Doktoratura Xhelal Mziu PDF

UNIVERSITETI BUJQSOR I TIRANS FAKULTETI I EKONOMIS DHE AGROBIZNESIT
TEM DISERTACIONI
VLERSIMI I LEVERDISHMRIS EKONOMIKOFINANCIARE PR REALIZIMIN DHE ADMINISTRIMIN E INVESTIMEVE PUBLIKE. STUDIM RASTI
N krkim t grads shkencor Doktor
Disertanti M.Sc. Xhelal MZIU Tiran, 2013
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti
DEPARTAMENTI FINANC-KONTABILITET
TEM DISERTACIONI
VLERSIMI I LEVERDISHMRIS EKONOMIKO-FINANCIARE PR REALIZIMIN DHE ADMINISTRIMIN E INVESTIMEVE PUBLIKE. STUDIM RASTI
N krkim t grads shkencor Doktor
Disertanti Msc. Xhelal MZIU
Udhheqsi shkencor Prof. Asoc. Dr. Hidajet SHEHU
Mbrojtur me dat_______/____/2013 Antart e juris: 1. 2. 3. 4. 5. _______________________ _______________________ _______________________ _______________________ _______________________ __________________ __________________ __________________ __________________ _________________ Kryetar Oponent Oponent Antar Antar ____________ ____________ ____________ ____________ ____________
PRMBAJTJA
1.1 Qllimi i Punimit .............................................................................................................. 8
1.2 Objektivat dhe Objekti i punimit ....................................................................................... 8 1.3 Metodologjia e Studimit .................................................................................................... 9 1.4 Rezultatet e Pritshme......................................................................................................... 9 1.5 Struktura e Studimit ..............................................................................................................9
KAPITULLI 1 BAZAT E VLERSIMIT T INVESTIMEVE.............................................10

1. Hyrje n vlersimin e investimeve .................................................................................. 10 1.1. Qllimi dhe objektivat e vlersimit ........................................................................... 11 1.1.2. Prkufizimi i investimit ......................................................................................... 12 1.2 sht nj investim? ................................................................................................ 14 1.2.1. Llojet kryesore t investimeve ............................................................................... 14 1.2.2. Prkufizimi matematikor i investimit ..................................................................... 15 1.2.3. Klasifikimi i investimeve ....................................................................................... 15 1.3. Probleme vendimmarrse ............................................................................................ 17 1.3.1 Vrejtje mbi metrikn e flukseve t arks ............................................................... 17 1.3.2. Vlera ekonomike e kohs ....................................................................................... 17 1.3.3. Aspektet organizative t procesit vendimmarrs .................................................... 19 1.3.4. Orientimi i leximit.............................................................................................. 21 1.4. Struktura e procesit vendimmarrs............................................................................. 21 1.4.1. Nivelet organizative t angazhuara ........................................................................ 22 1.5. Metodat e vlersimit t investimeve............................................................................. 23 1.5.1. Hyrje ..................................................................................................................... 23 1.5.2. Jeta e nj projekt investimi ................................................................................. 24 1.5.3. Prcaktimi i kohzgjatjes s analizs ..................................................................... 24 1.5.4. Tipologjia e flukseve t arks ................................................................................ 24 1.5.5. Hipoteza thjeshtzuese........................................................................................... 26 1.6. Analiza e projektit ........................................................................................................ 26 1.6.1. Parimet sasiore ...................................................................................................... 27 1.6.2. Parimet cilsore ..................................................................................................... 27 1.7. Metoda q nuk mbajn parasysh vlern aktuale ........................................................ 28 1.8. Metoda q mbajn parasysh vlern aktuale ................................................................ 29 1.9. Metoda t bazuara n krkime operative .................................................................... 30 Konsiderata prmbledhse ................................................................................................. 30
KAPITULLI 2 MATEMATIKA FINANCIARE DHE ANALIZA E INVESTIMEVE ........31

2.1. Metodat e kapitalizimit ................................................................................................ 31 2.1.1. Kapitalizimi i thjesht ............................................................................................ 32 2.1.2. Kapitalizimi i prbr ............................................................................................ 32 2.2. Faktort e kapitalizimit dhe t aktualizimit ................................................................ 33 2.2.1. Kapitalizimi i prshkallzuar ose i fraksionuar....................................................... 34 2.2.2. Normat ekuivalente ............................................................................................... 35 3
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti 2.2.3. Normat e konvertueshme ....................................................................................... 35 2.2.4. Krahasimi ndrmjet normave t interesit ................................................................ 36 2.2.5. Kapitalizimi i vazhdueshm ................................................................................... 37 2.3. Ekuivalenca ekonomike e investimeve ........................................................................ 37 2.3.1. Parimi i preferencs pr t tashmen........................................................................ 37 2.3.2. Parimet e ndryshme t ekuivalencs ndrmjet flukseve t arks ............................. 37 2.3.3. Norma t ndryshme interesi ................................................................................... 38 2.3.4. Rndsia e marrjes n konsiderat e inflacionit ...................................................... 38 2.3.5. Matja e flukseve t arks ....................................................................................... 39 2.3.6. Vlersimi formal i flukseve t arks....................................................................... 39 2.3.7. Flukset e arks t gjeneruara nga projekti .............................................................. 42 2.4. Flukset e arks t gjeneruara nga projekti: element t tjer .................................... 43 2.4.1. Kndvshtrimi i aksionarit ..................................................................................... 43 2.4.2. Kriteret vendimmarrse: deterministike dhe probabilistike..................................... 44 2.4.2.1. Vlera aktuale (NPV) ........................................................................................... 44 2.4.2.2. Vlera aktuale neto e investimit ............................................................................ 46 2.4.2.3. Norma e brendshme e rentabilitetit (IRR) ........................................................... 47 2.4.2.4. Kohzgjatja e payback (PBP).............................................................................. 48 2.4.2.5. Kufizimet e IRR ................................................................................................. 49 2.4.2.6. Treguesi i prfitueshmris (PI) .......................................................................... 50 2.4.2.7. Treguesi i prfitimit ............................................................................................ 50 2.4.2.8. Treguesi i rentabilitetit (ROI, Return On Investment) ......................................... 51 2.5. Procesi vendimmarrs ndrmjet alternativave ........................................................... 52 2.5.1. Norma minimum e leverdishmris (MARR) ........................................................ 52 2.5.2. Alternativa e t mos investuarit .......................................................................... 52 2.5.3. Vlersimi i dallimeve ndrmjet alternativave ......................................................... 52 2.5.4. Metoda e investimeve totale .................................................................................. 53 2.5.4.1. Vlera aktuale neto, ekuivalentja vjetore dhe vlera e ardhshme ............................. 53 2.5.4.2. Norma e brendshme e rentabilitetit ..................................................................... 53 2.5.4.3. Treguesi i prfitueshmris dhe treguesi i rentabilitetit ....................................... 54 2.6. Prmbledhje ................................................................................................................. 55 2.7. Probleme dhe gabime t zakonshme gjat vlersimit ................................................. 59
KAPITULLI 3 ANALIZA KOSTO/PRFITIME: VLERSIMI I INVESTIMEVE ...........60

3.1. Hyrje mbi origjinn ........................................................................................................ 60 3.2. Situata aktuale ................................................................................................................ 61 3.3. Eksperienca ndrkombtare ............................................................................................ 61 3.4. Bazat teorike .................................................................................................................. 63 3.5. Przgjedhja e alternativave ............................................................................................. 66 3.6. Supozimi i referimit, t realizosh apo do-nothing ........................................................ 68 3.7. Jeta e projektit ................................................................................................................ 69 3.8. Prfitimet q rrjedhin nga t mira pr t cilat ekziston nj treg........................................ 70 3.9. Norma sociale e skontos ................................................................................................. 73 3.10. Formulat e vendimmarrjes dhe analizat e ndjeshmris ................................................ 75 3.11. Analiza e ndjeshmris ................................................................................................. 80 3.12. Formimi i kostove ........................................................................................................ 81 3.13. Analiza ekonomike....................................................................................................... 81 3.14. Analiza financiare ........................................................................................................ 86
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti 3.15. Kufizimet dhe mundsit e prmirsimit t analizs s kosto/prfitimeve ..................... 87 3.16. Raste studimore mbi Analizn kosto/prfitime .......................................................... 88
KAPITULLI 4
Vlersimi i leverdishmris s realizimit dhe administrimit t investimeve publike me pjesmarrjen e financave private...........103
4.1. Qllimet e vlersimit ekonomiko-financiar ............................................................... 103 4.1.1. Procesi i planifikimit t investimeve .................................................................... 103 4.1.2. Procesi i rivlersimit dhe i programimit t investimeve ........................................ 103 4.1.3. Procesi i przgjedhjes s investimeve .................................................................. 104 4.2. Metodologjia pr vlersimin ekonomiko-financiar ................................................... 105 4.2.1. Prgatitja e planit ekonomiko-financiar paraprak baz ......................................... 106 4.2.1.1. Qllimet............................................................................................................ 106 4.2.1.2. Elementt q duhen analizuar gjat prgatitjes s planit .................................... 107 4.2.1.3. Prgatitjet kryesore pr zotrimin e planit ekonomiko-financiar baz ................ 110 4.2.2. Prgatitja e planit ekonomiko-financiar prfundimtar........................................... 111 4.2.2.1. Qllimet............................................................................................................ 111 4.2.2.2. Elementt q duhen analizuar dhe qartsuar dhe analiza e risqeve ..................... 112 4.2.2.3. Prpunimet baz pr zhvillimin e planit ekonomiko-financiar ........................... 113 4.2.3. Prcaktimi i skenarve q paraqesin rentabilitetit financiar m t mir ................. 114 4.2.3.1. Qllimet............................................................................................................ 114 4.2.3.2. Prpunimet baz n lidhje me skenart baz t individualizuar.......................... 114 4.2.4. T dhnat dhe supozimet me ndjeshmri m t madhe ......................................... 115 4.2.4.1. Analiza e krkess ............................................................................................ 115 4.2.4.2. Supozimet pr aktualizimin e flukseve t arks ................................................. 115 4.3. Aneksi Prgatitja e bilancit parashikues ose e planit ekonomiko financiar ......... 118 4.4. Aneksi Pasqyra tip pr prgatitjen e planit ekonomiko- financiar ...................... 125 4.4.1. Pasqyra tip t llogaris ekonomike - Faza 1 ....................................................... 125 4.4.2. Pasqyra tip pr llogaritjen e flukseve t arks - Faza 1 ......................................... 126 4.4.3. Pasqyra tip t Llogaris ekonomike - Faza 2 ........................................................ 127 4.4.4. Pasqyra tip t Gjendjes pasurore - Faza 2 ............................................................. 128 4.4.5. Pasqyra tip e flukseve t arks - Faza 2 ................................................................ 129
KAPITULLI 5
Shfrytzimi i financave private pr realizimin e veprimtaris s investimeve publike ......................................................................... 130

5.1. Hyrje ........................................................................................................................... 130 5.2. Mnyrat e financimit t investimeve publike ............................................................ 130 5.2.1. Financimi tradicional .................................................................................... 131 5.2.2. Financat inovative ........................................................................................ 131 5.2.2.1. Tregu i kapitaleve ...................................................................................... 131 5.2.2.2. Kapitalet private: financa e projektit dhe partneriteti publik - privat ................ 132 5.3. Financimi i projektit dhe partneriteti publik-privat ................................................ 133 5.3.1. Llojet e projekteve........................................................................................ 135 5.3.2. Vlersimi paraprak mbi projektet ................................................................... 136 5.3.3 Grupet kryesore t risqeve .............................................................................. 138
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti 5.3.4. Itinerari vendimmarrs n shfrytzimin e kapitaleve private .............................. 140 5.3.4.1. Objektivat pr tu arritur nprmjet prdorimit t kapitaleve private ................ 140 5.3.4.2. Vlersimet e leverdishmris dhe mundsia e kryerjes ................................... 141 5.4. Parakushtet e prdorimit t kapitalit privat sipas skemave t financimit ............... 142 5.4.1. Avantazhet dhe disavantazhet e shfrytzimit t kapitaleve private ..................... 143 5.4.2. Avantazhet .................................................................................................. 143 5.4.3. Disavantazhet .............................................................................................. 145 5.5. Prmbledhje mbi Vlersimin e projekteve t investimeve publike....................... 146 5.5.1. Procedurat e vlersimit ................................................................................. 146 5.5.2. Analiza kosto/prfitime ................................................................................. 147 5.5.2.1. Analiza financiare ...................................................................................... 149 5.5.2.2. Analiza ekonomike .................................................................................... 149 5.5.3. Analiza e ndjeshmris............................................................................................ 155
KAPITULLI 6 INFRASTRUKTURA UJORE N BASHKIN E KAMZS. ................... 156

6.A. Ujsjellsi, t prgjithshme .......................................................................................... 156 6.B. Analiza paraprake ........................................................................................................ 156 6.C. Ujsjellsit civil - nevojat........................................................................................... 156 6.D. Popullsia, kategorit dhe ligjet e rritjes ........................................................................ 158 6.1. Opsionet e zhvillimit t projektit .................................................................................. 159 6.1.1. Prmbledhje e opsioneve t zhvillimit t projektit ................................................ 159 6.2. Vlersimi financiar ..................................................................................................... 160 6.2.1. Hyrje ................................................................................................................... 160 6.2.2. Fokusi i analizs financiare t projektit ................................................................ 161 6.2.3. Parametrat makro-ekonomik themelor q merren n konsiderat ...................... 161 6.3. Kostot kapitale dhe mnyra e financimit .................................................................. 162 6.3.1. Kostot kapitale .................................................................................................... 162 6.3.2. Financimi i projektit prioritar............................................................................... 162 6.4. Projektimi i kostove t funksionimit n t ardhmen ................................................. 163 6.4.1. Bazat pr projektimin e kostove t funksionimit .................................................. 163 6.4.2. Prmbledhje e projektimit t kostove t funksionimit ........................................... 164 6.5. Implikimi i tarifave .................................................................................................... 164 6.5.1. Politika pr mbulimin e kostove dhe strategjia e tarifimit ..................................... 164 6.5.2. Projektimi i nivelit t tarifave .............................................................................. 164 6.5.3. Krahasimi i niveleve t tarifave ekzistuese........................................................... 167 6.6. Mundsia e prballimit t rritjes s projektuar t tarifave ...................................... 168 6.6.1. Bazat pr prcaktimin e mundsis s prballimit ................................................ 168 6.6.2. T ardhurat familjare ........................................................................................... 168 6.6.3. Mundsia e prballimit t shrbimeve t ujsjellsit dhe ujrave t zeza .............. 169 6.7. Pozicioni financiar i ndrmarrjes s ujsjells-kanalizimeve ................................... 170 6.7.1. Pamja e prgjithshme........................................................................................... 170 6.7.2. Prfitimi .............................................................................................................. 170 6.7.3. Detyrimet pr shrbimin e borxhit ....................................................................... 171 6.7.4. Gjendja e rrjedhjes s paras................................................................................ 172 6.8. Vlersimi ekonomik ................................................................................................... 172 6.8.1. Metoda e vlersimit ekonomik ............................................................................. 173 6.8.1.1. Objektivat e vlersimit ...................................................................................... 173
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti 6.8.1.2. Mundsit e kostove t kapitalit ........................................................................ 173 6.8.1.3. Vlersimi i mimit ekonomik............................................................................ 173 6.8.2. Kostot e projektit t propozuar .............................................................................. 173 6.8.2.1. Kostoja kapitale ................................................................................................ 173 6.8.2.2. Kostot e funksionimit ....................................................................................... 173 6.8.3. Prfitimet e projektit ............................................................................................... 174 6.8.3.1. Prfitimet kryesore nga sigurimi i furnizimit t sigurt me uj t pastr .............. 174 6.8.3.2. Prfitimet e shndetit ........................................................................................ 174 6.8.3.3. Rritja n potencialin e zhvillimit ....................................................................... 175 6.8.3.4. Justifikimi i projektit ........................................................................................ 175
KAPITULLI 7 KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ................................................. 186

7. Konkluzionet kryesore .................................................................................................. 186 7.1. Bazat e vlersimit t investimeve ............................................................................... 186 7.1.2. Bazat e matematiks financiare dhe analiza e investimeve ................................... 187 7.1.3. Analiza kosto/prfitime, vlersimi ekonomiko-financiar i investimeve ................ 188 7.1.4. Vlersimi i investimeve publike me pjesmarrjen e financave private .................. 189 7.1.5. Angazhimi i financave private n investimet publike ........................................... 189 7.2. Rekomandimet kryesore ............................................................................................ 190 7. 3. Aneksi A .................................................................................................................... 192 7.3.1. Vlera aktuale neto (VAN) .................................................................................... 192 7.3.2. Norma e rentabilitetit t brendshm (IRR) ........................................................... 192 7.3.3. Raporti prfitime/kosto (P/K) .............................................................................. 192 7.4. Aneksi B...................................................................................................................... 196 7.4.1. Norma e zbritjes financiare .................................................................................. 196 7.4.2. Norma sociale e zbritjes....................................................................................... 196
8. FJALORTH ............................................................................................... 198 9. SUMMARY................................................................................................ 203 10. BIBLIOGRAFIA ..................................................................................... 208
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti QLLIMI, OBJEKTIVAT DHE OBJEKTI I STUDIMIT, METODA DHE REZULTATET E PRITSHME TE TIJE
1.1 QLLIMI I PUNIMIT
Studimi i sistemit te vlersimit t leverdishmris ekonomiko-financiare pr realizimin dhe administrimin e investimeve publike. Punimi synon te analizoj procesin dhe procedurat e programimit, monitorimit dhe vlersimit t projekteve investuese si t pushtetit qendror ashtu edhe t atij vendor. Gjithashtu punimi do te analizoj projektet me partneritet financiar publik-privat si nj instrument i ri i financimit te investimeve ne vendin tone. Studimi fokusohet kryesisht n: i) Njohjen e aspekteve kryesore te vlersimit te investimeve. Ne prputhje me politikat e financave publike, kuadrin ligjor pr investimet punimi sjell, problemet e vendimmarrjes pr investime publike, metodat e vlersimit te investimeve dhe analizn e projekteve. ii) Bazat e matematiks financiare n funksion t analizs s investimeve. Ndryshe nga nj transaksion ekonomik, nj transaksion financiar prgjithsisht karakterizohet nga fakti q dy flukset (nga shitsi tek blersi dhe anasjelltas) nuk jan t njkohshm, kshtu q bn t ndiqet nga lindja e nj pozicioni detyrimi dhe nj pozicioni t drejte, kjo do t thot, si rrjedhoj, q e mira e shitur, ose kapitali i huazuar nga dhnsi tek marrsi, mund t prdoret nga ky i fundit pr nj periudh kohe t negociuar n aktin e transaksionit; n fund t ksaj periudhe, debitori duhet t shlyej gjith kapitalin e marr, t cilit duhet ti shtoj nj sasi parash plus, t prkufizuar interes, q paraqet n thelb koston e operacionit (domethn t borxhit). Matematika financiare shrben si nj instrument i rndsishm ne analizn financiare ne prgjithsi te nj ndrmarrje apo te nj enti publik dhe ne veanti ai ndihmon ne analizn e investimeve. iii) Analizn kosto/prfitime: vlersimi ekonomiko-financiar i investimeve Analiza kosto prfitim shrben si nj tregues i rndsishm ne drejtim te marrjet se nj vendimi sa me racional pr nj investim te caktuar. N punim shtjellohen disa modele te disa vendeve te ndryshme qe lidhen me kosto-prfitim. Gjithashtu punimi shpjegon dhe analizon modelin kosto prfitim sipas Komisionit Evropian. Kjo gj i shrben zhvillimit te proceseve integruese te vendit pr tu bere kandidat dhe me vona antare i Bashkimit Evropiane. iv) Vlersimin e leverdishmris s realizimit dhe administrimit t investimeve publike me pjesmarrjen e financave private Studimi, shtjellon nga pikpamja teorike vlersimin e leverdishmris ekonomiko-financiare n procesin e realizimit dhe t administrimit t infrastrukturave publike ose me dobishmri publike t realizuar nprmjet forms s partneritetit publik-privat ose me pjesmarrjen e kapitaleve private. Gjithashtu studimi analizon disa shembuj konkrete te realizuar ne vendin tone me ane te ksaj metode. v) Kooperimin dhe zhvillimin e financave private ne drejtim te brjes se investimeve publike. Sektorit privat mund ti bhet thirrje, sipas formave dhe mnyrave t ndryshme, pr t luajtur nj rol aktiv krahas sektorit publik n financimin e nj infrastrukture publike ose n nj dobishmri publike. Ky rol realizohet, kryesisht, n kryerjen e drejtprdrejt e t gjitha kostove ose e nj pjes t tyre n llogarin kapitale (pjes e bilancit publik q u referohet investimeve) dhe/ose operative (t ardhurat dhe shpenzimet n llogarin kapitale u kundrvihen hyrjet dhe shpenzimet korrente) dhe pr t marr mbi vete nj komponent t riskut ekonomiko-financiar q karakterizon projektin pr tu realizuar. Roli aktiv i subjektit privat krahas administrimit shprehet, n pjesn drrmuese t rasteve, n formimin e nj shoqrie ad hoc (Shoqria e projektit ose Special Purpose Vehicle-SPV) pr financimin, realizimin dhe administrimin e projektit t investimit. vi) Programet buxhetore afatmesme dhe efektet ne menaxhimin investimeve publike. Programi buxhetor afatmesm sht nj problem i rndsishm qe shtjellohet ne pjese te ndryshme t studimit. Programi buxhetor afatmesm sht nj qasje e re ne fushn e planifikimit dhe zbatimit te buxhetit pr njsite shpenzuese buxhetore. Programi buxhetor afatmesm (PBA) prfaqson nj revolucion qe i sht bere regjimit buxhetor ne vendin tone. Ky program shnon kalimin nga buxhet me inpute ne buxhetin me outpute dhe outcome qe do thot kalimi nga matja e buxhetit me shpenzime ne matjen e tij me produkte dhe performance. vii) Reformn Decentralizimi fiskal dhe buxheti i njsive te qeverisjes vendore. Decentralizmi fiskal sht nj aspekt i rndsishm i vlersimit te investimeve publike ne nivel vendor. Decentralizimi fiskal sht forma m gjithprfshirse dhe m e rndsishme, ne aspektin ekonomik, qe sht e lidhur drejtprdrejt me buxhetin dhe kryesisht me kryerjen e investimeve ne nivel vendor. viii) Vlersimin ekonomiko-financiar t projekteve t infrastrukturs ujore. Rast studimor: infrastruktura ujore n Bashkin e Kamzs. Studimi na ofron nj shembull konkret pr bashkin Kamez pr furnizimin me uj te pijshm. Furnizimi me uj te pijshm sht nj funksion ekskluziv i pushtetit vendor dhe pr rrjedhoj i gjith procesi i buxhetimit kapital pr kt sektor kryhet ne pushtetin vendor. Nprmjet ktij rasti studimor, studimi ka shtjelluar ne rrafshin praktik te gjith ciklin e prognozimit dhe kryerjes se investimit publike ne sektorin e ujit te pijshm. ix) Implementimin e standardeve dhe praktikave Evropiane ne vlersimin e investimeve si pjese e rrugs drejt integrimit Evropian.
1.2 OBJEKTIVAT DHE OBJEKTI I PUNIMIT:

Objektivi i kryesor i punimit: Objektivi kryesor i punimit sht rritja e efektivitetit te investimeve publike ne njsite publike ne varsi qendrore dhe vendore si dhe implementimi i standardeve dhe praktikave Evropiane pr kt shtje. Objekti i studimit Studimi do te kt si objekt kryesor investimet publike ne njsite publike ne varsi t pushtetit qendror dhe atij vendor. Objektiva specifike: 1: Te analizoje disa nga doktrinat dhe praktikat e ndjekura ne fushn e investimeve publike. Trajtimi i koncepteve baz t investimeve publike, prkufizimeve, vlersimi dhe analiza e tyre. 2: Te studioje teknikat e vlersimit t leverdishmris s investimeve ne prgjithsi dhe ato t investimeve n sektorin publik, ne veanti. 3: Te analizoje fazat nprmjet t cilave duhet t kaloj vlersimi ekonomik i nj projekti investimi. 4: Te studioje dhe analizoje llogaritjen e prftimeve dhe t kostove q rrjedhin nga projekti i investimit. 5: Te studioje dhe analizoj procesin e przgjedhjes s investimeve. 6: Te analizoje dhe te sjelle shembuj dhe praktika te dobishme mbi mnyrn e zbatimit t projekteve me partneritet financiar publik-privat, t konsideruar si nj risi n financimin e investimeve me dobishmri publike. 7: Te analizoje efektet aplikative te teorive t paraqitura pr leverdishmrin e nprmjet nj rasti studimor t Bashkis Kamzs.

Koncepti me i rndsishm ne prgatitjen, analizn dhe vlersimin e investimeve sht se; gjithmon ekziston nj numr alternativash te ndryshme pr zgjidhjen e nj problemi. Rralle ndodh qe pr nj problem te ket nj zgjidhje te vetme. Normalisht, nj zgjidhje mund te jete me e mira nder nj numr te caktuar alternativash te mundshme. Prandaj sht e rndsishme te identifikohen alternativat e ndryshme (opsionet) pr realizimin e nj investimi dhe te kryhet me kujdes analiza e tyre prpara se te behet zgjedhja e alternatives se preferuar. Analiza e alternativave sht nj pjese shume e rndsishme e analizs se investimit. Qllimi i zhvillimit te opsioneve alternative sht qe te ndihmoj ne gjetjen e nj zgjidhjeje efektive dhe ekonomike te prdorimit te fondeve, qe prmbush rezultatet e dshiruara dhe objektivat e ndrhyrjes me investimin. Punimi Vlersimi i leverdishmris ekonomiko-financiare pr realizimin dhe administrimin e investimeve publike. Studim rasti, synon q atyre, t cilt duhet t vlersojn propozime t ndryshme pr investime, qoft individuale, siprmarrse apo publike, tu jap nj gam metodash pr ti prdorur n varsi t situatave t ndryshme q u paraqiten. Bazuar ne sa me sipr, si objekt kryesor studimi do te jene: i) Investimet publike, prkufizime dhe koncepte rreth tyre ii) Matematika financiare dhe prdorimi i saj ne funksion te proceseve vendimmarrse pr investime publike, iv) Miremenaxhimi i investimeve publike ne nivel qendror dhe vendor, v) Investimet publike dhe zhvillimi ekonomik i vendit, si dhe vi) Partneriteti publik privat si instrument pr rritjen e investimeve publike.
1.3 METODOLOGJIA E STUDIMIT

Vlersimin e leverdishmri ekonomiko-financiare pr administrimin e investimeve publike e kemi par n dy aspekte;: aspektin mikroekonomik dhe at makroekonomik. N aspektin mikroekonomik jemi prpjekur t tregojm se si ndikon investimi publik ne krijimin e kushteve sa me te mira pr zhvillimin e biznesit dhe rritjen e mirqenies se qytetareve. Gjithashtu jemi prpjekur pr te evidentuar efekte e investimeve publike ne ofrimin e mallrave dhe shrbimeve publike tek qytetari. N aspektin makroekonomik jemi prpjekur t shpjegojm relacionet q ekzistojn ndrmjet investimeve publike dhe zhvillimit ekonomik te vendit, variablat e tjer domethns q ndikojn n korrelacionin e tyre. Duhet theksuar se n performancn e investimeve publike faktort objektiv kan po aq rndsi, sa kan edhe faktort subjektiv. Menaxhimi sht nj proces q ndikohet prej njerzve dhe njkohsisht ndikon te njerzit. Studimi sht realizuar duke u bazuar n dy burime t dhnash: burimet e t dhnave primare dhe ato sekondare. T dhnat primare jan siguruar kryesisht nprmjet pyetsorit, i cili sht prkthyer n numra dhe mandej sht prpunuar dhe prdorur edhe pr analizn e mtejshme t variablave dhe vrtetimin e hipotezave t mundshme. Burim tjetr pr trajtimin e problemit jan dhe t dhnat sekondare, t dhna t marra, kryesisht nga Ministria e Financave dhe Ministrit e linjs, institucione ndrkombtare, etj. Gjithashtu pr realizimin e studimit u prdoren: Studimet kryesore, te kryera nga institucione dhe autor te ndryshm vendas dhe te huaj rreth problemeve te investimeve publike, te para nga kndvshtrime te ndryshme, si dhe literatura ekzistuese pr bazimin teorik te punimit. Te dhnat e nevojshme sasiore dhe cilsore. Pr sigurimin e te dhnave sasiore, do te shfrytzohen ditart statistikor, raportet dhe analizat periodike te te ardhurave dhe shpenzimeve buxhetore. Te dhnat cilsore sigurohen prmes mnyrs se vlersimit pjesmarrs me aktore te ndryshm qe implikohen ne problemet e investimeve publike. Metoda ekonomike statistikore, analiza dhe sinteza krahasuese me qellim evidentimin dhe analizn e faktorve, qe kane prcaktuar dhe prcaktojn zhvillimin e reforms se menaxhimit te investimeve publike. Metoda e analizs financiare pr mbledhjen e fondeve publike si dhe prdorimin efiient te tyre. Metoda matematikore (formula dhe funksione te ndryshme) pr prllogaritjet e raporteve te ndryshme ne analizn e pasqyrave financiare. Metoda tabelore dhe grafike pr krahasimin e te dhnave. Metoda e vlersimit pjesmarrs dhe ajo e intervistave gjysme te strukturuara.
1.4 REZULTATET E PRITSHME

Disa nga rezultatet kryesore te pritshme nga studimi do te jene: Rezultati 1: Koncepte baze, prkufizime dhe vlersime pr investime ne prgjithsi dhe pr ato publike ne veanti. Rezultati 2: Nj vlersim i prgjithshm i reformave t ndrmarra ne fushn e investimeve publike. Rezultati 3: Nj vshtrim i prgjithshm rreth matematikes financiare dhe prdorimi saj ne analizn e investimeve. Rezultati 4: Analiza kosto-prfitim dhe vlersimi i investimeve sipas ksaj metode. Rezultati 5: Pjesmarrje private ne investime publike dhe efektet e saj. Rezultati 7: Financat private dhe efekti i tyre ne investimet publike, Partneriteti Publik Privat (PPP). Rezultati 8: Analize e te gjith ciklit te investimeve pr furnizimin me uj te pijshm pr Bashkin Kamez. Rezultati 9: Drejtimet kryesore te implementimit te standardeve evropiane te menaxhimit te investimeve publike.
1.5 STRUKTURA E STUDIMIT

I gjith punimi sht strukturuar n shtate kapituj ku: Kapitulli i pare, jep bazat e vlersimit te investimeve. Ne kt kapitull prshkruhet qllimi i studimit, objektivat dhe objekti i ktij studimi. Gjithashtu shtjellohen metodat dhe metodologjia e prdorur pr kryeje e studimit dhe ne fund te ktij kapitulli jepen rezultatet e pritshme te tije. Kapitulli i dyte, prqendrohet n matematiken financiare dhe analizn e investimeve. Kapitulli i tret, trajton, analize kosto/prfitim dhe vlersimin e investimeve. Ne ket kapitull shtjellohen eksperiencat ndrkombtare rreth ktij modeli, kufizimet dhe mundsit e prmirsimit te ksaj analize. Gjithashtu jepet edhe nj rast studimore rrethe ksaj analize. Kapitulli i katrt analizon investimet publike dhe pjesmarrja private. Ne ket kapitull behet nj vshtrim mbi vlersimin ekonomiko financiar te investimeve publike dhe pjesmarrjes private si dhe prgatitja e bilancit parashikues ose e planit ekonomiko-financiar. Kapitulli i peste, trajton financat private dhe investimet Ne ket kapitull si nneshtje te tjera trajton; i) financimi i projekteve dhe partneritete publikprivat, ii) parakushtet e prdorimit t kapitalit privat sipas skemave t financimit t projektit dhe iii) vlersimi i projekteve te investimeve publike. Kapitulli i gjashte, cikli i plote i zgjedhjes, miratimit dhe zbatimit te investimeve. Rasti studimore, furnizimi me uj te pijshm ne Bashkin Kamez. N fund n kapitulli e shtate, jepen Konkluzione dhe Rekomandimet, t cilat jan t lidhura ngushtsisht me problemet q evidentohen gjat punimit
KAPITULLI 1
Bazat e vlersimit t investimeve
N sintez, t vlersosh nj investim do t thot t prcaktosh dhe t vendossh nse dhe kur sht e leverdishme, pr subjektin iniciues, t investoj kapitalin e vet n nj iniciativ siprmarrse, me qllim q t nxjerr nj prfitim, duke verifikuar q ky prfitim sht i arritshm, pr qndrueshmrin e investimit. I prcaktuar kshtu, prkufizimi evidenton probleme t ndryshme, n lidhje me saktsimin e termave t shfrytzuar n prkufizim, n kufizimin (ose zgjerimin) e objektit t analizs, n krijimin e instrumenteve dhe t procedurave konceptuale dhe praktike nprmjet t cilave realizohet vlersimi. Prandaj, n radh t par, vendoset objektivi i dhnies s disa prkufizimeve lidhur me temn e vlersimit t investimeve, duke paraqitur m tej, problematikn q ka t bj me prcaktimin e instrumenteve dhe t procedurave konceptuale dhe operative t vlersimit.
1. Hyrje n vlersimin e investimeve

Nisja e nj studimi mbi vlersimin e investimeve evidenton vshtirsi t paevitueshme. shtja fillestare me t ciln duhet prballur sht prkufizimi i vlersimit t investimeve dhe, ndr koh, prcaktimi i spektrit t studimit. Me vlersim t investimeve mund t kuptojm procesin nprmjet t cilit arrihet n prcaktimin e prfitimit, t shprehur n terma monetar1, q rrjedhin nga realizimi i nj projekt investimi. Investimi sht nj prdorim kapitali pr blerjen e t mirave, materiale ose jo materiale, pr t realizuar nj projekt q ka pr qllim t prodhoj nj prfitim pr subjektet investuese2. Nga prkufizimi rezulton se koncepti i investimit ka t bj me prdorimin e kapitalit n projekte investimi. Projektet mund tu prkasin si realizmit t investimit n t mira materiale, realizimi i komplekseve prodhuese, veprave t ndrtimit, infrastrukturs dhe t ngjashme, ose mund tu prkasin blerjeve ose studimit pr realizimin e t mirave jo materiale si marka, patenta, vepra me natyr t prgjithshme. Kto t mira investimi mund t klasifikohen si t ndrmjetme, domethn t mira q kan pr qllim t realizojn nj proces transformimi t lndve t para (input ose faktor prodhues) n produkte t gatshme (output). Prandaj leverdishmria pr realizimin e investimit shprehet n lidhje me pasurin e gjeneruar nprmjet procesit t transformimit q duhet vn n krahasim me blerjen n treg t produkteve t gatshme, n krahasim me realizimin e tyre nprmjet projektit t investimit (n kt rast flitet pr zgjedhjen ndrmjet prodhoj apo blej, mbi kt shtje t shihet Williamson, 1975). Prandaj t mirat e investimit jan t mira q blihen me qllim t gjenerimit t nj fitimi nprmjet nj proces transformues, q mund t cilsohet si nj proces i transformimit prodhues. N kt sfer lviz edhe punimi prkats, domethn sfera brenda s cils vlersohet leverdishmria e blerjes (investimit) t t mirave q jan t nevojshme pr nj transformim prodhues, me qllim gjenerimin e pasuris pr subjektet realizuese t investimit. Procesi i vlersimit ka pr qllim t prcaktoj pasurin e gjeneruar, ose t prcaktoj
N kt disertacion do t merren n shqyrtim, ekskluzivisht, teknikat e vlersimit t tipit monetar, domethn teknikat q shprehin prftimin monetar q rrjedh nga realizimi i investimit. Gjithashtu t mundshme, t evidentuara n literatur dhe t shfrytzuara n praktikn operative, teknikat e vlersimit jo monetar (pr shembull vlersimi shumkritersh) q arrijn n nj prcaktim t avantazhit ose t disavantazhit q rrjedh nga realizimi i nj investimi n shprehje jo monetare. Fjala sht pr nj bashksi praktikash, ndr t tjera, pr vlersimet e t mirave publike dhe t mirave mikse, t eksternalitetit, t t mirave ambientale etj. 2 Edhe n kt rast, prfitimi duhet kuptuar i shprehur n terma monetare t fitimit (si krahasim i komponentve pozitiv me komponentt negativ t t ardhurs), ose si fluks financiar (si krahasim ndrmjet t hyrave dhe daljeve t paras), ose si pasuror (si variacion i vlers s gjendjes s kapitalit n dispozicion t subjektit iniciues dhe/ose realizues t investimit).
1
10
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti pasurin e konsumuar, duke dhn gjithashtu tregues n lidhje me leverdishmrin e investimit t konsideruar n vetvete, ose t vn n krahasim me investimet alternative, me qllim t zgjedhjes s investimit q mundson t gjeneroj nivelin m t madh t pasuris. Por n vlersimin e investimeve jan t nevojshme, thellime jo vetm n lidhje me nivelin e pasuris s gjeneruar nga investimi, por edhe n lidhje me qndrueshmrin e projektit, n shprehje financiare dhe n shprehje t evidentimit t prdorimit t kapitalit n realizimin e projektit, duke vendosur kshtu n raport pasurin e krijuar me kapitalin e prdorur pr krijimin saj. Vlersimi i investimeve, duke u nisur nga tema e prcaktimit t pasuris s gjeneruar nga projekti i investimit objekt vlersimi, e zgjeron analizn n aspekte t tjera t vlersimit, si n qndrueshmrin financiare t investimit, produktivitetin e prodhuar nga investimi, krahasimi ndrmjet pasuris dhe rentabilitetit t gjeneruar nga investimi dhe pasuris dhe rentabilitetit t gjeneruar nga investimet alternative. Duhet shnuar se analiza teknike mbi realizueshmrin, ose t zgjedhjes s tekniks m t mir prodhuese, nuk sht pjes e objektivave t ktij disertacioni; ky vlersim jepet si kryhet tashm n praktik. Gjithashtu, vlersimi q ka t bj me realizueshmrin ose jo realizueshmrin e investimit bazohet, n kt studim, vetm mbi vlersimin e leverdishmris, t shprehur n terma monetar, t realizimit t investimin n favor t subjektit iniciues/realizues t investimit; domethn konsideron vetm efektet monetare t drejtprdrejta q rrjedhin nga realizimi i investimit. Prandaj studimi yn nuk merr n konsiderat temn e prcaktimit t leverdishmris, t shprehur n terma monetare, pr realizimin e investimit pr efekt t prcaktimit t ndikimit t investimit mbi kolektivin; domethn n kt studim nuk merren n konsiderat efektet monetare indirekte q rrjedhin nga realizimi i investimit1. Nuk trajtohen praktikat e tjera q konsiderojn transformimin n mjete monetare t efekteve indirekte mbi sistemin ekonomik q rrjedhin nga realizimi i investimeve, pr shembull praktikat q kan t bjn me prcaktimin e vlers monetare t eksternaliteteve2 - t efekteve t jashtme, q kan t bjn me nj avantazh apo me nj kosto q rrjedh prej t tretve nga nj transaksion tregu - pozitiv ose negativ t prodhuar nga nj investim; edhe kto praktika, megjithse shum t rndsishme, shkojn tej objektivave t ktij punimi.
1.1. Qllimi dhe objektivat e vlersimit

Vlersimi mund t prkufizohet si nj procedur krahasimi i t hyrave dhe i daljeve monetare dhe/ose ekonomike si pasoj e realizimit t nj investimi. Vlersimi mundson t kontrollohet realizueshmria (mundsia) ekonomike, financiare dhe pasurore3 e investimit, t
N lidhje me efektet monetare t trthorta t sjellim ndr mend, pr shembull, rritjet e znies me pun, rritjen e nivelit t formimit profesional, avantazhin e veprimtarive ekonomive t gjeneruara, efektet e numrit t turistve dhe t ngjashme, q rrjedhin nga realizimi i nj investimi. Mbi kt tem t shihet, ndrmjet t tjerve, Schuitz, 1963, Thurow, 1970, Blaug, 1970, Imboden, 1978, Pierantoni, 1986, Bulgarelli et al., 1990, Checchi, 1999, Belli, 2001. 2 Me eksternalitet do t kuptojm efektet dytsore t nj prodhimi q, edhe pse nuk rrjedhin nga sistemi i mimeve t tregut, gjenerojn nj ndryshim n mirqenien e komunitetit. N rast se ky ndryshim (variacion) sht pozitiv (ka shenj pozitive) do t kemi eksternalitet pozitiv (t mendojm pr shembull eksternalitetet pozitive t prodhuara nga nj pyll n shprehje t mbrojtjes s territorit nga prmbytjet hidrogjeologjike); n rast se ky ndryshim (variacion) sht negativ (ka shenj negative) do t kemi eksternalitet negativ (t mendojm eksternalitete negative t prodhuara nga ndotjet e prodhuara nga nj veprimtari industriale). N t dy rastet efektet e variacionit t mirqenies s kolektivitetit (komunitetit) nuk vlersohen nga sistemi i mimeve t tregut, pasi eksternalitetet nuk rrjedhin nprmjet sistemit t mimeve (domethn nuk ka krkes dhe ofert eksternalitetesh). Prandaj, me qllim t vlersimit t investimeve industriale, jan t mundshme pr prcaktimin monetar t efekteve t jashtme t gjeneruara nga investimi dhe q nuk kalojn nprmjet sistemit t mimeve t tregut. Mbi kt tem mund t shihni Marshall, 1899, Pigou, 1932, Coase, 1937, Coase, 1960; per una rassegna, Bresso, 1993, Pierce et al., 2001. 3 Mbi prcaktimin e realizueshmris ekonomike, financiare dhe pasurore t shihen paragraft e veant t ktij
1
11
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti evidentoj pasurin q rrjedh nga realizimi i investimit dhe t zgjedh, ndrmjet alternativave t ndryshme, at m t leverdishme1; n kt aspekt, investimi sht nj trsi veprimtarish ekonomike q presupozon prdorimin e burimeve pr t nxjerr prfitime t mvonshme n koh, me burime dhe prftime n prgjithsi t shprehura n mjete monetare. Vlersimi i investimeve sht nj proces q i referohet nj periudhe kohe t gjat, pasi efektet ekonomike, pasurore dhe financiare t investimit prcaktohen vit pas viti, gjat t gjith harkut kohor n t cilin manifestohen efektet e tij. Vlersimi i nj projekt investimi mund t shprehet nprmjet nj gjykimi t leverdishmris s pjesshme dhe nprmjet nj gjykimi t leverdishmris s plot: - Gjykimi i leverdishmris s pjesshme presupozon vlersimin e investimit kur ky realizohet nga vet ndrmarrja; vlersimi kryhet duke veuar investimin nga veprimtaria totale e ndrmarrjes (n kt rast prdoren, kryesisht, teknikat e analizs dhe t shprndarjes s kostove q rrjedhin nga disiplinat e tjera t ndrmarrjes). - Gjykimi i leverdishmris s plot presupozon vlersimin e investimit kur ky sht i pavarur; n kt rast investimi identifikohet me ndrmarrjen q e projekton dhe e realizon, pr shembull n kuadrin e projekteve t ndrmarrjes, n vijueshmri ose pr tu realizuar nga e para, t planifikuar n form shoqrie ose konsorciumi (n kt rast shfrytzohen, kryesisht, me mbizotrim, teknikat e analizs s bilancit). Si n gjykimin e leverdishmris s pjesshme, ashtu edhe n gjykimin e leverdishmris s plot duhet t aplikohet parimi i vlersimit diferencial, domethn parimi sipas t cilit investimi duhet t vlersohet mbi bazn e rezultateve q n mnyr t pavarur gjeneron, duke i veuar kto rezultate nga rezultat e gjeneruara nga investimet e tjera t realizuara tashm nga vet ndrmarrja2. Megjithse koncepti i prgjithshm investimit rezulton i njohur pr cilindo, e konsiderojm t dobishme t japim disa prcaktime formale t tij. Qllimi sht prcaktimi i kufijve t shpjegimeve, duke qartsuar n fillim lidhjet me disiplinat e tjera menaxheriale, si dhe duke dhn nj qndrim fillestar mbi aspektet e shumta q karakterizojn nj investim dhe praktikat e mundshme t analizs s tij.
1.1.2. Prkufizimi i investimit

Ekzistojn mundsi t ndryshme prkufizimi t termit investim. Pr shembull, mund t themi thjesht q nj investim sht prdorimi i nj shume parash pr t marr nj fitim. Ndrsa nj prkufizim m i sakt sht i quajturi prkufizim kontabl, q pohon: nj investim sht nj ngurtsimi i nj pjese t pasuris s ndrmarrjes n t mira t kapitalit fiks duke marr n konsiderat vetm investimet q i prkasin ngurtsimit t nj pjese t pasuris s ndrmarrjes n t mira t quajtura kapitali fiks. Pr rrjedhoj, kto investime duhen vshtruar si rritje e kapitalit t ndrmarrjes prball nj shpenzimi dhe kjo edhe si destinacion permanent i burimeve pr periudha afatgjata, prfitimet e t cilave parashikohet q do t kthehen n ndrmarrje pr koh po aq t gjata. Pr t sjell nj shembull t ktij lloj investimi, le t mendojm blerjen e nj makinerie dhe impianteve prodhuese, t impianteve ndihmse t prodhimit (pr shembull, impiante pr magazinimin e materialeve ose
studimi. 1 Edhe n kt rast flitet pr leverdishmri n shprehje t krijimit t pasuris. 2 T mendojm, pr shembull, rastin e realizimit t nj impianti t ri n nj ndrmarrje n aktivitet. Vlersimi i investimit duhet t kryhet nprmjet gjykimit t leverdishmris s pjesshme, duke veuar nevojat pr kapital dhe rezultatet q rrjedhin vetm nga investimi i planifikuar, nga investimet n funksionim n ndrmarrje. Vetm n kt rast do t mundsohet vlersimi n mnyr t pavarur i investimit. Kjo praktik, e prkufizuar edhe si praktika stand alone, mundson t ndaj investimet ndrmjet tyre me qllim t vlersimit vemas; megjithat vihet re se vlersimi i investimeve, s bashku, mund t lejoj t prcaktoj m mir efektet reciproke (sinergjin) ndrmjet investimeve, pr shembull, n shprehje t prfitimit (ose t humbjes) t prodhimit t prbashkt, ekonomia e shkalls etj. Me qllim t mnyrs s sugjeruar n vijim do t ndiqet mnyra e tipit stand alone.
12
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti t impianteve termike), t fabrikave prodhuese e kshtu me radh. Nj tjetr prkufizim i mundshm i investimit sht ai i ashtuquajtur praktik: nj investim sht nj transformim i burimeve financiare n t mira t aft pr t formuar strukturn prodhuese t ndrmarrjes. Ky prkufizim i referohet m shum prdorimit konkret t investimit, q, prball sigurimit t burimeve financiare, i mundson ndrmarrjes t zotroj t mira t dobishme pr t realizuar veprimtarin e saj prodhuese. Ngurtsimi i nj pjese t pasuris s ndrmarrjes n t mira afatgjata ose prdorimi i nj shume parash pr t marr nj t ardhur. Investimet kryesisht i prkasin ngurtsimit t nj pjese t pasuris s ndrmarrjes n t ashtuquajturat aktive afatgjata. Ato duhen nnkuptuar si rritje e t mirave kapitale prball nj shpenzimi dhe, si rrjedhoj, duhen kuptuar si destinacion i prhershm i burimeve pr periudha t gjata kohore, prfitimet e t cilave parashikohet q do t kthehen n ndrmarrje n intervale kohore po aq t gjata. Investimet e tipit financiar, pr shkak t specifikave t tyre, zn nj vend t veant n disilinat menaxheriale dhe, kshtu, do t meritonin nj trajtim t posam. Megjithat ato paraqesin ngjashmri t konsiderueshme me investimet operative nga kndvshtrimi i modeleve matematikore t prdorura, dhe meqense nuk do t konsiderohen objekt tipik i analizs n paraqitjen e ktij studimi, mund t prdoren si shembuj. Nj investim mund ta prkufizojm, n mnyr sintetike, si nj kmbim i siguris me pasigurin ku siguria shprehet nga shuma q investohet sot, ndrsa pasiguria shprehet nga shuma e t ardhurave vjetore t pritshme nga investimi. Ky kndvshtrim v n dukje nj nga aspektet kryesore t investimeve q shprehet nga risku. Nj investim sht nj projekt q, prball nj absorbimi t caktuar burimesh sot, krijon mundsin e gjenerimit t t ardhurave n t ardhmen. Vm n balanc nj dalje sot nga arka me nj seri t hyrash t ardhshme t arks, sipas skems s mposhtme:
C0
C1, C2... CT
Problemi i vlersimit t investimeve sht ai i t kuptuarit se cilat nga dy pjatat e balancs peshon m rnd. Nga prkufizimi rezulton q nj investim karakterizohet nga prezenca e flukseve t arks q kan nj manifestim kohor t ndryshm. Pr rrjedhoj, pr t vlersuar leverdishmrin ekonomike t nj investimi (me qllim pr t vendosur nse investimi duhet kryer ose jo) sht e nevojshme t dim t krahasojm t hyrat e arks me daljet e arks q paraqiten n koh t ndryshme, sipas skems s mposhtme:
C2 C1 C3 C4 CT
Paraqitja kohore dhe dimensionale e investimit Koha
C0 Dalja sot Prfitimet e ardhshme t gjeneruar nga investimi
Problemi zgjidhet duke i br homogjene flukset e arks nprmjet konvertimit n flukse 13
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti arke t krahasueshme, sikur t gjitha kto flukse t shfaqeshin n t njjtin moment. Instrumenti pr ti br t krahasueshme flukset e arks me shfaqje kohore t ndryshme sht Vlera aktuale (VA), si jepet n skemn e mposhtme:
C2 C1 C3 C4 CT
Koha
C0
VA (C1) VA (C2)
VA (CT)
1.2 sht nj investim?

Nj investim sht nj prdorim burimesh monetare pr nj periudh afatgjat prball t cilit supozohet: - rikuperimi i paras t investuar fillimisht (rikuperimi i investimit); - nj produktivitet mbi shumn e investuar n prputhje me kohzgjatjen dhe me riskun e operacioni (kthimi i investimit).
1.2.1. Llojet kryesore t investimeve

Le t rendisim disa lloje kryesore t investimeve, q i dallojm kryesisht pr qllimet q e shtyjn ndrmarrjen pr ti konkretizuar: - investime zgjerimi (ose ekspansioni): rritje e aftsis prodhuese; - investime zvendsimi: zvendsimi i impianteve ose i pajisjeve n prfundim t kohzgjatjes fizike t tyre; - investime racionalizimi (ose modernizimi): zvendsimi i impianteve me t tjera teknologjikisht m t avancuara; - investime prtritjeje (inovacione): prodhimi i produkteve t reja ose modifikimi i atyre ekzistuese; - investime ergonomike: prmirsimi i ambienteve t puns. Dallimet ndrmjet investimeve t listuara nuk duhen krkuar vetm n diversitetin e qllimeve t analizs, por kryesisht n mnyrat e vet analizs dhe n saktsin e modeleve matematikore si mbshtetje e vendimmarrjeve. N veanti, vlersimi i flukseve ekonomike dhe financiare t pranishme n nj investim mund t paraqes karakteristika shum t ndryshme n varsi t llojit t investimit. Ndryshimet ndrmjet investimeve t sapo paraqitura jan t ndryshme, sigurisht, analiza e secilit lloj t ktyre investimeve sht e ndryshme sipas vet objektit mbi t cilin prqendrohet, por t ndryshme jan edhe mnyrat e analizs si dhe t besueshmris s modeleve matematikore t prdorura n raste t ndryshme pr vendimmarrjen prfundimtare (domethn t kryerjes ose t moskryerjes s investimit). Pr shembull, le t shqyrtojm nj investim ekspansioni ose nj investim zvendsimi: 14
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti zakonisht ndrmarrja sht n gjendje t vlersoj me saktsi ndryshimet (n terma t produktivitetit, t kostos etj.) q ndodhin n sistemin prodhues nga modifikimi i impianteve ekzistuese. N t kundrt, n rastin e nj investimi ergonomik ose t nj investimi inovacioni, vshtirsia qndron n vlersimin, n terma monetar, t prfitimeve q rrjedhin nga nj ambient pune m komod ose pasojat e adoptimit t nj teknologjie inovative mbi performancn e ndrmarrjes.
1.2.2. Prkufizimi matematikor i investimit

Pr t prfunduar me kt hyrje, prmendim t ashtuquajturin prkufizim matematikor t investimit, q mund t jepet n dy forma, nga t cilat e dyta sht m e zgjeruar sesa e para: - konsiderohet investim do ngjarje ekonomike q mund t prshkruhet nprmjet nj fluksi arke; ose - konsiderohet investim nj operacion i transferimit n koh t burimit, i karakterizuar nga mbizotrimi i daljeve monetare neto n nj faz fillestare dhe i hyrjeve monetare neto n nj faz t mtejshme, me pritshmrin q t hyrat t shprblejn mjaftueshm daljet.
1.2.3. Klasifikimi i investimeve

Mund t prshtaten kritere t ndryshme klasifikimi pr t individualizuar grupe t rndsishme investimesh: Kriteri i t detyruarit - investim i detyrueshm: ndrmarrja mund t vlersoj leverdishmrin e investimit alternativ, por, n fund t fundit, duhet t zgjedh nj. Pr shembull, n lidhje me nj kushtzim ligjor, mund t jet e detyruar t zgjedh nse e realizon vet (n ekonomi) nj impiant t prpunimit t mbeturinave t veanta, apo tia besoj administrimin e tyre nj ndrmarrjeje t jashtme. - investim opsional (jo i detyrueshm): n kt rast, me gjith prezencn e alternativave t ndryshme t investimit, ndrmarrja edhe mund t heq dor pr t realizuar investimin. Kriteri i marxhinalitetit - investim marxhinal: ky lloj investimi nuk modifikon n mnyr thelbsore pozicionin e riskut t ndrmarrjes ose pozicionin e saj n krahasim me konkurrentt n t njjtin treg. Shembull tipik sht nj investim zvendsimi. Pr investimet e ktij lloji modelet matematikore dhe teknikat formale t analizs jan jashtzakonisht t domosdoshme dhe, si rrjedhoj, prdoren shpesh; - investim strategjik: n kt rast, investimi bn pjes n nj plan afatgjat duke patur si objektiv modifikimin e ndrmarrjes n raport me konkurrentt e vet. Pr shembull, bjn pjes n kt kategori investimet n teknologjin e avancuar ose n veprimtarit e veanta t studimkrkimit. Pr kt lloj investimi, analiza rezulton mjaft e ndrlikuar, prve vshtirsive t parashikimit t evolucionit brenda sektorit ose t paraqitjes s parashikimeve n shprehje sasiore. Kriteri i pavarsis - projekte investimi t pavarura: dy investime konsiderohen se jan t pavarura kur realizimi i njrit nuk influencon tjetrin. Pr rrjedhoj, ato paraqiten si dy alternativa investimi, ndrmjet t cilave ndrmarrja eventualisht mund t zgjedh; - projekte investimi t varura dhe t kushtzuara: dy investime jan t varura kur, n prgjithsi, realizimi i njrit kushtzon vlersimin e tjetrit. Prandaj n kt rast, dy investimet nuk mund t shqyrtohen vemas. N veanti, thuhet q dy investime jan t kushtzuara kur njri nuk mund t kryhet nse n fillim nuk realizohet investimi tjetr. Shembull tipik sht nj 15
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti investim n software n nj PC (Personal computer) q nuk mund t kryhet nse m par hardware i PC nuk ka parametrat e duhura. Kriteri i fluksit t arks Mnyra e mundshme, e fundit, pr t klasifikuar investimet lidhet specifikisht me ecurin e fluksit total t tyre t arks. Dallohen, n veanti, katr raste: - Point Input - Point Output (PIPO): n kt rast, investimi sjell nj dalje t vetme monetare dhe nj hyrje t vetme prfundimtare (pr shembull, blerja dhe pastaj shitja e tokave). - Point Input - Continuos Output (PICO): n kt rast, prball nj dalje fillestare, investimi jep vetm t hyra n fazn e ardhshme (pr shembull blerja e nj makinerie prodhuese). - Continuos Input - Point Output (CIPO): n kt rast, investimi sjell nj seri daljesh t njpasnjshme n fazn e par dhe n vijim vetm nj hyrje (prgjithsisht t konsiderueshme) n fazn prfundimtare (pr shembull ndrtimi dhe m tej shitja e nj fabrike). - Continuos Input - Continuos Output (CICO): n kt rast, faza fillestare parashikon nj numr t caktuar daljesh t njpasnjshme, ndrsa faza finale parashikon nj numr t caktuar t hyrash t njpasnjshme (shembull tipik sht funksionimi i zakonshm i impianteve prodhuese). Shembull Vitet 0 1 2 3 4 5 PICO CIPO PIPO CICO 1 2 P K P K P K P K - 100 - 10 81 - 35 30 - 10 - 20 30 30 - 15 30 - 20 30 - 137 - 30 30 -
Skemat n vijim ilustrojn flukset e arks t sapo prshkruara nprmjet diagrameve kronologjiko-financiare:
t PIPO PICO
t CIPO CICO
1 2
P: Prfitim K: Kosto
16
1.3. Probleme vendimmarrse

N shumicn e rasteve, procesi i analizs s investimeve realizohet jo mbi nj investim t vetm, por mbi nj bashksi projektesh investuese. Ather bhet fjal, n thelb, pr t marr dy lloje vendimesh: - seleksionimi: duhet t zgjidhet ndrmjet investimeve t ndryshme alternative; - preferenca: duhet t prcaktohet nj seri investimesh n baz t prioritetit t tyre, nga ai q shfaqet m i nevojshm nga ai q shfaqet i panevojshm ose i teprt. Objektivi i procesit t analizs sht ai i vlersimit, n shprehje matematikore (si rrjedhoj ngushtsisht sasiore), e treguesve q paraqesin leverdishmrin ekonomike ose rentabilitetin e secilit projekt t investimeve, me qllim t prcaktimit t nj renditjeje t caktuar.
1.3.1 Vrejtje mbi metrikn e flukseve t arks

N vlersimin e nj bashksie projekte investimesh, mund t bjm dy supozime fillestare thjeshtsuese: - s pari, mund t supozojm q faza e sigurimit t burimeve dhe faza e funksionimit t tyre (n shprehje si t t ardhurave, ashtu edhe t kostove) t jen t njkohshme; - s dyti, mund t supozojm q prcaktimi i t ardhurave dhe i kostove t jet i sakt. N kt mnyr, vlersimi nse t realizohet ose jo nj investim do t katandisej thjesht si n prcaktimin e diferencs ndrmjet flukseve hyrse t paras dhe flukseve dalse t paras, ashtu edhe n krahasimin e diferencave prkatse. Ndrsa, n fakt, dy supozimet nuk mund t realizohen, kryesisht pr dy arsye: - s pari, duhet t mbahet parasysh q kostoja e paras ndryshon n koh; - s dyti, do model matematikor i prdorur, edhe pse i sofistikuar, kurr nuk mund t jet i mnjanuar nga pasaktsit. N lidhje me modelet matematikore pr analizn e investimeve, sigurisht ai m i prdoruri u referohet t ashtuquajturave flukse t arks. N baz t ksaj metode, nj investim mund t prshkruhet nprmjet daljeve dhe hyrjeve, q ndodhin n periudha kohe prsritse, n krahasim me nj ark fillestare hipotetike. N mnyr t veant (do ta shohim gjersisht n vijim), n fazn fillestare t investimit mbizotrojn daljet, prve q kryhen shpenzime fillestare pr t realizuar investimin, kryhen edhe kosto shtes pr aktivizimin; ndrsa n fazat e mtejshme, kur investimi fillon t jap efektet e veta, ndodhin si daljet, lidhur pikrisht me funksionimin e investimit, ashtu edhe daljet, q korrespondojn me kostot e paevitueshme t shfrytzimit (pr shembull, mirmbajta e makinerive).
1.3.2. Vlera ekonomike e kohs

Dalja fillestare dhe flukset e arks t gjeneruara nga nj investim shfaqen n koh t ndryshme dhe, si rrjedhoj, nuk mund t krahasohen n mnyr t drejtprdrejt. N tregun financiar ekzistojn investime t ndryshme t mnjanuara nga risku, domethn q japin nj kthim nominal t sigurt, prandaj: Nj euro e disponueshme sot vlen m shum se sa nj euro e disponueshme nesr! Shembull Supozojm se zotrojm nj shum fillestare prej 45.000 euro q mund ta shpenzojm pr t kryer nj investim X q krkon nj seri daljesh fillestare t barabart me 45.000 euro dhe q do t gjeneroj pas nj viti (me saktsi) nj shum parash t barabart me 47.000 euro. sht e leverdishme ta ndrmarrim kt investim? Vlera e nj investimi lind nga krahasimi. Kostoja oportune e kapitalit sht rentabiliteti q do t merrej duke investuar n nj projekt alternativ n tregun e kapitaleve duke patur t njjtin nivel risku si projekti/investimi q jemi duke vlersuar. 17
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti N rastin ton nj investim i sigurt, i mnjanuar nga risku shprehet nga blerja e bonove t thesarit. Supozojm q prfitimi (yield) mbi bonot e thesarit t jet 3,5%. Kur nj investim sht i leverdishm?
t Daljet fillestare t arks Hyrjet e ardhshme t parashikuara t arks
Metodat e vlersimit ? ekonomik
Investimi alternativ i sigurt - Norma e rentabilitetit 3.5% - Nse investojm sot 45.000 euro, pas nj viti do t disponojm nj shum t barabart me 46.575 euro (45.000 * (1 + 0.035). Eurot e disponueshme pas nj viti paraqesin shumn e eurove t disponueshme sot. Nga krahasimi nxjerrim q sht e leverdishme t investojm n projektin X pr t patur 47.000 euro pas nj viti. sht vetm krahasimi me projektet alternative q kan t njjtin risk q on n mundsin e vlersimit nse nj projekt prodhon ose jo vler. Flukset n hyrje (hyrjet) dhe n dalje (daljet) mund t jen si t tipit ekonomik ashtu edhe t tipit financiar; jo vetm, por si dalje, meqense investimi mund t zgjat n koh, sht e domosdoshme t llogaritet edhe kostoja e prdorimit t kapitalit. Gjithnj, duke iu referuar flukseve t arks, mund t japim tri prkufizime t rndsishme: - fluksi i arks: fluksi monetar i gjeneruar nga investimi, n hyrje ose n dalje n krahasim me nj ark hipotetike; - fluksi neto i arks: shuma algjebrike e t hyrave dhe e t dalave q manifestohen n nj moment t caktuar kohe; - fluksi neto gjithsej i arks: trsia e flukseve neto t arks t gjeneruar nga nj investim gjat periudhs s plot t jets s tij. Fluksi gjithsej neto i arks s nj investimi mund t prshkruhet thjesht nprmjet t ashtuquajturit diagrami kronologjik-financiar, i paraqitur n skemn e mposhtme. N praktik paraqiten, n raport me nj aks kohor, n t cilin momenti t=0 sht momenti kur nis investimi, t gjitha flukset e arks (CF, cash flow) t evidentuara gjat periudhs s investimit: CF i caktuar do t paraqitet nga nj shigjet drejt lart pasi korrespondon me nj hyrje (CF pozitiv) dhe nga nj shigjet drejt posht pasi korrespondon me nj dalje (CF negativ). Prandaj, n shembullin e paraqitur n figur, vihet re q investimi prodhon nj dalje t konsiderueshme n fillim dhe n vijim nj numr t caktuar hyrjesh, me madhsi t ndryshme nga njri moment n tjetrin. Si rregull, edhe pse flitet pr fluks gjithsej neto t arks, thjesht flitet pr flukse t arks, duke mnjanuar kshtu dy mbiemrat: sht konteksti q ndihmon pr t kuptuar se far i referohemi, pasi nj fluks arke q manifestohet n momentin t sht domosdoshmrisht nj fluks neto i arks, ndrsa n kundrt, nj fluks arke q paraqet nj investim sht qartsisht nj fluks gjithsej neto i arks. 18
CF3 CF1 + 0 CF0 1 2 3 4 CF2 CF4
CF5
1.3.3. Aspektet organizative t procesit vendimmarrs

Procesi q on nj ndrmarrje n zgjedhjen e nj ose m shum projekteve investuese sht mjaft kompleks, pasi nuk kufizohet vetm n nj faz t analizs dhe t vendimmarrjes, por prfshin edhe fenomene t bashkveprimit shoqror dhe negocimit politik. Procesi kompleks mund t artikulohet n tri faza: 1. procesi vendimmarrs; 2. komunikimi organizativ; 3. post audit dhe kontrolli i rezultateve. N shtjet n vijim do t prshkruhen n mnyr t detajuar fazat e ndryshme. Faza 1: procesi vendimmarrs Prve prdorimit t modeleve matematikore pr analizn e nj projekt investimi, sht e rndsishme t individualizohen se cilat jan informacionet e nevojshme pr analizn dhe, pasi bhet kjo, mbizotrojn n mnyr t veant: - n fazn e krkimit t informacioneve, sht e rndsishme t merren n konsiderat si aspektet cilsore (konsiderata strategjike, n shprehje t inovacioneve dhe t njohurive), ashtu edhe aspektet sasiore (kostot dhe t ardhurat e administrimit t investimit); - ndrsa n fazn e studimit t informacioneve sht mir t prfshihen t gjitha rolet dhe njsit organizative q jan n gjendje t japin sugjerime dhe analiza t konsiderueshme, duke mundsuar kshtu integrimin e eksperiencs dhe opinioneve t ndryshme. Krkesat kryesore pr nj proces efikas t studimit t informacioneve jan si vijon: - plotsia e informacioneve, - saktsia e vlersimit t informacioneve, - mundsia e t maturit, n sensin q duhet gjithmon tu referohemi madhsive t matshme; - prcaktimi i kostos s procesit t analizs s investimit. Ndrsa nga kndvshtrimi konkret, studimi i informacioneve, mund tu prshtatet strategjive t ndryshme: - passive searching: kufizohet n shfrytzimin e informacioneve tashm n zotrim ose q mund t nxirren lehtsisht, pa sforco ose pa shpenzime t konsiderueshme; pra sht metoda m e thjesht dhe m pak e kushtueshme; - organization searching: krkimi i informacioneve kryhet i plot, nprmjet diskutimeve me ekspert t veant pr fushat m t interesuara q lidhen me ndikimin e investimit (pr shembull, nse synohet t investohet n teknik, do t jet e dobishme t konsultohemi me ata q merren me prodhimin); - professional searching: duhen konsultuar ekspert t jashtm t sektorit (t ashtuquajturit konsulent); 19
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti - trap searching: informacionet nxirren nga subjekte t jashtme q eventualisht kan lidhje me investimin (pr shembull furnitort e pajisjeve); - active searching: informacionet nxirren nga subjekte t jashtme q jan t interesuara (pr shembull furnitort strategjik t pajisjeve) dhe si rrjedhoj bashkpunojn drejtprdrejt n procesin vendimmarrs. Faza 2: komunikimi organizativ Performanca e ndrmarrjes si rezultat i investimit dhe mundsit konkurruese duhet t shprndahen brenda organizats. Pr shembull, nse synohet t investohet n politikat e mbrojtjes s ambientit, sht e nevojshme q prgjegjsit e marketingut t programojn nj fushat publicitare q kt aspekt ta theksojn pran klientve. sht e rndsishme q t gjitha departamentet t jen dakord mbi rndsin q u atribuohet performancave t evidentuara. Pr shembull, mund t kuptohet q funksioni prodhues mat fleksibilitetin e nj investimi (pr shembull zgjedhja pr t prodhuar nj tip t ri produkti) n shprehje t kohs s konfiguracionit (setup) t impiantit t ri (domethn t kohs s nevojshme pr t pajisur makinerit kur ndryshon produkti pr tu realizuar), ndrsa qllimi strategjik mat fleksibilitetin thjesht si aftsi pr t realizuar fardo produkti. Faza 3: post audit dhe kontrolli i rezultateve Kjo faz sht ajo e vshtrimit kritik t rezultateve t realizuara n fakt n mnyr q ti mundsohet ndrmarrjes pr t aktivizuar procesin e t nxnit organizativ rreth veprimtaris s analizs s investimeve. Krkohet, n thelb, t prmirsohet procesi i analizs dhe vendimmarrjes n mnyr prmirsuese, duke paksuar gabimet dhe duke rritur aftsit dhe eksperiencn e t gjith operatorve q merren me procesin. Pr t parn, post audit mundson t vlersohen dy faktor kryesor: - performanca faktike e investimit, - korrektsia e modaliteteve t analizs s investimit. Q kjo faz t ket sukses, sht e nevojshme q, n fazn e analizs s investimeve (si rrjedhoj para vendimit pr ta realizuar ose jo), t respektohen dy kushte t rndsishme: duhet t prcaktohen m par objektivat q synohet t arrihen nprmjet investimit dhe, gjithashtu, duhet t prcaktohet evolucioni i ambientit n t cilin ndrmarrja do t operoj. N fund, n konkluzion t fazs s post audit, mundsohet t ndrmerren aksione eventuale korrigjuese: - n rastin e projekteve t veanta, mund t modifikohen rregullat e administrimit; - ndrsa, n rastin, e investimeve q bjn pjes n projekte m t gjera dhe komplekse, mund t modifikohen planet e aktivizimit t investimeve t mtejshme. sht e rndsishme t nnvizojm q post audit nuk duhet t shfrytzohet pr qllime inspektimi apo kontrolli, domethn me qllim t vlersimit t qndrimeve t atij q propozon investimin, pasi duhet gjithmon t mbahet parasysh q rezultatet vlersohen nga shum parametra, jo fort t sakt dhe kryesisht variabl n koh. Nse do t bhej ky gabim, do t ekzistonte rreziku i kundrshtimit t mtejshm t propozimit t investimit. N fund, disa vshtirsi n veprimtarit e post audit paraqiten nga faktort e mposhtm: - synohet t kontrollohen formalisht vetm investimet m kritike pr ndrmarrjen; - analiza e kostove lidhur me investimet prgjithsisht sht shum komplekse; - evolucioni i ambientit operativ t ndrmarrjes sht variabl n koh; - kostoja e vet procesit t post audit sht shpesh shum e lart. - meqense shum investime jan mjaft unike n llojin e tyre, bhet e vshtir t ekstrapolohen, nga post audit mbi to, t rregullave vrtet t prgjithshme; - ekziston nj frekuenc e shpesht pr kooperim t mangt ndrmjet njsive organizative t angazhuara; - si sht theksuar m par, shpeshher rezulton q sinjalizime t mundshme, nga ana e
20
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti menaxherve t ndrmarrjes, gabimet e bra t kontribuojn pr t shkurajuar pjesmarrsit n post audit.
1.3.4. Orientimi i leximit

Leximi menaxherial jo gjithmon merr vmendjen e duhur n fazat para dhe pas procesit t vendimmarrjes. N t kundrt, n rastet m t shpeshta prqendrohen mbi modelet matematikore dhe teknikat numerike pr tu prdorur pr analizn dhe t nxjerr tregues t dobishm pr procesin vendimmarrs. Ka arsye t ndryshme pr kt qndrim: - n radh t par, proceset e vendimmarrjes n fakt rezultojn pak t standardizuara, sepse varen nga shum faktor prgjithsisht variabl nga rasti n rast; - n radh t dyt, tradicionalisht modelet e analizs s investimeve rrjedhin nga veprimtari financiare sesa menaxheriale. N prgjithsi, mund t individualizojn disa praktika pr studimin e procesit n praktikn menaxheriale: - prcaktimi i procedurave formale: analizohen disa procedura formale, t prdorur nga nj kampion mjaft i gjer ndrmarrjesh; n kt mnyr, prcaktohet nj lloj manuali i investimeve. Problemi i ktij veprimi sht q ai domosdoshmrisht duhet t limitohet n procedura t standardizuara (pr shembull, mnyra e prcaktimit t normave t interesit), ndrsa nuk mund ti referohemi aspektit t qndrimit dhe t funksionit organizativ, q ka rndsin e vet, por domosdoshmrisht ndryshon nga rasti n rast; - studimi i rasteve dhe prgjithsimi: kampioni i interesit kt her sht i limituar n pak raste, por q studiohen n form m t thelluar. N kt mnyr duhen analizuar edhe aspektet m pak formale t procesit (n t kundrt me metodn e mparshme), edhe pse n vijim prgjithsisht sht shum e vshtir ti prgjithsosh, domethn t caktosh nj model mjaft t prgjithshm pr t qen i dobishm pr rastet e analizuara. - mbikqyrja dhe simulimi i qndrimit t menaxherit: kt her analizohet nj rast unik, nga i cili nxirren tregues dhe sugjerime shum t sakta. Por sht e natyrshme, q vlefshmria e modelit sht e kufizuar n kushte t veanta t kontekstit ekonomik dhe organizativ n t cilin menaxheri operon.
1.4. Struktura e procesit vendimmarrs

Mund t prcaktojm katr faza kryesore n t cilat mund t zbrthehet procesi vendimmarrs, t argumentuar si dhe paraqitura n figurn e mposhtme. 1. Faza e par sht ajo e identifikimit si e problemit n vetvete, ashtu edhe e mundsive q gjenden. 2. Faza e dyt parashikon analizn e vrtet t investimeve, n t ciln: - individualizohen treguesit q paraqesin leverdishmrin ekonomike ose rentabilitetin e projekteve t investimit; - shprehen n terma kryesisht monetare, vlerat e impakteve q investimet do t ken mbi ndrmarrjen ose komunitetin; - prcaktohet objektivi prfundimtar n t cilin synohet t arrihet. 3. Faza e tret konsiston n seleksionimin n t cilin bhet investimi; bhet fjal pr nj seleksionim paraprak pasi ai duhet t ndiqet domosdoshmrisht nga autorizimi i organeve kompetente. 4. Pasi sigurohet autorizimi, investimi implementohet, t cilin e ndjek nj faz kontrolli q kryhet n mnyr dinamike, domethn investimi aktivizohet (pra po prodhon efektet e veta, pozitive apo negative si t jen), ose statistikisht n fund t investimit (post audit).
21
Identifikimi
Analiza
Seleksionimi
Kontrolli
Saktsimi i problemit Identifikimi i mundsive
Identifikimi i driver t performancs Vlersimi i impakteve Formimi i funkksionit objektiv
Seleksionimi paraprak Autorizimi
Implementimi Kontrolli i rezultateve on line POST AUDIT
Po
Jo
1.4.1. Nivelet organizative t angazhuara

Procesi vendimmarrs mund t lokalizohet n nivele t ndryshme organizative, n varsi nse investimi sht strategjik apo marxhinal pr ndrmarrjen. Megjithat, cilado qoft natyra e investimit, prgjithsisht ekzistojn dy tendenca t kundrta n aspektin organizativ t procesit vendimmarrs. - e para, sht ajo e decentrazimit t vendimmarrjes n nivele operative: kjo zgjedhje motivohet nga fakti q nivelet operative zakonisht kan nj kontakt m t madh me jasht, prve kompetencave t nevojshme pr t gjykuar vlern reale t nj investimi, - ndrsa, tendenca e dyt sht ajo e prqendrimit t vendimmarrjes n nj nivel m t lart: kjo zgjedhje shpjegohet me nevojn e koordinimit t propozimeve t ndryshme dhe funksionet e prfshira, si dhe pr t siguruar koherencn strategjike t vendimmarrjes. Nj mnyr pr t rikompozuar kt divergjenc qndrimesh mund t jet ajo pr t siguruar nj procedur vendimmarrjeje t tipit t mposhtm: - s pari, menaxhimi individualizon objektivat dhe performancn q duhet siguruar; - s dyti, njsit operative marrin autorizimin pr ti vendosur programet e investimit n funksion t objektivave t parapara; - n fund, vendimi prfundimtar merret nga menaxhimi i nivelit m t lart, q do duhet t zgjedh programin e investimit t konsideruar m t leverdishm. Prball ktij kompromisi, prgjithsisht ekzistojn kufizime shpesh t paevitueshme, q shfaqen, pr shembull, n investimet pr inovacione, t cilat krkojn bashkveprim ndrmjet niveleve t ndryshme organizative: - shpesh, top management-it i mungojn aftsit teknike t nevojshme pr t mundsuar zgjedhjen ndrmjet propozimeve t ndryshme pr investime; - jo vetm, por top management prgjithsisht ka pak koh pr tiu kushtuar ksaj lloj veprimtarie; - n fund, ndodh rrall q, trsis s investimeve tu bashkngjiten edhe propozime alternative q jan refuzuar si dhe arsyet pr t cilat jan refuzuar. Ndrsa nse nuk do t ndodhte kshtu, menaxhimi do t duhej t vihej patjetr n kushte t mira pr t vlersuar propozimet e ndryshme q vijn nga njsit e ndryshme organizative. Nga e gjitha kjo, arrihet q, n supozimin e delegimit plotsisht nivelit operativ vendimin mbi 22
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti investimet, mund t shfaqet rrisku q niveli operativ nuk realizon analiza t plota dhe t shfaqet problemi i inkoherencs strategjike. Faktort q rregullojn procesin organizativ Pr t prfunduar, le t listojm nj seri variablesh mbi t cilat menaxhimi mund t veproj pr t planifikuar dhe kontrolluar n mnyr eficiente procesin vendimmarrs: - prcaktimi i karakteristikave konkurruese pr t orientuar propozimet e investimet; - prcaktimi i strukturs formale (pr shembull komitete apo borde) pr t qeverisur procesin; - prcaktimi i procedurave formale (pr shembull manuale t veanta); - sistemi i matjes s performancs dhe stimulimet e mundshme.
1.5. Metodat e vlersimit t investimeve 1.5.1. Hyrje

Vendimi nse duhet t realizohet ose jo nj investim i caktuar duhet t mbshtetet gjithnj n prdorimin e metodave t cilat vlersojn dhe aprovojn kryerjen e investimit. Kto metoda duhet t japin disa tregues, t cilt duhet t shrbejn si pr t krahasuar investimin e vetm me objektivat e strategjis s ndrmarrjes, ashtu edhe pr ta krahasuar me shum investimeve alternative ndrmjet t cilave ndrmarrja duhet t zgjedh n prputhje me strategjit e saj. Prcaktimi i ktyre treguesve do t jet argumenti i fundit q do t trajtojm. Metodat e vlersimit t nj projekt investimi rrjedhin nga nj analiz si ekonomike, ashtu edhe financiare mbi efektet q realizimi i vet projektit mund t prodhoj: - analiza ekonomike synon t individualizoj aftsin e investimit pr t prodhuar nj prfitim, i cili shprblen mjaftueshm kapitalin e investuar; - analiza financiare, kontrollon kryesisht aftsin e rikuperimit t kapitalit q administrimi i investimit mund t garantoj, n mnyr q t rikthej likuiditetin e ngurtsuar n investim. T dyja kto analiza presupozojn q mund t prcaktohet fitimi neto i ardhshm q veprimtaria mund t prodhoj. Ky fitim neto duhet kuptuar, n kt kontekst, thjesht si fluks arke, domethn si diferenc ndrmjet t ardhurave t ardhshme bruto t veprimtaris dhe kostove (kto t fundit t kuptuar si dalje reale arke1). Kshtu fitimi neto gjithsej i administrimit t investimit do t jet shuma algjebrike e ktyre flukseve pozitive (t hyrave) dhe negative (daljeve) t arks. Nevoja pr t vepruar vetm mbi flukset reale t arks dhe pr t mnjanuar, si rrjedhoj, kuotat e amortizimit, lind nga vrejtjet e mposhtme: - s pari, duhet t mbahet gjithmon parasysh q amortizimi, edhe pse duke mos qen nj fluks real arke, megjithat ndikon n mnyr indirekte mbi t ardhurat, pasi kontribuon n paksimin e fitimit bruto dhe, si rrjedhoj, pr t paksuar madhsin e tatimit t llogaritur mbi t; - s dyti, duhet t mbahet gjithmon parasysh q amortizimi sht nj metod kontabile n baz t s cils kostoja e nj investimi, e kryer n nj periudh t caktuar kohe, n fakt shprndahet n t gjith harkun kohor gjat t cilit investimi sht produktiv. Prandaj, kuotat e amortizimit jan vlera matematikore q, n mnyr simbolike, shrbejn pr t shprndar daljen fillestare n shum periudha administrative. Ndrsa, nse i referohemi produktivitetit t nj investimi, ai prcaktohet, n t ardhmen, nprmjet kostove dhe t ardhurave, q do t
1
Ky saktsim sht i nevojshm pasi fjala kosto prfshin prgjithsisht zra t ndryshm (t mendohet llogaria ekonomike e nj ndrmarrjeje): ndrmjet tyre gjenden shpenzimet realisht t kryera nga ndrmarrja, q si rrjedhoj korrespondojn me dalje reale parash, por gjenden edhe kuotat pr shuma amortizimi ose shuma pr prllogaritje (rezerva) t ndryshme, q n t kundrt nuk korrespondojn me dalje konkrete parash. Prandaj n kt kuptim, kostot pr tu marr parasysh n vlersimin e investimeve jan vetm ato q u korrespondojn daljeve reale monetare.
23
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti varen nga kushtet e ndryshueshme t tregut; nisur nga kjo varsi, diferenca e tyre (e ardhura neto) shpesh do t duhet t sillet n kushtet aktuale (koncepti i aktualizimit t flukseve t arks), me qllim pr t mbajtur parasysh paksimin e vlers t paraqitur nga likuiditete, q her pas here, manifestimi i tyre largohet n koh. Nj diskutim i ngjashm nuk mund t aplikohet pr kuotat e amortizimit, pasi ato paraqesin tashm n vetvete vlera aktuale t cilat jan shprndar n koh. N kt kuptim, manifestimi i tyre, i ndodhur n fillim t jets produktive t investimit, do t kryhet pavarsisht nga luhatjet n koh t tregut.
1.5.2. Jeta e nj projekt investimi

Diskutimi mbi t ardhurn neto t ardhshme on n nevojn e saktsimit t periudhs gjat s cils do t zgjas investimi: domethn duhet t paraqesim konceptin e jets ekonomike t investimit prodhues. Kjo mund t prkufizohet si periudh kohe n t ciln projekti prfundon aftsin operative. Shkaqet pr t cilat nj investim prfundon s realizuara aftsin e tij operative mund t jen tri: - jeta fizike: jeta e investimit prfundon kur vjetrimi i tij on n pamundsin e funksionimit t mtejshm; - jeta teknologjike: nj projekt mund t prfundoj m par n koh pr shkak t zbatimit t teknikave t reja q e bjn m pak konkurrues; - jeta tregtare: n kt rast, prfundimi i projektit ndodh pasi tregu rezulton i lodhur n raport me produktet e veprimtaris s ktij projekti.
1.5.3. Prcaktimi i kohzgjatjes s analizs

Investimet n t mira afatgjata krkojn vlersime dhe llogaritje komplekse. N veanti, t bsh vlersime mbi leverdishmrin ekonomike t investimeve n t mira kapitale, (impiante industriale, infrastruktur etj.) rezulton mjaft e ndrlikuar, prve vshtirsis pr t parashikuar nivelin e suksesit tregtar t ides q lidhet me t, edhe pr shkak t vshtirsis pr t prcaktuar kohzgjatjen brenda s cils duhet t shqyrtohet investimi, q do t korrespondonte me jetn e vet impiantit. Ajo n fakt varet nga jeta fizike e impiantit, por edhe nga mnyra e prdorimit, nga mundsia q mbi treg t shfaqet nj impiant teknologjikisht m i avancuar, nga jeta tregtare e produkteve q me t do t realizohen etj. Zakonisht kryhen vlersime t kujdesshme mbi jetn e makineris, duke konsideruar periudhn e jets m t shkurtr ndrmjet: - jets fizike, ose periudhs kohore brenda s cils e mira jep shrbimet baz sasiore dhe cilsore gjat ushtrimit t funksioneve t saj; - jets teknologjike (vjetrimi i drejtprdrejt), ose periudhs brenda s cils teknologjia e prfshir n t t tejkalohet, duke e br t leverdishme zvendsimin; - jets tregtare, (vjetrimi indirekt), ose periudha e kohs brenda s cils produkti i realizuar nprmjet investimit hidhet n treg (specifika e lart e prodhimit t nj impianti mund t sjell vjetrimin e produktit).
1.5.4. Tipologjia e flukseve t arks

Si kemi par tashm lvizjet e arks, t hyra dhe t dala, t gjeneruara nga nj investim prkufizohen si Flukse t arks (respektivisht n hyrje dhe n dalje), ndrsa Fluksi Neto i Arks, i vlersuar n nj moment t zakonshm kohe t, formohet nga shuma algjebrike e t hyrave (+) dhe e daljeve (-) q ndodhin n kt moment. N mnyr tipike dallohen tri faza n jetn e dobishme t nj investimi: 1) faza fillestare. Pr shembull, n rastin e investimit n impiante prodhuese formohet nga blerja dhe nga instalimi. 2) faza e administrimit (funksionimit). N shembullin e mparshm formohet nga
24
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti veprimtaria e prodhimit dhe e shitjes dhe nga veprimtarit operative ndihmse; 3) faza e disinvestimit. Mund t konsistoj n sjelljen n form likuide t vlerave (fondeve) akoma t ngurtsuara n investim. sht e dobishme t listojm disa ndrmjet shkaqeve kryesore t t ardhurave dhe kostove t secils faz t nj investimi operativ si, pr shembull, blerja e nj impianti pr prodhimin. 1. N fazn fillestare t investimit mundsit pr t kursyer ose kostot e ndrprera (t ardhurat) mund t jen rezultat i: - prdorimit alternativ t burimeve t teprta (pr shembull puna e dors) e liruar nga investimi i ri; - mirmbajtjes s jashtzakonshme pr impiantet e ekzistuese; - vlers s mundshme t rikuperimit (n fund t jets s dobishme) t impiantit t zvendsuar; Kostot e gjeneruara jan rezultat i: - kostos s blerjes s impiantit; - ndryshimit dhe/ose i fuqizimit t impianteve ndihmse (pr shembull pr gjenerimin/shprndarjen e energjis elektrike etj.); - veprimtaris paraprake t studimit/projektimit; - kualifikimit t personelit; - instalimit t impiantit; - nevojs s mundshme pr kapital shtes pr ushtrimin (gjendje m t mdha materialesh, t drejta tregtare m t mdha klientve si rezultat i rritjes s vllimit t shitjeve etj.); - gjithashtu mund t evidentohen edhe kosto t tjera, t ashtuquajtura kosto t llogaritura ose t zhytura, si prdorimi i terrenit ose i linjave t prodhimit tashm n pronsi t ndrmarrjes dhe, n prgjithsi, prdorimi i burimeve t tjera t ndrmarrjes, q do t jen kshtu t pashfrytzueshme pr prdorime t tjera fitimprurse. 2) N fazn e administrimit (funksionimit) t ardhurat mund t gjenerohen nga: rritja e vllimeve t prodhimit; rritja e mimeve t produkteve; Kostot q rrjedhin mund t jen rezultat i: rritjes/paksimit n prdorim, si n terma sasior ashtu edhe cilsore, t burimeve t puns; ndrhyrjeve pr mirmbajtje kohs joaktive dhe/ose pr pajisjen e impiantit; kostove energjetike; kostove t furnizimit (materiale dhe/ose porosi tek t trett). 3) N fazn e disinvestimit sht tipike q ndrmarrja t realizoj t ardhura nga vlera e rikuperimit t aktiveve afatgjata ose afatshkurtra lidhur me investimin. sht e rndsishme, n kt pik, domethnia e zrave t kostove q u referohen operacioneve t kryera tashm n ndrmarrje (n mnyr t veant para se t kryhen analizat). Ato rezultojn kosto t paeliminueshme n raport me vendimin pasi do t kryheshin n do mnyr, pavarsisht nga vendimi prfundimtar, dhe si rrjedhoj duhen t merren n konsiderat gjat analizs, edhe nse i referohen n mnyr specifike veprimtaris q lidhet me investimin. sht nj kosto e zhytur, pr shembull, kostoja e projektimit t nj produkti t ri q nj ndrmarrje dshiron t paraqes n treg, nse projektimi porositet para se t kryhet analiza e investimit. Kjo mund t ndodh pasi vetm nprmjet projektimit sht e mund t llogariten t ardhurat, kostot dhe daljet e nevojshme lidhur me hedhjen e produktit t ri: 25
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti megjithat, ndonse projekti lidhet n mnyr evidente me veprimtarin e investimit, kostoja e tij rezulton e paevitueshme pasi do t kryhej me do kusht, si n rastin kur ndrmarrja vendos t investoj, ashtu dhe n rastin kur investimi do t refuzohej.
1.5.5. Hipoteza thjeshtzuese

Pr t prcaktuar kriteret e prshtatshme pr vlersimin e investimeve, sht e nevojshme t bjm disa supozime thjeshtzuese q n thelb lehtsojn inkuadrimin matematikor t problemeve t ndryshme. Kostoja e nj investimi shfaqet prgjithsisht n nj hark kohor t shkurtr, me nj seri fluksesh negative t arks. Pr thjeshtsi, kjo dalje shprehet si nj shifr e vetme totale, e prqendruar n nj moment t caktuar q sht n prputhje me fillimin e jets ekonomike t investimit. Ndrsa, pr sa i prket jets ekonomike t investimit, ajo prgjithsisht prputhet me periudhn e kohs gjat s cils e mira ezauron (shteron) plotsisht vlern e saj ekonomike. Nse nuk do t bnim kt lloj supozimesh, prgjithsisht thjeshtzohet duke konsideruar koston e investimit si diferenc ndrmjet kostos totale t kryer fillimisht dhe vlers s mbetur n fund t periudhs s funksionimit t investimit, por me kujdesin q kjo vler e mbetur t aktualizohet n mnyr t prshtatshme1. Gjithashtu nj trajtim mjaft i ngjashm duhet br pr fluksin e arks n lidhje me t ardhurat neto: kto t fundit, n fakt, n mnyr tipike manifestohen n periudhat e ardhshme, sipas shprndarjes variabile n koh, ndrsa sht e nevojshme ti paraqesim nprmjet nj vlere mesatare q supozohet se do t manifestohen n momente t prcaktuara saktsisht, t shprndara n mnyr uniforme n koh (pr shembull n fund t do muaji ose t do viti).
1.6. Analiza e projektit

Mund t individualizojm tri faza pr sa i prket procesit t analizs s nj projekt investimi: - s pari, sht dukshm e nevojshme t prshkruhet projekti i investimit n do aspekt t tij teknologjik: do t duhet t prcaktohet kostoja e investimit, eventualisht neto nga vlera e mbetur e aktualizuar dhe numri i viteve t supozuara t jets ekonomike. Pr sa i prket n mnyr t veant kostos s investimit, do t duhet t bhet kujdes pr t prfshir t ashtuquajturat kosto t zhytura (sunk cost), domethn kosto q jan kryer m par me qllim t hapjes rrug t investimit t ardhshm; - s dyti: duhet t kryhet nj studim q mundson grumbullimin n mnyr sistematike t t dhnave n prkatsi t projektit si dhe t t dhnave n lidhje me administrimin e tij. N mnyr tipike, do t duhet t prcaktohej koha e instalimit (domethn koha e nevojshme derisa impianti mund t filloj prodhimin e vrtet) dhe ciklin e qarkullimit financiar t investimit (domethn kohn e nevojshme derisa kapitali i investuar n kostot e administrimit duhet t rikthehet nprmjet t ardhurave); - vetm pas ktij momenti mund t filloj analiza e vrtet: ajo duhet t prcaktoj t ardhurat neto t ardhshme n periudha t ndryshme, pa mbajtur parasysh kuotn e amortizimit. Prandaj paraqitja e prgjithshme e metodave pr vlersimin ekonomik t investimeve bazohet kryesisht n analizn e t ardhurave q mund t prodhoj funksionimi i investimit. Kjo analiz mund t zhvillohet sipas metodave sasiore, ashtu metodave cilsore. - metodat sasiore: prcaktimi i rentabilitetit t ardhshm studiohet me an t shqyrtimit t efekteve direkte q ai paraqet mbi kapitalin e investuar. Eventualisht, mund t zgjerohet studimi duke shqyrtuat aftsin e prgjithshme t prodhimit t t ardhurs, duke vn n dukje edhe parashikimet mbi kohzgjatjen; - metodat cilsore: n kt rast, analiza ka t bj kryesisht me prcaktimin e shprndarjes
1
Koncepti i aktualizimit do t trajtohet gjersisht n vijim t tems.
26
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti n koh t t ardhurave t ardhshme. N t dyja rastet arrihet n disa parime t prgjithshme q duhet t plotsohen me qllim q investimi mund t konsiderohet i knaqshm. Kto parime prmblidhen n paragraft vijues.
1.6.1. Parimet sasiore

Mund t prmendim tri parime kryesore t tipit sasior: - periudha e rikuperimit (zvendsimit) t kapitalit t investuar: funksionimi i investimit duhet t jet i till q t mundsoj zvendsimin e kapitalit t investuar pr nj periudh kohe mundsisht sa m t shkurtr. Mund t konsiderohet q risku lidhur me investimin (domethn rreziku se mund t mos merret nj rentabilitet i mjaftueshm pr t shlyer daljet) t jet drejtprdrejt proporcional me kohn e rikuperimit; - rentabiliteti i kapitalit t investuar: funksionimi duhet t mundsoj prodhimin e t ardhurave neto t mjaftueshme pr t garantuar nj fitim t knaqshm t kapitalit t investuar; - jeta ekonomike e investimit: rentabiliteti i nj investimi lidhet n mnyr t drejtprdrejt me numrin e herve me t cilat t ardhurat neto t funksionimit do t evidentohen n koh.
Horizonti kohor i investimit t0 t1 t2 t3 t4 t5 t
Jeta ekonomike e projektit
Jeta ekonomike shpesh sht m e shkurtr se jeta fizike!
1.6.2. Parimet cilsore

N kt rast mund t prmendim parimin e vetm fondamental, lidhur me kohn e realizimit t t ardhurave t ardhshme: funksionimi i investimit duhet t jet n gjendje q t prodhoj t ardhura q evidentohen n koh mundsisht sa m afr momentin kur sht kryer dalja fillestare. N fakt, sht e natyrshme, q periudha e ngurtsimit t ktyre t ardhurave sht nj dukuri sigurisht negative pr ndrmarrjen, pasi mund t oj n pamundsi pr t financuar iniciativa t tjera.
Konkluzione
N prfundim, analiza e investimeve duhet t marr parasysh daljet fillestare (pra aktuale) dhe nj seri t ardhurash t ardhshme. Problemi sht q, n shprehje financiare, kto flukse arke (prkatsisht n dalje dhe n hyrje) nuk jan t krahasueshme t paktn deri n nj prpunim paraprak q mban parasysh vlern m t madhe t nj likuiditeti aktual q paraqitet n krahasim me t njjtin likuiditet t disponueshm n t ardhmen. Si rrjedhoj ky prpunim paraprak duhet n thelb t aktualizoj shumat e ardhshme, duke nisur nga nj norm interesi e paracaktuar, nprmjet metodave pr t cilat do t flasim n vijim, n varsi t mekanizmave t kapitalizimit. Metodat klasike t vlersimit q prdoren m shpesh listohen m posht dhe prshkruhen n vijim: a) metoda q nuk mbajn parasysh vlern aktuale: 27
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti - pay back period, - return on investment. b) metoda q mbajn parasysh vlern aktuale: - present value, - profitability index, - discounted cash flow. c) metoda t tjera: - metoda MAPI, - metoda t bazuara mbi krkime operative.
1.7. Metoda q nuk mbajn parasysh vlern aktuale

1.7.1. Pay back period (PBB) Kjo metod prcakton periudhn e rikuperimit, domethn kohn e nevojshme derisa shuma e t ardhurave neto t funksionimit t barazoj vlern e kapitalit t investuar. N rastin m t thjesht t ardhurat vjetore konstante, pr kt periudh evidentohen lehtsisht duke pjestuar shumat e investimit me at t t ardhurave vjetore konstante. sht e qart q investimi pr tu preferuar sht ai, ndrmjet alternativave t ndryshme, me kohn e rikuperimit m t vogl; n veanti, sht e kshillueshme q kjo periudh kohe t rezultoj edhe m e vogl sesa limiti i fiksuar n objektivat e ndrmarrjes. Kjo metod ka avantazhin e shprehjes s shpejtsis s mbulimit t daljeve t kryera pr investimin, prandaj konsiderohet jashtzakonisht e prshtatshme veanrisht n ato raste kur sht e rndsishme t mbahet nn kontroll likuiditeti i ardhshm. N t kundrt, kjo metod ka t metn se nuk mban parasysh rentabilitetin e prgjithshm t investimit, jetn ekonomike t tij, t shprndarjes n koh t t ardhurave t ardhshme: ajo, n fakt, injoron gjithka ndodh pas periudhs s rikuperimit. 1.7.2 Return on investment (ROI) Kjo metod prcakton rentabilitetin e kapitalit t investuar duke iu referuar fitimeve ose kursimeve t nxjerra, pa mbajtur parasysh amortizimet. Fitimi i ardhshm shprehet n dy mnyra, si shum e t ardhurave vjetore t nxjerra gjat jets s plot ekonomike t investimit ose n shprehje t t ardhurs mesatare vjetore. N rastin e dyt, veanrisht kur ekzistojn shum investime pr tu krahasuar, e ardhura mesatare aktuale duhet llogaritur duke pjestuar totalin e t gjitha t ardhurave vjetore me numrin e viteve lidhur me investimin, ndrmjet atyre n dispozicion, q parashikon jetn ekonomike maksimale. Pr sa i prket n mnyr t veant rentabilitetit t kapitalit, ai sht i barabart me raportin ndrmjet t ardhurave t ardhshme (ato totale ose ato mesatare vjetore) dhe shums s kapitalit t investuar. N fakt, si emrues i ktij raporti sht e preferueshme t prdoret i ashtuquajturi investim mesatar, q n prgjithsi mund t merret i barabart me gjysmn e shums totale: kjo pasi t ardhurat e ardhshme, n momentin kur vrtetohen, kontribuojn pjesrisht pr rikuperimin e vet investimit. Duke synuar przgjedhjen ndrmjet investimeve t ndryshme, natyrisht do t preferohet ai me rentabilitetin m t madh, domethn preferenca do t shkoj pr investimin q presupozon t ardhura m t mdha me kohzgjatje t njjt. N thelb, kjo metod sht e ngjashme me at pay back period, prandaj, n fakt konsiderohet nj zgjerim i saj, meqense mban parasysh kohzgjatjen e plot t jets ekonomike t investimit. Kufizimi m i madh i ksaj metode qndron n faktin se injoron periudhat gjat t cilave realizohen prfitimet.
28
1.8. Metoda q mbajn parasysh vlern aktuale

1.8.1. Present value Metoda e present value prcakton vlern aktuale t prfitimeve t ardhshme, mbi bazn e nj norme interesi t paracaktuar1. Pasi fiksohet nj norm interesi, metoda presupozon q t sillen n aktualitet t ardhurat e ardhshme: shuma e vlerave t llogaritura n kt mnyr paraqet vlern aktuale t investimit, nga e cila duhet t zbritet shuma fillestare e investimit. N kt mnyr llogaritet marzhi i prftimit q projekti paraqet n krahasim me normn e interesit t supozuar n fillim. sht e qart q, duke synuar przgjedhjen ndrmjet investimeve alternative, do t preferohet investimi me marzhin e prfitimit m t madh. Vlera e ksaj metode qndron n faktin se mban parasysh t gjith kriteret prgjithsisht t konsideruara t nevojshme pr vlersimin e investimeve. Por prball ksaj, pika e dobt e metods n fjal qndron n nevojn e t fiksuarit apriori t norms s interesit: duke fiksuar nj norm shum t lart do t prfundonim n prshtatjen e nj politike t kundrt me investimet, ndrsa anasjelltas, nj norm shum e ult mund t nxis periudha t gjata kohore pr t ndrmarr investime t reja. 1.8.2. Profitability index Metoda e treguesit t leverdishmris sht n thelb identike me at t mparshmen, jo pr faktin q kryen krahasime ndrmjet investimeve alternative n baz t t ashtuquajturit treguesi n prqindje t leverdishmris: kjo e fundit sht e barabart me raportin ndrmjet vlers aktuale t t ardhurave dhe vlers s investimit. sht e qart q nj investim do t jet aq m i mir sa m i madh t jet treguesi i leverdishmris s tij. Prandaj vlejn t njjta konsiderata, n shprehje t vlerave dhe t metave, t evidentuara pr metodn e vlers aktuale. 1.7.3. Discounted cash flow Kjo metod (e quajtur shpeshher metod financiare) sht n thelb nj rast i veant i metods s present value, pasi aplikohet kur dobishmria margjinale (diferenca ndrmjet vlers aktuale dhe kostos s investimit) t nj investimi rezulton zero. N fakt, n kt situat t veant kjo metod detyrohet t mbaj parasysh se cilat jan periudhat e ardhshme t arktimeve dhe t vlerave t tyre aktuale t ndryshme. Ajo prshtat nj praktike me tentativa (prova), q n fakt paraqet edhe t vetmin kufizim, q shprehet nga vshtirsia e aplikimit.
1.9. Metoda t tjera

N krahasim me metodat e prmendura m sipr, ekzistojn edhe metoda t tjera q paraqesin supozime t ndryshme operative ose zgjerojn fushn e variablve pr tu marr n shqyrtim. Argumentojm, n mnyr t veant, dy metoda.
1.9.1. Metoda MAPI

Metoda MAPI studion investimet e zvendsimit, duke prdorur module (tabulate) t prgatitura duke u nisur nga supozime t veanta. Duhen studiuar dy kosto specifike q i atribuohen secils makineri duke analizuar ecurin kohore gjat periudhs s jets ekonomike t vet makineris. - kostoja e par sht e tipit rrits, pasi lidhet me inferioritetin operativ q manifestohet n koh pr shkak t vjetrimit t makineris, ashtu edhe t inovacioneve teknologjike t
1
Mbi argumentin e norms s interesit dhe t aktualizimit t shumave t paras do t qndrojm gjersisht n vijim.
29
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti pranishme n makinn zvendsuese; - ndrsa kostoja e dyt sht e tipit zvogluese, pasi paraqet koston e kapitalit t angazhuar ose pr tu angazhuar n investim. Mbahet parasysh, n fakt, zakonisht mekanizmi i amortizimit, pr t cilin kostot e kapitalit t investuar paksohen gradualisht q t hyrat gjat funksionimit t shlyejn daljen fillestare. Duke mbledhur, n koh, kto dy kosto, merret nj kurb q paraqet pikn minimum: n korrespondenc t saj kemi momentin ekonomik m t mir t makineris, pr t ciln elementt kryesor mund t shrbejn pr t przgjedhur ndrmjet nj zgjedhjeje rinovuese apo konservuese (ruajtse).
1.9.2. Metoda t bazuara n krkime operative

Kto metoda shfrytzojn aftsin moderne t prpunimit t t dhnave dhe fusin n problem nj seri variablesh q lidhen me ecurin e prgjithshme t ndrmarrjes: vendos nj sistem t programimit linear, zgjidhja e t cilit tregon rrugn q duhet ndjekur. Prdoren teknika simulimi dhe metoda probabilistike t veanta t krkimit operativ.
Konsiderata prmbledhse
Metodat e paraqitura n paragraft e mpasshm shrbejn n thelb pr t vn n dukje aspekte t ndryshme t ktij problemi: pikrisht pr kt, dobishmria m e madhe e tyre qndron n faktik e evidentimit t elementve koh pas kohe t ndryshm t studimit, me qllim arritjen n nj rezultat prfundimtar. Nga ky kndvshtrim, sigurisht q duhen preferuar metodat q bazohen mbi konceptin e vlers aktuale. N prgjithsi, kto metoda zotrojn avantazhin e kryerjes s nj analize mjaftueshm t gjer t investimit, meqense duhen ekzaminuar karakteristikat e rentabilitetit t ardhshm si n aspektin sasior (vllimi dhe kohzgjatja e t ardhurs), ashtu edhe n aspektin cilsor (shprndarja n koh). N mnyr t veant, metoda e treguesit t leverdishmris shfaqet me karakteristika m t mira, nga kndvshtrimi praktik, n krahasim me t tjerat: ajo, n fakt, ndryshe nga metoda e present value, jep rezultate t analizs n formn e treguesve n prqindje dhe, si rrjedhoj, krijon nj mundsi t menjhershme t krahasimit ndrmjet elementve referuar t njjts baz. Gjithashtu, prcaktimi paraprak i norms s interesit (me t ciln aktualizohen t ardhurat e ardhshme) e bn metodn me aplikim praktik t menjhershm, n t kundrt, pr shembull, me metodn e discounted cash flow, q aplikohet pr tentativ (prov), me t gjitha ndrlikimet q e pasojn. Ndrsa, pr sa i prket procesit vendimmarrs, do t ishte e dobishme t shfrytzoheshin njherazi rezultatet e dhna nga metoda e treguesit t leverdishmris me ato t dhna nga metodat q nuk mbajn parasysh vlern aktuale, kryesisht pr faktin q kto t fundit jan shum t thjeshta pr tu aplikuar. sht e vrtet q kto metoda shfaqin kufizimin se japin rezultatet t gjitha t mbledhura pjesrisht, por mundsojn, si rrjedhoj, nj tablo m t mir t problemit brenda kuadrit t strategjis s ndrmarrjes. N veanti, sht shum e rndsishme t vlersohet periudha e rikuperimit t kapitalit, me qllim individualizimin n koh dhe n sasi t disponibiliteteve likuide t ardhshme t ndrmarrjes. Si prfundim, analiza e investimeve q kryhet me teknikn e treguesit t leverdishmris dhe me at t pay back period duket mjaftueshm e kompletuar, duke e lidhur me karakteristikat e brendshme t investimit, si edhe shqyrtimi i pasojave q kohzgjatja e veprimit mund t ket n evoluimin e strategjive t ndrmarrjes.
30
KAPITULLI 2
Bazat e matematiks financiare n funksion t analizs s investimeve
Nj transaksion financiar fardo karakterizohet vetm nga prania e flukseve financiare. sht sikur t ishte nj transaksion ekonomik, por n t cilin, e mira e shkmbyer nuk sht me natyr ekonomike, pasi bhet fjal pr para. Ndryshe nga nj transaksion ekonomik, nj transaksion financiar prgjithsisht karakterizohet nga fakti q dy flukset (nga shitsi tek blersi dhe anasjelltas) nuk jan t njkohshm, kshtu q bn t ndiqet nga lindja e nj pozicioni detyrimi dhe nj pozicioni t drejte, kjo do t thot, si rrjedhoj, q e mira e shitur, ose kapitali i huazuar nga dhnsi tek marrsi, mund t prdoret nga ky i fundit pr nj periudh kohe t negociuar n aktin e transaksionit; n fund t ksaj periudhe, debitori duhet t shlyej gjith kapitalin e marr, t cilit duhet ti shtoj nj sasi parash plus, t prkufizuar interes, q paraqet n thelb koston e operacionit (domethn t borxhit). Prandaj, si prfundim, faktori q prcakton koston e paras sht variabli koh. Le t shnojm me C kapitalin e dhn kredimarrsit nga kredidhnsi. N fund t periudhs s kredis, debitori duhet t shlyej nj sasi totale M parash (shuma e kapitalit dhe e interesit) t barabart me shumn e kapitalit C t marr borxh dhe t interesit I t maturuar mbi t:
M = C+I Ky sht ekuacioni themelor i matematiks financiare. Aspekti mbi t cilin prqendrohet vmendja ka t bj me mnyrn e llogaritjes s interesit I, domethn m t ashtuquajturin mekanizm (metod) t kapitalizimit, objekt i paragrafit n vijim.
Skema: Flukset financiare dhe flukset ekonomike.
Fluksi financiar: kostoja e t mirave/shrbimeve Skema e transaksionit ekonomik Ndrmarrja Fluksi ekonomik: t mira/shrbime Fluksi financiar: kthimi i kapitalit Fluksi financiar: kostoja e kapitalit Furnitori
Skema e transaksionit financiar
Ndrmarrja Fluksi financiar: kapitali
Bankat
2.1. Metodat e kapitalizimit

Metoda e kapitalizimit korrespondon me mnyrn me t ciln llogaritet interesi mbi nj detyrim. Ajo varet, n thelb, nga marrveshja ndrmjet dy palve t interesuara (kreditor dhe debitor). N prgjithsi, interesi llogaritet nprmjet nj prqindjeje t prshtatshme mbi kapitalin t vlersuar n nj moment t caktuar kohe. N fakt, shfaqet e ashtuquajtura 31
norm interesi (simboli: i) ose interesi pr njsi kohe. Prandaj, interesi i fituar nga nj kapital C n nj njsi kohe (e ashtuquajtura periudh kapitalizimi) llogaritet si vijon:
I = Ci Normalisht, interesi llogaritet n fund t periudhs s kapitalizimit t fiksuar n aktin e transaksionit, n t ciln ndahet kohzgjatja e investimit ndahet n n periudha, pr t = 0, 1,. ..n. Ekzistojn katr metoda kryesore t kapitalizmit, q do t prshkruhen n vijim: 1) kapitalizimi i thjesht; 2) kapitalizimi i prbr; 3) kapitalizimi i prshkallzuar ose i fraksionuar; 4) kapitalizimi i vazhdueshm.
2.1.1. Kapitalizimi i thjesht

N kt rast, llogaritja e interesave bhet gjithnj duke iu referuar t njjtit kapital fillestar. N shprehje konkrete, kjo do t thot se pasi fiksohet norma e interesit i dhe kapitali fillestar C, interesi llogaritet pr do njsi kohe dhe cilado qoft kohzgjatja e kontrats, me an t lidhjes: I = Ci Ather, nse konsiderojm periudh t par t kredis (domethn at q shkon nga t=0 n t=1 n nj shkall t normalizuar kohe), shuma pr tu kthyer (domethn shuma e periudhs s par M1), do t jet si vijon: M = C + I = C + C i = C (1 + i ) 1 Nse kredimarrsi vazhdon t shfrytzoj kredin pr nj periudh tjetr (pra, ajo q prfshihet nga t = 1 n t = 2), shuma e re (pr tu paguar n momentin t=2) do t jet:
M = M + I = C (I + i ) + C i = C (2i + 1) 2 1 Si prfundim, duke aplikuar metodn n mnyr prsritse, shuma e maturuar pas n periudhash (domethn nga t = 0 n t = n), do t jet: M = C (n i + 1) n Shembull Duke investuar nj kapital prej 100 euro pr 5 vjet me nj norm prej 10%, merret nj shum, n fund t periudhs s kontraktuar, prej 150 euro, nprmjet rezultateve t mposhtme vit pas viti: Viti 0 1 2 3 4 5 Kapitali mbi t cilin llogaritet interesi (100) 100 100 100 100 100 Interesi i 10 10 10 10 10 Shuma M ( e kapitalit dhe e interesave) 110 120 130 140 150
2.1.2. Kapitalizimi i prbr

N kt rast, llogaritja sht lehtsisht m e ndrlikuar n krahasim me metodn e par, pasi veprohet n mnyrn q interesi pr tu paguar rritet, me rritjen e periudhs gjat s cils do t
32
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti zgjas kredimarrja, jo n funksion t kapitalit fillestar C, por n funksion t shums pr tu paguar her pas here. Me fjal t tjera, kapitali mbi t cilin llogariten interesat e maturuara pr nj interval fardo [t, t+1] sht e barabart me shumn n momentin t. Le t tentojm t kuptohemi m mir nprmjet nj formule. Shuma q i prket periudhs s par t kapitalizimit (nga t=0 n t=1) sht e barabart me rastin e mparshm: M = C + I = C + C i = C (1 + i ) 1 Ndrsa duke kaluar n nj periudh tjetr, duhet t mblidhet interesi i llogaritur jo m mbi kapitalin fillestar C, por pikrisht mbi M1, prandaj:
M = M + I = M + M i = M (1 + i ) = C (1 + i ) (1 + i ) = C (1 + i )2 2 1 1 1 1
Duke aplikuar edhe njher veprimin n mnyr prsritse, nxirret q shuma e maturuar pas n periudhash (domethn nga t=0 n t=n) sht e barabart me M = C (i + 1)n n
Shembull
Supozojm q nj institucion financiar akordon nj kredi prej 100 euro pr 5 vjet, me nj norm vjetore prej 10%, sipas kapitalizimit t prbr. Pasi vitit t par, interesi mbi kapitalin fillestar (q korrespondon me shumn n momentin t=0) vlen saktsisht 10 euro, prandaj shuma n momentin t=1 vlen 110 euro. N fund t vitit n vijim (t=2), interesi llogaritet 10% mbi shumn n vitin e mparshm (110 euro), prandaj prfitohen 11 euro. Shuma totale bhet 110 + 11 = 121 euro. Llogaritjet vijojn deri n vitin e pest, sipas tabels s mposhtme: Viti 0 1 2 3 4 5 Kapitali mbi t cilin llogaritet interesi (100) 100 110 121 133,1 146,41 Interesi i 10 11 12,1 13,31 14,641 Shuma M 110 121 133,1 146,41 161,051
Kshtu, n kt mnyr, shuma prfundimtare arrin pak m shum se 161 euro, domethn instituti financiar ka fituar rreth 61 euro (e barabart me diferencn ndrmjet shum prfundimtare dhe kapitalit fillestar), pikrisht bhet fjal pr interesin e llogaritur me metodn e kapitalizimit t prbr. sht mjaft evidente q interesi sht m i madh se sa ai q do t nxirrej, pr kapital fillestar dhe norm interesi t njjt, me kapitalizimin e thjesht: n fakt 10% n vit e 100 eurove jan 10 euro, prandaj shuma n prfundim do t jet n kt rast 150 euro (m e vogl se 161 euro). Arsyeja qndron pikrisht n faktin q interesi vjetor, n vend q t llogaritet si prqindje fikse mbi shumn fillestare, llogaritet si prqindje fikse pr nj shum rritse do vit n krahasim me at fillestare.
2.2. Faktort e kapitalizimit dhe t aktualizimit

N baz t konsideratave t msiprme, sht e nevojshme t evidentojm disa faktor me dobishmri praktike: 33
- faktori i kapitalizimit sht ai numr q, shumzuar me kapitalin fillestar P (present capital) jep shumn F (future capital) pas nj numri t caktuar periudhash; - n t kundrt, faktori i aktualizimit mundson veprimin e anasjell, pasi paraqet at numr q, shumzuar me nj shum F, mundson llogaritjen e kapitalit fillestar P n lidhje me nj numr t caktuar periudhash t mparshme.
Prandaj n praktik, faktori i kapitalizimit mundson t msojm, n rastin kur marrim nj kredi dhe pr t vlersuar llojin e kapitalizimit t prshtatur, se cili do t jet kapitali i maturuar nga ajo kredimarrje pas nj periudhe t fiksuar kohe. N t kundrt, lidhur me t njjtin problem, faktori i aktualizimit mundson t msojm se sa duhet t jet kapitali fillestar pr t mundsuar marrjen, pas nj periudhe t fiksuar kohe, nj shum t dhn totale. Le t shqyrtojm pr shembull rastin e nj kredie P t marr n periudhn t=0 sipas metods s kapitalizimit t prbr: pas n periudhash, kemi par q shuma sht e barabart me n F = P (i + 1) , ku natyrisht kemi vendosur F = Mn dhe P =C. Ather, n baz t prkufizimit t dhn m par, do t kemi: F n faktori i kapitalizimit = = (1 + 1) P P n faktori i aktualizimit = = (1 + 1) F N veanti, t dy faktort e sapo llogaritur vlejn n supozimin q marrveshja ndrmjet palve parashikon nj pages t vetme, pr tu kryer n fund t periudhs n. Ndrsa le t shohim n vijim se si ndryshojn llogaritjet n prani t shum pagesave t njpasnjshme.
Shembull
Le t japim edhe n kt rast nj shembull. Supozojm q nj person dshiron t investoj nj shum parash n nj bank: duke huazuar nj shum fillestare P kapital, personi dshiron t grumbulloj nj shum finale F n prfundim t n periudhave, me nj prfitim neto t barabart me F P (domethn e barabart me interesin e maturuar mbi huadhnien). Supozojm q personi dshiron t disponoj nj shum prfundimtare, pas 10 vitesh, prej 15 milion, pr tu trhequr vetm dhe ekskluzivisht n prfundim t 10 viteve. Duke supozuar q norma e interesit t ofruara nga banka sht 8%, shuma P pr tu investuar fillimisht (t=0) nxirret duke u aplikuar, 15 milionve n fund, faktorin e aktualizimit: n 10 P = F (i + 1) = 15 = F (0.08 + 1) = 6.944 milion lek. Prandaj pr t marr 15 milion n fund, personi duhet t investoj rreth 7 milion, me nj prftim neto, n fund t 10 viteve, rreth 8 milion (15 7).
2.2.1. Kapitalizimi i prshkallzuar ose i fraksionuar

N kt rast, norma e interesit dhe periudha e prdorimit t kapitalit u referohen njsive kohore t ndryshme. Ky dallim esencial, n krahasim me dy rastet e mparshme (n t cilat periudhat kohore ishin me zgjatje konstante, pr shembull vjetore), sjell nj ndrlikim t leht matematikor. Mnyra m e thjesht pr t shqyrtuar gjrat sht ajo e t vazhduarit t prdorimit t t njjtave formulave t vshtruara m par, por referuar nj baze t ndryshme kohore, pr shembull, n vend q ti referohemi vitit, mund ti referohemi muajit, ose gjashtmujorit, ose periudhave t tjera, edhe njher akoma, n varsi t rasteve. Nj mnyr efikase, edhe pse m pak e kuptueshme, ajo e t vepruarit mbi norma interesi, duke marr parasysh t ashtuquajturat norma ekuivalente.
34
2.2.2. Normat ekuivalente

Le t shqyrtojm rastin n t cilin interesat llogariten shum her gjat vitit, sipas nj norme ih (norma efektive). Situata rezulton e leht n rastin e nj kapitalizimi t thjesht: n fakt, pr t llogaritur shumn pas nj viti thjesht mund t shumzojm normn efektive me numrin e periudhave t vitit (pr shembull muajt ose tremujort ose gjashtmujort), nxirret norma ekuivalente vjetore: i eq = h i h Supozojm, pr shembull, q, n metodn e kapitalizimit t thjesht, t kemi nj norm gjashtmujore ih=6%: ather, duke qen 2 gjashtmujor pr do vit, arrihet, natyrisht, q norma vjetore sht i eq = 6% 2 = 12%. Ndrsa procedura rezulton m komplekse n prezenc t kapitalizimit t prbr. Ather le t shohim se si veprohet. N radh t par, le t themi q dy norma interesi konsiderohen ekuivalente nse, t aplikuara n t njjtn koh pr t njjtin kapital, japin t njjtn shum. Prandaj le t shqyrtojm nj norm ih t aplikuar pr nj periudh h, pr nj kapital fillestar C: n nj metod kapitalizimi t prbr, ajo prodhon nj shum t barabart me: h M h = C (1 + i h ) Le t konsiderojm tani nj norm ik t aplikuar pr t njjtin kapital C dhe pr t njjtn periudh: shuma prkatse natyrisht q sht: k M k = C (1 + i k ) ku periudha k sht e barabart me periudhn h, por sht shprehur n njsi matjeje kohe t ndryshme: pr shembull, nse h shprehet n vite dhe k n gjashtmujor, k do t jet gjithnj dyfishi i h (pr shembull 2 gjashtmujor korrespondojn me 1 vit, ose 4 gjashtmujor korrespondojn me 2 vite e kshtu me radh). Duke barazuar dy shumat dhe duke shprehur pr shembull ih, nxjerrim: C (1 + i h ) = C (1 + i k ) i h = (1 + i k ) h 1
h k k
Kshtu, pr nj norm interesi ik pr nj periudh k, norma ekuivalente ih jepet nga formula e msiprme. Pr shembull, le t shqyrtojm nj norm vjetore ik prej 12% pr kapitalizimin e prbr. Norma korresponduese gjashtmujore ih do t jet si vijon (duke mbajtur parasysh q, nse k=1 viti h=2 gjashtmujor): i 2 = (1 + 0.12 ) 2 1 = 0.0583 5.83% Kshtu me 12% n vit, pr kapitalizimin e prbr, sht e barabart me 5,83% pr gjashtmujor. Le t japin nj shembull tjetr: pasi jepet nj norm mujore ik prej 1%, synojm t llogarisim normn vjetore ekuivalente. N kt rast, duke kaluar nga nj norm ik mujore n nj norm ih vjetore, do t duhet t vendosin k = 12 (numri i periudhave, n shprehje mujore) dhe h=1 (numri i periudhave, n shprehje vjetore), prandaj rezulton: i1 = (1 + 0.01) 1 1 = 0.1268 12,68%
12 1
2.2.3. Normat e konvertueshme

Prkufizohet norm nominale vjetore e konvertueshme vlera e norms efektive referuar vitit 35
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti n mnyr t thjesht, domethn shumzuar me numrin e periudhave gjat t cilave kryhet llogaritja e interesave. N praktik, pasi jepet nj norm efektive fardo, mjafton ta shumzojm me numrin e periudhave pr t nxjerr normn nominale korresponduese:
norma nominale = norma efektive numri i periudhave Vlen edhe e kundrta, n kuptimin q, pasi jepet norma nominale, mjafton ta pjestojm me numrin e periudhave pr t marr normn efektive t prbr pr kt numr periudhash. Pr shembull, le t marrim n konsiderat nj norm nominale t konvertueshme prej 12% t prbr n muaj. Duke pjestuar kt norm me 12 (numri i muajve q prbjn vitin), nxirret norma korresponduese efektive, q sht e barabart me 1%. N prgjithsi, sht e mundur llogaritja e norms efektive, e prbr me fardo skadenc dhe pr nj periudh kapitalizimi pr fardo kohzgjatjeje, duke u nisur nga nj norm nominale fardo.
r Norma efektive i = 1 + 1 m ku m sht numri i periudhave t vitit korrespondues me skadencat e periudhat e prbrjes (pr shembull 2 gjashtmujor ose 3 katrmujor ose 12 muaj), ndrsa d sht kohzgjatja e periudhs s kapitalizimit t shprehur si numr periudhash m. Pr shembull, nse konsiderojm nj norm nominale prej 14% me prbrje mujore, mund t llogarisim normn efektive korresponduese gjashtmujore: n fakt duke vendosur m=12 (prbrja mujore e vitit) dhe d=6 (prbrja mujore e gjashtmujorit), nxirret nj norm efektive si m posht. 0.14 i = 1 + 1 = 0.0721 7.21% 12 N mnyr t ngjashme, le t shqyrtojm nj norm nominale prej 18% t prbr pr do jav. Pr t llogaritur normn korresponduese efektive vjetore, duhet t konsiderojm q nj vit sht i prbr prej m=52 jav dhe si rrjedhoj, meqense rezulton n kt rast edhe d=52 (synojm normn efektive vjetore), ather do t kemi: 0.18 i = 1 + 1 = 0.1968 19,68% 52 Ndrsa nse norma nominale do t ishte prej 10% e prbr pr do jav dhe do t dshironim normn efektive prkatse gjashtmujore, do t duhej t vendosnim m=52 dhe d=26, prandaj:
52 6 d
0.10 i = 1 + 1 = 0.0512 5.12% 26
26
2.2.4. Krahasimi ndrmjet normave t interesit

Kur duhet t zgjedhim mundsi t ndryshme ndrmjet normave alternative t interesit n baz t leverdishmris s tyre, sht e leverdishme ti sjellim t gjitha n nj baz unike t prbashkt vjetore, duke shfrytzuar pikrisht normat vjetore efektive ekuivalente. Pr shembull, le t supozojm se duhet t vendosim nse vlen m shum nj norm nominale prej 16% e prbr pr nj vit ose nj norm nominale prej 15% e prbr pr muaj. Duke aplikuar formulat e paraqitura m sipr, do t kemi si vijon: 0.16 norma nominale vjetore prej 16% m=1, d=1 i= 1 + 1 = 0.16 16% 1
1
36
0.15 norma nominale mujore prej 15% m=12, d=12 i= 1 + 1 = 0.1607 16.07% 12 sht m e leverdishme t zgjedhim mundsin e par.
12
2.2.5. Kapitalizimi i vazhdueshm

N kt metod t fundit t kapitalizimit q po marrim n shqyrtim, interesat kapitalizohen n vijueshmri, domethn me numrin infinit t herve gjat vitit. sht e kuptueshme se duhet t mbajm parasysh q nj prkufizim i ngjashm nnkupton prdorimin e konceptit matematik t limitit: n fakt, pr nj norm r t dhn nominale, norma efektive vjetore korresponduese llogaritet si vijon: r i = lim 1 + m m
m r = e 1
2.3. Ekuivalenca ekonomike e investimeve

Pr t kryer far vlersimi ekonomik mbi nj transaksion financiar, ose, m n prgjithsi, mbi nj operacion investimi, sht e nevojshme t studiojm cash flow (fluksin e arks) korrespondues. Kshtu mund t individualizohen nj ose m shum tregues sintetik q paraqesin leverdishmrin ose rentabilitetin e investimit, duke krahasuar vlerat q kta tregues marrin pr investime t ndryshme, sht e mundur t kryejm pikrisht przgjedhjen. Por ekziston nj kufizim n kt procedur, si rezultat i parimit t prgjithshm t ekonomis sipas t cilit nuk mund t krahasohen ndrmjet tyre fenomene financiare q manifestohen n momente kohore t ndryshme, nse nuk i sjellim n nj baz t prbashkt homogjene. Pr kt arsye sht e nevojshme t argumentojm konceptin e ekuivalencs dhe disa parime t tij.
2.3.1. Parimi i preferencs pr t tashmen

Ky parim pohon sa vijon: n nj sistem ekonomik q nuk ka arritur as ngopjen e nevojave as ezuarimin e mundsive teknologjike, nj njsi monetare e disponueshme menjher sht prgjithsisht m e preferueshme se sa e njjta njsi monetare e disponueshme n nj koh t ardhshme. Ky parim, q komentohet vemas, tregon qartsisht q dy flukse arke neto mund t krahasohen vetm nse manifestohen n t njjtin moment kohe. Kjo pikrisht pasi koha (lidhur me nj norm interesi prgjithsisht jo zero) ka gjithnj efekt mbi vlern e paras.
2.3.2. Parimet e ndryshme t ekuivalencs ndrmjet flukseve t arks

Mund t jepen t paktn katr parime t ndryshme lidhur me konceptin e ekuivalencs ndrmjet flukseve t arks: - dy flukse arke ose dy investime jan ekuivalente nse prodhojn t njjtin efekt; - dy flukse arke, q manifestohen n periudha t ndryshme, jan ekuivalente vetm nse norma e interesit sht zero; - dy flukse arke jan ekuivalente nse kan t njjtn vler kur sillen n t njjtn baz kohore ekuivalente homogjene; - nse dy flukse arke jan ekuivalente n nj moment t caktuar, jan t tilla n fardo momenti tjetr. N baz t ktyre parimeve dhe t konsideratave t bra m sipr rreth metodave t kapitalizimit, n prezenc t nj norm interesi jo zero, jemi n gjendje t llogarisim, pr nj fluks t dhn arke neto CF1 n nj moment fardo t1, fluksin e arks neto ekuivalente CF2 n nj tjetr moment t2. N veanti, kemi dy mundsi: 37
- nse t2 ndjek t1, ather do t duhet t kapitalizojm CF1 pr t marr CF2, domethn duhet ta shumzojm me faktorin e kapitalizimit pr pagesa t vetme (1+i). - nse t2 sht para t1, ather do t duhet t aktualizojm CF1 pr t marr CF2, domethn duhet ta shumzojm me faktorin e aktualizimit pr pagesa t vetme (1+i)-1.
Pr shembull, n prani t nj norme interesi prej 10%, t zotrosh 250 euro pas 5 vitesh rezulton ekuivalente sikur t zotrisht nj shum prej 155.23 euro sot: sht fakt, meqense faktori i aktualizimit, llogaritur pr 5 vite, ather llogarisim: (1+i)-5 =(0.1+1)-5 0,62 nxjerrim q 250 x 0,62 = 155.23 euro. Kshtu si vepruam n kt shembull, procesi i aktualizimit sht ai m i prdorshmi n praktik pr t llogaritur ekuivalencn ekonomike ndrmjet flukseve financiare, ai konsiston n sjelljen, n momentin aktual t (si rregull t= 0), e t gjitha flukseve t arks q manifestohen n nj moment t ndryshm kohe, n mnyr pr ti krahasuar ndrmjet tyre flukset e ndryshme ekuivalente t llogaritura n kt mnyr. Procesi justifikohet nga parimi, i paraqitur m sipr, sipas t cilit dy cash flow ekuivalent jan t till n do moment kohe.
2.3.3. Norma t ndryshme interesi

sht e rndsishme q llogaritja e ekuivalencs ekonomike t mbaj parasysh prezencn e mundshme t normave t ndryshme t interesit pr periudha t ndryshme. N fakt, edhe nse procedura e prgjithshme nuk ndryshon, formulat e kapitalizimit ose t aktualizimit duhet t aplikohen n mnyr progresive pr do interval kohe. Ekuivalenca ndrmjet t hyrave dhe daljeve Pr problemin e par, japim prkufizimin q vijon: norma e brendshme e rentabilitetit (ose norma e interesit t fitimit) t nj investimi sht ajo q barazon t hyrat ekuivalente me daljet ekuivalente1. Ky prkufizim aplikohet n ato raste kur, duke dashur t vlersojm ekuivalencn ekonomike, nuk njihet, pr nj projekt investimi t caktuar, norma e interesit, por vetm cash flow neto total. Ather nse synojm t vlersojm kt norm interesi, shfrytzohet pikrisht parimi i ekuivalencs ndrmjet t hyrave dhe daljeve. Pr shembull, supozojm se duam t vlersojm nj investim q parashikon nj pages prej 1.200 euro n momentin e tanishm (prandaj P = 1.200 euro) dhe nj shlyerje nprmjet 11 ksteve t barabarta me 120 euro do muaj (prandaj A = 120 euro dhe n=11). Mund t (1 + i )n 1 t paraqitur m par, me t ciln barazojm shlyerjen e aplikojm formuln P = A (1 + i )n i tanishme P m ekuivalentin e t hyrave: (1 + i )11 1 1.200 = 120 (1 + i )11 i Duke evidentuar i nga ky ekuacion, llogaritet nj interes prej 1,62% n muaj.
2.3.4. Rndsia e marrjes n konsiderat e inflacionit

Inflacioni sht ai fenomen makroekonomik pr t cilin vlera e nj monedhe paksohet n koh. Ky fenomen mund t ket, n prgjithsi, nj efekt edhe t ndjeshm mbi vlersimin e nj investimi, prandaj duhet domosdoshmrisht t mbahet parasysh nse nuk duam t bjm
1
Termi ekuivalente u referohet si t hyrave ashtu edhe daljeve t aktualizuara t gjitha n t njjtin moment t marr si referim.
38
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti vlersim plotsisht jasht logjike dhe, si rrjedhoj, vendimmarrje t gabuara. Meqense vlera e nj njsie monetare lidhet me sasin e t mirave q me t mund t blesh, ndryshimi i vlers s monedhs, n prani t inflacionit, prcaktohet nprmjet ndryshimit mesatar t mimeve t nj bashksie t mirash kryesore: kur mimet rriten, vlera e monedhs bie.
2.3.5. Matja e flukseve t arks

Si kemi trajtuar tashm m par, t ardhurat dhe kostot e nj investimi prkufizohen respektivisht, fluks arke n hyrje dhe flukse arke n dalje; diferenca e tyre (ose shuma algjebrike, n rastin kur daljet merren me shenj negative), t vlersuara pr nj periudh t sakt kohore, konsiderohet fluksi neto i arks. N mnyr t veant, dallojm tri faza t ndryshme n jetn e dobishme t nj investimi, t karakterizuara nga flukse arke mjaft t ndryshme, n baz t kostove dhe t ardhurave q ato i shoqrojn: - faza fillestare, n t ciln fluksi neto i arks sht negativ. Le t supozojm, n rastin e nj investimi n nj impiant prodhues, daljen fillestare pr blerjen dhe shpenzimet fillestare t instalimit t tij; - faza e funksionimit (administrimit), n t ciln manifestohet veprimtaria prodhuese dhe e shitjes s produkteve t realizuara nprmjet investimit si dhe nj seri veprimtarish operative dytsore, n kt faz, shpresohet q fluksi neto i arks t jet pozitiv; - faza e disinvestimit (heqjes), q prgjithsisht qndron n sjelljen n form likuide e shumave akoma t ngurtsuara n investim. Edhe n kt rast fluksi neto i arks normalisht sht pozitiv.
2.3.6. Vlersimi formal i flukseve t arks

N prgjithsi, fluksi neto i arks n nj moment fardo t (pr shembull n fund t vitit) mund t llogaritet thjesht duke zbritur kostot nga t ardhurat; megjithat duhet t kemi kujdes q t mos prfshijm, ndrmjet kostove, kuotat e amortizimit dhe kuota e prllogaritjeve t ndryshme: n fakt, kta zra, edhe pse paraqesin kosto n dokumentet e bilancit t ushtrimit, jan n fakt kosto fiktive, n kuptimin q nuk u korrespondon nj dalje efektive arke. Prandaj, kto kuota kan n do rast nj ndikim indirekt mbi fluksin neto t arks: n fakt dihet q ato paksojn fitimin bruto, prandaj tatimet indirekte mbi t cilat llogariten (me qllim llogaritjen e fitimit neto) jan m t vogla. Prandaj n kt kuptim kto kosto fiktive edhe pse jan dalje, n fakt paraqesin t hyra, pasi fitimi neto (q sht pikrisht nj hyrje) rritet. Prcaktimi i fluksit neto t arks n momentin t (t treguar me CFt) bhet si m posht: CFt = t ardhura t - kosto monetare t ku natyrisht, si kemi thn, kostot monetare nuk prfshijn amortizimin dhe prllogaritjet, ndrsa prfshijn tatimin. N fakt mund t demonstrojm q kjo lidhje sht plotsisht ekuivalente m t parn: CFt = fitimi neto t + amortizimi t ku kemi synuar t tregojm, nn emrtimin amortizime, si amortizimet e vrteta ashtu edhe t gjitha prllogaritjet (llogaritje pr rezerva) lidhur me investimin. Kuptohet prse kjo lidhje, n radh t par, mjafton t kujtojm q fitimi neto (FN) sht i barabart me fitimin bruto (FB) t paksuar nga tatimi (T), ku fitimi bruto nga ana e tij sht i barabart me diferencn ndrmjet t ardhurave (A) dhe kostove (K), prandaj: FN = FB - T = A - K - T Nse tani i shtojm dhe i zbresim amortizimet (AM) ans s djatht t ekuacionit nxjerrim: 39
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti FN = FB - T = A - K - T + AM - AM Duke i paraqitur amortizimet me shenj negative n ann e majt dhe duke kujtuar q diferenca ndrmjet kostove dhe amortizimeve plus tatimi u korrespondon pikrisht kostove monetare (KM), do t kemi q: FN + AM = A - K - T + AM = A - (K + T AM) = A - KM si u llogarit m par. Vlersimi dhe analiza e flukseve t arks normalisht sht detyr e zyrs financiare. Ajo procedon n mnyr t veant nprmjet krahasimit ndrmjet bilanceve t ushtrimeve t njpasnjshme (ose mund t parashikoj shqyrtimin analitik t operacioneve t funksionimit) dhe arrin n hartimin e nj raporti t flukseve financiare1). Pr trajtimin e thelluar t ksaj teme mund tu drejtoheni teksteve mbi Kontabilitetin e prgjithshm. N rastin e analizs s investimeve, vlersimi i flukseve t arks mund t ndjek t njjtn linj veprimi q on t prpilimin e pasqyrs financiare, duke marr n shqyrtim sjelljen e ndrmarrjes n trsin e saj, ose n mnyr alternative mund t kufizohemi n analizn e lvizjeve t arks t gjeneruar vetm nga investimi n shqyrtim. N rastin e par metoda e llogaritjes procedon n sensin e kundrt, duke u nisur nga fitimi i ushtrimit dhe duke mbledhur algjebrikisht variacionet (ndryshimet) e aktiveve dhe pasiveve; ndrsa n rastin e dyt, metoda parashikon vlersimin e drejtprdrejt t lvizjeve t arks q lidhen me investimin, duke zbritur kostot nga t ardhurat. Metoda e ndjekur n analiz varet kryesisht nga dy faktor: lloji i investimit, si dhe mundsia e adoptimit. Rasti m tipik i investimit, n t cilin sht m e sakt t adoptohet metoda e par, sht ai i business plan, n t cilin investimi prputhet me nj veprimtari t re siprmarrse dhe, si rrjedhoj, analiza e rentabilitetit prputhet me analizn e bilanceve dhe t pasqyra parashikuese. N t kundrt, n rastin e nj investimi n pajisje pr prodhimin, sht n prgjithsi m e leverdishme t procedohet nprmjet nj vlersimi t drejtprdrejt t daljeve, t ardhurave dhe kostove, ndrsa analiza e bilanceve mund t rezultoj m e kushtueshme dhe komplekse. Megjithat, n prgjithsi, metoda e ndjekur nga analistt, varet kryesisht nga kndvshtrimi i prdorur, domethn nga subjekti institucional q brenda ndrmarrjes evidenton problemin pr t vlersuar leverdishmrin e prdorimit t kapitalit n investime alternative. N prgjithsi, mund t prshtaten, t paktn, dy praktika ose kndvshtrime t ndryshme: (1) praktika e kapitalit t investuar ose kndvshtrim i investimit, n t cilin subjekti organizativ i analizs sht i identifikueshm me nj menaxher t nivelit funksional ose operativ, dhe (2) praktika e kapitalit neto ose kndvshtrim i aksionarit, n t cilin subjekt i analizs sht ai q zotron pronsin e kapitalit t ndrmarrjes. T dyja kndvshtrimet diferencohen pr trajtimin e ndryshm, gjat llogaritjes s cash flow, t komponentve financiar lidhur me investimin n analiz dhe pr normn e interesit t shfrytzuar gjat analizs. N veanti, komponentt financiar kan t bjn me rritjen e mundshme t burimeve t financimit t brendshm ose t jashtm (kapitali i ndrmarrjes ose detyrimet ndaj t tretve) t nevojshme pr t siguruar pjes t kapitalit t investuar dhe nga shpenzimet financiare t gjeneruara nga hyrje t mundshme n detyrime. Ndrsa norma e interesit reflekton perceptim t ndryshm nga ana e analistit e modaliteteve alternative me t ciln paraja mund t prdoret (pr shembull, zgjerimi i stabilimenteve ose investimet e reja teknologjike, n rastin e menaxherit funksional; investimet financiare ose veprimtari t tjera siprmarrse, n rastin e aksionarit) dhe vlera t ndryshme (dobishmri) q i atribuohet nga analisti shprblimit t kapitalit. N t kundrt, nuk ka asnj dallim n t dyja kndvshtrimet, kjo pr sa i prket trajtimit t zrave t kostove fiktive, si kuota e prllogaritjeve, ose tatimeve.
1
Shehu H. et. al. Analiza e flukseve financiare, Monografi, Tiran, 2012
40
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Ky trajtim do t kufizohet n kndvshtrimin e aksionarit, pasi m t prgjithshme dhe m t zbatueshme jan investimet e kryera nga ndrmarrjet, si dhe ato t kryera nga personat fizik. Edhe kuotat pr formimin e fondit pr largimin e personelit nga puna duhet t konsiderohen si prllogaritje. Kto kuota shpesh likuidohen n fund t jets s dobishme t investimit, eventualisht t rivlersuara n zbatim t ligjit (t kapitalizuara nprmjet nj norme interesi t caktuar): n kt rast ato kontribuojn negativisht n llogaritjen e cash flow n momentin e fundit t kohs, duke qen dalje reale. Nj vrejtje e fundit meriton t theksohet, shqyrtimi i tatimeve n rast t humbjes (fitimi negativ). N kto raste, investimi, mund t oj n nj kursim n shlyerjen e tatimeve q si rrjedhoj duhet trajtuar si nj fluks pozitiv dhe jo si nj kosto.
Shembull
Nj ndrmarrje vendos t zgjeroj stabilimentin. Dalja fillestare, lidhur me punimet e zgjerimit, sht e barabart me 25.000 , e amortizueshme pr 5 vjet me kuota konstante. Zgjerimi do t mundsoj rritjen e vllimit t shitjeve prej 20%, dhe do t shkaktoj nj rritje t kostove fikse prej 15%. Kuota fiskale sht e barabart me 10%. N tabeln e mposhtme sillen disa t dhna t kontabilitetit. mimi Vllimi i prodhimit Kostoja variabile pr njsi Kostot fikse 50 3.000 njsi 35 10.000
Si duket n momentin t = 0 e vetmja lvizje e arks shprehet nga dalja prej 25.000 . Pr t formuar flukset e arks sht e nevojshme t merret n konsiderat rritja e t ardhurave dhe e kostove variabile dhe fikse, dhe gjithashtu vlera e tatimeve. Meqense rritja e vllimit t prodhimit sht e barabart me 600 (20% e 3.000) ajo e kostove fikse e barabart me 1.500 (15% e 10.000), dhe kuotat e amortizimit arrijn n 5.000 (25.000/5), rezulton: T ardhurat Kostot variabile Kostot fikse Kuota e amortizimit Fitimi bruto Tatimet (10%) Fitimi neto Kuota e amortizimit CF Prandaj cash flow gjithsej sht si vijon: Viti 0 1 2 3 4 Cash flow -25.000 7.250 7.250 7.250 7.250 Nse ndrmarrja do t llogariste do vit nj shum prej 50 (n mij njsi monetare) si kuot e fondit pr largimin e personelit nga puna pr ta likuiduar pastaj n fund t vitit, cash flow do t bhej si vijon: T ardhurat 30.000 Kostot variabile - 21.000 Kostot fikse - 1.500 41 30.000 -21.000 -1.500 -5.000 2.500 -250 2.250 +5.000 7.250
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Prllogaritjet Fitimi bruto Tatimet (10%) Fitimi neto Kuota e prllogaritjeve CF - 5.050 2.450 - 245 2.205 + 5.050 7.255
N vitin e katr cash flow-t vjetor,duhet ti mblidhen kuotat e likuiduara, prandaj n total do t kemi: Viti 0 1 2 3 4 Cash flow -25.000 7.255 7.255 7.255 7.255
Flukset e arks t gjeneruara nga projekti: hyrje m t mdha t arks (arktime), ose shpenzime me t vogla (dalje) arke. Vetm flukset e arks merren n konsiderat gjat analizs, jo konceptet ekonomike si t ardhura dhe kosto! Pr rrjedhoj sht e nevojshme t kalohet nga prkatsia ekonomike n prkatsin e arks.
2.3.7. Flukset e arks t gjeneruara nga projekti: llogaritja me metodn indirekte

- Menaxhmenti mendon n shprehje ekonomike (t ardhurat, kostot, fitimi) jo n shprehje t flukseve t arks. - Ndrmarrjet, pr rrjedhoj, prdorin kryesisht metodn indirekte pr llogaritjen e flukseve diferenciale t arks t gjeneruar nga projekti.
a) Zvendsimi i nj makinerie (q nuk modifikon t ardhurat).
T ardhurat diferenciale + Kostot diferenciale Kontabiliteti sipas prkatsis Fitimi diferencial Korrigjimi i kostove Kontabiliteti sipas arks Korrigjimi i t ardhurave Fluksi dif. i arks
Zgjedhja ndrmjet vazhdimit t prdorimit t makineris s vjetr (rast baz) apo t blerjes s makineris s re: - Flukset e arks potencialisht t ndryshueshme nga blerja shprehen n shpenzime pr punn e gjall, shpenzime pr materiale direkte, shpenzime pr energji, shpenzime pr mirmbajtje, shpenzime pr tatime etj. N kt rast prfitimi konsiston n nj paksim t daljeve n lidhje me kostot, por jo hyrje (t ardhura) m t mdha. b) Zvendsimi i nj makineri q rrit edhe t ardhurat - Flukset e arks potencialisht t modifikueshme nga blerja: nga arktime m t mdha (t ardhura m t mdha) dhe shpenzime diferenciale si dalje pr kosto tregtare, shpenzime pr punn e gjall, shpenzime pr materiale direkte, shpenzime pr energji, shpenzime pr
42
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti mirmbajtje, shpenzime pr tatime etj. N kt rast prfitimi konsiston n diferencn ndrmjet t ardhurave dhe shpenzimeve diferenciale. - Prftimi = fitimi diferencial?
Flukset e arks t gjeneruara nga projekti: status quo-ja n llogaritjen e efekteve diferenciale
Shpesh flukset e arks t nj projekti llogariten si diferenc n krahasim me status quo-n q qartsisht supozohet e pandryshueshme, q n fakt sht e gabuar. Krahasimi ndrmjet teknologjis s re dhe asaj t vjetr: skenari t cilit i referohemi si deduksion (ekstrapolim) i status quo-s: Flukset e arks Me investim
Pa investim koha Flukset e arks t gjeneruara nga projekti: amortizimi (dhe prllogaritjet pr risqe etj.): asnj dalje e drejtprdrejt! Prgjithsisht me q e ardhura e tatueshme modifikohet nga amortizimi (nga prllogaritje t zbritshme), ather variacioni i kuots s amortizimit ndikon indirekt mbi flukset e arks duke modifikuar daljet (shpenzimet) n lidhje me tatimin mbi t ardhurn (mbrojtja fiskale nga amortizimi).
Flukset e arks t gjeneruara nga projekti: interesat pasive paraqesin nj dalje arke, jan kosto t zbritshme nga e ardhura e tatueshme, prandaj: Interesat marrin pjes n llogaritjen e flukseve t arks? Jo! Flukset e arks q marrin pjes jan ato q do t kishim nse do t ishte financuar ekskluzivisht nga kapitali neto! - Norma e aktualizimit n fakt mban parasysh kostot e borxhit! - Prandaj supozohet q ndrmarrja t jet e privuar (t mos ket detyrime pr t cilat paguan shpenzime financiare), kshtu nuk shfrytzon levn financiare (unlevered).
2.4. Flukset e arks t gjeneruara nga projekti: element t tjer

- Vlera e mbetur e aktiveve afatgjata teknike: zakonisht e kufizuar dhe e arktueshme n nj t ardhme t largt, kosto t montimit dhe t lvizjet s tyre, llogariten plus/minusvlera nga shitja. - Vlera e mbetur e kapitalit qarkullues: detyrimet operative do t paguhen? T gjitha t drejtat tregtare do t arktohen? T gjitha Gjendjet e magazins do t shiten sipas kostos?
2.4.1. Kndvshtrimi i aksionarit

Me kt mnyr komponentt financiar hyjn indirekt n vlersimin e flukseve t arks. Si rrjedhoj sht e rndsishme, n kuadrin e vlersimit t flukseve t arks, mnyra nprmjet s cils investimi financohet. Kjo do t thot q n fazn fillestare, nj fluks pozitiv i mundshm i arks si pasoj e nj financimi nga ana, pr shembull, e nj instituti t kreditit kontribuon n prcaktimin e vlers fillestare t cash flow (n periudhn t = 0); n mnyr 43
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti analoge, n fazn e funksionimit shpenzimet financiare q shoqrojn nj hyrje t mundshme n borxhe do t duhet t zbriten nga t ardhurat s bashku me kostot e tjera monetare; n fund, shlyerja e detyrimit, kur investimi sht n fazn e disinvestimit, do t kontribuonte n fund cash flow me nj komponent negativ. Kjo reflekton zgjedhjen pr t identifikuar subjektin e analizs me aksionarin (ose me nj rol organizativ t top management), i cili merr n konsiderat jo vetm veprimtarin operative t ndrmarrjes, por edhe at financiare dhe t jashtzakonshme dhe vlerson shprblimin e gjeneruar nga investimi neto nga t gjitha komponentt e kostos (prfshir ato financiare). sht fitimi neto, n fakt, q paraqet prfitimin, si pr aksionarin, q i lidh dividendt me t ardhurat e tij, ashtu edhe pr top management, q vlersohet n baz t rezultateve t prgjithshme t ndrmarrjes. Norma e interesit t prdorur pr analizn duhet t reflektoj oportunitetet alternative t investimit q aksionari (ose ndrmarrje n total) ka gjithnj n dispozicion. Kjo norm, si rrjedhoj, i prgjigjet saktsisht prkufizimit t norms minimale t leverdishme ose MARR t paraqitur tashm.
2.4.2. Kriteret vendimmarrse: deterministike dhe probabilistike

Kriteret q prdoren n modelet matematike pr analizn e investimeve ndahet n dy grupe: - deterministike - probabilistike Dallimi qndron thjesht n faktin q metodat probabilistike prdorin madhsi probabilistike pr t trajtuar pasaktsin. Megjithat n vijim do t merremi vetm me parimet deterministike. Kto kritere nisen nga tre supozime baz: A. t gjitha investimet pr tu krahasuar karakterizohen nga nj nivel risku i krahasueshm; B. investimet pr tu krahasuar nuk modifikojn nivelin total t riskut t ndrmarrjes; C. t ashtuquajturat Net Present Value (t ciln do ta trajtojm n vijim) prputhen me vlerat e tyre mesatare.
2.4.2.1. Vlera aktuale (NPV)

Si rregull, t ashtuquajturat Vlera aktuale (NPV, Net Present Value) korrespondon me diferencn ndrmjet ekuivalenteve t t hyrave dhe ekuivalenteve t daljeve, pr nj norm t paracaktuar interesi. N terma matematikor, nse shnojm me i normn e interesit dhe me CFt fluksin fardo t arks (pozitive pr t hyrat dhe negative pr daljet) n momentin t, shnojm q Vlera Aktuale llogaritet:
NPV = CFt 1 + i) t
t =0
N shprehje t prgjithshme t shums (t shtrir edhe pr n periudha) sht evident nj fluks arke i aktualizuar n momentin t=0: n fakt sht produkti i fluksit t arks CFt n momentin t pr faktorin e aktualizimit n lidhje me kt moment. Kshtu Vlera Aktuale, prcakton fluksin neto ekuivalent t arks, domethn shumn algjebrike t t hyrave dhe t daljeve ekuivalente. Le t japim nj shembull t thjesht, duke shqyrtuar flukset e arks t paraqitura n tabeln e mposhtme (koordinata horizontale): viti 0 Cash flow -1.000 1 400 2 400 3 400 4 400
44
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Kshtu shembulli presupozon nj dalje fillestare prej 1.000 euro dhe m tej t hyra vjetore konstanta prej 400 euro, pr katr vjet. Supozojm q norma e interesit t jet 20%. Vlera aktuale rezulton si m posht: NPV = CFt 1 + i) t = CF0 + CFt (1 + i ) = ( 1000) + 400 (1 + i ) 35
t t t =0 t =1 t =1 n
Kshtu merret nj vler prej +35 euro, q do t thot q investimi sht fitimprurs. Nse, n t kundrt, norma e interesit do t ishte 22%, t njjta llogaritja do t jepnin nj Vler Aktuale prej -3 euro, q dshmon q investimi nuk do t ishte i leverdishm. Duke u rikthyer tani n trajtimin e prgjithshm, vihet re qart q vlera aktuale sht n funksion si t kohs t (dhe si rrjedhoj e periudhs s kapitalizmit), ashtu edhe e norms s interesit i. Ather jemi n gjendje t skicojm dy diagrame, duke paraqitur n t parin vlern aktuale pr koh dhe vlera t ndryshme t norms s interesit dhe, n t dytin, ecurin e vlers aktuale me norm interesi (pr nj periudh koh t fiksuar). N diagramin e par mund t vihet re nj pik e veant q korrespondon me vlern e NPV n korrespondenc t t=0, ndrsa, n diagramin e dyt, pika e veant jepet nga vlera e norms s interesit n korrespondenc t s cils rezulton NPV =0. Kjo vler e norms s interesit sht norma e brendshme e rentabilitetit (shkurt IRR), q kemi theksuar m par dhe pr t ciln do t flasim m shum n paragrafin n vijim.
NPV
t 0 - I0 norma rritse e interesit
Net Present Value sht, si duket, funksion i periudhs s kapitalizimit dhe i norms s interesit. sht e mundur t paraqitet grupi i lakoreve korresponduese si n figurn e msiprme.
NPV
IRR i
45
Shembull
Fluksi i vetm i arks: Vlera aktuale = VA = M
(1 + r )n
Arktime pas 15 vitesh shuma prej 25.000 euro. Kostoja oportune e kapitalit = 7% 1 - Vlera aktuale = 25.000 = 25.000 0,362 = 9.061,10 (1 + 0,07 )15 Vlera aktuale e nj serie fluksesh t arks
F1 VA F2 F3
t=0
t1
t2
t3
VA =
F3 F1 F2 Fn + + + ... 1 2 3 (1 + r )n (1 + r ) (1 + r ) (1 + r )
- Vlera aktuale neto n momentin t0 llogaritet duke aktualizuar n t njjtin moment kohor t0 flukset e ardhshme. - Vlera Aktuale n t0 sht shuma ekonomikisht ekuivalente me flukset e ardhshme t arks. - Pr nj protagonist racional sht njlloj t disponoj nj VA n t0 ose flukse t ardhshme t arks ekonomikisht ekuivalente.
2.4.2.2. Vlera aktuale neto e investimit

Rasti me nj arktim t vetm pas 1 periudhe
1 1 , ku sht koeficienti i aktualizimit 1+ r 1+ r VAN prcakton praktikisht vlern e gjeneruar nga nj projekt: - VAN > 0 ather projekti prodhon vler. - VAN < 0 ather projekti shkatrron vler. Nj propozim projekti prej 1.000 euro paraqet arktime vjetore t barabarta me 625 euro pr dy vitet e ardhshme. Kostoja oportune e kapitalit sht 14%. A sht i leverdishm investimi? VAN = I 0 + F1
Viti Arktim Arktim Vlera aktuale e arktimeve minus: Investimi Vlera Aktuale Neto (VAN) 1 2 0 29 Shuma () 625 625 1.000 Koeficienti i aktualizimit 0,877 0,769 1,000 Vlera aktuale () 548 481 1.029 1.000
Investimi sht i kshillueshm!
46
Kriteret e zgjedhjes ndrmjet investimeve alternative

viti 0 Alternativa A Dalja fillestare () Hyrjet e parashikuara t arks Flukset e arks (A) Koeficienti i Aktualizimit (B) Vlerat e aktualizuara e flukseve t arks (A x B) Vlera Aktuale Neto - 30.000 - 30.000 1,00 - 30.000 1.461 viti 0 Alternativa B Dalja fillestare () Hyrjet e parashikuara t arks Flukset e arks (A) Koeficienti i Aktualizimit (B) Vlerat e aktualizuara e flukseve t arks (A x B) Vlera Aktuale Neto - 40.000 - 40.000 1,00 - 40.000 583 12.000 12.000 0,95 11.429 15.000 15.000 0,91 13.605 18.000 18.000 0,86 15.549 8.000 8.000 0,95 7.619 12.000 12.000 0,91 10.884 15.000 15.000 0,86 12.958 viti 1 viti 2 viti 3
viti 1
viti 2
viti 3
Alternativa A paraqet VAN m t madh. Investime q nuk ndryshojn t hyrat e arks

Automjeti me naft Blerje () Dalja pr kosto funksionimi Arktime nga shitja e automjetit Flukset e arks (A) Koeficienti i Aktualizimit (B) Vlerat e aktualizuara e flukseve t arks (A x B) Vlera Aktuale viti 0 -23.000 -23.000 1,00 -23.000 -41.781 viti 1 -4.700 -4.700 0,95 -4.476 viti 2 -4.700 -4.700 0,91 -4.263 viti 3 -4.700 -4.700 0,86 -4.060 viti 4 -4.700 -4.700 0,82 -3.867 viti 5 -4.700 2.000 -2.700 0,78 -2.116
Automjeti me benzin Blerje () Dalja pr kosto funksionimi Arktime nga shitja e automjetit Flukset e arks (A) Koeficienti i Aktualizimit (B) Vlerat e aktualizuara e flukseve t arks (A x B) Vlera Aktuale
viti 0 viti 1 viti 2 viti 3 viti 4 viti 5 -20.000 -6.000 -6.000 -6.000 -6.000 -6.000 3.000 -20.000 -6.000 -6.000 -6.000 -6.000 -3.000 1,00 0,95 0,91 0,86 0,82 0,78 -20.000 -5.714 -5.442 5.183 4.936 2.351 -38.925
Makina me benzin paraqet VA m t vogl t daljeve.
2.4.2.3. Norma e brendshme e rentabilitetit (IRR)

Norma e brendshme e rentabilitetit, shkurt IRR (Internal Rate Return) sht norma e interesit q barazon t hyrat dhe daljet ekuivalente n nj fluks arke. Kshtu bhet fjal pr nj zero t funksionit NPV(i), domethn e Vlers Aktuale t shqyrtuar n funksion t norms s interesit (dhe pr nj periudh kapitalizimi t fiksuar). N kndvshtrimin financiar IRR paraqet normn e interesit q sht prfituar nprmjet
47
investimit, domethn rentabilitetin e investimit t dhn pikrisht n shprehje t norms s interesit. N mnyr t veant, IRR mund t vshtrohet edhe si norm interesi t prfituar mbi pjesn e parikuperuar t nj investimi: n fakt, sht sikur ndrmarrja, pr t mundsuar kryerjen e nj investimi operativ, do t merrte nj kredi fillestare (q e shnojm me I0) dhe pastaj flukset e arks t nxjerra nprmjet investimit nga borxhi financiar do ti riinnvestonte, pr do periudh, duke paguar gjithnj t njjtn norm IRR deri sa t zerohej kredia fillestare.
NPV
Net Present Value
8.000 6.000 4.000 2.000 0 0 - 2.000 - 4.000 - 6.000
7.013
3.034 278 0,1 0,2 0,3 0,4 -1.700 - 3.160 Norma e interesit - 4.267 -5.124 0,5 0,6 0,7 0,8
Shembull Pr fluksin e arks n tabel, IRR sht e barabart me rreth 31.5%.

Viti Cash flow 0 -10.000 1 1.000 2 5.000 3 8.000
4 6.000
5 3.000
Tendenca e funksionit NPV(i) paraqitet n grafikun e msiprm.
2.4.2.4. Kohzgjatja e payback (PBP)

I ashtuquajturi Pay Back Period (PBP) sht intervali i kohs s nevojshme derisa ekuivalenti i t hyrave t jet m i madh (ose t paktn i barabart) se ekuivalenti i daljeve. Me fjal t tjera, PBP sht koha e nevojshme pr t rikuperuar (zvendsuar) kapitalin e paguar pr t realizuar investimin dhe mundet, kshtu, t shihet si nj matje e nivelit t likuiditet q garantohet nga investimit. N shprehje matematikore me an t formuls, duke ditur q shuma algjebrike e t hyrave dhe e daljeve ekuivalente sht e barabart me NPV, sht e qart q PBP do t jet ajo vler minimum n (natyrisht t prfshir ndrmjet 0 dhe nj n t paracaktuar) pr t ciln vrtetohet 48
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti kushti: NPV = CFt 1 + i) t 0
t =0 n
Ky tregues prdoret, pr shembull, kur duhet t zgjedhim ndrmjet nj numri t caktuar investimesh q, prball nj daljeje fillestare t barabart pr t gjitha, parashikojn kthimin e kapitalit (me interesat prkatse) n harkun e t njjts periudh (pr shembull 4 vite), por sipas kuotave vjetore t ndryshme t amortizimit nga rasti n rast (pr shembull kuota e vlers gjithnj n rritje ose kuota t gjitha barabarta ose t ndryshe). Pasi paracaktohet norma e interesit, do t jet e nevojshme t zgjidhet investimi q parashikon nj PBP m t vogl. Nj metod shum e prhapur n ndrmarrje sht ajo e ashtuquajtura pay back period e paaktualizuar, domethn me t ciln PBP llogaritet duke supozuar nj norm interesi zero. Bhet fjal pr nj metod jo shum t sakt (jep rezultate shum optimiste), por jashtzakonisht e thjesht pr tu aplikuar dhe, si rrjedhoj, shum e vlefshme.
Shembull
Investimi A Investimi B Investimi C 1.136 912 684 456 0 1 - 1.000 2 228 631 631 631 631 284 0 1 - 1.000 2 3 n 4 0 1 - 1.000 2 3 n 4 568 825
3 n 4
Pr investimet e paraqitura nga cash flow n figur dhe pr nj norm interesi prej 25% rezulton: PBPA(25%) = 2; PBPB(25%) = 3; PBPC(25%) = 3. Shembull, duke vlersuar investimin B me an t PBP t paskontuar rezulton PBPB (0%) = 2 Pr t llogaritur VAN nuk sht e nevojshme njohja e kostos oportune t kapitalit, por pr t aplikuar IRR po. N fakt kemi kriterin e mposhtm t przgjedhjes me IRR: Nse IRR sht > me kostoja oportune e kapitalit, ather investimi sht i leverdishm, n t kundrt jo. - Prandaj nuk sht e vrtet q nj avantazh i metods s IRR do t ishte ajo e mos domosdoshmris s njohjes s kostos oportune t kapitalit. - Duke mos njohur kostot oportune t kapitalit, n fakt, sht e mundur t llogarisim IRR, por nuk gjykojn leverdishmrin ekonomike t nj investimi q t ket at IRR (prve rasteve t vlerave t IRR dukshm m t lart ose m t ult sesa ajo e supozuar e kostos oportune t kapitalit).
2.4.2.5. Kufizimet e IRR

- IRR nuk ka thjesht kuptim ekonomik dhe, kryesisht nuk paraqet rentabilitetin e prfituar nga investimi, domethn nga shpenzimi fillestar (IRR do t paraqiste rentabilitetin e investimi vetm nse arktimet do t riinvestoheshin me nj rentabilitet t barabart me IRR).
49
- Prandaj nuk sht mundur, n rastet m t prgjithshme, t vendoset ndrmjet dy propozimeve t investimit se cili do t ishte m i leverdishme duke krahasuar vlerat prkatse t IRR. - IRR mund t mos jet i vetm. - Nse parashikohet q kostoja oportune t ndryshoj n koh, me cilin prej ktyre vlera do t krahasohet IRR? Kufizimet e IRR: nuk sht e mundur t zgjidhet ndrmjet dy propozimeve duke krahasuar vlerat e IRR-ve. N rastet m t prgjithshme nuk sht e mundur t krahasohen vlerat e IRRve pr t vendosur ndrmjet dy propozimeve investimesh se cili sht m i leverdishm.
2.4.2.6. Treguesi i prfitueshmris (PI)

Ky tregues prkufizohet thjesht si raport ndrmjet t hyrave ekuivalente dhe daljeve ekuivalente: prandaj bhet fjal pr numr:
CF (1 + i )
+ t
PI =
CF (1 + i )
t
t =0
t =0 n
Kshtu, ndrsa pr llogaritjen e Vlers Aktuale (NPV) procedohej n mbledhjen algjebrike t t hyrave dhe t daljeve, n kt rast i vendosim n form raporti. Pr rrjedhoj, sht evidente q nj tregues prfitueshmrie m i madh se nj sht saktsisht ekuivalent me nj NPV m t madh se zero.
VAN Pika e kmbimit VANB VANB VANA r1 r2 IRRA IRRB > IRRA
VANA
r Investimi B Investimi A
2.4.2.7. Treguesi i prfitimit (PI, Profitability Index) ose treguesi i rentabilitetit t aktualizuar (IRA)
Prkufizim (Profitability Index): raporti ndrmjet t hyrave ekuivalente dhe daljeve ekuivalente:
CF (1 + i) )
n (+ ) t t
PI =
CF (1 + i) )
() t t n =0
n =0 n
Kur cash flow total i investimit sht i tipit P.I.C.O., domethn i karakterizuar vetm nga dalje pr t = 0, prcaktimi matematikor i treguesit rezulton i thjesht:
50
IRA =
NPV + CF0 CF0
2.4.2.8. Treguesi i rentabilitetit (ROI, Return On Investment)

N kt rast, llogaritet nj raport shum i ngjashm me at t treguesit t prfitueshmris t trajtuar n paragrafin e mparshm, me dallimin q t hyrat ekuivalente (n numrues) merren si vler mesatare e tyre (q llogaritet thjesht duke pjestuar shumn e ktyre t hyrave me numrin n t periudhave t kapitalizimit t shqyrtuar:
n 1 CFt (+ ) 1 + i) t n ( + ) t =0
ROI =
CF (1 + i) )
n
() t
t =0
ku n(+) sht numri i flukseve pozitive t arks
Shembull
Viti Cash flow 0 -1.000 1 420 2 420 3 420
4 420
PI(20%) = (420x1.2-1 + 420x1.2-2 + 420x1.2-3 + 420x1.2-4)/1000 = 1.087 ROI(20%) = x (420x1.2-1 + 420x1.2-2 + 420x1.2-3 + 420x1.2-4) / 1000 = 0.2718 = 27.18% Bhet fjal pr tregues q japin nj matje relative t rentabilitetit t investimit, domethn t vlersuar n krahasim me daljen totale. Ato rezultojn t dobishm n rastet e buxhetit financiar t kufizuar dhe n rastet kur sht e nevojshme t krahasohen investime t karakterizuara nga pagesa ose dalje fillestare mjaft t ndryshme ndrmjet tyre. sht pr tu theksuar q n literatur prdoren n mnyr shprfillse formulimi matematikor me numrues shumatoren e cash flow hyrse (ktu t prdorura pr PI) ose me at t fluksit mesatar t arks (ktu t prdorura pr ROI), duke prshtatur t njjtin elasticitet n prcaktimin terminologjik t treguesit. sht e qart q n kuadrin e nj analize korrekte ajo q rezulton e rndsishme nuk sht aq zgjedhja e njrit apo tjetrit formulim, por vlersimi n mnyr homogjene dhe koherente i t gjitha alternativave t investimit duke prdorur gjithnj t njjtin kriter.
Shembull
Supozohet se kemi nj buxhet t kufizuar prej 10.000 . Cili nga katr investimet sht m i leverdishm t ndrmerret? NPV Investimet PI (CF0) (NPV + CF0)/ CF0 100 7.000 1,014 150 5.000 1,030 80 2.000 1,040 50 1.000 1,050
A B C D
Duke i listuar investimet sipas treguesit rrits t prfitueshmris, shihet q kombinimi m i mir sht D,C,B, pr nj dalje n total t barabart me 8000 .
51
2.5. Procesi vendimmarrs ndrmjet alternativave 2.5.1. Norma minimum e leverdishmris (MARR)
Nj element thelbsor q qllimisht e kemi mnjanuar gjat trajtimit t fundit sht problemi i prcaktimit t interesit i pr tu prdorur n vlersimin e investimeve, pr shembull, pr t llogaritur treguesit si NPV, IRR, PBP, PI, ROI e kshtu me radh. N pjesn drrmuese t rasteve, n fakt, dhe kryesisht pr investimet operative, norma e interesit nuk njihet apriori nga analisti, q duhet domosdoshmrisht ta prcaktoj. Megjithat nuk ekziston nj metod e thjesht pr t zgjidhur kt problem, mund t formulojm disa linja udhrrfyese. Le t japim prcaktimin n vijim: prkufizohet norma minimum e leverdishmris (Minimum Attractive Rate of Return, MARR) norma e interesit q paraqet rentabilitetin minimal t nj investimi t konsideruar t pranueshm. Prandaj, n praktik MARR paraqet normn e interesit me t ciln ndrmarrja mund t investoj gjithnj kur ka mundsi t ndryshme investimesh q jan n gjendje t japin kt rentabilitet. Zakonisht, rentabiliteti i investimit duhet t tejkaloj vlern e MARR pr tu konsideruar i leverdishm. Nuk ekziston nj metod formale dhe e prgjithshme pr t prcaktuar vlern e MARR. Megjithat, ajo duhet gjithnj t shpreh nj fitim objektiv t vendosur nga politikat e investimeve t ndrmarrjes. Pikrisht pr kt arsye, shum shpesh ndrmarrjet shfrytzojn sugjerimet e menaxherve m t vjetr, eksperienca dhe njohurit e t cilve, bashkngjitur aftsis pr t shprehur gjykime prmbledhse, mundsojn kryerjen e zgjedhjeve t duhura. Gjithashtu mund t bjm dy vrejtje t prgjithshme: pasi fiksohet nj vler shum e lart e MARR, do t tentohej prjashtimi i investimeve t shumta q, n t kundrt, do t ishin n gjendje t jepnin rentabilitet t mjaftueshme; anasjelltas, vlera shum t ulta t MARR do t bnin t konsideroheshin t leverdishme investime q, n t kundrt, kundrejt llogaritjeve t bra, do t jepnin rentabilitet vetm t pjesshm.
2.5.2. Alternativa e t mos investuarit

Na analizn e investimeve shpesh sht e nevojshme jo vetm t vlersohet leverdishmria e nj investimi t vetm, por edhe t seleksionohen investimet m t leverdishme ndrmjet investimeve alternative. Prandaj, jo gjithmon ndrmarrja sht e detyruar t kryej nj investim t propozuar: mundsia e mos investimit duhet gjithnj t merret n konsiderat, natyrisht n supozimin q investimet n fjal t mos jen t detyrueshme (sipas prkufizimit t dhn m sipr).
2.5.3. Vlersimi i dallimeve ndrmjet alternativave

Edhe njher mund t nisemi nga nj prkufizim: nj alternativ investimi sht nj projekt investimi fardo brenda nj bashksie investimesh q rezultojn t pavarura dhe t zvendsueshme reciprokisht ndrmjet tyre. sht e mundur t vlersohet nj trsi investimesh alternative, me qllim seleksionimin e m t mirs, nprmjet kritereve t paraqitura n paragraft e mparshm. Shfrytzimi i ktyre kritereve dhe eficienca e vlersimeve q rrjedhin prej tyre varen nga metoda e ndjekur. N fakt mund t prmendim dy metoda kryesore t prdoruara pr analizn dhe przgjedhjen e nj alternative investimesh: - metoda e investimeve totale, - metoda e investimeve rritse.
52
2.5.4. Metoda e investimeve totale

Kjo metod konsiston thjesht n krahasimin e flukseve gjithsej neto t arks t secils alternativ investimesh t marr n shqyrtim. Meqense fluksi i arks mund t shprehet nprmjet nj shume ekuivalente (NPV) ose nprmjet nj prej treguesve t rentabilitetit t prcaktuar m sipr (IRR, PBP, PI, ROI), krahasimi kufizohet thjesht n ballafaqimin ndrmjet treguesve numerik.
2.5.4.1. Vlera aktuale neto, ekuivalentja vjetore dhe vlera e ardhshme

Nga shpjegimi i paraqitur deri tani del qart q ndrmjet dy investimeve m i leverdishm sht ai q paraqet vlern aktuale neto m t lart. E njjta vlen edhe pr dy treguesit e tjer. Vihet re q prdorimi i secilit prej ktyre tri kritereve rezulton plotsisht i njjt n kuadrin e przgjedhjes s investimit m t leverdishm. sht e leht t ilustrohet n fakt, q raportet ndrmjet tre treguesve jan t njjt me nj vler konstante. T konsideruara A dhe B dy investime alternative, rezulton: NPVA(i,n)/NPVB(i,n) = AEA(i,n)/AEB(i,n) = FWA(i,n)/FWB(i,n) ku treguesit llogariten me t njjtn norm interesi i dhe duke konsideruar t njjtn jet t dobishme n. E njjt gj nuk vlen pr kriteret q do t shqyrtohen n vijim, pr t cilat prdorimi mund t oj n przgjedhjen e nj alternative t ndryshme n krahasim me at t treguar nga ballafaqimi i vlerave aktuale neto. Pr t mundsuar llogaritjen e treguesve dhe kryerjen e krahasimit duhet t prdoret nj norm interesi. Normalisht, n munges t t dhnave t tjera, treguesit mund t llogariten me nj norm t barabart me prqindjen (interesin) minimum t leverdishm. Si rrjedhoj pr dy investime alternative A dhe B vlen teorema e mposhtme: NPVA(MARR) > NPVB(MARR) A m i leverdishm se B. T vlersohet investimi m i leverdishm ndrmjet dy investimeve n tabel duke prdorur kriteret e NPV, FW dhe AE me nj norm interesi t barabart me 20%. Viti Investimi Investimi 0 -10.000 -650 1 420 280 2 420 280 3 420 280
4 420 280
NPV (20%) = 87.27; NPV (20%) = 74.84 sht m i leverdishm se FW (20%) = 180.96; FW (20%) = 155.20 sht m i leverdishm se AE (20%) = 33.71; AE (20%) = 28.91 sht m i leverdishm se . Si parashikohet teorikisht, vlersimet e dhna nga tri kriteret rezultojn plotsisht t njjta.
2.5.4.2. Norma e brendshme e rentabilitetit

Meqense IRR paraqet normn e interesit t prfituar nga investimi, domethn rentabiliteti i tij i shprehur n prqindje, ndrmjet dy investimeve m i leverdishm sht ai q paraqet vlern m t lart t norms s brendshme t investimit. Prandaj pr dy investime alternative A dhe B, vlen teorema e mposhtme: IRRA > IRRB A sht m i leverdishm se B Avantazhi m i madh i prdorimit t IRR si kriter krahasimi konsiston n faktin q shmanget problemi i vlersimit t MARR, ose nj norm interesi me t ciln llogaritet treguesi i msiprm. Megjithat aplikimi i ktij kriteri ka disa kufizime. Kufizimi i par buron nga 53
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti kuptimi financiar i treguesit: meqense ai paraqet normn e interesit t prfituar mbi pjesn e parikuperuar t nj investimi, t zbatuarit e tij sht i kufizuar nga supozimi q t gjitha flukset e ardhshme t arks do t riinvestohen me t njjtn norm interesi. Kufizimi i dyt konsiston n mosprputhjen e mundshme ndrmjet kriterit t IRR dhe atij t NPV. N disa raste, n fakt, prdorimi i IRR mund t oj n identifikimin si alternativ m t leverdishme t nj investimi q nuk paraqet vler m t lart t NPV t llogaritur me MARR. N shprehje formale, mund t ndodh q pr alternativat A dhe B: TIRA > TIRB & NPVA(MARR) < NPVB(MARR) ku simboli & parqet nj kusht t logjiks and. N kt rast, sht evidente q besimi i menaxherit n kriterin e IRR destinohet t lkundet, meqense NPV paraqet drejtprdrejt fitimin e realizuar nga investimi i shprehur si shum parash. Mund t bindemi menjher n shkakun e mosprputhjes s mundshme duke shqyrtuar ecurin n rnie t funksionit NPV(i). Figura e mposhtme demonstron se si n nj rast (rasti 1) kriteret e NPV dhe t IRR ojn t dyja n przgjedhjen e investimit A, ndrsa n nj tjetr (rasti 2) t dyja kriteret tregojn alternativa t ndryshme, respektivisht B dhe A.
NPV NPV
NPVA NPVB MARR
IRRB IRRA i A Rasti 1 B
NPVB NPVA MARR Rasti 2
IRRB IRRA i A
2.5.4.3. Treguesi i prfitueshmris dhe treguesi i rentabilitetit

M sipr kemi konfirmuar se ndrmjet dy investimeve m i leverdishmi sht ai q paraqet vlern m t lart t PI dhe/ose t ROI. Prdorimi i dy kritereve sht ekuivalente meqense diferencohen vetm nga nj faktor shumzues. Dobishmria e dy kritereve rrjedh nga fakti q ato vlersojn investimin n kuptimin relativ dhe jo n kuptimin absolut, si ndodh n t kundrt n rastin e NPV. sht fakt, se ndrsa kjo e fundit evidenton prfitimin gjithsej (duke kryer nj mbledhja algjebrike ndrmjet cash flow hyrs dhe dals), kriteret PI dhe ROI tregojn madhsin e prfitimit (shumn e cash flow hyrse) n nj madhsi t dimensionit t investimit (shumn e daljeve). N kt mnyr mbahet parasysh shuma financiare e krkuar nga investimi dhe mnjanohet risku i przgjedhjes s nj alternative, q megjithse do t rezultonte absolutisht m i leverdishm, krkon nj dalje t mtejshme kapitali.
Shembull
T vlersohet investimi m i leverdishm ndrmjet dy investimeve t mparshme duke prdorur kriteret e PI dhe t ROI. Edhe n kt rast sht e dobishme t llogaritet cash flow i skontuar, duke dalluar ato pozitive nga ato negative: 54
Investimi Viti CF DCF 0 -1000 -1000 1 420 350 2 420 291,67 3 420 243,05 4 420 202,55 CF (+)(20%) = 1087.27
Investimi CF DCF -650 -650 280 233,33 280 194,44 280 162,04 280 135,03 CF(+)(20%) = 724.84
PI (20%) = 1.087; PI (20%) = 1.11 sht m i leverdishm se . ROI (20%) = 27.18%; ROI (20%) = 27.88% sht m i leverdishm se .
Vihet re q vlersimi sht n kontrast n raport me at t kryer me kriterin e NPV!
2.6. Prmbledhje
Llogaritja e leverdishmris ekonomiko-financiare n vlersimin e investimeve.
A. Metodat q nuk mbajn parasysh vlern aktuale t investimeve:

1. Pay Back Period. 2. Return on Investment (ROI).
B. Metodat q mbajn parasysh vlern aktuale t investimeve:

3. Net Present Value (NPV ose VAN). 4. Discounted cash-Flow (DCF). 5. Internal Rate on Return (IRR).
1. Pay Back Period i rikuperimit t investimit

Prkufizim: Koha q kalon ndrmjet fillimit t investimit dhe rikuperimit nprmjet flukseve t arks. Daljet fillestare pr investimin Formula: PBP = T hyrat mesatare vjetore deri n rikuperim Nj situat praktike Investimi A Viti Daljet N -100 +1 +2 +3 Investimi A: PBP =
Hyrjet +40 +60 +70
Investimi B Viti Daljet N -50 +1 +2 +3
Hyrjet +5 +10 +15 +20
100 = 3 vite , 40 + 60 3 50 Investimi B: PBP = = 4 vite. 5 + 10 + 15 + 20 4
55
Kur prdoret metoda e Periudhs s rikuperimit?

Periudha e rikuperimit sht numri i viteve t nevojshme pr t rikuperuar investimin fillestar t nj projekti nprmjet akumulimit t vlers aktuale t flukseve n hyrje t arks t gjeneruara nga nj investim. sht nj metod shum e prdorur nga menaxhert n prezenc t pasiguris t flukseve dhe t rentabiliteteve t ardhshme t tyre. Zgjedhja e cut-off period nga ana e ndrmarrjes varet nga niveli i riskut t projektit: me rritjen e riskut cut-off period zvoglohet dhe kjo me qllim t rikuperimit t shpejt t investimeve.
Avantazhet kryesore t metods s Periudhs s rikuperimit:

Vlersimi i investimeve q bazohet n metodn e Periudhs s zvendsimit prdoret gjersisht, veanrisht pr motivet e mposhtme: - E thjesht dhe efikase, e thjesht pr tu kuptuar dhe prdorur. - I dobishm si instrument vlersimi dhe seleksionimi i projekteve. - Efikase n prani t pasiguris s flukseve t arks prkohsisht m t largta (cash flow t vona kundrejt atyre t hershme). - Efikase si nxits n gjenerimin e flukseve, n rastet kur kjo sht e rndsishme. - E dobishme n situatat kur analiza e detajuar e metodave t tjera nuk sht e nevojshme (pr shembull vendimet e mirmbajtjes). - Veanrisht sht e prshtatshme n rrethanat e ndryshimeve t shpejta teknologjike krkon nj rikuperim t shpejt t investimeve t kryera. - Vlerson likuiditetin. - Mban parasysh faktorin koh.
Disavantazhet kryesore t metods s Periudhs s rikuperimit:

- sht e vetmja ndr metodat e analizuara q nuk jep nj vlersim mbi rentabilitetin e projekteve (absolut dhe relativ). - Nuk merr parasysh vlern n koh t paras (time value of money): ky kufizim sht m i vogl n rastin kur prdoret Discounted PB (DPB) - Tenton t injoroj flukset e arks prtej periudhs cut-off, pasi investimi sht zvendsuar. - Paraqet tendencn pr t refuzuar projektet afatgjata, edhe pse mund t ken VAN pozitiv. - Mund t oj n pranimin e projekteve afatshkurtra me VAN negativ: duhet t prdoret Discounted PB. - Teknika sht e vshtir pr tu aplikuar nse shpenzimet e investimit kryhen pr shum periudha, ose nse ka shpenzime t mdha n fazat prmbyllse t jets s projektit. - Prcaktimi i cut-off, si faktor dallues, sht subjektiv. - Injorohen efektet fiskale. - Rezulton i ndrlikuar pr investimet t fraksionuara n koh. Me gjith disavantazhet e evidentuara m sipr, metoda e Periudhs s Zvendsimit mbetet nj prej instrumenteve m t prdorshm n vlersimin e projekteve.
1. Return on Investment (ROI)

Prkufizim: sht prqindja (norma) q mat rentabilitetin mbi kapitalin e investuar:
Formula: ROI =
T hyrat mesatare vjetore Daljet
56
Nj situat praktike Investimi A Hyrjet = 40 + 60 + 70 = 42,5 4 Daljet = 100 ROI = 42,5% Investimi B Hyrjet = 5 + 10 + 15 + 20 = 12,5 4 Daljet = 50 ROI = 25%
Kufizimi: Metod e vlefshm pr intervale kohe t kufizuara 3-5 vjet, pr shkak t vlerave t paaktualizuara.
2. Vlera Aktuale Neto (VAN) ose Net Present Value (NPV)

Prkufizim: Prcakton vlern e investimit n shprehje t rentabilitetit m t madh ose m t vogl n krahasim me rentabilitetin mesatar t ndrmarrjes. Metodologjia e llogaritjes: A) Aktualizimi i flukseve t arks: - Aktualizimi i hyrjeve - Aktualizimi i daljeve F 1 ose Koeficienti i aktualizimi= , ku n shpreh vitet q u prkasin flukseve, n (1 + n ) (1 + i )n ndrsa i shpreh prqindjen e rentabilitetit mesatar t ndrmarrjes. B) Nga shuma e flukseve t arks zbritet shuma e investimit fillestar I0. t Fn VAN = I0 n 1 + i) n =1 ( C) Zgjidhje, nse VAN: a. Pozitiv: Rentabiliteti i investimit sht > se sa rentabiliteti mesatar i ndrmarrjes. b. Zero: Rentabiliteti i investimit sht i barabart me rentabilitetin mesatar i ndrmarrje. c. Negativ: Rentabiliteti i investimit sht < se sa rentabiliteti mesatar i ndrmarrjes. Flukset e aktualizuara t arks Treguesi i prfitueshmris = mundson t krahasoj shum Investimi fillestar investime alternative. Nj situat praktike:
Investimi A Investimi B Viti Normale Aktualizuar Normale Aktualizuar 1 0,90 +5 +4,5 2 0,82 +40 +33 +10 +8,2 3 0,75 +60 +45 +15 +11,2 4 0,68 +70 +48 +20 +13,6 Totali i hyrjeve +170 +126 +50 +37,5 Investimi fillestar -100 -50 VAN =
n =1 t
(1 + i )n
Fn
I0
Pr investimin A = 126-100 = +26; pr investimin B = 37,5 - 50 = -12,5 57
Treguesi i prfitueshmris:
Pr investimin A = 126 37,5 = 1,26 ; pr investimin B = = 0,75 100 50
Avantazhet kryesore t Vlers Aktuale Neto: - Mban parasysh faktorin koh. - Mban parasysh n thelb interesat e mundshme t vna n loj nga shumat e prdorura, n mnyr pr t evituar llogaritjet n fazat e mpastajme. - sht e sakt. Disavantazhet kryesore t Vlers Aktuale Neto:
Norma e aktualizimit sht vshtir pr tu prcaktuar dhe merr ndrhyn n flukset e arks. Konsideron diferencn ndrmjet daljeve dhe t hyrave, por jo raportin e tyre (rentabilitetin). Favorizon propozimet e investimeve t dimensioneve t mdha.
3. Fluksi i aktualizuar (skontuar) i arks ose Discounted Cash Flow (DCF)

Prkufizim: Discounted Cash Flow asht norma q aplikuar investimit mundson q investimi fillestar t jet i barabart me flukset e aktualizuara t arks. N praktik prcaktohet norma e rentabilitetit t investimit mbi flukset e aktualizuara t arks. t Fn Formula: = I 0 , ku i sht e panjohur. n 1 + i) n =1 ( Metodologjia e llogaritjes: Faza 1: Procedohet me an t provave t njpasnjshme. Faza 2: Shfrytzohen programe kompjuterike.
4. Norma e brendshme e rentabilitetit ose Internal Rate of Return (IRR)

Prkufizim: Internal Rate of Return sht norma e rentabilitetit q bn t barabart shumn e investimeve t aktualizuara me shumn e flukseve t aktualizuara, ose diferencn ndrmjet tyre t barabart me zero. Formula: t t t t Fn In Fn In = = 0 , ose n n n n 1 + i ) n =1 (1 + i ) 1 + i) 1 + i) n =1 ( n =1 ( n =1 (
N ndryshim me DCF aktualizohen edhe investimet.
Metodologjia e llogaritjes: Faza 1: Procedohet me an t provave t njpasnjshme. Faza 2: Shfrytzohen programe kompjuterike. Avantazhet kryesore t norms s brendshme t rentabilitetit: - Mban parasysh faktorin koh. - Mban parasysh n thelb interesat e mundshme t vna n loj nga shumat e prdorura, n mnyr pr t evituar llogaritjet n fazat e mpastajme. - sht e sakt. - Vlera e norms s aktualizimit s referuar fiksohet n funksion t karakteristikave t investimit dhe t kapitalit t prdorur.
58
Disavantazhet kryesore t norms s brendshme t rentabilitetit:

Presupozon q flukset e arks mund t riinvestohen me nj norm t barabart me at t aktualizimit q prgjithsisht sht mjaft m e lart sesa norma efektive e kostos s paras. Jep prgjigje t dykuptimt n rastin e aplikimit pr investimeve pr t cilat jan parashikuar cash flow pozitive dhe negative t kmbyer n mnyr alternative.
Kur do t prdoret IRR?

IRR mund t konsiderohet si nj norm e rentabilitetit q mundson arritjen e break-even financiar t nj investimi: me nj norm aktualizimi t barabart me IRR, vlera aktuale neto e nj projekti sht e barabart me zero. IRR prdoret shpesh pasi u lejon menaxherve financiar dhe analistve t vlersojn performancn n shprehje relative, si 12%, n vend t shprehjes absolute, si 40.000 euro. Metoda IRR sht m e preferueshme sesa ajo e VAN n rastet kur norma e aktualizimit t flukseve nuk njihet ose sht subjekt i pasiguris, n kto raste IRR jep informacione m t mdha mbi nj investim se sa mund t jap VAN. IRR n do rast sht nj matje relative e prfitueshmris s nj projekti dhe sht i ndjeshm ndaj ndryshimeve t shenjs n flukset e arks. Prandaj sht e mundur q t vrtetohen zgjidhje t shumta. VAN jep nj matje absolute t vlers s projektit, ndrsa IRR jep nj matje t rentabilitet pr do euro t investuar n projekt. Duke prdorur metodn e VAN supozohet q flukset e arks q rrjedhin nga projekti do t riinvestohen me normn e aktualizimit; ndrsa me teknikn e IRR, supozohet q flukset do t investohen prsri me nj norm t barabart me vet IRR. Me nj norm t fiksuar t rentabilitetit t investimit, ekziston nj VAN i vetm i projektit, me struktur t prcaktuar t flukseve t arks, ndrsa mund t kemi disa IRR. IRR mund t konsiderohet si norma e rentabilitetit efektiv i nj investimi. Domethn investimi sht i leverdishm nse rentabiliteti i tij fiton mbi at t prdorimit m t mir alternativ t kapitalit. Meq IRR sht i ndjeshm ndaj kmbimeve t shenjs n flukset e arks, si rrjedhoj sht e mundur q me strukturn e flukseve jo konvencionale t vrtetohen zgjidhje t shumta. N prfundim, zgjedhja ndrmjet metods VAN ose IRR sht pasoj, n shum raste e preferencave personale t analistit. Por, n rastet kur norma e aktualizimit nuk sht konstante gjat periudhs s jets s projektit, ose akoma struktura e flukseve t arks nuk sht t prcaktuar, rekomandohet t prdoret VAN.
2.7. Probleme dhe gabime t zakonshme gjat vlersimit

1. Protagonisti q propozon projektin mund t ket interesa personale n projekt duke zmadhuar kshtu rezultatet. 2. Status quo-ja mund t prcaktohet n mnyr optimiste. 3. Kostot e trajnimit dhe t nisjes mund t penalizojn projektin e par q do t shfrytzonte nj teknologji t re. 4. Investimi mund t nnvlersohet lehtsisht pr ta mbajtur posht pragut q krkon aprovimin e niveleve m t larta hierarkike. 5. Propozimi mund t mnjanoj rritjen e disa kostove t prgjithshme pak t dukshme (kostot shkallare). 6. Mund t mos jet n koherenc n marrjen parasysh t inflacionit 7. Gabimisht mund t merren n konsiderat kostot e kryera tashm. 8. Gabimisht mund t mos merren n konsiderat kostot oportune. 9. Gabimisht mund t mos merren n konsiderat efektet q nuk mund t shprehen n terma monetar.
59
KAPITULLI 3
Analiza kosto/prfitime: vlersimi ekonomiko-financiar i investimeve
3.1 . Hyrje mbi origjinn
Analiza kosto/prfitime (ose e prfitueshmris ekonomike, ose e rentabilitetit) ka origjin inxhinierike dhe shum t largt n koh. Studimi i J. Dupuit1 q konsiderohet nj tekst fondamental mbi kt teknik, sht i gjysms s par t 1800-s dhe sht vepra e nj inxhinieri gjenial francez t ndrtimeve civile. Megjithat, zhvillimet aplikative t ktij studimi kan qen t pranishme pr shum koh, ndrsa zhvillimet teorike ishin m t shpejta dhe t nj rndsie t jashtzakonshme. Dupuit ishte i pari q vuri n dukje konceptin surplus dhe ky koncept, i futur m von n metodologjin teorike t ekonomis t njohur si neoklasike, kontribuoi pr t dhn formulimin ekonomia e mirqenies, t zhvilluar n fillim t viteve 1900 pr t orientuar politikat publike n nj kontekst t ekonomis s tregut. Bashkpunimi ndrmjet inxhinierve dhe ekonomistve u zhvillua m tej pas Lufts s Par Botrore: me nj kriz t rnd ekonomike t vitit 1929 ndrhyrja publike merr n rndsi t paprecedent, analiza kosto/prfitime kontribuoi, me nj mnyr n thelb empirike, pr tu mundsuar teknikve, t cilt duhej t vendosnin mbi nj program t gjer investimesh n luginn e lumit Tennesse n sektor t ndryshm, t bnin dallimin ndrmjet zgjidhjeve alternative pr kt fush, investime t premtuara nga administrata Roosevelt pr t dal nga kriza. Analiza kosto/prfitime, me origjin neoklasike (teoria ekonomike q e supozon tregun si model zotrues), zhvillohet n nj kontekst n t cilin lind me forc rritse modeli kejnisian (teoria q i jep shtetit nj rol thelbsor pr t korrigjuar falimentimet makroekonomike t tregut). Praktika makroekonomike kejnisiane njihet pr indiferencn teorike pr destinacionin specifik t shpenzimeve publike (njihet pohimi i famshm q n rast krizash ekonomike, shteti, prvese nxit rigjenerimin, mund t destinoj burime pr t hapur gropa dhe pr ti mbushur); vmendja sht zhvendosur plotsisht n mbshtetjen e krkess totale, prgjithsisht t garantuar nga shpenzimet publike. N mnyr shum modeste analiza kosto/prfitime duket e angazhuar pr t dhn tregues pr preferueshmrin relative t ktyre shpenzimeve. N realitet, prcakton edhe pragun e rentabilitetit, posht t cilit investimi nuk konsiderohet i leverdishm. Nga ktu mund t nnvizohet prmbajtja kryesisht mikroekonomike e analizs kosto/prfitime. Pr aspektet makroekonomike rentabiliteti i shpenzimeve publike sht funksion i krkess totale q stimulon, pr nj analiz me origjin neoklasike tregu t prgjithsisht supozohet si eficient dhe, si rrjedhoj rentabiliteti njihet apriori, sht e mjaftueshme t analizojm karakteristikat e tregut. T vetmet defekte q i atribuohen tregut nga supozimet e analizs s kosto/prfitime jan mikroekonomike: bhet fjal pr ekzistencn e t mirave publike, t eksternaliteteve2, t monopoleve natyrale etj., q krkojn ndrhyrjen publike. Ndrsa pr nj mnyr kejnisiane, n kushtet e recensionit ekonomik, ndrhyrja publike sht gjithnj e dobishme; analiza kosto/prfitime seleksionon vetm disa ndrmjet ndrhyrjeve t mundshme. Por sigurisht nuk bhet fjal pr kontrast t paeliminueshm, vetm pr nivele t ndryshme specifike. N fakt, dihet q vmendja shum e teprt ndaj aspekteve makroekonomike t shpenzimeve publike mund t oj n shpenzime t teprta dhe prdorime klienteliste t burimeve. Edhe pse ekzistojn instrumente t shumta teorike dhe metodologjike, analiza e kosto/prfitimeve vendoset ndrmjet instrumenteve q prqendrojn vmendjen mbi prmbajtjen teknike
De linfluence des pages sur l'utilit des voies de communication in Annales des ponts et chausses, 1849. Kompleksi i efekteve pozitive dhe negative q nj aktivitet i caktuar ekonomik shkakton n mnyr indirekte mbi subjektet e tjera ose mbi ambientin n t cilin ushtrohet.
2 1
60
dhe sociale t shpenzimeve publike; prve rolit prcaktues q kjo merr n shoqrit m t zhvilluara, kjo cilsi duhet t konsiderohet mjaft e rndsishme. Duke u kthyer n zhvillimet historike t metods, pas viteve 1930 edhe n vendet anglosaksone, analiza kosto/prfitime kufizohet vetm n fushn e aplikimeve pr projekte infrastrukturore, q do t thot paraqesin alternativa t konsiderueshme teknologjike dhe prmbajte t pakt sociale (t paktn n sens t ngusht). Pr zgjedhjen teknike eficiente, si do t shohim n vijim, metodologjia n shqyrtim sht veanrisht e rndsishme pr projekte alternative pr rrugt, hekurudha, ujmbledhs, parqe publike etj. Ndrmjet problemeve q u doln ekonomive t industrializuara n fund t konfliktit t dyt botror, zotroi ai i zhvillimit t pamjaftueshm: ndrhyrja shtetrore ndryshoi prmasa, u b pjes e nj strategjie botrore t kontrollit t burimeve dhe t konflikteve; instrumentet e analizs ekonomike marrin nj rndsi gjithnj e n rritje.
Situata aktuale
Banka Botrore, pas marrveshjes s Bretton Woods n vitin 1944 ndrmjet vendeve antifashiste, ka rol kryesor pas Lufts s Dyt Botrore n prcaktimin e strategjive t ndrhyrjes publike pr zhvillimin ekonomik. Institucionalisht, u jep para qeverive t vendeve m pak t zhvilluara, pasi ndrhyjn n ekonomit e tyre me investime me rentabilitet mjaftueshm t lart pr t garantuar shlyerjen e kredive dhe interesat prkatse. Shtetet e Bashkuara n at koh ishin financuesit kryesor t Banks Botrore dhe nprmjet ktij institucioni i dhan prmasa botrore problemit t vlersimit t investimeve publike. Mendimi ekonomik u prafrua me interesin e shtuar mbi kt problematik dhe kontributet pr metodologjin e kosto/prfitimeve bhen m t shpeshta dhe m t artikuluara1 n vitet 50 dhe 60 t shekullit t kaluar. Megjithat, zhvillimi ekonomik i bots s tret ndodh me ritme t konsideruara t pamjaftueshme, mnyra tradicionale kosto/prfitime vihet n diskutim nga shum pal dhe pson njfar krize, me t ciln tenton tu prgjigjet me prmirsime q, si do t shohim n vijim, mbeten n thelb brenda metods. Megjithat, paradakosalisht, n ekonomit socialiste lindin n t njjtn periudh linja mendimi q n mas t konsiderueshme imitojn grupet neoklasike t analistve, madje me nj nivel formimi t sofistikuar2. Analiza kosto/prfitime bhet kshtu, n versionet e saj m t prditsuara, instrument kryesor analize pr investimet n vendet n rrug zhvillimi, me disa variante dhe veori edhe pr vendet industriale. Franca zhvillon n mnyr t veant metodologjin e tipit shum kritere, e eksperimentuar tashm n Shtetet e Bashkuara kryesisht pr vlersimin e projekteve ushtarake. Aktualisht, analiza kosto/prfitime sht nj metod e prdorur nga t gjitha organizmat ndrkombtare t zhvillimit dhe t kreditit dhe, madje, edhe pse ka humbur, pr fat, shum nga iluzionet zotruese t formulimit t saj origjinal, nuk mund t mnjanohet nga zvendsime t pranueshme.
Eksperienca ndrkombtare
Le t analizojm shkurtimisht eksperiencn n fushn e analizs s kosto/prfitime e tre vendeve m t njohura n aplikimin e ksaj teknike, Anglis, Francs dhe Shteteve t Bashkuara t Ameriks dhe t japim, n fund, nj vshtrim t normativave t Komunitetit Europian.
1 2
Mishan, Marglin, Krutilla, Balassa, Ekstein, Kaldor etj. J. Kornai, Programimi n shum nivele, A.S.U.R., N. 1-2, 1969.
61
ABC n Angli
N territorin anglez vlersimi i projekteve publike bazohet n Green book, nj manual i prgatitur nga Ministria e thesarit dhe prmban udhzime pr analizn. Analiza kosto/prfitime prdoret gjersisht kryesisht n sektort e transporteve ku projektet me shuma m t mdha se nj milion sterlina (rreth 1.150.000 euro) n mnyr sistematike i nnshtrohen ksaj analize nprmjet metodologjive dhe teknikave specifike. Por jan disa karakteristika dhe veori q sht e nevojshme ti nnvizojm: prdorimi i mimeve hije (accounting price) sht shum i kufizuar dhe preferohet prdorimi i mimeve reale, nuk procedohet me korrigjimin e fiskalitetit, norma e zbritjes sht prej 6% (e rritur deri n 8% ku ndrhyrjet jan me risk t lart), prdoret gjithnj dhe vetm Vlera aktuale neto si tregues, megjithat duhen paraqitur dhe kostot dhe prfitimet e pa monetarizuara ose t pa llogaritura.
ABC n Franc
Edhe pse, si kemi patur mundsi ta konstatojm m sipr, Franca rezulton nj nga vendlindjet e analizs kosto/prfitime, sot nuk ekzistojn udhrrfyes pr t gjitha sektort e aplikimit. I vetmi prjashtim sht sektori i transporteve pr t cilin jan realizuar shum studime pr ndrhyrje n kuadrin e transportit urban dhe ndrurban. Duke u kufizuar n rastin e transporteve, le t evidentojm disa veori t zhvillimit t analizs: prftimet ekonomike q merren n konsiderat jan ato q u prkasin prdoruesve t transportit, operatorve dhe institucioneve publike. Prfitimet lidhur me zhvillimin ekonomik t zons dhe ndikimin social konsiderohen n nj kuadr m t gjer t vlersimeve t projektit, por nuk monetarizohen. Pr t aktualizuar vlerat e prfitimeve shfrytzohen vlerat e paracaktuara pr tip mjeti t transportit. N fund, norma e aktualizimit sht fikse, prej 8%, analiza e ndjeshmris krkohet gjithmon, ndrsa analiza e riskut i sht ln n dshir analistit.
ABC n ShBA
N ShBA analiza kosto/prfitime prdoret n mnyr t gjer nga t gjitha agjencit federale, mbi bazn e udhzimeve t paraqitura n Guidlines for Cost and Benefit Analysis t Office of Management and Budget (OMB). Bjn prjashtim sektort e energjis, t tregtis dhe t burimeve ujore q kan kritere specifike dhe t sofistikuara. Disa karakteristika jan: mimet hije jan pjes integrale e analizs dhe duhen korrigjuar me kujdes nga shtrembrimet e provokuara nga tregu dhe fiskaliteti. Kostot, duke shkaktuar nj rritje t presionit fiskal, duhen rritur duke i shumzuar me nj faktor prej 1,25. Norma e skontos ndryshon n varsi t llojit n analizs dhe t sektorit t shqyrtuar. Krkohet si analiza e ndjeshmris, ashtu edhe e riskut, megjithat duhen paraqitur dhe kostot dhe prfitimet e pa monetarizuara ose t pa llogaritura.
ABC sipas Komisionit Europian

Komisioni Europian krkon qartsisht zhvillimin e analizs kosto-prfitime kryesisht n dy fusha: n fondet strukturale1 dhe n kooperimin ndrkombtar. Pr sa u prket fondeve strukturale krkohet analiza sa her paraqiten projekte me vler m t madhe se 50 milion euro; nse shfrytzohet fondi i solidaritet kushti sht vendosur pr
1
Fondet strukturale jan instrumente ndrhyrjeje t krijuara dhe t administruara nga Bashkimi evropian pr t financuar projekte t ndryshme zhvillimi brenda Unionit. Objektivat kryesore t fondeve strukturale jan tre: paksimi i pabarazis rajonale n shprehje t pasuris dhe t mirqenies, rritja e konkurrueshmris, punsimit dhe mbshtetja e kooperimit ndrkufitar. Fondet strukturale prbjn 37,5% t bilancit total t Bashkimit evropian.
62
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti projekte m t mdha se 10 milion euro dhe, n fund, nse krkohet kontributi i Fondit t Para-pjesmarrjes analiza duhet t zhvillohet pr t gjitha ndrhyrjet me shum m t madhe se pes milion euro. N nivel dokumentimi, n vitin 1997 sht prpunuar Udhzuesi i analizs s kosto/prfitimeve pr projekte t mdha ku jan dhn shum udhzime orientuese pr t realizuar nj analiz korrekte. Rishikimet e shumta t viteve t fundit sigurisht q jan dshmi e nj studimi mbi standardizimin dhe homogjenizimin q do t synoj vnien n dor t analistve t nj Guide t plot dhe t pranuar nga vendet e Bashkimit Europian.
Baza teorike
Para s gjithash duhet t kujtojm origjinn inxhinierike t metods, e lindur pr t krahasuar zgjidhje teknike alternative t projekteve: kjo origjin shpjegon edhe arsyen e ngjashmris s ngusht t metods, n formulimet e saj fillestare, me analizat e rentabilitetit t investimeve private. Operatori privat, pr t zgjedhur ndrmjet investimeve alternative, vlerson prfitimin e pritshm neto; supozojm se duhet t zgjidhet ndrmjet makinerive t ndryshme pr prodhimin. Bhet fjal pr t vlersuar fluksin e t ardhurave m t mdha q makineria mundson dhe pr ta krahasuar me fluksin e kostove m t mdha (t investimit, t mirmbajtjes, t energjis etj.) t jets s dobishme t makineris (q mund t ndryshoj nga makineria n makineri). Makineria q paraqet raportin m t leverdishm ndrmjet kostove dhe t ardhurave ose, m mir, ndrmjet rritjeve t kostove dhe rritjeve t t ardhurave q gjeneron, duhet zgjedhur (n pamje t par). Por kjo nuk mjafton: fluksi i prfitimeve neto, t cilat i gjeneron makineria, duhet t krahasohet me koston e paras, domethn me normn e interesit bankar (gjithnj n pamje t par). sht e qart se vetm projektet q paraqesin nj norm rentabiliteti m t lart se sa norma e interesit bankar (ose t fardo norme tjetr t marr si referim dhe prfaqsuese e nj prdorimi alternativ t atij kapitali) do t merren n konsiderat. Me fjal t tjera, synohet, n radh t par, pr t prcaktuar projekte t realizueshme (domethn m prfituese se sa norma bankare) dhe kshtu duhet przgjedhur ndrmjet atyre m t leverdishme. Transferimi i ksaj metodologjie tek operatori publik formulohet sipas ksaj mnyre: ndrmjet projekteve t ndryshme, duhet t prcaktohen ato projekte q paraqesin avantazhe (ose prfitime) shoqrore m t mdha se sa kostot (ose disavantazhet). Do t gjykohen t realizueshme vetm ato projekte rentabiliteti i t cilave (shprehur nga raporti ndrmjet prfitimeve dhe kostove) t jet m i lart se sa nj vler minimale referimi, e vlefshme pr t gjitha investimet (n koncept bhet fjal pr normn korresponduese bankare). Pastaj ndrmjet projekteve t realizueshme, duhet t przgjidhen ato m t leverdishme. Ky formulim nuk tregon, pr saktsi, q avantazhet dhe disavantazhet duhet t prcaktohen n shprehje monetare: megjithat sht e nevojshme, pr t kryer krahasime, q njsia matse t jet e njjt. Matja monetare prej kohsh sht ajo m eficiente pr kt qllim; madje nga kndvshtrimi praktik, rezulton e vetmja q aplikohet. Duke dashur ti referohemi nj paraqitjeje grafike dhe duke supozuar se e aplikojm pr prodhimin e nj t mire ose t nj shrbimi, prfitimet e nj investimi shprehen nga zona ABCDE e figurs 1. N kt figur supozohet se ekziston nj surplus i prodhuesit, domethn nj prfitim m i lart se sa ai i konsideruar normal dhe i krahasueshm me normn e interesit, domethn jemi n nj gjendje jo t prkryer t konkurrencs. N fakt, duke qen D kurba e krkess s ksaj t mire dhe O1 kurba e kostove margjinale t prodhimit, nj investim q ul kostot e prodhimit nga O1 n O2 sjell prfitime pr blersit (ose prdoruesit) paraekzistues, t barabart me ABDE (domethn t barabart me sasin e konsumuar t shumzuar me diferencn ndrmjet kostove). Ktij prfitimi i duhet shtuar edhe ai q rrjedh nga sasia e re e konsumuar Q1 Q2, t barabart me BCD. 63
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Kjo, n supozimin q sasia e re t jet Q2 - Q1. Nj rritje m e vogl e prodhimit sjell nj humbje t prfitimeve, pasi kostot do t mbeteshin m t vogla se sa prfitimet e mundshme: natyrisht, t prodhosh sasi m t mdha se Q2 nuk do t kishte sens ekonomik, pasi kjo sasi do t kushtonte m shum se sa prdoruesi do t ishte i disponueshm pr t paguar pr kt sasi. N mnyr m t natyrshme, rregullimi i takimit ndrmjet krkess dhe oferts qndron n fiksimin e mimeve, para dhe pas investimit, saktsisht nga Q1D dhe Q2C (domethn t fiksohen mime t barabarta me kostot margjinale). Nse mimet fiksohen n kt mnyr, prfitimet do t ndaheshin ndrmjet konsumatorit dhe prodhuesit si n figurn e msiprme (respektivisht, zona q prfshihet ndrmjet kurbs s krkess dhe kurbs t kostove)1.
Figura 1. Surplus-i i konsumatorit dhe i prodhuesit
P/K O1
G A
B B F F D
O2 C
H E
Q1
Q2
Megjithat, nse sasit e prodhuara dhe t konsumuara jan ato t treguara n figur, mimi me t cilin e mira ose shrbimi shitet, nuk sht n asnj mnyr e rndsishme pr llogaritjen e prfitimeve: prcakton vetm at subjekt ekonomik nse sht me prfitim. Pr tu shpjeguar, nse mimi do t ishte zero dhe sasit n loj nuk do t ndryshonin (nprmjet mekanizmave t racionimit etj.), do t kishim nj transferim t prfitimeve nga prodhuesi tek konsumatori, por prftimet neto t investimit nuk do t ndryshonin. Me fjal t tjera, politikat tarifore nuk interferojn me vlersimin e prfitimeve t nj investimi publik, nse jo n masn me t ciln ndryshojn sasit e nj t mire t prodhuar e t konsumuar. Dhe kjo sht e arsyeshme: mirqenia e nj komuniteti matet, t paktn nga kndvshtrimi ekonomik, vetm n baz t surplus-it shoqror, domethn t diferencs ndrmjet dobishmris s t mirave dhe shrbimeve t konsumuara, minus kostot, domethn sakrificat, t nevojshme pr t prodhuar ato t mira dhe ato shrbime. Kshtu, sht e arsyeshme q aspektet e pastra monetare (domethn transferimet monetare) n fund fshihen n zgjedhjet dhe n vlersimet, t paktn n pamje t par. Megjithat, n skemn e analizs s prfitimeve q kemi propozuar, gjendet nj element q
1
Prfitimet neto totale nuk ndryshojn duke qen GBCGH + (HFCDE - GBA) = ABCDE
64
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti duhet sqaruar akoma m tej. Bhet fjal pr faktorin kalimi i kohs; ne kemi folur pr nj fluks prfitimesh neto (n koh) pr tu krahasuar me kostot (prandaj investimi fillestar paraqet zakonisht elementin m t rndsishm: t mendojm makinerin e prmendur m sipr). Nuk sht e mundur t kufizohemi n mbledhjen, vit pas viti, t prfitimeve dhe ti krahasojm me kostot; nse supozohet nj investim, sht e qart q kostot dhe prfitimet t ndodhin n koh t ndryshme: kostot prgjithsisht jan m afr n koh, prfitimet shprndahen prgjat gjith jets s dobishme t projektit. Tani supozohet q nj prfitim ose nj kosto t ken vler t ndryshme n varsi t faktit nse jan afr apo larg n koh. Mbi kt problem do t rikthehemi m von, ktu le t kufizohemi n formulimin e kriterit pr t prcaktuar, ndrmjet dy periudhave t ndryshme, vlern prkatse t nj prfitimi. Duke iu referuar figurs 2 prcaktojm si kurb zvendsimi ndrkohor (ose kurbn e teknikave) S vendin e kombinimeve t mundshme t nj t mire n kohn T0 dhe n kohn T1. Domethn supozojm q do heqje dor pr konsumin e nj sasie t caktuar t nj t mire n kohn T0 i jep shkak nj rritjeje t caktuar t disponibilitetit t ksaj t mire n kohn T1. E supozojm kt operacion si nj investim (do investim n fakt mund t konsiderohet si heqje dor nga konsumi i tanishm n kndvshtrimin e rritjes s konsumeve t ardhshme). Lidhja, n prgjithsi, nuk do t jet lineare, pasi sht e arsyeshme t supozohet q investimi t ket produktivitet zvoglues (domethn do t duhen n mnyr rritse sasi investimesh pr t marr t njjtn sasi t rritjes s konsumit n kohn T1). Ather sht e arsyeshme ta paraqesim kt kurb si monotone, zvogluese dhe konvekse. Nse konsiderojm si kurb vijn lakore, vendin n t cilin kombinime t ndryshme t konsumit n kohn T0 ose n kohn T1 shkaktojn t njjtn prmbushje (prfitime t barabarta) pr konsumatort, mund t skicojm nj grup kurbash, secila prej tyre shprehse e t njjtit nivel knaqsie (ose dobishmrie). Kto kurba paraqesin nj konveksitet drejt qendrs, si rezultat i faktit q duhet t kompensohen m shum se proporcionale t shprehura n terma t konsumeve t ardhshme, nse konsumet e tanishme zbresin posht nj niveli t caktuar (dhe anasjelltas). Kto kurba jan I1, I2, I3 etj. Tani sht e qart q maksimumi i dobishmris s krahasueshme me kushtet teknike (kurba e zvendsimit) do t pasqyrohet nga kurba e indiferencs tangjente me kurbn e zvendsimit (I2 n figur). Pika m optimale, domethn kombinimi m i favorshm (ose realizueshmria) e konsumeve t tanishme ose t ardhshme, do t pasqyrohet pikrisht nga pika tangjente P. Rreth piks P raporti ndrmjet rritjes s konsumeve t ardhshme dhe uljes s konsumeve t tanishme mund t prcaktohet me efektivitet, duke qen pika P m e optimale, si norm preference ndrkohore (pr dy periudha dhe pr t mirn e marr n konsiderat). Kjo norm pasqyrohet nga tangjentja n pikn P, tangjente e prbashkt me kurbn S dhe I. Kshtu, prcaktohet pak m gjer niveli n t cilin nj subjekt ekonomik sht i disponueshm pr t hequr dor nga konsumi (prfitimet) i tanishm pr konsumet (prfitimet) e ardhshme. Kjo l t kuptohet q pr t krahasuar, pr shembull, kostot e tanishme (investimet) me prfitimet e ardhshme, sht e nevojshme q kto konsume t ardhshme t bhen t vlersueshme sot, domethn t skontohet ose t zvoglohet distanca e tyre n koh. Ky operacion prkufizohet si aktualizim dhe shfrytzon nj parametr q quhet norma e skontos ose e zbritjes (q sht norma e preferencs ndrkohore t prcaktuar m sipr). Me kt prmbledhje t shkurtr, mund t kthehemi n vlersimin e supozimeve teknike t metods n mnyr m t prgjithshme. Para s gjithash, bhet fjal pr nj metod q lidhet me supozime neoklasike ose margjinaliste, n masn n t ciln supozohet q mimet, dhe n prgjithsi njsit matse monetare t fenomeneve ekonomike, q paraqesin n mnyr efikase vlerat t cilave operatori publik duhet tu referohet, pa hyr n hollsira se si kto vlera respektojn situatat e dhna, pr 65
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti shembull, nj shprndarje e t ardhurs brenda shoqris. Termi margjinalisht n veanti sht i zbatueshm pr faktin se supozohet q projekti n shqyrtim nuk ka prmasa t atilla, q mund t ndryshojn kontekstin ekonomik n t cilin realizohet, domethn prsri nuk ndryshon sistemin kompleks t mimeve. Domethn, analiza bhet pr marzhin, pr rritjet e vogla n krahasim me vlerat absolute t madhsive n loj. Pr m tepr, supozohet q tregjet lart dhe posht projektit t funksionojn pa shtrembrime. Pr t sjell nj shembull, nse projekti i nj dige do t ndryshonte pas realizimit t saj, sistemin kompleks t mimeve ose kto mime nuk do t ishin shprehse t mungess s burimeve s cilave u referohen, nuk do t ishte e mundur ti matnim prfitimet n shprehje absolute (do t duhej t analizonim strukturn e plot ekonomike t kontekstit t projektit).
Figura 2. Kurba e zvendsimit ndrkohor (ose kurba e teknikave).
Q t1 I3 I2
I1
Q3
Q1
Q2
Qt0
Nj tjetr teknik teorike e rndsishme formulohet nga supozimi q prftimet shoqrore shprehen e maten nga vullneti pr t paguar pr to. Domethn, n prputhje me hipotezat, supozohen vlerat monetare si mats universal. Nj shembull konkret, nse ia dalim t vlersojm se shifra maksimale q nj konsumator ka n dispozicion pr t paguar pr nj t mir t caktuar sht 100 dhe mimi me t cilin shitet sht 70, prfitimi neto pr kt konsumator sht 30 (sht cituar m par si surplus). Ky arsyetim qndron n baz t lidhjeve q metoda prcakton ndrmjet uljeve t kostove (dhe t mimeve) t t mirave e shrbimeve dhe prfitimeve pr kolektivin q kto piksime sjellin. Leximi i bots nprmjet mimeve ka qen shum i kritikuar; q megjithat, pa dyshim, si metod empirike sht jashtzakonisht eficiente dhe intuitive.
3.5. Przgjedhja e alternativave

Duket e justifikuar q kt shtje ta vm n radh t par, pasi n praktik shfaqet si
66
shum kritike: n fakt, metoda n fjal jep instrumentin e analizs s projekteve alternative ose edhe t nj projekti t vetm, por nuk jep indikacione se si t przgjidhen projektet e shqyrtuara ndrmjet mundsive t shumta. Teorikisht, t gjitha projektet dhe t gjitha alternativat e prdorimit t burimeve duhet t analizohen. N fakt, metoda v si ambicie objektivin e dhnies s treguesve mbi prdorimin alternativ t burimeve publike, duke vendosur nj hierarki preferencash ndrmjet prdorimeve, cilido qoft sektori i ndrhyrjes s operatorit publik. Kjo sht e kuptueshme: nse metoda shfrytzon nj mats t vetm (kryesisht mimet), sht e qart q jep tregues t sakt t rentabilitetit pr secilin projekt pr t cilin aplikohet dhe sht e qart q kta tregues rezultojn t renditur hierarkisht. N praktik, sht e natyrshme q jo t gjitha alternativat mund t shqyrtohen: gjithashtu, shum alternativa rezultojn dukshm m pak t leverdishme se sa t tjerat (domethn mund t eliminohen mbi bazn e prshtypjes s prgjithshme). Dhe mbi bazn e prshtypjes s prgjithshme seleksionohet vetm nj numr i pakt alternativash pr tiu nnshtruar nj analize t hollsishme, pasi pr kto nuk sht e mundur n asnj mnyr t vlersohet apriori me saktsi t pranueshme se cila do t jet e preferueshme. Pr shembull, n rast se duhet t lidhen dy qendra urbane me dimensione t vogla dhe shkmbime t pakta, duhet t prjashtohen supozimet e projekteve pr lidhje me hekurudh ose me rrug me ndarje dhe shpejtsi t lart, ndrsa itinerari dhe materiali i shtrimit t rrugs pr tu preferuar mund t jen objekt i analizs s hollsishme (s bashku me supozimin e moslidhjes fare t dy qendrave n fjal). Kemi nnvizuar se seleksionimi i par si rregull bhet me mirkuptim. Ktu duhet t theksojm nj praktik t ciln metoda e mundson dhe q rrall aplikohet. Duke eliminuar alternativat dukshm absurde, sht e mundur t kryejm analiza t thjeshtsuara t tipit kosto/prfitime, q rezultojn instrumente shum t dobishme, me qllim mos rnien n kurthe, ndaj t cilave shpeshher mund t ekspozohet mirkuptimi. Kto analiza t thjeshta i vlersojn kostot me prafrsi (shpesh si seri t kostove), dhe vlersojn vetm prfitimet m t konsiderueshme, edhe ato si ventilator ose si nxits, dhe me prafrsi. Gjithashtu shpesh aktualizimi nuk kryhet, duke krahasuar vetm raportin kostot/prfitime n vitin e par t jets s projekteve t ndryshme. Ky operacion supozon q projektet e ndryshme t ken nj ecuri n koh t prfitimeve dhe t kostove n thelb t krahasueshme ndrmjet tyre, domethn duke mnjanuar krahasimin ndrmjet vet projekteve. Ky ekuilibr ndrmjet t sofistikuarit t analizs s nj projekti t vetm dhe eliminimit t nxituar t alternativave, pa llogaritje mbshtetse, shpesh nuk sht fryt i nj pafajsie siprfaqsore: projektet specifike fillojn n prgjithsi nga sponsor t fuqishm politik dhe siprmarrs t interesuar pr realizimin e tyre; nj struktur vendimmarrse e ktij tipi t mbshtetur keq nga analiza q mund t verifikoj zgjedhjen e investimeve m t leverdishme pr arsye t ndryshme nga ata t propozuara. Prandaj, n prgjithsi, pr kosto t njjt sht m e arsyeshme t kryhet analiza prmbledhse e nj numri t madh alternativash se sa studime t sofistikuara t nj ose pak projekteve. N fakt, edhe nse kto projekte do t rezultonin ekonomikisht t leverdishme, mbeten jasht alternativa m t vlefshme. Pastaj, teknikisht, duhet t kujtojm se sht mjaft e thjesht t arrish q nj projekt t rezultoj i leverdishm, nse sht i vetmi i analizuar ose analiza lidhet ngushtsisht me teknikat e brendshme t ktij projekti, q bjn t mos rezultoj i preferueshm nj projekt n raport me nj tjetr, kur kjo nuk korrespondon me realitetin. Nj shembull, nse nj impiant i shkripzimit nuk do t rezultonte i leverdishm, mund t jepte nj vler t madhe shoqrore me konsumin civil t ujit, duke modifikuar gjykimin prfundimtar, por nse n nj analiz krahasuese, nj dig do t rezultonte m e leverdishme, hapsirat pr t kundrshtuar kt vlersim do t ishin mjaft m t kufizuara, pasi vlersimet, mimet, parametrat e prdorur (vlera shoqrore e konsumeve civile, pr shembull) duhet t jen domosdoshmrisht homogjen.
67
3.6. Supozimi i referimit, t realizosh apo do-nothing

Me qllim t analizs s leverdishmris s nj projekti t vetm (dhe me qllim t klasifikimit t projekteve t ndryshme alternative sipas t preferuarit), duhet, para s gjithash, t prcaktohet se n lidhje me gj duhet konsideruar i vlefshm nj projekt investimi. Si kemi par tashm, ky referim pr operatorin privat logjikisht shprehet nga alternativa pr t mos investuar, domethn t depozitoj paran n bank dhe t prfitoj interesa. Konceptualisht, pr operatorin publik problemi shprehet me t njjtat terma, alternativa, s cils prgjithsisht i duhet referuar, sht ajo e t mos investuarit. Dhe, meqense supozohet, n nj ekonomi tregu, ku burimet e investuara nga operatori publik sigurohen nprmjet instrumentit fiskal, n thelb nga kapitali privat, rentabiliteti mesatar i kapitalit privat i shprehur nga kostoja e paras, domethn nga interesi bankar) prbn, sipas disa autorve, nj referim t arsyeshm pr t vlersuar edhe rentabilitetin e nj investimi publik. Mbi kt shtje do t rikthehemi m posht, megjithat duhet t vrejm q edhe nse rentabiliteti, t cilit i duhet referuar nga operatori publik, do t ishte i ndryshm nga ai i interesit bankar ose do t ishte madje i barabart me zero (domethn norma e preferencs ndrkohore ndrmjet konsumeve t tanishme dhe konsumeve t ardhshme do t ishte e barabart me zero), njlloj alternativa kryesore s cils do ti referohemi do t ishte t mos investohej. N fakt, investimi n shqyrtim do t ishte i dshirueshm ose jo, n varsi t faktit q rentabiliteti i tij do t ishte m i lart ose m i ult se sa norma e rentabilitetit shoqror e marr si minimum i pranueshm n kt kontekst ekonomik. Nisur nga kjo, supozimi do-nothing konsiston n formimin e nj kuadri ekonomik (domethn t kostove gjithsej) q prcaktohen n kontekstin potencialisht t ndikuar nga projekti n shqyrtim, n munges t ktij projekti. Si kemi par tashm, prfitimet si pasoj e realizimit t projektit do t prcaktohen si kostot m t vogla shoqrore q mundsohen nga vet projekti, q u shtohen prfitimeve t krkesave m t mdha t knaqura. Pr projektet infrastrukturore supozimi sht akoma m evident: ato shkaktojn kosto transporti m t vogla, ose kosto energjetike m t vogla, ose kosto ujitjeje m t vogla. Natyrisht, tabloja do-nothing krkon prcaktimin e t gjitha kostove t modifikueshme nga projekti n shqyrtim pr t gjitha vitet e ardhshme gjat t cilave projekti operon, domethn jeta ekonomike (t shihet paragrafi 6). Rndsia e konceptit t supozimit do-nothing sht t detyroj, n fardo mnyre, operatorin publik pr t formuar nj prfytyrim t sakt ekonomik (ose skenar) t kontekstit ose t sektorit, t cilit projekti i drejtohet, dhe kjo pr nj periudh t gjat (ose t paktn, pr nj periudh t gjat n krahasim me periudhat e tjera, shum t shkurtra, n t cilat zakonisht merren vendime q nuk mbshteten nga analiza sasiore). Nga kndvshtrimi praktik, formimi i skenarit do-nothing n disa raste sht mjaft kompleks. Para s gjithash, duhet t supozohen brenda skenarit t gjitha projektet e vendosura m par ose t cilat konsiderohen me realizim t sigurt jasht kuadrit vendimmarrs t operatorit q kryen analizn. Ky operacion mund t krkoj studime dhe supozime hipotetike relativisht komplekse. Por mund t paraqiten edhe raste t vshtira pr tu prcaktuar teknikisht. Pr shembull, t imagjinojm projektin e nj rruge urbane t nj shpejtsie t madhe: nisur nga koeficienti i caktuar i rritjes s trafikut, supozimi do-nothing n nj moment t caktuar konfliktohet me paralizim total t trafikut, domethn me kosto infinit. Ather duhet t prcaktohet nj norm rritjeje mesatare e disponibilitetit t rrugve urbane (ose t mjeteve t transportit kolektiv etj.), duke supozuar si prgjigje t mundshme t administrimit urban nj minimale t prshtatshme t krkess s trafikut, t till pr t mnjanuar pikrisht paralizimin e trafikut. Domethn, supozimi do - nothing n realitet konsiston n parashikimin m t mundshm t ndodhjes s ngjarjeve (dhe t ndrhyrjeve) n munges t projektit t shqyrtuar. 68
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Ktu nuk mund t shqyrtojm t gjitha rastet e vshtirsive q shfaqen n formulimin e skenarit do-nothing; megjithat mjafton t mbahet parasysh q, edhe pse t shumta mund t jen supozimet dhe parashikimet q kryhen, gjithsesi prbjn detyrimin e studimeve t dobishme t shtrira edhe pr t ardhmen e situats n shqyrtim.
3.7. Jeta e projektit

Jeta ekonomike e nj projekti industrial dhe infrastrukturor sht mjaft e thjesht pr tu prcaktuar: lidhet ngushtsisht me vjetrimin fizik dhe/ose teknologjik t makinerive t prdorura. Ekzistojn studime t sakta q prcaktojn, pr vjetrimin fizik, kufijt brenda t cilve sht i leverdishm zvendsimi i makineris n vend q t vazhdojm mirmbajtjen e saj. Natyrisht, pr vjetrimin teknologjik parashikimet jan m pak t sakta, megjithat n sektort kryesor t industris ekziston nj shpejtsi e novacionit teknologjik q, n njfar mase, sht e parashikueshme. Ndrsa, nj faktor i paparashikueshm n vitet e shkuara ka qen ecuria e kostos s energjis, q ka prshpejtuar vjetrimin e makinerive me konsum specifik t lart. N sektorin e aeronautiks, pr shembull, krizat energjetike t viteve 70 kan uar n lindjen e motorve me konsum specifik edhe me 40% m t ult se sa t atyre rreth 10 - 15 viteve t gjenerats s par; megjithat duhet t kujtojm q ky sektor sht karakterizuar gjithnj nga nj progres i shpejt teknik; pr rrjedhoj, fenomeni kishte gjithsesi nj nivel t caktuar parashikueshmrie. M komplekse paraqitet analiza e jets ekonomike t veprave infrastrukturore: rrugt, urat prej betonarmeje, digat, impiantet e ujitjes, portet, pistat aeroportuale etj., paraqesin nj jet teknike (dhe pr rrjedhoj ekonomike) praktikisht shum t gjat, edhe m t gjat se nj shekull. N literaturn teknike edhe n shkall ndrkombtare, sht prcaktuar t merret nj kohzgjatje kryesisht konvencionale pr kto vepra; kjo kohzgjatje ndryshon prgjithsisht nga 20 n 30 vjet nga data e hyrjes n funksion e veprs. Kjo, pr tri arsye: - Arsyeja e par, edhe pse nuk sht shum e rndsishme, si duket, zgjedhja e periudhave ndrmjet 20 dhe 30 vitesh; ky motiv konsiston n faktin q pas 20 vitesh, sa m e vogl t jet norma e skontos me t ciln aktualizohen kostot dhe prfitimet tentojn t bhen gjithnj e m pak t kuptimta. N fakt, vlerat e tanishme t nj prfitimi (kostoje) pas 20 vitesh, nse e skontojm me 5% (norma e skontos gjersisht e prdorur), zbret me 37% t vlers s saj n fillim t vitit; pas 30 vitesh zbret n 23%. Kjo do t thot se gabimi q bhet n supozimin e jets ekonomike jo t sakt pas 20 vitesh sht prgjithsisht nj gabim i tolerueshm. - Arsyeja e dyt lidhet me kt konsiderat fillestare: gjithsesi pas 20 vitesh parashikimet ekonomike dhe teknologjike bhen praktikisht t pakuptimta, domethn absolutisht shum t pasakta. Nj lloj horizonti i proceseve vendimmarrse dhe i objektivave politik t vendimmarrsve humbasin do rndsi, bjn t pamundur formimin e fardo skenari (t sillet ndrmend supozimi do-nothing). - Arsyeja e tret sht m brenda dinamiks s metods; duke synuar, n t shumtn e rasteve, vlersimin e projekteve alternative brenda t njjtit sektor (alternativa e vendosjes, alternativa teknologjike, e dimensioneve etj.), nuk sht aq e rndsishme shtrirja e periudhs q supozohet, kjo pr faktin q pr t gjitha alternativat supozohet i njjti hark kohor. Nse m tej kjo periudh konvencionale sht pranuar ndrkombtarisht si prag i prgjithshm referimi, garancit e saktsis n krahasimet q kryhen, jan akoma m t mdha. Gjithashtu, n praktik futet nj faktor q zvoglon gabimin e mundshm si rezultat i kufizimit t analizs: quhet scrap - value ose vlera e mbetur gjithsesi e vlersueshme (si ndodh pr nj makineri industriale t vjetruar). Kjo vler e mbetur zakonisht u bashkohet komponentve t kostos m t qndrueshm n koh: pr veprat infrastrukturore u referohemi, pr shembull, zhvendosjeve t toks, vlers s truallit etj. 69
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti N do rast, vlera e mbetur e aktualizuar sht mjaft e vogl, pr arsyet e prmendura tashm, dhe pr rrjedhoj jo shum e konsiderueshme mbi rezultatet prfundimtare t analizs. Megjithat, n raste t veanta, kur vlera e mbetur paraqet nj pesh t konsiderueshme, sht e mundur gjithnj t kryhen teste t domethnies (t shihet paragrafi 10) pr t garantuar vendimmarrsit edhe n lidhje me kt parametr.
3.8. Prfitimet q rrjedhin nga t mira pr t cilat ekziston nj treg

Jan prfitime t cilave mund tu atribuohet n mnyr t drejtprdrejt nj mim. Nse nj projekt on n nj kursim neto t nj numri t caktuar tonelatash karburant, prfitimi natyrisht q matet duke shumzuar tonelatat e kursyera me mimin e karburantit. Nuk sht e thn q mimi mund t prcaktohet vetm nga mekanizmat e tregut; n nj sistem t simulimeve ekonomike t sofistikuara mund t prcaktohet nj kompleks mimesh q formohen n mnyr specifike, me qllim vlersimin e projekteve t investimeve. Kto mime mbajn parasysh mos prsosmrin e tregut (dhe prandaj marrin emrin mime hije; t shihet paragrafi 8 pr t mirat t mnjanuara nga tregu). Le t kufizohemi ktu pr t shqyrtuar nse n kontekstin e ekonomive t tregut, mimet prcaktohen n prgjithsi nga mnyrat e funksionimit t vet tregjeve dhe gjithsesi nga tregu merren pr analizn. Tani, si sht shqyrtuar m par, mimet e tregut mund t konsiderohen si mats t prfitimeve (ose t kostove) shoqrore vetm n kushte t veanta: tregje t pashtrembruara, shprndarje t s ardhurs optimale etj. Le t kufizohemi n shqyrtimin e nj situate (t favorshme) n t tilla kushte. Kemi par tashm se prfitimet e nj projekti mund t shprehen n ulje t kostove pr konsumatort: pr shembull, nj rrug on n kursimin e karburantit ose nj fabrik q prodhon kpuc me kosto m t ulta edhe pse m moderne. Kto ulje t kostove, n supozimet e bra mbi tregun perfekt, shprehen nprmjet mekanizmave konkurrues, gjithnj n paksim t mimeve, edhe n rastin e fabriks private, por nse mimet q paguajn konsumatort ulen, kta do t konsumojn m shum sasi t s mirs (ose do t bjn m shum udhtime, n rastin e rrugs). Kjo nnkuptohet n faktin q kurba e krkess (domethn lidhja mim/sasi) zbret gjithnj drejt djathtas. Vihet re q nj projekt, i cili kufizohet n rritjen e sasive t prodhuara pr nj t mir, identik me at q sht n treg, pa ulur mimet, nuk mund t mbijetoj n nj treg perfekt, pasi nuk do t kishte blers. Do t ishte sikur, krahas nj rruge ekzistuese (jo e tejmbushur), do t ndrtohej nj tjetr, q ofron t njjtn kohzgjatje t udhtimit; nuk do t ket prfitime. Prfitimet e uljes s mimeve pr prdoruesit jan t dukshme dhe jan t barabarta me diferencn e mimit shumzuar me sasin e t mirs s konsumuar; pr konsume m t mdha duhet t kujtojm q kurba e krkess paraqet disponibilitetin pr t paguar korrespondues me nj sasi t caktuar t t mirash dhe, kshtu, dobishmria ose prfitimi bruto, q korrespondon me seciln sasi, si kemi par, prfitimi neto shprehet nga diferenca ndrmjet ksaj dobishmrie ose disponibiliteti pr t paguar dhe sa realisht sht paguar (domethn sakrificn realisht t br): kjo diferenc merr emrin surplus i konsumatorit dhe prbn nj matje kryesore t prfitimeve t nj projekti. Madje, prbn t vetmen matje t ktyre prfitimeve n rastin e tregut perfekt, n t cilin prodhuesit nuk realizojn prfitim, nuk ka eksternalitete dhe shteti nuk shfaqet si subjekt ekonomik (nuk ka taksa). Prfitimet e gjeneruara nga nj projekt n kt rast jepen vetm nga rritja e surplus-it (teprics) s konsumatorit (q prputhet me nj surplus shoqror), domethn jepet nga rritja e zons q prfshihet ndrmjet kurbs s krkess dhe mimeve realisht t paguara. Nse ekzistojn ndikime ekonomike mbi subjektet e tjera, si prodhues ose shteti, prfitimi total (shoqror) i nj projekti duhet t mbaj parasysh edhe prfitimet (ose dmet) pr kto subjekte, q duhet t mblidhen algjebrikisht me ato t konsumatorve pr t prcaktuar rezultatin final (megjithat, legjitimiteti pr t kryer kt shum algjebrike sht i diskutueshm nga
70
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti kndvshtrimi teorik). Le t japim nj shembull t nj t mire t taksuar, domethn shteti ia rrit mimin, pasi synon tia paksoj konsumin (pr shembull cigarja, pijet alkoolike etj.) ose sepse synon t shfrytzoj kt instrument pr t financuar shrbime q i ofron kolektivitetit (pr shembull TVSh). Le t imagjinojm edhe, pr thjeshtsi, q kostot e prodhimit pr do njsi (kostot margjinale) t jen konstante. Duke iu referuar figurs 3, le t jet QoF kostoja e prodhimit, FA taksa, QoA mimi i tregut. Supozojm q kostot paksohen n QoH (pr shembull, nj progres teknik n nj prodhim ose nj rrug q on n paksimin e karburantit). mimi i ri i tregut (domethn kostoja e perceptuar nga prdoruesit) do t jet QoC dhe konsumet do t rriteshin pr rrjedhoj nga Q1 a Q2. Prfitimet pr prdoruesit Q0Q1 do t jen t barabart me ABCD; por shteti do t arktoj m pak, domethn do t ket nj dm (domethn nj prfitim negativ) t barabart me diferencn ABGF-DIH; prandaj teprica neto do t jet e barabart me ABCD-(ABGF-CDIH) = ABCD-ABGF+CDIH = FGHI, domethn t barabart me kostot pa taksat, domethn me burimet reale t kursyera. Prfitimet neto pr prdoruesit Q1Q2 do t jen t barabarta me disponibilitetin pr t paguar, Q1BEQ2, m pak se sa paguajn realisht Q1DEQ2. Megjithat, shteti do t ket nj prfitim neto shtes t barabart me t ardhurat fiskale t barabarta me drejtkndshin DELI, prandaj prfitimi total do t jet i barabart me IBEL, q mund t interpretohet edhe si tepric neto ndrmjet prfitimeve bruto t konsumatorve minus burimet realisht t konsumuara. Konsiderata plotsisht t njjta vlejn edhe n rastin kur taksat do t trajtoheshin si subvencion ose si prfitime. Gjithnj bhet fjal pr transferime financiare, efektet prfundimtare t t cilave pr nj analiz kufizohet n maksimizimin e eficiencs, jan t rndsishme vetm n nivelin n t cilin nprmjet elasticitetit t krkess modifikojn sjelljen e konsumatorve. N fakt, supozohet q taksat dhe subvencionet gjithsesi do t ktheheshin n avantazh t konsumatorve si rezultat i veprimit publik. Ekzistenca e prfitimeve (mbi prfitimin normal), n t kundrt tregon nj joperfeksion t tregut, q ndryshon shprndarjen e surplusit shoqror, derisa t paksoj vlern absolute.
Figura 3. Efektet e taksimit, t prfitimeve ose t subvencioneve

P/K
F C H I I
G D L L Q1 Q2 Q E
71
3.8.1. Prfitimet lidhur me t mirat e privuara nga tregu

Si rregull, kto prfitime jan me rndsi t madhe pr operatorin publik: n fakt, n nj ekonomi tregu supozohet q sht kjo e fundit q prodhon, n mnyr eficiente, t mirat dhe shrbimet q mund t jen pikrisht objekt i transaksioneve tregtare eficiente. Ndrsa, t tjera t mira, pr natyrn e tyre, krkojn n mnyr specifike ndrhyrjen publike ose gjithsesi nuk gjejn nj pozicion t drejtprdrejt n treg, q mundson tu prcaktohet nj mim. Prsri, ktu nuk sht e mundur t thellojm problemin e plot lidhur me t mirat publike ose me t mirat shoqrore; kufizohemi pr t shpjeguar shtjen lidhur me disa grupe kryesore t t mirave q jan pjes e analizs s kosto/prfitimeve, duke vn n dukje kryesisht procedurat e vlersimit t ktyre t mirave (domethn t prcaktimit t mimeve hije t tyre).
3.8.2. Vlera e kohs

Prbn nj problem qendror pr vlersimin e projekteve t transportit. sht nj vler negative: ajo q vlen, sht koha e kursyer. Nuk bhet fjal, nga kndvshtrimi teorik, megjithat vlersimi i saj prgjithsisht nuk sht i drejtprdrejt, por hyn n vlerat e shum t mirave q kan treg n mnyr t nnkuptuar: taksia n krahasim me mjetet publike, nj autovetur e shpejt n krahasim me nj t ngadalt etj. Megjithat, ekziston nj treg i kohs, t paktn n madhsi t caktuar, dhe sht ajo e kohs s puns. Dhe sht pikrisht kostoja orare e puns t cils i referohemi n praktik pr shmangiet q ndodhin gjat puns. Kjo kosto paraqet edhe avantazhin e demonstrimit intuitiv t lidhjes q ekziston ndrmjet kohs s kursyer dhe prfitimit (n shprehje t konsumit) pr kolektivin: nse pagat paguajn saktsisht prodhimin e pasuris s realizuar duke punuar, do or e kursyer do t korrespondoj me pasuri m shum t disponueshme. Nse koha e kursyer sht koh e lir, dhe jo koh pune, do t ket m pak koh pune, pasi nuk do t prfshij shqetsimin e puns; provat eksperimentale synojn t konsiderojn vlern e kohs s jo puns variabile nga n e kohs s puns. Nse pastaj konsiderohet q pagat (dhe n prgjithsi t ardhurat nga puna) nuk respektojn produktivitetin social t puns n prgjithsi ose t disa punve t caktuara n veanti (npunsit publik, profesionistt etj.), problemet ndrlikohen akoma, ashtu si ndrlikohen, nse vihet re q tregu i puns sht nj nga m t paktt perfekt, duke qen n mnyr t vazhdueshme i till, q nuk prdor t gjitha burimet. Gjithsesi, pr nj vlersim t prafrt t kohs s puns merret paga (ose prfitimi) orar i secilit grup profesional, duke zbritur taksat. Pr veprimtarit jasht tregut t puns (pr shembull, studim, koh e lir, blerje etj.) prdoret nj praktik eksperimentale (disponibiliteti pr t paguar) prgjithsisht duke u bazuar mbi modele komplekse, mbi t cilat nuk do t qndrojm, q shqyrtohen nprmjet sjelljeve dhe zgjedhjeve t prdoruesve t vlers ekonomike q i atribuohet kohs pr qllime t ndryshme t udhtimit.
3.8.3. Vlera e jets

Monetarizimi i jets humane sht nga argumentet pr t cilat analiza kosto/prfitime akuzohet pr ekonomikisht jomiqsore, pandjeshmri humane etj. Por argumenti sht i pathemelt: n fardo rregulli sigurie, i drejtprdrejt apo i nnkuptuar, q u prket pr shembull karakteristikave t aeroplanve ose t mjeteve toksore, ka nj shprehje t vlersimit ekonomik t jets humane. Aeroplant modern mund t jen n her m t sigurt, por fluturimi do t kushtoj n her m shum (sepse aeroplant do t jen t rnd, mbajn pak pasagjer etj.). Ather ia vlen t synohet pasqyrimi i ktyre vlersime, me t cilat gjithsesi teknikt
72
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti ballafaqohen do dit. Sigurisht vlersimet e bazuara mbi t ardhurn e prodhuar n harkun kohor t jets s mbetur (dhe t skontuar n vitin e tanishm) t individve t ndryshm jan t shfytyruara: shtpiaket do t vlenin m pak se sa profesionistt, t zinjt m pak se t bardht etj. Por t thuash q jeta e nj plaku vlen m pak se sa ajo e nj t riu duket m e pranueshme. Megjithat, pasaktsit pr kt shtje mbeten shum t forta dhe nse synohet t mbeten t qarta variacionet n shprehje t jetve t shptuara (n sensin probabilistik) t alternativave t ndryshme t marra n konsiderat, krahas vlersimeve ekonomike. Konsiderata t njjta vlejn pr shndetin dhe edukimin, gjithnj t interpretuar si faktor q ndryshojn n mnyr t matshme sasin e pasuris (t mirat dhe shrbimet) n dispozicion t popullats, n t tashmen dhe n t ardhmen.
3.8.4. Shrbimet pr kohn e lir (parqet etj.)

Metodologjia m korrekte pr t vlersuar kto t mira bazohet mbi formimin e nj funksioni t krkess, referuar distancs (t shprehur si kosto), q njeriu sht i disponuar t kryej si udhtim (n nj fush natyrale t caktuar, pr shembull, n nj park nacional). sht i qart nj vlersim minimal (vizitort do t ken prfitime nga parku t paktn t barabart me jan t disponueshm pr t paguar pr t shtitur). Megjithat, kjo prbn thelbin metodologjik t parimit q mat vlerat n shprehje t disponibilitetit pr t paguar pr to. Ather vlersimi i nj shrbimi fardo falas pr kohn e lir t lokalizuar mbi territor prcaktohet mbi bazn e parashikimit t sakt mbi prdorimin, n kuptimin q kjo t prcaktohet, si pr sasin, ashtu edhe pr distancn (dhe kohn) e shfrytzuar pr ta arritur.
3.8.5. T mirat ambientale

Si sht thn, t mira t tjera (ose dme) t privuara nga tregu jan ato q i prkasin ambientit, objekt i metodave komplekse t vlersimit: ndotja e ajrit, e ujit, ndotja akustike etj. Pr kto t mira ekzistojn tri praktika baz pr vlersimin ekonomik: - Vlera e dmeve t vlersuara drejtprdrejt me mimin e tregut (pr shembull, ulja e prodhimit bujqsor si rezultat i shirave acide, humbja e vlers s apartamenteve pr shkak t ndotjes akustike etj.). - Kostoja e veprave zbutse ose t zvendsimit (pr shembull, kostoja e pengesave kundrzhurm, kostoja e nj pishine q zvendson pamundsin e larjes n nj liqen, kostot e pastrimit t emetimeve industriale etj.). - Dmet e vlersueshme n mnyr indirekte (pr shembull, humbja e jetve njerzore pr shkak t ndotjes atmosferike, kostot e prodhimit t humbur dhe t kurave mjeksore pr smundjet e shkaktuara nga dmtimi ambiental etj.). Si mund t mos jemi dakord pr metodat e prcaktimit sasior t paras q metoda propozon; megjithat duhet t mbahet parasysh q problemi i ktij prcaktimi sasior del do her kur duhet vepruar n lidhje me veprimet alternative. Pr shembull, sht m e dobishme t investohet paraja publike pr t kursyer kohn e udhtimit (domethn t investohet n transport) ose t investohet n pajisje pastrimi? Gjithashtu, sht e qart q krahasimet dhe zgjedhjet ndrmjet sektorve t ndryshm t shpenzimeve prgjithsisht jan t vshtira (ekzistojn t tjera kritere vlersimi, jomonetare, q tentojn ti japin zgjidhje problemit); megjithat duhet kujtuar q disa metoda vlersimi, q ktu jan theksuar, kan arritur nj nivel t lart sofistikimi dhe kan marr rolin e nj gjuhe t prbashkt.
3.9. Norma sociale e skontos

Si sht theksuar n paragrafin 3, analiza kosto/prfitime evidenton problemin e vnies n
73
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti krahasim t kostove me prfitimet q ndodhin n koh t ndryshme, si sht thn m par, q prgjithsisht, supozohet se nj prfitim (ose nj kosto) i largt n koh vlersohet nga njsit e veanta minus prfitimet e afrt n koh pr t njjtat njsi dhe q niveli sasior i ksaj minus quhet norma e preferencs ndrkohore, ose m thjesht norma e skontos. Pr njsit kjo sht intuitivisht e vrtet: kredia pa interes nuk ka vler ekonomike dhe heqja dor nga nj e mir e tashme (supozojm paran) sht br gjithnj krahas nj prfitimi neto n t ardhmen, pikrisht norma e interesit mbi kredin. Problemi ndrlikohet, nse synohet t shtrijm kt qndrim n operatorin publik (i kuptuar si prfaqsues i shoqris n trsin e saj). Mnyra neoklasike e interpreton operatorin publik si prfitues i subjekteve t veanta ekonomike. N kt kndvshtrim, interesi mesatar i praktikuar pr kredit rezulton plotsisht shprehs i preferencave ndrkohore i subjekteve ekonomike dhe, pr rrjedhoj, duhet supozuar nga vendimmarrsit publik si norm skontoje pr t vlersuar prfitimet q ndodhin n koh t ndryshme. Dhe ky sht saktsisht kndvshtrimi i vendimmarrsit privat: prfitimet neto t nj investimi duhet t jen m t larta se sa norma e interesit bankar, me qllim q investimi t jet i pranueshm (domethn i leverdishm).
Shembull
Pr t shpjeguar dhe pr t thjeshtsuar akoma m shum argumentin, merret n konsiderat nj periudh kohe prej nj viti. Nse nj investim K0 prej 100 bhet n vitin pasardhs P1 i barabart me 105 (domethn mundson t rikuperohet kapitali i rritur me 5 ) dhe nse banka do t paguante nj interes prej 10% n vit, investimi nuk sht i leverdishm dhe kjo sht e kuptueshme. Si rrjedhoj, ky vlersim intuitiv do t thot t skontosh fluksin e prfitimeve dhe t kostove me normn prej 10% dhe t vlersosh nse llogariten prfitime neto t skontuara (domethn nse kto prfitimet jan pozitive). Duke prmbledhur numerikisht do t kemi sa m posht: Kostot n vitin 0: Prfitimet n vitin 0: Kostot n vitin 1: Prfitimet n vitin 1: K0 P0 K1 P1 = 100 = 0 = 0 = 105
Prfitimet P1, nse skontohen me nj norm t barabart me 10%, jan t barabarta me Ps: Ps = P1 105 = = 94,45 euro. n (1 + i) (1 + 0,10)1
Kujtojm se kostot ktu skontohen me normn zero, domethn nuk skontohen, pasi hasen vetm n vitin fillestar. Prandaj, prfitimet neto t skontuara Pn, t llogaritura nga prfitimet e skontuara minus kostot e skontuara, jan t barabarta me: Pn = Ps K0 = 95,45 100 = - 4,55 duke rezultuar kshtu negative. Duket qart q kostot dhe prfitimet shprndahen n koh dhe nse koha paraqitet nga shum vite, operacionet e prshkruara tani duhen prsritur do vit (dhe pr rrjedhoj norma e skontos do t aplikohet n mnyr t prbr, domethn eksponenti i emruesit do t jet 1 pas nj viti, 2 pas dy vitesh etj.). 74
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Por natyrisht, duket qart q pr flukset e kostove dhe t prfitimeve gjithsej praktika intuitive nuk rezulton m aspak e dobishme. Skontimi i nj norme t caktuar nnkupton, me fjal t tjera, t bsh t tashme nj vler t ardhshme; n fakt, n shembullin ton, nse norma e skontos (domethn norma e preferencs ndrkohore) sht 10%, 95,45 sht vlera n vitin 0 (domethn e tanishme) dhe 105 (vlera e ardhshme). Duke u kthyer tek operatori publik, del problemi se ciln norm skontoje duhet marr, n rastin kur supozohet tregu i kapitaleve si joperfekt, domethn q norma private e skontos nuk paraqet nj situat eficiente, ose q operatori publik t jet shembulli tipik i vlerave dhe i krkesave q nuk i atribuohen shums s interesave ekonomike t individve t veant. Meqense rrnja e preferencave ndrkohore lidhet me kufizimin e jets humane, nisur nga kjo disa studiues kan evidentuar q Shteti, n t kundrt, duhet t bhet bartsi i paanshm i interesave t gjeneratave t ardhshme, ashtu edhe i gjeneratave t tanishme; nga kto konsiderata rrjedh nj norm preference ndrkohore e barabart me zero. Objektivi i ktyre ekonomistve q, megjithse nuk u atribuojn nj rndsi sociale absolute vlerave t shprehura nga tregu i kapitaleve, gjithsesi e konsiderojn t nevojshme t prcaktojn nj norm t ndryshme nga zero, i referohen shums s frymve, sipas kriterit t dobishmris margjinale rnse t t ardhurs. Kjo do t thot q e ardhura nacionale pr frym e nj vendi rritet, kuotat shtes (marxhinale) t ksaj t ardhure do t destinohen pr t plotsuar nevoja gjithnj e m pak thelbsore, domethn do t ken dobishmri n rnie. N kt kuptim, nj prfitim larg n koh vlen m pak se sa nj afr, edhe jasht nj ekonomie tregu perfekt, n nj ekonomi q konceptohet si shprehje e thjesht e shums s sjelljeve ekonomike t pavarura t individve. Duke u kthyer n shtjen thelbsore mbi t ciln prqendrohen kto probleme, domethn mbi kriteret e zgjedhjes nga ana e vendimmarrsve publik, duhet t vzhgohet q zgjedhja e norms s skontos sht prgjithsisht n qllim t nj vendimi politik; vshtirsia prball s cils gjendet tekniku q analizon projektet alternative sht q kt zgjedhje ta bj t qart. N kt kuptim disa autor priren ndaj mnyrave t tipit eksperimental, duke analizuar pr shembull zgjedhjet e shkuara t menaxhimit dhe duke nxjerr normn e skontos t prshir n kt zgjedhje; ose duke vn nj seri projektesh nn gjykim cilsor t vendimmarrsit dhe duke nxjerr edhe ktu n mnyr empirike normn e skontos (pr shembull duke iu nnshtruar vendimmarrsit variantet e nj projekti q paraqet prfitime n mnyr alternative m t vogla n vler absolute, por t afrta n koh ose m t mdha, por t largta n koh). N praktik, edhe ky proces rezulton i vshtir pr tu aplikuar dhe prgjithsisht duhet me norm skontoje n njfar mnyre t lidhur me norma interesi pr periudha t gjata, duke kryer analiza ndjeshmrie (t shihet paragrafi 10) mbi nj seri rreth ksaj zgjedhjeje (domethn duke kontrolluar vlefshmrin e zgjedhjes s br m ndryshimin e ktij parametri). Kujtojm q kto konsiderata gjithnj supozohen neto nga inflacioni, duke i atribuuar nj kuptim thjesht monetar: domethn nse inflacioni sht 5% n vit dhe kostoja e paras sht 10%, norma reale e interesit sht 5%.
3.10. Formulat e vendimmarrjes dhe analizat e ndjeshmris

Problemi i fundit i praktiks neoklasike t metods kosto/prfitime i prket prcaktimit prmbledhs t gjykimit t leverdishmris ose t hierarkis n renditjen e projekteve t gjykuara t leverdishme. Kriteret e zgjedhjes jan n thelb tre: raporti prfitime/kosto t aktualizuara; vlera e tanishme neto; norma e brendshme e rentabilitetit.
3.10.1. Raporti prfitime/kosto t aktualizuara

Raporti prfitime/kosto t aktualizuara (P/K) ka nj kuptim t sakt dhe formulohet si m posht:
75
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti T Pn P n =1 (1 + i) n = T Kn K n n =1 (1 + i) ku: T = jeta ekonomike e projektit; i = norma sociale e skontos; n = vitet. Nj projekt sht i leverdishm (objektivi i maksimizimit t surplusit shoqror t aktualizuar), kur prfitimet e aktualizuara tejkalojn kostot e aktualizuara, domethn raporti P/K sht m i madh se nj.
3.10.2. Vlera aktuale neto

Plotsisht i njjt sht kuptimi i vlers aktuale neto (VAN), q paraqet formulimin e mposhtm (me t njjtat simbole): VAN = Pn K n n n =1 (1 + i)
T
Projekti sht i leverdishm kur diferenca ndrmjet prfitimeve dhe kostove t aktualizuara sht m i madh se zero.
3.10.3. Norma e brendshme e rentabilitetit

Ndrsa norma e brendshme e rentabilitetit (IRR) ka nj kuptim pak m t ndryshm dhe formulimi sht si vijon:
(1 IRR)
n =1
Pn
Kn n n =1 (1 IRR )
ku Norma e brendshme e rentabilitetit (IRR) sht e panjohura e ekuacionit t nivelit T q barazon kostot dhe prfitimet. Kuptimi i ktij treguesi sht edhe ai intuitiv: paraqet rentabilitetin mesatar t projektit, n harkun e jets s tij t dobishme, t shprehur n prqindje. M pak i kapshm sht formulimi i tij; ajo n sintez konfirmon q Norma e brendshme e rentabilitetit sht ajo norm skontoje, q bn t barabart vlern e aktualizuar t flukseve t kostove me at t flukseve t prfitimeve. Pse kjo norm sht saktsisht e barabart me rentabilitetin e projektit (e barabart me interesin bankar q shfrytzon nj depozit t caktuar, t shprehur n prqindje)?
Shembull
Nse shqyrtojm pikrisht shembullin bankar, duke u kufizuar n marrjen parasysh t nj periudhe prej nj viti (por natyrisht nuk ka vshtirsi n shtrirjen e shembullit pr nj periudh m t gjat). Nse supozojm q nuk njohim rentabilitetin n prqindje t nj investimi K0 t barabart, pr shembull, me 50 , por vetm shumn P1 (kapitali plus interesi) t trhequr pas nj viti t barabart me 53 , mund t skematizohet operacioni i plot, si vijon: Kostot n vitin 0: K0 = 50 Prfitimet n vitin 0: P0 = 0 76
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Kostot n vitin 1: K1 = 0 Prfitimet n vitin 1: P1 = 53 Nse tani skontojm fluksin e prfitimeve me nj norm t panjohur dhe e vendosim t barabart me fluksin e kostove njlloj t skontuar me nj norm t panjohur, nxjerrim q: K0 K1 = 0 (1 + i) (1 + x)1 dhe duke e paraqitur me numra: 50 53 = 0 (1 + i) (1 + x)1 duke e zgjidhur, nxjerrim:
x = 0,06, domethn t barabart me 6%, si rezulton n mnyr intuitive. Por ndrsa formula sht e vlefshme edhe n rastet m t ndrlikuara, intuita prfundon t jet ndihm, sapo shembulli bhet m i artikuluar. Duhet nnvizuar q Norma e brendshme e rentabilitetit nuk krkon drejtprdrejt prkufizimin e nj norme sociale skontoje; leverdishmria e nj projekti sipas ktij kriteri prcaktohet nga fakti q Norma e brendshme e rentabilitetit t tij t jet m e lart se sa norma sociale e skontos (me fjal t tjera, paraqet nj rentabilitet m t lart se sa nj minimum referimi, si sht shqyrtuar tashm n paragrafin 3).
3.10.4. Roli i treguesve

Le t shohim tani rolin e kritereve t ndryshme t vlersimit q i kemi ilustruar shkurtimisht. Para s gjithash kriteri kosto/prfitime rezulton dorzuar n raport me dy kriteret e tjera, pasi paraqet disavantazhet e t dyjave: n fakt, krkon prcaktimin apriori t norms sociale t skontos (si pr Vlern aktuale neto), por nuk shpjegon, n t kundrt me kt, vlern absolute t prfitimeve neto t aktualizuara. Pr dy kriteret e tjera, dallimi n informacion q japin lidhet pikrisht me vlern absolute t prfitimeve neto t aktualizuara: Vlera aktuale neto e qartson, ndrsa Norma e brendshme e rentabilitetit shtjellon n nj far mnyr madhsin relative t prfitimeve n krahasim me kostot (n fakt, Norma e brendshme e rentabilitetit ka vler n prqindje t shprehur n lidhje me shumn e investimit). N praktik duhen t llogariten t dy treguesit (Vlera aktuale neto dhe Norma e brendshme e rentabilitetit) dhe prgjithsisht ata prputhen, domethn japin t dhna t njjta si pr leverdishmrin e nj projekti, ashtu dhe pr prioritetin n krahasim me projektet e tjera t mundshme. Por, ndrsa, n lidhje me leverdishmrin t dy kriteret duhet domosdoshmrisht t prputhen (domethn nuk duhet t japin rezultate kontradiktore) kjo nuk sht aksiom pr sa i prket prioritetit t nj projekti n raport me t tjert.
Shembull
Le t shohim shkurtimisht arsyet e ktyre informacioneve t fundit. Nse supozojm se kemi prcaktuar, vit pas viti, prfitimet neto t nj projekti (domethn prfitimet minus kostot) dhe supozojm t prdorim norma skontoje rritse pr aktualizimin e prfitimeve neto t prcaktuar n kt mnyr, do t marrim nj paraqitje t tipit si n figurn mposhtme (vija P, figura 4). N fakt, prfitimet neto do t jen maksimale me nj norm sociale skontoje (NSS) t barabart me zero (domethn n rastin kur nuk aktualizohen). Pastaj n mnyr zvogluese derisa t anulohen pr nj norm skontoje, q paraqet pikrisht NBR e plot t projektit (n 77
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti fakt, mjafton t vzhgojm q si rregull Norma e brendshme e rentabilitetit (NBR) sht ajo norm skontoje q bn t barabarta prfitimet dhe kostot, pra q bn t barabart me zero diferencn ndrmjet prfitimeve dhe kostove, domethn prfitimet neto) t dy kriteret prputhen pr projektin n shqyrtim pasi, nse norma sociale e skontos do ishte m e vogl se 10 (pr shembull, 8) VAN i projektit do t jet pozitive dhe NBR do t ishte m e lart se sa norma sociale e skontos (t dyja n kushte leverdishmrie). Natyrisht me norm skontoje m t lart se 10 t dyja kriteret do t jepnin prgjigje negative. Nse supozojm, krahasimin e projektit P me projektin Q (i karakterizuar nga nj lakore specifike, q paraqet VAN me NSS = 0 m t vogl se ajo e P, por nj NBR m t madhe: i cili pr shembull mund t tregoj q projekti Q sht me dimensione m t vogla, por paraqet rentabilitet m t madh n shprehje prqindjeje). Tani le t shikojm fatin e dy projekteve me rritjen e NSS; pr norm m t madhe se 14% t dyja projektet sipas dy kritereve rezultojn jo t leverdishme pr 10%< NSS <14% P nuk sht i leverdishm; Q sht i leverdishm (por t dy kriteret prputhen). Pr 6%< NSS <10% t dyja projektet jan t leverdishme dhe Q mbizotron (n t dyja kriteret), pasi Q paraqet NBR dhe VAN m t lart. Pr 0%< NSS <6% t dy projektet jan t leverdishme, por mbizotron P nse marrim n konsiderat VAN, ndrsa mbizotron Q nse marrim n konsiderat NBR. Domethn t dy kriteret japin t dhna kontradiktore rreth nivelit t t preferuarit t dy projekteve (i cili mund t ket nj supozim intuitiv: krahasimi ndrmjet nj projekti t vogl me rentabilitet t lart dhe nj projekti t rnd me rentabilitetit t ult mund ta vr n siklet vendimmarrsin; pasi kjo shushatje mund t rrjedh ndrmjet projekteve me flukse prfitimi m t konsiderueshme, por t largta n koh, dhe projekteve me karakteristika t kundrta). Le t shohim tani praktikn e ndjekur n rastin, jo t shpesht, t nj rezultati kontradiktor t dhn nga dy kriteret. Nse nuk ka kushtzim bilanci, domethn burimet publike nuk jan t kufizuara, t dy projektet (ose n projekte) nuk jan reciprokisht t prjashtueshme1, t dyja duhen realizuar pavarsisht nga renditja hierarkike n t ciln klasifikohen nga dy kriteret, nse rezultojn t leverdishme. Nse ka kushtzime t bilancit, domethn nse dy projektet nuk jan reciprokisht t prjashtueshme dhe jo pr shkak t kufizimit t burimeve, analiza sht m komplekse dhe ka t bj me rentabilitetin e pritshm mbi kuotn e burimeve t pashfrytzuara duke realizuar projektin Q i cili paraqitet me NBR m t lart; mund t demonstrohet n fakt q ai ose on n nj investim m t vogl P, ose on n nj kthim t kapitalit m t shpejt, pr investim t njjt, n t dyja rastet shfaqet problemi i krahasimit t mundsive t riinvestimit t pjess s kapitalit (menjher n njrin rast ose pas pak vitesh n tjetrin); nse sht e arsyeshme t priten rendimente t ktyre riinvestimeve m t larta ose t krahasueshme me ato t projektit P, mbizotron Q; nse nuk sht kshtu (pr shembull nuk shfaqen aspak mundsi t investimit), mbizotron P. Nse dy (ose n) projekte teknikisht prjashtuese (dhe nuk ekzistojn kushtzime t bilancit), rasti kur dy kriteret paraqesin rezultate t kundrta prbn nj rast m t qart. N fakt, projektet teknikisht prjashtuese prgjithsisht jan variante t t njjtit projekt, me nivele t ndryshme kostoje (zgjidhje t ndryshme pr t shfrytzuar nj fush, pr t lidhur dy qendra etj.). Ather sht e nevojshme t vlersohet e gjith gama e projekteve teknikisht t realizueshme, pasi kmbimi i prioritetit q prcaktohet ndrmjet nj projekti dhe nj tjetri sugjeron q, duke ia nnshtruar variantet e projektit nj procesi rritjeje t vazhdueshme (nga zgjedhjet m pak t kushtueshme n at m t kushtueshme, pr shembull) mund t prcaktohet pika e ndryshimit, q prgjithsisht korrespondon me pikn m t mir t prgjithshme, domethn me pikn zotruese pr t dyja kriteret.
Pr shembull, nj rrug e re dhe nj ur mbi kt rrug nuk jan prjashtuese, t dyja jan projekte t ndryshme pr t njjtn rrug.
1
78
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Le t japim nj shembull t thjeshtsuar, por zgjerimi i tij sht i kuptueshm. Pr kt arsye le t krahasojm VAN me raportin P/K, pr arsye thjeshtzimi: n fakt, konceptualisht, kemi par q raporti P/K sht i ngjashm me NBR (edhe pse nuk prputhet me t).
Figura 4. Lidhja ndrmjet IRR dhe VAN
VAN
Q 5% 10% 15% IRR
Shembull
Projekti Q P Kostot e aktualizuara 10 30 Prfitimet VAN P/K e aktualizuara 15 5 1,5 36 6 1,2
Supozojm q dy projektet paraqesin kuadrin e rezultateve t pritshme t paraqitura n tabel. N mnyr t qart, dy kriteret paraqesin rezultate t ndryshme (5 < 6; 1,5 > 1,2). N kt rast, sht e nevojshme t analizohen variante t ndrmjetme, n supozimin e nj ecurie t rentabilitetit t skematizuar n Figurn 5. Ecuria e kurbs s rentabiliteteve sht thjesht hipotetike: mbshtetet n supozimin q rentabilitetet e investimeve jan rritse deri n nj nivel t caktuar t investimit dhe n vijim zvogluese. N shembullin ton, sht i mundur prcaktimi i nj varianti optimal K me kosto t barabarta me 20 dhe prfitime t barabarta me 30, n t cilin VAN = 10 dhe P/K = 1,5, domethn m t mir apo m t keq sipas t gjitha kritereve t prdorura (n shprehje teknike sipas rregullit dobsit zotruese-Pareto) n krahasim me dy t tjerat. N praktik, pika optimale prcaktohet nprmjet analizs s rentabilitetit rrits: m e mira sht pika tej s cils rritjet e kostove t aktualizuara jan m t vogla se sa rritjet e prfitimeve t aktualizuara (domethn sht pika n t ciln rentabiliteti margjinal sht zero). Pr projektin K sht e leht t vrtetohet q kalimi nga ky n projektin P paraqet rritjen e prfitimeve m t vogla se sa rritjet e kostove. DB = 10, DC = 16 Prandaj, n prgjithsi, duhet kujtuar edhe nj her rndsia e zgjerimit t analizs, kryesisht n rastet e dyshimta, me nj numr t madh projektesh alternative, se sa t thellohet analiza ekonomike e nj ose pak varianteve. Megjithat, n praktik duhet vrejtur q VAN gjen aplikim m t madh se sa IRR (pr shembull, rasti i analizs s rentabilitetit q sapo 79
ilustruam). Dhe, n fakt, i njjti prcaktim i saj sht koherent dhe homogjen me funksionin objektiv: t maksimizohen prfitimet neto t aktualizuara. IRR paraqet gjithashtu disavantazhe t tjera, q lidhen me mundsin pr t marr m shum se nj zgjidhje pozitive pr ekuacionin (e grads T) q e prcakton. Figura 5. Kurba e rentabiliteteve
Prfitimet e aktualizuara
130 30 K
15
45 10 20 30 Kostot e aktualizuara
3.11. Analiza e ndjeshmris

Duke u kthyer n sensin kompleks q kto kritere t vlersimit i ofrojn vendimmarrsit politik, vihet re menjher ngurtsimi i lart i tyre: vendimi sht i qart, hierarkit e prcaktuara n mnyr t prkryer etj. Megjithat, duke mbajtur parasysh pasaktsin e konsiderueshme q evidentohet n shum supozime, zakonisht n praktik zbutet tabloja e rezultateve finale (dhe duke i prmirsuar) nprmjet analizs s ndjeshmris. Kto analiza konsistojn n rishqyrtimin e parametrave els t evidentuar gjat studimit (pr shembull, norma sociale e skontos, norma e rritjes s krkess, vlera n koh, kostot e investimit etj.) dhe prcaktimi i rezultateve finale n funksion t nj serie vlerash q kta parametra mund t marrin. Pr shembull, nj projekt do t konsiderohet i preferueshm pr nj norm skontoje q prfshihet brenda vlerave t caktuara ose pr nj kosto investimesh brenda nj ndryshimi t caktuar t mimeve pr njsi etj. Domethn vihet n dukje ndjeshmria e projektit ndaj ndryshimit t disa parametrave. Mund t hasen raste kur kjo ndjeshmri gjithsesi sht e ult dhe, si rrjedhoj, gjykimi prfundimtar realisht sht i vetm; mund t hasen raste (dhe prgjithsisht kshtu ndodh), kur projekti (ose hierarkia e preferueshmris s projekteve t ndryshme) sht i ndjeshm, domethn gjykimi ndryshon me ndryshimin e nj parametri t vetm ose me ndryshimin n t njjtin kah e dy parametrave etj. N kt mnyr vendimmarrsit i duhet dhn informacione edhe pr peshn q disa hipoteza fillestare kan mbi zgjedhjen prfundimtare: nse, pr shembull, kohs s kursyer i atribuohet nj vler e lart, nj autostrad (rrug) e caktuar rezulton e leverdishme, n rastin e kundrt rezulton e leverdishme t ndrtohet nj hekurudh. Megjithat, n prfundim, duhet t kujtojm nj koncept qendror: jan formulat q marrin vendime (dhe zotruesit e tyre), q e bjn interesante analizn kosto/prfitim, por domosdoshmria, q metoda krkon, t shpjegoj t gjith parametrat e zgjedhjes pr 80
nj periudh t gjat, n kndvshtrimin e alternativave t ndryshme t veprimit dhe duke i konsideruar t qarta rrjedhojat pr t mos ndrhyr absolutisht. Kjo praktik prcakton nj metod vendimmarrse me prirje transparente dhe prgjithsisht kjo mundson nj debat politik m pak oroditse se sa kjo aktualja.
3.12. Formimi i kostove

Analiza kosto/prfitime ndahet n analiz ekonomike dhe analiz financiare. Dy analizat realizohen pr t njjtin qllim dhe synojn t llogarisin dy tregues themelor pr t prcaktuar leverdishmrin e nj projekti: vlern aktuale neto (VAN) dhe normn e brendshme t rentabilitetit (NBR ose IRR). Nga kndvshtrimi metodologjik, dy praktikat diferencohen pr t dhnat input, llogaritjen e prfitimeve dhe, kryesisht, n kndvshtrimi nga i cili kryhet analiza.
3.12.1. Kostoja ekonomike

Pr do njsi t konsumuar sht e nevojshme t prcaktohet kostoja ekonomike q shoqron konsumin e ksaj njsie. Kostot ekonomike prcaktohen nprmjet monetarizimit t burimeve t konsumuara dhe nga eksternalitetet e prodhuara. Burimet e konsumuara jan koha dhe burimet natyrale (pr shembull, karburanti, qymyrguri etj.). Vihet re q taksat dhe tarifat nuk jan kosto ekonomike, por jan thjesht nj transferim. N fakt, duke paguar nj taks, pr shembull, mbi konsumet, konsumatori sht m i varfr pr nj vler t barabart me shumn e takss, ndrsa shteti, q arkton taksn, sht m i pasur pr nj vler t barabart me shumn e takss. Por kolektiviteti formohet nga shteti dhe nga konsumatort dhe, si rrjedhoj, nuk ndryshon vlera e pasuris n total: vetm se shprndahen n mnyr t ndryshme. Le t shqyrtojm tani mimin e benzins n pikn e karburantit. Kjo nuk sht nj kosto ekonomike, pasi prfshin si burimin e konsumuar (n mnyr t prafrt, karburantin dhe kohn e puntorve t angazhuar pr prodhimin), ashtu edhe taksat e krkuara nga shteti pr prfitimin nga kompania e prodhimit t karburantit dhe t zotruesit t impiantit. Pr t llogaritur koston ekonomike t nj litri benzine sht e nevojshme t pastrohet mimi n pikn e karburantit nga taksat dhe prfitimet.
3.12.2. Kostoja e perceptuar

Kostoja e perceptuar paraqet se sa konsumatori duhet t paguaj pr t bler nj njsi malli t caktuar. Kostoja e perceptuar pr nj litr benzine sht e barabart me mimin e benzins s pomps. Nga kjo rezulton q kostoja e perceptuar prfshin: burimet e konsumuara pr t prodhuar nj t mir t caktuar, prfitimin e prodhuesit dhe t shitsit dhe n fund, taksat e krkuara nga shteti. Duke bler nj t prditshme, kostoja e perceptuar sht e barabart me mimin e t prditshmes; duke br nj udhtim me tren, kostoja e perceptuar do t jet e barabart me mimin e bilets plus koston e kohs s udhtimit. Koha hyn n kostot e perceptuara, pasi sht nj koh e shpenzuar n udhtim dhe, si rrjedhoj, nuk sht shpenzuar n nj mnyr tjetr. Mbshtetur n sa u tha m sipr, kostoja e perceptuar sht kostoja q duhet shfrytzuar n prcaktimin e sasis s konsumuar, duke prdorur si mesatare kurbn e krkess. N fakt, konsumatorit i intereson mimi i blerjes q paguan (dhe n disa raste koha e shfrytzuar), dhe jo kostoja ekonomike lidhur me realizmin e produktit.
3.13. Analiza ekonomike

Analiza ekonomike kryhet nga kndvshtrimi i kolektivitetit (q prbhet, sht e nevojshme 81
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti ta kujtojm, nga prodhuesit, konsumatort dhe shteti), me qllim pr t vlersuar ndikimet e nj investimi mbi mirqenien e kolektivitetit. Prfitimet llogariten n shprehje t ndryshimeve t surplusit S (figura 6) ose duke shfrytzuar koston ekonomike q shoqron seciln prej alternativave, q prfshin edhe eksternalitetet e mundshme, por kujtojm q sasia e konsumuar, e prcaktuar duke shfrytzuar kurbn e krkess, sht funksion vetm i kostove t perceptuara. Prandaj, nse kostot ekonomike nuk prputhen me kostot e perceptuara (si ndodh n prgjithsi), do t kemi fenomenin e nnkonsumit, me humbje t surplusit (pr shembull nj monopol) ose t fenomenit t mbikonsumit, me konsumin e surplusit (pr shembull, n rastin e eksternalitetit ose t t mirave t subvencionuara).
Analiza ekonomike
Kostot e perceptuara
Kurba e krkess elastike
Kostot ekonomike
Sasia e konsumuar
Variacioni i surplusit shoqror
COMFP
Norma sociale e skontos
Kostoja ekonomike e investimit
VAN ekonomik = 0
Vlera ekonomike e mbetur VAN ekonomik Eksternaliteti n fazn e ndrtimit NBR (IRR) ekonomik
Treguesi i leverdishmris ekonomike (VPN) llogaritet duke shfrytzuar normn sociale t skontos is. Kostot e investimit duhet t pastrohen nga taksat, duke u shtuar kostove t ekonomike t investimit I ekonomike. Duhen llogaritur edhe eksternalitetet E n fazn e ndrtimit (n vitin 0) q, duke qen prkohsisht johomogjene n lidhje me kostot e ushtrimit dhe me eksternalitetet e ushtrimit, nuk mund t interpretohen nprmjet kurbave t kostove. Nga kjo rezulton q VPN ekonomike jepet nga: N S (I ekon + E) VPN ekonomik = i (1 + i s ) n n =0
82
Figura 6. Llogaritja e variacionit t surplus-it (prfitimi n analizn ekonomike)
P/K
Surplusi fillestar S1
P/K
Surplusi final S2 Kek.1 = Kpercep.1 Kek.2 = Kpercep.2
Q1 P/K
Q2
Variacioni i surplusit fillestar S = S2 S1 Surplusi i gjeneruar nga prdorimi
Kek.1 = Kpercep.1
Kek.2 = Kpercep.2
Q1
Q2
Variacioni i surplusit ekzistues i prdorimit
3.13.1. Specializimi i formuls s VAN ekonomik

Pr zbatime m praktike lidhja e msiprme mund t shkruhet si m posht:
VPNekonomik =
n =0
(I ekonomik,n + E) (1 + i s )
n
+
n =
(Skolektiviteti,n (Cp,i , Ce,i , si , Cp,f , Ce,f , s f ) + VRekon.,T ) (1 + i s )

n
COMPF n n n =0 (1 + i s )
ku: is norma sociale e skontos; T periudha kohore mbi t ciln shtrihet analiza; periudha kohore q mbulon vitet e realizimit t projektit; I ekonomik, n kuota e investimit ekonomik lidhur me vitin n (me 0 < n ); En kuota e eksternaliteteve n fazn e realizimit lidhur me vitin n (me 0 < n ); S kolektiviteti, n variacioni i surplusit t kolektivitetit lidhur me vitin n (me 0 < T); Cp,i kostoja e perceptuar n skenarin fillestar Ce,i kostoja ekonomike n skenarin fillestar Si sasia n skenarin fillestar; Cp,f kostoja e perceptuar n skenarin e projektit;
83
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Ce,f kostoja ekonomike n skenarin e projektit; Sf sasia n skenarin e projektit; VR ekonomike,T vlera ekonomike e mbetur e investimit n vitin T (viti i fundit e analizs); COMFP vlera e Kostoja - Oportuniteti Margjinal i Fondit Publik. Vlera e saj sht e barabart me nj fraksion k t deficitit financiar t prodhuar nga investimi n vitin n (me 0 n T), sipas lidhjes:
T COMFPn = k Deficiti Deficikti + financiar , inv , n financiar , operat , n n = 0 n = pr t ciln mbledhori i par sht deficiti financiar i gjeneruar n periudhn n t ciln realizohet projekti, ndrsa mbledhori i dyt sht pjesa e deficitit (eventualisht) t prodhuar n fazn operative t investimit.
Deficiti financiar, inv,n = (-If inanciar, n + Sc,n En) Deficiti financiar, inv,n = (Rn(S) + Sc,n(S) - Cfunksionimi,n(S) + VR financiar,T).
3.13.2. Fluksi i prfitimeve dhe i kostove n kohzgjatjen e jets s dobishme t investimit sipas analizs ekonomike
Jeta e dobishme e nj investimi, n prgjithsi, mund t ndahet n dy pjes kryesore: periudha e realizimit dhe periudha e funksionimit. N lidhje me fazn e par investimi i shqyrtuar projektohet dhe realizohet; n fazn e mpastajme, kemi fazn operative, n t ciln projekti zhvillon funksionin pr t cilin sht konceptuar. Prandaj, supozohet q harku kohor mbi t cilin shtrihet analiza, t jet i barabart me T vite, q faza realizuese t ket nj kohzgjatje prej vitesh (me < T) dhe, pr rrjedhoj, faza operative t jet T - vitesh. N periudhn e par kolektiviteti kryen vetm kostot ekonomike t nevojshme pr realizimin e investimit t parashikuar dhe, q n prgjithsi, jan kosto pr materiale, pr punn e gjall, pr qira dhe eksternalitete t mundshme t prodhuara n fazn e realizimit. N periudhn e dyt kolektiviteti angazhon t gjitha burimet e nevojshme pr t shfrytzuar projektin dhe t gjitha burimet e nevojshme derisa projekti t qndroj n kushte t mira funksionimi; n t njjtn koh kolektiviteti mund t prfitoj nga ulja e kostove t kryera n krahasim me skenarin e jo projektit q, n rastin specifik, jan prcaktuar n shprehje t ndryshimit t surplusit social. T mendojm, pr shembull, nj rrug t re, e cila lidh m shpejt dy qendra t banuara. Burimet q kolektiviteti angazhon n fazn e funksionimit t projektit, domethn pr shfrytzimin e tij, kan t bjn me kohn pr lvizjen e personave, karburantin pr automjetet si dhe eksternalitetin ambiental. Burimet q kolektiviteti angazhon n fazn e funksionimit t projektit, derisa ky t mbetet n gjendje t mir, n radh t par u atribuohen kostove t mirmbajtjes s ksaj autostrade. Dallimi ndrmjet surplusit n skenarin me rrug t re dhe surplusit shoqror i vlersuar n skenarin e referuar, n funksion t disponibilitetit pr t paguar nga prdoruesit t paraqitur nprmjet instrumentit t kurbs s krkess, prcakton variacionin e surplusit shoqror. Pr sa kemi paraqitur deri tani, sigurisht q sht e vlefshme pr nj analiz kosto/prfitime t tipit tradicional, brenda s cils analiza ekonomike rezulton plotsisht e veant n krahasim me analizn financiare. Zhvillimet metodologjike m t fundit mundsojn t krijohet nj lidhje ndrmjet dy segmenteve t mparshme; n veanti mundsohet t vlersohet se n mnyr aspektet financiare t nj projekti ndikojn mirqenien e kolektivit. Kostoja/oportuniteti margjinal i fondeve publike sht ura lidhse ndrmjet dy analizave. N veanti, nse nj projekt
84
manifeston nj rentabilitet t pamjaftueshm nga kndvshtrimi financiar dhe nse pr shtetin financues t projektit ekzistojn kushtzime t bilancit, ather rritja e presionit fiskal t gjeneruar nga ndrhyrja shtetrore prodhon efekte rnieje mbi ekonomin dhe, pr rrjedhoj, mbi mirqenien e t gjith kolektivitetit. Prandaj, nprmjet nj analize tradicionale treguesit e leverdishmris ekonomike prcaktohen nga ecuria e fluksit t kostove dhe e prfitimeve, n funksion t afateve kohore t fazave realizuese dhe operative, me nj analiz kosto/prfitime q shfrytzon ndikimin e kostove/oportunitetit margjinal t fondeve publike, zgjeron rndsin e projektit t realizuar deri n shqyrtimin e karakterit makroekonomik. Figura 7 paraqet n form t qart grafikun pr sa kemi prshkruar deri tani n kndvshtrimin teorik. Pjesa e msiprme e grafikut tregon sipas nj mnyre teorike standarde prfitimet q rrjedhin (variacioni i surplusit shoqror) nga projekti i realizuar (n vitet q prfshihen ndrmjet dhe T). Pjesa e poshtme e ktij grafiku tregon q mirqenia e kolektivitetit ndikohet nga investimi edhe n fazn e tij realizuese, prandaj ndryshimi i mirqenies kolektive mund t shkaktohet gjat gjith jets s marr n konsiderat. Figura 7. Kostot dhe prfitimet n jetn e investimit
P/K
Efekti mbi punsimin Disponibiliteti pr t paguar Q
t=0
t= Kostoja e ushtrimit
t=T
koha
Variacioni i surplus-it shoqror nga analiza
Kostoja e investimit Kostot e jashtme t=0 t= t=1 koha
Variacioni i surplus-it shoqror gjithsej
Kosto/oportuniteti margjinal i fondeve publike Faza e funksionimit Jeta e dobishme e projektit
Variacioni i surplus-it shoqror nga analiza
Faza e ndrtimit
Si prfundim, efekti i plot i investimit t analizuar do t jet shuma e ndryshimeve t surplusit shoqror t vlersuar n mnyr t ndar.
3.13.3. Risku i prllogaritjes s dyfisht

Ekzistojn efekte q shfaqen me shenja t ndryshme n shum variable q nuk ojn n 85
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti shtrembrim t rezultateve; t mendojm, pr shembull, nj tarif t paguar, kjo shfaqet me shenj pozitive n lidhje me surplusin e prodhuesve dhe me shenj negative n lidhje me surplusin e konsumatorve. N total efekti sht zero. N t njjtn mnyr ekzistojn efekte q manifestojn t njjtn shenj n shum variable dhe q, si rrjedhoj, mund t ojn n efekte shtrembruese n rezultate. Duke kontabilizuar t njjtin efekt me t njjtn shenj shkaktohet e ashtuquajtura llogaritje e dyfisht. T kujtojm, pr shembull, rritjen e mundsis s shfrytzimit t nj zone rezidenciale (n praktik, fal paksimit t kostove t perceptuara t udhtimit). N kt skenar, zakonisht, kemi nj rritje t vlers s tregut t pronave t paluajtshme. Kjo rritje, n analizn tradicionale kosto/prfitim, mund t konsiderohet si nj nivel i disponibilitetit pr t paguar nga ana e banorve pr mundsi m t madhe; nse variacioni i surplusit pr prdoruesit dhe variacioni i vlers s pronave t paluajtshme do t merreshin parasysh t dyja n prllogaritjen e prfitimeve, pra do t kontabilizohej dy her i njjti efekt.
3.14. Analiza financiare

Analiza financiare realizohet nga kndvshtrimi i investitorit privat, qllimi i t cilit sht nxjerrja e prfitimeve (edhe pse nuk maksimizohet mirqenia e komunitetit, ndaj t cilit sht indiferent). Kjo analiz mund t kryhet si pr t vlersuar mundsin e prmirsimit t nj impianti q ekziston tashm dhe ather do t veprohet n shprehje diferenciale n krahasim me situatn, domethn pr realizimin e nj impianti t ri, ose duke operuar n shprehje absolute. Prfitimet jepen nga t ardhurat e nxjerra nga shitja e produktit; pr shembull, pr administrimin e nj autostrade nga t ardhurat R q rrjedhin nga trafiku. Nj pjes tjetr e prfitimeve mund t shtohet nga subvencionet publike, si n fazn e ndrtimit sn, ashtu edhe n fazn e funksionimit sf. Kostot jepen nga kostot e investimit Ifin dhe nga kostot e prodhimit cp. Kujtojm se t gjitha kostot jan bruto nga taksat, q nj subjekt privat duhet t paguaj. Eksternalitetet (E) i prkasin jo vetm fazs s ndrtimit, por edhe eksternaliteteve t mundshme n fazn e funksionimit, shkarkohen mbi konsumatorin edhe nse administratori sillet si mbledhs. Sasia e konsumuar akoma sht funksion i kostos s perceptuar nga prdoruesi, q nuk do t jet e barabart me kostot e prodhimit; mimi i shitjes duhet t mbuloj kostot e prodhimit dhe prodhuesi t nxjerr nj prfitim normal. Nse investimi realizohet plotsisht ose pjesrisht me kapital privat, mimi i shitjes duhet t mundsoj rikuperimin e kostove t investimit. Pr rrjedhoj, VPN financiar jepet nga: VPN financiar = R n + s c + s e (I fin + E) (1 + i f ) n n =0
N
3.14.1. Specializimi i formuls s VAN financiar

Njlloj si lidhja q prcakton leverdishmrin ekonomike, ashtu edhe lidhja pr vlersimin e Vlers Financiar Neto t Aktualizuar mund t paraqitet si m posht:
VAN financiar =
n =0
(I financiar ,n + S c,n E n ) (1 + i f )
n
+
n =
(R n (q) + S e, n (q ) C i funksionimit ,n (q) + VR financiar.,T ) (1 + i f ) n
ku: if norma financiare e skontos; T periudha kohore mbi t ciln shtrihet analiza; periudha kohore q mbulon vitet e realizimit t projektit; Ifinanciar,n kuota e investimit financiar lidhur me vitin n (me 0 < n );
86
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti En kuota e eksternalitetit n fazn e formimit lidhur me vitin n (me 0 < n ); SC,n shuma e subvencioneve t marra nga administratori n fazn e ndrtimit n vitin n (me 0 < n ); Rn (q) shuma e t ardhurave t llogaritur nga administratori i n vitin n (me < n T); Se,n (q) shuma e subvencioneve t marra nga administratori n fazn e funksionimit n vitin n (me < n T); C e funksiomit (q) kostot operative financiare t investimit t kryer nga administratori n vitin n ( < n T); VRfinanciare,T vlera financiare e mbetur e investimit t llogaritur nga administratori n vitin T (viti i fundit i analizs).
3.15. Kufizimet dhe mundsit e prmirsimit t analizs s kosto/prfitimeve

Kufizimi kryesor i analiz s kosto/prfitimeve paraqitet nga supozimi i tregjeve perfekte; nj tjetr kufizim sht n pamundsin efektive pr t monetarizuar disa nga objektivat ose disa kosto. N veanti, rezultojn t vshtira pr tu monetarizuar objektivat shprndars, si ndrmjet grupeve shoqrore, ashtu edhe ndrmjet rajoneve t gjera dhe vlersimeve estetiko-peizazhike. Por shprndarja e t ardhurs mbetet nj objektiv thjesht politik, dhe jo teknik. Gjithsesi, analiza kosto/prfitime mund t jap tregues t dobishm n kt kuptim, rritja e kostove ose e prfitimeve mund t vlersohet duke iu referuar grupeve t veanta shoqrore edhe n form ndrkohore, duke dhn kshtu elementt pr diskutime politike mbi efektet shprndarse. Analiza kosto/prfitime jep tregues t till pr t arritur nj nivel transparence q nuk mundsohet nga teknikat e tjera. Ndrsa, pr sa u prket vlersimeve estetikopeizazhike, analiza kosto/prfitime mund t jap element n shprehje t kostos oportune, duke vlersuar zgjedhjet alternative (nj rrug n siprfaqe apo n tunel, pr shembull) q mundsojn nj zgjedhje politike m t ndrgjegjshme, prandaj nj rezultat i till nuk duket me rndsi t pakt. Disa prmirsime jan t mundshme n lidhje me problemin e supozuar t tregjeve perfekte. Paraqitja e mimeve hije pr koston oportune t puns sht nj tentativ n kt drejtim. N do rast, n shum projekte infrastrukture, pesha e kostos s puns sht e kufizuar dhe akoma m e kufizuar mund t jet efekti i punznies pr puntort e pakualifikuar dhe, pr rrjedhoj, nj kosto oportune shum e ndryshme nga vlera nominale. Nj zhvillim tjetr i kohve t fundit paraqitet nga futja, akoma jo gjersisht e prhapur, e kostos oportune margjinale t fondeve publike, q mund t rrjedh drejtprdrejt nga niveli i borxhit publik, duke qen mimi hije i tkurrjes s fondeve publike. N gjendjen e prparuar t thellimit sht krkimi mbi koston oportune t zonave t ndrtimit dhe jo t ndrtimit, prandaj tregu karakterizohet nga fenomene t prhapura t s ardhurs, n fakt vlera sht m e lart se sa kostoja margjinale e prodhimit t s mirs s ndrtimit. Problemi m tej ndrlikohet nga karakterizimi i ktyre t ardhurave si t ardhura t mangta, si shkak kryesor i detyrimeve legjislative mbi prdorimin e truallit. S fundi, duket interesante t zhvillohet krkimi n drejtim t futjes s option value [Pindyck-Dixit, 1994] n metodologjin standarde t analizs kosto/prfitime, me qllim t prfshirjes n rezultat fleksibilitetin e investimit gjat jets s dobishme, q mund t lexohet n drejtimin e nj avantazhi m t madh t investimeve teknologjike n krahasim me investimet ngushtsisht ndrtimore dhe infrastrukturore.
87
Analiza financiare
Kurba e krkess elastike T tjera kosto t perceptuara Tarifat
Sasia e konsumuar
Subvencioni publik n fazn e funksionimit
T ardhura pr tu konsumuar
Norma financiare e skontos
Kostoja financiare e investimit VANfinanciar = 0 Subvencioni publik i investimit Kostot financiare t funksionimit Vlera financiare e mbetur
VAN financiar
Norma e Brendshme e Rentabilitetit
3.16. Raste studimore mbi Analizn kosto/prfitime1 Rasti 1

Dy zona aktualisht lidhen nj rrug malore t gjat prej 20 km dhe mjaft e vshtir, q kryhet pr nj koh prej 20 minutash. Propozohet ndrtimi i nj tuneli, i gjat 8 km, q do t lidhte drejtprdrejt dy qendrat e banimit pr nj koh prej 7 minutash. Mbi autostrad kalon do dit nj trafik mesatar ditor prej 5.000 automjetesh. Kostoja e investimit financiar q parashikohet pr ndrtimin e tunelit sht 150 milion Euro.
Krkohet: a. Llogaritja e Vlers s aktualizuar neto social-ekonomike e investimit, duke supozuar q ulja e kohs s udhtimit nuk shkakton trafik t ri, q kostot e mirmbajtjes dhe t funksion1
Rasti sht prshtatur nga Layard R.: Cost-Benefit Analysis, Penguin Books Ltd, cituar.
88
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti nimit t infrastrukturs do t jen t paprfillshme dhe q kostot e perceptuara do t jen t barabarta me kostot ekonomike. b. Llogaritja e Vlers s aktualizuar neto e investimit n rastin kur parashikohet q trafiku mesatar ditor pas hapjes s tunelit t arrij n 8.000 automjete. c. Llogaritja e Vlera s aktualizuar neto e investimit n rastin kur, prve rritjes s trafikut, automjeteve u bashkshoqrohet nj kosto e jashtme prej 0,02 /automjet/km.
T dhnat: 1. Koeficienti i transformimit nga kosto financiare n kosto ekonomike 0,9. 2. Kostoja operative e automjetit e barabart me 0,22 /automjet/km. 3. Vlera e kohs s udhtimit e barabart me 10 /automjet/or. 4. Norma sociale (shoqrore) e skontos e barabart me 3,5%. 5. Koha e ndrtimit e barabart me 1 vit. 6. Kohzgjatja e analizs 1 vit ushtrimor. Zhvillim 1.a) Pr t vlersuar projektin sht e nevojshme t vlersohet kostoja e perceptuar e transportit, me dhe pa projektin. Kostoja e perceptuar (KP) e transportit rrugor
Do t konsiderojm kosto t perceptuar t transportit shumn e kostove monetare dhe jo monetare t nj udhtimi; ajo paraqet kostot gjithsej (n total) t perceptuara nga ai q udhton. M klasikja e kostove jo monetare sht koha e shpenzuar (harxhuar) gjat udhtimit. Kostoja e perceptuar e transportit rrugor prbhet nga shuma e kostove operative t automjetit rrugor dhe t tarifave (tarifa e autostrads, qndrim me pages, congestion charging etj.) dhe nga koha e udhtimit: KP [/aut] = distanca e prshkruar [km] * kostoja operative e automjetit[/aut-km] + tarifa [] + koha e udhtimit [or] * vlera e kohs s udhtimit[/aut-or] N rastin ton nuk llogarisim (nuk kemi) tarifa pr tu marr n konsiderat. Kostoja e perceptuar e nj qarkullimi ndrmjet dy zonave pr do automjet sot sht e barabart me: KP0 = 20 km * 0,22 /aut-km + (20 min/60 min/or) or * 10 /aut-or = 7,73 /aut. (Meqense vlera e kohs shprehet n /or, sht e nevojshme t konvertojm kohn e udhtimit n or). Projekti n shqyrtim do t mundsonte uljen e ksaj kostoje n: KP1 = 8 km * 0,22 /aut-km + 7/60 ora) * 10 /aut-or = 2,93 /automjet.
K/P
KE0=KP0 Ndryshimi i surplus-it KE1=KP1
Q0 = Q1
89
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Meqense, si supozim, n kt faz kostoja ekonomike (ose sociale) sht ekuivalente me koston e perceptuar, ndryshimi i surplus-it social (i llogaritur nga ndryshimi i kostove ekonomike) prputhet me surplus t konsumatorve (i llogaritur nga ndryshimi i kostove t perceptuara). Gjithashtu, meqense, gjithnj si supozim, krkesa sht n mnyr perfekte e pandryshuar, domethn nuk ndryshon n asnj mnyr me ndryshimin e kostos s perceptuar, ajo paraqitet nga nj vij vertikale, prandaj variacioni i surplus-it prputhet me drejtkndshin n figur. N praktik projekti do t mundsonte gjenerimin e nj prfitimi t perceptuar, dhe n kt rast edhe shoqror, pr do automjet t barabart me 7,73 - 2,93 = 4,8 /automjet. Trafiku vjetor aktual i barabart me 5.000 automjete/dit * 365 dit/vit = 1.825.000 automjete/vit. Ndryshimi i surplus shoqror, ose prfitimi i projektit, sht i barabart me ndryshimin e surplus-it t konsumatorve pr do vit, i barabart me: Ssociale = Skonsumator = Q0 * (KE0 - KE1) = 1.825.000 automjete/vit * (7,73 - 2,93) /automjete = 8.760.000 .
Variacioni i surplus-it shoqror paraqet, n teorin e analizs s kosto/prfitime, prfitimin e projektit.

Kostoja financiare e investimit duhet t konvertohet n vlern e saj ekonomike (mimi hije) nprmjet nj koeficienti: 150.000.000 * 0,9 = 135.000.000 . Llogarisim kshtu Vlern e aktualizuar neto si diferenc ndrmjet kostove dhe prfitimeve t aktualizuara. Meqense investimi realizohet pr nj vit dhe nuk kemi kosto t mirmbajtjes dhe t shfrytzimit t infrastrukturs pr tu marr n konsiderat, t gjitha kostot jan t prqendruara n vitin e par t analizs (viti 0) dhe jan t barabarta me 135.000.000 , ndrsa prfitimet jan t gjitha n vitin e dyt (viti 1) dhe jan t barabarta me 8.760.000 . Si rrjedhoj, VAN i llogaritur vetm mbi nj vit ushtrimor, sht i barabart me: T T Pi Ki 8.760.000 135.000.000 VAN = = i i (1 + 0.035)1 (1 + 0,035) 0 i =1 (1 + r) i =1 (1 + r) VAN = 8.463.768 -135.000.000 = 126.536.232 Nse, si ndodh n realitet, investimi do t vlersohej pr 30 vjet analiz, duke supozuar q trafiku mbetet konstant n koh, ndrsa rezultati do t mbetej pozitiv: VAN =
i =1 T T Pi Ki 8.760.000 8.760.000 8.760.000 135.000.000 = + + ... + i i 1 2 (1 + r) i=1 (1 + r) (1 + 0.035) (1 + 0.035) (1 + 0.035) 29 (1 + 0.035)0 VAN = 157.993.319 - 135.000.000 = 22.993.319
1.b N rastin kur krkesa rritet gjat uljes s kostos s perceptuar t mundsuar nga autostrada e re, si ndodh zakonisht n realitet, duhet t riformulohet kurba e krkess dhe surplus-i i konsumatorve/prdoruesve t rrugs t mundsuar prej saj. N fakt kurba e krkess n kt rast nuk sht m vertikale, por e pjerrt. Pr t llogaritur surplus-in e konsumatorve/prdoruesve t rrugs me krkesn e re, evidentohet fusha e krkess nprmjet t ashtuquajturit rregulli i gjysms: Skonsumatort = Skonsumatort _ekzistues + Skonsumatort _e rinj = = Q0 * (KE0 - KE1) + * (Q1 - Q0) * (KE0 - KE1)
N fakt jemi duke mbledhur siprfaqen e nj drejtkndshi (ndryshimi i surplus-it t konsumatorve/prdoruesve ekzistues), t vlersuar tashm n krkesn 1.a) t ktij viti, me 90
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti siprfaqen e nj trekndshi (variacioni i surplus-it t konsumatorve/prdoruesve t rinj). Trafiku mbi infrastrukturn e re, Q1, do t jet i barabart me 8.000 * 365 = 2.920.000 automjete/vit. Meqense akoma supozojm q kostot ekonomike t jen ekuivalente me kostot e perceptuara, variacioni i surplus-it social sht ekuivalente me variacionin e surplus-it t konsumatorve: Ssocial = Skonsumatorve = Skonsumatort _ekzistues + Skonsumatort _e rinj = = Q0 * (KE0 - KE1) + * (Q1 Q0) * (KE0 - KE1) = 8.760.000 [t llogaritur tashm!] + * (2.920.000 - 1.825.000) automjet/vit * (7,73 - 2,93) /automjete = 8.760.000 + 2.628.000 = 11.388.000 Si rrjedhoj VAN i llogaritur vetm pr nj vit ushtrimor, sht i barabart me: T T Pi Ki 11.388.000 135.000.000 VAN = = i i (1 + 0.035)1 (1 + 0.035) 0 i =1 (1 + r) i =1 (1 + r) VAN = 11.002.899 135.000.000 = -123.997.101
K/P Ndryshimi i surplus-it Prdoruesit ekzistues KE0=KP0 Ndryshimi i surplus-it KE1=KP1 Ndryshimi i surplus-it Prdorues t rinj.
Q0
Q1
1.c Tani le t supozojm q konsumatort/prdoruesit nuk perceptojn t gjitha kostot ekonomike, meqense n fakt nj pjes, n raport me ta, mbetet e jashtme (kostoja e jashtme ose eksternaliteti), pr nj vler prej 0,02 /automjet-km. Kjo do t thot q surplus-i shoqror nuk sht ekuivalent me ndryshimin e surplus-it t konsumatorve.
K/P ekstr0 KE0 KE0
K/P
KE1 KE1
ekstr1
Q0
Q1
Ssociale, 0 = Skonsumatorwt, 0 - Eksternaliteti, 0
Ssociale, 1 = Skonsumatorwt, 1 - Eksternaliteti, 1
91
Prandaj ndryshimi i surplus-it shoqror jepet nga variacioni i surplus-it t konsumatorve minus variacionin e eksternalitetit.
Variacioni i surplus-it i konsumatorve sht vlersuar tashm (n pikn 1.b) me 11.388.000 .
KP1 ekst0 Q1 KP0 Q0 Q1 Q0 ekst0
Ssocial = Skonsumatorwve - Eksternaliteteve

Prandaj duhet t vlersojm eksternalitetin, meqense vlera e eksternalitetit pr njsi lidhet me kilometrat e prshkruar, do konsumator/prdorues rruge q udhton do t ket nj eksternalitet t barabart me distancn e prshkruar t shumzuar me eksternalitetin pr njsi. Prandaj, eksternalitetet gjithsej, me dhe pa projektin, jepen pr do vit nga: Eksternaliti0 [/vit] = Q0 [automjet/vit] * distanca e prshkruar [km] * kostoja e jashtme pr njsi [/automjet * km] Eksternaliti1 [/vit] = Q1 [automjet/vit] * distanca e prshkruar [km] * kostoja e jashtme pr njsi [/automjet * km] Eksternaliti0 [/vit] = 1.825.000 automjete/vit * 20 km * 0,02 /automjet * km = 730.000 /vit. Eksternaliti1 [/vit] = 2.920.000 [automjet/vit] * 8 km * 0,02 / automjet * km = 467.200 /vit. Kshtu variacioni i eksternalitetit do t jet i barabart me: Eksternaliti1 - Eksternaliti0 = 467.200 - 730.000 = -262.800 /vit. Meqense variacioni i eksternalitetit sht negativ, projekti do t paksoj kostot e jashtme t llogaritura n total pr do vit. Ssocial = Skonsumatorve - Eksternaliteteve = 11.388.000 /vit - (-262.800) /vit = 11.650.800 Kshtu Vlera e aktualizuar neto e investimit do t jet: T T Pi Ki 11.650.000 135.000.000 VAN = = i i (1 + 0.035)1 (1 + 0.035) 0 i =1 (1 + r) i =1 (1 + r) Vlera e aktualizuar neto = 11.256.812 -135.000.000 = -123.743.188
Rasti 2
Ndrmjet dy qyteteve riaftsimi i nj linje t vjetr hekurudhore, pr t futur nj shrbim hekurudhor, do tu shrbej dy qyteteve do 20 minuta gjat gjith dits (nga ora 6 deri n orn 22) me nj koh udhtimi prej 15 minutash. Aktualisht dy qytetet lidhen me nj linj autobusi, q shfrytzon 30 minuta dhe me frekuenc nj autobus pr do 15 minuta n t dyja drejtimet. Treni do t ket vetm nj stacion n qendrat respektive, ndrsa autobusi kryen sot disa ndalesa (stacione), prandaj koha mesatare e hyrjes (ngjitjes) dhe e zbritjes pr prdoruesit do t rritet mesatarisht nga 5 minuta n 7.5. Kostoja e riaftsimit e linjs hekurudhore dhe e stacioneve sht 70 milioni . Prdoruesit e shrbimit autobus jan sot 5.000. Krkohet t vlersohet leverdishmria ekonomike e ndrhyrjes. a) T llogarisim Vlern e aktualizuar neto social-ekonomike t ndrhyrjes n supozimin kur 92
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti shrbimi i ri hekurudhor do t krkonte t njjtin kontribut publik (ose subvencione) t shrbimit aktual me autobus, kostot e jashtme t autobusit dhe t trenit jan t paprfillshme, tarifat pr prdoruesit mbeten t pandryshuara ndrmjet dy shrbimeve dhe kurba e krkess sht lineare. b) Supozohet q 20% e prdoruesve t rinj t trenit prdornin m par automjetin e tyre pr t udhtuar ndrmjet dy qyteteve. 30% e ktyre ish-automobilistve udhtonin n or t pikut. Distanca ndrmjet dy qyteteve sht 20 km, rreth 4 prej tyre konsiderohen n kontekstin urban. Automobilat mbusheshin mesatarisht me 1,5 pasagjer. T llogarisim Vlern e aktualizuar neto social-ekonomike t ndrhyrjes duke i konsideruar prfitimet pr kolektivitetin nga kjo mnyr udhtimi n shprehje t kostove t jashtme neto t mnjanuara (vlerat n tabel), n supozimin kur kostoja e jashtme e trenit t konsiderohet e pakonsiderueshme. Urban Ekstra-urban 0,08 2.27 0.15 0.01 0.33 0.67
Kostot e jashtme Amortizimi i infrastrukturs rrugore Incidentet Ndotja e ajrit Ndotja akustike Ndryshimi klimaterik Kostot e jashtme t ndrtimit dhe t montimi (hedhjes) s automjeteve (up - e downstream) Totali Taksat e paguara: Akciza mbi karburantin TVSh mbi akcizn Totali Mbingarkesa (vetm n ort e pikut)
0,08 5.97 0.48 0.98 0.50 0.97
8.98
- 4.72 - 1.18 - 5.90 40
3.52
- 3.12 - 0.78 - 3.91 0
Vlerat n cent 2010/(automjet/km). Kostot e jashtme me mbingarkesn duhen aplikuar vetm pr automjetet n ort e pikut.
T dhnat Parametri Vlera e kohs s udhtimit n autobus Vlera e kohs s udhtimit n tren Vlera e kohs s pritjes n stacionin e trenit Vlera e kohs s pritjes n strehimin e stacionit t autobusit Vlera e kohs s ecjes n kmb
Tarifa mesatare Pasagjer n ditt pushimesh Elasticiteti i prdoruesve me kostot e perceptuara Koeficienti i transformimit nga kosto financiare n ekonomike
Vlera Shnim 8 /or/pasagjer Koha e udhtimit n tren perceptohet si m komode. 7 /or/pasagjer 15 Koha e pritjes n stacionin /or/pasagjer hekurudhor (ngrohja dhe qndrimi) perceptohet si shum 20 /or/pasagjer m komode 15 /or/pasagjer 2 /or/pasagjer 50% Krahasuar me ditt normale -1
0,8
93
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Norma sociale e skontimit Koha e ndrtimit Kohzgjatja e analizs 3,5% 1 vit 1 vit
Zhvillim 2.a Kostoja e perceptuar e transportit publik

Kostoja e perceptuar e transportit publik prbhet nga nj numr m i madh komponentsh n krahasim me transportin privat. Komponentt kryesor jan: KP [/pas.] = koha e hyrjes n stacion [or] * vlera e kohs s ecjes [/pas. * or] + koha e pritjes [or] * vlera e kohs s pritjes[/pas. * or] + koha e udhtimit [or] * vlera e kohs s udhtimit [/pas. * ore] + koha e daljes nga stacioni [or] * vlera e kohs s ecjes [/automjete * or] + tarifa[/pasagjer] N rastin kur sht e nevojshme t kryhet nj kmbim ndrmjet linjave ose sistemeve t transportit, duhet t merret n konsiderat edhe koha pr zhvendosjen ndrmjet stacioneve (nse sht e nevojshme) koha mesatare e pritjes t mjetit t dyt dhe t nj ashtuquajtur ndshkimi i ndrkmbimit, q prdoruesit i atribuojn bezdisjes pr t ndryshuar mjet (zakonisht perceptohet si ekuivalent ndrmjet 5-10 minuta udhtim m shum). Kostoja e perceptuar e nj udhtimi me autobus sot sht e barabart me: KPautobus = 5 / 60 or * 15 /or-pas. + (15 / 60) or / 2 * 20 /or-pas. + 30 / 60 or * 8 /orpas + 5 / 60 or * 15 /or-pas. + 2 /pas = 11 /pasagjer.
Koha e pritjes zakonisht prafrohet e barabart me gjysmn e frekuencs s shrbimit. Projekti q po shqyrtojm do t mundsonte t paksonte kto kosto t barabarta me:
KPtren = 7,5 / 60 or * 15 /or-pas. + (20 / 60) or / 2 * 15 /or-pas. + 15 / 60 or * 7 /orpas. + 7,5 / 60 or * 15 /orx-pas + 2/pas = 10 /pasagjer. N praktik, projekti do t mundsonte gjenerimin e nj prfitimi pr do prdorues t barabart me 11 - 10 = 1 /pasagjer. Prdoruesit vjetor jan t barabart me 5.000 pas./dit * 300 dit t zakonshme + 5.000 * 50% pas./dit * 65 dit pushimesh = 1.662.500 pasagjer/vit Pr t llogaritur sesa do t rritet numri i prdoruesve n momentin e hapjes s linjs s re hekurudhore, i referohemi elasticitetit n krahasim me kostot e perceptuara t transportit, t llogaritur si variacion i konsumatorve n krahasim me variacionin e mimit. Q Q e= P P N rastin ton konsumatort jan prdoruesit e transportit publik n kt lidhje, ndrsa mimi shfaqet nga kostoja e perceptuar e transportit. Nj elasticitet prej -1 do t thot q nga nj variacion n prqindje i mimit pritet nj variacion n prqindje i prdoruesve me t njjtn madhsi, me shenj t kundrt. N rastin ton kostoja e perceptuar ulet me 1 , n krahasim me vlern fillestare prej 11 , prandaj ulet me 9% (1/11 = 0.09). si rrjedhoj presim nj rritje t prdoruesve me t njjtn vler, 9%. 94
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Krkesa e re pr hekurudhn do t jet e barabarte me 9% t asaj ekzistuese, domethn (1.662.500 pas./vit * 9%) = 149.625 pasagjer/vit. N supozimin kur kostot e jashtme t autobusit dhe t trenit mund t konsiderohen t paprfillshme, kostoja e perceptuar nga prdoruesit sht e njjt me koston ekonomike, dhe si rrjedhoj surplus-i social sht ekuivalent me surplus-et e konsumatorve (t shihet rasti 1). Surplus-i i konsumatorve n prani t krkess s re, vlersohet nprmjet t ashtuquajturit rregulli i gjysms (t shihet rasti 1).
Ssocial = Skonsumatorve = (11 /pas. - 10 /pas.) * 1.662.500 pas./vit + + * (11 /pas. - 10 /pas.) * 149.625 pas./vit = 1.737.312,5 /vit.
Kostot financiare duhet t konvertohen n kosto ekonomike: 70.000.000 * 0,8 = 56.000.000 . Pr t vlersuar leverdishmrin e investimit llogarisim Vlern e aktualizuar neto si diferenc ndrmjet kostove dhe prfitimeve t aktualizuara. Kostot t gjitha prqendrohen n vitin e par t analizs (viti 0) dhe jan t barabarta me 56.000.000 , ndrsa prfitimet t gjitha jan n vitin e dyt (viti 1) dhe jan t barabarta me 1.661.625 . Vlera e aktualizuar neto, e llogaritur vetm pr nj vit ushtrimor sht, si rrjedhoj, i barabart me: VAN =
i =1 T T Pi Ki 1.737.312,5 56.000.000 = i i (1 + r) i =1 (1 + r) (1 + 0.035)1 (1 + 0.035)0
Vlera e aktualizuar neto = 1.678.563 - 56.000.000 = - 54.321.473 Vlera e aktualizuar neto e investimit, e vlersuar vetm pr nj vit sht ndjeshm negative dhe investimi pr rrjedhoj duhet konsideruar jo i leverdishm. Nse, si ndodh n realitet, investimi do t vlersohet pr 30 vite analize, rezultati do t ishte: VAN =
T Pi Ki 1.737.312,5 1.737.312,5 1.737.312,5 1.737.312,5 = + + + ... + i i 1 2 (1 + 0.035) (1 + 0.035) (1 + 0.035)3 (1 + 0.035)29 i =1 (1 + r) i =1 (1 + r) 56.000.000 = 24.666.237 euro. (1 + 0.035)0 T
2.b Prdoruesit gjithsej t mnjanuar (larguar) nga automobili jan (149.625 * 20%) = 29.925 pasagjer/vit. Meqense do automjet transporton 1,5 persona, kjo do t thot se kemi mnjanuar 29.925/1,5) = 19.950 automobila nga autostrada do vit. Prandaj, (19.950 * 30%) = 5.985 udhtonin gjat ors s pikut. Prfitimi n shprehje t variacionit t surplus-it pr kta prdorues sht vlersuar tashm n surplus-in e prdoruesve t rinj (siprfaqja e trekndshit t rregullit t gjysms). Si rrjedhoj, nuk sht e nevojshme t riformulohet kostoja e perceptuar e automobilistve. Megjithat kemi nj surplus pr kolektivitetin, q nuk rroket nga variacioni i surplus-it t prdoruesve. Nj auto q udhton ndrmjet dy qyteteve prshkon 16 km t udhtimit ekstra-urban dhe 4 km t udhtimit urban, duke gjeneruar kosto t jashtme pr (16 km * 3,52 cent/automobil-km) = 56,32 cent dhe (4 km * 8,98 cent/ automobil-km) = 35,92 cent, pr nj total prej 0,92 /automobil kosto t jashtme. Gjithashtu ata q udhtojn gjat ors s pikut gjeneronin (4 km * 40 cent/aut.-km) 1,6 /automjet kosto t jashtme t mbingarkess.
95
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Megjithat kto kosto nuk jan plotsisht t paperceptueshme nga prdoruesit, t cilt perceptojn tashm nj pjes nprmjet taksimit mbi karburantin, dhe saktsisht (16 km * 3,91 cent/aut.-km) = 62,46 cent pr pjesn ekstra-urbane dhe 4 km * 5,9 cent/aut.-km) = 23,6 cent pr pjesn urbane, pr nj total prej 0,86 /automjet t taksave t paguara. Prandaj do vit do t jen pr kolektivitetin: 19.950 aut./vit * 0,92 /aut. = 18.354 /vit prfitime pr kosto t jashtme m t vogla. 5.985 aut./vit * 1,6 /aut. = 9.576 /vit prfitime pr mbingarkes m t vogl. 19.950 aut./vit * 0,86 / aut. = 17.157 /vit prfitime pr taksa q nuk paguhen m. Kshtu eksternalitetet neto q kta prdorues emetonin me automjetin pr nj vit ishin t barabarta: Eksternaliteti auto = 18.354 + 9.576 - 17.157 = 10.773 Eksternalitetet q kta prdorues emetojn sot duke udhtuar me automjet bjn pjes n eksternalitetet e situats aktuale, s bashku me eksternalitetin e emetuar nga ai q sot udhton m autobus (q e supozojm zero). Meqense supozojm zero edhe eksternalitetin e emetuar nga treni, n total variacioni neto i eksternalitetit pr kolektivitetin sht:
Eksternaliteti = Eksternaliteti1 Eksternaliteti0= Eksternalitetitreni -(Eksternalitetiautobus + Eksternalitetiauto) = 0 ( 0 + 10.773) = - 10.773 /vit.

Variacioni i surplus-it social sht i barabart me:
Ssociale = Skonsumatorve - Eksternaliteti = 1.737.312,5 /vit [i llogaritur tashm!] (-10.773) /vit= 1.748.085,5 /vit.
Si shihet, meqense variacioni i eksternalitetit sht negativ (domethn eksternalitetet neto gjithsej t emetuara paksohen), variacioni i surplus-it social sht m i madh sesa variacioni i surplus-it t konsumatorve. Pr t vlersuar leverdishmrin e investimit, llogarisim Vlern e aktualizuar neto (VAN) si diferenc ndrmjet kostove dhe prfitimeve t aktualizuara. Kostot jan t prqendruara t gjitha n vitin e par t analizs (viti 0), dhe jan t barabarta me 56.000.000, ndrsa prfitimet jan t gjitha t prqendruara n vitin e dyt (viti 1) dhe jan t barabarta me 1.748.085,5 . VAN i llogaritur pr nj vit ushtrimor, sht si rrjedhoj i barabart me: VAN =
i =1 T T Pi Ki 1.748.085,5 56.000.000 = i i (1 + r) i =1 (1 + r) (1 + 0.035)1 (1 + 0.035)0
VAN = 1.668.971 - 56.000.000 = - 54.311.028 VAN i investimit, i vlersuar pr nj vit ushtrimor, sht ndjeshm negativ dhe investimi si rrjedhoj duhet konsideruar jo i leverdishm. Nse, si ndodh n realitet, investimi do t vlersohej pr 30 vjet analize, rezultati do t ishte: T T Pi Ki 1.737.312,5 1.737.312,5 1.737.312,5 1.737.312,5 VAN = = + + + ... + i i 1 2 3 (1 + 0.035) (1 + 0.035) (1 + 0.035) (1 + 0.035) 29 i =1 (1 + r) i =1 (1 + r) 56.000.000 = 24.471.937 (1 + 0.035)0
96
Rasti 3 Administrimi i mbetjeve

Prcaktimi i objektivave: - paksimi i risqeve pr shndetin njerzor, - konsumi i lndve t para, - paksimi i emetimit t ndotsve, - teknologji t re. Me qllim evidentimin e objektiva t projektit duhet t prcaktojm: - popullsin, sasin e mbetjeve t grumbulluara dhe t trajtuare duke i ndar sipas llojeve, - tipi i teknologjis (metodat e trajtimit), - ndikimi mbi ekonomin lokale (n shprehje t punsimit, t ardhurave); - paksimi i risqeve t gjeruara nga realizimi, - kursimi i lndve t para, lloji i materialeve t rikuperuara dhe t ricikluara, - paksimi i ndotjes s ujrave, ajrit, toks dhe llojet e dmeve ambientale t mnjanuara. Identifikimi i projektit Llojet e investimit: - investimet n strukturn e grumbullimit dhe t riciklimit t mbetjeve, - struktura e prodhimit t kompostos, - struktura pr trajtimin fiziko-kimik, - impiantet e djegies, - impiantet pr mbetjet shtpiake dhe industriale, - shkarkimet. Kuadri normativ Projektet duhet t konsiderohen nga kndvshtrimi i prputhjes me rregullat e prgjithshme dhe specifike mbi administrimin e mbetjeve.
Djegia Shkarkimi (mbetjet)
Shkarkimi Trajtimi biologjik Grumbulli i ndar
Qendra e riciklimit
Grumbullimi i zakonshm
Grumbullimi/ndarja
Pjesa organike Rikuperimi dhe riprdorimi
Pjesa tjetr
Materiale t riciklueshme
Mbetje speciale shtpiake, industriale dhe tregtare
Analiza e fizibilitetit dhe e opsioneve Skenart e mundshm: - situata e mparshme pa realizimin e projektit (business as usual); - alternativat e mundshme n kuadrin e t njjts infrastruktur - alternativa radikale (djegia si alternativ largimi).
97
Figura: Elementt e ndryshm t studimit t fizibilitetit
Banka e t dhnave
Skenart Mundsia teknike Skenari m i mir n baz t studimit t fizibilitetit
T dhnat teknike
T dhnat socialekonomike T dhnat ambientale T dhnat financiare
Mundsia socialekonomike Efektet ambientale Kostoja totale e projektit
Analiza e krkess - rritja e popullsis dhe flukset emigracione, - rritja e sektorve t konsiderueshm ekonomik, - evoluimi i sjelljes s prodhuese t mbetjeve (rritja e veprimtarive ricikluese etj.).
Prodhimi vjetor aktual i mbetjeve Norma e rritjes demografike Krkesa e parashikuar Norma e rritjes ekonomike
Ndryshimi i sjelljes Krkesa e parashikuar e modifikuar
Ndryshime normative
Fazat e projektit: - plani financiar, - studime teknike, - fazat e inspektimit pr t gjetur vendin e duhur, - faza e ndrtimit, - faza e administrimit. Analiza financiare T hyrat financiare n prgjithsi jepen nga mimi i paguar nga prdoruesit publik dhe privat, dhe nga shitja e produkteve t rikuperuara ose nga prodhimi i energjis. Output financiar: - kostot e investimit (terrenet, ndrtimet pajisjet), prfshir studimin e fizibilitetit;
98
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti - gjendjet e lndve t para ose produkteve t gatshme; - kostot e zvendsimit pr komponent me jet ekonomike t shkurtr, - mirmbajtje: blerje energjie, mallra, produkte dhe shrbime, kostot e administrimit, kostot pr personelin.
Analiza ekonomike Konsiderohen prftime sociale t projektit dhe krkon integrimin e eksternaliteteve dhe korrigjimin e falimentit t tregut. Fazat: - flukset financiare t llogaritura me mimet e tregut, - integrimi i eksternaliteteve, - prcaktimi i faktorve t transformimit, - llogaritja e prfitimeve dhe e kostove sociale. Eksternalitet: - efektet mbi shndetin e njerzve (dmet dhe vdekshmria si pasoj e ndotjes s ajrit, ujrave dhe terrenit), - dmet ambientale q rrjedhin nga kontaminim i ujrave dhe terrenit; - ndikimet estetike mbi peizazhet; - impaktet ekonomike si ndryshime n mimet e siprfaqeve ose t zhvillimit ekomomik t gjeneruar nga projekti. Pr shkarkimet dhe pr impiantet e djegies eksternalitetet kryesore varen nga: - emetimet n ajr, - emetimet n uj, - prodhimi i mbetjeve t ngurtsuara, - rikuperimi energjie, - element shqetsues si zhurmat, aromat etj., - rrezik zjarresh. Metodat e vlersimit - vlersimi i kostove t dmtimeve dhe i vdekshmris - kostot e mbrojtjes. - kostot e kurimit. Faktort e transformimit Faktori i transformimit standard (FTS) aplikohet pr t gjitha t mirat q kan nj treg ndrkombtar: M + X / (M+Tm) + (X-Tx) ku: M = vlera CIF e totalit t importimeve, X = vlera FOB e totalit t eksporteve, Tm = tarifa mbi importimet, Tx = tarifa mbi eksportet. T mira t tregtueshme - Pajisjet. Mund t prdoret mimi CIF ose FOB - Materiale t riciklueshme. Informacionet pr t llogaritur faktori e transformimit nxirren nga doganat. T mira jo t tregtueshme - stabilimentet.
99
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti - elektriciteti i prodhuar. mimi i tregut t brendshm duhet t konvertohen n mimin e kufirit nprmjet nj faktori t prshtatshm transformim (mund t shfrytzohet FTS). - terreni. Shfrytzimi i FTS pr transformimin nga mim tregu n at t kufirit. - puna e kualifikuar (mimi i tregut) dhe e pakualifikuar (rezultat e pranis s pags minimale).
Analiza e ndjeshmris dhe e riskut Faktort q ndikojn investimin jan t shumt: kostoja e investimit, dinamika e kostos s input els (energjia, lndt e para etj.) mimet e produkteve t ri kuperuara, kostot e dekontaminimit t zons, kostot ambientale). Efektet mbi kostot totale t nj variacioni mbi 10% n variablet kryesor q ndikojn kostot e djegies.
Input
Variacioni +10% +10% +10% +10%
Vllimi i mbetjeve mimi i energjis Hiri dhe skoria e procesit t djegies Kostot e transportit t mbetjeve t procesit t djegies
Burimi: IFEN (Franc), 2000
Efektet mbi koston totale t djegies -7,50% -2,50% -3,50% +0,1% +0,3%
Rasti 4 Furnizimi dhe pastrimi i ujrave

Prcaktimi i objektivave Llogaritja ex ante e disa parametrave - zgjerimi i furnizimit dhe i shprndarjes s kanalizimeve dhe i shrbimit t pastrimit, - vllimi i ujit t kursyer pr prdorime civile ose i rrjeteve t ujitjes q rezulton nga paksimi i humbjes s ujit, - paksimi i sasis (m3 n vit) t marr nga burimet e ndotura, - vijueshmria e shrbimit, - prmirsimi i sistemit t shprndarjes n kushtet e munges s shirave, - niveli i eliminuar i ndotjes, - prmirsimi i parametrave ambiental, - reduktimi i kostove operativ. Identifikimi i projektit - ndrtimi i strukturave t reja pr t plotsuar nevojat n rritje, - vepra t plota ujsjellsish, rrjete kanalizimesh dhe filtruesish, - rinovimi dhe zvendsimi, - ndrhyrje q synojn kursimin e burimeve hidrike. Analiza e fizibilitetit dhe e opsioneve - Analiza e krkess pr uj prbhet nga dy element: - Numri i prdoruesve pr qllime civile, i siprfaqeve pr tu ujitur pr qllime bujqsore dhe e njsive ekonomike pr tu shrbyer pr qllime industriale. - Sasia aktuale e ujit ose do tu shprndahet prdoruesve. Krkesa totale pr uj prbhet nga: konsumi final + humbjet. Llogaritja e elasticitetit t krkess dhe e tarifave. Pr prdorues t mdhenj apo t vogl. Vlersimi i krkess do t duhet t prqendrohet mbi parashikimin e krkess gjat periudhs q korrespondon me ciklin e projektit.
100
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Duhet t merret n konsiderat parashikimet demografike dhe ato migratore, planet e zhvillimit bujqsor dhe industrial. sht e dobishme struktura kohore e krkess s periudhs afatshkurtr.
Karakteristikat teknike dhe analiza e opsioneve - situata e mparshme pa realizimin e projektit, - alternativa n kuadrin e t njjs infrastruktur, - alternativa t mundshme t shkarkimit t rrjedhjeve. Identifikimi i t dhnave funksionale baz - numri i banorve pr tu do t shrbyer, - (hektar) t ujitur, - numri dhe llojet e strukturave prodhuese t shrbyera, - prurjet ujore pr banor ose pr hektar, - t dhnat cilsore mbi ujrat, - numri i banorve ekuivalent. Identifikimi i t dhnave territoriale t ndrtimit t infrastrukturs - lokalizimi i punimeve n territor, - lidhja fizike ose funksionale ndrmjet strukturave me impiantet ekzistuese dhe ato t reja, - ndrlidhja me infrastrukturat ekzistuese. Identifikimi i t dhnave fizike dhe karakteristike - gjatsia totale, diametrat nominal, prurja nominale dhe disnivelet e ujsjellsit, - vllimet (m3) nominal dhe lartsia e vendosjes s digave, - kapaciteti i baseneve, - karakteristikat e impianteve ngritse, - etj. Krkesa potenciale (nevojat maksimale e krkuar pr nj investim t caktuar) dhe efektive (ose q efektivisht plotsohet nga investimi dhe q korrespondon me konsumin e pritshm). Analiza financiare T hyrat jepen nga tarifat e shitjes s ujit dhe n prgjithsi pr shrbimet e kryera. Duhet t konsiderohet vlera e mbetur e investimit. Analiza ekonomike Baza e vlersimit t mimeve t llogaritura t ujit duhet jet disponibiliteti pr t paguar shrbimin nga e prdoruesit t vlersuar mbi bazn e mimit t tregut t shrbimeve alternative (autobote, uj mineral, pastrim i realizuar nprmjet instrumenteve t aplikuara pran prdoruesve etj.) Analiza e ndjeshmris dhe e riskut - dinamika e krkess, - norma e ndryshimit t tarifave, - eficienca e administrimit.
101
Prcaktimi i nevojave Individualizmi i prdoruesve Analiza e njhershme (studime historike, studimi i terrenit etj.)
Prcaktimi dhe vlersimi i nevojave (krkesa potenciale) Parashikime pr kohzgjatjen e projektit Vlersimi i impaktit ambiental Mbulimi financiar
Pwrcaktimidhe dhevlersimi vlerwsimi Prcaktimi i i konsumit (kwrkesa reale) konsumeve (krkesa reale)
Jo Kontrolli Po mimi i tregut mimi i llogaritur Disponbiliteti
Prfitime social-ekonomike direkte
Prfitime social-ekonomike indirekte
102
KAPITULLI 4
Vlersimi i leverdishmris s realizimit dhe administrimit t investimeve publike me pjesmarrjen e financave private
Ky kapitull propozon dhnien e nj kontributi modest mbi vlersimin e leverdishmris ekonomiko-financiare n procesin e realizimit dhe t administrimit t infrastrukturave publike ose me dobishmri publike t realizuar nprmjet forms s partneritetit publik-privat ose me pjesmarrjen e kapitaleve private. Kapitulli ndahet n dy pjes. Pjesa e par prqendrohet n arritjen e dy objektiva t veant informues: a) dhnien e elementve baz pr nj njohje t specializuar pr t gjith ata q, n kndvshtrimin e pjesmarrjes s kapitaleve private, do t angazhohen pr t kryer n mnyr t pavarur Analizn Financiare ose pr t interpretuar rezultatet prkatse; b) dhnien e elementve t dobishm subjekteve prgjegjse pr vendimmarrjet e investimeve pr t kuptuar qllimet e analizs financiare t realizuar n kto rrethana, kufizimet prkatse dhe mnyrat e zbatimit. N lidhje t ngusht me objektivat e realizuara nprmjet pjess s par, pjesa e dyt e kapitullit prqendrohet n integrimin e kompetencave teknike t subjekteve q duhet t kryejn Analizn Financiare ose t interpretojn besueshmrin e t dhnave, nprmjet njohjes s karakteristikave kryesore t iniciativave t prqendruara n realizimin dhe administrimin e veprave publike ose me dobishmri publike nprmjet pjesmarrjes s kapitaleve private.
4.1. Qllimet e vlersimit ekonomiko-financiar

Qllimet q i atribuohen Analizs Financiare marrin prkufizime t ndryshme, n funksion t pozicionimit t saj n aspektin e procesit t prcaktimit t vlersimit t alternativave n kuadrin e infrastrukturs. N veanti, mund t dallohen fazat e mposhtme t procesit n fjal: - planifikimi i investimeve; - vlersimi dhe programimi i investimeve; - przgjedhja e investimeve. Analiza Financiare, n prgjithsi, ka pr qllim dhnien e informacioneve sasiore, t nevojshme pr vlersimin e leverdishmris ekonomike1 dhe t qndrueshmris financiare2 t projektit t investimit, si pr subjektin iniciator, ashtu edhe pr financuesin ose financuesit e ndryshm.
4.1.1. Procesi i planifikimit t investimeve

Procesi i prkufizimit dhe i vlersimit t alternativave t investimit nis me fazn e planifikimit. Kjo mund ti referohet nj fushe t caktuar, t t njjtit sektor ose sektorve t ndryshm, n prezenc - ose jo - t kushtzimeve t buxhetit. Kjo faz karakterizohet nga nj nivel i hollsishm tipik i analizs paraprake mbi leverdishmrin (fizibilitetin) n t ciln Analiza Financiare, e kuptuar si shprehje n terma monetare e planeve strategjike t prezantuar, n mnyr t pashmangshme lidhet me momente t mtejshme thellimi.
4.1.2. Procesi i rivlersimit dhe i programimit t investimeve

Faza e programimit dallon nga faza e planifikimit pr rolin q luan ajo n kuadrin e Studimeve
1 2
Shih aneksin 1, Paragrafi 1.3.1 Shih aneksin 1, Paragrafi 1.3.2
103
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti t leverdishmris dhe pr varsin e saj t drejtprdrejt me procesin e vlersimit t investimit. Si n rastin e planifikimit, programimi lidhet me nj territor t prcaktuar, mund ti prkas t njjtit sektor ose sektorve t ndryshm (kuadri i marrveshjes s programit, programimi trevjear i veprave publike), mund t prpunohet n prezenc - ose jo - t kushtzimeve t buxhetit. Me qllime t ndryshme n krahasim me ato tipike t vlersimit t rentabilitetit ekonomikosociale1, Analiza Financiare merr rndsi t madhe n rastin kur veprat jan subjekt i administrimit ekonomik dhe, si rrjedhoj, mund t supozohet pjesmarrja e kapitalit privat pr realizimin e tyre. N rastin e fundit, objektivat q ndiqen nga Analiza Financiare, prgjithsisht t prpunuara nga Administrimi, n kuadrin e studimit t leverdishmris, jan: - t verifikoj dhe prcaktoj, paraprakisht n raport me krkesat e tregut, shkalln e leverdishmris ekonomike2 dhe t qndrueshmris3 financiare t projektit t investimit pr nj investitor privat nprmjet shfrytzimit t teknikave t vlersimit tipik pr zgjedhjet financiare t ndrmarrjes (domethn capital budgeting); - t prcaktoj kushtet e dobishme pr t garantuar leverdishmrin dhe sinkronizim t administrimit financiar t burimeve publike, t vna, eventualisht, n dispozicion. N rastin kur Analiza financiare zhvillohet nga nj subjekt privat mbi bazn e nj krkese nga ana e Administrimit, kjo duhet t mundsoj vlersimin e leverdishmris pr t investuar n kt iniciativ specifike n krahasim me alternativat e mundshme t investimit t disponueshme n tregun financiar.
4.1.3. Procesi i przgjedhjes s investimeve

Faza e przgjedhjes s alternative t mundshme vjen pas vlersimit t investimeve t veanta dhe t fardo instrumenti t programimit nprmjet prpunimit t Studimit t leverdishmris dhe t ndrhyrjeve t ndryshme lidhur me nj territor t caktuar, q i prket t njjtit sektor ose sektorve t ndryshm, n nj situat ekonomike me burime t kufizuara. N rastin kur parashikohet pjesmarrja e burimeve private pr realizimin e ndrhyrjeve, Analiza Financiare ka si qllim t mbshtes kontrollin e leverdishmris ekonomike dhe t qndrueshmris financiare t investimit pr subjektin privat. N kto rrethana, Administrimi do t procedoj pr kt kontroll nprmjet llogaritjes s treguesve t veant pr secilin projekt t individualizuar n fazn e programimit dhe pr prcaktimin e prioriteteve realizuese n raport me shkalln e prshtatshmris q kto marrin pr subjektin privat, n lidhje me rentabilitetet e ofruara nga tregjet financiare mbi leverdishmrin e investimit alternativ. Pasi individualizohen, me Analizn Financiare dhe analizn e leverdishmris ekonomikosociale, ndrhyrjet q u korrespondojn m mir nevojave pr tu plotsuar, Administrimi duhet t procedoj n vlersimin ekonomiko-financiar t investimeve sipas metodologjive t capital budgeting dhe duke i renditur ndrhyrjet n funksion t nj kriteri lidhur me rentabilitetet e ofruara nga tregu financiar.
1 Vlersimi i rentabilitetit ekonomiko-social i nj projekt investimi supozon llogaritjen e treguesve (Norm e Brendshme t Rentabilitetit - IRR dhe Vlern aktuale Neto - VAN) t shfrytzuar edhe pr vlersimin e rentabilitetit financiar por q, n funksion t objektivave t ndryshme q t dy metodologjit e analizs synojn t arrijn, operojn mbi bazn e input t ndryshme: - IRR dhe VAN Ekonomik kundrejt IRR dhe VAN Financiar; - Norma e aktualizimit pr vlersimin e leverdishmris ekonomike = normn shoqrore t zbritjes kundrejt norms s aktualizimit pr vlersimin e leverdishmris financiare = koston mesatare t ponderuar t kapitalit t investuar t aplikuar n vend t nj norme konvencionale, dhe n varsi t kndvshtrimeve t ndryshme kohore (analiz e vlerave konstante dhe e vlerave rrjedhse). 2 Shih Aneksin 1, Paragrafi 1.3.1. 3 Shih Aneksin 1, Paragrafi 1.3.2.
104
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Edhe njher duhet t nnvizojm se si t dyja vlersimet, edhe pse nisen nga e njjta Analiz Financiare baz, ndjekin qllime t ndryshme dhe i klasifikojn, si rrjedhoj, ndrhyrjet sipas prioriteteve t ndryshme. Pr rastin e par (vlersimi ekonomiko-social) analiza e zhvilluar do t mnjanohet nga modalitet e mbulimit t nevojs pr shpenzime t parashikuara pr do investim, ndrsa n rastin e dyt (vlersimi ekonomiko-financiar) pjesmarrja e burimeve t tregut pr t mbuluar, pjesrisht apo plotsisht kt nevoj do t paraqes kriterin dallues sipas t cilit do t renditen ndrhyrjet. Nga kndvshtrimi i Administrimit ky kriter nuk merr rndsi thjesht kontabile - lista e prioriteteve t ndrhyrjeve t przgjedhura n arsyetim t kontributit m t vogl t burimeve publike t nevojshme - por, kryesisht, nj rndsi ekonomike. Prandaj projektet e investimeve t przgjedhura renditen edhe n lidhje me rentabilitetin e propozuar t secilit prej tyre, duke favorizuar ato q paraqesin nj aftsi m t madhe n shlyerjen e burimeve t siguruara n treg duke mundsuar njkohsisht optimizimin e prdorimit t burimeve private t disponueshme. Diversiteti i kritereve t adoptuara pr przgjedhjen e ndrhyrjeve pr tu realizuar paraqet nj seri avantazhesh me qllim t marrjes s vendimeve prfundimtare nga ana e Administrimit pasi, n prezenc t nj buxheti t burimeve publike t kufizuara: - do t mundsoj realizimin e nj numri m t madh ndrhyrjesh n kuadrin e atyre t przgjedhura, - do t individualizoj me prputhje m t madhe nivelin e fondeve publike t nevojshme pr bashkfinancimin e investimit; - do t realizoj nj verifikim tjetr t periudhave t aktualizimit t investimeve edhe n lidhje me gjendjen tekniko-administrative fillestare deri n realizimin e investimit.
4.2. Metodologjia pr vlersimin ekonomiko-financiar

Analiza financiare bazohet mbi organizimin dhe zhvillimin e nj modeli ekonomiko-financiar1 q mundson vlersimin korrekt, mbi bazn e t dhnave t ofruara nga studimi mbi fizibilitetin dhe n baz t supozimeve, jep leverdishmrin ekonomike dhe qndrueshmrin financiare t nj Projekti specifik2 pr nj investitor privat. N kto rrethana me: - leverdishmri ekonomike kuptohet aftsia e Projektit pr t: (a) krijuar vler, (b) pr t gjeneruar nj nivel rentabiliteti pr kapitalin e investuar t mjaftueshm n raport me t pritshmet e investitorit privat dhe me mundsin pr t aktivizuar financime t strukturuara n project financing3; - qndrueshmri financiare kuptohet aftsia e Projektit pr t gjeneruar flukse monetare t mjaftueshme pr t garantuar shlyerjen e financimeve t kryera, sht prputhje me nj shprblim t mjaftueshm t investitorve privat pjesmarrs n realizimin dhe n administrimin e iniciativs (t ashtuquajtur aksionar t shoqris s projektit).
Qllimi i ktij kapitulli sht dhnia e orientimeve t nevojshme pr kryerjen e analizave t leverdishmris ekonomiko-financiare t prqendruara n dhnien e prmbajtjes, artikulimet dhe prpunimet q duhet t prfshihen n Studimet e leverdishmris t kryera pr t verifikuar mundsin e aktivizimit t burimeve private n realizimin e infrastrukturs publike ose me dobishmri publike.
Shih aneksin 1 - Prgatitja e bilancit parashikues ose Planit ekonomiko-financiar dhe Aneksin 2 - Pasqyra tip pr prgatiten e Planit ekonomiko-financiar. 2 Me projekt kuptohet realizimi dhe administrimi i nj infrastrukture publike ose me dobishmri publike pavarsisht nga administrimi ekonomik ose me rndsi siprmarrjeje (domethn e tatueshme). 3 Shih Aneksin 1, paragrafi 1.3.1.
105
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti N planin metodologjik, procesi i formulimit dhe i projektimit t nj modeli t zhvilluar sipas diagramit t flukseve t treguar n Figurn 1 pr t ciln duhet t aplikohet nj logjik interaktive pr t mbajtur parasysh prmirsime dhe rregullime t mtejshme. Kto prmirsime dhe rregullime mund tu prkasin si karakteristikave ekonomike dhe t tregut t supozuar pr investimin, ashtu edhe parametrave financiar t prcaktuar pr t dhe ojn n nj prafrim progresiv t niveleve t leverdishmris ekonomike dhe t qndrueshmris financiare t Projektit me ato mesatarisht t konsideruar t pranueshm nga investitort privat dhe nga institucionet financiare n krahasim me investime t ngjashme t realizuara n t njjtin sektor t cilit i prket Projekti. N vijim t zhvillimit t nj modeli mund t procedohet me kryerjen e analizs financiare sipas nj procesi q, teorikisht, mund t zbrthehet n tri faza: Faza 1: Prgatitja e planit ekonomiko-financiar paraprak baz. Faza 2: Identifikimi i burimeve t financimit, prgatitja e planit ekonomik Financiar Prfundimtar dhe analiza e Risqeve. Faza 3: Identifikimi i Skenarve baz q paraqesin karakteristikat m t mira t rentabilitetit financiar. Figura 1. Prgatitja e planit ekonomiko financiar. Diagrami i fluksit
T dhnat dhe hipotezat input Moduli i llogaritjes Prpunimi i output
Hipotezat teknike operative (A) Hipotezat fiskale Hipotezat financiare Hipotezat makroekonomike
Analiza e investimeve T ardhura/Kosto operative Sistemi fiskal Borxhi
Llogaria Ekonomike Gjendja Pasurore Flukset e arks Pasqyra burime-prdorime Treguesit e rentabilitetit Treguesit e borxhit
T dhnat dhe hipotezat e bra dhe/ose t prcaktuara n baz t Studimit t leverdishmris (A) Variabli i jashtm n baz t prcaktimit t skenarve kryesor t referuar t dobishm pr t vlersuar qndrueshmrin ekonomiko-financiare paraprake t investimit.
4.2.1. Prgatitja e planit ekonomiko-financiar paraprak baz 4.2.1.1. Qllimet

Objektivi i Fazs 1 sht ai i prpunimit, nprmjet individualizmit t parametrave kryesor ekonomik dhe financiar tipik t projektit t investimit n analiz (shih sistemin e t ardhurave, kostot e realizimit, kostot e administrimit etj.), i nj plani ekonomiko-financiar paraprak baz, me qllim individualizimin paraprakisht t: - vllimit t t ardhurave t veprimtaris q synohet t administrohet me realizimin e projektit (domethn t kryerjes s shrbimeve ose prodhimit t t mirave); - nevojave financiare n raport me realizimin e veprave dhe t investimit n trsin e tij. N kt faz paraprake, plani ekonomiko-financiar do t prgatitet sipas procedurs s treguar n Figurn 2 duke iu referuar skenarve t ndryshm q: - paraqiten n funksion t supozimeve t ndryshme t prpunuara pr llojet e t ardhurave t 106
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti skematizuar pr veprimtarin (t shihet struktura e t ardhurave) q synohet t administrohen me realizimin e Projektit1; - mbajn parasysh rezultatet e analizs s krkess q rrjedhin nga Studimi i leverdishmris n shprehje t vllimeve dhe t karakteristikave t saj. Prandaj pr do skenar duhet t prpunohet nj plan ekonomiko-financiar mbi t cilin t vlersohet, paraprakisht, rentabiliteti i Projektit (domethn leverdishmria ekonomike) nprmjet llogaritjes s treguesve t veant2, si dhe qndrueshmria ekonomiko-financiare e tij. N kt faz qndrueshmria ekonomiko-financiare duhet t individualizohet duke krahasuar nivelin e rentabilitetit t Projektit me at mesatarisht t konsideruar t pranueshm nga investitort privat dhe nga institucionet financiare n lidhje me iniciativa t ngjashme t realizuara n t njjtin sektor q i prket Projekti3. N lidhje me kt krahasim, n kndvshtrimin e t prafruarit t rentabilitetit t Projektit me at t pritshm dhe/ose t krkuar nga investitort privat, supozimet e strukturimit t t ardhurave modifikohen n vijim dhe, n munges t prmirsimeve alternative, mund t parashikohen t ardhura t tjera q rrjedhin nga kontributi publik. N prfundim t ktij procesi prsrits, faza e par e veprimtaris duhet t konkludohet me prcaktimin e skenarve referues pr realizimin dhe administrimin e Projektit q prbjn bazn e nisjes pr analiza t tjera mbi qndrueshmrin financiare, n mnyr t veant pr analizn e treguesve t borxhit. Skenart referues, fryt i analizs s zhvilluar dhe n lidhje me t cilt duhet t kryhen analiza t tjera, do t duhet t individualizohen n funksion jo vetm t supozimeve t strukturimit t t ardhurave dhe vllimeve dhe t karakteristikave t krkess q kto shoqrojn, por edhe t niveleve t rentabilitetit q arrijn nprmjet zhvillimit t modelit ekonomiko-financiar.
4.2.1.2. Elementt pr tu analizuar dhe pr tu qartsuar gjat prgatitjes s planit ekonomiko-financiar paraprak baz
Pr nj prpunim korrekt t planit sht e nevojshme t kryhet nj analiz e thelluar e t dhnave input si m posht:
1. Kostoja e investimit (Hipotezat teknike)

N prpunimin e modelit kto duhet t ndahen qartsisht sipas grupeve dhe t specifikuara mjaft mir n lidhje me shpejtsin e parashikimit pr kryerjen e punve t shprehura n faz t ndryshme t kantierit. Kostot e msiprme nuk krkojn t indeksohen me inflacionin pasi edhe pse gjenerohen n nj periudh q mund t jet m e gjat se nj vit, prgjithsisht fiksohen n kontrata q presupozojn nj shprblim me mim fiks dhe t pandryshueshm dhe q supozohet q tashm prfshijn pritshmrit inflacioniste (domethn kostot e investimit me mimet aktuale). Prgjithsisht nse do t duhet t procedohej me prpunime n kt aspekt (shih kostot e deinflacionuara) baza informuese referuese shprehet nga treguesit e INSTAT, duke br kujdes n identifikimin e shports s veant t aplikuar pr sektort specifik, pr shembull, n rastin e Transportit publik lokal mund t jet e dobishme ti referohemi treguesit
1
N kt faz, skenart referues do t duhet t prcaktohen pikrisht nprmjet modifikimit t disa variableve t input q, n mnyr t thjeshtzuar, mund t prkufizohen si t tipit t jashtm (pr shembull, t ardhurat) n krahasim me prkufizimet e tjera t tipit t brendshm (pr shembull, norma e inflacionit). 2 Shih Aneksin 1, paragrafi 1.3.1. 3 N kt rast i referohemi kostos s kapitalit t investuar. Kostoja e kapitalit t investuar ktu duhet t kuptohet si kosto oportune duke shprehur rentabilitetin q nnshkruesit e kapitalit t riskuar dhe t kapitalit borxh vendosin pr mbulimin e nevojave fillestare t shprehura nga investimi, t gjykuara t pranueshme n raport me riskun e prballueshm prej tyre.
107
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti t INSTAT dhe nga vlersimet e Banks s Shqipris pr pritshmrit inflacioniste pr nj periudh afatshkurtr. Ndrmjet kostove t investimit mund t prfshihen kostot e mirmbajtjes s jashtzakonshme q kryhen n harkun e periudhs s administrimit t supozuar pr projektin. Me qllim t vlersimit t investimit t plot, kto kosto, mund t sillen n periudhn e konstruksionit nprmjet aktualizimit t tyre. Vihet re q kostot e mirmbajtjes s jashtzakonshme mund t prfshihen n mnyr korrekte edhe n kostot operative. Me kosto t ndrtimit baza informative n nisje shprehet, n linja t prgjithshme, nga t dhnat e projektit leverdishmria e t cilit mund t verifikohet duke iu referuar Manualve t ndrtimeve civile dhe tarifave.
Figura 2. Prgatitja e planit ekonomiko financiar. Diagrami i fluksit

T dhnat dhe hipotezat input
Moduli i llogaritjes
Prpunimi i output
Hipotezat teknike
operative
Analiza e investimeve T ardhura/Kosto

operative
Llogaria Ekonomike Gjendja Pasurore
Hipotezat fiskale
Flukset e arks Pasqyra burimeprdorime Treguesit e rentabilitetit
Hipotezat financiare
Sistemi fiskal(B)
Hipotezat makroekonomike
Borxhi
Treguesit e borxhit
Faza 1
Input, moduli i llogaritjes dhe prpunimi i ouput-ve paraprak q prbjn Planin ekonomiko- financiar paraprak baz. (B) Tatimet direkte, indirekte dhe mnyrat e amortizimit.
2. Hipoteza praktike
(a) T ardhurat operative
Pr t prcaktuar llojet e t ardhurave sht e nevojshme, n radh t par, t vendoset nse infrastruktura i dedikohet shitjes s t mirave dhe shrbimeve nj mas prdoruesish t gjer ose subjekteve t veanta (administrimit publik, palve tregtare private etj.). Mbi bazn e niveleve t krkess t vlersuar pr secilin prej llojit t t ardhurave t supozuara (shih Aneksin 2.1, zrin A) do t prcaktohet vllimi i t ardhurave t pritshme duke iu referuar secilit prej skenarve t ndryshm t individualizuar. Prgjithsisht, saktsohet q, n prpunimin e modelit, vllimi i t ardhurave t pritshme duhet: (a) t paraqitet me nivel m t madh detajesh t mundshme, ose t artikuluar pr llojet e ndryshme t t ardhurave t supozuara pr do skenar, duke treguar nse sht e mundur, pr seciln prej tyre harkun kohor maksimal t arktimit t parashikuar n kuadrin e periudhs s plot t administrimit t supozuar pr t gjith Projektin; (b) indeksuar, n lidhje me do lloj t ardhure t identifikuar, sipas kritereve q do t
108
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti paraqiten n pikn 4, pika a. (Supozimet makroekonomike - Parametri inflacionionist). Pr t vepruar n paraqitjen ose n verifikimin e nj modeli, n lidhje me llojet e t ardhurave t marra n konsiderat, mbajtja parasysh e bazave informative t nisjes shprehet nga normativat kombtare dhe rajonale t sektorit dhe normat rregulluese t mimeve/tarifave, nse ekzistojn. Pr t dhn nj shembull, n sektorin hidrik: (a) Lloji i t ardhurave t supozuara duhet t jet n prputhje me sa parashikohet dhe ligjet rajonale n fuqi; (b) Vlera pr njsi, struktura tarifore dhe mnyrat prkatse t prshtatjes n koh duhet t jen koherente me kuadrin rregullator t prcaktuar sipas sektorit. Nse kur nuk ka norma rregulluese - tipik sht rasti i ndrhyrjeve n vlersimin e t paluajtshmeve - do t duhej tu referohemi studimeve t mundshme t sektorit si n nivel kombtar ashtu edhe lokal.
(b) Kostot operative

Prcaktimi i kostove operative lidhet ngusht me nivelin e shrbimeve q synohet t ofrohen. Prandaj do t duhet t prcaktohet qartsisht n mnyr paraprake i ashtuquajturi nivel shrbimi q duhet t jet plotsisht n prputhje me kostot operative t prcaktuara. N vija t prgjithshme, saktsohet q n prgatitjen e modelit, edhe kostot operative duhet t: - paraqiten n nivele sa m t mdha t mundshme detajesh, duke treguar pr secilin lloj periudhn n t ciln kjo kosto gjenerohet, - indeksohen mbi baz vjetore n raport me inflacionin sipas kritereve n vijim t piks 4, pika a. (Supozimet makroekonomike - Parametri inflacionist). N kt rast, pr bazat informative t nisjes, mund t shfrytzojm nj bank specifike t dhnash, mund tu referohemi studimeve specifike t sektorit nse ekzistojn, pr shembull pr sektorin e burimeve hidrike sht e mundur tu referohemi studimeve t sektorit t kryera nga institucionet e specializuara ose nga operatort e tregut ose nga organizma institucional.
3. Supozimet fiskale
(a) Tarifa fiskale
Duhet t merret n konsiderat ndikimi q tatimi direkt dhe indirekt ka mbi nivelin e rentabilitetit t Projektit dhe mbi aftsin pr t prballuar shlyerjen e financimeve t marra. N prgjithsi, pr zhvillimin e modelit duhet t merren n konsiderat dhe t sqarohen: - llojet dhe modalitet e llogaritje dhe t arktimit t tatimeve direkte t marra n shqyrtim (Shih Aneksin 2.2, zri E); n kt rast do t duhej t kontrollohej saktsia e zgjedhjes s kuots pr tu aplikuar - tatimet e tjera mbi t ardhurn e ndrmarrjes q duhet t aplikohen ose uljet e tatimit eventualisht t aplikuara. Baza informative n kt rast prbhet nga normat rajonale dhe/ose komunale pr tatimet shtes mbi t ardhurn e ndrmarrjes n shqyrtim; - tatimi indirekt q duhet marr n shqyrtim (shih Aneksin 2.2, zrin A2) dhe mnyrat prkatse t trajtimit gjat administrimit operativ (pr shembull, opsionet pr administrimin e TVSh mbi investimet).
(b) Metodat dhe kuotat e amortizimit

Duhet t analizohen alternativat e amortizimit t investimeve, edhe me qllim pr t verifikuar efektet nga kndvshtrimi ekonomiko-financiar dhe t optimizimit fiskal. Metodat e amortizimit pr ti aplikuar pr lloje t veanta investimesh q duhet t realizohen (vepra civile, impiante, pajisje, makineri etj.). N kt rast, baza informative pr tiu referuar shprehet nga rregullat e sistemit fiskal ku tregohen metodat pr tu aplikuar dhe mnyrat e llogaritjes dhe caktimit t kuotave t amortizimit (amortizimi fiskal dhe amortizimi financiar). 109
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti N lidhje me kt, kujtojm q, sipas parimeve kontabile t prpunuara nga Kshilli kombtar i kontabilitetit, amortizimi paraqet ndarjen e vlers s aktiveve afatgjata teknike ndrmjet ushtrimeve t jets s tij t dobishme, q, fiskalisht, jeta e dobishme e t mirs prcaktohet nga koeficienti i prcaktuar me Vendim t Ministrit t Financave t parashikuar pr grupe t mirash homogjene n baz t periudhs normale t vjetrimit dhe t konsumit n sektor t ndryshm produktiv.
4. Hipoteza makro-ekonomike
(a) Parametri inflacionist
Analiza ekonomiko-financiare duhet t realizohet me mime aktuale domethn kostot dhe t ardhurat operative duhet t prshtaten, mbi baz vjetore, me ecurin e inflacionit t parashikuar pr t gjith periudhn e funksionimit t supozuar t Projektit. Prshtatja me inflacionin do t kryhet duke indeksuar (korrigjuar) vlerat e kostove dhe t t ardhurave operative duke iu referuar treguesve specifik q prfshijn inflacionin e pritshm pr periudha afatmesme dhe afatgjata. Baza informative pr tiu referuar sigurisht q shprehet nga vlersimet e Banks s Shqipris dhe nga studimet e kryera nga Fondi Monetar Ndrkombtar n lidhje me Vendin ton.
(b) Norma e interesit

Pr zhvillimin e analizs financiare duhet t identifikohet struktura e norms s interesit t prshtatshm pr t paraqitur koston-baz (domethn normn-baz) t financimeve t cilave u duhet shtuar marzhi i krkuar nga financuesit n funksion t nivelit t riskut q shoqron Projektin (domethn spread). N prgjithsi: - pr t prcaktuar normn-baz, mund tu referohemi normave Euroribor (norm afatshkurtr me kohzgjatje maksimumi deri nj vit) dhe kredis t marr i aplikohet nj norm variabile, dhe norms Rate Swap (norma me afat t barabart ose m t madh se nj vit) nse norma e aplikuar sht fikse. T dyja normat shprehin nj mesatare t normave t evidentuara nga tregu financiar n funksion t negociatave t kryera gjat nj dite t vetme. N kt rast baza informative pr tiu referuar mund t jet Banka e Shqipris q paraqet t dyja normat, por edhe nga site www.euroribor.org q paraqet normat e Euroribor n funksion t afateve t shqyrtuara dhe t periudhs s prgatitjes s planit ekonomiko-financiar; - pr t prcaktuar marzhin duhet ti drejtohemi praktiks operative t instituteve financiare1, duke e motivuar prshtatshm n funksion t nivelit t riskut q i atribuohet Projektit specifik q, mund t ndryshoj ndrmjet financuesve t veant pr shkak t specializimeve t veanta operative t tyre dhe t politikave t aplikuara nga ndrmarrja.
4.2.1.3. Prgatitjet kryesore pr zotrimin e planit ekonomiko-financiar paraprak baz

Prgatitjet baz q duhet t kryhen n Fazn 1 identifikohen, n vija t prgjithshme, si vijon: - analiza e llojeve t t ardhurave n supozimet e ndryshme t strukturimit t t ardhurave. Dokumenti mbi bazn e analizs s krkess, do t evidentoj skenart e mundshm t supozuar; - analiza e t ardhurave, e kostove dhe e norms fiskale. Dokumenti duhet t evidentoj, pr do skenar, modalitetet e prcaktimit t t ardhurave, bazuar mbi nj analiz t detajuar t krkess dhe t oferts, t kostove t investimit, t kostove operative dhe t norms fiskale t
1
Aktualisht praktika shpreh nj vler mesatare t spread prej 1,5%. Megjithat kjo vler sht thjesht nj vler orientuese n raport me kontekstin e vlersimit t studimit t leverdishmris dhe t mundsis pr t shprehur nj vlersim koherent dhe jo nj gjykim mbi mundsin.
110
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti drejtprdrejt dhe t trthort si dhe t vlerave t supozuara nga secili z i kostos dhe i t ardhurave; - plani ekonomiko-financiar paraprak baz dhe llogaritja e treguesve t rentabilitetit. Pr secilin skenar, duhet t prgatitet nj plan ekonomiko-financiar (shih Aneksin 2.2) t thjeshtzuar nprmjet t cilit mundsohet llogaritja e rentabilitetit ekonomiko-financiar e Projektit mbi bazn e t dhnave input dhe t supozimeve t thjeshtzuara; - relacioni (raporti) prmbledhs. Dokumenti prmbledhs duhet t prfshij: (a) krahasimin e treguesve t rentabilitetit ekonomiko-financiar t prcaktuar pr secilin skenar; (b) analizn e pikave kryesore t forcs dhe t dobsis t secilit skenar; (c) individualizimin e skenarit t cilit i korrespondon plani ekonomiko-financiar paraprak baz pr tu shfrytzuar pr analizn e mtejshme t qndrueshmris financiare si nivel q mund t prshtatet edhe sipas skemave t project financing.
4.2.2. Prgatitja e planit ekonomiko-financiar prfundimtar 4.2.2.1. Qllimet

Objektivi i Fazs 2, nprmjet individualizimit t madhsive (variableve) t tjera dhe t supozimeve financiare specifike t Projektit n shqyrtim (struktura financiare, analiza e burimeve t financimit etj.) konsiston n prcaktimin e nj Plani ekonomiko-financiar prfundimtar pr do skenar, t individualizuar pas Fazs 1, me qllim: - t vlersimit t nivelit t qndrueshmris financiare t Projektit me referim t veant shkall s besueshmris bankare t Projektit, - t identifikimit dhe t analizs s risqeve kryesore q karakterizojn Projektin, me qllim individualizimin dhe prcaktimin e modaliteteve t uljes s tyre; - t verifikimit t aftsis s Projektit pr t garantuar nivelet e leverdishmris ekonomike dhe t qndrueshmris financiare t individualizuara, edhe t verifikuarit e ngjarjeve q mund t ndikojn mbi nivelin e t ardhurave. N kt faz qndrueshmria ekonomiko-financiare duhet t verifikohet prsri nprmjet: - nj prkufizimi t ri t nivelit t leverdishmris ekonomike t Projektit n supozimin q ky sht financuar me nj mix t caktuar burimesh financiare t prfaqsuara nga burimet e vet investitorve privat dhe nga burimet e hyrjes n borxh n tregun financiar; - analizs s aftsis s Projektit pr t gjeneruar flukse arke t mjaftueshme pr t garantuar shlyerjen e financimeve, duke mbajtur parasysh karakteristikat prkatse dhe nivelet e aftsis mesatarisht t konsideruara t pranueshme nga financuesit potencial; - analizs s aftsis s Projektit pr t garantuar nivelet e leverdishmris dhe t qndrueshmris financiare (shih Aneksin 1, paragrafin 1.3) edhe n kushte t ndryshme nga ato t supozuara si pr fazn e realizimit, ashtu edhe at t administrimit (shih analizn e risqeve dhe analizn e ndjeshmris)1.
N kt faz, madhsit input t modelit q mund t ndryshojn me qllim t verifikimit t treguar do t jen ato t individualizuara, n mnyr t thjeshtsuar, si t tipit t jashtm si, pr shembull, norma e inflacionit ose e strukturs dhe niveli i normave t interesit. Prball ktyre variacioneve, merren n konsiderat t gjitha variacionet e variableve t tjer t input q mund t angazhohen nga t verifikuarit e ngjarjeve t riskut q karakterizojn Projektin (pr shembull, ekstra-kostot e ndrtimit pr vonesat n kompletim; vonesat n plotsimin e aprovimeve administrative t projekteve teknike ose t lshimit t autorizimeve pr ushtrim veprimtarie etj.).
111
Figura 3. Plani ekonomiko-financiar prfundimtar. Diagrami i fluksit

T dhnat dhe hipotezat input Moduli i llogaritjes Prpunimi i output
Hipotezat teknike
operative
Analiza e investimeve T ardhura/Kosto

operative
Llogaria Ekonomike Gjendja Pasurore
Hipotezat fiskale
Flukset e arks Pasqyra burimeprdorime Treguesit e rentabilitetit
Hipotezat financiare
Sistemi fiskal(C)
Hipotezat makroekonomike
Borxhi
Treguesit e borxhit
Faza 2
Input, moduli i llogaritjes dhe prpunimi i ouput q kompletojn Planin Ekonomiko-Financiar Paraprak baz dhe mundsojn zhvillimin e Planin Ekonomiko-Financiar Prfundimtar pr skenart referues t individualizuar dhe vlersimi i qndrueshmris financiare t investimit. (C) Tatimet direkte, indirekte, mnyrat e amortizimit dhe vlersimi i ndikimit fiskal i shpenzimeve financiare lidhur me strukturn financiare prfundimtare.
Krahasimi ndrmjet fluksit t disponueshm t arks pr shrbimin e borxhit dhe fluksit t arks t krkuar pr shlyerjen e financimit prbn verifikimin e supozimit t br. Nse i pari sht m i madh se i dyti supozimi konsiderohet si i leverdishm, nse ndodh rasti i kundrt sht e nevojshme t veprohet me nj supozim t ri t strukturs financiare. Megjithat verifikimi i rrethanave t prshkruara m sipr, sht, kusht i nevojshm, por jo i mjaftueshm, meqense procesi mund t konsiderohet i prfunduar. N fakt, procesi do t arrij n konkluzione n momentin kur do t verifikohet plotsimi i njkohshm i parashikimeve dhe i interesave t palve t angazhuara, domethn jo vetm ato t financuesve (domethn fluks arke i mjaftueshm i disponueshm pr shrbimin e borxhit), por edhe ato t subjekteve private promotor t investimit dhe kontribuues t kapitalit t riskuar (domethn rentabilitet i mjaftueshm pr aksionart e shoqris s Projektit).
4.2.2.2. Elementt q duhen analizuar dhe qartsuar gjat prgatitjes s planit ekonomiko-financiar prfundimtar dhe analiza e risqeve
Pr t verifikuar leverdishmrin ekonomiko-financiare t Projektit n lidhje me secilin skenar t referuar (ashtu si prcaktohet n fazn 1), do t jet e nevojshme t thellohen dhe t qartsohen elementt e tjer dhe supozimet e input, funksional pr t prpunuar modulet e llogaritjes s modelit dhe pr t prcaktuar prpunimet dhe t dhnat input q prbjn Planin ekonomiko-financiar prfundimtar. N veanti:
(a) Analiza e burimeve t financimit

Duhet t verifikohet nse supozimet makro-ekonomike t kryera - struktura e normave t interesit - jan logjike pr burimet e financimit t siguruara n tregun financiar.
112
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti N vija t prgjithshme, duhet t individualizohen dhe analizohen burimet kryesore t financimit t disponueshme, t cilat Projekti mund ti shprblej duke evidentuar burimet e siguruara n tregun financiar (n mnyr t veant n sistemin bankar) dhe financimet publike t aktivizuara n forma t ndryshme. Relativisht me financimet publike t aktivizuara duhet t analizohen dhe qartsohen edhe modalitetet prkatse t koncesioneve dhe t kontribuar nga ana e Administrimit kompetent.
(b) Hipotezat financiare

Duhet t qartsohen hipotezat q kan t bjn me strukturn financiare t Projektit t kuptuar si raport ndrmjet kapitalit t riskuar dhe kapitalit borxh domethn mix-i i burimeve financiare m t prshtatshme pr realizimin dhe administrimin e investimit, duke mbajtur parasysh analizn e zhvilluar m par n pikn 1). Struktura financiare duhet t mbaj parasysh standardin e financimit t prdorur nga institutet bankare dhe financiare pr iniciativa ekonomike, t vendosura n kontekstin e start-up, q mund t shprblejn koncesionet e ndrtimit dhe t administrimit shumvjear mbi t cilat mund t prshtaten skema financimi t tipit project financing. Kjo analiz duhet t kompletohet nga nj shqyrtim i subjekteve t mundshme t interesuara pr financimin e iniciativave t ngjashme me at t prcaktuar me an t Projektit.
(c) Analiza e risqeve

Duhet t individualizohen dhe t analizohen risqet q karakterizojn Projektin pr secilin skenar t referuar, duke marr n konsiderat si fazn e ndrtimit, ashtu edhe fazn e administrimit. N rastin e fundit, vmendja duhet t prqendrohet veanrisht drejt atyre risqeve q kan ndikim t drejtprdrejt dhe jo t drejtprdrejt mbi flukset e t ardhurave t vlersuara n baz t strukturimit prfundimtar t flukseve si dhe t analizs s kryer pr krkesn. N korrespondenc t do risku t individualizuar duhet t tregohet instrumenti/modaliteti me t cilin mund t paksohen ose se si mund t korrigjohen efektet q mund t konstatohen nga verifikimi i ngjarjeve t dmshme dhe, pr rrjedhoj, i atyre subjekteve t angazhuara n realizimin, administrimin dhe financimin e Projektit t plot n fjal.
(d) Analiza e ndjeshmris

N baz t analizs s zhvilluar n fazn 1 dhe t supozimeve t bra dhe t prshkruara n pikat nga 1) n 3), duhet t kryhet nj analiz mbi aftsin e Projektit pr t siguruar nivelin e rentabilitetit dhe, kryesisht, t qndrueshmris financiare pr kushte t ndryshme nga ato t supozuara. Me kushte t ndryshme duhet t kuptojm ato q mund t ndodhin dhe prshkruhen n baz t ndikimeve t prgjithshme, mbi variablat dhe supozimet e input t modelit, t verifikuarit e risqeve kryesore t identifikuara. Analizat e ndjeshmris duhet t konkretizohet me simulimin e llogaritjes q, t praktikuar mbi modelin e zhvilluar, mundsojn verifikimin e ndjeshmris s vlerave t treguesve t rentabilitetit dhe kryesisht ndaj sistemit bankar, ashtu edhe me ndryshimin e t dhnave dhe t supozimeve t input subjekt i risqeve t identifikuara, ashtu edhe n prezenc t przgjedhjes s instrumenteve/modaliteteve t zbutjes t individualizuar pr risqet.
4.2.2.3. Prpunimet baz pr zhvillimin e planit ekonomiko-financiar prfundimtar dhe analiza e risqeve
Prgatitjet baz q duhet t kryhen n fazn 2 jan t identifikueshme, n mnyr t prgjithshme, si vijon: (a) Raporti mbi burimet e financimit. Dokumenti duhet t evidentoj, pr secilin prej burimeve t financimit t individualizuara, karakteristikat kryesore, avantazhet dhe jo avantazhet lidhur me prdorimin e tyre, si dhe vshtirsit e mundshme pr 113
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti sigurimin/prdorimin e tyre (b) Raporti lidhur me strukturn financiare t supozuar. Dokumenti duhet t evidentoj modalitetet e prcaktimit t strukturs financiare pr secilin prej skenarve t identifikuar pas Fazs 1; (c) Plani/planet ekonomiko-financiar prfundimtar. Plani ekonomiko-financiar prfundimtar duhet t prgatitet pr secilin prej skenarve si bilanc parashikues i kompletuar (shih anekset 2.3, 2.4, 2.5) dhe q prfshin: - llogaritjen e treguesve t rentabilitetit dhe t sistemit bankar; - paraqitjen e qart t supozimeve dhe t t dhnave input dhe t argumenteve baz t secils hipotez pr t garantuar t paktn realizimin e veprimtarive t mirmbajtjes dhe t shlyerjes s kstit t borxhit t kontraktuar. Prpunimet dhe llogaritjet duhet tu referohen, t paktn, dy opsioneve q u prkasin mix-it t burimeve financiare ose duke supozuar si mbulimin e plot t nevojave me kapital t vetin, ashtu edhe nj mix ndrmjet kapitalit t vet dhe kapitalit borxh. (d) Analiza e risqeve. Dokumenti duhet t prfshij identifikimin e risqeve kryesore lidhur me projektin dhe instrumentet/modalitetet e disponueshme pr nj paksim t efekteve t mundshme t tyre. Dokumenti duhet t integrohet nga matricat e prshtatshme t riskut, nga t cilat mundsohet t nxirret n mnyr prmbledhse lloji i riskut, subjekti mbi t cilin sht e mundur t shprndahet risku specifik dhe instrumentet/modalitetet m eficiente pr nj ulje korrekte. (e) Analiza e ndjeshmris. Mbi bazn e analizs s riskut duhet t kryhet nj analiz ndjeshmrie, rezultatet e s cils duhet t prmblidhen n nj dokument nga i cili mund t nxirren: - variabli/variablet mbi t cilt kryhet analiza e ndjeshmris (pr shembull, rritja e kostos s ndrtimit prej 10%); - vlera q marrin treguesit ndaj sistemit bankar dhe t rentabilitetit n munges t aktivizimit t instrumenteve/modaliteteve t uljes s riskut; - vlera q marrin treguesit ndaj sistemit bankar dhe t rentabilitetit n rastin e aktivizimit t instrumenteve/modaliteteve t uljes s riskut (pr shembull ndshkime n ngarkim t ndrtuesit).
4.2.3. Prcaktimi i skenarve q paraqesin karakteristikat m t mira t rentabilitetit financiar 4.2.3.1. Qllimi
Mbi bazn e rezultateve t analizs t zhvilluar n Fazn 2, duhet t individualizohen ata skenar q paraqesin: - karakteristikat m t mira t leverdishmris ekonomiko-financiare, duke kuptuar me kt ato nivele t rentabilitetit dhe t qndrueshmris financiare q mund t sigurohen edhe n kushte t ndryshme nga ato t supozuarat; - aftsit m t mira pr t angazhuar burimet financiare duke minimizuar prdorimin financiar pr Administrimin Publik (domethn kontributi publik, subvencione etj.). Kta skenar, zakonisht nj ose dy, do t prbjn skenart baz q mund t jen referim pr kryerjen e financimeve t mundshme t projektit nga ana e Administrimit Publik.
4.2.3.2. Prpunimet baz n lidhje me skenart baz t individualizuar

N prfundim t Fazs 3 duhet t kryhet nj prpunim prmbledhs i elementve dhe i rezultateve q karakterizojn skenart baz t individualizuar, nga i cila mund t nxirren: (a) skenart baz t plot pr: - strukturn financiare t supozuar; 114
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti - rezultatet kryesore ekonomiko-financiare (niveli i t ardhurave, i kostove, i investimeve, struktura e burimeve financiare, treguesit e rentabilitetit dhe ndaj sistemit bankar); (b) arsyet kryesore q krkojn prcaktimin e skenarve baz, duke mbajtur parasysh, ndrmjet t tjerave: - analizn e risqeve, - analizn e ndjeshmris, - nivelin maksimal t kontributit t burimeve private.
4.2.4. T dhnat dhe supozimet me ndjeshmri m t madhe 4.2.4.1. Analiza e krkess

Ndrmjet supozimeve t ndryshme ekonomike n vendosura n baz t hartimit dhe t zhvillimit t Planit ekonomiko-financiar pr nj projekt infrastrukture n t cilin parashikohet angazhimi, i plot ose i pjesshm, i financimeve private, analiza e krkess, aktuale dhe potenciale luan nj rol fondamental. Kjo analiz prbn, n fakt, nj nga elementt me ndikim m t madh mbi Analizn Financiare, pasi besueshmria dhe saktsia e vlersimeve dhe e parashikimeve q pasqyrohet n t kan ndikim t drejtprdrejt: - mbi rentabilitetin e projektit, vllimet e paqndrueshme t prdorimit ose t kuots s tregut t luhatshm konfigurojn nj nivel t ardhurash mjaft t paqndrueshme q nuk siguron nivelin e rentabilitetit t ekspozuar gjat gjith kohs s administrimit privat ose publik-privat t ndrhyrjes; - ndaj sistemit bankar t investimit; nj ecuri jo e qndrueshme e t ardhurave dhe, pr rrjedhoj, e arktimeve ndikon mbi aftsin e investimit pr t prballuar borxhin e kontraktuar dhe mbi strukturn e garancive q i krkohen subjektit privat; - mbi nivelet e riskut tregtar (tregu i prdoruesve/blersve dhe cilsia e krkuar nga shrbimi; kuota e tregut aktual dhe potencial); mbi nivelet e riskut operativ (mirmbajtja e zakonshme, administrimi i magazins dhe i gjendjeve etj.) dhe nivelet e riskut financiar (politikat ndaj t drejtave pr tu arktuar, administrimi i arks etj.) q karakterizojn ndrhyrjen; - mbi ndarjen, ndrmjet Administrimit dhe subjektit privat, e risqeve q karakterizojn ndrhyrjen. Duke mbajtur parasysh kto vrejtje konsiderohet q n prezenc t kufizimeve objektive pr mundsin e prcaktimit t krkess aktuale dhe potenciale me saktsi t mjaftueshme n kuadrin e Studimit t leverdishmris - t paktn t mos ket proceduar pr nj analiz specifike duke mbajtur parasysh madhsin dhe llojin e investimeve n fjal1 - t jet, t paktn, e rndsishme t kryhet nj analiz historike e oferts dhe e krkess, duke shpjeguar qartsisht kriteret e zbatuara nga Administrimi pr vlersimet e tyre2.
4.2.4.2. Supozimet pr aktualizimin e flukseve t arks

Zgjedhja e norms s zbritjes (skontos) pr tu aplikuar pr analizn e flukseve t arks t gjeneruar nga nj investim publik, i financuar plotsisht ose pjesrisht nga subjekti privat, krkon marrjen parasysh t disa elementve shtes si: - vlern financiare t kohs; - riskun e projektit; - strukturn financiare t prcaktuar pr mbulimin e shpenzimeve t investimit. Norma e skontos s prdorur pr aktualizimin e flukseve t arks duhet t paraqes, me
1
Ky sht rasti tipik i sektorit t Transporteve me referim t veant lidhjeve hekurudhore me pages dhe transportit me shpejtsi t madhe. 2 Shih Mazziotta 2002 - Lanalisi della domanda negli studi di fattibilit.
115
fjal t tjera, koston e kapitalit t nevojshm pr t financuar investimin. Ndrmjet praktikave t prdorura pr prcaktimin e kostos s kapitalit t investuar ajo m e prhapura, si nga kndvshtrimi teorik ashtu edhe ai aplikativ, sht Kostoja Mesatare e Ponderuar e Kapitalit (Weighted Average Cost of Capital - WACC1). Norma e skontos e prcaktuar n kt form paraqet n mnyr t plot koston e kapitalit n prbrsit e saj t ndryshm kapitali borxh dhe kapitali i riskuar duke mbajtur parasysh: - prfitimet fiskale q rrjedhin nga t zbriturit e shpenzimeve financiare mbi borxhin; - e nivelit t riskut q bashkshoqron projektin e investimit n krahasim me riskun q karakterizon investimet alternative n sektorin specifik2. Megjithat, zgjedhja e ksaj praktike, krkon ngritjen e disa supozimeve t besueshme n lidhje me: - strukturat e ndryshme financiare (raporti ndrmjet kapitalit borxh dhe kapitalit t riskuar) e subjekteve t ndryshme industriale q operojn n sektorin q i prkasin projektit specifik t investimit; - normn nominale t interesit t aplikuar pr financimet e shfrytzuar (kostoja e kapitali borxh, KD); - rentabilitetin mesatar t pritshm nga aksionart pr nj projekt t investimit me risk t barabart dhe me karakteristika t njjta me at t ndrmarr (kostoja e kapitalit t vet, KE). E konsiderojm t nevojshme t evidentojm se si formulimi i ksaj hipoteze, n vija t prgjithshme, rezulton jo menjher i qart, pasi sht i nevojshm: - nj nivel i mjaftueshm informacionesh pr sektorin t cilit i prket projekti specifik; n terma t profilit ekonomiko-financiar t subjekteve industriale q e realizojn. Kto informacione kan pr qllim t individualizojn range e strukturs financiare q karakterizojn subjektet industriale q operojn n tregun kombtar dhe/ose t jashtm3; - disponimi i burimeve m t mdha informuese q prpunojn e japin disa nga t dhnat e nevojshme pr formulimin e supozimeve n lidhje me koston e kapitalit borxh (pr shembull, marzhet e shprblimit t aplikuar mbi normn baz4) dhe t riskut (pr shembull, koeficientt e
1
sht e nevojshme t kujtojm q formula e WACC zakonisht e zbatuar n kuadrin e vlersimeve t ndrmarrjes rezulton si m posht: E D (1 t ), WACC = K E + KD D+E D+E
ku: E: kapitali i riskuar; D: borxhi; KE: norma e rentabilitetit t kapitalit t riskuar KD: norma e rentabilitetit t kapitalit borxh; t: kuota fiskale pr llogaritjen e prftimit fiskal q rrjedh nga t zbriturit, me qllim t tatimit direkt, e shpenzimeve financiare (e ashtuquajtura mbrojtje fiskale). Shih ndr autort e shumt, pr shembull, F. Modigliani e M. H. Miller The cost of capital, corporation finance and the theory of investment- 1958- in American Economic Review e Black F. e M. Scholes The pricing of options and Corporate liabilities- 1967; W.F. Sharpe A simplified model for portfolio analysis, 1963 in Management and Science; J. Lintner The evaluation of risk assets and the selection of risky investments in stock portfolios and capital budgets, 1965 in Review of economics and statistics e The aggregation of investors diverse judgments and preferences in purely competitive security market, 1969 in Journal of financial and quantitative analysis; S.A. Ross The capital asset pricing model, short sales restrictions and related issues, 1976-1977 in Journal of Finance. 2 Shih. T. Boeri, R. Cohen EGEA 1998. 3 N kt rast tregjet e jashtme q merren si referim duhet t paraqesin nivele ekonomike dhe politiko-sociale t krahasueshme me ato kombtare (shih Aneksin 3 Vlersimi i parametrit K pr shprblimin e kapitalit t investuar n sektorin e burimeve hidrike). 4 N kt rast duhet tu referohemi marzheve t aplikuar pr borxhin afatmesm dhe afatgjat n tregun kombtar dhe/ose t jashtm duke iu referuar operatorve industrial q veprojn n sektorin t cilit i prket projekti specifik (Shih Aneksin 3 Vlersimi i parametrit K pr shprblimin e kapitalit t investuar n sektorin e burimeve hidrike).
116
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti vlersimit t t ashtuquajtur premio (shtes) pr riskun me t cilin procedohet n prcaktimin e shprblimit t kapitalit t vet t investuar1). Gjithashtu, me qllim pr t evituar vshtirsit q lidhen me prcaktimin e nj vlersimi t sakt t shprblimit t kapitalit t investuar, mund ti referohemi nj range luhatjesh pr t njjtin parametr. Kjo range duhet t prcaktohet n funksion t strukturave t ndryshme financiare paraprakisht t prshtatur n sektorin q i referohemi (Shih Aneksin 3 Vlersimi i parametrit K pr shprblimin e kapitalit t investuar n sektorin e burimeve hidrike).
Vlersimi i kostos s kapitalit t riskuar (domethn shprblimi i kapitalit t riskuar, shih KE e shnimit t mparshm) zakonisht kryhet nprmjet aplikimit t metods q bazohet mbi teorin e ekuilibrit t tregut t kapitaleve (Capital Asset Pricing Model - CAPM). Sipas ksaj metode kostoja e kapitalit t riskuar sht e barabart me normn e rentabilitetit t nj veprimtarie financiare e mnjanuar nga risku i rritur me nj premio (shtes) t prcaktuar n baz t aplikimit t nj koeficienti (si dihet beta) me diferencn ndrmjet norms s mnjanuar nga risku dhe rentabilitetit t pritshm nga tregu aksionar (Shih aneksin 3 Vlersimi i parametrit K pr shprblimin e kapitalit t investuar n sektorin e burimeve hidrike). Pr prcaktimin e norms s rentabilitetit t pritshm nga tregu aksionar mund t jet e nevojshme t prshtatim standardin e zbatuar nga shum shoqri shrbimesh q bjn vlersimin e koeficientit beta, pr shembull Bloomberg, dhe q shfrytzon si referim rentabilitetin e treguesit t tregut n t cilin operon ndrmarrja q kryen investimin.
117
Aneksi Prgatitja e bilancit parashikues ose e planit ekonomiko financiar

Prgatitja e Bilancit parashikues ose e Planit Ekonomiko Financiar
Bilanci parashikues ose Plani ekonomiko-financiar paraqet momentin e klasifikimit t t gjitha t dhnave dhe supozimeve q i prkasin realitetit t shqyrtuar (domethn projektit t investimit). Duke u zhvilluar nprmjet nj sistemi vlersimesh t pavarura (Figura 1) mundson, n fakt, prcaktimin e leverdishmris ekonomike t iniciativs dhe t aftsis s projektit pr t shlyer borxhin dhe pr t shprblyer kapitalin e riskuar. Hapi i par pr tu realizuar n formulimin e Planit Ekonomiko Financiar konsiston n prgatitjen e nj serie t hollsishme dhe logjike supozimesh themelore pr tu shfrytzuar si baz informative pr ndrtimin n vijim t skemave t Llogaris Ekonomike dhe t Gjendjes pasurore parashikuese si dhe pr llogaritjen e Flukseve t arks t gjeneruara nga investimi. Procesi logjik pr tu ndjekur mund t ndahet n tri faza t njpasnjshme: - llogaritja dhe mbartja n skemat e bilancit dhe n flukset operative t arks i vlerave q lidhen me veprimtarin operative (ndrtimi dhe administrimi) t projektit; - llogaritja dhe mbartja n skemat e bilancit dhe n flukset neto t arks i vlerave q lidhen me dinamikn financiare t investimit; - llogaritja e treguesve t analizs s leverdishmris ekonomike dhe e qndrueshmris financiare.
Figura 1. Plani ekonomiko-financiar Supozimet Llogaria ekonomike parashikuese Flukset e arks Treguesit ekonomiko-financiar Gjendja pasurore parashikuese
4.3.1. Faza e par

Faza e par realizohet duke u nisur nga nj seri hapash baz:
(a) Prcaktimi i parametrave makro-ekonomik referues, ndrmjet t cilve n mnyr t veant prmendim: - normn e pritshme t inflacionit, t llogaritur pr do vit, gjat gjith periudhs s parashikuar t marr n konsiderat; - ecurin e normave t interesit q do t ndikojn mbi koston e burimeve t financimit. (b) Analiza e programit t investimeve dhe e ndrhyrjeve t mirmbajtjeve t jashtzakonshme, nga e cila do t rezultoj: - llogaritja e vlers s investimeve qoft n nivelin total, ashtu edhe n nivelin analitik (vepra civile, ndrtime infrastrukturore etj.); - llogaritja e shpenzimeve gjithsej lidhur me mirmbajtjet e jashtzakonshme;
118
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti - ndarja kohore e shumave t prllogaritura sipas avancimit t parashikuar n planin e punve dhe t mirmbajtjeve;
(c) Llogaritja e t ardhurave t ushtrimit, q mund t dallohen, respektivisht n: - t tatueshme; - jo t tatueshme. Kto t ardhura, si do shum tjetr e evidentuar n Planin ekonomiko-financiar, shprehen n vlera aktuale dhe prcaktohen mbi bazn e rezultateve t analizs s krkess (aktuale dhe potenciale) t t mirave t prodhuara dhe/ose shrbimeve t kryera. (d) Llogaritja e kostove operative, ndrmjet t cilave bjn pjes: - kostoja e personelit, - kostoja pr blerjen e t mirave dhe shrbimeve, - kostoja e mirmbajtjes s jashtzakonshme, - kostoja e figuracionit, - shpenzimet e prgjithshme, - kosto t tjera. Komponenti variabl i totalit t kostove t administrimit, q si rregull rezulton proporcional me nivelin e veprimtaris s zhvilluar, duhet t prcaktohet pr analogji me t ardhurat, mbi bazn e rezultateve t evidentuara nga analiza e krkess. (e) Prcaktimi i norms fiskale pr tiu referuar, n veanti n lidhje me: - tatimet direkte, - tatimet indirekte (TVSh etj.), - mnyrat e amortizimit t aplikuar n investimin fillestar dhe t shpenzimeve t tjera t kapitalizuara. (f) Prcaktimi i dinamiks s Kapitalit Qarkullues Neto i shpjeguar nprmjet formulimit t supozimeve: - koha mesatare e arktimeve, - koha mesatare e pagesave, - treguesi i qarkullimit t magazins.
Mbi bazn e t dhnave t grumbulluara dhe t rezultateve t analizave t kryera deri tani realizohet, duke ndjekur procedurn e ilustruar n Figurn 2, pjesa e par, lidhur me veprimtarin operative t projektit, t skemave t Bilancit parashikues dhe t Flukseve t arks. Formulimi i Planit ekonomiko-financiar, n kt faz t par, mundson individualizimin e disa zrave me rndsi t veant pr realizimin e vlersimeve t mpastajme q kan t bjn me leverdishmrin ekonomike t projektit. N veanti duhet t shqyrtohen: (a) n Llogarin Ekonomike, Marzhi Operativ Bruto, q jepet nga diferenca ndrmjet t ardhurave dhe kostove operative dhe e Ardhura operative q llogaritet n zbritje t Marzhit Operativ Bruto t shums s amortizimeve t kontabilizuara gjat ushtrimit; (b) n Gjendjen pasurore, totali i Aktiveve afatgjata, t paraqitur neto nga Shuma prkatse e amortizimit, dhe Kapitali qarkullues neto, i kuptuar si diferenc ndrmjet aktive afatshkurtra1 dhe pasiveve afatshkurtra2. (c) n fund, n llogaritjen e Flukseve t arks, shuma korresponduese e Fluksit monetar t gjeneruar nga administrimi operativ q paraqet nj nga elementt thelbsor pr llogaritjen e vlers s rentabilitetit t projektit t investimit.
1 2
Kryesisht t drejtat ndaj klientve dhe gjendjet e magazins. Kryesisht u prkasin shums s detyrimeve t furnizimit.
119
Figura 2. Zhvillimi i Planit ekonomiko-financiar: faza e par

Llogaria ekonomike (+) T ardhurat e ushtrimit (-) Kostot operative
(=) Marzhi operativ bruto (-) Amortizimet

Hipotezat
(=) E ardhura operative

Gjendja pasurore Kapitali qarkullues neto (KQN) Aktivet afatgjata neto Fluksi operativ i arks (+)Marzhi operativ bruto (+/-) Variacioni i KQN (-) Investimet (+/-) Pagesat/arktimet e TVSh mbi investimin (-) Tatimi mbi t Ardhurn Operative
T ardhurat e ushtrimit Kostot operative Mnyrat e llogaritjes s amortizimit Investimet Tatimet direkte TVSH Hipotezat mbi kapitalin qarkullues
(=) Fluksi operativ i arks
4.3.2. Faza e dyt

Kalimi n fazn e dyt t procesit t prgatitjes s Planit ekonomiko-financiar, q ka pr qllim paraqitjen e ndikimit t dinamiks financiare mbi iniciativn, presupozon kryerjen e analizave t mtejshme dhe formulimin e hipotezave shtes n lidhje me ata t ilustruara m sipr. Pasi prcaktohen nevojat financiare t gjeneruara nga projekti, t shprehur nga prdorimet e kapitalit t krkuar pr realizimin e tij dhe nga artikulimi optimal i tyre n koh, duhet t vlersohen n mnyr t prshtatshme llojet e financimit t disponueshme me qllim pr t arritur n prcaktimin e mix-it t burimeve t konsideruara m shum n prputhje me rastin specifik n shqyrtim (Figura 3 Pasqyra burime-prdorime. N veanti, sa kemi paraqitur, presupozohet:
(a) Analiza e burimeve financiare t siguruara dhe prcaktimi i strukturs objektiv q synohet t arrihet. Pr kt qllim duhet t tregohen: - mnyrat e ndryshme t financimit t przgjedhur, duke i dalluar ndrmjet borxhit, kapitalit t riskuar dhe burimeve t tjera t vetat. - peshat relative (t shprehura n prqindje mbi totalin) q z secili burim mbulimi n raport me nevojat financiare totale; - elementt prbrs s do lloji t borxhit t przgjedhur, si: o shumn totale t financimit; o marrveshjen e shpejt pr shlyerjen e tij, t prcaktuar n raport me dinamikn e nevojave financiare t projektit; o normn baz t przgjedhur dhe spread1 i krkuar nga entet financuese;
1
Spread paraqet marzhin e shprblimit shtes t krkuar nga financuesit n lidhje me nivelin e riskut t atribuuar investimit specifik.
120
o planin e shlyerjes s kredis dhe kohzgjatjen e plot t financimit. (b) Prcaktimi i politiks s dividendve pr tu zbatuar, t shprehur n supozimin e shprndarjes s flukseve t disponueshme t arks. Mbi bazn e informacioneve shtes t przgjedhura n kt mnyr, plotsohet duke ndjekur procedurn sipas Figurs 3, pjesa e dyt e skems s bilancit parashikues dhe e flukseve t arks.
Figura 3. Zhvillimi i Planit ekonomiko-financiar: faza e dyt
Llogaria ekonomike E ardhura operative (-) Shpenzimet financiare
Hipotezat
(=) E ardhura para tatimit (-) Tatimi (=) E ardhura neto
Shprndarja e dividendve Tatimi direkt Struktura financiare Norma e interesit (baz)

Spread mbi normn baz Fluksi neto i arks Fluksi operativ i arks (+) Derdhja e kapitalit t themelimit (+) Arktim i financimeve (+) Tatimi mbi t Ardhurn Operative (-) Tatimi mbi t Ardhurn Neto Gjendja pasurore Financimet Pasuria neto
Plani i amortizimit t financimeve
Pasqyra PRDORIME BURIME
Prdorimi i Kapitalit = Nevojat Financiare
Kredi bankare obligacionare Kredi bankare afatshkurtr Kapitali i riskuar
(=) Fluksi i arks n dispozicion t shrbimit t borxhit (-) Shpenzimet financiare (-) Shlyerja e Financimeve
(=) Fluksi i arks para dividendve (-) Dividend (=) Fluksi neto i arks
Prgatitja e Planit ekonomiko-financiar, n kt faz prmbyllse, mundson t arrijm n prcaktimin me rndsi t veant pr ti vn n baz t analizs s mtejshme t qndrueshmris financiare t projektit t investimit. N veanti mund t individualizojm: - N Gjendjen pasurore, strukturn financiare t iniciativs t shprehur nga raporti Totali i financimit/Pasurin neto; - N llogaritjen e flukseve t arks, shumat korresponduese me Flukset monetare t disponueshme pr shrbimin e borxhit1, at lidhur me fluksin e arks para dividendve1 dhe,
1
Shrbimi i borxhit (Debt Service) paraqitet nga shuma e ksteve, q i referohen secilit ushtrim, pr t gjitha financimet e konsideruara; kto kste prfshijn normalisht nj kuot interesi dhe nj kuot t destinuar pr
121
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti duke zbritur shumn q u korrespondon aksionarve, fluksi neto i arks q do t evidentohet n zrin prkats t gjendjes pasurore (Arka dhe/ose banka Llogari rrjedhse).
4.3.3. Faza e tret

Si kemi theksuar n fillim, formulimi i modelit ekonomiko-financiar mundson t zhvilloj, duke kaluar nprmjet prcaktimit t flukseve t arks t gjeneruar nga projekti, nj sistem treguesish t aft pr t vlersuar leverdishmrin ekonomike t iniciativs dhe qndrueshmrin e saj financiare.
Analiza e leverdishmris ekonomike

Analiza e leverdishmris ekonomike lidhur me nj investim mund t kryhet duke iu referuar metodologjive t ndryshme t vlersimit. Ndrmjet atyre, me prdorim m t shpesht, prmendim metodologjit q bazohen mbi llogaritjen e treguesve specifik t prshtatshm pr t dhn nj gjykim prmbledhs mbi aftsin e investimit pr t krijuar vler dhe pr t gjeneruar nj rentabilitet t mjaftueshm. N lidhje me kt synohet tu referohet kritereve t evidentuara mbi prcaktimin e Norms s brendshme t rentabilitetit dhe Vlers aktuale neto.
(a) Kriteri i vlersimit t bazuar mbi llogaritjen e Vlers aktuale neto

Vlera aktuale neto paraqet pasurin n rritje t gjeneruar nga investimi, t supozuar sikur kjo pasuri do t ishte menjher e disponueshme n momentin n t cilin kryhet vlersimi. N mnyr analitike rezulton se prcaktohet si shum algjebrike e flukseve operative t pritshme t arks nga realizimi i ndrhyrjes, t paksuar me normn prkatse t kostos t vlersuar t kapitalit t investuar2. Nj Vler aktuale neto pozitive dshmon, n thelb, aftsin e projektit pr t liruar flukse monetare t mjaftueshme pr t shlyer daljen fillestare, pr t shprblyer kapitalin e prdorur n aktivitet dhe pr t liruar burime eventuale t disponueshme pr destinacione t tjera. Cilido qoft investimi q prodhon, si rrjedhoj, nj VAN 0 sigurisht q duhet realizuar. Llogaritja e Vlers aktuale neto, lidhur me nj iniciativ specifike, parashikon normalisht nj procedur t antikuar n dy faza: - e para, n t ciln vlersimi zhvillohet duke e konsideruar projektin e investimit n supozimin e financimit me kontributin ekskluziv t kapitalit t vet (alternativa all equity); n kt rast norma e aktualizimit pr tu prdorur do t reflektoj koston e kapitalit t riskuar, q korrespondon me rentabilitetin e krkuar nga aksionart n munges t borxhit; - ndrsa faza e dyt, reflekton mundsin pr t shfrytzuar si mbulim burime t jashtme n shtim t burimeve t veta t vna n dispozicion nga aksionart. Vlers s krijuar nga investimi n shqyrtim, t konsideruar pavarsisht nga struktura financiare e aplikuar (faza e par), vlers aktuale do ti shtohen kursimet e tatimit si rezultat i mundsis s zbritjes nga e ardhura e tatueshme e interesave pasive n prkatsi (prfitimit fiskal nga borxhi); n kt rast kostoja e kapitalit t investuar do t llogaritet si mesatare e ponderuar e kostos s kapitalit t vet dhe kostos s kapitalit borxh (WACC Weighted Average Cost of Capital).
(b) Kriteri i vlersimi t bazuar n llogaritjen e Norms s brendshme t

shlyerjen e kapitalit. Fluksi i disponueshm monetar pr shrbimin e borxhit jepet nga fluksi i arks q mbetet pasi kemi zbritur nga Marzhi operativ bruto tatimet mbi t Ardhurn Operative, variacioni i Kapitalit qarkullues neto, investimet dhe shumat korresponduese me pagesn/arktimin e TVSh mbi investimet, shlyerja e kapitalit t vet dhe t kapitalit borxh. 1 sht fluksi i disponueshm i arks pr shlyerjen e dividendve aksionarve. 2 Kostoja e kapitalit t investuar ktu kuptohet si kosto oportune duke shprehur rentabilitetin q nnshkruesit e pasiveve financiare t prdorura pr mbulimin e nevojave fillestare gjykohen t pranueshme n raport me riskun e prballueshm prej tyre.
122
rentabilitetit
Norma e brendshme e rentabilitetit prcaktohet si norm zbritjeje me t ciln nj investim paraqet nj Vler aktuale neto t barabart me zero, n korrespondenc t s cils, si rrjedhoj, rezultati ekonomik i nj operacioni anulohet. Nn nj aspekt tjetr, Norma e brendshme e rentabilitetit mund t interpretohet si nivel i rentabilitetit bruto, shprehje e rentabilitetit t nxjerr nga realizimi i investimit t llogaritur pa mbajtur n konsiderat koston e burimeve t shfrytzuara. Kriteri i vlersimit n shqyrtim presupozon krahasimin ndrmjet Norms s brendshme t rentabilitetit t llogaritur pr projektin dhe nj norme prag q, n prputhje me at t ekspozuar n lidhje me Vlern aktuale neto, do t korrespondoj me koston e vlersuar t kapitalit t investuar. do her kur nj investim paraqet nj rentabilitet (t llogaritur nprmjet Norms s brendshme t rentabilitetit) m t lart sesa kostoja e burimeve t nevojshme pr ta financuar, sigurisht q mund t realizohet sepse ekonomikisht sht i leverdishm. Leverdishmria ekonomike e nj operacioni investimi duhet vlersuar duke e vendosur edhe n kndvshtrimin e ortakve t shoqris s projektit, me qllim pr t vlersuar nivelin e rentabilitetit t realizuar prej tij. N kt rast Norma e brendshme e rentabilitetit dhe Vlera aktuale neto do t llogariten mbi flukset e pritshme t arks nga aksionart1 dhe norms s aktualizimit t shfrytzuar dhe do t shpreh vetm koston oportune t kapitalit t riskuar.
4.3.4. Analiza e qndrueshmris financiare

Jo t gjitha investimet ekonomikisht t leverdishme rezultojn m tej t realizueshme nga kndvshtrimi financiar. Me shprehjen qndrueshmri financiare synohet tu referohemi aftsis s projektit pr t gjeneruar flukse monetare t mjaftueshme pr t garantuar shlyerjen e financimeve dhe nj rentabilitet t mjaftueshm pr aksionart. Pr sa u tha mund t paraqitet nga nj kusht i thjesht sipas t cilit Fluksi neto total (i akumuluar) i arks, i prcaktuar si shum e Flukseve vjetore neto t arks t llogaritur sipas procedurs s ilustruar m par (shih Figurn 3), duhet t marr nj vler gjithmon pozitive, ose t paktn t barabart me zero, pr do periudh t analizs s konsideruar. Qndrueshmria financiare e nj projekti mund t jepet edhe n shprehje t raportit ndaj sistemit bankar duke iu referuar treguesve t veant t aft pr t vlersuar marzhin e siguris t cilin subjektet financuese mund ta mbajn parasysh pr tu garantuar mbi saktsin e pagess s shrbimit t borxhit. Koeficientt kryesor t mbulimit t shqyrtuar jan dy: (a) Debt Service Cover Ratio (DSCR); (b) Loan Life Cover Ratio (LLCR).
(a) Kriteri i analizs t bazuar mbi llogaritjen e Debt Service Cover Ratio
Debt Service Cover Ratio sht i barabart me raportin, i llogaritur pr do periudh t dhn t kohzgjatjes s parashikuar pr financimin, ndrmjet fluksit operativ t arks t gjeneruar nga projekti2 dhe shrbimit t borxhit prfshir kuotn e shlyerjes s kstit dhe kuotn e interesit. Rndsia e ktyre treguesve rezulton e leht dhe e drejtprdrejt n t interpretuar: nj vler e barabart ose m e madhe se nj paraqet aftsin e investimit pr t liruar burime t mjaftueshme pr t mbuluar kstet e borxhit q u prket financuesve. Vlera minimum e
Fluksi i arks pr aksionart llogaritet duke treguar me shenjn negative derdhjet monetare t kapitalit fillestar dhe me shenj pozitive dividendt e prfituar dhe arka e mbetur (eventuale) q rezulton n fund t periudhs s vlersimit. 2 Fluksi i arks t cilit synohet ti referohemi n kt aspekt sht Fluksi i disponueshm i arks pr shrbimin e borxhit, ashtu si sht prkufizuar m par (Figura 3).
1
123
treguesit, pr t rezultuar i pranueshm, prgjithsisht nuk mund t jet i barabart me nj pasi n kt rast do t rezultonte e kompromentuar, deri n shlyerjen e plot t borxhit, mundsia pr tu shprndar dividend aksionarve. Gjithashtu, nse DSCR llogaritet n nj logjik parashikuese, sht e mundur q edhe financuesit e operacionit t krkojn nj marzh t mjaftueshm garancie. Megjithat nuk ekziston nj nivel standard me t cilin t krahasohen treguesit e mbulimit t borxhit, i konsideruar n limit e q do t negociohen her pas here n lidhje me riskun e projektit, t garancis s dhn dhe forcs s marrveshjeve t palve.
(b) Kriteri i analizs s bazuar n llogaritjen e Loan Life Cover Ratio

Loan Life Cover Ratio prkufizohet raporti ndrmjet shums s aktualizuar t flukseve t disponueshme arks pr Debt Service, t prfshir ndrmjet momentit t vlersimit dhe vitit t fundit t parashikuar pr shlyerjen e financimeve, dhe borxhit t mbetur i konsideruar n nj njjtin moment vlersimi. Numruesi i raportit paraqet kshtu vlern (aktuale) t flukseve t gjeneruar nga projekti mbi t cilin financuesit mund t mbshteten pr t ardhmen pr shlyerjen e shumave akoma t detyruara (t shprehur nga emruesi). Prandaj n raport me sa u paraqit m sipr sht e qart q, shum tregues mbulimi t shqyrtuar marrin vler m t lart se nj (pika e ekuilibrit), aq m e madhe do t rezultoj qndrueshmria financiare e investimit dhe garancia e shlyerjes s financuesve.
124
Aneksi Pasqyra tip pr prgatitjen e planit ekonomiko- financiar

4.4.1. Pasqyra tip t llogaris ekonomike - Faza 1
Viti 3 4
1 + + + + + (-) (-) (-) (-) (-) (-) (-) T ardhura tipi (a) T ardhura tipi (b) T ardhura tipi (c) T ardhura tipi (...) (A) T ardhura totale Blerja e lndve t para Kostoja pr shrbime - Kostoja pr shrbime (elektricitet) - Kostoja t tjera (leasing etj.) Kostoja pr mirmbajtje t zakonshme (dhe t jashtzakonshme) Kostoja e personelit (B) Kostoja operative totale
...
+/(-) (C) Marzhi operativ Bruto = (A) - (B) (-) (-) (-) (-) + Amortizimi i t mirave materiale Amortizimi i t mirave jo materiale Amortizimi i shpenzimeve financiare t kapitalizuara Shuma pr fonde t mirmbajtjeve t jashtzakonshme Shfrytzimi i shumave t amortizimeve/prllogaritjeve
+/(-) (D) Totali i amortizimeve dhe i prllogaritjeve +/(-) (E) Marzhi operativ neto = (C) - (D)
125
4.4.2. Pasqyra tip pr llogaritjen e flukseve t arks - Faza 1

Viti 1 (-) (-) (-) (-) (A1) (-) Investimi tipi (A) Investimi tipi (B) Investimi tipi (C) Investimi tipi (...) Totali i investimeve 2 3 4 5 ...
(A2) +/(-) TVSh mbi investimet (A) +/(-) Totali i flukseve t arks q u referohen investimeve (A1) + (A2) (B) +/(-) Marzhi operativ Bruto (C) +/(-) Variacioni i kapitalit qarkullues neto (D) +/(-) Fluksi operativ i arks pr llogaritjen e IRR bruto t projektit (A) + (B) + (C) (E) (F) (-) (-) Tatimi mbi fitimin (i llogaritur mbi marzhin operativ neto) Fluksi operativ i arks pr llogaritjen e IRR neto t projektit (D) + (E)
126
4.4.3. Pasqyra tip t Llogaris ekonomike - Faza 2

Viti 3 4
1 + + + + + T ardhura tipi (a) T ardhura tipi (b) T ardhura tipi (c) T ardhura tipi (...) (A) T ardhura totale
. ..
(-) Blerja e lndve t para (-) Kostoja pr shrbime (-) - Kostoja pr shrbime (elektricitet) (-) - Kosto t tjera (leasing etj.) (-) Kostoja pr mirmbajtje t zakonshme (dhe t jashtzakonshme) (-) Kostoja e personelit (-) (B) Kostoja operative totale +/(-) (C) Marzhi operativ Bruto = (A) + (B) (-) (-) (-) (-) + Amortizimi i t mirave materiale Amortizimi i t mirave jo materiale Amortizimi i shpenzimeve financiare t kapitalizuara Shuma pr fonde t mirmbajtjeve t jashtzakonshme Shfrytzimi i shumave t amortizimeve/prllogaritjeve
+/(-) (D) Totali ia amortizimeve dhe i prllogaritjeve +/(-) (E) Marzhi operativ neto = (C) + (D) (-) Shpenzime financiare + Shpenzime financiare t kapitalizuara +/(-) (F) Totali i shpenzimeve financiare neto = (F) - (E) +/(-) (G) Fitimi para tatimit = (F) - (E) (-) Tatime dhe taksa +/(-) (H) Fitimi neto = (G) - Tatime dhe taksa
127
4.4.4. Pasqyra tip t Gjendjes pasurore - Faza 2

Viti 3 4
1 Aktivi Aktive afatgjata materiale - Shuma e amortizimit Aktive afatgjata materiale neto Interesa bankare - Shuma e amortizimit Komisione bankare - Shuma e amortizimit T tjera kosto shumvjeare (konsulenc) - Shuma e amortizimit Kosto t kapitalizuara neto T drejta ndaj shtetit pr TVSh T drejta tregtare Totali i t drejtave Thesari i disponueshm Rezerva arke pr mbulimin e detyrimeve Totali i thesarit TOTALI I AKTIVIT PASIVI Kapitali Rezerva ligjore Fitimi/(humbje) i akumuluar Totali i burimeve t veta Totali i detyrimeve afatmesme dhe afatgjata Detyrime tregtare Detyrime ndaj shtetit Detyrime ndaj ortakve pr dividend Totali i detyrimeve afatshkurtra TOTALI I PASIVIT
...
128
4.4.5. Pasqyra tip e flukseve t arks - Faza 2

Viti 3 4
1 (-) (-) (-) (-) Investime t tipit (A) Investime t tipit (B) Investime t tipit (C) Investime t tipit (...)
...
(-) Totali i investimeve +/(-) TVSh mbi investimet +/(-) Totali i flukseve t arks q u prkasin investimeve + (-) T ardhura Kostoja operative
+/(-) Marzhi operativ bruto +/(-) Variacioni i kapitalit qarkullues neto (-) Tatimi mbi t ardhurn (i llogaritur mbi fitimin para tatimit)
+/(-) Arka e gjeneruar nga periudha +/(-) Thesari i disponueshm
129
KAPITULLI 5
Shfrytzimi i financave private pr realizimin e veprimtaris s investimeve publike
5.1. Hyrje
Nj autostrad e aft pr t prballuar nj trafik t mjaftueshm bn q realizimi i saj t shlyhet nga pagesat e prdoruesve t autostrads; nj muze i ndrtuar dhe i administruar me t ardhurat q rrjedhin nga shitja e biletave t hyrjes, nj central elektrik q shlyhet me shitjen e anergjis elektrike t prodhuar prej tij. Shembuj t ndryshm t infrastrukturs, por t gjitha t karakterizuara nga nj element specifik si ekzistenca e nj raporti t drejtprdrejt ndrmjet realizimit t veprave dhe shfrytzimit t tyre ekonomiko-tregtar. sht ky raporti q qndron n baz t financimit t projekteve (project financing), nj teknik e financimit t infrastrukturs q, me origjin nga legjislacioni anglosakson, presupozon ndihmn e tregut t kapitaleve dhe po merr zhvillim t shpejt n shum vende. Kjo metod n fakt, e bazon logjikn e saj t vlersimit ekonomiko-financiar t projekteve t investimeve mbi parimin baz pr t cilin kostoja e shum t mirave dhe shrbimeve publike dhe pr publikun e interesuar mund t paguhet plotsisht, kryesisht nga vet prdoruesit ose blersit. Zbatimi i ktij parimi, n kuadrin e seleksionimit dhe t vlersimit ex ante t programeve dhe t projekteve t investimeve publike, mund ti mundsoj Administrats pr t: - verifikuar nse dhe n mas mund t trheq nga shpenzimet q lidhen me realizimin dhe administrimin e infrastrukturs publike ose me dobishmri publike; - t prqendroj veprimtarin e saj mbi aspektet rregulluese t shrbimit q, nprmjet realizimit t infrastrukturs, synon t ofroj (cilsia e shrbimit, mnyrat e shprndarjes dhe nivelet e tarifave); - t prmirsoj eficiencn e administrimit dhe t siguroj shfrytzimin e plot komercial duke ua besuar kt subjekteve private; - t optimizoj procesin e shprndarjes s burimeve publike t disponueshme n lidhje me projektet e przgjedhura. Megjithat, shfrytzimi i financimeve t projekteve krkon, nj praktik shumdisiplinore dhe aftsi t specializuara q shkojn tej lidhjes s ngusht me aspektet ekonomiko-financiare. Kjo mnyr, e prshtatur n aspektin e procesit t vlersimit ex ante, mundson prmirsimin e eficiencs dhe t transparencs s veprimit administrativ n kt sektor t investimeve publike q stimulon zhvillimin ekonomik dhe prodhues t rajonit.
5.2. Mnyrat e financimit t investimeve publike

Paraqitja skematike e alternativave t ndryshme t financimit me t ciln Administrimi mund tu referohet pr realizimin e infrastrukturs publike ose me dobishmri publike, paraqet forma novatore investimesh q u bashkngjiten atyre tradicionale (Skema 1). Figura 1. Mnyrat e financimit t infrastrukturave publike dhe me dobishmri publike
moderne Burime t brendshme Burime t jashtme Kontributi i kapitaleve private Hyrja e drejtprdrejt n tregun e kapitaleve
tradicionale Mekanizmat e shpenzimit
130
5.2.1. Financimi tradicional

Skema e financimit tradicional e paraqet Administrimin drejtprdrejt t angazhuar n projektin e investimit, si prgjegjs t funksioneve teknike, administrative dhe t kontrollit lidhur me t. N rastin kur Administrimi nuk disponon burimet (fondet) e veta t mjaftueshme pr t mbuluar plotsisht kostot e realizimit t veprs, kjo grumbullon (Skema 2) pjes t fondeve, akoma t nevojshme, nprmjet sistemit t bankave dhe ndrmjetsve tjer t specializuar (Burime t jashtme), duke ua shtuar burimeve t veta t disponueshme (Burime t brendshme). Figura 2. Skema e financimit tradicional
Burimet e brendshme
Burimet e jashtme
Administrimi qendror Administrimi lokal Fondet e veta (Tatimet, taksat etj.) PROJEKTI
Bankat dhe Ndrmjets t tjer
5.2.2. Financat inovative 5.2.2.1. Tregu i kapitaleve

Administrata mund t siguroj burime financiare pr tua destinuar grupeve t ndryshme t iniciativave ose projekteve t veanta t investimeve edhe nprmjet emetimit dhe hedhjes n treg t kapitaleve t llojeve t veanta t titujve obligacionar (Burimet e brendshme). Bhet fjal, n kt rast, (Figura 3) pr nj burim tjetr financimi t jashtm, alternativ n lidhje me kredin bankare, prandaj Administrimi i interesuar rezulton debitor, pr kapitalin e siguruar dhe kuotn prkatsi t interesit, n raport me nnshkruesit e titujve t emetuar.
Figura 3. Skema e financimit duke iu drejtuar tregut t kapitaleve
5.1
Tregu i kapitaleve
Burimet financiare
Administrimi
Hua
(1)
Investimet
T ardhura nga funksionimi
(1) Huaja vendore e ligjruar q nga viti 2008, ose titujt e emetuar.
PROJEKTI Realizimi dhe funksionimi
131
5.2.2.2. Kapitalet private: financa e projektit dhe partneriteti publik - privat

Sektorit privat mund ti bhet thirrje, sipas formave dhe mnyrave t ndryshme, pr t luajtur nj rol aktiv krahas sektorit publik n financimin e nj infrastrukture publike ose n nj dobishmri publike. Ky rol realizohet, kryesisht, n kryerjen e drejtprdrejt e t gjithave kostove ose e nj pjes t tyre n llogarin kapitale (pjes e bilancit publik q u referohet investimeve) dhe/ose operative (t ardhurat dhe shpenzimet n llogarin kapitale u kundrvihen hyrjet dhe shpenzimet korrente) dhe pr t marr mbi vete nj komponent t riskut ekonomiko-financiar q karakterizon projektin pr tu realizuar. Roli aktiv i subjektit privat krahas Administrimit shprehet, n pjesn drrmuese t rasteve, n formimin e nj shoqrie ad hoc (Shoqria e projektit ose Special Purpose Vehicle-SPV) pr financimin, realizimin dhe administrimin e projektit t investimit. Niveli i pjesmarrjes financiare dhe operative ndrmjet subjektit privat dhe Administrimit n raport me Shoqrin e projektit mund t arrij nivele dhe modalitete t ndryshme q n thelb mund t ojn n: - prgjegjsit operative direkte q Administrimi sht ngarkuar t marr, ose synon, n zbatim t rolit t tij institucional; - objektivat e eficiencs operative dhe financiare q Administrimi vendos n funksion t burimeve publike t disponueshme. N lidhje me kta element, niveli i pjesmarrjes mund t skematizohet n dy situata t kufizuara: - situata e par (Skema 4), n t ciln Administrimi merr rolin e aksionarit t shoqris s projektit (n partnership me subjektin privat) dhe ndrhyn n financimin e tij nprmjet kontributit t vet (shoqria mikse publik privat).
Skema 4. Skema e funksionimit t nj Shoqrie projekti me pjesmarrje nga Administrimi dhe nga subjektet private (Shoqri mikse).
Detyrime
Burime t veta
Bankat dhe ndrmjets t tjer
Privatt
Ndrmarrje ndrtimi, Furnitor, T tjer nxits
Shoqria e projektit
Tregu i kapitaleve
Investimet
T ardhura nga Administrimi
Administrimi
Projekti Realizimi dhe funksionimi

- situata e dyt, (figura 5), n t cilin Administrimi mund, n prani t kushteve t caktuara, t kontribuoj pr financimin e iniciativs me an t pagess n llogarin e ushtrimit n favor t Shoqris s projektit, n t ciln, megjithat, aksionar i vetm paraqitet nga subjekti privat (koncesioni i ndrtimit dhe i administrimit).
132
Skema 5. Skema e financimit t Shoqris s Projektit me pjesmarrje ekskluzive nga subjektet private (Koncesionet e ndrtimit dhe administrimit)
Detyrime
Bankat dhe ndrmjets t tjer
Administrimi
Shlyerja Kontrolli dhe/ose Kontributi
Burime t veta
Privatt
Ndrmarrje ndrtimi, Furnitor, Nxits t tjer
Shoqria e projektit
Tregu i kapitaleve
Investimet
T ardhura nga Administrimi
PROJEKTI Realizimi dhe funksionimi
5.3. Financimi i projektit dhe partneriteti publik-privat

Financimi i projektit paraqet nj praktik shumdisiplinore e prqendruar n financimin e nj projekti specifik investimi, realizimi i t cilit kryhet n formn e ndrmarrjes autonome. Lindi si teknik financiare e aft pr t favorizuar implementimin e investimeve t karakterizuara nga nivele t gjera kompleksiteti n ndrtim, si dhe nga mundsia e prdorimit t borxhit bankar n nivele t larta. Garancia kryesore pr shlyerjen e financimeve t kontraktuara shprehet: - nga flukset e arks, mjaftueshm t sigurt, t gjeneruar nga funksionimi i projektit, - nga nj administrim i risqeve q karakterizojn projektin q mundson kufizimin e mundsis q flukset e parashikuara t arks t realizohen m pak. Dobia e financimit t nj projekti t caktuar, n fakt, nuk vlersohet n mnyr prioritare mbi bazn e standing t kreditimit (aftsia e marrjes s kredis) t subjektit promotor t iniciativs, aq m pak bhet e varur nga vlera dhe konsistenca e assets (garancia e drejtprdrejt pasurore) q jan n gjendje t vn n dispozicion t financuesve. Koncesioni dhe shlyerja e financimit rezulton e lidhur me vlefshmrin teknikoekonomike t projektit dhe aftsin e tij pr rimbursimin e borxhit t kontraktuar, duke garantuar nj shlyerje t kapitalit t investuar n prputhje me shkalln e riskut t nnkuptuar n iniciativ. N thelb, aktiviteti i realizimit dhe administrimit, i besohet (figura 6) nj shoqrie t krijuar enkas (Shoqria e Projektit ose Special Purpose Vehicle-SPV) q, mbi bazn e kapacitetit t projektit pr t gjeneruar flukse arke, t cilat mund t tejkalojn kapitalin borxh q, shoqruar mjeteve t veta, sht e nevojshme pr t konkluduar detyrimet e veta. Kjo paraqitje mundson ndarjen e flukseve t arks t gjeneruara nga projekti nga ato q u prkasin veprimtarive t tjera t aksionarve t shoqris s projektit me pasoja t dyfisht q: - n rastin e falimentimit (mos realizimit) t projektit, financuesit nuk mund t ken t drejt mbi t mirat e aksionarve, ndryshe nga ato n pronsi t shoqris s projektit; sht ky nj rast n t cilin financuesit nuk kan asnj mundsi t ken t drejt (non recourse) n raport me subjektet promotore; megjithat n kushtet t caktuara, ka mundsi t merret n konsiderat nj mundsi e kufizuar pr t patur t drejt (limited recourse); - n rastin e falimentimit t nj ose m shum aksionarve t shoqris s projektit, kjo 133
do t vazhdoj t ekzistoj duke ndjekur qllimet e veta (ofrimi i shrbimeve/prodhimi i mirave). Instrumenti me t cilin vlersohet, nga ana e subjekteve financuese, leverdishmria e financimit t nj projekti t caktuar ose t stimuloj, nga ana e Administrimit, pjesmarrjen e kapitaleve private dhe analiza financiare (AF) zhvillohet nprmjet prcaktimit t modeleve sasiore t prgatitur mbi bazn e parametrave ekonomike dhe financiare t tregut q karakterizojn ndrhyrjen e kapitaleve private n sektorin n t cili bn pjes vet projekti i investimit1. Figura 6. Elementt baz t financs s projektit Subjektet pjesmarrse dhe struktura tip
Furnitort e t mirave/shrbimeve
T mira, shrbime $ Leje, autorizim dhe kontribut $
Administrimi i koncensionit
Performanc, tarifa e koncesionit Shlyerje, interesa
Bankat financuese
Burime financiare Garanci kolaterale
Shoqria e ndrtimit
Kryerja e puns
Shoqria e Transportit
T mira, shrbime $ Performanc
Dividend dhe flukse t tjera t arks Rritja e kapitalit dhe e detyrime t kushtzuara Kontrata siguruese
Aksionart
Operatori
Pala tregtare Tregu
Siguracione
N prcaktimin e financimit t projektit shpesh i mbivendoset ajo e Public-Private Partnership (PPP) ose Partneriteti Publik-Privat, q n thelb e prfshin, duke prcaktuar nj koncept m t gjer t kooperimit t sektorit publik dhe t atij privat. N konceptin e Partneriteti Publik-Privat prfshihen, si projektet e afta pr t prodhuar nj t ardhur t mjaftueshme pr t shlyer n mnyr t pavarur investimin dhe shpenzimet financiare t kontratave, dhe n t cilin roli i Administrimit kufizohet n formulimin dhe n kontrollin e procedura (project financing), ashtu edhe projektet pr t cilat aktivizimi i sektorit publik duhet t luaj, sipas mnyrave t ndryshme, nj rol aktiv t partnership-it. N veanti, sipas karakteristikave tekniko-ekonomike t evidentuara nga projekti i investimit dhe nga leverdishmria administrative dhe financiare, Administrimi publik mund t stimuloj pjesmarrjen e kapitaleve private dhe t luaj rolin e partner-it, duke ndrhyr me mnyra t ndryshme: - duke zotruar studime mbi leverdishmrin q synojn verifikimin n terma dhe mnyrat e
N vlersimin e leverdishmris ekonomiko-sociale t nj projekti t veant t nj investimi publik, analiza ekonomike i prgjigjet nevojs pr t verifikuar prdorimin e burimeve publike q analiza financiare i evidenton si t nevojshme pr realizimin dhe administrimin e vet investimit, i cili duhet t gjykohet nga rentabiliteti social prkats i pritshm. Analiza financiare e zhvilluar pr t verifikuar mundsin pr t trhequr kapitalet private n realizimin dhe administrimin e ndrhyrjeve publike t shprehur n administrimin ekonomik, prpunohen nga modele sasiore specifike t prgatitur mbi kritere dhe input t ndryshm. N kt rast, analiza, kur synon t verifikoj dhe prcaktoj shkalln e leverdishmris ekonomike dhe qndrueshmrin financiare t projektit t investimit pr nj subjekt privat, do t zhvillohet sipas teknikave tipike t vlersimit n zgjedhjet financiare t ndrmarrjes.
1
134
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti pjesmarrjes s subjekteve private; - duke proceduar me nj programim t investimeve publike prvese pr t individualizuar mundsit prioritare realizuese n raport me krkesat e territorit t Administrimin procedon me nj kontroll ex ante se mbi t cilt projekte t seleksionuara mund t supozohet pjesmarrja e subjekteve private; - duke prcaktuar nj aset (korpus) rregullash (tarifat, mnyrat e administrimit etj.) pr sektorin specifik t favorshme pr pjesmarrjen e subjekteve private; - duke prcaktuar nj kontekst politik n gjendje pr t siguruar nj skenar marrveshjes pr administrimin e projektit t investimit pr t garantuar kshtu subjektet private t angazhuara dhe n veanti financuesit e projektit; - duke parashikuar nj mbulim pjesor t disa risqeve q karakterizojn projektin e investimit, q rezultojn t vshtira pr tu administruar nga ana e subjekteve private, subjekti promotor ose pal t tjera tregtare pjesmarrse n iniciativ; - duke kontribuar financiarisht n formn e subvencioneve, kredive t buta ose t garancive; - duke ofruar terrene mbi t cilat vepra duhet t ndrtohet; - duke zotruar, kur dhe sht e nevojshme, nj ambient fiskal t favorshm pr iniciativn.
5.3.1. Llojet e projekteve

Projektet q realizohen nprmjet ndrhyrjes s Public-Private Partnership mund t klasifikohen n mnyr skematike, n baz t aftsis s tyre pr tu vetshlyer, n tre lloje kryesore1:
a) Projekte q vetshlyhen n mnyr t mjaftueshme

Ky lloj prfshin projektet q karakterizohen nga nj aftsi e brendshme pr t gjeneruar fitim nprmjet t ardhurave nga shfrytzimi (t ardhura tregtare). T ardhurat tregtare, t pritshme dhe t arktuara gjat periudhs s funksionimit t projektit, i mundsojn subjektit privat nj rikuperim t integruar t kostove t investimit. Pr kt lloj projektesh, prfshirja e sektorit publik kufizohet n identifikimin e kushteve t nevojshme pr t mundsuar realizimin dhe administrimin. N kt rast Administrimi kufizohet n identifikimin e kushteve t nevojshme pr t mundsuar realizimin e projektit, duke marr prsipr: - planifikimin dhe programimin, me qllim identifikimin e rndsis ekonomike t projektit, realizimin dhe administrimin standard; - vnien n dispozicion t projekteve teknike dhe t administrimit t mtejshm t procedurave t autorizuara; - prgatitjen dhe prsosjen e akteve t nevojshme pr tua besuar realizimin dhe administrimin e infrastrukturs subjekteve private sipas procedurave t dokumenteve publike. Nj shembull mund t shprehet nga nj autostrad, n t ciln tarifa i garanton koncesionarit mbulimin e plot t shpenzimeve t ndrtimit dhe t funksionimit dhe arritjen e nj niveli t mjaftueshm t shprblimit t kapitalit t investuar.
b) Projekte q shlyhen ekskluzivisht nprmjet kontributit publik

Ky lloj prfshin infrastrukturn publike, si pr shembull, burgjet, shkollat, spitalet etj., pr t cilat subjekti privat q i realizon dhe i administron i ofron drejtprdrejt shrbime Administrimit dhe nxjerr shprblimin e saj ekskluzivisht (ose kryesisht) nga pagesat, n llogarin kapitale (pjes e bilancit publik q u referohet investimeve) dhe /ose operative (t ardhurat dhe shpenzimet n llogarin kapitale u kundrvihen hyrjet dhe shpenzimet korrente), t kryera nga vet Administrimi mbi baz tregtare. N kt rast, duke ua besuar privatve, prve se arrihet nprmjet proceduarve t
1
Shih S. Gatti.1999; G. Imperatori - 1998; P. K. Newitt e F.J. Fabozzi . 2000; M. Miscali e P. de Sury. 1995.
135
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti dokumenteve publike, duhet t garantoj optimizimin e kostove pr Administrimin, n respekt t krkesave sasiore/cilsore t vendosura pr ndrtimin dhe administrimin e infrastrukturs. Pagesa e kryer nga Administrimi, n prfundim t kohs s prcaktuar, do tu ngarkohet n fakt, n prbrsit e saj, shrbimeve t ndryshme t cilit duhet t realizoj subjekti privat dhe prgjithsisht do t prfshij element t stimulimit/penalizimit n funksion t arritjes s shrbimeve standard t akorduar. Zakonisht n rastin e ktij lloji t infrastrukturs shlyerja kushtzohet nga disponibiliteti efektiv i veprs, ose, n shum raste, edhe t nivelit t saj t shfrytzimit. Nj shembull mund t shprehet nga nj rast i infrastrukturs spitalore realizimi i s cils mund ti besohet nj subjekti privat vetm pr administrimin e shrbimeve t tipit hotelier, jo mjeksor, mirmbajtjes s zakonshme dhe t jashtzakonshme t veprs, t impianteve dhe t makinerive. Administrimi, n kt rast, do t shlyej nj tarif pr disponibilitetin e vendit t fjetjes q prfshin shrbimet e nevojshme pr prdorimin e tij.
c) Projekte q krkojn nj komponent t kontributit publik

Ky lloj prfshin projekte n t cilat t ardhurat tregtare jan n vetvete t pamjaftueshme pr t gjeneruar rentabilitet ekonomik t konsiderueshm pr t shprblyer plotsisht burimet e prdorura pr realizimin e tyre dhe si rrjedhoj pr t stimuluar pjesmarrjen e kapitaleve private, por realizimi i ktyre projekteve on n eksternalitete t konsiderueshme pozitive t tilla sa justifikojn shlyerjen e nj pjese t kontributit publik. Kshtu Administrimi duhet t luaj nj rol t rndsishm t katalizatorit t burimeve private duke rritur nivelin e rentabilitetit t projektit, si dhe duke vn n ekuilibr raportin ndrmjet riskut dhe rentabilitetit t pasqyruar n projekt. Justifikimi m i zakonshm i ndrhyrjes publike, n kt lloj projektesh, bazohet kryesisht mbi prfitimet ekonomike dhe sociale lidhur me kryerjen n fakt t veprs. Pr shembull, t mendohet, pr eksternalitetet pozitive, t matura n shprehje t rikualifikimit t zonave, t shoqruar nga ndrhyrje t veanta me ndrtime banimi, ose paksimi i bllokimeve t trafikut t shkaktuar nga realizimi i linjave t reja tramvaji dhe metropolitane. Ksaj i shtohet mundsia pr t nxjerr rikuperime t rndsishme t eficiencs n mnyr tipike e bashkshoqruar nga nj administrim i tipit privat dhe mundsia pr Administrimin, pr t paksuar shprndarjen n koh t totalit t prdorimeve financiare, duke lehtsuar, ndrmjet t tjerash, nisjen e nj numri m t madh iniciativash.
5.3.2. Vlersimi paraprak mbi projektet

Me qllim q nj infrastruktur mund t financohet duke prdorur skema tipike t financimit t projektit dhe t Public-Private Partnership, duhet t verifikohet q ajo (infrastruktura) t plotsoj nj nivel t caktuar krkesash teknike dhe ekonomike, ndrmjet t cilave prmendim:
a) Kuadri juridik mjaftueshm i sakt

Mundsia pr t zhvilluar operacione t financimit t projektit rezulton i lidhur ngusht me pranin e nj konteksti juridik mjaftueshm i sakt, n veanti n lidhje me sektorin e prekur nga ndrhyrja pr ta realizuar.
b) Dimensione t prshtatshme ekonomike t projektit

Realizimi i nj infrastrukture nprmjet modeleve dhe teknikave t financimit t projektit on n kryerjen e kostove t konsiderueshme t zhvillimit, prgjithsisht si rezultat i shfrytzimit t konsulencave teknike (dokumentet financiare dhe kontratat tregtare), teknike (suprvizioni teknik) dhe financiare (konsulent financiare). Kjo rrethan, nse dimensionet ekonomike t ndrhyrjes nuk jan t tilla pr t justifikuar shpenzimet e veanta t operacionit, mund t shkaktoj mungesn e avantazheve lidhur me prdorimin e financimit t projektit n raport me format m tradicionale t financimit. 136
c) Identifikimi i perimetrit t projektit dhe izolimi i flukseve financiare

Aplikimi i teknikave t financimit t projektit rezulton veanrisht eficient pr projektet qartsisht t identifikueshm nga kndvshtrimi funksional dhe ekonomik. Kjo karakteristik mundson nj prcaktim t qart t flukseve fizike dhe financiare q i atribuohen ndrhyrjes specifike duke lehtsuar kontributin e Shoqris s projektit dedikuar realizimit dhe administrimit t iniciativs.
d) Kohzgjatja e administrimit q i besohet subjektit privat n prputhje me krkesat e rentabilitetit t iniciativs

Kohzgjatja e administrimit nga ana e subjektit privat duhet prcaktuar n mnyr t till q t mundsoj, prve shlyerjes s plot t financimeve bankare, edhe nj rentabilitet t mjaftueshm mbi investimet e realizuara nga subjektet promotor t iniciativs. N praktik, prcaktimi i nj harku kohor t gjykuar t prshtatshm n raport me qllimet e prmendura sht rezultat i shqyrtimit t njkohshm t parametrave t shumt, t individualizuar her pas here pr secilin projekt t veant, ndrmjet t cilave mnyrat e shlyerjes dhe shumat q shoqrojn transferimet e mundshme n llogarin kapitale dhe /ose n llogarin korrente t paguar nga administrata prkatse.
e) Mundsia pr t identifikuar qartsisht subjektet pjesmarrse n iniciativ

Mundsia pr t identifikuar qartsisht subjektet pjesmarrs n iniciativ sht kusht i nevojshm pr t nnvizuar rolin e secilit prej tyre q mund t marr n kuadrin e projektit, edhe me qllim pr t verifikuar aftsin individuale pr t prballuar detyrimet q rrjedhin nga kontratat e nnshkruara me Shoqrin e projektit dhe pr t administruar risqet q kto i shoqrojn.
f) Identifikimi i risqeve kryesore dhe i mundsis s shprndarjes mbi subjektet pjesmarrse

Risqet lidhur me iniciativn duhet t rezultojn qartsisht t identifikueshme me qllim pr t vlersuar ndikimin q ato mund t prodhojn mbi flukset ekonomiko-financiare t projektit; shprndarjen e tyre, sipas kriterit pr t cilin risku do tu shprndahet subjekteve q m s shumti jan n gjendje pr t optimizuar administrimin, ndrsa bhet e nevojshme pr t artikuluar nj mekanizm eficient stimulimi n raport me palt e angazhuara.
g) Kontrata tregtare t mbyllura pr nj periudh afatgjat

Projekti duhet, si preferenc, t mundsoj zotrimin e nj strukture kontratash tregtare pr nj periudh afatgjat q favorizon qndrueshmrin e flukseve t arks t gjeneruara gjat harkut t periudhs s administrimit t supozuar. Kto kontrata tregtare duhet t jen t tipit t mbyllur, domethn t fiksojn n detajet e nevojshme tarifat m t prshtatshme, sasiore dhe cilsore t shrbimeve t kryera, penalitetet n ngarkim t nnshkruesit etj. Gjithashtu, sht e nevojshme t verifikohet q detyrimet e mundshme paraekzistuese t kontraktuara, t prcaktuara para ose pas iniciativs, nuk prbjn element pengues n zhvillimin e ardhshm t projektit.
h) Risqe teknologjike t kufizuara

Prdorimi i teknologjis s re, e testuar jo n mnyrn e duhur n kuadrin e zhvillimit t llojeve analoge t investimeve, e ekspozon projektin pr tu realizuar ndaj riskut t shmangies s konsiderueshme t shumave dhe t dinamiks s flukseve t arks t gjeneruara nga iniciativa n krahasim me ato t parashikuara. N pjesn m t madhe t rasteve bhet fjal pr risqe q pr madhsin dhe llojet e pasojave t verifikueshme, q gjithashtu rezultojn t vshtira pr tu prcaktuar dhe vlersuar, paraqesin probleme t njohura t administrimit dhe nuk mbajn parasysh forma mbulimi t prshtatshme siguruese. 137
5.3.3 Grupet kryesore t risqeve

N mnyr t prgjithshme, nocioni Risk mund ti atribuohet fardo ngjarjeje potenciale q sht n gjendje t ndrhyj n modifikimin e efekteve ose t pasojave t parashikuara pr nj veprimtari t organizuar pr t arritur objektiva t caktuar. Prgjithsisht bhet fjal pr nj koncept, q ka t bj me veprimtarin e planifikimit t nj iniciative, lidhur ngusht me rrezikun e t verifikuarit t tij, n moment, n madhsin dhe prsritjen e mundshme t tij. Prandaj nj nga momentet kryesore n strukturimin e operacioneve t financimit t projektit konsiston n zotrimin e nj skeme t prshtatshme t transferimit dhe t administrimit t risqeve lidhur me iniciativn q synohet t realizohet1. Prcaktimi i skems n shqyrtim, bazohet n thelb n zhvillimin e dy kalimeve t njpasnjshme dhe t lidhura ngushtsisht me: - prcaktimin dhe prkufizimin e grupeve t mundshme t risqeve q evidentohen n lidhje me projekte t veanta investimesh; - shprndarjen e tyre mbi subjektet t konsideruara m t prshtatshme pr t garantuar mundsin e administrimit dhe/ose mbulimin e mjaftueshm.
a) Identifikimi i risqeve
Nj identifikim korrekt dhe i detajuar i t gjitha grupeve t mundshme t riskut q karakterizojn projektin infrastrukturor pr tu realizuar prbn elementin baz t fardo vlersimi t mtejshm. Pa synuar standardizimin ekstrem t prmbajtjes t nj analize q duhet domosdoshmrisht t prshtatet rast pas rasti, n vijim sillet nj shembull i klasifikimit t risqeve t realizuara duke ndjekur nj kriter kronologjik. Gjat jets ekonomike t nj projekti mund t dallohen t paktn dy faza: - faza e realizimit t veprs; - faza operative e administrimit t veprs; Ato rezultojn t karakterizuara nga grupe dhe nivele risku shum t ndryshme dhe nga nj ndikim i ndryshm mbi rezultatin e ardhshm t iniciativs. Prandaj sipas kriterit t parazgjedhur mund t dallojm risqe karakteristike t secils prej dy fazave t shqyrtuara dhe risqet e prgjithshme brenda zhvillimit t projektit.
(i) Risqe tipike t fazs s realizimit

Faza e realizimit t nj vepre dallohet n momentet vijuese t projektimit dhe t ndrtimit, duke u karakterizuar nga nj prqendrim i risqeve me natyr kryesisht industriale q, veanrisht n rastin e projekteve infrastrukturore shum t integruara n realitetin kompleks ambiental ose t karakterizuara nga prdorimi intensiv i teknologjive t reja, mund t arrijn nivele t larta kapaciteti. Problemi kryesor qndron n administrimin e ndrvarsis ndrmjet kohs dhe kostove t realizimit, q n nj moment n t cilin iniciativa akoma nuk ka nisur t prodhoj flukse pozitive t arks mund t oj n nj rritje t konsiderueshme t burimeve t domosdoshme pr mbulimin e nevojave financiare. Grupet kryesore t risqeve q shoqrojn fazn e realizimit mund t prmblidhen si m posht: - risqe lidhur me projektimin; - risqe administrimi lidhur me nxjerrjen e autorizimeve t nevojshme; - risqe lidhur me teknologjin e zgjedhur; - risqe lidhur me realizimin material t veprs (paparashikime, vonesa, ekstra kosto, mungesa n raport me teknikat specifike t parashikuara etj.).
S. Gatti.1999; G. Imperatori - 1998; P.K. Newitt e F.J. Fabozzi. 2000; M. Miscali e P. de Sury. 1995; J.R. Evans e D.L. Olson. Introduction to simulation and risk analysis. Prentice Hall-New Jersey. USA. 2000.
138
(ii) Risqe tipike t fazs s funksionimit t veprs

Pasi prcaktohet ndrtimi i veprs dhe kryhen kontrollet e nevojshme pr t verifikuar funksionimin e saj, projekti hyn n fazn operative duke nisur kshtu gjenerimin e flukseve t arks t destinuara pr shlyerjen e burimeve t financimit. Risqet kryesore lidhur me kt faz kan t bjn me shitjen e produktit ose t shrbimit, pagesn e blerjeve t faktorve prodhues dhe performancn e impianteve n raport me standardin e projektit. N praktik bhet fjal pr: - risqe lidhur me gabimet n parashikimin e krkess (llojin dhe sasin); - risqe lidhur me mungesn e sigurimet t inputit-it t prodhimit (me kostot e preventivuara); - risqe lidhur me keqadministrimin e projektit.
(iii) Risqe lidhur me t dyja fazat

Bhet fjal pr risqe q mund t manifestohen sistematikisht gjat gjith periudhs s jets s projektit, gjithashtu me intensitet t ndryshm n varsi t stadit t ciklit evolutiv t prshkruar nga iniciativa. Ndrmjet tyre evidentojm: - risku i inflacionit, - risku i norms s interesit, - risku administrativ, - risku politik, - risku ligjor.
b) Shprndarja e risqeve
N supozimin e financimit t iniciativs sipas strukturs tipike t financimit t projektit, shprndarja e risqeve ndrmjet subjekteve t angazhuara n iniciativ paraqet nj moment delikat dhe prcaktues t operacionit t plot. Objektivi final sht ai i realizimit, nprmjet nj procesi negociues, t shprndarjes m t mir t detyrimeve t parashikuara, duke individualizuar palt q rezultojn m t prshtatshme pr administrimin e faktorve q mund t komprometojn suksesin e iniciativs. Krahasimi ndrmjet modelit t financimit t projektit dhe formave tradicionale t marrveshjeve t punimeve dhe t administrimit on n nj vlersim t kujdesshm t risqeve q Administrimi synon tia transferoj sektorit privat. N kndvshtrimin e optimizimit t burimeve, rezulton i nevojshm pr t marr n konsiderat mundsin q, krahas transferimit t nj risku t caktuar, kundrvlera e krkuar nga bashkbiseduesi privat t jet m e lart sesa vlera q i atribuohet bashkbiseduesit nga administrata. Rasti n fjal do t verifikohet do her kur dhnia e kompetencave nuk rezulton n prputhje me aftsit prkatse t administrimit t subjekteve t angazhuara. Nisur nga karakteristikat dhe nga ekskluziviteti i pjesshm i secilit projekt pr tu realizuar nuk sht e mundur t individualizohen kritere unike pr tu aplikuar pr shprndarjen korrekte t risqeve t iniciativs q, megjithat, do t zhvillohet mbi bazn e vlersimeve t prshtatshme her pas here me rastin specifik t shqyrtuar. Nj instrument i dobishm pr t lehtsuar procesin e analizs dhe t shprndarjes s risqeve, duke dhn n mnyr t qart dhe sintetike nj seri t plot informacionesh t rndsishme, sht matrica e risqeve (figura 7). Bhet fjal pr nj skem t thjesht dhe lehtsisht e prshtatshme me t ciln procedohet pr t prcaktuar: - llojet e ndryshme t riskut t mundshm;, - shkaqet e mundshme t ndodhjes s fenomeneve negative, - pasojat eventuale pr projektin e konfirmimit t ndodhive t msiprme, - subjektin (publik dhe privat) mbi t cilin rndojn efektet e episodit negativ, - pasojat e supozuara pr subjektin e dmtuar, - mnyrave e mbulimit/kufizimit t riskut.
139
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti N vijim paraqitet, n formn jashtzakonisht t thjeshtzuar, ajo q mund t jet rezultati prfundimtar i procesit n nnvizuar deri tani.
Figura 7. Elementt baz t financimit s projektit - Matrica e Risqeve

Risqet Ndrtimi Administrimi Risku q realizimi i veprs t mos kryhet n koh, me kosto dhe me marrveshjet specifike. Risku q kostot operative t projektit t ndryshojn nga ato t parashikuarat n buxhet ose q niveli i rentabilitetit t parashikuar t mos jet arritur ose q shrbimi nuk mund t ofrohet. Risku q kostot e nevojshme pr t mirmbajtur t mirn n gjendje perfekte funksionimi t ndryshoj n krahasim me ato t parashikuara n buxhet. Risku q sasia e shrbimit t ofruar nga projekti t jet m e vogl se sa sasit e parashikuara n kontrat. Risku i mungess s sigurimit t burimeve financiare n shprehje dhe n kushtet e nevojshme pr realizimin dhe administrimin e iniciativs n prputhje me parashikimet ekonomike dhe financiare fillestare. Risku q krkesa lidhur me projektin t jet m e vogl se sa niveli i parashikuar. Risku q nj ngjarje e paparashikuar dhe e pakontrollueshme nga ana e t gjitha palve t angazhuara n projekt t oj n nj rritje t kostove dhe, n rastet m t kqija, n pamundsin pr t ofruar shrbimin ose pr ta bler. Publik Privat Mikse x x
Mirmbajtja Disponibiliteti Financimi
x x
Krkesa Forca m e madhe
5.3.4. Itinerari vendimmarrs n shfrytzimin e kapitaleve private 5.3.4.1. Objektivat pr tu arritur nprmjet prdorimit t kapitaleve private
Prdorimi i kapitaleve private nuk duhet t jet nj zgjedhje ideologjike, por nj zgjidhje me an t s cils mund t provojm leverdishmrin. Administrimi, prve se kryen vlersimet paraprake me natyr teknike dhe ekonomike t prshkruar n paragraft e mparshm n lidhje me projektet e veanta t investimeve, sht e nevojshme t kryej edhe vlersime mbi leverdishmrin, ose t zhvilloj - pasi kompletohet procesi i przgjedhjes s projekteve t investimit n baz t rndsis s tyre ekonomikosociale - nj analiz t alternativave t financimit efektivisht t disponueshme, prfshir ato tradicionale. Qllimi i fundit q Administrimi duhet t arrij nprmjet prdorimit n form partneriteti publik-privat, duhet t jet ai i zgjedhjes s mnyrs s realizimit dhe financimit t infrastrukturs q, nga njra an, i prgjigjet logjiks s optimizimit t kostove dhe t prfitimeve dhe, nga ana tjetr, paraqesin alternativn m t mir t mundshme, n planin ekonomik, t realizimit dhe t administrimit t projektit. N fakt, nuk duhet t prfshihet apriori q prdorimi i formave tradicionale t realizimit dhe t administrimit t projektit mund t rezultoj nj mnyr financimi m e leverdishme n krahasim me at q parashikon prdorimi i kapitaleve private. Prandaj sht e nevojshme t sigurohemi q burimet publike t shprndahen n mnyrat
140
m t mira. Kjo presupozon q dhnia me koncesion ose krkimi i ortakve privat ndodh me procedura konkurruese dhe q risqet lidhur me ndrtimin dhe administrimin e infrastrukturs t jen qartsisht t identifikueshme, t vlersuara dhe t vna n ngarkim t subjektit m t mir dhe q sht n gjendje t prballoj prgjegjsin. N kt kontekst, njohja nga ana e Administrimit e ktyre risqeve dhe transformimi i tyre n zra t kostos, jan element me rndsi t madhe pasi mundsojn administrimin m t mir t fazs s negocimit me subjektet private rreth perfeksionimit t strukturs kontraktuale dhe ekonomiko-financiare mbi t cilat sht prqendruar besimi. Jo gjithnj sht e thn - kryesisht n rastin e projekteve t ekspozuara ndaj risqeve vshtir t identifikueshme dhe/ose t prcaktueshme - q prdorimi i kapitaleve private dhe zgjedhja e skemave tipike t financimit t projektit t jet zgjidhja m e mir.
5.3.4.2. Vlersimet e leverdishmris dhe mundsia e kryerjes

Pr nj verifikim t kujdesshm t parakushteve t treguara m sipr dhe pr vlersimet e leverdishmris dhe t mundsis, n shprehje t shprndarjes eficiente t burimeve publike, sht e nevojshme q t prdoren vlersimet e kostove dhe t prfitimeve pr Administrimin1 q lidhet me opsione t ndryshme t realizimit dhe t administrimit t supozuar (financimi dhe realizimi i infrastrukturs nprmjet besimit ndaj subjekteve private ose ta realizoj n mnyr direkte). Krahasimi (figura 8) bazohet n konsiderata t tipit: - sasior; zgjedhja pr tiu drejtuar sektorit privat dhe pr t przgjedhur skema kontraktuale tipike t financimit t projektit duhet t bashkshoqrohet, n masn m t mundshme, nga prcaktime t menjhershme t prfitimeve ekonomike t nxjerra nga Administrimi, t evidentuara nga krahasimi ndrmjet kostove t kryera n t dyja supozimet e financimit dhe t realizimit2 dhe nga verifikimi i qndrueshmris financiare3 t iniciativs nga ana e vet administrimit n t dyja hipotezat; - cilsor, pasi nuk sht gjithmon e leverdishme t prcaktohen risqet e nj projekti, parametrat me t cilat prcaktohen shrbimet e krkuara ndaj subjektit privat (lloji, niveli cilsor etj.) dhe t konsideratave t tjera q lidhen me mnyrat e administrimit dhe t kontrollit t vet projektit).
N eksperiencn dhe n praktikn ndrkombtare preferohet prcaktimi i Value for Money (t shihet figura 8), ose e mimit m t leverdishm pr Administrimin n shprehje t kostos pr tu kryer pr realizimin dhe administrimin e nj projekti specifik. 2 Modelet sasiore q mundsojn vlersimin e leverdishmris s prdorimit t financimit t projektit n krahasim me opsionin tradicional t realizimit dhe t administrimit direkt, ojn n vlersimin e Value for Money q bazohet mbi prcaktimin e Public Sector Comparator (PSC) ose mbi krahasimin e strukturs tipike t Vlers Aktuale Neto (VAN) t kostove t kryera nga Administrimi n t dyja supozimet e realizimit dhe t administrimit PSC formulohet n tre komponent kryesor: a) PSC bas ose Kosto-Baz e Projektit q prputhet me VAN e kostos totale t kryer nga Administrimi pr projektin e investimit n supozimin e realizimit dhe t administrimit t drejtprdrejt, ky lloj vlersimi bazohet zakonisht mbi koston e kryer nga Administrimi pr projekte t ngjashme; b) Risqet e transferueshme dhe Risqet e patransferueshme subjektit privat, t identifikuara nprmjet nj analize t detajuar t risqeve q karakterizojn projektin, n rastin e realizimit t tij dhe t financimit t projektit. N nj prmbledhje, me prcaktimin e PSC diferenca e vlers s VAN-eve t sjell pr dy opsionet q paraqet masn e vlers m t madhe q Administrimi synon t siguroj, t shprehur n terma t kursimit mbi kostot e nj alternative n krahasim me nj tjetr. 3 N eksperiencn dhe n praktikn ndrkombtare, n kt rast i referohemi parimit t affordability ose t aftsis/mundsis nga ana e Administrimit pr t mbshtetur financiarisht kostot e projektit t investimit. Pr t lehtsuar kt koncept t mendohen operacionet e financimit t projektit pr t cilin Administrimi sht i detyruar t paguaj, pr nj numr t caktuar vitesh, nj tarif pr shrbimet e ofruara nga subjekti privat nprmjet administrimit t infrastrukturs t realizuar, t sillen ndr mend organizimet spitalore, n kt rast affordability do t duhet t vlersohet n shprehje t nivelit t shpenzimeve korrente pr tu parashikuar n bilanc pr gjat gjith periudhs s administrimit nga ana e subjektit privat.
1
141
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Ky krahasim natyrisht do t jet i mundshm vetm nse parashikohet prcaktimi, nga ana e Administrimit, e parametrave q identifikojn shrbimet e krkuara ose t bra t disponueshme (lloji, niveli cilsor etj.). Gjithashtu duhet t vzhgojm q, pasi jepen edhe kostot q at shoqrojn, zhvillimi i modeleve t krahasimit ndrmjet alternativave t ndryshme t realizimit dhe t administrimit t nj infrastrukture sht nj proces gradual q ndrkoh do t prfitoj informacionet e bra t disponueshme nga tregu dhe nga vet Administrimi. N vija t prgjithshme, kjo praktik do t jet m shum e praktikueshme n rastin e projekteve pr t cilat ekziston, nn dritn e eksperiencave t shkuara, nj analiz e prshtatshme e kostove dhe e t ardhurave, e risqeve dhe e niveleve t eficiencs s arritur nga Administrimi, duke paksuar kshtu nevojn e przgjedhjes, n veanti n zhvillimin e konsideratave sasiore, hipoteza arbitrare, potencialisht jashtzakonisht optimiste ose pesimiste.
Figura 8. Vlersimi Value for Maney
Kostoja e pritshme ($)
Risku i transferueshm Kostoja baz Risku jo i transferueshm PSC
VFM Shkmbimi i shrbimeve Risku jo i transferueshm PF
Gjithashtu sht evidente q nj krahasim ndrmjet niveleve t leverdishmris n lidhje me skemat e realizimit dhe t administrimit, domethn e financimeve, do t duhej t konsideronte nivelin e ndryshm t ekspozimit ndaj risqeve t projektit her pas here t supozueshme n kuadrin e modeleve t vna n krahasim. Prvese varsis nga ekzistenca e t dhnave t prshtatshme pr tu krahasuar me t dhna t nxjerra nga eksperienca t ngjashme t shkuara, rndsia e nj krahasimi t tipit sasior do t varet edhe nga tipi i projektit dhe nga disponibiliteti efektiv i alternativave t financimit/t furnizimit. N kt kuptim, krkesa e nj krahasimi do t jet m e madhe pr ato projekte realizimi dhe administrimi i t cilave do t krkoj kontribute t konsiderueshme publike, n krahasim me ato projekte financiarisht t pavarura n raport me ato q nuk evidentojn probleme t maksimizimit t rikthimit ekonomik t paras publike se sa ato t plotsimit mjaftueshm t interesit publik. Ngjashmrisht, nj analiz krahasuese do t jet ose jo e justifikueshme n varsi q - pr shrbime t bra t disponueshme - format tradicionale t realizimit/financimit vazhdojn ose jo t jen opsione realisht t pranueshme nga Administrimi.
5.4. Parakushtet e prdorimit t kapitalit privat sipas skemave t financimit t projektit

N praktik, financimi i projektit synon t demonstroj nj alternativ reale n form tradicionale t realizimit dhe t administrimit kur: - evidentohet nj transferim efektiv i risqeve n sektorin privat, duke dhn ndrkoh nj
142
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti stimul pr nj administrim eficient t infrastrukturs. Natyrisht, mundsit nga ana e sektorit privat pr t gjeneruar kto prfitime do t jen m t mdha se sa ato n rastet kur pranohet tu transferohet nivel m i madh lirie n fazn e projektimit dhe nivele m t mdha prgjegjsie operative n administrimin e tyre; - projekti sht vshtruar n nj kontekst t qart territorial, t karakterizuar nga nj krkes lehtsisht e identifikueshme dhe nga mungesa e kushteve t teprta pr pjesmarrjen e sektorit privat. - t ket nj shtrirje t mjaftueshme t mundsive, n kuadrin e sektorit privat, i asaj bashksie profesionesh t krkuara nga projekti, n mnyr q t garantohet nj nivel i mjaftueshm konkurrueshmrie n kuadrin e procesit t besueshmris. Paraqitja n mnyr skematike on n marrjen nga ana e Administrimit e kompetencave dhe e profesioneve t reja n gjendje pr tu krahasuar n mnyr efikase me paln private. Por sht e nevojshme, q n fazat e implementimit parakushtet n baz t zgjedhjeve ndiqen me korrektsi (t shihet pr shembull, faza e shprndarjes s risqeve ndrmjet publikut dhe privatit).
5.4.1. Avantazhet dhe disavantazhet e shfrytzimit t kapitaleve private

Prdorimi i kapitaleve private nprmjet skemave t financimit paraqet nj mundsi t rndsishme t rritjes pr sistemin ekonomik dhe social t vendit ton, por nuk mund t prcaktohet si nj rast universalisht i vlefshm pr t gjitha projektet dhe pr t gjitha iniciativat q favorizojn ndrhyrje t tipit struktural. Nisur nga karakteristikat specifike dhe t veanta t ksaj teknike t financimit mund t individualizojm avantazhet dhe disavantazhet lidhur me prdorimin e saj duke iu referuar Administrimit, ashtu edhe partnerve privat.
5.4.2. Avantazhet
Nga kndvshtrimi i Administrimit, aspekti i rndsishm i financimit t projektit nuk sht aq karakteristika e tekniks s financimit, se sa lidhja e ngusht me instrumentin e koncesionit t ndrtimit dhe t administrimit, n alternativ me format m tradicionale t kontratave t punimeve publike dhe me administrim t ndar t infrastrukturs. Ndrsa vshtruar n optikn e subjektit privat, financimi i projektit sht n thelb nj opsion i financimit ndrmjet atyre n dispozicion, avantazhet kryesore t t cilit lidhen ngushtsisht me aspekte t tipit pasuror dhe financiar. N kt kuptim, ai u mundson aksionarve t shoqris s projektit t nxjerrin, ndrmjet t tjerash, dy rezultatet e mposhtme: - borxhi i prdorur pr t financuar projektin teknikisht sht nj borxh jasht bilancit pasi bankat financuese normalisht mund t kundrprgjigjen vetm mbi flukset e arks s projektit dhe n, fund t fundit, mbi t mirat e shoqris s automjeteve1. - Projekti do t prfitoj nj raport borxhi bankar/kapital t vetin m t madh n krahasim me forma t tjera financimi. Niveli i ktij raporti ndryshon n varsi t tipit t projektit dhe t sektorit t cilit i referohet. Normalisht ai merr vlera rreth 80/20 -75/25 edhe n sektort m t zhvilluar, ku eksperienca e bankave rezulton m e konsoliduar, mund t vrehen edhe raporte m t larta se 90/10. Ky nivel borxhi u mundson aksionarve t nxjerrin, n rastin e nj suksesi t iniciativs, nivele rentabiliteti m t larta se sa ato do t mund t nxirrnin duke i financuar n bilancin e tyre ose nprmjet kontributeve m t qndrueshme t kapitalit. Avantazhet financiare-pasurore t ilustruara deri ktu rezultojn me pak interes pr administratn publike deri sa kjo e fundit nuk synon t marr pjes n iniciativ n cilsit e aksionarit t shoqris s transportit nprmjet instrumentet t shoqris mikse. Megjithat pjesmarrja e privatve n kuadrin e realizimit t veprave publike, i mundson
1
Shih paragrafin. 2.2.2, figurat 4 e 5.
143
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti administrats t nxjerr rezultate t rndsishme si: -
Prdorimi i kufizuar i burimeve t veta financiare
Projektet me karakteristika t prshtatshme pr tu financuar sipas skemave t financimit t projektit, mund t prfitojn nga nj kontribut i qndrueshm i burimeve nga ana e sektorit privat. N veanti nse administrata: - gjykon se mund ti delegoj plotsisht privatit realizimin e veprs, do t jet detyr e ktij t fundit t siguroj mix-in korrekt t burimeve financiare (kapitali i vet, detyrimet tregtare etj.) t nevojshme pr zhvillimin e iniciativs; - synon pjesmarrje t drejtprdrejt n zhvillimin e projektit (nprmjet shoqris mikse) prdorimi financiar i krkuar n shprehje t kapitalit do t jet megjithat i kufizuar pasi kto teknika t financimit mundsojn, si kemi theksuar, t nxjerrin raporte detyrime bankare/kapitali i vet mjaft t larta. -
Saktsi m t madhe mbi kostot dhe mbi kohn e investimit
Prdorimi i skemave t financimit t projektit presupozon nnshkrimin e nj kontrate t furnizimit t impiantit/veprs mbi bazn e elsave n dor dhe me mim t mbyllur nprmjet t cilit i transferohen furnitorit risqet ekstra-kosto dhe vonesat tipike t fazs s ndrtimit. Ky rezultat n teori do t jet i arritshm edhe nprmjet nj besimi t tipit tradicional, me predispozicionin e kushtzimeve prkatse t kontratave q e mbrojn porositsin n kt sens. Megjithat duhet nnvizuar se lidhja ndrmjet ndrtimit dhe administrimit t veprs nga ana njra an dhe shlyerja e borxhit dhe shprblimi i kapitalit t aksionarve nga ana tjetr, i stimulon jo pak kto t fundit pr t nxjerr rezultatin maksimal tashm n fazn e ndrtimit. N fakt vonesat e mundshme dhe kostos shtes do t ndikojn mbi aftsin e projektit pr t prballuar borxhin bankar dhe pr t shprblyer mjaftueshm aksionart. - Optimizimi i administrimit t veprimtarive t ndryshme operative nprmjet pjesmarrjes s subjekteve t specializuara Shoqria e projektit e formuar pr realizmin e iniciativs nnshkruan kontrata tregtare ad hoc me palt e ndryshme t angazhuara n projekt, secila e karakterizuar nga eksperienc dhe aftsi t mjaftueshme pr optimizimin e administrimit t nj veprimtarie specifike operative. Pr shembull, n rastin e zyrtarve publik, shoqria e projektit mund t bj drejtprdrejt t ngarkuarin pr t nnshkruar nj kontrat furnizimi me shrbime informatike me nj subjekt t specializuar; ose mund t nnshkruaj nj kontrat me nj subjekt t specializuar n administrimin e catering. Administrimi, n kt rast, do ti paguante ekskluzivisht nj tarif shoqris s automjeteve pr vnien n dispozicion t ktyre shrbimeve m nj standard cilsor t caktuar. - Ndarja e risqeve dhe e prfitimeve sipas mundsive dhe krkesave t pjesmarrsve n projekt Nj vlersimi i kujdesshm, s bashku me analizn e objektivave t ndjekura nga palt prkatse (Administrimi dhe subjektet private), mundson t arrijn n nj rishprndarje t ekuilibruar t detyrimeve ndrmjet t gjitha subjekteve pjesmarrse n projekt, n mnyr pr t balancuar peshn ndrmjet risqeve t supozuara dhe prfitimeve t pritshme. -
Lidhja m e madhe ndrmjet investimeve dhe burimeve financiare t prdorura
Financimi i projektit i mundson nj iniciative specifike ekonomike t ket nj lidhje m t madhe ndrmjet investimeve t kryera dhe burimeve financiare t prdorura. Kjo u mundson edhe administratave publike t optimizojn nivelin e fondeve pr ti destinuar pr do projekt
144
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti t veant n rastet kur synojn t marrin pjes direkt n cilsin e aksionarve. -
Monitorim i fort nga ana e institucioneve t kreditit
Meqense financimet bankare rezultojn t shprblyera ekskluzivisht nprmjet flukseve t arks s projektit, institucionet e kreditit t interesuara kryejn, n kuadrin e skemave t financimit t projektit, nj seri kontrollesh q kan t bjn me: - vlersimin, n fazn para fazs s nnshkrimit t kontratave t financimit, e qndrueshmris financiare t iniciativs dhe si rrjedhoj e besueshmris s supozimeve ekonomike dhe financiare t vendosura n baz t realizimit dhe t administrimit t projektit; - monitorimin, n fazn e ndrtimit dhe t administrimit (sigurimi dhe shlyerja e financimeve), e ecuris s projektit, n veanti n kndvshtrimin e performancave (n kt veprimtari banka ndihmohet edhe nga konsulentt e saj teknik dhe ligjor). Kto aspektet paraqesin pa dyshim nj element t fort sigurimi dhe mbrojtjeje pr administratn, pasi operacioni rezulton i kontrolluar dhe i monitoruar nga shum burime.
5.4.3. Disavantazhet
Ndrmjet disavantazheve kryesore q kan t bjn me prdorimin e financimit t projektit n financimin e infrastrukturave publike ose me dobishmri publike mund t prmendim sa vijon:
(a) Kompleksiteti i procesit t identifikimit dhe shprndarjes s risqeve

Elementi kryesor i do operacioni t financimit t projektit sht procesi i individualizimit dhe i shprndarjes s risqeve ndrmjet subjekteve t ndryshme pjesmarrse n iniciativ. Normalisht operacionet e financimit t projektit karakterizohen nga pjesmarrja e nj numri t lart subjektesh, secili mbarts i interesave t veta dhe t qllimeve specifike, kompozimi i tyre realizohet n analiz t fundit nprmjet zhvillimit t nj procesi eficient negociatash1. Suksesi i iniciativs dhe koha e realizimit t saj varen, ndr t tjera, nga niveli i kompleksitetit t negociatave n t cilin rezulton i angazhuar vet Administrimi n cilsin e ofruesit ose t pals tregtare t projektit.
b) Shtyrja e kohs s nisjes s iniciativs

Meqense financimi i projektit bazohet n nj proces negociatash t artikuluara dhe komplekse (t shihen paragraft e mparshm), iniciativa e programuar mund t konsiderohet e nisur vetm pasi kjo t rezultoj e prfunduar dhe q kontratat prkatse t jen nnshkruar. Ky proces, kohzgjatja e t cilit varet kryesisht nga kompleksiteti i operacionit dhe n veanti nga vshtirsia q hasen n fazn e shprndarjes s risqeve, mund t krkoj nj koh t nevojshme pr nisjen e punimeve m t madhe n krahasim me at t nj kontrate tradicionale.
c) Kosto m t mdha t strukturimit t operacionit

Strukturimi i nj operacioni t financimit t projektit paraqet nj kosto normalisht m t lart se sa ajo e nj kontrate tradicionale2. Shkaqet kryesore t ktij shpenzimi m t madh ka t bj respektivisht me kostot lidhur me numrin m t madh t konsulentve q prfshihen n fazn e paraqitjes s iniciativs, t interesave pasive dhe t komisioneve bankare q rezultojn n shuma m t mdha n krahasim me ato t krkuara pr operacionet e financimit tradicional (bankat krkojn norma m t larta prball nj risku m madh q marrin prsipr), me shpenzime m t madhe pr siguracione (domethn mbulimi i risqeve lidhur me shkaqet e nj
1 2
Shih paragrafin. 3.3. Grupet kryesore t risqeve. Shih paragrafin 3.2. Vlersimet paraprake mbi projektet.
145
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti ndikimi m t madh). Megjithat Administrimi do t duhet t mbaj n konsiderat, n kuadrin e vlersimeve t veta, q prball rndimeve t msiprme t kostos instrumenti i financimit t projektit mundson t realizoj nj shprndarje racionale t risqeve ndrmjet palve t ndryshme t pjesmarrsve duke realizuar, n fakt, nj transferim t konsiderueshm t shpenzimeve potenciale n ngarkim t ktyre t fundit.
d) Ngurtsimi i strukturs s operacionit

Pasi kompletohet strukturimi i operacionit nga kndvshtrimi kontraktual (q paraqet momentin e nj fleksibiliteti maksimal t operacionit), financimi i projektit paraqet nj shkall t lart ngurtsimi n shprehje t procedurave dhe t arritjes n kushtzimet e parafiksuar. Meqense saktsia pr bankat q hyjn n zotrimin e financimeve, varet, n thelb, nga flukset e arks s projektit, kjo teknik krkon q t gjitha palt tregtare ti kryejn saktsisht detyrimet e veta, n t kundrt do t vuajn penalitete t konsiderueshme. Prandaj ky aspekt tregon q, edhe Administrimi i angazhuar si dhns ose si pal tregtare e iniciativs duhet t jet n gjendje t respektoj saktsisht detyrimet e tij.
5.5. Prmbledhje mbi Vlersimin e projekteve t investimeve publike 5.5.1. Procedurat e vlersimit
Ekzistojn procedura t ndryshme t vlersimit t investimit - Analiza kosto/prfitime - Analiza kosto/eficienc. - Vlersimi i ndikimit mbi ambientin. - Vlersimi strategjik ambiental etj.
Analiza kosto/prfitime mat n shprehje monetare si burimet, ashtu edhe rezultatet, duke krahasuar alternativa t ndryshme. Nuk sht gj tjetr vese nj aplikim i analizs s prfitueshmris q operatort ekonomik kryejn pr t marr vendimet e tyre pr investime n kuadrin e przgjedhjeve publike. Krkohet t maksimizohet prftimi social neto i przgjedhjeve publike. Vlersimi i projektit bhet mbi bazn e kriterit t eficiencs ekonomike. Projekti mund t jet i dobishm n baz t kriterit t eficiencs, por mund t krijoj probleme ambientale. Trade-off (balanca) ndrmjet eficiencs dhe objektivitetit sht nj nga aspektet m kontradiktore t analizs kosto/prfitime. Analiza kosto/eficienc. N disa raste sht e vshtir t krahasohen prfitimet dhe kostot e nj projekti, pr shembull prfitimet mund t konsistojn n prmirsimin e shndetit dhe kostot n prgjithsi jan t tipit monetar. Analiza kosto/eficienc jep nj metod t mundshme, meqense shqyrton programet me prfitime t ngjashme dhe krkon se cili prej tyre ka koston m t ult. Vlersimi i ciklit t jets. Vlerson ndikimin ambiental t nj projekti duke marr n konsiderat t gjith ciklin e jets s tij: formimin, transformimin, transportin, shprndarjen, montimin. Fazat e vlersimit t ciklit t jets: - prcaktimi i objektivave, inventari ambiental (identifikimi dhe rikualifikimi i konsumit t materialeve natyrore dhe emetimet n ambient); analiza e impakteve (pasojat ambientale) dhe individualizmi i zonave t prmirsimit ambiental. - Bilanci ambiental. Prshkruan lidhjet monetare ndrmjet ndrmarrjes dhe ambientit (qllimet prshkruese, jo vlersuese). Struktura e bilancit ambiental t ndrmarrjes: Llogaria e burimeve evidenton flukset fizike t input-eve ambiental. Llogaria e emetimeve evidenton shpenzimet e kryera nga ndrmarrja pr
146
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti t parashikuar, kontrolluar dhe paksuar format e ndryshme t ndotjes ambientale. Vlersimi i impaktit ambiental (VIA). Procedur tekniko-administrative e zhvilluar pr formulimin e nj gjykimi nga ana e autoriteteve kompetente mbi pajtueshmrin ambientale t nj iniciative t caktuar. Direktiva 85/337/CEE identifikon veprat pr tu vn nn vlersimin e impaktit, normat teknike pr hartimi e projekteve dhe pr formulimin e gjykimeve t pajtueshmris. Objekti i vlersimit t impaktit ambiental. Dhjet grupet m t mdha t veprave q kan ndikim t fort ambiental (industria kimike dhe siderurgjike; centralet elektrike; impiantet e prpunimit t mbeturinave toksike dhe t dmshme; autostradat; hekurudhat; aeroportet; portet, digat). Subjektet e vlersimit t impaktit ambiental. Ndrmarrjet q synojn t realizojn projekte. Autoritet publike kompetente pr autorizimet dhe pr materialet ambientale q lidhen me veprn e kolektivitetit social. Fazat e procedurs. Hapja e procedurave t vlersimit t impaktit ambiental nis me paraqitjen e projektit autoriteteve kompetente dhe vlersimin e impaktit ambiental nga ana e subjekteve t interesuara, vazhdon konsultimi me autoritet ambientale kompetente dhe me publikun. Vendimmarrja e prputhshmris ambientale t veprs. Struktura e procedurs. Kuadri i referimit t programuar (lidhja ndrmjet veprs dhe planifikimit ambiental); kuadri i referimit projektues (prshkrimi i projektit dhe i interferencave me ambientin); kuadri i referimit ambiental (prputhet me vlersimin ambiental). Evidenton dhe rikualifikon t gjitha impaktet ambientale (raporti i sektorit); n lidhje me tokn, nntokn, klimn, faunn, ujin. Metodologjia e evidentimit t impakteve. Metoda e check-list paraqet listn e t gjitha efekteve t mundshme. Metoda networks mundson individualizimin e ndikimit reciprok ndrmjet impakteve t projektit. Metoda e matricave, tabela me dy hyrje: veprimtarit lidhur me projektin q mund t ket nj impakt ambiental dhe karakteristikat e komponentve ambiental q preken. Llogaritja e treguesve t ndjeshmris dhe t vulnerabilitetit ambiental.
5.5.2. Analiza kosto/prfitime

Analiza kosto/prfitime sht nj teknik e analizs e prdorur pr t parashikuar efektet e nj investimi publik, duke verifikuar nse nga realizimi i tij shoqria nxjerr nj prfitim neto ose nj kosto neto. sht nj instrument mbshtets i vendimmarrjes publike meqense nprmjet llogaritjes s prfitimeve dhe t kostove q e shoqrojn realizimin e tij, ai mundson t przgjedh propozimin m t mir ndrmjet alternativave projektuese. N vlersimin e projektit i referohemi konceptit t eficiencs ekonomike. Struktura logjike e procesit vendimmarrs sht plotsisht identike me at t realizuar nga operatori privat n marrjen e vendimeve t veta n lidhje me investimet pr tu realizuar. Megjithat ajo far e dallon analizn e kryer nga nj operator privat n krahasim me at t kryer nga nj operator publik jan elementt e ndryshm t cilve u referohet n do faz t zhvillimit t procedurs s vlersimit.
Fazat pr tu realizuar - identifikimi i projektit, - identifikimi i objektivave, - leverdishmria dhe analiza e alternativave, - analiza financiare, - kostot social-ekonomike, - prfitimet social-ekonomike, - aktualizimi, - norma e kthimit ekonomik dhe rentabiliteti, - kritere t tjera vlersimi,
147
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti - analiza e ndjeshmris dhe e riskut. Analizat pr dy kryer jan t dy tipeve: - Analiza financiare. - Analiza ekonomike.
Dallimet ndrmjet analizs financiare dhe ekonomike Analiza

Financiare Ekonomike
Variablet
Monetare Ekonomike
mimet
E tregut Sipas llogaritjes
Kndvshtrimi
I investitorit I shoqris
N prgjithsi nprmjet analizs financiare, dhe jo analizs ekonomike, studiohet financimi i investimit, domethn mnyrat e sigurimit dhe e amortizimit t burimeve (fondeve) t nevojshme pr realizimin e tij. N analizn financiare t mirat dhe shrbimet vlersohen me mimin e tregut efektivisht t paguar nga entet ose ndrmarrja, ndrsa n analizn ekonomike bhet e nevojshme tu referohemi t ashtuquajturve mime kontabile ose mimeve hije1 q respektojn koston oportune dhe vlern q burimet e shfrytzuara, t mirat dhe shrbimet e prodhuara nga projekti kan pr shoqrin. Analiza financiare dhe analiza ekonomike jan plotsuese.
Objektivat Duhet n lidhet n mnyr logjike me projektin dhe duhet t tregohet se si dhe n mas sht arritur. N prgjithsi objektivi m i rndsishm sht maksimizimi i mirqenies sociale (maksimizimi i prfitimeve sociale neto). Parimi on n vshtirsi praktike se si matet mirqenia sociale. Mund t shfrytzohen proxy si pr shembull: konsumi agregat, rritja e punsimit etj. Identifikimi i projektit Nj projekt duhet t formoj nj njsi analiza t identifikueshme n mnyr shum t qart. Nj projekt pr pyllzime pr prdorim prodhues, i justifikuar nga nevoja pr ti shrbyer shoqris private pr prodhimin e celulozs: analiza duhet t shqyrtoj kostot dhe prfitimet e dy projekteve: pyllzimi dhe impianti industrial. Analiza e fizibilitetit dhe opsionet Nuk ka t bj vetm me aspektet inxhinierike, por edhe me marketingun, administrimin, analizn e realizimit etj. Duhet t merren n konsiderat opsionet. Shembulli pr t lidhur qytetet A dhe B jan tre alternativa: - ndrtimi i nj hekurudhe t re, - ndrtimi i nj autostrade t re, - prmirsimi i autostrads ekzistuese. Duhet t shqyrtohet disponibiliteti i burimeve dhe i produkteve i t dy skenarve t mundshm: - situata (gjendja) me projektin - situata (gjendja) pa projektin (mungesa e projektit, n pjesn m t madhe t rasteve, nuk nnkupton ruajtjen e status quo-s; n fakt verifikohet n do rast nj rritje e prodhimit t t mirave dhe e shrbimeve n fjal dhe e kostove n shprehje reale. Analiza e krkess s tanishme dhe evoluimi i saj
1
mimi q nuk fiksohet nga tregu, por paraqet vlern q i atribuohet nj t mire n krahasim me t tjerat n nj sistem t planifikuar.
148
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Shrben pr t prcaktuar t ardhurat. Vlersimi i krkess sht kryesore jo vetm pr vlersimin e t ardhurave, por edhe pr prcaktimin e kostove; duhet t mbahen parasysh kostot e administrimit t veprimtaris prodhuese.
Identifikimi i kostove dhe i prfitimeve Pr operatorin privat jan ato financiare, domethn kostot monetare q jan t nevojshme pr t realizuar nj projekt t caktuar. Si kosto pr operatorin publik duhet t evidentohen kostot sociale dhe, si rrjedhoj, kostot monetare dhe jo monetare t kryera nga t gjith antart e komunitetit t interesuar pr realizimin e projektit. Edhe pr prfitimet duhet t evidentohen ato sociale, domethn si ato monetare dhe jo monetare. Parimi themelor mbi t cilin bazohet vlersimi sht ai disponibilitetit pr t paguar. Pyetja pr tu br, n supozimin q ekziston nj treg, sht se cila do t ishte shuma maksimale q prfituesit e efektit do t ishin t disponueshm pr t paguar, dhe se cila do t ishte shuma minimale q ata q kryejn kostot do t jen t disponueshm pr t pranuar si kompensim pr pasojat negative t fenomenit.
5.5.2.1. Analiza financiare

Objektivi i analizs financiare sht t shfrytzoj parashikimet mbi flukset e arks s projektit pr t llogaritur tregues t prshtatshm t rentabilitetit, n veanti Normn e brendshme t rentabilitetit (anglisht IRR) dhe Vlern aktuale neto (anglisht NPV). Jan t rndsishm faktort e mposhtm: - Horizonti kohor. I bashkngjitet jets ekonomike t impiantit. Prbn numrin maksimal t viteve pr t cilin bhen parashikimet. - Prcaktimi i kostove totale (kostot e investimit, kostot operative). - T ardhurat e gjenerua nga projekti (shitjet). - Vlera e mbetur e investimit. - Trajtimi i inflacionit. N analizn e projektit zakonisht shfrytzohen mimet konstante, domethn mimet e korrigjuara nga inflacioni dhe q i referohet nj viti baz. N analizn financiare mund t shfrytzohen edhe mime korrente. Nse shfrytzohen ato konstante duhet t kryhet korrigjimi pr ndryshimet e mimeve relative kur jan t konsiderueshme. - Kontrolli i qndrueshmris financiare. Duhet t demonstrohet q projekti nuk rrezikon munges likuiditeti. - Prcaktimi i norms s zbritjes: koncepti els sht kostoja oportune. - Prcaktimi i treguesve t rndsishm: IRR e NPV.
5.5.2.2. Analiza ekonomike

Individualizimi i kostove dhe i prfitimeve Prfitimet sociale: t gjitha prftimet q rrjedhin nga projekti edhe ato q nuk shprehen n t hyra arke (paksimi i aksidenteve rrugore dhe si rrjedhoj vlera e jetve t shptuara; paksimi i kohs s prshkrimit t autostrads etj.). Kostot sociale: t gjitha kostot edhe ato q nuk shkaktojn dalje arke (dme t shkaktuar nga ndotja etj.). Kostoja sociale e nj projekti publik sht kostoja financiare q sht e nevojshme pr realizimin e tij si dhe disavantazhet e mundshme t prodhuara nga nj aktivitet ekonomik n favor t t tretve. N mnyr t njjt, prfitimi social i nj projekti publik sht e ardhura financiare q gjenerohet prej tij dhe avantazhet e mundshme t prodhuara nga nj aktivitet ekonomik n favor t t tretve. Prfitimet dhe kostot direkte. Prfitimet dhe kostot indirekte.
149
Kostot - kostot e investimit: terrene, pajisje, ndrtesa, - kostot e zvendsimit pr nj pjes t komponentve kur cikli i jets sht m i vogl se sa i investimit t plot, - kostot lidhur me administrimin e stock-t produkteve t gatshme ose t lndve t para, - kostot operative: puna e dors, mirmbajte, t mira t ndrmjetme dhe lnd t para. Prfitimet - prfitimet drekte (primare) dhe indirektet (dytsore). Mund t jen lndore (materiale) dhe jolndore (jo materiale). Shembuj Ndrtimet spitalore: prftimet direkte: paksimi i prqindjes s mortalitetit. Zgjatja e jets, rritja e aktivitetit; prftimet indirekte: prmirsimi i shndetit, prmirsimi i kushteve familjare etj. Ndrtimet universitare: prftimet direkte: rritja e numrit t studentve t kualifikuar (rritja e t ardhurave nga tarifa) etj., kontributi nga ministria prkatse etj.; prftimet indirekte: rritja e krkimit shkencor pr kolektivitetin etj. Ndrtimet rrugore: prftimet direkte: kursimi i kosto s transporti, kursim kohe n udhtim, siguri m t madhe rrugore, ulje e fatkeqsive rrugore, prftimet indirekte: zhvillimi i shpejt i zons, veprimtaria turistike, riorganizimi i veprimtaris prodhuese on n uljen e kostove t transportit. Vlersimi i kostove dhe i prfitimeve Sistemi i mimeve t tregut jo domosdoshmrisht sht ai q duhet shfrytzuar pr t vlersuar kostot dhe prfitimet dhe kjo pasi: - sistemi i mimeve ndikohet nga normat fiskale dhe si rrjedhoj shpreh shmangie; - mimet e tregut t brendshm nuk mund t reflektojn at q konsumatort jan t gatshm pr t paguar pr shkak t shtrembrimeve t ndryshme q i atribuohen jo aq Shtetit se sa privatve, pr shembull, nse nj e mir sht e racionuar dhe mimi i saj sht fiksuar nga operatori publik do t gjendet nj numr i caktuar konsumatorsh t disponueshm pr ta paguar m shum t mirn; - disa mime t tregut t brendshm nuk pasqyrojn vlern q u atribuohet disa variableve makroekonomik t tilla si znia me pun, valuta e jashtme, zhvillimi i shpejt i disa zonave etj. Bhet fjal pr ti transformuar mimet e tregut n mime t llogaritura ose mime hije (q korrigjojn mimet e shtrembruara nga mos perfeksionimi i tregut). Pr shum t mira dhe shrbime nuk ekzistojn mime tregu. Vlersimi i kostove dhe i prfitimeve nprmjet mimit t tregut Kur tregjet konkurruese funksionojn n mnyr korrekte mimet reflektojn n t njjtn koh kostot margjinale t prodhimit dhe vlern margjinale q konsumatort u atribuojn t mirave. Kur mos perfeksionet e tregjeve nuk jan t konsiderueshme, nga kndvshtrimi operativ sht m e thjesht t prdoren mimet e tregut pr llogaritjen e kostove dhe t prfitimeve. T shumta jan mos perfeksionet q distancohen nga ky kusht. Problemi nuk konsiston n kontrollin nse mimet jan eficiente, por nse ato jan m t mira se parametrat e tjer prcaktues t alternative. N fakt kur mos perfeksionet e tregjeve nuk jan t konsiderueshme sht m mir t shfrytzohen mimet e tregut. Dimensionet e projektit Nj problem q evidentohet shpesh sht rasti kur dimensioni i projektit sht i atill sa t
150
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti shkaktoj nj variacion t mimeve. Pr shembull ndrtimi i nj rezervuari on n rritjen e prodhimit bujqsor, n nivel t till sa shkakton nj ulje t mimeve. Dalin dy probleme: a) si t llogaritet prfitimi i konsumatorve q rrjedh nga rritja e sasis dhe nga ulja e mimit, b) si t llogaritet mimi me t cilin mund t shitet n treg prodhimi i ri, c) duhet t vlersohet nj mim i mundshm tregu. Analiza do t duhet, pr t zgjeruar kurbn e krkess me prodhimin e ri, t shfrytzoj vlerat e elasticitetit t krkess n krahasim me mimin q i njihet, d) pr t llogaritur prfitimin i referohemi konceptit t surplus-it t konsumatorit dhe t prodhuesit. Para se t ndrtohet diga sasia e ndryshuar sht OQ dhe q mimi = P. Me dign kurba e oferts zhvendoset drejt bazs me nj ekuilibr t ri n E me uljen e mimit dhe rritjen e sasis s ndryshuar. Rritja e surplus-it t konsumatorve shprehet nga siprfaqja (zona) a dhe b. Pr prodhuesit rritja e surplus-it jepet nga siprfaqja (zona) c dhe d.
oferta para ndrtimit t digs oferta pas ndrtimit
mimi dhe kostoja
sasia
Ka mundsi q ndrtimi i digs t ket ndikime n tregjet e tjera. Pr shembull n prodhimet konkurruese me ato ushqimore. Duke bler m shum t mira ushqimore konsumatort blejn m pak stofra. Kurba e krkess zhvendoset n D. Meqense sht kurba e krkess s konsumatorve q zhvendoset nuk ka humbje t dobishmris, thjesht ato krkojn m pak veshje. Duke u prqendruar n krkesn D, pr shkak t mimit m t ult, surplus-i rritet (siprfaqja e). Pr sa u prket prodhuesve, paksimi i krkess provokon nj paksim t surplus-it t barabart me siprfaqen e + f. N tregun e veshjeve ulja neto e mirqenies zvoglohet kshtu n trekndshin f. Ather pr t gjith sistemin ekonomik prfitimi q rrjedh nga ndrtimi i digs d do t jet e barabart me a+ b + c + d - f.
mimi dhe kostoja
Sasia
151
Vlersimi me mimet hije ose t llogaritura n prezenc t mimeve t tregut N disa raste mimet jan tregues jo i besueshm t kostove dhe i prfitimeve. N kto raste duhet ti zvendsojm dhe t llogarisim mimet hije ose mimet e llogaritura. Pr shembull, n rastin e burimeve t pashfrytzuara nga kndvshtrimi social praktikisht vlejn zero, pasi nuk ojn n krijimin e pasuris. Divergjenca ndrmjet vlersimit social dhe tregut mund t shfaqet pr arsye t ndryshme: - sistemi fiskal; - paraqitja e eksternaliteteve; - vlera e t mirave identifikohet n funksion t objektivave pr nj periudh afatmesme dhe afatgjat. Korrigjimi pr eksternalitetet sht e nevojshme t prfshihen n flukset n dalje dhe n hyrje edhe kostot dhe prfitimet e jashtme q nuk korrespondojn me nj fluks arke. Eksternalitetet pr tu marr n konsiderat n analiz jan si ato ambientale, ashtu edhe ato ekonomike t prodhuara nga projekti i investimit. N prgjithsi eksternalitetet kryesore ambientale pozitive dhe negative pr tu marr n konsiderat n investimet ambientale jan uljet ose rritja e kostove sociale lidhur me ndotjen e ujrave siprfaqsore dhe nntoksore; ndotjen e ajrit dhe ndryshimet klimaterike, ndotjen e territorit, prmirsimin e biodiversitetit, impaktin mbi peizazhe, zhurmat, errat e kqija etj. Shembull: kostot pr shrbimet shndetsore ose humbja e t ardhurave nga peshkimi si rezultat i ndotjes, koha e kursyer pr investimet n transporte, infrastruktur specifike e ofruar nga sektori publik pr projektin (rritja e fluksit turistik, rritja e ndrlidhjes mes zonave etj.); humbja e prodhimit bujqsor pr shkak t ndotjes s ajrit, rritja e cilsis s jets si rezultat i prmirsimit t cilsis s ajrit. Vlersimi ekonomik krkon t evidentohet disponibiliteti pr t paguar pr prfitimet q shoqrojn prdorimin e t mirave dhe shrbimeve ambientale. Qllimi sht vlersimi i Vlers Ekonomike Totale (VET) duke marr n konsiderat vlerat e shprehura nga prdorimi dhe vlerat e pashprehura nga mosprdorimi. Objektivi i ksaj faze sht evidentimi i bazs s faktorve korrigjues pr transformimin e mimeve t tregut n mim t llogaritur. mimet e faktorve prodhues mund t mos paraqesin vler sociale pr shkak t shtrembrimeve t tregut dhe si rrjedhoj mund t mos reflektojn koston oportune t faktorve prodhues (monopolet, shtrngimet tregtare etj.) N disa raste mimet rregullohen nga shtetet pr t kompensuar shtrembrimet e mundshme t tregjeve. N raste t tjera mimet korrente shtrembrohen pr shkak t pozicionit monopol ose pr shkaqe t tjera t falimentimit t tregut. Si llogariten mimet hije Disa propozojn t prdorin si mime hije mimet e evidentuara n tregun ndrkombtar (mimet n kufi) meqense jan m pak t shtrembruar n krahasim me mimet e tregut. Pr ti transformuar kto mime n mime t llogaritura, mimet nacionale duhen korrigjuar nprmjet nj faktori transformues (FT) q pastron vlerat nga efektet e taksimit mbi eksportet dhe importet. Faktori transformues mat shtrembrimin mesatar t mimeve t brendshme n krahasim me ato ndrkombtare, t konsideruar si mime ekuilibri. Faktori transformues = (M+X)/(M+Tm) + (X-Tx) ku: M = vlera totale e importeve t faktorit t shqyrtuar X = vlera totale e eksporteve t faktorit t shqyrtuar
152
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Tm Tx = tarifa doganore ose subvencione pr importin = taksa mbi eksportin
Llogaritja e mimeve hije, Unioni Europian - pr t gjitha t mirat e tregtueshme mimet n kufi jan t disponueshme (jan mime ndrkombtare, CIF (cost, insurance, freight) pr importet dhe FOB (free on board) pr eksportet); - pr t mirat jo t tregtueshme duhet t vlersohen mimet ndrkombtare ekuivalente. Pr t mirat jo t tregtueshme prdoren faktor specifik t transformimit, ndrsa pr ato m pak t rndsishm prdoret faktori i transformimit standard (FTS). Faktori transformues = (M+X)/(M+Tm) + (X-Tx). M = Importi total M = 2000 X = Eksporti total X = 1500 Tm = Tarifat mbi importet Tm = 900 Tx = Tarifat mbi eksportet Tx = 25 FTS = 0,8 Terrenet. Faktori transformues q prdoret sht ai standard. mimi i tregut sht dyfish n krahasim me at n fuqi. Operatori publik jep nj mim t paksuar me 50%, n krahasim me mimin e tregut. Faktori transformues = 2 x 0,8 = 1,60 Ndrtimet. Kostoja prbhet pr 30% nga kostoja pr pun t pakualifikuar (FT =0,48); pr 40% e kostos pr materiale t importuara q kan tarifa importi prej 23% dhe tarifa shitjeje prej 10% (FT = 0,75), pr 20% t materialeve lokale (FTS = 0,8); pr 10% fitim (FT = 0). FT = (0,3 x 0,48) + (0,4 x 0,75) + (0,2 x 0,8) + (0,1 x 0) = 0,60 Makineri. Importe pa taksa dhe tarifa (FT = 1); Gjendja e lndve t para = supozohet t prdoren vetm materiale t tregtueshme; e mira nuk sht e tatueshme dhe mimi i tregut prputhet me mimin FOB. FT = 1. Output. Projekti prodhon dy produkte. A dhe B nj produkt ndrmjets jo i tregtueshm. Pr t mbrojtur industrit vendase qeveria ka vendosur nj taks importi prej 33%. FT e A sht = 100/133 = 0,75. Pr prodhimin B prdoret FTS = 0,8. Lndt e para. FT = 1 Input e ndrmjetm. Importohen pa tarifa dhe t pataksuara FT = 1 Elektricitet. Nuk disponohet nj zbrthim i komponentve t kostos s elektricitetit dhe supozohet q diferenca ndrmjet mimeve botrore dhe atyre vendase pr t gjitha komponentt e kostos q duhet t kryhen pr t prodhuar nj njsi shtes elektriciteti t jet e ngjashme me diferencn ndrmjet mimeve t t gjitha t mirave t tregtueshme si paraqitet nga FTS. FT = 1/0,4 x 0,8 = 2 Puna e kualifikuar. Supozohet q tregu t mos jet i shtrembruar. Paga e tregut reflekton koston oportune pr ekonomin. Prdoret FTS pr t shndrruar pagn e tregut n pag n kufi. Puna e pakualifikuar. Oferta > krkesa, por ekziston nj pag minimum. Zgjedhja e norms s skontimit Duhet t mblidhen t dhnat heterogjene dhe kjo krijon probleme pasi dobishmria margjinale e nj euro sot sht m e madhe sesa dobishmria margjinale e nj euro nesr. Disa arsye shpjegojn kt fenomen: - e ardhura monetare sht nj funksion rrits dhe dobishmria margjinale e konsumit paksohet n koh, - thjesht preferenca e dobishmris s tanishme n krahasim me dobishmrin e ardhshme. Bashkimi i t dhnave heterogjene bhet e mundur nga prdorimi i norms s skontos, q
153
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti mund t ndryshoj nga ajo financiare kur tregu i kapitalit sht jo perfekt. Norma sociale e skontos krkon t demonstroj se si kostot dhe prfitimet e ardhshme duhet t vlersohen n raport me ato t tanishmet.
Norma e skontos dhe projektet ambiental Norma e skontos vepron kundr interesave t gjeneratave t ardhshme: - kur dmi ambiental i shkaktuar nga nj projekt verifikohet larg n koh, skontoja e bn vlern aktuale t ktij dmi ndjeshm m t vogl se sa vlera e tij efektive (shembulli i magazinimit t mbetjeve nukleare); - kur prfitimet e nj projekti destinohen pr individt q jetojn ndrmjet 50 ose 100 vjet, skontoja pakson vlern e ktyre prfitimeve dhe e bn t vshtir justifikimin e projektit (pr shembull ripyllzimi); - kur vendimi pr t nxjerr nj burim t caktuar ndikohet nga norma e skontos, sa m e madhe sht norma e skontos, aq m i madh do t jet niveli i nxjerrjes s burimit. N Mbretrin e Bashkuar Green book (HM Treasury, 1997, Appraisal and evaluation in central government, London) e konsideron koston oportune sociale t kapitalit si kosto t nevojshme pr shmangien ndrmjet konsumit dhe prodhimeve private (crowding out1). Norma e preferencs kohore dhe norma e rentabilitetit privat jan fiksuar t dyja me 6%. Banka botrore dhe BERZH kan adoptuar nj norm = 10%. Norma e lart mund t reflektoj nj diskriminim t caktuar t projekteve. N Itali r = 5%; n Spanj 6% pr transportet dhe 4% projektet n sektorin e burimeve ujore. N Franc r = 8% n shprehje reale; USA r = 5% reale Praktikat kryesore t prdorura mund t formulohen si m posht: a) meqense projektet jan t zvendsueshme, investimet publike margjinale do t duhet t ken t njjtin rentabilitet me ato private; b) shfrytzimi i nj formule t bazuar mbi normn e rritjes s ekonomis pr nj periudh afatgjat: r = n*g + p, ku r = norma sociale e skontos s fondeve publike, g = norma e rritjes s shpenzimeve publike, n = elasticiteti i mirqenies sociale pr shpenzimet publike; p = norma teorike e preferenc kohore. Shembull: shpenzimi publik i destinuar pr ndihmn e t varfrve rritet me nj norm t konsumit mesatar pr person pr 2%; vlera e elasticitetit t mirqenies sociale pr kt lloj shpenzimi prfshihet ndrmjet 1 dhe 2. Norma e preferencs kohore sht = 1%, norma sociale e skontos reale prfshihet n nj interval ndrmjet 3-5%. c) Konsiderohet nj benchmark standard q reflekton nj objektiv rritjeje reale. Pr nj periudh norma reale e interesit dhe ajo e rritjes duhet t konvergojn. Ciln norma skontoje duhet t shfrytzoj sektori publik? Nse tregjet do t funksiononin n mnyr korrekte norma e interesit t tregut do t reflektonte koston oportune t burimeve t shfrytzuara. N fakt tregjet jan me plot me mos perfeksione prandaj duhet t llogaritet nj mim hije, nj norm sociale skontoje, e cila duhet t reflektoj: - normn e preferencs s konsumatorve pr koh t ndryshme, - koston oportune t kapitalit. Kostoja oportune e kapitalit mund t matet nga norma me t ciln individt jan t disponueshm n realitet pr t kmbyer konsumin e tanishm me at t ardhshm, pr shembull nga norma e kreditimit ose e debitimit pas taksimit (n varsi nse individt jan kreditor ose debitor). Fakti q n realitet normat e kreditimit dhe norma e debitimit jan t ndryshme e bn t vshtir prcaktimin e nj norme skontoje. sht sugjeruar mundsia pr t prllogaritur normn me t ciln shoqria sht e dispnonueshme pr zvendsuar
1
Ulja e nivelit t investimeve private si efekt i rritjes s shpenzimeve publike.
154
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti mesatarisht konsumin e tanishm me at t ardhshm q i prkasin mesatares s normave t rentabilitetit t instrumenteve t ndryshme t grumbullimit pr kursime.
Norma e rentabilitetit margjinal t kapitalit privat Problemi konsiston n shprndarjen optimale ndrmjet investitorit publik dhe privat t burimeve fikse q u prkasin investimeve. Kushti i eficiencs pr arritjen e shprndarjes m optimale sht q investimet publike dhe investimet private t ken t njjtn prfitueshmri. Pr t arritur kt kusht sht e nevojshme q vlersimi ex ante i oportunitetit t investimeve publike t realizohet sipas kritereve t njjta ekonomike q drejtojn investimet private. Teoria ekonomike demonstron q investitori privat investon deri n momentin kur rentabiliteti i investimeve para tatimit t jet i barabart me normn e interesit para tatimit mbi borxhin (pr t financuar investimin). Shprehur n nj mnyr tjetr, meqense norma e rentabilitetit t investimeve para tatimit mat rentabilitetin (produktivitetin) margjinal t kapitalit privat, e njjt norma paraqet edhe kostot oportune t shfrytzimit t ktij kapitali pr investimet publike. Pr kt nj nga praktikat e ndjekura sht shfrytzimi i t dhnave agregat t kontabilitetit kombtar pr llogaritjen dhe shfrytzimin si rentabilitet t kapitalit lidhjen ndrmjet stock-ut t kapitalit agregat dhe fitimeve para tatimit q shoqrojn kt agregat. Pr shkak t vshtirsis s prcaktimit t norms sociale t skontos agjencit qeveritare normalisht kshillojn prdorimin e normave t paracaktuara t skontos.
5.5.3. Analiza e ndjeshmris

Pr t mbajtur parasysh pasigurin mbi rezultatet e analizs sht e nevojshme t procedohet me nj analiz t ndjeshmris ose t t reaguarit. Ekzistojn burime t shumta pasigurie mbi rezultatet e analizs, n mnyr t veant: - t dhnat e nevojshme mund t mos jen t disponueshme; - t dhnat jan t disponueshme, por vlersimet nuk jan t besueshme. - t dhnat jan kontradiktore n kndvshtrimin e vlers. Analiza e ndjeshmris kalon npr tri faza: - identifikimi i parametrave t pasigurt pr t cilt kryhet analiza; - duhet t specifikohen marzhet e tolerancs (range e variabilitetit) dhe vlerat prag t faktorve t identifikuar si t pasigurt, - llogaritja e konfiguracioneve t rezultateve duke shfrytzuar vlersimet m konservative ose m pak konservative t parametrave t zgjedhur me baz t analizs. Analiza konsiston n studimin e variabilitetit t rezultatit n krahasim me vlersimin m t madh t kryer m par. Procedura pr studimin e rezultatit parashikon q: - nse sht proceduar dhe bazuar mbi analizn e ndjeshmris, domethn mbi impaktin q ndryshimet e supozuara t variableve q gjenerojn kosto dhe prfitime demonstrojn se kan mbi treguesit financiar dhe ekonomik. - kryhet studimi i shprndarjes s mundshme t variableve t seleksionuar dhe llogaritja e vlers s pritshme t treguesve t prformancs s projektit.
Shembull Ndrtimi i nj dige. Supozojm se kostot t ken probabilitet prej 0,5 pr tu verifikuar dhe kan dy dimensione: 100 dhe 500. Prftimet kan dy dimensione 200 dhe 1000 me probabilitet respektivisht prej 0,30 dhe 0,70. Vlera e pritshme (VA) e dy mundsive t kostove dhe t prfitimeve sht si vijon: VA kosto = 0,5 x 100 + 0,5 x 500 = 300, VA prfitime = 0,3 x 200 + 0,7 x 1000 = 760 Teoria e dobishmris s pritshme ofron nj instrument zgjidhjeje.
155
KAPITULLI 6
Vlersimi ekonomiko-financiar i projekteve t infrastrukturs ujore. Rast studimor: infrastruktura ujore n Bashkin e Kamzs.
Studimi mbshtetet n konsideratat e mposhtme: 6.A. Ujsjellsi, t prgjithshme Me termin ujsjells tregohet bashksia e veprave t nevojshme pr t br t disponueshm n nj zon t caktuar uj me sasin dhe cilsin e nevojshme pr t plotsuar krkesat pr nj prdorim t caktuar. Ujsjellsit mund t klasifikohen n baz t tipit t prdorimit: - Civil pr uj t pijshm: uj i destinuar kryesisht pr prdorim familjar dhe kreativ (shatrvan, pishina etj.) - Civil pr uj jo t pijshm: uj i destinuar pr ujitje kopshtesh ose bahesh, larje rrugsh dhe kanalesh, impiante ngrohjeje dhe kondicionimi etj. - Industrial: uj i destinuar pr procese prodhuese, impiante ftohjeje (centrale termoelektrike, impiante industriale etj.) prodhim energjie etj. - Pr ujitje: uj i destinuar pr prdorim bujqsor, zooteknik dhe higjenik.
N vendet n zhvillim konsumi i ujit ndahet prafrsisht n prqindjet e mposhtme: 65% prdorim pr ujitje, 20-25% prdorim industrial, 10-15% prdorim civil.
6.B. Analiza paraprake Veprat q prbjn nj ujsjells jan t tipit furnizimi, transporti, grumbullimi, shprndarje dhe trajtimi (nse sht e nevojshme).Skemat q rezultojn nga bashkimi i ktyre veprave mund t jen t ndryshme, n varsi t kushteve tipike t do rasti, si dispozicioni dhe tipologjia e burimeve t furnizimit, karakteristikat e relievit t territorit, lloji i prdoruesve etj. Pjest e ndryshme t nj ujsjellsi ndikojn reciprokisht. Prandaj projektimi duhet t filloj me nj studim fillestar nga i cili rrjedhin zgjedhjet e mundshme alternative, pr ti krahasuar me qllim individualizimin e alternativs teknikisht dhe ekonomikisht m t prshtatshme. Hapi i par sht analiza e nevojave ujore q ujsjellsi duhet t plotsoj dhe dinamika e konsumeve nga e ana e prdoruesve t shrbyer. Kjo analiz mundson t prcaktoj sasin e ujit q sht e nevojshme t rrjedh, t transportohet dhe tu shprndahet prdoruesve dhe variacionet kohore t konsumit q mund t parashikohet. N ujsjellsit civil, kjo analiz sht e prqendruar n prcaktimin e furnizimit me uj pr do individ q synon tu garantoj prdoruesve dhe si rrjedhoj, n lidhje me vlersimin e popullsis pr ti shrbyer, vllimi total i ujit pr tu shprndar. 6.C. Ujsjellsit civil - nevojat
Prdorimi WC Rrobalarse Dush Rubinet Humbje Konsumi (litra/person pr dit) 83 67.6 55.4 46.7 29.9 % 28.4 32.1 18.8 16 10.2
156

Vask Pjatalars Uj total pr prdorim t brendshm 5.4 4.9 292.9 1.9 1.6 100
Pr nevoja t tjera mund t konsiderohen vlerat e mposhtme orientuese: - Spitale 200-1800 litra/dit pr do shtrat - Shkolla 20-100 litra/dit pr nxns - Reparte ushtarake 160 litra/dit pr person - Zyra 40-30 litra/dit pr person - Hotele 120-250 litra/dit pr vend fjetjeje - Restorante 10-20 litra/dit pr pjat - Bar 20-50 litra/dit pr m2. Burimi: AWWA WaterWiser, Household and use of water without and with conservation, 1997, Residential Water Use Summary - Typical single family home.
Nevojat hidrike t nj qendre t banuar Nevojat hidrike t nj qendre t banuar varen nga prdoruesit e shrbyer nga ujsjellsi civil. Prdoruesit mund t dallohen n grupet e mposhtme: - prdoruesit e banesave private: prdoruesit shtpiak t ujit (kuzhina, pastrim personal, larja e rrobave, pastrimi i shtpis etj.) dhe prdorime t tjera, si ujitja e pemve zbukuruese dhe t kopshteve private, larje automjetesh, larje lokalesh dhe hapsira t prbashkta, pishina private ose t prbashkta etj.). - prdorues t ndrtesave publike dhe t instituteve publike kolektive: shkolla, spitale, azile, banka, klinika, kazerma, burgje, institute religjioze, zyra publike dhe private etj. - prdorues pr shrbime t ndryshme publike: larje rrugsh, larje kanalesh, shrbimi kundrzjarrit, impiante hekurudhash, impiante portale, mallrash, impiante sportive, thertoresh, ujitje kopshtesh publike, shatrvan publik, shrbime higjienike publike etj. - prdorues tregtar dhe turistik: hotele, pensione, kampingje, restorante, bar, vetshrbime, dyqane, qendra tregtare etj. - prdoruesit e artizanatit dhe t industris: industrit e vogla dhe veprimtarit e artizanatit q bjn pjes n territorin urban t shrbyer nga ujsjellsi civil (lavanderit, ofiinat mekanike, larjet e makinave, stacionet e shrbimit, industrit e vogla ushqimore, laboratort e ndryshm etj.) me konsum si pr prdorim shtpiak t personelit ashtu edhe proceset e prpunimit, ftohjes etj. Nevojat hidrike t prdoruesve t ndryshm varen nga faktor t ndryshm, pr shembull: - nga numri i popullsis, - pozicioni gjeografik dhe rndsia e qendrs qytetare n krahasim me qendrat ngjitur dhe t afrta, - zakonet dhe doket e popullsis, - veprimtaria zotruese, - niveli i mirqenies (social dhe ekonomik) i popullsis, - kostoja e ujit t pijshm, - tipi i ndrtess, - klima, - disponibiliteti i ujit, - eficienca e rrjetit, - presioni i rrjetit, - prezenca e matsve.
157
6.D. Popullsia, kategorit dhe ligjet e rritjes Kategorit - Popullsia rezidente. - Popullsia e ndryshueshme (jo e qndrueshme). Mund t jet ditore (pr shembull puntort ose student) ose stinore (tipike pr shembull jan qendrat universitare q akomodojn student, t cilt jo domosdoshmrisht ndryshojn rezidencn e tyre). - Popullsia turistike. Duhet t vlersohet numri i turistve q krkojn shrbim n t njjtn periudh (edhe pse natyrisht turizmi ndodh me nj kmbim personi) Pr seciln prej ktyre kategorive t popullsis duhet analizuar modaliteti i rritjes n t shkuarn, dhe n baz t ksaj synohet formulimi i ligjit t rritjes dhe si rrjedhoj popullsia e ardhshme. N fund, duhet marr n konsiderat edhe fenomenet migratore. Ligjet e rritjes - Hipoteza: q popullsia n t shkuarn t ket ndjekur nj ecuri interpolare - T dhnat: sencuset e popullsis t prditsuara do 10 vjet. - Ligji i rritjes: zgjidhet ai q m mir interpreton sjelljet e t shkuars. - Parashikimi i popullsis s ardhshme, me ligjin e rritjes s przgjedhur, duke esktrapoluar n koh modalitet e rritjes s popullsis s regjistruar n t kaluarn.
- Ligji aritmetik i rritjes Pn = P0 + K n Pn = popullsia n vitin n K (pjerrsia) dhe P0 (e ndrprer, q prputhet jo domosdoshmrisht me popullsin sipas censusit n vitin n = 0) nj parametr pr tu vlersuar nprmjet regresionit linear ndrmjet ifteve n, Pn t vzhguar n t shkuarn. -
Ligji i rritjes sipas interesit t prbr
e shkuara Pn
P0
e tashmja
e ardhmja
40 vjet n
Pn = P0 (1 + ) n Pn = popullsia n vitin n P0 = popullsia e fundit sipas censusit = norma e rritjes vjetore Norma mund t vlersohet duke paraqitur anasjellas ligjin e interesit t prbr:
Pi + 1 n i i = P 1 i Pi, Pi + 1 ifte censusesh t njpasnjshme prcaktohet r distanc t ni vitesh.
1
158
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Duke analizuar n grafik vlerat i e nxjerra prcaktohet duke supozuar nj vler mesatare konstante, ose nj varsi nga koha.
e shkuara Pn e ardhmja
e tashmja
40 vjet n
6.1. Opsionet e zhvillimit t projektit 6.1.1. Prmbledhje e opsioneve t zhvillimit t projektit t shkarkimit t ujrave t zeza dhe impiantit t pastrimit t Kamzs
Kostot e vlersuara pr tre opsionet e zhvillimit t kanalizimeve t ujrave t zeza prmblidhen n tabeln e mposhtme. Kostot prfshijn nj total prej 20% fond rezerv pr punimet civile, projektin dhe supervizionimin, por prjashtojn TVSh.
Tabela 1.1: Prmbledhje e kostove t vlersuara pr opsionet e zhvillimit t projektit t shkarkimit t ujrave t zeza dhe impiantit t pastrimit
Faza 1 Shuma pa TVSh Kolektori kryesor 1 - Faza 1 Impianti i Pastrimit t ujrave t lek Zeza Kolektori kryesor 2,905,000 392,175,000 Stacioni i pompimit dhe tubacioni i drgimit 487,000 65,745,000 Faza 1: Impianti i pastrimit 8,434,000 1.138,590,000 Totali pr Fazn 1 t Projektit 11,826,000 1,596,510,000 Faza 2 Shuma pa TVSh Si Faza 1 + Kolektort Kryesor 2 dhe 3 dhe pjes t lek sistemit sekondar n Zonn 1 dhe 2 Kolektort kryesor dhe sistemi sekondar 8,104,000 1,094,040,000 Stacioni i pompimit dhe tubacioni i drgimit 487,000 65,745,000 Faza 1: Impianti i pastrimit 8,434,000 1,138,590,000 Totali pr Fazn 2 t Projektit 17,025,000 2,298,375,000 Faza 3 Shuma pa TVSh I gjith sistemi i kolektorve kryesor dhe sekondar - Faza Lek 2 e Impiantit t pastrimit Kolektort kryesor dhe sekondar 17,359,000 2,343,465,000 Stacioni i Pompimit dhe tubacioni i drgimit 487,000 65,745,000 Faza 2: Impianti i pastrimit 12,727,000 1,718145,000 Totali pr Fazn 3 t Projektit 30,573,000 4,127,355,000
Kostot e prgjithshme t opsioneve t zhvillimit t ujsjellsit dhe t shkarkimit t ujrave t 159
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti zeza prmblidhen n tabeln q vijon.
Tabela 1.2: Kostot e prgjithshme pr opsionet e zhvillimit t ujsjellsit, shkarkimit t ujrave t zeza dhe impiantit t pastrimit.
Projekti: Faza 1 Komponenti i ujsjellsit Komponenti i kanalizimeve Totali pr Fazn 1 Projekti: Faza 2 Komponenti i ujsjellsit Komponenti i kanalizimeve Totali pr Fazn 2 Programi i plot: Faza 3 Komponenti i ujsjellsit Komponenti i kanalizimeve Totali pr programin e plot Pa TVSh lek 10,694,000 1,443,690,000 11,826,000 1,596,510,000 22,520,000 3,040,200,000 Me TVSh Lek 12,833,000 1,732,428,000 14,191,000 1,915,812,000 27,024,000 3,648,240,000
16,227,000 17,025,000 33,352,000
2,190,645,000 2,298,375,000 4,489,020,000
19,472,000 20,430,000 40,022,000
2,628,774,000 2,758,050,000 5,386,824,000
18,425,000 30,573,000 48,998,000
2,487,375,000 4,127,355,000 6,614,730,000
22,110,000 36,688,000 58,798,000
2,984,850,000 4,952,826,000 7,937,676,000
6.2. Vlersimi financiar 6.2.1. Hyrje

Nj panoram reale financiare pr Bashkin e Kamzs do t bhej duke ndjekur nj opsion zhvillimi t projektit q t prputhet me t disponuarit e burimeve financiare pr t ndrmarr investimet. Nj parakusht pr kt do t ishte pr Ndrmarrjen e ujsjellsit dhe kanalizimeve t Kamzs pr t ndrmarr veprime mbshtetse pr t siguruar nj nivel t dshiruar t shrbimeve t furnizimit me uj dhe kanalizimeve pr nj periudh afatgjat dhe t ndihmoj Bashkin pr t shlyer detyrimet e borxhit pr projektin nga burimet e veta gjeneruese. Kjo ngre tri shtje: - Niveli optimal i borxhit pr financim q Bashkia mund t marr. - Kontributi i krkuar nga donatort e tjer pr t financuar kostot e investimit q prfshin Bashkin, Qeverin Qendrore dhe donatort e huaj. - Kushtet themelore t funksionimit pr Ndrmarrjen e ujsjells-kanalizimeve bazuar n qllimin e mbulimit t kostos si dhe pr kontribuar n shrbimet e detyrimit t borxhit. Ekzistojn kritere themelore q jan prdorur pr t prcaktuar qndrueshmrin financiare dhe t przgjedhjes s opsioneve t propozuara t zhvillimit t projektit. Situata financiare e Ndrmarrjes s ujsjellsit dhe kanalizimeve t Kamzs sht shum e dobt. Ajo mbulon vetm 39% t kostove t shrbimit t furnizimit me uj dhe kanalizimeve n tre vitet e fundit. Kjo prqindje zvoglohet n 35%, nse merret n konsiderat edhe amortizimi. Nj kontribut prej rreth 20% t kostove t shrbimit sht siguruar nga Drejtoria e Prgjithshme e ujsjells-kanalizimeve. Bashkia ka financuar pjesn e mbetur prej 41% t kostos s funksionimit dhe ka financuar investimet kapitale. N tre vitet e fundit mbledhja e detyrimeve cash ka qen prkatsisht 63%, 86% dhe 96%, q reflekton nj performanc t prmirsuar. Megjithat vlera e arktuar sht ekuivalente me 6 muaj t ardhura. Nj shkall e konsiderueshme investimesh pr furnizimin me uj dhe kanalizime sht ndrmarr n vitet e fundit t financuara nga Bashkia. Tarifat aktuale t cilat jan rritur n Janar 2010, kan mbetur t pandryshuara pr katr vitet e mparshme. Kto, n mnyr t konsiderueshme, jan akoma m t ulta se niveli i 160
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti nevojshm pr ti mundsuar ndrmarrjes mbulimin e kostove t funksionimit dhe gjeneruar t ardhura shtes pr investime urgjente pr zvendsimin e rrjetit t vjetr dhe jo eficient. Kshtu q nevojitet nj prmirsim i konsiderueshm n fushn e operimit dhe sht e nevojshme pr ndrmarrjen pr t siguruar nj nivel t knaqshm t furnizimit me uj, dhe pr t mbshtetur investimet n realizimin e nj burimi t ri furnizimi, pr t zgjeruar sistemin e shprndarjes dhe pr t siguruar infrastrukturn baz t shkarkimit t ujrave t zeza.
6.2.2. Fokusi i analizs financiare t projektit

Analiza financiare shqyrton: - Kostot kapitale t investimeve t opsionit t propozuar t realizimit t projektit t furnizimit me uj dhe burimet potenciale t financimit. - Supozimet e bra pr projektimin e kostove t funksionimit n t ardhmen t Ndrmarrjes s ujsjellsit. - Ndikimin e kostove t zhvillimit dhe qllimin e aplikimit t tarifave t mbulimit t kostove. - Prballimin nga konsumatort familjar t rritjes s tarifave. - Kapacitetin financiar t Bashkis t marrjes s huas pr financimin e investimeve n infrastrukturn e ujit t pijshm dhe kanalizimeve t ujrave t zeza. Rezultatet e vlersimit financiar paraqiten n Shtojcn A, e cila jep projektimet pr t ardhurat vjetore, bilancin dhe lvizjet e paras cash pr nj periudh 15 vjeare. Projektimet financiare shfrytzojn nj model financiar dhe parashikimet makro-ekonomike t FMN (Fondi Monetar Ndrkombtar) pr ekonomin shqiptare. Rezultatet financiare t funksionimit t ndrmarrjes pr vitet 2007-2009 jan prdorur si baz pr zbatimin e modelit financiar pr tre vitet e fundit. Projektimet pr 15 vitet e ardhshme, pr periudhn 2015-2024, bazohen n vlersimin e zhvillimeve t mparshme n shrbimet e ujit dhe kanalizimeve dhe ndryshimet e tendencs s kostove t funksionimit dhe eficiencave.
6.2.3. Parametrat makro-ekonomik themelor q merren n konsiderat

Parametrat themelor makro-ekonomik t prdorur n modelin financiar prmblidhen n tabeln e mposhtme.
Tabela 2.1: Parametrat themelor makro-ekonomik t konsideruar n modelin financiar

Parametri GDP reale Inflacioni lokal Pagat reale Inflacioni i huaj Kursi i kmbimit Vlera e marr n modelin financiar sht parashikuar nj rritje reale e GDP prej 2.3% pr vitin 2010 dhe 3.2% pr 2011. Pritet t kthehet n gjendjen e qndrueshme t rritjes prej 6% n vit nga 2012 dhe m pas deri n vitin 2025. Niveli i inflacionit sht parashikuar t mbetet i qndrueshm, rreth 3% pr t gjith periudhn analizuar. Rritja e pags reale sht projektuar t kap rritjen e GDP nga 2012 e n vijim n nivelin 5% n vit pr gjith periudhn deri m 2025. sht aplikuar nj nivel inflacioni prej 1.5% n vit pr gjith periudhn pas 2012. Si kurs kmbimi sht konsideruar 1 Euro = 135 lek dhe sht parashikuar t mbetet i stabilizuar pr tre vitet e ardhshme ose nj zhvlersim gradual pr nj periudh m t gjat.
161
6.3. Kostot kapitale dhe mnyra e financimit 6.3.1. Kostot kapitale

Pr sa u prket shpenzimeve kapitale, programi i investimit t projektit prioritar planifikohet t zhvillohet ndrmjet viteve 2012 dhe 2014. Kostot e programit, duke prfshir punimet fizike dhe rezervat, TVSh dhe taksat tregohen n tabeln 2.2 (n lek dhe euro).
Tabela 2.2: Shprndarja e kostove t projektit prioritar pr furnizimin me uj

Projekti prioritar Kostoja totale 2012 2013 2014 Lek 1,077,380,000 400,894,980 825,841,980 850,617,239 Euro 15,388,000 2,969,586 6,117,348 6,300,868
6.3.2. Financimi i projektit prioritar

Projekti prioritar i identifikuar nga analiza teknike e projektit t plot t ujsjellsit dhe kanalizimeve t Kamzs prfshin prmirsimet n lidhje me mungesn kronike t furnizimit me uj nprmjet sigurimit t nj burimi t ri furnizimi, tubacioni transmetimi, impiant pastrimi, rezervuar shrbimi, zgjerim i rrjetit shprndars t ujsjellsit dhe instalimit t matsve t ujit. Pr prmirsimin e shrbimit t kanalizimeve t ujrave t zeza programohet q Bashkia do t zgjeroj gradualisht kolektort ekzistues, linjat primare dhe sekondare t mbledhjes s ujrave t zeza, pr t mbuluar zonat m t dendura t Kamzs me burimet e veta. Pr nj periudh afatgjat Bashkia ka planifikuar aplikimin pr asistenc nga institucionet donatore ndrkombtare pr zhvillimin e impiantit t trajtimit t ujrave t zeza. Vlersimi bazohet n faktin q kredia financiare prej 6.5 milion Euro pr projektin e propozuar do t sigurohet nprmjet nj huaje nga KfW si pjes e programit t saj n Shqipri pr Infrastruktura Bashkiake II. Kjo hua do t mbshtetet me nj grant prej 5.5 milion nga Delegacioni Europian n Shqipri si pjes e programit Instrumentit pr Para-hyrje (IPA). Diferenca prej 22% e kostove kapitale t investimeve, prfshir TVSh, do t jet kontribut i mbshtetsve lokal pr t treguar interesin e tyre pr projektin. Nj prshkrim i shkurtr i burimeve potenciale t financimit jepet m posht.
Financimi me kredi
sht parashikuar q institucioni i financimit t kredis do t ishte KfW. Pr programin prioritar t investimit sht konsideruar q kredia e financimit prej 6.5 milion Euro do t sigurohet pr Bashkin, e cila do tia huazonte Ndrmarrjes s ujsjellsit. Ather detyrimet e kredis duhet t mbulohen nprmjet tarifave t konsumatorve t ujit t pijshm dhe kanalizimeve. Termat dhe kushtet n t cilat kredia do t sigurohet do t varet nga shume faktor dhe nuk do t njihen pr nj koh derisa negociatat e kredis t jen prfunduar. Pr qllime t analizs, konsideratat e mposhtme jan n prputhje me termat aktuale t financimit nga KfW: Shuma e kredis Interesi i kredis Tarifa e menaxhimit Tarifa e angazhimit Periudha e kthimit t kredis 877.5 milion Lek (6.5 milion Euro). 2.5% n vit. 1.0% e shums s kredis do t paguhet me nnshkrimin e saj. 0.25% n vit pr shumn e pashlyer. 14 vjet.
Kthimi i principalit do t aplikohet me baz nj linje t drejt. Prandaj kostoja m e lart e shrbimit t kredis do t jet n fazn fillestare t periudhs s kthimit t saj. Detyrimet 162
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti vjetore t kredis do t jen 12.8 milion lek n 2012, duke arritur maksimumin n 95.1 milion lek n vitin 2015 me fillimin e kthimit t kredis dhe m von gradualisht zvoglohet n 74.9 milion lek n vitin e fundit t kthimit, 2026. Kostoja totale e shrbimit t kredis sht 1,060.7 milion pr nj periudh 15 vjeare. Maksimumi i detyrimeve t shrbimit t kredis n vitin 2015 sht brenda kufijve t lejuar prej 20% t t ardhurave vjetore t Bashkis.
Kontributi i kapitalit
Gjithashtu prfituesit duhet t sigurojn rreth 22% t kostos s investimeve prej 457 milion lek (3.4 milion Euro) si financim kapitali, i cili mbulon kryesisht kostot e TVSh plus nj kontribut t vogl. Burimet potenciale sigurohen nga Bashkia e Kamzs dhe Qeveria qendrore. Negociatat pr t siguruar kt mbshtetje do t duhet t mbahen. Megjithat, sikundr projekti synon prmirsimin e mirqenies social-ekonomike t nj komuniteti me t ardhura t ulta, Qeveria mund t konsideroj heqjen e detyrimeve t TVSh.
Financimi i grantit
Gjithashtu projekti i propozuar sht i pranueshm pr financim me grant nprmjet Bashkimit Europian nprmjet programit IPA. Tashm nj marrveshje kontributi prej 5.5 milion euro sht firmosur nga Delegacioni i Bashkimit Europian (BE) n Shqipri pr t mbshtetur projektin e propozuar. Kontributi nga Delegacioni i BE ka ndihmuar shum pr t lehtsuar barrn e financimit, e cila do t ishte nj nga kufizimet kryesore pr prfundimin me sukses t zbatimit t projektit t propozuar. Tabela 2.3 Prmbledhje e strukturs s financimit (000/lek) lek lek Prdorimi i fondeve % Burimi i fondeve % Shpenzimet kapitale 12,823 83.3 Kredi e KfW 6,500 42.2 TVSh 2,565 16.7 Granti nga Delegacioni i BE 5.500 35.8 Kontributi i prfituesve 3,388 22.0 Kosto totale e projektit 15,388 100 Financimi total 15,388 100 Plani i financimit pr Programin Prioritar t Investimit tregohet m posht.
Tabela 2.4: Kostot kapitale dhe plani i financimit pr Programin Prioritar t Investimit (000/Euro):
Prdorimi i fondeve Shpenzimet kapitale Ndrtimi TVSh dhe taksa Total (000/Euro) Financuar nga: Kredi e KfW Grant i Delegacionit t BE Kontributi i prfituesit Total (000/Euro) Total 12,823 2,565 15,388 6,500 5,500 2,970 15,388 2011 2012 2,475 495 2,970 1,255 1,062 654 2,970 2013 5,098 1,020 6,118 2,584 2,187 1,347 6,118 2014 5,250 1,050 6,300 2,661 2,252 1,387 6,300
6.4. Projektimi i kostove t funksionimit n t ardhmen 6.4.1. Bazat pr projektimin e kostove t funksionimit
Kostot direkte totale t funksionimit t Ndrmarrjes s ujsjellsit ishin 56.4 milion lek n 2009. Kostot e funksionimit pr furnizimin me uj ishin 46.9 milion lek ndrsa pr 163
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti kanalizimet e ujrave t zeza ishin 9.5 milion lek. Kostot totale t funksionimit u rriten n mnyr t konsiderueshme nga 38.1 milion lek n vitin 2007, n 56.4 milion lek n vitin 2009, si rezultat i rritjes s prgjithshme t kostove t zrave kryesor t tilla si pagat, energjia, materialet, kostot e riparimit dhe mirmbajtjes dhe kostot e tjera direkte t funksionimit. N projektimin e kostove t funksionimit pr t ardhmen, vmendje e veant u sht kushtuar: - Kostos s energjis, e cila prbnte rreth 19% t kostove totale t funksionimit n vitin 2009, do t rritet n mnyr t ndjeshme n t ardhmen si rezultat i planifikimit pr t ndrtuar nj impiant t ri pastrimi dhe zgjerimit t rrjetit shprndars t furnizimit me uj. Gjithashtu sht parashikuar q kostoja e energjis do t rritet n terma reale me 0,5 lek/kwh, ndrsa n vit, n terma afatgjat, s bashku me rritjen e nivelit t inflacionit lokal, prej 3% n vit pr t kapur rritjet reale n mimin global t energjis. Konsumi i energjis sht projektuar t ndryshoj n raport me volumin e ujit t prodhuar. - Pagat e stafit, s bashku me taksat sociale dhe kontributet, aktualisht llogariten 58% t kostove direkte t funksionimit. Ndrmarrja e ujsjellsit ka nj plan t prcaktuar pr t zvogluar numrin e fuqis puntore nprmjet racionalizimit dhe automatizimit t aktiviteteve t funksionimit. Megjithat, me zhvillimin e infrastrukturs s re kjo do t jet e vshtir. Pr m tepr, rritjet reale t pagave t stafit jan projektuar n rreth 5% n vit n prputhje me projektimet e FMN s bashku me rregullimet pr shkak t inflacionit lokal. - Zrat e tjer t kostove t funksionimit jan projektuar t ndryshojn n prputhje me prodhimin e ujit. Gjithashtu kto lidhen me projektimet e shkalls s inflacionit lokal. - Amortizimi pr asetet e reja dhe ekzistuese jan aplikuar sipas standardit shqiptar dhe atij ndrkombtar t kontabilitetit.
6.4.2. Prmbledhje e projektimit t kostove t funksionimit pr shrbimet e ujit t pijshm dhe kanalizimeve
Kostot totale vjetore t funksionimit pr shrbimet e furnizimit me uj dhe kanalizimeve jan projektuar t rriten n mnyr t shkallzuar nga 56.4 milion lek n vitin 2009 n 265.6 milion lek n vitin 2025, duke marr n konsiderat rritjet reale t kostove dhe inflacionin lokal. N terma reale kostot e funksionimit jan projektuar t rriten nga 56.4 milion n 178.8 milion lek n vitin 2025. Kostoja direkte e funksionimit pr njsi t ujit t furnizuar rritet nga 49 lek/m3 n 2009 n 74 lek/m3 n terma nominale n 2025. Duhet t theksojm se projektimi i kostove t funksionimit kryesisht sht pr furnizimin me uj pasi, projekti i propozuar nuk prfshin zhvillimin e infrastrukturs s ujrave t zeza. Pavarsisht ksaj, jan projektuar rritje t kostove aktuale t shrbimeve t ujrave t zeza.
6.5. Implikimi i tarifave 6.5.1. Politika pr mbulimin e kostove dhe strategjia e tarifimit
Synimi i projektit sht q konsumatort duhet t mbulojn kostot e shrbimit dhe t kredis t vn n dispozicion pr projektin prioritar. Mbulimi i plot i kostove do t thot mbulimi i kostove t funksionimit, kostove t nevojshme pr amortizimin dhe mirmbajtjen si dhe kthimin e kredis q bri t mundur financimin e projektit.
6.5.2. Projektimi i nivelit t tarifave

Tarifat ekzistuese pr ujin pr t gjith konsumatort familjar, prfshir ato pa mats, t cilat jan tarifuar me shum fikse mujore jan llogaritur nga volumet e ujit t furnizuar prej rreth 32.5 lek/m3 n 2009. Kto, n mnyr t konsiderueshme, jan m t ulta se kostot direkte t funksionimit pr m3 t ujit t furnizuar prej 44.4 lek/m3 n vitin 2009. Kan qen t tilla pr Ndrmarrjen me qllim mbulimin pjesrisht t kostove direkte t funksionimit pr konsumatort familjar dhe tarifa dukshm m t larta respektivisht prej 80 dhe 140 lek/m3 164
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti pr institucionet dhe njsit tregtare dhe biznesin, pr t subvencionuar pjesrisht konsumatort familjar dhe ndrmarr riparime dhe mirmbajtje t nevojshme t infrastrukturs ujore. E njjta skem sht formuluar pr ujrat e zeza. Tarifat ekzistuese pr t gjith konsumatort bazohen n nj tarif fikse mujore prej 50 lek/muaj e unifikuar pr t gjith familjart, institucionet apo bizneset.
Figura 4.1: Prmbledhja e projektimeve pr llogaritjen e kostove vjetore t funksionimit pr ujin e pijshm dhe ujrat e zeza n periudhn e marr n konsiderat.
Nga prurjet e ujrave t zeza sht llogaritur q, n fakt, konsumatort jan tarifuar n masn 2.78 lek/m3 pr mbledhjen e ujrave t zeza. Pr krahasim kostot direkte pr ujrat e zeza pr vitin 2009 ishin 18.5 lek/m3. Kjo struktur e tarifave nuk sht prmirsuar as pas rritjes prej 40% t tarifave pr konsumatort tregtar, ndrsa tarifat pr konsumatort me mats uji kan mbetur t pandryshuara pr katr vitet e fundit. sht e qart se n kushtet e racionimit t ujit n nj zon t madhe dhe cilsis s ult t shrbimit t furnizimit me uj do t jet i vshtir justifikimi i rritjes s tarifave. Ndrmarrja e ujsjells-kanalizimeve mund t siguroj shrbime t qndrueshme dhe t prballueshme t furnizimit me uj dhe ujrave t zeza dhe t kryej investimet e propozuara pr projektin prioritar, nse tarifat do t rriten gradualisht n terma reale dhe n linj me shkalln e projektuar t inflacionit prej 3% n vit n terma afatgjat. Kjo rritje e tarifave do t ishte e nevojshme pr t siguruar nj rritje graduale dhe t qndrueshme t nivelit t funksionimit t ndrmarrjes s ujsjellsit dhe kanalizimeve krahasuar me praktikn e sotme t rritjes ad hoc periodikisht t tarifave. Me prmirsime thelbsore n furnizimin me uj dhe prmirsim gradual n shrbimet e ujrave t zeza, rritja e propozuar e tarifave pr konsumatort familjar duhet t jet e qndrueshme dhe e pranueshme pr konsumatort, si tregohet m posht. Megjithat, duhet t theksohet se ky nivel rritjeje do t mbulonte vetm pjesrisht detyrimet nga shrbimet e kredis q lindin nga zbatimi i programit t propozuar t investimeve. Pr t arritur mbulim t plot t kostove, tarifat pr konsumatort familjar do t duhet t jen rreth 50% m t larta gjat gjith periudhs, gj q nuk do t ishte e arritshme apo e pranueshme nga autoritetet. Tarifat mesatare t kombinuara pr ujin e pijshm dhe ujrat e zeza programohen t rriten nga 35 lek/m3 n vitin 2010 n 102 lek/m3 n 2025. Kto rritje reflektojn rritjet reale dhe nominale pr shkalln e projektuar t inflacionit prej 3% n vit. Gjithashtu kjo rritje graduale do t ndihmoj pr t siguruar shrbime t prballueshme nga familjart pr furnizimin me uj dhe shkarkimin e ujrave t zeza.
165
Figura 5.1: Projektimi pr rritjen e tarifave familjare pr ujin dhe ujrat e zeza (lek /m3)
Tabela 5.1: Niveli i projektuar i rritjes s tarifave pr konsumatort (lek/m3)

Kategoria e konsumatorve Familjar: Uji i pijshm Ujrat e zeza I kombinuar Institucione: Uji i pijshm Ujrat e zeza I kombinuar Biznese: Uji i pijshm Ujrat e zeza I kombinuar 2010 32 3 35 80 3 83 140 3 143 2015 58 9 67 111 9 120 162 9 171 2020 70 17 87 131 17 148 187 17 205 2025 82 20 102 152 20 172 217 20 238
Gjithashtu tarifat pr institucionet dhe bizneset jan projektuar t rriten n terma reale dhe n raport me shkalln e inflacionit prej 3% n vit pr shrbimet e ujit t pijshm dhe shprndarjen e ujrave t zeza. Ndrkaq diferenca ndrmjet tarifave t konsumatorve familjar dhe atyre t institucioneve dhe bizneseve do t ruhet gjat gjith periudhs n analiz, do t ishte m e drejt pr t ngushtuar kt diferenc n mas t konsiderueshme dhe rritjen e tarifave familjare me nj diferenc m t madhe pa rritur barrn e konsumatorve familjar. Megjithat, zakonisht ekziston nj ndjeshmri e konsiderueshme politike n lidhje me rritjen e tarifave familjare pr ti sjell ato n prputhje me tarifat jo familjare. Numri i konsumatorve pr lidhjet e ujrave t zeza, brenda zons me denduri t madhe, mbetet n mas t konsiderueshme i ult n krahasim me at t konsumatorve t furnizimit me uj prgjat gjith periudhs n konsiderat. Gjithashtu supozohet q shrbimi i ujrave t zeza do t kufizohet vetm n grumbullimin pr periudhn n analiz. Rritjet e projektuara t tarifave pr konsumatort familjar jan relativisht t larta n periudhn e par deri me 2015. Ky nivel rritjeje do t plotsonte krkesat pr kthimin pjesor t detyrimeve t shrbimit t kredis dhe mbulimin e t gjitha kostove t funksionimit, por jo plotsisht amortizimin. Kur konsumatorve tu jet siguruar shrbim i besueshm dhe cilsor i furnizimit me uj, ato do t jen shum m t ndrgjegjshm pr t paguar m tepr pr ujin e pijshm. N fund, vendimi pr rritjen e tarifave t ujit t pijshm dhe se si ajo do t arrij financimin e prmirsimit n shrbim i takon ta marr Bashkis s Kamzs. Ajo mund t vazhdoj t subvencionoj shrbimet e ujsjellsit dhe kanalizimeve n do nivel q e 166
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti dshiron. Megjithat, do t ishte nj mundsi e mir pr Bashkin pr t rritur ndrgjegjshmrin e konsumatorve q ata duhet t paguajn m shum nse krkojn nj shrbim m t mir t furnizimit me uj dhe largimit t ujrave t zeza dhe pr t krijuar nj ndrmarrje q gradualisht t bhet financiarisht e qndrueshme n periudhn afatgjat pr ta siguruar kt shrbim.
6.5.3. Krahasimi i niveleve t tarifave ekzistuese

T gjitha Ndrmarrjet e licencuara t furnizimit me uj mund t aplikojn pran Entit Rregullator t Ujit pr rritjen vjetore t tarifave t ujit t pijshm dhe ujrave t zeza bazuar n nj metodik t unifikuar. Megjithat, n praktik, pjesa m e madhe e kompanive, aplikojn rrall pr rritje vjetore t tarifave dhe tarifat mbeten t pandryshuara deri n 4-5 vjet pr pjesn m t madhe t ndrmarrjeve t ujsjells-kanalizimeve. N realitet, ndryshimet n tarifa reflektojn prioritetet e Bashkive dhe prgjithsisht nuk aplikohen rritje vjetore. Prgjegjsia pr t vendosur tarifat n Kamz mbetet tek Kshilli i Bashkis, e cila duhet t transferohet tek Enti rregullator i ujit duke ndjekur procedurat e duhura kur Ndrmarrja do t licencohet. Tarifa ekzistuese e ujit pr konsumatort familjar n Kamz, prej 24 lek/m3, sht ndrmjet m t ultave t Ndrmarrjeve t ujsjellsve n shkall vendi, si tregohet n tabeln 5.2. Kjo sht pasqyrim shum i mir i politikave t tarifimit t bashkive t veanta dhe n shum shembuj tarifat vshtir se mbulojn kostot e funksionimit t tyre. N prgjithsi sht e mundur, pr sisteme m t mdhenj me ekonomi m t mdha t shkalls dhe kosto funksionimi m t ulta pr m3 t aplikohen tarifa t ulta. Megjithat, pr sisteme t vogla si ai i Kamzs, tarifat ekzistuese mbulojn rreth 40% t kostove direkte t funksionimit. Me prjashtim t Kavajs dhe Kors, n t cilat funksionojn impiantet e trajtimit t ujrave t zeza t ndrtuara n vitet e fundit, t gjith bashkit e tjera nuk kan impiante pastrimi dhe n disa raste nj sistem t kufizuar t ujrave t zeza, dhe si rrjedhim kto nuk tarifojn pr ujrat e zeza. Tarifat pr konsumatort jo familjar jan 2-3 her m t mdha se tarifat familjare n shumicn e bashkive.
Tabela 5.2: Krahasimi i nivelit t tarifave n 2009/2010 (lek /m3)

Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Tarifat e ujit t pijshm Tarifat e ujrave t zeza Ndrmarrja Familja- InstitucioFamiljar Institucio- Biznes ujsjells kanalizime Biznese re ne e ne e Berat 28 80 95 6 10 12 Bilisht 32 75 90 Burrel 23 60 80 2 4 6 Delvin 48 100 100 Durrs 38 70 80 8 11 11 Elbasan 38 115 130 8.3 25 30 Elbasan Fshat 30 52 60 Ersek 32 60 80 6 6 8 Fier 38 70 90 7 12 14 Fush Kruj 28 60 80 6 10 12 Gjirokastr 20.4 70 90 4 6 10 Gramsh 22.5 60 80 Has 25 60 80 Kamz 24 80 140 2.8 2.8 2.8 Kavaj 35 68 90 12.5 14 16 Kor 50 85 114 20 35 37 Krast 30 80 100 7 10 15
167

Kruj 33 Kuov 35 Kuks 25 Kurbin 18 Lezh 43 Librazhd 34 Lushnj 42 Lushnj Fshat 60 Mirdit 25 Prmet 32 Peshkopi 27 Pogradec 52 Polian 27 Puk 25 Rrogozhin 40 Rubik 30 Sarand 40 Selenic 17 Shkodr 30 Skrapar 20 Tepelen 28 Tiran 33 Tropoj 19 Ura Vajgurore 40 Mesatare 32.70 Burimi: ERRU (Enti Rregullator i Ujit) 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 80 80 60 60 100 80 90 60 80 65 110 60 60 60 70 82 60 80 60 80 110 60 90 76.55 80 95 80 80 110 90 100 100 80 100 85 110 80 80 80 100 105 80 80 80 100 120 80 100 95.46 8 6 7 10 10 10 4 12 10 15 14 15 14 8 12 12 20 17 17 17 10
13 5 7 7 10 10
16 8 8 10 13 13
16 10 10 15 17 13
10
25
25
8.05
12.68
14.91
6.6. Mundsia e prballimit t rritjes s projektuar t tarifave 6.6.1. Bazat pr prcaktimin e mundsis s prballimit
Mundsia e prballimit t nivelit potencial t tarifave sht vlersuar si prqindje e t ardhurave familjare. Institucionet ndrkombtare financiare n prgjithsi rekomandojn q kostot e prballueshme pr shrbimet e furnizimit me uj dhe shprndarjes s ujrave t zeza nuk duhet t kalojn 3-4% t t ardhurave familjare.
6.6.2. T ardhurat familjare

Informacioni n lidhje me vlersimet m t fundit t t ardhurave mujore familjare sipas komuniteteve t veanta nuk sht i disponueshm. Burim i vetm informacioni i besueshm sht studimi pr buxhetin familjar i realizuar nga Instituti i Statistiks n 2006-2007. Rezultatet jan prmbledhur n tabeln 6.1 q vijon.
Tabela 6.1: T ardhurat pr familje

Rrethi Berat Dibr Durrs Elbasan Gjirokastr Kor Kuks Lezh T ardhurat totale mujore (lek ) 30,991 26,979 39,001 24,906 45,805 33,471 23,148 24,614
168

Shkodr Tiran Vlor Fier Lushnj Mesatarja
Burimi: Studimi i buxhetit pr familje, 2006-2007
31,775 56,434 46,165 34,804 26,896 38,141
N baz t pozicionit gjeografik Kamza mund t konsiderohet nj qytet satelit i Tirans. Nj numr i konsiderueshm i banorve t Kamzs punojn n Tiran dhe rrjedhimisht pritet q familjet t ken t ardhura n nivel t ngjashm me ato t Tirans. Me qllim q t azhurnohen t ardhurat pr familje nga vlerat e 2007, ato indeksohen me rritjen reale t ekonomis kombtare, si sht vlersuar nga FMN ndrmjet viteve 2008 dhe 2010. Kjo jep nj vler pr t ardhurat mesatare mujore prej rreth 64,000 lek n 2010. Alternativa tjetr do t ishte duke e lidhur at me rritjen reale t pagave n kt periudh, e cila sjell pr t ardhurat mujore mesatare vlern rreth 73,000 lek. Megjithat, ky nivel i t ardhurave mesatare mujore pr Kamzn do t ishte pak i ekzagjeruar duke konsideruar standardin e pjess m t madhe t banesave dhe indikatorve t tjer t t ardhurave t Bashkis. Kshtu q nj vler dukshm m e ult prej 44,000 lek sht prdorur pr t ardhurat mesatare pr familje e cila aktualisht sht e barabart me pagn mujore mesatare t teknikve n sektorin publik. sht pranuar gjersisht q madhsia aktuale e ekonomis n nj qytet fardo n Shqipri sht dukshm m e madhe se ajo q pasqyrohet n aktivitetet e regjistruara. N praktik, kur vlersohet n lidhje me prcaktimin e mundsis s prballimit t shrbimeve t ardhurat pr familje duhet t prfshijn edhe fitimet nga ekonomia hije ku njerzit prfshihen n aktivitete ekonomike pa qen t regjistruar zyrtarisht si t punsuar. Meqense ekzistojn pasiguri t mdha n lidhje me kta faktor, nuk jan marr parasysh n rritjen e t ardhurave pr familje dhe sht konsideruar q ekziston vetm nj i punsuar pr familje dhe rrjedhimisht nj pag. N t shumtn e vlersimeve mundsia e prballimit nga ana e familjeve, nj raport i rrogs mesatare t rrogtarit pr familje prej 1-1.5 sht normale. Megjithat, vlersime m t kujdesshme kontribuojn n saktsin e analizs. Pagat mesatare mujore neto jan projektuar pr tu rritur nga 44,000 lek/muaj n 2010 deri n 65,000 lek n vitin 2015 dhe 142,000 lek/muaj n 2025. Projektimet jan bazuar n parashikimet e FMN pr rritjen reale t pags mesatare prej 5% n vit n t gjith periudhn n konsiderat. Projektimi i t ardhurave mesatare sht e njjt me at t projektimit t rritjes s pags mesatare, si rezultat i supozimit t nj rrogtari n familje (shih figurn 6.1).
6.6.3. Mundsia e prballimit t shrbimeve t ujsjellsit dhe ujrave t zeza

Me rritjet reale t tarifave t shrbimit pr ujin e pijshm dhe ujrave t zeza, lidhur edhe me inflacionin, sht vrtetuar q kostot e tyre mbeten brenda kufijve ndrkombtar t njohur t mundsis s prballimit prej m pak se 2% t t ardhurave pr familje, t cilat nuk do t jen barr edhe pr familjet me t ardhura t ulta. Evidencat tregojn gjithashtu q familjet me t ardhura t pakta do t tentojn t ulin konsumin e tyre mesatar dhe t menaxhojn krkesat e tyre n mnyr efektive pr t prballuar vshtirsit e pagess. Pr nj periudh afatgjat, supozohet q konsumi aktual prej 132 litra do t zvoglohet gradualisht n prgjigje t rritjes s kostos s furnizimit me uj, menaxhim m i mir i krkess dhe ndrgjegjshmri m e lart pr t ruajtur burimet ujore. Megjithat, parametrat e pranueshm t mundsis s prballimit nga konsumatort gjersisht jan rezultat i perspektivs s favorshme t rritjes n t ardhmen e ekonomis kombtare dhe e t ardhurave pr familje.
169
Figura 6.1: Projektimi i pags mesatare neto dhe i ardhurave pr familje (lek/muaj)
Tabela 6.2 prmbledh rezultatet e analizs s mundsis s prballimit nga konsumatort.
Tabela 6.2: Mundsia e prballimit t shrbimeve t ujit t pijshm dhe ujrave t zeza (% e t ardhurave mesatare pr familje) 2010 2015 2020 2025 T ardhurat mesatare pr familje (lek/muaj) 43,844 64,866 95,973 141,998 Konsumi pr familje (m3/muaj) 17.7 17.3 16.9 16.7 Tarifa pr ujin e pijshm (lek/m3) 32.5 57.86 70.43 81.65 Fatura pr familje (lek/muaj) 576 1,003 1,197 1,364 Kostoja e furnizimit me uj 1.3% 1.5% 1.2% 1.0% Tarifa pr ujrat e zeza (lek/m3) 2.9 9.3 17.4 20.1 Fatura pr familje (lek/muaj) 51 161 296 337 Kostoja e ujrave t zeza 0.1% 0.2% 0.3% 0.2% Kostoja e shrbimit t kombinuar 1.4% 1.7% 1.5% 1.2%
6.7. Pozicioni financiar i ndrmarrjes s ujsjells-kanalizimeve 6.7.1. Pamja e prgjithshme

M posht evidentohet q nse Bashkia aprovon rritjet reale t projektuara t nivelit t tarifave pr ujin dhe ujrat e zeza, Ndrmarrja e ujsjellsit ka treguar q: 1. Gradualisht rrit t ardhurat. 2. Fillon t kontribuoj n detyrimet e shrbimeve t borxhit dhe ndihmon pr t paguar kredin. 3. Vazhdon t prballoj t gjitha kostot e funksionimit dhe fillon t mbuloj amortizimin n terma afatmesm.
6.7.2. Prfitimi
Figura e mposhtme tregon q t ardhurat nga sigurimet e shrbimeve t furnizimit me uj dhe kanalizimeve jan t mjaftueshme q t ndihmojn gradualisht ndrmarrjen pr furnizimin me uj dhe pr t prballuar kostot e funksionimit dhe mbulimin e amortizimit.
170
Figura 7.1: Prfitimi i ndrmarrjes s ujsjells-kanalizimeve (lek)
6.7.3. Detyrimet pr shrbimin e borxhit

N baz t tarifave t propozuara demonstrohet q jan realizuar t ardhura t mjaftueshme nga ndrmarrja ujsjells-kanalizime pr t prballuar pjes t detyrimeve t shrbimeve t borxhit pr financimin q sigurohet nga KfW. Detyrimet vjetore t shrbimit t borxhit jan 12.8 milion lek n 2012 dhe rriten n 17.8 milion n 2014 dhe gjat asaj periudhe Ndrmarrja nuk mund t kontribuoj n shrbimet e borxhit. Detyrimet e shrbimit t borxhit arrijn kulmin n 95 milion lek n 2015, kohe n t ciln Ndrmarrja mund t kontribuoj me 1/3 e detyrimeve t shrbimit t borxhit dhe gradualisht t rris kontributin e saj n periudhn e mvonshme deri n 90% n vitin e fundit t kthimit t kredis, viti 2026 si tregohet n rrjedhjen e paras cash n figurn 7.1 si m posht:
Figura 7.2: Raporti i mbulimit t shrbimeve t borxhit
Figura tregon q t ardhurat nga sigurimi i shrbimeve t furnizimit me uj dhe kanalizimeve jan t mjaftueshme q t ndihmojn gradualisht Ndrmarrjen pr furnizimin me uj dhe pr t prballuar kostot e funksionimit dhe t mbuloj amortizimin.
171
6.7.4. Gjendja e rrjedhjes s paras

Ndrmarrja e ujsjellsit sht projektuar t jet me gjendje pozitive n vitin 2015 kur fillon t kontribuoj n detyrimet e borxhit, por nuk do t jet e lir pr t vepruar n shpenzimet e kapitalit pr periudhn n konsiderat. Megjithat, mjetet monetare t funksionimit do t jen t mjaftueshme pr t mundsuar prballimin e kostove t funksionimit n vitin 2015.
Figura 7.3: Gjendja e rrjedhjes s paras t ndrmarrjes
6.8. Vlersimi ekonomik

Ky paragraf konsideron justifikimet ekonomike pr ndrmarrjen e investimit n projektin prioritar. Programi i investimeve bazohet n fazn e par t projektit pr furnizimin me uj dhe prmban nj tubacion transmetimi, impiantin e ri t pastrimit t ujit, prmirsime dhe zgjerime t sistemit t shprndarjes s ujit n Bathore dhe qendrn e Kamzs. Nuk parashikohen punime n kanalizimet e ujrave t zeza dhe, si rezultat, nuk prfshihen n kt vlersim. Projekti i furnizimit me uj synon t siguroj 24 or uj me cilsi t mir pr rreth 45% t popullsis s bashkis s Kamzs. Projekti do t zvogloj humbjet deri n nj limit t caktuar dhe kjo sht marr parasysh n analizn ekonomike. Projekti i propozuar do t prqendrohet n shmangien e mungesave sipas situats ekzistuese, t evidentuara si m posht: - T siguroj 24 or uj pr konsumatort ekzistues q aktualisht furnizohen me 4 or n dit. - T siguroj uj pr nj popullsi shtes prej 30,000 banor (n 2015) n Bathore dhe qendrn e Kamzs. - T heq dyshimet mbi cilsin e furnizimit ekzistues me uj (sidomos nga puset e Valiasit). Pas implementimit t projektit prfitimet e mposhtme do t arrihen: 1. 45% e banorve t Kamzs do t ken furnizim t vazhdueshm dhe t sigurt me uj. 2. Do t jet ndrtuar infrastruktura baz pr zgjerimin e rrjetit t shprndars n zonat e tjera t Kamzs (kur fondet t jen t disponueshme). 3. Zvoglimi i rasteve t larta t Hepatitit A dhe rregullimeve gastro-internare n Kamz. 4. Rritje potencialeve t zhvillimit pr shkak t sigurimit t nj infrastrukture ujore t prshtatshme. Metoda pr ndrmarrjen e analizs prshkruhet n paragrafin 8.1. Nj prmbledhje e kostove t projektit jepet n paragrafin 8.2 dhe nj prshkrim i vlers monetare t prfitimeve 172
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti ekonomike t projektit jepet n paragrafin 8.3. Konkluzionet t vlersimit jan prezantuar n paragrafin e mposhtm.
6.8.1. Metoda e vlersimit ekonomik 6.8.1.1. Objektivat e vlersimit

Qllimi kryesor i vlersimit ekonomik sht t provuarit nse kontributi i projektit t propozuar n prmirsimin e ardhshm t mirqenies sociale dhe ekonomike t komunitetit ka nj vler m t madhe sesa kostot e burimeve t shkaktuara nga ekonomia kombtare. Bazat pr vendosjen e realizueshmris s projektit sht krahasimi i skenarit me projekt kundrejt skenarit pa projekt. Opsioni me projekt sht prezantuar nprmjet implementimit t programit t propozuar prioritet t investimit. Skenari pa projekt sht marr si vazhdim i situats ekzistuese. Gjithashtu merren n konsiderate faktort e tjer si impaktet ambientale dhe sociale t projektit t propozuar n vlersimin e realizueshmris. Megjithat, shum nga kto prfitime dhe kosto nuk mund t vlersohen direkt t terma monetare.
6.8.1.2. Mundsit e kostove t kapitalit

Projekti sht thellsisht pr qllime social-ekonomike. Kshtu kostot oportune t kapitalit t prdorur n analiz marrin nj rndsi t madhe pr sigurimin e infrastrukturs sociale, kjo supozohet t merret 5%, e cila merr parasysh implikimet e mirqenies social-ekonomike t investimit t propozuar pr sigurimin e infrastrukturs social-ekonomike q n radh t par prodhon prfitime t shndetit dhe mirqenie shndetsore. Kriteri i prdorur pr t gjykuar realizueshmrin ekonomike t projektit jan Vlera Neto Aktuale (NPV) me nj norm zbritjeje prej 5% dhe Norma e Brendshme e Rikthimit.
6.8.1.3. Vlersimi i mimit ekonomik

Kapitali i projektit dhe kostot e funksionimit jan rezultat i prdorimit t mimeve lokale dhe n mnyr t veant jepet taksimi dhe fondet rezerv. Kta elemente transferimi, t cilt nuk prezantojn kostot e burimeve tek ekonomia kombtare, nuk merren n konsiderat n kostot ekonomike. N funksion t qllimit t konvertimit t mimeve financiare n kostot e burimeve ekonomike sht prdorur nj faktor standard konvertimi prej 0.95, i cili gjersisht i atribuohet faktorit t konvertimit t puns pr t marr n konsiderat papunsin relativisht t lart n Shqipri.
6.8.2. Kostot e projektit t propozuar 6.8.2.1. Kostoja kapitale

Kostoja e fazs s par e projektit t ujsjellsit sht 10.7 milion Euro pr mimet e 2010 duke prfshir fondin rezerv, por prjashtuar TVSh dhe ndryshimet e mimeve. Investimi i prgjithshm do t prpjestohet nga 2012 deri me 2014. Zvendsimi i pajisjeve mekanikeelektrike n impiantin e trajtimit t ujit t pijshm n vitin 2019 me nj kosto t parashikuar prej 1.6 milion (mimet e 2010).
6.8.2.2. Kostot e funksionimit

Ndrtimi i nj impianti t ri pastrimi dhe zgjerimi i sistemit t shprndarjes s ujit do t oj n nj rritje t kostove aktuale t funksionimit dhe mirmbajtjes s sistemit t ujsjellsit. Kostot e funksionimit dhe mirmbajtjes q i atribuohen projektit fillojn me 0.015 milion Euro n 2012 dhe rriten n 0.123 milion Euro n 2014 kur sht punsuar staf shtes. Ato zvoglohen leht n 2015 n 0.116 milion Euro, kur impianti i pastrimit vihet n funksion t plot dhe blerja e ujit nga Tirana ndrpritet, para se sa t rritet ngadal n 0.137 milion Euro n 2034 (mimet e 2010).
173
6.8.3. Prfitimet e projektit

N evidentimin e prfitimeve t projektit nga realizimi i projektit prioritar mund t prmenden impaktet e mposhtme: - Kontributi i projektit n mirqenien e prgjithshme t banorve t Kamzs pr shkak t sigurimit t nj burimi t sigurt t ujit t pijshm dhe prfitimet shoqruese q do t gjeneroj. - Zvoglimi i kostove t shndetit pr shkak t furnizimit me uj t pastr. - Rritja e potencialit t zhvillimit pr shkak t prmirsimit t infrastrukturs s furnizimit me uj.
6.8.3.1. Prfitimet kryesore nga sigurimi i furnizimit t sigurt me uj t pastr

Prfitimet e zbatimit t legjislacionit t BE pr ambientin n vendet e fundit para hyrjes jan vlersuar n emr t Komisionit Europian nga Ecotec (Prfitimet e prmbushjes me acquis-in ambiental pr vendet kandidate, Raporti Final, ECOTEC Research and Consulting, Korrik 2001). Raporti konsideron q shumica e familjeve pritej t prfitonin nga prmirsimi i cilsis nga uji i pijshm dhe besimi n kt cilsi. Prfitime t veanta do t ket pr familjet q aktualisht nuk kishin furnizim me uj dhe pr ato q bjn lidhje t reja (rreth 80% e familjeve n Kamz aktualisht jan t palidhura, shum nga kto do t prfitojn nga zgjerimi i sistemit shprndars i ujit). Prfitimet prfshijn furnizim t pandrprer me uj, besimin n cilsin e tij dhe prmirsime n shndetin e banorve si rezultat i zvoglimit t ndotjeve. Pr t prfunduar vlersimin e prfitimeve nga uji i pijshm prfshihet prdorimi i vlersimit t gatishmris pr t paguar pr ujin e pastr t pijshm. Kjo metodologji krkon nj vlersim t numrit total t familjeve q prfitojn nga implementimi i direktivs q ndikojn n ujin e pijshm, dhe n mnyr t vazhdueshme ti atribuohet nj vler pr kto prfitime. N rastin e Kamzs sht e qart q prfitime do t ndodhin jo vetm pr ato me lidhje t reja, por edhe pr ato t lidhura aktualisht, por t paknaqura me shrbimin e derisotm. Jan kryer nj numr studimesh pr gatishmrin pr t paguar q mbshtetin krkesn e t anketuarve pr uj t pastr apo m t pastr pr pije dhe konsum n familje. Studimi i Ecotec vendosi nj kufi t siprm dhe t poshtm t gatishmris pr t paguar, por gjykoi q kufiri i siprm mund t jet m prfaqsues nga Prfitimet. Kufiri i siprm i vlersuar sht mesatarja e mposhtme e rezultateve t studimeve t kryera n ShBA, Jordani dhe Edwards (1993), Schultz dhe Lindsay (1990), Edwards (1988), Power (1991) dhe Mitchel dhe Carson (1986). T pes studimet matin gatishmrin pr t paguar dhe pr t shmangur ndotjen dhe reflektojn shqetsimin e familjeve pr uj t pijshm t pastr. sht marr nj mesatare e ktyre studimeve, e cila ishte 650 Euro/familje/vit n mimet e vitit 1999. PPB (GDP) pr person n 1999 n ShBA ishte rreth 31,300 Euro dhe gatishmria pr t paguar pr familje n vit ishte tek 2.1% i GDP pr person. GDP pr person n Shqipri n 2009 sht dhn nga FMN prej 7,169 USD q sht ekuivalent me rreth 5,000 euro pr person. Duke u bazuar n supozimin q gatishmria n Kamz do t jet me t njjtn prqindje me GDP/person si n studimet e ShBA, ather vlera e 2009 pr gatishmrin pr t paguar pr Kamzn do t ishte 105 USD/familje/vit. Pr kt vlersim vlera e vitit 2010 sht marr me rezerva si 100 Euro/familje/vit. Numri i familjeve q prfitojn nga prmirsimi i sistemit t ujsjellsit si rezultat i zbatimit t projektit prioritar sht programuar t rritet nga 6,025 n 2010 deri n 12,854 n 2015 dhe m tej t rritet n 17,862 n 2034.
6.8.3.2. Prfitimet e shndetit

Gjithashtu duke marr n konsiderat numrin e lart t rasteve me Hepatit A dhe rregullimet gastro-enteritic n Kamz (2,094 raste t raportuara n 2009) do kishte prfitime t rndsishme shndetsore n popullsi nga furnizimi me uj t pastr. Megjithat, sht e vshtir t vlersohen nga pikpamja monetare kto prfitime pr shkak t vshtirsis pr t 174
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti prcaktuar se sa nga kto raste i prkasin furnizimit t paprshtatshm me uj dhe gjithashtu mungess s t dhnave t kostove t trajtimit mjeksor t ktyre smundjeve. Nj vlersim i nivelit t mundshm t prfitimeve shndetsore mund t bhet duke supozuar q kostot ekuivalente me mesataren e pags s dy ditve n vit pr do person q merr uj m t pastr do t jet i ruajtur pr shkak t zvoglimit t rasteve t smundjeve me shkak ujin. Paga mesatare aktuale pr nj dit n Kamz sht afrsisht 24 Euro n dit dhe numri i personave q merr uj m t pastr do t jet 51,400 n 2015 dhe rritet n 71,400 n 2034.
6.8.3.3. Rritja n potencialin e zhvillimit

Sigurimi i ujit t pijshm t pastr dhe t sigurt sht nj element i rndsishm n strategjin pr t trhequr zhvillimin, veanrisht zhvillimet industriale dhe tregtare me cilsi t lart. Nga trheqja e ktyre zhvillimeve do t prfitoj direkt Bashkia e Kamzs dhe banort e saj. Nj metod pr vlersimin e ktyre prfitimeve sht supozimi q t disponuarit e ujit t pastr n opsionin e skenarit me projekt rrit vlern e rents ekonomike pr tokn e zhvilluar krahasuar me at pa projekt. Nj rritje modeste n vlern e rents ekonomike pr tokn prej 4 euro/m2 mund t merret pr analiz dhe supozohet q toka pr zhvillime do t jepet me qira (leasing) n nj shkall prej 5 ha/vit nga 2015 e n vijim. Konkluzione Prfitimet kryesore ekonomike q i atribuohen projekti jan: - Gatishmria pr t paguar pr uj m t pastr. Prfitime vjetore vlersohen prej 0.995 milion n 2013 duke u rritur n 1.786 milion n 2034 duke prdorur metodn e prshkruar m sipr. - Prfitimet shndetsore. Prfitime vjetore vlersohen prej 2.468 milion n 2015 duke u rritur n 3.429 milion n 2034 duke prdorur metodn e prshkruar m sipr. - Rritje t potencialeve t zhvillimit. Prfitime vlersohen sipas metods s prshkruar m sipr n vlern prej 0.200 milion n vit.
6.8.3.4. Justifikimi i projektit

Prfitimet nga implementimi i projektit tejkalon dukshm kostot dhe kshtu siguron justifikimin ekonomik t kryerjes t tij. Faza e par e programit t investimit do t siguroj furnizim me uj t pastr pr afrsisht 45% t banorve t Bashkis s Kamzs. Projekti gjithashtu siguron prfitime t tjera lidhur me t si zvoglimin e rrezikut t shndetit dhe rritjen e potencialeve t zhvillimit. N munges t projektit, kushtet e furnizimit me uj n Kamz nuk do t prmirsohen dhe me rritjen e popullsis gjithmon e m shum njerz do t prdorin sasi t pamjaftueshme dhe t pasigurt t ujit t pijshm. Projekti, nprmjet llogaritjeve prkatse, do t realizoj nj Norm t Brendshme t Rikthimit (IRR) prej 34.5% (shih tabeln 8.1) dhe nj shkall t kostos s prfitimit prej 4.51. Duhet t theksojm se ka edhe prfitime t tjera prve atyre t vlersuara dhe kto m tej justifikojn projektin. IRR mbetet n 10% ose m shum edhe nse kemi nj zvoglim n prfitime ose m tepr se 200% rritje n kostot e investimit t kapitalit. Prandaj projekti sht konsideruar t knaq kriterin e realizueshmris ekonomike n nj shkall t gjer.
175
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Bashkia Kamz Projekti i Ujsjellsit dhe kanalizimeve
Balance sheet 2007 -2 Aktual Fixed assets Fixed assets Intangible Assets Other Non-Current Assets Total Non-Current Assets Current Assets Inventories Receivables Short-term Investments Other Current Assets Cash Total Current Assets Current Liabilities Payables Other current Liabilities Total Current Liabilities Net Current Assets Liabilities KfW Loan Long term Debt Tax liability Total Liabilities Total Assets less total Liabilities Capital and reserves Shareholders capital APIC ALL ALL 180,568,808 0 167,852,296 0 285,432,351 0 285,432,351 0 285,432,351 0 285,432,351 0 285,432,351 0 285,432,351 0 285,432,351 0 ALL ALL ALL ALL ALL 0 0 0 0 295,112,750 0 0 0 0 345,595,915 0 0 0 0 662,887,355 0 0 0 0 631,931,255 0 0 0 0 605,697,805 169,330,500 0 0 169,330,500 792,097,367 518,157,000 0 0 518,157,000 1,211,129,216 877,446,000 0 0 877,446,000 1,606,343,396 804,325,500 0 0 804,325,500 1,571,405,725 ALL ALL ALL ALL 7,282,080 1,121,039 8,403,119 -798,561 13,744,240 1,358,124 15,102,364 -4,309,470 6,998,544 1,285,564 8,284,108 2,923,795 10,053,254 1,285,564 11,338,818 -19,655,926 10,781,304 1,285,564 12,066,868 -37,512,996 11,920,134 1,285,564 13,205,698 -64,478,811 13,176,837 1,285,564 14,462,401 -84,031,027 17,050,041 1,285,564 18,335,605 -120,873,548 21,098,034 1,285,564 22,383,598 -169,660,182 ALL ALL ALL ALL ALL ALL 1,221,758 6,382,800 0 0 0 7,604,558 1,875,254 8,917,640 0 0 0 10,792,894 1,527,346 9,680,557 0 0 0 11,207,903 10,053,256 11,163,696 0 0 -29,534,057 -8,317,105 10,781,304 10,393,679 0 0 -46,621,110 -25,446,127 11,920,134 9,539,483 0 0 -72,732,730 -51,273,113 13,176,837 11,544,062 0 0 -94,289,525 -69,568,626 17,050,041 13,901,013 0 0 -133,488,997 -102,537,943 21,098,034 28,796,263 0 0 -197,170,881 -147,276,584 ALL ALL ALL ALL 206,368,319 9,806,980 79,736,012 295,911,311 230,846,123 10,068,738 108,990,524 349,905,385 381,986,586 8,749,136 269,227,838 659,963,560 373,610,206 8,749,136 269,227,838 651,587,180 365,233,826 8,749,136 269,227,838 643,210,800 747,929,705 8,749,136 269,227,838 1,025,906,679 1,535,340,269 8,749,136 269,227,838 1,813,317,243 2,326,685,970 8,749,136 269,227,838 2,604,662,944 2,267,414,433 8,749,136 269,227,838 2,545,391,407 2008 -1 Aktual 2009 0 Aktual 2010 1 projektuar 2011 2 projektuar 2012 3 projektuar 2013 4 projektuar 2014 5 projektuar 2015 6 projektuar
176

Grants and City Funding Received Retained Earnings Total Capital and reserves Check Difference ALL ALL ALL ALL ALL 89,542,991 25,000,952 295,112,751 0 0 119,059,261 58,684,357 345,595,914 0 0 277,976,973 99,478,031 662,887,355 0 0 277,976,973 68,521,931 631,931,255 0 0 277,976,973 42,288,481 605,697,805 0 0 509,540,638 -2,875,622 792,097,367 0 0 986,556,118 -60,859,253 1,211,129,216 0 0 1,477,884,357 -156,973,312 1,606,343,396 0 0 1,477,884,357 -191,910,983 1,571,405,725 0 0
2016 Balance sheet 7 projektuar Fixed assets Fixed assets Intangible Assets Other Non-Current Assets Total Non-Current Assets Current Assets Inventories Receivables Short-term Investments Other Current Assets Cash Total Current Assets Current Liabilities Payables Other current Liabilities Total Current Liabilities Net Current Assets Liabilities KfW Loan Long term Debt Tax liability ALL ALL ALL 731,205,000 0 0 ALL ALL ALL ALL 22,655,580 1,285,564 23,941,144 -198,457,063 ALL ALL ALL ALL ALL ALL 23,033,173 33,376,825 0 0 -230,925,918 -174,515,920 ALL ALL ALL ALL 2,208,142,895 8,749,136 269,227,838 2,486,119,869
2017 8 projektuar
2018 9 projektuar
2019 10 projektuar
2020 11 projektuar
2021 12 projektuar
2022 13 projektuar
2023 14 projektuar
2024 15 projektuar
2025 16 projektuar
2,148,871,357 8,749,136 269,227,838 2,426,848,331
2,089,599,820 8,749,136 269,227,838 2,367,576,794
2,030,328,282 8,749,136 269,227,838 2,308,305,256
1,971,056,744 8,749,136 269,227,838 2,249,033,718
1,911,785,206 8,749,136 269,227,838 2,189,762,180
1,852,513,669 8,749,136 269,227,838 2,130,490,643
1,793,242,131 8,749,136 269,227,838 2,071,219,105
1,733,970,593 8,749,136 269,227,838 2,011,947,567
1,674,699,056 8,749,136 269,227,838 1,952,676,030
25,114,971 35,656,696 0 0 -256,857,287 -196,085,620
27,488,292 38,091,129 0 0 -277,868,807 -212,289,386
29,598,280 40,692,939 0 0 -293,319,539 -223,028,320
31,859,212 43,476,410 0 0 -303,517,339 -228,181,717
34,306,143 45,915,459 0 0 -311,531,464 -231,309,862
36,906,111 48,357,430 0 0 -318,259,831 -232,996,290
39,689,063 50,886,875 0 0 -324,232,332 -233,656,394
42,666,749 53,504,048 0 0 -329,993,806 -233,823,009
45,851,663 56,208,994 0 0 -336,154,312 -234,093,655
24,304,811 1,285,564 25,590,375 -221,675,995
26,179,325 1,285,564 27,464,889 -239,754,276
28,188,838 1,285,564 29,474,402 -252,502,722
30,342,107 1,285,564 31,627,671 -259,809,388
32,672,517 1,285,564 33,958,081 -265,267,943
35,148,678 1,285,564 36,434,242 -269,430,530
37,799,108 1,285,564 39,084,672 -272,741,065
40,634,999 1,285,564 41,920,563 -275,743,572
43,668,250 1,285,564 44,953,814 -279,047,470
658,084,500 0 0
584,964,000 0 0
511,843,500 0 110,052
438,723,000 0 665,235
365,602,500 0 905,564
292,482,000 0 1,059,194
219,361,500 0 1,159,762
146,241,000 0 1,200,622
73,120,500 0 1,174,569
177

Total Liabilities Total Assets less total Liabilities Capital and reserves Shareholders capital APIC Grants and City Funding Received ALL ALL ALL 285,432,351 0 1,477,884,357 285,432,351 0 1,477,884,357 285,432,351 0 1,477,884,357 285,432,351 0 1,477,884,357 285,432,351 0 1,477,884,357 285,432,351 0 1,477,884,357 285,432,351 0 1,477,884,357 285,432,351 0 1,477,884,357 285,432,351 0 1,477,884,357 285,432,351 0 1,477,884,357 ALL ALL 731,205,000 1,556,457,806 658,084,500 1,547,087,836 584,964,000 1,542,858,518 511,953,552 1,543,848,983 439,388,235 1,549,836,095 366,508,064 1,557,986,173 293,541,194 1,567,518,919 220,521,262 1,577,956,778 147,441,622 1,588,762,374 74,295,069 1,599,333,491
Retained Earnings Total Capital and reserves Check Difference
ALL ALL ALL ALL
-206,858,902 1,556,457,806 0 0
-216,228,872 1,547,087,836 0 0
-220,458,190 1,542,858,518 0 0
-219,467,725 1,543,848,983 0 0
-213,480,613 1,549,836,095 0 0
-205,330,535 1,557,986,173 0 0
-195,797,789 1,567,518,919 0 0
-185,359,930 1,577,956,778 0 0
-174,554,334 1,588,762,374 0 0
-163,983,217 1,599,333,491 0 0
178
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Bashkia Kamzs Projekti i Ujsjellsit dhe kanalizimeve
2007 Cashflow Statement -2 Aktual Revenues Uj i pijshm Ujrat e zeza Borxhet e kqija dhe ndryshimi n mbledhjet e tyre Mbledhjet e paras nga konsumatoret Operating costs Materials Electricity Social tax and contribution Wages & salaries Maintenance & repairs Support production units Other direct costs Decrease/increase in payables Cash to suppliers Profit tax Other income and costs Operating cash KfW/Grant/City investment programme Existing CAPEX program Investing cash flow Operations less investments Loan drawdown Grant and City Funding drawdown Cash available for Debt service ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL 340,200 6,950,890 0 21,248,813 2,826,111 6,588,000 188,900 0 38,142,914 0 343,910 -21,549,024 89,542,991 7,855,540 97,398,531 -118,947,555 0 89,542,991 -29,404,564 489,400 11,213,290 0 23,568,362 3,371,971 6,588,000 773,940 -5,808,664 40,196,299 0 607,660 -23,934,155 29,516,270 2,997,600 32,513,870 -56,448,025 0 29,516,270 -26,931,755 358,800 10,873,354 0 33,028,870 5,183,799 6,588,000 382,017 6,397,788 62,812,628 0 830,500 -40,723,190 158,917,712 0 158,917,712 -199,640,902 0 158,917,712 -40,723,190 371,358 11,970,767 0 36,235,973 5,365,232 6,818,580 395,388 5,471,198 66,628,496 0 859,568 -29,534,058 0 0 0 -29,534,058 0 0 -29,534,058 382,127 13,108,982 0 39,151,157 5,520,824 7,016,319 406,854 0 65,586,263 0 884,495 -17,087,052 0 0 0 -17,087,052 0 0 -17,087,052 393,591 14,282,195 0 42,341,977 7,850,520 7,226,808 419,059 0 72,514,150 0 911,030 -13,238,576 400,894,165 0 400,894,165 -414,132,741 169,330,500 231,563,665 -13,238,576 405,399 15,483,727 0 45,792,848 10,601,872 7,443,613 431,631 0 80,159,090 0 938,361 -11,628,945 825,841,980 0 825,841,980 -837,470,925 348,826,500 477,015,480 -11,628,945 417,561 16,706,030 0 65,668,362 12,817,629 7,666,921 444,580 0 103,721,083 0 966,512 -21,305,323 850,617,239 0 850,617,239 -871,922,562 359,289,000 491,328,239 -21,305,323 5,477,608 38,188,357 0 71,020,333 13,202,158 0 457,918 0 128,346,374 0 995,507 31,374,765 0 0 0 31,374,765 0 0 31,374,765 ALL ALL ALL ALL 15,489,780 760,200 0 16,249,980 16,964,124 1,225,200 -2,534,840 15,654,484 20,583,655 1,438,200 -762,917 21,258,938 35,988,966 1,729,043 -1,483,139 36,234,870 43,768,468 3,082,392 763,856 47,614,716 52,971,649 5,060,208 332,687 58,364,544 63,776,808 6,449,569 -2,634,593 67,591,784 76,426,699 8,137,799 -3,115,250 81,449,248 164,354,106 10,823,163 -16,451,637 158,725,632 2008 -1 Aktual 2009 0 Aktual 2010 1 projektuar 2011 2 projektuar 2012 3 projektuar 2013 4 projektuar 2014 5 projektuar 2015 6 projektuar
179

EBRD Debt Service KfW loan repayment KfW loan interest KfW loan financial fees Cash after Debt service Discretionary Capex Discretionary Capex Cash after Discretionary Capex Cash Brought Forward Cash Carried Forward Debt Service Cover Ratio Cash available for debt service Debt Service DSCR ALL ALL -29,404,564 0 N/A -26,931,755 0 N/A -40,723,190 0 N/A -29,534,057 0 N/A -17,087,053 0 N/A -13,238,577 12,873,043 -1.03 -11,628,945 9,927,849 -1.17 -21,305,323 17,894,149 -1.19 31,374,766 95,056,650 0.33 ALL ALL ALL ALL 0 -29,404,564 0 0 0 -26,931,755 0 0 0 -40,723,190 0 0 0 -29,534,058 0 -29,534,057 0 -17,087,052 -29,534,057 -46,621,110 0 -26,111,619 -46,621,110 -72,732,730 0 -21,556,795 -72,732,730 -94,289,525 0 -39,199,472 -94,289,525 -133,488,997 0 -63,681,885 -133,488,997 -197,170,881 ALL ALL ALL ALL 0 0 0 -29,404,564 0 0 0 -26,931,755 0 0 0 -40,723,190 0 0 0 -29,534,058 0.0% 0 0 0 -17,087,052 0 2,116,631 10,756,412 -26,111,619 0 8,593,594 1,334,256 -21,556,795 0 17,445,038 449,111 -39,199,472 303.0% 73,120,500 21,936,150 0 -63,681,885
180

2016 Cashflow Statement 7 projektuar Revenues Uj i pijshm Ujrat e zeza Borxhet e kqija dhe ndryshimi n mbledhjet e tyre Mbledhjet e paras nga konsumatoret Operating costs Materials Electricity Social tax and contribution Wages & salaries Maintenance & repairs Support production units Other direct costs Decrease/increase in payables Cash to suppliers Profit tax Other income and costs Operating cash KfW/Grant/City investment programme Existing CAPEX program Investing cash flow Operations less investments Loan drawdown Grant and City Funding drawdown Cash available for Debt service EBRD Debt Service ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL 5,778,471 41,164,604 0 76,808,490 13,598,222 0 471,655 377,593 138,199,035 0 1,025,372 59,473,602 0 0 0 59,473,602 0 0 59,473,602 6,091,098 44,202,813 0 83,068,382 14,006,169 0 485,805 432,567 148,286,834 0 1,056,133 65,469,255 0 0 0 65,469,255 0 0 65,469,255 6,415,620 48,076,756 0 89,838,455 14,426,354 0 500,379 498,806 159,756,370 0 1,087,817 68,561,091 0 0 0 68,561,091 0 0 68,561,091 6,752,144 52,195,130 0 97,160,289 14,859,145 0 515,390 100,476 171,582,574 0 1,120,452 72,293,868 0 0 0 72,293,868 0 0 72,293,868 7,100,758 56,565,769 0 105,078,853 15,304,919 0 530,852 107,663 184,688,814 -110,052 1,154,065 75,718,786 0 0 0 75,718,786 0 0 75,718,786 7,461,519 61,342,671 0 113,642,780 15,764,066 0 546,778 116,521 198,874,335 -665,235 1,188,687 76,074,449 0 0 0 76,074,449 0 0 76,074,449 7,834,460 66,281,826 0 122,904,666 16,236,988 0 563,181 123,808 213,944,929 -905,564 1,224,348 75,532,196 0 0 0 75,532,196 0 0 75,532,196 8,219,587 71,499,414 0 132,921,396 16,724,098 0 580,076 132,522 230,077,093 -1,059,194 1,261,078 74,460,048 0 0 0 74,460,048 0 0 74,460,048 8,616,872 77,001,583 0 143,754,490 17,225,821 0 597,479 141,795 247,338,040 -1,159,762 1,298,911 72,843,064 0 0 0 72,843,064 0 0 72,843,064 9,026,260 82,793,782 0 155,470,481 17,742,596 0 615,403 151,663 265,800,185 -1,200,622 1,337,878 70,616,018 0 0 0 70,616,018 0 0 70,616,018 ALL ALL ALL ALL 181,869,142 21,173,213 -6,395,090 196,647,265 192,407,610 24,503,954 -4,211,608 212,699,956 203,384,721 28,336,313 -4,491,390 227,229,644 214,806,501 32,742,214 -4,792,725 242,755,990 226,678,167 37,803,325 -5,117,905 259,363,587 239,576,532 39,742,508 -4,893,708 274,425,332 252,506,807 41,667,561 -5,016,027 289,158,341 265,910,503 43,651,321 -5,226,567 304,335,257 279,789,617 45,693,345 -5,441,007 320,041,955 294,145,025 47,793,022 -5,659,100 336,278,947 2017 8 projektuar 2018 9 projektuar 2019 10 projektuar 2020 11 projektuar 2021 12 projektuar 2022 13 projektuar 2023 14 projektuar 2024 15 projektuar 2025 16 projektuar
181

KfW loan repayment KfW loan interest KfW loan financial fees Cash after Debt service Discretionary Capex Discretionary Capex Cash after Discretionary Capex Cash Brought Forward Cash Carried Forward Debt Service Cover Ratio Cash available for debt service Debt Service DSCR ALL ALL 59,473,601 93,228,638 0.64 65,469,256 91,400,625 0.72 68,561,093 89,572,613 0.77 72,293,868 87,744,600 0.82 75,718,787 85,916,588 0.88 76,074,450 84,088,575 0.90 75,532,196 82,260,563 0.92 74,460,049 80,432,550 0.93 72,843,063 76,604,538 0.93 70,616,019 76,776,525 0.92 ALL ALL ALL ALL 0 -33,755,036 -197,170,881 -230,925,918 0 -25,931,370 -230,925,918 -256,857,287 0 -21,011,522 -256,857,287 -277,868,807 0 -15,450,732 -277,868,807 -293,319,539 0 -10,197,802 -293,319,539 -303,517,339 0 -8,014,126 -303,517,339 -311,531,464 0 -6,728,367 -311,531,464 -318,259,831 0 -5,972,502 -318,259,831 -324,232,332 0 -5,761,474 -324,232,332 -329,993,806 0 -6,160,507 -329,993,806 -336,154,312 ALL ALL ALL ALL 73,120,500 20,108,138 0 -33,755,036 73,120,500 18,280,125 0 -25,931,370 73,120,500 16,452,113 0 -21,011,522 73,120,500 14,624,100 0 -15,450,732 73,120,500 12,796,088 0 -10,197,802 73,120,500 10,968,075 0 -8,014,126 73,120,500 9,140,063 0 -6,728,367 73,120,500 7,312,050 0 -5,972,502 73,120,500 5,484,038 0 -5,761,474 73,120,500 3,656,025 0 -6,160,507
182
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Bashkia Kamz Projekti i Ujsjellsit dhe kanalizimeve
2007 Profit & Loss Statement -2 Aktual Revenues Uj i pijshm Ujrat e zeza Total revenues Bad debt costs Bad debt cost Revenues after bad debt cost Operating costs Electricity Material Wages & salaries Social tax and contribution Maintenance & repairs Support production units Other direct costs Total operating costs EBITDA Depreciation EBIT Other income Other cost Financial costs KfW loan interest KfW loan financial fees Profit before profit tax ALL ALL ALL 0 0 -25,000,962 0 0 -33,684,045 0 0 -41,339,734 0 0 -30,956,100 0 0 -26,233,450 2,116,631 10,756,412 -45,164,102 8,593,594 1,334,256 -57,983,631 17,445,038 449,111 -96,114,058 21,936,150 0 -34,937,672 ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL 6,950,890 340,200 21,248,813 0 2,826,111 6,588,000 188,900 38,142,914 -21,892,934 3,451,938 -25,344,872 1,586,210 1,242,300 11,213,290 489,400 23,568,362 0 3,371,971 6,588,000 773,940 46,004,963 -27,815,639 6,476,067 -34,291,706 2,802,700 2,195,040 10,873,354 358,800 33,028,870 0 5,183,799 6,588,000 382,017 56,414,840 -34,392,985 7,777,249 -42,170,234 3,830,500 3,000,000 11,970,767 371,358 36,235,973 0 5,365,232 6,818,580 395,388 61,157,298 -23,439,288 8,376,380 -31,815,668 3,964,568 3,105,000 13,108,982 382,127 39,151,157 0 5,520,824 7,016,319 406,854 65,586,263 -18,741,565 8,376,380 -27,117,945 4,079,540 3,195,045 14,282,195 393,591 42,341,977 0 7,850,520 7,226,808 419,059 72,514,150 -15,003,802 18,198,287 -33,202,089 4,201,926 3,290,896 15,483,727 405,399 45,792,848 0 10,601,872 7,443,613 431,631 80,159,090 -10,562,727 38,431,415 -48,994,142 4,327,984 3,389,623 16,706,030 417,561 65,668,362 0 12,817,629 7,666,921 444,580 103,721,083 -19,914,884 59,271,538 -79,186,422 4,457,823 3,491,312 38,188,357 5,477,608 71,020,333 0 13,202,158 0 457,918 128,346,374 45,274,509 59,271,538 -13,997,029 4,591,558 3,596,051 ALL ALL 0 16,249,980 0 18,189,324 0 22,021,855 0 37,718,009 6,162 46,844,698 521,508 57,510,349 630,014 69,596,363 758,299 83,806,199 1,556,387 173,620,882 ALL ALL ALL 15,489,780 760,200 16,249,980 16,964,124 1,225,200 18,189,324 20,583,655 1,438,200 22,021,855 35,988,966 1,729,043 37,718,009 43,768,468 3,082,392 46,850,860 52,971,649 5,060,208 58,031,857 63,776,808 6,449,569 70,226,377 76,426,699 8,137,799 84,564,498 164,354,106 10,823,163 175,177,269 2008 -1 Aktual 2009 0 Aktual 2010 1 projektuar 2011 2 projektuar 2012 3 projektuar 2013 4 projektuar 2014 5 projektuar 2015 6 projektuar
183

Profit tax Profit after profit tax PROFIT TAX Start balance Profit tax for the year Profit tax paid Profit tax payable ALL ALL ALL ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ALL ALL 0 -25,000,962 0 -33,684,045 0 -41,339,734 0 -30,956,100 0 -26,233,450 0 -45,164,102 0 -57,983,631 0 -96,114,058 0 -34,937,672
2016 Profit & Loss Statement 7 projektuar Revenues Uj i pijshm Ujrat e zeza Total revenues Bad debt costs Bad debt cost Revenues after bad debt cost Operating costs Electricity Material Wages & salaries Social tax and contribution Maintenance & repairs Support production units Other direct costs Total operating costs EBITDA Depreciation ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL ALL 41,164,604 5,778,471 76,808,490 0 13,598,222 0 471,655 137,821,442 63,406,384 59,271,538 ALL ALL 1,814,528 201,227,827 ALL ALL ALL 181,869,142 21,173,213 203,042,355
2017 8 projektuar
2018 9 projektuar
2019 10 projektuar
2020 11 projektuar
2021 12 projektuar
2022 13 projektuar
2023 14 projektuar
2024 15 projektuar
2025 16 projektuar
192,407,610 24,503,954 216,911,564
203,384,721 28,336,313 231,721,034
214,806,501 32,742,214 247,548,715
226,678,167 37,803,325 264,481,492
239,576,532 39,742,508 279,319,040
252,506,807 41,667,561 294,174,368
265,910,503 43,651,321 309,561,824
279,789,617 45,693,345 325,482,962
294,145,025 47,793,022 341,938,047
1,931,738 214,979,826
2,056,956 229,664,078
2,190,914 245,357,801
2,334,434 262,147,058
2,454,659 276,864,381
2,574,055 291,600,313
2,697,122 306,864,702
2,823,834 322,659,128
2,954,155 338,983,892
44,202,813 6,091,098 83,068,382 0 14,006,169 0 485,805 147,854,267 67,125,560 59,271,538
48,076,756 6,415,620 89,838,455 0 14,426,354 0 500,379 159,257,564 70,406,515 59,271,538
52,195,130 6,752,144 97,160,289 0 14,859,145 0 515,390 171,482,098 73,875,702 59,271,538
56,565,769 7,100,758 105,078,853 0 15,304,919 0 530,852 184,581,151 77,565,907 59,271,538
61,342,671 7,461,519 113,642,780 0 15,764,066 0 546,778 198,757,814 78,106,568 59,271,538
66,281,826 7,834,460 122,904,666 0 16,236,988 0 563,181 213,821,121 77,779,192 59,271,538
71,499,414 8,219,587 132,921,396 0 16,724,098 0 580,076 229,944,571 76,920,131 59,271,538
77,001,583 8,616,872 143,754,490 0 17,225,821 0 597,479 247,196,245 75,462,883 59,271,538
82,793,782 9,026,260 155,470,481 0 17,742,596 0 615,403 265,648,522 73,335,371 59,271,538
184

EBIT Other income Other cost Financial costs KfW loan interest KfW loan financial fees Profit before profit tax Profit tax Profit after profit tax PROFIT TAX Start balance Profit tax for the year Profit tax paid Profit tax payable ALL ALL ALL ALL 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 110,052 0 110,052 110,052 665,235 110,052 665,235 665,235 905,564 665,235 905,564 905,564 1,059,194 905,564 1,059,194 1,059,194 1,159,762 1,059,194 1,159,762 1,159,762 1,200,622 1,159,762 1,200,622 1,200,622 1,174,569 1,200,622 1,174,569 ALL ALL ALL ALL ALL 20,108,138 0 -14,947,919 0 -14,947,919 18,280,125 0 -9,369,970 0 -9,369,970 16,452,113 0 -4,229,318 0 -4,229,318 14,624,100 0 1,100,516 110,052 990,464 12,796,088 0 6,652,347 665,235 5,987,112 10,968,075 0 9,055,642 905,564 8,150,078 9,140,063 0 10,591,939 1,059,194 9,532,745 7,312,050 0 11,597,621 1,159,762 10,437,859 5,484,038 0 12,006,218 1,200,622 10,805,596 3,656,025 0 11,745,686 1,174,569 10,571,117 ALL ALL ALL 4,134,846 4,729,305 3,703,933 7,854,022 4,871,184 3,815,051 11,134,977 5,017,320 3,929,502 14,604,164 5,167,839 4,047,387 18,294,369 5,322,874 4,168,809 18,835,030 5,482,561 4,293,873 18,507,654 5,647,037 4,422,690 17,648,593 5,816,449 4,555,370 16,191,345 5,990,942 4,692,031 14,063,833 6,170,670 4,832,792
185
KAPITULLI 7
Konkluzione dhe rekomandime Konkluzionet kryesore
7.1. Bazat e vlersimit t investimeve
Nj investim mund ta prkufizojm, n mnyr sintetike, si nj kmbim t siguris me pasigurin ku siguria shprehet nga shuma q investohet sot, ndrsa pasiguria shprehet nga shuma e t ardhurave vjetore t pritshme nga investimi. Ky kndvshtrim v n dukje nj nga aspektet kryesore t investimeve q shprehet pikrisht nga risku. Nj investim sht nj projekt q, prball nj absorbimi t caktuar burimesh sot, krijon mundsin e gjenerimit t prfitimeve n t ardhmen. Me vlersimi ose analiz t investimeve do t kuptojm: Trsin e teknikave dhe instrumenteve q personat, ndrmarrjet apo institucionet publike prdorin pr t vendosur nse duhet kryer ose jo nj investim q ka impakt pr nj periudh afatgjat. T vlersosh nj investim do t thot t prcaktosh dhe t vendossh nse dhe kur sht e leverdishme, pr subjektin iniciues, t investoj kapitalin e vet n nj siprmarrje t caktuar, me qllim q t nxjerr nj prfitim, duke verifikuar q ky prfitim sht i arritshm, pr qndrueshmrin e investimit. Procesi i vlersimit ka pr qllim t prcaktoj pasurin e gjeneruar, ose t prcaktoj pasurin e konsumuar, duke dhn gjithashtu tregues n lidhje me leverdishmrin e investimit t konsideruar n vetvete, ose t vn n krahasim me investimet alternative, me qllim t zgjedhjes s investimit q mundson t gjeneroj nivelin m t madh t pasuris Vlersimi mund t prkufizohet si nj procedur krahasimi ndrmjet t hyrave dhe daljeve monetare dhe/ose ekonomike si pasoj e realizimit t nj investimi. Nga prkufizimet rezulton q nj investim karakterizohet nga prezenca e flukseve t arks q kan nj manifestim kohor t ndryshm. Dallimet ndrmjet investimeve nuk duhen krkuar vetm n diversitetin e qllimeve t analizs, por kryesisht n mnyrat e vet analizs dhe n saktsin e modeleve matematikore si mbshtetje e vendimmarrjeve. N veanti, vlersimi i flukseve ekonomike dhe financiare t pranishme n nj investim mund t paraqes karakteristika shum t ndryshme n varsi t llojit t investimit. Objektivi i procesit t analizs sht ai i vlersimit, n shprehje matematikore, i treguesve q paraqesin leverdishmrin ekonomike ose rentabilitetin e secilit projekt t investimeve, me qllim t prcaktimit t nj renditjeje t caktuar. Procesi q on nj ndrmarrje n zgjedhjen e nj ose m shum projekteve investuese sht mjaft kompleks, pasi nuk kufizohet vetm n nj faz t analizs dhe t vendimmarrjes, por prfshin edhe fenomene t bashkveprimit shoqror dhe negocimit politik. Metodat e vlersimit t nj projekt investimi rrjedhin nga nj analiz si ekonomike, ashtu edhe financiare mbi efektet q realizimi i projektit mund t prodhoj: analiza ekonomike synon t individualizoj aftsin e investimit pr t prodhuar nj prfitim, i cili shprblen mjaftueshm kapitalin e investuar; analiza financiare, kontrollon kryesisht aftsin e rikuperimit t kapitalit q administrimi i investimit mund t garantoj, n mnyr q t rikthej likuiditetin e ngurtsuar n investim. Metodat q nuk mbajn parasysh vlern aktuale: Pay back period (PBB): Kjo metod prcakton periudhn e rikuperimit, domethn kohn e nevojshme derisa shuma e t ardhurave neto t funksionimit t barazoj vlern e kapitalit t investuar. Return on investment (ROI): Kjo metod prcakton rentabilitetin e kapitalit t investuar duke iu referuar fitimeve ose kursimeve t
186
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti nxjerra, pa mbajtur parasysh amortizimet. Metodat q mbajn parasysh vlern aktuale: metoda e present value prcakton vlern aktuale t prfitimeve t ardhshme, mbi bazn e nj norme interesi t paracaktuar. sht e qart q, duke synuar przgjedhjen ndrmjet investimeve alternative, do t preferohet investimi me marzhin e prfitimit m t madh. Profitability index: metoda e treguesit t leverdishmris sht n thelb identike me at t mparshmen, jo pr faktin q kryen krahasime ndrmjet investimeve alternative n baz t t ashtuquajturit treguesi n prqindje t leverdishmris: kjo e fundit sht e barabart me raportin ndrmjet vlers aktuale t t ardhurave dhe vlers s investimit. Discounted cash flow: kjo metod sht n thelb nj rast i veant i metods s present value, pasi aplikohet kur dobishmria margjinale (diferenca ndrmjet vlers aktuale dhe kostos s investimit) t nj investimi rezulton zero. Metoda MAPI studion investimet e zvendsimit, duke prdorur module (tabulate) t prgatitura duke u nisur nga supozime t veanta. Metodat t bazuara n krkime operative: kto metoda shfrytzojn aftsin moderne t prpunimit t t dhnave dhe fusin n problem nj seri variablesh q lidhen me ecurin e prgjithshme t ndrmarrjes: vendos nj sistem t programimit linear, zgjidhja e t cilit tregon rrugn q duhet ndjekur. Prdoren teknika simulimi dhe metoda probabilistike t veanta t krkimit operativ.
7.1.2. Bazat e matematiks financiare dhe analiza e investimeve

Nj transaksion financiar fardo karakterizohet vetm nga prania e flukseve financiare. sht sikur t ishte nj transaksion ekonomik, por n t cilin, e mira e shkmbyer nuk sht me natyr ekonomike, pasi bhet fjal pr para. Metoda e kapitalizimit korrespondon me mnyrn me t ciln llogaritet interesi mbi nj detyrim. Ajo varet, n thelb, nga marrveshja ndrmjet dy palve t interesuara (kreditor dhe debitor). Kapitalizimi i thjesht: n kt rast, llogaritja e interesave bhet gjithnj duke iu referuar t njjtit kapital fillestar. Kapitalizimi i prbr: n kt rast, llogaritja sht pak m e ndrlikuar n krahasim me metodn e par, pasi veprohet n mnyrn q interesi pr tu paguar rritet, me rritjen e periudhs gjat s cils do t zgjas kredimarrja, jo n funksion t kapitalit fillestar, por n funksion t shums pr tu paguar her pas here. Faktori i kapitalizimit mundson t msojm, n rastin kur marrim nj kredi dhe pr t vlersuar llojin e kapitalizimit t prshtatur, se cili do t jet kapitali i maturuar nga ajo kredimarrje pas nj periudhe t fiksuar kohe. N t kundrt, lidhur me t njjtin problem, faktori i aktualizimit mundson t msojm se sa duhet t jet kapitali fillestar pr t mundsuar marrjen, pas nj periudhe t fiksuar kohe, nj shum t dhn totale. Kapitalizimi i prshkallzuar: N kt rast, norma e interesit dhe periudha e prdorimit t kapitalit u referohen njsive kohore t ndryshme Parimi i preferencs pr t tashmen: ky parim pohon se n nj sistem ekonomik q nuk ka arritur as ngopjen e nevojave, as ezuarimin e mundsive teknologjike, nj njsi monetare e disponueshme menjher sht prgjithsisht m e preferueshme se sa e njjta njsi monetare e disponueshme n nj koh t ardhme. Parimi tregon qartsisht q dy flukse arke neto mund t krahasohen vetm nse manifestohen n t njjtin moment kohe. Kjo ndodh, pikrisht, pasi koha (lidhur me nj norm interesi prgjithsisht jo zero) ka gjithnj efekt mbi vlern e paras. Kufizimet e norms s brendshme t rentabilitetit: nuk ka thjesht kuptim ekonomik dhe, kryesisht nuk paraqet rentabilitetin e prfituar nga investimi, domethn nga shpenzimi fillestar (ky tregues do t paraqiste rentabilitetin e investimi vetm nse arktimet do t riinvestoheshin
187
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti me nj rentabilitet t barabart me IRR). Prandaj nuk sht mundur, n rastet m t prgjithshme, t vendoset ndrmjet dy propozimeve t investimit se cili do t ishte m i leverdishme duke krahasuar vlerat prkatse t IRR. IRR mund t mos jet i vetm. N rastet m t prgjithshme nuk sht e mundur t krahasohen vlerat e IRR-ve pr t vendosur ndrmjet dy propozimeve investimesh se cili sht m i leverdishm. N prfundim, zgjedhja ndrmjet metods s Vlers aktuale neto (VAN) ose IRR sht pasoj, n shum raste, e preferencave personale t analistit. Por, n rastet kur norma e aktualizimit nuk sht konstante gjat periudhs s jets s projektit, ose akoma struktura e flukseve t arks nuk sht t prcaktuar, rekomandohet t prdoret VAN.
7.1.3. Analiza kosto/prfitime, vlersimi ekonomiko-financiar i investimeve

Edhe pse ekzistojn instrumente t shumta teorike dhe metodologjike, analiza e kosto/prfitimeve vendoset ndrmjet instrumenteve q prqendrojn vmendjen mbi prmbajtjen teknike dhe sociale t shpenzimeve publike. Aktualisht, analiza kosto/prfitime sht metod e prdorur nga t gjitha organizmat ndrkombtare t zhvillimit dhe t kreditit dhe, madje, edhe pse ka humbur, pr fat, shum nga iluzionet zotruese t formulimit t saj origjinal, nuk mund t mnjanohet nga zvendsime t pranueshme. sht e qart se vetm projektet q paraqesin nj norm rentabiliteti m t lart se sa norma e interesit bankar (ose t fardo norme tjetr t marr si referim dhe prfaqsuese e nj prdorimi alternativ t atij kapitali) do t merren n konsiderat. Transferimi i ksaj metodologjie tek operatori publik formulohet sipas ktij koncepti: ndrmjet projekteve t ndryshme, duhet t pranohen ato projekte q paraqesin avantazhe (ose prfitime) shoqrore m t mdha se sa kostot. Monetarizimi i jets humane sht nga argumentet pr t cilat analiza kosto/prfitime akuzohet pr ekonomikisht jomiqsor, pandjeshmri humane etj. Por argumenti sht i pathemelt,n fardo rregulli sigurie, i drejtprdrejt apo i nnkuptuar, q u prket pr shembull karakteristikave t aeroplanve ose t mjeteve toksore, ka nj shprehje t vlersimit ekonomik t jets humane. Shteti duhet t bhet bartsi i paanshm i interesave t gjeneratave t ardhshme, ashtu edhe i ato t gjeneratave t tanishme; nga kto konsiderata rrjedh nj norm preference ndrkohore e barabart me zero. N praktik duhen t llogariten t dy treguesit (Vlera aktuale neto dhe Norma e brendshme e rentabilitetit) dhe prgjithsisht ata prputhen, pasi japin t dhna t njjta si pr leverdishmrin e projektit, ashtu dhe pr prioritetin e tij raport me projektet e tjera t krahasueshme. Por, ndrsa, n lidhje me leverdishmrin t dy kriteret duhet domosdoshmrisht t prputhen (domethn nuk duhet t japin rezultate kontradiktore) kjo nuk sht aksiom pr sa i prket prioritetit t nj projekti n raport me t tjert. Pr do njsi t konsumuar sht e nevojshme t prcaktohet kostoja ekonomike q shoqron konsumin e ksaj njsie. Kostot ekonomike prcaktohen nprmjet monetarizimit t burimeve t konsumuara dhe nga eksternalitetet e prodhuara. Burimet e konsumuara jan koha dhe burimet natyrale (pr shembull, karburanti, qymyrguri etj.). Taksat dhe tarifat nuk jan kosto ekonomike, por jan thjesht nj transferim. N fakt, duke paguar nj taks, pr shembull, mbi konsumet, konsumatori sht m i varfr pr nj vler t barabart me shumn e takss, ndrsa shteti, q arkton taksn, sht m i pasur pr nj vler t barabart me shumn e takss. Por kolektiviteti formohet nga shteti dhe nga konsumatort dhe, si rrjedhoj, nuk ndryshon vlera e pasuris n total: vetm se shprndahen n mnyr t ndryshme. Nse nj projekt manifeston nj rentabilitet t pamjaftueshm nga kndvshtrimi financiar dhe nse pr shtetin financues t projektit ekzistojn kushtzime t bilancit, ather rritja e presionit fiskal t gjeneruar nga 188
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti ndrhyrja shtetrore prodhon efekte rnieje mbi ekonomin dhe, pr rrjedhoj, mbi mirqenien e t gjith kolektivitetit. Kufizimi kryesor i analiz s kosto/prfitimeve paraqitet nga supozimi i tregjeve perfekte; nj tjetr kufizim sht n pamundsin efektive pr t monetarizuar disa nga objektivat ose disa nga kostot.
7.1.4. Vlersimi i leverdishmris s realizimit dhe administrimit t investimeve publike me pjesmarrjen e burimeve financiare private
Analiza Financiare, n prgjithsi, ka pr qllim dhnien e informacioneve sasiore, t nevojshme pr vlersimin e leverdishmris ekonomike dhe t qndrueshmris financiare t projektit t investimit, si pr subjektin iniciator, ashtu edhe pr financuesin ose financuesit e ndryshm. Objektivat q ndiqen nga Analiza Financiare, prgjithsisht t prpunuara nga Administrimi, n kuadrin e studimit t leverdishmris, duhet t jen: verifikimi dhe prcaktimi, paraprakisht n raport me krkesat e tregut, i shkalls s leverdishmris ekonomike dhe t qndrueshmris financiare t projektit t investimit pr nj investitor privat nprmjet shfrytzimit t teknikave t vlersimit tipik pr zgjedhjet financiare t ndrmarrjes; prcaktimi i kushteve t dobishme pr t garantuar leverdishmrin dhe sinkronizim t administrimit financiar t burimeve publike. Tri faza kryesore t prgatitjes s planit ekonomiko financiar: faza e par ka pr objektiv prcaktimin e parametrave makro-ekonomik referues, n mnyr t veant normn e pritshme t inflacionit dhe ecurin e normave t interesit q ndikojn mbi koston e burimeve t financimit; analizn e programit t investimeve dhe t ndrhyrjeve t mirmbajtjeve t jashtzakonshme; llogaritjen e t ardhurave t ushtrimit; llogaritjen e kostove operative; prcaktimin e norms fiskale s cils do ti referohemi; prcaktimin e dinamiks s kapitalit qarkullues neto i shpjeguar nprmjet formulimit t supozimeve etj. Faza e dyt ka pr synim analizn e burimeve financiare t siguruara; prcaktimin e strukturs objektiv q synohet t arrihet; prcaktimin e politiks s dividendve etj. Ndrsa faza e tret ka pr qllim prcaktimin e kriterit t vlersimit t bazuar mbi llogaritjen e Vlers aktuale neto, e cila paraqet rritjen e pasuris t gjeneruar nga investimi, t supozuar sikur kjo pasuri do t ishte menjher e disponueshme n momentin kur kryhet vlersimi; prcaktimin e kriterit t vlersimit t bazuar n llogaritjen e Norms s brendshme t rentabilitetit, e cila prcaktohet si norm zbritjeje me t ciln nj investim paraqet nj Vler aktuale neto t barabart me zero, n korrespondenc t s cils rezultati ekonomik i nj operacioni anulohet; analizn e qndrueshmris financiare, pasi jo t gjitha investimet ekonomikisht t leverdishme rezultojn m tej t realizueshme nga kndvshtrimi financiar. Me shprehjen qndrueshmri financiare duhet ti referohemi aftsis s projektit pr t gjeneruar flukse monetare t mjaftueshme pr t garantuar shlyerjen e financimeve dhe nj rentabilitet t mjaftueshm pr aksionart.
7.1.5. Angazhimi i financave private n investimet publike

T gjith shembujt e infrastrukturs karakterizohen nga nj element specifik: ekzistenca e nj raporti t drejtprdrejt ndrmjet realizimit t veprave dhe shfrytzimit t tyre ekonomikotregtar. Financimi tradicional, kjo skem financimi e shfaq Administrimin t angazhuar drejtprdrejt n projektin e investimit, si prgjegjs t funksioneve teknike, administrative dhe t kontrollit lidhur m t. N rastin kur Administrimi nuk disponon burimet e veta t mjaftueshme pr t mbuluar plotsisht kostot e realizimit t veprs, ky grumbullon burime financimi nprmjet sistemit bankar dhe ndrmjetsve tjer t specializuar. Financimi i projektit nprmjet partneriteti publik-privat paraqet nj praktik shumdisiplinore e prqendruar n financimin e nj projekti specifik investimi, realizimi i t cilit kryhet n formn e ndrmarrjes autonome. Lindi si teknik financiare e aft pr t favorizuar implementimin e 189
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti investimeve q karakterizohen nga nivele t gjera kompleksiteti n ndrtim, si dhe nga mundsia e prdorimit t borxhit bankar n nivele t larta. Koncesioni dhe shlyerja e financimit lidhet me vlefshmrin tekniko-ekonomike t projektit dhe aftsin e tij pr rimbursimin e borxhit t kontraktuar, duke garantuar nj shlyerje t kapitalit t investuar n prputhje me shkalln e riskut t nnkuptuar n iniciativ. Partneriteti PublikPrivat n thelb shpreh nj koncept m t gjer t kooperimit t sektorit publik me at privat. N veanti, sipas karakteristikave tekniko-ekonomike t evidentuara nga projekti i investimit dhe nga leverdishmria administrative dhe financiare, Administrimi publik mund t stimuloj pjesmarrjen e kapitaleve private dhe t luaj rolin e partner-it nprmjet mnyra t ndryshme. Kohzgjatja e administrimit nga ana e subjektit privat duhet prcaktuar n mnyr t till q t mundsoj, prve shlyerjes s plot t financimeve bankare, edhe nj rentabilitet t mjaftueshm mbi investimet e realizuara nga subjektet promotore t iniciativs. Objektivat pr tu arritur nprmjet prdorimit t kapitaleve private: prdorimi i kapitaleve private nuk duhet t jet nj zgjedhje ideologjike, por nj zgjidhje me an t s cils mund t provojm leverdishmrin. Administrimi, prve se kryen vlersimet paraprake me natyr teknike dhe ekonomike, sht e nevojshme t kryej edhe vlersime mbi leverdishmrin, ose t zhvilloj nj analiz t alternativave t financimit efektivisht t disponueshme, prfshir ato tradicionale. Jo gjithnj sht e thn q prdorimi i kapitaleve private dhe zgjedhja e skemave tipike t financimit t projektit t jet zgjidhja m e mir. Avantazhet dhe disavantazhet e shfrytzimit t kapitaleve private: Prdorimi i kapitaleve private nprmjet skemave t financimit paraqet nj mundsi t rndsishme t rritjes pr sistemin ekonomik dhe social t vendit ton, por nuk mund t prcaktohet si nj rast universalisht i vlefshm pr t gjitha projektet dhe pr t gjitha iniciativat q favorizojn ndrhyrje t tipit struktural. Nisur nga karakteristikat specifike dhe t veanta t ksaj teknike t financimit mund t individualizojm avantazhet dhe disavantazhet lidhur me prdorimin e saj duke iu referuar Administrimit, ashtu edhe partnerve privat. Avantazhet: megjithat pjesmarrja e privatve n kuadrin e realizimit t veprave publike, i mundson administrats t nxjerr rezultate t rndsishme si prdorimi i kufizuar i burimeve t veta financiare; saktsi m e madhe mbi kostot dhe mbi kohn e investimit; optimizimi i administrimit t veprimtarive t ndryshme nprmjet pjesmarrjes s subjekteve t specializuara; ndarje t risqeve dhe t prfitimeve sipas mundsive dhe krkesave t pjesmarrsve n projekt; lidhje m e ngusht ndrmjet investimeve dhe burimeve financiare t prdorura; monitorim i fort nga ana e institucioneve t kreditit etj. Ndrsa si disavantazhe prmendim kompleksitetin e procesit t identifikimit dhe t shprndarjes s risqeve; shtyrjen e kohs s nisjes s iniciativs; koston m t mdha t strukturimit t operacionit etj.
7.2. Rekomandimet kryesore

Edhe pse n kapitujt e paraqitur jan dhn rekomandimet prkatse, po i paraqesim n mnyr t sintetizuar disa m kryesore: N procesin vendimmarrs prve prdorimit t modeleve matematikore pr analizn e nj projekt investimi, sht e rndsishme t individualizohen informacionet e nevojshme pr analizn dhe, pasi t bhet kjo, duhet mbizotrojn n mnyr t veant: n fazn e krkimit t informacioneve sht e rndsishme q t merren n konsiderat si aspektet cilsore (konsiderata strategjike, n shprehje t inovacioneve dhe t njohurive), ashtu edhe aspektet sasiore (kostot dhe t ardhurat e administrimit t investimit); ndrsa n fazn e studimit t informacioneve duhet t prfshihen t gjitha rolet dhe njsit organizative q jan n gjendje t japin sugjerime dhe analiza t konsiderueshme, duke mundsuar kshtu integrimin e eksperiencs dhe opinioneve t ndryshme.
190
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Krkesat kryesore pr nj proces efikas t studimit t informacioneve formulohen si vijon: plotsia e informacioneve; saktsia e vlersimit t tyre; mundsia e t maturit, n sensin q gjithmon duhet tu referohemi madhsive t matshme; prcaktimi i kostos s procesit t analizs s investimit etj. N komunikimin organizativ performanca e ndrmarrjes si rezultat i investimit dhe mundsit konkurruese duhet t shprndahen brenda organizats. Pr shembull, nse synohet t investohet n politikat e mbrojtjes s ambientit, sht e nevojshme q prgjegjsit e marketingut t programojn nj fushat publicitare q kt aspekt ta theksojn pran klientve t tyre. Gjithashtu sht e rndsishme q t gjitha departamentet t jen dakord mbi rndsin q u atribuohet performancave t evidentuara. Ndrsa faza post audit dhe kontrolli i rezultateve duhet t analiza kritike e rezultateve t realizuara n fakt n mnyr q ti mundsohet ndrmarrjes pr t aktivizuar procesin e t nxnit organizativ rreth veprimtaris s analizs s investimeve. N thelb t krkohet prmirsimi i procesit t analizs dhe i vendimmarrjes, duke paksuar gabimet dhe duke rritur aftsit dhe eksperiencn e t gjith operatorve q merren me procesin, kryesisht n dy aspekte kryesore si performancn faktike t investimit dhe korrektsin e modaliteteve t analizs s investimit. Q kjo faz t ket sukses, kshillojm q, n fazn e analizs s investimeve (si rrjedhoj para vendimit pr ta realizuar ose jo), t respektohen dy kushte t rndsishme: t prcaktohen m par objektivat q synohet t arrihen nprmjet investimit dhe, m tej, t prcaktohet evolucioni i ambientit n t cilin ndrmarrja do t operoj. Duhet t nnvizojm q post audit n asnjher t mos shfrytzohet pr qllime inspektimi apo kontrolli, domethn me qllim t vlersimit t qndrimeve t atij q propozon investimin, pasi duhet gjithmon t mbahet parasysh q rezultatet vlersohen nga parametra, jo fort t sakt dhe kryesisht variabl n koh. Nse do t bhej ky gabim, do t ekzistonte rreziku i kundrshtimit t mtejshm t propozimit t investimit. Procesi vendimmarrs duhet t kaloj detyrimisht n katr faza, faza e par sht ajo e identifikimit si e problemit n vetvete, ashtu edhe e mundsive q mund t shfrytzohen; faza e dyt parashikon analizn e vrtet t investimeve, n t ciln individualizohen treguesit q paraqesin leverdishmrin ekonomike ose rentabilitetin e projekteve t investimit; t shprehen n terma kryesisht monetare, vlerat e impakteve q investimet do t ken mbi ndrmarrjen ose komunitetin; t prcaktohet objektivi prfundimtar n t cilin synohet t arrihet; faza e tret konsiston n seleksionimin n t cilin bhet investimi, bhet fjal pr nj seleksionim paraprak pasi ai duhet t ndiqet domosdoshmrisht nga autorizimi i organeve kompetente. Si variable kryesore mbi t cilat menaxhimi mund t veproj pr t planifikuar dhe kontrolluar n mnyr eficiente procesin vendimmarrs rekomandojm: prcaktimin e karakteristikave konkurruese pr t orientuar propozimet e investimet; prcaktimin e strukturs formale (pr shembull komitete apo borde) pr t qeverisur procesin; prcaktimin e procedurave formale (pr shembull manuale t veanta); sistemin e matjes s performancs dhe stimulimet e mundshme. Metodat e vlersimit t nj projekt investimi duhet t rrjedhin nga analiza ekonomike, ashtu edhe nga analiza financiare mbi efektet q realizimi i projektit mund t prodhoj; analiza ekonomike duhet t synoj individualizimin e aftsis s investimit pr t prodhuar nj prfitim, i cili shprblen mjaftueshm kapitalin e investuar; analiza financiare, duhet t kontrolloj aftsin e rikuperimit t kapitalit q administrimi i investimit mund t garantoj, n mnyr q t rikthej likuiditetin e ngurtsuar n t. Probleme dhe gabime q zakonisht q mund gjat vlersimit, t cilat duhen mnjanuar me shum kujdes: protagonisti q propozon projektin mund t ket interesa personale n projekt duke zmadhuar kshtu rezultatet; status quo-ja mund t prcaktohet n mnyr optimiste; kostot e trajnimit dhe t nisjes mund t penalizojn projektin e par q do t shfrytzonte nj teknologji t re; investimi mund t nnvlersohet lehtsisht pr ta mbajtur posht pragut q krkon aprovimin e 191

niveleve m t larta hierarkike; propozimi mund t mnjanoj rritjen e disa kostove t prgjithshme pak t dukshme (kostot shkallare); mund t mos jet n koherenc marrja n konsiderat t inflacionit,; mund t merren n konsiderat kostot e kryera tashm, mund t mos merren n konsiderat kostot oportune dhe efektet q nuk mund t shprehen n terma monetar etj. Prgatitja e Planit Ekonomiko Financiar, si dokument kryesor, duhet t kaloj npr tri faza kryesore: faza e par duhet t ket pr objektiv prcaktimin e parametrave makro-ekonomik referues, n mnyr t veant normn e pritshme t inflacionit dhe ecurin e normave t interesit q ndikojn mbi koston e burimeve t financimit; analizn e programit t investimeve dhe t ndrhyrjeve t mirmbajtjeve t jashtzakonshme; llogaritjen e t ardhurave t ushtrimit; llogaritjen e kostove operative; prcaktimin e norms fiskale s cils do ti referohemi; prcaktimin e dinamiks s kapitalit qarkullues neto i shpjeguar nprmjet formulimit t supozimeve etj.; faza e dyt duhet t ket pr ka objektiv analizn e burimeve financiare t siguruara; prcaktimin e strukturs objektiv q synohet t arrihet; prcaktimin e politiks s dividendve etj.; ndrsa faza e tret duhet t synoj prcaktimin e kriterit t vlersimit t bazuar mbi llogaritjen e Vlers aktuale neto; prcaktimin e kriterit t vlersimit t bazuar n llogaritjen e Norms s brendshme t rentabilitetit, analizn e qndrueshmris financiare, pasi jo t gjitha investimet ekonomikisht t leverdishme mund t rezultojn m tej t realizueshme n kndvshtrimin financiar Top management duhet t siguroj burime financiare pr tua destinuar grupeve t ndryshme t iniciativave ose projekteve t veanta t investimeve edhe nprmjet emetimit dhe hedhjes n treg t kapitaleve t llojeve t veanta t titujve obligacionar ose marrjes s huas, si risi n financimin e projekteve investuese. Vlersimi paraprak i projekteve duhet t prfshij aspektet kryesore si kuadrin juridik mjaftueshm t sakt; dimensionet ekonomike t prshtatshme t projektit; identifikimin e shtrirjes t projektit dhe izolimin e flukseve financiare; kohzgjatjen e administrimit q i besohet subjektit privat n prputhje me krkesat e rentabilitetit t iniciativs; mundsin pr t identifikuar qartsisht subjektet pjesmarrse n iniciativ; identifikimin e rreziqeve kryesore dhe mundsin e shprndarjes s tyre mbi subjektet pjesmarrse; kontrata tregtare t mbyllura pr nj periudh afatgjat dhe rreziqe teknologjike t kufizuara etj. Nxitja nprmjet incentivave t ndryshm fiskal dhe financiar n prdorimin e metods s Partneritetit Publik Privat (PPP). Prmirsimi i gjith kuadrit ligjor pr menaxhimin e investimeve publike duke e prafruar at me standartet e Bashkimit Evropian. Prmirsimi i kurrikulave universitare n trajtimin e investimeve publike. Inkurajimi i rritjes s kapaciteteve institucionale n thithjen (aplikimin) e investimeve publike, n veanti t investimeve (IPA-s) n kuadrin e integrimit t vendit n Bashkimin Evropian. N prmbyllje duhet t nnvizojm se prdorimi i kapitaleve private nprmjet skemave t financimit paraqet nj mundsi t rndsishme t rritjes pr sistemin ekonomik dhe social t vendit ton, por nuk mund t prcaktohet si rast universalisht i vlefshm pr t gjitha projektet dhe pr t gjitha iniciativat q favorizojn ndrhyrje t tipit struktural.
7. 3. Aneksi A
Treguesit e performancs s projektit
Kta tregues krkohen n mnyr t detyrueshme nga analiza financiare dhe ekonomike. Norma e brendshme e rentabilitetit dhe Vlera aktuale neto prfshihen n tabelat kryesore t analizs financiare dhe ekonomike. Treguesit duhet t japin informacione prmbledhse mbi performancn e projektit dhe prbjn nj baz pr klasifikimin e projekteve.
7.3.1. Vlera aktuale neto (VAN)

Tabelat financiare dhe ekonomike ndrtohen duke prdorur hyrjet (H1, H2, H3), daljet (D1, D2, D3) dhe tepricat (T1, T2, T3 pr periudhn 1, 2, 3). Modeli prfshin nj numr t caktuar vitesh, dhe kjo mund t shkaktoj nj problem nse duam t mbledhim hyrjet e vitit 1 me hyrjet e vitit 2 e kshtu me radh. Kjo varet nga fakti q dobishmria margjinale e nj euroje sot e kalon 192
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti dobishmrin margjinale t nj euroje nesr. Disa arsye e shpjegojn kto fenomen, pr shembull: - Mosplqimi pr rrezikun e ngjarjeve t ardhshme. - E ardhura monetare sht nj funksion rrits dhe dobishmria margjinale e konsumit ulet me kalimin e kohs. - Preferenc e pastr pr dobishmrin margjinale t tanishme n krahasim me at t ardhshme. Bashkimi i t dhnave heterogjene bhet i mundur nga prdorimi i koeficientve specifik me funksionin e peshs. Nj koeficient i till duhet t kishte kto karakteristika: - t zvoglohet me kalimin e kohs, - t llogaris rnien e vlers s monedhs me kalimin e kohs. Nj koeficient i till quhet faktori financiar i zbritjes, at ku at = (1+i)-t ku t sht shtrirja kohore, i sht norma e interesit, at sht koeficienti pr t paksuar vlerat financiare t ardhshme n ato aktuale. Prandaj Vlera Aktuale Neto (VAN) prcaktohet: n S0 S1 Sn VAN(S) = a tS t = + + 0 1 (1 + i ) (1 + i ) (1 + i )n t =0 ku S sht diferenca e flukseve t arks n kohn n dhe at sht faktori i zbritjes i prcaktuar si m sipr. sht nj tregues shum i sakt i performancs s investimit: sht vlera aktuale e t gjitha flukseve neto t gjeneruara nga investimi t shprehura n nj vler t vetme me t njjtn njsi matjeje q prdoret n tabelat e llogaritjes. sht e rndsishme t nnvizojm se zakonisht diferenca n vitet e para t investimit sht negative, por bhet pozitive me kalimin e kohs. Vlerat negative t viteve t para rndojn m shum se ato pozitive meqense kto vlera ulen me kalimin e kohs. Kjo sjell q przgjedhja e kohzgjatjes luan nj rol shum t rndsishm pr prcaktimin e VAN. Gjithashtu zgjedhja e norms s zbritjes (domethn norma e interesit n formul) ndikon n llogaritjen e VAN. Tabela e faktorve t zbritjes: Vitet 1 2 3 4 5 (1+5%)-n .952 381 .907 029 .863 838 .822 702 .783 526 (1+10%)-n .909 091 .826 446 .751 315 .683 013 .620 921 Vitet 6 7 8 9 10 (1+5%)-n .746 215 .710 681 .676 839 .644 609 .613 913 (1+10%)-n .564 474 .513 158 .466 507 .424 098 .385 543
n = numri i viteve
Ky tregues mund t jet nj kriter vlersimi shum i thjesht dhe i sakt: VAN > 0 do t thot q projekti gjeneron prfitime neto (shuma e Sn t ponderuara sht akoma pozitive) dhe prgjithsisht sht e preferueshme. Me fjal t tjera prbn nj nivel t mir t vlers s shtuar t projektit pr kompanin n terma monetare. Gjithashtu sht e dobishme t klasifikohen projektet n baz t VAN dhe t zgjidhet m i miri. Shpeshher vlerat e VAN nuk jan t krahasueshme pr do vler t i. N kt rast vetm prcaktimi i nj i t vetme mund oj n nj zgjedhje t sakt ndrmjet projekteve Si sht prshkruar tashm gjat disertacionit, vlera aktuale neto mund t jet vlera aktuale neto financiare nse llogaritet n analizn financiare dhe me madhsi financiare, ose vlera aktuale neto ekonomike n rast se sht llogaritur n analizn ekonomike.
193
7.3.2. Norma e rentabilitetit t brendshm (IRR)1

Norma e rentabilitetit t brendshm prcaktohet si ajo norm interesi q bn zero vlern aktuale neto t investimit, domethn norma e interesit q llogaritet me ekuacionin e mposhtm: VAN(S) = S t /(1 + IRR) t = 0
t =0 n
Megjithat, shumica e software me t dhna mbi menaxhimin mundsojn llogaritjen automatike t vlers s ktyre treguesve duke aplikuar funksionin e duhur financiar. Rezultatet e llogaritjes s IRR jan normat e interesit. Si evidentohet nga prkufizimi i IRR dhe nga formula, nuk sht e nevojshme llogaritja e norms s zbritjes pr t matur kta tregues. Norma e rentabilitetit financiar i duhet vlersuesit kryesisht pr t gjykuar performancn e ardhshme t investimit. Nse shqyrtohet kostoja oportune e kapitalit privat, IRR sht vlera maksimale q mund t marr investimi derisa t shkaktoj humbje neto n krahasim me nj prdorim alternative t kapitalit. Pra IRR mund t shrbej si kriter pr vlersimin e nj projekti: projekti nuk duhet t konsiderohet i pranueshm posht nj vlere t caktuar t IRR-s. Si VAN, ashtu edhe IRR mund t prdoret pr klasifikimin e projekteve. Megjithat asht mir q t merren n shqyrtim njherazi si IRR, ashtu VAN edhe, pasi mund t verifikohen raste t dykuptimta, pwr shembullVAN1 > VAN 2, por IRR2 > IRR1, TS = norma e zbritjes
7.3.3. Raporti prfitime/kosto (P/K)

Raporti P/K prcaktohet si:
VAN (H) VAN (D)

Ku H jan hyrjet dhe D jan daljet. Nse raporti P/K > 1 ather projekti sht i pranueshm sepse prfitimet, t llogaritura si vler aktuale neto e hyrjeve totale, tejkalojn kostot, t llogaritura si vler aktuale neto e totalit t daljeve. sht nj numr i sakt, ashtu si IRR, dhe sht i pavarur nga nivelet e investimit. Gjithashtu, shpeshher, sht m i leht shfrytzimi i tij, pasi nuk paraqet raste t dykuptimta si ato q jan prmendur n rastin e IRR. Pr kt arsye ky tregues sht shum i dobishm pr klasifikimin e projekteve.
7.4. Aneksi B
Zgjedhja e norms s zbritjes 7.4.1. Norma e zbritjes financiare
N literaturn teorike dhe n praktik ekzistojn qndrime t ndryshme n lidhje me normn e zbritjes pr tu prdorur pr aktualizim n analizn financiare. Ekziston nj literatur e gjer n lidhje me prkufizimin dhe vlersimin e norms s zbritjes, q nuk sht e nevojshme t paraqiten ktu (shih bibliografin). Gjithsesi propozuesi dhe vlersuesi i nj projekti duhet t kuptojn konceptet baz q qndrojn pas przgjedhjes s norms s zbritjes. N prgjithsi, si prkufizim, norma e zbritjes financiare mund t konsiderohet si kosto oportune e kapitalit. Kosto oportune do t thot q kur prdorim kapitalin n nj projekt, heqim dor nga fitimet q mund t na kthehen nga nj projekt tjetr. Prandaj kemi nj kosto t nnkuptuar kur investojm kapitalin n nj projekt investimi: humbja e t ardhurave nga nj projekt alternativ.
1
Nuk dallohet ndrmjet norms s rendimentit te brendshm financiar (si pr investimet, ashtu edhe pr kapitalin) dhe norms s rendimentit t brendshm ekonomik.
194
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Duke iu referuar ktij prkufizimi t prgjithshm, duhet t vlersojm praktikisht koston oportune t prshtatshme t kapitalit pr nj projekt t dhn, n nj vend dhe n nj periudh t dhn. N thelb ekzistojn tri mnyra q mund t jen t dobishme n prcaktimin e koeficientit (prqindjes) s zbritjes financiare t prshtatshme, t cilat do ti paraqesim shkurtimisht n vazhdim. Mnyra e par vlerson nj kosto oportune minimale t kapitalit. Ndonjher kjo mnyr sugjeron q norma reale e zbritjes (skontos) duhet t prcaktoj koston e kapitalit t prdorur pr projekte specifike investimi. Si pasoj, benchmark pr nj projekti publik mund t jet norma reale e rentabilitetit mbi detyrimet (obligacionet) e qeveris (kosto margjinale e deficitit publik), ose norma reale e interesit afatgjat mbi detyrimet tregtare (nse projekti krkon financime private). Kjo mnyr sht shum e thjesht, por mund t jet mjaft orientuese. sht e rndsishme t kuptohet q n baz t ksaj mnyre shfrytzojm koston aktuale t kapitalit pr t prcaktuar koston oportune t tij, dhe t dyja konceptet jan t ndryshme. N fakt projekti alternativ m i mir mund t fitoj m shum nga norma reale e interesit mbi borxhet publike dhe private. Mnyra e dyt prcakton nj vler limit maksimale pr normn e zbritjes duke konsideruar rentabilitetin e humbur n investimin m t mir alternativ. Praktikisht kostoja oportune e kapitalit vlersohet duke par rentabilitetin margjinal pr nj portofol titujsh n tregun ndrkombtar, n periudh t gjat dhe me risk minimal. Me fjal t tjera alternativa e t ardhurave t projektit nuk sht kthimi nga borxhi publik ose privat, por rentabiliteti pr nj portofol financiar t prshtatshm. Megjithat disa investitor, kryesisht n sektorin privat, mbi bazn e eksperiencs pr projekte t ngjashme, mund t ndihen t aft pr marrjen nga investimi t rentabiliteteve edhe m t larta. Mnyra e tret konsiston n prcaktimin e nj norme prag standard. Kjo prfshin mundsin e mnjanimit t shqyrtimit n mnyr t hollsishme t kostos specifike t kapitalit pr nj projekt t dhn (mnyra e par) ose t shqyrtohet portofol specifik n tregun financiar ndrkombtar ose nj projekt alternativ pr nj investitor t dhn (mnyra e dyt), por mundson t prdoret nj rregull prafrues dhe i thjesht. Shfrytzohet nj norm specifike interesi ose nj norm rentabiliteti t marr nga nj institucion prkats dhe prdoret nj shumzues n mbi kt benchmark minimum. Pr projekte t bashkfinancuar nga Bashkimi Europian, nj minimal benchmark mund t zvendsohet nga obligacionet n euro n terma afatgjat lshuar nga Banka Europiane e Investimeve. Rentabiliteti real i ktyre obligacioneve mund t llogaritet duke marr n konsiderat normn nominale t rentabilitetit minus inflacionin n BE. N praktik sugjerohet q nj norm zbritjeje financiare prej 6% q nuk sht larg vlers s dyfisht s norms reale t rentabilitetit mbi obligacionet e BEI (Banka Europiane e Investimeve) dhe mund t prfaqsoj nj norm rentabiliteti baz pr projektet publike, prve rrethanave t veanta kur propozuesi i projektit duhet t justifikohet.
Tabela 1. Disa shembuj t norms s zbritjes financiare n vende dhe sektor t ndryshm: Sektori Transporti Transporti Transporti Transporti Transporti Mjedisi Mjedisi Vendi Spanja Spanja Spanja Spanja Franca Lituania Polonia
195
Norma e zbritjes 5 6 6 6 8 3 5
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Mjedisi Industria Energjia Polonia Portugalia Portugalia 5 10 11
Burimi: T dhnat i referohen projektit t ISPA-FC dhe Fesr
7.4.2. Norma sociale e zbritjes

Norma e zbritjes n analizat ekonomike t projekteve t investimeve norma sociale e zbritjes synon t demonstroj se kostot dhe prfitimet e ardhshme duhet t vlersohen n raport me ato t tashmet. Mund t ndryshoj nga ajo financiare kur tregu i kapitalit sht jo perfekt (si ndodh gjithmon n realitet). Literatura dhe praktika ndrkombtare tregojn nj gam t gjer mnyrash n zgjedhjen dhe interpretimin e norms sociale t zbritjes pr tu shfrytzuar. Eksperienca ndrkombtare sht e bollshme dhe prfshin shtete t ndryshme ashtu si dhe organizata t ndryshme ndrkombtare. Banka Botrore, dhe s fundi BERZH, kan miratuar nj norm t rentabiliteti ekonomik t krkuar prej 10%. Kjo zakonisht konsiderohet si nj norm standarde mjaft e lart dhe, sipas disa opinioneve kritike, mund t reflektoj n nj lloj zgjedhjeje t projekteve m t mira nga ana e kredimarrsve me pesh m t madhe. N prgjithsi qeverit kombtare fiksojn nj norm sociale zbritjeje pr projektet publike n nj nivel m t ult n raport me at t institucioneve financiare ndrkombtare. N Mbretrin e Bashkuar, The Green Book1 e konsideron koston oportune sociale t kapitalit si nj kosto t shkaktuar nga hendeku ndrmjet konsumit dhe prodhimeve private. Norma e preferencs sociale kohore dhe norma e rentabilitetit privat t dyja jan fiksuar 6% edhe pse jan lejuar prjashtime t shumta. N Itali, sipas udhzimeve t reja pr studimin e leverdishmris (fizibilitetin), norma e zbritjes tani sht fiksuar 5%. N Spanj jan vendosur norma t ndryshme sipas sektorit prkats: 6% n terma real pr transportet2 dhe 4% pr projekte n sektorin e burimeve ujore. N Franc norma e zbritjes sht e fiksuar nga Commisariat General du Plan prej 8% n terma real, edhe pse nuk sht prditsuar q nga viti 1984. N SHBA, OMB (Office for Management and Budget) propozon norma zbritjeje t ndryshme. N veanti, duke supozuar se investimet publike (t prkufizuara si projekte q kan ndikim mbi mirqenien shoqrore) influencojn konsumin privat, taksa e zbritjes pr tu prdorur sht 7% n terma real, ose llogaritet nprmjet praktiks s mimit hije t kapitalit q merr n konsiderat hendekun si t konsumit, ashtu edhe t prodhimit. Investimet e brendshme t qeveris (ato q kan ndikim vetm n borxhin publik) duhet t zbriten prmes normave t huas s Thesarit. CBO (Congressional Budget Office) dhe GAO (General Accounting Office) prcaktojn q investimet publike duhet t zbriten prmes normave t huas s Thesarit. Eksperiencat e ndryshme ndrkombtare pasqyrojn mnyra dhe politika t ndryshme. Mnyrat kryesore t vlersimit t norms sociale t zbritjes jan si m posht: a) Nj opinion tradicionale propozon q investimet publike margjinale duhet t ken t njjtin rentabilitet (kthim) me ato private, meqense projektet mund t jen t zvendsueshme; b) Nj mnyr alternative sht ajo e prdorimit t nj formule bazuar n normn e rritjes ekonomike pr nj periudh afatgjat. Nj formul e prafrt sht: r = ng + p
1 2
HM Teasury, Appraisal and evolution in central government, The Green Book, Libri i Gjelbrt. Ministerio de Traansportes, Turismo y Comminicacioes (1991). Manual de evaluacion de inversion en ferrocarriles de via ancha. Anexo 1.
196
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti ku r sht norma sociale e zbritjes s fondeve publike dhe shprehet n nj valut t caktuar (pr shembull n euro); g sht norma e rritjes s shpenzimeve publike; n sht elasticiteti i mirqenies sociale t shpenzimeve publike dhe, n fund, p sht thjesht nj norm e preferencs ndrkohore. Pr shembull, t marrim n konsiderat rastin kur shpenzimi publik i destinuar pr ndihmn e t varfrve (pra shpenzim publik me vler shoqrore shum t lart) rritet me nj prqindjeje rritjeje vjetore t njjt me konsumin mesatar pr frym, merret 2%, dhe vlera e elasticitetit t mirqenies shoqrore pr kt lloj shpenzimi prfshihet ndrmjet 1 dhe 2. Pr rrjedhoj, nse norma e thjesht e preferenc ndrkohore sht rreth 1%, norma sociale e zbritjes do t prfshihet n nj interval ndrmjet 3% - 5%. Kjo praktik on n vlera t normave t zbritjes m t vogla krahasuar me praktikat e mparshme. Kjo ndodh sepse tregjet e kapitaleve jan jo perfekt dhe zbresin t ardhmen n nj mnyr m t rnd, pr shembull, duke marr nj rast t kufizuar, Shteti duhet t ket nj norm preferenciale kohore t barabart me zero pasi supozohet q duhet t mbroj interesat e t gjitha gjeneratave t ardhshme. c) Zgjidhja e tret sht marrja n konsiderat e nj benchmark standard pr normn e zbritjes, pra nj norm rentabiliteti standard q reflekton nj objektiv real rritjeje. N fakt, pr periudha afatgjata norma reale e interesit dhe ajo e rritjes duhet t prputhen. Mbi bazn e praktiks s par, nj norm sociale zbritjeje pr projektet publike prej 5% do t jet afrsisht sa dyfishi i rentabilitetit real pr nj detyrim t BEI (Banka Europiane e Investimeve) n euro, dhe si rrjedhoj jo shum t ndryshme nga nj norm e arsyeshme e rentabilitetit financiar, ndoshta n ekstremin m t ult se sa kostoja oportune e kapitalit pr investitort privat. Por nj norm sociale zbritjeje 5% nuk do t jet shum e distancuar nga nj vler bazuar n mnyrn e dyt, ndoshta, kt her, n ekstrem m e lart n rangun e vlerave t arsyeshme pr parametra t ndryshm. Eventualisht, pr vendet europiane m t prapambetura, nj rentabilitet prej 5% sht n prputhje me mnyrn e tret: mund t pasqyroj nevojn e ktyre vendeve pr t investuar n nj norm rentabiliteti m t lart pr t arritur nj norm rritjeje m t lart se sa mesatarja e zonave t BE (ku n dhjetvjeart e fundit norma e rritjes reale ka qen rreth 2.5 3%). Duke prfunduar, nj norm sociale zbritjeje prej 5% mund t gjej justifikime t ndryshme dhe mund t zvendsoj nj benchmark standard pr projektet e bashkfinancuara nga BE. Megjithat, n raste specifike, propozuesit e projekteve mund t duan t justifikojn nj vler t ndryshme.
197
8. FJALORTH
8.1. Fjalor baz pr analizn e projekteve
Analiza e projektit: Prshkrim analitik q krahason kostot dhe prfitimet. Qllimi sht prcaktimi nse, nga alternativat e dhna, projekti i propozuar do t arrij mjaftueshm objektivat. Cikli i projektit: zinxhiri i serive t veprimtarive t nevojshme dhe t paracaktuara t kryera n fushn e do projekti. Normalisht dallohen fazat e mposhtme: programimi, identifikimi, formulimi, financimi, realizimi, vlersimi. Identifikimi: seleksionimi i ideve t mundshme projektuese pr nj ndrhyrje, q m pas do tu nnshtrohen nj studimi specifik parafizibiliteti. Monitorimi: shqyrtimi sistematik i gjendjes s avancimit t nj aktiviteti sipas nj kalendari t paracaktuar mbi bazn e treguesve m t rndsishm dhe m prfaqsues. Njsia e llogaritjes: njsia e matjes q bn t mundur mbledhjen apo zbritjen e t dhnave jo homogjene. Euro mund t jet njsi llogaritjeje pr vlersimin e projekteve financuar nga Bashkimi Europian. Periudha afatgjat: periudha e procesit prodhues gjat s cils bhet i mundur ndryshimi i nivelit t prdorimit i t gjith faktorve prodhues, por jo proceset baz t teknologjis. Periudha e llogaritjes: intervali ndrmjet dy veprimeve t njpasnjshme n nj llogari. N analizat e projekteve periudha e llogaris n prgjithsi sht nj vit, por edhe mund t zgjidhet nj periudh e ndryshme n baz t leverdishmris. Periudh afatshkurtr: periudh kohe n procesin prodhues gjat s cils faktort fiks t prodhimit nuk mund t ndryshohen, por duhet t jen n nivelin e shfrytzimit t faktorve variabl. Programi: Nj seri e koordinuar e projekteve t ndryshme ku objektivi specifik, buxheti dhe afatet jan qartsisht t prcaktuara. Projekt: veprimtari investuese n t cilin shpenzohen burime pr t krijuar aktive afatgjata q do t prodhojn prfitime pr nj periudh t gjat kohe dhe q logjikisht ka t bj me programimin, financimin dhe realizimin si njsi. sht nj aktivitet specifik me nj moment t sakt fillimi dhe nj moment t sakt mbarimi q ndjek nj objektiv specifik. Edhe elementi m i vogl veprues n brendsi t nj plani apo programi kombtar mund t mendohet si nj projekt i pavarur, i prgatitur dhe i realizuar si nj njsi e ndar. Nj projekt mund t prodhoj prfitime q mund t vlersohen n shprehje monetare ose n prfitime jo materiale. Projekte t pavarura: projekte t cilat n parim mund t realizohen edhe njkohsisht, pr tu dalluar nga projektet reciprokisht prjashtues. Projektet reciprokisht prjashtues: projekte t cilat pr shkak t natyrs s tyre prjashtojn njri-tjetrin, pra nuk mund t ndrmerren n t njjtn koh. Qndrueshmria: matja e nivelit n t cilin prfitimet e nj iniciative vazhdojn t prodhohen edhe pas prfundimit t vet iniciativs. Studimi i fizibilitetit: studimi i nj projekti t propozuar me qllim t vlersimit nse propozimi sht mjaftueshm interesant pr t justifikuar nj prpunim (llogaritje) t mtejshme. Vlersimi ex-ante i projektit: vlersim i cili prqendrohet n vendimmarrjen e financimit. Shrben pr t orientuar projektin n mnyrn m koherente dhe t prshtatshme t mundur. Jep
198
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti bazn e nevojshme pr monitorimin dhe vlersimet e mpastajme duke u siguruar q jan, kur sht e mundur, objektiva t matshm.
Vlersimi ex-post i projektit: vlersim i realizuar pas nj afati kohor t caktuar nga prfundimi i iniciativs. Konsiston n verifikimin e ndikimeve efektivisht t realizuara nga iniciativa n raport me objektivat e prgjithshme dhe specifike. Vlersimi i projektit: faza e fundit e ciklit t projektit. Zhvillohet pr t individualizuar faktort e suksesit si dhe pikat kritike me qllim pr t kuptuar dhe zhvilluar eksperiencat e prfituara tashm. Vlersimi n vijueshmri: vlersim i realizuar n t njjtn koh me zbatimin, n mnyr q t mundsoj nse sht i nevojshm nj riorientim i aktivitetit. Shqyrton n mnyr kritike rezultatet e para q mundsojn t japin nj gjykim paraprak pr cilsin e realizimit. Vlersimi prfundimtar: vlersim i realizuar menjher pas zbatimit t plot t iniciativs dhe q ka pr objektiv rezultatet e arritura. Ai shrben pr t prcaktuar nse dhe n mas jan arritur objektivat e parashikuara dhe pr t identifikuar faktort e suksesit ose t dshtimit. Vlersimi: i referohet vlersimit prpara realizimit (ex-ante) t projektit t investimit t propozuar me qllim pr t vendosur nse pranohet ose jo n prputhje me kriteret e vendosura. Zbatimi: Faz n t ciln ndrhyrja sht kryer dhe veprimtarit e parashikuara t prodhimit ose t shrbimit jan br plotsisht funksional. Gjat ksaj faze bhet i nevojshm fillimi i veprimtaris s monitorimit dhe, kur gjykohet e domosdoshme, vlersim i vazhdueshm.
8.2. Analiza Financiare

Aktualizimi: procesi i paraqitjes n kohn e tashme i vlerave t ardhshme t nj kostoje apo t nj prfitimi, prmes nj norme zbritjeje, pr shembull duke shumzuar vlern e ardhshme me nj koeficient q zvoglohet me kalimin e kohs. Analiza financiare: mundson t parashikoj me kujdes se me burime do t mbulohen shpenzimet. N veanti lejon:
1. t verifikoj dhe t garantoj ekuilibrin e arks (kontrolli i qndrueshmris financiare); 2. t llogaris treguesit e rentabilitetit financiar t projektit t bazuar n flukset neto t aktualizuara t arks, referuar ekskluzivisht njsis ekonomike q aktivizon projektin (ndrmarrjes, entit shtetror etj.).
mimet aktuale: (mimet nominale) mime efektivisht t evidentuara n nj periudh t dhn. Prfshijn efektet e inflacionit t prgjithshm dhe u kundrvihen mimeve konstante. mimet konstante: mimet pr nj vit baz prshtatur me qllim prjashtimin e inflacionit nga t dhnat ekonomike. Mund tu referohen si mimeve t tregut edhe mimeve hije. Dallohen nga mimet aktuale. mimi i tregut: sht mimi i prshtatshm pr analizn financiare, mim me t cilin nj e mir ose nj shrbim sht shkmbyer efektivisht n treg. mimi relativ: vlera e shkmbimit ndrmjet dy t mirave (mallrave), i formuar nga raporti ndrmjet mimeve nominale t tyre. Kontabiliteti arks: metod regjistrimi e veprimeve kontabile n momentin kur ndodhin lvizjet e arks. Dallohet nga kontabiliteti sipas prkatsis. Kontabiliteti sipas prkatsis: metoda q regjistron n llogarit financiare t ardhurat dhe
199
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti shpenzimet n lidhje me periudhn s cils i referohen pavarsisht nga fakti q veprimet korresponduese t arks kan ndodhur m par ose m pas.
Kosto oportune: vlera e nj burimi n prdorimin e tij alternativ m t mir. Pr analizn financiare kostoja oportune e nj input-i t bler sht gjithmon vlera e tregut. N analizn ekonomike kostoja oportune e nj input-i t bler sht vlera e prodhimit t tij margjinal n prdorimin m t mir t tij alternativ, pr t mira ose shrbime t ndrmjetme, ose vlera e tij e prdorimit (t matur nga disponibiliteti pr t paguar) pr t mira apo shrbime prfundimtare. Norma e rentabilitetit financiar: norma e rentabilitetit t brendshm t llogaritur duke shfrytzuar vlerat financiare dhe q shpreh prfitueshmrin financiare t nj projekti. Norma e rentabilitetit t brendshm (norma e brendshme e kthimit): norma e zbritjes me t ciln fluksi i kostove dhe i prfitimeve ka nj vler aktuale neto t barabart me zero. Konsiderohet norm e rentabilitetit financiar kur vlerat jan llogaritur me mimet aktuale, norm e rentabilitetit ekonomik kur vlerat jan llogaritur me mimet e kontabilizuara. Norma e rentabilitetit t brendshm krahasohet me nj vler referuese pr t vlersuar rezultatin e projektit t propozuar. Norma e zbritjes: norm me t ciln jan zbritur vlerat e ardhshme. Normat e zbritjes financiare dhe ekonomike mund t ndryshojn, me t njjtn mnyr me t ciln mimet e tregut mund t ndryshojn nga ato t kontabilitetit. Norma limit (cut-off rate): norma posht s cils nj projekt i dhn konsiderohet i papranueshm. Shpesh konsiderohet si kostoja oportune e kapitalit. Mund t jet norma minimale e rentabilitetit t brendshm t pranuar pr nj projekt, ose norma e zbritjes e prdorur pr t llogaritur vlern aktuale neto, raporti prfitime neto/investimi ose raporti kosto / prfitime. Norma reale: norma e deflacionuar pr t prjashtuar ndryshimet n nivelin e mimeve t prgjithshme ose t konsumit (pr shembull normat reale t interesit jan normat nominale t interesit minus normn e inflacionit) Prfitimi neto: shuma e mbetur pasi zbriten t gjitha flukset n dalje nga flukset n hyrje. Duke aktualizuar prfitimin neto rrits para financimit llogarisim nivelin e vlers s projektit n krahasim me t gjitha burimet e shfrytzuara; duke aktualizuar prfitimin neto rrits pas financimit llogarisim se sa vlen (kthen) projekti n raport me nivelin e burimeve t veta ose t kapitalit t shfrytzuar. Raporti kosto/prfitime: vlera aktuale e fluksit t prfitimeve t pjestuar me vlern aktuale t fluksit t kostove. Kur prdoret raporti kosto/prfitime kriteri i seleksionimit sht q duhet t pranohen t gjith projektet e pavarura me nj raport kosto/prfitime q, pasi jan skontuar me nj norm zbritjeje oportune (shpesh mund t jet kostoja oportune e kapitalit), t jet e barabart ose m e lart se nj. Nuk mund t prdoret pr t przgjedhur ndrmjet alternativave reciprokisht prjashtuese. Skenari me dhe pa projekt: n analizn e projektit krahasim i rndsishm sht ai mes prfitimit neto duke supozuar aktualizimin e projektit dhe prfitimit neto n munges t projektit, pr t llogaritur prfitimin shtes q mund ti atribuohet ktij projekti. Vlera aktuale neto (VAN): shuma e rezultateve t nj projekti kur vlera e skontuar e kostove t ardhshme sht zbritur nga vlera e skontuar e prfitimeve t ardhshme. Dallohen vlera aktuale neto ekonomike si dhe vlera aktuale neto financiare. Vlera e mbetur: vlera aktuale neto e aktiveve dhe pasiveve n vitin e fundit t periudhs s przgjedhur pr vlersim.
200
8.3. Analiza ekonomike

Analiza ekonomike: analiz e kryer duke prdorur vlerat ekonomike, q shprehin vlern q kompania sht e gatshme t paguaj pr nj mall apo shrbim. N prgjithsi analiza ekonomike vlerson t mirat apo shrbimet me vlern e tyre t prdorimit ose koston e tyre oportune pr shoqrin (shpesh nj mim n kufi pr mallrat e shkmbyeshme). Ka t njjtn domethnie si analiza kosto/prfitime. Analiza kosto/prfitime: dallohet nga nj analiz e thjesht financiare pr faktin se merr n konsiderat t gjitha fitimet dhe humbjet pavarsisht nga subjekti t cilit i referohen. Analiza kosto/prfitime normalisht prfshin prdorimin e mimeve t kontabilitetit. Rezultatet mund t shprehen n mnyra t ndryshme, n veanti norma e rentabilitetit t brendshm, vlera aktuale neto si dhe raporti kosto-prfitime. Analiza kosto/prfitime sht nj mnyr teorike e aplikuar n do vlersim sistematik sasior t nj projekti publik ose privat, pr t prcaktuar nse dhe n mas projekti sht i leverdishm nga nj kndvshtrim (aspekt) publik ose shoqror. mimi i kontabilitetit: kostoja oportune e t mirave, prgjithsisht e ndryshme nga mimi aktual i tregut dhe nga tarifat e prcaktuara. Duhet t prdoret n analizat e projektit pr t reflektuar m mir koston reale t input-eve pr kompanin dhe prfitimet reale t output-eve. Shpesh prdoret si sinonim i mimit hije. mimi n kufi: mim pr njsi i nj t mire t tregtueshme n kufirin e nj Shteti. Pr eksportet sht mimi FOB (free on bord) dhe pr importet sht mimi CIF (cost, insurance and freight). Disponibiliteti pr t paguar: shum q konsumatort jan t gatshm pr t paguar pr nj t mir apo shrbim prfundimtar. Nse disponibiliteti i nj konsumatori pr t paguar pr nj t mir e tejkalon mimin e tij konsumatori gzon nj prfitimi (surplus i konsumatorit). Eksternaliteti: efekti i projektit q verifikohet jasht vet projektit, dhe si pasoj nuk prfshihet n analizn financiare. N prgjithsi nj eksternalitet ekziston kur prodhimi ose konsumi i nj t mire apo shrbimi nga ana e nj njsie ekonomike ka nj efekt direkt n mirqenien e prodhuesve ose konsumatorve n nj njsi tjetr pa kompensim. Eksternalitetet mund t jen pozitive ose negative. Faktort e konvertimit: numr q mund t shumzohet me mimin e tregut kombtar ose me vlern n prdorim t nj t mire jo t tregtueshme pr ta kthyer n mim kontabiliteti. Kostot dhe prfitimet social-ekonomike: kosto oportune apo prfitime pr ekonomin n trsin e saj. Mund t ndryshojn nga kostot private n masn n t ciln mimet efektive ndryshojn nga mimet e kontabilitetit (kosto sociale = kosto private + kosto e jashtme). Norma e rentabilitetit ekonomik: tregues i rentabilitetit social-ekonomik i nj projekti. Mund t ndryshoj nga norma e rentabilitetit financiar pr shkak t shtrembrimeve t mimit. Norma e rentabilitetit ekonomik prfshin prdorimin e mimeve t kontabilitetit dhe llogaritjen e norms s zbritjes q i bn prfitimet e projektit t barabarta me kostot aktuale, domethn bn vlern aktuale neto ekonomike t barabart me zero. Norma e zbritjes sociale: e kundrta e norms s zbritjes financiare. Krkon t reflektoj kndvshtrimin shoqror mbi t cilin duhet t vlersohet e ardhmja n krahasim me t tashmen. Shtrembrim: gjendja n t cilin mimi efektiv i tregut i nj t mire ndryshon nga mimi eficient q do t kishte n munges t falimentimit t tregut ose t politikave publike. Kjo shkakton nj diferenc ndrmjet kostos oportune t nj t mire dhe mimit faktik t tij, pr shembull n sisteme monopole n prani t eksternalitetit, t taksave indirekte, tarifave etj. T mira t pa tregtueshme: t mira q nuk mund t importohen ose t eksportohen, pr shembull shrbime lokale, puna e pakualifikuar dhe toka. N analizn ekonomike t mirat e pa
201
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti tregtueshme vlersohen me vlern e produktit margjinal t tyre, nse jan t mira apo shrbime t ndrmjetme, apo sipas kriterit t disponibilitetit pr t paguar nse jan t mira apo shrbime prfundimtare.
T mira t tregtueshme: t mira q mund t tregtohen n tregun ndrkombtar n munges t politikave kufizuese tregtare. Teknika t tjera vlersimi Analiza e ndikimeve (impakteve): vlersimi i ndryshimit ose i efekteve afatgjata mbi shoqrin q mund ti atribuohen ndrhyrjes s realizuar, lidhur me arritjen e objektivave t prgjithshme. Ndikimi duhet t shprehet n njsi matse t prshtatura pr t treguar problemet q synohet t zgjidhen. Analiza e ndikimit mjedisor: analiza q identifikon efektet n mjedis t nj projekt investimi. Prfshin parashikimin e emetimeve t ndotsve t mundshm dhe humbjen e vlerave t peizazhit. Analiza e ndjeshmris: teknik analitike pr t testuar n mnyr sistematike se far i ndodh aftsis pr t gjeneruar t ardhura nga nj projekt nse ngjarjet ndryshojn nga vlersimet e bra pr to gjat projektimit. sht nj metod bazike pr trajtimin e pasigurive pr vlerat dhe ngjarjet e ardhshme. Kryhet duke mundsuar ndryshimin e nj elementi ose kombinimin e elementve duke prcaktuar kshtu efektin e ktyre ndryshimeve mbi rezultatet. Analiza e qndrueshmris financiare: analiz q kryhet me qllim pr t verifikuar nse burimet financiare jan t mjaftueshme pr t mbuluar t gjitha daljet financiare, vit pas viti, gjat gjith kohs s shtrirjes s projektit. Qndrueshmria financiare vrtetohet nse shuma e akumuluar e arks nuk sht kurr negative, gjat gjith viteve t marra n konsiderat. Analiza e riskut: studimi i mundsive t nj projekti pr t arritur nj norm rentabiliteti t knaqshm dhe t ndryshueshmris n raport me vlersimin m t mir t norms s rentabilitetit. Edhe pse analiza e riskut siguron nj baz m t mir n krahasim me analizn e ndjeshmris pr t gjykuar t rriskuarit e nj projekti t veant ose t rriskuarit lidhur me projekte alternative, ajo n vetvete nuk bn asgj pr t paksuar rrisqet. Analiza kosto-efikasitet: teknik vlersimi dhe monitorimi e prdorur kur prfitimet nuk mund t prcaktohen n mnyr t arsyeshme n shprehje monetare. Zakonisht kryhet duke llogaritur koston pr njsi t prfitimit dhe krkon ekzistencn e mjeteve pr t matur prfitimet por jo domosdoshmrisht pr tiu atribuuar nj vler monetare ose ekonomike. Analiza shum kriteresh: metodologjia e vlersimit q shqyrton njherazi ose me sekuenca t ndryshme objektivat duke i atribuuar nj pesh secilit objektiv t matshm. Analiza SWOT: prshkruan n mnyr sintetike, karakteristikat q i prkasin si iniciativs ashtu edhe t kontekstit n t cilin realizohet; lejon t analizohen skenar alternativ. Analiza e kontekstit n t cilin synohet t ndrhyhet dhe pr t evidentuar faktort e brendshm mbi t cilt duhet t prqendrohen (forcat) ose q duhet t neutralizohen (dobsit) dhe faktort favorizues (mundsit) ose jo favorizues (krcnimet). Kronograma: teknik e prdorur pr t realizuar nj vlersim real dhe t verifikueshm t kohs s nevojshme pr zbatimin e nj nisme, duke evidentuar pikat kritike. Evidenton lidhjet logjikekohore ndrmjet palve t ndryshme t nisms dhe vlerson kohn e nevojshme pr realizimin e saj.
202
9. SUMMARY
Evaluation of the Economic-Financial Feasibility for the Implementation and Administration of Public Investments. Case Study
This thesis is structured in the introduction, the purpose, the main goals of the study, the methodology of the study and seven chapters. Chapter 1: Basis of investments valuation. Chapter 2: Basics of financial mathematics and investment analysis. Chapter 3: Analysis of cost/benefit for the assessment of the investments. Chapter 4: Assessing the participation of private financial resources. Chapter 5: The use of private finance. Chapter 6: Economic and financial assessment of the infrastructural projects. Chapter 7: Conclusions and main recommendations. Annexes Vocabulary Bibliography
Introduction
Through the thesis topic Evaluation of the economic and financial feasibility for the implementation and administration of public investments. Case Study we intend to provide a range of methods to those who must evaluate various investment proposals, whether individual, entrepreneur or public, to use them depending on situations they will face. An investment is a project that, before a certain absorption of sources today, creates the possibility of generating profits in the future, so we should put in balance a present cash output with a series of future cash inflows. This definition shows that investment is characterized by the presence of the cash flows, which are manifested at different times. Therefore, to evaluate the economic profitability of an investment, namely to decide whether the investment should be performed or not, it is necessary to compare the cash revenues and cash outflows that occur at different times. The problem can be resolved by making these flows homogeneous through conversion to comparable cash flows, if all these flows appear at the same moment. The study will be followed by the main glossary of main terms frequently used in the field of investments analysis in order to somehow contribute to the unification of terms.
Purpose
Given that large sums are spent for investments in the public sector, as well as from the personal experience of the author, we have defined as the main objective of the study Evaluation of the economic and financial feasibility for the implementation and administration of public investments, with special emphasis on strengthening the programming procedures, monitoring, and evaluation of investment projects of local and central government, proposals and ideas on implementation and financing of projects with public-private financial partnership, a new perspective of projection and funding. We believe that this study will serve to the managers of local and central government, planners, private enterprises, students of economic faculties and other readers who are interested on investments, their profitability, etc..
The main goals of the study

Among the main objectives of the study are: 1. Clarification of the definition investment. 2. Recognition with the techniques of the assessment of investments feasibility, mainly in the public sector. 203
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti 3. The layout of the stages through which it must pass the economic evaluation of an investment project. 4. Decision-making, individualization of the most profitable investment, or non-realization of the investment. 5. Proposals on how to implement projects with public-private financial partnership, considered as an innovation in financing investments with public utility. 6. Presentation of Type statements for preparation of economic and financial plan (according to the stages of the investment). 7. Application of theories and proposed methods, which will be demonstrated through a study case, namely in the Municipality of Kamza.
Survey Methodology
To conduct the study there will be used statistical methods of comparative analysis and synthesis, as well as there will be applied theory and practice of mathematics, in particular of the financial math on the time value of money, net present value, capitalization and actualization, mathematical model used in the analysis of investments, particularly referred mainly to the performance of the cash flows. We will present Type statements for the preparation of financial and economic plan (according to the phases of the investment), such as economic account, financial situation, the statement of cash flows and the calculation manner and interpretation of parameter K for the remuneration of the invested capital.
Chapter 1: Basis of investments valuation

The evaluation process is intended to determine the generated wealth or to determine consumed wealth, also giving indications about the profitability of investment considered in itself, or put in comparison with alternative investments, with the purpose of electing investment which enables to generate the greater level of wealth. Evaluation can be defined as a comparison procedure between revenues and cash outflows and/or economic performance as a result of an investment. Methods that do not take into account the present value: the recovery period: this method determines the recovery period, i.e. the time needed until the amount of net operating income equals the value of invested capital; return of the investment: this method determines the profitability of the invested capital referring to profits or derived savings, without considering depreciation. Methods that take into account the present value: the method of actual value determines the present value of future benefits, based on a predetermined interest rate. Obviously, aiming to choose between alternative investments, it will be preferred the investment with the margin of greater benefit. Indicator of profitability, indicators feasibility method is essentially identical to the previous one, but not for the fact that there are performed comparisons between alternative investments based on the so-called indicators in percentage of feasibility: the latter is equal to the ratio between the actual value of the income and investment value. Discounted cash flow: this method is essentially a special case of the present value method, as applied when the marginal utility (the difference between the present value and the investment cost) of an investment is zero.
Chapter 2: Basics of financial mathematics and investment analysis

Any financial transaction is characterized only by the presence of financial flows. It is like an economic transaction, but in which the exchanged good is not of economic nature, as it is about money. The principle of preference for the present: this principle states that in an economic system that has not reached saturation or needs, nor the saturation of technological opportunities, a monetary
204
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti unit is immediately available generally more preferable than the same monetary units available in a future time. The principle shows clearly that two net cash flows can be compared only if manifested in the same moment of time.
Chapter 3: Cost/benefit analysis: assessment of investments

Cost/benefit analysis is a method currently used by all international organizations of development and credit. It is confirmed that only projects that pose a higher profitability rate than the bank interest rate (or any other rate taken as a reference and representative of an alternative use of that capital) will be taken into consideration. Analysis of cost/benefit measures in monetary terms as resources, as well as results through comparing different alternatives. There is nothing but a profitability analysis application that economic operators carry out to make their investment decisions in the context of public choices. It is required to maximize net social profit of public investments. The project evaluation is done on the basis of the criterion of economic efficiency. The project may be useful based on efficiency criteria, but it can create environmental problems. Trade-off between efficiency and fairness is one of the most controversial aspects of the cost/benefits analysis. The main limitation of the analysis of the cost/benefits analysis is presented by the assumption of perfect markets, another limitation is the inability to effectively monetize some of the goals or some of the costs.
Chapter 4: Assessing the participation of private financial resources

The purpose of this chapter is to provide appropriate guidelines for performing analysis of economic and financial feasibility focused on the formulation of the content, processing and articulations to be included in the feasibility studies conducted in order to verify the possibility of activating private resources in realization of public infrastructure or public utility. Financial analysis, in general, aims at providing quantitative information needed to evaluate the economic feasibility and financial viability of the investment project, as for the initiator subject, as well as for the various funders or sponsors. The main objectives should be: verification and determination, previously in relation to market requirements, the degree of economic feasibility and financial sustainability of the investment project for a private investor by using valuation techniques typical for financial choices of the enterprise; determination of useful conditions to ensure the synchronization and profitability of financial management of public resources. Evaluation of the participation of private financial resources goes through three main phases. The first phase focuses on defining the reference macro-economic parameters, analysis of the investment program and the interventions of extraordinary maintenance costs, calculating the income of the exercise, the calculation of operating costs, determining the tax rate that must be referred to, determining the dynamics of net working capital, the second phase focuses on the analysis of provided financial resources and on determining the target structure to be achieved, the determination of dividend policy to be implemented; while the third phase focuses on the analysis of economic feasibility, implementation of evaluation criteria based on the calculation of net present value and internal rate of profitability.
Chapter 5: The use of private finance

The direct ratio between the realization of works and use of their economic and trade utilization lies in the financing of projects, a technique of infrastructure funding, originating from AngloSaxon law presupposes the help of the capital market and it is taking rapid development in more countries. This method actually bases its logics of economic and financial assessment of investment projects on the basic principle for which the cost of many goods and public services and for the interested public can fully paid mainly by the users or buyers.
205
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Key aspects of the preliminary assessment of the project are: the legal framework sufficiently accurate, relevant economic dimensions of the project, identifying the perimeter of the project and the isolation of financial flows, duration of administration trusted to the private entity in accordance with the requirements of initiative profitability, the ability to clearly identify the entities participating in the initiative, identifying key risks and their potential on the participating entities, commercial contracts entered for a long period and technological risks.
Chapter 6: Financial and economic evaluation of water infrastructure projects. Case Study
This chapter gives practical application of theory treated in the previous chapters. The study refers to the public investment of the Municipality of Kamza for civil water supply.
Chapter 7: Conclusions and main recommendations The main conclusions

Evaluation or investment analysis means the integrity of techniques and instruments that persons, companies or public institutions use to decide whether to perform or not an investment that has an impact for a long term. To evaluate an investment means to determine and decide if and when it is convenient, for initiating entity, to invest its own capital in a certain undertaking, in order to draw a profit, proving that this benefit is achievable for the sustainability of the investment. The process orienting the individual, company or institution in the selection of one or more investing projects is complex, because it is not limited only to a phase of analysis and decisionmaking, but it includes also social interaction phenomena and political negotiation. The main stages of preparation of the financial and economic plan are formulated as follows: the first stage aims to determine the reference macroeconomic parameters, in particular the expected inflation rate and the performance of interest rates that affect the cost of funding sources; analysis of the investments program and of the extraordinary maintenance interventions; calculating benefits of exercise; calculation of operating costs, determining the tax rate which will be referred to; determining the dynamics of net working capital explained through the formulation of assumptions etc.. The second phase aims at analyzing the provided financial resources; determining the target structure to be achieved; determining dividend policy, etc.. While the third phase is to determine the evaluation criteria based on the net present value calculation, which represents the growth of wealth generated by the investment, presumed as if such property would be immediately available at the time of the assessment, determining the evaluation criteria based on the calculation of the internal Rate of return, which is defined as the discount rate at which an investment presents a net actual value equal to zero, in correspondence of which the economic outcome of an operation is cancelled; analysis of financial sustainability, since not all investments economically advantageous result further feasible form the financial perspective. Decision-making process on investments must necessarily pass through four stages: the first stage is to identify the problem, as well as the opportunities that can be exploited; second phase provides real investment analysis, in which are individualized indicators presenting the economic profitability or profitability of investment projects, mainly to be expressed in monetary terms, the impact values that investment will have on the company or the community, to determine the final objective to be achieved; the third phase consists in selection on which it is made the investment. It is a preliminary selection as it must necessarily be followed by authorization of the competent authorities. Methods of evaluating an investment project should be derived from economic analysis, and financial analysis on the effects the implementation of the project can produce; economic analysis should aim individualization of investment ability to produce a profit, which rewards 206
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti sufficiently the invested capital; financial analysis must control the ability of the recovery of capital that the investment management can guarantee, in order to restore liquidity to be hardened in it.
The main recommendations

The main requirements for an effective process to study the information is formulated as following: completeness of information; accuracy of their assessment; their probability of maturity, in the sense that we should always refer to measurable sizes; determining the cost of the investment analysis process etc.. In the organizational communication the performance of the enterprise as a result of investment and competitive opportunities should be distributed within the organization. For example, if it is aimed to invest in environmental protection policies, it is necessary for the responsible of marketing to schedule a publicity campaign to highlight this aspect at their customers. It is also important that all departments agree on the importance attributed to the recorded performances. As the main variables over which management can act to plan and control efficiently the decision making process, we recommend: determining the competitive characteristics to guide investments and proposals; the definition of formal structure, such as committees or boards to govern the process, determining formal procedures, for example special manuals, system of performance measurement and possible incentives etc.. Choosing between the net present Value method or the internal rate of return is a result, in many cases, of the analysts personal preferences. But when the actualization rate is not constant during the life of the project, or even the structure of the cash flows is not specified, it is recommended to use the net present Value. The main limitation of the analysis of the cost/benefits is presented by the assumption of perfect markets and in the practical impossibility of monetize some goals or some of the costs. Problems and errors commonly encountered during the evaluation, which should be carefully avoided: the protagonist who proposes the project may have personal interests in the project thus enlarging the results; the status quo can be determined in an optimist manner; training costs and of the departure can penalize first project that would utilize a new technology; investment can be easily underestimated to keep below the threshold that requires the approval of higher hierarchical levels; proposal could eliminate some the increase of some overall costs less apparent (degrees costs); it may not be consistent taking in consideration the inflation; it may be considered the costs already made, it can not be taken into account the opportunity costs and effects that can not be expressed in monetary terms, etc. . Top management should provide financial resources to destine them to various groups of initiatives or special investment projects also through issuance and lunching to the market the capitals of specific types of securities or loans as innovation in project financing investment. Preliminary evaluation of projects should include main aspects as the sufficiently accurate legal framework; appropriate economic dimensions of the project; identifying the scope of the project and the isolation of financial flows; duration of administration entrusted to private entity in accordance with the requirements of initiative profitability, the possibility to clearly identify the entities participating in the initiative, identifying key risks and the potential of their distribution on the participating entities, closed commercial contracts for a long period and limited technological risks etc.. Use of private capital through financing schemes represents a significant growth opportunity for the economic and social system of our country, but it can not be determined as a case universally valid for all projects and for all initiatives that favour interventions of structural type.
207
10. BIBLIOGRAFIA
Improving economy, efficiency and effectiveness in Local Government in England and Wales: An Audit Commission Handbook, 1983. Adler H.: Economic Appraisal of Transport Projects', Indiana U.P., 1971. Albisetti R. - Etas, 2000 - Finanza strutturata. Tecniche e strumenti per la valutazione degli investimenti internazionali nel project financing. Allione M. Le decisioni di investimento pubblico, F.Angeli,Milano, 1971. Arggawal R. - Prentice Hall - Englewoods Cliffs, UK - 1993 Capital budgeting under uncertainty. Arthur Andersen and Enterprise - LSE, 2000 - Value for Money Drivers in the Private Finance Initiative: A report commissioned by the Treasury Task Force. Audit Commission for Local Authorities in England and Wales, London. Audit Commission, London 1995 - Improving Value for Money in Local Government: A compendium of good practice from Audit Commission value for Money reports. B. Carapella, Franco Angeli 2001 Il project financing: un percorso per la pubblica amministrazione. Baldi M., De Marzo G. - Ipsoa, 2001 - Il project financing nei lavori pubblici. Benninga S. - Mc Gra Hill, 2001- Modelli Finanziari. Black F. e M. Scholes - 1967, Management and Science - The pricing of options and Corporate liabilities. Boeri T.: Beyond the Rule of Thumb, Westview Press, Oxford, 1990. Buckley A. - Prentice Hall - Englewoods Cliffs, UK - 1995 International capital budgeting. C. Bone, Longman, UK 1992 Achieving value for money in Local Government: meeting the charter's challenge. C. David, Longman 2000 - The Future of Public Services: What Role for the Private Sector. C. Dosi - Roma 2001 - Gli studi di fattibilit degli investimenti pubblici: finalit, requisiti ed attivit formativa. Cassone A., Grisoli V., Tasgian: Un'analisi costi-benefici nel campo della viabilit d'attraversamento di unarea urbana, F.Angeli, Milano, 1981. Cohen R., Comito V., Dal Prato L. - Guerrini, 2001 - La gestione finanziaria dei progetti: dal contract financing al project financing.Comparators and Value for Money. Conferenza dei Presidenti delle Regioni e delle Province Autonome - 2001 - Studi di fattibilit delle opere pubbliche - Guida per la certificazione da parte dei Nuclei regionali di valutazione e verifica degli investimenti pubblici (NUVV). Copeland T.E. e Weston J.F.-EGEA, 1994 - Teoria della finanza e politiche di impresa. Copeland T.E.,.Koller T, Murrin J. - Wiley &Sons, 1990 - Valuation: measuring and managing the value of companies. Damodaran A. - Mc Graw Hill, 1996 - Manuale di valutazione finanziaria. Das Gupta A.K., Pearce D.W.: Analisi Costi-Benefici, ISEDI, Milano, 1975.
208
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti Davis H.A. - Euromoney, Londra, 1996 - Project Finance: Practical Case Studies. Department of Environment, 1992-Value for Money in Ne Building Housing: A study of a sample of local authority and housing association projects Department of Environment, Transport and the Regions, September 1998 Local Government and the Private Finance Initiative: An explanatory note on PFI and the Public/Private Partnerships in Local Government. Dixit A. K.-Pindyck R.S. Investment under uncertainty, Princeton University Press, Princeton, 1994. Evans R. e Olson D.L. - Prentice Hall, USA - 2000 - Introduction to simulation and risk analysis. F. Michael, Social Market Fundation Memorandum - November 1993-Provider Choice: Opting in Through the Private Finance Initiative. Fava C. - Il Sole 24 Ore Norme & Tributi- Milano 2002-Project Financing, dal progetto alla realizzazione. Florio M.-Franco Angeli, 2001-La valutazione degli investimenti pubblici: i progetti di sviluppo nellUnione Europea e nellesperienza internazionale-2 volumi. Florio M.: La valutazione degli investimenti pubblici, Il Mulino, Bologna, 1991 Formez: L'analisi Costi-Benefici, (a cura di A.Pedone), Quaderni regionali, 1976. Forestieri G. (a cura di)-EGEA-Milano 2000-Corporate & Investment banking. G. Imperatori - Il sole 24ore 1998 Il Project Financing. H. Butt and B. Palmer, 1985 - Value for Money in the Public Sector. Basil Blackwell Ltd, Oxford. Hoti Ilir Amvisimi financiar i avancuar, Tekst msimor, 2012. J. Glynn - Prentice Hall 1985 - Value for Money Auditing in the Public Sector. Layard R.: Cost-Benefit Analysis, Penguin Books Ltd, 1972. Lintner J. - 1965 in Review of economics and statistics - The evaluation of risk assets and the selection of risky investments in stock portfolios and capital budgets e The aggregation of investors diverse judgments and preferences in purely competitive security market-1969, Journal of financial and quantitative analysis. Lynch P. - Euromoney/DC Gardner Work book, 1996-Financial Modeling for project finance. M. Baldi, G. De Marzo - Ipsoa, 2001-Il project financing nei lavori pubblici. M. Miscali e P. De Sury-EGEA 1995-Il project financing. Male B.-Vlersimi i ndrmarrjeve, tez disertacioni, Tiran, 2007. Massari M. - Mc Graw Hill 1998 - Finanza aziendale. Mereitz L., Sosnick S.H.: The budgets new clothes, Markham, Rand Mc Nally, Chicago,1971. Mishan E.: Cost-benefit Analysis, Unin U.B., London, 1971. Modigliani F.e Miller M.H.- 1958, American Economic Revie -The cost of capital, corporation finance and the theory of investment. Newitt P. K. e Fabozzi F.J - Euromoney, 2000 - Project financing. Nuti F.: L'analisi costi-benefici, Il Mulino, Bologna, 1987. 209
Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti P. Basentini - 2001 - Value for Money: analisi delle modalit di determinazione del Value for Money per progetti di pubblica utilit-Incarico di studio per Unit tecnica per la Finanza di Progetto-CIPE-Ministero delleconomi e delle finanze. Partnership Victoria-2001 giugno-Public Sector Comparator: technical note. Pearce D.W.: Analisi dei costi e benefici, Liguori, Napoli, 1977. Pearce D.W.: The Valuation of Social Cost, Allen and Unvin, London, 1978. Poli A.-ETAS Libri, 1997-IL costo del capitale. Ponti M., Brambilla M., Erba S.: La pianificazione e la valutazione delle infrastrutture in Italia: dal piano nazionale dei trasporti alla legge obiettivo, VI riunione annuale SIET, Palermo 2003. Ponti M.: Welfare basis of evaluation, in corso di pubblicazione, 2001. R. Baccolini, Le relazioni difficoltose: progetti pubblici e risorse private, il Mulino, Bologna, 1998. Ross S.A.-1976-1977 in Journal of Finance - The capital asset pricing model, short sales restrictions and related issues. S. Gatti-Bancaria Editrice 1999-Manuale del Project Finance. Sapere 2000 - Ediz. Multimediali, 1993-Il project financing per le opere pubbliche in Italia. Settori d'intervento, innovazioni normative, modelli sperimentali. Sharpe W.F.-1963, Management and Science - A simplified model for portfolio analysis. Shehu Hidajet Prmbledhje leksionesh mbi investimet, Tiran, 2011. Shehu Hidajet et. al. Analiza e bilancit, Monografi, Tiran, 2005. Shehu Hidajet et. al. Analiza e flukseve t likuiditetit, Monografi, Tiran, 2012. Squire L.,Van der Tax H.G.: Economic Analysis of Projects, J.Hopkins U.P., IBRD, 1975. T. Boeri, R.Cohen.-EGEA, 1998 - Analisi dei progetti di investimento: teoria ed applicazioni per il project financing. Treasury Task Force-1998 marzo-Policy statement n. 2: Public Sector. Ueda T.: Seminar on Integrative Assessment of Transport Project and Policies, Brussels, 2003 Unit tecnica Finanza di Progetto - Gennaio 2002 - Relazione sullattivit svolta nel periodo luglio 2000-dicembre 2001. United Nations: Guidelines for Project Evaluation, New York, 1972. UVAL - 2000 - Note per la redazione degli studi di fattibilit ex-Delibera CIPE 106/1996.
www.euroribor.org.
Dokumente t Bashkis Kamz.
210
Dedikim Me dashuri pr familjen time t shtrenjt, faktor i pazvendsueshm motivimi. Qytetarve t Kamzs, q m besuan menaxhimin e Bashkis, besim i cili m motivoi pr njohuri t reja mbi administrimin e punve publike, kjo doktoratur sht dshmi e ktyre prpjekjeve.
211
Mirenjohje dhe falenderime Mirnjohje t thell dhe konsiderat t lart kolegve, bashkpuntorve, t njohurve dhe miqve t mi q m nxitn, m kshilluan me durim dhe m mbshtetn pa rezerva n kryerjen e ktij punimi shkencor. Falenderim t veant pr drejtuesin shkencor, Prof. Asc. Dr. Hidajet Shehu pr motivimin, ndihmn e pakursyer dhe konsulencn shkencore dhe profesionale q me dashamirsi m ofroi gjat gjith kohs s studimit. Mirnjohje gjith stafit t pedagogve t Fakultetit t Ekonomis dhe Agrobiznesit, t cilt kontribuan n formimin tim si ekonomist dhe menaxher, n mnyr t veant mirnjohje Prof. Bahri Musabelliu, Prof. Asoc. Dr. Maksim Mee, Prof. Drini Salko etj.
212
Curriculum Vitae Te dhnat personale Emr/ Mbiemr Adresa Mobile Tel/ Fax Fax E-mail Web Kombsia Data e lindjes Statusi Civil Eksperiencat kryesore n pun Periudhat Pozicioni ose profesioni aktual Aktivitet dhe prgjegjsit kryesore Periudhat Pozicioni ose profesioni aktual Aktivitet dhe prgjegjsit kryesore Periudhat Pozicioni ose profesioni aktual Aktivitet dhe prgjegjsit kryesore Edukimi Periudhat Pozicioni, aktiviteti dhe prgjegjsit kryesore Periudhat Pozicioni, aktiviteti dhe prgjegjsit kryesore 2009 e n vazhdim UBT (Universiteti Bujqsor i Tirans) Doktoratur, tema: Vlersimi i leverdishmris ekonomiko-financiare pr realizimin dhe administrimin e investimeve publike. 2009 - 2010 Kshilli i Evrops Shkolla Shqiptare e Studimeve Politike. 18 shkurt 2007 - n vazhdim Kryetar i Bashkis Kamz Organizim dhe mirfunksionim t qeverisjes vendore. 2010 - n vazhdim Pedagog i jashtm n Fakultetin Ekonomik, UBT Lnda: Analiz Financiare. 2009 - 2010 Pedagog i jashtm n Universitetin e Durrsit Lnda: Analiz Investimesh. Xhelal MZIU Rruga Arbrit, nr. 240 Kamz, Shqipri +355 68 20 43 438 +355 47 20 01 77 +355 47 20 03 27 xhelalmziu@yahoo.com xhelalmziu@gmail.com www.kamza.gov.al Shqiptar 14 prill 1967 Martuar, 3 fmij
213
Periudhat Pozicioni, aktiviteti dhe prgjegjsit kryesore Periudhat Pozicioni, aktiviteti dhe prgjegjsit kryesore Periudhat Pozicioni, aktiviteti dhe prgjegjsit kryesore Periudhat Pozicioni, aktiviteti dhe prgjegjsit kryesore Periudhat Pozicioni, aktiviteti dhe prgjegjsit kryesore
2010 Kshilli i Evrops Shkolla e Demokracis Lokale n Ballkanin Perndimor. 2010-2013 Universiteti Luigj Gurakuqi Shkodr Fakulteti i Drejtsis, Master Shkencor. 2009 Akademia Diplomatike Shqiptare Kurs Pasuniversitar, Marrdhniet ndrkombtare. 2009 Ministria e Financave Certifikat Auditues i Brendshm n Sektorin Publik. 2009 UBT (Universiteti Bujqsor i Tirans) Master, tema: Drejtim ndrmarrjesh.
Lista e botimeve
A. Artikuj brenda vendit 1. Revista Shqiptare social ekonomike, Nr 2 (66) , Prill 2011, bashkautor, autor i par, Analiza e ekuilibrit financiar: logjika dhe metoda krahasuese, faqe 163/178. 2. Ekonomia dhe Agrobiznesi, Nr 3, 2011, ISSN 2223/7658, faqe 160/169, autor i vetm. Ekonomia shqiptare dhe kriza shqiptare. 3. Ekonomia dhe Agrobiznesi, Nr 4, Janar /Qershor 2012. ISSN 2223/7658, faqe 49/60, autor i vetm. Bashkia Kamz n krkim t intrumenteve q prmirsojn qeverisjen vendore, buxhetimi me pjesmarrje. 4. Revista Shqiptare social ekonomike, Nr 71, Korrik/Shtator 2012, bashkautor, autor i par, Auditimi i bilancit t ushtrimit dhe prdorimi i gabuar i instrumenteve statistikor: modeli i riskut t auditimit. 5. Vlersimi i ndrmarrjes dhe analiza e flukseve. Bashkuator, autor i par. Ekonomia dhe Agrobiznesi, Nr 5, Korrik/Dhjetor 2012. ISSN 2223/7658. 6. Zhvillimi i ndrmarrjes dhe nevojat pr kapital: nj model sintetik pr planifikimin financiar, bashkuator. Ekonomia dhe Agrobiznesi, Nr 5, Korrik/Dhjetor 2012. ISSN 2223/7658. B. Artikuj jashtvendit 1. Tools that improve the local governing-budgeting with participation. the case of the municipality of Kamza Albania, bashkautor European Scientific Journal July edition vol. 8, No.15 ISSN: 1857 7881 (Print) e - ISSN 18577431, autor i par. C. Konferenca shkencore ndrkombtare 1. Buxhetimi me pjesmarrje, nj mjet pr rezultate m t mira n qeverisjen vendore, Procceding, Qershor 2012, Konferenca FEA, autor i par. 2. Konferenca Ndrkombtare Ulqin, Mali i Zi, 2011, Referim, bashkautor: Roli i kontabilistve dhe auditorve n aplikimin e standardeve ndrkombtare t kontabilitetit dhe auditimit n vendet n tranzicion. 3. Konferenca FEA, Qershor 2012, Poster, bashkautor: Analiza e likuiditetit t ndrmarrjes: modeli i pes fushave.
214

Doktoratura Xhelal Mziu PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Doktoratura Xhelal Mziu PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Doktoratura Xhelal Mziu PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERSITETI BUJQSOR I TIRANS FAKULTETI I EKONOMIS DHE AGROBIZNESIT

N krkim t grads shkencor Doktor

Disertanti M.Sc. Xhelal MZIU Tiran, 2013

Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti

N krkim t grads shkencor Doktor

Disertanti Msc. Xhelal MZIU

Udhheqsi shkencor Prof. Asoc. Dr. Hidajet SHEHU

Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti

KAPITULLI 1 BAZAT E VLERSIMIT T INVESTIMEVE.............................................10

KAPITULLI 2 MATEMATIKA FINANCIARE DHE ANALIZA E INVESTIMEVE ........31

KAPITULLI 3 ANALIZA KOSTO/PRFITIME: VLERSIMI I INVESTIMEVE ...........60

Shfrytzimi i financave private pr realizimin e veprimtaris s investimeve publike ......................................................................... 130

KAPITULLI 6 INFRASTRUKTURA UJORE N BASHKIN E KAMZS. ................... 156

KAPITULLI 7 KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ................................................. 186

1.2 OBJEKTIVAT DHE OBJEKTI I PUNIMIT:

Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti

1.3 METODOLOGJIA E STUDIMIT

1.4 REZULTATET E PRITSHME

1.5 STRUKTURA E STUDIMIT

Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti

1. Hyrje n vlersimin e investimeve

1.1. Qllimi dhe objektivat e vlersimit

1.1.2. Prkufizimi i investimit

Paraqitja kohore dhe dimensionale e investimit Koha

C0 Dalja sot Prfitimet e ardhshme t gjeneruar nga investimi

Problemi zgjidhet duke i br homogjene flukset e arks nprmjet konvertimit n flukse 13

1.2 sht nj investim?

1.2.1. Llojet kryesore t investimeve

1.2.2. Prkufizimi matematikor i investimit

1.2.3. Klasifikimi i investimeve

Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti

1.3. Probleme vendimmarrse

1.3.1 Vrejtje mbi metrikn e flukseve t arks

1.3.2. Vlera ekonomike e kohs

t Daljet fillestare t arks Hyrjet e ardhshme t parashikuara t arks

Metodat e vlersimit ? ekonomik

Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti

CF3 CF1 + 0 CF0 1 2 3 4 CF2 CF4

1.3.3. Aspektet organizative t procesit vendimmarrs

1.3.4. Orientimi i leximit

1.4. Struktura e procesit vendimmarrs

Xhelal Mziu Vlersimi i leverdishmris s investimeve publike. Studim rasti

Saktsimi i problemit Identifikimi i mundsive

Identifikimi i driver t performancs Vlersimi i impakteve Formimi i funkksionit objektiv

Seleksionimi paraprak Autorizimi

Implementimi Kontrolli i rezultateve on line POST AUDIT

1.4.1. Nivelet organizative t angazhuara

1.5. Metodat e vlersimit t investimeve 1.5.1. Hyrje

1.5.2. Jeta e nj projekt investimi

1.5.3. Prcaktimi i kohzgjatjes s analizs

1.5.4. Tipologjia e flukseve t arks

1.5.5. Hipoteza thjeshtzuese

1.6. Analiza e projektit

Koncepti i aktualizimit do t trajtohet gjersisht n vijim t tems.

1.6.1. Parimet sasiore

Jeta ekonomike e projektit

Jeta ekonomike shpesh sht m e shkurtr se jeta fizike!

1.6.2. Parimet cilsore