p hd 3

240 73,53 + As ( z i + e) = + 2 232 10,3 10 6 = 48,01108 mm 3 i =1

nvz 2

e = h y hd = 1050 73,5 = 976,5 mm

1 = max

Mu 55,824 10 6 = ( z1 + e) = (1020 + 976,5) = 23,17 N/mm2 I y2 48,01 10 8

F1 = 1 As = 23,17 232 = 5376 N

Ponovno je mjerodavna sila dobivena pod a)

v =

F1 7570 = = 71,5 N/mm2 < vdop = 112 N/mm2 2 A j 2 53

zadovoljava

Izborom manjih vijaka M8 dobili bi v = 115,4 N/mm2, to ne zadovoljava. Odabrano: Za jednu polovicu nosaa ukupno 8 vijaka M10 kvalitete 4.6.

24

6. Zavari i naprezanja zavara

6.1. Analiza zavara

Silu od teine konzervatora, ulja i samog nosaa preuzet e zavari na spoju pojaseva s kotlom. U zavaru e se pojaviti savojna i smina naprezanja sa maksimumima (prema slici 6.2.) u toki 1 za savijanje i toki 2 za savijanje+smik. Pretpostavke: prema [5]

djelovanja sile

Nema zaostalih naprezanja Nema greaka zavarenih spojeva Nema koncentracije naprezanja Debljina kutnog zavara je visina upisanog istokranog trokuta Smino naprezanje je jednoliko rasporeeno Smino naprezanje preuzimaju samo zavari koji su postavljeni paralelno sa smjerom

Prvo treba nai teite i teine osi inercije: a=5mm l1=135mm l2=120mm l3=177mm l4=120mm
A1 = 2 l1 a + 2 l 2 a = 2 135 5 + 2 120 5 = 2550 mm2

A2 = 2 l3 a + 2 l4 a = 2 177 5 + 2 120 5 = 2970 mm2

25

Slika 6.1. Odreivanje teita zavara

x1 ' = x2 ' = xT = 65 mm teite presjeka lei na toj simetrali, os simetrije je jedna od

glavnih teinih osi inercije

z1 ' = 2 a + l3 + h + a + l1 / 2 = 10 + 177 + 1664 + 5 + 135 / 2 = 1923,5 mm z 2 ' = a + l3 / 2 = 5 + 177 / 2 = 93,5 mm

h=1664 iz modela

zT ' =

z1 ' A1 + z 2 ' A2 1923,5 2550 + 93,5 2970 = = 939 mm A1 + A2 2550 + 2970

h2 = zT 2 z 2 ' = 939 187 = 752 mm h1 = h h2 = 1664 752 = 912 mm

26

Momenti inercije povrina zavara:

I1 = I 3 = I2 = I4 =

a l1 + l1 a (h1 + a + l1 / 2) 2 = 655262325 mm4 12

3

a 3 l2 + l2 a (h1 + a / 2) 2 = 501787400 mm4 12 a 3 l2 + l2 a (h1 + a + l1 + a / 2) 2 = 667183400 mm4 12 a l3 + l3 a (h2 + a + l3 / 2) 2 = 632660171 mm4 12

3

I5 = I7 = I6 = I8 =

a 3 l4 + l 4 a (h2 + a + l3 + a / 2) 2 = 526220600 mm4 12 a 3 l4 + l4 a (h2 + a / 2) 2 = 341563400 mm4 12

Ukupni moment inercije:

I X = I1 + I 2 + ... + I 8 = 4612599792 mm4

27

Slika 6.2. Presjek zavara

Savijanje (toka 1): prema [5]

nmax =
ravninu spoja

M u 55,824 10 6 = = 13,6 N/mm2 4363860 Wxz

- maksimalna normalna naprezanja okomita na

Wxz =

Ix 4612599792 = = 4363860 mm3 - moment otpora zavara h1 + 2 a + l1 912 + 10 + 135

nmax 0,85 zdop

Za elik 0363:

dop = 160 N/mm2 - (U.E7.150 tablica 1)

28

za a=5mm = 0,8(1 + 1 / a ) = 0,96 - koeficijent dimenzije zavara

zdop = dop = 0,96 160 = 153,6 N/mm2

nmax 0,85 153,6

13,6 130,56 - zadovoljava

Savijanje+smik (toka 2):

max =

1 nmax = 0,707 13,6 = 9,6 N/mm2 maksimalna normalna naprezanja okomita na 2

pravi presjek zavara

l1 + l3 135 + 177 max = 9,6 = 9,02 N/mm2 135 + 10 + 177 + 10 l1 + 2 a + l3 + 2 a Fq + Ft 26978 F = = = 8,65 N/mm2 ( a l ) II 2l1 a + 2l3 a 3120
maksimalna tangencijalna

II ,max =

naprezanja u ravnini pravog presjeka zavara, paralelna sa smjerom zavara

red = 2,8 2 + 1,8 II 2 max = 2,8 9,02 2 + 1,8 8,652 = 19,04 N/mm2
naprezanje

reducirano

red = 19,04 < zdop = 130,56 - zadovoljava

6.2. Optimiranje zavara

Kako zavari na spoju nosa kotao i vie nego zadovoljavaju uvjete vrstoe, mogu se uzeti manji zavari. Minimalna debljina zavara za statiko optereenje je 3mm: [5]
A1 = 2 l1 a + 2 l2 a = 2 135 3 + 2 120 3 = 1530 mm2

A2 = 2 l3 a + 2 l 4 a = 2 177 3 + 2 120 3 = 1782 mm2 a l1 I1 = I 3 = + l1 a (h1 + a + l1 / 2) 2 = 391564125 mm4 12

3

29

I2 =

a 3 l2 + l 2 a (h1 + a / 2) 2 = 300413880 mm4 12

a 3 l2 I4 = + l 2 a (h1 + a + l1 + a / 2) 2 = 398035080 mm4 12 I5 = I7 = I6 = a l3 + l3 a (h2 + a + l3 / 2) 2 = 379188693 mm4 12

3

a 3 l4 + l4 a (h2 + a + l3 + a / 2) 2 = 313712280 mm4 12

a 3 l4 I8 = + l 4 a (h2 + a / 2) 2 = 204394680 mm4 12

Ukupni moment inercije:

I X = I1 + I 2 + ... + I 8 = 1987308738 mm4

Savijanje (toka 1): prema [5]

nmax =
ravninu spoja

M u 55,824 10 6 = = 29,6 N/mm2 1887282 Wxz

- maksimalna normalna naprezanja okomita na

Wxz =

Ix 1987308738 = = 1887282 mm3 - moment otpora zavara h1 + 2 a + l1 912 + 6 + 135

nmax 0,85 zdop

Za elik 0363:

dop = 160 N/mm2 - (U.E7.150 tablica 1)

za a=3mm = 0,8(1 + 1 / 3) = 1,07 - koeficijent dimenzije zavara

zdop = dop = 1,07 160 = 170,7 N/mm2

nmax 0,85 170,7

29,6 145 - zadovoljava

30

Savijanje+smik (toka 2):

max =

1 nmax = 0,707 29,6 = 20,93 N/mm2 maksimalna normalna naprezanja okomita 2

na pravi presjek zavara

l1 + l3 135 + 177 max = 20,93 = 20,16 N/mm2 135 + 6 + 177 + 6 l1 + 2 a + l3 + 2 a Fq + Ft F 26978 = = = 14,41 N/mm2 ( a l ) II 2l1 a + 2l3 a 1872
maksimalna tangencijalna

II ,max =

naprezanja u ravnini pravog presjeka zavara, paralelna sa smjerom zavara

red = 2,8 2 + 1,8 II 2 max = 2,8 20,16 2 + 1,8 14,412 = 38,9 N/mm2
naprezanje

reducirano

red = 38,9 < zdop = 145 - zadovoljava

31

7. Nosivost nosaa konzervatora

7.1. Analiza nosivosti nosaa

Zadani nosa konzervatora spada u reetkaste konstrukcije. Reetkasta konstrukcija smije biti optereena samo u vorovima. U tom sluaju je tap u ravnotei pod djelovanjem samo dviju sila koje djeluju na njegovim krajevima. Naime, tap je vezan zglobno bez trenja, pa na njegovim krajevima ne djeluju nikakvi spregovi. Budui da je tap u ravnotei, sile moraju biti kolinearne, jednake i suprotno usmjerene. Ponekad su se vorovi u reetkastim nosaima zaista izvodili u obliku zglobne veze, osobito u Americi. Danas se veze u vorovima izvode zavarivanjem. Ako je duljina tapa l velika prema njegovoj irini h, moemo vezu u vorovima smatrati zglobnom iako je ona izvedena zavarivanjem. Greke koje pri tome nastaju iznose oko 5% ili manje. To je potvreno brojnim mjerenjima i danas je opeprihvaeno.[6]

Slika 7.1.1. Nosa konzervatora, kao idealizirana reetkasta konstrukcija 32

Za svaki vor ravninskog reetkastog nosaa mogu se postaviti dvije jednadbe ravnotee: J=2n gdje je J broj jednadbi, a n broj vorova Ukupni broj nepoznanica u reetkastom nosau bit e 3 komponente vanjskih reakcija (smatra se da je reetkasti nosa vezan tako da se vanjske reakcije mogu odrediti iz jednadbi ravnotee) i s sila u tapovima kao reakcija veza u pojedinim vorovima N = 3+s N broj nepoznanica Ako je N=J to je onda statiki odreeni reetkasti nosa, jer se sve vanjske reakcije i vanjske sile mogu odrediti iz jednadbi ravnotee. Iz slike 7.1. : n=5 J=2n=10 s=7 N=3+s=3+7=10 , N=J statiki odreen zadatak Da bi doli do sila u osloncima izvrena je solidifikacija:

Slika 7.1.2. Reetkasti nosa nakon solidifikacije

33

=0 =0
A

FAX FBX = 0 FAX = FBX FBY F / 2 F / 2 = 0 FBY = F

=0

F / 2 l1 + F / 2 l 2 FBX l3 = 0

FBX =

F / 2 (l1 + l 2 ) 24525 (2660 + 1660) = = 28183 N =FAX 2 1820 l3

Metodom vorova izraunate su sile u vorovima: prema [7]

Slika 7.1.3. vor E

F F

=0

F6 cos 42,9 F / 2 = 0 F6 =

F = 16737 N 2 cos 42,9

= 0 F7 + F6 sin 42,9 = 0 F7 = F6 sin 42,9 = 11393 N

Slika 7.1.4. vor D

=0 =0

F4 sin 63 F7 = 0 F4 = F7 / sin 63 = 12787 N

F5 F / 2 F4 cos 63 = 0 F5 = F / 2 F4 cos 63 = 18068 N

34

Slika 7.1.5. vor C

F
F

= 0 F5 + F6 cos 42,9 F2 cos 42,9 = 0

F2 = ( F5 + F6 cos 42,9) / cos 42,9 = 41402 N

X

= 0 F3 + F2 sin 42,9 F6 sin 42,9 = 0 F3 = F6 sin 42,9 F2 sin 42,9 = 16790 N

Slika 7.1.6. vor A

Kontrola:

=0

FAX F4 sin 63 F3 = 0 28183 11393 16790 = 0 N

=0

F1 + F4 cos 63 = 0 F1 = F4 cos 63 = 5805 N

35

Slika 7.1.7. vor B

Kontrola:

=0

F2 sin 42,9 FBX = 0 28183 28183 = 0 N

=0

FBY + F1 + F2 cos 42,9 = 0

tap Vlak [N] Tlak [N]

1 5805 -

2 41402

3 16790 -

4 12787 -

5 18608

6 16737

7 11393 -

Tablica 7.1.1. Sile u tapovima

Kako tapovi nisu istog presjeka, provjerit e se maksimalna naprezanja za svaki oblik presjeka, a ona se javljaju u tapovima 2 i 5:

2 = 5 =

F2 41402 = = 18 N/mm2 < tdop = 140 N/mm2 - zadovoljava 2 2 A2 120 110 F5 18068 = 2 = 12 N/mm2 < tdop = 140 N/mm2 - zadovoljava A5 80 70 2

36

7.2. Optimiranje nosaa

Kako pojasevi i ukrute i vie nego zadovoljavaju uvjete vrstoe, mogu se uzeti cijevi manje debljine. Minimalna debljina stjenke za zavarene nosive konstrukcije je 4mm:[8]

2 = 5 =

F2 41402 = = 22,3 N/mm2 < tdop = 140 N/mm2 - zadovoljava A2 120 2 112 2 F5 18068 = 2 = 14,9 N/mm2 < tdop = 140 N/mm2 A5 80 72 2
- zadovoljava

Osim smanjenja debljine stjenke moe se smanjiti i opseg cijevi. Uzeto je za pojaseve cijevi 80x80, a za ukrute 40x40:

2 = 5 =

F2 41402 = 2 = 34 N/mm2 < tdop = 140 N/mm2 - zadovoljava A2 80 72 2 F5 18068 = 2 = 31,4 N/mm2 < tdop = 140 N/mm2 A5 40 32 2
- zadovoljava

Zbog promjene dimenzija cijevi promijenit e se i povrine zavara, stoga i njih treba ponovno prekontrolirati. Nove dimenzije: l1=90mm l2=80mm l3=117mm l4=80mm
A1 = 2 l1 a + 2 l2 a = 2 90 3 + 2 80 3 = 1020 mm2

A2 = 2 l3 a + 2 l 4 a = 2 117 3 + 2 80 3 = 1182 mm2

Kontrola: prema [4]

a l1 I1 = I 3 = + l1 a (h1 + a + l1 / 2) 2 = 249014250 mm4 12

3

37

I2 =

a 3 l2 + l 2 a (h1 + a / 2) 2 = 200275920 mm4 12

a 3 l2 I4 = + l 2 a (h1 + a + l1 + a / 2) 2 = 243130320 mm4 12 I5 = I7 = I6 = a l3 + l3 a (h2 + a + l3 / 2) 2 = 232685973 mm4 12

3

a 3 l4 + l 4 a (h2 + a + l3 + a / 2) 2 = 183120720 mm4 12

a 3 l4 I8 = + l 4 a (h2 + a / 2) 2 = 136263120 mm4 12

Ukupni moment inercije:

I x = I1 + I 2 + ... + I 8 = 1726190526 mm4

Savijanje (toka 1):

nmax =
ravninu spoja

M u 55,824 10 6 = = 32,5 N/mm2 1712490 Wxz

- maksimalna normalna naprezanja okomita na

Wxz =

Ix 1726190526 = = 1712490 mm3 - moment otpora zavara h1 + 2 a + l1 912 + 6 + 90

nmax 0,85 zdop

Za elik 0363:

dop = 160 N/mm2 - (U.E7.150 tablica 1)

za a=3mm = 0,8(1 + 1 / 3) = 1,07 - koeficijent dimenzije zavara

zdop = dop = 1,07 160 = 170,7 N/mm2

nmax 0,85 170,7

32,5 145 - zadovoljava

38

Savijanje+smik (toka 2):

max =

1 nmax = 0,707 32,5 = 22,9 N/mm2 maksimalna normalna naprezanja okomita na 2

pravi presjek zavara

l1 + l3 90 + 117 max = 22,9 = 21,6 N/mm2 90 + 6 + 117 + 6 l1 + 2 a + l3 + 2 a Fq + Ft F 26487 = = = 21,3 N/mm2 ( a l ) II 2l1 a + 2l3 a 1242
maksimalna tangencijalna

II ,max =

naprezanja u ravnini pravog presjeka zavara, paralelna sa smjerom zavara

red = 2,8 2 + 1,8 II 2 max = 2,8 21,6 2 + 1,8 21,32 = 46 N/mm2 reducirano naprezanje

red = 46 < zdop = 145 - zadovoljava

39

8. Analiza nosaa metodom konanih elemenata

8.1. Analiza postojeeg nosaa

Kako je ve spomenuto u uvodu analiza metodom konanih elemenata je napravljena u modulu Generative Structural Analysis raunalnog programa CATIA-e V5r17. Vijana veza nosa kotao je opisana sa dva ukljetenja, modelu su pridodana svojstva materijala 0363, a sila uslijed djelovanja teine konzervatora je raspodijeljena po gornjem dijelu nosaa prema slici 8.1.1. Za konane elemente izabrani su parabolini tetraedri. Tetraedar je osnovni konani element, koji se koristi u analizi 3D modela, a parabolini tetraedri daju preciznije rezultate od linijskih [9].

Slika 8.1.1. Prikaz raspodjele konanih elemenata na modelu postojeeg nosaa

40

Slika 8.1.2. Analiza postojeeg nosaa metodom konanih elemenata

Iz analize se vidi da je maksimalno naprezanje na podruju zavara gornjeg pojasa i iznosi 24 N/mm2, usporedbe radi analitikom metodom smo dobili red = 19,04 N/mm2. Priblino su istovjetna i naprezanja u tapovima: 20,1 N/mm2 u tapu 2 i 13 N/mm2 u tapu 5, metodom vorova smo dobili 18 N/mm2, odnosno 12 N/mm2 (brojevi tapova prema slici 7.1.1.).

8.2. Analiza optimiranog nosaa

I na optimirani model su primijenjeni isti ulazni podaci za analizu, kao i kod analize postojeeg nosaa konzervatora.

41

Slika 8.2.1. Prikaz raspodjele konanih elemenata na modelu postojeeg nosaa

Slika 8.2.1. Analiza optimiranog nosaa metodom konanih elemenata 42

Ponovno maksimalno naprezanje na podruju zavara gornjeg pojasa i iznosi 45,1 N/mm2, usporedbe radi analitikom metodom smo dobili red = 46 N/mm2. Neznatne su i razlike u naprezanjima u tapovima: 37,1 N/mm2 u tapu 2 i 33,2 N/mm2 u tapu 5, metodom vorova smo dobili 34 N/mm2, odnosno 31,4 N/mm2 (brojevi tapova prema slici 7.1.1.).

43

9. Zakljuak

Analizom nosaa konzervatora energetskog transformatora tonim su se pokazale poetne pretpostavke o njegovoj predimenzioniranosti. Predloeno optimirano rjeenje se sastoji od dva pojasa izraenih od kvadratnih cijevi dimenzija 80x80 mm, ukruenih ukrutama izraenim od kvadratnih cijevi dimenzija 40x40 mm, svi debljine 4 mm. Zavari su izvedeni kao jednostrani kutni zavari veliine a3. Predloene su i promjene u vijanoj vezi nosa kotao: umjesto 24 vijka M20, analizom je prikazano da su dovoljni 16 vijaka M10. Opisane preinake pridonijele bi utedi materijala, a time i novca, kao i smanjenju mase nosaa.

Tablica 9.1. Usporedba postojeeg i optimiranog nosaa Iz analize optimiranog nosaa se vidi da postoji prostor za upotrebu pojaseva i ukruta iz kvadratnih cijevi jo manjih dimenzija od predloenih, ali bi tada trebalo promijeniti neke od geometrijskih parametara nosaa (poput razmaka izmeu poetnih krajeva pojaseva ili duljine ukruta i pojaseva). 44

Literatura

[1] Skalicki B., Grilec J.: Elektrini strojevi i pogoni, Udbenici sveuilita u Zagrebu, 2004. [2] CadCam Design Centar: CATIA V5 Knjiga 1, Ljubljana, 2003. [3] ap D.: Prenosila i dizala podloge za konstrukciju i proraun, Fakultet strojarstva i brodogradnje sveuilita u Zagrebu, 1988. [4] Kranjevi N.: Podloge s predavanja predmeta proraun spojeva i konstrukcija, , Fakultet strojarstva i brodogradnje sveuilita u Zagrebu, 2008. [5] ap D.:Transportni ureaji podloge za predavanja, Fakultet strojarstva i brodogradnje sveuilita u Zagrebu, 2004. [6] Alfirevi I.: Nauka o vrstoi 2., Golden marketing, Zagreb, 1999. [7] Saucha J.: Vjebe iz mehanike 1 2. dio, , Fakultet strojarstva i brodogradnje sveuilita u Zagrebu, 2004. [8] Decker K.H.: Elementi strojeva; Tehnika knjiga; 1980. [9] CadCam Design Centar: CATIA V5 Knjiga 3, Ljubljana, 2003

45

Prilozi
-Sklopni crte optimiranog nosaa konzervatora energetskog transformatora i crtei nestandardnih dijelova

46