GRAD BOR

U urbanom pogledu, Bor spada u malu grupu tzv. monolitnih gradova, jer je najvei deo naselja izgraen u savremenoj epohi i predstavlja rezultat najnovijeg kulturnog i tehnikog razvitka. Na odreeni nain Bor je morao da plati cenu dinaminog i eksplozivnog razvoja. Ekoloki problem povezan je sa injenicom da je veliki deo naselja podignut u neposrednoj blizini rudnikih i topionikih pogona, nadovezujui se na francusko kolonijalno naselje i izrastajui na ruevinama nekadanje borske arije koje na alost vie nema. Iako je status grada dobio 1947.god., Bor je, u sociolokom smislu, stekao sve atribute gradskog naselja sredinom ezdesetih godina. Pored urbanog preoblikavanja gradskog ambijenta (nova stambena naselja, gradski stadion, bazeni, bioskop, kole, hotel), najznaajnija identifikacija grada odigrala se u svesti stanovnitva: Bor vie nije tretiran kao kolonijalno naselje sa privremenim boravkom, ve je postao mesto porekla i zaviaj za svoje graane. Sedamdesete i osamdesete godine XX veka predstavljaju kulminaciju izgradnje, Bor dobija velike i moderne objekte: Dom kulture, Zdravstveni centar, Sportski centar, nova urbana naselja, hotel Jezero na Borskom jezeru, sportski aerodrom. Samo u periodu 1981-1991.god. u Boru je izgraeno 2 679 stanova, a grad se proirio u pravcu juga i jugozapada, prema Brestovcu i Brestovakoj Banji. U gradu postoji 5 osnovnih, 4 srednje i 1 specijalna kola. U blizini grada nalazi se vei broj znaajnih prirodnih rezervata i turistiki zanimljivih centara. Pored Zlotskih peina i Brestovake Banje istiu se i Borsko jezero, planine Crni vrh i Stol, lovite Dubanica, omladinsko odmaralite Savaa. Ovi centri dobro su saobraajno povezani sa Borom i nude raznovrsne turistike i rekreativne sadraje: lovni i ribolovni turizam, planinski i smuarski turizam, kupalini turizam. Na Borskom jezeru postoji veliki auto-kamp i moderan hotel Jezero.Na Crnom vrhu nalaze se skijaki tereni i planinarski dom a u izgradnji je luksuzni hotel Hayt Regency. Na planini Stol, poznatom sastajalitu planinara i lovaca, postoji planinarski dom.

PRIRODNO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE BORA I OKOLINE

Bor se nalazi u severnoj (Karpatskoj) zoni istone Srbije, na prosenoj nadmorskoj visini 378m. Prostire se u basenu Borske reke. Poloaj ga karakterie kao dolinskopotplaninsko naselje, jer je okruen ograncima Junih Karpata na severu od grada je Veliki Kr (1148m), severozapadno Crni vrh (1027m), zapadno Kuaj sa planinom Deli Jovan. Ovi masivi obrazuju razvoe Panonskog i Pontonskog basena. Geografske koordinate Bora jesu 44 25 severne geografske irine i 22 06 istone geografske duine. Na teritoriji optine nema veih vodotoka. Manjim pritokama (Borska reka, Kriveljska reka, Zlotska reka) oblast gravitira ka dolinama Crnog i Velikog Timoka. Na 14 km severozapadno od grada pregraivanjem Brestovake reke 1959.god. formirano je Borsko jezero, povrine 30 ha, znaajno za industrijsko napajanje i turizam. Termomineralne vode u okolini Bora koriene su jo u rimsko doba. Najznaajnija izvorita su u toku Brestovake reke u rejonu njene pritoke potoka Pujice, gde se nalazi poznata Brestovaka Banja.Termomineralne vode ovog podruja ispitane su u vreme kneza Miloa . Utvren je bogat i raznovrstan hemijski sastav i visok nivo upotrebljivosti u banjskom tretmanu razliitih bolesti. Klimu Bora i njegove okoline opredeljuje otvorenost podruja prema Vlakoj niziji, pa kontinentalna (istonoevropska) klima u velikoj meri odreuje klimatske uslove. S tim u vezi, meteoroloke prilike u Boru esto su u neskladu sa klimom u susednim regijama. Prevoj estobrodica predstavlja svojevrsnu klimatsku granicu izmeu timoke Krajine i Pomoravlja. Do najnovijih globalnih klimatskih promena, Bor je imao klimu sa jasno izraenim godinjim dobima, sa toplim letima i snenim zimama. U zadnjih nekoliko decenija srednja godinja temperatura iznosila je 10,2 stepena, pri emu su prosene temperature zimskih meseci bile negativne (0,5 2,4C).Godinje se na podruije Bora u proseku izlije 688 mm padavina. Sneni pokriva zadrava se relativno dugo oko 60 dana godinje.

Borska optina spada meu prostranije u Srbiji (856km2), ali sa manje brojnom populacijom (60 000 stanovnika). U optini se nalazi 12 seoskih naselja: Zlot, Slatina, Krivelj, Brestovac, Donja Bela reka, Metovnica, arbanovac, Otrelj, Gornjane, Buje, Luka i Tanda. Borska optina granii se podrujima optina Zajear, Negotin, Majdanpek, agubica, Despotovac i Boljevac. Iako je ovaj kraj udaljen od prirodnih saobraajnica, Bor je dobro povezan sa drugim regijama i najvanijim putnim pravcima.U optini Bor ima 396 km puteva, od ega 259 km sa savremenom podlogom. Dve znaajne eleznike komunikacije povezuju Bor sa glavnim magistralama: u pravcu juga linija Bor-Ni a prema severu Bor-Beograd. Savremena saobraajnica Bor-Selite-Parain povezuje podruje Bora sa auto-putem Beograd-Ni. Putem prema Donjem Milanovcu Bor izlazi na Dunavsku (erdapsku ) magistralu.

OTKRIE I POETAK EKSPLOATACIJE BORSKOG RUDNIKA

Borsko rudite otkriveno je s jeseni 1902. god., posle blizu decenije istraivanja koja je u istonoj Srbiji organizovao Feliks Hofman, za raun industrijalca ora Vajferta. Neposredno otkrie vezano je za ime inenjera Franje isteka. On je otkrio da se radi o izuzetno bogatoj rudi sa sadrajem bakra i do 19,4%. Trinaestog oktobra 1903. god. ore Vajfert je dobio koncesiju za otvaranje i eksploataciju rudnika u optinama borskoj, kriveljskoj i otreljskoj. Vajfert je ubrzo (31.maja 1904.god.) ustupio koncesiona prava jednoj francuskoj banci, koja je osnovala posebno preduzee za eksploataciju nalazita. Novostvoreno Francusko Drutvo Borskih Rudnika koncesija Sv.ore bilo je vlasnik rudnika sve do 1941.god. kada su nemake armije sredinom 1940.god. okupirale Francusku i zauzele Pariz, predstavnici nemake ratne industrije pokrenuli su pitanje preuzimanja Borskog rudnika od Francuskog drutva. U poetku borski rudnik je bio mali i bez velike proizvodnje. Tridesetih godina Bor je ve ostavljao utisak velikog i prometnog rudarskog mesta. Taj period nazvan je zlatno doba Borskog rudnika, jer u to vreme on postaje jedan od najveih rudnika bakra u svetu i vodee preduzee u Jugoslaviji. U februaru 1941.god. Nemci su izdejstvovali prenos akcionarskih prava Borskog rudnika na zastupnike nemakog finansijskog kapitala. Otkupom pretenog dela akcija Kompaniju su preuzele nemake firme Mensfeld i Projsag. One, meutim sve do aprilskog rata u Jugoslaviji nisu uspele da ostvare operativno rukovoenje rudnikom. Prve godine posle osloboenja karakteriu ogromni napori da se delimino oteena postrojenja rudnika obnove i intenzivira proizvodnja bakra, koji je, naroito posle rezolucije Informbiroa, postao jedan od najvanijih izvoznih produkata nove drave. Godine 1957. zapoet je proces modernizacije pogona i osavremenjavanja proizvodnje. Privredne reforme uticale su i na veliki priliv strunih kadrova iz svih krajeva zemlje i na stalno angaovanje radne snage, ime je problem dugotrajne fluktuacije radnitva bio definitivno reen. Godinjom proizvodnjom od 150 000 t bakra, od ega do 100 000 t iz sopstvenih sirovina, Bor je postao veliki centar evropske obojene metalurgije. Danas je RTB Bor organizovan kao holding kompanija deoniarsko drutvo koje zapoljava 19 900 radnika, od toga 1 444 strunjaka fakultetskog obrazovanja, 50 magistara i 21 doktora nauka. U borskom delu Basena zaposleno je 11 900 radnika, od toga 1 000 sa visokom strunom spremom, 42 magistra i 19 doktora nauka.

ETNIKI PROCESI I STANOVNITVO

Na izmaku XIX stolea Bor je bio jedno od najmanjih sela Crnorekog okruga imao je 150 kua i 717 stanovnika.Otvaranje rudnika 1903.god. uslovilo je angaovanje brojne radne snage, pa je ve krajem tridesetih godina XX veka borsko naselje imalo vie od 10000 itelja. Porast populacije bio je praen i znaajnim promenama u etnikoj i nacionalnoj strukturi stanovnitva, jer su u Bor pristizali radnici iz svih krajeva Srbije, potom Jugoslavije, preteno sa juga (podruja Vranja, Pirota, Kosova), ali i iz Podrinja, Crne Gore, Like, Dalmacije.Koloniju stranaca formirali su francuski i italijanski struni radnici.U manjem broju bilo je eha, Maara i Nemaca.

Razvoj rudarsko-metalurke proizvodnje podsticao je i rekordne stope rasta stanovnitva od 1921. do 1971.god., na primer stanovnitvo Bora je uveano 17 puta. Prema poslednjem popisu iz 1991.god. u optini je ivelo 59 900 stanovnika, od toga u gradu 40 668.Srba je bilo 82,2%, Vlaha 6,2%, Jugoslovena 3,1%, Roma 2,2%, Albanaca 0,6%, Muslimana 0,4%, Hrvata 0,3%, Bugara 0,2%, Slovenaca 0,2%.U manjem broju bilo je i Maara, Turaka, Rumuna, Rusina, Slovaka, okaca i ostalih. Veina naselja dananje borske optine u XIX veku prednjaila su u odnosu na Bor kako brojem stanovnika, tako i u pogledu privredne i kulturne razvijenosti.Sela Zlot i Krivelj 1910.god. imaju status varoice, i samo je nagli uspon Bora spreio preobraaj ovih naselja u vee centre.Sa blizu 4 500 stanovnika Zlot je po broju itelja na nivou nekih gradskih naselja i optinskih centara istone Srbije.

BOR I OKOLINA
Naseobina iz XVIII veka, danas moan privredni i ekonomski centar obojene metalurgije i moderan grad u kome ivi 60 hiljada stanovnika. Opredeljenje da svoju perspektivu nalazi u razvoju turizma i sporta, poslednjih godina se znatno vie radi na razvoju potencijala i valorizovanju turistikkih vrednosti i izgradnji turistikih i sportskih objekata u gradu i okolini. 15 km zapadno od Bora i 240 km jugoistono od Beograda, okrueno listopadnim i etinarskim umana, na obroncima homoljskih i kuajskih planina, nastalo je 1959 godine pregraivanjem dveju reica branom - Borsko Jezero. Sa povrininom od preko 30 ha i nadmorskom visiniom od 438 m, umereno - kontinentalnom klimom, bogatstvom vie od 15 vrsta riba, ureenim plaama, vijugavim trim stazama i biserno istom vodom, Borsko jezero ini sredite i nosioca razvoja turizma, kome je s pravom dodeljeno 10 zvezdica zasluenog kvaliteta. Na samoj obali jezera, sa 250 postelja raspolae svim strukturama soba, pokrivenim bazenom, saunom, kuglanom, salama za stoni tenis, bilijar i ah, trim kabinetom, lekarskom ordinacijom, salonima, TV salom, diskotekom, banket salama, restoranima, barom i terasama. Posebnu celinu predstavljaju sportski tereni: dva fudbalska, tri koarkaka, 2 teniska, odbojkaki, rukometni i teren za odbojku na pesku. Matovito arhitektonsko reenje i bogatstvo sadraja, ine hotel Jezero idealnim za organizovanje gotovo svih vidova turizma. Za putnike namernike i one koji vole stalni, komotniji i neposredniji odnos s prirodom, od 1982. godine, na samoj obali Borskog jezera izgraen je autokamp. Besprekorna organizacija i svi potrebni uslovi, ine ovaj kamp izuzetno privlanim, kako za Borane, tako i za one koji jednom dou i vie puta mu se vrate. Na suprotnoj strani od hotela Jezero nalazi se deje odmaralite i sportski kamp Savaa. Pola veka letovalite i etvrt veka sportski kamp, prvi u zemlji, sa vie koarkakih i rukometnih terena, od kojih nekoliko osvetljenih, jednim fudbalskim i jednim rukometnim na pesku i svim potrebnim prateim sadrajima opredelilo je Savau za aki i omladinski turizam. 13 km udaljen od Borskog jezera, Crni vrh sa najveom visinom 1043 metra, na krajnjem severu Kuaja, sa gorostasnim stoletnim bukovim umama, prava je oaza prirodne lepote, istog vazduha i planinskih potoka. Poznato je po snenom pokrivau, koji se gotovo svake godine zadrava due od etiri meseca u visini od preko 20 cm. Pre nekoliko godina poela je izgradnja hotelskog kompleksa Hayat kvaliteta, od koga se oekuje da nadmai postojee turistike planinske centre. Na 10 km od Borskog jezera, smetena u istonom delu Kuajske planine, Dubanica je interesantna speleolozima, planinarima, ljubiteljima prirode, a najvie lovcima. Bogata je

faunom, te je pre 20-ak godina oformljeno lovite u kome ima muflona, jelena lopatara, srna, divljih svinja i druge divljai, te je izuzetno povoljna za razvoj lovnog turizma. Od obala Borskog jezera udaljene su 22 km, izuzetni speleoloki objekti, Zlotske peine. Najpoznatije su Lazareva i Vernjikica, koje su ureene za turistike posete, a dostupne samo speleolozima su Vodena, Ledena, Mandina i Hajduica, kao i kraka jama Stojkova ledenica. Osobenost Zlotskog kanjona jeste mediteranska klima preko cele godine i endemske vrste biljaka i ivotinja. Na 7 km od jezera prema Boru, nalazi se Brestovaka banja. Jedna od tri dvorske banje u periodu izmeu dva svetska rata. Svoj organizovani zdravstveni turizam zapoela je 1835. godine, kada je na poziv Kneza Miloa, Baron Herder izvrio prve analize banjske vode. Sa svojih deset izvora termomineralne vode, pod nadzorom banjskih lekara specijalista, u sopstvenim smetajnim kapacitetima (hotel, motel, vile) Brestovaka banja prua idealne uslove za leenje oboljenja miia, kostiju, zglobova i koe, kao i posledica povreda, opte iscrpljenosti organizma i rehabilitaciju posle bolnikog leenja. Na samom ulazu u grad Bor, sagraen je jedan od najmodernijih i najveih sportskih kompleksa u naoj zemlji, Sportsko rekreacioni centar Mladost. U svom sastavu ima: veliku i malu dvoranu, sa svim potrebnim prateim sadrajima; teretanu, trim kabinet, kuglanu, letnji olimpijski bazen i bazen za neplivae, pokrivene bazene, saune; spoljne, osvetljene, terene za male sportove: 4 teniska, i po jedan teren za koarku, odbojku, rukomet i mali fubal. Svojim reprezentativnim restoranom Medalja, grilom, bifeom, terasom i letnjom batom, posebno mesto zauzima u borskom ugostiteljstvu, a trni centar, u dva nivoa, prestavlja glavno potroako stecite Bora i okoline. Takav kompleks prua izuzetne uslove za trenane procese i takmienje u svim sportovima, a povezan sa drugim turistikim objektima, pre svega smetajnim kapacitetima hotela Jezero nudi idealne uslove za najrazliitije vidove turizma, od radniko sportskih igara, do vrhunskih priprema sportista. Na udaljenosti od 7 km od Bora, odnosno 24 km od Borskog jezera, smeten je gradski aerodrom Bor. Na proplanku, bez fizikih prepreka, sa svojom moderno projektovanom upravno pristaninom zgradom za prijem putnika i prtljaga, hangarom i pistom duine 1100, a irine 30m, koja moe primiti i avione sa do dvadeset mesta, a pre svega sopstvenim strunim kadrom, aerodrom prua mogunost organizovanja taksi, arter i panoramskih letova, kao i mogunost organizovanja kole letenja i padobranstva. Kao takav, a uz neograniene mogunosti za proirenje, aerodrom, postaje nezaobilazan faktor u daljem razvoju turizma cele istone Srbije. Na 34 km od Borskog jezera, severno od Bora, izmeu Velikog kra i Deli Jovana, izdie se planina Stol sa svojih 1156 metara visine. Stene planine Stol spadaju meu najstarije na zemljinoj kugli. Sa svojim bistrim jezerom, pored koga se nalazi Planinarski dom, okruen livadama bogatim lekovitim biljem, planina Stol predstavlja pravo mesto za odmor u prirodi, a svojim strmim padom od 40o pravi je izazov za ljubitelje ekstremnih sportova, kao to su planinarenje, paraglajding i mountian bike. Planina Stol je severno od Bora u blizini sela Luka na 1.156 metara. Na prostoru Stola otkrivene su najstarije stene u naoj zemlji, pa se slobodno moe rei da ovde poinje geoloka istorija, koju poznavaoci mogu da itaju sa fosila i stena. Na ovoj planini ume su proreene, ali zato livade i panjaci daju okolini velianstven izgled. Naroito je Stol privlaan u maju, kada sve ozeleni i proplanci se iaraju cveem. Slino je i u jesen kada ruj zasija bakarnom bojom. Stol je od Bora udaljen petnaestak kilometara i do njega se stie iz pravca Buja i Luke. Planinari su na njemu podigli svoj dom u koji, sa depadansom, moe da se smesti pedesetak ljudi. Gosti su uglavnom planinari i lovci, ali i zaljubljenici u nedirnutu prirodu eljni mira i vazduha koji opija.

ZAGAENJE GRADA
Opte zagaenje Bora predstavlja veliki problem ovog grada. U irem rejonu dejstva dima i otpadnih voda zagaeni su vazduh, zemlja i vodotoci u stepenu koji premauje maksimalno dozvoljene norme. U okolini grada degradirano je i devastirano zemljite i u veoj meri oteen biljni pokriva. Ogromni kopovi i jalovita menjaju krajolik, pedoloki sastav zemljita, utiu na ruu vetrova i klimu ovog podruja. Otpadne vode sa jalovita, iz flotacija i drugih pogona zagauju vodotoke. Borska reka pretvorena je u kolektor otpadnih voda i spada u najzagaenije reke na svetu. U posleratnom periodu znaajni rezultati u ekolokom smislu postignuti su podizanjem otpornih zelenih povrina (bagrem, javor), koje se danas prostiru na 115 000 m2 i kao "plua grada" imaju izvanredan znaaj. injeni su napori da se u proces proizvodnje uvedu elementi zatite ivotne sredine, ali, budui da su za trajno reenje ekolokog problema potrebna ogromna finansijska sredstva, sva je prilika da e i u narednim godinama zagaenje ivotne sredine biti velika nevolja Bora i okoline.

BUDUNOST GRADA BORA

Najvei zalog borske budunosti predstavljaju, ipak, njegovi itelji. U ovom momentu u Boru ivi, radi i stvara tek prva generacija u njemu stasalih graana te je u tom smislu, Bor veoma mlad i vitalan grad koji svoj posebni identitet tek treba da ispolji i potvruje. Bor danas ima blizu 2 000 visokoobrazovanih stanovnika. Takva koncentracija znanja i strunosti, u odnosu na ukupan broj stanovnika, nigde nije zabeleena. I to je, u stvari, najvei potencijal sa kojim je Bor uao u novi milenijum, i na emu treba da se temelji budui razvoj i prosperitet ovog kraja.