Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Sveuilite u Zagrebu Fakultet kemijskog inenjerstva i tehnologije

OPENITA SVOJSTVA MIKROORGANIZAMA (IV i V): Struktura i funkcija prokariotske i eukariotske stanice

Preddiplomski studij: EKOINENJERSTVO Kolegij : MIKROBIOLOGIJA

Dr. sc. Felicita Briki, red. prof. fbriski@fkit.hr

10-100 m

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Sadraj IV i V dijela
Funkcija stanice Struktura i funkcija prokariotske stanice (ahure, bievi, pili, stanina stijenka, citoplazmatska membrana (CM), citoplazma, ribosomi, nukleoid) Prijenos tvari kroz membrane Osmoza Spore i pigmenti u bakterija Struktura i funkcija eukariotske stanice (jezgra, ribosomi, endoplazmatski retikulum, mitohondriji, CM, stanina stijenka) Arheobakterije

FUNKCIJA STANICE
STANICA osnovna jedinica svih ivih organizama koji imaju sposobnost mijene tvari ili metabolizma i koji stvaraju slino potomstvo Stanine organele - mitohondriji, citoplazmatska membrana, endoplazmatski retikulum, ribosomi, jezgra, lizosomi i mikrotjeleca odgovorne su za odvijanje brojnih funkcija u stanici

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Svi ivi organizmi u osnovi imaju ista strukturu: deoksiribonukleinska kiselina, ribonukleinska kiselina, proteini, lipidi i fosfolipidi Primjena elektronskog mikroskopa pojasnila postojanje dva osnovna tipa organizacije stanica: PROKARIOTI, kao jednostavniji tip EUKARIOTI, kao sloeniji tip

PROKARIOTI (bakterije i cijanobakterije): male stanice izmeu 0,5 do 3,0 m bez jezgrine membrane organele nisu jasno obavijene membranom (mitohondriji, kloroplasti, lizosomi) Najee se razmnoavaju binarnim cijepanjem

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fina struktura prokariotske stanice

Tisue vrsta bakterija razlikuju se meusobno po mnogim osobinama: morfoloke osobine (oblik) kemijsko ustrojstvo (esto na osnovi reakcija na bojenje) zahtjevi za hranjivim tvarima biokemijsko djelovanje
plazmid

ribosomi uklopina flagele pilusi

ahura (sluzavi sloj)

citoplazma nukleoid citoplazmatska membrana stanina stjenka

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Molekulski sastav tipine bakterijske stanice

Tip molekule Voda Proteini Nukleinske kiseline DNK RNK Postotak stanine mase 70 15 6 1 3 2 2 1

Karakteristini oblici bakterijskih stanica i morfoloki raspored

diplococcus tetrada

monobacillus diplobacillus

sarcina

streptobacillus

spirilum

sarcina

Ugljikohidrati Masti Ostale tvari Anorganski ioni i mineralne tvari

vibrio staphylococcus
spirilum

streptococcus

spiroheta

bacili

stafilokoki

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

STRUKTURA I FUNKCIJA BAKTERIJSKE STANICE

Bakterije posjeduju: NUKLEOID RIBOSOME CITOPLAZMATSKU MEMBRANU STANINU STIJENKU koja osigurava stalan oblik stanice DODATNE STRUKTURE na vanjskoj povrini stjenke obuhvaaju: D AHURE (kapsule) D BIEVE (flagele) D PILI Stvaranje

ahure -kapsule
GLIKOKALIKS - debela sluzava naslaga koja bakterije ini otpornima na fagocitozu Sastav ekstracelularna polimerna supstanca (EPS) po kemijskom sastavu polisaharid i/ili polipeptid (viskozan i ljepljiv) - u unutranjosti stanice i izluuje na svoju povrinu i vrsto je priljubljena

Debljina: mikroahure < 0,2 nm makroahure > 2 nm

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Bievi i pili

Uloga glikokaliksa: titi stanicu od dehidratacije

titi neke patogene bakterije od razgradnje koju obavljaju leukociti omoguava napad na razliite povrine pa i preivljavanje u prirodnom okoliu slui za imobilizaciju na: stijenama korijenju biljaka zubni karijes - Streptococcus mutans (tvori ahuru u prisutnosti saharoze)

Bievi kod prokariota poluukoeni, slue za pokretanje (rotiranje oko dulje osi). Kod eukariota lelujaju poput vala. Raspored bieva: monotrih (jedan na jednom kraju) amfitrih (po jedan ili vie na oba kraja) lofotrih (dva ili vie na jednom ili oba kraja) peritrih (uokolo cijele stanice) nepokretne stanice pokretne stanice

PERITRIH

LOFOTRIH

MONOTRIH

AMFITRIH

Pili dlaice (proteini) slue za privrivanje

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Stanina stijenka
Velika molekula - peptidoglikan ili murein (tvar koja se inae nigdje u prirodi ne nalazi) Osigurava: D zatitu od osmotske lize D vrstou i oblik stanice D zatitu od djelovanja nekih antibiotika D odreuje razliku pri bojenju po Gramu D slui kao potpora pri propulziji flagela

MUREIN makromolekula, po sastavu: n-acetilglukozamnin (NAG) i n-acetilmuraminska kiselina (NAM) MUREIN ravni lanac naizmjeninih molekula NAM-a i NAG-a meusobno povezanih 1-4 glikozidnim vezom popreno umreen s kratkim peptidnim lancem (razliite aminokiseline) sloj peptidoglikana kod: gram pozitivnih bakterija deblji gram negativnih bakterija tanji

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Ustrojstvo mureinskog sloja u gram negativnih bakterija

Razliite aminokiseline u peptidnom lancu

Ustrojstvo mureinskog sloja u gram pozitivnih bakterija

Razliite aminokiseline u peptidnom lancu Interpeptidni most

N-acetilmuraminska kiselina N-acetilglukozamin

N-acetilmuraminska kiselina N-acetilglukozamin

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

STANINA STIJENKA G + bakterija osim peptidoglikana sadri i teihonske kiseline koji su polimeri: glicerolfosfatne kiseline i ribitolfosfatne kiseline Teihonske kiseline vezane na: peptidoglikan ili citoplazmatsku membranu Zbog fosfatne skupine (negativni naboj): veu i reguliraju prolaz kationa reguliraju prekomjerno djelovanje autolitikih enzima sudjeluju u uskladitenju fosfora STANINE STIJENKE G - bakterija ne sadre teihonsku kiselinu ali je peptidoglikan smjeten u periplazmatskom prostoru i kovalentno povezan s lipoproteinima

Organizacija stanine stijenke u gram negativnih bakterija

VANJSKA MEMBRANA PERIPLAZMATSKI PROSTOR CITOPLAZMATSKA MEMBRANA
PROTEINI

LIPOPOLISAHARIDI PROTEINI FOSFOLIPIDI PEPTIDOGLIKAN BILIPIDNI SLOJ S PROTEINIMA

Lipid je endotoksin

Polisaharid

Specifini polisaharid

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Citoplazmatska membrana (CM) i mezosomi

Sastav CM - bilipidni sloj povezan s proteinima Funkcija: - selektivni prijenos tvari u i iz stanice - sadri enzime koji razgrauju hranjive tvari - stvaranje ATP i fotosinteza Mezosomi u CM jedan ili vie nabora. Njihova uloga: - regulacija razmnoavanja - metabolizam - izluivanje ekstracelularnih (izvan staninih) enzima

Mozaiki model strukture citoplazmatske membrane Bilipidni sloj povezan s proteinima u obliku mozaika, na povrini i u unutranjosti membrane
VANJSKA STRANA STANICE

PROTEINI FOSFOLIPIDI PROTEINI UNUTRANJA STRANA STANICE

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Prijenos tvari kroz membrane

Organizam mora selektivno regulirati prijenos tvari. Brojni proteini u citoplazmatskoj membrani obavljaju tu funkciju. Znai: prisutnost ili odsutnost odreenih proteina odreuje koja se molekula prenosi Pasivni prijenos difuzija (O2, CO2), osmoza i olakani prijenos (glukoza) Aktivni prijenos stanica mora koristit energiju (molekula ATP za prijenos s mjesta manje koncentracije na mjesto vee koncentracije)
PREMIJETANJE SKUPINA OTOPINA OLAKANA DIFUZIJA

Prijenos kroz membranu

CITOPLAZMA PROTEIN ILI ENZIM

ATP
AKTIVNI TRANSPORT

MOLEKULA - NOSITELJ Fosfoenol piruvat

KEMIJSKI MODIFICIRANO
MOLEKULANOSITELJ

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Osmoza
Osmoza - difuzija molekule istog otapala vee koncentracije na mjesto manje koncentracije (npr. voda) PLAZMOPTIZA - bubrenje stanice zbog ulaska vee koliine vode u stanicu PLAZMOLIZA - smeuranje stanice zbog izlaska vode iz stanice u hipertoninom mediju (vea koncentracija eera u vodi) Osmotski tlak znaajan - zaustavlja tijek vode kroz polupropusnu membranu IZOTONINA OTOPINA - ista koncentracija svugdje HIPOTONINA OTOPINA - u stanici via koncentracija nego u otopini - bakterije najee ive u takvim uvjetima HIPERTONINA OTOPINA koncentracija u okolini vea od one u stanici

Citoplazma
Citoplazma sadri: Doko 80% vode, D proteine (enzime), D ugljikohidrate, D lipide, D anorganske ione, D spojeve male molekulske mase Citoplazma - po strukturi je gusta mutna i elastina a od velikih molekula sadri: D DNK D ribosome D uklopine

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Nukleoid
Nukleoid stanina genetika informacija: nije odvojen membranom od citoplazme sadri jednostavnu dugaku krunu molekulu dvostruke uzvojnice DNK Plazmid bakterije sadravaju i malu krunu dvostruku uzvojnicu molekule DNK (15-100 gena). - Izvankromosomski genetiki element replicira se neovisno o kromosomskom DNK

Ribosomi
Ribosomi - mjesta sinteze proteina Citoplazma prokariotske stanice - sadri tisue suspendiranih vrlo sitnih struktura ribosoma u obliku zrnaca

RIBOSOMI

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Uklopine
Unutar citoplazme manja ili vea koliina priuvnih tvari (uklopine). Neke od tih: A) metakromatska zrnca - volutin priuva polifosfata (alge, gljive, protozoe, bakterije) B) polisaharidna zrnca - glikogen i krob: otopina joda kapne se na stanice, glikogen se oboji crvenosmee a krob modro C) uklopine masti - poli--hidroksimaslana kiselina D) zrnca sumpora - priuva energije E) upljine ispunjene plinom vakuole odravaju ivotne funkcije u dubini vode (cijanobakterije, halobakterije)

Mikrofotografija uklopina

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Spore u bakterija
Endospore kada se iscrpe hranjive tvari ili nema vode neke G+ bakterije tvore posebne stanice postojane na nepovoljne uvjete

Sporogeneza i germinacija
Nisu naini razmnoavanja, samo mehanizmi koji doputaju stanicama preivljavanje u raznorodnim okolinim uvjetima. Sporin omota sadri Ca-dipikolinat, koji ga ini otpornim na okoline uvjete. endospora
vegetativna stanica

Zbog kemijskog sastava svog omotaa endo-spore otporne na: poviene temperature smrzavanje zraenje suenje kemijske agense postupke bojenja stanica Pri uspostavi povoljnih ekolokih uvjeta - endospore se vraaju u oblik vegetativne stanice

Omota endospore

stanica majka

Razvoj omotaa endospore

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Pigmenti u bakterija
Mnoge bakterije tvore obojene kolonije zbog izluivanja pigmenata (uti, naranasti i crveni tonovi - dolaze od karotenoida)

STRUKTURA I FUNKCIJA EUKARIOTSKE STANICE

EUKARIOTI (alge, gljive, protozoe, biljke, ivotinje): veliina stanice izmeu 10 i 100 m sadre pravu jezgru (karyon ili nukleus)

Pigmenti - tite stanicu od djelovanja vidljiva i ultraljubiastog dijela spektra Unitavanje vidljivim spektrom - kisik iz zraka djeluje fotooksidacijski Neki pigmenti - imaju antibiotika svojstva i mnoge pigmentirane bakterije sintetiziraju antibiotike (npr. rod Streptomyces)

rasprostranjen sustav unutarnjih membrana (endoplazmatski retikulum, Golgijev kompleks) organele obavijene membranom (mitohondriji, kloroplasti, lizosomi) citoplazma se u eukariota moe gibati u jezgrama moe biti vie od jednog kromosoma

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Jezgra

Citoplazma: sadri brojne organele (proizvode

korisnu energiju) i omeena je citoplazmatskom membranom
Jezgrina membrana Endoplazmatski retikulum Golgijev aparat

najvea organela u svim eukariotskim stanicama kuglasta ili jajolika oblika sadri kromosome koji karakteriziraju stanice i prenose svojstva potomstvu genetski materijal kromosoma je DNK Jezgrin omota:

- dvostruka membrana koja odvaja citoplazmu od jezgre Jezgrina membrana - sitne pore omoguuju komuJezgra nikaciju s endoplazmatskim retikulumom
Pore u membrani

Citoplazmatska membrana

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Citoplazma

- elatinozna masa, obuhvaa matriks unutar citoplazmatske membrane i jezgrinu povrinu

esto privrene uz endoplazmatski retikulum (ER) i tvore hrapavi ER

CITOPLAZMA

- 3 niti se proizvode u jezgri a 1 izvan, pa se za kompletiranje prenosi u jezgru - kompletirana odlazi kroz pore u citoplazmu - dio ribosoma suspendirano u citoplazmi za sintezu proteina za potrebe stanice drugi dio privren na ER i tvore proteine koji se alju izvan stanice

Ribosomi

sitne organele, mjesta za sintezu proteina - kompleksne zrnolike strukture - sadre 40% proteina i 60% ribosomske rRNK - izgraeni od 4 niti RNK

VELIKA PODJEDINICA

RIBOSOMI

MALA PODJEDINICA

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Endoplazmatski retikulum: - velika mrea paralelnih membrana spaja se s citoplazmatskom i jezgrinom membranom - put za transport brojnih molekula - osigurava povrinu za odvijanje kemijskih reakcija

Mitohondriji: Oblik - organele kuglaste ili u obliku tapia - dvostruka membrana, vanjska glatka a unutarnja u nizu nabora i unutranjost ispunjena tekuom tvari (matriks) Funkcija - osigurava se povrina za kemijske reakcije (tvorba enzima za sintezu ATP, proizvodnja enzima za stanino disanje)

ENDOPLAZMATSKI RETIKULUM

Lizosomi - kuglasta tjeleca napunjena molekulama digestivnih enzima (cijepanje mnogih molekula, fagocitoza bakterija npr. bijela krvna zrnca)
GOLGIJEV APARAT

Golgijev kompleks: Oblik - organele u obliku splotenih vreica (4-8) povezane s ER Funkcija - izluivanje proteina i lipida te sinteza ugljikohidrata

Vakuole

pohrana hranjivih tvari i vode ( Da li ste edni? Moda vae vakuole trebaju vode)

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Kloroplasti - fotosintetske stanice sadre pigment klorofil Funkcija - pomae u pretvorbi energije svijetlosti u kemijsku energiju potrebnu za bioloke funkcije

Stanina stijenka ( povrinski sloj): Protozoe - nemaju tipinu staninu stijenku ve zavrni savitljiv sloj - pelikula Kvasci - sadre polisaharide glukan i manan
glukozamina)

Citoplazmatska membrana (CM): - eukarioti i prokarioti imaju slinu osnovnu strukturu i funkciju CM - kod eukariota je to vanjski omota stanice jer nemaju staninu stijenku - moe biti od ugljikohidrata ili sterola (lipida)

Fungi (gljive) - najee sadre hitin (polimer od jedinica N-acetil U nekih gljiva - stanina stijenka moe biti i od celuloze Rakovi i kukci - hitin je glavni sastojak oklopa Alge i sve biljke - stanina stijenka izgraena od polisaharida celuloze ivotinje razlikuju se od ostalih eukariota jer nemaju: D staninu stijenku D kloroplaste i D vakuole su manje

CITOPLAZMATSKA MEMBRANA

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Arheobakterije
Slinost s prokariotima: promjera oko 1 m ( kao prokarioti) ne posjeduju organele okruene membranom posjeduju nukleoid Slinost s eukariotima: stanina stijenka nije od peptidoglikana njihov sustav za sintezu bjelanevina osjetljiv na inhibitore, kao i kod eukariota neki njihovi proteini, pigmenti i biokemijski procesi slini kao i kod eukariotskih stanica Razlika u odnosu na prokariote i eukariote: stanina membrana sadri lipide s eterom neuobiajeno za tradicionalne stanice 1983. pronaene meu grupama bakterija koje ive u ekstremnim uvjetima (halofili, termoacidofili, metan producenti)

USPOREDBA IZMEU EUBAKTERIJA, ARHEOBAKTERIJA I EUKARIOTA

ZNAAJKA Jezgra omotana membranom Stanina stjenka BACTERIA ne Peptidoglikan i muraminska kiselina Ravnolanane masne kiseline povezane esterskom vezom Timin prisutan u veini tRNK 70S 1 4 jednostavne podjedinice Odsutno Prisutno ARCHAEA ne Razliite vrste, nema muraminske kiseline Razgranati alifatski lanci povezani eterskom vezom EUCARYA da Bez muraminske kiseline

Lipidi u membrani

Ravnolanane masne kiseline povezane esterskom vezom Timin prisutan u tRNK 80S 3 Kompleksne podjedinice (12-14) Odsutno Odsutno

Transfer RNK Veliina ribosoma RNK polimeraza -Broj enzima -Struktura Metansko vrenje Fiksiranje duika

Nema timina u t RNK 70S Nekoliko Kompleksne podjedinice (12-14) Prisutno Prisutno

Fakultet kemijskog in inenjerstva Sveuili ilite u Zagrebu i tehnologije

Pitanja za ponavljanje
Nabrojite i nacrtajte osnovne oblike bakterijskih stanica i njihov morfoloki raspored. Navedite molekulski sastav tipine bakterijske stanice Koja je razlika izmeu prokariotske i eukariotske stanice? Navedite primjere. to je glikokaliks u bakterija (kemijsko ustrojstvo i funkcija)? Usporedite bi (flagellu) u bakterijske stanice s biem eukariotske stanice. Navedite funkcije i kemijsko ustrojstvo bakterijske stanine stijenke. Navedite funkcije i kemijsko ustrojstvo citoplazmatske membrane u bakterija. Nabrojite i opiite openite osobine spora u bakterija. Opiite proces sporulacije u bakterija. Usporedite staninu stijenku u Gram-pozitivnih i u Gram-negativnih bakterija. Usporedite bakterijski ribosom s ribosomom u eukariotskoj stanici Opiite znaajke stanine stijenke u eubakterija (kemijsko ustrojstvo).