T.C.

MLL ETM BAKANLII

KUYUMCULUK TEKNOLOJS

ALAIM METAL ORANLARI

215ESB002

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET 1 ................................................................................................... 3 1. AYAR VE MLYEM ........................................................................................................... 3 1.1. Ayar ve Milyem Hesaplar ............................................................................................ 3 1.2. Ayar ve Milyemin Tanm............................................................................................. 3 1.2.1. Ayar ve Milyemin Birbirine Dntrlmesi........................................................ 5 1.3. Bir Alam indeki Saf Metal Miktarnn Hesaplanmas ............................................. 5 1.3.1. Alamlarn Hazrlanmasnda Dikkat Edilecek Hususlar ...................................... 6 1.3.2. Ayar ve Milyem Drme Hesaplar ..................................................................... 9 1.3.3. Ayar ve Milyem Ykseltme Hesaplar ................................................................ 12 1.3.4. Alamlarn Ortak Milyeminin Hesaplanmas ..................................................... 13 1.3.5. Ayar ve Milyem Hesaplamalarnda aprazlama Metodu.................................... 14 1.4. Ayar Tespit Yntemleri .............................................................................................. 18 1.4.1. Mihenk Ta ve eni ile Ayar Tespiti ................................................................ 19 1.4.2. Kimyasal Yntemlerle Ayar Tespiti .................................................................... 21 1.4.3. Ayar ve Raporun Hazrlanmas ........................................................................... 22 1.5. Ayar Tespit Eden Kurulular ...................................................................................... 23 1.5.1. Ayar Evleri .......................................................................................................... 23 1.5.2. Darphane.............................................................................................................. 23 1.5.3. Mubayaaclar ve frazclar................................................................................... 25 1.6. Mamullerin Patentlenmesi .......................................................................................... 25 1.6.1. Normal Patentler (Standart Patentler).................................................................. 25 1.6.2. zel Patentler ...................................................................................................... 26 RENME FAALYET 2 ................................................................................................. 30 2. MALYET HESAPLAMA................................................................................................. 30 2.1. Altn Standartlar ......................................................................................................... 30 2.2. Ham Madde Maliyetinin Hesab ................................................................................. 30 2.2.1. Saf Maden Metodu .............................................................................................. 31 2.3. Mamuln ilik Maliyetinin Hesab .......................................................................... 32 2.3.1. Meydana Gelebilecek Fire Hesab ....................................................................... 33 2.5. Maliyet Muhasebesi Evraklarnn Hazrlanmas ......................................................... 34 2.5.1. letmelerin Dzenleyecekleri Belgeler............................................................... 35 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 37 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 39 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 40 KAYNAKA ......................................................................................................................... 42

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
MODLN KODU ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI 215ESB002 Kuyumculuk Teknolojisi Tak malatl Alam Metal Oranlar Deerli metal alamlarnn ayar ve milyem hesaplarnn yapld, ayar tespit yntemlerinin verildii, alam iindeki katk maddelerinin alam rengine etkisinin ve kullanlan taklarn maliyet hesaplarnn anlatld renme materyalidir. 40/16 Alam Metalleri ve Kimyasallar modln baarm olmak Alam metal oranlarn bularak maliyet karmak Genel Ama Uygun kuyumculuk atlyesi salandnda istenilen standartlarda, alam oranlarn ve hesaplarn yaparak mamuln ham madde ve iilik maliyetlerini yapabileceksiniz. Amalar 1. Alamlarn ayar-milyem hesabn doru olarak yapabileceksiniz. 2. Kuyumculukta kullanlan taklarn maliyet hesabn meslek etiine uygun olarak kartabileceksiniz. Ortam: Kuyumculuk atlyesi Donanm: l aletleri, alam metalleri, hesap makinesi Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. LME VE DEERLENDRME

MODLN TANIMI

SRE N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

ii

GR GR
Sevgili renci, Kuyumculuk sektrnde, imalat ilemi kadar nemli olan bir dier konu da imalat srasnda kullanlan alamn ayar ve milyem deerlerinin bilinmesi, bu deerlerle imalat ve iilik maliyetlerinin tespit edilmesidir. Yaplan her imalatn sanatsal yn kadar bir de ekonomik boyutunun olduu unutulmamaldr. Takdaki ekonomik deerin doru hesaplanabilmesi iin de ayar, milyem, saf metal miktar gibi kavramlarn tam olarak bilinmesi gereklidir. Ayrca yresel farkllklar olsa bile has altnla (995/1000 milyem saflktaki, 24 ayar) almak her zaman mmkn deildir. Bu yzden alam yapmaya ihtiya vardr. Kuyumculuk sektrnde imalat aamasnda kullanlacak alamn zelliklerini tayin edecek nemli husus vardr. Bunlar tketicinin renk tercihi, tketicinin alm gc (yani taknn ekonomik ynden maliyeti) ve retimi biten taknn ekli bozulmadan kullanlabilirlik sresidir. Bu zelliklerin salkl ekilde bir takda toplanmas demek mteri memnuniyeti demektir. Bunun salanabilmesi, mesleki eitimini tamamlam, alanna hkim ve meslek etiine uygun davranlar sergileyen alanlarla mmkn olacaktr.

RENME FAALYET 1 RENME FAALYET 1

AMA
Bu faaliyette verilecek bilgiler dorultusunda kuyumculuk atlyeside alamlarn ayarmilyem hesabn doru olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Alam metal oranlar ve alam metallerinin alam rengine tesirinin tam kavranabilmesi iin alamn hazrland ocakta olayn gzlenmesi gereklidir. Maliyet hesaplamalarnn doru olarak yaplabilmesi iin kuyumcu sat maazalarnda inceleme yaparak sat fiyatnn belirlenmesinde etkili olan dier maliyetlerin neler olduunu aratrnz. Modln tam olarak kavranabilmesi iin ok sayda problem zm yaparak konuyu pekitirmeye alnz.

1. AYAR VE MLYEM
1.1. Ayar ve Milyem Hesaplar
Kuyumculukta kymetli metaller saf hlde kullanlmaz. Kymetli metaller yardmc metallerle alam yaplarak kullanlr. Alamn yaplmasnda esas ama kle iindeki saf metal miktarnn istenilen oranda deitirilmesidir. Alam iindeki saf metal miktarnn azaltlmasyla rnn maliyeti drlr. Ayn zamanda saf metale birtakm zellikler (dayanm, renk, ilenebilme zellii, verilen ekli muhafaza edebilme vb.) kazandrlr.

1.2. Ayar ve Milyemin Tanm

Alamlarn safl iki ekilde ifade edilir. Bunlardan biri milyem dieri ayardr. Ayar ifadesi sadece lkemizde kullanlmaktadr. Milyemse uluslararas bir ifade olarak kullanlmaktadr. Alam iinde bulunan saf metal arlnn toplam arla blmne milyem denir. En saf altn bin milyem olarak kabul edilir. Safln deeri sfra doru azalr. Saflk deeri dtke iindeki katk miktar artar. Milyem ayara gre daha hassas ldr.

Ayar ise altn alam iindeki saf altn miktarnn, 1/24 orannda gsterilmesine denir. Ayarda en saf altn 24 ayar kabul edilir. 24 ayardan aaya doru saflk azalr. Milyemde olduu gibi alamn ayar dtke iindeki katk miktar artar. Ayar ve milyem deerlerinin birbirine evrilmesi mmkndr. Bunu yapmak iin 1 ayarn ka milyeme eit olduunu bulmak gerekir. Bunun iin 1000 milyem 24 e blnr ve bir ayarn milyem cinsinden karl bulunur. 1ayar =1000/24=41,66 milyeme eittir. lkemizde ve dnyada ticari olarak kullanlmakta olan altndan mamul taklarn ayar ve milyem olarak deerleri aadaki gibidir (Tablo 1.1). Ayar deeri 1 ayar 2 ayar 3 ayar 4 ayar 5 ayar 6 ayar 7 ayar 8 ayar 9 ayar 10 ayar 11 ayar 12 ayar 13 ayar 14 ayar 15 ayar 16 ayar 17 ayar 18 ayar 19 ayar 20 ayar 21 ayar 22 ayar 23 ayar 24 ayar 41,66 83,32 124,98 166,64 208,3 249,96 291,62 333,28 374,94 416,6 458,26 499,92 541,58 585 624,9 666,56 708,22 750 791,54 833,2 874,86 916 958,18 1000
Tablo1.1: Altnn ayar ve milyem deerleri

Milyem deeri

Milyem deerlerinde 2 milyem tolerans vardr. izelgedeki koyu renkte yazl ayarlar TSE 7000 standartlarna uygun hazrlanan alamlardr.

1.2.1. Ayar ve Milyemin Birbirine Dntrlmesi

Ayar olarak verilen bir deer milyeme dntrlmek istendiinde 41,666 deeriyle arplr. Milyem olarak verilen bir deerin ise ayar cinsinden bulunabilmesi iin 41,666ya blnmesi gerekir. 24 ayar 1ayar 1000 milyemse A milyemdir. 1000 1x 1000 = Ax24 ise A = ---------24

A= 41,66 milyemdir.

rnek 1: Elimizdeki 15 ayar taknn milyemini hesaplaynz. 1ayar 41,66 milyemse 15 ayar A milyemdir. --------------------------------

15 x41,66 A= ------------- = 624.9 milyemdir. 1

rnek 2: Elimizdeki 500 milyemlik taknn ayarn bulunuz. 1ayar 41,66 milyemse A ayar 500 milyemdir. -----------------------------------Ax41,66 = 1x500 500 A = -------------- = 12 ayardr. 41,66

1.3. Bir Alam indeki Saf Metal Miktarnn Hesaplanmas

Kuyumculukta, kullanlm hurdalarn alm ve satmnda, mamullerin alm ve satmnda, alam hesaplarnn yaplmasnda bir kle iindeki saf metal miktarnn bilinmesi gerekir. Bir alamdaki saf miktarn bulunabilmesi iin o alamn arl ve milyemi arplarak bine blnr.

Milyem formlnden saf miktar ekilerek bulunabilir. S M= --------- .1000 T MxT. = Sx1000 olur. Buradan MxT S = ---------- bulunur. 1000 rnek: Elimizdeki 130 g ve 585 milyemlik altn alamndaki saf metal miktarn bulunuz. MxT S = --------1000 M: milyem S: saf miktar T: toplam arlk

formlnden,

130x585 S = ------------- = 76.05 g bulunur. 1000

1.3.1. Alamlarn Hazrlanmasnda Dikkat Edilecek Hususlar

Alam meydana getirecek olan metaller hesaplanr ve tartlr. Atee dayankl eritme potas iine, yksek ergime scaklna sahip olan metal yerletirilir ve ergitilir. Daha sonra bu metalden daha dk ergime scaklna sahip olan metaller sra ile pota iinde ergitilir. Erimi maddelerin dklmeden hemen nce kartrlmas nerilir. Bu ilem erimi maddelerin scaklnn da daha eit dalmasn salar. Kartrma ubuklar temiz olmal, grafit ya da atee dayankl ubuklar kullanlmaldr. Ergitme ilemi srasnda potada oluabilecek oksitleri nlemek iin oksit nleyici maddeler (boraks, karbonat ) kat lr. Ergime srasnda pota ar girdap yaratmadan sk sk kartrlr ve zeri rtlr. 1.3.1.1. Ayara Gre Kaynak( Birletirme) Metallerinin zellikleri ve eitleri Hi lehim kullanmadan gerekletirilen birletirme ilemine kaynak denir. Paralar ortak kaynamayla erikten maddeyle ya da erikten maddesiz, ocak ya da elektrikli ark kullanlarak ya da kzgn kat-kat basn uygulanmasyla kaynaklanarak birletirilir. Tak paralarnn kusursuz ekilde birletirilebilmesi iin kaynak uygulama standard yksek olmaldr.

Taklar ayn ayar ve renkteki alamdan yaplan paralarn birbirine kaynaklanmasyla ( birletirilmesiyle ) imal edilir. Kaynaklama srasnda ilave kaynak metali kullanlr. lve kaynak metali de bir alamdr. Bu alamn taky oluturan paralar ile ayn ayar ve renkte olmas gerekir. Ayar ve renk birliini salayan ilave kaynak malzemesinin ergime scakl da nemlidir. nk retim srasnda paralardan bazlar nceden bazlar da sonradan kaynaklanr. Ayn ergime scaklna sahip kaynak metali kullanldnda paralardan birinin montaj srasnda, dier ksmdaki kaynak metali ergiyerek ekil bozukluklar meydana getirir. Bu durumu nlemek iin renk ve milyemi ayn olduu hlde farkl ergime scaklna sahip ilave kaynak malzemeleri yaplabilir. Ayn renk ve milyemdeki yksek scaklkta ergiyen ilave kaynak metaline sert kaynak, dk scaklkta ergiyenine yumuak kaynak ad verilir. Yani herhangi bir ayarda hem sert hem de yumuak kaynak yaplabilir. Birletirme yerinin mekanik dayankll kullanlan kaynan dayankllna baldr. Kadmiyumlu ilave kaynak metallerinde sertlik alama katlan kadmiyum miktarna baldr. Saf metale gre hesaplanan yardmc metal miktarnn % 1- %10u arasnda kadmiyum katlr. Kadmiyum oran arttka yumuak kaynak elde edilir. Kadmiyumsuz kaynak alamlarndaysa ergime scaklklar laboratuvar artlarnda belirlenir (Kadmiyum sala zararl olmas nedeni ile havalandrlan bir blmde kontroll ilem yaplarak kullanlmaldr.) . Ayn milyemdeki krmz renkli ilave kaynak metalleri yeil renkli olana gre daha yksek scaklkta ergir. Ayn renkteki ilave kaynak metallerindeyse ayarn dmesiyle ergime scakl da azalr. 1.3.1.2. Katk Metallerinin Kaynaa Kazandrd zellikler Gm: Kaynak metalinin iinde bulunan gm miktar artnca ergime scakl azalr. Kaynak metali rengi yeil tonlarna doru deiir. Gm miktarnn artmas kaynan dayanmn da artrr. Kaynaklanan paralar kolaylkla kopmaz. Bakr: Kaynak metali iinde bulunan bakr miktarnn artmas kaynan ergime scakln ykseltir. Kaynak metali rengi ise krmz tonlarna doru deiir. Bakr miktarnn artmas kaynan dayanmn azaltr. Saf bakrn ergime scakl yksek olduundan kaynak iindeki bakr ge ergir. Kaynak kat hlde kalabilir. Kaynaklanan paralar kolaylkla kopar. Bu yzden mmknse kaynak metali iine saf bakr katmamak gerekir. Bunun yerine hesaplanan bakr miktar kadar bakr- inko alam olan pirin kullanlmaldr. inko: Kaynak metalini ergime scakln drr, fakat krlgan olmasna sebep olur. Renk tonunu aar. Kadmiyum: Kadmiyum uzun sreden beri lehimlerin bileenlerinden biridir.

Yksek ayar altnlarn erime noktasnn drlmesinde ve erimi lehime akkanlk kazandrlmasnda etkilidir. Kaynak metalinin ergime scakln drr, yzeye dalmasn ve yaylmasn artrr. Kaynak yapm srasnda buharlaarak havaya kart iin kaynak rengine tesir etmez. Kadmiyum toksit bir maddedir, sala zararldr. ndiyum: Kaynak metalinin hazrlanmasnda kadmiyumun yerine kullanlabilir. Kaynan yzeye yaylmasn ve dalmasn salar. Ergime scakln drr ve dayanm artrr. Nikel: Kaynak metalinin ergime scakln artrr. Rengini beyaza doru evirir. Kaynak metalinin dayanmn azaltr. ndiyumla hazrlanan kaynak metallerine katlr. Kalay: Kaynak metalinin ergime scakln drr. Kaynak metalinin oksitlenmesini azaltr ve dayanmn artrr. Kaynak metaline beyaz tonlar verir. 1.3.1.3. stenilen Ayar ve Fiziksel zellie Sahip Kaynak Metalinin Hazrlanmasnda Dikkat Edilecek Hususlar Kaynak metalleri mutlaka saf metallerin ayar drlerek hazrlanmaldr. stenilen zellie uygun hesaplanan metaller doru tartlmaldr. Ergitme srasnda metaller potaya yksek ergime scakl olan metalden, dk ergime scakl olana doru srayla konulmaldr. Pota ierisinde bulunan metalin tamam sv hle geldikten sonra en son kadmiyum (Tercihen ekstraksiyonlu iyi havalandrlan bir yerde yaplmaldr.) konulup kartrma ilemi ve ideye dkm yaplr. Bu yntemden baka, kadmiyum metalinin ergime scakl dk olduu iin yanarak buharlamasn nlemek amacyla kadmiyum pirin plakalar ierisine konur ve skca sarlarak pota ierisine yerletirilir. Kayna yaplacak metal de zerine ilave edilerek ergitilir. Ergimi hlde bulunan alam tel ve levha dkm derecelerine dikkatli ekilde dklmelidir. 1.3.1.4. Mamul Rengine Uygun Kaynak Metalinin Hazrlanmas retilen rnde kullanlan yzey dokusu ve k kalitesi k nemlidir. Bu nedenle rnde renk deiiklii yaplabilir. Saf metallerden ayar drme hesaplarndaki gibi hesaplamalar yaplarak katlacak yardmc metal miktar bulunur. Bu miktara bal olarak kadmiyum miktar belirlenir. Kadmiyum miktar yardmc metal miktarnn %1-%10u arasnda tercih edilir. Kadmiyum miktar az tercih edildiinde sert, ok tercih edildiinde yumuak kaynak elde edilir.

Belirlenen kadmiyum miktar yardmc metal miktarndan karlarak dier metallerin miktar bulunur. Buna gerek katk denir. Gerek katk ise ayar drme hesaplarnda olduu gibi alam rengine gre bakr ve gm miktarlarna ayrlr. Renk deiiklii aadaki bileenlerin eklenmesiyle salanr. Yeil renkli ilave kaynak metali iin; gerek katknn bakr, gm, Krmz renkli ilave kaynak metali iin; gerek katknn gm, bakr, Beyaz renkli ilave kaynak metali iin ; nikel,inko ya da paladyum olmaldr. Bu ekilde hesaplanarak gm ve bakr miktarlar bulunur. Hesaplanan gm miktar kadar gm katlr. Hesaplanan bakr miktar yerine bakr inko alam olan pirin katlr. lve kaynak metalleri hem tel hem de levha hlinde hazrlanabilir. Ayrca taky oluturacak ana metalin zerine kaplanm olarak da hazrlanabilir (kaynakl tel, kaynakl levha).

1.3.2. Ayar ve Milyem Drme Hesaplar

Yaplacak alamda ayara gre has altna katlacak olan katk miktarlar hesaplanr. Katlacak katk miktarlar alamn rengine tesir eder. Katk metalleri genellikle gm ve bakrdr. Bu metaller eit oranlarda katldklarnda altnn rengine tesir etmez. Ancak gm oran artrldnda renk tonlarnn yava yava yeile dnd, bakr orannn artrldnda krmzya dnd gzlenir. Tam yeil ve tam krmznn katk oranlar aadaki gibidir. Krmz altn alam iin katknn %75 bakr, %25 gm olmas gerekir. Yeil altn alam iin katknn %75 gm, %25 bakr olmas gerekir. Normal altn rengi iin katknn %50 bakr, %50 gm olmas gerekir. Firmalar toplam katk miktarna uymak zorundadr. Toplam katk miktarn deitirmeyecek ekilde; inko, kalay, paladyum, nikel vb. metallerde katabilir. Fakat bu katky oluturacak metallerin yzde oranlarn kendi istedikleri renk tonlarna gre deitirebilir. Bu durumda toplam katk miktarna uyulduu iin milyemde bir deime olmayacaktr.

Ayar drme hesaplamalarnda ayar yksek olan alama katk metali katldktan sonra elde edilen en son alam arl bulunabilir. Bunun iin aadaki forml kullanlr. Vg xVm At = ---------------m Tk = At - Vg At: alam sonras toplam arlk Vg: yksek milyemli metal miktar Vm: verilen milyem m: istenilen milyem Tk: toplam katk miktar

Hesaplama sonunda bulunan toplam katk, alama verilmek istenilen renge gre bakr ve gm miktarlar hesaplanr. rnek 1: Elimizde 550 g 750 milyemlik altn alam var. Bunu 585 milyemlik alam yapmak iin katlmas gerekli katk miktarn bulunuz. Vg x Vm 550x750 At = ---------------- = -------------- = 705,12 g m 585

Tk = At Vg Tk = 705,12- 550 = 155,12 g katk metali gerekir. rnek 2: Elimizdeki 250 g 585 milyemlik altn alamn 333 milyemlik alam yapmak iin ilave edilmesi gereken katk miktarn bulunuz. Vg x Vm 250x 585 At =---------------- = -------------- = 439.18 g m 333 Tk = At Vg Tk = 439,18-250 = 189,18 g katk metali gerekir. rnek 3: Kuyumcu elinde bulunan 180 g saf altn 585 milyemlik alama drmek istemektedir. Katlmas gerekli katk miktarn bulunuz. Vg x Vm 180 x 1000 At =---------------- = -------------- = 307,69 g m 585 Tk = At Vg Tk = 307,69 180 = 127,69 g katk metali gerekir.

10

rnek 4: Sanatkr elindeki 100 g saf altn 750 milyemlik alama drmek istemektedir. Kataca katk miktarn bulunuz. Vg x Vm 100x 1000 At =---------------- = -------------- = 133,33 g m 750 Tk = At Vg Tk = 133,33 100 = 33,33 g katk metali gerekir. Alam renginin krmz olmas istenirse katlacak bakr ve gm miktarlarnn ayr ayr bulunmas gerekir. Krmz altn alam iin katknn %75 bakr, %25 gm olmas gerekir. Bakr miktar = 33,33 x 0,75 = 24,99 g Gm miktar = 33,33 x 0,25 =8,33 g rnek 5: 100 g saf altn 333 milyemlik yeil altn alam yapmak istersek katlmas gerekli katk miktarn bulunuz. Vg x Vm 100 x 1000 At =---------------- = ----------------- = 300,30 g m 333 Tk = At Vg Tk = 300,30 100 =200,30 g katk metali gerekir. Yeil altn alam iin katknn %75 gm, %25 bakr olmas gerekir. Gm miktar = 200,30 x 0,75 = 150,22 g Bakr miktar = 200,30 x 0,25 = 50,07 g

rnek 6: 200 g 24 ayar saf altnn ayar drldkten sonraki toplam alam arl 600 g oluyor. Katlan katk miktaryla saf altn ka milyem veya ayara drlmtr. S 200 M= --------- .1000 = ----------x1000 = 333,33 milyem T 600 24 ayar 1000 milyemse A ayar 333,33 milyemdir. ------------------------------------A x 1000 = 24x 333,33

11

24.333,33 A = ------------- = 7,99 ayardr (Hesaplamalarda 1000 deeri alndndan sonu 8 ayar 1000 kmamtr.) .

1.3.3. Ayar ve Milyem Ykseltme Hesaplar

Kuyumculukta mamullerin mteri isteklerine gre yaplmas gerekir. Bu amala elimizdeki dk milyemli alamlarn yksek milyemli alamlara dntrlmesi iin milyem ykseltme hesab yaplr. Ayar ykseltilecek kle Elimizdeki klenin milyemi lve edilecek has altn milyemi Elde etmek istediimiz altn milyemi (M3-M1)xA Katk miktar=----------------- = g (M2-M3) rnek 1: Kuyumcu elindeki 750 g, 585 milyemlik altn alamn 916 milyeme ykseltmek isterse alama katmas gereken saf metal miktarn bulunuz. (M3-M1)xA Katk miktar= ----------------- = g (M2-M3) (916585)x750 248250 Katk miktar= -------------------------- = -------------- = 2955,3 g katk (1000916) 84 eklenmesi gerekir. rnek 2: Kuyumcu elindeki 135 g 333 milyemlik altn alamn 585 milyem yapmak isterse katlmas gereken saf metal miktarn bulunuz. A= 135g M1= 333 milyem M2=1000 milyem M3=585 milyem (M3-M1)xA (585-333)x135 34020 Katk miktar=---------------- = -------------------- = ----------- = 81,97 g (M2-M3) (1000-585) 415 saf metal gereklidir. (A) (M1) (M2) (M3)

12

1.3.3.1. Katk Maddelerinin Alam Rengine Etkileri Kuyumculukta altn alamlar yaplrken yardmc metaller kullanlr. Bu metaller alam rengine tesir eder. Bu tesir katk metalinin miktaryla doru orantldr. Altn alamlarnda yardmc metal olarak bakr, gm, inko, paladyum metalleri kullanlr. Bu metallerin alam rengine etkileri yledir: Gm: Altn rengini yeile doru deitirir. Katlma miktarna gre yeilin tonlarnda koyulama grlr. Bakr: Altnn rengini krmzya doru deitirir. Katlma miktarna gre krmz tonlarnda koyulama grlr. inko: Altnn rengini mat beyaz hle getirir. Katlma miktarna gre beyazlk tonlarnda deimeler grlr. Paldyum: Altnn rengini parlak beyaz hle getirir. Katlma miktarna gre beyazn tonlarnda deimeler olur. Yardmc metaller: Yardmc metallerin katlmasyla istenilen renk tonu elde edilir. Fakat dayanm ve ilenebilirlii artrabilmek iin en az iki katk metali birlikte kullanlr.

1.3.4. Alamlarn Ortak Milyeminin Hesaplanmas

Kuyumcu atlyelerinde imalt srasnda artan hurdalar, ramatdan gelen ramatlar veya kullanclardan geri alnan tak hurdalar bulunur. Bu hurdalar renk ve milyemlerine gre tasnif edilir. Ayn renklerdeki farkl milyemlerdeki hurdalar tek bir kle hline getirildiinde milyemlerinin nceden ne olacann belirlenmesi iin hesap yaplr. Bu i iin ayn milyem ve renge sahip hurdalar tartlr ve liste hlinde kaydedilir. M1.G1 + M2.G2+.......+ Mn.Gn Ortak milyem=----------------------------------------Toplam arlk M1: 1. hurdann milyemi M2: 2. hurdann milyemi Mn: n. hurdann milyemi G1: 1.hurdann arl G2: 2.hurdann arl Gn: n.hurdann arl

rnek 1: Elimizdeki 10 g 585 milyem knye, 15 g 750 milyem bilezik ve 20 g 916 milyem gerdanlk hurdalarn eriterek alam yapmak istersek ortak milyemi bulunuz. 10.585 + 15.750 + 20.916 35420 Ortak milyem= --------------------------------- = ----------- = 787,11 milyemdir. 10+15+20 45

13

Kuyumculukta alam problemlerinin doru zlp zlmedii kontrol edilir. Bu kontroller yaplrken alama giren saf metal miktaryla elde edilen alamdaki saf metal miktar karlatrlr. Saf metal miktarlar eitse zm dorudur. M.T 10.585 Alamdaki saf metal miktar S= ---------- = ----------- = 5,85 g 1000 1000 Bileziin saf metal miktar M.T 15.750 S=------------- = ----------- = 11,25 g 1000 1000

M.T 20.916 Gerdanln saf metal miktar S=----------- =--------------= 18,32 g 1000 1000 Alama giren toplam saf metal miktar= 5,85+11,25+18,32= 35,42 g M.T 787,11 . 45 S=----------- = ----------------- = 35,419 g olur. 1000 1000 Giren ve kan saf metal miktar eit olduundan zm dorudur. kan has miktar

1.3.5. Ayar ve Milyem Hesaplamalarnda aprazlama Metodu

Kuyumculukta hem ayar ykseltme hem de ayar drme zmne imkn veren basit bir metottur. Bu metotta ayar ykseltilecek veya drlecek olan alamlarn milyemleri alt alta yazlr, bunlardan oluturulmak istenilen alamn milyemi ise aprazna yazlr. apraz farklar hesaplanr. Bu farklar pozitif olarak alnr. Her alamn karsna gelen apraz fark onun dieri ile ne kadar gramnn alam yapabileceini gsterir. Eldeki kle arl milyeminin karsna yazlarak oranlama yaplr ve katlmas gereken katk miktar bulunur. Ayar drme ilemlerinde altn olmayan katk malzemesi iin milyem deeri 0 alnr. A: Elimizdeki milyem B: Ayar drmede veya ykseltmede kullanlan madenin milyemi C: stenilen milyem D: Elimizdeki milyemin arl X: Katk malzemesi miktar

aprazlama metodunda u ekilde gsterilir.

14

(C-A). D X=---------------- g (C-B) rnek 1: Elimizdeki 58 g, 916 milyemlik altn alamna 585 milyemlik altn alam ilave ederek 750 milyeme drlmesi istenirse ilave edilmesi gerekli 585 milyemlik alamn miktarn bulunuz. A= 916 milyem B= 585 milyem C= 750 milyem D= 58 g

916

165

58

585

750

166

15

rnek 2: Elimizdeki 96 g, 750 milyemlik altn alamn 333 milyeme drebilmek iin ilave edilmesi gerekli katk miktarn bulunuz (Katk metali altn yoktur.).
A=750 milyem B=0 milyem (Katk metali altn olmad iin 0 alnr.) C=333 milyem D=96 g

750

333

96

333

417

(C-A). D X=---------------- g (C-B) 417. 96 40032 X=--------- = ---------- = 120,21 g katk ilave edilir. 333 333 rnek 3: Elimizde bulunan 35 g 585 milyemlik altn alamn 750 milyeme ykseltmek iin katlmas gereken 916 milyemlik alamn miktarn bulunuz. A=585 milyem B=916 milyem C=750 milyem D=35 g

585

166

35

916

750

165

16

(C-A). D X= ---------------- g (C-B) 165. 35 5775 X=--------- = ---------- = 34,78 g 916 milyemlik katk ilave edilir. 166 166 rnek 4: Elimizde 35 g 585 milyem ve 15 g 850 milyem alammz var. Bunlardan 850 milyemlik alamn tamamn kullanarak 750 milyemlik altn alam elde edebilmemiz iin ka gram 585 milyemlik alam kullanmamz gerekir? 165 g 100 585 850 750 165 100 g ise

15 g X g d r ----------------------------------

15. 100 X = ------------- = 9,01 g 585 milyem 165 katlr.

rnek 1: 10 g saf metalden, 585 milyemlik yeil ve sert kaynak hazrlaynz. Verilen metal miktar x 1000 En son elde edilen metal miktar (E.M.M) =-----------------------------------------stenilen milyem 10 x 1000 EMM= ----------------- = 17 g 585 Toplam katk miktar (T.K.) = E.M.M Verilen metal miktar T.K = 17-10=7 g Katknn %1-%10 arasnda tercih edilir. Kadmiyum katknn % 3 olarak tercih edildi. 7.3 Kadmiyum miktar =---------- = 0,21g 100 Sert kaynak iin 0,21g kadmiyum tercih edildi. Gerek katk = toplam katk kadmiyum miktar

17

G.K.= 7 0,21 = 6,79g Yeil kaynak iin 3/4 Ag + katknn 1/4 sar Sar miktar = gerek katk.1/4 S.M. = 6,79.1/4 =1,69 g Gm miktar= gerek katk.3/4 G.M. = 6,79.3/4 = 5,09 g olur. rnek 2: Bir kuyumcu 35 g, 585 milyemlik yeil ve sert kaynak yapmak istiyor. Katmas gerekli maddeleri bulunuz. MxT S = --------1000 M: milyem deeri S: saf metal miktar T: eldeki toplam arlk

35. 585 S = --------------- = 20,4 g 1000 Toplam katk = Toplam arlk saf metal miktar T.K.= 35- 20,4 = 14,6 g Kaynan sert olmas iin katknn %10u orannda kadmiyum tercih edildi. Kadmiyum miktar = Toplam katk . %10 =14,6 .10 / 100 = 1,46 g Gerek katk = Toplam katk kadmiyum miktar G.K=14,61,46 = 13,14 g Yeil kaynak iin 3/4 Ag+ kaynak1/4 sar Sar miktar = gerek katk.1/4 S.M. = 13,14.1/4 = 3,28 g Gm miktar= gerek katk.3/4 G.M. = 13,14.3/4 = 9,85 g olur.

1.4. Ayar Tespit Yntemleri

Kuyumculukta iki ekilde ayar tespiti yaplr. Bunlar mihenk tayla ayar tespiti ve kimyasal yntemle ayar tespitidir. Mihenk tayla ayar tespiti genelde mamuller veya hurdalar zerinde uygulanr. Kimyasal yntemle ayar tespitiyse mamullere, yar mamullere, hurdalara ve alamlara uygulanabilir.

18

1.4.1. Mihenk Ta ve eni ile Ayar Tespiti

Bu ekildeki ayar lm, kuyumcular tarafndan kullanlan bir yntemdir. Deney ta (mihenk ta) yntemi; Ayarlar farkl, deerli metallerin belirlenmesinde Kaplama yaplm veya yaplmam mcevherlerin belirlenmesinde Mcevher paralarnn deerlerinin bulunmasnda Hurdaya ayrlan deerli metal artklarnn eritmeden nce ayarlarnn belirlenmesinde kullanlr. Deney ta ile ayar lm pratik olup uzmanlk bilgisi gerektiren bir konudur. Ayar 920 milyemden yksek olan altn ve baz beyaz altn alamlarnn lm deney ta ile doru netice vermedii iin kullanlmaz. Mihenk ta ile ayar lmnde takip edilecek ilemler Deney ta yalandktan sonra ayar belirlenecek para deney tann zerine srlr (Deney ta zerinde izgiler elde edilir.). izgilerin uzunluu 2030 mm ve eni 3 -5 mm olmaldr. Kalibrasyon inesi de bastrlarak deney tana srlr. Gm ayar lm gzle belirlenerek llr. Ak ve beyaz renkler ayarn yksek olduunu gsterir. Elde edilen izgiler test asidi zeltisi ile slatlr. Test izgisiyle standart benzer tepki gsterirse saflk ayn olur.

Resim 1.1:Mihenk ta ile ayar lmnde kullanlan malzemeler

19

Resim 1.2: Mihenk ta zerine test izgilerinin oluturulmas

Resim 1.3: Test izgilerinin asitle slatlmas

Ayar suyunun kullanl Altn ayarnn tespiti iin kalay klorr zeltisi kullanlr. Mevcut izgilere kral suyu yani nitrik asit ve hidroklorik asit zeltisi damlatlr. Metal eridin tamamen erimesinden sonra zelti kurutma kdyla temizlenir. Daha sonra kurutma kdndaki lekeye bir damla kalay klorr zeltisi damlatlr. Ta biimindeki halkann grlmesi ve bu halkann krmz renkten mor renge dnmesiyle ayar belirlemesi yaplr.

20

Hurda almnda dikkat edilecek hususlar Kuyumculukta ham madde kaynaklarndan biri de hurda tabir edilen kullanlm taklardr. Hurda almnda aada belirtilen hususlara dikkat edilmesi gerekir. Alnan hurdalar patentli olmaldr. Alnacak olan hurdalar birka yerinden mihenk ta ile kontrol edilir. Alnan hurdalardaki talar kartlarak kymetli metal arl bulunmaldr. Alnan hurdalarda, iinde kymetli metal bulunmayan kilit veya benzeri paralar kesilerek mteriye verilir. inde lehim art bulunan paralar kesinlikle alnmamaldr. nk lehim iinde bulunan kurun ergitme srasnda kymetli metalin ierisine kararak doku bozulmasna neden olur. Hurdalar o gnk saf metal fiyatn yaklak 10 milyem dnden alnr. zerinde kaynak ilemi ok olmu taklarda kaynaktan dolay ayar dklne dikkat edilmelidir.

1.4.2. Kimyasal Yntemlerle Ayar Tespiti

Ergitme yntemi ile ayar tayini, altn alamndan yaplan paralarn altn miktarlarn belirlemede en hassas sonucu veren yntemdir. Potada ergitme ile alamdaki altn ve gm miktar bulunur. Ergitme ile ayar tespiti, altn, gm ve platin gibi metallerin yksek scaklklarda oksitlenmemesi ile ayar tayin edilecek paralardan alnan numune kurun ile birlikte 1150oC de eritilir. Kurun ve alamdaki btn metallerde havadaki oksijenin birlemesiyle oksitler oluur. Oluan bu oksitler grafit potann gzenekleri tarafndan emilir. Geriye kalan kymetli metal potann dibinde kalr. Son ilem olarak gm, nitrik asitle zlerek altndan ayrlr. Daha sonra aada verilen formlle milyem hesaplanr. Numunenin son arl Altnn milyemi =-------------------------------- x 1000 Numunenin ilk arl rnek: 240 miligramlk bir numune kimyasal ilemlerden sonra 200 miligrama dmtr. Bu verilere gre alamn milyemini bulunuz. Numunenin son arl Altnn milyemi =------------------------------ x 1000 Numunenin ilk arl 200 Altn milyemi = ------------- x1000 = 833 milyemdir. 240

21

1.4.3. Ayar ve Raporun Hazrlanmas

Kullanlm ve hurda taklarn tekrar ilenebilir ham maddeye, maden hline dnebilmesi iin eldeki hurdann ayar veya milyeminin kesin bilinmesi gerekir. Eldeki hurdalar ayar evlerine gnderilmeden potaya konur (ak pota), ergitilerek pisliklerden temizlenir, slfrik aside atlarak aartlr ve ayar evlerine verilir. Ayar evlerinde deiik yntemler izlenerek hurdann milyemi tespit edilir. Bunlardan bazlar; Titrasyon yntemi, Kupelsyon yntemi, XR cihaz ile tayin yntemi, Polokrafik yntemdir. Piyasada en ok kullanlan yntem titrasyon ve kupelsyon yntemidir.

1.4.3.1. Titrasyon Yntemi Bu yntemde kullanlan ilem basamaklar unlardr: Numune alnr. Numuneleri binde bir hassasiyetinde tartlr. Alnan numunelerin kral suyunda znmesi(Kral suyu=3HCL+1HNO3) salanr. znen numuneler alnarak sodyum asetat ile tamponlanr. Elde edilen rneklerin gsterimi olan titrasyon aletinde titre edilir. Titrasyon bitiminde sarfiyat hesaba geilir. Bu ilemler sonunda alnm olan altn numunesinin binde bir orannda hesab bulunur. Kuyumcu tabiriyle bu orana koga ad verilir.

1.4.3.2. Kupelsyon Yntemi lem basamaklar unlardr: Numune alnr. Alnan numuneler gm ile alam yaplarak kuruna sarlr. Kuruna sarlm olan numuneler 1000 0C kadar pota ierisinde stlr. znen numune frnda yarm saat kadar bekletilir. Bu bekleyi esnasnda altn ve gm dndaki madenler pota tarafndan emilir. Potada sadece altn ve gm kalr. Alam alnarak nce dvlr sonra silindirde astar hline getirilir. Astar hlindeki rnek nitrik asitte zndrlr. Nitrik asit, gm tamamen eritir, geriye saf altn kalr. Saf altn ykanarak tartlr.

22

rnek: Bulduumuz miktara A diyelim. Balangtaki miktar da 0,25 g olsun. 0,25 g altnda A g var ise

1000 g altnda X g vardr. __________________________ 1000. A X=--------------= g sonucu bulunmu olur. 0,25

1.5. Ayar Tespit Eden Kurulular

1.5.1. Ayar Evleri
Kuyumculukta alam oluturan metallerin sadece doru hesaplanmas yeterli olmaz. Ocakta ergitme srasnda alam iinde homojen bir dalm salanmaldr. Yani yar mamuln farkl noktalarnda alam oluturan metallerin yzde oranlar ayn olmaldr. Bu nedenle oluturulan alamlarn veya milyemi belli olmayan klelerin ayar evlerine gnderilerek milyemlerinin tespit edilmesi gerekir. Ayar evleri alamlardan numune alarak milyemleri belirler ve rapor kd dzenler. Bu rapor ktlaryla klelerin ayarlar belirlendiinden alm satmlarda veya deitirme (mubayaa) ilemlerinde dzen salanm olur.

1.5.2. Darphane
Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethinden sonra stanbulun Beyazt Semtinde Simkehane olarak adlandrlan yerde faaliyete balamtr. Daha sonra emniyet gerekesiyle saraya yakn olmas dnlm ve Padiah 3. Ahmet tarafndan Sultanahmetteki sarayn bahesine yeni darphane binalar yaptrlmtr. Bu, 1723 ylndan 1967 ylna kadar burada faaliyetini srdrm, 1967 ylndan sonra Yldzda yeni yerine tanmtr. Darphane 1979 tarihinde Maliye Bakanl Hazine ve D Ticaret Mstearlna bal kurulu hline getirilmitir. Darphanenin grev, yetki ve yapt ilemler, 234 sayl Kanun Hkmndeki Kararname ile belirtilmitir. Buna gre darphanenin yapt iler unlardr: lgili kanunlar gerei hazine mstearlnca tedavle kmas kararlatrlan maden efektif para ve maden hatra paralar basmak ve datmak, Tek yasal retici olarak Cumhuriyet altnlarn basmak ve halktan talep olduu srece bu ilemi devam ettirmek ( Cumhuriyet altnnn 2006 yl retimi 62 ton, 17,3 milyon adettir. ), Resm kurulularca hatra madalyonu olmayan ve belirli amalar iin datlan madalyonlarn basmn yapmak,

23

Kymetli maden ve talardan yaplan tak ve ss eyalarnn kontrollerini yapmak, ticaretini dzenlemek amacyla standartlar tespit etmek, ayar kontrollerini yapmak ve damgalamak, Resm mhrleri imal etmek ve onlara ait sicilleri tutarak beratlarn tanzim etmek, Hazinenin para ve madalyon arivini oluturmak, Her eit damga ve har pullar, deerli ktlarn basm ve datmn salamaktr.

Cumhuriyet ( Ziynet VE Meskuk ) altnlarnn zellikleri aadadr. Normal Grubu Cinsi Min. (g) Max. (g) (g) Ziynet (22 ayar) 25 50 100 250 500 Meskuk (22 ayar) 25 50 100 250 500 1.5.2.1. Meskuk Altnlar Meskuk szc bask yemi para veya para benzeri taklar kapsamaktadr. Tarihteki ilk maden para basmnn M. VII. yzylda Anadoluda Lidyallar tarafndan yapld bilinmektedir ve bu gelenek yllar boyunca gelierek srmtr. Tarihteki ilk maden para olma zellii tayan Lidya paras, darp suretiyle baslmtr. Sabit bir alt kalp zerine konan maden pula hareketli bir st kalp yerletirerek bir ekile vurmak suretiyle darp gerekletirilmitir. Her baskdan sonra parann motifleri deitirilmi ve gnmze kadar gelmitir. Reat altn gnmzde hlen alnp satlmaktadr. Bugn geerli olan Cumhuriyet altndr. Cumhuriyet altnlar TBMMnin 8 Austos 1951 gn ve 1738 sayl karar ile Cumhuriyet altn sikkeleri ve ziynet altnlarnn ekilleri, arlklar ve toleranslar belirlenmitir. Bu karara gre hlen 5 eit altn baslmaktadr. zellikleri aadaki tabloda verilmitir (Tablo 1.2). 1,754 3,508 7,016 17,54 35,08 1,804 3,608 7,216 18,041 36,08 1,747 3,494 6,988 17,47 34,94 1,8 3,601 7,202 18,004 36,008 1,761 3,522 7,044 17,61 35,22 1,808 3,615 7,23 18,076 36,152

24

Cinsi eyrek yarm 1 birlik 2.5 iki buuk 5 belik

Cumhuriyet altn(g) 1,80414 3,60828 7,21657 18,04142 36,08285

Ziynet altn(g) 1,754 3,508 7,016 17,540 35,080

Ayar 22 22 22 22 22

Tolerans (+/-) g 0,02 0,02 0,04 0,04 0,04

Tablo 1.2: Mevcut Cumhuriyet altnlar

1.5.3. Mubayaaclar ve frazclar

Mubayaa, dei toku manasna gelen bir kelimedir. Kuyumculukta kii veya firmalarn ellerinde bulundurduklar maddi deeri olan kleleri belli bir cret karlnda saf metalle deitiren kiilere mubayaac, bu ie ise mubayaaclk denir. Kuyumculukta yanl ayarlanm madenler veya iinde istenmeyen artklar bulunan alamlar mubayaacya gtrlr. Burada saf metalle deitirilir. Mubayaaclar ise mterilerden aldklar kark metalleri ifrazc ad verilen ve saflatrma (artma, rafineleme) ilemi yapan iletmelere cret karl temizletirler. frazclar, kleler iindeki sadece saf metal miktarn mubayaaclara derler. Altn dndaki dier deerli metaller ifrazclara kalr.

1.6. Mamullerin Patentlenmesi

Kuyumculukta yaplan mamullerin kymetli metal ve talardan olumas bu mamullerin deerini artrdndan, imal eden firmalar ile kullanclar arasndaki gveni salamak iin odalar veya dernekler vastasyla bal bulunan kuyumculara patent verilmektedir. Bu patentler, firmann yapt mamuller zerine damga ad verilen aletler yardmyla iz oluturularak vurulur. Bir firma, nnde bulunan patent ile o mamuln ayar ve milyeminin garantisini vermi olur. Garanti ise o mamulden meydana gelen hukuki hlleri peinen kabul etmek manasn tar. Patentler her firmaya ayr verilen harf ve rakamlardan oluur. Odalarca patent verilen firma veya kiilere ait bilgi ve belgeler saklanr. Odalar tarafndan verilen patentler iki ekildedir.

1.6.1. Normal Patentler (Standart Patentler)

Bu patentlerde bata 2 veya 3 harf daha sonra 2 veya 3 rakam ve milyemi ifade eden rakam bulunur. Bataki harfler mutlaka byk harftir. Bu harfler kaplamay ifade eden (K, X, XL, GF vb.) harfler olmamaldr. Rakamlarda ise ayar veya milyeme kar lk gelen rakamlar kullanlmamaldr.

25

Resim 1.4:Mamllerin patentlenmesi

1.6.2. zel Patentler

Bu patentlerde dorudan doruya firma veya ahs ismi yazl olup bunun dnda sadece milyemi ifade eden rakamlar vardr. zel patentler, genellikle gvenlik endiesi bulunmayan byk firmalar tarafndan kullanlr. Patentlerin taklit edilmesi sutur, taklit edenler adli makamlarca cezalandrlr.

Resim 1.5: zel patentler

Saf altn miktarna gre 999,9 999,0995,0 milyemlik kleler olarak alm satm yaplmaktadr. Klelerin standart arlklar 1 kg, kg, kg, 10 g, 5g, 2g, ve 1g dr. Bunlardan baka ticari olarak 12,5 kg lk kle vardr; fakat bu standart ddr. Ticari klelerin dndaki klelerin ortak zellikleri

26

Her klede mutlaka seri numaras bulunur. Her klede kesin ve net arlk ls bulunur. Her klede mutlaka ayar damgas bulunmaldr (999). Her klede patent veya yapann damgas bulunur.

Borsada belirlenen fiyatlar has fiyatlardr. Bunlara kle yapm maliyetleri dhil deildir. Her firma kendi belirledii kle yapm maliyetlerini mamul maliyetine ekler. malt firmalar borsalardan aldklar kleleri taklara dntrr. Taklarn imal edildikleri gn, has maden fiyatlar deiebilir. Bir mamuln fiyatn bulmak iin nce kullanlan madenlerin o gnk fiyatn bilmek gerekir. Altn alamlarnda katk maddelerinin fiyatlar dk ve katk maddeleri az miktarda olduundan mamul fiyat hesaplanrken katk maddelerinin deerleri gz nnde bulundurulmaz. Sadece alam iindeki has miktar tutar gz nnde bulundurulur. Bir mamuln fiyat mamul iin kullanlan maden fiyat, iilik fiyat, KDV ve kr gibi deerlerin toplanmasyla oluturulur. Bu konular basamaklar hlinde incelenecektir.

27

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyarak doru seenei iaretleyiniz. 1. Alam iinde bulunan saf metal arlnn toplam arla blmne ne ad verilir? A) Arlk B) Milyem C) zgl arlk D) Alam Alam iindeki saf altn miktarnn 1/24 oranndaki gsterimine ne ad verilir? A) Milyem B) Arlk C) Ayar D) Saf metal 1 ayar ka milyemdir? A) 41 milyem B) 50 milyem C) 41,66 milyem D) 40,16 milyem 585 milyem ka ayardr? A) 13 ayar B) 8 ayar C) 22 ayar D) 14 ayar Alamn deerini drmek iin aadakilerden hangisi yaplr? A) Alama saf altn eklenir. B) Alam ayn ayar alamla tekrar alam yaplr. C) Alam katk metali (bakr veya gmle) ile alm yaplr. D) Alama demir katlr. Krmz renkli altn alam iin aadaki katklardan hangisinin oran fazla olmaldr? A) Gm miktar B) Bakr miktar C) inko miktar D) Paladyum miktar Alam metalinin ayarn ykseltmek iin alama aadakilerden hangisi katlr? A) Bakr B) Gm C) Saf altn D) Paladyum

2.

3.

4.

5.

6.

7.

28

8.

Paladyum altn alam rengine nasl etki eder? A) Alamn rengini yeile doru deitirir. B) Alamn rengini sarya doru deitirir. C) Altnn rengini krmzya doru deitirir. D) Altnn rengini beyaza doru deitirir. Kuyumculukta paralarn birletirilmesi iin ne kullanlr? A) lave kaynak metali B) Gm C) Bakr D) Saf altn

9.

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 10. 11. 12. 13. 14. ( ( ( ( ( ) Kaynak metlinin iinde gm miktar arttka ergime scakl azalr ) Kaynak metlinin iinde bakr miktar arttka ergime scakl azalr ) Mihenk ta bir ayar tespit aracdr. ) Mihenk tayla kaplama yaplan taklar tespit edilebilir. ) Ayar tesbiti iin kalay klorr zeltisi kullanlr.

Aadaki proplemleri znz. 15. ( ) Elimizdeki 58 g, 916 milyemlik altn alamna 585 milyemlik altn alam ilave ederek 750 milyeme drlmesi istenirse ilave edilmesi gerekli 585 milyemlik alamn miktarn bulunuz. ( ) Bir kuyumcu 35 g, 585 milyemlik yeil ve sert kaynak yapmak istiyor. Katmas gerekli maddeleri bulunuz. ( ) Elimizdeki 96 g, 750 milyemlik altn alamn 333 milyeme drebilmek iin ilave edilmesi gerekli katk miktarn bulunuz (Katk metali altn yoktur.). ( ) Kuyumcu elindeki 135 g 333 milyemlik altn alamn 585 milyem yapmak isterse katlmas gereken saf metal miktarn bulunuz. ( ) Elimizdeki 10 g 585 milyem knye, 15 g 750 milyem bilezik ve 20 g 916 milyem gerdanlk hurdalarn eriterek alam yapmak istersek ortak milyemi bulunuz.

16. 17. 18. 19.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

29

RENME FAALYET 2 RENME FAALYET 2

AMA
Bu faaliyette verilecek bilgiler dorultusunda kuyumculukta kullanlan taklarn maliyet hesabn doru olarak yapabilme becerisini kazanacaksnz.

ARATIRMA
Maliyet hesaplamalarnn doru olarak yaplabilmesi iin kuyumcu sat maazalarnda inceleme yaparak sat fiyatnn belirlenmesinde etkili olan dier maliyetlerin neler olduunu aratrnz. Modln tam olarak kavranabilmesi iin ok sayda problem zm yaparak konuyu pekitirmeye alnz.

2. MALYET HESAPLAMA
2.1. Altn Standartlar
Altn standartlarn iki balk altnda incelemek doru olur. Bunlardan birincisi altn kle standartlar, ikincisi ise ss ve ziynet eyalarndaki altn standartlardr. Kle standartlar: Altn kleleri genellikle borsalarda ve bankalarda ilem grmektedir. Dnyadaki altn borsalar Londra, Zrich, Frankfurt, Paris, stanbul, New York, Chicago, Los Angeles, Tokyo, Hong Kong vb. dir. Borsa ve bankalarda, farkl saflk derecesine sahip altn kleleri satlmaktadr. Klelerin, ihtiva ettikleri saf altn miktarna gre 999,9 - 999,0-995,0 milyemlik kleler olarak alm satm yaplmaktadr. Klelerin standart arlklar 1 kg, kg, kg, 10 g, 5g, 2g, ve 1g dr. Bunlardan baka ticari olarak 12,5 kg lk kle vardr; fakat bu standart ddr.

2.2. Ham Madde Maliyetinin Hesab

Kuyumculukta basn yayn yolu ile altnn ons ve dolar cinsinden deerleri iln edilir. ln edilen bu deerlerden 1g saf altnn ka TL olduu hakknda bilgiler kartlabilir. Yaplan mamuller, saf madenlerin ekillendirilmesindeki glkler sebebiyle genellikle saf

30

madenden elde edilmez. Bu sebeple mamullerin 1 glarnn fiyatn belirlemek gerekir. Bu ilem iki usulle yaplr.

2.2.1. Saf Maden Metodu

Bir mamuln iinde bulunan saf maden miktar hesaplanr. Bir mamuldeki saf miktarnn bulunmas iin mamuln metal arl ile milyemi arplarak 1000 e blnr. Bu miktar o gnk saf fiyat ile arplarak o mamuldeki alam oluturan istenilen madenin fiyat bulunur. rnek: Bir kuyumcu tarafndan yaplan 30 glk ve 585 milyem knye, ons fiyatnn 405 dolar ve dolarn 1.432 TL olduu gn satlmaktadr. Bu knye iin harcanan madenlerin fiyat ne kadardr? MxT M: milyem S= -------------S: saf miktar 1000 T: toplam arlk 30x585 S= ----------- = 17,55 g 1000 1onsun TL cinsinden fiyat = 405.1,432 = 579,96 TL 1 g saf maden fiyat= 579,96 / 31,104 = 18,64 TL Madenin fiyat =17,55 x 18,65 = 327,24 TL dir.

2.2.2. Bir Gram Mamul Alamnn Fiyatnn Bulunmas Metodu

1g saf maden fiyat 24e blnerek 1 ayarlk fiyat bulunur. Bu 1 ayarlk fiyat, kullandmz alamn ayar ile arplarak kullandmz alamn 1g fiyat bulunur. Daha sonra mamulmzn metalinin arl ile 1gmnn fiyat arplarak o mamul iindeki alamn toplam fiyat bulunur. rnek: Bir kuyumcu tarafndan yaplan 30 glk ve 585 milyem knye, ons fiyatnn 405 dolar ve dolarn 1,432 TL olduu gn satlmaktadr. Bu knye iin harcanan madenlerin fiyat ne kadardr? 1onsun TL. cinsinden fiyat = 405x1,432 = 579,96 TL 1 g saf maden fiyat= 579,96 / 31,104 = 18,65 TL 1000 milyem 18,65 TL ise

585 milyem A TL eder. ----------------------------------------------------585x 18,65 A = ----------------------- = 10,91TL

31

1000 Madenin fiyat = 30 x 10,91 = 327,23 TL dir.

2.3. Mamuln ilik Maliyetinin Hesab

Kuyumcular odas tarafndan belirli srelerde ayar ve milyemlerine, retim ekillerine gre mamullerin 1 gnn iilik bedelleri tespit edilir. Bu bedeller, imal edilen mamuln gram ile arplarak toplam iilikler bulunur. Maden fiyatnda sadece saf maden fiyat gz nne alnrken iilik fiyatnda mamuln toplam fiyat ele alnr. Birim iiliklerinin TL cinsinden hesaplanmas, bu deerlerin enflasyon karsnda erimesinden dolay iletmeleri birtakm zararlara uratmtr. Bu sebeple birim iilikler, milyem cinsinden hesaplanr. Yani o anda yaplan iilik altna dntrlm olur. Birim iilikler taklarn gram ile arplarak toplam iilik bulunur. Toplam iilikler ise alam fiyatlar ile toplanarak atlye maliyet fiyat bulunur. rnek: Bir kuyumcu 20 g, 585 milyemlik bir knyeyi gramndan 80 milyem iilik ile imal etmitir. Ayn gn 1 ons altn 405 dolar ve 1 dolar 1,432 TL olduuna gre knyenin atlye maliyet fiyatn bulunuz. zm: 1ons 31,104 g : 405 $ $: 1,432 TL g: 20 g milyem deeri: 585 Birim iilik: 80 milyem T.M.F. : toplam saf metal fiyat B.. : birim iilik T.. : toplam iilik A.F. : atlye sat fiyat

20 x0,585 x 405 x 1,432 T.M.F.= -------------------------------- = 218,156 TL 31,104 0,08 x 405 x 1,432 B.. = ------------------------------ = 1,49 TL 31,104 T.. = 1,49 x 20 = 29.84 TL A.F.= T.M.F.+T..= 218,156 +29,84 = 247,99 TL dir. rnek: Bir mteri 285 TL deyerek 14 glk 750 milyemlik bir bilezik almtr. Bu ilemi, has fiyat 18,465 TL olduu gn yaptna gre bu kimse gramda ka TL iilik demitir? zm: Bileziin milyem deeri x Toplam arl Bilezikteki saf altn miktar = ----------------------------------------------------1000

32

M.T. 1000

14 x 750

B.S = 10500 = 10,5 g

T.M.F.= 10,5 x 18,.465 = 193,88 TL T..= 285,00-193.88 = 91,12TL B..= 91,12 /14 = 6,508 TL dir. rnek: Bir mteri 7,60 g, 585 milyemlik bir yzk alm, gramnda 60 milyem iilik demitir. Al veriini saf fiyatnn 18.465 TL olduu zaman yapmtr. Alveri srasnda 20,15 g ve 750 milyemlik eski bileziini hurda olarak vermitir. Kuyumcunun hurday 750 milyem deerinden aldn dnerek mterinin almas gerekli paray hesaplaynz. milyem x toplam arlk Yzkteki saf altn miktar= -----------------------------1000 M.T. 585x7,60 S = ----------- = ---------------= 4,44 g 1000 1000 M = milyem deeri T = toplam arlk

T.M.F. = 4,44 x 18,465 = 81,98 TL saf altna dedii paradr. 60 T.. = ---------- x 7,60 x 18,465 = 8,42 TL iilik parasdr. 1000 A.F.= T.M.F.+T.. = 81,98 +8,40 = 90,40 TL toplam paradr. 20,15 x750 x 18,465 Hurdann toplam fiyat : ------------------------------ = 279,05 TL dir. 1000 Geri denecek para = 279,05 90,40 = 188,65 TL eder.

2.3.1. Meydana Gelebilecek Fire Hesab

Kymetli metal alamlarnn tak hline getirilebilmesi iin eitli talal ekillendirme usullerine ihtiya duyulur. Yani bir alamn tesviye, kesim, kalem atma, zmparalama, cilalama gibi ilemlere maruz kalmadan tak hline dnmesi dnlemez. Kuyumculukta retim srasnda oluan artklar toplanr. Gzle grlebilecek byklkteki artklar iftler yardmyla ayrlarak hurda kutularnda biriktirilir. Tozlar veya dier yabanc maddeler ile karm olan, gzle grlmeyen altn paracklarnn yakma ya da elektroliz yoluyla geri

33

kazanlmas ilemine ramat denir. Atlyelerden toplanan atklar, titan kazanlar iinde ok yksek slarda yaklp altnn dibe kmesi salanr. Gnmzde ramatlarn daha salkl toplanabilmeleri iin makineler zerine vakum tekiltlar yaplmtr. Fakat bunlarla bile ramatlarn tamamen toplanamad grlr. Ramatlar mkemmel ekilde toplansa bile iindeki kymetli metallerin tmnn geri kazanlmas mmkn olmamaktadr. Kuyumculukta geri kazanlamayan kymetli metal artklarna fire denir. retim srasnda fire kanlmazdr. Altnn eritilmesi srasnda % 0,2-% 0,3 (binde iki ile binde ) fire verilir. Baz kuyumcular, deerli metal fiyatn hesaplamadan nce fire hakkn dhil etmekte, fakat bunu fiyata TL iilik olarak ilave etmektedir. rnek: 14 ayar kalemli dkm yznn iilik fiyatn hesaplamak iin % 1,5 fire hakkn yani 15 milyemi ilave ederek 585+15 = 600 milyem birim fiyat kabul edip buna TL bazndaki iilii ilave ederler.

2.4. Sata Tesir Eden Dier Faktrlerin Hesab

Birim iilik fiyatlar belirlenirken kullanlan malzemeler, elektrik, su kira gibi giderler gz nne alndndan mamullerin fiyatlandrlmas srasnda yeniden dikkate alnmaz. Sadece mamul maliyetine tesir eden drt ana kalem vardr. Bu kalemlerden bazlar yukarda aklanmtr. Bu ksmda KDV ve kr kavramlar aklanacaktr. KDV hesaplanrken atlye sat fiyatnn % 23 (zaman iinde deiebilir) orannda KDVsi alnr. Bu KDV sat fiyatna ilave edilerek KDVli fiyat bulunur. Bu fiyata % 2 kadar kr ilave edilerek en son sat fiyat bulunur.

2.5. Maliyet Muhasebesi Evraklarnn Hazrlanmas

Her sektrde olduu gibi kuyumculukta da daha fazla kr elde edebilmek amacyla irketleme olmutur. irketler hem srekli rnlerini gelitirmeye hem de yeni pazarlara almaya almaktadr. Bu durumda irketler iindeki ham madde, mamul, iilik gibi harcama kalemleri ve sattan elde edilen gelir kalemleri ok eitli olmaktadr. Ekonomik hedeflerine ulamak isteyen irketlerin hem gelir ve giderlerini rahata kontrol edebilmeleri iin hem de yasal denetimlere ak tutabilmeleri iin defter tutmalar zorunludur. Snf tccarlar Yevmiye defteri, Defterikebir, Envanter defteri, Kasa defteri,

34

Kombiyo defteri, Ortaklarn pay defteri, Karar defteri, malt defteri ( imaltlar da) tutarlar. Yevmiye defteri: Bilano esasna uygun defter tutan iletmelerin tutmakla zorunlu ve mkellef olduu resm defterlerdir. letmenin faaliyet konusu ile ilgili olmak zere her trl ilem ve olayn kayd yaplr. Defterikebir (byk defter): lem ve olaylarn izlendii ve her hesaba alan yardmc defterdir. Bu defter, bilano esasna uygun olan iletmeler tarafndan tutulmas zorunlu ve mkellefiyettir.

Snf tccarlar

letme hesab defteri (Envanter defteri, demirba ve amortisman defteri, iletme defterlerine yazlmaldr.), Perakende sat ve hslat defteri tutarlar. letme hesab defteri: letme hesab esasna gre kayt sistemlerini tesis eden ikinci snf tccarlar gnlk perakende sat ve hslat defteri yan sra, ayrca iletme hesabn ihtiva eden tek ve basit bir defter tutarlar. Bu defterde gider ve gelirler ksm bulunur. Giderler ksmnda satn alnan mallar veya yaptrlan dier hizmetler karlnda denen veya borlanlan paralar ve iletmenin dier btn giderleri kayt edilir. Gelirler ksmna ise satlan mal bedeli veya yaplan hizmet karlnda tahsil edilen paralarla tahakkuk eden alacaklar ve iletme faaliyetlerinden elde edilen dier gelirler kaydedilir. Deftere kayt yaplrken sra numaras, kayt tarihi ve mebla bulunmaldr. Perakende sat ve hslat defteri: Gnlk az miktarlarda mal satarak kazan elde eden, bilano esasna defter tutmayan kiiler tarafndan tutulan defterdir.

2.5.1. letmelerin Dzenleyecekleri Belgeler

Vergi Usul Kanununun 227nci maddesine gre aksine hkm bulunmadka, bu kanuna gre tutulan ve nc ahslarla olan mnasebet ve muamelelere ait olan kaytlarn teviki mecburidir. Ayrca defter tutmak zorunda olan mkellefler vergi matrahlarnn tespiti ile ilgili giderlerini tevike zorunludurlar. Kaytlar tevik edici ve defter kaytlarnn mstenidat olan belgeler:

35

Faturalar: Satlan mal veya yaplan i karlnda mterinin borland mebla gstermek zere; mal sahibi ile alc arasnda yaplan ve imzalanan ticarivesikadr. cret bordrosu: alan kesime ynelik olarak iveren veya temsilcisi tarafndan dzenlenen ve iiye verdii emein karln gstermek iin hazrlanm olan evraktr.

Bunlarn yan sra iletmelerin bazlarnda; muhasebe evraklar, hukuki belgeler ve vergi makbuzu, teyit mektubu, kasa tahsil fileri, kasa tediye fileri, mahsup fileri bulunur. Kuyumculukta iletmeye alnm olan altn gsteren evraklar, k yaplana kadar saklanr ve ona gre vergi bildirimi yaplr. Bu evrak ve belgeler denetimde hazr bulundurulmaldr. Aksi takdirde altnlar kaak muamelesine tabi tutulabilir. letmenin piyasaya sunduu altn beyan edebilmesi iin fatura kullanmas gerekir. retimin btn safhalar iletme iinde gereklemedii zaman (mhlama, yaldz ii, vb.) sevk irsaliyesi ile k yaplmal ve geri dnerken iilik faturas kesilerek iletmeye geri gnderilmelidir.

36

LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME
Aadaki tamamlaynz. 1. Patent A) ( B) ( C) ( D) ( szck ve szck gruplarn doru seenei iaretleyerek

.) Taknn garantisidir. ) Taknn arln belirtir. ) Taknn rengini belirtir. ) Taknn alamn belirtir.

2.

zel patentler A) ( ) Byk firmalar tarafndan kullanlr. B) ( ) Kk kurulular tarafndan kullanlr. C) ( ) Sarraflar tarafndan kullanlr. D) ( ) Alclar tarafndan kullanlr. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

3.

Aadakilerden hangisi klelerin ortak zelliklerindendir? A) ( ) Her klenin milyemi ortaktr. B) ( ) Her klede mutlaka seri numara bulunur. C) ( ) Her kle ayn arlktadr. D) ( ) Her kle ayn renktedir. Bir taknn maliyet fiyatn bulabilmek iin o taknn hangi zellii bilinmelidir? A) ( ) Ayarn B) ( ) Rengini C) ( ) retici firmay D) ( ) Tak cinsini Mamuln iilik fiyatlar hangi zelliklerine gre deiir? A) ( ) Rengine gre B) ( ) Arlklarna gre C) ( ) Ayar ve tak cinsine gre D) ( ) Yapan firmaya gre

4.

5.

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 6. 7. 8. 9. 10. () Taknn toplam maliyet iinde kaknn malzeme fiyat dhil deildir. ()Birim iilik fiyatlar odalar tarafndan belirlenir. ()Maliyet hesab yaplrken taknn milyemiyle o gnk saf maden fiyat arplr. ()Taknn ayar maliyete direkt tesir eder. ()letmeler mutlaka gelir gider defteri tutmak zorundadr.

37

Aadaki sorularn zmlerini bulunuz.

11. Bir mteri 7,60 g, 585 milyemlik bir yzk alm, gramnda 60 milyem iilik demitir. Alveriini saf fiyatnn 18,465 TL olduu zaman yapmtr. Alveri srasnda 20,15 g ve 750 milyemlik eski bileziini hurda olarak vermitir. Kuyumcunun hurday 750 milyem deerinden aldn dnerek mterinin almas gerekli paray hesaplaynz. Bir mteri 285 TL deyerek 14 glk 750 milyemlik bir bilezik almtr. Bu ilemi, has fiyat 18,465 TL olduu gn yaptna gre bu kimse gramda ka TL iilik demitir? Bir kuyumcu 20 g, 585 milyemlik bir knyeyi gramndan 80 milyem iilik ile imal etmitir. Ayn gn 1 ons altn 405 dolar ve 1 dolar 1,432 TL olduuna gre knyenin atlye maliyet fiyatn bulunuz. Bir kuyumcu tarafndan yaplan 30 glk ve 585 milyem knye, ons fiyatnn 405 dolar ve dolarn 1,432 TL olduu gn satlmaktadr. Bu knye iin harcanan madenlerin fiyat ne kadardr? Bir kuyumcu tarafndan yaplan 30 glk ve 585 milyem knye, ons fiyatnn 405 dolar ve dolarn 1,432 TL olduu gn satlmaktadr. Bu knye iin harcanan madenlerin fiyat ne kadardr?

12.

13.

14.

15.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

38

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Alam Metal Oranlar modl, faaliyetleri ve aratrma almalar sonunda kazandnz bilgilerin llmesi ve deerlendirilmesi iin retmeniniz size lme arac uygulayacaktr. Bu deerlendirme sonucuna gre bir sonraki faaliyeti uygulamaya geebilirsiniz. Alam Metal Oranlar modln bitirme deerlendirmesi iin retmeninizle iletiim kurunuz.

39

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 B C C D C B C D A Doru Yanl Doru Doru Doru 58,35 g 14,6 g gm 1,46 g kadminyum 120,21 g katk 81,97 g 787.11 milyem

17 18 19

40

RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 A B B A C Y D Y D D 188,65 TLdir 6,51 TL dir. 247,99TL dir 327.23TL dir 327.23 TL dir

41

KAYNAKA KAYNAKA
KAYNAKLAR
Altn Tak retimi Teknik El kitab, Dnya Altn Konseyi-Trkiye (World Gold Councl) ARAS Nurettin, Modern Kuyumculuk, Fatih Ofset, stanbul, 1996. ENGINOVA Nait, Kuyumculuk Sanat, stanbul Kuyumcular Odas, 1990. stanbul Kuyumcular Odas Aylk Yayn, Gold News Dergileri, stanbul. KUOLU Mehmet Zeki, Trk Kuyumculuk Teknik Terimler Szl, tken Yaynlar, stanbul 1994. ZER Haim, mer Bykboa, Rfk Altay, Kuyumculuk Meslek Bilgisi Temel Ders Kitab, MEB, Ankara 2004. VITIELLO Lug, Modern Teknik ve Pratik Kuyumculuk, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1995.

42