T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

EL SANATLARI TEKNOLOJS

OLTU TAI LEME

ANKARA, 2010

Mill Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, mesleki ve teknik eitim okul ve kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir. Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere mesleki ve teknik eitim okul ve kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Teknolojik gelimelere paralel olarak amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireylerin internet zerinden ulaabilecei ekilde hazrlanr. Eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. OLTU TAI ......................................................................................................................... 3 1.1. Oltu Tann Tanm ....................................................................................................... 3 1.2. Oltu Ta Oluumu ......................................................................................................... 4 1.3. Oltu (Oltu ilesi) ............................................................................................................ 4 1.4. Oltu Ta Rezervleri ....................................................................................................... 5 1.5. Oltu Ta karma .......................................................................................................... 6 1.6. Oltu Tann zellikleri.................................................................................................. 6 1.6.1. Fiziksel zellikleri................................................................................................. 6 1.6.2. Kimyasal zellikleri.............................................................................................. 7 1.7. Oltu Tan Taklitlerinden Ayrma................................................................................. 7 1.8. Oltu Tan lemeye Hazrlkta Kullanlan Ara Gereler ............................................ 8 1.9. Oltu Tan lemeye Hazrlk Aamalar ....................................................................... 9 1.10. Oltu Ta leme Aamalar........................................................................................ 10 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 11 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 12 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 13 2. OLTU TAI LEME ........................................................................................................ 13 2.1. Oltu Ta lemeciliinin Tarihi .................................................................................... 13 2.2. Oltu Ta lemede Kullanlan Ara Gereler .............................................................. 15 2.3. Oltu Ta lemede Dikkat Edilecek Noktalar.............................................................. 18 2.4. Oltu Tan Cilalamada Kullanlan Ara Gereler ....................................................... 18 2.5. Cilalama (Parlatma) lemleri ...................................................................................... 19 2.5.1. Tornada Yaplan Cilalama ................................................................................... 19 2.5.2. Deri Paras zerinde Cilalama........................................................................... 19 2.5.3. ayak Cilalama .................................................................................................... 19 2.5.4. Motorla Cilalama ................................................................................................. 19 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 20 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 25 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 26 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 27 KAYNAKA ......................................................................................................................... 28

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI 215ESB449 El Sanatlar Teknolojisi Dekoratif El Sanatlar Oltu Ta leme rencilere Oltu tann tanm, oluumu, rezervleri, karl, fiziksel ve kimyasal zellikleri, tarihi gemii, ilemede kullanlan ara gereler, rene uygun tan ilenmesi ve cilalanmasn reten renim materyalidir. n koulu yoktur. Oltu tan ilemek Bu modln atlye ortamnda anlatm, soru cevap, uygulama teknik ve yntemleriyle ilenmesi gerekir. Genel Ama: Gerekli ortam ve ara gere salandnda, yaplacak rne uygun Oltu tan ileyebileceksiniz. Amalar: 1. Fiziksel ve kimyasal zelliklerine uygun olarak Oltu tan ayrt edebilecek ve ta ilemeye hazrlayabileceksiniz. 2. Tan yapsna uygun ara gereleri kullanarak Oltu tan zedelemeden modele uygun ileyebileceksiniz. Ortam: Aydnlk ortam Donanm: Grsel basl kaynaklar, Oltu ta, kumpas, elektrikli matkap, torna, zmpara, polisaj makinesi, bak, ee, naylon iplik, parlatc vb. Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN TANIMI

N KOUL YETERLK AIKLAMA

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Erzurum ili Oltu ilesinde geleneksel ura olan Oltu ta ilemecilii, atlyelerde yaplmaktadr. Oltu ileme sanat, kesme, tralama (yontma), talara ekil verme, torna ve cilalama teknii ile sabrla ve byk emeklerle dnden bu gne kadar gelmitir. Oltu ta ustalar, ona verdikleri deerle elde ileme yapmlar ve sonra genellikle gm ile sslemilerdir. Bu modlde Oltu tann tarihini, zelliklerini, ilemesinde kullanlan ara gereleri ve zedelemeden ileme tekniklerini uygulayabileceksiniz. Ayrca sentetik Oltu ta konusunda da bilgi sahibi olabilecek, doal ve sentetik Oltu tan birbirinden ayrma testlerini uygulayabileceksiniz. Gemii eskilere dayanan Oltu ta ilemeciliinin unutulmamas iin almalar yapmak, yaatmak ve tantmak gerekmektedir. Sizlerin alma ve gayretiyle bu sanatn yok olmasn nleyebiliriz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Fiziksel ve kimyasal zelliklerine uygun olarak Oltu tan ayrt edebilecek ve ta ilemeye hazrlayabileceksiniz.

ARATIRMA
Oltu tann tanm, oluumu, rezervleri, karl, fiziksel ve kimyasal zellikleri konusunda aratrma yapnz. Oltu ta hakknda genel bilgi sahibi olmak iin grsel ve basl kaynaklardan aratrma yapnz. Topladnz dokmanlar ve bilgileri rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu ve almalar, snf ortamnda arkadalarnza sunarak paylanz.

1. OLTU TAI
1.1. Oltu Tann Tanm
Oltu ta, bitkisel kalntlarn yeraltnda milyonlarca yl kalp karbonlamasyla oluan organik bir tatr. Kehribar tandan yap olarak farkl olmasna ramen oluumundaki benzerlik nedeniyle siyah kehribar olarak da adlandrlr. Oltu ta; siyah, koyu kahve, nadiren de gri-yeilimsi renkte bulunmaktadr. Oltu ta, ilenmesi kolay, ilendike sertleen, kullanldka parlama gsteren zellie sahip bir ta eididir. Tak ve tespih retiminde nemli bir yere sahiptir. Erzurum Oltu ilesi ve evresinde ok sayda maden rezervleri olduu iin siyah kehribara Oltu ad verilmitir. Kltr ve Turizm Bakanl verilerine gre; Oltu ta siyah, tkz, parlak, kavl biiminde krklar olan, parlatlabilir, tralanabilir bir linyit tr olarak tanmlanmaktadr. Tespih, yzk, kolye, bilezik, sigara azl, ss eyalar yapmnda kullanlan psikolojik ve fiziksel etkileri sebebiyle stres ve depresyona iyi geldii sylenilen yar deerli ta olan Oltu tana, siyah kehribar adndan baka Siyah nci, Erzurum Ta, Erzurum Kehribar, Kara Kehribar, Siyah Kehribar, Sengi Musa gibi adlarla da anlmaktadr. Osmanlcada Siyah Kehrba denilmekteydi. Literatrde jayet ve jett diye gemektedir. Jayet Latince olup anlam Siyah Kehribar demektir.

Resim 1.1: Oltu ta

1.2. Oltu Ta Oluumu

Oltu ta karlan kazlarda (rezervlerde) birok bitki ve aa fosillerine rastlamak mmkndr. Yaplan aratrma ve kazlar sonucunda Oltu tann, milyonlarca yl nce aalardan ziftin (reinenin) topraa kararak kil ve linyit maddeleriyle birlemesi ve kaynamasndan meydana geldii anlalmaktadr. Baka bir ifade ile Oltu ta, bitkisel kalntlarn yeraltnda karbonlamas ile oluan bir kehribar ta trdr ve ard aacnn fosillemi ekli olarak nitelendirilmektedir. Dnyada eine az rastlanan ve en iyi rnekleri Oltuda kartlan siyah kehribar (Oltu) mikroskop altnda incelendiinde hcreli bir yap gsterir. Hcre eperleri kmrlemi olup i ksmlar kmrleme srasnda silis ve kirele yer deitirerek bu mineraller ile doldurulmutur. Aa kabuu yaps ve lifli dokusu belirgin olarak izlenir. Oltu ta, Olur dere formasyonunun erken Eosen (55 milyon yl nce) dneminden byk fay hatt boyunca gelien yksek basncn etkisinde kalan kesiminde, ierdii kmr damarcklarnn s ve basn etkisiyle jellemesi ve talamasyla meydana gelmitir. Bu fosilleme durumu milyonlarca yl srmtr. Oltu tann parlatlm bir kesitinin mikroskop altnda yaplan incelemede bileenleri (Linyit (grund mosse), kil planjlar, prit taneleri, reine bileenleri) gibi maddelerden olutuu grlmektedir.

1.3. Oltu (Oltu ilesi)

Zahmetle karlp hnerle ilenen Oltu ta, ihtiaml ama mtevaz hliyle yeraltnn siyah incisidir. Ss eyalar yaplan Oltu ta, Erzurumun nemli simgelerindendir. Oltu tann (siyah kehribar) en kalitelisi Dou Anadolunun kuzeydousunda yer alan Erzurum ilinin Oltu ilesindeki civar kylerindeki kazlardan karlmaktadr.

Oltu ilesi 1380 Km2 yzlml ve 1275 m rakmldr. Tortum, Uzundere, Yusufeli, Narman, enkaya ileleriyle evrili olup oruhun bir kolu olan Oltu ay vadisinde kurulmutur. Tarm arazileri genellikle Oltu ay vadisinde yer alr. 1500 m ykseklerde saram ormanlarna rastlanr. Oltunun yksek ksmlarnda sert kara iklimi hkm srmesine ramen ilede drt iklim hkimdir. klim bakmndan dou Anadolu ve Karadeniz iklimi arasnda kendine has zellik tar. Oltu ilesi tarih ve kltr bakmndan zengin bir iledir. Gzel bir el sanat olan Oltu ta ilemeciliinin, bu zengin kltr ilesinde kendine has bir yeri vardr.

Resim 1.2: Oltu ilesi

1.4. Oltu Ta Rezervleri

Kara kehribar olarak da bilinen Oltu ta yurdumuzda Haymana, Bayburt ve dnyadaki en gzel rnekleriyle Erzurum ilimizin Oltu ilesinde karlmaktadr. Oltu ta madeni rezerv olarak Oltu ilesine bal Dutlu, Hankaskla, Aktarla, eteksu kyleri ve evrelerinde Kabaku ky mevkilerinde yeterli derecede bulunmakta, genelde Akdan kuzeydouya doru uzantsn meydana getiren Dutlu da, Yasak da ve evresinde karlmaktadr. Ayrca Gzelsu, Slnkaya, Gnlce, Orman az, Tal ky ve civarnda Oltu ta rezervleri bulunmaktadr. Rezerv blgeleri tahminen 16001800 rakml, dik yamal olup saram ormanlaryla kapldr. Engebeli arazide maden karmak ok zordur. Mays-eyll aylar arasnda tarma dayal ilerle uraan yre halk Oltu tan ancak iftilikten arta kalan zamanda ekim-mart aylar arasnda karmaktadrlar. Blgede Oltu ta karmak iin alan ocak saysnn 600 civarnda olduu tahmin edilmektedir.

1.5. Oltu Ta karma

Oltu tann karlmas ok zor ve zahmetlidir. Oltu ta karlan kylerin arazisi genellikle ok engebeli dik yamalardan meydana geldii iin maden karlan ocaklara ancak yaya ve zorlukla ulalabilir. Yre halk tarafndan babadan kalma eski yntemlerle Oltu ta kartlr. Oltu tann karlma ii, dalk kesimin paralanm ksmlarnda, da ierisine dik olarak yaklak 7080 cm apnda galeriler alarak yaplr. Madene rastlanrsa silindirik tneller maden damarlar takip edilerek 150200 mye kadar uzamaktadr. Madene rastlanmazsa ve su karsa tnel 10 mde terk edilir. ki kiinin alabildii galeriler (tneller) iinde, aydnlatma piknik tp zerinde monte edilmi lks (aydnlatc) veya cep feneri ile salanr. Tnel ama iinde; mur, sap ksa krek, kazma ve eki kullanlr. Tnelde kazlan topraklar ve madeni dar karmak iin altna kk tekerlekler taklm tekneler kullanlr. Tekneler, iple ekilerek hareket ettirilen el arabas eklindedir. Rezervlerde basn altnda skm derli toplu bulunan Oltu ta, 3-5 cm kalnlnda ve zaman zaman kaybolan yani krlm ince damarlar hlindedir. Maden cevherinin az ve karlmasnn zorluu, Oltu tann deerini de arttrmaktadr. Oltu ta topraktan ktnda ok yumuak olmasna ramen hava ile temas ettiinde hemen sertleir. Bu yzden de galeriden kp ilenip cilalanana kadar mutlaka nemli ortamda saklanr. Byk emekle karlan bu maden kilo hesab atlyelere satlr.

1.6. Oltu Tann zellikleri

Oltu tann zelliklerini, fiziksel ve kimyasal zellikler olarak iki gurupta inceleyebiliriz.

1.6.1. Fiziksel zellikleri

Siyah kehribar da denilen Oltu tann en dikkat ekici zellii, yeraltndan karldnda ok yumuak, hava ile temas etmedii mddete de bu yumuakln muhafaza etmesidir. Bu zelliinden dolay ilemesi kolaydr. lenirken hava ile temas eden Oltu ta sertleir ve kullandka da parlar. Genellikle siyah, bazen koyu kahverengi, nadiren gri ve yeilimsi renklerde bulunur. ra gibi is kararak alevli bir ekilde yanar, geriye bir miktar kl kalr. Yanma srasnda aniden soutulursa camlar ve kalp hlini alr. Srtnme ile elektriklenip hafif cisimleri eker.

1.6.2. Kimyasal zellikleri

Kimyasal yaps Kristal sistem Sertlik Younluk Karbon oran C H2 S Kl Uucu madde Rutubet Kalori zgl arl C10H160, sksinik asit amorf 3 mors (sertlik cetveline gre) 1,5 gram/cm3 % 78 % 77.95 % 06.72 % 0.9 % 0.3 Bocmere gre % 45.35 A.S.T.Mye gre % 51.37 % 2.18 8064 K.cal/gr D1.26 (jayet)
Tablo 1.1

Oltu tann kuru esas zerine kimyevi analizi

1.7. Oltu Tan Taklitlerinden Ayrma

Oltu ta, grnm olarak kolayca taklit edilebilir olmasna ramen zellikleri bilinirse rn satn alrken taklitlerinden yani piyasada bulunan siyah renkte Rus ta, polyester ve dier sahte rnlerden kolayca ayrt edebilmek mmkndr. Aldanmamak iin ise Oltu tann u zelliklerini bilmek gerekir: Oltu tan elinizin iine alp nefesle buharlatrldnda buhar eker ve zeri nemlenir. Oltu ta kaznr veya zmpara srtlrse kahverengi toz brakr. Bir toplu inenin ucunu iyice stp Oltu ta tespih tanesine batrdnzda ine batmaz; ine batarsa plastik yani taklittir. Oltu ta kehribar zellii gsterdiinden srtnme sonucu elektriklenir ve kk toz ve kt paracklarn eker. Oltu ta tespihlerin kendine has arl, tok bir sesi vardr (Cam tespihler ok ar, plastik tespihler hafif olur.).

Oltu tandan yaplm tespih, azlk ve dier ss eyalar kullandka parlayp gzel bir grnm alr. Oltu ta rnlerde az da olsa iilik arzalarna rastlanr. Tespih taneleri lleri birbirini tutmayan ebatlarda olabilir. Bunun nedeni el iiliidir. Ancak kumpas ile ve elektrikli torna ile hassas iilik sonucunda bu tr hatalar grlmeyebilir. Oltu ta yakldnda ra gibi isli alev kararak yanar ve geriye bir miktar kl brakr. Rus ta Oltu tandan daha ar olur. Oltu ta dier sahtelere gre daha parlaktr. Tespih gibi rnlerin ip deliinden bakldnda bak izleri bulunur.

1.8. Oltu Tan lemeye Hazrlkta Kullanlan Ara Gereler

Oltu tan ilemeye hazrlamada aadaki ara ve gereler kullanlmaktadr: Keser: Normal keser aletinden biraz kk olup talar krmaya yarar.

Resim 1.3: Keser

Ktk: zerinde talar krmaya yarayan odun parasdr. Zemberek Testere: Byk talar kesmeye yarar. zellikle azlk yapmnda talar zemberekle kesilir. Arda Haydal: Keskiyle dzenlenen lobut, arda ile son ekline getirilir. Tespih ve kolye yapmnda keski kadar nemli bir alettir. Keskiden biraz uzundur. Ucu, dik olarak srlerek bileylenir. Bak: Oltu ta lobut yapmaya yarayan 15 cm boyundaki elik baktr. Ustalar bu ba, genellikle eski eeden yaparlar. U ksm keskin olan bu baklarda ta, dtan ie doru kesilerek ilk ilemi grr.

Resim 1.4: Bak

Bilevi: Ban, bizin, ardann ve dier aletlerin bilenmesinde kullanlan bir tr tatr. Bilevinin ana maddesi Bozcaadadadr. Bozcaadadan karlan Bilevi, sanatkrlar tarafndan kilo ile satn alnr. Son zamanlarda Oltunun Oruk kynden de Bilevi ta karlmaktadr. Ate ark: Keskileri bileylemede kullanlan bir alettir.

1.9. Oltu Tan lemeye Hazrlk Aamalar

Ustalar Oltu tan hammadde olarak teneke lei veya kilo ile satn alrlar. Satn alnan talar, kullanlaca vakte kadar tekrar topraa gmlr. Topraktan karlan talarn zerindeki toprak kalntlar temizlenir. Kullanlacak hammadde hlindeki Oltu ta, yaplacak tespihin, azln veya dier ss eyalarnn byklk ve ekillerine gre usta tarafndan kk bir keserle aa ktk zerinde krlarak paralanr. Acemice yaplan krmalarda fazla miktarda fire verilebilir. En iyi ustalar bile iledikleri krk tatan 56 parasn fireye karr. Bir kilo ham Oltu tandan ortalama yedi adet 33lk tespih kar. Ta iindeki yabanc maddeler ve atlaklar temizlenir. lenecek Oltu talar byk bir ustalkla tek tek seilir. Baklar bilenir. Bakla ekil verilir. lemeye hazr hle getirilir.

Resim 1.5: Oltu tan paralama

Resim 1.6: Temizlenmi Oltu ta

Krlan talar yapm sras gelene kadar yine atlamamas ve hava ile irtibat etmemesi iin bir torba ierinde nemli olarak topraa gmlr. Gerektike buradan alnan talar suda saklanarak teker teker yumuak hliyle ilenir. Topraktan ilk kta yumuak olan talar, darda hemen sertleerek atlayp dalr ve krlr. Bunun iin galeriden ktktan sonra cilalayncaya kadar mutlaka nemli ortamda saklanmaldr.

1.10. Oltu Ta leme Aamalar

Oltu tan ileyerek kullanma hazr hle getirme ilemi aamadan olumaktadr: Oltu tan ilemeye hazrlama Oltu tan ileme Oltu tan cilalama

Oltu tan ilemeciliinde kesme, tralama (yontma), talara ekil verme, torna ve cilalama teknikleri zel aletler kullanlarak sabrla ve byk emeklerle gnmze kadar gelmitir. eitli taklar; yzk, kolye, kpe, bilezik, yaka inesi, maskot, ss eyalar sigara, pipo, nargile azlklar ve tespih imameleri ilenirken aadaki aamalardan geer: Model llerine uygun Oltu ta seilir. ncelikle modele uygun olarak bakla taa kabaca ekil verilir. Yaplacak rne uygun olarak kumpasla l tespiti yaplr. Modele uygun olarak torna makinesi, yontma aleti veya bak (keski) kullanlarak itina ile detaylar ekillendirilir.

10

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki ilem basamaklarn takip ederek Oltu tan ilemeye hazr hle getiriniz. lem Basamaklar Oltu tan aratrnz. Oltu tann kullanlan isimlerini aratrnz. Oltu tann oluumunu ve jeolojik ortamn aratrnz. neriler Grsel ve basl kaynaklardan yararlanabilirsiniz. ncelemelerinizi dikkatli, detaylara nem vererek yapnz. Grsel ve basl kaynaklardan yararlanabilirsiniz. Kaynaklardan konular aratrarak anlalabilir ifadelerle A4 dosya kdna yaznz. Yerinde grmenin daha faydal ve kalc olacan dnerek Oltu ta karlan blgelere inceleme gezileri dzenleyebilirsiniz. Oltu tandan incelemek, temizlemek ve ilemek zere paralar temin ediniz. Aldnz ham Oltu talarn saklama koullarna uygun olarak ileme aamasna kadar nemli ortamda koruyunuz. Ta taklitlerinden ayrt edebilmek iin zelliklerini iyi bilmek gerektiini unutmaynz. Fotoraflarn renkli ktlarn sunum yazlarnzn uygun yerlerine yerletiriniz. Akc ve anlalr bir dil kullannz. Sayfa dzenine dikkat ediniz. Arkadalarnzla olumlu olmaya zen gsteriniz. iletiim iinde

lkemizde Oltu ta rezervlerini aratrnz.

Tan fiziksel ve zelliklerini aratrnz.

kimyasal

Aratrmalarnz srasnda bulduunuz fotoraflar dosyalaynz. Sunu hlinde raporunuzu arkadalarnzla paylanz. Raporunuzun arkadalarnzn hazrladklar ile benzerlik ve farkllklarn karlatrarak tartnz. Eksiklerinizi tamamlaynz. Nemli ortamda sakladnz Oltu talarn kararak temizleyiniz.

zerindeki toprak krntlarn siliniz ya da ykaynz. Kolay alabilmek iin baklar sk sk bileyleyiniz. Bakla veya keser ile etrafndaki yabanc maddeleri temizleyiniz. Talar ziyan olmamas iin krmamaya zen gsteriniz.

11

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen cmleleri doru yanl durumuna gre iaretleyiniz. 1. ( ) Oltu ta kehribar tandan yap olarak farkl olmasna ramen oluumundaki benzerlik nedeniyle siyah kehribar olarak da adlandrlr. ( ) Erzurum Oltu ilesi ve evresinde ok sayda maden rezervleri olduu iin siyah kehribara Oltu ad verilmitir. ( ) Baka bir ifade ile Oltu ta, hayvansal kalntlarn yeraltnda karbonlamas ile oluan bir kehribar ta trdr ve st aacnn fosillemi ekli olarak nitelendirilmektedir. ( ) Kara kehribar olarak da bilinen Oltu ta yurdumuzda Ankara, Trabzon ve dnyadaki en gzel rnekleriyle Erzurum ilimizin Oltu ilesinde karlmaktadr. ( ) Oltu ta topraktan ktnda ok sert olmasna ramen hava ile temas ettiinde hemen yumuak olur. ( ) Byk emekle karlan bu maden kilo hesab atlyelere satlr. ( ) ra gibi is kararak alevli bir ekilde yanar.

2.

3.

4. 5. 6. 7.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

12

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Bu faaliyette verilecek bilgiler ve kazandrlacak beceriler dorultusunda, aydnlk ve donanml atlye ortamnda Oltu ta ve ilemeciliinin tarihi hakknda bilgi sahibi olabilecek Oltu tan rne uygun ileyebileceksiniz.

ARATIRMA
Oltu ta ve ilemeciliinin tarihini, ileme tekniini sanal ortamdan ve basl kaynaklardan aratrnz. evrenizde var olan kuyumculuk atlyelerinde Oltu ta ilemecilii yapan ustalar aratrnz. Kaynak kiilerle grme yapnz. Topladnz dkmanlar ve bilgileri rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu ve almalar snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.

2. OLTU TAI LEME

2.1. Oltu Ta lemeciliinin Tarihi
Oltu tann tarihi, kazlardan da anlald zere Bronz ana dek uzanmaktadr. Zengin Romallarn mcevherlerini ve deerli ss eyalarn ssleyen Oltu tandan Orta ada tespihler, kutsal emanet sandklar ve heykeller yaplmtr. Yazl kaynaklara gre 17.yy da Oltu tann tozu hekimler tarafndan ila olarak kullanlmtr. Oltu tann en ihtiaml gnleri, ngiltere kraliesi Victoria dneminde (18371901) yaanmtr. Kocas prens Albertin yasn tutan kralie, hayatnn sonuna dek siyah renkteki Oltu tandan mcevherler takmas bir moda akmn balatmtr. O dnemde ekonomik gc yeten kiiler Oltu tandan yaplma yzk, bro ve kolyeler takmaya balamtr. Yurdumuzda Oltu ta ilemecilii tarihi hakknda kesin bir yazl dokman bulunmamasna ramen Erzurumun Oltu ilesinde bu gzel el sanatmz yaatan Oltu ta ileme ustalar, Oltu ta ilemeciliinin XVIII. yy. sonlarnda baladn ve gemiinin 200250 yl ncesine dayandn sylemektedirler. Oltu ta ilemecilii hakknda yrede yanl bilgiler de dolamaktadr. Bazlarna gre bu sanat, Erzurumun Ruslar tarafndan igal edildii zaman Ruslardan yaylmtr. Fakat bu fikir tamamen yanltr. Oltu ta ustalarndan Ahmet Cengiz, bu sanat dedelerinin Rus igalinden nce icra ettiklerini sylemektedir.

13

Ata yadigr ananevi bir sanat olan babadan oula geen bu gzel sanat, asl nemini Cumhuriyet dneminde kazanmtr. Yrede tek kiilik babadan kalma ev atlyelerinde, Oltu ta ileme teknii deiiklie uratlmadan yaplmakta ve rnler retilmekteydi. 1918 ylndan sonra Erzurum ve civarnda 40 kadar esnafn Oltu ta ilemecilii ile geimlerini saladklar tespit edilmitir. Yeraltnda 35 cm kadar ince damarlar hlinde bulunan ve olduka zor artlar altnda karlan Oltu tann Maden Tetkik Arama Enstitsnn 1955 ylnda yapt aratrma sonucunda ard kmrnden meydana geldiini ispatlamtr. 1989 ylnda Oltuda Oltu ta ilemeciini yaatmak ve tantmak iin bir dernek (OTD) kurulmutur. Siyah kehribar olarak da bilinen Oltu tann dnyaya almas iin alan bu dernek, Oltuda dank olan Oltu ta ileme ustalarn Rstem Paa Hannda bir araya getirmitir. Oltu ta ustalar iin restore edilen ve i merkezi olan TAHAN olarak da adlandrlan bu bedesten, Kanuni Sultan Sleymann sadrazam Rstem Paa tarafndan yaptrlmtr. Osmanl mimarisinin zelliklerini tayan iki katl binada, yllarn Oltu ta ileme ustalar ve aralarnda bayanlarn da bulunduu gen sanatkrlar bir arada alarak Oltu tandan tak, altn gm ilemeli hediyelik retiminde ve satnda bulunmaktadrlar. 3213 sayl Maden Kanununda kymetli talar arasnda 5. grup madenler arasnda bulunan artk dnyada sadece Erzurumun Oltu ilesinde karlan hediyelik eya ve tak yapmnda kullanlan Oltu tana, Trk Patent Enstitsnden patent de alnmtr. Dnya kymetli talar kitabnda yer almasna ramen tantm eksiklii eken Oltu ta, Erzurumun patentli ilk rndr.

Resim 2.1: Rstem Paa han

14

2.2. Oltu Ta lemede Kullanlan Ara Gereler

Oltu tan ilemede aadaki ara ve gereler kullanlmaktadr: Elektrikli torna makinesi: Boncuk veya tespih tanesi, imamesi vb. delmek iin torna makinesinde ta delme ilemi, zel bakla srtlerek taa ekil verme ve yontma ilemleri iin kullanlr. Elektrikli motor dzenei vardr. Son yllarda Oltu ta ilemesinde yava yava elektrikli tornalar da kullanlmaya balanmtr. Baz kylerde diki makinelerinin motorundan faydalanlarak elektrikli tornalar yaplmaktadr. Tespih taneleri, tornalar vastasyla dzgn ve oran bakmndan ll olarak imal edilmektedir.

Resim 2.2: Torna makinesi

Motorlu zmpara makinesi: Taa ekil verme ve dzeltme iin kullanlr.

Resim 2.3: Zmpara makinesi

15

Kemane: Eskiden kullanlan bugnk tornalarn arkn tahtadan yaplm basit eklidir. ki takoz arasnda dnen ark mevcuttur. Bu arkn kalnl 6-7 cm civarndadr. Dier paralar ise ark dndrmeye yarayan Yayek ve elik bizdir. Bu alet normal ark gibi kullanlr. Yalnz yayek sa elle ileri geri hareket ettirmeye yarar. Sol el ise keski ve ardalar kullanr.

Resim 2.4: Kemane

Yayek: Kemanede elik bizin hareketi, kurutulmu hayvan barsa ile gerdirilmi yay tarafndan salanmaktadr. Eski yllarda kullanlan bir alettir. Kollu torna (ark): Tornann ekli 67 cm yarapl, madeni basit bir dili sistemi ile arkn ucunda ahaptan ilave ksmlar ve ark dndren koldan ibarettir. ark kol yardmyla alr. Kol sa sol istikametinde hareket ettirilerek kobat hlindeki ta, keski ve arda vastasyla tralanr ve cilalanarak yaplr. Kollu tornalar, bilevi ark olarak yaplan dili arklardan yaplmaktadr. Bu arklar Oltulu Ali Alta isimli bir ahs tarafndan bilemede kullanlan basit dili ate arklarna ilaveler yaplarak Oltu ta tornasna dntrlm ve daha sonra gelitirilerek bugnk el tornalar ortaya kmtr. Biz: elikten yaplan kk bir alettir. Ta delmeye ve biraz uzunu da tan tornada dndrlmesine yarar. Kumpas: l aleti

Resim 2.5: Kumpas

16

Domarika: Yaptrma iine yarayan bir alamdr. Kl testere: Aa kl testere sapna, kl testeresi ba zel vidalarla sktrlr. ok ince ve dili yaps sayesinde ta paralarnn ince bir ekilde kesilmesine yarar.

Resim 2.6: Kl testere

Zmpara: Ee ile dzenlenen talar, zmpara ile de silinerek son eklini alr. Bu i iin normal numaral su zmparalar kullanlr. Ee: Dier kullanm alanlarnn yan sra Oltu tann da trplenip dzlenmesini salar. Gzleri anan eeler, atete yaklarak tekrar sert bir ekilde su verilip yeniden kullanlr. Ee; tesviye, perdah ve inceltmede kullanlan bir alettir.

Resim 2.7: Ee

Keski: Lobut hlindeki delinmi taa, arkta yontarak ekil vermeye yardmc olan metal alete keski denir. Taa meyilli olarak tutulur.

Resim 2.8: Keski

17

2.3. Oltu Ta lemede Dikkat Edilecek Noktalar

Torna makinesinin elektrik dzenei kontrol edilerek kullanlr. Ta zedelemeden yontarak dzgn ekil verilir. Zmpara makinesine parmaklarn dememesine zen gsterilir. Dikkat edilmezse parmaklar zarar grebilir. Oltu tann kullanlacak yere, rne gre ekil verilmesine zen gsterilir. Ta oval, kare, yuvarlak, dikdrtgen biimlerde olabilir. Tespih, kolye, bilezik vb. iin kullanlan boncuklarn llerinin ayn olmasna zen gsterilmelidir. Ta delerken delik geniliinin yaplacak rne uygun olmasna dikkat edilir. Torna makinesinde delme ilemi yapmak iin tan gzelce sktrlp sabitlenmesi gerekir. Tan dokusuna ve zelliklerine gre ekil verilmelidir. Zaman, malzeme ve elektrik tketiminde ekonomik davranlmaldr. Ara gereleri kullanrken bakm ve kontrol ihmal edilmemelidir.

2.4. Oltu Tan Cilalamada Kullanlan Ara Gereler

Oltu tan cilalama ileminde aadaki ara ve gereler kullanlmaktadr: Polisaj makinesi: Ta parlatmak iin kullanlan keeli, elektrikli motoru olan makinedir.

Resim 2.9: Polisaj makinesi

Odun kmr: rt aacnn yaklmasndan elde edilen rt kmr Tebeir: Erzurum Palandken dandan karlan tebeir, toz hline getirilerek cila vermede kullanlr. Ya: Zeytinya veya inek ya, Oltu tan cilalamada kullanlr. Ayrca makine ya da bilevi ve arka dklr. Bez: Cuha ierisine ya, kmr ve tebeir tozu konarak cilalamada kullanlr.

18

2.5. Cilalama (Parlatma) lemleri

2.5.1. Tornada Yaplan Cilalama
Ta tornadan karlmadan bir bez parasna srlen ya, tebeir tozu, Pomza rt odununun kmr rendesi bir beze srlr. Bu bez paras ilenmi tanelere tutularak ark dndrlr ve ta cilalanarak parlatlr.

2.5.2. Deri Paras zerinde Cilalama

Deri paras zerine bir miktar tebeir tozu ponza, zeytinya damlatlr. nceden yaplan ss eyas, zerine hzla srlerek cilalanr. Bu ilem yaplrken hem parlaklk kazandrlr hem de tataki kk izik ve alet izleri giderilir.

2.5.3. ayak Cilalama

ayak ad verilen bez veya kuma paras zerine biraz inek ya ve biraz da rt aacnn kmr ufaltlr, hafife stldktan sonra bu bezin zerine, ilenen taa hzlca srlerek cilalanr. Bu cilalama ileminde de atlak ve zmpara izleri giderilir.

2.5.4. Motorla Cilalama

Son zamanlarda, baz elektrik motorlarna taklan ok sayda cila ta srtlm uha paras ve keeden meydana gelen veya fralarla yaplan cilalama ilemleri de gelitirilmitir.

19

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki ilem basamaklarn nerileri de dikkate alarak uyguladnzda Oltu tan ekillendirerek tespih yapm olacaksnz. lem Basamaklar neriler yeri nlnz giyiniz. Atlye ortamn hazrlaynz. Temiz ve aydnlk atlye ortam salaynz. Oltu ta tozundan etkilenmemek iin havalandrma sistemini kontrol ediniz ve koruyucu maske taknz. Yapacanz ii ve kullanacanz malzemeyi gz nnde bulundurunuz. Polisaj, torna makinesini ve deliciyi, ba, kumpas, zmpara kdn hazrlaynz.

Ara gereleri hazrlaynz.

Keserle krlan Oltu tan bir defada bakla veya elektrikli matkapla etrafn yontarak lobut hline getiriniz (Resim 2.10).

Resim 2.10: Ta bakla yontma

Tanelerin llerinin eit olmasna nem veriniz. Yontma ban dikkatli ve dzgn kullannz.

Elektrikli matkapla lobut hline getiriniz (Resim 2.11).

Resim 2.11. Elektrikli matkapla lobut hline getirme

20

 Kumpasla lobutlarn en ve boylarn teker teker lnz.

Tespih tane boylarnn ayn olmasna dikkat ediniz.

Tornaya taklan bir biz (delici) ile teker teker Resim 2.12: Oltu ta lobutlar lobutlar tam ortalayarak Delinen Oltu tann delik ularndaki tozlar bir toz deliniz (Resim 2.12). bezi ile silerek temizlemeyi unutmaynz. Boncuklarn delik geniliinin ayn olmasna dikkat ediniz. Ta zedelemeden ilemi tamamlaynz.

Silindirik ta boncuk tanelerinin en ve boyunu kumpas ile lnz (Resim 2.13).

Resim 2.13: Kumpas

Tespih tane boylarnn ayn olmasna dikkat ediniz. Delinen ta, ark denilen Tan zedelenmemesine zen gsteriniz. tornadaki mile geiriniz. Torna makinesi altrnz. Torna makinesinin elektrik dzeneini kontrol ediniz.

Mile takldktan sonra, tornada dndrlen Oltu tana, elektrikli keski ile milde istenilen ekil veriniz (Resim 2.14).
Resim 2.14: Oltu ta ekillendirme

21

 Taa ekil verirken oran ve orantya nem veriniz. Ta torna makinesine doru yerletiriniz. Arda denilen aletle dzeltme Elinize dikkat ediniz. ve perdah ilemi yapnz.

Keeyi ara ara cila tana srtnz (Resim 2.15).

Resim 2.15: Cila tan srtme

Oltu ta tespih tanesinin son kontrollerini yaparak ee ile dzeltme ve kontroln yapnz (Resim 2.16).

Resim 2.16: Ee ile dzeltme

22

 Oltu ta tespih tanelerini naylon ipe geiriniz (Resim 2.17). 11 tanede bir duraklar geirdikten sonra imamesini geiriniz (Resim 2.18).
Resim 2.17: Boncuk dizme

Resim 2.18: mamenin geirilmesi

pe dizilmi tespihe tornada, rt aacnn kmrnn tozu ve Palandken dandan getirilen tebeir tann tozu veya cila srerek parlatma ilemini yapnz (Resim 2.19).
Resim 2.19: Cilalama

23

 Parlatma iini tespih tanelerini tek tek evire evire keeye srterek yapnz (Resim 2.20).

Resim 2.20: Parlatma ilemi

mamenin ucuna gm pskller geirerek Oltu tespihi tamamlaynz (Resim 2.21).

Resim 2.21: Oltu ta tespih

24

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen cmleleri doru yanl durumuna gre iaretleyiniz. 1. 2. 3. 4. ( ) Oltu tann tarihi gemii, kazlardan anlald zere Bronz ana dek uzanmaktadr. ( ) Ata yadigr ananevi bir sanat olan ve babadan oula geen bu gzel sanat, asl nemini Cumhuriyet dneminde kazanmtr. ( ) Keskileri bileylemede kullanlan alete ate bileyi denir. ( ) Elektrikli torna makinesi; boncuk veya tespih tanesi, imamesi vb. delmek iin torna makinesinde ta delme ilemi ve zel bakla srtlerek taa ekil verme ve yontma ilemleri iin kullanlmaz. ( ) Biz elikten yaplan byk bir alettir. ( ) Oltu tan ileme sanat kesme, tralama (yontma), talara ekil verme, torna ve cilalama teknii ile sabrla ve byk emeklerle dnden bu gne kadar tekniine uygun olarak yaatlmtr.

5. 6.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

25

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI )
Aada verilen cmleleri doru yanl durumuna gre iaretleyiniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ( ) Oltu ta kehribar tandan yap olarak farkl olmasna ramen oluumundaki benzerlik nedeniyle siyah kehribar olarak da adlandrlr. ( ) Erzurumun Oltu ilesi ve evresinde ok sayda maden rezervleri olduu iin siyah kehribara Oltu ad verilmitir. ( ) Oltu tan elinizin iine alp nefesle buharlatrldnda buhar eker ve zeri lekelenir. ( ) Bir toplu inenin ucunu iyice stp Oltu ta tespih tanesine batrdnzda, toplu ine batarsa Oltu tadr. ( ) Oltu ta dier sahtelere gre daha parlaktr. ( ) Torna makinesinde, yontma aleti bak (keski) ile itinal bir teknikle modele uygun taa ekil verilir. ( ) Zemberek testere kk talar kesmeye yarar. ( ) Cilalama; tornada yaplan cilalama, deri paras zerinde cilalama, ayak cilalama, motorla cilalama olarak yaplr.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise dier modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

26

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 D D Y Y Y D D

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 D D Y Y Y D

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 D D Y Y D D Y D

27

KAYNAKA KAYNAKA
ARSEVEN Celal Esat, Sanat Ans. Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1950. CANIMKURBEY mer Atlyesi, Erzurum Meydan Larousse, Meydan Yaynlar, Cilt:7, stanbul, 1981. ZDOLAR Fatma Betl, Oltu Ta Taklar Fotoraf ekimleri PARLAK Tahsin, Erzurumda Oltu Ta ve Kuyumculuk Sanat, Ekip Grafik, Oltu, 2001. Tebihi Bahri Atlyesi, Ulus Ankara TRE Altan, Taklar ve Ss Eyalarnda Semboller, Golda Kltr Yaynlar, stanbul, 2004. VURAL Aysel, Gnl BETUN, Oltu Ta almas, Erzurum Kz Meslek Lisesi, Erzurum, 1995. Yeni Hayat Ans. Doan Karde Yaynlar, 4.cilt www.sedefci.com www.giddigidiyor.com www.cevahirgem.com www.osmanlielsanatlari.com www.oltununsesi.com www.kenzay.com www.erzurumlu.net www.ozoltutasi.com www.anadolujet.com www.tesbihcibekir.com

28