POREKLO ALBANSKOG JEZIKA Za nauku ostaje i dalje otvoreno pitanje o pra-albanskom jeziku.

Meutim, kada je re o paleobalkanskom poreklu Albanaca, srpski arheolog Milutin Garaanin je 1986. izriito konstatovao da o tome ne moe biti sumnje, iako je ono u smislu supstrata za koji se vezuju i teritorije na kojoj su nastali predmet brojnih diskusija i podeljenih miljenja. Veina svetskih lingvista smatra da su Albanci potomci poluromanizovanih Ilira, a da njihov jezik predstavlja prvi stadijum romanizacije ilirskog za razliku od romanskih jezika na drugim podrujima Balkana kod kojih je taj proces iao do kraja. Takav zakljuak prvi je izveo vedski istoriar Hans Erik Tunman (Thunmann, 17461778), u studiji Istraivanja za istoriju naroda Istone Evrope (Undersuchunger liber di Geschichte der stlichen europischen Vlker, 1774). Tu hipotezu je podrao jedan od prvih albanologa austrijski naunik i diplomata Johan Georg fon Han (1811-1869) u kapitalnom delu Albanske studije (Albanesische Stidien, 1854). Srpski filolog i balkanista Milan Budimir (1891-1975) ukazao je da su mnoga pitanja u vezi s jezikom starih Ilira otvorena, jer nae neznanje dolazi otud to od ilirskih govora znamo samo za veliki broj linih i geografskih imena, a ne raspolaemo nikakvom ilirskom reenicom. Bez reenice, tvrdi on, ne moe se odrediti karakter nekog jezika, iz prostog razloga to su, dijalektiki posmatrano, reenice starije od rei. Njegov zakljuak o poreklu albanskog jezika je sledei: Stoga lingvistiki preci arbanaskog jezika spadaju u onu grupu koju ine indoevropski Pelasti na antikom Balkanu i koja se mora smatrati izuzetno arhainom i konzervativnom. Starija naselja arbanaskih predaka ne mogu biti daleko od planine Scardus /Skrad, p.a./... Austrijski albanolog Norbert Jokl (1887-1942) napominje da bilo kako bilo, vidimo da se ostaci jezikog naslea drevnih balkanskih jezika, Ilira i Traana, usko vezuju sa albanskim jezikom. Po srpskom lingvisti Henriku Bariu (1888-1957) meu epohom indoevropskog prajezika i epohom samostalnog razvitka arbanakog jezika mora da je postojala jedna epoha u kojoj se razvio jedan od prajezikih dijalekata, od koga su, u istorijsko doba, ostala dva krajnja sektora: arbanaki i jermenski, dok su posredni sektori, traki (blie arbanakom) i frigijski (blie jermenskom), ieznuli. Danski indoevropeista Holger Pedersen (1867-1953) zastupao je miljenje da se albanski jezik nalazi negde izmeu jermenskog i balto-slovenskog, ali izgleda da je blii jermenskom nego li balto-slovenskom. Albanski lingvista Erem abej, pak, ukazuje da albanski jezik u prilinoj meri ima dodirnih taaka sa starim balto-slovenskim jezikom, a parcijalno sa keltskim, germanskim, grkim i jermenskim.

Nemaki istoriar Georg tatmiler (G. Stadtmller, 1909-1985) navodi da je praalbansko jeziko ostrvo kao reliktno podruje, koje je upravo delimino, da ne kaemo napola, romanizovan jezik. Meutim, napominje on, prodor Slovena (oko 600. godine), ipak je naglo prekinuo progresivni proces romanizacije i tako spasao osobenost jezika i narodnosti pra-Albanaca. Ruski arheolog Valentin Vasiljevi Sjedov, prilikom boravka u Beogradu, na pitanje novinara beogradskog lista Blic (2. XI 2000) ko su Albanci, odakle su doli i od kada su ovde, odgovorio je: Sadanji Albanci su ostaci Ilira koji su iveli na ovim prostorima. Obrazovali su se u prolosti u junom delu Albanije, a potom su se postepeno irili na druge prostore ... u 8. i 9. veku, a njihov jezik na osnovu malobrojnih sauvanih zapisa vodi poreklo od ilirskog jezika. Ruska lingvistkinja Agnija Vasiljevna Desnickaja (1912-1992) navodi da je u prvim vekovima n.e. na tlu Albanije nastalo meujeziko proimanje starinakog i romanizovanog balkanskog stanovnotva zbog ega se mnoe rei da latinska leksika u albanskom jeziku ne predstavlja pozajmljeni nego supstratni deo, za razliku od slovenske leksike koja je u albanski jezik poela da prodire u VII-VIII veka i predstavlja lako uoljiv pozajmljeni sloj ve uoblienog albanskog jezika. U relevantnoj naunoj literaturi dominira pet hipoteza o poreklu albanskog jezika: (1) Ilirska hipoteza 1774: Hans Tunman (Hans Erick Thunmann), 1811: Martin Lik (Martin Leake), 1854: Johan fon Han (Johannas Georges von Hahn), 1861: Franc Mikloi (Franz Miklosich), 1882: Gustav Majer (Gustav Meyer), 1894: Holger Pedersen, 1960: Erem abej (Eqrem abej), 1973: Vaclav Cimohovski (Waclaw Cimochowski) i dr. Poznati ilirog Hans Krae (Hans Krahe), koji je 1925. zastupao ovu hipotezu, koju je u kasnijim radovima doveo u pitanje. (2) Traka hipoteza 1891: Karl Paul (Carl Pauli), 1893: Vilhelm Tomaek (Wlhelm Tomaschek), 1898: Herman Hirt (Hermann Hirt), 1921: Maks Fasmer (Max Vasmer), 1927: Gustav Vajgand (Gustaw Weigand), 1938: Julius Pokorni (Julius Pokorny), 1954: Henrik Bari, 1957: Dimitar Deev, 1960: Ivan Popovi, 1994: Gotfrid ram (Gottfried Schramm) i dr. (3) Ilirsko-traka hipoteza 1911: Norbert Jokl (Norbert Jokl), 1925: Pol Kremer (Paul Kretschmer), 1940: Vitore Pisani (Vittore Pisani), 1950: Milan Budimir, 1988: Rolf Kdderitzsch i dr. (4) Dako-mezijska hipoteza 1960: Vladimir Georgiev. (5) Hipoteza o samosvojnom razvoju 1964: Valter Porcig (Walter Porzig), 1966: Erik P. Hemp (E. P. Hamp), 1987: Agnesa Desnickaja i dr. Da albanski jezik pripada porodici indoevropskih jezika, prvi je u lingvistikoj nauci konstatovao nemaki indoevropeista Franc Bop (Franz Bopp, 1791-1867), najpre u

jednom predavanju na Akademiji nauka u Berlinu 1843. godine, a zatim u studiji O albanskom jeziku i njegovim srodnim jezikim vezama (Ueber das Albanesische in scinen verwandtschaftlichen Bezichungen, 1854). Naunu verifikaciju o pripadnosti albanskog jezika indoevropskoj porodici dao je Gustav Majer u svojim radovima 18801890. godine. Srpski lingvista Vanja Stanii navodi da se albanski jezik pokazuje kao lan severne grupe indoevropskih jezika, ali s nekim odlikama pomenute june grupe [ilirski jezik], koji bi u kontekstu istorijskih injenica mogle da se dovedu u vezu s trojanskim Dardancima, Frigijcima i Mizima. Nemaki filozof Gotfrid Lajbnic (Gozfried Leibnitz, 1646-1716), koji se interesovao za albanski jezik i njegovo poreklo, pisao je prijatelju M. V. La Krozeu (La Crose), glavnom bibliotekaru u Berlinu, da treba praviti razliku izmeu rei koje potiu iz tog jezika od onih koje su pozajmljenice iz drugih jezika. Lajbnic je uoio da je albanski jezik posve razliit od grkog, latinskog, slovenskog i drugih jezika, ali da ima mnogo latinizama i srodnih rei s nemakim, slovenskim, keltskim, grkim i jermenskim jezikom. Do tog zakljuka je doao listajui knjige albanskih pisaca iz XVII veka (Frang Bardhi, Pjeter Budi). Crnogorski filolog Gracijela uli navodi da upravo tipovi nadgrobnih spomenika i natpisi ukazuju na ilirski etniki i kulturni supstrat koji se opirao romanizaciji i da ilirska imena na epigrafijama zapravo su jedini sigurni tragovi o Ilirima na balkanskim prostorima. Hrvatski ilirolog Duje Rendi-Mioevi upozorava da se neka od njih smatraju ilirskim moda samo zato to se preteno javljaju na ilirskom etnikom podruju, isto kao to su i neka, u biti neilirska, imena pripadala kasnije ilirskom onomastiku. Meutim, maarski albanolog Itvan uc iznosi hipotezu da su pre dolaska Ilira i Grka, na podruju Dalmacije i june Albanije, ostavili su za sobom blede ali vidljive tragove Derviopi, ili kako su ih zvali Grci Dryopi. Jedan od tih tragova je vigezimalni sistem brojanja, u kome 20 predstavlja osnovni broj (20, 40, 60...), koji nije poznat ni kod jednog drugog balkanskog naroda. O sukcesivnom razvoju albanskog jezika u rimsko doba svedoe rei iz hrianske terminologije koje su u najveem broju latinskog porekla, a jedan manji broj vizantijskog. Imajui u vidu njihove fonetske korene i fonetsku transformaciju u albanskom jeziku, lingvisti se slau da su mnoge od njih pozajmljenice iz starog latinskog jezika. injenica da nema nijedne pozajmljenice iz sloveskih jezika govori da je ta terminologija ve bila formirana pre dolaska Slovena. U Istoriji Srba (1922), eki istoriar Konstantin Jireek napominje da se Albanci u srednjem veku javljaju kao starohriansko stanovnitvo vie varoke kulture, koje je mnogo blie Grcima i dalmatinskim Romanima nego novokrtenim Srbima. Slinog je miljenja i hrvatski albanolog Milan uflaj koji istie da vlastita njihova imena pokazuju na starohriansko puanstvo s preteito varokom kulturom, koja je bila blie bizantinskim Grcima i dalmatinskim Romanima nego li Slovenima.

Na osnovu istraivanja velikog broja svetskih i albanskih lingvista, o etimolokom poreklu rei albanskog jeziku izveli smo sledei aproksimativni statistiki zakljuak: (1) da preko 2000 albanskih rei potie od proto-indoevropskog korena, koliko navodi albanski lingvista Bahri Beci; (2) da oko 50 rei potie iz predindoevropskog perioda; (3) da oko 40 rei potie iz starogrkog, veinom iz dorskog dijalekta, od kojih jedan broj je u albanskom sauvao stari oblik koji ne poznaje savremeni grki jezik; (4) da je oko 30 rei ilirskog porekla, od ukupno 1000 sauvanih ilirskih rei i toponima; (5) da je oko 15 rei trakog porekla; (6) da se oko 30 rei moe dovesti u vezu s jezicima Mesapa, Veneta i Etruraca; (7) da je oko 600 rei latinskog porekla, od kojih oko 60 iz starog latinskog (do IV veka n.e.), a za 82 rei moe se rei da je usvojio samo albanski jezik a ne i drugi romanski jezici; (8) da oko 60 rei potie iz staroslovenskog jezika (pre XII veka); (9) da je 540 rei pozamljeno iz slovenskih jezika (crkvenoslovenskog, srpskog, bugarskog, makedonskog), koliko je obuhvatio Gustav Majer; (10) da je oko 840 novogrkog porekla, koliko je obuhvatio Gustav Majer; (11) da je 1180 rei turskog porekla, koliko je obuhvatio Gustav Majer; U istraivanju koje je sprovedeno tokom 60-ih godina prolog veka, od 1424 rei koje se najee koriste u albanskom jeziku, 667 smatraju se autohtonim, narodnim albanskim reima, a 757 ubrajaju se u pozajmljenice. Zavisno od tematske oblasti, varira prevaga izmeu autohtonih rei i pozajmljenica. Domaa leksika u odnosu na pozajmljenice dominara u sledeim tematskim oblastima: konfiguracija ambijenta atmosferske pojave narodna astronomija vreme (trajanje), brojevi i nazivi boja biljni svet stoarski termini delovi ovejeg tela i njihove funkcije Pozajmljenice dominiraju u sledeim oblastima: ivotinjski svet oveji ivot odea, toaleta, ishrana stanovanje i kuni predmeti poljoprivredni termini biljne kulture zanatski termini more, plovidba i ribolov 70 : 75 48 : 50 74 : 100 43 : 115 34 : 47 6 : 40 34 : 66 12 : 22 (145) (98) (174) (158) (81) (46) (100) (34) 34 : 17 30 : 14 9:4 50 : 28 66 : 47 63 : 45 90 : 67 (51) (44) (13) (78) (113) (108) (157)

narodno verovanje

4 : 20

(24)

Ne postoji nijedan autohtoni albanski naziv za metale. U indoevropskom jezikom stablu albanski jezik zauzima zasebnu granu u grupi satem zajedno s indo-iranskim, jermenskim i balto-slovenskim jezicima. Za razliku od ilirskog jezika koji pripada grupi kentum, u kome su prajeziki palatali zamenjeni velarima, poetkom II milenijuma u albanskom jeziku guturalni palatali /k^/, // i /h/ zamenjeni su sibilantima /th/ i /dh/. Pomenuti glasovi su, kako smatraju etimolozi, u albanskom jeziku evoluirali u predrimsko vreme od glasova // i /d/ najpre u // i //, a zatim u /th/ i /dh/. U slovenskim jezicima /k/ i /g/ evoluirali su u sibilant / s/, a /z/ i // u //. Albanski jezik se pod tim imenom (lingua albanesca) prvi put pominje u jednom dubrovakom sudskom dokumentu 14. jula 1285, u kome se na latinskom kae: Audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca (uo sam jedan glas kako sa planine doziva na albanskom). Te rei je izgovorio izvesni Mateus, sin Markov iz Mene, koji je na sudu posvedoio da je uo glas onoga koji je pokrao kuu Petra del Volio u Belanama. Jedan anonimni autor, verovatno fratar domenikanskog reda, u opisu svoga putovanja po Balkanu 1308. godine navodi: Gorepomenuti Albanci imaju jezik koji se razlikuje od latinskog, grkog i slovenskog, tako da se uopte ne razumeju sa drugim narodima. (Habent einim Albani prefati linguam distanctam a latinis, grecis et slavis ita quod in nullo se inteligunt cum aliis nationibus.) Prvo svedoenje o postojanju pisanih tekstova na albanskom jeziku predstavlja izvetaj iz 1332. godine barskog nadbiskupa Francuza Gulielma Adama (Guilelmus Adae) koji je uputio Papi Jovanu XXII: Iako Albanci imaju sasvim razliit jezik od latinskog, oni se ipak slue latinskim pismom i knjige su im pisane njime. (Licet Albanenses aliam omnino linguam latinam habeant et diversam, tamen litteram latinam habent in uso et in omnis suis libris.) Biograf i savremenik uvenog albanskog vojskovoe era Kastriota Skenderbega, albanski humanista iz XIV veka Marin Barleti (Barleci), pominje srednjevekovne albanske hronike za koje kae da su pisane na domaem jeziku (in vernacula lingua). Meutim, nije sauvan nijedan od tih rukopisa. Sm Skenderbeg u pismu princu od Taranta, ovanu Antoniju de Orsiniju, datiranom 30. oktobra 1460. godine, navodi da ukoliko nae hronike ne lau, mi se zovemo Epiroti, to navodi na zakljuak da su postojali rukopisi pisani na albanskom jeziku. Prvi sauvani pisani trag na albanskom jeziku potie od nadbiskupa Draa Paulusa Angelusa, bliskog Skenderbegovog saradnika, koji na latinskom (1462) navodi da ako nema svetenika, krtenje moe da obavi i laik izgovarajui na albanskom molitvu: Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit (Ja te krstim u ime Oca i

Sina i Svetoga Duha). Poto su latinski i grki smatrani za kanonske jezike. Tadanje najmonije verske organizacije onemoguavale su razvoj albanskog jezika. U srednjem veku se u delima raznih evropskih pisaca pominju poneke albanske rei. U komediji venecijanskog pisca Tomaza de Meza (Tommasa de Mezzo) Epirot (1483), u 11. sceni, glavni lik Epirot Damascenus izgovara na albanskom kletvu dramburi te clofto goglie, koja u savremenom albanskom glasi tu trembt goja (usta ti zadrhtala). Nemaki putopisac Arnold fon Harf, koji je 1496. obiao neka podruja gde ive Albanci (Ulcinj, Dra, Sezan), zabeleio je nemakom ortografijom 26 rei, 8 fraza i nazive brojeva na albanskom od 1 do 10, 100 i 1.000. Taj mali albanskonemaki renik prvi put je objavljen tek 1860. u Kelnu. Prvu knjigu na albanskom, o kojoj se zasada zna, Meshari /Meari/ (Misal, 1555), objavio je albanski katoliki svetenik on Buzuku. Ona sadri prevode s latinskog jezika tekstova za boju slubu (Jevanelje, brevijar i katehizis), namenjeno za albanske katolike svetenike. tampana je dvostubano u formatu 20x14 cm, a od prvobitnih 220 sauvano je 188 stranica. Autor se koristio latininim pismom, uz upotrebu 5 irilinih slova iz srednjevekovne srpske i bosanske azbuke kojima su oznaeni glasovi kojih nemaju latinski i italijanski jezik: irilino za slova // i //, ksi za /th/ i /dh/, izvrnuto irilino z za /z/ i /dz/ i grafemu iz bosanske irilice za u. Uglasti slovni znak iz glagoljice za slovo /v/, Buzuku navodi 13 puta uz slovo /u/ (u), i to samo uz re glad (alb. uri, skraeno u), verovatno kao apotropejski znak. Ubrzo po tampanju, Vatikan je ovu knjigu stavio u indeks zabranjenih dela. Obimnost Misala i gramatika konzistentnost navode na zakljuak da je latinino pismo ve bilo u upotrebi u XV veku. I u ostalim knjigama i rukopisima na albanskom u XVI i XVII veku, iji su autori uglavnom katoliki svetenici, takoe su korieni pomenuti irilini slovni znaci, s neznatnim modifikacijama. Zavisno od strane politike dominacije, na albanskom jeziku su u srednjem veku pisane i tampane knjige u raznim varijantama latinskog, grkog, slovenskog i turskoarapskog pisma. Ti alfabeti su se razlikovali po broju slova. Prvi renik latinsko-albanski, koji je sastavio albanski biskup Frang Bardi (Bardhi), tampan je latinicom 1635. godine u Rimu. (Sadri oko 2.500 albanskih rei i 113 poslovica). Prva gramatika zapaanja o albanskom jeziku datiraju iz 1710. godine od nepoznatog autora, na kraju malog italijansko-albanskog renika (Dizionario italiano et albanese per alfabeto). Ovaj renik je tek u novije vreme objavljen. Anonim iz Elbasana u XVII veku sastavio je pismo od 56 originalnih grafema. Prvu tampanu gramatiku sastavio fratar Franesko Maria da Lee (Da Lecce) 1716. godine u Rimu Gramatike napomene o albanskom jeziku (228 stranica). U XVIII veku bilo je vie informativnih gramatikih zapisa o albanskom jeziku u knjigama i lancima raznih stranih lingvista i etnologa. Jedno od najzapaenijih radova je svakako rad od stotinak strana Prilog za gramatiku toskijskog dijalekta austrijskog konzula u Janjini J. G. fon Hana u Albanskim studijima (1854).