SADRAJ UVOD..................................................................................................................................1 1.POJAM I DEFINISANJE STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA (SDI) .......3 1.1.Definisanje stranih direktnih investicija....................................................................3 2.

PODJELA STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA.................................................4 2.1.Osnovni oblici stranih direktnih investicija...............................................................4 2.1.1.Greenfield strane direktne investicije.................................................................4 2.1.2.Brownfield strane direktne investicije................................................................4 2.1.3.Merderi i akvizicije...........................................................................................5 2.1.4.Joint venture investicije......................................................................................5 2.1.5.Razlike izmeu greenfield SDI i drugih vrsta investicija...................................5 2.2.Podjela SDI prema namjeni investicija .....................................................................6 2.2.1.Horizontalne SDI i horizontalno integrisane multinacionalne kompanije .........6 2.2.2.Vertikalne SDI i vertikalno integrisane TNK.....................................................7 2.2.3.Konglomeratske SDI i diverzifikovane TNK.....................................................8 2.3.Podjela prema motivima za investiranje....................................................................9 3.EFEKTI PRILIVA STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA.................................10 3.1.Efekti priliva SDI u ovisnosti od stepena razvijenosti zemlje ................................10 3.2.Mikroekonomski efekat priliva stranih direktin investicija ....................................12 3.3.Makroekonomski efekat stranih direktnih investicija ............................................12 4.STRANE DIREKTNE INVESTICIJE U BOSNI I HERCEGOVINI.....................13 4.1.Poslovno okruenje za strane direktne investicije u BiH........................................15 4.2.Uticaj finansijske krize na strane direktne investicije u BiH .................................16 4.3.Prilivi stranih direktnih investicija u Bosni i Hercegovini ....................................17 4.4.Strane investicije u bankarski sektor........................................................................19 4.5.Stanje i perspektive SDI u Bosni i Hercegovini .....................................................21 ZAKLJUAK .................................................................................................................25 LITERATURA ................................................................................................................26

UVOD
Tema ovog seminarskog rada jesu strane direktne investicije (SDI) i njihov uticaj na ekonomski rast i razvoj. Strane direktne investicije imaju veliki znaaj za privredni rast i

razvoj zemalja u razvoju i zemalja u tranziciji. Dosadanja iskustva pokazuju da su strana ulaganja igrala znaajnu ulogu u strukturnim promjenama proizvodnje, izvoza i nainu poslovanja u zemljama korisnicama ovih sredstava. Korist od SDI imaju svi, i ulagai i zemlja u koju je uloeno, jer se podie standard te zemlje, otvaraju se nova radna mjesta, poveava se nivo obrazovanja, uvode se nove tehnologije i poboljava infrastruktura zemlje. Prvi dio seminarskog rada odnosi se na definisanje pojma SDI i reeno je neto vie o podjeli stranih direktnih investicija i njihovim karakteristikama. Opisano je nekoliko najee korienih naina stranog investiranja sa osvrtom na nekoliko uspenih stranih ulaganja. Direktne strane investicije su pojava kada investitor koji se nalazi u jednoj zemlji (zemlja porijekla) stie aktivu u drugoj zemlji (zemlja domain) sa namjerom da upravlja ovom aktivom. Pod aktivom se podrazumijeva cjelokupna imovina firme. U drugom dijelu ovog rada govorimo o efektima SDI na privredu i njen razvoj, pojanjeni su mikroekonomski i makroekonomski efekti te prednost i nedostaci inostranog kapitala. U potencijalnu zemlju domaina direktne investicije donose integrisani paket materijalnih i nematerijalnih resursa (kapital, tehnologija, menadment, marketing, organizaciona znanja, obuka radne snage i sl.) koji slui kao stimulans privrednom razvoju. Takoe su objanjeni mikroekonomski i makroekonomski efekti stranih direktnih investicija. Posljednji dio seminarskog rada odnosi se na nau zemlju, Bosnu i Hercegovinu. Na osnovu prikupljenih podataka, i finansijskih izvjetaja prikazati emo trenutno stanje u BiH u vezi sa stanim ulaganjima.

1. POJAM I DEFINISANJE INVESTICIJA (SDI)

STRANIH

DIREKTNIH

Privredna aktivnost nijedne zemlje u svijetu ne moe normalno da se odvija, ukoliko u nju nije ukljueno i meunarodno kretanje kapitala, kako u korienju, tako i u plasiranju kapitala. Strani kapital u zemlju moe ui po dva osnova, i to po osnovu direktnog investiranja ili kroz kupovinu akcija kompanija portfolio investicije (u sluaju tranzicionih zemalja to se odnosi na privatizaciju). Po svom znaaju istiu se direktne investicije. Direktne strane investicije su pojava kada investitor koji se nalazi u jednoj zemlji (zemlja porijekla) stie aktivu u drugoj zemlji (zemlja domain) sa namjerom da upravlja ovom aktivom. Pod aktivom se podrazumijeva cjelokupna imovina firme. Dimenzija upravljanja je ono to razlikuje strane direktne investicije od portfolio investicija u strane dionice, obveznice i ostale finansijske instrumente. 1.1. Definisanje stranih direktnih investicija Definicija SDI koja je danas na snazi, a koju je usvojio Meunarodni monetarni fond (1993) i prihvatio OECD (1996), glasi: Direktne investicije su kategorija meunarodnih investicija koja odraava pojavu kada rezident koji se nalazi u jednoj zemlji (strani direktni investitor ili matino preduzee) ostvaruje trajne koristi nad preduzeem koje je rezident neke druge zemlje (SDI preduzee, ili preduzee afilijacija ili inostrana afilijacija). Ostvarivanje dugoronih interesa ukazuje na postojanje dugoronih odnosa saradnje izmeu direktnog investitora i preduzea afilijacije, kao i na znaajan stepen uticaja investitora na upravljanje preduzeem koje je rezident neke druge ekonomije. Takve investicije ukljuuju kako inicijalne transakcije izmeu dva entiteta, tako i sve kasnije transakcije izmeu njih i izmeu samih afilijacija nad kojima su uspostavljeni odnosi korporativnog upravljanja, ali i one koje se ne nalaze pod kontrolom konkretnog matinog preduzea.1. Za razliku od definicije koju je dao Meunarodni monetarni fond, postoji razliit koncept i drugaija definicija SDI u SAD. U okviru amerikog sistema nacionalnih rauna koji registruje proizvodnju, potronju i investicije, postoji definicija o preduzeima koja se nalaze pod inostranom kontrolom. Preduzea koja se nalaze pod inostranom kontrolom predstavljaju pomone jedinice koje su vie od 50% u vlasnitvu matinog ili roditeljskog preduzea2 . Kod SDI, transfer kapitala se najee vri na nain i u formi, koji obezbeuje inostranom investitoru sticanje prava vlasnitva, kontrole i upravljanja nad subjektom u koji se ulae. Osnovna svrha ovog oblika investiranja je stvaranje takvog aktivnog interesa koji odraava namjeru inostranog investitora da kroz kontrolu i upravljanje nad uloenim kapitalom ostvaruje profit, ali i snosi rizik odnosno gubitak. Direktne investicije su prema tome preduzetnike investicije.

1 2

http://www.singipedia.com/attachment.php?attachmentid=2244&d... (pristupljeno: 25. 10. 2012.) http://www.singipedia.com/attachment.php?attachmentid=2244&d... (pristupljeno: 25. 10. 2012.)

2. PODJELA STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA

Strane direktne investicije moemo podijeliti na osnovu vie kriterija. Prema pravnom sjeditu investitora i njihovoj destinaciji, SDI se dijele na unutranje (Inward FDI) i vanjske (Outward FDI), gdje prve predstavljaju priliv, a druge odliv kapitala iz zemlje. Vezano za ovu osnovnu podelu, statistiki i analitiki se prate tri osnovna pokazatelja: tokovi, stokovi i dohodak SDI, od kojih svaki sadri svoje sastavne elemente. 2.1. Osnovni oblici stranih direktnih investicija SDI se mogu dijeliti na3: greenfield, koje predstavljaju potpuno novu investiciju brownfield, koje znae preuzimanje ve postojeih firmi ili njihovih dijelova, merderi i akvizicije, joint venture investicije. 2.1.1. Greenfield strane direktne investicije Po svom znaaju istiu se greenfield strane direktne investicije zbog koristi koje donose privredi u razvoju u koju se ulae i njihovih direktnih efekata na mikro i makro aspekte domae privrede. Jer to su investicije koje podrazumijevaju izgradnju potpuno novih proizvodnih kapaciteta koji su u 100% vlasnitvu tog investitora, to znai da on odluuje o sudbini tih sredstava. Izgradnjom novih fabrika i preduzea na ledini, putem greenfield SDI, direktno se doprinosi poveanju proizvodnih kapaciteta zemlje i zapoljavanju novih radnika. Takoe, greenfield investiranje ima i znaajan efekat na poveanje ukupnih investicija jer daje pozitivan signal ostalim potencijalnim investitorima. Ovakve investicije su od posebnog znaaja za zemlje u tranziciji, meutim najtee je privui ih jer su greenfield investicije najosetljivije na investicioni ambijent, pa su tako i rijea opcija kod zemalja u tranziciji jer je rizik investitora vei, a i nestabilni su uslovi privreivanja. 2.1.2. Brownfield strane direktne investicije Brownfield strane direktne investicije podrazumijevaju kupovinu ve postojeih zgrada, skladita i kancelarijskih prostora od strane stranih investitora. Naputene i zaputene lokacije i objekti u gradskim zonama su poseban izazov za investitore. Zbog nekoritenja gradska zemljita postaju ekoloki, socijalni i estetski problem grada, te stoga treba stimulisati investitore da osposobe za upotrebu postojee industrijske objekte i lokacije gdje ve postoji pratea infrastruktura. U zemljama u tranziciji ovaj vid investicija je
3

Karai R., Meunarodne finansije, Centar za izdavaku djelatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu,

2011.godine, str 65.

ei sluaj, nego greenfield investicije, iz razloga to u tim zemljama postoji mnogo neiskorienih kapaciteta kao i velikih kompanija iz socijalistikog perioda koje, na primjer, ekaju proces privatizacije ili steaja. 2.1.3. Merderi i akvizicije Merderi i akvizicije predstavljaju direktna ulaganja putem spajanja i preuzimanja. Merderi podrazumevaju spajanja dva ili vie odvojenih i nezavisnih meunarodnih kompanija u jedan novi entitet. Akvizicija podrazumeva pripajanje preduzea u inostranstvu njegovom kupovinom, ime preduzee koje je pripojeno dobija novog vlasnika i novi menadment. Kod merdera i akvizicija dolazi do promjene vlasnitva nad postojeim resursima, tako da ovaj oblik investiranja ne dovodi do poveanja oblika proizvodnje i zaposlenosti. Deava se i da u poetnom periodu doe do smanjenja kapaciteta i otputanja odreenog broja radnika. Ipak merderi i akvizicije mogu uticati na poveanje ukupnih investicija u narednim periodima i znaajno doprinijeti privrednom rastu zemlje kroz unapreenje poslovanja firmi i transfer tehnologije. Isto tako ovim oblikom ulaganja moe se reiti problem opstanka domaih preduzea koja su pred bankrotstvom. 2.1.4. Joint venture investicije Joint venture investicije (zajednika ulaganja) strano preduzee uzima znaajan udio u novoosnovanom domaem preduzeu. 2.1.5. Razlike izmeu greenfield SDI i drugih vrsta investicija Kada su u pitanju razlike izmeu greenfield i drugih vrsta investicija, istie se da, na kratak rok, zemlja domain ima vie koristi od greenfield nego od drugih vrsta SDI. Sljedea tabela ukazuje na neke od razlika izmeu greenfield i drugih tipova investiranja.

Tabela 1: Razlike izmeu greenfield SDI i drugih vrsta investicija 5

Izvor: http://www.singipedia.com/attachment.php?attachmentid=2244&d.. Na dui rok mnoge od ovih razlika izmeu naina ulaska investicija se smanjuju ili potpuno nestaju. Merderi i akvizicije esto ulau u proizvodnju i transfer nove ili bolje tehnologije kao i greenfield investicije. Razlike izmeu ova dva naina ulaska kada je u pitanju otvaranje novih radnih mesta, esto se smanjuju tokom vremena i vie zavise od motiva ulaska nego od naina. 2.2. Podjela SDI prema namjeni investicija Prema namjeni investicija i tipu veza koje se uspostavljaju izmeu matine firme i njenih filijala u inostranstvu, SDI se dijele na tri grupe4: horizontalne, ili trino orijentisane (market-seeking FDI); vertikalne, ili resursno orijentisane (resource-seeking FDI); i konglomeratske SDI Tim oblicima investicija odgovaraju i posebni tipovi TNK (transnacionalne kompanije), koje su i nosioci tih investicija. 2.2.1. Horizontalne SDI i horizontalno integrisane multinacionalne kompanije Horizontalne SDI nastaju kada kompanija locira proizvodnju istog proizvoda ili grupa povezanih proizvoda u vie pogona u razliitim zemljama. Postoje tri osnovna metoda kako ti novi pogoni mogu nastati: osnivanjem sasvim novog pogona (greenfield doperacija), kupovinom kontrolnog paketa akcija (aquisition) strane firme koja proizvodi isti proizvod, ili spajanjem (merger) sa stranom kompanijom u istoj proizvodnoj
4

http://bs.scribd.com/doc/105859593/Strane-Direktne-Investicije-Pojam-Vrste-i-Struktura , (pristupljeno: 25 10. 2012.)

grupaciji. U sluaju horizontalno integrisanih SDI, struktura vlasnitva je osnovni izvor njihovih prednosti. Mogue je da TNK posjeduje marku (brand) ili tehnologiju proizvodnje koja nije na raspolaganju njenim lokalnim konkurentima. Poto je ovaj vid vlasnike aktive po pravilu rezultat fiksnih trokova kao to su ulaganja u istraivanje i razvoj, javlja se povezanost sa velikom ekonomijom obima proizvodnje. Zbog toga je preduzee koje investira podstaknuto da raspodijeli ove fiksne trokove na to vie razliitih trita. U nekim sluajevima to se postie izvozom, posebno industrijskih proizvoda. U ostalim sluajevima transportni trokovi trgovine mogu predstavljati ozbiljnu prepreku, na primjer u sluaju usluga. Dakle, ukoliko je vea ekonomija obima u domaoj proizvodnji, utoliko je snanija motivacija da se proizvodi na jednom mjestu i izvozi u ostatak svijeta. Ukoliko je vea ekonomija obima proizvodnje koja potie od vlasnike aktive ( kao to je marka proizvoda), utoliko je vei podsticaj da se duplira proizvodnja zbog pristupa tritu. Prednosti jedinstvenog vlasnitva i kontrole nad razliitim fabrikama u raznim zemljama koje proizvode isti proizvod vezuju se za sljedee pretpostavke5: firma posjeduje jedinstvena, specifina znanja, tzv. neopipljivu (nematerijalna) aktivu u formi tehnolokih znanja (kako jeftinije i bolje proizvesti isti proizvod u obliku patenta), ili u formi marketinkih sposobnosti (kako diferencirati isti proizvod da bi postao prihvatljiviji za kupca u obliku trgovinskog znaka ili zatitnog imena); imperfektnost trita uslovljava da se plasman takvih znanja uz najviu rentu moe ostvariti njihovom internalizacijom. Odnosno, mnoga specifina znanja se ne mogu odvojiti od firme koja ih posjeduje, pa se tako njima i ne moe trgovati na klasian trini nain; idealnu soluciju za to prua horizontalna TNK, gdje bi se razmjena tih znanja obavljala izmeu razliitih afilijacija iste korporacije. 2.2.2. Vertikalne SDI i vertikalno integrisane TNK Vertikalne SDI nastaju kada kompanija pojedine operacije u lancu proizvodnje i marketinga jednog proizvoda locira po pogonima u razliitim zemljama. Kao i kod horizontalnih investicija, i kod veritkalnih pogoni mogu nastati na jedan od tri navedena naina (novi pogon, kupovina ili spajanje). U zavisnosti od toga koju fazu proizvodnje investicija pokriva, vertikalne investicije se mogu podeliti na: vertikalne investicije unaprijed i vertikalne investicije unazad . Naftne kompanije su dobar primjer za to objanjenje s obzirom na to da imaju investicije u svakoj fazi proizvodnje - od ekstrakcije, preko transporta i prerade, do distribucije. Ako
5

http://bs.scribd.com/doc/105859593/Strane-Direktne-Investicije-Pojam-Vrste-i-Struktura (pristupljeno: 25.10. 2012.)

investicija ide ka ranijoj fazi proizvodnje ili prerade, dobija tretman investicije unazad (investicija u eksploataciju nafte). Ako je investicija usmerena na distribuciju preraenih proizvoda, ima status vertikalne investicije unapred. Osim navedenog primjera iz naftne industrije gdje je raspoloivost resursa ograniena na pojedine zemlje i zahtijeva investiranje radi smanjenja trokova inputa pribliavanjem samom prirodnom resursu, mogue je da se vertikalne investicije ostvare fizikim razdvajanjem pojedinih faza u procesu proizvodnje i lociranjem radno intezivnih faza u zemljama sa jeftinom radnom snagoma, tehnoloki intezivnih faza u razvijenim zemljama gde postoji potrebna tehnologija i visoko kvalifikovana radna snaga. Lopte za svijetsko prvenstvo u fudbalu koje je odrano u Japanu i Koreji runo su ivene u Maroku, dok je proizvodnja i lepljenje slojeva materijala za lopte, kao i njegovo seenje, obavljeno u Francuskoj. Prednosti vertikalnih SDI su6: Nesposobnost regularnih trinih transakcija da zadovolje sve zahtijeve i rigidnost jednog proizvodnog procesa, kao to su: obezbijeenje osnovnih inputa je vano za kontinuiranu proizvodnju, u emu regularno trite moe da zakae; ako je poluproizvod kvarljiva roba, stokiranje nije mogue pa je vertikalna integracija najprihvatljivija varijanta; proizvoa finalnog proizvoda je siguran u kvalitet poluproizvoda; Vertikalna integracija omoguava fleksibilnost koju diktira promjena ponude i tranje u prostoru i vremenu; Vertikalna integracija spreava poremeaj cijena poluproizvoda koji moe izazvati postojanje monopola; Formiranje transfernih cijena i manipulacija njima donosi prednosti vertikalnim TNK (transferne cijene izmeu matine kompanije i afilijacija e biti vee ako su porezi u zemlji u kojoj se nalazi afilijacija vei). Postoje nedostaci koji su posljedica vertikalnih SDI7: Problemi upravljake i menaderske koordinacije aktivnosti razlii tih faza proizvodnje lociranih u razliitim zemljama; Nije lako obezbediti da sve faze u lancu rade optimalnim kapacitetom. Rijeenje se trai u plasiranju dijela poluproizvoda na trite, a dio se koristi interno; Problemi lociranja afilijacije u politiki nestabilnim zemljama.

2.2.3. Konglomeratske SDI i diverzifikovane TNK

6

http://bs.scribd.com/doc/105859593/Strane-Direktne-Investicije-Pojam-Vrste-i-Struktura (pristupljeno: 25.10. 2012.)

7

http://bs.scribd.com/doc/105859593/Strane-Direktne-Investicije-Pojam-Vrste-i-Struktura (pristupljeno: 25.10. 2012.)

Konglomeratske investicije nastaju kada kompanija iri svoju dotadanju djelatnost i osvaja proizvodnju razliitih proizvoda lociranu u pogonima razliitih zemalja. Konglomeratske TNK obino nastaju kupovinom kontrolnog paketa dionica strane kompanije, ili spajanjem sa stranom kompanijom drugaijeg tipa proizvodnje. One rijetko nastaju u vidu greenfield investicija jer matina kompanija obino nema potrebna znanja i strunost za osvajanje i proizvodnju novih i razliitih proizvoda.Konglomeratske SDI su najrijei tip investicija, a njihovo nastajanje se objanjava eljom da se diverzifikacijom obezbijedi minimiziranje rizika. Pad tranje za jednim proizvodom nadoknauje se rastom tranje za drugim, diverzifikovanim proizvodom. Primjer savremenih konglomeratskih SDI je najei u finansijskom sektoru, gdje dolazi do spajanja finansijskih kompanija razliitog profila (banke, osiguravajua drutva, zajedniki fondovi. 2.3. Podjela prema motivima za investiranje Ova podjela moe biti veoma korisna, jer se na ovaj nain mogu jednostavno odrediti ciljne grupe investitora. Prema ovoj podjeli, postoje8: investicije koje trae resurse, investicije koje trae prirodne resurse kao to su rude, sirovine ili poljoprivredni proizvodi; investicije koje trae jeftiniju ili specijalizovanu radnu snagu; investicije koje trae trite: investicije koje dolaze na trita odakle je uvoz odreenih proizvoda visok; investicije koje prate kretanje svojih kupaca velikih kompanija; investicije koje prate odreene trendove na tritu i angauju lokalne dobavljae; investicije koje trae poveanje produktivnosti proizvodnje, investicije koje trae ve postojee kapacitete kako bi zadrale i promovisale dugorone ciljeve svoje kompanije (one su okrenute, pre svega, privatizaciji i akviziciji, jer kupovinom postojeih kompanija zadravaju proizvodni program i postojee trite).

www.eknfak.ni.ac.rs/dl/ispiti/MPF2.ppt, (pristupljeno: 26.10. 2012.)

3. EFEKTI PRILIVA STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA

3.1. Efekti priliva SDI u ovisnosti od stepena razvijenosti zemlje Priliv SDI, na prvom mestu, podie nivo investicione i opte ekonomske aktivnosti u nekoj zemlji ili regionu. Direktne posljedice su rast obima proizvodnje ili usluga, i najee ali ne obavezno, rast zaposlenosti. U optem sluaju, priliv SDI iz inostranstva se ne razlikuje od plasmana domaeg investicionog kapitala, ako ne raunamo promjene u platnom bilansu. esto pitanje o tome da li investicije u inostranstvu smanjuju domai investicioni stok kapitala je u odreenom broju empirijskih istraivanja opovrgnuto. Novi dokazi iz analize amerikih multinacionalnih firmi upuuju da su umjesto toga vee strane investicije povezane sa viim nivoom domaih investicija. Ova procjenjena komplementarnost podrazumijeva da firme kombinuju domau proizvodnju sa inostranom proizvodnjom da bi generisale finalnu proizvodnju po niim trokovima nego to bi to bilo mogue sa proizvodnjom u samo jednoj zemlji, inei svaku fazu proizvodnog procesa profitabilnijom, i tako, u ravnotei, obilnijom. Rast investicija podjednako ele i bogate i siromane zemlje, pa je stoga priliv SDI posebno vaan za zemlje siromane kapitalom, jer ga one iz domaih izvora ne mogu obezbjediti u potrebnoj mjeri. Motivi za privlaenje SDI se meu zemljama razlikuju zavisno od njihovog razvojnog nivoa. Nerazvijene zemlje siromane kapitalom raunaju na brojne pozitivne efekte koje SDI daju, prihvatajui esto i trokove negativnih, kao to je zagaenje ivotne sredine, gaenje ili izbacivanje sa trita nekih domaih proizvoaa i sl. Najvei obim tokova SDI se odvija izmeu razvijenih industrijskih zemalja, koje inae obiluju investicionim kapitalom. Pozitivni efekti koje one oekuju da iskoriste, i zbog kojih nude stranim investitorima razne vrste pogodnosti i olakica, mogu biti: podizanje ili odranje opteg nivoa poslovne aktivnosti (time i spreavanje stagnacije ili recesije); razvoj manje razvijenih regiona; razvoj odreenih industrija ili odranje njihovog nivoa proizvodnje (npr. automobilska); preuzimanje novih znanja i tehnologija, unapreenje produktivnosti, najee povezanih sa novim, posebno informacionim i komunikacionim tehnologijama IT; povezivanje i ukljuivanje domaih firmi u meunarodne tehnoloke, proizvodne i distributivne mree TNK. Za najvei broj zemalja domaina je svakako najinteresantniji razvojni potencijal koje SDI posjeduju. On je kombinacija pozitivnih efekata, poev od intenziviranja ekonomske aktivnosti u zemlji, rasta zaposlenosti radne snage, i to je najvanije, prelivanja znanja i tehnologija. Iako su najee sektori istraivanja i razvoja locirani u matinim zemljama stranih investitora, ostaje jo dovoljno kanala preko kojih se strana znanja i tehnologije mogu preuzimati i usvajati. Efekti tog tipa su vrlo teki za kvantifikaciju, ali su esto i jednostavno vidljivi, i posredno merljivi. Takoe su interesantni i kanali posrednog prelivanja tehnologija, koje se efektira kroz sloene veze inostrane opreme i tehnologija sa lokalnim procesom proizvodnje. Odreena znanja su ugraena u fiksni kapital i inostranu tehnologiju, to moe znaajno unaprijediti i ubrzati tehnoloki razvoj zemlje. Ipak, treba uvijek imati na umu da nita ne moe biti 10

preuzeto ako to nema ko da uradi; pored raspoloivosti stranih znanja i tehnologija, kao kritian faktor se javlja receptivna sposobnost domaeg ljudskog kapitala. Velike zemlje poput Kine, Rusije, Indije, Brazila ili Meksika, su pored razvijenih industrijskih, najprivlanije destinacije za SDI. Sa svoje strane, i one nastoje da ih privuku. Iako i same obiluju kapitalom, kao Rusija na primer, ili kvalitetnim ljudskim resursima, visoko vrednuju pozitivne efekte koje mogu doneti SDI. Tu naoko postoji jedan paradoks, koji se ogleda u stranim investicijama plasiranim u radno intenzivne sektore, sa jedne strane, i domaim investicijama plasiranim u kupovinu stranih kompanija ili njihovih dijelova; primer za drugo je kupovina proizvodnje personalnih i prenosivih raunara IBM, koji se sada proizvode u Kini (i u kineskom vlasnitvu) pod markom Lenovo. Odreenu konfuziju u klasifikaciji SDI, prepoznavanju i merenju pojedinih efekata, esto moe izazvati jedna prosta injenica: nekada je motiv investitora ista kupovina dijelova trita, pogotovo kada se radi o velikim, kao to su rusko i kinesko. Drugom pogrenom utisku, da su SDI glavni finansijski i tehnoloki pokreta razvoja u odreenim zemljama, doprinela je tzv. SDI euforija, prisutna od poetka devedesetih. To nije tano ak ni u sluaju malih i srednje razvijenih zemalja, a pogotovo ne velikih i najveih. Niti bi se nacionalna politika koja svoj razvoj bazira preteno na inostranim investicijama mogla okarakterisati kao mudra, perspektivna i odriva na dui rok. Osnovne karakteristike i efekti priliva SDI zemalja u razvoju se mogu opisati kao sljedee9: najvei dio SDI je bio usmjeren u kupovinu postojeih dravnih firmi tokom procesa privatizacije, a tek kasnije se javljaju iste greenfield investicije; pretean motiv stranih investitora je bila kupovina trita; vei deo SDI je plasiran u sektor usluga (bankarski sektor, osiguranje, trgovina, transport i pratee usluge, konsalting, poslovne usluge); SDI su uveale postojee i dovele do novi distorzija lokalnih trita (monopoli, oligopoli, preutni karteli); efekti na smanjenje postojee nezaposlenosti radne snage su bili i ostali ogranieni u najveem broju zemalja; firme u koje su plasirane SDI su esto najvei izvoznici iz zemalja domaina, ali i najvei uvoznici; SDI u najnovije tehnologije su rijetke i ograniene na nekoliko firmi kao to je npr. Nokia ili Ericsson; prelivanje tehnologija i znanja je ogranienog obima, kako zbog toga to su investicije plasirane u stare tehnologije, tako i zbog ograniene receptivne sposobnosti lokalnih firmi;

www.doiserbia.nb.rs/ft.aspx?id=0025-85550902048A (pristupljeno: 26.10. 2012.)

11

3.2. Mikroekonomski efekat priliva stranih direktin investicija Kad je rije o mikroekonomskom aspektu, tu se prvo misli na uticaj stranih direktnih investicija na performanse preduzea, tokom samog procesa proizvodnje, a i kasnije, naina prodaje, marketinga i drugih aktivnosti. Ukoliko je u pitanju privatizacija, iskustvo iz proteklih deset godina tranzicije je pokazalo da su strani direktni investitori sposobniji za voenje procesa restrukturiranja u preduzeima nego domai vlasnici i menaderi. To je uglavnom zbog injenice da, na nivou preduzea, proces prestrukturiranja podrazumijeva fundamentalne promjene u strukturi i upravljanju preduzea, to nailazi na znaajan otpor. Promjena vlasnitva je esto neophodan uslov da bi se izvele takve reforme jer je veoma mali broj domaih investitora koji bi mogli da budu u ulozi stratekog investitora tj. dugoronog investitora sa iskustvom u poslovanju preduzea. S druge strane, strani investitori koji dolaze putem greenfield ulaganja, unose sa sobom savremenu tehnologiju i znanje ijim se korienjem poboljava kvalitet proizvoda, usluga i rada preduzea. Sljedei pozitivan uticaj jeste u polju modernizacije upravljanja u preduzeima. Kako strani ulagai uglavnom potiu iz razvijenih trinih ekonomija u kojima je maksimizacija profita odavno najvaniji cilj bilo kog proizvodnog procesa, te je kontrola i upravljanje proizvodnjom od velikog znaaja, oni posjeduju savremena znanja i vjetine uspjenog korporativnog upravljanja koje je uglavnom nepoznato domaoj privredi. Takoe djeluju i u pravcu modernizacije asortimana proizvoda; strane kompanije uglavnom uvode nove proizvodne asortimane na domae trite o kojoj god grani privrede da je rije: hrana, pie, lijekovi, kozmetika, usluge mobilnih operatera i sl. Strane direktne investicije takoe znae i novi metod prodaje, adekvatan trinoj privredi gdje marketing ima znaajnu ulogu. Konano, prednost stranih investicija ogleda se i u tome to se tim putem domaa preduzea, kojima stranci upravljaju integriu u svjetsko trite, te se stoga i domaa privreda ukljuuje u proces globalizacije, iji su veliki pokreta strane investicije. Sve gore navedeno se najee odnosi na velike multinacionalne kompanije, koje su u stanju da prihvate poslovni rizik ulaska na nedovoljno razvijeno trite, to manje kompanije ipak esto nisu u mogunosti.10

3.3. Makroekonomski efekat stranih direktnih investicija

10

http://ekonomija.fon.rs/fajlovi/2009%20Seminarski_rad_Marko_Dogovic.pdf, (pristupljeno 26. 10. 2012.)

12

Postoji jaka zavisnost izmeu stranih direktnih investicija i drugih makroekonomskih pokazatelja u dravi. Prilivi stranog kapitala esto se koriste za pokrivanje velikih deficita u tekuem raunu prouzrokovanih uvozom potroakih i investicionih proizvoda koji se ne proizvode u zemlji11. U potencijalnu zemlju domaina direktne investicije donose integrisani paket materijalnih i nematerijalnih resursa (kapital, tehnologija, menadment, marketing, organizaciona znanja, obuka radne snage i sl.) koji slui kao alternativa migraciji radne snage i kao stimulans privrednom razvoju. Investicioni paket, s jedne strane, dopunjava raspoloive domae faktore proizvodnje i kreira uslove za novu zaposlenost i rad, a sa druge strane, stimulie rast zemlje domaina preko privrede i otvaranja puteva domaim proizvoaima prema svetskom tritu. Iskustva velikog broja zemalja su pokazala da su strane direktne investicije povoljniji kanal priliva neophodnog stranog kapitala u odnosu na uzimanje klasinih kredita na meunarodnom finansijskom tritu. Kada se radi o izgradnji potpuno novog preduzea, na ledini, ono koristi u potpunosti nove resurse za razliku od privatizacije, to znai novo zapoljavanje, nova proizvodnja, vei output, vei realni GDP, pa samim tim i vii ivotni standard i vei privredni rast, to je neophodno privredi u razvoju. Kod investicija je vano pomenuti i uticaj multiplikacije na tranju; nove investicije podstiu mnogo iru privrednu aktivnost od same te investicije, na primer izgradnja nove fabrike koja e zaposliti nove radnike i stvarati nove proizvode, tokom samog procesa investiranja znai i zapoljavanje i angaovanje graevinarskih kapaciteta, cementne industrije, koja e snadbijevati graevinski materijal, fabrike maina i oprema koje e isporuiti ta osnovna sredstva, fabrike stakla, nametaja, proizvoae energije, itd.

4. STRANE DIREKTNE INVESTICIJE U BOSNI I HERCEGOVINI

11

http://ekonomija.fon.rs/fajlovi/2009%20Seminarski_rad_Marko_Dogovic.pdf, (pristupljeno 26. 10. 2012.)

13

Uloga direktnih stranih investicija u zemljama u tranziciji rasla je srazmjerno brzini kojom su one ostvarivale transformaciju i reformu i postizale odreni stepen ekonomske stabilizacije i rasta. injenica je da uvjeti za direktna strana ulaganja u veini zemalja postaju sve sliniji u smislu liberaliziranog pristupa, tako da stabilni makroekonomski uvjeti i uspjeni ekonomski mehanizam zemlje potencijalnog domaina ulaganja, postaju sve vaniji imbenik za privlaenje stranog kapitala. Poseban znaaj stranih direktnih ulaganja za Bosnu i Hercegovinu a i zemlje Jugoistone Europe proizlazi iz uvoza proizvodnog i organizacijskog znanja (knowhow) stranih kompanija, to je nesumnjivo vano u restrukturiranju ekonomija u tranziciji prema konkurentnijem sistemu. Osim navedenog strani ulaga omoguuje laki pristup drugim tritima, zatim menarodni rizik i rangiranje zemalja prema stepenu ostvarenih reformi pozitivno su u korelaciji sa stranim ulaganjima koji zemlja uspije ostvariti. Efikasnost, visina i struktura investicija u BiH bez sumnje su pretpostavke uspjenog restruktuiranja jaanja izvozne konkurentnosti i postizanja visokih odrivih stopa rasta u duem vremenskom periodu. Svaka drava mora biti svjesna da je sama odgovorna za stvaranje to privlanijeg okruenja za strane investitore koji ine: zdrav i konkurentan domai sektor, pravni i institucionalni okviri koji podstiu ulaganja bez diskriminacije, liberalan devizni sistem, fleksibilno trite radne snage, kvalitetno reguliranje javnog sektora. Jedno od kljunih pitanja je, koliko su efikasno strana direktna ulaganja iskoritena u Bosni i Hercegovini i koliki je njihov doprinos ekonomskom razvoju zemlje. ta odvraa strane ulagae12: Imid zemlje (situacija je bolja nego imid), Loa infrastruktura, Sloena struktura vlasti i administracije, Korupcija i zloupotreba ovlatenja, Neefikasnost i sporost administrativnog i pravnog aparata u zemlji. Na osnovu istraivanja provedenog u zemljama Evropske unije, anketirani preduzetnici iz EU identifikovali su kao glavne prepreke za SDI na Balkanu (po redosljedu znaaja)13: Nivo korupcije, Postojanje antikonkurentne/ nezvanine prakse, Nesigurnost ekonomskih / regulatornih politika. Preduzea iz EU i domaa preduzea smatraju da je korupcija glavna prepreka investiranju u ovaj region i efikasnom poslovanju. Identifikovana su tri glavna faktora koja su razlog za ovakvu situaciju14:
12

http://sk.scribd.com/doc/38119818/Strane-Direktne-Investicije-i-Ekonomija-Bosne-i-Hercegovine , pristpljeno 28. 10. 2012.) 13 www.kombeg.org.rs/.../... , Prepreke za investiranje u Zapadni Balkan, (prisupljeno 28. 10 2012.) 14 www.kombeg.org.rs/.../... , Prepreke za investiranje u Zapadni Balkan, (prisupljeno 28. 10 2012.)

14

nedovoljno razvijena strategija za borbu protiv korupcije i pravni okvir; nedovoljno pouzdana javna uprava; nisu usvojene meunarodne konvencije.

ini se da investitore iz EU na Zapadnom Balkanu brinu i dodatne prepreke, mada u manjoj mjeri. Meu njima, makroekonomska nestabilnost je ocjenjena od strane 38 % ispitanika kao znaajna prepreka. Meutim, takoe preovladava miljenje da se makroekonomska klima na Zapadnom Balkanu razvija u pozitivnom smjeru. U stvari, 86% ispitanika je izjavilo da smatraju da je ta klima stabilnija nego prije nekoliko godina. Saobraajnu infrastrukturu i trokove finansiranja slian broj preduzetnika (37 %) smatra elementima koji naruavaju klimu za SDI u regionu. Na kraju, postojee dozvole za rad i odobrenja, pravni sistem u rjeavanju sporova i nivo poreskih stopa su takoe pomenuti kao prepreke srednjeg znaaja. Neki od uspjenijih primjera stranih direktnih investicija u BiH su15: Coca Cola KIA i LNM ulaganje u BH STEEL eljezaru Bankarski sektor Prevent Manje uspjeni primjeri stranih direktnih investicija u BiH16: JAJCE KASARNA (hotelijerstvo, turizam) NOBEL LIJEK (farmaceutska industrija) MILKOS ALHOS 4.1. Poslovno okruenje za strane direktne investicije u BiH Zbog regionalne nestabilnosti i kompleksnosti unutranje strukture BiH je viena kao zemlja visokog rizika za ulaganje. Najznaajnije prepreke za ulaganje u BiH su: politika nestabilnost, porezi, siva ekonomija, pristup finansiranju, korupcija, neadekvatne vjetine radne snage, carine, porezna administracija, pristup zemljitu, kriminal. Propisi definisani od strane vlade entiteta i Distrikta obino nisu usklaeni. Kompanije nisu dovoljno informisane o pravnim i regulatornim promjenama koje su napravljene ili kako e te promjene biti implementirane. Meutim i pored odreenih potekoa za ulaganje u BiH, postoji niz prednosti i razloga zato ulagati u BiH, kao to su17 : BiH ima jasnu evropsku perspektivu;
15

http://sk.scribd.com/doc/38119818/Strane-Direktne-Investicije-i-Ekonomija-Bosne-i-Hercegovine, pristpljeno 28. 10. 2012.) 16 http://sk.scribd.com/doc/38119818/Strane-Direktne-Investicije-i-Ekonomija-Bosne-i-Hercegovine, pristpljeno 28. 10. 2012.) 17 http://www.nerda.ba/pdf/vodic_za_investitore_bos.pdf, (pristupljeno 28.10. 2012.)

15

BiH ima povoljan geografski poloaj; Preduzea u BiH imaju bogatu tradiciju uspjenog sudjelovanja u meunarodnim projektima irom svijeta (neka od preduzea iz BiH su prije rata spadala u vodea svjetska preduzea u svojim oblastima); BiH uiva trgovinske preferencijale prilikom izvoza svoje robe u odreen broj i drugih zemalja; BiH ima visoko kvalifikovanu i motivisanu radnu snagu; BiH ima stabilnu valutu vezanu za EURO; 95% proizvoda iz BiH je osloboeno taksi prilikom uvoza u zemlju; Strani ulagai su u svojim pravima izjednaeni sa domaim.

Strani ulagai uivaju sledee pogodnosti18: Osloboeni su plaanja carinskih taksi na ulaganja. Imaju neogranieno pravo otvaranja i dranja rauna u svim komercijalnim bankama, na cijeloj teritoriji BiH, u domaoj ili bilo kojoj drugoj stranoj konvertibilnoj valuti. Imaju pravo na slobodan transfer u inostranstvo svih prihoda ostvarenih ulaganjima u BiH. Imaju jednaka prava vlasnitva nad nekretninama kao i domaa fizika i pravna lica. Obaveze stranih ulagaa19:obaveze stranih ulaga~a Moraju potovati zakone BiH, Ogranienja koja se odnose na domaa ulaganja u oblasti javnog poretka, javnog zdravstva i zatite okoline, jednako se odnose i na strana ulaganja. Imaju obavezu voenja poslovnih knjiga i sainjavanja poslovnih izvjetaja u skladu sa meunarodno prihvaenim raunovodstvenim i revizorskim naelima i standardima,kao i zakonima BiH. 4.2. Uticaj finansijske krize na strane direktne investicije u BiH Svjetska kriza, je naravno uticala na tokove investicija u svijetu. Prema podacima OECD-a, tokovi direktnih stranih ulaganja, koji se odnose na priliv i odliv SDI, su u 2008. godini pali za 19%, a u 2009. za 43% u odnosu na prethodnu godinu. Na osnovu dostupnih podataka o meunarodnim akvizicijama i spajanju kompanija (merger and acquisition M&A), OECD procjenjuje da su u 2010. godini, tokovi SDI ostvarili pad za 8%, u odnosu na prethodnu godinu20.

18 19 20

http://www.nerda.ba/pdf/vodic_za_investitore_bos.pdf, (pristupljeno 28.10. 2012.) http://www.nerda.ba/pdf/vodic_za_investitore_bos.pdf, (pristupljeno 28.10. 2012.)

http://www.bh-news.com/ba/vijest/11060/uticaj_ekonomske_krize_na_priliv_stranih_investicija_u_bih.html,

(pristupljeno 28.10. 2012.)

16

Upravo kao i u svijetu, najuspjenija godina prema prilivu SDI u BiH, bila je 2007. godina. U 2008. godini, iznos SDI, od 701 miliona eura je bio znaajno nii u odnosu na 2007. godinu, ali iznad prosjeka ranijih godina. U 2009. godini, utjecaj svjetske ekonomske krize na priliv SDI je bio oekivan. Ukupan iznos direktnih stranih investicija je bio 452 miliona eura, to je predstavljalo smanjenje od 35% u odnosu na prethodnu godinu. 4.3. Prilivi stranih direktnih investicija u Bosni i Hercegovini BiH je najvei priliv stranih ulaganja ostvarila u 2007.god. Strana ulaganja u 2009. godini su pala za 36% u odnosu na 2008.god. Prema revidiranim podacima UNCTAD-a, strana direktna ulaganja u svijetu u 2011. godini su iznosila oko 1.664,2 milijarde USD i u poreenju sa ulaganjima u iznosu od 1.428,6 milijardi USD u 2010. godini su ostvarila poveanje u iznosu od 16,5 %. Pri tome su ulaganja u Jugoistonu Evropu i CIS ostvarila rast od 18,7 % u odnosu na prolu godinu dok zemlje u razvoju pad od 6,8 %.21 Grafikon 1: SDU ulaganja globalno,1995-2011. godine

Izvor: http://www.dep.gov.ba/dep_publikacije/ekonomski_trendovi/?id=1536 Tako su SDU prema razvijenim zemljama vea za 25,4 % u odnosu na prolu godinu mada meu njima USA biljei rast priliva 16,7% dok zemlje Evropske Unije i pored krize u Euro zoni (naroito Grka) biljee rast priliva od 26,5 % u odnosu na prolu godinu. Zanimljivo je da su u strukturi SDU nova ulaganja u drugim zemljama zabiljeila pad od 0,2 % dok su ulaganja u ve postojee kompanije u vidu akvizicija i spajanja od strane velikih korporacija doivjela porast od 70%.
21

http://www.dep.gov.ba/dep_publikacije/ekonomski_trendovi/?id=1536 (pristupljeno: 28. 10. 2012.)

17

Tokom 2011. primjetan je vei priliv direktnih stranih investicija u BiH u odnosu na prethodne dvije godine, kada su investicije bilo vrlo niske. U svim kvartalima 2011. registrovani su neto prilivi i na taj nain su doprinijeli poboljanju ekonomskih kretanja. Ukupna vrijednost direktnih stranih investicija u 2011. po procjenama CBBiH je 612,1 milion KM, to je poveanje od 272,4 miliona KM ili 80,2% u odnosu na 2010. godinu. Ohrabruje postupno poveanje priliva u posljednje dvije godine, ali su oni jo uvijek znaajno nii nego u razdoblju prije poetka globalne krize, te je vidljivo da efekti recesije na izravna strana ulaganja jo nisu anulirani. U relativnom odnosu prema BDPu, direktne strane investicije iznose 2,4% BDP-a, to predstavlja osjetan rast u odnosu na 2010. godinu kada su iznosile samo 1,4% BDP-a. U 2011. godini, u strukturi izravnih stranih ulaganja, na vlasniki kapital se odnosi 389,3 miliona KM, na ostali kapital 185,1 miliona KM, dok je iznos zadranih zarada bio negativan (-8 miliona KM).22 Glavnina ulaganja je realizirana u djelatnostima vezanim za finansijsko posredovanje, u ukupnom iznosu od 162 miliona KM, zatim u oblasti trgovine (na veliko i posredovanje u trgovini) u iznosu od 96,4 miliona KM, te kod preduzea koja su registrirana za poslovanje nekretninama u iznosu od 74,3 miliona KM. Ulaganja u oblasti finansijskog posredovanja se najveim dijelom odnosi na bankarski sektor, u kojem je u 2011. ponovno zabiljeena visoka dobit, a koja se posredno reflektira na razinu zadranih zarada. Grafikon 2: Direktna strana ulaganja 2007-2011. (u milionima KM)

Izvor: http://www.cbbh.ba/files/godisnji_izvjestaji/2011/GI_2011_bs.pdf Najznaajnija ulaganja po zemljama u 2011. godini23: Srbija 124,2 miliona KM (31,69%) Luksemburg 71,63 miliona KM (18,28%) Holandija 31,63 miliona KM (8,1%) Saudijska Arabija 26,43 miliona KM (6,75%) Turska 24,59 miliona KM (6,27%)
22 23

http://www.dep.gov.ba/dep_publikacije/ekonomski_trendovi/?id=1536, (pristupljeno: 28. 10. 2012.) http://www.dep.gov.ba/dep_publikacije/ekonomski_trendovi/?id=1536, (pristupljeno: 28. 10. 2012.)

18

 Hrvatska 18,47 miliona KM (4,7%) Austrija 16,1 miliona KM (4,1%) Slovenija 15,59 miliona KM (3,98%) Katar 14,67 miliona KM (3,74%) Kajmanska ostrva 12,9 miliona KM (2,5%) Njemaka 12,89 miliona KM (3,29%), to ini 94,2% ukupnih ulaganja u 2011. godini. Registrovani ukupni strani kapital preteno se odnosi na ulaganja u oblast proizvodnje sa 39,9%; oblast bankarstva i finansija sa 15,5% %; usluge sa 23,9% Tabela 2 : Tokovi direktnih stranih ulaganja u BiH

Izvor: http://www.irbrs.net/Statistika.aspx?tab=12&lang=lat 4.4. Strane investicije u bankarski sektor Kompletirani podaci o tokovima direktnih stranih investicija u banke ukazuju da su u 2011., nakon dvije godine, narasle, i to prvenstveno kao posljedica vee profitabilnosti (zadrane zarade). Ukupan neto priliv direktnih stranih investicija je 152,2 miliona KM, to predstavlja rast priliva u odnosu na 2010. kada je iznosio samo 55,5 miliona KM. Ali ovaj priliv investicija nije se jednako reflektirao na sve komponente (vlasnike udjele i zadrane zarade). Glavnina priliva je u kategoriji zadranih zarada i iznosi 115,8 miliona KM. S druge strane, registrovan je pad vlasnikih udjela za 36,4 miliona KM. Posmatrano u odnosu na prethodnu godinu, po osnovu vlasnikog udjela registruje se smanjenje od

19

157,1 milion KM. Zadrane zarade su u 2011. bile pozitivne i iznose 115,8 miliona KM, dok su u 2010. bile negativne u iznosu od 137,7 miliona KM. U grafikonu koji slijedi dat je pregled tokova direktnih stranih investicija u banke BiH. Tokom posmatranog perioda moe se primijetiti da je komponenta zadranih zarada u ukupnim tokovima direktnih stranih investicija u banke imala pozitivan doprinos i dominantnu ulogu, dok je doprinos vlasnikog udjela mnogo nii u odnosu na prethodnu godinu, kada je on bio dominantan. Prema novoj metodologija MMF-a, kategorija Ostali kapital iskljuena je iz direktnih investicija, dok se u platnom bilansu sada ukljuuje u kategoriju ostalih investicija24. Grafikon 3: Tokovi direktnih stranih ulaganja u banke

Izvor: http://www.cbbh.ba/files/godisnji_izvjestaji/2011/GI_2011_bs.pdf Posmatrano po kvartalima, najvei priliv direktnih stranih investicija u banke u 2011. zabiljeen je u etvrtom kvartalu, s obzirom da se zadrane zarade prikupljaju na godinjem nivou, a registrovane su na kraju etvrtog kvartala u iznosu od 115,8 miliona KM. Analiza po zemljama stranih investitora, ukazuje na to da dolazi do promjene strukture investitorske pozicije u bankarskom sektoru u 2011. Dok je u 2010. najvie priliva bilo iz Srbije, u 2011. tu poziciju je preuzela Austrija. Prilivi direktnih stranih investicija u bankarski sektor iz Austrije iznose oko 86 miliona KM. Iza Austrije, po vrijednosti investiranja kapitala u domae banke, nalaze se Hrvatska (32,8 miliona KM) i Luksemburg (13,1 miliona KM). Analizom ova dva ulagaa moemo primijetiti da su prilivi investicija iz Hrvatske poveani za 85%, dok su se prilivi iz Luksemburga poveali za ak 147% u odnosu na prethodnu godinu. U 2010. glavna tri investitora u bankarski sektor bili su Srbija, Hrvatska i Litvanija. Odlivi stranih investicija nisu zabiljeeni kod glavnih investitora u bankarski sektor. Analiza stanja direktnih stranih investicija ukazuje na injenicu da je ukupno stanje
24

http://www.cbbh.ba/files/godisnji_izvjestaji/2011/GI_2011_bs.pdf, (pristuplljeno: 28. 10. 2012.)

20

direktnih stranih investicija u banke na kraju 2011. poveano te iznosi 2,13 milijardi KM, odnosno poveano je za 7%, posmatrano u odnosu na stanje na kraju 2010. U grafikonu koji slijedi dat je pregled stanja direktnih stranih investicija u bankama u BiH za period od 2007. zakljuno sa 2011. Grafikon 4: Stanje stranih direktnih investicija u bankama

Izvor: http://www.cbbh.ba/files/godisnji_izvjestaji/2011/GI_2011_bs.pdf 4.5. Stanje i perspektive SDI u Bosni i Hercegovini Strana direktna ulaganja u svijetu nastavljaju svoj oporavak od poetka krize u 2008. godini. Tako, uprkos nastavku krize u Euro zoni uz poetni oporavak u SAD, preliminarni rezultati ulaganja za prvi kvartal 2012. godine ukazuju na povean oprez investitora. Nesiguran privredni oporavak i otre fiskalne mjere koje su usvojile zemlje EU ukazuju na mogue slabljenje tokova stranih direktnih ulaganja koji su u proloj godini bile u uzlaznoj putanji. Preliminarni rezultat UNCTAD-ove redovne ankete o ulaganjima (WIPS) za prvi kvartal 2012. godine otkriva u meunarodnim kompanijama manji optimizam uz nagli pad investicije u nova ulaganja (Greenfield projekti) te akvizicije i spajanja (M&As). Strana direktna ulaganja u Bosni i Hercegovini u prvom kvartalu 2012. godini biljee pad u odnosu na vrijednosti u istom periodu 2011. godine. Prema podacima Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa u BiH strana ulaganja u prvom kvartalu u 2012. godini su iznosila -1,24 miliona KM to je manju u odnosu na ulaganja u istom periodu 2011. godine za 94,44 miliona KM. Grafikon 5: Stanje SDI po kvartalima u BiH (u 000 KM)

21

Izvor: http://www.dep.gov.ba/dep_publikacije/ekonomski_trendovi/?id=1536 U Federaciji BiH je uloeno 31,96 miliona KM, dok je ulaganje u RS negativno i iznosi -34,36,miliona KM te u Brko Distriktu 0,2 miliona KM i nerasporeeno oko 0,96 miliona KM. Najvea ulaganja se odnose na drutva NLB Leasing d.o.o. Sarajevo 10,76 miliona KM, Glama d.o.o. Glamo 6,76 miliona KM i Emona Banja Luka 4,82 miliona KM. Najvea povlaenja kapitala je zabiljeeno od strane Hypo Alpe-Adria-Bank A.D. Banja Luka -45,48 miliona KM i Tipo d.o.o. Odak -3,98 miliona KM.25 U mjesecu julu ukupno ulaganje je iznosilo samo 2,22 miliona KM, dok u mjesecu augustu je iznosilo 3, 46 miliona KM. Najvea ulaganja u julu su Bader Real Estate d.o.o. 1,1 milion KM (Kuvajt) i Axpo BH d.o.o. 1 milion KM (vajcarska) dok u augustu od strane Jadranska ulaganja (Hrvatska) u iznosu od 2,87 miliona KM.

Grafikon 6: Najznaajnija ulaganja u BiH po zemljama do 31.12.2011.

25

http://www.dep.gov.ba/dokumenti_politika/Mjesecne_informacije/info2012/?id=1538 (pristupljeno: 28.10. 2012.)

22

Izvor: http://www.dep.gov.ba/dep_publikacije/ekonomski_trendovi/?id=1536 Najznaajnija ulaganja po zemljama u prvom kvartalu 2012. godine odnose se na26: Hrvatska 14,07 miliona KM Slovenija 13,69 miliona KM vajcarska 4,82 miliona KM Italija 4,60 miliona KM Turska 3,91 miliona KM Njemaka 1,03 miliona KM Luksemburg 1,03 miliona KM Dok su najznaajnija povlaenja kapitala bila: Austrija -45,27 miliona KM Holandija -3,98 miliona KM Registrovani ukupni strani kapital preteno se odnosi na ulaganja u oblast proizvodnje sa 8,48 miliona KM, gdje se posebno istiu Sisecam Soda Lukavac d.o.o. Lukavac i Mlijeni Put d.o.o. Gradacac 4,54 miliona KM. Firme koje se bave trgovinom uestvuju sa 15,27 milina KM. Oblast bankarstva, uestvuje sa 32,39 miliona KM gdje je najvei uticaj imalo smanjenje kapitala u Hypo Alpe Adria Bank d.d. Banja Luka i ulaganje NLB Leasing d.o.o Sarajevo. Usluge uestvuju 2,23 miliona KM gdje se najvie istiu Euroservis d.o.o. Livno sa 2,68 miliona te povlaenje kapitala firme Tehel d.o.o. Sarajevo u iznosu od 1,92 miliona KM . Grafikon 7: Registrovane SDI u BiH po djelatnostima (u 000 000 KM)

26

http://www.dep.gov.ba/dep_publikacije/ekonomski_trendovi/?id=1536 (pristupljeno: 28. 10. 2012.)

23

Izvor: http://www.dep.gov.ba/dep_publikacije/ekonomski_trendovi/?id=1536 Nesiguran oporavak privrede, visoki budetski deficit i kriza Eura uz smanjenje i kreditnog rejtinga veeg broja zemalja u Euro zoni znaajno su utjecali na slab oporavak i smanjenje ulaganja u u BiH u prvom kvartalu 2012. godine. Od dogaaja koji e imati utjecaja na strane direktne investicije treba spomenuti da je 28.03.2012. godine Agencija Standard & Poor's potvrdila je Bosni i Hercegovini suvereni kreditni rejting B" i izmijenila izglede na posmatranju - negativno" na stabilne izglede. Proces privatizacije dravnog udjela u vlasnitvu nekih stratekih preduzea u 2012. godini jo nije otpoeo. Privatizacija najprofitabilnijih firmi iz oblasti telekomunikacije i energetike je odloena do daljnjeg, a evidentno je i kanjenje velikih investicionih ulaganja u oblasti energetike po principu zajednikih ulaganja sa stranim partnerima. Uee stranih partnera u ovim projektima u narednom periodu bi znatno poveala direktna strana ulaganja u Bosni i Hercegovini, i postala pored velikih infrastrukturnih radova (Koridor 5 C) jedan od glavnih pokretaa budueg ekonomskog razvoja zemlje27. Nastavak pada graevinskih radova u drugom tromjeseju ukazuje na sve snaniji pad investicija. Naglaava se da se intenziviranje nepovoljnih ekonomskih prilika u meunarodnom ekonomskom okruenju u prvoj polovini 2012. godine izrazito negativno odrazilo na industrijsku proizvodnju u BiH. Za prvih est mjeseci 2012. godine obim industrijske proizvodnje u BiH smanjen je za 6,7 odsto u odnosu na isti period prethodne godine.

27

http://www.bh-news.com/ba/vijest/12970/strategijski_dokumenti_i_direktne_strane_investicije.html , (pristupljeno: 28. 10. 2012.)

24

ZAKLJUAK
Direktne strane investicije su pojava kada investitor koji se nalazi u jednoj zemlji (zemlja porijekla) stie aktivu u drugoj zemlji (zemlja domain) sa namjerom da upravlja ovom aktivom. Pod aktivom se podrazumijeva cjelokupna imovina firme. Strane direktne investicije moemo podijeliti na osnovu vie kriterija. Prema pravnom sjeditu investitora i njihovoj destinaciji, SDI se dijele na unutranje (Inward FDI) i spoljanje (Outward FDI). SDI se mogu dijeliti i na: greenfield, koje predstavljaju potpuno novu investiciju; brownfield, koje znae preuzimanje ve postojeih firmi ili njihovih dijelova; merderi i akvizicije, joint venture investicije. Po svom znaaju istiu se greenfield strane direktne investicije zbog koristi koje donose privredi u razvoju u koju se ulae i njihovih direktnih efekata na mikro i makro aspekte domae privrede. Motivi za privlaenje SDI se meu zemljama razlikuju zavisno od njihovog razvojnog nivoa. Nerazvijene zemlje siromane kapitalom raunaju na brojne pozitivne efekte koje SDI daju, prihvatajui esto i trokove negativnih, kao to je zagaenje ivotne sredine, gaenje ili izbacivanje sa trita nekih domaih proizvoaa i sl. Za najvei broj zemalja domaina je svakako najinteresantniji razvojni potencijal koje SDI posjeduju. On je kombinacija pozitivnih efekata, poev od intenziviranja ekonomske aktivnosti u zemlji, rasta zaposlenosti radne snage, i to je najvanije, prelivanja znanja i tehnologija. Kad je rije o mikroekonomskom aspektu, tu se prvo misli na uticaj stranih direktnih investicija na performanse preduzea, tokom samog procesa proizvodnje, a i kasnije, naina prodaje, marketinga i drugih aktivnosti. Prednost stranih investicija ogleda se i u tome to se tim putem domaa preduzea, kojima stranci upravljaju integriu u svjetsko trite, te se stoga i domaa privreda ukljuuje u proces globalizacije, iji su veliki pokreta strane investicije. Postoji jaka zavisnost izmeu stranih direktnih investicija i drugih makroekonomskih pokazatelja u dravi. Prilivi stranog kapitala esto se koriste za pokrivanje velikih deficita u tekuem raunu prouzrokovanih uvozom potroakih i investicionih proizvoda koji se ne proizvode u zemlji. BiH je najvei priliv stranih ulaganja ostvarila u 2007.god. Strana ulaganja su u 2009.god. opala za 36% u odnosu na 2008.god. Tokom 2011. primjetan je vei priliv direktnih stranih investicija u BiH u odnosu na prethodne dvije godine, kada su investicije bilo vrlo niske. U svim kvartalima 2011. registrovani su neto prilivi i na taj nain su doprinijeli poboljanju ekonomskih kretanja. Ukupna vrijednost direktnih stranih investicija u 2011. po procjenama CBBiH je 612,1 milion KM, to je poveanje od 272,4 miliona KM ili 80,2% u odnosu na prolu godinu. Strana direktna ulaganja u Bosni i Hercegovini u prvom kvartalu 2012. godini biljee pad u odnosu na vrijednosti u istom periodu 2011. godine. Prema podacima Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa u BiH strana ulaganja u prvom kvartalu u 2012. godini su iznosila -1,24 miliona KM to je manju u odnosu na ulaganja u istom periodu 2011. godine za 94,44 miliona KM. 25

LITERATURA
Knjige: Karai R., Meunarodne finansije, Centar za izdavaku djelatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, 2011.godine. STRATEGIJA RAZVOJA FEDERACIJE BiH 2010. 2020, Federalni zavod za programiranje razvoja i Ekonomski institut d.d. Tuzla, Sarajevo 2010.godine Finansije, asopis za teoriju i praksu finansija, broj 1-6/ 2010, Beograd.

Internet izvori: http://www.bhas.ba, slubena web stranica agencije za statistiku BiH, http://www.cbbh.ba, web stranica Centralne banke BiH, http://www.capital.ba/ , poslovno portal RS BiH, http://www.dep.gov.ba , Direkcija za ekonomsko planiranje, http://www.bh-news.com/ba Poslovno portal, http://www.irbrs.net/Statistika.aspx?tab=12&lang=lat, Web stranica Razvojne banke RS, Baza podataka o ekonomskim indikatorima, http://www.nerda.ba/pdf/vodic_za_investitore_bos.pdf, http://www.singipedia.com/attachment.php?attachmentid=2244&d... http://bs.scribd.com/doc/105859593/Strane-Direktne-Investicije-Pojam-Vrste-iStruktura, www.eknfak.ni.ac.rs/dl/ispiti/MPF2.ppt

26