Editr'den...

STANBUL BYKEHR BELEDYES SANAT VE MESLEK ETM KURSLARI (SMEK) EL SANATLARI DERGS SAHB Ferrah ARMAN .B.B. nsan Kaynaklar ve Eitim Daire Bakan YAZI LER MDR Mehmet DOAN .B.B. Eitim Mdr GENEL KOORDNATR Gven ALIKAN SMEK Genel Koordinatr GENEL YAYIN YNETMEN Muhammet ALTINTA SMEK Yayn Editr YAYIN KURULU Dilek CAN, Emine UAK, H. Salih ZENGN Metin YKSEL, Aye KOYUNCU, Semra NL FOTORAFLAR Kerem MENTE Nebi URGANCI TEKNK YAPIM SMEK YAYIN EDTRL SANAT YNETMEN mer VEFA GRAFK TASARIM - UYGULAMA Sava KESC TASHH Hatice GZLEMEC, Aye AL BASKI TAKP Abdurrahman TAKALE BASKI Numune Matbaaclk ve Cilt San. Ltd. ti. ORGANZASYON Etkin Eitim SMEK EL SANATLARI DERGS STANBUL BYKEHR BELEDYESNN BR KLTR HZMET OLUP , CRETSZDR. ADRES: Vatan Cad. No: 6 ( Historia AVM yan) Fatih - stanbul Tel: 0212 531 01 41 e-mail: ismek@ismek.org www.ismek.org

ok uzakta deil; yan bamzda!..

Yaam hepimizi yoruyor, youruyor. ster arzu edelim ister etmeyelim, ou zaman bize bir eyler diretiyor. Ko yoksa dersin diyorlar, hep daha fazlasn istememizi neriyorlar. Su alan kayklarla bizi usuz bucaksz denizlere salyorlar. Tketmeye ayarl beyinler daha yolun banda tkeniveriyorlar. Oysa mutluluk ok uzakta deil; yan bamzda. Bizi biz olmaktan karan her ne varsa hepsinden uzak durmakta. nsan, biraz soluklanmay becerebilse farkna varacak her eyin. Var olanla yetinip, kendini bulacak bir kelebein kanadnda. Srrna varacak kendini kendi yapan her eyin. Sanat tadnda yaayacak her ann vaktin. *** Yaln ve basit hayatlarmza sanat tadn katabilmek ok zor deil. lerindeki yetenei fark edebilenler SMEK kurslarnda hayat paylayor, dergimizin sayfalarnda ruhlarnn derinliklerine doru uzun yolculuklara kyor. Laf ok, lakin kelimeler kifayet etmiyor. Byle bir dergide dokuzuncu sayya ulaabilmenin mutluluu, bizlerin btn yorgunluunu alp gtryor. Efendim, sizin yolunuz uzun! stanbulun sekiz bin yllk tarihinin izleriyle tanacaksnz, sanat tarihi doktoras yapm bakannn sanata bakn okuyacaksnz. Bir ara Maveran-Nehir kylarnda dolarken, bir ara, bir Budist an ile bir Kuran- Kerim'in ssleme benzerliklerine aracak, pek ok sanat ve sanaty biraz daha yakndan tanyacaksnz. Osmanlnn son sarayn, emelerindeki sanatsal gzellikleri, haritalarn kefedeyim derken, seyyah hattat ile drt bir yana sefere kacaksnz. Demitik ya; yolunuz uzun. Allah kolaylk versin efendim. Sanat tadnda kaln, sanatn tadna varn. Muhammet ALTINTA

BU SAYIDA
06
Gelenekten Gelecee Tezhip Sanatnda Bir Yolculuk

20
Piri Reisten Katip elebiye Osmanlnn Dnyaya Bak

31
Gn Inda stanbulun 8000 Yl

Prof. Dr. Faruk TAKALE

Aye KOYUNCU

Aye AL

42
Doann Sanata Iltl Armaan Sedef SMEK'te Parldyor

44
Hattn Modern Mimar Ali TOY

52
Doumunun 100. Ylnda Feyzullah DAYIGL

59
In Geldii Yer Horasan ve Mvern-Nehir

Abdullah GZLEMEC

A. Ulvi AKIN

Prof. Dr. F. iek DERMAN

Prof. Dr. Bekir KARLIA

70
BB Bakan Kadir TOPBA:

74
Amacmz stanbulu Dnyann Kltr ve Sanat Merkezi Haline Getirmek Frasyla Tarihe Hayat Veren Ressam

77
Tokat Yazmalarna Kanadal Gelin Eli Dedi

80
Sanatn Birletirici Gc

Zehra Betl KESC

Hanife ZTEN

Prof. Dr. lhan ZKEEC

87
Naturalist slpta iekler

94
Osmanlnn Son Saray: Yldz

104
Teldeki Zerafet Telkri

108
Bat Anadoluda Ayr Dnemin ve Sanatn Bakenti Efes

Atilla Yusuf TURGUT

Hatice RN

Gkhan ALAR

Yrd. Do. Dr. Mustafa BYKKOLANCI

115
Pupa Yelken Sanatla Geen Bir mr

120
slm El Yazmalaryla nl Chester Beatty Ktphnesi

125
Fatihin Hogrs ve Adaleti

128
Osmanlnn Seyyah Hattat Mehmed ek Bey

Yusuf ILGIN

Yrd. Do. Dr. Celalettin KARADA

Nermin TAYLAN

Fettah AYKA

142

Sanatn Gizemli Yz Kukla ve Maskeler

lhan SEFA

144

Atatrk Kitapl Kartpostal Koleksiyonu

Hseyin TRKMEN - rfan DADELEN

148 134
Hatt Pervz Eden Ebrlar

Dnyann Merkezine Ziyaret

Emine UAK

140
zgn Tasvirlerle Karagz ile Hacivat

152

Kadn Eserleri Ktphanesi

Asl DAVAZ

155
mer Faruk DERE Rukal KAYRA

Osmanl mparatorluu Dnemi stanbul emelerine Toplu Bir Bak

Prof. Dr. H. rcn BARITA

Bakan'dan...
Sanat tarihileri bugne kadar sanatn pek ok farkl tarifini yapmlardr. Bununla birlikte bu tarifler daha ok, kiinin kendini ifade etmesi-kefetmesi zerinde younlamtr. Bu sebeple sanatn toplumdan topluma, kltrden kltre deiiklikler gsteren ve farkl biimlerde hayat bulan bir olgu olduu sylenebilir. Anadolu topraklarnn gnmz sakinleri olarak gerekten anslyz. Pek ok medeniyete beiklik ederek gn getikte zenginleen bu corafyann kkl miras, sadece yaand dnemin insanlarn deil, yzyllar sonrasn bile ekillendirmitir. Marmaray kazlarnn da bizlere gsterdii zere ehrimiz en az sekiz bin yl aan bir gemie sahiptir. Bu kkl miras, bir taraftan bizlere ok nemli deerler katarken ayn zamanda da nemli sorumluluklar yklemektedir. Yaadmz topraklarda sonraki nesillere ulaan iz brakabilmenin en kolay yolu sanatsal deerlerimizi artrabilmektir. Sanatlarmz yaama deer katabildikleri lde kalc olacak, sanatlarmz binlerce yllk birikimlerin nda toplumumuza yol gstericilik yapacaktr. Bu anlamda stanbul Bykehir Belediyesi olarak zerimize den sorumluluun bilinciyle eitli almalara imza atmaktayz. Bu almalarmzn en nemlilerinden biri de hi phesiz SMEK. Pek ok farkl eitimin yan sra el sanatlar ve geleneksel Trk slam sanatlar alanlarnda alan kurslar araclyla halkmz sanatla ve sanatlarla buluturan stanbul Bykehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eitimi Kurslar SMEK, yaynlaryla da sanat adna kalc eserler brakyor. SMEK yaynlar ierisinde nemli bir yeri olan ve sanatseverlerin ilgiyle takip ettiine yakndan ahit olduumuz El Sanatlar dergimizin 9. saysna ulam olmasnn mutluluu ierisindeyiz. Farkl kltrlerdeki insanlar yzyllar boyunca bar ve huzur iinde yaatan stanbulun kltrel zenginliklerini 2010 Avrupa Kltr Bakenti sfatyla dnyayla paylatmz bugnlerde, dergimiz de el sanatlar konusunda yolumuzu aydnlatmaya devam ediyor. Gemi saylarda olduu gibi dergimizin bu saysnda da yine sanat dostlarmz, aratrmaclarmz ve deerli akademisyenlerimiz araclyla hep birlikte farkl sanat dallar arasnda byl bir yolculua kacaz. Sanatn hibir zaman hayatmzdan eksik olmad mutlu yarnlarda birlikte olmak dileiyle

Gelenekten Gelecee
Tezhip Sanatnda Bir Yolculuk
Prof. Dr. Faruk TAKALE Yzyllar boyunca tezhib sanatn etkileyen birok nedenler olmutur. Bu nedenlerin banda kltrel etkileim ve deiimler, sosyal ve ekonomik nedenler, yneticilerin sanata bak alar, sanatkrlarn tekrardan kanma; kendilerini ifade edebilme arzusu ve yeni araylar iinde olmalar gelir. Dolaysyla bu nedenlerin yaptrm gleri,dier sanat kollarnda olduu gibi geleneksel sanatlar iinde nemli bir yer tutan tezhib sanatnda da farkl sluplarn ve tarzlarn ortaya kmasnda ve tezhib sanatnn geliiminde etkili olmulardr. Baz tarz ve sluplar deien beeni ve istekler dorultusunda her dnem etkili olmular; bazlar ise bir sre etkin olduktan sonra zayayp nemlerini kaybetmilerdir.
Faruk Takale tarafndan tezhiblenmi Sonsuz Ak, Yaz: Hseyin Gndz, Betl Gndz kol.

Fatih Sultan Mehmed dnemine ait Mecmal-Acaibden tezhib - halkr rnekleri, K. 1423

Trkler'de tezhib sanat Uygur Trkleri'ne kadar uzanr. Orta Asyada Karahoada yaplan Turfan kazlarnda bulunmu vakf yapan Maniheist Uygur Rahipleri minyatrlerinde ssleme esi olarak kullanlan stilize edilmi bitkisel motifler daha sonraki dnemlerde karmza kan bitki kkenli haty(1) lerin prototipleridir(2). Tezhib sanatnda bugn elimizde bulunan en erken rnekler; XII. ve XIII. yzyl Seluklu eserlerinde bulunur. XIII. yzylda medeniyet ve sanatlarnn zirvesine kan Seluklularn bakentleri ve ayn zamanda nemli bir sanat merkezleri olan Konyada Seluklu sarayna bal sanatkrlarn elinden km sade, ancak olgun tezhibli eserler Konya stili denebilecek bir slubun en gzel rnekleridir. Seluklularn byk devlet adamlarndan ve hayrsever bir kii olan Sahib Ata Fahreddin bin Alinin hattat ve mzehhiblerin(3) alt bir nakhanenin sahibi olduu, tezhib nakhanelerinin saraya ve nemli makamlara balln gsteren bir kayt olup, o dneme ait bir yazma eserin zahriyesinde(4) yer almaktadr(5) . Tezhib sanatn Anadoluya getiren Seluklular, Rm(6) motifini gelitirmilerdir. XI. yzyl Seluklu tezhibinde daha ok geometrik formlar, gemeler kullanlmtr. XIII. yzyla doru gelindike geometrik formlara

ilaveten bitkisel motifler ve rmler olduka dolgun ve iridir. Seluklu dneminin en belirgin tarz mnhani(7) lerdir. Seluklu, Msr Memlkleri ve Beylikler dnemi tezhibi motif, kompozisyon ve renk zellikleri bakmndan birbirine benzer. XV. yzyl ilk yarsnda Osmanl tezhib sanatnda Herat ve iraz sluplar etkili olmutur. Osmanl tezhib sanatnn bir ekol niteliini yanstan ilk rnekleri Fatih Sultan Mehmed dneminde grlr. Haty ve rm motiflerinin byk bir ustalkla kullanld XV. yzylda tezhibte byk bir gelime balar. Bu gelimede sanata ve sanatkra byk nem veren Fatih Sultan Mehmedin nemli bir rol vardr. Fatih Sultan Mehmed ve veziri Mahmud Paa adna hazrlanan birok eser, TSMK ve Sleymaniye Ktphanesi olmak zere eitli mze ve ktphanelerde bulunmaktadr. Dnemin tezhibinde ana renkler altn, lacivert ve mavidir. Bu renklere ek olarak siyah, beyaz, bordo ve kf yeili kk alanlarda zemin renkleri olarak kullanlmtr. XVI. yzyldan itibaren tezhib sanatmzn vazgeilmez bir tarz olan Halkri(8) rneklerine, bu dnemde az olmakla birlikte rastlanr. Fatih Sultan Mehmed iin hazrlanan Tezkiretl Kurtbi, dnemin altn ile allp siyah ile tahrir7

Atilla Yusuf Turgut tarafndan yaplm serbest tasarm Sevgi, Emirhan Gndz kol.

Hseyin Nazif Efendi tarafndan yazlm bir Kurn- Kermin serlevhas,19. yy. SHM.

lenmi halkri rneklerine sahip nemli bir eserdir (S.K. Fatih Ktp. 2671 mlk). XV. yzyln en nemli mzehhibi Fatih Sultan Mehmedin saraynda kurulmu nakhanenin ba nakka olan zbek asll Baba Nakkadr. Fatih dneminde Amasyada grlen, ekil ve motifler bakmndan tipik Fatih devri zellii tayan zer ender zer(9) tarznda renkler canl, motifler ince ve zariftir. XVI. yzyl balarnda II. Byezid dneminde Osmanl tezhib sanatnda byk bir gelime balar. Bu gelimenin iki nemli nedeni vardr. ran ve Tebrizden gelip, saray nakkalar arasna katlan mzehhibler Osmanl tezhib sanatnn geliiminde nemli rol oynamlardr. II. Byezid devri tezhib sanatndaki gelimede etkili olan dier neden de; eyh Hamdullh (. 1520) gibi Trk hat sanatna yn vermi bir sanatkrn yetimi olmasdr. II. Byezidin, eyh Hamdullh ve sanatna olan hayranl ve ilgisi, eyh

Hamdullhn yazd Kurn- Kermlerin byk bir zenle tezhiblenmesine neden olmutur. Bu eserlerin banda; K. 6662de kaytl olan ve Hasan bin Abdullah tarafndan tezhib edilen Mushaf ve TSMK. 913 yy.de kaytl bulunan mushaf gelir. II. Byezid dnemi tezhibinde rm ve haty motifleri son derece incelmi ve eitlenmi; bulut motifleri de kullanlmaya balanmtr. Dnemin en nemli mzehhibi Hasan bin Abdullahdr. XVI. yzyln balarnda Osmanl tezhib sanatnda yeni akmlar, Yavuz Sultan Selimin 1514 ylnda Tebriz seferinden sonra son Timurlu Sultan Bediz Zaman Mirza ve yanndaki Heratl sanatkrlar stanbula gndermesiyle balar. Yavuz Sultan Selim Tebrizden baka sanatkrlar da getirmitir. Farkl evrelerden gelen, deiik beeni ve bilgiye sahip bu sanatkrlarn almalar sonucunda Osmanl tezhib sanat yeni boyutlar kazanmtr.

19. yzylda yazlp tezhiblenmi bir Kurn- Kermin serlevhas, zel kol.

19. yzylda yazlp tezhiblenmi bir Kurn- Kermin serlevhas, zel kol.

Knn Sultan Sleyman dnemi birok yeni slubun ve tekniin uyguland son derece zengin bir dnemdir. Knn dneminde dier sanat dallarnda olduu gibi tezhib sanatnda da altn dnem balar. Klasik motif ve tekniklerin byk bir ustalkla kullanlmasnn yansra, dnemin en nemli mzehhibi Karamemi ile lle, gl, karanfil, smbl, servi aac ve bahar dal gibi birok bahe iek ve bitkilerinin yar stilize olarak tezhib sanatnda ilk kez kullanld bu dneme tezhib sanatnda Klasik Dnem ad verilir. Knn Sultan Sleymann Muhibb mahlasyla yazd iirleri ieren ve Karamemi tarafndan tezhiblenmi olan Muhibb Divannn tezyinatnda da lle, gl, karanfil, smbl gibi iekler; bulut, rm ve haty motifleri ounlukla ikaf(10) halkr tarznda renklendirilmi olarak kullanlmtr (K. T.5467). Karameminin dier nemli bir eseri de XVI. yzyln nemli bir hattat Ahmed Karahisrnin (.1556), 1546 tarihli Kurn- Kerme yapt tezyinattr (TSM. Y.B.5417). Bu muhteem eserin serlevha(11) tezhibinin bahar am aalar ile deerlendirilmi yan panolar adeta Karameminin imzas gibidir. Trk tezhib sanatnda saz yolu slubu da Knn dneminde ortaya km ve etkin olmutur. Saz yolunun ana motifleri, zenginletirilmi ve yeni formlar kazandrlm haty iek ve tomurcuklaryla sivri ulu, ok dilimli ve kvrml, birbirini delip geen haneri yapraklardr. Saz yolu slubunun yaratcs Tebriz asll ve Karameminin hocas ah Kuludur. Tezhib sanatnda iraz slubundan gelitirilmi olarak kabul edebileceimiz Hali ii tarz da ilk kez Osmanl tezhibine Karamemi tarafndan tantlmtr.
XVII. yzyl balarnda Osmanl tezhib sanatnda klasik slub devam eder. Ancak daha sonraki yllarda tezhib sanatnda gzle grlr bir duraklama balar. Yzyln ikinci yarsndan itibaren klasik motiflerin bozulduu ve dikkat ekici bir deiimin gerekletii grlr. Rm ve hatyler olduka sade ve iilik kabadr. Altn ve soluk renklerle yaplan tezhib rnekleri, yzyln en nemli hattat ve klasik hilye(12) tasarmn gelitiren Hfz Osman (.1698) tarafndan yazlm Kurn- Kermlerde grlr. XVII. yzylda levha eklinde hilye yazm ve tezhiblenmesi balamtr. Dnemin en nemli mzehhibi, Hfz Osmann yazd mushaflar tezhibleyen Hasan elebidir. XVIII. yzylda Sultan Ahmedin saltanat yllar tezhib sanatnn yeniden canland ve yeni akmlarn gelitii bir dnem olmutur. Bu dnemde tezhib sanatnda Bat etkisi grlr. nc boyutun verildii glgeli renklendirmelerle yaplan natralist tarzdaki iekler, iek ressaml denebilecek bir akmn ortaya kmasna neden olmutur. Trk iek ressamlnda ilk akla gelen isimler, XVIII. yzyln en nemli mzehhibi ve iek ressam Ali skdar ve Abdullah Buhrdir. Yedikuleli Seyyid Abdullahn (1670-1731) yazm olduu Kurn- Kermleri tezhiblemekle vnen ve yzyln ahkulusu olarak da kabul edilen, lake stad Ali skdar, tezhib ve halkrlerinde klasik tezhib slubunu ve saz yolunu ska kullanarak yeni bir yorum getirmitir. Sanakrn klasik tezhib ve saz yoluyla yapt en nemli eserlerden birisi Sultan III. Ahmedin cel muhakkak hattyla yazd ktalar ieren murakkann lake kab (TSMK. A.3652) ve natralist tarzda boyad iekleri ieren albmdr (K.T.5650). Tezhib sanatnda Mekke-Medine tasvirleri de bu dnemde grlmeye balar.

Hseyin Nazif Efendi tarafndan yazlm Kur'n- Kerm'den bir sayfa, 19. yy. SHM.

XVIII. yzyl sonlarnda balayp XIX. yzyl sonlarna kadar sren Trk Rokokosu ad verilen bir akm, Osmanl tezhib sanatnda yzyl etkili olmutur. Rokoko slubunun en nemli motifleri; iri ve geni kvrml yapraklar, sepet iinde iek buketleri, vazoda iekler, gll girlandlar, kurdele ve fiyonklar, n ve zikzaklar, iinden iek buketleri kan bereket boynuzlar, C ve S kvrmlar, stun ve perdelerdir. Bu dnemde en fazla kullanlan iek gl olmutur(13). Gl; rokoko slubunun adeta vazgeilmez bir unsuru olmutur. Rokoko slubu Kurn- Kerm, enam gibi kitaplar ile levha ve ktalarda farkl ekillerde kullanlmtr. Rokoko tezyinat; kitaplarda zellikle svama altn zeminler zerinde sayfa kenarlarna serbeste yaylmtr. ou zaman yaz ile tezhibi ayran cetveller de kullanlmam, altn zemin zerine yaplan ine perdah(14) ile altn zemin zerinde metalik bir etki verilmitir. Rokoko slubu, XIX. yzylda etkili olmu; kta, levha ve hilye eserlerinin tezyinatnda yaygn bir biimde kullanlmtr. Kitaplarda metinden sonraki boluklarn sistemli bir ekilde noktalama ve tarama teknikleri kullanlarak, gl arlkl iek ve buketlerle tezhiplenmesine karn; levhalarn d bordrleri ounlukla siyah, lcivert, fme, koyu yeil ve bordo renklerle boyanp, zerine birka renk altn kullanlarak rokoko slubunda tezyinat yaplmtr. D bordrlerde kompozisyonu oluturan keler genellikle yuvarlak ya da kare bir form oluturacak ekilde tasarlanmtr. XIX. yzylda sk sk karmza kan Tekke yazlarn tezyinatnda rokoko slubunun unsurlar olan stun, perde, pskl gibi eler ska kullanlmtr. XIX. yzyln en nemli mzehhibi Hezargradl zde Ahmed Ataullah ve rencisi Hseyin Hsn Efendidir. Rokoko slubunda
9

hoca iken, bir sre czi bir maa alm ve sknt iinde 1939 ylnda vefat etmitir(19). Bahaeddin Efendinin eserlerinde rm, bulut, haty ve tahrirler iilik asndan XVII. yzyl tezhibine benzer zellikler gstermektedir.
Medresetl-Hattatn XX. yzyl balarnda hat sanatnn dnda tezhib, cild, ebru, minyatr gibi klasik sanatlarda durgunluk ve kargaa grlmeye balar. slm sanatlarnn en nde gelenlerinden olan yaz, tezhib, cild, minyatr, ebru gibi sanatlarn yeniden ihyas amacyla, 1914te Bb- Ali Caddesinde, nceleri Sbyan Mektebi olup tamir edilen eski binada alan Medresetl-Hattatne lkenin en nemli hat ve tezhib sanatkrlar hoca olarak tayin edildi(20). Mdrln hattat Arif Beyin yapt medresede: rka ve takrir-i hutut hocas Said Bey, tezhib hocas Nuri Bey (Yenikyl), hatt- cel ve turay- hmayun hocas Hakk Bey (Turake smail Hakk Altunbezer), sls ve nesih hocas Hac Kamil (Akdik) Efendi, divn ve cel divn hocas Ferid Bey, hatt- talik hocas Hulusi (Yazgan) Efendi, Sls, nesih ve reyhani hocas Hasan Rza Efendi, ebru ve har hocas Necmeddin (Okyay) Efendi, tezhib ve minyatr hocas Hseyin Thirzde (Behzad) Efendi, resim, hal ve Trk ini naklar hocas Kemleddn Bey, tarih-i hutut, ini ve tezhib tarihi hocas Hseyin Haim Bey retmen olarak tayin edilmilerdir(21). 1923 ylnda Medresetl-Hattatnden mezun olan tezhib ve hat rencileri: Hattat Hamid Bey(22), Mzehhib Dr. Sheyl (nver) Bey, Hattat Macid (Ayral) Bey, Hattat Hfz Hamdi Efendi, Hattat Resul Efendi ve Hattat Cemal Efendi(23)dir. levha tezhiblerinde, Osman Ymni Efendi dnda genellikle mzehhibin imzasna rastlanmaz. XIX. yzyl sonlarna doru mzehhibler bir yandan rokoko slubunda eserler vermeye devam ederken, dier yandan da klasik zellikler tayan tezhibler yapmlar ve zaman zaman da rokoko ve klasik tezhib zelliklerini olduka uygun bir ekilde bir arada kullanmlardr. XIX. yzyln ikinci yarsnda yaam Hseyin Hsn Efendi ve Osman Ymni Efendi(15) (1839-1919); rokoko ve klasik slupta eserler vermi mzehhiblerin banda gelirler. Hseyin Hsn Efendi ve Osman Ymn Efendinin eserlerinin rokokodan klasik sluba gei zellikleri tadklarn sylemek doru olabilir. Bahaeddin Tokatlolu XIX. yzyl ikinci yarsna gelindiinde, 1886 ylnda stanbulda doan Bahaeddin Efendi (Tokatlolu), mzehhib bir aile iinde yetiti. Babas Lalelili mzehhib akir Efendinin rencisi mcellid ve mzehhib Osman Nureddin Efendi(16)dir. Bahaeddin Efendi II. Abdlhamid Devri (1875-1909) mzehhiblerinden saylmaktadr(17). Ancak grevleri ve lm tarihi (1939) gz nne alndnda sanatkr XX. yzyl, Cumhuriyet dnemi mzehhibleri arasna da dahil etmek yanl olmaz. Bahaeddin Efendi, 1916 ylndan itibaren MedresetlHattatn(18) cild ve tezhib hocalna tayin edildi. Daha sonra ark Tezyini Sanatlar Mektebi ve Akademide Trk Tezyini Sanatlar ubesinde cild ve tezhib hocal yapt. Cumhuriyet'in ilanndan sonra yaplan inklaplar kapsamnda kapatlan Medresetl-Hattatn bir sre ark Tezyini Sanatlar Mektebi ad altnda faaliyetlerini srdrm ve daha sonra 1936 ylnda Gzel Sanatlar Akademisine balanarak Trk Tezyini Sanatlar ubesi adn almtr. ark Tezyini Sanatlar Mektebi hocalar, 1933 ylnda Cumhuriyet'in kuruluunun 10. yldnm nedeniyle, Smerbank sanayi dairesi bakanlarndan olan Reat Eribozun destekleriyle Ankarada imdiki opera binas olarak kullanlan salonda bir sergi aarlar. Sergide; Turake smail Hakk Altunbezer, Necmeddin Okyay, Kmil Akdik, Muhsin Demironat, Vasf Sedef, smail Sanver gibi hocalarn eserleri sergilenir. Sergide mzehhib Muhsin Demironat bir kede masasn kurmu almaktadr.

XX. yzyln balarnda, gemi yzyln sanatkrlar hayatlarn kazanamayp, skntya dmlerdir. Bahaeddin Efendi de dkknn kapatm ve hayatnn son yllarn zorluklar iinde geirmitir. Bahaeddin Efendi Gzel Sanatlar Akademisinde
Karamemi tarafndan tezhiblenmi Muhibb Divannn serlevhas, K. T.5467

10

Ankarada olduka fazla ilgi eken sergiyi, 2 Kasm 1933de Atatrk ziyaret eder ve sanatkrlarla ayr ayr ilgilenir. Atatrk, bu sanatkrlara yerlerine yeni sanatkrlar yetitirmeleri talimatn verir ve geleneksel sanatlarn devamnn salanmasn ister. Atatrk sergi salonundan Etnografya Mzesini iaret ederek, "o mzelere buralardan gidilir" diyerek grlerini aklar. Bu arada Muhsin Demironatn yapt tezhibli bir taba beenerek 500 TL gibi byk bir bedel deyerek satn alr. O dnemlerde bir Cumhuriyet altn 6.5 7 liradr(24). Atatrkn emri ve Milli Eitim Bakan Saffet Arkann talimat zerine, ark Tezyini Sanatlar Mektebi, Trk Tezyini Sanatlar ubesi (Trk Ssleme Blm) olarak Temmuz 1936da Gzel Sanatlar Akademisine balanr. Trk Tezyini Sanatlar ubesi talimatnamesine gre blmn ksmlar: Tezhib, Tezyini Arab Yazs, Trk Cildcilii, Trk Cild Kalplar yapm, Trk Minyatr, Trk Tezyinat ve Naklar, Kymetli Talar zerine Hak ve Altn Varak mali, Hal Naklar, Sedef Kakmacl ve Lakedir. Blmn ilk hocalar yaz hocas - Kmil Akdik (Reisl Hattatn), Yaz hocas - . Hakk Altunbezer (Turake), Sedefkr - Vasf Sedef, Mzehhib - Bahaeddin Tokatlolu, Mcellid - Necmeddin Okyay, Mzehhib - Yusuf apanolu, Trk inicilii ve Desenleri - Feyzullah Daygil, Minyatr - Prof. Dr. Sheyl nver, Altn Varak retimi - Hseyin Yaldz ve daha sonra Hattat - Rakm Unan ve Hac Nuri Kormandr. Tezhib sanatnda iyi bir strateji belirlenemediinden, Klasik Tezhib sanatnda bir gelime gereklemiyordu. Tezhib sanatnda son dnem eserlerinde grlen zelliklerin tekrarlanmasndan ileri gidilemiyor, XX. yzyl ve Cumhuriyet dnemine has bir slub oluturulamyordu. Bir sre tezhible uram ve Trk Tezyini Sanatlar ubesinde tezhib hocal yapm byk hattat, Turake smail Hakk Altunbezerin tezhibdeki tarz tutulmam ve devam etmemitir. Hakk Beyin tarznda rm ve hatyler sivri hatlara sahip olup, ana renkler altn ve ak mavi tonlardr. ou zaman kompozisyonlarda motifler i ie girmi ve bir dzen oluturacak ekilde tasarlanmamtr. Hakk Beyin tezhibinin dier bir zellii de rm ve hatyli kompozisyonlarn koyu renk zemin zerine, rokoko uygulamalar hatrlatr zellikte srf altnla uygulanm olmasdr. Turake smail Hakk Altunbezerin tarzn devam ettiren tek rencisi, 1946da Gzel Sanatlar Akademisi Trk Ssleme Sanatlar Blm'nden mezun olan Stk Elindir.

ah Mahmud Niabur tarafndan yazlm olan Fatiha Sresi, K. FY.1426, 48 v.

smail Hakk Altunbezer, Necmeddin Okyay, Nuri Korman gibi hocalarn ya haddinden akademiden ayrlmalarndan sonra, 1944de Mzehhibe Mihriban Szerin, 1946da Hattat Halim zyazcnn ve mcellid-mzehhib Sacid Okyayn tayin olmas, blmn glenmeye balamas asndan nemlidir. Prof. Dr. Sheyl nverin klasik motif ve tezhib anlayn canlandrma abalar sonularn vermeye balam ve Feyzullah Daygilin, 1945te akademiye tayin olan Mzehhib Muhsin Demironat ve daha sonra mzehhibe Rikkat Kuntun almalaryla XX. yzyl tezhib sanatna yeni bir anlay gelmitir. Hseyin Tahirzde ile Halim zyazcnn 1963 ylnda emekli olmasndan sonra 1966da Muhsin Demironatn Yldz Porselen Fabrikas Mdrlne tayini ve 1968 ylnda Rikkat Kuntun emekliye ayrlmasyla rencisiz kalan Trk Ssleme Blm kapanm olur. 1976 yllarna gelindiinde Akademi Temsilciler Kurulunun kararyla Geleneksel Trk Sanatlar Krss kurulur. Krs; Tezhib Minyatr, Lake, Trk inicilii, Cild ve Ebru, Eski Trk Ssleme Yazlar olmak zere drt daldan oluur. Krsde Tezhib, Minyatr ve Lake iin Rikkat Kunt - Muhsin Demironat - Nezihe Bilgtay - Dndar Tahsin Aykutalp, Trk inicilii iin Prof. Dr. Kerim Silivrili - Nezihe Bilgitay Derler, Cild ve Ebru iin Prof. Dr. Emin Barn slam Seen, Yaz - Hat iin Prof. Dr. Emin Barn, Hattat Hasan elebi ve Ragp Tutekin grevlendirilir. Ancak Rikkat Kunt, Mustafa Dzgnman ve Hasan elebi meguliyetlerinden dolay kadroda yer almadlar. Buna karn Hattat Mahmud nc, Muammer lker ve Bahaeddin Doramac kadroya ilave oldular(25). Gzel Sanatlar Akademisi, 1982 ylnda Mimar Sinan niversitesi olarak tekilatlandnda Geleneksel Trk El Sa-

Karamemi tarafndan tezhiblenmi Muhibb Divanndan bir sayfa, K. T.5467

11

Kmil Akdik tarafndan yazlp, Sheyl nver tarafndan tezhiblenmi sls-nesih kta, Hseyin Gndz kol.

Mehmed efik Efendi tarafndan yazlp, Osman Ymni Efendi tarafndan tezhiblenmi slsnesih kta, SHM. S. G. kol.

natlar Blm; Tezhib Anasanat Dal, Hat Anasanat Dal, Klasik Cilt Anasanat Dal, ini Anasanat Dal ve Eski Kuma Desenleri Anasanat Dal olmak zere 5 anasanat dalndan oluan bir blm olarak Gzel Sanatlar Fakltesi bnyesi ierisinde eitim ve retimine devam etmeye balad. Gnmzde bata Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi ve Marmara niversitesi olmak zere Atatrk niversitesi, Dokuz Eyll niversitesi, Sakarya niversitesi, Sleyman Demirel niversitesi Gzel Sanatlar Fakltelerinde, dier baz geleneksel sanatlar gibi tezhib eitim ve retimi yaplmaktadr. Ayrca devlete bal baz kurumlar tarafndan dzenlenen kurslar ve zel atlyelerde de tezhib eitim ve retimi yaplmaktadr. XX. yzyl tezhib sanatnda etkili olmu sanatkrlar; Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nver, Feyzullah Daygil, Muhsin Demironat, Rikkat Kunt ve yetitirdikleri sanatkrlardr. Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nver 1898 ylnda stanbulda dodu. Annesi hattat Mehmed evki Efendinin kzdr. 1921de stanbul Tp Fakltesini bitirdi. 1923 ylnda Medresetl Hattatnden mezun olarak tezhib iczetini ald. lk tezhib hocas mzehhib Yenikyl Nuri Efendidir. Daha sonra ranl Tahirzde Behzattan ve Bahaeddin (Tokatl) Efendiden tezhib renmi ve smail Hakk Altunbezerin tezhib derslerine katlmtr. 1927-29 yllarnda Paris Tp Fakltesi'nde almtr. 1929 ylnda stanbul Tp Fakltesinde doent, 1939 ylnda profesr, 1949 ylnda ordinarys profesr olmutur. 1939-1945 yllar arasnda stanbul Gzel Sanatlar Akademisi, Trk Tezyini Sanatlar ubesinde minyatr hocal yapmtr. Kurucusu olduu stanbul niversitesi Tp Tarihi ve Deontoloji Krssnde Trk Ssleme dersleri veren sanatkrn bu dersleri daha sonra Cerrahpaa Tp Fakltesi Tp Tarihi Enstitsnde 1986 ylnda vefatna kadar srmtr. 60.000 kadar el yazmas zerine inceleme yapm olan Sheyl nverin 2000in zerinde tp ve kitap sanatlaryla ilgili yayn bulunmaktadr. Sheyl nver daha ziyade Seluklu mnhani, Fatih dnemi ve ukfe(26) tarznda eserler vermitir(27). rencilerinden bazlar; ayn zamanda asistan olan mzehhibe Mihriban Szer, Cahide Keskiner, Azade Akar, kz Glbn Mesara ve lker Erkedir. Feyzullah Daygil 1910 ylnda stanbulda doan Feyzullah Daygil, ilk renimine Alman Mektebinde balam, Maarif okullarnda s12

ren renimini Yksek Ticaret Mektebinde tamamlamtr. Desen hocas, Medresetl Hattatnde mdrlk yapan ve hal desenleri dersleri veren Emirzde Kemaleddin Beydir. Feyzullah Daygil, Gzel Sanatlar Akademisinde ini desenleri dersi verdii srada, Rikkat Kuntla beraber stanbul Ktphane, cami ve trbelerindeki iniler zerine aratrma yapmtr. Bu aratrmalar sonucunda Vakflar Dergisi 1-2. saylarnda stanbul inilerinde Lle makalesini yaynlamlardr. Gl bir desen bilgisine sahip olan Feyzullah Daygil, hastal nedeniyle ok fazla tezhib uygulamas yapmam; izdii desenleri bata yetimesinde nemli rol oynad Rikkat Kunt renklendirmitir. Sanatkr 1949 ylnda 39 yandayken vefat etmitir(28). Fatma Rikkat Kunt Rikkat Kunt, 27 Nisan 1903 ylnda Beylerbeyinde dnyaya geldi. smini babasnn yakn arkada Tevfik Fikret vermitir. Annesi uzun yllar Beyrutta yaam Gzide Hanm, babas ise Byk Trk Lgati yazar ve kitaplarnn ounda eyh Muhsin-i Fni adn kullanan Hseyin Kzm Kadri Beydir (1870-1934)(29). Hseyin Kzm Bey, Sultan Abdlhamid tarafndan, alkanl ve drstl nedeniyle Trabzon valiliine atanan Kadri Beyin (1843-1903) oludur. Kadri Beyin babas Hac Ethem Paa Sultan Mahmud ve Sultan Abdlmecid devrinde vezirlik yapmtr(30). Rikkat Kunt, babasnn grevleri dolaysyla Serezde, Selnikte ve Halepte bulunur. 1913 ylnda annesi Gzide Hanmla Beyruta g ederler. Babasnn grevleri nedeniyle sk sk deiik yerlerde bulunmas gerektiinden Rikkat Hanm ilk eitimini mrebbiyelerden alr. Evde ou zaman Franszca konuulduundan Franszcay ana dili Trke ile beraber renir. Rikkat Kuntun days Trk Edebiyat profesr smail Hikmet Ertaylan (1889-1967), 1935 ylnda vekaleten Gzel Sanatlar Akademisine tayin edilir. Rikkat Hanma hznl geen bir sre sonunda evlenmeyi dnmediine gre bir eylerle ilgilenmesi gerektiini syler. Medresetl-Hattatnin 1936 ylnda Trk Tezyini Sanatlar ubesi olarak Gzel Sanatlar Akademisine baland sene akademide hat ve tezhib hocas Turake smail Hakk Altunbezer (1873-1946) ile tantrr. Rikkat Kunt, smail Hakk Altunbezerden ok etkilenmitir ve sanatkrn tezhib derslerine devam etmeye balar. Rikkat Kunt, smail Hakk Altunbezer, Necmeddin Okyay (1883-1976), Halim zyazc (1898-1964), Nuri Korman (1968-

Gzel Sanatlar Akademisi hocalar; Necmeddin Okyay, Kmil Akdik, Turake smail Hakk Altunbezer (soldan saa), F.T. Arivi

Medresetl Hattatn hoca ve talebeleri, F.T. Arivi

1951), Kmil Akdik (1861-1941), Feyzullah Daygil (1910-1949), Tahirzde Behzat (1889-1947), Muhsin Demironat (1907-1983) ve Emin Barnn (1913-1987) bulunduu grupta ok mutlu olur ve 1968 ylnda emekli olana kadar akademide kalr. Hakk Bey, byk bir sanatkrdr; ancak rencinin seviyesine inip bilgisini aktaramaz, retemez. Sz gelimi kendisine gsterilen bir deseni dzeltmek yerine desenin yenisini izip, kendi izdii desenin uygulanmasn ister. Halbuki Rikkat Hanm, izdii desendeki eksikleri grp dzeltmek ve tezhibi bilinli olarak renmek ister. Bu arada akademide ini hocas olarak grev yapan Feyzullah Daygil, Rikkat Hanma birlikte almay teklif eder. Zaten Hakk Beyin tezhibteki tavrna alamayan Rikkat Hanm ini atlyesine geer. Bu durum Hakk Beyi epey gcendirir. Feyzullah Daygil ile Rikkat Hanm birlikte stanbul ktphanelerini, cami ve trbelerini gezerler ve inileri incelerler. inilerdeki lleleri toplayarak bir alma hazrlayp bu almay stanbul inilerinde Lle bal altnda Vakflar Dergisinde 1938 ylnda yaynlarlar. Klasik tezhibe vkf olan Necmeddin Okyay, Rikkat Kunta klasik tezhib rneklerini inceleyip kendisine bir yn izmesi gerektiini syler ve o zamanlar kendisinde bugn ise TSM Ktphanesinde 913 Y.Y. ile kaytl bulunan eyh Hamdullah ketebeli, II. Byezid devri tezhib zeliklerini tayan muhteem Kurn- Kermi gsterir ve Rikkat Hanm klasik tezhibe ynlendirir. Feyzullah Daygil, Rikkat Kuntun sanat hayatnda nemli olmu dier bir sanatkrdr. Kendisinde nefes darl olduu iin tasarlayp da renklendiremedii birok deseni Rikkat Hanm renklendirmitir. Bu ekilde hazrlanm birok eserde birlikte imzalar bulunmaktadr. 1968 ylnda akademiden emekli olduktan sonra Rikkat Kunt almalarna Beylerbeyindeki evinde devam eder. Ayn yl Portekizin Lizbon kentindeki sel baskn sonucu, Glbenkyan Mzesinde bulunan Osmanl eserleri harab olmutur. 1970 senesinde Rikkat Hanm, Prof. Dr. Emin Barn ve slam Seen ile birlikte selden bozulan eserlerin restorasyonunu yapmak zere Lizbona gider. Bu arada Ali r Nevnin eserlerinde bulunan minyatrlerin restorasyonuna balayan Rikkat Kunt, salnn bozulmas zerine stanbula dner ve geri kalan minyatrlerin restorasyonuna evinde devam eder ve tamamlar. Sanat yaantsna evinde devam eden, birbirinden kymetli yzlerce eser veren Rikkat Kunt, 14 Ocak 1986da Beylerbeyindeki evinde vefat etti ve Kplce Mezarlnda ok sevdii babasnn yanna defnedildi(31).

Birok renci yetitiren sanatkrn rencilerinden bazlar; F. iek Derman, nci A. Birol, Faruk Takale ve merhume Meral Ilgazdr. Rikkat Kuntun yapt ilk tezhiblerde ilk tezhib hocas smail Hakk Altunbezerin etkisi grlr. Bunda Hakk Beyin rencilerine kendi hazrladklar desenleri tashih edip renklendirmelerini salamak yerine, kendi izdii kompozisyonlar uygulatmasnn etkisi byktr. Hocasnn tezhibteki tarz ve reti ekli kendisini tatmin etmedii iin zaten ini atlyesine geip Feyzullah Daygil ile beraber almaya balar. Feyzullah Daygilin Rikkat Kuntun kendine has tarzn oluturmasndaki rol byktr. Feyzullah Daygilin dzgn tezhib desenleri ve saz yolu slubundaki halkr desenlerinden etkilenen Rikkat Kuntun bu tarzda yapt eserlere ska rastlanmaktadr. Klasik tarz tezhib anlayna sahip olan hattat Necmeddin Okyay da gsterdii rnek ve tavsiyelerle Rikkat Kuntu ynlendirmitir. Rikkat Hanmn tezhipte kendi tarzn yakalamasnda ini alma ve aratrmalarnn da byk rol vardr. nk sanatkrn tezhib ve halkrlarndaki haty, yaprak ve iekler; inide kullanlan yaprak ve hatayler kadar zengin ve muntazamdr. Hatyler sanatkrn elinde adeta dans ediyor gibidirler. Rikkat Kunt kompozisyona son derece hakim bir sanatkrd. Yapt tezhib hibir zaman yazyla yarmaz. Rikkat Kunta gre tezhib yaznn giysisidir ve asla yaznn nne gememelidir. Sanatkr; gz yormayan, sade, ancak zarif, zengin ve insan ruhunu dinlendiren rahat almalarla karmza kar. Desenler birbirine benzer gzkse de mutlaka birbirinden farkldr. Desenlerinde rm ve bulut motifleri hatylerle uyumlu bir ekilde kullanlmtr. Klasik tezhib ve halkrde haty motifleri arlktadr ve Rikkat Kunt ile haty motifleri altn an yaamtr demek yerinde olur. Rikkat Kuntun en nemli eserlerinin banda Fatih Albmne yapt tezhibler gelir. Sanatkr, 66 sayfa olan bu muhteem eserin 34 sayfasnn tezhibini yapmtr. Bu nadide eser, Rikkat Kuntun sanat hayatnda nemli bir yer tutar. Sanatkrn eserlerinden dier nemli bir grup da, Halim zyazc tarafndan yazlan byk boy kta eklinde levhalardr(32).
13

Kmil Akdik tarafndan yazlp, Bahaeddin Tokatlolu tarafndan tezhiblenmi, hilye formunda peygamberler silsilesi, zel kol.

Aziz Efendi tarafndan yazlp, Kerim Silivrili tarafnadan tezhiblenmi Hilye-i erfe, SHM. SG. Kol.

Muhsin Demironat XX. yzyl Trk Tezhib ve Lke sanatnn en nemli isimlerinden biri olan Mehmed Muhsin Demironat, 1907 ylnda nebolu, Hatipbanda dodu. Daha sonra ailece stanbula gelerek Beylerbeyine Abdullahaa Mahallesine yerletiler. Babas Trablusgarp savalarnda ehit olan Hseyin Hikmet Bey, annesi ise Makbule Hanmdr. Henz ocuk yalarndayken skdarn Toygartepesinde satn aldklar evde yaamaya baladlar. Muhsin Demironat, ilk eitimine skdar Sultanisinde balad. 1928 ylnda stanbul retmen Okulunu bitirdi. Bugnk stanbul Kz Lisesinin yerinde bulunan retmen okulunda okurken yaz derslerine gelen Turake smail Hakk Altunbezerin ynlendirmesiyle bo vakitlerinde Medresetl Hattatne devam etmeye balad. Burada Altunbezerden baka, Necmeddin Okyay, Kmil Akdik, Hulusi Yazgan ve Bahaeddin Tokatlolu gibi sanatkrlarla tant. Muhsin Bey, retmen okulundan mezun olduktan sonra Bandrmann Perama isimli sahil kynde retmen olarak greve balad. ki sene sonra Galatasaray Lisesinin ilk ksmna resim retmeni olarak tayin oldu. Bu arada kendisini tezhib sanatna ynelten hocas Turake smail Hakk Beyle mnasebetini kesmeyerek tezhib almalarna devam etti. Bir sre sonra Gzel Sanatlar Akademisinde Altunbezerin fahri asistanln yapan santakr, daha sonra maan Galatasaray Lisesinden almak suretiyle akademide retim yesi olarak grevlendirildi.
14

1937 ylnda Nezihe Hanmla evlenen Muhsin Demironatn bu evliliinden bir olu ve kz bulunmaktadr. 1966 ylna kadar akademideki tezhib hocalna devam eden Muhsin Demironat, 1966da, Yldz Porselen Fabrikasna mdr tayin edildi. Muhsin Bey, burada bir yandan ini desenleri hazrlarken dier yandan ini zerine aratrmalar yaparak baarl bir alma sergiledi. 1972de Yldz Porselenden emekli olan sanatkr, 1976 ylnda Gzel Sanatlar Akademisinde Geleneksel Trk Sanatlar Krssnde, Yldz Porselen Fabrikasndaki mdrlnn sonlarna doru geirdii bir kalp ameliyat ve kalbine pil taklmas sebebiyle bozulan salnn elverdii lde tezhib dersleri vermeye devam etti. Rikkat Kunt ile birlikte XX. yzyln en nemli tezhib sanatkr Muhsin Demironat skdarl Muhsin 27 Haziran 1983 ylnda Kadkydeki evinde vefat etti ve pek ok sanatkrn bir arada bulunduu Karacaahmete defnedildi. Muhsin Demironat XX. yzyln hattatlarnca yazlan gzel yazlarn birounu tezhiblemi, klasik sluptan yola karak tezhib sanatnda birok tarz denemi bir sanatkrdr. Msr Kral Fuad iin Kmil Akdik tarafndan nesih hatt ile yazlan Kurn- Kermi, 1935 ylnda Muhsin Demironat tezhiblemitir. Bu eser sanatkrn yapt ilk profesyonel almadr. stanbulun fethinin 500. yldnm nedeniyle hazrlanan Fatih Divan iin hazrlad tezhibler ve Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Resim ve Heykel Mzesinde bulunan baz eserler, Muhsin Beyin nemli eserleri arasnda bulunur. Muhsin Demironatn bugn zel bir koleksiyonda bulunan Kazasker Mustafa zzet Efendinin (1801-1876) muhakkak,

Abdl Kdir kr tarafndan yazlp, Fatma Rikkat Kunt tarafndan tezhiblenmi Hilye-i erfe, zel kol.

Sheyl nver tarafndan yaplm vazoda iekler, zel kol.

sls ve nesih hatlaryla yazd 145,5 x 98 cm llerindeki Hilye-i erfeye yapt muhteem tezyinat, XX. yzyl Cumhuriyet dneminin en nemli eserlerinin banda gelir. Sanatkr bu Hilye-i erfenin tezyinatnda; rm, bulut ve haty motiflerini byk bir ustalkla kullanmtr. Hilyenin gbek ve koltuk tezhiblerinde tam ve yarm emseler ile kebentlerde zemin rengi olarak altn dier alanlarda ise lcivert rengini tercih etmitir. Beyn-es str(33) tezyinat iin bulut ve haty motiflerini, hill iin haty motiflerini kullanan sanatkr, d pervaz iin haty motiflerinden oluan muhteem bir tasarmla sanatnn zirvesine ulamtr. Cmle bitimlerine yaplan dairevi noktalar (duraklar) ise gerek iilik gerekse motif asndan son derece dikkate ayandr(34). Muhsin Demironat bu muhteem tezyinat bir yl akn bir zamanda tamamlamtr(35). Tezhib sanatnn yansra lke cilt kapaklar konusunda da nemli eserler veren Muhsin Demironat, XVIII. yzyln en nemli iek ressam, tezhib ve lke sanatkr Ali skdrnin yolundan giderek birok eserler vermi ve baz eserlerinde de Muhsin-i skdr eklinde imza atmtr. 48 yllk sanat hayatnda 60 kadar hilye olmak zere yaklak 2500 kadar eser veren, Kerm Silivriliden Dndar Tahsin Aykutalpe; iek Dermandan Faruk Takaleye kadar birok mzehhibi yetitirmi veya etkilemi olan Muhsin Demironat, XX. yzyl Cumhuriyet dnemi tezhib sanatna yn vermi bir sanatkrdr. Mihriban Szer Keredin Mihriban Hanm,1912 ylnda stanbulda dodu.1941 ylnda stanbul Gzel Sanatlar Akademisi Trk Tezyin Sanat-

lar Blmnden mezun oldu. smail Hakk Altunbezer, Yusuf apanolu ve Prof. Dr. Sheyl nverden tezhib dersleri alan Mihriban Szer, akademide bir sre asistan olarak grev yapt. Daha sonra Topkap Saray Mzesi'ne geti ve emekli olana kadar mzede minyatr uzman ve mzehhibe olarak grev yapt. Uzun yllar Topkap Saray Mzesinde, Sheyl nverin organize ettii minyatr ve tezhib kurslarn ynetti ve bu alanda birok sanatkrn yetimesini salad. Mihriban Szer, klasik motif ve desenlere yeni grler katt ve bu zelliini tm eserlerine yanstt. Sanatkr, kendine zg desen, kompozisyon, renk; temiz, titiz ve ince iiliiyle tezhib sanatnda nemli bir yere sahiptir.

Hamit Ayta tarafndan yazlp, Tahsin Aykutalp tarafndan tezhiblenmi olan Ftiha Sresi, Hseyin Gndz kol.

15

Hfz brahim Efendi tarafndan yazlp, Mustafa Cihangiri tarafndan tezhiblenmi bir Kurn- Kermden Hilye-i erfe sayfas, zel kol.

stanbul, Edirne ve Bursadaki birok camii ve trbede restorasyon almalarna katlan sanatkr,1950 yllarnda T.C. Merkez Bankas tarafndan bastrlm olan banknotlarn bir ksmnn desenlerini hazrlamtr. Tezhib sanatnda daha ok hilye tezyinatlaryla karmza kan Mihriban Szer Keredin, minyatr sanatnda geni bir yelpaze iinde rnekler verdi. Prof. Kerim Silivrili Kerim Silivrili, 23 Nisan 1921 tarihinde stanbulda dodu. Babas Kuvay- Milliyeci Hseyin Kzm Bey, annesi Behice Hanm'dr. Kendisine ocuk yalarndayken Yunus Emre ilahilerinin ounu reten babaannesiyle birlikte ziyaret ettii mze ve camilerdeki inileri hayranlkla izler, sk sk Topkap Saray inili Kke gtrmesi iin babaannesine srar edermi(36). imdiki ad Endstri Meslek Lisesi olarak bilinen ve Trkiyede ilk defa alan Tekstil Okulundan mezun olduktan sonra, 1941 ylnda Gzel Sanatlar Akademisi Trk Ssleme Sanatlar Blmne girdi ve 1945 ylnda pekiyi dereceyle mezun oldu. Hocalar; smail Hakk Altunbezer, Necmeddin Okyay, Halim zyazc, Feyzullah Daygil ve Muhsin Demironatdr. Kerim Silivrili mezun olduunda Nuri Korman, Tahirzde Behzat, Muhsin Demironat, Prof. Dr. Emin Barn akademide derslere girmekteydiler. Rikkat Kunt ise 1944 ylnda Kerim Silivriliden bir yl nce mezun olmutur. Kerim Silivrili, 1946 ylnda akademide smail Hakk Altunbezer ve Ord. Prof. Dr. Sheyl nverin rencisi Neriman Hanmla evlenir. Kzlar Glderen Hanm, akade16

minin mimarlk blmnden, Nesteren Hanm ise resim blmnden mezun olmutur. Kerim Bey, 1949 ylnda Gzel Sanatlar Akademisi Trk Ssleme Blm Trk ini Desenleri Atlyesi retmenliine tayin oldu. Akademide birok idari grev alan Kerim Silivrili, 19821988 yllar arasnda Mimar Sinan niversitesi Rektr Yardmcl grevinde bulundu ve 1988 ylnda emekli oldu(37). Emekli olduktan sonra 2006 ylna kadar Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk Sanatlar Blmnde Trk ini Desenleri, Trk Ssleme Desenleri ve tm anasanat dallarnda yksek lisans ve sanatta yeterlik programlarnda tasarm, uygulama ve seminer dersleri verdi. Kerim Silivrili, 16 Kasm 2007 tarihinde Kadkydeki evinde vefat etti ve Sahray- Cedd Mezarlnda, ei Neriman Hanmn yanna defnedildi. Kerim Silivrili tarafndan yaplan ilk tezhiblerde Turake smail Hakk Altunbezer ve sonraki tezhiblerinde Muhsin Demironat etkisi aka grlr. Sanatkr birok levha, kta ve hilye tezhiblemitir. Bunlarn banda Mehmed Aziz Rfi Efendinin (1872-1934) sls-nesih hatlaryla yazd ve Mehmed Kmil lgen tarafndan sls-nesih hatlaryla yazlm Hilye-i erfeler gelir(38). Fatih Divan(39), XX. yzyl Cumhuriyet Dnemi Trk Tezhib Sanat asndan son derece nemli bir eserdir. stanbulun fethinden 492 yl sonra, 1945 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinin Trk Edebiyat Tari-

Neyzen Emin Efendi tarafndan yazlp, Turake smail Hakk Altunbezer tarafndan tezhiblenmi sls levha, Hseyin Gndz kol.

hi Krssne uzun yllar bakanlk yapm olan Ord. Prof. Dr. smail Hikmet Ertaylan, edebiyat alannda olduu kadar Trk sanatlarna hizmet etmi bir sanatseverdi. Bir Fatih hayran olan smail Hikmet Ertaylann nclnde, stanbulun fethinin 500. yldnm iin bir albm hazrlanmaya balanr. Bu eser; Bizansn ilk Trk imparatoru Fatih Sultan Mehmedin bugn orijinali stanbul Fatihte Millet Ktphanesinde bulunan Ali Emir Efendinin bulduu Fatih Divanndan seilmi 60 kadar iirden meydana gelmitir. Topkap Saray Mzesi Kitaplndaki iki ciltlik Fatih Albmnde ise, yalnz o zamana kadar toplanm paralar bulunmaktadr. Divandaki iirler, Cumhuriyet dneminin en nde gelen hat sanatkrlar tarafndan, Sultan Mehmet Han zamannda kullanlan yaz eitleri ile yazlmtr. Tezhibler, minyatrler ve eserin cildi Fatih Sultan Mehmede sunulmu eserlerin rneklerinden yararlanlarak yaplmtr. Bu muhteem divan, Gzel Sanatlar Akademisi profesr ve mezunlarnn derin bir ak ve sabr ile 1945 ylndan 1953 ylna kadar sren almalarnn bir eseridir. Albmn karlkl bir ve ikinci sayfalarndaki fihrist ve nsz Profesr Dr. Emin Barn, ve drdnc sayfalarndaki Fatihin turalar ise altnla Turake smail Hakk Altunbezer tarafndan yazlmtr. Beinci sayfadaki Fatihin minyatrn Hseyin Tahirzde Behzat, ayn minyatrn etrafnda bulunan emse formundaki tezhibi Rikkat Kunt yapmtr. Altnc sayfada bulunan emse formu ierisindeki divann ad (Dvn- Belgati unvan- Hazreti Sultan Fatih Mehmet Han Avn rahimehullah) altn ile Macid Ayral tarafndan yazlm, etrafndaki tezhib ise Rikkat Kunt tarafndan yaplmtr. Yedi ve sekizinci sayfalarda, Osmanlca yazlm sunu metni smail Hikmet Ertaylan imzaldr. Dokuzuncu sayfa ile altm altnc sayfalar arasnda her ift sayfaya bir hattat tarafndan bir iir yazlm ve karlkl her ift sayfa ayn ekilde bir mzehhib tarafndan tezhiblenmitir. Divandaki iirler; Hac Kmil Akdik, Necmeddin Okyay, Mustafa Halim zyazc, Macid Ayral, Nuri Korman, Abdlkadir Yada, Mehmed Bahaeddin, Hamdi, Mahmud Yazr, brahim Sfi, Feyhaman Duran, eref Akdik ve Ali Alparslan tarafndan farkl yaz eitleri ile yazlmtr. Albmdeki tezhibler bata Rikkat Kunt ve Muhsin Demironat olmak zere Feyzullah Daygil, kran Baykut, Kamuran Soyuak, Selva Altunarut, Ferhunde Orgun, Stk Elin, Dndar Tahsin Aykutalp, Feyzi Erce ve Serap Tregn tarafndan byk bir zen ve sabrla yaplmtr. Eserdeki minyatrleri ise Hseyin Tahirzde Behzat ve Selim Turan hazrlamtr. Cumhuriyet dneminin en nemli eserlerinden biri olan 66 sayfalk, 25x40 cm llerindeki bu muhteem eserin cildi ve cilt kapan Prof. Dr. Emin Barn yapm olup, eserin cildi ile Emin Barn, 1958 ylnda Uluslararas Brksel Sergisinde kitap cildi birincilik dln ve madalyasn al-

Halim zyazc tarafndan yazlp, Muhsin Demironat tarafndan tezhiblenmi olan nazar yeti, Neslihan Keskiner kol.

mtr. Albmdeki cilt kapaklar zerinde bulunan emse kompozisyon ve uygulama Rikkat Kunta aittir(40). Yedi ylda tamamlanan Fatih Divannn takibi ve gerekletirilmesi madd olduu kadar manev bakmdan da olduka ard. Prof. Dr. smail Hikmet Ertaylan, ylmadan usanmadan yllarca urat. Yava yava tamamlanan sayfalarn hat ve tezhip cretlerini ayr ayr dedi. Hattat Hmid Ayta btn srarlara ramen yazamad. stanbulun fethinin 500. yldnm iin hazrlanan bu albm, yldnmnde eitli yerlerde sergilendi ve ok ilgi grd. smail Hikmet Ertaylann lmne kadar en byk emeli bu eseri baslm grmekti. Almanyada bastrlmasna teebbs etti, ancak dviz bulmakta sknt ekilecei anlalnca bundan vazgeti. Milli Eitim Bakanl, bastrabilmek iin eseri uzun yllar alkoydu. Bu i o kadar uzad ki, bunca emek mahsul eser bir ara kaybolma tehlikesiyle karlat(41). Tezhib sanat XIX. yzyl sonlarnda XVII. yzylda olduu gibi bir duraklama dnemine girmi ve bu durum XX. yzyln ilk yarsnda da devam etmitir. Hsn Efendi ve mzehhib bir aileden gelmi olan Bahaeddn Efendinin klasik sanat anlayna yakn almalar ve Medresetl Hattatnin almas tezhibte klasik sluba doru bir hareketlenmenin gereklemesine neden olmutur. Turake, hat stad ve ressam smail Hakk Beyin farkl bir tarz yaratma isteiyle oluturduu tarz ve anlay tutulmam ve Hakk Beyin vefatyla birlikte devam etmemitir. Bu tarzda; Hakk Beyin eserleri ve tezhib derslerine devam etmi olan tezhib sanatkrlar Kerim Silivrili, Stk Elin, Neriman Silivrili gibi birka mzehhibin Hakk Beyin izdii desenleri uygulamalar sonucu ortaya kan az sayda almay grebiliriz. Oysaki byk sanatkr Hakk Bey, tezhib sanatna yeterince eilmi olsayd, XX. yzyl tezhib sanatn etkileyen bir tarz ortaya kabilirdi. Sheyl nver ise klasik tarzlar belgeleme ve ihya etme arzusuyla Seluklu ve Fatih dnemleri ile XVIII. yzyl tarzlarnda eserler vermitir. Bu yaklam ve anlay rencileri tarafndan da devam ettirilmektedir.
17

Hseyin Gndz tarafndan yazlp, Faruk Takale tarafndan tezhiblenmi Ah minel ak, SHM. SG. kol.

XX. yzyl Cumhuriyet dnemi tezhib sanatndaki gelime Muhsin Demironat ve Rikkat Kunt ile gereklemitir. Her iki sanatkr da mze ve ktphanelerde bulunan klasik eserleri incelemi ve gzleme dayal bir ekilde klasik slupta eserler vermilerdir. Ancak, Rikkat Kunt ve Muhsin Demironatn aldklar eitim, hayat tarzlar, kiilik ve tezhib anlaylar eserlerine yansm ve kendilerine has bir tarz gelitirmilerdir. Muhsin Demironatn eserleri daha youn ve detayl; Rikkat Kuntun eserleri ise sade
18

ve ferahtr. Rikkat Kunt ve Muhsin Demironatn rencileri de ayn tarzlar devam ettirmektedirler. Ancak bu sanatkrlarn yolundan giden rencileri almalarnda kendi anlay ve araylar dorultusunda baz yenilikleri mutlaka ilave etmektedirler. Bu sanatta kanlmaz ve zorunludur. stadlarn eserlerini birebir tekrar etmek, sanatn geliimini yavalatan en nemli nedendir. Mzehhibler iin Sheyl nverin renci, sanat hocasndan ileriye gtrmeli sz bir ilke olmaldr(42).

XX. yzyl Cumhuriyet dneminde tezhib sanatndaki gelimelerin merkezi Gzel Sanatlar Akademisi olmutur ve bu gelenek halen devam etmektedir. Klasik tezhib eitiminin yansra, Serbest Tasarm dersi amacna ulam ve 2000li yllardan itibaren klasik zelliklerden yola karak yeni araylar ierisinde almalar yaplmaktadir. Bu, sanatn geliimi iin kanlmazdr. Ayn kalplarn tekrar sanatn geliimini engelledii kadar mzehhibleri de yormaktadr. Son on yldan itibaren XIII. yzyldan gnmze, farkl sluplarn bilinli bir ekilde incelenip baz elerin bir arada ya da gelitirilmi olarak tasarlanp uygulanmas, farkl almalarn ortaya kmasna neden olmaktadr. Tezhib sanatnda serbest ve zgn tasarmlar; formlar ve renk geileri; kat renklerinde renk geileri ve efektler; doal ve yapay elerin kullanlmas; bazen bir konunun ilenmesi gelecekte ortaya kabilecek yeni tarz ya da sluplarn prototiplerini oluturmalar asndan nemlidir. Bu balamda sanatkrlarn motif, desen, kompozisyon, tasarm ilkeleri, renk uyumu, teknolojinin imknlarn abartdan uzak yerinde kullanmak ve yazyla uyum gibi zellikleri gz nnde bulundurmalar gerekmektedir. Klasik kurallara ve gemie kr krne balanp gelecee kapy kapatmak sanatn geliimini engeller ve Sheyl nver Hocann renci sanat hocasndan ileriye gtrmeli ilkesine aykr bir durum arzeder.
Kaynaka Akar, Azade-Keskiner Cahide, Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif, stanbul, 1978. Arseven, Celal Esad, Trk Sanat, stanbul 1970. Arseven, Celal Esad, Sanat Ansiklopedisi, C: 5, stanbul, 1985. Atl, Esin, The Age of Sultan Suleyman the Magnificent, New York, 1987. Baraz, Mehmed Rebii Htemi, Terifat Merakls Beyzde Takmnn Oturduu Semt Beylerbeyi, C: 11, stanbul 1994, s.309. Barn, Emin, En Yeni Fatih Divan, Trkiyemiz, 1975, S:16, s.23. Birol, nci Ayan Derman, iek, Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler, stanbul, 1991. Bodur, Fulya, Osmanl Lke Sanat ve XVIII. Yzyl stad Ali skdr, Trkiyemiz, stanbul, 1985, S:47, s.1-9. Demiriz, Yldz, Osmanl Kitap Sanatnda Naturalist slupta iekler, stanbul, 1986. Derman, iek, Gzn, Elin ve Sabrn Yaratt Gzellikler: Mzehhib Muhsin Demironat,Antik Dekor, stanbul, 2005, S:79, s.78-83. Gezgin, Ahmed ner, Akademiye Tanklk, 3, stanbul, 2003, s.69-131. Glbn Mesera, Trk Tezhip ve Minyatr Sanat, Sandoz Blteni, stanbul, 1987, S:25, s.16. Gndz, Hseyin, Atatrk ve Geleneksel Trk Sanatlar, M. Uur Derman 65. Ya Armaan, Derleyen: Irwin Cemil Schick, stanbul, 2001, s.342. Gndz, Hseyin, Takale, Faruk, Hilye-i erfe Hz. Muhammedin zellikleri, stanbul, 2006. Gndz, Hseyin, Takale, Faruk, Rakseden Harfler, stanbul, 2001. Habib, Hat ve Hattatan, Konstantiniyye, stanbul, 1305. bnl-Emin Mahmud Kemal, Hseyin Hsameddin, Evkaf- Hmayun Nezaretinin Kurulu Tarihi ve Nazrlarn Hal Tercmeleri, nere hazrlayan: Nazif ztrk, Vakflar Dergisi, S: XIX, s.82. Kunt, Rikkat, Tezhip ve Ben, Sanat evresi, stanbul, 1985, S:84, s.19-21. Lings, Martin, The Quranic Art of Calligraphy and Illumination, London, 1976. Mahir, Banu, Tezhip Sanat, Geleneksel Trk Sanatlar, T.C.K.B. yy., s.369-370. Takale, Faruk, Trk Tezhip Sanatnn Byk Ustas Rikkat Kunt, Antik-Dekor, stanbul, 1992, S:15, s.80-83. Takale, Faruk, Tezhip Sanatnn Kullanm Alanlar, Yaynlanmam Sanatta Yeterlik Tezi, M.S.. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1994. Takale, Faruk, Byk Tezhip Santkr Muhsin Demironat, El Sanatlar Dergisi, BB Yay., stanbul, 2007, S:4, s.6-15. Takale, Faruk, Fatih Divan, BB Yay., stanbul, 2008, S:6, s.6-17. Takale, Faruk, Kerim Silivrilinin Ardndan, BB Yay., stanbul, 2008, S:5, sh. 86-93. Takale, Faruk, Yazya Hayat Veren Eller, Osman Ymni, Antik-Dekor, stanbul, 2003, S:76, s.112-116. nver, A. Sheyl, Sleymaniye Ktphanesi Ba Dosyas, MedresetlHattatn, No: 105. nver, A. Sheyl, Trk Tezyinatnda Halkrye Dair, stanbul, 1939. nver, A. Sheyl, Mzehhib Karamemi, stanbul, 1951. nver, A. Sheyl, Baba Nakka, stanbul, 1954. nver, A. Sheyl, Ustas ve rayla Hezargradlzde Ahmed Ataullah, stanbul, 1955.

Emel Trkmen tarafndan yaplm serbest tasarm Dost H, Betl Gndz kol.

Dipnotlar
1-in ve Orta Asyann etkisi altnda oluan, ou zaman kkeni belli olmayacak derecede stilize edilmi iek ve yapraklar. 2-Faruk Takale, Tezhib Sanatnn Kullanm Alanlar, Yaynlanmam Sanatta Yeterlik Tezi, stanbul, 1994, s.2.

3-Tezhip yapan erkek sanatkr. 4-Eserin adn ve kim iin yazldn gsteren sayfalar. 5-Glbn Mesera, Trk Tezhip ve Minyatr Sanat, Sandoz Blteni, stanbul, 1987, s.16, 25. 6-Stilize edilmi hayvan motifleri, Anadoluya ait anlamna gelir. Roma mparatorluunun hkm srd ve ran yaylalarna kadar uzanan Anadolu Yarmadasna Diyr- Rum denmesi sebebiyle motif bu ad almtr. 7-Kelime anlam eri demektir. Birbirine srt srta vermi kk formlardan oluan motifler. 8-Altnla ve su bazl boyalarla motiflerin ularna doru glgelendirmek zere yaplan tezyinat. 9-Altn zerine altnla allan tarz. 10-Altn ve hafif renkli olarak yaplm halkri tezyinat. 11-Ser, ba anlamndadr. Kitaplarda zahriyeden hemen sonra gelen, metnin balad ilk sayfadr. 12-Hz. Muhammedin fiziksel zelliklerini, tavr ve hareketlerini anlatan levha yazlar. Hilye-i erf, Hilye-i erfe de denir. Bkz. Hseyin Gndz, Faruk Takale, Hilye-i erfe Hz. Muhammedin zellikleri, Antik A..Yay., stanbul, 2006. 13-Gl; tezhib sanatnda Hz. Muhammedi sembolize etmektedir. 14-Altn srlm zemin zerine ucu kt bir ine ile kad delmeyecek biimde hafife bastrarak yaplan tezyinat. Genellikle bu ilem, noktalar halinde, altn zemini tamamen kaplayacak ekilde ya da yer yer uygulanmtr. 15-Bkz. Faruk Takale, Mzehhib Osman Ymn Efendi, Antik-Dekor, stanbul, 2003, S:76, s.112-116. 16-Habib, Hat ve Hattatan, Konstantiniyye, stanbul, 1305, s.273. 17- Celal Esad Arseven, Sanat Ans., C:5, stanbul, 1983. 18- Hattatlar Mektebi. 19- Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nver, Hezargradl zde Ahmed Ataullah, stanbul, 1955, s.6. 20-bnl Emin Mahmud Kemal, Hseyin Hsameddin, Evkaf- Hmayun Nezaretinin Kurulu Tarihi ve Nazrlarn Hal Tercmeleri, nere hazrlayan: Nazif ztrk, Vakflar Dergisi, S:XIX, s.82. 21-Prof. Dr. A. Sheyl nver, Sleymaniye Ktphanesi, Ba Dosyas, Medresetl-Hattatn, No: 105. 22-Bahsedilen Hmid Bey, Hattat Hmid Ayta deildir. 23-Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nver, Yaynlanmam Notlar, Glbn Mesara arivi. 24-Hseyin Gndz, Atatrk ve Geleneksel Trk Sanatlar, M. Uur Derman 65. Ya Armaan, Derleyen: Irvin Cemil Schick, stanbul, 2001, s.342. 25-Prof. Kerim Silivriliden naklen ve Prof. Kerim Silivrili notlarndan, Ahmet ner Gezgin, Akademiye Tanklk, 3, stanbul, 2003, s.69-131. 26-Natralist tarzda hazrlanm iek ve iek buketleri. 27-Glbn Mesaradan naklen. 28-Prof. Emin Barndan naklen. 29-Mehmet Rebii Htemi Baraz, Terifat Merakls Beyzde Takmnn Oturduu Semt Beylerbeyi, C.11, stanbul, 1994, s.309. 30-A.g.e., s.327. 31-Faruk Takale, Trk Tezhip Sanatnn Byk Ustas Rikkat Kunt, Antik Dekor, st. 1992, S.15, s.80-83. 32-Bu kta eklindeki levhalar, sanatsever smail Akgnn, hattat Halim zyazcya yazdrp Rikkat Kunta tezhibletmi ve 1958 ylnda Akademide sergiledikten sonra Topkap Saray Mzesine balamtr. 33-Satrlar aras 34-Bkz., Hseyin Gndz, Faruk Takale, Hilye-i erfe, Hz. Muhammedin zellikleri, st., 2006, s.176-177. 35-Kerim Silivriliden naklen. 36-Kerim Silivrilinin kzlar Nesteren-Glderen Silivriliden naklen. 37-Kerim Silivriliden naklen. 38-Hseyin Gndz, Faruk Takale, Hilye-i erfe Hz. Muhammedin zellikleri, stanbul, 2006, s.60, 287. 39-Fatih Divan merhum evket Radonun olu Mehmed Rado koleksiyonunda bulunmaktadr. 40-Faruk Takale, Fatih Divan, El Sanatlar Dergisi, BB Yay., stanbul, 2008, s.6. 41-Prof. Emin Barn En Yeni Fatih Dvan Trkiyemiz, Akbank Yay., Haziran 1975, S:16, s.23. 42-1983 ylnda Sheyl nver Hocann doum gn nedeniyle Cerrahpaa Tp Fakltesinde dzenlenen toplant srasnda bir konuma esnasnda konu ierisinde hocam keke sizin yarnz kadar olabilsek dediimde, bana ok yanl, sen benim yarm, senin rencin senin yarn olmay dnrse, sanat geriye gider, yok olur; sen sanat benden ileriye; senin rencin de senden ileriye gtrmeyi dnecek ki, sanat devam etsin, gelisin demitir.

19

Piri Reisten Katip elebiye Osmanlnn Dnyaya Bak

Aye KOYUNCU UNESCOnun 2009 yln Katip elebi Yl olarak ilan etmesinin ardndan, Baheehir niversitesi Medeniyet Aratrmalar Merkezi (MEDAM), Piri Reisten Katip elebiye Osmanlnn Dnyaya Bak adl harita sergisi dzenledi. Geleneksel haritalarn yan sra Osmanl corafya ve haritaclna byk katklarda bulunmu Piri Reisten balayarak Katip elebiye kadar uzanan haritalarn yer ald sergi, Osmanl Devletinin dnyaya bak ve evreni alglaynn anlalmas asndan nem tayor.

Dnya Haritas, Piri Reis, Topkap Saray Mze Ktphanesi, No. R. 1633 mk.

stanbul, Muhtar Katrcolu Koleksiyonu

Byk Trk aratrmac ve bilim adamlarndan Katip elebinin doumunun 400. yldnm dolaysyla UNESCO, 2009 yln Katip elebi Yl olarak ilan etti. Bu erevede, Baheehir niversitesi Medeniyet Aratrmalar Merkezince (MEDAM), Kltr ve Turizm Bakanlnn destekleriyle, 2009 yl boyunca eitli etkinlikler dzenlendi. Bu etkinliklerden biri de ilk olarak Dolmabahe Saray Sanat Galerisinde alan Piri Reisten Katip elebiye Osmanlnn Dnyaya Bak adl harita sergisi oldu. Osmanl corafya ve haritaclna byk katklarda bulunmu Piri Reisten balayarak Katip elebiye kadar uzanan 16 ve 17. yzyllar kapsayan uzun bir srete haritalardan yola klarak Osmanl Devletinin dnyaya bak ve evreni alglaynn yanstlmaya alld bu sergi, Trkiyenin birok ilini dolatktan sonra yurt dna da alarak ABD, Avrupa, Orta Dou ve Orta Asyann eitli ehirlerinde de sergilenme imkan buldu. Gnmzdeki kadar olmasa da deniz ticareti yapanlar, kifler, corafyaclar ve nl deniz korsanlar Hint Okyanusu'nda, in ve Japonya kylarnda, Atlas Okyanusu'nda, Byk Okyanusta seyahat ediyorlar, Akdeniz ve Egede byk gemilerle sefere kyorlard

Bu denizcilerin arasnda nl Osmanl denizcileri de vard. Bunlardan dnyaca nl Piri Reis, amirallii yannda ahsi gzlemlerine dayal olarak izdii haritalar ve Bahriye (Deniz) kitab ile Batl denizcilere de yol gstermi, rehber olmutu. Bir sonraki yzylda baka bir bilim adam Ktip elebi, ktphanelere kapanp eserler kaleme almakta, haritalar izip corafya kitaplar tercme etmekte, ilavelerle onlar dzelten yeni haritalar izmekteydi. nk Osmanllar iin dnya artk eskisi kadar kk deildi. Osmanlnn Corafi Geliimleri Haritalarda Amerikann kefinin haberi; Avrupa, Afrika ve Asyadan oluan Eski Dnyann en byk imparatorluklarndan biri olan Osmanlya ve Avrupaya ulatnda, dnya iki kat daha bymt. Corafi keiflerden sonra Osmanlnn dnyaya bak nasl deiti" sorusu gnmzde hala dikkat eken bir sorudur. 16. yzyln bandan 17. yzyln sonuna kadarki srete ksaca Piri Reisten Katip elebiye kadar olan dnemde retilen haritalar ve Osmanl corafya yaznnda yer alan eserler, bu konuda baz ipular vermektedir. Buradan hareketle, Piri Reisten Katip elebiye Osmanlnn Dn-

22

Dnya Haritas, Ktip elebi, Cihn-Nm

Kre-i Arz ve M' (Yerkresi), Ktip elebi, Cihn-Nm

23

yaya Bak adl harita sergisinde esas olarak Osmanl dnemi haritalar ele alnmakla beraber, daha nceki dneme ait geleneksel haritalar da bu sergiye dahil edildi. Osmanllarn haritaclk ve corafyadaki geliimlerinin gzler nne serilmeye alld sergide, nl Trk amirali ve corafyacs Piri Reisin 1513 ylnda hazrlad birinci dnya haritas ve 1526 ylnda son eklini verdii Bahariye adl denizcilik kitab ile 1528 ylnda bitirdii ikinci dnya haritas, 16. yzylda Osmanllarn corafya ve haritacla baklarn aksettirmitir. Piri Reisin yaptlar, 16. yzylda Osmanllarda corafya ve haritacln bilimsel yntemlerle hazrlandnn bir kant olarak da ayr bir nem kazanyor. Sergide ayrca 9. yzyldan 15. yzyla kadar gelen slam corafyaclarnn izmi olduklar haritalarn Osmanl versiyonlar, Amerika ve dier corafi keifleri anlatan Suud el-Niksar, Gelibolulu Mustafa Ali, Ali Macar Reis, Ebubekir Behram Dimaki gibi tarihi ve corafyaclarn baz haritalar ile Batl corafyaclara ve Ktip elebinin 1648de hazrlad Cihannma (Dnyaya bak) adl eserinin, 1732 ylnda brahim Mteferrika tarafndan ilavelerle yaynlanan versiyonunda yer alan haritalarla birlikte toplam 53 harita dijital resimleme tekniiyle bytlerek yer ald. Sergide, Mslman corafyaclarn haritalarndan ve daha ncesinde Batlamyus corafyasndan baz rneklere de yer verildi. Bylece Osmanl zamanna kadar devam eden geliim belirginletirildi. Ayrca Muhtar Katrcolunun kendi koleksiyonundan salad, Trkiye hakknda Batda yaynlanm baz haritalarn orijinalleri de sergiye katlarak, 16 ve 17. yzyllarda Avrupada grlen gelimeler de yanstlmaya alld. Haritalar, sadece insanlarn yaadklar evre ya da dnyann btn hakknda bilgi veren corafya eserleri deil, gnmz iin birer grsel tarih hazinesi olduu da gz nnde tutularak sergilendi ve yaymland. Sergide 400 yl nceki dnyaya, haritalarla baklmas salanm ve Osmanllarn dnyay nasl alglamaya baladklar sorusuna aklk getirmek istenmi. Ksacas sergide, Pr Reisten Ktip elebiye Osmanlnn dnyaya bak konusunda geni kitleleri bilgilendirmeye ynelik bir amaca odaklanlm. Sergilenen haritalar, o zamann tekniklerini, keiflerin yanlsamalarn ok naif olarak yanstmaktadrlar. Bugnk atlaslardaki izimlerden, altmz haritalardan farkl olarak yerkrenin ve ktalarn bazlar ters, bazlar ba aa izilmi. Bazlarnda enlem boylam izgileri kullanlm, bazlarnda ise yn ve konum bulmak iin projeksiyon merkezleri sadece rzgr glleriyle sslenmi. Sergide yer alan Ktip elebi'nin Cihannma'daki Sabit Yldzlar Felei, Piri Reisin Topkap Saray Mzesi'ndeki dnya haritas, Halifei Me'munun emriyle 9. yzylda yaplan dnya haritas, Kagarl Mahmud'un Trk dnyas odakl dnya haritas gibi eserlerin kopyalar, Topkap Saray, Millet Ktphanesi, Trk slam Eserleri Mzesi ve Sleymaniye Ktphanesi'nden derlenmi. Bilindii gibi 14. yzylda tarih sahnesine kan Osmanllar, ok gemeden Akdenize ulam ve 16. yzylda Akdeniz artk bir Trk denizi haline gelmiti. Osmanllar artk seyr seferler iin eskisinden ok daha fazla corafya ve haritaclk bilgisine ihtiya hissediyorlard. O dnemlerde Mslman ve Hristiyan Av24

Evren Modeli, Haydar B. Ali El-Raz

25

Yeryz ve klimler (Ktalar), stahri, Topkap Saray Mze Ktphanesi, No. B.334

rupal haritaclarn bilgilerinden yararlanlarak portulan haritaclk tekniine uygun olarak deniz haritalar retiliyordu. 16-17. yzyln Osmanl corafyaclar, hem Osman-

l mparatorluuna, hem de dnya corafyasna ilikin ok sayda harita hazrlamlard. Bu haritalar, ktalarn ve denizlerin, iklimlerin ve ynlerin, lkelerin ve ehirlerin, hkmdarlar, bayraklar ve halklarn, flora ve faunasn aksettiren grsel tarih eserleridir. 16. yzylda dnyann en byk imparatorluunu kurmu olan Osmanllar, komularnn ya da uzak diyarlardaki lkelerin byklkleri, hkmdarlar, denizleri, corafi yaps, hayvan ve bitki rtsn merak etmilerdir. Klasik corafya kitaplar, bu konuda ihtiya duyulan bilgileri kapsamas bir tarafa bilgilerin doruluuna da gvenilmezdi. Haritaclk da ayn ekilde Acaibl-mahlukat tarz corafya eserlerinin haritaya aktarlmasndan ibaret idi. Portulan tipi bu haritalar, matematiksel tabanl olmayp zerinde enlem ve boylam izgileri bulunmamaktadr. Haritann doruluu ya da kullanllnda bir standart olmad gibi, baars kullancsnn tecrbesine ve gzlemlerine dorudan balyd. Dnyaca nl Trk denizci Piri Reisin dnya haritalar ve 1526da Kanuni Sultan Sleymana takdim ettii Kitab- Bahriyesi, 16. yzyl denizcilik ve haritaclk konusunda Osmanldaki en nemli eserlerdir. Geleneksel tarzda hazrlanm olmasna ramen Piri Reisin eserleri, ahsi tecrbeleri, gzlemleri yannda dou ve bat haritalarndan yararlanlarak hazrlanm portulan haritalardr. Enlem ve boylam izgileri olmad halde, projeksiyon merkezleri ve

klim Haritas, Gelibolulu Mustafa Ali, skenderiye Feneri, Topkap Saray Mze Ktphanesi, nr. R. 1117, vr. 34b-35a

26

Felek-i Sevabit, Ktip elebi, Cihn-Nm

dzeltilmi yrngeleri sebebiyle denizcilerin pratik kullanm asndan bilimsel haritalar kadar doruluk arz eder. Piri Reis'ten sonra yazlan en nemli corafya kitab Cihannma olmutur. 17. yzyl Osmanl aydnlarndan Ktip elebi'nn, birok Bat corafya kitabndan istifade ile hazrlam olduu Cihannma, Osmanl kltr bayatnda yeni bir ufuk am, slam corafya gelenei zerine kurulu Osmanl klasik corafya ekoln deitirerek, yeni bir ekoln yerlemesini salamtr. Deien dnya konjonktrnde Osmanllar corafyann deerini kefeder. Katip elebi, Dounun mistik dnyasnda, Helenistik dnemin izlerini tayan biraz efsane, biraz gariplikler, biraz egzotik, hkmdar ve vezirlerin hoa vakit geirme ile bilgilendirme arasnda kalan Acaiblmahlukat tarz corafya ve haritaclk anlayndan yeni bilimsel tarza yneliin ilk iaretlerini verir. MEDAMn, Katip elebi Yl erevesinde hazrlad Pr Reisten Ktip elebiye Osmanlnn Dnyaya Bak adl harita sergisi ile, 15-17. yzyllarda hazrlanan haritalarn incelenmesi, bir noktada Osmanl'nn dnyaya bakn da yanstmas asndan nem tayor. Osmanllarn bilime ve bilimsel almalara verdii nemin bir gstergesi sayabileceimiz bu esiz serginin koordinatrlerinden Prof. Dr. Bekir Karla, UNESCOnun 2009 yln btn dnyada Katip elebi Yl olarak ilan etmesinin medeniyetimizin yz ak olan bu nl Trk bilim adamnn tannmasna byk katk saladn ifade ediyor.

Katip elebinin byk bir bilgin, dnr ve aydnlanma emekisi olduunu ifade eden Karla, Katip elebi, Osmanl modernlemesinin fikir babas ve itici gcdr.

27

Ondan sonra gelen bilim adamlar az ya da ok Katip elebiden etkilenmitir. Katip elebi, ele ald tm konular her boyutuyla incelemi, zerinde alm ve sonularn da en mkemmel ekilde ortaya koymutur. Bu azmin neticesinde de 48 yllk mrne binlerce sayfalk yirmi bir adet abidevi eseri sdrmay baarmtr. slam ilimlerinin canlanmas iin de byk aba sarf eden Katip elebi bununla snrl kalmam, 13. yzyldan sonra, slam dnyasnn dnda ve zellikle Rnesans dnemi boyunca Avrupada ortaya kan ilm ve fikr gelimeler hakknda genie bilgi veren ilk ve tek Mslman bilgin olmutur. Katip elebi ve yetitirdii talebeler sayesinde 18. yzyl alm gereklemi ve bu da 19. yzylda Osmanl modernlemesi olan Islahat ve Tanzimat hareketlerinin ortaya kmasna vesile olmutur diyor. Katip elebi Kimdir? Asl ad Mustafa olan Katip elebi, 1609 ylnn ubat aynda stanbul'da dodu. Dou'da Hac Halife, Bat'da ise Hac Kalfa adyla tannan 17. yzyln bu nemli bilim ve dnce adam, ordu ktipliinde bulunduu iin ulema ve halk arasnda Ktip elebi adyla tannd. Babas aydn bir kii olan Katip elebi, eitli hocalardan dini ve pozitif bilimler zerine eitimler ald. Henz on drt yandayken Divan- Hmayun kalemine giren Katip elebi, bir mddet Anadolu Muhasebecilii kaleminde alarak hesap kaidelerini, erkam ve siyakat yazsn rendi. 1624 ylnda babasyla birlikte Tercan, bir sene sonra da Badat Seferi'ne kan Katip elebi, 1627-1628de Erzurum kuatmasna katldktan sonra stanbula geldi ve 1630 ylndaki Badat Seferi'ne katlncaya kadar, Kdzde Mehmet Efendinin derslerine devm etti. Badat kuatmasnda ordunun defterini tutan Katip elebi, seferden sonra tekrar stanbula dnerek Kdzdeden tefsir dersleri ald. 1633-1634 ylnda hac farzasn yerine getirmek zere Mekke ve Medineye giden Katip elebi, dnnde Diyarbakrda klamakta olan orduya katlarak bir sre burada yrenin nde gelen ilim adamlaryla tartmal ilmi sohbetlere katld. Katip elebi, Diyarbakrda tartt konularn bir ksmn daha sonra kaleme alaca Mizanl-Hakk adl eserinde ele alarak deerlendirmitir. 1635 ylnda Sultan IV. Murat ile Revan Seferine katlan Katip elebi, bu sefer ile ilgili gzlemlerini ise Fezleke adl eserinde olduka geni bir ekilde ele almtr. On yl kadar eitli savalarda bulunduktan sonra stanbula dnen Katip elebi, kendini tamamyla ilmi almalara adad. Dnemin mehur bilginlerinden Arec Mustafa Efendiden Aruz ile ilgili el-Endelsiyye, Felsefe ile ilgili Hidayetl-Hikme, Astronomi ile ilgili "elMlalhhas fil-Heye" erhini ve "Ekalt-tesisi" okudu. Ayn zamanda devrin ileri gelen vaizlerinden Ayasofya Camii Dersim (retim grevlisi) Abdullah Efendi ile Sleymniye Camii Dersim Mehmed Efendiden ders ald. Akrabasndan kalan ykl bir mirasn te biriyle (yaklak 300 bin ake) eitli kitaplar satn alan Ktip ele-

bi, geceli gndzl alarak bu deerli eserleri inceledi. Kendisinin anlattna gre on seneyi akn bir sre yalnzca ilmi almalarla megul olan Katip elebi, bazen her eyi unutarak gn douncaya kadar mum nda ilmi almalarda bulunmutur. Girit Seferi dolaysyla harita yapmyla da ilgilenen bu byk ilim adam, din ilimlerin yan sra Matematik ve astronomi de tahsil etmi, Franszca ve Latince renmiti. Kalan zamanlarnda ise bata kendi olu olmak zere talebelerine eitli dersler vererek onlarn da yetimesine vesile oldu. Hastal nedeniyle tbbi konularla da ilgilenen Katip elebi, ayn zamanda raki yaklamlar dolaysyla Batini (ezoterik) konulara merak sard ve ifa salad kabul edilen Havas kitaplarn incelemeye balad. Mslman olan Fransz asll Mehmed hlasinin yardmyla baz eserleri Latinceden Trkeye tercme etti. Ktip elebi megalelerinin gayesini yle anlatmaktadr: nsan iin en yksek mertebe ve en byk saadet, Allah' tanmaktr; bilhassa nereden gelip nereye gittiimizi bilmektir. Ktip elebi'ye gre ilim Allah' tanmann bir vastasdr ve bu ller ierisindeki ilim, cemiyetin ayakta durmasna ve devamna bir vastadr. nsanda klp ne ise, cemiyette de limler ayn ehemmiyete hizdir. nemli bir misyon yklenen ve Osmanl corafyasnda adeta yeni bir Aydnlanma Hareketi balatmak zere yola koyulan 17. yzyln bu byk bilim adam 6 Ekim 1657 tarihinde vefat etmitir. Katip elebinin Eserleri Yirmiyi akn esere imza atm olan Katip elebinin phesiz ki en nemli iki eseri Kefz-Zunun ve CihanNmadr. Arapa bir bibliyografya szl olan ve ancak 20 ylda tamamlanabilen Kefz-Zununda 14.500 kitap ve risalenin ad ve yazar verilir. Bilim tasnifine gre ve alfabetik olarak dzenlenmi olan yapt, Msrda, Almanyada ve stanbulda baslm, Ltince'ye de evrilmitir. Corafi yaptlarn en nemlisi ve en eskisi olan Cihannma, Osmanl corafyaclnda yeni bir r amtr. Yazlmasna 1648 ylnda balanlan Cihnnmann genel bir corafya kitab olaca mukaddimesinde belirtilmesine ramen eser, ksa bir girile Asya ktasnda Trkiyenin dou snrlarna (kuzeyde Erzurum vilayeti, gneyde Irak-Mezopotamya) kadar olan blgeler ile snrl kalm olduu grlmektedir. Dou ve Baty her ynyle iine alan bir corafya kitab hazrlamay hedefleyen Ktip elebi, elindeki kaynaklarn yetersizlii karsnda nceleri midini kaybetmitir. Dolaysyla Cihannmann bu ilk srm, snrl bir blgeye ilikin kalmtr. eyh Mehmed Efendi hlas adl Latince bilen Fransz asll corafyac bir mhtediden yardm alarak 1654te Levmin-nr fi Zulumati Atlas Minr adl eserini hazrlar. Bu srada, Abraham Orteliusun Theatrum orbis terrarum ve Mercatorun atlasn inceleme frsatn bulunca bu eserlerden ve haritalarndan istifade ile Cihannmay yeniden yazmaya balar. Bu yeni Cihannmay hazrlar-

Osmanl Osm O Os sm s ma anl an nl n l mp mpa m mparatorlu pa p ar rat ra at a to orl or rl r luu, u, El El H Hacc acc ac a cc c c Ebu'l Ebu Eb u''l u'l 'l Ha H Hasan, as san sa an a n, T Topkap opk op o pk p ka ap ap p p S Sa Saray ar ray ra ay a y M Mze ze z ze z e K K Ktphanesi, t tp t p ph han ha an a ne esi es si s i, N No. o. H. o. H. 1 182 18 1822 82 8 22

Asya Ktas, Ktip elebi, Cihn-Nm

ken ayrca "Ph. Cluveriusun Introductio geographica vetera quam nova" ve "G. Lorenzonun Lunivesale fabrica del mondo overo cosmografia" adl eserlerinden de faydalanr. Eser, brahim Mteferrika tarafndan 1831 ylnda Osmanl matbaasnda basldktan sonra daha geni kitlelere yaylmtr. brahim Mteferrikann eklemeleriyle, Tophaneli brahim mahlasyla kendisinin, Ahmed el- Krmnin ve Galatal Mgrdn izimleriyle Cihnnma daha da zengin bir hal almtr. Ayn zamanda bir tarihi olan Katip elebi, bu alanda da nemli eserler kaleme almtr. Bunlar, kainatn yaradlndan 1641 ylna kadar geen olaylarn aktarld Fezlekett-Tevarih, 1592-1655 yllar arasndaki olaylarn anlatld Fezleke, Hz. Ademden 1648'e kadar geen tarihsel olaylarn kronolojik bir srayla aktarld Takvim't-Tevarih, Johann Carionun 1548 ylnda Pariste yaymlanan Chronicle adl eserinin tercmesi niteliindeki Tarihi Frengi Tercmesi, Yunan, Roma ve Hristiyan Avrupa konusunda temel bilgilerden oluan radlHvara la Tarihil-Yunani ver-Rumi ven-Nasara, baz Grek tarihilerine ait eserlerinden stanbul ile ilgili blmlerin evirilerinden oluan ve Revnakus-Saltana adyla da bilinen Tarih-i Konstantiniyye ve-Kayasiredir. Biyografi ve bibliyografyaya da ilgisi olan Katip elebi, Slleml-Vul ila Tabakatil-Fuhul adl Arapa eserinde, Kefz-Zununda yer alan bilginlerin hayat hikayelerini aktarmtr. Bu eser, son dnemin bu alanda kaleme
30

alnm ve alfabetik sraya gre dzenlenmi nemli bir kaynak niteliindedir. Katip elebi, lhaml-Mukaddes min-el-Feyzi'l-Akdes adl eserinde, yaad ada ortaya kan baz astronomi problemlerine cevap aramtr. Alfabetik szlk niteliindeki Tuhfetl-Ahyar fil-Hikemi vel-Emsali vel-Ear adl esrinde; zl szler, anlaml msralar ve ibretli darb- meseller yer alr. Drer-i Mntesire ve Gurer-i Mnteire adl eser baz dini konulara aydnlk getirmek zere derlenmitir. Ali Kuunun astronomiye dair er-Risaletl - Muhammediye isimli eserine yazd erh olan Hsnl Hidaye, baz terifat kaidelerinden sz eden Kanunname, garip ve allmn dndaki fkh konularna dair fetvalarn topland Recmr-Racim bis-Sini vel-Cim, eitli konulara dair okuduu ve okuttuu yirmi yedi eserin zet ve aklamalarndan meydana gelen Camiul-Mtun min Celilil-Fnun, devletin mali dzenindeki bozukluklar dzeltmek amacyla kaleme ald Dsturul-Amel li-Islahil-Halel ve dnemin baz tartmal konularna aklk getirmek amacyla yazd son eseri olan Mizan'l-Hakk fi htiyari'l-Ehakk adl eserleri, Katip elebinin entelektel ilgisinin ne denli zengin olduunu kantlar niteliktedir. UNESCOnun 2009 yln Katip elebi Yl ilan etmesi ve bu sergi vesilesi ile yeniden gndeme gelen Katip elebiyi biraz daha yakndan tanmann, lkemizin ilim ve fikir hayatna nemli katklar yapacan dnmekteyiz.

Gn Inda stanbulun 8000 Yl

Yaz: Aye AL Fotoraflar: Bekir KKER, Sleyman KARA Marmaray ve Metro projeleri kapsamnda yrtlen arkeolojik kaz ve sondaj almalaryla tm insanln gzbebei olan stanbulun toprak altnda sakl 8 bin yllk gemii gn yzne karld. Kazlarda neolitik adan Osmanl Dnemine kadar uzanan zaman dilimini kapsayan ve gnlk yaamdan ticarete, inantan teknolojiye farkl alanlara ait bulgular elde edildi. Heykeller, kandiller, seramikler, gzya ieleri, sikkeler, apalar, toprak arlklar vb. tm tarihi ve kltrel eserler, stanbulun ne kadar zengin bir gemie sahip olduunu ortaya koyuyor.

(Resim: Kap Paras, M 5. yzyl, Pimi toprak, Sirkeci Kaz Alan, Bir kabn gen eklinde krlm ksmdr. Kiremit rengi hamurludur. Kabn d yzeyinde krmz figr tekniiyle yaplm, profilden kadn figrnn bir ksm grlmektedir. Bu figrn nnde yine bir kadna ait olabilecek salar seilmektedir. Kap parasnn ii ve d siyah firnislidir.)

Yenikap bizans batklar, bir ektiri olan Yenikap II batnn sadece iskele taraf kalmtr. Pruva (fotorafn st taraf) ve k kayptr.

stanbul Arkeoloji Mdrl tarafndan yrtlen kazlardan bir grnm

Marmaray projesi, stanbul'un kentsel yaamn salkl bir ekilde srdrebilmesi iin ehir ii ulam sorununa toplu tamaclkla kkl bir zm getirmeyi amalayan dnyann nemli projelerinden biri. 2004 ylndan beri devam eden bu nemli proje kapsamnda, stanbul Arkeoloji Mzeleri Mdrlnce skdar, Sirkeci ve Yenikap ile Sultanahmet Eski Cezaevi alannda arkeolojik kaz ve sondaj almalar yaplyor. te ksa srede sonu vermeye balayan bu almalar sayesinde, tm insanln gzbebei olan bu kentin toprak altnda sakl 8 bin yllk gemiine k tutacak kalntlar gn yzne karld. stanbul Marmaray ve Metro projeleri kapsamnda, 2004 ylndan bu yana skdar, Sirkeci ve Yanikapda yrtlen arkeolojik kaz ve sondaj almalaryla gn yzne karlan tanabilir kltr varlklarnn merakllaryla bulumas ve stanbulun 8 bin yllk gizemli tarihinin tantlmas amacyla stanbul Arkeoloji Mzesinde bir sergi ald. Sergide yer alan eserler ve bu eserlere ait bilgiler ise Gn Inda stanbulun 8000 Yl: Marmaray, Metro, Sultanahmet Kazlar balkl bir katalogda topland. Kazlar sayesinde ortaya kan bu eserlerle, stanbulda neolitik adan Osmanl Dnemine kadar uzanan bir yolculua kyoruz hep birlikte
32

8 Bin Yllk Tarih, Marmaray ile Gn Yzne kt Marmaray projesi kapsamnda yaplan kazlarn stanbulun tarihinin aydnlatlmas bakmndan bir ans olduunu belirten stanbul Arkeoloji Mzeleri emekli mdr smail Karamut, Bu proje olmasayd, Yenikap ve skdarda ortaya karlan tanmaz kltr varlklar, zellikle Bizans Dnemi TheVodosius Liman ve bu limanda amurun yuttuu ve bu sayede gnmze salam ulam batk gemiler hakknda bilgi sahibi olamayacaktk diyor. stanbul Arkeoloji Mzeleri mdr vekili Zeynep Kzltan ise projenin nemini u szlerle belirtiyor: Marmaray ve Metro projeleri kapsamnda stanbul Arkeoloji Mzeleri Mdrlnce yrtlmekte olan arkeolojik kazlarda, Yenikapda yaklak milattan nce 6. binde, deniz kysnda kk toplama talarla desteklenmi, dal rgl, ahap dikmeli, amur sval evlerde yaanlan, Roma ve Bizans dnemlerinde kaln surlar ardnda yaanmaya devam eden, bunun yan sra ak denizlere yelken aan kent sakinlerinin gnlk yaamlar, inan sistemleri, teknolojileri, ticari ilikisi ve mimarisi gnmze tanmakta, bylece stanbulun 8 bin yl gn na kmaktadr.

Tad yk ile birlikte bulunan Marmaray 6 bat belirlenen boyu 7 metre, karinann en geni yeri 2,3 metredir. Geminin tam boyunun yaklak 8-8,5 metre karinann en geni yerinin yaklak 2,8 metre olduu dnlmektedir.

Orta a Gemi Yapm Teknikleri Aydnlatlyor Bizans dneminde stanbul`un Marmara kylarndaki liman olan Yenikapda almalar, alan ana paraya blnerek yrtld. Dou alannda ilk olarak Ge Osmanl dnemine ait seramik paralarnn yer ald tabakaya ulald. Kuru duvar tekniinde yaplm buluntularn mimari zelliklerine baklarak bu alann 19. yzyl sonlarnda ila yapmnda kullanld ve eczaclkla ilgili ilikler olabilecei sonucuna varld. Buluntular arasnda ii civa dolu bir cam ieyle zerinde laman betimli bir ie kapa bulunuyordu. Koruma Blge Kurulu, bu alann yerinde korunmasna karar verdi. Antik kaynaklarda ve baz aratrmaclarn almalarnda Theodosius Liman olarak anlan, Mustafa Kemal Caddesi ile Namk Kemal Caddesi arasnda kalan alann dou blmnde -1,10 metre kodunda ok miktarda ilenmi ahap buluntu ve kaln halat paralarnn ortaya kmas neticesinde almalar geniletildi ve Theodosius Liman`nda 11. yzyl amforalaryla ykl bir tekne bulundu. Teknenin ykyle birlikte batt ve limann dolmasyla toprak altnda kald sanlyor. Gerek uzunluu 10-12 metre, gvertesiz ve tek direkli olan teknenin, byk olaslkla Marmara Blgesinde ina edildii ve doal afetler nedeniyle batm olabilecei dnlyor. Kazlarda imdiye kadar 33 tane farkl byklklerde ticari gemi, ufak balk tekneleri ve uzun krekli gemi-

ler ortaya karld. Bunlarn incelenmesi neticesinde Orta a`da gemi yapm teknikleri konusunda esiz bilgilere ulalmas bekleniyor. almalarn devamnda, Theodosius Liman kalntlarnn altnda, gnmzden 8 bin yl ncesine uzanan dolgulara ve arkeolojide neolitik, kalkolitik ve eski tun a olarak adlandrlan dnemlere ait seramik paralarna rastland. Blgedeki buluntularn en nemlilerinden biri de milattan sonra 4. yzyla ait olduu sanlan, potern olmas muhtemel kalntdr. Yaklak 11 metrelik blm grlebilen bu tonozlu tula yapnn ierisinde bol miktarda kandil bulundu. Kaz almalarnda ortaya karlan tanabilir kltr varlklar, dnem ve malzeme olarak ok eitlilik gstermektedir. Kaz yaplan alann antik dnemde bir liman olduu dnldnde bu eitlilik doal kabul edilebilir. Limann, Osmanl dneminde farkl yerlerden getirilen toprakla doldurulmu olmas, buluntularn eitliliini artrmaktadr. Genellikle denizcilerin kulland malzemelerin ounlukta olduu malzemeler arasnda pimi toprak gnlk kullanm kaplar, ok sayda farkl madenden yaplm sikkeler, deri sandaletler, kandiller, metal objeler, tahta taraklar, bask bezekli insan ve hayvan betimli kap paralaryla Osmanl dnemi ini ve seramik paralar saylabilir. Kaz alanndaki atlye almalaryla paralar tamam olan buluntular tmlenmekte, konservasyon ilemleri yaplp Arkeoloji Mzelerine nakledilmektedir.
33

Abdlmecid (1255-1277 / 1839-1861), Yenikap kaz alan, n yz: tura, arka yz: duribe (1) / fi / konstantiniye / 1255 AV, Onluk. 15 mm, 0.78 gr. env. no. DN. 1423/1 (MRY'06-2496) Ref. Pere, 873

Theodosius Liman Roma mparatoru Byk Konstantin`in kurduu yeni Bakent Konstantinapolis`in geliip bymesinde, gemilerle yaplan ticaret dolaysyla limanlara byk i dyordu. Bu gereksinimi gren 1. Theodosius (379-395), kendi adyla anlan bu liman yaptrmtr. Kentin artan tahl ve dier gereksinimlerini karlamak amacyla kurulan liman, 7. yzyla kadar aktif konumunu srdrm, daha sonra nemini yitirerek limana akan Bayrampaa (Lykds) Deresi`nin tad mil, artk ve molozlarla dolmaya balamtr. Liman, ufak gemi ve balk teknelerinin urak yeri olarak 11. yzyl sonlarna kadar bir sre daha kullanlm, olaslkla 13. yzylda tamamen dolarak st kapanmtr. Yenikap kazlarnda bulunan eserler; gnlk yaam, ticaret, teknoloji ve inan balklar altnda toplanabilir. Ticaret bal altnda; Kuzey Afrika kkenli krmz astarl ve boyal tabaklar, kandiller, Dou Akdeniz ve Afrika kkenli ticari amforalar, Anadolu ve Balkan kkenli kandiller, Ege kkenli amforalar ve bask bezekli tabaklar saylabilir. Bunlarn yan sra cam, maden, fildii ve deri sandalet gibi buluntu eitlilii de ticari faaliyetlerin gstergesidir. Kaz almalar srasnda ok sayda elde edilen tm ve paralar halindeki amforalar, arap ve zeytinya gibi mallarn ticaretinin younluunu gstermektedir. Teknoloji bal altnda; denizcilik, balklk ve gnlk yaam teknolojisi hakknda bilgiler veren buluntular arasnda limana zg yaamn gereksinimlerini karlamakta kullanlan nesneler o-

unlukta. Demir ve ta apalar, kurundan yaplm a ve olta arlklar, bronzdan yaplm a mekikleri, ine, kilit, olta inesi, ta apalar, pimi toprak arlklar, ampfora kapaklar, ahap makaralar, kemani matkaplar ve matkap ular, ahap dokuma taraklar gibi organik buluntular sralanabilir. Kazda ele geen ok sayda apa, ekonomik olmas nedeniyle genellikle ta kaplama levhalar gibi devirme malzemelerden imal edilmitir ve ahap trnakldr. Demir apalar, ekonomik deerlerinin yksek olmas nedeniyle battktan sonra yk ve donanm kurtarlmam gemi kalntlaryla bulunmaktadr. Kaz almalar srasnda Yenikap I batndan iki demir apa ele geirildi. Buluntular arasnda bronz ine ve kemik bz, muhtemelen limanda veya seyir annda ypranan yelkenlerin tamiri iin kullanlmaktayd. Gnmzde de kullanlan imir kemani matkap, gemilerde bulundurulan tamir setlerinin birer parasdr. arap ve zeytinya gibi mallarn tanmas iin oka kullanlan ampforalarn azlarn kapatmaya yarayan kapaklarn retimi, krlm anak mlek, amfora ve aa kabuu paralarndan yaplm izlenimi vermekte. Her dnemde etkisi ve gc hissedilen din olgusuyla ilikili olarak Roma dneminden Osmanl dnemine kadar eitli eserlere rastlanmtr. Bunlarn byk ounluu Bizans dnemine ait buluntulardr. Hristiyan ncesi hakim olan pagan inan, izlerini ok sonraki dnemlere kadar tamtr. Hayatn her aamasna yaylm olan bu klt-

Kase, Osmanl znik ii, Sirkeci kaz alan, pimi toprak.

Ge Roma, Thodosius (408-450), Yenikap kaz alan, n yz: DNTHEODO SIVSPFAVG II. Theodosiusun miferli bst, nden zrhl, mzrak ve kalkan tutuyor. Arka yz: CONCORD I AAVGGA Constantinopolis tahtta oturuyor. nden miferli, ba saa, sa elinde asa, sol elinde kre zerinde Victoria tutuyor. Solda yldz, aya altnda gemi pruvas, kesimde CONOB AV 6 H, 4.36 gr, 20/22 mm.

rn etkileri hem dini amal buluntularda hem de gnlk kullanm eyalarnda grlmektedir. Milattan sonra 2. yzyldan 11. yzyla kadar paganizm etkili buluntulara rastlanlmaktadr. Pagan tanrlar arasnda yer alan Apollon ya da Hermes heykelcii, zerinde Lollia Serenia, 12 yl yaad yazl mezar ta olarak kullanlan mermer heykel, fildiinden yaplm Nike betimli bir ikona paras, pagan inancn yanstmaktadr. Bizans ile birlikte bu inanca ait eserler saysal olarak azalmakta ve Hristiyanlk dnemi eserleri younlamaktadr. Kazlarda inanca ynelik bulgular arasnda kk buluntular d nda 100 ada olarak adlandrlan blgede tespit edilen mezarlar ve metro kaz snrlar ierisinde kalan kilise, sz konusu kilisenin ierisinde ve evresinde bulunan mezar kalntlar, byk nem ta r. Her iki blgede toplam 33 mezar bulunmu tur. Bu mezarlar Bizans l gmme gelenekleri hakknda bilgiler vermektedir. Bizansta nadiren kar la lan rlikler d nda, l hediyesi olmamasna ra men, gmlerle birlikte az sayda da olsa mezar hediyesi bulunmu tur. Bu buluntular arasnda kemikten ve bronzdan birer ha, bir ampulla, bir gzya i esi, serpantinden yaplm bir yass balta yer alr. Bunlar arasnda sadece bronzdan yaplm olan ha, in-situ olarak mezar iinde iskeletin sol g snn stnde bulunmutur. Di erleri ise mezar evresinden km tr. Osmanl dnemine ait dini buluntular arasnda ise dua kab paralar ve yazl tabak paralar yer alr. Yenikap kazlarnda gnlk yaama dair ge neolitik dnemden Osmanl dnemine kadar yaanan geni zaman srecine ait ok sayda mimari ve kk buluntu ele geirilmitir. Kazda, ge neolitik-erken kalkolitik dnemine ait mimari buluntu ve anak mlekler bulunmutur. Yenikap kazs tarih ncesi buluntular, Toptepe (Mar-

mara Erelisi ile Tekirda arasndaki yerleme) ve Fikirtepe (Kadky-Hasanpaa) yerlemelerine ait buluntularla benzer zellikler gstermektedir. Bu benzerlikler erevesinde Yenikap tarih ncesi insanlarnn Fikirtepe ve Toptepe insanlar gibi avc-balk ve tarm yapan insanlar olduu dnlmtr. Tarih ncesi yerleme katnn stnde ve devamnda Demir a anak mlekleri bulunmu ve bunlar Thrako-Frig gleriyle ilikilendirilmitir. Kolonizasyon dnemine ait olduu dnlen Oinochoe, siyah firnisli kaplar, aryballos, skyphos gibi ounluu sofra kaplarndan oluan buluntular ise Byzantion kentiyle ilikili olarak deerlendirilmitir. (Byzantion, Karadeniz ve Egeye snr olan lkeler arasnda ticaret yapan gemiler iin gerekli liman salayan kk ve zengin bir kenttir. Kent halk geimini balklk, arap ve tahl ticaretiyle salar.) Kaz srecinde bulunan neolitik dneme ait mezarda ise ikisi yetikin, ikisi ocua ait hoker pozisyonunda (ana rahmindeki fetus ekli) gmlm 4 iskelet saptanmtr. skeletlerle birlikte l hediyesi olarak 5 adet farkl boyutlarda pimi toprak kap, 1 adet de dzgn ilenmi, bir ucu sivri dier ucu atal biiminde kesilmi ahap bir alet tespit edilmitir. Antropologlar, yetikinlerin 25-30 yalarnda, kklerin ise en fazla 2 yanda ldn belirtmilerdir. Neolitik yerleimde bulunan ahaptan ve kemikten yaplm aletler, stanbul`un 8000 yl ncesi iin ok nemli buluntulardr. rnekleri Fikirtepe ve Pendik`te rastlanan bu tr mimari ve kk buluntular, stanbul`un tarihi yarmadadaki ilk ifti topluluklarn varlna iaret etmektedir. Dolaysyla stanbul tarihinin bilinenden daha eskilere gittiini kantlayan ok nemli arkeolojik verilerdir. Ele geen bol sayda neolitik dnem seramik paralar Bayrampaa Deresi`nin denizle birletii bu alanda gnmzden yaklak 8 bin yl nce byke bir kyn

35

Apollon ya da Hermes Heykelcii, 2. yzyl, Fildii, Yenikap kaz alan. Ayakta betimlenmi plak erkek heykelciinin vcudu 5 kvrmldr. Olaslkla sol aya tayc, sa aya serbesttir. Sol kolu dirsekten kvrktr ve pelerin tamaktadr. Her iki omuz zerinde, nde birer tutam sa bulunmaktadr. Ba, sa kol, sol bacak ve sa bacan byk bir blm krk ve eksiktir.

36

Bizans kandilleri, MS 5-6. yzyl, skdar kaz alan

Amfora, Bizans 11. yzyl, pimi toprak, Yenikap kaz alan, krmz hamurlu, da dnk az kenarl, ikin karnl, dibe doru daralan gvdelidir. Az kenarnn altndan balayan kulplar omuzda son bulmaktadr. Tm gvde zerinde yivler mevcuttur. Amforann her iki kulbunda damga bulunmaktadr.

Terazi Aksam, 5-7. yzyl, Bronz, Yenikap kaz alan, Terazi skalasnn gvdesi ortada ikin, ulara doru daralmaktadr. Dtaki serbest halka, olaslkla bir zincirle dairesel s gvdeli kefelere balanmaktadr. Aksamn tam orta ksmna ise i ie yaplm, ortas bo, dikdrtgen formunda ii sabit, d ksm hareketli tutanak bulunur. Skala zerinde l izgileri yer almaktadr. Krk ve eksiktir.

varln kantlamaktadr. Kalntlarn yerin 6,5 metre altnda oluu da gnmzden yaklak 8 bin yl nce deniz seviyesinin gnmzdeki dzleminden en az bu kadar aada olduunu gstermektedir. Yenikap kazlarnda Roma ve Bizans dnemleriyle ilgili olarak sikkeler, cam bardak ve kadehler, pimi toprak kaplar, kandiller, fener, matara, kemik ve fildii oyun talar, ok sayda ahap tarak, kurun ayna, anahtar ve deri sandalet tabanlar saylabilir. Osmanl dnemiyle ilgili Theodosius Limannn bulunduu kaz alan, Lykos Deresinin (Bugnk Bayrampaa deresi) getirdii alvyonlar ve evreden getirilen atklarla dolmutur ve bu dolgu zerinde artk stanbulun nl Langa Bostanlar bulunmaktadr. Buradan karlan tanabilir eserler arasnda, ilik olduu anlalan mimari yapda bulunan ve gnlk yaamn salkla ilgili ynne ait tpler, ieler ve ila kapa gibi buluntularla znik, Ktahya, anakkale, Tophane tipi kap rnekleri, in porselenleri ve seladonlaryla figrin ve kandilleri yer almaktadr. Antik alardan Gnmze Uzanan skdar Marmaray projesinin dier bir istasyonu olan skdar, tarihin deiik dnemlerinde farkl isimler almtr. Arkaik dnemde (milattan nce 6. ve 7. yzylar) Khrysopolis (Altnehir) denilen skdar, derin bir koya sahip bir liman kentidir. Khrysopolis, kelimesinin kkeni hakknda farkl antik kaynaklar vardr. lk kuruluu efsaneyle gereklerin i ie olduu dnemlere ait mitolojik bir olaya dayanr. Khrysos; Khryseis ve Agamennonun oludur. Aigistos ve Klytaimnestrain hmndan kamaktadr. Anadoluya gelir. Krm\Taurosda bulunan Artemis rahibesi kz kardei phigeneiaya ulaacaktr. Ancak Asyann Bithynia kylarna geldiinde hastalanr ve lr. Mezarnn burada olmasndan dolay blge Khrysopolis olarak anlr. Baka bir kaynaa gre ise, Pers egemenlii srasnda (milattan nce 513tan sonra) kentin altn burada topland iin Altn ehir anlamna gelen Khrysopolis adn almtr. Roma dneminde ise skdarn ad Scutari olarak gemektedir. Antik dnemlerden itibaren farkl isimler alarak varln ve nemini koruyan skdarn meydannda yaplan kazlarda, bir arastann temel kalntlarna rastlanmtr.
38

Arastayla ilgili bilgilere rastlanan eitli kaynaklara gre buras, Rum Mehmet Paa vakfiyesidir. Paa 1470 ylnda vefat ettiinden buras o tarihten nce cami ve imaretine gelir getirmesi amacyla yaplm olmaldr. Kaynaklara gre 50 kadar dkkan bulunan arasta 1956 ylnda ortadan kaldrlmtr. Ayn alanda bir tabakhaneye ait mimari kalntlar da ortaya karlmtr. Tabakhaneye ait etnografik zellik tayan ahap flardan bazlar, ilevlerinin ne olduunun anlalmas ve ileride kurulacak bir dericilik mzesinde sergilenmek zere belgelenerek kaldrlmtr. Kazlar yaplrken sondajlama ile 7 metreye inildiinde dolgu toprak iinde arkeolojik malzemelere ulalmtr. Kazlarda Bizans dnemi ve nceki dnemlere ait herhangi bir mimari kalnt kmamasna ramen, yaklak 4 metreden metre etre et rede rede en sonra son so nr ra yo you n mi m ik kt tar ar rda da d aR oma om oma, a, , Ge Ge e Roma, Ro om ma a, , BiB 4. un miktarda Roma,

Tarak, 9-10. yzyl, Ahap, Yenikap Kaz Alan, Bir ucu kaln seyrek dili, dier ucu ince sk dilidir. Her iki di blmnn baland gvde yarm daire biimlidir; zerinde, merkezde bir byk, yanlarda da drder adet kk yuvarlak oyuk ve bunlarn zerinde kakma olarak yerletirilmi renkli camlar yer alr.

Yonca Azl Oinochoe, M 6. yzyl ba, Pimi toprak, Yenikap kaz alan, Yonca azl, ksa boyunlu, krevi gvdeli dikey tek kulpludur. Az kenarnda, boyun ve gvde zerinde yatay bantlar eklinde ve omuz zerinde noktalardan oluan rozet biimli bezeme yer alr. Byk bir blm krk ve eksiktir.

Yenikapda gnlk yaam, Kaz buluntusu ahap tabak ve kaklardan, Yenikap kaz alan

zans dnemi kandilleri ve Bizans dnemi mhr basklaryla sikkeleri bulunmutur. skdarda yaplan kaz almalar sadece bu alanla snrl kalmamtr. Uygulanmakta olan proje kapsamnda, kazs bitirilen alanda ortaya karlan alt yap tesislerinin aktarm iin belirlenen deplasa alanlarda da kaz almalar yaplmtr. III. Ahmet emesi ve Mihrimah Sultan Camisi yaknlarnda deplasa alan almalar srasnda ortaya kan buluntular, zellikle skdarn Bizans tarihini aydnlatma asndan ok nemli sonular vermitir. Kazlarda, milattan sonra 12-13. yzyllarda yaplm olabilecei tahmin edilen apsidal bir yapya ait temeller ortaya karlmtr. Dikdrtgen planl yapnn dnda ayr bir temenos olmas, onu daha da ilgin klmtr. Dini bir mekan olduu izlenimi veren bu yapnn, skdarn Bizans dnemi tarihini aydnlatacana ve nemli bilgiler sunacana inanlmaktadr. Yine Sandk skele ile frnlanm ktklerden oluan Ahap skele kalntlar, ortaya karlan Osmanl dnemi ncesi mimari izlerdir. skdar meydannda yaplan kazlarda tanmaz kltr varlklarnn yan sra, yaplan sondajlarla aa katmanlara doru inildiinde; klasik, arkaik, Helenistik ve Roma dnemlerine ait anak mlek paralar ve farkl objeler bulunmutur. Sz konusu alanlarda saptanan ama kazlarda ele geen buluntular yle tarihlendirilmitir; kuzey ve kuzeybat ksmlarndaki III. Ahmet emesi yan, Kk Hamam n, Hakimiyeti Milliye Caddesi ve Boaza doru olan ksmlarndaki amalar ve sondajlar, genel olarak erken dnemlere ait eserler vermitir. Bu alanlarn dndaki yerlerde, zellikle gneye, Marmaraya doru olan kazlarda ise genellikle Ge Osmanl ve ilk Cumhuriyet yllar gibi ge dnemlere ait srl-srsz anak mlek, ithal porselenler ve seramikler, eitli cam objeler, znik ve Ktahya ini ve seramikleri, bol miktarda amdan, lle niteliinde paralar, birka adet Erken Osmanl-Bizans grafiti anak mlek paras. skdar kazlarnda arkaik dnem mimari kalntlarna rastlanmasa da ele geen kk buluntular, evrede bir arkaik dnem yerlekesine iaret ediyor olabilir.

Heykeller iniler ve Tarihi Yarmada Sirkeci

Marmaray projesi kapsamnda, Sirkeci istasyonunun kuzey ve gney giri alanlaryla bat ve dou aftlarnda yaplan arkeolojik almalar, stanbul gibi youn bir yaplamaya sahip kentin stratigrafisinin saptanmas asndan bir ans olarak grlmelidir. stanbulun tarihi yarmadasnn antik kaynaklardan bilinen tarihi corafyasna gre her iki aft alan da (bat aft: Hocapaa, dou aft: 14 Ada) antik liman evresinde bulunmaktadr. Milattan nce 680660 yllar civarnda Megara kolonisi olarak kurulan Byzantion, Boazn kndaki konumu nedeniyle milattan nce 6. yzyldan itibaren nemli bir liman olmutur. Gnmzde de nemini koruyan limann yaklak 2500 yllk zaman dilimi iinde dolduu, antik limann mevcut kydan Sirkeci blgesinde yaklak 250 metre, Eminnnde ise 150-200 metre geride olabilecei varsaylmaktadr. 2004 yl jeolojik sondaj sonucu bat aftta -11.50 metre, dou aftta 12.70 metre derinlie kadar arkeolojik verilere ulalmtr. Fore kazk almalarndan kan topran incelenmesi sonucu izlenen kltr tabakalar da, jeolojik sonucu dorular nitelikte sonular vermitir. Elde edilen buluntular balang ve biti kotlar iinde deerlendirildiinde, milattan nce 6. yzyldan balayp gnmze kadar devam eden tarihsel bir sre saptanmtr. Sirkeci kazlarnda Osmanl ve Bizans kltr katlarna ait temel kalntlaryla bu dnemlere tarihlenen eserler bulunmutur. Bunlar arasnda 3. - 4. yzyllara tarihlenen anak mlek, ayn dneme tarihlenen damgal kulplar, Roma dnemi heykel ba, Bizans dnemi frn malzemeleri, 13.-14. yzyllara tarihlenen znik-Milet ii iniler ve Osmanl anak mlekleri saylabilir. zellikle damgal kulplar, Byzantionun Tasos, Rodos, Sakz ve Kos adalaryla, Knidos, Sinop ve Karadeniz Erelisi ile olan ilikilerini vurgulamaktadr.
(Bu yaznn hazrlanmasnda stanbul Arkeoloji Mzeleri Mdrl'nce Vehbi Ko Vakf destekleriyle yaymlanan Gn Inda stanbulun 8000 Yl Marmaray, Metro, Sultanahmet Kazlar" adl sergi kataloundan yararlanlmtr. Yakn ilgilerinden dolay stanbul Arkeoloji Mzeleri Mdrl'ne ve Mdr Vekili Sayn Zeynep KIZILTAN'a teekkr ederiz.)

Sandalet taban, 5-7. yzyl, Ahap, Yenikap kaz alan, Sivri burunlu, keli uzun gvdeli, yuvarlak topukludur. Taban blm kademelidir. st yzde grafitiyle yaplm ku ve iek figrleri yer almaktadr. st yz tmyle, Salkta kullan hanmefendi, gzellikte ve mutlulukta olup (bunu) giy yazs evrelemektedir.

41

Doann Sanata Iltl Armaan

Sedef SMEK'te Parldyor

Abdullah GZLEMEC Sedef; ok iyi yanstan ve adeta kla dans ederek en gzel renklere brnen, doann insanoluna sunduu esiz sanat malzemesi Sedef'in ahapla mthi uyumundan doan bir sanat olan sedef ilemecilii, yzyllardr kaybetmedii ihtiamn SMEK'te srdrmeye devam ediyor.
Sedef sanat, ahap ileme sanatnn bir trdr. Ahap mobilyalarn, denizden elde edilen sedefle, baay (deniz kaplumbaas kabuu), fildiini deiik renkli aa kklerini ve benzeri malzemeleri bir arada deiik motiflerle kesip kaplama sanatdr denilebilir. Bir anlamda sanatn tarzna, lkesine gre ok deiik teknikler, stiller ve malzemeyle retim yaptklar st dzey bir mobilyaclktr. nsanlar hayatlarn kolaylatrmada kullandklar aralarn neredeyse tmnde kullanabilmiler sedefi. Her blge insan kendi dinine, kltrne, yaam tarzna gre ekoller gelitirmitir. Ancak genelde tarih boyunca her blge, dinsel meknlarn ve dini eyalarn sslemilerdir. Sedefli eserleri retebilmek beceri ve bilgi birikimi isteyen, meakkatli, sabr gerektiren ciddi bir sanat olmas sebebiyle retilen eserleri elde etmek tarihte ve gnmzde olduka pahal ve zor olmutur. nsanolu, sedefi, nispeten daha yumuak olan aala bazen fildii ile bazen bronzla, bazen g42

mle hatta mermerle bile birletirerek zarif eserler retmitir ve rettikleri eserler, kalc, dnm olabilen (restore edilebilen) eserler olmutur. 15. yzyl sonlarndan itibaren geleneksel Trk slam sanatlar arasndaki yerini alan bu sanat asrlarca deiik motif ve desenlerle zenginletirilerek mimari yaplarda ssleme olarak kullanlmtr. Sedef; ceviz, abanoz ve maun ahap zerine gmme, yaptrma, svama ve macunlu ad verilen tekniklerle uygulanr. Sedef sanatnda arpa, ay, benek, civanka, ar, devedii, ekerpare, ylan kvrm, yldz, zh, gl, haneri, karanfil, papatya, hindi fersan, selvi ve pen olmak zere 17 farkl motif uygulanr ve bunlar genellikle geometrik, rumi ve barok tarzndadr. Sedef Osmanllarda; cami kaplarnda, krslerde, rahlelerde, Kuran mahfazalarnda, minberlerde, i panjurlarda, gmme dolap kapaklarnda, hattat ekmecelerinde, hattat dolaplarnda, hattat takmlarnda, sehpalarda, aynalarda, masalarda, sandalyelerde, koltuklarda,

erevelerde, saatlerde, tabanca ve tfeklerde, kalkanlarda, kl kabzalarnda, bak saplarnda, grz saplarnda, teberlerde (sava baltalar), kaklarda, tepsilerde, hat levhalarnda, mcevher kutularnda, beiklerde, tahtlarda, vitrinlerde, gmlklerde, kavukluklarda, kadnlarn sslenme aralarnda, mzik aletlerinde, kitaplklarda, dolaplarda, konsollarda, sinilerde (yemek yenen sofralar), sedirlerde, diki kutularnda, alma masalarnda trbe n trabzanlarda, (korkuluk) eyiz sandklarnda, satran takmlarnda, paravanlarda, taklarda, yelpazelerde, drbnlerde, el ve duvar aynalarnda daha uan aklmza gelmeyen birok yerde ustalkla kullanlmtr. Sedef, ilemesi ok emek isteyen bir malzeme olsa da n yansmasyla ortaya kan esiz renklerin grsellii sayesinde binlerce yldr ahap ssleme sanatnda kullanlm, zellikle saray ve dini yaplarda ihtiamn simgesi olmutur. Sedef iiliinin, dnyada bilinen 5 ekol vardr. Ancak bunlarn dnda eitli lkelerde sedef mobilyalarda kullanmsa da, literatre girememitir. Bunlar Viyana ii, Uzak Dou ii, Eser-i stanbul ii, Kuds ii ve am iidir. Viyana ii, Avusturyallarn gelitirdii bir tekniktir ve Franszlarn Boul sanat ile neredeyse ayrt edilemez. Ancak Viyana ii ile Boul arasndaki en nemli fark, Boul ilenirken sedef veya fil dii, motifler arasna garnitr olarak ok kk bir biimde desenin ieriine gre bazen iek bazen bir ku formunda ilenir, Viyana iinde ise sedefler pirin telcikler iinde gelii gzel biimde yaptrlp genel kompozisyonun en dndan ereve olacak biimde allanp, ilenir. Uzak Dou ii, zellikle in, Japonya, Hindistan, Singapur ve Vietnam gibi lkelerin rettii sedefli rnlerin genel

addr. Eser-i stanbul ii, Osmanlnn st dzey mimar ve sedefkrlarnn gelitirdii, dier ekollerden farkl teknik, malzeme ve formlar olan bir sluptur. Osmanlnn gelitirdii Kuds ii slubu, daha ok dinsel meknlarn maketini, baa hari, Eser-i stanbulda kullanlan btn malzemeleri kullanarak kaplad bir sluptur. am ii ise adndan da anlalaca gibi Osmanlnn bir eyaleti olan Suriye (Dmek)nin baehri olan amda gelitirildiinden bu ismi alr. Aslnda yar Arap yar Osmanl etkileri taa da, ikisinden de farkl bir form zelliindedir. Yanardner renkleriyle asrlar boyu insanlar byleyen sedef ile tm dnyada sedef sanatkrlar, deiik teknik ve sluplarla muhteem eserler retmitir. Sedef iilii, sanat tarihine adn altn harflerle yazdran, yazdrmaya devam eden bir sanattr. El sanatlarmz yeniden canlandrmay ve gelitirmeyi hedefleyen SMEK, sedef ilemecilii sanatna da sahip karak, bu alanda yeni ustalarn yetimesine katkda bulunmak amacyla, Kadky Merkez Kurs Merkezi, skdar Trk slam Sanatlar htisas Merkezi ve skdar Temel Trk slam Sanatlar Kurs Merkezi'nde sedef ilemecilii kurslar veriyor.

43

Hattn
Modern Mimar

Ali TOY
A. Ulvi AKIN Hat sanat ile mimari tasarm kurallarn ayn potada eritmeyi baaran yksek mimar ve hattat Ali Toy, tasarmlarndaki kendine has slubuyla dikkat eker. Tasarmlarnda yaln ancak gl bir ifade hissedilir. Bunda talik hattat olmasnn etkisi byktr. Talik hatt, hat nevileri iinde yalnl ve ss unsuru bulunmayndan, gzelinin ve dengelisinin zor yazld bir yazdr. Ali Toy yazlarnn hem teknik, hem tasarm, hem de form zenginlii asndan ok gl olduu grlmektedir.

44

ALLAH, celi talik hat

lkemizin en sra d hattatlarndandr yksek mimar Ali Toy. Farkl mesleklerin fikir baznda birbirini desteklemesine ok sekin bir rnektir. Eskilerin tabiriyle ibda yani gzellikler meydana getirmede yksek mimarlnn etkileri, hat sanatmza baka bir soluk getirmitir. Baz insanlar vardr; ilk tandnzda nasl bir yer edindiyse belleinizde, seneler getike yeri salamlar ve hakknda edindiiniz ilk intiba mspet manada gibi byr. Ali Toy iin bu tarif azdr bile. Hattatlar iinde hilmiyle, tevazusuyla ve sakinliiyle ayr bir yer edinmitir. Hocalar rencilerine yalnz bilgi retmezler, ayn zamanda hayata bakta da rnek olurlar. Ali Toyun yaz hocas, beyefendi ahsiyetiyle temayz etmi merhum Prof. Dr. Ali Alparslan, bu duruma ok gzel bir rnektir. Bir rportajnda Ali Toy, Son Osmanl hattatlarna yetien mehur hattatlarmzdan Prof. Dr. Ali Alparslandan on yl boyunca ok ey rendim diyordu. rendii pek ok eyden biri ve belki de en nemlisi tevazusuydu herhalde. Ne diyor air: Mazhar- feyz olamaz dmeyince hke nebt Mtevz olan rahmet-i Rahman bytr

Ali Toy, her eyden nce ok iyi bir talik hattatdr. Merhum Ali Alparslandan klasik manada rka ve talik mek ederek icazet alan sanatkrmz, bu yaz nevilerinde eserler verirken ayn zamanda Osmanlya has ve stanbulda ihdas olmu, ferman, berat, menur gibi Osmanl Devletinin resmi yazmalarnda kullanlan divni yazyla da ilgilenmitir. Bu yaz nevinin estetik karakterleriyle yeni ve cel (iri) yazlar tasarlamtr. Hat sanatnda cel yazabilme ayr bir ihtisas konusudur. Zira kalem kalnl arttka yazya hkimiyet zorlamakta ve normalde ince yazlan yerler, iri yazlarda normalden kaln yazlmaktadr. Aslnda yarm milim civarnda kalem kalnlyla yazlan bir yazy cel yazabilmek her hattatn harc deildir. Yakn tarihimizde divni yazyla gerek grlmedii iin fazla ilgilenilmemi olsa da Ali Toy bu alana ynelerek farkndaln artrlmasna katkda bulunmutur. Yeni tasarmlar denemek sanatta kanlmazdr. Bir sanatn temel kurallarn, geleneini, tarihi geliimini bilmeden yaplacak denemeler, en hafif ifadeyle yoz kalacaktr. Toya almalarnda klasik hat kurallar ve kadim harfler zemin olutururken mimarl da yeni tasarmlarda kendi45

MUHAMMED Aleyhisselam, cel talik hat, ssleme: Nil Bkesoy

sine k tutmutur. Modern hat olarak da tarif edilen bu yeni denemeler, Osmanlca bilen herkes tarafndan rahatlkla okunabilmektedir. Ayrca yaz sanatnn temel kurallarndan olan kalem kalnlnn harf byklne oran, boluk ve leke dengesi, btn oluturan paralar arasndaki organik uyum gibi kaideler, Ali Toyun modern hatlarnda gerekli ekilde uygulanmtr. Bu tr yazlarda kadim geleneimizden gelen geometrik desenlerden de istifade edildii hissedilmektedir. Yazlar adeta birer mimari tasarmdr ve hatta baz yazlarndan mimari yaplar veya boyutlu mimari unsurlar tasarlanabilir. Ali Toy'un divni hattndan oluturduu, bir kaide zerinde dnebilen ahaptan Lafza-i Cell heykelini vaktiyle hayranlkla seyretmitim. Hat sanatnda modern yaz denildiinde ilk akla gelen sanatmz merhum Prof. Dr. Emin Barndr. Emin Bey, hat sanatnda o zamana kadar pek zerinde durulmayan makli (satranl kfi) ve divni yaz eitleri zerinde mesai harcayarak ve yazy soyut resim gibi grp yeniliki ruhlu ve fevkalade gl eserler ortaya koymutur. Kaligrafi hocam Sava evikten merhum Emin Barnn Klasik hat sanatnda eskiler son noktay koymulardr. zerine bir ey

koymak imknszdr. dediini iitmitim. Hocam, bu sebepten Emin hocann yeni ve modern araylara yneldiini, yazy resim gibi alglayarak yeni grafik tasarmlar yaptn ve bu tasarmlarda Ahmed Karahisarden ok ilham aldn sylemiti. Ali Toyun yapt yeni tasarmlar -zellikle makli tasarmlar- bir nevi Emin Barnn devam gibi alglanabilir. Ancak u farkla; Barn yazy ada soyut resim gibi alglam ve grafik anlamda yorumlamken, Toy ise hat sanat ile mimari tasarm kurallarn kendi potasnda eritip yeni yorumlar ortaya koymutur. Ali Toy tasarmlarnn kendine has bir slubu vardr. Tasarmlarnda yaln ancak gl bir ifade hissedilir. Bunda talik hattat olmasnn etkisi byktr. Talik hatt, hat nevileri iinde yalnl ve ss unsuru bulunmayndan, gzelinin ve dengelisinin zor yazld bir yazdr. Ali Toy yazlarnn hem teknik, hem tasarm, hem de form zenginlii asndan ok gl olduu grlmektedir. Tasarmlarna ok uratna yakndan ahit olduumuz Ali Toy, bazen bir tasarm iin 50 defa eskiz yaptn syler. Sanat eserlerinde malzeme kalitesi eserin mrn be-

46

Olduu gibi grn, grnd gibi OL, Divani hat, ssleme: Nil Bkesoy

Bismillahirrahmanirrahim, ikeste hat

Lailaheillallah, modern hat

Allahuekber, modern hat

47

lirleyeceinden youn emek verilerek vcuda getirilen eserlerin yzyllar sonra da varlklarn devam ettirebilmeleri, kullanlan malzemenin kaliteli olmasna baldr. Bu hususu ok iyi bilen ve dier hattatlara da rnek olan Toy, kulland malzemenin kaliteli olmasna zen gstermekte, uygulama noktasnda da ok titiz davranmaktadr. Ali Toyun baslarak hemen her yere aslan pek ok levhas vardr. Ancak onun kzl renkli, lle formunda tasarlad Lafza-i Celline ayr bir paragraf amalyz. Ali Toyun daha da ok tannmasna vesile olan bu yaz, bir optik denge harikasdr. Eserin ritim duygusu ve hameti, tadna doyulmaz seyir zevki sunar. yle ki, esere her baktnzda nnde tazimle eilesiniz gelir. Gnlne salk Ali Toy. Allah daha iyilerini nasip etsin. Eer yolunuz bir gn Eyp Sultan Camiine derse kble duvarnda krs hizasnda pervazlar ebrulu bir talik yaz greceksiniz. Ali Toy hattyla: Yetimez mi bu ehrin halkna bu nimet-i Bri Habib-i Ekremin yari Eb Eyyb el-Ensr Gerek merhum Emin Barnn, gerek Ali Toyun ve gerekse bu yolda yryen dier yaz sanatlarnn varlklar, izgi saltanatna fethedilecek yeni vadiler amaktadr. Allah, mimari bilgisini ve tasarm kabiliyetini hat sanatmz iin fedakrca harcayan Ali Toy'a salkl ve bereketli mrler nasip etsin. Yksek Mimar ve Hattat Ali Toy 1960 ylnda Ktahyann Tavanl ilesinde dnyaya gelen Ali Toy, Tavanl Tunbilek Lisesinden mezun olduktan sonra eitimine T Mimarlk Fakltesinde devam eder. Yldz niversitesinde Rleve-Restorasyon dalnda yksek lisans eitimi alan Toyun hat sanatna ilgisi de rencilik yllarnda balar. 1985 ylnda Talik hattn hocas Prof. Dr. Ali Alparslan Bey ile tanarak talik hat zerine dersler alr. Talik hattan 1988 ylnda icazet almay baaran Toy, 1988-1992 yllar arasnda rika, divni ve celi divni hatlar alr. Hocas Prof. Dr. Ali Alparslan ile olan beraberlikleri, hocann vefat olan 2006 ylna kadar devam eden Toyun hat eitimi tam 21 yl srer. Ali Toy; talik, divni, celi divni ve rika hatlarndan baka ikeste, kfi ve maribi hatlar da aratrarak bu hatlarn birkandan karma tasarmlar yazar. Her eit klasik hatt, modern hatt ve izgiyi eserlerinde baaryla kullanan Toyun yazd modern hatlar, mimarlk ve klasik hat eitiminin kesimesi sonucu ortaya kan eserlerdir. Ayrca klasik hat tasarmlarnda ve yeni araylarda Toyun mimarlnn etkisi byktr.

Bismillahirrahmanirrahim, modern hat

Mevln, modern hat

Edeb y H, modern hat

48

Yurt iinde ve yurt dnda birok sergiye katlan ve 28 ahsi sergi aan Toy, IRCICAnn dzenledii 4 ayr yarmadan 6 dl alr. almalarn stanbuldaki atlyesinde srdren ve zellikle talik, divni ve modern hat eserleriyle dikkat eken Ali Toy, modern hatlarda mimari tasarm bilgisi ve temel geometrik izgileri kullanyor. Son yldr ahsi sergi amayarak karma sergilerde yer alan Ali Toy, yldr yeni besmele tasarmlar zerinde alyor. 50ye yakn yeni tasarm tamamlayan Toy, bu yeni besmeleleri birka yl iinde sergilemeyi dnyor. Toy, bu arada Allahn gzel isimlerinin yeni tasarmlar zerinde de almalarn srdryor. Kendi Dilinden Ali Toy Hat sanatna ilgim T Mimarlk Fakltesinde renci olduum yllar balad. zellikle talik yazy ok beeniyordum. Talik yaznn insan hemen etkileyen bir bys vardr. 1985 ylnda talik hattn hocas Prof. Dr. Ali Alparslan Bey ile tantm ve talik hatt renmeye baladm. Hocam Prof. Dr. Ali Alparslan; talik, divni, celi divni ve rika hatlarn ok iyi biliyordu. Talik hatt Necmettin Okyayda; divni, celi divni ve rika hatlarn Halim zyazcdan renmi. Hoca ayrca randa mastr iin bulunduu yllar ikeste yazy, ngilterede hocalk yapt yllar yeni yaz hatt alm. Hocann hatt retii, harfleri ve detaylarn tarifi mkemmeldi. nanlmaz bir nezaketi ve hogrs vard. Kendi yazd hatlar da gayet gzel, incelikli ve effaftr. Harflerde kalemin btn hareketleri, incelii ve ak grlr. 1985 ylnda baladm talik hattan 1988 ylnda icazet aldm. Ayn yl T Mimarlk Fakltesini de bitirdim. 1988-1992 yllar arasnda rika, divni, celi divni hatlar altm. Fakat kendimi hibir zaman yeterli grmedim. Bir gn, Hocam, eer rahatsz etmezsem sizinle devaml grmek, grlerinizi almak, yeni bilgiler renmek isterim dedim. Hoca, Eskiler, hoca ile talebeyi lm ayrr derler. Ben de grmekten ok memnun olurum dedi. Bu beraberlik hocann vefat olan 2006 ylna kadar devam etti. Hoca ile sohbetimizin konusu her zaman hat, zellikle talik ve Klasik Trk Edebiyat idi. Gerekten benim hat eitimim 1985-2006 yllar aras tam 21 yl srd.
Allah, glkten sonra kolaylk verir (Talak 7), modern hat

Bismillahirrahmanirrahim, modern hat

Talik, divni, celi divni ve rika hatlarndan baka ikeste, kfi ve maribi hatlar aratryorum. Bu hatlarn birkandan karma tasarmlar da yazyorum. Sls hat yazan hattatlarmza bugn bilinmeyen tevkii, muhakkak, reyhan, icze hatlarn aratrp yazmalarn tavsiye ediyorum. Her eit klasik hatt, modern hatt ve izgiyi seviyorum, eserlerimde kullanyorum. Benim yazdm modern hatlar, mimarlk ve klasik hat eitimimin kesimesi sonucu

MUHAMMED aleyhisselam, modern hat

49

Aralar iki yay aral kadar belki daha da yaknd, Necm 9, Divani hat

nsanlarn en hayrls insanlara en faydal olandr, Hz. Muhammed (sav.), celi talik hat, ssleme: Nil Bkesoy

Maaallah, celi divani hat, ssleme: Sema Nakhanesi

Hogr, celi talik hat, ssleme: Nil Bkesoy-Tolga Ayvazlar

50

Fatiha suresi, celi talik hat, ssleme: Nil Bkesoy

ortaya kan eserlerdir. Ayrca klasik hat tasarmlarnda ve yeni araylarda mimarln etkisi byktr. Bir eserin tasarm safhas yazlan metne ve hat eidine gre deiir. Metin ksa olsa bile tasarmda zorluklar kabilir. yi bir eserin tasarm ortalama birka ay srebilir ya da bir ayda yazlabilir.

almalarm, stanbul Niantandaki atlyemde srdryorum. stanbul, gemite olduu gibi bugn de hat sanatnn merkezidir. Dier lkelerden bu sanatn merakllar buraya gelerek sanatmz reniyorlar. Sanat ister klasik ister modern olsun bir gelenek iidir. Hat sanat bu milletin geleneinde ve genlerinde yazldr.
51

Resim 3- ini tabak

Doumunun 100. Ylnda Feyzullah DAYIGL

Prof. Dr. F. iek DERMAN* Klsik kurallarn yeniden hatrlanp uygulanmasnda byk emei geen bu sanatkrn, hayat ve eserleri hakknda bugne kadar bir neriyat
XVI. yzylda stanbulda en yksek mertebesine varan Osmanl-Trk tezyn sanatlar, yazma kitaplardaki tezhip dnda, ini, ta iilii ve sva st naklarda da parlak bir dnem yaamtr. XVII. yzylda duraklamaya, hatta zamanla gerilemeye balayp; XVIII. yzyldan itibaren yava ya52

yaplmamtr. Feyzullah Daygil, ark Tezyn Sanatlar Mektebini bitirmekle beraber, klsik tarzda bir iczetnamesi bulunmamaktadr.
va Bat tesirine giren, hele XIX. yzylda tamamen kimliini kaybeden bu sanatlar, XX. yzyln ilk yarsnda da ayn ekilde devam etmitir. 1915 ylnda alan MedresetlHatttn bnyesinde retilen tezynat dersleri de bundan farkl deildir.

Cumhuriyetten sonra, 1936da Devlet Gzel Sanatlar Akademisine balanan bu retim kurumunda tezhip ve tezynat hocaln yrten smail Hakk Altunbezer (18731946 ) de XIX. yzyl tezyn anlayna bal olarak almaktayd. Ancak XVI. asrn yeniden aratrlmas da ayn yllarda balamtr. Bu aratrmalarda Feyzullah Daygilin nemli rol vardr. Feyzullah Fe Fe eyz yzu yz ul lla lah Daygil Da D ay y g gi il 19 19 Ocak Oc ca ak 1910 19 91 10 0 tarihinde, tar a ih hi in nd de e, rara raan an Saraynn Sa ara ay y n nn n yand yan and d gn gn n stanbulda stan st anbu bu ul lda l da dnyaya tir. d d ny nyay aya gelmi ge g elm lmiti lmi t ir. r. Babas Bab aba as s Mustas Mu ust stataa fa fa Zeki Ze ek ki Efendi, E fe Ef en ndi di, annesi an nn ne es si i mm mm mm Hanmdr. Hseyin FeyzulHan Ha n m md dr. r. H ey s eyin in F ey e eyzu yz zu ul-

lah ismiyle Alman Mektebinde balad tahsilini buras 1918de kapannca -Maarif mekteplerinde devam ettirmi, Sultanahmeddeki Yksek ktisad ve Ticaret Mektebinin lise ksmndan 1932 ylnda mezun olmutur(1). Tezyn sanatlara merak dolaysyla ayn senelerde Caalolunda Medresetl-Hatttnnin devam niteliindekiark Tezyn Sanatlar Mektebine talebe kaydedid de eki i- a rk kT ez e zy yn n S an a na at tl la ar Mekt Me M ek kt teb bi i ne ne t al a leb ebe be ka k ayd yded ediilen le en gen ge g en n Feyzullah, Fey eyzu ul ll lah ah, 1935 19 1 93 35 5 ylnda y l ln nd da a buradan bur ura ad dan an da da dipdi d ipp(2 2) 2) loma alm l lo om ma a a lm((2) lm , ayrca ayr ayr ay rca ca resm-i resmes e smm-i h ha hatt att tt mu tt m muallimi ua al llimi limi li mi (3) (3 ) Emrzde Bey Em E mr rz z d de e Kemleddin Keml em em l led edd eddi di in B Be ey(3) i ile le l ed de e a aaal lm mtr. tr. t r.

Resim 2- eme Alnl: Bu desen Seher Ac tarafndan frayla ilenmitir.

53

Feyzullah Daygil, ark Tezyn Sanatlar Mektebini bitirmekle beraber, klsik tarzda bir iczetnamesi bulunmamaktadr. DGSA Trk Tezyn Sanatlar ubesinin std olan; smail Hakk Altunbezer, Hac Nuri Korman (1868-1951) ve Necmeddin Okyay (1883-1976), Feyzi Beye teberrken bir iczetname vermek istemilerdir. Bu maksatla hazrlanan ve 1940larn ilk yarsna ait olan iczetnamede u cmle yazldr: Mustafa Zeki olu Hseyin Feyzullah, Tezhb, Trk Tezynat, ini Naklarndan tlime mezn klnmtr. Allah Zl-Cell Hazretleri tevfkni refk etsin(4). Feyzullah Daygil, Trk Tezyn Sanatlar ubesine 10 Temmuz 1936da muallim olarak tayin edilmitir. Burada ark ini Naklar hocalnda bulunurken, kendisinden yaa byk, fakat bu sanatlara ok merakl ve hevesli bir talebeyle, Rikkat Kuntla (1903-1986) beraber stanbulda iniyle bezeli cami, trbe gibi abideleri dikkatle inceleyerek, XX. yzyla gelene kadar tamamen unutulup terkedilmi olan XVI. asr Trk tezyntnn temel kavramlarn yeniden kefetmilerdir. Ders saatleri dndaki zamanlarda yaplan bu almann mte54

rek mahsl olan stanbul inilerinde Lle isimli makale Feyzullah Daygil imzasyla neredilmitir: Vakflar Dergisi I (1938), s. 83-90; II (1942), s. 223-232(5). almalar zellikle, XVI. asrn ikinci yars ile XVII. y.y. eserleri esas alnarak yaplmtr. nk, desen bakmndan bu dnem ok salam ve dorudur. XVII. asr inilerinde iilik kayba urasa da, desen bozulmas pek grlmez. Malzeme okluuna ramen, bu neriyatn devamnn gelmeyii zcdr. Yine onun, slm Ansiklopedisindeki ini maddesini gelitirmek zere yazd Trkiye ini Eserleri balkl madde ilvesi (III,433-435), ansiklopedinin redaksiyon heyetince deitirilen kelimeler (mesel rm yerine arabesk gibi) yznden yazl gayesini kaybetmi gibidir. Hocam Rikkat Kuntdan akademideki rencilik yllarna ait duyduum u szler, desen konusunda nasl yeni araylar iinde olduklarn ok ak ekilde bizlere anlatmaktadr:

Nihyet Altunbezer hocam, iki ders st ste izmeye sz verdii deseni getirmeyince ksm deitirerek Feyzullah Daygilin ini derslerine devama baladm. Vakflar Dergisi iin birlikte Lle maklesini hazrlarken, iniler zerinde eitli izimleri inceler ve eskilerin nasl kompozisyon meydana getirdiklerini ve ke dndklerini birbirimizin dikkatini ekerek anlamaa alrdk. Altunbezer hocann desenlerinde keye gelince hemen ayna yardmyla dn yaplarak desene devam edilir ve talebeye de bu yol tavsiye edilirdi. Artk, yarm haty mi, yoksa bir ksm izilmi yaprak m, ne karsa... Bu usul beni hi tatmin etmemi ve dima itirz etmiimdir(6). Daha sonra Rikkat Hanmn merakl bir gen olan, aratrmay seven ve doru kaideleri bulmaya alan Feyzullah Beyle mterek mesaiye baladn farkeden Altunbezer, Rikkat, sen bizi braktn! diye sitem etmitir. Nitekim, Rikkat Kunta tezynat ve tezhipde hocalar sorulduu zaman, lk hocam smail Hakk Altunbezerdi. Daha sonra, Feyzullah (Feyzi) Daygilden istifde ettim cevab-

n verirdi. Feyzi Beyin vefatndan sonra, Rikkat Kunt ayn yolun takibcisi olmu ve rencilerinin iledikleri desenleri, klsik kidelere uygun olarak kendilerinin izmesinde srar ederek byk aba sarfetmitir. Feyzullah Beyin baz desen kalplar, Muhsin Demironat (1907-1983) ve Rikkat Kunt hocalarm kanalyla elimize ulam olup tamamlanarak frayla ilenmilerdir. Tarihi belli olmayan bu eme alnl (resim 2), ok ender grlen bir desendir. 60 x 45 cm. ebadndadr, daha sonra Rikkat Kunt tarafndan renklendirilmitir. Ktahyada piirilmi olduu tahmin edilmektedir. Neresi iin hazrland ve bugn nerede olduu bilinmiyor. Kk bir renkli fotorafndan faydalanarak izilen desen, serbest ve simetrili kompozisyonlarn bir arada son derece sanatkrne uygulandn bizlere gsteriyor. Bitkisel kl motifler, iki smurg ve ortasnda musluun yeri olan rmli desen vardr. Feyzullah Beyin burada haty gurubu motiflere k olarak kulland yayvan vazoyu, aynen bir dier deseninde de kullandn gryoruz. Desenlerinin mterek zel55

Resim R Re Res esim im m 4-6 -6 6 T Tabak aba ab a ba b ak dese d desenlerinin es ese se s en nle nl le l erin rinin in n ta tas taslak a lak k h hli li li

lii; detayl iri motifler ve sivri ulu yay eklinde yapraklar kullanlarak youn izilmi olmalardr. Bir baka deseni, yuvarlak ini tabak iin izilmitir. Simetrili desenin altda biri hazrlanm ve katlanarak tamam elde edilmi, Rikkat Hanm tarafndan renklendirilerek fraya geirilmitir. Bu desen daha sonra Ktahyaya gnderilmi ve ini tabak burada piirilmitir (resim 3). Yine Feyzullah Beyin kaleminden kan ve Muhsin Hocamn terekesinden elimize intikl eden iki

ini tabak deseni grlmektedir. Biri 1/8, dieri 1/16 hazrlanp braklmtr. Bu desenler daha sonra tamamlanp iki ayr uslpda ilenerek bu sayfalarda yer almaktadr (resim 4,5,6,7).Onun kaleminden km, 1/2 ini pano deseni (resim 8)de grlmektedir. Daygil yalnz ini deil, tezhip deseni de hazrlam ve bunlarn byk ounluu, Rikkat Kunt tarafndan yaz etrafna ilenmitir. Salksz bnyesi, fra almasna imkn vermediinden bu ekilde hazrlanan bezemelerde iki imza konulmutur. Hattat Halim zyazc (1898-1964) tarafndan 1361/1943 ylnda yazlan ve iki sanatkr tarafndan bezenen bu levhada iki ayr imza grlyor: Zehebeh Rikkat ve altta: Ressemeh Feyzullah (resim 9-10).
Ayn tarihte, Hac Nuri Korman (1869-1950) tarafndan yazlan ve bezemesi iki sanatkrmz tarafndan yaplan bir baka eser grlyor (resim11,12). Benzer tarzda hazrlanm olan nc yaz ise, Neyzen Emin Efendiye (18831945) aittir. 1354/1936 ylnda yazlm ve 1362/1942 senesinde tezhip edilmitir (resim13). Feyzullah Bey gerek tezhip, gerekse ini desenlerinde, farkl motifleri deiik tarzlarda kullanarak birbirine benzemeyen desenler hazrlamay baarm bir sanatkrdr.

56

Resim 9- Hattat Halim zyazcnn yazs

Resim 11- Hac Nuri Kormann yazs

Resim 12- Hac Nuri Kormann yazsnn imza ksm

Resim 10- Hattat Halim zyazcnn yazsnn imza ksm

57

Daygilin kaleminden kan birok ini ve tezhip deseni, inelenmi veya ilenmemi kalplar halinde, vefatndan sonra arkada Emin Barna (1913-1987) intikl etmi olup hlen bu koleksiyonda muhafaza edilmektedir. Nktedan bir mizaca sahip olan ve tiyatrolara gitmekten ok holanan Daygil, hem etrafndakilerle hem de kendisiyle dahi alay etmeyi tabii grrd. Bunlardan ikisini, Prof. Kerim Silivriliden (1921-2007) naklen kaydediyorum; sal yerinde ve bnyesi kuvvetli olan aabeyi hsan Daygilin bir kaza kurunuyla lm zerine kendi hastalkl bnyesini im ederek:u hle bakn! Aabeyim Allahn ihsn, ben de Allahn feyziyim, dieri de Ressam Edip Hakk Kseolunun (1904-1990), Akademi Balosu iin kartlan dergiye, std Necmeddin Okyay eee ters bindirerek resmettiini gren Feyzi Bey demi ki: Karlatnzda Hoca sana: Edipciim, ne zahmet ettin, yaya olarak kendim de gelirdim! derse sakn arma!(7). Yine 3 Mart 1949da yaplan Akademi Kyafet Balosu iin muziplik olsun diye- uvaldan diktirdii frakn kemerine Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) amblemini astrd, bu kyafetiyle verdii pozdan renilmektedir.

Vefatndan birka sene evvel evlenen, fakat bunu devam ettiremeyen Daygil, sedef, egzama ve nefes darl rahatszlklarndan ayr olarak yakaland verem hastal neticesinde, 21 Aralk 1949 gn Cerrahpaa Hastahanesinde vefat etmitir. Merkezefendideki kabrinin yeri bilinmemektedir. Klsik kurallarn yeniden hatrlanp uygulanmasnda byk emei geen bu sanatkrn, hayat ve eserleri hakknda bugne kadar bir neriyat yaplmamtr. Kendisini rahmetle anyorum. Kaynaklar: 1) Kerim Silivrili arivi Akademi evrak defterinden. 2) Cezar, Mustafa (1983) Gzel Sanatlar Akademisinden 100. Ylda Mimar Sinan niversitesine, Gzel Sanatlar Eitiminde 100 Yl, stanbul: Mimar Sinan niversitesi Yay. s.5-84. 3) Ankara Etnografya Mzesinde muhafaza edilen 1328/1910 tarihli Trk Oca Nizmnmesi hatt ve tezhibiyle Emirzde Kemal Beyin eseridir. Hayat hakkna fazla bilgi bulunmayan Kemal Bey, tahminen 1936 ylnda vefat etmitir. 4) Derman, Uur (2006) Emin Barn ve Koleksiyonu, stanbul: Lebib Yalkn Yay. s.234-235. 5) Derman, F.iek (2003) Rikkat Kunt 100. Yanda stanbul Bykehir Belediyesi, Kltr leri Daire Bakanl, stanbul. (Bror) 6) Derman, iek (2001) Vefatnn 15. Yldnmnde Rikkat Kunt Hoca Hanm, Kubbealt Akademi Mecmuas / 1, s. 21-30. 7) Derman, Uur (2006) Toygartepesindeki Ev, Trk Edebiyat Dergisi / 389, s.24, 32.
*Marmara niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi retim yesi
1

/2 ini pano deseni

58

In Geldii Yer Horasan ve Mvern-Nehir

Prof. Dr. Bekir KARLIA Tarihin en eski dnemlerinden beri nemli yerleim yerlerinden olan Horasan ve Mvern-Nehir, her devirde bilim, dnce, kltr ve uygarlklarn i ie girdii ve yeni yeni sentezler oluturduu merkez konumunda olmay srdrmtr.

Eski Farsada gnein doduu veya n geldii yer demek olan Horasan ile Trklerin ay ard dedikleri Harizm Denizinin (Aral gl) ayaklarndan birini oluturan Amu Deryadan (Ceyhn) balayp Sr Deryaya (Seyhn) kadar uzanan verimli topraklardan oluan MvernNehir blgesi, tarihin en eski dnemlerinden beri nemli bir yerleim sahas olmutur. Bu iki blge, Asyann ortasnda, Dou ile Bat, Kuzey ile Gney yollarnn kesime noktasnda bulunduundan ve inden Atlas Okyanusuna, Rusya steplerinden Hind Okyanusuna giden yollarn ortasnda yer aldndan her devirde bilim, dnce, kltr ve uygarlklarn i ie girdii ve yeni yeni sentezler oluturduu merkez konumunda olmay srdrmtr.

Bu blgeler balangta Ahamanidlerin (Farslar) egemenlii altnda bulunmakta idi. Daha sonra ksmen skenderin egemenliine girmi, bilahere Sakalar ile Arsakiler (Parth) arasnda paylalm ve 224 ylndan itibaren de Ssnlerin egemenliine girmitir. slmiyet, blgeye her ne kadar Hz. mer devrinde nfuz etmeye balamsa da asl ftuht, Hz. Osman devrinde Kuteybe bn Mslim komutasndaki Mslman ordular tarafndan gerekletirilmitir. Emev ynetiminden memnun kalmayan, zellikle de Ehl-i Beyte kar uyguladklar zulmlerden fazlasyla rencde olan blge halk, Horasanl Ebu Mslim komutasndaki bakaldr hareketine byk destek vermi, neticede geMir-i-Arab (Kaylan) Medresesi, Buhara

59

nileyerek btn imparatorluk sathna yaylan bakaldr ile birlikte Emev iktidar yklarak yerine Abbs mparatorluu kurulmutur. Bu nedenle Abbasler dneminin daha balangcnda Horasan ve Mvern-Nehir blgesine ayr bir imtiyaz tannmt. nl Abbs halfesi Memn; ranllarn yardmyla kardei Emni yendikten sonra, ranllara kar ayr bir sempati duyarak imparatorluun Dou blgelerinin ynetimini, ran asll vllere brakmay yeledi. Bunlardan Horasan vliliine atad Thir bn Huseyin (l. 822) bir sre sonra kendi adna hutbe okutarak Thir Hnednl'n kurdu. Keza Halfe Memn, Belh hkimi olan ve 8. asrn ortalarnda slmiyeti kabl etmi bulunan Smn Hudtn torunlarn da Semerkand, Fergana, ve Hert gibi Trklerin youn olarak yaadklar blgelerin vlliine getirdi. Bunlardan Ahmed bn Esed, Smn sllesinin bamszln iln ederek ayn ad tayan hnednl kurdu.

Dier taraftan annesi Trk olan nl Abbs hkmdr Mutasm, 833 ylnda hkmdr olunca; Horasan ve Mvern-Nehir blgesindeki Buhr, Semerkand, Fergana ve strene gibi Trklerin ounlukta olduu ehirlerden 8 veya 18 bin civarnda asker toplad. Bunlarn arasndan seilen kumandanlar ksa srede Abbs ynetiminin karr mevkiine geldiler. Hkmdrlar, bir yere gittiklerinde kendilerinden emn olduklar iin bu Trk komutanlar, yerlerine vekl olarak brakyorlard. Bu kumandanlardan bir ksm anadillerinin yan sra Arapa da renip bu dille iirler yazacak derecede kendilerini yetitirdiler. Nitekim daha sonra kendi adn tayacak bir hnednln kurucusu olan Ahmed bn Tolun ile nl Abbs vezri Feth bn Hkn bunlarn nde gelen isimlerindendi. Mehur Mutezil dnr el-Chzn kendisi adna Trklerin fazletlerini bildiren bir eser kaleme aldn, Feth bn Hknn esiz bir ktphnesi bulunduunu, Arap edebiyatnn sekin smlarnn ve Basral, Kfeli bil-

60

Deiik dinlerin, mezheplerin ve kltrlerin yaylp gelitii bu blge, daha batan beri slm bilim ve dncesine pek ok isim armaan etmitir. lk mfessir ve muhaddislerin byk bir blm bu blgede yetimitir. Sz gelimi Kurn- Kermden sonra slm dininin ikinci byk kaynan tekil eden alt byk hadis klliytnn (Ktb-i Sitte) drd (Buhr, Mslim, Tirmiz ve Nese) bu blgeden yetien byk bilginler tarafndan telif edilmitir. nl tefsir bilginleri Muktil bn Hayyn, Muktil bn Sleymn, At el-Horasn, Reb bn Enes, bn Mihrn enNsbr, Saleb, Kueyr, Vhid, Beav ve Nizmddn en-Nsbr Horasan ve Mvern-Nehir kkenliydiler. Fetih vesilesiyle, ya da daha sonra blgeye gelen pek ok sahb burada hadis faaliyetlerinin gelimesine zemin hazrlamtr. lk dnem hadis ilmine hizmet edenlerden Ebu Berze el-Eslem, Abdrrahmn bn Semre, Abdrrahmn bn Yamer hayatlarn burada srdrmlerdi. Bunlarn izinden giden shk bn Rhyeh, mam Mslim bn Haccc el-Kueyr, Hkim en-Nisbr Niaburda; bns-Sind, Ebu Avne sferyinde; Muhammed bn Eslem Tsta; Abdullah bn Breyde, Abdullah bn Mbrek, Ebu shk elMervez, Ahmed bn Ali el-Mervez Mervde; Osman bn Sad ed-Drem, bn Mnzir el-Herev Hertta, Dahhk bn Mzhim, Sad bn Mansr, Kuteybe bn Sad, Ebu Ali el-Belh Belhte; Muhammed bn s et-Tirmiz Tirmizde; mm Nese Nesada ve mam Buhr Buhrda byk bir zveriyle hadis almalarn srdrmlerdi. Bu blgede ilk dnemlerde Fkh, Tasavvuf, Arap Dili ve Edebiyat ve Kelam alannda, isimlerini burada sayamayacamz kadar pek ok bilgin ve dnr yetimitir. zellikle slm felsefesinin ve biliminin byk temsilcileri Frb, bn Sn, Brn, slm fkhnn byk ahsiyetleri Serahs ve Merinn ile Mtrd Kelmnn kurucusu mm Mtrd ve Ebl-Mun en-Nesef, Horasan ve Mvern-Nehir meneli idiler. Ne yazk ki Horasan ve Mvern-Nehir blgesinin kaderi Moollarla ters yz olur. Barbar Mool ordular, blgedeki btn kltrel ve entelektel yaplanmalar yok ederek slm medeniyetinin bu verimli topraklarn harabeye evirirler.
Registan Meydan, Semerkand

ginlerin onun konanda toplandklarn bildiren kaynaklar, kendisinin ayn zamanda ir olduunu ifde etmektedirler. Hatta nl Arap edebiyat bilgini el-Muberredin onun baz iirlerini naklettii anlatlmaktadr. Samanoullarnn 10. yzyln balarnda egemenlik alanlarn genileterek Buhry bakent edinmeleriyle, bir kltr ve sanat merkezi haline gelen bu kentteki byk entelektel atlmlar ksa zamanda Horasan ve MvernNehir blgesinin her tarafna yayld. Nitekim Smnlerin izinden giden Bveyhler, Ziyrler, Saffrler, Karahanllar, Gazneliler, Harzemahlar ve Seluklular blgeyi adeta slm ilim ve tefekkrnn merkezi haline getirdiler. Bugn ran-Afganistan ve Trkmenistan arasnda paylalm olan blgenin Merv, Serahs, Belh, Buhr, Tirmiz, Nesa, Herat, Semerkand, Takend, Niabur, Fergana, K, Naheb, Hvarizm, Frb, Grgen, Hocend gibi kentlerinden her biri, slm bilim ve dncesine yaptklar katklarla yepyeni bir uygarln kaplarn araladlar.

Moolistan ilerinden yryerek nce Harzemahlar devletini ortadan kaldran Moollar, ksa zamanda Horasan ve Maveran-Nehir blgelerini zapt ettiler. 1256 ylnda Amuderya Nehrini geen Hlagu, hemen hemen hibir mukavemetle karlamakszn Horasan ve MavernNehir blgesini yakp yktktan sonra Batya doru ilerleyerek Musul ve Kerkk nlerine geldi. Yllardan Hicretin 656. senesi; aylardan Muharrem ay; gnlerden Cumartesi idi, Mool ordular Badat nlerinde grnd. ehri doudan ve batdan kuattlar. Mancnklar kurdular ve surlar dvmeye baladlar. Keskin Mool nianclar bir yandan ok frlatrken, dier yandan da kenti atelere veriyorlard. Her yerden duman ve alev ykseliyordu. Badat -tpk bu gnlerdeki gibi- simsiyah bulutlarn altnda karalara brnmt. Ve Sefer aynn 5inde (10 ubat 1258) Mool ordular kente girdiler; yal gen, erkek kadn, oluk ucuk demeden kimi buldularsa kltan geirdiler. Evlerin kaplarn kryor, duvarlar ykyor, ierde saklanan insanlar atlara karp
61

Sher Dor (Ser-Dar ) Medresesi 1619-1636, Semerkand

aalara atyorlard. Sokaklardaki suyollarndan kan akyordu. Camiler, tekkeler, medreseler kan glne dnmt. nsanlar korkularndan kuyulara, ahrlara, hatta kanalizasyonlara girip saklanyor ve gnlerce buralardan kmyorlar, kmaya cesaret edemiyorlard. nl Tefsr bilgini ve tarihi bn Kesrin ifadesiyle: Kentlerin en almls olan Badat, harbeye dnd. ehirde ok az insan kald, onlar da korku, alk, seflet ve zillet iin-

deydiler. Tatarlar kentte krk gn kaldlar ve koyun keser gibi insan doradlar. Cesetler sokaklarda kokumu tepeler oluturdular, kokudan kente girilmez oldu. Badatn havas deiti ve veba salgn ba gsterdi. yle ki am dolaylarna kadar bu pis koku ve kt hava yayld. Bu sebeple de birok insan ld. Fakirlik, yokluk, pahallk, veba, tn her yan sard. Moollar kenti tam olarak teslim aldktan sonra tellallar artp bir daha kimsenin ldrlmeyeceini ilan edince, insanlar saklandklar yerlerden ktlar. Salar balar birbirine karmt. Sanki mezardan kan cenazelere dnmlerdi. Baba evladn, karde kardei tanmaz olmutu. 800 bin civarnda insan lmt. nna lillah ve inna ileyhi rciun. (el-Bidye ven-Nihye fit-Trh, Cilt, XIII, sayfa, 202-204, Kahire-1358) 1265 ylnda Hlagunun lm zerine yerine byk olu Abaka Han geti ve lke genel vali veya hkmdr naibi anlamna gelen lhanlar tarafndan ynetilmeye baland. Abakann ordular ortaya ktklarndan bu yana ilk kez 1277 ylnda Elbistan nlerinde nl Memlk sultan Baybars tarafndan byk bir hezimete uratldlar. 1282de Abakann lm zerine yerine geen kardei Tekder Mslman olarak Ahmet adn ald. Ancak iki yl sonra Abakann byk olu Argun tarafndan tahttan indirilerek ldrld. 1291de Argunun vefat zerine kardei Geyhatu Mool tahtna oturdu. Bundan drt yl sonra 1295te Geyhatu ldrlerek yerini Baydu ald. Fakat ksa bir sre sonra Baydu da ldrld ve ayn yl yerine Hlagunun byk torunu Gazan Han hkmdr oldu. Tahta getikten birka gn sonra yz bin askeriyle birlikte Budizmi terk ederek Mslman olan Gazan Han, Mahmut adn ald ve slmiyeti devletin resmi dini olarak ilan etti. Gazan Hann vefatndan sonra (1304) yerine kardei Ol-

Timur'un 1370 tarihinde tahta k trenini tasvir eden minyatr, British Library, Londra

62

Buhara

caytu Muhammed geti. Olcaytu Muhammed, Kazvin ile Zincan arasndaki geni ovada kendisine bir bakent kurarak Sultaniye adn verdi. Onun vefat zerine yerine geen olu Ebu Said Bahadr Han, ii mezhebini brakarak Snnilii seti. lhanllar, dedeleri Cengizin yapt o byk ykm telafi etmek zere adeta kollar svadlar. Sultniye ve evresini birer ilim ve tefekkr merkezi haline getirmek zere yola koyuldular. Nasreddn et-Tsnin ve Fahreddn er-Rznin rencileri araclyla Gney Azerbaycandaki Sultniye, Ebher, Kazvn, Zincn ve Tebrz gibi kentleri medreseler, tekkeler ve hankhlarla donattlar. Buradan yetien Kutbeddn er-Rz, Kutbeddn e-rz, emseddn elIsfahn ve Muhammed bn Mbrekah el-Buhr gibi bilginler, Mantk, Felsefe, Kelam ve Tasavvufu mezcederek slm bilim ve dncesine -bugne kadar devam edecek olan- farkl bir yorum ve yaklam getirdiler. Ne var ki 1335 ylnda Ebu Saidin bir halef brakmadan lmesi veya ldrlmesi zerine lhanl Devleti son buldu ve buradaki entelektel birikim de nce Memlklerin hakimiyet sahas olan Msr ve Sriyeye, oradan da Anadolu Beylikleri ve zellikle de Osmanl topraklarna intikal etti. Horasan ve Mvern-Nehir blgesindeki son byk kltrel ve entelektel atlm, 15. yzylda Timur ve onun soyundan gelenler tarafndan gerekletirildi. Ayn zamanda slm medeniyetinin de son byk atlmlarndan birisini tekil eden ve genellikle Timurlu Rnesans diye bilinen bu byk giriimi, Timurun torunlarndan Bbrah, tarihi Hind alt ktasna tayarak burada gz alc muhteem sanat eserlerinin ortaya kmasna vesile oldu. Timur, 1336 ylnda Mvern-Nehirin nemli kentlerinden birisi olan Semerkandn 50 kilometre yaknndaki Ke ehrinde (ehr-i Sebz) dnyaya geldi. Kendisinin Mool k-

kenli Barlas airetine mensup olduu, ilk ei Saray Mlk Hanmn da Cengiz Hann soyundan geldii sylenmektedir. Genliinde ald yaralardan dolay sa aya topal ve sa kolu olak olduundan Aksak Timur (Timurlenk) lakabyla tarihe gemitir. Babas Muhammed Taragay, mrnn sonlarnda kendini tasavvufa vermi ve Hoca Ahmed Yesev tarikatnn kollarndan birine intisap etmiti. Bu nedenle olmal ki Timur

Babrname'den minyatr, 1598, Ulusal Mze, Delhi

63

Timur (Gur Emir) 'un Trbesi, Semerkand

da mr boyunca Hoca Ahmed Yesevye ve onun yolundan gidenlere byk sayg gstermitir. Mvern-Nehir blgesine 18 yandayken hakim olan Timur, Semerkand kendisi iin bakent semi ve 35 yana geldiinde Akdenizden ine, Rusyadan Hindistana kadar uzanan byk bir imparatorluk kurmutu. Altn ordu airetleri, Memlk ve Osmanl Trk Devletleriyle savaan Timur, mrnn sonlarna doru ine sefer dzenlerken vefat etmitir.

Timur, ift ahsiyetli bir kiilik yapsna sahipti. Savata ve dvte son derece gaddar ve merhametsizdi. En iddetli ve acmasz usullere ba vurmaktan ekinmez, katlimlar yapar, kentleri yerle bir eder, yakar, ykar ve insanlar diri diri topraa gmmekten ekinmezdi. Bu konuda son derece kat ve sert olan Aksak Timur, ilim adamlarna ve tasavvuf erbabna kar da son derece mtevaz, terbiyeli ve ar llere varacak biimde sayglyd. Bu nedenle de dnyay yakp ykan o acmasz adam, bir yandan dnya hazinelerini bakentine tarken, bir yandan da her gittii yerdeki sekin bilim adamlarn lkesinde arlamaktan zevk duyar ve onlara byk ikram ve ihsanlarda bulunurdu. Bylece ksa zamanda Semerkand dnyann kltrel ve entelektel merkezi haline getirmeyi baarmt. Timurun yaknnda yer alm ve onun biyografisini yazm olan bn Arabh onu bize yle tantr: Timur, iri yar ve salam yaplyd. Kafas kocaman, aln yksek, cildi beyaz, salkl ve heybetli birisiydi. Geni omuzlar, uzun bacaklar ve gl elleri vard. Sa kolu olak, sa baca topald. Uzun sakallyd, baklarnda rktc bir k vard, sesi gzel ve tizdi. 80 yana yaklamt ama btn melekeleri yerindeydi. Akl salamln, bedeni gcn korumutu, iradesi ise sarslmazd. Yine onu yakndan tanma imkn bulan nl tarihi bn Haldn ise son deerlendirmede u tespitleri yapar: Bu Kral Timur, krallarn nderlerinden ve azllarndandr. nsanlar onu bilgin olarak anlatrlar. Ehl-i Beyte ok deer verdiinden bazlar da onun Rafz olduuna inanrlar. Kimileri ise onu sihirbaz olarak tantrlar. Halbuki onun, bunlardan hi birisiyle ilgisi yoktur. Sadece ok zeki ve ileri grl birisidir. Bildii bilmedii her konuda tartr durur. mr altmla yetmi arasndadr. Kendisinin bana anlattna gre ocukken bir saldr esnasnda ald ok yarasndan dolay sa aya topal kalmtr. Ksa mesafeleri yrr-

64

ken ayan srr, ama uzun mesafede adamlar onu elleri zerinde tarlar. phesiz ki mlk Allahndr, onu kullarndan dilediine verir. (bn Haldun, Tarih, Cilt VII, sayfa 1222) am kuatmasnda tand bn Haldna byk iltifatlar yapan Timur, onunla tarih ve corafya konusunda sohbetler eder, Kuzey Afrika ehirleri ve zellikle Fas, Tanca ve Sebte hakknda bilgiler alr ve bu konuda kendisine zel bir dosya hazrlamasn emreder. bn Haldn, Timurun otana girdiinde onun elini per, Timur da kendisini yanna oturtarak zel ekilde hazrlatt erite ikram eder. bn Haldn, Timurun bu samimi davrann vesile ederek kendisine olan sevgisinden ve saygsndan bahseder. Daha memleketinde iken Fasl mneccimlerin ok nceden Timur ile ilgili kehanette bulunduklarn, hatta baz velilerin onun gelecek olan Fatmi Mehdisi olduuna dair keiflerde bulunduklarn, bu nedenle kendisinin de bu byk hkmdrla tanmaktan mutluluk duyduunu belirtir ve der ki: Allah seni gl klsn, otuz-krk senedir seninle bulumay arzuluyordum. Tercman araclyla bunun nedenini sorduunda, bunun sebebi iki ey dedim: Birincisi, sen yer yznn sultnsn, bir cihan imparatorusun. Sanmyorum ki Adem Aleyhisselmdan gnmze kadar yaratklar arasndan senin gibi bir baka hkmdr daha km olsun. Ben boa laf syleyen birisi deilim, ben bir ilim adamym ve sylediklerimin hepsini ispatlarm. (Age., 1208) Daha sonra kendisini ran Kisrlar, Babil kral Buhtunnasr ve skender ile kyaslayan bn Haldna mdahale eden Timur, kendisinin o kadar byk birisi olmadn, sadece Mool hanlarnn vekillerinden birisi olduunu syler. Sonra Buhtunnasrn kim olduunu sorar. O da bu konudaki farkl grlerden bahseder ve aralarnda bilimsel bir tartma kar. bn Haldn, kendi grnn Taberye dayandn ve onun tarih ilminde stad sayldn belirtir. Bunun zerine Timur, Bize ne Taberden, biz Araplarn ve ranllarn tarihine bakalm der. Timur, irz zapt ettiinde burada bulunan Sadeddin et-Teftzn, Seyyid erf el-Crcnyi de beraberinde Semerkanda gtrr. Teftzn ile Crcn, irzda nl Muzaffer hkmdr h cann yannda bulunduklar srada buray ele geiren Timur, Horasan ve MvernNehir blgesinin bu iki byk bilginini de yanna alarak

Samani Trbesi, Buhara

Semerkandda ilm almalar yapmalarn salar ve zaman zaman da aralarnda cereyan eden tartmalara kendisi de zevkle katlr. Nitekim kaynaklarda, Teftznnin Timurun huzurunda yaplan bir tartmada Seyyid erf ile bozutuu ve hkmdrn Seyyid erfin tarafn tutmas zerine cannn skld ve bu sebeple veft ettii nakledilmektedir. Seyyd erf, akl ilimlerin yan sra tasavvuf ve btn fikirlere nem verirdi. Teftzn ise eratn zhirine itibr etmeye alr ve heterodoks anlaylardan uzak durmaya zen gsterirdi. Bilhssa Muhyiddn bnul-Arab ve vahdet-i vcd dncesine kar kan ve reddiyyeler yazan Teftznye karlk Seyyid erf bu fikirleri nemser ve savunurdu. Nitekim bu iki bilgin arasndaki tartmalar, daha sonraki yzyllarda Osmanl medreselerinde tarikaterat tartmalarna da temel tekl edecektir. rz kentinde Timur ile karlaan bir dier nl isim de Muzafferler devrinin ve tm ran edebiyatnn byk ismi Hfz idi. Bir Hindli gzelin beni iin Timurun, ok sevdii Semerkand, Buhry vermekten ekinmediini ilan etti-

65

Burokhon Medresesi, Takent

Ulubey Medresesi ve Rasathanesi, Semerkand

inden mi nedendir bilinmez, Fars edebiyatna derinliine vakf olan Timur, bu dilin en byk airlerinden birisi, belki de birincisi olan Hfza pek iltifat etmemitir. Timurun huzurunda karlatmz bir dier nl dnr de Simavne kadsnn olu eyh Bedreddndir. Bedreddn, Khirede bulunduu srada eyh Ahltnin teviki ile Semerkanda gelir ve Timur tarafndan kabul edilir. Bir sre burada kaldktan sonra tekrar Khireye dner. Eskiden beri Zerefn (altn saan) Nehrinin grkemli vadisine yakn Efrsyb tepesinin eteklerinde ve bu nehrin kollar durumunda bulunan Ab- Rahmet, Ab- Siyh ve Ab- Mehed tarafndan sulanan verimli topraklarda kurulmu olan Semerkandn dousunda Fergana ve Kagar, batsnda Buhr ve Harizm, kuzeyinde Takent ve ahrhiye, gneyinde ise Belh ve Tirmiz yer alr. Savalar nedeniyle yaklm, yklm, harap olmu ve eski grkemini yitirmi olan bu kente gnlden bal bulunan Emr Timur; camiler, medreseler, tekkeler, trbeler, saraylar yaptrm, drt bir yann yemyeil bahelerle donatarak adeta yeniden ina ve imar etmiti. Hindistan seferi dnnde ilk ei Saray Mlk Hanm adna ina ettirdii Bibi Hatun Camii bata olmak zere, torunu

Muhammed Sultan adna yaptrd, sonra kendisinin de gmlecei Gr Emrin etrafnda kurulu, yeim talaryla ssl medrese ve hankh; blgeyi ilk kez Mslmanlatrm olan ve h Zinde diye bilinen Kusam bn Abbsn kabri etrafnda toplanm klliye ve trbeler, gerekten Timurlu sanatnn ihtiamn gzler nne sermektedir. Timur, ehrin evresinde on veya on drt bahe yaptrarak Semerkand o gnk dnyada ei ve benzeri bulunmayan bir yeil cennet haline getirmiti. B- Behit (cennet bahesi), B- Nev (yeni bahe), B- Dil-k (gnl elen bahe), B- nar, B- Blend (yksek bahe), B- imal (kuzey bahesi), Nak-i Cihn (dnyann nak) adn verdii baheleri gren spanyol eli Clavijo, Timurun, kurak steplerdeki yeil merak ve bahe zevki karsnda hayran kalr ve Avrupada bunlarn benzerine hi rastlamadn bildirir. Bu engin bahe zevki, Timurun torunlarndan Bbrh tarafndan Mvern-Nehir blgesinden Hind alt ktasna tanmtr. Lahurdaki alimar Ba (ak bahesi) ve Srinagardaki B- Net (elence bahesi) bunun tipik rnekleridir. Timur, Semerkandn yaknnda, doduu ehir olan Ke kentinde -ki o buraya yeil kent (ehr-i sebz) adn vermiti- zamannn en byk saraylarndan birisi olan Aksaray yaptrr. 1394 yl Nisan aynda doal bir istihkm konumunda bulunan Mardin ehrini kuatt srada, otana ekilmi fetih planlar yapan Timurun katna, bakent Sultaniyeden gelen bir ulak girer ve drdnc olu ahruh ile aatay soylularndan birinin kz olan Gevherd hanmdan bir torunu dnyaya geldiini mjdeler. Timurun babas Muhammed Taragayn ad verilen bu torununun doumundan fazlasyla mutlu olan Timur, ertesi gn zapt ettii Mardin halknn hayatn balayaca gibi, msadere edilen mallarn

mam Buhri'nin Trbesi, Semerkand

66

da iade eder. Bylece gelecein byk bilgini Ulu Bey, daha doarken ynlarca insann felaketine engel olur. ehzadenin iyi yetiebilmesi iin Timurlu hnednnda adet olduu zere ocuk, annesinden alnarak, Asyann bu byk fatihinin ilk ei olan gl kiiliiyle nl Saray Mlk Hanmn becerikli ellerine teslim edilir. Babaannesiyle birlikte imparatorluun her tarafn gezen kk Muhammed, yanda iken dedesi ile birlikte Hindistan yoluna der ve Kbile kadar gider. Ancak ok sevdii bu torununun zerine titreyen Timur, iklim artlarndan etkilenmemesi iin ocuun derhal Semerkanda gtrlmesini emreder. Kk Mirza, srekli dedesinin adrna girerek, onun huzurunda yaplan askeri toplantlar izler ve ilm sohbetleri dinler.

Takent

Kad Zde-i Rm Trbesi

Timurun Trbesi

Torununun gl bir zekaya ve kuvvetli bir hafzaya sahip olduunu gren Timur, onun kk yata Kurn- Kermi hfzetmesini ve yedi farkl krete gre okumasn salad gibi, dini ve ilm konularda iyi yetimesi iin lkenin nde gelen bilginlerinden ders almasn salar. Muhtemelen dedesinin meclisinde tant Seyyid erf elCrcnnin rencilerinden Molla Fenrnin sekin talebesi Bursal Kad Zde-i Rmnin dizinin dibine kerek ondan matematik ve astronomi dersleri almt. Mirza Muhammed, daha dokuz yanda iken dedesinin klad Karabaa gitmi, oradan Meraaya geerek nl rasathaneyi gezmi ve oradan da Erzuruma gitmiti. ini fethetmeyi planlayan Timurun son yolculuunda dedesinin yannda yer alan Mirza Muhammed, bu byk Cihagrin Otrarda vefat etmesi zerine Semerkanda dnmt. Babasnn vefatndan sonra Timurun tahtna oturan ahruh, kendisine bakent olarak Semerkand yerine, babasnn salnda ynetici olarak yerletii Herat semi ve Semerkandn ynetimini de olu Mirza Muhammed Taragaya brakmt. Daha sonralar Ulu Bey adn alacak olan bu gen ve dinamik ehzde, dedesinin imar ederek dnyann gz bebei haline getirdii lmsz Semerkanddan hi ayrlmamtr. Kendini, Cihngr dedenin bilim, kltr ve sanat bakmndan bir cihan kenti yapmak istedii Semerkand onun hedeflerine uygun olarak imar etmeye vermiti.

Dedesi Emr Timur, babas ahruh gibi Ulu Bey de bilim adamlarn, entelektelleri ve sanat adamlarn korumaya zen gsterdi. Kardei Baysungur ile birlikte Semerkandda, Heratta ve rzda iirden msikye, minyatrden tezhbe, hattan cilde ve tezyne kadar gzel sanatlarn her dalnda stn eserler verilmesine n ayak oldu. Devlet h tezkiresinde; Ulu Beyin Nzmnin, Baysungurun ise Emr Husrev Dihlevnin Hamsesini ok beendiini ve bu iki zevk ehli ehzdenin sz konusu her iki airin eserini satr satr karlatrdklarn anlatr. (Nakleden, Mjgan Cunbur, Devletha gre Ulu Bey, 118, Ulu Bey Sempozyumu Bildirileri, Ankara-1996) Dedesinin izinden giden Ulu Bey, Semerkanddaki B- Meydan denilen mahalde krk stunlu bir saray (ehel stn) ina ettirmiti. Registan meydannda kendi adn tayan medrese, mescid ve hankh da Timurun yaptrdklarn hi aratmayacak gzellikteydi. 17. yzylda bu medresenin yanna rdr ve Tillakr Medreseleri de eklenmitir. Fakat onun adn lmszletiren en byk eseri phesiz ki yine B- Meydan denilen mahalde ina ettirdii ve gelitirilmesi iin hibir fedkrlktan ekinmedii 48 metre apndaki katl deirmi yapl mehur rasathnedir. Bu rasathanenin ynetimini nceleri hocas Kd-zde-i Rm stlenmiti. Onun vefatndan sonra yerine yseddn emd, onun vefatndan sonra da Ali Kuu gemi ve Zc-i Gregn, ya da Zc-i Ulu Beg diye bilinen nl astronomik tablolarn hazrlanmasn salamt. Ktip eleb bu Zcin hazrlan ile ilgili u bilgileri vermektedir: ahrhun olu Muhammed (Ulu Bey), milleTilla-Kari Medresesi (1646-1660)

68

Trbe Girii, Semerkand

Boyutlu Tavan Sslemeleri, Semerkand

tin iini stlenmenin zihnini dattndan ve almaya az zaman ayrmak durumunda kaldndan dolay mazur saylrsa da, gcn daha ok keml yolunun konaklarnda yol almaya ve fazlet eserlerini derleyip toparlamaya hasretti. almasn, ilm gerekleri, felsef incelikleri elde etme ve gk cisimlerini gzetlemekle snrlad. Bylece Tanrnn yardm ona yolda oldu da bilimlerin zorluklar zihninde nakland ve gzlem yolunu seti. Bu konuda kendisine, Kad-zde-i Rm diye mehur olmu bulunan hocas Selhaddn Ms ile yseddn emd yardm etti. Bu ie ilk balad gnlerde yseddn emd vefat etti. tamamlanmadan nce de Kad-zde-i Rm dnyadan gt. Bunun zerine yseddnin olunun da yardmlaryla gen yata bilimlerin ounu elde etmi bulunan Mevln Ali Kuu ii tamamlad. Onun aydnlk yldzlarla ilgili gzlemlerinin hepsini Ulu Bey eserine kaydetti ve kitabn drt makle olarak tanzm etti: Tarihlerin bilinmesi konusuna ayrlm olan birinci makle, bir giri ile 5 bptan ibrettir. Vakitlerin bilinmesi ve her vakitte doan yldzlara ayrlm olan ikinci makle, 22 bptr. Yldzlarn konumu ve yrngelerine tahsis edilmi olan nc makle 13 bptr. Drdnc makle ise yldzlarla ilgili dier konulara ayrlm olup 2 bptr. Bu, zlerin en gzeli ve doruya en yakn olandr. Mrim diye mehur olan Mevln Mahmd ibn Muhammed, 904 yl Recep aynda Dstrl-Amel fi Tashhil-Cedvel adyla bu esere yazd Farsa erhi, Sultan II. Byezde takdm etmitir. Ayrca Mevln Ali Kuu da bu esere Farsa bir erh yazmtr. (Ktip eleb, Kefz-Zunn, II, 966) yseddn emd el-Knin bildirdiine gre, o gnlerde Semerkandda Ulu Beyin evresinde 60-70 civarnda bilim adam, astronomi ve matematik bilgini almakta idi. (Aydn Sayl, Ulu Bey ve Semerkanddaki ilim faaliyeti hakknda ysddn-i Knin mektubu, 68, Ankara-1985) 1447 ylnda ahrhun lmnden sonra geni imparatorluun tek varisi olarak Ulu Bey tahta geti. Ancak yeenleri ve ocuklar arasnda kan taht kavgalarna yete-

rince mdahil olamad ve garip bir ekilde olu Abdllatf ile aralar ald. Semerkand yaknlarndaki Dimek denilen mahalde baba-oul arasnda cereyan eden savata, Ulu Bey yenildi. Oluna gvenerek teslim olup Semerkanda gelen bu ulu bilge, 27 Ekim 1449da olunun tuttuu Abbas adnda biri tarafndan hunharca katledildi. Ondan alt ay sonra da baba ktili Abdllatf ldrld. Ulu Beyin lmyle birlikte Semerkandn ihtiml gnleri de son bulur. Ve garip biimde bir daha eski grkemli gnlerine ulaamaz.

Khwaja Ebu Nasr Parsa Trbesi, Belh, Afganistan

69

BB Bakan Kadir TOPBA:

Amacmz stanbulu Dnyann Kltr ve Sanat Merkezi Haline Getirmek

"Bugne kadar olduu gibi bugnden sonra da stanbulun kltr-sanat altyapsn gelitirmek iin birok projeyi hayata geirmeyi planlyoruz. nk amacmz 2010 Avrupa Kltr Bakentliinin tesinde stanbulu dnyada kltr ve sanatla her dnem anlan bir merkez haline getirmek. Bunun iin ncelikle byk imparatorlua bakentlik yapm stanbulun tarihi ve kltrel potansiyelini ayaa kaldrmak gerekmektedir."
70

Yol, kavak ve altyap almalarmz biraz gecikebilir ve biz, bu gecikmeyi telafi edebiliriz. Ancak insan ihmal edemeyiz; insan ihmal etmenin telafisi mmkn deil. Bir yandan mimar-ehir planlamacs bilinciyle stanbulu yeniden ekillendirirken bir yandan da sanat tarihisi titizlii ile kentimize estetik deerler katan projelere imza atan stanbul Bykehir Belediye Bakanmz Sayn Kadir Topba, dergimizin sayfalarnda arlamann mutluluunu yayoruz. Tm samimiyetiyle sorularmz yantlayan Bakanmzla, sosyal belediyecilik anlayndan kltr ve sanat yatrmlarna, 2010 Avrupa Kltr Bakentlii srecinden stanbul ile ilgili gelecek hayallerine kadar hepimizi ilgilendiren pek ok konu zerine konutuk. ok youn mesaisi arasnda bizleri krmayarak vakit ayran BB Bakanmz Sayn Topba a teekkrlerimizi iletirken sizleri de syleimizle ba baa brakyoruz. Sayn Bakanm, klasik yerel ynetim hizmetleri anlamnda stanbula saylamayacak kadar ok katk yaptnz. Bunlarn yan sra SMEK rneinde olduu gibi sosyal belediyecilik alannda da nemli almalarnz var. Sosyal belediyecilik anlaynz bize anlatabilir misiniz? Dnya nfusunun yarsndan fazlasnn kentlerde yaad ve bu orann srekli artt gnmzde klasik belediyecilik anlay ile sorunlarn zlemeyecei aktr. Bu sebeple kent ynetimleri, sosyal belediyecilik almalarna nem vermek zorundadrlar. lkemizde sosyal belediyeciliin tarih ve kltrel derinlii bulunmaktadr. Bugn AK Parti olarak biz, bu anlay yeniden canlandryoruz. Bu tarih ve kltrel derinliin ne olduunu anlamak iin ncelikle Osmanlda kent ynetiminin Batdan farkl bir geliim izgisi izlediini grmek gerekiyor. Bizde belediye hizmetleri olduka eski ve kkldr. Vakflar, kentlerin sorunlarnn zmnde hayat nemde rol oynayan kurumlar olarak yzyllarca varlklarn srdrmlerdir. Loncalar ve esnaf tekilatlar kent meselelerinin zmnde nemli roller stlenmilerdir. Bunlar, ar-pazarn dzen ve prensiplerini, i ahlakn, yaptrmlar belirleyen ve uygulayan kurululard. Bu anlamda Darlaceze gibi, Darafaka gibi, Bezm-i lem Vakf Gureba gibi messeseler insana hizmetin bizdeki somut rnekleridirler. Baknz, stanbulun fethinin hemen ertesi gn Hzr elebi, Fatih tarafndan bir belediye bakan olarak kent ynetimine atanyor. Hzr elebi, greve balad andan itibaren, nsanlarn en hayrls, insanlara faydal olandr dsturuna uygun bir hizmet anlayn gelenek haline getiriyor. Bu tarihi olay, bizim kent ve belediyecilik konularna bakmzn zn tekil ediyor. Batda ise byle bir anlay bizden ancak 4 yzyl sonra, bir baka ifade ile 19. yzylda ortaya kyor. Yakn tarihimizde, zellikle de 1994 ylndan balayarak, lkemizde belediyeciliin sosyal boyutunun ne kt bir dneme tank oluyoruz. Bu dnemden itibaren tarih boyunca kentlerimizde derin medeniyet izleri brakan, garip gurebann elinden tutan, birlik ve beraberlik iinde toplum bilinci oluturmaya nem veren sosyal belediyecilik anlaynn yeniden canlandn ve kurumsallatn gryoruz. Bugn stanbul Bykehir Belediyesi ats altnda her yl yz binlerce vatandamza hizmet veren Kadn Koordinasyon Merkezi, SMEK, SM, MSEM, SALIK A.., SPOR A.., Sosyal Tesislerimiz ve Kklerimiz gibi kurumlar; bu kurumsallamann en somut, en canl rnekleridir. Bir mimar ve sanat tarihisi olmanz kent ynetim anlaynz nasl etkiledi? byk imparatorlua bakentlik yapm, kkl bir tarih ve kltrel mirasa sahip olan stanbulun yeniden ayaa kaldrlmas iin bir mimar ve sanat tarihisi hassasiyetine sahip olmak gerekmektedir. Gemi dnemde bu hassasiyetlere sahip olunmad iin kentin tarihi, topraa gmlmtr. Kentin tarihi ve kltrel adan en zengin blgesinde Vatan, Millet Caddeleri alrken tarihin zerinden geildi; Yenikap-Florya sahil yolu yzn71

den kentin denizle ilikisine byk bir darbe indirildi. Yzyllarca kentlilerin denizle bulutuu bu sahil, alan yol ile bu zelliini kaybetti. Burada surlar nerdeyse yar beline kadar topraa gmld. Kentin tarihi blgeleri karayolu trafiine ald ve bunlardan dolay tarihi eserler byk zarar grd. Daha birka yl ncesine kadar Topkap Saraynn iine kadar turist otobsleri giriyordu. Bu, oradaki tarih dokuya byk zarar veriyordu. Bir yandan orada turizmi gelitirmeye alyorken dier yandan da tarihi dokuya zarar veren bir uygulamay srdryorsunuz. te mimar ve sanat tarihisi olmann fark burada ortaya kyor. Biz bu gidie dur dedik ve oradaki otobs trafiini dar karttk; saraya yakr bir evre dzenlemesi yaptk. Bir mimar, ehir plancs bilinciyle stanbulu, gelecei de hesaba katarak, iinde bulunduu blgeyle birlikte planladk. Bir sanat tarihisi titizlii ile hem Hali Metro Gei Kprs rneinde olduu gibi kente estetik deer katan projeler hazrladk; hem de Taksim Makseminde olduu gibi kentin atl deerlerini gn yzne kararak, stanbullularn hizmetine sunduk. Belediye Bakanlnz sresince stanbulda yaptnz kltr-sanat yatrmlarndan ksaca bahsedebilir misiniz? Greve geldikten sonra stanbulda yaptmz kltr hamlesi ksaca zetlenemeyecek kadar geni bir konu. Bu sebeple ben ok ksa ve ana hatlar ile konuyu anlatacam. ncelikle stanbulda kentsel tasarm ve antsal yaplar aydnlatma projeleri yaptk. Bylece kentin tarihi ve kltrel mirasn hem ortaya kardk, hem de 24 saat ziyaretilerle buluabilir hale getirdik. u anda kentte 53 tamamlanan 28i devam eden toplam 81 restorasyon almas bulunmakta. Yaptmz arkeolojik kazlarda 8500 yl ncesine ait medeniyet izleri bulduk. Bu kazlar srasnda ortaya kan 21 batk gemi ve 15 bin adet envanter eseri bir mzede sergileyeceiz. Bu mzenin turistler kadar bilim adamlarnn da ilgisini ekeceine inanyorum. Kente sembol nitelikli iki kongre merkezi kazandrdk. Bunlar IMF ve Dnya Su Forumu gibi nemli uluslar aras orga-

nizasyonlara ev sahiplii yapt. Bunlara ek olarak 18 kltr merkezi, 3 tiyatro binas ina ettik. Kltr merkezlerindeki koltuk saysn 1420den 20.529a kardk. Yine stanbula kazandrdmz dnyann tek tam panoramik mzesi Panorama 1453n, yabanc turistleri bir zaman tneline sokacana inanyorum. Bunun gibi Mslman bilim adamlarnn medeniyet tarihine yaptklar katklar anlatan slam Bilim ve Teknoloji Mzesi, farkl kltrlerin birbirlerini tanmasna nemli katklar salayan bir merkez. Taksim Maksemini Cumhuriyet Sanat Galerisine dntrerek Beyolunun kltr sanat fonksiyonunu daha da glendirdik. Daha ok okuyan ve bilgiye ulaabilen bir stanbul iin 5i gezici toplam 11 ktphane ve biri gezici olmak zere toplam 61 bilgi evi ile insanmza hizmet ediyoruz. Ayrca kente, stanbul ile zdelemi cam iilii ve ayakkab imalat ve iilii ile ilgili iki sokak kazandryoruz. Bunun gibi eski ahap stanbul evlerini restore ediyoruz. Dnya kentlerinden pek fazla rnei olmayan bu evlerle stanbulun sembol olacak mahalleler kurulacak. Dier yandan stanbulu temsil etmek, kentin kltryle, sanatyla daha geni evrelerce alglanmas ve ortak etkinlikler erevesinde bulumak amacyla Brkselde stanbul Merkezi atk. Bu merkez, 2010 Kltr Bakenti kapsamnda ABde yrtlecek faaliyet ve etkinlikleri destekleyecek. Sanat, SMEK gibi kurumlar sayesinde geni halk kitlelerinin uras haline geldi. Bu gelimeleri nasl deerlendiriyorsunuz? Gerekten de Sayn Babakanmzn kurduu SMEKin almalar sayesinde toplum hem yeni sanatlar kazand hem de geni kitleler, sanat dallar hakknda bilgilerini artrarak iyi birer sanatsever haline geldiler. nk biz unun bilincindeyiz; yol, kavak ve altyap almalarmz biraz gecikebilir ve biz, bu gecikmeyi telafi edebiliriz. Ancak insan ihmal edemeyiz; insan ihmal etmenin telafisi mmkn deil. Bundan dolay sosyal politikalara, yani insana yatrm anlamna gelen hizmetlere byk nem ve-

Hayalimdeki stanbul; arpk kentleme ve ulam problemini zm, ylda en az 20 milyon turist eken, finans, turizm, ticaret, kltr ve sanat merkezi olarak dnyann nde gelen kentleri arasnda yerini alm bir kent.

riyoruz. Moda tasarmndan ahap boyamaclna, mzikten minyatre birok sanat dalnn eitimini veren SMEK rneinde grdmz gibi bu almalarmzn neticelerini de alyoruz. nk insanmz ok yetenekli ve elinden tutulduunda byk baarlara imza atabiliyor. Getiimiz yl Missoni, Salvatore Ferragamo, Vivienne Westwood, Roberto Cavalli ve Gianfranco Ferre'nin de aralarnda bulunduu moda dnyasnn devleri stanbulda bulutu ve SMEK rencileri de burada kendi tasarmlarn sergiledi. Byle bir platform insanmzn kendisini gstermesi iin nemli bir ortamdr. Bunun gibi sergi salonlarmzda SMEK rencilerine, dzenli olarak, sanatlarn insanlarla paylama olana salyoruz ve bu sergiler geni kitleler tarafndan byk ilgi gryor. Bunlar nemli admlardr. Artk bir halk niversitesi haline gelen SMEK, rnek bir kurum olmaya balamtr. Sayn Bakanm; 2010 Avrupa stanbula ne kazandracak? Kltr Bakenti,

stanbul, bir kltr bakenti olarak tm dnyada kltrsanat ile anlacak. Kent, sadece tarihi birikimi ile deil, kltr sanat etkinlikleri ile de uluslararas arenada gndeme gelecek. Bylece daha ok turist, stanbulda daha uzun sre konaklayacak. Bu farkl kltrlerin birbirini tanmasnn yannda stanbuldaki eitli ticari faaliyet kollarnda daha fazla gelir elde etmesini salayacaktr. Bu durumun sonucu olarak da stanbul, ekonomik anlamda turizm hareketliliinden daha fazla yararlanabilecek ve yeni istihdam alanlar alacaktr. Bu balamda stanbulda konaklama sektr de hzla gelimektedir. Bunun gibi konuklarmz daha iyi arlamak iin zel sektr, kentin konaklama tesislerini artrmas iin destekliyoruz. u anda mevcut kapasiteye 37 bin yatak ilave edecek 190 otelin yatrm sryor. Dolaysyla kltr- sanat alannda olduu kadar ekonomik alanda da stanbulun dnya zerindeki konumu glenecektir. stanbulun kltrel ve sanatsal altyapsnn gelitirilmesi iin bundan sonra ne gibi planlarnz var? Bugne kadar olduu gibi bugnden sonra da stanbulun kltr-sanat altyapsn gelitirmek iin birok projeyi hayata geirmeyi planlyoruz. nk amacmz 2010 Avrupa Kltr Bakentliinin tesinde stanbulu dnyada kltr ve sanatla her dnem anlan bir merkez haline getirmek. Bunun iin ncelikle byk imparatorlua bakentlik yapm stanbulun tarihi ve kltrel potansiyelini ayaa kaldrmak gerekmektedir. Bugne kadar birok eseri restore edip, yeni fonksiyonlar ile birlikte kente kazandrdk. Fakat zamannda gerekli ihtimam gsterilmediinden hl kente kazandrmamz gereken Anemas Zindanlar, erefiye Sarnc, Ali Paa Saray, Okular Tekkesi gibi birok eser mevcut. Bu sebeple bu dnemde bu yaplarn restorasyonuna devam edeceiz. Ayn zamanda yeni restorasyon almalarna da balayacaz. rnein Tophane-i Amire Binasnn yan tarafndaki Eski Usta Mektebini sanat galerisine dntreceiz. Yine ihanedeki eski THY binas byk bir sahne haline getirilecek. Rami Klas ehir Mzesi ve Kent Ktphanesi, Sirkeci Gar ise sanat galerisi olacak. Bunlara ek olarak Tepebandaki TRT binasnn yerine Dram Tiyatrosunun da iinde yer alaca bir kltr merkezi yaplacak. Bylece zaten kltr-sanat anlamnda ne kan Taksim Beyolu blgesinin konumu glenecek. Hareme yapacamz opera binasnn ise stanbulun

"Artk bir halk niversitesi haline gelen SMEK, rnek bir kurum olmaya balamtr... Sayn Babakanmzn kurduu SMEKin almalar sayesinde toplum hem yeni sanatlar kazand hem de geni kitleler, sanat dallar hakknda bilgilerini artrarak iyi birer sanatsever haline geldiler... Moda tasarmndan ahap boyamaclna, mzikten minyatre birok sanat dalnn eitimini veren SMEK rneinde grdmz gibi bu almalarmzn neticelerini de alyoruz. nk insanmz ok yetenekli ve elinden tutulduunda byk baarlara imza atabiliyor." sembol yaplarndan biri olmasn ngryoruz. Bunlara ek olarak Marmaray Projesi ile Taksim-Yenikap metro projesini birletiren Yenikap stasyonu mzeye dntrlecek. Mzede, metro ve Marmaray kazlarndan kan tarihi eserler sergilenecek. Ayrca stanbula Halite yeni bir kltr vadisi kazandryoruz. Bugne kadar Rahmi Ko Mzesinden Feshaneye kadar yaplan kltr merkezlerine yenilerini ekleyerek, vadinin konumunu glendireceiz. Bu amaca ulamak iin planlarmza Hali Tersanelerinin mzeye dntrlmesi, Eyp Stlce arasna Leonardo da Vinci yaya kprs yaplmas gibi projeleri dhil ettik. Bunlarn yan sra Floryadaki dev akvaryumu, stanbulun bir kltr ve turizm merkezi olma misyonuna uygun olarak yepyeni bir projeye dntrdk. 120 milyon TL tutarndaki Florya Akvaryumu bu yl iinde hizmete alnacak. Tarihi evlerin onarm konusunda insanlar yllarca srndren brokrasiyi ortadan kaldrdk. Artk 2 hafta gibi ksa bir srede bu onarm iznini belediyemizden alnabilir hale getirdik. Bu durum, kamunun yan sra giriimcilerin de stanbulun restorasyonuna dhil olmasn salayacaktr. stanbul a bir insan olarak hayalinizdeki stanbulu ksaca zetler misiniz? Hayalimdeki stanbul; arpk kentleme ve ulam problemini zm, ylda en az 20 milyon turist eken, finans, turizm, ticaret, kltr ve sanat merkezi olarak dnyann nde gelen kentleri arasnda yerini alm bir kent.
73

Demir Mifer, yalboya

Hatl ini Vazo, yalboya

Frasyla Tarihe Hayat Veren Ressam

Zehra KESC Ressam Metin Asa, saray ve mzelerdeki eserleri renk, desen ve form zellikleri bakmndan resimlerine bire bir yanstyor. Sanatnn bu eserlerinden oluan Trkiye ve Harikalar adl koleksiyonu, sanat evrelerince byk beeni kazanyor.
Ressam Metin Asa, saray ve mzelerdeki eserleri; renk, desen ve form zellikleri bakmndan bire bir yanstt tablolardan oluan bir koleksiyon hazrlad. Asan oluturduu esiz koleksiyon, Trklerin, inin batsndan Balkanlara kadar uzanan corafyada Bin Yllk Yolculuu boyunca edindii ve stanbuldan Avrupaya, oradan da daha telere yaylan kltrel ve sanatsal birikimini gzler nne seriyor. Geni bir dnemi kapsayacak ekilde Trk tarihi ve kltrne ilikin izler tayan bu zengin ierikli koleksiyon, ayn zamanda slam kltrn de yanstacak bir nitelik tayor. Sanatnn usta frasndan kan eserleri arasnda, Ayasofyada 16. yzyln izlerini tayan almalar, Bizans
74

dnemi ncesi ve sonras mozaikleri, Seluklu dneminden gnmze kadar uzanan ok iyi tasarlanm desen ve iniler, el yazmas eserler, mifer rnekleri, baz Osmanl sultanlarnn portreleri, Napolyonun Msr seferinin yeniden yorumland tablo, 1856da Ruslara kar Krm l ittifaknn (Fransa, Osmanl ve Birleik Krallk) anlatld byk ebat almalar, Osmanl dnemine ait tlsml gmlekler, seccadeler, kaftanlar, hat eserler, ibrik ve marapalar, kalkanlar, at alnlklar ve turalar ile II. Philip, Zeugma ve Byk skender ile Kralie Teodorann mozaikleri yer alyor. Asan deforme edilmi figrler ve eskitilmi yzeylerle oluturduu zgn yorumlar arasnda da birbirinden deerli eser rnekleri bulunuyor.

simlerimin orijinallerine uygun olmas, benim iin byk nem tayordu ve bunu baarm olmann mutluluunu yayorum diyor. Sanat, otuzu byk, onu kk olmak zere asllarn aratmayan bir gz alcla sahip krk tablosunun yer ald ve Trkiyenin Harikalar adn verdii bu muhteem koleksiyonu ile Fransada dzenlenen Trkiye Mevsimi etkinlikleri erevesinde bir de sergi am. Sanat evrelerince olaanst eklinde vgler alan `Les Turkomanies de Metin Asag` adl sergideki birbirinden ilgin tablolar iin sergiyi gezenler, Btn bunlar, muhteem zenginlii ve eitlilii ile ayn dnemde yaam farkl kltrleri, btn mesafelere ramen sanatn ortak paydasnda buluturuyor yorumunu yapyor. Hazrlad koleksiyon ile sanat evrelerinin dikkatini ekmeyi baaran Asan tablolar iin sanat tarihisi Prof. Dr. Marc Soleranski, Sanatnn eserlerinde tarih adeta kendi atmosferinde, nmzde duruyor gibi diyerek beenisini yanstyor. Farkl kltrleri ve medeniyetleri ola anst bir ekilde harmanlayarak eserlerinde yanstan Metin Asa n en ok dikkat eken eseriyse son 30 yldr Fransada hibir sanat tarafndan yaplmayan Napolyona ait bir tablo. Metin Asa , bu eseri ile ilgili olarak, Napolyonun Msr seferini yorumlad m al ma bir hayli ilgi ekti. Bu tablo ile karla an kimi sanat tarihileri bana, Bu eseriniz, Trkiyenin Avrupa Birli ine girmesi yolunda Trkiyeden Fransaya bir jest mi? eklinde sorular yneltiyor. Bu durum beni hayli artyor. eklinde konuuyor. Anadolunun zengin tarihini ve topraklarnda ev sahiplii yapt birok uygarl eserlerinde ilemesiyle Fransz sanatseverlerin ilgi oda olmay baaran ressam Asa, Paris Belediyesi Sergi Salonu ve Espace Pierre Cardin Sergi Salonlar'ndan da sergi amas ynnde dei-

l ttifak, yalboya

Ressam Metin Asa, Trklerin Anadolu'ya gelileriyle balayan bin yllk yolculuun izlerinin grlebilecei bu zel koleksiyonun hayli uzun ve youn bir alma srecinin eseri olduunu belirtiyor. Asa, Topkap Saray, Askeri Mze, inili Kk, Trk ve slam Eserleri Mzesinin en nemli koleksiyon paralarn renk, desen ve form zelliklerini birebir yanstmaya altm eserlerim, ait olduklar dnemin kltryle ilgili nemli ipular vermeleri asndan da dikkatleri zerine ekti. Re-

intemani Kaftan, yalboya

Laleli Kaftan, yalboya

75

Muhteem Sleyman Kaftan, yalboya

At Alnl, yalboya

ik teklifler aldn ve bu teklifleri deerlendireceini dile getiriyor. Metin Asa, 2010 ylnn Eyll aynda balamas planlanan yeni projesini de paylayor bizlerle. Asa, Trkiye Yzer Sergisi adl proje kapsamnda ierisinde eserlerimden oluan serginin bulunduu gemi ile sveten hareket ederek 17 Avrupa lkesini gezerek stanbula ulaacaz. Bylece sanat yolu ile lkemizin tantmna da katk salam olacaz diyor. Ressam Metin Asa Kimdir? 1973 Muradiye doumlu olan sanat, retmen Lisesini bitirdikten sonra 1990 ylnda ODT Felsefe Blmne girdi.1996da Uluda niversitesi Kamu Ynetimi, ardndan da Anadolu niversitesi Mahalli dareler Ynetimi ve Maliye Blmlerini bitirdi. Newport niversitesi letme master tezini verdi. Kk yalarda balad resim almalarn 1994 ylndan beri profesyonel olarak srdren sanat, 19942009 yllar arasnda birok proje zerinde alt. Sanat, gemi farkl uygarlklar ve yaanan corafyada; desen, hat, tezhip, ini, minyatr, mozaik ve eskitme sanatlar zerine zgn almalar gerekletirdi. Trk resminin en nemli gen isimlerinden biri olan Asa, bugne kadar niversiteler, zel kurulular, Uluslararas Bursa Festivali, Mersin Devlet Gzel Sanatlar Galerisi, Cemal Reit Rey Konser Salonu fuayeleri, Ayasofya Mzesi (ana mekan), Trk ve slam Eserleri Mzesi, brahim Paa Saraynda sergiler at. Sergileri byk kitleler tarafndan beeniyle izlenen sanatnn tablolar, yurt ii ve yurt dnda baz Avrupa lkelerinde, talya, Yunanis76

tan, ngiltere, Fransa, Amerika Birleik Devletleri, Hindistan, Yeni Zelanda, Rusya ve Kanadada zel koleksiyon ve galerilerde yer alyor. Eserleri, dnyada baz zel koleksiyon ve mzelere giren Metin Asa n 2007de Trkiyeyi sanat aracl ile tantma erevesinde Ayasofya Mzesinde at Dnem Ayasofya adl resim sergisini 25 gnde 262 bine yakn kii ziyaret etti. Asa , Trkiyede ilk defa bu kadar ksa bir srede en ok ziyaretiyi a rlayarak en dikkat eken sanat etkinli ini gerekle tiren isim oldu. Asa, Fransada dzenlenen 2009 yl Trkiye Mevsimi etkinlikleri erevesinde, hazrlad zel koleksiyon ile 2000 proje arasndan syrlarak sz konusu etkinlik erevesinde Pariste at sergiyle de dikkatleri zerine ekmeyi baard. Hayalinde yine bu corafyann renklerinden biriktirdii pek ok byk proje bulunan Asa, nmzdeki yllarda, yine ok konuulacak sergilerin art arda geleceini sylyor.

Tokat Yazmalarna Kanadal Gelin Eli Dedi

Hanife ZTEN Anadoluda bundan tam 600 yl nce bir halk sanat olarak ortaya kan fakat gnmzde birka eski ustasnn kald yazmaclk sanat iin Kanadal gelin k oldu. Bundan tam 43 yl nce sevdii erkein ak uruna lkesini terk ederek Trkiyeye gelen Hughette Eybolu, kaynpederi Bedri Rahmi ve ei Mehmet Eybolunun izinden giderek hayatn yazmaclk sanatnn yeniden hayat bulmas iin adad.
Yazmaclk denilince ilk akla gelen ilimiz Tokattr. Bu sanatn baaryla uygulanarak en gzel rneklerinin verildii Tokat iin nl gezgin Evliya elebi, Beyaz pembe bezi Diyar- Lahorda yaplmaz. Gya altn gibi mcelladr. Kalemkar basma yz, mnakka perdeleri gayet memduh olur diyerek bu ilimizden vgyle sz eder. Tokata has ve Tokat anlatan, inanlmaz gzellikteki renk uyumlaryla karakteristik bitki ve meyve motifleri, yzlerce yl boyunca maharetli ellerce aktarlm kumalara. Ancak ne var ki ou el sanatmz gibi yazmaclk da zamana yenik dm ve bu sanat gnmzde Tokatta sadece birka eski usta tarafndan uygulanr olmutur. Buna karn stanbulda yaayan Eybolu ailesi yazmaclk sanatna sahip km ve bu sanat yaatmak iin eitli almalar balatmtr. Yazmacln, air, yazar ve ressam olarak tandmz ve sanatn daha pek ok dalyla ilgilenmi Bedri Rahmi Eybolu ile balayan, ardndan olu Mehmet Eybolu ile devam eden ve onun vefatnn ardndan da ei Hughette Eybolunun abalaryla srdrlen stanbul servenini Kanadal gelin Hughette Eybolundan dinledik. Bugn Tokat yazmaclna sahip karak bu sanatn unutulmamas iin stn gayretler sarf eden Hughette Hanm, bir Kanadal. Henz gen bir kzken Fransz mecmuasna kartpostal ve pul koleksiyonlaryla ilgili gnderdii arkadalk mektubuna 750 cevap alan Hughette Hanmn ilgisini Trkiyeden gelen tek mektup olan Mehmet Eybolunun mektubu eker. Bu gizemli lkeye kar olan meraknn da etkisiyle balayan mektup arkadal zamanla yerini farkl duygulara brakr ve sonunda Mehmet Eybolu soluu Kanadada alr. Birok engeli aan iki gen nihayet evlenir ve bir sre ABDde yaadktan sonra 1966 ylnda Trkiyeye gelirler. Farmakolog olan Hughette Hanm bir hastanede, Mehmet Bey ise bir ila firmasnda almaya balar. Bu arada sanat Bedri Rahmi Eybolu ise Fransadaki bir mzede Afrika sanatna dair grp etkilendii sergiden hareketle, gzel ve faydal bir sanata ynelmek ister. Kendi lkesinin elilerine ynelen Bedri Rahmi Eybolu, Resimlerim her eve girmeli isteinden yola karak yapt resim almalarn oaltmak zere yazmaclk sana77

tn kullanmaya balar. Geleneksel motifler yerine deniz kz, kyl kadn gibi daha sade motifler kullanmay tercih eden Bedri Rahmi Eyibolu, stanbulda yaayan eski kalp ustalarn bularak kendi motiflerinin kalbn yaptrr. Bedri Rahmi Eybolunun bu giriimleri yazmaclk sanatnda yeni bir ufuk aarken, motifleri de ok czi fiyatlara evlere girmeye balar. Bedri Rahmi Eybolu bir yandan da akademideki rencilerine yazmaclk sanat dersleri verir ve o gne kadar hi uygulanmayan bir ey yaparak bu sanat kullanarak yeni yl kartlar hazrlatr. Kazanlan parayla da atlye iin malzemeler tedarik edilir. Bu gelenek, Bedri Rahmi Eybolu vefat edinceye kadar srdrlr. Ancak Bedri Rahmi Eybolu, zamanla baka uralara dalar ve yazma kalplar da ei Eren Hanm ile birlikte yaadklar evin bodrumuna kaldrlr. Bedri Rahmi Eybolnun 1975 ylnda vefatnn ardndan annesini yalnz brakmak istemeyen Mehmet Eybolu ailesiyle birlikte, anne ve babasna ait olan Kalamtaki 4 katl eve yerleerek burada yaamaya balar. Aslnda Eybolu ailesine ait bu binaya ev demek biraz hakszlk oluyor. nk bu mekan, evden ziyade bir mzeyi andryor. Mimar Turgut Canseverin imzasn tayan binann daha bahesine girer girmez farkl bir mekan olduunu anlyorsunuz. Sizi ilk karlayan, kuruyup

havalanmas iin iplere aslm renk renk, motif motif yazmalar oluyor. Yerlerdeki mozaik talar ve duvarlar ssleyen resimler de cabas. Henz bu ortamn aknln zerinizden atamadan u anda Hughette Hanmn yaamn srdrd binaya girer girmez ikinci bir ok yayorsunuz. Ne yne bakacanz artan bu salon Trkiyenin drt bir yanndan gelen bakr kaplar, el dokumas hal ve kilimler, testiler, dibekler, iniler, seramikler, el yapm mzik aletleri, tablolar, kitaplar, yazma baskl rengrenk rtlerle dolu. Yalnzca salon deil, Bedri Rahmi Eybolunun yatak odas ve alma odas olarak kulland ve hatta yatann ve alma masasnn muhafaza edildii ikinci kat ve nc kat da adeta birer mze. Bu olaanst evde yaamaya balayan Mehmet ve Hughette Eybolu, Bedri Rahmi Eybolunun brakt zengin kltrel mirasa sahip karak eserleriyle ilgili almalar yrtrler. 1977 ylna gelindiinde, binann bodrum katn su basar ve bu olayla birlikte yazma kalplar da gn yzne kar. Mehmet Bey, bu olay ilahi bir mesaj olarak grerek yazmaclk sanatna babasnn brakt yerden yeniden balar. 20 kalpla almann snrlayc olduunu gren Mehmet Eybolu, yeni kalplar yaptrmak iin motifler seerek eski bir kalp ustasnn atlyesine gider. Ancak usta vefat ettii iin kalplar yaptramaz. Bir zm yolu arayna giren Mehmet Bey, tahta malzemenin ve iiliin ok pahal olduunu da gz nnde bulundurarak yeni bir me-

78

tot gelitirmeye karar verir. Nihayet Mehmet Bey, yumuakl dolaysyla kolay ilenebilir ve hafif bir malzeme olan santrafordan kalp yapmaya balar. Bu, yazmaclk sanatnda babasnn ardndan ikinci bir ufuk aar. Straforla motifler istenildii kadar byk ebatlarda allabilmektedir. Hughette Hanm, ei Mehmet Beyin 1977 ylnda balad yazmaclk sanatnn geliimi iin mrnn sonuna kadar byk bir gayret ve azimle altn ve onun vefatnn ardndan kendisinin de atlyeyi kapatmayarak kaynpederinin ve einin izinden giderek bu sanatn yaatlmas iin almalar srdrdn belirtiyor. Evlerinin bahesinde bulunan atlyedeki almalara ara vermeden devam ettiklerini belirten Hughette Hanm, her ne kadar Eybolu ailesi yazmacla farkl bir boyut kazandrsa da bu iin temelinde Tokat yazmacl olduunu vurguluyor. Hughette Hanm, Eybolu ailesinin atlyesi Mavi Kaplumbaa adyla 1950li yllardan beri rn veriyor ve tarzmz tannyor. Bununla birlikte Tokat yazmaclnn bir gelenei var ve bu ok nemli. Bir sanat baarl olmak istiyorsa zm kendi kklerinde aramal. O nedenle Tokat yazmaclnn yeniden diriltilmesi iin var gcmle alyorum diyor. Getiimiz Haziran aynda Mavi Kaplumbaa yazmaclk atlyesi olarak 6 kiilik ekiple Tokata giderek yazmaclk sanatnn iinde bulunduu durumu bizzat gzlemlediklerini dile getiren Hughette Hanm, Eim Mehmet Eybolu, Ustalara Sayg adyla bir seri hazrlamak istiyordu. Ben de onun lmnn ardndan Tokat yazmalarn basmak iin nce bu ehri tanmam gerektiini dndm. Fakat ne yazk ki ehirde yazmaclkla ilgili bir mze ya da ulaabileceimiz bir kaynak bulamadk. zlerek grdk ki 600 yllk bir gelenek yok olmak zere. Sadece birka eski yazma ustasna ulaabildik. Sa olsunlar bize ok itibar gsterdiler. Onlarla yaptmz konumalar neticesinde yazmaclk sanatyla ilgili ne kadar nemli malzeme ve bilgi

birikimine sahip olduklarn grdk eklinde konuuyor. Tokattan dndkten sonra btn yaz, Yazmaclk sanatnn yok olmamas iin ne yapabilirim diye dndn anlatan Hughette Hanm, Tokatta tantmz yazma ustas Hseyin Eri, stanbula bizim atlyemize davet ettim. Hseyin Bey bildii teknikleri bizlere aktarrken sanatn tam manasyla yapamamann znts ierisinde olduunu dile getirdi. Kendisiyle yaptmz sohbetler sonucunda birlikte hareket ederek bir proje gelitirdik. Hedefimiz Tokatta bir mze kurarak yazmaclk sanatyla ilgili bir ariv oluturabilmek. Eski ustalarn hayat hikayelerine ve fotoraflarna ulaarak bunlar da ariv kaytlarna geirmek istiyoruz. Ayrca yazma desenlerini ve yklerini belgelemeye alacaz. Tokattaki mehur Yazmaclar Hannn yeniden canlanmas iin de giriimlerde bulunacaz. 600 yllk bu sanat kaybolmamal diyor. El sanatlarmzn yitip gitmemesi iin devletin de zerine grevler dtn hatrlatan Hughette Hanm, ou sanatlar gibi yazmaclk sanatnn da zamana yenik derek yok olma tehlikesiyle kar karya olmasnn en nemli nedenlerinden biri, ustalarn sanatlaryla hayatlarn kazanamamas. Bir sanatnn hem retip hem de rettiini satmas ok zor. Ustalar rahat retim yapabilmeli ve maddi kazan salayabilmeleri iin devlet onlara yer gstermeli. Trkiyede, dnyann hibir lkesinde olmad kadar ok el sanat var. Kltrel zenginlik ve eitlilik iin bu sanatlara sahip klmal. Bu noktada devletimiz de stne ne dyorsa yapmal eklinde konuuyor. Hughette Hanm, szlerini u cmlelerle noktalyor. Yazmann yolu Tokattan geer. Eer geleneksel yazmaclk lrse bizim yaptmz yazmacln da bir anlam kalmaz. Bu nedenle kalan mrm bu ie adadm. Yazmacln yaatlmas iin balattmz projenin baarya ulamas iin elimizden geleni yapacaz.

79

Seouldeki Bongwonsa Budist Mabedi'nde parlak renkler ve zengin dekorla sslenmi bir binann detay

Sanatn Birletirici Gc
Prof. Dr. lhan ZKEEC* - ule Bilge ZKEEC** Tti-i mucize gyem, ne desem lf deil, erh ile syleemem yinesi sf deil, Ehl-i dildir diyemem sinesi sf olmayana, Ehl-i dil birbirin bilmemek insf deil... Nef'i Medeniyetlerin kurulmasna, kltrlerin yeerip kklemesine katk salayan en temel unsurlardan biri hi kukusuz sanattr. Dnya tarihine baktmzda insanolunun ilk dnemlerinden bu yana devam eden sanatsal retim, zaman iinde farkl dnemelerden gese de insan iin hl n sradaki yerini korumaktadr.
Sanat, toplum hayatnda hazlara hitap eden estetik boyutunun tesinde iletiim, eitim asndan ve kltrel ynden ok nemli ilevler yklenir. Tmyle birbiriyle balantl olan bu ilevleriyle birlikte sanatn iletiim gc dilin btn kstlamalarn ve snrlamalarn aar. Aristonun "tutkulardan arnma" olarak grd sanat insann i dnyasna girer, hatta insanlarn psikolojik skntlarnn zmne katk salar. Bu anlamda sanat eseri vermek, iletiimsel, ynlendirici, ilmi, ahlaki birok ynyle toplumu dile getirmek demektir. Dolaysyla deerli bir sanat
80

eseri vermek isteyen sanat iin sadece yetenekli olmak veya mutlu bir esin yeterli deildir. Sanat emeini esirgemeden yaad a aratrmak ve toplumunun kltrn tanmak, bilgilerle kuanmak zorundadr. Hayat btn ile kavramadan, tabiat ve toplum kanunlarn bilmeden byk eserler vermesi, hele hele evrensel bir beeniye ulamas mmkn deildir. Asla toplumdan uzak kalma ve snrsz bir istem zgrl olmayan sanat, uurlu bir aba ile ayn hayattaki gibi dengeli bir uyum elde edebilmek iin aktif ve enerjik olmaldr.

Seouldeki Bongwonsa Budist Mabedi'nde sergilenen Hete heykeli

Gktrk devrine ait bir balbal

(4)

Bu anlayla retilen byk sanat eserlerinin sanats ile binlerce insan arasnda gizli bir ibirlii, bir yaknlama, bir iletiim, bir anlama vardr. Eser ne kadar iyi olursa, bu grnmez ba o kadar glenir. Sanat bu eseriyle insan ruhunu onun ortak deerlerini o kadar iyi yanstm demektir. Bu nedenle her byk eser yalnz bir kiinin deil, btn bir toplumun dehasn, deerlerini, anlayn ksaca kltrn yanstm olur. Bylesi eserler verebilmek iin milli ve kltrel unsurlarla beslenen sanatnn yar ancak kendi ile olur. Sanatn bu temel ilkeleri erevesinde bugnn dnyasnda genel olarak sanat evrelerine bir gz atarsak Trk sanat asndan gnmz platformunun olduka hareketli ve karmak grntler sergiledii grlr. Doru bir analiz yapabilmek iin konuya bugnn objektifini takarak ama medya ve iletiim aralarnn kuatmasndan kurtularak bakabilmeliyiz. Gerek teorik ve tarihi bilgilerin gelitirilmesinde, gerekse geni ve ufuklu bir perspektiften bakan derin grl abalara ihtiyacmz vardr. Sanatnn asl yaln olarak kendi iimize bakabilmesi gerekir, ancak bu ekilde hayata ve sanata yeni ve deerli yorumlar katabilir. Bu noktada bir sanat iin dnem dnem kendini yenileyen ve zengin bir eitlilik arz eden, harcamayla bitmeyecek bereketli kltr ve sanat mirasmzn birikimi; vazgeilemez mkemmel bir esin kaynadr. zgven sahibi ve bilinli bir yaklamla, Trk sanatnn derinliini grebilmek, kendi sanatnda var olan zenginlikler iyi deerlendirilerek, amzn dnmlerine seyirci kalmak, takipi olmak yerine, bir adm nde olup ykselen trendi belirlemek, politikalar bizzat gelitirmek mmkn olacaktr. Bilindii gibi sanat tarihimizin derin kkleri slm ncesi

dnemlere ve Trklerin ana yurtlar olan Orta Asya'ya dayanr. Dier bir ifadeyle Trkiye bugn de dnyann merkezini oluturan tm felsefi dncelerin ve inan sistemlerinin doup gelitii byl bir corafyann, Asyann nemli bir parasdr. Esasl ve gl kltr ile neredeyse insanlk tarihi ile yat olan Asya, drt bir kesi ile kadim bir gemie sahiptir. Tarih boyunca nice ihtiaml medeniyeti barnda yetitirmi, bunlarn birikimlerini yeryzne tam olan Asyada, insanln ortak tarihi yazlmtr. Tarihe gnmzde bakldnda, zaman zinciri rlrken halkalarn mcevherleri, deerli talar birbirine balayarak bir kl yolu oluturduu fark edilir. ou ad bilinmez sanatlar belki ok da uzun srmeyen hayatlar boyunca adeta bu mre smayacak iler, eserler, abideler ortaya koymulardr. Ksmen de olsa bugne intikal eden her bir eserin kendi hikyesi vardr ki bunlar iittiinde insan heyecanna hkim olmada glk eker. Eser vermekten yazmaya, sanatn anlatmaya pek frsat olmayan ecdadmz da birbirinden gzel, dikkat ekici eserler vcuda getirerek derin hayat grlerini btn dnyaya aktarmtr. Yaadklar devirlerde hi de gllk glistanlk bir ortama sahip olamamakla beraber sanki sorunsuz bir dnyada yayor gibi sevgiyi, mutluluu sergileyen eserleri bu dnyaya miras brakmlardr. Bir utan dier uca ktalar dolarken pek ok fethe imza atm, bir tarih yazarak il il altn kubbeler serpmilerdir. Hayat, madde ve manasyla bir henk iinde yaamay kendisine iar edinen bu dnce sahipleri evreyi de aziz bilip ona zarar vermekten kanmlar. Tabiatn sunduu
81

Bu yzden insanla mal olmu bylesi gzellikler insanlk cevherinin ortak dili olmutur ve din, dil, rk fark olmakszn neredeyse hepsinin bir ortak mesaj haline gelmitir. Tarih halkalarnda insanlk ok yksek tepelerde frtnalarla, sellerle, imeklerle, hayati karmaalarla boumu; badireler atlatm; aklar, sevdalar, savalar yaamtr. Hayat yaarken memata dalm, yokluktan varla gemi ve bandan nice hadiseler gemi; tablolar, manzaralar grmtr. Bu yaananlar, dnyamzn farkl lkelerinde nadide eserlerle, sanat abideleriyle, dnya harikalaryla zihinlere kaznm ve birou bugnlere ulamtr. Bir in Seddi, balangcn bilemediimiz yzyllardan bugne bir byk gerek olarak gelmi, Ahmed Yesevi trbesi ile Timur, Tac-Mahalle ah-Cihan, Asyann farkl lkelerindeki mabedleriyle Budist kltr ve daha nice farkl renkler ve izgiler Bunlarn hepsi Dou dnyasnn, Asyann sekin ve farkl unsurlar olmutur. Genel olarak Dou diye nitelenen Asya ve slm toplumlar; gerek Orta Asyann gebe kltrleri, gerek Asya'nn dousunda in sanat, gerek Hindistan ve ran gibi byk kltr evrelerinin her biri zgn katklar ile insanla grkemli bir miras sunar. Binlerce yldr yaplagelen saysz mimari yaplar, heykeller, yazma eserler, anak mlekler, oyma ve bask ileri olgun ve ince bir beeninin rnleridir. ou mzelerde yer alan bu eserler bu lkelerde yaam ve yaamakta olan insanlarn inanlarn, dnyay alglaylarn ve yaama biimlerini yanstr. Geleneklerine bal olan bu lkelerin halklarnn retmi olduklar sanat rnleri deierek, dnerek, dier toplumlarla etkileerek ok fazla bozulmadan binlerce yl devam etmitir. Klasik sanatlarmzda kullanlan form ve motiflere kaynaklk eden bu medeniyet evresinden gelen adet ve anlaylar kltrmz iinde hala devam etmektedir. Orta Asyada gelien yaam kltr drt bir yana yaylarak evreyi de etkin izlenimlerin yaand meknlar klmtr. Bata amanizm ve Atalar Klt olmak zere Manihaizm, Budizm gibi inanlar da kabul eden Trk toplumu (zellikle Uygurlar) bu eitli inanlarn yansmasn bugne ulaan eserlerinde gstermektedir. Btn bu inanlarn ortak izdmleri; bar, ahlak, erdem gibi hasletlerle dier corafyalara da intikal eder. Dou toplumlarnn ortaya koymu olduu eserlerde ok belirgin ortak zellikler grmek mmkndr. Byk lde inanlarla biimlenen sanat dnyasnda ortak inanlar benzer sanatsal retimlere yol amtr. Dounun her dnemde sahip olduu deerler birletirici olmu ve btn corafyay kendi hkimiyet alan haline getirmitir. Asya corafyasnda temel manevi estetik deerler ine, Koreye, Japonyaya, Hinde, gneydou Asyaya, Malezyaya, Endonezyaya kadar uzanan etkiler gsterir. Budizmin kabul edilip yaygnlamasyla birlikte bu inanla ilgili eserler ne kar. Budizm'in kurucusu, M.. 563-483 yllar arasnda yaam olan Budadr. Budizm Buda'nn felsefi dncelerini kabul edip yolunda yrmektir. Budann retisinin balca zellii; Budann aydnlanma sonucu bulmu olduu gerekleri birer dogma olarak sunmak yerine aydnlanma yntemini retmeyi ve bylelikle yntemi renen kimselerin kendi abalaryla bu gerekleri kendilerinin bulup hayattaki tecrbelerle dorulamalarn ngrmesi, Budalk yolunu herkese ak tutmasdr. Buda yzyllar boyunca bu inanc tayan toplumlar tarafndan resimleri ve heykelleri yaplan kutsal bir varlk olmutur.
82

Bongwonsa Budist Mabedinde bulunan kaplumbaa kaide zerindeki ifte ejder balkl kitabe

gzellikleri birer cazibe merkezi grp zerinde danteller ilemiler. Gz ap grd dnyay sesiyle, szyle, sazyla, kalemiyle daha da bezemeye alan, her att admda kendisini daha da ycelten eserler bu kaynaktan gelir. Bu yaantya ruh katan tevhid inancna layk olabilmek adna mabetler, okullar, hastane ve ifahaneler, imarethane ve kervansaraylar, emeler yaparak insanla hediye eden bu saygdeer bykler insanla z bir mesaj vermekte idi: sevgi ve efkat Bu deerler yalnzca bir devrin, bir toplumun, bir corafyann deil, ayn zamanda tm insanln temel deerlerini oluturur. Zamann gemesi, bin yllarn ilerlemesiyle ortadan kalkacak, gndemden decek ve vazgeilecek deerler hi deildir. Bir tarih boyu insanln rehberi olmu, ona yol gstermi, mutluluunu, sevincini, his ve duygularn anlatacak tercman olmutur bu temel deerler. Ki bunlar insanln beyaz sayfalar, onur levhalar, yz aklardr.

Budist mabetlerinde, kk ve saraylarda, evlerde kullanlan eyalarda grlen motifler sembolik ve estetik adan Dou toplumlarnn hepsinde dolaysyla Trk sanat eserlerinde de byk benzerlikler gsterir. in'de Budacln yaygnlamas sanatta yeni bir gelimeye yol aar. Olaanst bir insan grnmnde dev Buda heykelleri ve pagoda denen tapnaklar ve anlar yaplmaya balanr. 6. yzyla gelindiinde bu heykel ve tapnaklarn says on binlere ulamtr. Bu tarihte Japonya'dan in'e yaylan Zen Budacl ile in sanatna tabiat resimleri girer. Zen, dinginlik ve uyum aray iinde doa ile btnleen bir dindir. Zen inanna gre ruh ancak doa iinde huzura kavuabilir. Bu inanla birlikte in resminde grkemli dalar, alacakaranlkta ldayan sular ve ormanlar resmedilmitir. Deniz de ilk kez, Bat'dan 1.000 yl nce, ak hava resimleri izen inli ressamlarca resme aktarlr. Keifi bir sanatnn gzlemlerini tayan bu resimlerde doa ve insann i ie yer ald grlr. nsan, orman, deniz ve bulutlar ilk bakta birbirinden ayrt edilemeyecek bir btn oluturur. in sanatnn tipik rneklerinde sava, iddet, plaklk, lm genellikle yer almaz. Her zaman ilham verici, soylu, ruh tazeleyici ve gze ho grnen elerin bulunmasna zen gsterilir. Bu zellikler yzyllarca neredeyse tm dou lkelerinin resim sanatna hkim olmutur. Ayrca birtakm iaretler ve semboller kullanarak resim yapma gelenei binlerce yl devam etmitir. Bu zellik birok doulu toplumda olduu gibi klasik Trk resim sanatnda da (minyatr) ortak bir anlaytr. Bu simge ve kalplar resmin ieriine ilikin ipular verirlerdi. Resimde yer alacak bir kimse gerek yzyle deil, toplumsal rolne gre canlandrlr, duruu, grn onun kimlii konusunda bilgi verirdi. Bir kraln gcn ve yceliini gstermek iin onu, resimdeki ya da oymadaki br insanlardan ok daha byk boyutlarda izerlerdi. Eer resimde belli bir olay anlatlmak isteniyorsa, olayn getii yer ya da uyandraca arm bir simgeyle belirtilirdi. Bu yntemle ressamlar olduka karmak bir olay, herkesin tand simgelerle kuaktan kuaa aktarmay baarmlardr. 2006 ylnda Gney Korede yaplan ICAPA konferans nedeniyle Busan ve Seulde baz tarihi yerleri ziyaret etmek imkn buldum(1). Bu ziyaretlerde grm olduum tarihi eserlerdeki estetik izgiler olduka dikkatimi ekti. eitli tarihi yaplar, kullanm eyalar ve dekoratif ssleme unsurlarndan oluan bu grsel malzeme Orta Asya Trk sanatyla byk lde benzerlikler gstermekteydi. Bu konuyla ilgili bata Busanda Gyeongju (Kyongju) milli mzesi olmak zere, tarihi Tmlsler (kral mezarlar), eski ehir yerleimi ve Seulde de Bongeunsa Mabedi'ndeki eserleri inceledim. Ayn zamanda dini birer zellik tayan Kore sanat eserlerini analiz ettiimde Trk sanat ile ilgili benzerlikleri aka ortaya kt. Tarihi Kore sanatnda grlen semboller daha ok Budist ikonografisi erevesinde mtalaa edilen bir ksm figrlerdir. Kore sanat eserleri arasnda bata mimari yaplar (mabetler) olmak zere bu meknlarn sslemeleri, bu sslemelerde yer alan figrler, geometrik ve bitkisel sslemeler dikkati eker. Bunun yannda mzelerde ve dier meknlarda bulunan ta heykeller -balbal-, buda heykelleri, ejder, kaplumbaa, aslan heykel ve kabartmalar, kular, kap tokmaklar, desenli at kiremitleri olarak eski eserler sralanabilir. Bunlarn dnda gnmz uygulamalarnda geleneksel sslemeden esinlenmeler grlr.
83

Seul Bongeunsa Budist Mabedi'nin ana giri kaplar zerinde resmedilmi iri boyuttaki efsanevi figrler

Kore sanat eserleri arasnda Seuldeki Bongeunsa Budist Mabedi'nin bahesinde sergilenen bir ksm kitabeler bulunmaktadr. Bu kitabeler estetik slup asndan Gktrk Orhun kitabelerine benzer. Kitabenin stnde (ta ksm) iri bir kreyi tutan iki simetrik ejder eklindedir. Orhun abidelerindeki Kl-Tigin ant da bu gibi iri bir kaplumbaa formlu kaide zerine dilde yazlm kitabe ve bunun zerinde simetrik ejderlerden meydana gelmi bir tala nihayete erer(2). Bu paralelde bir dier eser Uygurlara ait Alp Bilge Kaan kitabesidir. Benzeri bir dier kaplumbaa ve zerinde ejder figrl bir ant da Kral Muyeonun mezar antdr(3). Titiz bir ekilde ince ince ilenen her iki rnek de Kore sanatnda kaplumbaa kaideli-ejder tal kitabe geleneini ak bir ekilde gsterir. Ejder figr Kore sanatnda ve Trk sanatnda nemli bir unsur olarak karmza kmaktadr. Sembolik bir ifade

TSMK H. 2153 no.lu albmde bir sazyolu deseni iinde su kular (XV. yy.)

Gnmz Kore sanat rnlerinden bir mcevher kutusu zerinde kular

olarak ejder hayatn temel yansmalarndan saylr. Gerekte yaayan hibir canl hayvana benzemeyen, ylankavi kavislerden oluan gvdesi, iri dileri, korkun az, burun deliklerinden fkran atein dumanlar ve iri peneleri ile insana korku salan ejder olaanst bir yaratk grnmndedir. Ejderle ilgili tasvirler slmiyetten evvel ve slmiyetten sonraki Trk sanatnda grlr. ounlukla bir kaide grevi stlenen kaplumbaa heykelleri stilize hayvan figrleri arasnda farkl bir yer tutar. st kabuunun g, altnn yeri ve gvdesinin de yeryzn ifade ettii dnlmektedir. Bilhassa kitabelerde devlete, hkmranla ve bunlarn uzun mrl olmasna delalet ettii fikri hkimdir. Kaplumbaa Kore kltrnde olduu kadar Orta Asya Trk tarih ve kltr asndan nemli bir unsurdur. Trk sanatnda grlen aslan figrlerini, Budist Kore kltrnde saray ve binalarn nne konularak bu meknlar er ve ktlklerden koruduuna, ktlk yapan insanlar cezalandrdna inanlan efsanevi bir hayvan olan hete ile eletirmek mmkndr. Trk sanatnda ilk rnekleri Orta Asya Hun kurganlarndan karlan aslan figrleri, daha sonra da grlr. Bir sava simgesi de saylan aslan ayn zamanda g, kuvvet, yiitlik, kahramanlk, hkmdarlk sembollerindendir. Asyada slam sonras dnemlerde Karahanl ve Seluklu devirlerinde aslan figr grlmektedir. Hz. Alinin Esedullah (Allahn aslan) lakab pek yaygndr. Seluklu hanedannda da aslan ismi kullanlrd ve aslan Seluklu alametlerindendir. Aslan figrnn tarih boyunca birok medeniyette yaygn olarak kullanld bilinmektedir. Trk sanatnda olduka yaygn durumda olan ve basit tarzda ilenmi heykeller olan balballarn benzerlerine Kore kltrnde de rastlanr. nsan eklindeki bu dikili talar en ok Gktrkler devrinde grlr. Orta Asya bozkr kltrnn eserleri olan balballar yzyllar boyunca bir sanat amac olmadan len insanlarn adna veya onlarn ldrd dmanlarn tanmlayan ta heykeller olarak tarihe gemitir. Asyann pek ok yerinde grlen balballar M.S. VI. ve VIII. yzyllarda Krgzistan, Kazakistan, Kafkasya, Altay blgesi, Sibirya, Tuva ve kuzeybat Moolistan gibi geni bir alana yaylmtr. Ku figr Asya sanatnda nemli bir noktaya iaret eder. Birok medeniyet evresiyle birlikte Trk sanatnda da grlen
84

kartal motifi tek bal veya ift bal olarak genelde devleti, gc, zaferi, aydnl simgeler. Dini bir sembolizmde kendini gsteren kuun ad Zmrdankadr. Araplarn Anka, ranllarn Smurg adn verdikleri, Trkede ise her iki ekliyle birlikte Zmrdanka (smurg-u ank) olarak da adlandrlr. Kore sanatnda resmedilen insan figrleri Uygur resim sanatna olduka benzerlikler gsterir. zellikle figrlerin ssleme unsurlar, kyafetlerindeki hareketler ve vcut ifadeleri birbirine ok yakndr. Doulu toplumlarn klasik sanat anlay iinde dekoratif ssleme unsurlar, zellikle bitkisel motifler daha ok ne kar. Mabedlerin her trl bezemesinde, duvar resimlerinde, ahap, metal, ta vb. her tr malzeme zerine uygulanan her tr sanatsal retimde oka kullanlan bu bitkisel bezeme ortak zellikler sergiler. Bir kap tokmanda, byk bir Budist annda yzlerce yl nce yaplan bir penci ok ileri bir dnemde bir Osmanl inisinde veya bir kitap tezhibinde grmek mmkndr. Genelde simetrik, zengin grnml alan blmeleriyle tanzim edilmi kompozisyonlarda lotus kaynakl hatayi, ok yaprakl penler, helezoni dallar ve muhtelif dili yapraklar saysz eitlemeleriyle bu etkinin ak bir ekilde sergilendii alanlardr. Bunlarn yan sra yer yer birbiri ierisine girift bir ekilde girmi bulunan helezoni tarzda izilmi bulut ve rumi slubunda desenler ve bitkisel sslemeyi artran ieklerle beraber grlen kvrml motifler hemen hemen tm eserlerin ortak tasarlama unsurlardr. Trk sanatnda slam dneminden sonra insan, hayvan ve eitli hayali yaratk figrleri azalrken, sslemede kullanlan dier motifler gelierek devam etmitir. Dou toplumlarnn sanat evresinde ok az bir ksmn ele aldmz bu benzerlikleri pek ok eserle oaltmak mmkndr. nsanlk tarihinde hi bir kltr ve medeniyet saf kalamaz. Muhakkak dier kltr ve sanat evreleri ile de etkileimler, alntlar, tesir ve eitli alveriler olacaktr, ama sonuta her medeniyet kendi karakter izgileri ile kendi kltr kodlarn oluturur. Pek ok doulu toplum slama girdikten sonra bu gzel ahlk daha da gelitirerek olaanst gzel ve anlaml eserler vermitir. slam inancnn tasavvufi dnce maiyetinde kurduu rg, toplumu insani deerler bakmndan da tezyin ederek ilikileri ok daha farkl gzelliklere tebdil eder, deitirir. slam inanc ve onun sanat dnyasna getir-

Klasik Trk tezhiplerinden halkar tarzndaki bu sayfa kenarndaki motifler ve yaprak sluplar Budist an zerinde grlen kompozisyonla byk benzerlikler gsterir (stanbul Sleymaniye Ktphanesi Halet Efendi No. 17).

zerindeki bezeme unsurlar ile Songdeok Mabedinin byk Budist an. Birleik Silla dnemi dkm eserlerinden dounun bu en byk Budist an 30 yl alan bir srede yaklak 18 ton arlnda bakrdan yaplmtr.

dii muhteem almlar bal bana ele alnacak bir konudur (Bir sonraki yazmzn konusu olacak). Ancak u kadarn belirtmek gerekir ki bin yl akn bir sredir Trk kltrn ve sanatn besleyen en gl kaynak slm medeniyeti olmutur. Bir inan sistemi olarak slm, Trklerin slmiyeti kabul etmelerinden bu yana hem bireysel hem toplumsal adan kapsayc, btnleyici, ynlendirici, hepsinden nemlisi sanatn amacn belirleyen bir st kimlik olmutur. Trk sanat slmiyetten etkilendii kadar, eitimde, kurumlamada, siyasi ve askeri yaplanmada, mimari yaplarda, ssleme ve resim sanatnda yeteneklerini bu medeniyet iinde gelitirerek birok ynden slm medeniyetini etkilemi bu medeniyet erevesinin en nemli unsurlarndan biri olmutur. Tarihte evrensel medeniyetler kurarak kkl kurumlar gelitiren, mkemmel eserler reten -bizim de iinde bulunduumuz- Asya ve slm toplumlarnn sanat dnyasnda hi deimeyen ortak bir nokta daha vardr. Yakn dnemlerde Bat'nn baskn tesirleri tarihten gelen bu hakiki kymetleri tersyz etmi ve Dou'yu kendi izgisinde tereddtl hale getirmitir. Yaklak 17. yzyl ve sonrasna tekabl eden dnemlerde Dou lkelerinin sanatyla ilgili btn kaynaklarda hep ayn ifadelere rastlanr; geleneksel sanatlarn gerilemesi ve sanatn Bat etkisine girmesi. Sanki bakla kesilmi gibi tm sanat tarihinde ortak bu etkileim sunucunda sanat faaliyetlerine modernleme srecinin etkisi youn bir dalma, bir aknlk, bir uyuma ve sonrasnda bozgun sreci olarak deerlendirilebilir. zellikle 20. yzylda Dou toplumlarna uygulanan modernist kalplar nemli lde baarya ulaarak temel deerin anmasnda byk etkiler meydana getirmitir. Bu srete sorunlu, birbirinden kopuk ve paral bir grnt sergileyen bu toplumlarn sanatsal retim konusunda parlak bir dnem yaad sylenemez. Karlkl etkileimden ok tek ynl baskn bir dnce ve faaliyet ynlendirmesi, biimlendirmesi eklinde gelien bu tesirler bata mimari olmak zere mzik, edebiyat, resim, ssleme gibi her alanda youn olarak kendini gsterdi. Binlerce ylda kendi z slubunu ortaya koymu olan kadim sanat evreleri pek ok nemli zelliklerini yitirdiler. Bu kaosun rettii krlkle modernleme sreci bu toplumlarn kendi insan ve sanats tarafndan bile sanatn gelenekselin snrlarndan kendisini kurtarmas olarak grlebildi. Trkiye olarak yakn tarihimizde, Osmanl'nn son dneminde ve sonrasnda Cumhuriyet dneminde Avrupa tesirleri toplumsal hayatn tm alanlarnda youn bir ekilde artm ve Trk toplumunun hayat tarzn kkl biimde deitirmitir. Toplum, yaanan yenilikler ve nceki ha85

yat tarz arasnda byk ikilemler yaam, hl da yaamaktadr. Bu zor dnemi yaayan az sayda vefakr sanatnn pek ok fedakrlkla ve byk lde kiisel gayretlerle gemileri ile ilgili balar bir ekilde devam ettirdiklerini gryoruz. Gerek dini, gerek milli motifler olsun, eitli alanlarda irili ufakl mekn ve malzeme zerinde kendi kltrel izgilerini hatrlatan sanata gnl vermi kendilerine ulaan sanatsal miras hi deilse yaatmaya ve yeni nesillere ulatrmaya uramlardr. Bununla birlikte dier Dou lkeleri ile birlikte lkemizde de 1940-1950li yllardan itibaren bir uyan, kendine gelme, geleneksel sanatlara yeniden bir ilgi, onu korumaya ynelik abalar artar. Klasik sanatlarn yeniden canlanmas iin eitli almalar yaplr. nceleri sadece yaatabilme ve srdrebilme gayretleriyle srdrlen klsik sanat almalarnda, zellikle 1980 sonrasnda eldeki klsik rneklerin eitli yorumlaryla eserler verilmitir. Bu yllarda alan sergiler, dzenlenen yarmalar ile klsik sanatlara ilgi giderek younlam gerek faklteler bnyesindeki gerekse darda ok sayda kurslarla ve zel derslerle srdrlen eitimle eserler ortaya konmu ve bunlar alclar bulmutur. Gnmzn her tr ve toplumundaki uluslararas dzeyde sanat sylemleri ve kavramlarnn ierii ve alm bir ynyle devam ediyor. Dier yandan da her ne kadar yok edilmeye, yok saylmaya allsa da gemiten gelen birtakm derin anlaylar, kkl birikimler bilinli olmasa bile toplumlarn hayat iinde sureta devam edip gidiyor. Bu byk miras hayatn pek ok noktasnda meknlarla, objelerle yayor. Gemiin birikimi bir toplum iin bir zlem ve bir tutunma unsuru. Bu devamlln bir yansmas olarak mesela dnleri, halk oyunlar ile birok geleneini yaatan Azerbaycanda mzik alannda tar ve koltuk davulu gibi orijinal sazlar ortak bir toplumsal duygu btnl yaatr. Mesela Krmda Osmanl tesiriyle bina edilen rnekler hala mevcuttur, Krm eski bakenti Bahesaraydaki Han Saray hala bu lkenin yegne tarihi sembollerinden biridir. Mesela Korede zellikle binalarn sslemelerinde direkt duvarlarda veya tablo olarak klasik ssleme unsurlar ve dekor anlay bu sreklilii yaatr. Mesela Endonezyada kltrn etkisi ile ortaya konulmu figrler, semboller hayatn iinde yer alr, geleneksel kyafetler yannda baz mimari ve dekoratif unsurlar gemiten izler tar. Mesela Kosovada
86

Sultan Murat Hdavendigr Trbesi hala her misafirin mutlaka gtrld en kutsal ve saygn bir ziyaret makamdr. Mesela Bosnada kk bir grubun samimi duygularla koruyup tarihi yzlerce yl ncelere dayanan Sinanova Halveti Tekkesi gen nesillere aktarmaya gayret etmektedir. Mesela stanbulda pek ok gen sanat bir biimde yazma kitap sanatlar alannda klasik slupta eserler verir ve bunlar gelitirmek adna yeni aray ve abalar srdrr. Bu misalleri snrsz olarak uzatmak mmkn. Bu devasa kltr btnln grdmzde siyasi snrlarn tamamen yapay ayrmlar olduunu anlyoruz. Bu kltrel btnl blemeyecek kadar sanal ayrmlara kar Dou toplumlarnn asil ve grkemli tarihinde inancn salad salam temeller zerine ina edilen sanatn muhteem birletirici gcn grrz. Gemite ok gzel eserler retilmi olabilir ama insanolu yaad srece sanata son nokta konulamaz. Atasz gibi zl szler haline gelmi bu emsalsiz normlar, motifler, kompozisyonlar ve tabii ki onlara ruh veren felsefe sanata farkl ve yeni yorumlarla ada boyutlar kazandrma abasndaki sanatlara ilham verecektir. Yazmzn banda belirttiimiz gibi bilinli almalar ve araylar iinde olan ve eserinde ebediyen yaayacan dnen sanatlar iin bu zengin kaynak ok deerli ama onlarn yapmas gereken insanolunun en deimez ihtiyalarndan biri olan estetik boyuta yeni baklar ve yorumlar getirebilmektir, yani sylenmemii sylemektir..
Dipnotlar: 1- lhan zkeeci Kore Sanatndan Trk Sanatna Benzerlikler ve Ortak Noktalar (Similarities and Common Points in Korean and Turkish Arts), Proceedings of 4. International Conference. Of The Asian Philosophical Assocation ICAPA 2009, The Path to Alliance of Civilisations Through the Asian Community, Universitas Indonesia-Jakarta on 04-05- November 2009, Fatih University Press, 2009, p. 355-370.) 2- Gktrkler hakknda en nemli ve gereki bilgi kayna phesiz 1889da bulunan Gktrk (Orhun) bideleridir. (ayrntl bilgi iin bkz.; lhan zkeeci, Zaman Aanlar-IX. Yzyla Kadar Trk Sanat, s.166, Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul 2004.) 3- Gyeongju (Kyongju) Milli Mzesi, National Treasure No. 25. 4- Diyarbekirli, Nejat - Oktay Aslanapa, Trk Tarihi, II. Kitap, Yaygn Yksekretim Kurumu Yayn, Ankara 1977, s. 156.
*Fatih niversitesi retim yesi **Sanat-Sosyolog

Naturalist slpta iekler

Atilla Yusuf TURGUT Naturalist slbun Trk tezhip sanatndaki yeri 17. yy.n ikinci yars ile balamtr. Bu yzylda tezhipte Bat etkisi grlr. iek buketleri ile naturalist slbun balad ve 18. yy. sonlarna kadar sren dnemin en nl tezhip sanats ve lake ustas Ali skdridir. Mekke ve Medine tasvirleri de tezhipte bu dnemde kullanlmaya balanmtr (1).

Bilhassa 18. yy.da ok rastlanan ve Avrupa tesiriyle resmedilerek, tabiattaki ekliyle ssleme sanatmza giren iekler de vardr. Eski tabiriyle kfe denilen bu iekler, stilize edilmedikleri iin klasik tarzn dnda kalarak, teknik bakmdan resim sanatnn rnleri saylabilir. Hatt bu sanatkrlar, sanat tarihimizde iek ressamlar olarak anlmaktadr(2). 18. yzyl ortalarndan itibaren Osmanl tezhip sanatnda Bat etkisi yava yava kendini gstermeye balar. 18. yy. sonlarna kadar sren bu sre ierisinde Trk tezhip sanatnda naturalist ieklerin kullanld slp etkili olmutur. 18. yy. sonlarna doru balayp, 19. yy. sonlarna kadar sren; iek sepetlerinin, uzun palmet ve kurdelelerin ve

naturalist ieklerin kullanlp ok renkli uygulamalarn yapld tarza tezhip sanatnda Trk Rokokosu ad verilir(3). 18. yzylda Bat sanatnn etkisi altnda ssleme sanatmzda byk deiiklik olmu ve yeni bir slp meydana getirilmitir. 17. yy.n 2. yars ile balayan ve 18. yy.n sonlarna kadar sren bu Bat etkisi, iek buketleri ile naturalist bir slbu balatmtr(4). kfe diye adlandrlan ve iekler buketler halinde, tek, vazolu, vazosuz, bereket boynuzunda, sepette, saksda allmlardr. Tezhipte, ciltte, lake tarznda pek ok eserlerde yer alr. Doadaki ieklerin olduka naturalist alld rnekler olup gl, lle, smbl, karanfil ok kullanlan ieklerdir.
Fatih Sultan Mehmed gl koklarken, Bellini, TSM. H2 153

87

Mirad El - Enam, sayfa kenarlarnda grlen naturalist slupta iki gl iei, TSM.

iek motifleri ssleme amacyla uyguland gibi, zaman zaman metinle ilgili olarak da allmlardr. iek bezemeler, Umumi slam Tarihi, Mushaflar, Albmler, slam Dini, Bilimler, Filoloji, Divanlar, Gayri slmi Dinler gibi deiik konulu eserlerde bulunmaktadrlar. 19. yy.da da etkisini srdren naturalist slp, bu yzyllarda bozulan klasik tezhibimizin yannda nemli bir yer tekil eder. Yaplan buketlerin tarama usul glgesi, zarif kompozisyonlar ilgi ekmektedir.

Bitkiler bildiimiz ve bilmediimiz ynleri ile pek ok faydalar olan canllardr. Bu faydalarnn yannda tadklar binlerce eitte ve renkteki iekleri ile byleyici gzelliktedirler. Trklerde tabiat sevgisinin kk ok eskiye dayanr. Ssleme sanatnda kullanlan zengin iek motifi, Trklerin doa sevgisinin bezemeye yansmasdr. Tezhip sanatmzda ve dier ssleme sanatlarmzdan tandmz ve sslemede tespit edilen ieklerden bazlar unlardr: a) Gl (Rosa): Osmanl sanatnda naturalist akmn bandan itibaren grlen gl, en yaygn ve en srekli iek eidi olmutur. Hz. Muhammedin semboldr, sevgilinin yz veya endamdr. Osmanl bezeme sanatnn her dalnda, tekniin gerektirdii stilizasyon ve sadeletirmelere ramen ana hatlarn ve kiiliini kaybetmeden kullanlmtr(5). Fatih Sultan Mehmed tannm portresinde naturalist tarzda bezenmi gl koklamaktadr. 18. yy.n ilk yarsndan itibaren Ali skdrinin ok gzel gllerini tanyoruz. Ayrca Abdullah Buharnin biri imzal iki gl yine bu yzylda yapl ve naturalist tarzdaki iek taramalarna rnektir.

Mecmal' Acaib'den vazoda naturalist gl, 15. yy., K.

Amme Cz, Sepette iekler, TSM.

88

18. yzylda yaplm Hilyeler albmnden bir sayfa, SHM.

18. yzylda yaplm bir gl rnei, zel koleksiyon

b) Lle (Tulipa): Trklerin Avrupaya tantt bu iek, zamanla gerek Osmanl mparatorluunda, gerekse eitli Bat lkelerinde ok sevilmi, ekonomik ve sosyal hayat etkilemitir. Bat'da lle lgnl (tulipomania) ad verilen bir dnemi, bizde ise sonradan (Lle Devri) ad taklan bir akm dourmutur(6). Lle, Osmanl mparatorluu dneminde, bilhassa 16. ve 18. yzyllar arasnda, ss bitkisi ve ssleme motifi olarak ok byk bir nem kazanmtr. Sultan 3. Ahmed (16731736)in sanatnn son yllarnda, bu ilgi doruk noktasna km ve bu dnem baz tarihiler tarafndan Lle Devri olarak isimlendirilmiti(7). Naturalist slpta kullanlan iekler arasnda en ok gl ile birlikte lle ieinin bezeme unsuru olarak kullanldn grmekteyiz. 18. yy.da ar uzun kadehler eklinde izilen lle, 19. yy.da Rokoko slbu ile birlikte, yerini gle brakarak yava yava kaybolmutur. c) Karanfil (Dianthus Cariophillus): Karanfil ieinin kitap sanatlarnda yeteri kadar yer almadn grmekteyiz. 18. yy.n ilk yarsnda Ali skdrinin ok kvrak hatlarla izdii karanfiller, bu iein Osmanl sanatndaki en g-

zel rnekleridir (K. T. 5650). 18. yy. ortasnda altn emse zerinde, 19. yy. ortasndaki bir eserde ise tek dal olarak ve vazo iinde karanfil yalnz bana tasvir edilmitir. Yine bu dnemde Osmanl sanatnda grebileceimiz karanfillerden ok farkl bir karanfil motifi de, divan sslemelerinde dier ieklerin yannda yer alr. Bu motif, yaln katl kk bir iek olduundan, ilk bakta kolaylkla bir karanfil olduu farkedilmez. Tek bana ele alnmayan, dier ieklerin yannda grlen karanfiller, yatay dikdrtgen ssleme alanlarnda, llelerle ve minelerle birlikte gsterilmitir. Lle ve selvilerle birlikte dzenlenen karanfiller kk boyutlu olduklarndan, ilk bakta alglanamayan ince ayrntlaryla gerekten de naturalist bir yaklamla tasvir edilmitir(8). d) Smbl (Hyacinthus Orientalis): Llenin demode olmaya yz tuttuu tarihlerde gerek Avrupada bilhassa Hollandada, gerekse Osmanl mparatorluunda n plana gemitir. Naturalist iek akmnn sanatmza girmesiyle smbln rnekleri de hemen ortaya kar. Bunlar sadece yaln kat ieklerdir ve ok basit izgilerle btn zelliklerinin yanstld formlardadrlar. 1727 ylnda Ali skdrinin fras, ok zarif yaln kat smbl minyatrlerini sanatmza katmtr. 1736 ylnda yazlm olan ve Topkap Mzesinde muhafaza edilmekte olan Smbl89

Ali skdri tarafndan yaplm bir pembe gl goncas, K.

18. yzyl, Ali skdri tarafndan naturalist slupta boyanm iekler, K.

name isimli iek katalou mahiyetindeki el yazmas, sadece smbl ieklerini konu etmesi ile bilinir(9). Yukarda belirttiimiz gibi naturalist bir yaklamla ele alnan iek bezemelerinde gl, lle, karanfil ve smbl ieklerinin yan sra, tezhip sanatnda grlen daha birok iekler vardr. Bunlardan bazlar unlardr: leylak, ssen, bileikgiller, erguvan, idem ve safran, bahe aelyas, gelincik, dn iei, haseki kpesi, ebboy, meneke, Peygamber dmesi (vb.) Trk sanatnn eser saysna oranla eseriyle tandmz sanat saysnn en az olduu bir kolu tezhip ve kitap sslemesidir. Saray nakhanesinin btn elemanlarnn bulunduu listeler gnmze gelmitir. Ancak bunlar genellikle eserlerini imzalamamlardr. Bunun sebebinin ne olduu kesinlikle bilinmemesine karn, tezhibin bir grup almas olduu hususu rol oynam olsa gerek. Buna karlk eserlerinde tandmz ustay da kaynaklarda bulmak pek mmkn olmuyor(10). 18. yy. ve Batllama dneminde stilizasyon azalm, bitkilerin doadaki grnlerine daha yakn, bezemeden ok resim sanat erevesine giren iek minyatrlerine daha ok yer verilmitir. Tezhip sanatndaki gerilemeye karlk 18. yy. iek resimlerinin en parlak devri olmutur. Avrupa sanatnn bu dnemin iek ressamlndaki etkileri inkr edilemez. 17. yy.da lle, 18. yy.da smbl n plandadr. Rokoko bezemelerinin sevilen iei olan gln, peygamberimizin sembol oluu, en ok tasvir edilen iek olmasn tevik etmitir(11). Bu dnemdeki hemen hemen tm sanatlar, Smblnamede de grdmz gibi Bat etkisinde eserler vermekle kalmamtr. Karamemiden sonra benimsenip bir bakma geleneksel hale gelen naturalist iek slbunu srdrmlerdir.
90

Yine bu dnemde iinde eitli ieklerin tasvir edildii ok sayda eser verilmitir. inde 17. ve 18. yy.lara ait eserlerin bir araya getirildii Murakkadaki gelincik bunlardan biridir. Her ne kadar Karamemi ve onu izleyenler bir naturalizm akm getirmilerse de, bu gelincikteki glgeleme, 18. yy.da Osmanl sanatnda grlen Bat etkisine balanmaldr(12). Naturalist slpta iek Motifleri: Naturalist iekler, Osmanl sanatnda ilk kez 18. yy.da grlen ok naturalist iek resimleri, ieklerin tantlmasn n plana alan pek az sayda rnei dikkate almazsak, daha ok ssleme alannda kullanlmtr. Naturalist iek resimleri yerine ve zamanna gre Barok ve Rokoko stillerinin damgalarn tamakla beraber Trk zevkini yanstacak nitelie ulamlardr. Trk sanatlar tarafndan benimsendikleri ve yaygn bir biimde kullanldklar grlr. Genel anlamda kfe tarz olarak tanmlansalar da birok gruba ayrlabilirler. Demet, buket, tek iek, vazolara, kaplara yerletirilmi ekilleri ile doaya yakn grnlerde yaplmlardr. 18. ve 19. yy.larn en baarl Trk ssleme rnekleridir denilebilir(13). Bilhassa 18. yy.da ok rastlanan ve Avrupa tesiriyle resmedilerek, tabiattaki ekliyle ssleme sanatmza giren iekler de vardr. Eski tabiriyle kfe denilen bu iekler, stilize edilmedikleri iin klasik tarzn dnda kalarak, teknik bakmdan resim sanatnn rnleri saylabilir. Hatt bu sanatkrlar, sanat tarihimizde iek ressamlar olarak anlmaktadrlar(14). 17. yy.n ortalarndan itibaren Osmanl tezhip sanatnda Bat etkisi yava yava kendini gstermeye balar. 18. yy. sonlarna kadar sren bu sre ierisinde Trk tezhip sanatnda naturalist ieklerin kullanld slp etkili olmutur. 18. yy. sonlarna doru balayp 19. yy. sonlarna kadar sren iek sepetlerinin, uzun palmet ve kurdelelerin ve naturalist ieklerin kullanlp ok renkli uygulamalarn yapld tarza tezhip sanatnda Trk Rokokosu ad verilir(15).

Kur'an ve Risaleler, iek buketi, TSM.

19. yzylda yaplm iek albmnden vazoda iekler. 18. yzyl, Topkap Saray haremi, 3. Ahmed has odas-yemi odas

kfe tarzndaki iekler, buketler halindeki iekler, tek, vazolu, vazosuz, bereket boynuzunda, sepette, saksda allmlardr. Tezhipte, ciltte, lake tarznda pek ok eserde yer alrlar. Doadaki ieklerin olduka naturalist alld rnekler olup, en ok; gl, lale, karanfil, smbl iekleri kullanlmtr. Naturalist tarzdaki iek motiflerinin kullanm alanlarn sralayacak olursak; cilt kapaklar, el yazmas kitaplarn i sslemeleri, levhalar, hilyeler, fermanlar, turalar, albmler ve serbest almalardan olutuunu ve tezhip sanatnda olduka geni bir yelpazeye yayldn gryoruz. Naturalist iek motifleri 16. yy.da Karamemi ile balayan ve 18. yy.da Ali skdri ile devam eden srete geliimini devam ettirmi ve halen gnmz beeni ve ihtiyalar dorultusunda varln tezhip sanatnn uyguland her alanda devam ettirmektedir. 18. yy.da naturalist iek ressamlar olarak dneme damgasn vuran ve ekol olmu Ali skdrinin yan sra, akeri, Abdullah Buhar ve eyhyi gsterebiliriz(16). Ali skdri: 18. yy.da iek ressaml alannda en byk ustalardan birinin, tezhip ve lake ustas olarak da tannan Ali skdri olduu muhakkaktr. 1727 ylnda (K T.5650) Gazeller albmndeki iek minyatrleri, naturalist slplaryla sanatmza ilk defa eitli iekleri getirmitir. Ali skdri, ok ynl sanatl, doa gzlemindeki gc, frasnn ustal ile phesiz sanatlar tarihimizin gzide isimlerinden biri olarak her zaman anlacaktr(17). Sultan III. Ahmed zamannda eser vermi olan Ali skdri, iek resimlerinin yansra, lake, cilt ve lake kubur, yani silindirik kutular ile de nldr. 1727 tarihli ve her biri tek bana bir sayfada yer alan eit eit 30 iek resmi ie-

ren bir iir kitab, ustann naturalist iek slbunu yanstan son derece zarif eseridir. Bu eser sadece iek tasvirleri asndan, yalnzca slbuyla deil, ele ald ieklerin eitlilii asndan da nemlidir(18). Sanatnn ayrca, Aliyyl skdri, skdri elebi, Rugni elebi, Rugni skdari, Rugni Ali gibi kendisine ithaf edilen eitli isimleri vardr. akeri: kert imzal lake ciltten (TSK. EH. 1470) tandmz sanatnn Ali akeri adl air olduu tespit ediliyor. Doumu takriben 1670, lm 1747 civarndadr. Bu ekilde eserini kesinlikle 18. yy.n ilk yarsna tarihleyebiliyoruz. Tek eserle tandmz akerinin ressam-lake ustas olarak daha sonraki sanatta akisleri grlmez(19). akeri'nin elinden kan iekli lakeden iir mecmuas cildinin zerindeki iek motiflerinin yeni bir slp fark sunmalarna ramen, bir bakma Karameminin getirdii yolda olduunu belirtir. te yandan akerinin yaratt ieklerle ehzade Mehmed iin yaplm olan Krk Hadisin lake cildindeki gibi bir cennet bahesi yerine, yepyeni bir dzenleme getirmitir. Fakat asl yenilik, ieklerin glgelenerek boyanndaki slp farknda kendini gsterir(20). Abdullah Buhar: Daha ok minyatr ustas olarak tandmz bu sanatnn iek ressamlnn da ok gl olduunu imzal birka eserinde gryoruz. emselerinde manzara resimleri bulunan lake cildinde salbekleri; gl, gelincik ve peygamber iei ile sslenmitir (TSK. EH 1380). iek ressam olarak asl gcne ise tarihsiz fakat imzal iek minyatrlerinde ahit oluyoruz. Biri gonca gl (imzasz), biri ok alm gl, biri de lake olmak zere kesinlikle onun eseri olan bu iek, sanatnn frasnn bu alandaki ustaln, formlardaki zarafette ise kaleminin gcn kantlar (TSK. H. 2155)(21).
91

Faruk Takale tarafndan naturalist slupta boyanm pembe gl.

Atilla Turgut tarafndan naturalist bir yaklamla yaplm lale, serbest tasarm

Bir murakkada pembe bir akayk ve yapraklar ile kvrlan pembe gl goncas ustalkla tasvir edilmitir ve Abdullah Buhar imzasn tamaktadr. Abdullah Buharnin daha nce zerinde durulan eserinde olduu gibi, kendine zg yaprak kvrlmas burada grlr(22). eyhi: 18. yy.a ait olduunu tahmin ettiimiz birka mu-

rakkada bahar motifi altnda grdmz yazy bir sanat imzas olarak kabul edebiliriz. Ayn elden kt belli olan murakkalarn yansra zerinde ayr bitkinin bulunduu bir murakka da ayn ustann eseri olduunu kabul etmek istiyoruz (TSK. MB. 1123)(23). Hezargradl Zde Seyyid Ahmet Ataullah: Doduu yer ve senesini bilmiyoruz. Yalnz imzal iki eserinde 1247 (1831) ve 1252 (1836) tarihlerini buluyoruz. Bunlar pek mkemmel sanat rnekleridir. stanbulda bulunan imzal 3 eserine sahip olduumuz Seyyid Ahmet Ataullah Efendinin heserlerinden rendiimiz kadaryla, tahminen 1805te muhtelif iekler ve smbllerle yaplm iki mstesna eserinde, Seyyid Mehmed namnda bir sanatkarn talebesinden olmas icap etmektedir. nk eserlerinde hocasnn bariz tesirleri grlyor. Yapm olduu bir gldeki iilik hocasnnkiyle ayndr. Usta ayn zamanda altnla Hilye-i erif yazmakla da mehurmu. Hezargradl Ahmed Ataullahn bir eserindeki 1252 tarihli imzasnda Hassa mcellitleri ba olduunu yazyor ki, bu da Sultan kinci Mahmudun mcellitleri ba, yani Saray banakka olduunu iaret ediyor. Daha ziyade Rokoko tavrnda kompozisyonlar ve tezhipler yapmtr. Ataullah eserlerinin sonlarna birer gl goncas veya iekli buketlerden sklkla yapmtr. Ayrca temiz, itinal cetveller de ekerdi. Yine 1247 tarihli bir Kurn- Kerimin kabn, Rokoko tarznda ssl ve ortalarnda birer buket ile lake olarak yaptn gryoruz(24). Naturalist iekler en ok tarama ve noktalama teknikleriyle renklendirilmitir. Tarama tekniinde iek; taranacak rengin beyaza yakn en ak tonuyla boyanr. Sonra bir ya da iki ton koyulatrlm boya ile iten da doru

Sheyl nver tarafndan yaplm naturalist tarzda iekler

92

Faruk Takale ve Hseyin Gndz tarafndan yaplm Tura ve Lale

ok ince izgiler halinde tarama yaplr. Ucu sivri, ty fralarla yaplan taramalar st ste oaldka motifler glge ve hacim kazanr. ilii zor, sabr ve titizlik gerektiren bir tekniktir. Noktalama tekniinde ise; en ak tonda boyanan zemin rengin zerine, fra ucu ile koyu tonda ok kk noktacklar braklr. Glgenin youn olmasnn istendii yerlerde ise noktalar daha sk braklr. Sk ve st ste gelen noktalar motife hacim verir. Noktalama teknii daha ziyade 19. yzyl iek ve rokoko motiflerinin renklendirilmesinde kullanlmtr. iek renklendirmede kullanlan dier bir teknik de glgelendirme tekniidir. Glgelendirme tekniinde motif, tarama tekniinde olduu gibi en ak tonda boyandktan sonra, koyu tonun olaca yere boya, bir ya da birka kez yedire yedire srlr ve motif glgelendirilmi olur. Bu teknik zellikle, dal, sap ve kk alanlarn renklendirilmesinde tercih edilir. 17. yzyln ikinci yarsndan 19. yzyln sonlarna kadar tezyini sanatlarda kullanlan naturalist ieklerin, zellikle gl resimlerinin kullanm alanlarnn banda Kuran- Kerimler, dua kitaplar, Hilye-i erifler, levhalar, yaz albmleri ve lake cilt kitaplar, duvar ve ahap sslemeleri gelir. Bu eserlerin dnda, herhangi bir eseri ssleme dncesinden ziyade iek resimlerini bir arada toplayp bir albm oluturmak amacyla baz almalar da yaplmtr(25).
Kaynaklar 1-TAKALE, F. GNDZ, H. (2000), Rakseden Harfler (Dancing Letters), Antik A.., Kltr Yaynlar, stanbul. 2-BROL, A.. DERMAN, . (1991), Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler, Kubbealt Akademisi Kltr ve Sanat Vakf Yayn, stanbul. 3-NVER, A. Sheyl, (1955), Ustas ve rayla Hezargradl Zde Ahmet Ataullah: Hayat ve Eserleri, stanbul. 4-TAKALE, Faruk, (1994), Tezhip Sanatnn Kullanm alanlar, Yaynlanmam Sanatta Yeterlik Tezi, M.S.. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. 5-DEMRZ, Yldz, (1986), Osmanl Kitap Sanatlarnda Naturalist

slpta iekler, .. Edebiyat Fakltesi Yayn., stanbul. 6-BODUR, Fulya, (1985), Osmanl Lake Sanat ve 18. yy. stad Ali skdari, Trkiyemiz, stanbul. 7-BAYTOP, Turhan, (1998), stanbul Lalesi, T.C. Kltr Bak. Yaynlar, Ankara. 8-ATASOY, Nurhan, (2002), Hasbahe: Osmanl Kltrnde Bahe ve iek, Ko Kltr Sanat Tantm Yaynlar, stanbul. 9-CEYLAN, Grkan, (1999), Osmanl'dan Gnmze Drt Gzde iek; Gller, Karanfiller, Laleler ve Smbller, Flora Yay., stanbul. 10-AKAR, A.- KESKNER, C. (1978), Trk Ssleme Sanatnda Desen ve Motif, stanbul. 11-TURGUT, A. Yusuf, (2003), 18. yy. Tezhip Sanatnda Naturalist slpta iekler, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, M.S.. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. 12-TAKALE, Faruk, (2006), Trk Kitap Sanatnda Gl Motifleri, El Sanatlar Dergisi: (SMEK), s.2. Dipnotlar: (1) F. TAKALE H. GNDZ, Rakseden Harfler, 19 (2) .A. BROL . DERMAN, Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler, 13 (3) A. Sheyl NVER, Ustas ve rayla Hezargradl Ahmed Ataullah: Hayat ve Eserleri, 7. (4) Faruk TAKALE, Tezhip Sanatnn Kullanm Alanlar, 25. (5) Yldz DEMRZ, Osmanl Kitap Sanatnda Naturalist slupta iekler, 36. (6) A.g.k., 347. (7) Turhan BAYTOP, stanbul Llesi, 2. (8) Nurhan ATASOY, HASBAHE: Osmanl Kltrnde Bahe ve iek, 141. (9) Grkan CEYLAN, Osmanldan Gnmze Drt Gzde iek, Gller, Karanfiller, Laleler ve Smbller, 109. (10) Bkz. (3), DEMRZ, 377. (11) Bkz. (2) TAKALE, 539. (12) Bkz. (4), ATASOY, 179, 181. (13) A. AKAR C. KESKNER, Trk Ssleme Sanatnda Desen ve Motif, 25. (14) Bkz. (1), BROL DERMAN, 13. (15) Bkz. (1) NVER, 7. (16) Atilla Yusuf TURGUT, 18. yy. Tezhip Sanatnda Naturalist slupta iekler, 83. (17) Bkz. (3), DEMRZ, 384. (18) Bkz. (1), NVER, 10. (19) Bkz. (3), DEMRZ, 385. (20) Bkz. (4), ATASOY, 179 (21) Bkz. (3), DEMRZ, 383. (22) Bkz. (4), ATASOY, 179. (23) Bkz. (3), DEMRZ, 385. (24) Bkz. (1), NVER, 15-16. (25) Faruk TAKALE, Trk Kitap Sanatnda Gl Motifleri, 147. 93

Osmanlnn Son Saray: Yldz

Yaz: Hatice RN - Fotoraar: Tolga SUBAI Yldz Saray; saray, kk, bahe, ynetim ve koruma yaplaryla 500 bin metrekarelik bir korulua sahip olan, eitli dnemlerde yaplan ilave binalaryla Trk ve Osmanl mimarisinin en son rneini iinde barndran kompleks bir saraydr. Sultan II. Abdlhamid ve Yldz Saray, bir btnn iki paras gibidir. Hnkr, Dolmabahe Sarayn gvenli bulmayp, denizden ve karadan gelebilecek saldrlar nlemek amacyla boaza nazr Beikta ve Ortaky tepesinde bulunan saraya yerleir.
stanbulun fethedilmesinden sonra Kazancolu Bahesi adyla anlan bu blgenin, Osmanl padiahlarnca av ve zel mesire yeri olarak kullanlmas, Kanuni Sultan Sleyman (1520 1566) dnemiyle balar. Bu korulua ilk olarak Sultan I. Ahmed (16031617) tarafndan kk bir kasr yaptrlr ve dzenlenen bahesi sayesinde Hadaik-i Hassa (Padiah Baheleri) arasnda yer alr. IV. Murad (1623 1640) avlanmak iin geldii bu tepedeki kk, kz Kaya Sultana hediye eder. Sultan III. Selim (1789- 1807) annesi Mihriah Valide Sultan iin bu tepede Yldz ismini verdii baka bir kasr yaptrr ve korulukla birlikte btn semt bu isimle anlmaya balar.
94

Sultan III. Selim dneminden kalan tek hatra sarayn i bahesinde bulunan rokoko tarz zarif bir emedir. Tahta kan II. Mahmud (18081839) Yldz Bahesinde dzenlenen gre ve ok atlarn seyretmeye geldiinde, dinlenmek iin 18341835 yllar arasnda koruluun zirvesine bir kk ina ettirir. Yenieri Ocan 1826 tarihinde kaldran II. Mahmud, Askir-i Mansre-i Muhammedye adn verdii yeni ordusunun talimlerini izlemek iin bizzat Yldz Bahesine gelir. 12 yl sonra olu Sultan Abdlmecid (1839-1861) bu kk yktrp validesi Bezm-i lem Sultan iin 1842 tarihinde byk ve gzel bir kk olan Kasr- Dilkay ina ettirir.

Sultan Abdlaziz (18611876) raan Sarayn yaptrdktan sonra Ortaky Caddesi zerinden bir kpryle iki saray birbirine balar. Hanedann son dnemlerinde nemli bir yere sahip olan Balyan ailesi mimarlarna, D Bahedeki Malta ve adr Kkleri ile asl saray ksmndaki it Kasr ve Byk Mabeyn Kkn ina ettirir. Genellikle yaz aylarnda Sultan Abdlaziz kkte ikamet etmitir. Saltanat 92 gn sren V. Murad (1876) ksa sre Yldz Saraynda oturur. Hnkrn akl rahatszlndan dolay tahttan indirilmesinden sonra, 33 sene saltanatta kalacak olan kardei Sultan II. Abdlhamid, Yldz Sarayna tanr. Hnkr saraya tandktan sonra dardan gelebilecek muhtemel saldrlara ve kuatmaya diren gsterecek ekilde, kaln ve yksek duvarlarla evirterek saray ehirden tamamen ayrr. Bu dnemde 15 bin askeri barndracak klalar yaplr. Kale duvarlar gibi muhkem olan sarayn drt tarafnda eitli kaplar olsa da bunlardan resmi ve zel blmlere giri iin sadece u drt kap nemli ve aktr. Koltuk Kaps: Yldz Hamidiye Camiinin nnden geince solda elilerin ve nemli konuklarn Cuma selamln izlemeleri iin tahsis edilen setin altnda kalan birinci kapdr. Paalar, bakanlar, saray memurlar, hizmetliler ve nemli yabanc eliler saraya girmek iin bu kapy kullanrd. Saltanat Kaps: Koltuk Kapsnn st ksmnda, sadece padiah saraydan kaca zaman alan altn yaldzla sslenmi olan kapdr. Bu kapdan it Kk, Hnkr Sofas ve Kk Mabeyn Kkne geilirdi. Harem veya Valide Sultan Kaps: Yldz Hamidiye Camiinin nnden yoku yukar klnca, sadece hareme mensup olanlarn kulland kapdr. Bu kapdan, D Baheye ve Saray- Hmyna gidilir.

Mecidiye Kaps: raan Saraynn karsnda Yldz Parknn Ortakye alan byk kapsdr. ale, Malta, adr, Talimhane, Bahvan ve Acem Kkleri'ne bu kapdan gidilir. Bu kaplara mukabil bir de Sultan tarafndan yaptrlan Kk Mabeyn ve Harem Daireleri arasnda Harem Kaps vardr. Arnavut asll tfekiler tarafndan d taraftan ifte nbeti ile korunan bu kapdaki askerler sivil giysi giymesine ramen stanbulinlerin altnda bir kama ve byk apl bir tabanca bulunurdu. Birinci Avluda Bulunan ve Saraya Bal Binalar Yldz Hamidiye Camii: Sultan II. Abdlhamidin 1877 tarihinde Yldz Sarayna tanmasndan sonra, Cuma selmlklarnda ve dier nemli gnlerde saraydan uzaklamamak iin saray duvarlarnn dnda, yerleme alannn iinde, 1886 ylnda Mimar Sarkis Balyana yaptrd camidir. Saraya kan yokuun sa tarafnda yer alan caminin asl ad Hamidiye Camii olmasna ramen Yldz Camii olarak anlr. Son dnem Osmanl mimari tarznn esiz bir yapsdr. Cami plannn Sultan tarafndan tasarland sanlmaktadr. Kgir, tek katl, tek ve yksek kubbeli olan bu cami; kitlesi, plan ve dekorasyonuyla dikkat ekicidir. Camiye ana kapdan ieri girildiinde cmle kaps zerinde Besmele-i erife ile Ayet-i Kerime yazs grlr. Cami iinde mezzinlerin biraz yksekte oturmalar iin yaplm beer metrelik iki ksm, cemaatten birer parmaklk mesafeyle ayrlmtr. Sedir aacndan yaplm stunlar camide drt adettir ve kubbesinin askda kalmasna yarayan tayc kolon grevindedir. Bu mimari slup baka bir camide yoktur. Kubbenin 20 penceresi altn yaldzl saaklarla ziynetlidir. hls- erif suresi kubbenin merkezine sls hattyla altn yaldzl olarak yazlmtr. Kenar kasnaklar iki blmden olduu iin alt ksm emberi andrr. Kubbenin koyu mavi zemin zerine altn yaldzl yldz
95

Yldz Hamidiye Camii

Byk Mabeyn tavan sslemeleri

motifleriyle sslenmi olmasna ramen, dier ksmlardaki sslemeler kalem iidir. Caminin 12 penceresi karlkl duvarlarda, 4 penceresi de mihrabn sa ve solunda neogotik slupta toplam 16 tanedir. Beyaz ilemeli altn yaldzdan olan mihrap, caminin tam ortasndadr. Mihrap mermerinin stnde Cihar- yr cz, Hasan, Hseyin ve Hz. Saidin isimleri, siyah zemin zerine sar sedef kakma tekniiyle yazlm, altn yaldzl al ile kenarlar ereve edilmitir. Oryantalist motiflerle ve altn varaklarla duvarlar nakl olan Hnkr mahfili, son cemaat yerinin kaln ksa iki stunla askya alnan haremlik ve selamlk ksmndadr. Bu blmdeki sedir aacndan kafesler, Sultan II. Abdlhamid Han tarafndan yaplmtr. Mezzin mahfili zerinde btn duvar kaplayan 50 cm. geniliinde kfi hattyla Mlk Suresi yazldr. Abdlfettah Efendiye ait olan sls hat levhalarndan baka camide, mihrabn solunda Sultan Abdlhamidin kendi yazd ve turas bulunan kabartma yaz levhas mevcuttur. Hafz Osmann yazlar cami iine sonradan eklenmitir. Vaaz krss, 1,5 metre geniliinde ve yksekliinde tek para mermerdir. nna Erselnake yazs, saray mzka avuu tarafndan sedef kakma tekniiyle caminin dier duvarlarna yazlmtr. Hamidiye Camiinin kymetli eyalar iinde son Srre Alay ile gelen Kbe rtsnn drtte biri, Sultann kendi eliyle yapt rahle ve Sakal- erif muhafazas iin yapt sedefli bir ekmece ile Alman mparatoru tarafndan hediye edilen kubbedeki avize saylabilir. Caminin iindeki ve dnda akan sular Hamidiye suyudur. Yldz Hamidiye Camiinin avlusunda kuzeybat ksmnda bulunan Hamidiye Saat Kulesi, 1890 ylnda Sultan II. Abdlhamidin emriyle yaplmtr. Yldz Camii gibi farkl mimari slup olan oryantalist ve neogotik stil karmasyla ortaya kan birleik bir yapdr. kattan oluan, sekizgen bir plana sahip olan kulenin eni, st katlara kldka daralr. Birinci katn drt cephesinde ayr yazlm kitabeler vardr, ikinci katta barometre, nc katta hem saat odas hem de saraya bakan ksmn penceresine saat yerletirilmitir. En stte dekoratif bir atnn zerinde pusula vardr. Byk Mabeyn (Daire-i Mabeyn-i Hmyn): Yldz Saray topluluunu meydana getiren yaplarn en by olan bu bina, Sultan Abdlaziz tarafndan Agop ve Sarkis Balyan kardelere 1866 tarihinde bir dinlenme kasr olarak yaptrlmtr. Harem kapsndan ieri girilince sol tarafta, birinci avluda ilk gze arpan bu bina, Balyan kardelerin neo-Osmanl tarzndan nce uygulad mimar sluptadr. Duvar ve tavan sslemeleriyle son derece zarif olan binaya ift tarafl yekpare mermer merdivenle girilir. Altnla
96

tezyin olan kaplar, kemerli pencereleri, kristal avizeleri ve kristal merdivenleri, byk ini sobalar, fskiyeli havuzu ve duvar sel sebilleriyle dikkat ekicidir. Byk Mabeyn'in alt kattaki salonu ile st katta ona tekabl eden salon, II. Sultan Hamidin resmi odasyd. Alt katta bu salon dnda kalan odalar Mabeyne ait olup, st katn en solunda bulunan ise Plevne kahraman Gazi Osman Paann odasyd(1). Mabeyn Dairesinin st kat salonu ounlukla yabanc hkmdarlar, nemli misafirler ve prensler geldii zaman alr, resmi kabul, nemli tren ve ziyafetler bu binada dzenlenirdi. it Kk: Byk Mabeynin sol karsnda, asl saray ksmnda birinci avludaki bu nemli bina Sultan Abdlaziz tarafndan Balyan kardelere yaptrlmtr. Cuma selamlndan sonra Byk Mabeyn Dairesi dnda, padiah ziyarete gelen yabanc konuklarn ve stanbuldaki elilerin kabul yeri olarak kullanlan kk, nnde kma ahap antresinin st sala kapl, tek kat kgir, st duralit, pencereleri panjurlu ve demir parmaklkl bir binadr. it Kk iki kat gibi grnse de zemin ksm bir oda, bir giri ve kk bir salona sahiptir. Bu ksm saray muhafz Tahir Paann dairesidir. Padiah ziyarete gelen konuklar, ilk Tahir Paa tarafndan sorguya ekildikten sonra st kata bir merdivenle kartlr. ie gemeli odalardan sonra sras gelen konuk byk salonda huzura kabul edilirdi. Huzurda protokol gerei sadece Trke konuulurdu. Ramazan aylarnda iftar davetleri bu kkte verilirken, ayn zamanda her Ramazan aynn sekiz gn soru cevap eklinde padiahn katlmyla dzenlenen ilm ve din sohbet olan Huzur Dersleri de it Kknde yaplrd. Set Kk (Seyir Kk): Yldz Hamidiye Camiinin sa apraznda Koltuk Kapsnn yanndaki set zerindeki Byk Mabeyn Dairesinin arka cephesine bitiik olan kktr. 1889 tarihinde Sultan II. Abdlhamid tarafndan Sarkis Balyana yaptrlan tek katl bina, Alman mparatoru II. Wilhelmin Cuma selamlk trenini izlemesi iin yaptrlmtr. mparatorun ziyaretinden sonra da bina yabanc eli ve nemli konuklarn Cuma selamlk trenini izlemeleri iin kullanlmaya devam edilmitir. Kkn tavan kalem ileriyle ssl olup, Byk Mabeyn Dairesiyle cameknl bir koridorla balant salanmtr. Saray mimar Raimondo Daronco tarafndan Art Nouveau tarzda yaplan bina, Yldz Sarayna Valide Sultan Kapsndan ieri girilince, Byk Mabeyn Dairesinin tam

Yldz Hamidiye Camii

97

Silahhane

Silahhane binasnn bugnk hali

karsnda yer alr. ki katl, ince, uzun, birbirinden bamsz girileri olan be daireden oluan bina, sarayda grevli bulunan yksek rtbeli kiiler iin yaptrlmtr. st kat telgrafhane, alt kat da ifrehane olarak kullanlmtr. Kiler-i Hmyn: Yldz Hamidiye Camiinin kar sokandan ieri girildiinde sol kolda yaverlerin karsnda kgir, tek katl bulunan binadr. Sarayn ileri gelenlerinin, vazifelilerin ve ehzadelerin yemekleri burada pier, devlet adamlarnn ve mabeyncilerin evlerine Kiler-i Hmyndan baz zamanlarda yemek giderdi. 40 a, rak ve yardmclardan oluan mutfak alanlar sabah akam 600 tabla yemek yapp, yemeklerin miktar, nefaseti, kimin tarafndan yenecekse makam ve mevkiine gre ayarlanrd. Husus Mutfak, Husus Kiler: Valide Sultan Kapsndan ieri girildiinde sa tarafta silah mzesinin yannda, pencereleri demir parmaklkl, kaps salam olan kimyahaneye benzeyen Sultann husus mutfa bulunurdu. Kilerciba kontrolnde pien yemekler byk bir tablaya yerletirildikten sonra, zerindeki rtnn ular birbirine balanr, ekmek sepeti ve su srahileri de kilerciler tarafndan mhrlenirdi. Abdlhamid-i Sani Kthane suyundan baka su imedii iin sadece ona mahsus bir membadan alnr, yabanc kimse yanatrlmazd. Hnkrn yemek tablas dairesine kadar kemal-i tzim ile tanp kilercibana teslim edilir, padiahn gz nnde mhrleri kilerciba tarafndan alan yemekler sofraya braklrd. Zat- ahane az ve hafif yemek yemeyi tercih eder, yemei Mfika Kadnefendi ile yer, annesinin hatras olan (Tirimjgan Kadnefendi) altn tuzluu sofrasnda bulundururdu. Sultan bir yemekten phelenirse bir para kilercibana tattrr veya yemek srasnda etraftaki kedi kpeklere birer lokma verirdi. Silahhane: Valide Kapsndan ieri girildiinde sa ksmda kalan tek katl, kgir, uzunlamasna, yma tekniiyle yaplan binadr. Sultan Abdlhamid tarafndan saray al-

anlar iin yemekhane olarak yaptrlan binann kafeslerle rl olan st kat kadn hizmetlilerin, alt kat erkek hizmetlilerin yemek katdr. Binann Valide Sultan Kapsndaki blm padiahn zel mutfa ve kileri olarak kullanlmtr. Alt katnda saray arabaclarnn oturduu Arabaclar Dairesi, st katta muhazf tfekilerinin binalar yer alr ve binann devam da karakoldur. Binann tavanlar madalyonlar iinde gemi resimleri ve silah motifleriyle sslenmi, bir tonozla rtl binann sonraki yllarda st kat yktrlp eski ve yeni silahlar toplanlarak silah deposu olarak kullanlmtr. Sultann Halinden sonra buradaki silahlar Harbiye Nazr Mehmed evket Paa Asker Mzeye gndermitir. Hazine-i Evrak Dairesi: Yldz Saraynda demir parmaklkl byk bir odann iinde, ilemi biten ve ariv niteliinde olan evrak, jurnal ve belgelerin muhafaza edildii bir daire vard. Saltanatn ilk yllarna dair bir evrak lazm olsa dahi birka dakika iinde bulunurdu(2). Agavat Dairesi ve Musahip Aalar ve zzet Paa Dairesi: Kiler-i Hmyn Dairesinin tam karsndaki bina, Yldz Saraynda grevli olan 120 kadar Harem aasnn daireleri, sarayn birinci avlusunda bulunurdu. ok deerli olan mutfak malzemeleri bu blmde korunurdu. Yldz Saraynn birinci avlusunda Agavat ve Kiler-i Hmyn Dairelerinin bulunduu yer Musahip Aalar Dairesidir. Sultan Reat zamannda yklan zzet Paann dairesi Byk Mabeyne giden yol zerinde solda, birinci avluda ahap tek katl bir bina idi. Rasathane, Gvercinlik Kk, Saray Eczanesi: Saray Ktphanesinin sa tarafnda ktphaneye bitiik olan Rasathane iki katl bir binayd. Yldz Saraynda ilalar saraya has bir eczanede hazrlanrd. Bekir Bey ve kardei Mustafa Bey eczacbala tayin edilmi, raklar ve kalfalar ile birlikte on iki eczac alrd. Arabalk blmnn tam karsndaki Sultan dneminde yaplm iki katl badadi yap kimyahane eczahane binasdr. Saraya ait ilalarn yapld bu kkn nnde bulunan kaskatlardan gvercinler su itikleri iin Gvercinlik adyla da anlmaktadr. Kimyanehane-i Hmyn ve EttbbDoktorlar Dairesi: Sultan Abdlhamid kimyagerlie merak salm ve bir kimyahne kurdurtmutur. Rangowski, Dr. Saint Gros Paa, Bavyeral kimyager Arnold, Serferus ve Josef Zanni, Hnkrn hususi kimyagerleridir. Saray hekimi Dr. Mavroyani, Byk Mabeyn Dairesinin alt katnda ikamet eder. Sarayn bahekimi Dr. Mir Arif Paa, smet ve Emin, lyas Paalar dnda di hekimi, kulak burun boaz, ebe, gz ve sinir hastalklar ve cerrah olmak zere 30 kadar hekim vardr.

Husus Daire

98

Sultan 2. Abdlhamid Hann hal fetvas okunduu byk salon

Sultan 2. Abdlhamid Hann hal fetvas okunduu byk salonun tavan sslemesi

Yldz Saraynda 2. ve 3. Avluda Bulunan Binalar Harem-i Hmyn: avlusu bulunan sarayda Harem-i Hmyna birinci avluyu getikten sonra yaldzl harem kapsndan ieri girerek ulalr. Padiahn emriyle alan Harem Kaps, yine onun izniyle kapanr, izinsiz kimse giremezdi. Acele bir evrak veya zel bir i olduunda kapnn dndaki nbeti tfekilerin ihbar ile kap biraz aralanp ierideki nbetiler tarafndan kap yine kapatlrd. Padiahn oturduu ksm haremlik ve selamlk olarak ayrlmtr. Kk Mabeyn Kk (Selmlk): Sultan II. Abdlhamidin emri ile husus talyan mimar Raimondo Darancoya 1900 tarihinde oturma ve alma dairesi olarak yaptrlmtr. harem kapsn getikten sonra sa tarafta kalan kk, badadi teknik ile iki katl olarak yaplm, binann en st kat da k bahesi olarak nc bir kat eklindedir. Binaya alt basamakl ta merdivenden klp, renkli camlarla ssl camekndan ieri girilir. Birinci kat padiahn alma, yemek, istirahat, kabul ve yatak odas olan zel konutu eklindedir. Tavan sslemeleri Boaz grntlerini yanstan manzara resimleri ve ince kalem ileriyle ssldr. Parisli sanatkr Bonetin imzasn tayan natralistlik iek kompozisyonlu pencere vitraylarnn yan sra, eyalarda Sefir Mnir Paa sayesinde Fransadan getirtilmitir. Binann alt katnda en solda olan byk havuzlu ve denize bakan oda, Sultann alma ve zel devlet adamlarn kabul ettii odadr. alma odasnda bronz tezyinatl bir yaz masas olup, oda lake kenarl, ipek kaplanm bir takmla denmitir. Binann ikinci kat Art Nouveau akmnn btn ssleme zelliini tarken st kat daha sadedir. Baz byk kabul, ziyafet ve mevlitlerde st kat kullanlm, it Kasr ina edildikten sonra mevlitler yeni binada okutulmutur. Mevlit gnlerinde byk salon, yaldzl kafes paravanla ayrlarak harem mensuplarnn paravann arkasnda mevlit dinlemesi salanrd. Byk yemek odasnn tavan ve duvar sslemeleri kalem ileriyle ve altn yaldzl allarla sslenmi, parke zemininde salon iin dokunmu bej, mavi yollu, pembe iekli bir Hereke hals serilidir. Kk Mabeyn Kk Harem-i Hmynda selamlk ksmnda olduu iin haremde yaayanlar tarafndan da Selamlk olarak anlrd. Sultan II. Abdlhamid ve Devlet-i liye iin nemli tarihi olaylarndan birisi olan 31 Mart 1909 padiahn Hal Fetvas kendisine byk salonda okunmutur. Sultan Abdlhamidden sonra V. Mehmet Reat ve VI. Mehmet Vahidettin alma odasn ayn maksatla kullanr.

Husus Daire: Mimar Vasilaki tarafndan Sultan Abdlhamidin zel dairesi olarak Kk Mabeyn dairesinin hemen yanna sarayn en manzaral yerine ina edilmitir. Yldz marangozhanesindeki ustalar tarafndan kkn i sslemesi yaplmtr. eker Ahmet Paada duvarlar naklarla sslemi, kap ve pencereleri tek para maundan imal etmitir. Sultan Abdlhamid bu kkte iki yatak odas deitirmitir. Mabeyn hizasna gelen ksm tek kat iken, ale Kk tarafna gelen ksm ift katldr. Abdlhamid-i Saninin yatak takmlar mikrop tutmamas iin sk gzenekli ipek kumalardan yaplrd. Sultnn kulland yastk keli ve yzldr, bu yzlerden biri karyolann n ksmna, ikinci yz yataa bakar, nc bo ksma da padiahn yz temas ederdi. Sultan geirdii bbrek rahatszlndan sonra yatak odas, ayn katta daha havadar olan bahe stndeki odaya gemitir. Husus Dairede duvarlar kadife kapl bir odada padiahn kimse tarafndan bilinmeyen bir usulle alan gizli kasas vardr. st katta evlenecek sultanlara hediye edilmek zere hazr bekletilen yirmi iki tane eyiz sand hazr bekletilirdi. Husus Dairenin giriindeki salonun sa tarafndaki yatak odasnn yannda Sultan II. Abdlhamidin esvap odas vard. Cuma selmlklar, takaca nianlar ve klc, byk niformalar esvapbann dairesinde muhafaza edilir, gerektiinde Selmlk Dairesine getirilir. Gri rengi kyafetlerinde ok kullanr, haremde ise koyu renk kyafetleri tercih eder, gece kyafetleri yn ya da beyaz ketenden yaplrd. Husus Dairenin yan banda bir de Husus ifre Dairesi vardr. Husus Daire Hamam ayr bir pavyon eklinde olup, 19001902 tarihleri arasnda saray mimarlarndan Raimondo Darancoya yaptrlmtr. Geleneksel Trk hamamlarndan farkl tarzda bir blme sahiptir. Kaloriferle stlan hamamda dnemin temiz ve kaliteli memba suyu kullanlr,

Hususi Daire Hamamnn Orijinal Hali

99

rayda padiaha sunulacak kitaplar, ktphaneye girecek kitap ve dergileri zenle ciltleyecek bir cilthne vardr. Ktphanenin ciltibas Maksud Pazarcyand. Bir odada sadece Devlet-i liyye-i Osmaniye hakknda eitli dillerde yazlm eski ve yeni el yazmas eserlerle dopdoludur. Polisiye romanlara merak olan padiahn ktphanesinde 600 adet el yazmas polisiye roman bulunurdu. Seyahat etme imkn ok olmayan Sultan, eitli lkelerde kan seyahatnameleri tercme ettirir, bunlar okuttururdu. Bu yzden lkelerin beeri tarihlerini ve corafyalarn iyi bilirdi. Kuzey kutbuna yapt yolculuklara dair hatralar bulunan kif Nansenin kitaplarn temin ve tercme ettirip okutturmutur(4). Hnkrn bir dier merak olan fotoraflar sayesinde 35 bin fotoraf iinde barndran koleksiyonu 900 albm olarak dzenlenmitir. Hem Osmanl mparatorluu, hem de ABD, Japonya gibi Uzak Dou lkelerine ait mimari ve fiziki yapnn, inan ve eitli hayat tarzlarnn yanstld bu kareler gnmzde de aratrmaclar iin belge nitelii tar. Bu koleksiyonun olumas iin Abdlhamid-i Saniya bizzat kendisi tarafndan dneminin en iyi fotoraflarna sipari vermi, ya da muhtemelen dllendirilmek zere padiahn bu ilgi ve merakn bilen profesyonel fotoraf sanatlar tarafndan dnyann eitli blgelerinden saraya hediye gelerek olumutur. Ktphanenin Ser-hafz ktb, Sultann sevip gvendii Kalkandelenli Sabri Bey titiz bir memurdur. Padiah dahi kitap istese muhakkak makbuz alrd. Byk bir titizlikle baslm filerin stnde Ktphane-i Hmyn-i Cenb- mlknede mevcut sr- mellifenin tedkikne mahsustur yazlr. Sonra kitabn hviyetini byk bir titizlikle belirtecek sorular var: Kitabn ad, yazar, basld veya yazld tarih, sayfa ve satr numaras, hangi dilde, hangi bilim kolunda olduu vs...(5) yazldr. Sultan Abdlhamid Hann 31 Mart 1909 tarihinde Halinden sonra Yldz Saray yama edilmeye balanr. Sabri Bey ktphanedeki en deerli yazmalar, mcevherli ciltleri ve dier kymetli kitaplar korumak iin kitaplar evinde saklamay uygun grr. Fakat 50 bin cilt kitabn eve tanmas mmkn olmayacaktr, yamaclar ktphaneye dadannca Sabri Bey ok nemli bir karar verir ve Benim cesedimi inemeden kimse ieri giremez(6) der. Hem yamac askerler, hem de Sabri Bey Rumelinin Kalkandelen blgesinden olmalar sayesinde Ser-hafz ktb yamaclara kendi iveleriyle konuur. Bu hitaptan sonra yamaclar, ktphane kapsndan geri ekilir. Cumhuriyetin ilanndan ksa bir sre sonra Tevhid-i Tedrisat Yasasnn karlmasnn ardndan ktphane eyalar Darlfnuna devredilerek Medreset-l Kuzat binasna tanr. Washingtondaki Milli Kongre Ktphanesinde zengin bir Trk kitap koleksiyonu bulunmaktadr. stanbul Robert Kolejinden mezun Bodurgil bu ktphanenin Yakn ve Uzak Dou blmnn idareciliini yapar. Ktphanede en ilgi eken koleksiyonlardan biri de krmz deri kapl, zeri altn yaldz kakmal 36 adet albmdr. Bu byk boy albmlerin her birinin kapaklarnda bir tarafnda II. Sultan Abdlhamidin turas ve Es-Sultan bnis-SultnisSultn El Gaz Abdlhamid Han- Sni Hazretlerinin taraf- eref-i mlknelerinden, Memlik-i Mctema-i Amerika Ktbhane-i Millisine ihd buyurmutur. 1310 yazldr. Albmlerin br kapanda ise Osmanl armas ve ayn yaznn ngilizceye tercmesi vardr. Tarih olarak da 1310un karl 1893 yazldr. Btn bunlar altn kakmaldr. Sultan Hamidin emriyle hazrlanm, Trkiyedeki eitim, salk,

Sultan Abdlhamid-i Sani dnemi yldz saray ktphanesi .. Ktphanesi 90522

hamam iinde bir de hel mevcuttur. Kurnaya ait musluklardan sa musluktan scak, sol musluktan Kthanenin souk suyu akar. Banyonun inileri nilfer ve papatya desenli iek motifleriyle kapl iniler antre ve hamam tavannda Art Nouveau desenli seramikler kullanlmtr. Hamamn renkli iek motifleriyle oluan vitray pencereleri vardr. Sultann Halinden sonra Sultan V. Mehmed Reat kalm ve bu dairede vefat etmi, Sultan VI. Mehmet Vahidettin burada ikameti srasnda elektrik kontandan kan yangndan sonra bugnk daire yaptrlm, sadece bir oda, bir koridor, bir de hamam orijinal kalmtr. Bina stten bir galeri ile Kk Mabeyn Dairesine, yer altndan da ale ve tiyatro binasna balanr. Saray Ktphanesi ve Husus Ktphane: Yldz Saraynda farkl binalarda kk ktphaneler vardr. Yldz ktphanelerinin en by, Sultann husus ktphanesi, Merasim Dairesinin yanndaki kk bir binadan, nce Malta Kkne, sonra ktphanedeki eserlerin oalmasyla birlikte i avlunun gneybatsndaki, tek katl kgir, drt byk salondan oluan, pencereleri demir parmaklkl 6070 metre uzunluunda bir binaya tanr. Ktphanede Ser-hafz ktb bata olmak zere otuz kadar memur ve hademe grevliydi. Okuma masalarnn kenarlarnda bulunan kreleri, mzeyyen tavan ziynetlendiren avizeleri, saray marangozhanesinde yaplan ktphanenin raf ve cameknl dolaplaryla dikkat ekicidir. Ktphanenin muhteviyat da olduka zengindir. Hilye-i erfler, hat statlarnn yazlar, el yazmas minyatr Kuran- Kerim ile seyahatnameler, Sultann kendisi iin tercme edilmi polisiye el yazmalar, fotoraf albmleri, Mescid-i Aks maketleri ve yazarlarna yksek telif cretleri denerek satn alnan manskriler sadece Yldz Saray Ktphanesinde bulunurdu. Tek nsha kitaplar arasnda 1002/1594 tarihli Sultan II. Selimin 104 minyatrle Yemen ve Tunus fetihlerini anlatt Tarih-i Fethi Yemen , 944/1543 tarihli Kanuni Sultan Sleymann Irak seferini 128 minyatrle resimleyen Matrak Nasuhun Beyan-i Menazil-i Sefer-i Irakeyn, X. yzyla ait bir Kuran- Kerim ktphane dermesinin en nemli eserlerindendir(3). Ayrca paha biilmez resim, pul, muhtelif kre-i sema, kre-i arz haritalar, bitki, kuma, litografya koleksiyonlar, kitap ve albmler zenle ciltlenir, kapaklar atlas, kadife ya da marokenle kaplanr, baz eserler inci veya mcevherle ciltlenirdi. Ktphanede Arapa, Farsa, Trke neredilmi, o dneme ait kitaplarn hepsi mevcut olup, yabanc lisanl olan mecmualar, dikkatle muhafaza edilir ve her alt ayda bir ciltlenirdi. Sa100

sanat, askerlik ve dier eitli alanlarda yaplan fotoraflarla tespit edilmitir. Albmlerin her birinde yirmi il krk aras byk boyda fotoraf mevcuttur. Fotoraflar, o zamann en nl fotoraflarndan Abdullah Kardeler ve Febs, birka tanesini de Kurmay Albay Ali Rza Bey ektirmitir(7). Yldz Ktphanesinin Darlfnuna devredilmesinden sonra Sabri Kalkandelenli, Yldz dermesiyle ilgilenmek zere mdr vekili olarak grevine devam etmitir. Sabri Kalkandelenin olu Nureddin Kalkandelen niversite ktphanesinde yllar sonra 3. mdr olarak atanr. Limonluk Seras ve Pavyon Kk: Kk Mabeyn Dairesinin tam karsnda L biiminde 1895 tarihinde talyan Mimar Raimondo Daranco tarafndan tonoz rt ve camla kapl, harem duvarna bitiik olan yapdr. Cephesinde metal rokoko sslemeleri olup, 8 metre uzunluunda, giriinde diagonal eksen zerinde barok bir Osmanl kubbesi mevcuttur. Bitiiinde padiahn dinlenme kklerinden biri olan, gizli bir kap ile it Kasrnn byk salonuna geilen, tek odal koridordan oluan tek katl yapdr. Cariyeler, Hazinedar Usta, Kadn Efendiler Dairesi: Harem-i Hmayuna mensup kadnlarn bulunduu bina topluluudur. Binalar iki katl, badadi slupla yaplan birbirine cameknl bir koridorla balanmtr. Tavanlar kalem ilemeleri, madalyonlar ve eitli resimlerle ssldr. Hazinedar Usta Dairesinin yannda cariyelerin dairesi vardr. Hazinedar Usta, Harem-i Hmynun vekili, adeta kadn sadrazamdr. Merasim gnlerinde kendilerine has altn bir kordonla Mhr-i Hmynu boyunlarna takarlar, vefatnda mukabil mhr yerine geen teslim alr. Srma ilemeli salta giyen Hazinedar Kalfa, uzun elbiseli, banda hotozu andran belinden aaya inen sar renk iki parmak eninde sa takar. Saraydaki kymetli eyalarn anahtar kendisinde olup, Hnkr Kalfalar yardmclk yapar. Ona sorulmadan bir ey yaplmaz. Birinci rtbeden efkat nianlar vardr. Usta Kalfalar, Gedikli Cariyeler Dairesi: Harem-i Hmyna girince tiyatro binasnn sol tarafnda yer alr. 1987 tarihinde Usta Kalfalar Dairesi yklm, Gedikli Cariyeler Dairesi durmaktadr. Kzlaraas Kk: Tiyatro binas ve ale Kk arasnda, Husus Dairenin kuzey ucunda, iki katl, kgir, Sultan Abdlhamid tarafndan yaplan kk bir binadr. Duvarlarnda desenli hallar rtldr. Drssadeti- erife Aasna sarayda Kzlaraas denilirdi. Mevkisi merasimlerde, ehzade, damat, mir ve vezirden sonra olup, resmi elbisesi vezir kyafetindedir. Vezirlerin kulland byk kordon nianlara sahip olup, btn aalarn azli ve nasb ona aittir. Musahip Aalar Dairesi: Sultann zel doktoru smet Paann Musahip Dairesi birinci avludadr. Sultan Abdlhamidin dokuz musahibi olup bamusahip, ikinci, nc, drdnc musahip, normal anlrken dier kalanlara musahip aalar denilir. Esas vazifeleri padiahn dairesinin kapsnda nbet tutup, ona hizmet etmektir. Gelen ktlar ve misafirlerin kim olduu musahibe sylenir, o da Harem Kapsndan Nbeti Haznedara bildirir, padiah yaplmas gerekeni tekrar Nbeti Haznedara syler, o da musahibe iletir. Musahipler n tamamen ilikli redingot giyerdi. Sultanlara, kadn efendilere ve ehzadelere padiahn emirlerini gtrp, cevap getirirdi. Padiahn vefatndan sonra yeni hnkra hizmet etmek zorunda deildi,

Divan- Muhibbi 973 aban 1565 Aralk 1566 Ocak. Kanuni Sultan Sleymann eseridir. Tezhipleri saray nakkahanesinin ba ustas Mehmet Karamemi tarafndan yaplmtr. .. Nadir Eserler Ktphanesi T 5467

gitmek isterse kimse karmazd. ehzade, Sultan Daireleri: Yldz Saraynda eski harem dairelerinden nce kk ve ahap binalar yklp ehzade ve sultanlarn kalmalar iin daireler yaptrlmtr(8). ukur Saray ve Damatlar Dairesi: Padiahn evlenmemi ya da dul kalm kz ve kz kardelerinin ikametine ukur Saray ayrlmtr. Sarayn baz yerlerinde iki katl, baz yerlerinde zemine bal olarak katl olarak yaplmtr. Padiah kzlaryla evlenen erkeklerin kald blm de Damatlar Dairesidir. Yldz Saray Tiyatrosu: Yldz Saraynn Harem Kapsndan ieri girince nc avluda, Osmanl saraylar iinde ikinci, gnmze kadar gelen tek saray tiyatrosudur. talyan Mimar Raimondo Daranco tarafndan plan izilen tiyatro binas Bamimar Sarkis Balyan ve kalfalar tarafndan, eski bir ahrn yerine, Valide Sultan Kknn hemen yanna 1889 tarihinde ina edilmitir. 150 kiinin temaa edecei, dikdrtgen bir plan zerinde dar ve uzun bir binadr. Sahnesi geni olan tiyatronun duvarlar krmz pelle kapl ksm erkeklere mahsustur. Sslemeleri altn yaldzl, tavan yldz iek motifleriyle mavi zemin zerine sar yaldzlarla tezyin edilmitir. Orkestra alt katta sol taraftadr. Sultan, ortadaki byk iki kanatl altn yaldzl kapdan locasna gider, sahnenin tam karsndaki st kattaki yerini alrd. Locada iki adet koltuktan birine padiah oturur, dieri bo kalrd. Koltuklarn yannda alt adet krmz kadifeyle kapl sandalyeye, padiah kime iltifat etmek isterse onu davet ederdi. Tiyatro, padiahn yorulan zihni iin bir istirahat ve elence vesilesidir. Oyun srasnda aklna nemli bir i gelirse baktip veya vkeldan birini artp not aldrtt bir meknd. ehzadeler ve padiahn konuklar st katta oturur, alt katta ise saray mensubu kiiler oturur, localar iner kalkar kafeslerle rtlmtr. Tiyatrodaki parter koltuklar krmz kadife ile kaplanm, eyalarn ou Tamirhane-i Hmayunda yaplmtr. stanbula yabanc bir tiyatro grubu geldiinde eliler vastasyla saraya davet edilirdi. Bayramn birinci ve ikinci gn bayramlamaya gelen hkmet ve saray erknna, yabanc bir konuk geldiinde erefine, aramba ve cuma akamlar tiyatroda oyunlar dzenlenirdi. Tiyatro binasnda orta oyunundan operaya her trl oyun sergilenirken konserler de verilmi, byk fralarla iyice slatlp gerilen perde sayesinde de sinema izlenmitir. Yazn oyunlar harem bahesinin hnkr sofasna bakan ksmlarnda seyyar bir sahne zerinde oynanrd.
101

Yldz Tiyatrosunun Fransz ve talyan sanatlar, sonralar saray hizmetlilerinden mensup Hademe-i Hmyndan iyi oyuncular yetimitir. Sultan en ok Haydutlar operasn izlemekten holanr, bunun yannda Ayda, Karmen, Maskot, Faust ve Travator operalarn beeniyle takip ederdi. Yldz Tiyatrosunda baz aktrlere eitli Osmanl nianlar verilmitir. Bunlar arasnda Alman piyanist Ogst Wilhelme birinci dereceden Mecid nian, talyan oyuncu Ernesto Rissiye ve arkadalarna nc rtbeden Osman nian, Arturo Stavoloya nc rtbeden Mecid nian, eine efkat nian, talyan La Bruna topluluunun ba aktrisi Emila Ciampiye ve Rus piyanist Eliz Pekene efkat nian verilmitir. Ayrca Arturo Stavolo padiahn ricas zerine Yldz Sarayna yerleip, hem saray tiyatrosuna hem de Muzika-i Hmyna hizmet eder. Aslen Ermeni olan sonralar ad Yakup Efendiye evrilmi Gll Agop Efendi, Mardiros Mnakyan, Abdi lakapl
102

Abdrrezzak Efendi ve Ahmet Mithat Efendi, Yldz Tiyatrosu kadrosunda almtr. Mzaka-i Hmyn sanatlarndan Naid ve Mehmed Zati Arca da Sultan II. Abdlhamidin emriyle Yldz Saray Tiyatrosunda almtr. Tiyatro binasnn alt ve st katndaki byk caml ktphaneler iinde Sultan Abdlhamidin kymetli msiki ve nota koleksiyonu mevcuttur. Ciltlenmi olarak korunan koleksiyonlarn iinde orkestra ve piyano iin yazlm nemli eserler de bulunurdu(9). Sultan II. Mahmud dneminde balayan Batlama hareketi sebebiyle talyan mzisyen Giuseppe Donizettiyi mzka bandosunun bana getirterek Mzka-i Hmayun kurulmutur. Bestelenen Mecidiye ve Mahmudiye Mar sayesinde sanatya paalk ile nvan verilmitir. II. Abdlhamid ehzadeliinde Fransz Alexandre Efendi ve talyan Donizetti tarafndan mzik eitimleri almtr. Sultan, Mzka-i Hmayun orkestrasnn iyi almas iin, altm kiiden oluan orkestrann

Yldz Saray Tiyatrosu tavan sslemesi

BALAN Beye, Bayazt Devlet Ktphanesinden Halil GNBEYne Beikta le Mfts Sleyman lhami ZDEN Beye, Marmara niversitesi Bilgi ve Belge Ynetimi retim Grevlisi Talip MERT Beye teekkrlerimi sunarm. (Yldz Saraynn ikinci ve nc ksm olan ve D Bahe iindeki yaplar dergimizin 10. saysnda yer alacaktr.)
Dipnotlar 1. Erdoan SEVGN, stanbul Saraylarnda Adm Adm Yldz Saray, Hayat Tarih Mecmuas, cilt1 say 5 Haziran 1966 s.44 2. Nevin KURTAY, Yldz Saray zerine Yaplan almalarn Deerlendirilmesi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Yksek Lisans Tezi s. 59 3. Leman ENALP, stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi Balangtan Gnmze, Trk Ktphaneciler Dernei, Ankara 1998 s.14 4. Mustafa ARMAAN, Osmanlnn Mahrem Tarihi, Tima Yaynlar 2008 s. 214- 215 5. Orhan YKSEL, niversite Ktphanesindeki Mze, Hayat Tarih Mecmuas, say 1, 1ubat 1966 s. 71, 70 6. M. Selim GKE, Yldz Saray Ktphanesi, Trk Edebiyat Dergisi, Temmuz 2009 s.26 7. Sara KORLE, Sultan Hamidin A.B.D. Kongre Ktphanesine Hediyesi, Hayat Tarih Mecmuas, say 5, Haziran 1970 s. 3234 8. Nevin KURTAY, Yldz Saray zerine Yaplan almalarn Deerlendirilmesi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Yksek Lisans Tezi s. 130131 9. Metin AND, Eski stanbulda nl Tiyatro Oyuncular, Hayat Tarih Mecmuas, say 11, Aralk 1967 s. 1418, Prof. Dr. Pars TULACI, Osmanl Mimarlnda Balyan Ailesinin Rol, Yeni r Kitabevi 1993 s.639642 10.Ylmaz ZTUNA, Byk Bestekr Hac Arif Bey, Hayat Tarih Mecmuas, say 6, 1 Temmuz 1966, Sayfa 20- 25 Kaynaklar 1. Aye OSMANOLU, Babam Sultan Abdlhamid, Selis Kitaplar 2008 2. Metin AND, Eski stanbulda nl Tiyatro Oyuncular, Hayat Tarih Mecmuas, say 11, Aralk 1967 3. Erdoan SEVGN, stanbul Saraylarnda Adm Adm Yldz Park ve ale Kk, Resimli Tarih Mecmuas, say 5, Haziran 1966 ve say 6, Temmuz 1966 4. Fuad EZG, Yldz Saray Tarihesi, Harb Akademileri Yaynevi, 1962 5. Halk Y. EHSUVAROLU, Yldz Saraynda Kk Mabeyn Daresi, Resimli Tarih Mecmuas, say 27, 1952 6. Halk Y. EHSUVAROLU, Abdlhamidin Yldzdaki Husus Dairesi ve Orada Yaay Tarz, Resimli Tarih Mecmuas, say 22, Ekim 1951 7. Leman ENALP, stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi Balangtan Gnmze, Trk Ktphaneciler Dernei, Ankara 1998 8. Mrs. Max Mller, stanbuldan Mektuplar, Tercman 1001 Temel Eser, eviren Afife Bura, stanbul 1978 9. M. Selim GKE, Yldz Saray Ktphanesi, Trk Edebiyat Dergisi, Temmuz 2009 10. Dr. Murat CANDEMR, Yldzda Kaos ve Tasfiye, lgi Kltr Sanat Yaynclk 2007 11. Mustafa ARMAAN, Osmanlnn Mahrem Tarihi, Tima Yaynlar 2008 12. Metin AND, Eski stanbulda nl Tiyatro Oyuncular, Hayat Tarih Mecmuas, say 11, Aralk 1967 13. Sara KORLE, Sultan Hamidin A.B.D. Kongre ktphanesine Hediyesi, Hayat Tarih Mecmuas, say 5, Haziran 1970 14. Nevin KURTAY, Yldz Saray zerine Yaplan almalarn Deerlendirilmesi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Yksek Lisans Tezi 15. Orhan YKSEL, niversite Ktphanesindeki Mze, Hayat Tarih Mecmuas, say 1, ubat 1966 16. Osman NUR, Yldz Saray, Abdlhamid-i San ve Devri Saltanat, Yldz Saray Vakf Yaynlar 1998 17. Mustafa Armaan, Osmanlnn Mahrem Tarihi, Tima Yaynlar, stanbul 2008 18. Prof. Dr. Pars TULACI, Osmanl Mimarlnda Balyan Ailesinin Rol, Yeni r Kitabevi 1993 19. adiye OSMANOLU, Babam Abdlhamid Saray ve Srgn Yllar, L&M Yaynlar 2007 20. Tahsin Paann Yldz Hatralar, Boazii Yaynlar, stanbul 1999 21. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi 13. Cilt, Milli Eitim Basmevi 1986 22.Yeni afak, Krtzade Ecevit, 23 Haziran 2009 23. Ylmaz ZTUNA, Byk Bestekr Hac Arif Bey, Hayat Tarih Mecmuas, say 6, 1 Temmuz 1966 24. Ziya AKR, Yldz Tiyatrosu, Resimli Tarih Mecmuas, say 51, Mart 1954

bana Guatelli Paay, Fransz Lombardiyi, spanyol Aranda Efendiyi muallim tayin etmitir. Buradan Flt Saffet Bey ve Zeki Bey, kemanc Vonda Bey, Hac Arif Beyin olu viyolonsel Cemil Bey yetimitir. Sultan Abdlhamid Hac Arif Beyi Kolaas rtbesiyle Mzka-i Hmayunun Trk musikisi ksmna hoca olarak alr. Sultan Abdlazize yapt kaprisleri Sultan Abdlhamide yapnca, padiah sanatnn, Mzka-i Hmayunun bir odasnda sresiz hapsine karar verir, Arif Bey nihvent makamnda Ahter dkn garb- k- vreyim arksn besteler. Rfat Beye arky Sultna okumak istediini syler. Rfat Bey de arknn padiahn huzurunda okunmasn salar ve bestekrn hapis cezas kaldrlr(10).
Teekkr lgi ve alakasndan dolay Yldz Saray Mdr Vekili Buket BAYOLU Hanma, stanbul niversitesi Arap Dili ve Edebiyat Blmnden Prof. Dr. A. Yaar KOAK Beye ve Yasemin AKAY Hanma, Sleyman Zeki

103

Teldeki Zerafet Telkri

Yaz: Gkhan ALAR - Fotoraar: Prof. Dr. Abdurrahman AKSOY ncecik altn ve gm tellerin maharetli elerde adeta dantel gibi ilendii telkari Binlerce yllk kltr mirasyla medeniyetler beii Gneydou Anadoluda, tarihi ve kltrel miras asndan ayrcalkl bir konuma sahip olan Mardin ile zdelemi bir sanat
Kimi zaman gzellik ve zarafet, kimi zaman da zenginlik ve asaletin simgesi olarak kullanlan altn ve gm, binlerce yldr maharetli kuyum ustalarnn ellerinde estetik bir zevkle ilenerek hayat buluyor. Deerli ta ve madenler kullanlarak bata ziynet olmak zere farkl eyalarn ince bir zevkin rn olarak insan cezbeden bir gzellikte vcut bulduu kuyumculuk sanatnda farkl teknikler uygulanr. Bu tekniklerden biri de telkaridir. nce bir iilik, sabr ve el mahareti gerektiren bu sanat, tel haline dklen gmn bklmesiyle oluturulan kk motiflerin bir araya getirilmesi olarak tanmlanabilir.
104

ncecik altn ve gm tellerin adeta dantel gibi ilendii bu sanatn tarihi olduka eskilere dayanyor. Arkeolojik kaz sonularna gre telkri sanat M.. 3000 ylndan beri Mezopotamya'da, M.. 2500 ylndan bu yana da Anadolu topraklarnda uygulanyor. Telkrinin asl merkezinin 12. yzylda Musul olduu ve buradan Suriye'ye, oradan da Anadolu'ya getii ileri srlyor. Telkri sanatnn Trkler arasnda uygulanmaya balamas ve yaygnlamas ise 15. yzyla kadar uzanyor. Binlerce yllk kltr mirasyla medeniyetler beii Gneydou Anadolu topraklarnda geliimini srdren telkari sanatnn gnmzdeki asl temsilcisi ise blgenin gizemli kentlerinden Mardinin Midyat ilesidir.

Bir Sryani gelenei olarak gnmze kadar varln koruyan telkari sanat ile yaplan iler saylamayacak kadar eitli. Hanmlarn kulland yzk, kpe, kolye ve bro gibi ziynet eyalarndan tepelik ve kemerlere, fincan zarflarndan tepsi ve aynalara, sigara azlklarndan ttn kutularna kadar gnlk hayatta kullanlan birok eyann yapmnda bu sanat kullanlyor. Telkari sanat gnmzde Ankarann Beypazar ilesinde de uygulanyor olsa dahi bu iin asl merkezi Mardinin Midyat ilesi olarak kabul grr ve telkari sanatnn uyguland tm rnlere bu ilede rastlanabilir. Midyatl telkari ustalarnn yllarn tecrbesiyle ince bir iilik ve zevki yanstan eserleri tm dnyada rabet gren deerdedir. Telkari sanatnn bir dier ad da vav iidir. Bu isim, telkari sanatnda Osmanlcadaki vav harfinin ska motif olarak kullanlmasndan kaynaklanyor. Ayrca bu sanata, yapmnda ayr ayr paralar bir araya getirmede kullanlan cmbza benzer fakat ucu daha ince olan ve ift denilen aletten tr ift ii de deniyor. Bu iki isim de genellikle sanatkrlar arasnda kullanlyor. Altn ve gm plakalarn usta ellerde neredeyse sa teli kadar inceltilerek tel haline getirildikten sonra birer sanat eserine dnmesi nasl oluyor bir bakalm. ncelikle geleneksel sanatlarmzn ounda olduu gibi telkari sanatn-

da da sanatkr, kullanaca her trl malzemeyi kendisi rettii iin ie kullanaca altn ya da gm plakay ocakta pota ierisinde eritmekle balar. Ardndan ubuk haline getirmek zere kalba dker. Yaplacak iin ekline gre ubuk dkm, zerinde geniten dara doru delikleri olan elikten yaplm haddeden geirir. Bu ilem olduka zor ve el oyalaycdr. Telkari ustas teli haddeden ekmek iin zel penseler kullanr ve bu esnada beline manda derisinden yaplm, zerinde madeni halkalar olan kaln bir kuak balar. Kol gcnn yetmedii ve telin uzad zamanlar telin ucunu belindeki derinin madeni halkalarna takar ve beden gcn de kullanarak ii sona erdirir. Bu yorucu alma, kalnl aa yukar 0.5 santimetre olan gm ubuk 1'lik ince bir tel haline gelinceye kadar srer. Daha sonra telkari ustas ana hatlaryla 1 / 1 lekte bir kat zerine izdii rnn ana iskeletini oluturacak paray esas alarak hangi ksmlarnda ka mikron kalnlnda tel kullanlacan ve i ksmnn ne ekilde, hangi desenlerle doldurulacan belirleyerek taslak zerine yazar. Haddelerden ekilen ve bklen gm sratle sertleir ve ilemede byk kolaylk salayan yumuakln kaybeder. Bu tellerin yumuaklklarn tekrar kazanmalar iin asbest bir tabaka zerinde stlarak tavlanmalar gerekir. Tellerin ekilmele105

ri ve rne ilenmeleri srasnda telkari ustas tavlama ilemini sk sk tekrarlar. Her telkari ii iki ana ksmdan meydana gelir. Bunlardan ilki iin ana iskeleti olan munta (klavuz); ikincisi de munta iine yerletirilmi vav, kake, dudey, gl, trtl ve gverse gibi isimlerle anlan, her biri farkl biimlerde yaplm motiflerdir. Telkari ustas ie munta yapmyla, yani ana iskeleti kurarak balar. Muntan tel kalnl motiflerin tel kalnlnn iki katdr. Ardndan byk bir titizlik ve sabrla ara boluklar doldurur. Telkari ustas tm bu almalar, ceviz aacndan kesilmi, dz yzeyli bir levha zerinde yapar. Bu ceviz levha, st yz yaklarak ya alndktan sonra, ar demir levhalar altnda iki- gn bekletilerek kullanlacak hale getirilir. Fakat gnmzde, ceviz levha yerine iletken zellikleri zayf, yanmaz amyant levhalar da kullanlmaktadr.

Baz kaynaklar, ana iskeletin kurulmasnda tellerin lehimle birletirildiinden sz etmektedirler. Bu btnyle yanltr. nk bir gm iine lehim dedi mi, o i hurdaya atlr. Lehim gm rtr. Gm tellerin birletirilmesinde kullanlmas gereken yntem kaynaktr. Milimetrik tellerin kaynak yaplmas ok gtr. nk s biraz fazla karlrsa telin kendisi erir. Dolaysyla bu alma byk titizlik ve sabr ister. Bunun iin telkari ustas nce ayarn belli bir lde drd gm eeleyerek kk tanecikler halinde bir gderi paras ierisinde toplar. Bu gm paracklarn bir kaba koyarak ierisine toz boraks ilave eder. Bu suya batrdktan sonra amyant zerine yerletirdii ana iskeletin her bir parasn, bu gm-boraks karm ile kaynak yaparak birletirir. skeletin yapmndan sonra motif yerletirme ii, yine kaynak yntemiyle devam eder. Kaynak materyali olarak gm - pirin karm bir alam kullanlr. Btn paralar birletirilmi bir rn son eklini ald zaman stma, kaynak ve dier ilemler nedeniyle kirlenmi, kararm ve oksitlenmi durumdadr. rnn doal parlak rengini alabilmesi iin aartma ilemi uygulanr. Bu uygulamada btn rnler bir bakr kap iine konulur ve zerlerine nitrik asitli su ilave edilir. rnler doal renklerini alncaya kadar birka dakika sreyle kaynatlr. Daha sonra bol su ile durulanr ve kurutulur. Aartlan rnler deterjanl (eskiden deterjan yerine ven kullanlrd) su ile tekrar ykanr ve ince telli bir fra ile iyice fralanr. Yzeydeki fazlalklar ve kaynak artklar temizlenir; rnlerin yzeyi dz bir elik paras ile parlatlr. Telkari sanatnda uygulanan motifler doann Trk-slam felsefesi ile yorumlanmas ile ortaya kan Trk zevkini

106

yanstr. Yapmnda kullanlan tel ne kadar inceyse deeri de o denli artan telkari retiminde ustalar farkl teknik uygular. Bunlardan biri hasr telkaridir. "rg ii" ya da "Trabzon ii" olarak da bilinen bu teknikte, rn tellerin rlmesi ile oluturulur. Daha ok Trabzon yresinde uygulanan bu teknikte altn ve gm teller, enleri sekiz santimetreye kadar kan eritler halinde rlr. Daha sonra bu rgler silindirlerin arasndan geirmek suretiyle ezilerek tam bir rg erit haline getirilir. Bu eritler uygun uzunlukta kesilerek bilezik ve kolye yaplr. Bir dier teknik olan kakma telkaride; gm ya da altndan retilen tel, bu tekniin uygulanmak istendii ta ya da aa zerine kaznan ekillerin ilerine yerletirilir. Daha sonra ekile vurularak sktrlan telin eklin iine gmlmesi salanr. Ardndan fazlalklar eelenir ve perdahlanp parlatlr. Bu teknik, silah kabzalar, bak saplar, emsiye saplar, zarf aacaklar, yaz takmlar, kak saplar, tespihler, nalnlar, azlklar, baston saplar ve amdan gibi eyalarn sslemesinde kullanlr. Kafes ad verilen teknikte ise tellere ekil verildikten sonra kaynakla birletirilerek bir ana iskelet oluturulur. Bu iskeletin ii daha ince tellerle doldurulduktan sonra yine kaynak yaplr ve gerekirse rn minik krelerle ve toplarla sslenir. Bu teknikle kolyeler, yzkler, bilezikler, brolar ve kemerler retilir. Kl tablalar, akmak klflar, sigara ve mcevher kutular, amdanlar, tepsiler, ekerlikler, vazolar, azlklar, nargile ular, iek ler, sigara tabakalar, fincan, bar-

dak, srahi gibi eya klflar, abajurlar, eitli tabaklar ve dmeler retilir. Ad, tarihi ve kltrel miras asndan ayrcalkl bir konuma sahip olan Mardin ile zdelenen telkari sanat da ne yazk ki ou geleneksel el sanatlarmzda olduu gibi bugn tam manasyla hak ettii yerde deil. Yllar ncesinde ou ev ve atlyede zellikle Sryani ailelerce telkari sanat uygulanarak esiz gzellikte eserler ortaya karlsa da sonralar bu ailelerin g etmesi ya da eitli olumsuz artlar yznden atlyelerin kapanmasyla bu sanat dalndaki ilerleme sekteye uram durumda. zellikle son yllarda younlaan kltrel turizm sayesinde, her sene 500 bini akn yerli ve yabanc turistin ziyaret ettii Mardin'de akla ilk gelen, yaklak 3 bin yldan beri yaplan telkari sanat olsa da turistlere ounlukla yurt iinden veya dndan gelen standartlam el sanat rnekleri sunuluyor. Ancak ne var ki telkari sanatnn Mardinde yeniden canlandrlmas amacyla GAP Blgesi'ndeki Kltrel Miras Gelitirme Projesi kapsamnda Trkiye Sakatlar Dernei (TSD) Mardin ubesi'nin balatt proje ile Avrupa Birlii finansrlnde bir telkari ileme atlyesi ald. 20 Eyll 2006 tarihinde alan atlye sayesinde bir yandan engelli vatandalar istihdam edilirken bir yandan da gelitirilecek yeni tasarmlar ve yetitirilecek elemanlar sayesinde telkari rn gam geniletilerek telkari sanatnn Mardinde yeniden ykselen bir deer kazanmas salanyor.
107

Bat Anadoluda Ayr Dnemin ve Sanatn Bakenti Efes

Yaz: Yrd. Do. Dr. Mustafa BYKKOLANCI*- Fotoraflar: Yrd. Do. Dr. Mustafa BYKKOLANCI, mer VEFA

Bat Anadolu Blgesine kez bakentlik yapm olan Efeste; Roma dnemi cephe mimarisine nemli bir rnek oluturan Celsus Ktphanesi ve Aydnoullar Dnemine ait olan ve Beylikler Dneminde nadir grlen iki minareli sabey Camii, cephe sslemeleriyle mermer iiliinin doruklarndadr.

108

Son yllarda yaplan aratrma ve kazlar Efesin ilk yerlemecilerinin Efes Krfezi evresindeki hyklerde (Tarih ncesi dnemin tepe ekline gelen yerlemeleri) M 6. binde yerleik hayata getiini gstermitir. ukurii ve Arvalya hyklerinde M 6000lerde balayan yaam M 2000li yllara kadar yine buralarda devam etmi ve daha sonra korunakl tepe yerlemeleri tercih edilmeye balanmtr. M 1900-547 yllar arasnda Efes evresindeki en nemli yerleim yeri imdiki Seluk ilesinin merkezinde yer alan Ayasuluk tepesindeki kent veya kaledir. nk Efes evresinde bu dneme ilikin buluntular imdilik sadece burada ve yaknndaki nemli klt merkezi olan Artemis Tapnanda bulunmaktadr. Hitit imparatorluk dneminde Hititlere yar baml Arzawa krallnn M 1400lerde bamszlna kavutuu ve Arzawa-Mira blgesinin bakentinin Apasas kenti olduu ve Ephesos adnn Apasastan geldii (Apasas, Apa (a) ssa Akarsu kenti elerinden tretilmitir) kabul edilmektedir. Sonuta; Tun alarndan (M 3000) itibaren yerleilen Ayasuluk tepesi, Arzawa-Mira krall dneminde (M

1400-1200) bakent konumundayd ve ad Apasasd. M 1050 yllarnda buraya Atinadan gmenler geldi ve yerli halkla birlikte yaamaya baladlar. Bu dnemde Apasas ad Ephesos olarak deiime urad. M 7. yzyldan itibaren bakenti Sardes olan Lydia krall blgeye hakim oldu ve nl kral Kroisos (Karun) Efesi alncaya kadar (M 560) Ayasuluk tepesi, Efesin anakenti konumundayd. Kroisosun zorlamasyla Artemis tapna evresindeki yeni yerine tanan II. Efes, Artemis tapna evresinde u anda 4.00 derinlikte kazlmay beklemektedir. Bu kent M 300 yllarnda skenderin generallerinden Lysimakhos tarafndan Blbl da ile Panayr da arasna tanmtr. Bunun nedeni bir liman ve ticaret kenti olarak kalabilme isteidir. nk Kk Menderes nehrinin getirdii alvyonlar eski liman doldurmu ve batda yeni bir limana gereksinim domutur. Yeni kurulan Hellenistik dnem kenti (imdi gezilen Efes) Roma anda gelimi ve M 29 ylndan itibaren Romal bir karakter kazanarak Romann Bat Anadoluyu (Asiay) idare eden genel valisinin yeni grev yeri Asia eyaletinin bakenti olmutur.

109

Bar dneminde MS 2. yzylda gelimesinin doruk noktasna ulaan ve nfusu 250 bin kiiyi bulan yeni Efes, dneminin drdnc byk metropol konumuna ulamtr. Ancak Efes kenti, zenginliini borlu olduu limann kullanlr halde tutabilmek iin aba harcadysa da liman ancak MS 7. yzyla kadar kullanlmtr. Bu tarihten sonra kent ilk kurulduu Ayasuluk tepesine tanmtr. nk buras hem bataklktan uzak hem de sann en sevdii gen havarisi St. Jeann mezarn saklayan byk bir kiliseye sahiptir. Bu dnemde yeni kent Efes adnn yerine St. Jeanla ilgili olarak Hagios Thelogos olarak anlmaya balamtr.

Aydnoullar tarafndan 1304 ylnda ele geirilen ve Ayasuluk adn alan kent 1350-1390 yllar arasnda beyliin bakenti olmutur. Erken Osmanl dneminde eski nemini koruyan kent 17. yzyl sonunda bir ky haline gelmitir. 1870 te zmir-Aydn demiryolunun yapm, Artemision ve Efes kazlaryla tekrar canlanan turistik ile imdi Seluk adyla yaamn srdrmektedir. Efeste Roma Dnemi (M 133 - MS 395) M 133 ylnda Bergama Krallnn son bulmas ile tm Bat Anadolu Romann kontrolne gemitir. Roma bu geni topraklar idare etmek iin Asia eyaletini kurmu ve Efes, Roma mparatoru Augustus dneminden (M 29 ylnda) itibaren bu eyaletin bakenti olmutur. Ayn yl Efese gelen mehur Amasyal tarihi Strabon, Efesin gn getike zenginleen nemli bir liman ve ticaret kenti olduunu yazmaktadr.

Bu ekilde Asiann lk ve En Byk Metropolisi nvanna da sahip kentin byk sorunu liman olmutur. Kk Menderes nehrinin getirdii alvyonlarla srekli olarak dolduu iin gemilerin giri ve k zorlaan liman, birka kez temizlenmise de sorun devam etmektedir. Efesi Roma mparatoru Traian (113) ve Hadrian (124 ve 129da) iki kez ziyaret etmilerdir. mparator Traian ve Hadrianla balayan bar dneminde kentin hreti daha da artmtr. Artemis tapnandan baka iki imparator tapnana sahip kentte be gymnasion (okul-hamam) ve bir ktphane olmas ayn zamanda bilim yuvas haline geldiinin gstergesidir. Romann Asia Eyalet Merkezi Efes ve Celsus Ktphanesi Cephesinin Mermer ilii Efes kent merkezinde, kazs ve restorasyonu tamamlan110

Efes kent merkezinde, kazs ve restorasyonu tamamlanm ve Roma a cephe mimarisine nemli bir rnek oluturan Celsus Ktphanesi sadece Efesin deil Trkiyenin turizm amblemlerinden biridir.

m ve Roma a cephe mimarisine nemli bir rnek oluturan Celsus ktphanesi sadece Efesin deil Trkiyenin turizm amblemlerinden biridir. 106-107 yllarnda Asia eyaletinin proknsl (blge valisi) olan Tiberius Julius Celsus Polemaeanus adna ina edilmitir. na yaztnda, Celsusun olu ve 110 ylnn knsl olan C. Julius Aquilann ktphaneyi babas iin (117 ylndan nce) bir Heroon-Mezar Ant olarak ina ettii yazldr. Byk bir olaslkla oul Aquila, ncelikle babasnn vasiyetini yerine getirmek amacyla ktphane yerine heroon (mezar ant) yaptrmak istediyse de kent merkezinde bir mezar

ant yapm iin izin alamad iin ktphane yaptrmak zorunda kalmtr. nce yapnn merkezine babasnn lahti (mezarn) yerletirilmi sonra inaat devam etmitir. Yapnn en ilgi eken ksm restore edilmi olan iki katl ve ok ssl cephesidir. 21 m. genilik, 16 m. ykseklikte ve dokuz basamak merdivenle klan hareketli cephede eksene simetrik olarak yerletirilmi kap yer alr. st kattaki pencerelerle uyumlu olan bu kaplardan ktphane salonuna girilmektedir. Cephenin girintili ve kntl mimari blmleri (aedikulalar) alt ve st katlarn birbiri stne gelmeyecek ekilde planlanmtr. Bylece hareketli fakat dzgn bir cephe dzenlemesi olumutur.
Alt katta postamentler zerinde ykselen pembe renkli, koyu damarl ve yivsiz sekiz stun ikierli olarak drt aedikula olutururken st katta yine benzer ama daha ince olan stunlardan aidikula meydana getirilmitir. Alt katta kompozit stun balklar yaztl aritrav (stun ba taban), kvrk dal frizi ve di kesimli geisonlar (korni) tar. st kattaki korint dzenli stun balklar daha sade grnml st yap elemanlar ile ortasnda meduza kabartmalar olan gen ve yarm yuvarlak alnlklar tamaktadr. Alt katn drt aedikulasnda dekoratif ereveli niler iinde, Celsusun erdemlerini sembolize eden heykeller yer alr. Orjinalleri Viyana Efes Mzesinde sergilenen heykellerden Sophia, bilgelik ve akl; Arete, erdem ve karakter; Ennoia, kader ve muhakeme; Episteme de bilimi temsil eder. Mermer cephenin sslemelerini yapan mermer ustalar baz bilim adamlarna gre hem Romadaki yaplarda hem de Efeste almlardr. Bu ustalar sadece Celsus ktphanesinin cephesini deil Efeste Hadrian Tapna olarak bilinen cadde zerindeki ant cephesinde de almlardr. Ktphanenin en nemli zelliklerinden biri mimarlarn inaat srasnda aldatc bir perspektif yaratarak cepheyi olduundan daha geni gsterme becerisidir.

112

n cephenin iki katl grnmne karn yapnn ii katlyd. Ortada ana ekseni oluturan yarm yuvarlak niin hakim olduu salon dikdrtgen bir plana sahiptir (11.00x16.70 m.). Kitaplar (rulolar halindeki el yazmalar) st iki kattaki dolap nilerinde saklanyordu. Bu nilere nndeki ahap balkonlardan ulalabilirdi. Salonun duvarlar ve taban eitli renklerdeki mermer levhalarla kaplyd. Ktphane, kent merkezinde bina cephelerden oluan byk meydan dncesinin bir parasdr. Ticaret Agorasnn gney kapsna gneybat taraftan birleen ktphane binas 262 ylnn korkun depreminde yanp yklm ve daha sonra hibir ekilde kullanlmamtr. Bir sre daha salam kalabilen cephe, Ge Antik dnemde (4. yzyl) nne yaplan byk emenin arka duvar haline getirilmitir. Buras da Orta ada tamamen yklm ve 1905/6 yllarndaki kazlarda ylece bulunmutur. Kazlar sonunda yzde 70 orannda bulunan cepheye ait mimari bloklar 1970-1978 yllarnda Mimar Prof. Dr. F. Hueber ve Prof. Dr. V. M. Strocka ynetiminde gerekletirilen restorasyon almalar sonunda tmyle ayaa kaldrlmtr. Aydnoullarnn Bakenti Ayasuluk ve sabey Camii Cephesindeki Mermer ilii Ayasuluk, Mentee Beyliinin kurucusu Emir Menteenin damad Sasa Bey tarafndan 1304 ylnda Trk egemenliine girmitir. 1308 ylnda Aydnolu Mehmed Bey tarafndan Beylik topraklarna katlan kent zamanla ok gelimitir. Mehmed Beyin olu Umur Bey zamannda beyliin Ege Denizinde glenmesi Aydnoullarnn ve Ayasulukun Kk Menderes nehri araclyla ticari nemini yeniden kazanmasn salamtr. Ayasulukta (Seluk) Aydnoullar dnemine ait antlar halen ayaktadr. Bunlar iinde en nemlisi sabey Camiidir. sa Bey, Hzr Beyden sonra beyliin bana geerek 42 yl hkm srm (1348-1390) ve bakenti Birgiden Ayasuluka tamtr.

13 Mart 1375 tarihinde inaat tamamlanan sabey Camiinin mimar Suriyeli Ali ibn el Dmkidir. Ayasuluk kent merkezinde kalenin gneybatsnda 50x55 mlik alan kaplayan cami, apraz sahnl veya transept tipli camiler snfna girmektedir. Harimde kble ynne dik uzanan apraz sahnn orta ksm iki kubbeyle rtldr. Enine planl olan bu tip camiler Harran Ulu Camii ve am Emeviye Camii gibi Hristiyanlk bazilikalarndan camiye evrilmi yaplardr. Artuklu dneminde Gneydou Anadolu Blgesinde ska grlrler (Harran Ulu Camii ve Diyarbakr Ulu Camii). Emevi, Fatimi, Eyybi ve Memlk Devri mimari ssleme zelliklerinin, Akdeniz ve Ege Denizi yoluyla Suriyeden Bat Anadoluya ulamas sonucu bu emann bakent Ayasulukta Aydnoullar dneminde sabey Camiinde (1375) de uyguland grlr. Harimin ortasndaki kubbelerin kasnaklar ve pandantifleri zerindeki ini sslemeler dnemin ilgin eserlerindendir. Yan sahnlar ahap krma atldr. Yapnn ta kapsnda ve zellikle harim ksmnn bat cephesinde bulunan drt pencere birbirinden farkl yaplar ve sslemeleriyle gerek bir sanat harikas olarak kabul edilir. Bunlarn d yzlerindeki gzellik i ksma da yansmtr. Bu pencerelerde grlen renkli mermer iiliinin benzerlerine Suriye mimarisinde rastlanmaktadr. Bu durumda ta kapy ve pencereleri ileyen ustalarn mimarla beraber Suriyeden geldii eklinde bir gr kabul edilse de yerli ustalarn da burada alt kesindir. Ayasuluk sabey Camii, beylikler dneminde nadir grlen iki minareli (biri ok nce yklmtr) camilerden biridir. Harimin kuzeyinde yer alan ve kalan izlerden kenar revaklarla evrili olduu anlalan avlu, bu emann Osmanl ncesi dnemdeki ilk rneidir.

113

ler mur ve tarakla dzeltilip profiller ince bezemeler iin hazr hale getiriliyordu. Bundan sonra bloklarn (mimari elemanlarn) grnecek yani akta kalacak yzlerinin son ilemlerinin yaplmas aamas, yapnn biti aamasdr. Baz yaplarda bu ilem yarm kald iin aamalar izlemek kolaylamtr. Bitmi bir yzey przsz bir grnt verirken bitirilmemi bir yzeyin eitli ilemlerden geecei bellidir. Yzeylere uygulanacak bezemeler daha nceden tan yzeyine izilip taslak oluturulur. Bundan sonra bezemeleri yapacak ustalarn iskeleler zerinde almas balar. Bu alma tamamen mali kaynaklarla ilikilidir. Ustalarn cretleri dzenli verildii takdirde alma en ince detayna kadar tamamlanr ve yap teslim edilir. Celcus ktphanesinde bu ilerin iyi gittii ve yapnn eksiksiz tamamland gzlenmektedir. nk Celsus, lmnden nce 25.000 denarius miras brakm ve bununla ktphane yaplmasn ve kalan para ile kitap alnmasn vasiyet etmitir. Buna karn Aydnolu sa Bey, kendinden nce sava dolu yllarn getirdii ganimetler, verimli topraklardan gelen gelirler ve Venediklilerle yaplan ticaret antlamalar sonunda artan gmrk gelirlerinin byk bir ksmn dini, toplumsal ilevli antlarn yapmna harcamtr. Bunlardan en nemlisi halen ayakta kalabilen Ayasuluktaki sabey Camiidir. Yapnn yine mermerden yaplm gerek el sanat harikas olan mihrab ve minberi, geen yzyllarda harap olmutur. Mihrap paralar ve kitabesi 1988 ylnda yaplan mihrap restorasyonu srasnda yerine yerletirilmitir. Sonu olarak bin yllk aralklarla ayr dnemde Bat Anadolu Blgesine kez bakentlik yapm olan Efeste, Roma a ve Aydnoullar dnemine ait iki nemli ant yap cephelerinin sslenmesi bakmndan ele alnmtr. Biri ktphane dieri cami olarak ina edilen bu iki yap, mermer iiliinin doruklarndan saylabilir. Celsus ktphanesinin cephesinde kullanlan mermer bloklar byk olaslkla Efes evresindeki mermer ocaklarndan getirilmitir. Ocaktan karlp ham blok veya yar ilenmi olarak yap alanna ulaan talarn yap elemanna dntrlp yerine yerletirilmesi iin son bir aamadan gemesi ve yanna konulacak dier elemanlarla birleecek yzeylerin dzeltme ve perdahlama gibi ilemlerinin yaplmas gerekir. Bundan sonra yerine yerletirilen mermer bloklarda geri kalan yzeysabey Camiinin cephesi, Anadolu Beylikler mimarisi iinde nemli bir yere sahiptir. Cephede kullanlan mermerlerden bir blmnn harabe halindeki Artemis Tapnandan getirildii kesindir. Bir blmnn ise St. Jean Kilisesi evresinden ve olaslkla camiden nce burada var olan Apollon Tapna ve Hristiyanlk bazilikasna ait olduu daha nce tarafmzdan ilk kez ne srlmtr. ki yapda benzer ve ilgin olan taraf yap mimarlar ve olaslkla ustalarn farkl yerlerden gelip burada inaatlar gerekletirmeleridir. Celcus ktphanesinde alanlar daha nce Romada alt ne srlrken, sabey Camii mimarnn daha nce Suriyede ve olaslkla Konyada alt ne srlmektedir. Demek ki daha nceden beri bilinen mimar ve usta gruplar gnmz inaat mteahhitlerinin gruplar gibi ekonomik bakmdan gl ilerin youn olduu yerlere gidip belli yaplarda alyorlard. *Pamukkale niversitesi Arkeoloji Blm retim yesi,
Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Ant Kaz Bakan

114

Pupa Yelken Sanatla Geen Bir mr

Yusuf ILGIN Platonik am, deli gibi seviyorum. Cam, graniti, denizi, mehtab, yldzlar, gerekte olmayan yosun sal denizkzn, martlar, insanlar, lkemi ve stanbulu seviyorum. Neden platonik derseniz, veren hep ben oluyorum. Karl da koca bir hi Bu akn bedeli kalp krizi, bir beyin kanamas Vadlerle, alkla karn doymuyor diye serzenite bulunuyor 40 yllk cam ve granit ustas Sabri Sezener Dnyada 100n zerinde ilke imza atan deerli sanatkr, eserlerini icra ettii ayn zamanda da yaamn srdrd Sanatistan adl kendi yapm olan teknesini bile ksknlk ve skntdan satla kardn sylyor.

Yaamnn byk blmn bir Osmanl kalyonundan esinlenerek bizzat kendi yapt ve "Sanatistan" adn verdii atlye teknesinde srdren Sabri Sezener, cam ve granit oymaclnda dnyada birok ilke imza atm bir sanatkr En son yapt ihane Metrosundaki Beyolunda Krmz Tramvay tablosu ise dnyann en byk ayna tablosu olma zellii tayor. Guinnesse bile giren tabloyu teknesindeki atlyede Sezener, 15 gnde bitirmi, tabii ki 40 sene art 15 gn Sanatnn yle ok ve yle gzel projeleri var ki Ancak kendisine destek olan kimsenin olmadn ve bu durumun kendisinde yaratt krgnl her frsatta dile getiriyor Sezener... Yorgun ve hasta bedeninin bu aka ne kadar dayanacan bilmese de yepyeni eserler ve projeler retmeye devam ediyor. En ok gerekletirmek istedii hayali ise; "Sanatistan"a koyduu satlk yazsnn zerine serptii l topran atmak, yeniden can vermek kendine, can sayd teknesine Ve ressam, mzisyen, ebrucu, hattat, tezhipi, sedef kakmac, tiyatrocu gibi sanat erbaplarndan oluan mrettebatyla ok sevdii lkesini tantmak iin liman liman gezmek Her limanda demirlemek Limanlara ota eklinde Osmanl adrlar kurarak

Fotoraflarla Trkiye Sergileri amak Bu sergilerle turistlere lkemizin doal ve tarihi gzelliklerini tantmak Ayn zamanda dzenlenen trl etkinliklerle geleneksel sanatlarmz anlatmak Ksacas kltre, sanata, turizme can- gnlden katkda bulunmak (Sezenerin bu gzel projesi ile ilgili detayl bilgi www.sabrisezener.net adresinde yer almakta) Sabri Sezener ile nefis manzarasyla stanbula doyuran, ku seslerinden baka ses, seda olmayan Karagmrkteki Molla Ak Parknda keyifli bir sylei gerekletirdik. Sanatkrn bu parkta, fal iinde sakl kahve fincanndan kendisi gibi krk kalpli bardaklara kadar hi biri dierine benzemeyen hediyelik objeler rettii kck bir de atlyesi bulunuyor Burada bakalarnn hayal bile edemedii boyutta projelere ve eserlere imza atyor. 75 bin metrekarelik ebru, 100 bin metrekarelik granite oyma stanbul tablosu bunlardan sadece iki kk rnek. Sanatlarn Gnl Krallardan Zengindir stanbulda doup byyen Sabri Sezener, ocukluktan bu yana hep farkl eyleri sevmi. Arkadalar top peinde

116

koarken, o ivi ve ekile oynam, tahtadan bilyal arabalar yapm. Gel zaman git zaman mzie ilgi duymaya balam ve nl sanatlara elik eden profesyonel bas gitarist olmu, kolonlarn dahi kendisi tasarlam, hatta bir de camdan gitar yapm. Tiyatroyla da ilgilenmi bir dnem, orada da oyunculuun yan sra dekorlara da imza atm. Szn z on parmanda on marifet olan deerli sanatkr, hayat boyunca ne yapsa her eyin en iyisini ve en gzelini yapmaya alm. Her rettii eseri tek bir adet, kupon olarak retmi. nceleri bakr tabaklarn zerine desenler yapan, ardndan cam ve vitray sanatyla ilgilenmeye balayan Sabri usta, 35 sene nce Bakrkyde ilk atlyesini am. Bu atlyede vitrayn her tryle ilgilenen sanatkr o dnemleri yle anlatyor: yle bir ey ki bir ara okul ocuklarndan ev hanmlarna kadar herkes matl camn zerine cam boyas srp vitray yapyorum diyordu, bu nedenle fark yaratmalym diye dndm. 15 milim-19 milim camlarla almaya baladm. Kendimce baz sistemler gelitirdim. 19 milim cama 18 milim rlyef giriyor ve toplu ine ucu kadar defo brakmyordum. Oyma ilemeli sehpa yaptm, masa yaptm. Hi unutmam yl 1992 idi. Camdan karyola ve yatak odas takm yapmtm. lemeli, oymal, altnda spotlar yanan ve her grende hayranlk uyandran bir yatak odasyd. Bu eserimi bir mobilya fuarnda sergiledim, grenler hayran kalyor, Pamuk Prensesin yata m bu, krallara, kralielere layk diyordu. Ben de Sanatlarn gnl krallardan zengindir diyerek bu camdan karyola ve yatak odas takmn, Kuveyt Emiri El Sabaha hediye ettim. Beik de Yaparm Tabut da Camdan ocuk beii hatta mezar ta dahi yapan sanatkr, bir zamanlar camdan tabutlar da retmi hatta yurt dndan sipariler alm. Ayrca dev akvaryumlar zerine yemek ya da toplant masalar retmi. Onu da esprili bir dille yle zetliyor: Bu masalarn zerinde yemek yemek ok keyifli ancak balk yerken aada yzen canl balklara biraz ayp oluyor. Sanatnn granitle tanmas da tamamen tesadf eseri olmu: 15-16 yl nce granitin Trkiyeye yeni yeni gelmeye balad dnemlerdi. Mermerci arkadamn atlyesinde bir mimarla karlatk, granitle yaptrmak istedii objeler vard. Bana bir gece msaade edin dedim. nc denememde doadaki en sert doal ta olan graniti tereya gibi oymay baarmtm. Granitin de cam gibi oyulabileceini kefetmitim. Bu tesadf benim granitle ok gzel eserler yapmama vesile oldu. Sanatkr, granitten Atatrk Ant, ehitler Ant, Molla Grani Trbesi Antn, Babakan Sayn Recep Tayyip Erdoann skdardaki ofisindeki granit oyma dev stanbul tablosunu yapm. Ayrca Bayrampaa Belediye Bakanlk binasnn giriindeki ilemeli cam cephe ve granit merdivenlerin zerine oyma ileme icra etmi. Sabri ustann ngiltereden Kuzey Amerikaya, Moskovadan Tokyoya kadar dnyann drt bir kesinde eserleri bulunuyor. Sanatkr, pek ok cumhurbakan ve babakana da ofisini ya da evini ssleyen eserler hediye etmi.
117

Sanatistan in Son Bir mit Sabri usta, 2000 ylnda bir tekne yapmaya karar vermi. Hat statlarnn eserlerini hataszca her malzemeye ileyebildiini ifade eden sanatkr, bu sreci yle anlatyor: inde Ashab- Kehf olan gemi eklinde bir hat yazs geti elime. Geminin 2 direi vard. Birinde la ilahe illallah dierinde maallah yazyordu. Gemiyi cama ben iledim, o ufack detaylar ise kzlarm Bunu da burada belirtmeden geemeyeceim; 3 kzm var, u anda sanat anlamnda beni getiler diyebilirim. Srada torunlarm var, bayra devralmak iin hazrlanyorlar. Ancak hi kimseye unu yle yap, byle yap demedim. Onlar iyi birer izleyici oldular sadece Neyse, kada izdiim bu geminin gereini grmek iin sabrszlanyordum. Bartna gittim ve iki kamyon kestane aac alarak omurgay yapmaya baladm. 2 yl sonra ise Osmanl kalyonu grnmndeki byk akm Sanatistan ortaya kt. Denizde yzen atl-

yem; 14 m boyunda, ift direkli, kabasorta yelkenli kalyon halen stanbul Hali Balat'ta bulunuyor. Koltuun kuma deseninden camlarna, merdivenlerinden perdelerine kadar lale figrn kullandm. Her detayn kendi ellerimle oluturduum ve her kesinde ayr bir sanatn, emein ve akn izlerini tayan bu tekne u anda satlk ihane Metrosunda bulunan ve Guinnesse bile giren dnyann en byk tablosunu ben bu teknede yaptm. On iki metre ykseklii ve on iki metre eni olan tabloyu, fme ayna arkasna sablajla altm. Teknedeki 2 ufak masa zerinde lego gibi tek tek paralar oluturdum, altna siyah boya atlan resimde sadece tramvay krmz olarak braktm. Ad da buradan geliyor zaten: Beyolunda Krmz Tramvay. Tabloda Beyolundaki apartmanlarn d yzey ilemelerini, detaylarn ve tramvay nostaljisini en ince noktasna kadar iledim. Sanatistanda rettiim bu ve dier eserlerimde ne kadar emek olduunu tahmin bile edemezsiniz. Oysa ki ne projelerim vard. Gzleri dolarak anlatmaya devam ediyor emektar usta: Sanatkar dostlarmla ve sevdiklerimle birlikte liman liman gezecek Trkiyeyi, kltrmz ve sanatmz tantacaktk. Gene de son bir mitle bekliyorum. Keke bir frsat dosa Son olarak sanatlarn kymetinin ancak ldkten sonra anlalmasna ok ierlediini syleyen sanatkr kendisi iin granitten yapm olduu mezar tan gsteriyor bize ve bakn diyor, Doum tarihim 03.06.1952, lm tarihim Bugn Sanatlarn ortak yazgsdr yaarken deerlerinin bilinmemesi O zaman, yle olumsuz bir soru geliyor insann aklna: Bir sanatnn gerek deerinin anlalmas iin, o sanatnn mutlaka lmesi mi gerekir? Tabii ki, hayrdr, bu soruya verilecek cevap; ama bu hayrn iinde bir de evet gizlidir ayn zamanda. 2010 le lgili Projeleriniz Var m? Byle bir adamn ok zel projeleri olmaz m? diyerek aniden heyecanlanyor Sabri Usta. On sekizlik delikanl gibi oturduu yerden frlayp, byk coku ve heyecanla ufuklara doru bakarak balyor anlatmaya Drt byk projem var; 2010da stanbulumu ve Trkiyemi en gzel ekilde tantacak projeler. stelik iki tanesi de Guinnesse girecek. Bu nemli projelerden ilki; yeil rengi ve nostaljik grnts ile dikkatleri zerine eken Osmanl kalyonu teknem Sanatistan flama, bayrak ve minik klarla aydnlatp Halite Fatih Sultan Mehmedin gemileri gibi dolatrmak. Geceleri de direklerinin arasnda let lambalarla stanbulu Seviyorum, Ich liebe dich, I love stanbul yazp yerli ve yabanc herkesin dikkatini ekerek ayn Kz Kulesi gibi

118

Halite de bu tekneyi stanbulun simgelerinden biri haline getirebilmek. kinci projem 100 bin metrekarelik, 5 kilometre uzunluunda granite oyma stanbul tablosu Guinnesse girecek dnyann en byk granit oyma stilize stanbul tablosu. Duvar almas yetkililerce uygun grlecek otoban ya da viyadk kenarnda 3 veya 5 kilometre uzunluunda 10 ya da 20 metre yksekliinde duvarn boyutuna gre allacak. Stilize olarak stanbulun tarihi mekanlar ve modern stanbulun harmanlanmas ile oluacak desenler, granite bulduum sistemle oyulup ilenecei iin, binlerce sene deforme olmadan gelecee miras kalacak. Dnyann en byk tablosu stelik dnyann en gzel ehri stanbulun tablosu nc projem; Halite deniz yzeyinde Dnyann en byk ebrusunun yapm. Yekpare 75 binmetre karelik alan olan 1500 metre uzunlukta 50 metre eninde dev ebru ve bu da bir ilk olarak Guinnesse aday. Bir uramadm ebru vard ama ebru da yaparsam bylesini yaparm diyor Sabri Usta ve anlatmaya devam ediyor. Bu proje iin iki adet gemi, drt adet rmorkr ve denizin yzeyinden bu dev ebruyu kaldrabilmek iin de gl bir helikopter gerekiyor. Halite durgun deniz yzeyinde, yzen szdrmaz bariyerlerle 1500 metreye 50 metre ebadnda 75 bin metrekarelik bir ebru teknesi oluturacam. yi bir evreci ve kaptan da olduum iin deniz suyunu ve evreyi kirletmeyecek boyalar kullanarak akkase teknii ile yapacam dev ebru, helikopter ve elik halatlar yardmyla su yzeyinden havaya kaldrldnda zerinde stanbul sileti ve 2010 logosu grlecek. Ebru, seyredenlerden hak ettii byk beeni ve hayranl toplayacaktr. Hatta daha sonra dev ebrunun Boaz Kprsne aslarak iki kta arasnda sergilenmesi yerli ve yabanc medya tarafndan da ilgi ve alaka ile izlenecek. Tabii ki deniz yzeyinde yapacam stilize stanbul siletli dev ebru da dier almalarm gibi Guinnesse girecek. Bu projem dolayl olarak sayn Berlusconinin sanat danmannn kulana gitmi. Bana her imkan salayp bu projemi talyann Napoli kentinde gerekletirmemi istiyorlar. Ben inatla direniyorum bir sponsor bulup projemi stanbulda gerekletirebilmek iin Drdnc projem ise Trkiye 2010, 10 Liman, 10 Sergi. Syleimizin banda da anlattm gibi Sanatistan kalyonu ile stanbuldan Alanyaya kadar olan turistik limanlarda, ota adrlarnda Trkiyenin her yresinin fotorafla-

rnn sergilenecei, yaklak 6 ay srecek turizm ve geleneksel sanat arlkl tantm projesi. Bu proje ile ilgili detayl bilgileri, www.turkiye2010.net adresinde detayl olarak anlattm. Sanat, bende daha ne lgn projeler var diyerek srdryor szlerini; Gnlm ok zengin, ancak yukardaki dev projeleri tek bama gerekletirebilmem olanaksz. Sabri Usta duygulanarak hznl gzlerle ufka dalp ksk bir sesle, Yine de midimi krmyorum. nanyorum ki, sanata, denize ve lkesine ak benim kadar gerekten seven ve bu projelerime destek verebilecek kii ve kurulular vardr belki Ben akm iin yelken amaya hazrm Halite Balat sahilinde sizi bekliyorum Biraz daha beklersem daha nce ertelediim son projemi gerekletireceim. Yllarm verdiim gemim Sanatistan yakacam Denizde kuraldr artlar ne olursa olsun asla bir kaptan gemisini terk etmez gemi alev alev yanarken ben de iinde olacam diyor. Eline salk, gnlne salk Sabri Kaptan. Yaptklarn ve yapacaklarn iin. Dileriz gemiyi yakmadan biran nce aknza Yelkenler Fora komutunu verirsiniz.

119

Nefahatl-ns, T. 474, v. 302b.

Dvn- Hidyet, T. 401, v. 19b.

slm El Yazmalaryla nl

Chester Beatty Ktphnesi

Yrd. Do. Dr. Celalettin KARADA* 2002 ylnda, Avrupa Yln Mzesi seilen Chester Beatty Mzesi, kurucusu Sr Alfred Chester Beattynin ismiyle anlmaktadr. Mze, rlanda Cumhuriyetinin bakenti Dublin ehir merkezinde bulunmakta ve ziyaretilerin aknna uramaktadr.
Ktphnenin kurucusu Chester Beatty(1) (1875-1968) New Yorkta dodu. Columbia niversitesinde maden mhendislii okudu. Msrda bulunduu dnemlerde, slm sanatna ilgi duydu. Bilhassa yksek kaliteli tezhipli el yazmalarndan meydana gelen bir koleksiyon oluturdu. XX. yzyln balarna kadar, Trk eserlerinin hl Batllar tarafndan ilgi grd ve el yazmas kitaplarn Avrupal koleksiyoncular tarafndan satn alnd bilinmektedir. nl

Chester Beatty Mzesi

Fuzl Dvn, T. 440, v. 55a.

Fuzl Dvn, T. 440, st kab

koleksiyoncu Beattynin eitli el yazmalarn satn alma istei ile ilgili olarak bir baka nl koleksiyoncu Calouste Gulbenkianla fikir tetsinde bulunduklar, birbirlerine yazdklar mektuplardan anlalmaktadr(2). 1930lu yllarda slm koleksiyonuna birok el yazmas ekleyen Beatty, 1953te bu eserleri sergilemek iin bir bina satn alarak mze haline getirdi. Mze, Beattynin lmnden sonra imdiki binasna tand. Dublin Castlen bahesinde bulunan Clock Tower, btnyle restore edildi. Bu binaya eklenen yeni yap, sergi salonlar olarak, eski bina ise mracaat ktphne olarak aratrmaclarn hizmetine sunuldu(3). El yazmalar, Orta an balarndan tibren devlet adamlar ve zengin kesimin ilgisini ekmi, nemli bilim merkezlerinde ktphneler kurulmu ve kitap dkknlar almtr(4). El yazmalar, sahip olduklar kiilerin kltrel ve ekonomik zenginliklerini yanstt iin sanatsever kiiler, kitaplarnn sanat deeri tamasna zen gstermiler ve bir tibar gstergesi olarak bu eserlere sahip olmulardr. Alfred Chester Beatty de ktphnesinde Dou ve Bat medeniyetlerinin nemli eserlerinin yer ald Dou Asya, slm ve Bat Koleksiyonu ad altnda byk koleksiyonu barndrmaktadr. zerinde duracamz slm Koleksiyonunda, muhtevs tibriyle kymetli el yazmalar yer

almaktadr. slm yaz sanatnn byk isimlerinin yazm olduklar Kurn- Kermler, delill-hayrtlar, enm- erfler, risleler, evrd- erfler, murakkaalar, levhalar ve divnlar koleksiyonun gzde paralar arasndadr. slm Koleksiyonu, Kurn, Arap, Trk, ran ve Mool-Hint koleksiyonlarndan meydana gelmektedir. Kurn Koleksiyonu, 260tan fazla Kurn ve Kurn paralarndan olumaktadr. Bu koleksiyonun yaklak 30 tanesi(5) Trk hattatlar tarafndan yazlm eserlerdir. Bunlar arasnda, Yahya Sfi (Is. 1475), Yakut el-Mustasm (Is. 1452), eyh Hamdullah (Is. 1517), Mustafa Dede (Is. 1523), Hasan b. Ahmet al-Karahisar (Is. 1527), Mustafa elEyyb (Is. 1526), Dervi Ali (Is. 1564), emir Hfz (Is. 1580) gibi nl hattatlarn kaleminden km yazmalar saylabilir. Arap Koleksiyonunda, yaklak 2650 yazma bulunmaktadr. Bu yazmalar, tarih, corafya, tp, astronomi, matematik ve dilbilim gibi konular iermektedir. ran Koleksiyonu, yaklak 330 yksek kaliteli yazmadan mteekkildir. Burada, Firdevsi(6) (. 1020) (rann milli destan hnmenin mellifi olup, eserine ruh ve akl yaratan Allahn adyla balayp, her eyin zerinde grd akl ve bilgiyi ver), Nizm(7) (Nizm-i Gencev (. 1214) Fars edebiyatnda hamse trnn kurucusu saylan air. Farsa, Arapa, Pehlevice, Sryanice, brnce, Ermenice ve Grcce olmak zere
121

Dvn- Hidyet, T. 401, v. 29b-30a.

7 dil bilmektedir. Pen Gen adyla da bilinen ve yaklak 35.000 beyitten meydana gelen eserini 35-40 ylda tamamlamtr). Sad (Sad-i rz (. 1292) Fars edebiyatnn en byk airlerinden olup, Bostan ve Glistann yazardr). Hfz(8), (Hfz- rz (. 1390) rann nde gelen lirik airlerinden biridir. Hfz- rz Dvnnn, bu nshadan baka Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3907 de bir nshas vardr.) ve Cmi(9) (Abdurrahman Cmi (. 1492) ranl lim ve airlerden biridir) gibi nl airlerin eserleri bulunmaktadr. Mool-Hint Koleksiyonu, yaklak 1000 eserden oluur. zellikle Ekber ah (Bbrl hkmdar, 1556-1605), Cihangir (Bbrl hkmdar, 1605-1627) ve ah Cihan dnemlerine ait, Ekbernme (Ekber ah dneminin nl lim, air ve devlet adam Ebl-Fazl el-Allmnin (. 1602) hkmdar adna yazd, Hindistann idari, siyasi ve din hayatna dir mehur eseridir), Ekber Tarihi ve tek varak halinde minyatrler koleksiyonun gzdeleridir. Trk Koleksiyonu(10), slm Koleksiyonunun en kk blmdr. Koleksiyonda, 160 civarnda eser bulunmaktadr. Ancak, burada bulunan eserler arasnda, zellikle, hat, tezhip, cilt ve minyatr sanatlar asndan byk neme haiz eserler yer almaktadr. Mevzu bahis ettiimiz bu yazmalar arasnda, Mustafa Dede bin Hamdullah imzal enm- erf, Chester Beatty Ktphanesi Is. 1523 numarada kaytldr. XVI. yy. Trk hat sanatnn nemli isimleri arasnda yer alan Mustafa Dede, eyh Mektebinin temsilcilerinden biri olup(11) birok Mushaf, enm, cz, murakkaa ve kta yazmtr. Eserleri, yerli ve yabanc koleksiyonlarda bulunmaktadr. Buradaki enm, 16.8x11.7 cm. ebatlarndadr. Enm Sresinin (6. Sre-165 ayet) nesih hattyla, 10 satr halinde tertip edilmesiyle hazrlanmtr. Yazma, 25 varak olup, tm sayfalarna halkr bezeme yaplmtr(12). Is.1527de ki Kurn ise Sokullu Mehmed Paa (1505-1579) iin istinsh edilmi(13), Ramazan 977 / ubat 1570 tarihli ve Hasan ibn Ahmed al-Karahisr (Hasan elebi) imzaldr. Sanatkrn, hocas Karahisrnin yazlarndan ayrt edilemeyecek derecede maharetli ve ayn slupta yazd122

eser, 20x13.3 cm. boyutlarndadr. Kurnn kab, klsik Trk cildi tarznda, koyu krmz renkte hazrlanmtr. Eserin ilk drt ve son iki sayfas silme tezhipli olup, dier sayfalar halkr tarzda bezenmitir. Bir dier eser, Hfz Osmann (1052/1642-1110/1698) hocas(14) olan Suyolcuzde Mustafa Eyyb (1028/16191097/1686) tarafndan yazlan, Is.1526 numarada kaytl Mushafdr. Hattatn elli kadar Kurn- Kerm yazd(15) ancak, lkemizde bilinen tek Kurnnn Topkap Saray Mzesi Ktphnesi Y.761de(16), bir dierinin de Chester Beatty Ktphanesinde olduu bilinmektedir(17). Kurn, 23x15,5 cm. llerinde, ilek ve olgun bir nesih hatt ile 13 satr zerine tertip edilmitir. Yazma, 427 varaktr. Ketebe sayfasnda, Mustafa el-Eyyb imzas gze arpar. Tarihsiz olup, takrben XVII. asrn ikinci yarsna tarihlenmektedir. Kurnn kab, dnemine ait klsik Trk cildidir. Kap, miklepli olup, alttan ayrma emse cilt tarznda, koyu krmz renkte hazrlanmtr. Mzede bulunan nemli edeb eserlerden biri, dvn edebiyatmzn nl iri Muhammed b. Sleyman Fuzlnin (. 963/1556)(18) T. 440daki Fuzl Dvndr (19). lkemiz ve dnya mzeleriyle, ahsi koleksiyonlarda bir ok nshs vardr. Buradaki dvn, takriben XVII. yya tarihlenmektedir(20). Eser, 17.2x10.5 cm. boyutlarnda, iki stun halinde ve 12 satr olarak yazlmtr. Yazma, 94 sayfadan meydana gelmektedir. Kitabn kab kestane rengi, lake cilttir. st kap koyu turuncu renkte olup, zerine eitli ieklerden oluan bir buket ilenmitir. Motifler, tarama tekniiyle glgelendirilmi, altn ve renkle tahrrlendirilmitir. Dvnn v. 18a, v. 34b, v. 55a, v. 75b ve v. 93a sayfalarnda bulunan minyatrler, Ge Safav Devri tarznda ve Rza Abbas resimlerinin en gzel rnekleri(21) arasnda saylabilir. Chester Beatty Ktphanesi T. 401de bulunan Hidyet Dvn ise bir baka edeb eser olup, Trkmen el yazmalarnn nemli bir numnesidir. iirlerinde Hidyet mahlasn kullanan Hidyetullah Beg ismine, edebiyat tarihimiz-

Kur'n, Mustafa el-Eyyb, Is. 1526, v. 420b-421a.

Kur'n, Mustafa el-Eyyb, Is. 1526, Alt kap-sertab-mkleb

le ilgili kaynaklarda rastlanmamaktadr(22). Hidyetullah Begin hayat ve edeb kiilii hakknda sylenebilecek olanlar da, dvndaki kaytlardan ve ipularndan elde edilebilecek bilgilere bal kalmaktadr. Chester Beatty nshasnn zahriye sayfasndaki metinden anlaldna gre, bu nshann Akkoyunlu hkmdar Sultan Halilin ktphanesi iin hazrland grlr(23). Bu nshadan baka, Dvn- Hidyet yazmalarnn, Oxford Bodleian Ktphanesi, Kirman ve Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde birer nshas (24) vardr. Dvn, 883/1478e tarihlenmekle(25) beraber ketebe kayd ve tarihi yoktur(26). Eser, 17.3x12.3 cm. boyutlarnda, 2 stun halinde, 11 satr olarak, nestlk hattyla, ince krem rengi kat zerine is mrekkebiyle yazlmtr. Kitabn kab, kahverengi sahtiyan deri kullanlarak souk emse cilt tarzndadr. st, alt kap ve miklep ii, kaat teknii ile mebbek emse tarzda hazrlanmtr. Yazma, 3b, 8b, 19b, ve 70b de olmak zere drt minyatre sahiptir. Ele alnan son eser, T. 474 numarada kaytl, Nakibend tarikatnn byk sfilerinin hal tercmeleriyle, tasavvufi terimlerin aklamalarn ihtiva eden Nefahatl- ns (Nefahat; gzel kokular, esintiler. ns; Tasavvufi bir kelime olup, sufilerin kalplerinde Allah mahede etmeleri ve sadece Hak ile huzurda bulunmalar durumudur.) isimli eserdir. Abdurrahman Cminin (.898/1492) en nemli mensur eserlerinden biridir. Birok nshas bulunmaktadr. Buradaki eser, 883/1478de tamamlanmtr. 30.6x19 cm. boyutlarnda ve 17 satr halinde tertip edilmitir. 377 varaktan olumaktadr. Eser, nestlk hattyla yazlmtr. Kitabn kab, koyu kahverengi sahtiyan deri ile mlemma emse cilt tarznda hazrlanmtr. st kap ii mebbek emse halinde kaat teknii ile ilenmitir. 42b, 79b, 116a, 177b, 219b, 266b, 276a, 302b.de olmak suretiyle sekiz adet minyatrl sayfa vardr. 302b.de, Muhyiddin bn-i Arab tasvir edilmitir. Bu minyatrde, Arabnin atei bir filozofun kucana dkerek, atein yakt gibi mallarnn da onlar yakaca ve Allahn onlar mallarndan mahrum edecei ile ilgili bir sahne resmedilmitir. Burada zikrettiimiz birka eser bile Trk-slm medeniyetinin zenginliini ortaya koymak iin yeterlidir. Medeniyetimize ait eserler tetkk edilerek, yayn ve konferanslarla daha geni kitlelere tantlmaldr. Chester Beatty Mzesi sergi salonlarnda tehir edilen eserler merakllar iin, mracaat ktphnede muhafaza edilen eserler de aratrmaclar iin grlmesi gereken byk bir hazine hk-

mndedir. Bilhassa, kitap sanatlar zerinde alan aratrmaclar, burada zikredemediimiz birok nadide yazmay ktphanede grme imkn bulacaklardr.
Kaynaklar Alparslan, Ali, Osmanl Hat Sanat Tarihi, stanbul 1999. Arberry, J. Arthur, The Koran Illuminated A Handlist of the Korans in the Chester Beatty Library, Dublin 1967. Dakuk, brahim, Fuzlnin Hayat Hakknda Baz Yeni Tesbitler ve Arapa Divn zerine Dnceler, Fuzl Kitab, stanbul 1996, s. 53-68. Derman, Uur, Suyolcuzde Eyyb Mustafa Efendi, Yeilay Dergisi, S. 413, 1968, s. 18-20. Derman, Uur, slm Kltr Mirsnda Hat Sanat, stanbul 1992. Fidalgo, Manuela, Kitap tutkunu Calouste Gulbenkian, Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesinden Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, stanbul 2006, s. 39-49. Horton, Charles, Alfred Chester Beatty, Dublin 2003. James, David, Qurans and Binding from The Chester Beatty Library, London.

123

Kur'n, Hasan elebi, Is. 1527, Ketebe Sayfas, v. 356b.

Kanar, Mehmet , Firdevs mad., DA, XIII, stanbul 1996, s. 125-127. Kanar, Mehmet, Nizm-i Gencev mad., DA, XXXIII, stanbul 2007, s. 183-185. Karada, Celalettin, Suyolcuzde Mustafa Eyybnin Kurn, Gzel Sanatlar Enstits Dergisi, S. 21, Erzurum 2008, s. 113-121. Karada, Celalettin, Chester Beatty Ktphanesi Trk Koleksiyonu ve El Yazmalarmzdan Birka Tezhip Bulumas Sempozyumu, stanbul - 26 Nisan 2009. Karada, Celalettin, Trk Kltr Medeniyetinin Zengin Miras El Yazmalar ve Bir Fuzl Dvn Nshas, Uluslararas Trklk Bilgisi Sempozyumu Bildiriler, I-II, Erzurum 2009, s. 631-636. Karada, Celalettin, Dublin Chester Beatty Mzesinde Korunan Bir aheser: Hidyet Dvn, 10. Ulusal El Sanatlar Sempozyumu, zmir 2009, s. 188-195. Karahan, Abdlkadir, Fuzl, DA, XIII, stanbul 1996, s. 240-246. Korkmaz, Zeynep, XV. Yzyl Azer Trkesinin Deerli Bir Temsilcisi Emr Hidyetullah ve Dvn, Trk Dili zerine Aratrmalar, Ankara 1995, s. 516-526. Minorsky, V, The Chester Beatty Library: A Catalogue of the Turkish Manuscripts and Miniatures, with an introduction by J. V. S. Wilkinson, Dublin 1958. Okumu, mer, Abdurrahman Cmi, mad., DA, VII, stanbul 1993, s. 94-99. Rado, evket, Trk Hattatlar, stanbul 1984. Serin, Muhittin, Hattat eyh Hamdullah, stanbul 1992. Serin, Muhittin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, stanbul 1999. Tannd, Zeren, Kitap ve Tezhibi, Osmanl Uygarl, I-II, 2005 Ankara, s. 864-891. The Chester Beatty Library, Dublin 2004. Yazc, Tahsin, Hfz- rz, mad., DA, XV, stanbul 1997, s. 103-106. Dipnotlar 1. Alfred Chester Beatty hakknda geni bilgi iin bkz. C. Horton, Alfred Chester Beatty, Dublin 2003. 2. M. Fidalgo, Kitap tutkunu Calouste Gulbenkian, Lizbon Calo-

uste Gulbenkian Mzesinden Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, stanbul 2006, s. 43. 3. The Chester Beatty Library, Dublin 2004, s. 7-10. 4. Z. Tannd, Kitap ve Tezhibi, Osmanl Uygarl, C. II, 2005 Ankara, s. 865. 5. A. J. Arberry, The Koran Illuminated A Handlist of the Korans in the Chester Beatty Library, Dublin 1967, s. 57-72. 6. Bkz. M. Kanar, Firdevs mad., DA, XIII, stanbul 1996, s. 125127. 7. Bkz. M. Kanar, Nizm-i Gencev mad., DA, XXXIII, stanbul 2007, s. 183-185. 8. Bkz. T. Yazc, Hfz- rz, mad., DA, XV, stanbul 1997, s. 103-106. 9. Bkz. . Okumu, Abdurrahman Cmi, mad., DA, VII, stanbul 1993, s. 94-99. 10. Bu koleksiyona ait katalog iin bkz. V. Minorsky, The Chester Beatty Library: A Catalogue of the Turkish Manuscripts and Miniatures, with an introduction by J. V. S. Wilkinson, Dublin 1958. 11. . Rado, Trk Hattatlar, stanbul 1984, s. 65; M. Serin, Hattat eyh Hamdullah, stanbul 1992, s. 49-53. 12. Bu eser hakknda geni bilgi iin bkz. C. Karada, Chester Beatty Ktphanesi Trk Koleksiyonu ve El Yazmalarmzdan Birka, Tezhip Bulumas Sempozyumu, stanbul - 26 Nisan 2009. 13. D. James, Qurans and Binding from The Chester Beatty Library, (No. 73 Qurn), London. 14. U. Derman, slm Kltr Mirsnda Hat Sanat, stanbul 1992, s. 199. 15. U. Derman, Suyolcuzde Eyyb Mustafa Efendi, Yeilay Dergisi, S. 413, 1968, s. 19; Rado, s. 104; A. Alparslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, stanbul 1999, s. 49; M. Serin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, stanbul 1999, s. 115. 16. Derman, Suyolcuzde Eyyb Mustafa Efendi, s. 19. 17. C. Karada, Suyolcuzde Mustafa Eyybnin Kurn, Gzel Sanatlar Enstits Dergisi, S. 21, Erzurum 2008, s. 116. 18. Minorsky, s. 71; A. Karahan, Fuzl, DA, XIII, stanbul 1996, s. 240; . Dakuk, Fuzlnin Hayat Hakknda Baz Yeni Tesbitler ve Arapa Divn zerine Dnceler, Fuzl Kitab, stanbul 1996, s. 55. 19. Bu eser hakknda geni bilgi iin bkz. C. Karada, Trk Kltr Medeniyetinin Zengin Miras El Yazmalar ve Bir Fuzl Dvn Nshas, Uluslararas Trklk Bilgisi Sempozyumu Bildiriler II, Erzurum 2009, s. 631-636. 20. Minorsky, s. 72. 21. Minorsky, s. 72. 22. Z. Korkmaz, XV. Yzyl Azer Trkesinin Deerli Bir Temsilcisi Emr Hidyetullah ve Dvn, Trk Dili zerine Aratrmalar, I, Ankara 1995, s. 518. 23. Korkmaz, s. 519. 24. Bu dvnlar hakknda geni bilgi iin bkz. Korkmaz, s. 516-526. 25. Minorsky, s. 2; Korkmaz, s. 517. 26. Bu eser hakknda geni bilgi iin bkz. C. Karada, Dublin Chester Beatty Mzesinde Korunan Bir aheser: Hidyet Dvn, 10. Ulusal El Sanatlar Sempozyumu, zmir 2009, s. 188-195.
*Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm Tezhip ASD Bakan

Clock Tower (Mracaat Ktphne)

124

Fatih Sultan Mehmed (30 Mart 1432 - 3 Mays 1481)

Fatihin Hogrs ve Adaleti

Nermin TAYLAN* Fethin ardndan yapt konumada Fatih, Bizans halkna hitaben, Kaldrn balarnz! u andan itibaren benim tebaamsnz. Artk kimse size zarar veremeyecektir. Dininizde, dilinizde, i ve ticaretinizde tamamen serbestsiniz. Kiliseleriniz ak kalacak, ibdetlerinizi kendinize gre yaparsnz, ancak an almayacaksnz. Burada kalmak istemeyen, kurtulu akesi vererek istedii yere gidebilir. stanbulda kalacaklar, eskisinden daha ok rahat edecekler. diyerek hogrsn ve adaletini dnyaya bir kez daha ispatlamtr. Fatihin hogrsnn en byk delillerinden biri de, Galata Cenevizlilerinin sulh tekline kar verdii ahitnamedir. Ahitname, gnmzde geleneksel sanatlarla uraan sanatlarn ellerinde gelecee k sayor.
stanbulu almak, yzyllar boyu birok komutan ve devlet adamnn hayallerini sslemitir. Romallar devrinde bu gzel ehri elde etmek isteyen kavimler, bu emellerine ulamak sevdasyla drt bir yandan ordularn buraya sevk etmilerdir. stanbulun fethi, Fatihe kadar, Mslmanlar iin de nemli bir gaye olmutur. Hz Muhammed (s.a.s)in stanbul bir gn fethedilecektir. Onu fetheden komutan ne gzel komutan, onu fetheden asker ne gzel askerdir. hadisi bu gayeyi hep canl tutmutur. Daha ilk devirlerden itibaren birok Mslman komutan ve devlet adam, stanbulu fethetmek iin gayret sarf etmitir. Mslmanlar 100 yla yakn sre stanbulun fethinin peinde komu, ancak bu idealin gerekletirilmesi Fatihe nasip olmutur Fethin Arifesinde Bizans Fatih Sultan Mehmed, babas II. Murat'n vefatndan sonra (ubat 1451) tahta geer gemez stanbulun fethine ynelir. lk iinin Bizansn fethi olaca ayias daha ehzadelii zamanndan beri bilinmektedir. Bunun iin de ilk nemli adm olarak Boaziinde, ehrin hemen dibine Rumelihisarn ina ettirir. O sralarda Bizansta ciddi mezhep kavgalar hkm srmektedir. stanbulun sukut edecei bilindii halde, mezhep ihtilaf snmemitir. Ayasofyaya maara ve Rafzlerin mezbah (kurban kesim yeri) ad verilmitir. inde kiliselerin birlemesini isteyenler tarafndan ruhani ayin icra olunduundan, Dukasa gre kirlenmemek iin hibir Bizansl bu mabede girmemektedir. Bizans Devletinin en saygn kiilerinden Leon Notaras, stanbulun iinde Trk sarn grmek, latin serpuunu grmekten daha iyidir demitir. stanbulun fethinden bir gn nce, Ayasofyada imparator ile btn devlet ve saray erknnn gzyalaryla katld byk bir ayin yaplmtr. Alphonse de Martine, fetihten bir gn nce halkn duygularn yle anlatr: Son gnn
125

Galata Zimmilerine Verilen Ahidname (Galata zimmlerin ahidnmesidir. Ebl-Feth Sultn Muhammed Hn stanbul'u feth eyledkde vermitir. Rumca yazlub zerine tura ekilmitir) Ben Ulu Padih ve ulu ehinh Sultan Muhammed Hn bin Sultn Murd'm. Yemin ederim ki, yeri g yaradan Perverdiar hakk in ve Hazret-i Resln-Aley'is-Salt Ve's-Selm-pk, mnevver, mutahhar ruhu in ve yedi Mushaf hakk in ve yz yirmi drtbin peygamberler hakk in, de-dem ruhn ve babam ruhn, benim bam in ve olanlarm ban, kl hakkn, imdiki hlde Galata'nn halk ve merdm-zdeleri atebe-i ulyma dostluk in Babalan Pravizin ve Markizoh Frenku ve tercmanlar Nikoroz Baluu ile Kal'a-i mezkrenin mifthn gnderb bana kul olmaa itat ve inkyd gstermiler. Ben dahi; 1. Kabul eyledim ki, kendlerin yinleri ve erknlar ne vechile cri ola-gelirse, yine ol slb zere detlerin ve erknlarn yerine getreler. Ben dahi zerlerine varub kal'alarn ykub harb etmeyem. 2. Buyurdum ki, kendlerin mallar ve rzklar ve mlkleri ve mahzenleri ve balar ve deirmenleri ve gemileri ve sandallar ve bilcmle met'lar ve avretleri ve olancklar ve kullar ve criyeleri kendlerin ellerinde mukarrer ola, mte'rz olmayam ve endirmeyem. 3. Anlar dahi renberlik edeler. Gayr memleketlerim gibi derydan ve kurudan sefer edeler, kimesne mni ve mzhim olmaya, mu'f ve msellem olalar. 4. Ben dahi zerlerine harc vaz edem, sl be-sl ed edeler gayrlar gibi. Ve ben dahi bunlarn zerlerinde nazar- erifim dir buyurmayub koruyam gayr memleketlerim gibi. 5. Ve kiliseleri ellerinde ola, okuyalar yinlerince. Amm an ve nks almayalar. Ve kiliselerin alub mescid etmeyem. Bunlar dahi yeni kilise yapmayalar. 6. Ve Ceneviz bzirgnlar derydan ve kurudan renberlik edb geleler ve gideler. Gmrklerin det zere vereler. Anlara kimesne te'add etmeye. 7. Ve buyurdum ki, yenierlie olan almayam ve bir kfiri rzs olmadan mslman etmeyeler ve kendleri aralarnda kimi ihtiyr ederlerse maslahatlar in kethd nasbedeler. 8. Ve buyurdum ki, evlerine doanc ve kul konmaya ve kal'a-i mezkre halk ve bzirgnlar angaryadan mu'f ve msellem olalar. yle bileler, almet-i erife i'timd klalar. Tahrren F Evhir-i Cemziyell sene seb'in ve hamsn ve semne-mi'ete
Nermin TAYLAN'n Fatih Sultan Mehmed Han'n Ahidnamesini ele ald soldaki eseri 2009 ylnda dzenlenen SMEK 2010 Avrupa Kltr Bakenti Bran Yarmalarnda Hat Brannda sergilenmeye deer bulunmutu.

korkun afan gren btn Bizans o geceyi ayakta, dua ederek ve alayarak geirdi. Rahipler, rahibeler, kadnlar ve her snftan halk, Tanrm bizi kurtarmak iin gel ilahisini hkra hkra sylyor, Akropele giderek cesaretlerinden fazla medet umduklar Bakirenin ortaya kmas iin yalvaryorlard. Gelenler Bakirenin ayaklarna yzlerini sryorlar, gnahlarn itiraf ederek affn kazanmak istiyorlard.
126

u Andan tibaren Benim Tebaamsnz Nihayet fetih gereklemi, (29 Mays 1453) stanbul alnmt. Osmanllarda bir gelenek olarak devam eden, asrlardr tatbik edilen bir kural vard. Bu kural bir memleket veya kale fethedildii vakit, ordu ieriye girip burlara bayrak ekerken, surlarn stnde ezan sesi ykselir

Trkler, genel kabule gre 29 Mays 1453 gn Bizans zapt ettikleri zaman, mdafaasz halk, gkten inecek bir melein kendilerini kurtaraca beklentisi ile Ayasofyaya snmt. Fakat Trkler mabedin kaplarn aarak ieri girmiler ve orada korkudan birbiri zerine ylm olan erkek ve kadnlardan istedikleri kadar esir almlardr. Cebren ieri girmek mecburiyetinde kalan Trk askerleri, hi kimsenin hayatna dokunmam, yalnz esir almakla yetinmilerdir. Trk ordusu, deil Ayasofyaya snanlar ldrmek, Bizansa girdii vakit, Fernand Gernardn ifadesiyle yalnz silahla mukavemet gsterenleri ve vaziyetleri pheli grnenleri ldrmler, mtebakisini esir etmilerdir. Bizans Rumlar, katliama maruz kalmamtr. Bizans halk Fatihten Vurun unlarn kellelerini! emrini, balar nlerinde bekliyor ve korkudan da tir tir titriyorlard. Fatih, Kaldrn balarnz! u andan itibaren benim tebaamsnz. Artk kimse size zarar veremeyecektir. Dininizde, dilinizde, i ve ticaretinizde tamamen serbestsiniz. Kiliseleriniz ak kalacak, ibdetlerinizi kendinize gre yaparsnz, ancak an almayacaksnz. Burada kalmak istemeyen, kurtulu akesi vererek istedii yere gidebilir. stanbulda kalacaklar, eskisinden daha ok rahat edecekler. diyerek hogrsn ve adaletini dnyaya bir kez daha ispatlamtr. Fatihin hogrsne ve adaletine en byk delillerden biri de, Galata Cenevizlilerinin sulh teklifine kar verdii ahitnamedir. Evvela Rumca hazrlanarak, Osmanl kumandan Zaanos Paa tarafndan imzalanmtr. Sonra padiah bunu teyiden imdi zikredeceimiz ahitnameyi vermitir. Bu hukuki dzenlemenin meruiyet dayana, fkh kitaplarnn kitabs-siyer blmnde btn tafsilatyla anlatlan slam devletler hukukunun hkmleridir. slam hukukunun zimmet akdi erevesinde gayri mslimlere tand btn hak ve hrriyetler, aynen bu belgede de tannm ve garanti altna alnmtr. Bu hak ve hrriyetler belgesini, ne 1789 tarihli Fransz hak ve hrriyetler belgesi ile ne de dier beyannamelerle kyaslamak mmkn deildir. Ayrca Osmanl Devleti hak ve hrriyetleri, Tanzimat ve Islahat fermanlaryla balatanlar iin de bu belge susturucu bir cevaptr
Dipnotlar:
Tarih ve Dnce Dergisi, Mays 2006, say; 66, stanbul lk slam ordularnn stanbul kuatmalar hakknda bilgi veren kaynaklardan birka iin bkz. Muhammed bin cerir et-taberi, tarihl-mem vele-mlk c, bir- I-X, Beyrut ts; ibnl-esir, el-kamil fite-tarih, c.I-XIII, Beyrut, 1399;ebl-fida el-hafz ibn kesir ed- damk, el-bidaye ven-nihaye, c.I-X, Beyrut 1418 (1997); slam ve Osmanl devri stanbul kuatmalar hakkndaki bir deerlendirme iin ayrca bkz. mer Faruk Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, stanbul 1998 c.1 s.281-283 ismail Kandemir, Ulu Mabet Ayasofya, stanbul 2004, s.24,40 Dukas, Bizans Tarihi, s.179 Dukas, Bizans tarihi, s. 158 Alponse de Martine, Osmanl Tarihi, ev. Serhat Bayram, stanbul 1991, s.253 smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c.1 s.260; ilhan Akay, Ayasofya Camii, s.23 Dukas, Bizans Tarihi, s. 184; Tursun Bey, Tarih-i Ebul Feth, s.64; Semavi Eyice, Ayasofya s.207 smail Hakk Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c.1 s. 260 Alponse de Martine, Osmanl Tarihi, s.259 K. Sssheim-Arif Mfid Mansel, Ayasofya, s.49 Agostino Pertusi, stanbulun Fethi, s.261-262. Uzunarl, Osmanl Tarihi, 11/6-7. Uzunarl, Osmanl Tarihi, 11/7. Beldiceanu, Recherche Sur La Ville Ottomane, 153-154, 423-424; Uzunarl, Osmanl tarihi, II/7-8; TOEM, sene 5, sh. 52.
*Aratrmac, yazar

ve ehrin en byk kilisesi derhal camiye tahvil edilir, sonra ilk Cuma namaz burada klnrd. Fatih de vakit geirmeden Ayasofyay camiye evirmek gayesi ile buraya ynelmitir. Fatih, Ayasofyaya girince kr secdesine kapanm, iki rekt namaz klm, rivayetlere gre ilk ezan da bu srada okunmutur. Fatih mezzinlerden birine ezan okumasn emretmi, mezzin ezan okuduktan sonra, maiyeti ile beraber ilk namaz klm ve camiyi kendi hayratnn ilk eseri olarak vakfetmitir. Trklerin Ayasofyada bir katliam veya mabede kar bir hrmetsizlik ve tecavz yapmalar sz konusu deildir. Devrin ahitlerinden Nestore Iskinderin naklettiine gre, Fatihin Ayasofyada yapt u konuma dikkate deerdir: Patrik, ruhban ve halk gzyalar ve iniltilerle hznlerini belirttiler ve ayaklarna kapandlar. Sultan eli ile bir iaret yapp durmalarn istedi ve onlara unu dedi: Atanasios sana sylyorum, senin yanndakiler ve halkna da yneliyorum. Bu gnden itibaren kzgnlmdan korkmayn. Paalar ve sancakbeylerine dnp dedi ki: Btn askerleri ve ordumdaki her kademede bulunanlar, ehir halkna, kadnlara ve ocuklara kar her trl katil, esir etmek veya dmanca bir davranta bulunmay engelleyin. Eer bir kii bile benim emrimi inerse ldrlecek. Daha sonra herkesin kp evlerine gitmelerini emretti.

Galata Zimmilerine Fatih Sultan Mehmed Han tarafndan verilen "Ahidname"nin orjinali

127

Osmanlnn Seyyah Hattat Mehmed ek Bey

Fettah AYKA* mr boyunca, yazda evaili ve evahiri yok denilen ok deerli hocas Kazasker M. zzet ayarnda yazlar yazmay arzulayan M. ek Bey, stanbuldan Bursaya, Sakz Adasndan Kudse kadar geni bir corafyada, uzak yakn demeden her istenilen yere adeta koarak gitmi, adeta Osmanlnn seyyah hattat olmutur. M. ek Bey, esiz gzellikte nice eserler vermesine ramen gnmz sanatseverlerince maalesef yeterince tannmamaktadr.

Devrinin en kymetli ve gzde hattat olan Mehmed efik Bey, Divan- Hmayun dairesinde Tahvil Kisedar (Tahvil Kalemi) hulefasndan Sebzizade Sleyman Mahir Beyin olu olarak stanbul Beiktata, Kl Ali Paa Mahallesinde 1819 (h 1235)da dodu. lk rdiye tahsilini tamamladktan sonra babasnn memur olduu -Divan- Hmayun aklamnda usulden olduu zere- ok gen denecek yata 17sinde iken Babalide kendisinin de alt Tahvil Kalemine devam ettirilerek byk babas gibi Sebzi mahlas verildi(1). Bir mddet sonra M. efik Bey, hep yeni bir eyler aratrma, kefetme, retme halet-i ruhiyesinde olan byk sanatkrlar gibi kalem hayatnn tekdzeliinden sklarak Ali Vasfi Efendiden gzel yaz renmeye balad.

lk yaz hocas Hattat Laz mer Efendinin raklarndan Hattat Ali Vasfi Efendi vefat edince ayn zamanda sls ve nesih derslerine devam ettii teyzesinin kocas olan ve zamann gzbebei musikiinas Hattat Kazasker (Seyyid) Mustafa zzet Efendinin derslerine tm zamann vererek (h 1251-1835) icazet alm olmasna ve kendisi de usta bir hattat olmasna ramen yazd yazlar daha eskiz aamasndayken stadna gstererek onun kymetli fikir ve tavsiyelerini ald(2). efik Bey, bunun iin veya Kazasker Mustafa zzet Beyden 20 ksur ya kk olmas dolaysyla kendisini olu gibi yakn grp takdir ettii iin olsa gerek, birlikte retecekleri Bursa Ulu Camiindeki benzer devasa ebatlardaki aheserlerinde ve stanbul niversitesi ta kapsnn i ve

efik Beyin st. niv. Darul Umuri Askeriyye kapsndaki mehur yazlar

129

Hz. brahim'in Duas

(15)

d yazlarnda (1867) olduu gibi, haak (ilemek) edecekleri yazlar mek etmeyi tercih ediyorlard. Abdulfettah Efendinin de frsat bulduka bu grmelere katld dnlebilir. nk Abdulfettah Efendi de yine saraydan ve sanat camiasndan arkadalaryd. Bursa Ulu Camiinde de efik Beyle birlikte alarak ok gzel eserler vermi, stanbul niversitesinin kap yazlarnda onlarla birlikte alarak n ksmdaki oval blme (eski fotoraflarda grld zere) padiahn turasn haak etmiti. Kendisinin Eyp Camii hatibi ve Muska ve Hademe-i Hmayun Hutut Muallimi iken 1845 ylnda Sultan II. Abdlmecid tarafndan ikinci imamla intinab ve tayin olunmasyla Kazasker S. Mustafa zzet Efendi uhdesinde bulunan muallimliklere en deerli tilmizi olan- efik Beyi

tayin ettirmitir. Birka yl sonra da M. efik Bey, 1849da hacegnla (hat hocal) ykseltilmitir(3). Birbirini ok takdir eden ve seven Kazasker M. zzet ile M. efik Beyi, ancak 1876da kazaskerin lm ayrmtr. efik Bey mr boyunca ok gzel seneler geirmi, iki kzndan Huriye Hanm hattat olarak yetitirerek kabiliyet ve maharetini ok beendii talebesi Ali Rza Efendi ile evlendirmitir(4). efik Beyin ok sevdii stadnn vefat ettii sralarda, yine Sultan Abdlazizin de vefat etmesiyle sarayda oluan kargaa ortam, 1876da II. Abdlhamitin tahta gemesiyle son bulmutur. Ancak efik Bey, henz niin olduu bilinmeyen bir sebeple, (belki de efik Beyin ehza-

Bursa Ulu Camii, Mihrabndan detay

Bursa Emir Sultan Camii

130

delere hat hocal yapmas hasebiyle gen padiahla aralarnda bir anlamazlk kmas veya kendisini ekemeyen kiilerin sebep olduu bir vefaszlktan dolay) sarayda 30 yl akn sre severek ve byk bir ak ile yapt Muska-i Hmayun ve Hademe-i Hmayun hat hocal grevinden 1876 ylnda kendi istei dnda emekliye sevkedilecekti. Ve sonunda kendisine yaplan bu muameleyi kabullenmekte olduka zorlanan efik Bey, emsallerine gre erken denecek bir yata, 60nda bu vefasz dnyaya gzlerini yumacakt Mehmed efik Beyin Sanatkrl M. efik Bey tm mr boyunca, zellikle hat sanatnda ortaya koyduu ve henz benzeri yaplamam eserleri dolaysyla yazda evaili ve evahiri yok denilen ok deerli hocas Kazasker M. zzet ayarnda yazlar yazmaya gayret etmitir. Bunu baardn M. efik Beyden geriye kalan ve says henz tespit edilememi eserlerine bakarak sylemek mmkndr. M. efik Beyin eserleri, 150-160 yl akn bir zamandr seyredenlere, okuyanlara eitli maksatlarla kopya edenlere glmsemektedir. Geriye brakt eserlerinden konuya aina evrelerce en ok tannan ve bilinenleri, Ayasofyann mihrab iindeki madalyon hatt, II. Abdlmecidin trbe iindeki kuak yazlar, stanbul niversitesi kaps yazlaryla, Bursa Ulu Camiindeki devasa ebatlardaki (7.40m X 3m) levhalaryla stun ve duvarlara kalemii olarak yazd ve hepsi birer aheser olan eserleridir. Ayrca efik Beyin, iki Kuran- Kerim, (Biri Trk slam Eserleri Mzesinde dieri de Beyazttaki Hat Eserleri Mzesinde olduu rivayet edimektedir) ok sayda Hilye-i erif ve Delili Hayrat yazd da bilinmektedir. M. efik Beye ait olduu en az bilinen eserleri ise belki de ou kez imzas kartlp aynen kopyalanp altna baka imzalar atlarak oaltlm, slam dnyasnda kartpostal, poster vb. olarak baslp datlan ve hl pek ok ev ve iyerleri duvarlarnda bizlere glmsemeye devam eden eserleridir.

Hal byle iken Mehmed efik Bey, yeni nesil hatseverler arasnda lyk olduu kadar tannmamakta ve bilinmemektedir. Belki bu durumun en nemli sebeplerinden birisi olarak efik Beyin Payitaht stanbulda Kazasker S. Mustafa zzetin Ayasofyadaki levhalaryla veya Mustafa Rakmn Nusretiye Camiindeki sls istifleriyle yaracak ebatlarda eserlerinin bulunmamasn gstermek daha doru olur. nk, stanbulda onun yaad dnemde bu tr eserlerin verilmesine zemin oluturacak frsatlar pek kmamtr. Kk Mecidiye, Hrka-i erif Camii gibi Sultan Abdlmecidin yaptrd son dnem camilerinin yazlar da, stad Kazasker tarafndan yazld iin M. efik Beyin nne sanatn ve sanatkarln gsterebilece baka bir frsat kmamtr. Ancak efik Bey iin bu tr frsatlar, stanbul dndaki camilerin restorasyonu vesilesiyle domutur. O da stanbuldan Bursaya, Sakz Adasna ve Kudse kadar uzak yakn demeden o gnn her trl zor artlarna ramen hat ak uruna her istenilen yere adeta koarak gitmi ve ksa mrnn nemli bir blmn bu ekilde yollarda ve evinden uzakta geirmek suretiyle hayatnn en nemli eserlerini verebilmitir. Bu tr frsatlardan biri Sakz Adasndaki Mecidiye Camiidir. Konunun dier ac bir taraf da Sakz Adasnn kaybyla elden kan ve gnmzde Bizans Mzesi olarak kullanlan bu caminin iindeki bu kymetli hat eserlerine ne olduu hakknda ne bir bilgi, ne de fotoraflarnn bile bulunamaydr. M. efik Beyin Sakz Adasna gnderilii kaynaklarda u ekilde bildirilmitir: Sultan Abdlmecid, Sakz Adasnda ihya eyledii camii

efik Beyin,Yahya Efendi Camii (Beikta) haziresinde bulunan mezar ta, yerinden sklerek dier talarn arasnda kaybolmaya terkedilmitir.

131

Bursa Ulu Camii, kadnlar ksm duvarndaki mehur 4'l vav ve altnda M. efik Bey'in imzas

erif iin zamann byk hattatlarnn eserlerinin yan sra kendisinin de yazd levhalarn bizzat yerlerine konulmasna ve icap ederse yeniden levhalar tenmikna efik Beyi memur ve huzuruna kabul ederek yazlar hakknda tenbihatta bulundu ve efik Beyin bu maksat iin hazrlanan bir vapurla Sakz Adasna gnderdii nakledilmitir(5). (evket Rado Trk Hattatlar adl eserinde bu olayn tarihini 1855 olarak verir(6).) Sultan II. Abdlmecidin, hizmetinden ok memnun kald iin, bu memuriyetten dnnde M. efik Beyi kendi cebindeki prlantal saati ile taltif ettii belirtilir(7). Her ne kadar mekleri srasnda Kazaskerin efik Beye, efik, Allah beni sensiz cennete sokmasn(8). eklindeki onu ne kadar ok sevdiini ifade eden dua ve niyaz kaytlara gemi olsa da ne yazktr ki ayn ehirde 4 yl arayla vefat etmelerine ramen kader onlarn ayn mezarla defnedilmelerine bile msaade etmemitir. Bu yetmezmi gibi sevenleri de efik Beyin, Yahya Efendi Camii (Beikta) haziresinde bulunan mezar tann yerinden sklerek dier talarn arasnda kaybolmaya terk edilmiliine

msaade edecek kadar hak etmedii bir vefaszl kendisine reva grmtr. M. efik Beyin u andaki mezarnn iler acs durumunu konuya ilgi duyan kii ve kurumlarn dikkatine sunduktan sonra efik Beyin hayat hakkndaki zet nakillere dnelim. efik Beyin sanatn gsterebilmesi adna nne kan dier bir nemli frsat ise kk kyamet de denen mehur 1855 Bursa depreminden sonra Sultan Abdlmecid tarafndan restore ettirilen Ulu Caminin i tezyininin, stad Kazasker M. zzet ile mzakereleri sonucu byk oranda efik Beyin sorumluluuna braklmas olmutur. Camideki dier baz byk levhalar ise Kazasker M. zzet ve Abdulfettah Efendi yazmtr. efik Bey, karsna kan bu frsat seve seve kabul etmi ve bu uurda 185760 yllar arasnda Bursada kalarak, mrnn en gzel eserlerini retebilmitir. Bu durum da kaynaklarda u ekilde nakledilmitir: Daha sonra 1854-55te meydana gelen byk Bursa depremini mteakip Ulu Camiinin yeniden imarndan sonra eski

Bursa Ulu Camii'nden M. efik Bey'in yazlar

Bursa Ulu Camii'nden M. efik Bey'in yazlar

132

Kubbets-Sahra

yazlarn tamiri ve yeniden baz levhalar tahriri iin Ser Sikkezen Abdulfettah Efendi ile birlikte Bursaya izam olundu. buuk yl boyunca devam eden bu memuriyet boyunca eski yazlar slah ve hayli yeni yaz ilave eyledi(10). efik Beyin bu madalyon istifi daha sonra Bursa ve stanbuldaki hattatlar tarafndan kopya edilegelmi, hatta Bursadaki Orhan ve Yldrm camileri gibi pek ok caminin mihrablarna da kopya edilmitir. M. efik Beye stanbul dndan sanatn ve sanatkarln ortaya koyma imkan veren bir baka frsat da kutsal ehir Kudsten gelmitir. Osmanl slam sanat tarihimizin yz ak olarak tm dnyaya kar byk bir sevin ve gururla bahsettiimiz Sultan Abdulaziz dneminde Kuds (1863) belediyelie dntrlmtr(12). slamn kutsal mabedinde balatlan resmi ve nemli binalarn tamir ve tezyini program dahilinde Kubbets-Sahrann d cephesindeki Kanuni Sultan Sleyman zamanndan kalma baz eskimi iniler yenilenmitir. Bu esnada Kubbets-Sahrann 8 cephesinin st alnlarna M. efik Bey tarafndan iniler zerine Yasin-i erif yazlmtr. Baz kaynaklarda bu gelimelerin tarihi olarak 1875 verilmektedir(13).Bu durum bizler iin byk sevin ve gurur kayna olmasna ramen bu i iin efik Beyin hangi tarihler arasnda Kudste bulunduu, terekelerinin nerede olabilecei, inilerinin hangi atlyelerde retildii gibi konular hakknda Osmanl arivlerinde henz ciddi aratrmalar yaplmamtr. Bu konu sadece efik Beyin hayat ile ilgili kaynaklarda bir satr halinde Kubbets-Sahrann 8 cephesine M. efik Beyin Yasin-i erifi yazdndan bahsedilerek kitaplarn sayfalar arasna terkedilmitr(14).

Bu nedenledir ki yaamakta olduum yurt d gurbetinden gelerek M. efik Beyin Bursa Ulu Camiindeki eserlerini dnya gzyle 2007 yaznda ilk defa grdkten sonra efik Beye olan hayranlm doruk noktaya ulat. Birka ay iinde (ubat 2008) artlarm zorlayp tm zorluklar gze alarak rdn, Amman, Kuds ve Suriye gezilerine karak pek ok fotoraf ektim. Bunlarn arasnda en ilginci, yakn lekli olarak tamamnn detayl fotoraflarnn baslp yaynlanmadn dndmz efik Beyin znik mavisi inilere yazd Kubbets-Sahrann sekiz cephesindeki Yasin Suresinin fotoraflar idi. imdiye kadar sadece rivayet halinde nakledilen bu eiz eserin uzun bir aradan sonra yeniden tm cephelerinin daha yakndan ekilmi fotoraflarn arivlemenin mutluluunu yaadm.
Dipnot Numaralar ve Kaynaka;
1, 7 ve 8 - Suheyl nver, Hattat efik Bey, stanbul 1956. 2, 4, 5,9 ve 10 - bnul Emin Mahmut Kemal, Son Hattatlar, s. 388. 3, 6 ve 14 - evket Rado: stanbul, Trk Hattatlar, s. 220-221. 12 - Osmanl Filistininde dari Yap, Kemal Gurulkan, Kltr Dergisi, yaz 2009, say 15, s. 24-33. 13 Prof. Dr. Ali Alparslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, stanbul, s. 195. 15- Hz. brahimin duasnn kayna hakknda bir aklama: Zafer htiyar Beyin Kaynak Yaynlar tarafndan 2005te yaynlanm olan Bir Hsn-i Hat Sergisi BURSA ULU CAM kitabnn 56 ve 57. sayfalarnda Hz. brahimin Duas olarak bilinen bu yazya kaynak olarak mam Gazalinin ALEMLERN SIRRI kitabnn 66. sayfas gsterilmektedir. Kitapta bu dua levhada yazl olduu haliyle mevcut olmayp, sadece 66. sayfasnda bu duann nasl ortaya km olabilecei ihtimalini anlatan olaydan bahsedilmektedir.
D.E. Gzel Sanatlar Fakltesi mezunu, ngilizce Dil Eitimi ve Hat Sanat Tarihi konularnda almalarna Londra ve Istanbul merkezli olarak devam etmektedir.

133

Hfz Osman Efendinin bir ktasnn etrafnda zerefanl pervaz ebr, (TSMK EH2208)

Hatt Pervz Eden Ebrlar

mer Faruk DERE* Kimi afak vaktinin kzlln, kimi aydnln derin maviliini, kimi ise gurubun hznn aksettirir renklerinde. Bazen de yamur bulutu olurlar serpmeli battallarda. Bir de bakmsnz iddetli rzgar kartrvermi gkyzn, birbiri iine giren bulutlar al olmular, tarakl olmular. Ebrlar, yeryznde yaz yazld mddete hattn etrafnda pervaz edecekler. evreledii kelm her daim zikrederek. Maallah, Barekllah, L havle ve l kuvvete ill billah.
slam kitap sanatlarnn ana dal hi phe yok ki, Allahn kelm ve Hz. Peygamberin hadis-i eriflerini en gzel biimde yazma endiesinden domu olan hat sanatdr. Dier btn sanatlar hat gneinin etrafnda, atee yanan pervaneler gibidir. Bu atele yanmaya en hevesli olan ve belki de srf bu sebepten dolay ad Hattn menkuhas (nikhls) olmu, hatay, rm ve bulutlu motifleriyle zarafet abidesi tezhiptir. eitli sebeplerden dolay hattn menkuhasn bulamad zamanlarda avunduu bir baka kvrm sal gzel ise yaz kenarlarnda pervaz eden (uuan) bulutumsu ebrlardr. Kimi afak vaktinin kzlln, kimi aydnln derin maviliini, kimi ise gurubun hznn aksettirir renklerinde. Bazen de yamur bulutu olurlar serpmeli battallarda. Bir de
134

bakmsnz iddetli rzgar kartrvermi gkyzn, birbiri iine giren bulutlar al olmular, tarakl olmular. Ebr teknesi kk bir kinat aynasdr. Bu aynaya aksedenler, ilhi kelma rm olurlar, an olur i pervazda, an olur dta. te, dta hep O. Onun gzelliidir aynada grnen. Ayna Onun, varlk Onun, hkm Onun slm sanatkr Sni-i Hakikyi taklitle sanatnda yol alr. Bizim sanatlarmzda ftrlik, tabiilik esastr. Sanatkr rettii eserlerinde ftrata ne kadar yakn olabilirse o nispette gnllere hitap eder. Ebrcu renk tccardr. Renk alr, renk satar. Eski ustalar yaptklar ebrlarda tabiattaki renkleri aksettirmeye gayret ederler, yoz ve gz alc renklerden uzak dururlard. Renge hkmetmek czi irade iin kolay, peki ya desen? te bu noktada irade birlii or-

Hatt Ahmed Hfz Efendiye ait ktann koltuklarnda ve d pervaznda latif ebrlar, (TSMK GY321)

taya kmaktadr. Sanatkr czi iradesiyle serptii boyalarn nasl bir ekil alacan asla tam olarak kestiremez. Besmeleyle serptii damlalarn kll irade tarafndan nasl ekillendiini grdke Hz min fazl- Rabb (ite bu, Rabbimin fazlndandr) demekten kendini alamaz. rade birlii Hakkn rzasna uygun yaandka kuvvetlenir. rade birlii kuvvetlendike de sanatkrn hayalini kurduu gzellikler tedricen kendisine bahedilir. Hz. Aliden hat sanat iin nakledilen u sz, sanat ehli iin ne derece ehemmiyetlidir: Hat, stadn retmesinde gizlidir. Onun kvam ok almakta, devam ise slm dini zere yaamaktadr. Herkes ebr yapabilir, fray sallayp, boyalar dkebilir ama sanatkr olamaz. Sanatkrlk baka bir eydir. Sanatkrlk baka bir ruh gerektirir. Yoksa boyal ktlardan baka bir ey yaplmam olur. Sanatkr o ruhu eserinin altna verebiliyorsa sanatkrdr. Eski ustalarmz, eski insanlar bunu ok iyi baarmlardr. Bir ebek Mehmet Efendinin, bir Ayasofya- Kebir Camii hatibi Hatib Mehmet Efendinin ebrlarna bakldnda baka bir ruh hisse-

dilir. Orada baka bir maneviyat teneffs edilir. Bunun, o insanlarn kemltndan kaynaklandn dnmek yanl olmasa gerektir. Gnmz sanatkrlar da ayn kemlta ulaabilirlerse onlarn eserleri de ruh kazanacaktr. Bunun iin ncelikle enniyetten arnlp nefislerin terbiye edilmesi gerekir. Hat sanatnda gerek murakkaa denilen yaz albmlerinde gerekse levha olarak aslacak eserlerde yaz snrlandrmas iin pervaz tabir edilen ve genelde ite dar, dta geni olarak kullanlan alanlar belirlenmektedir. Temel sanat kavramlarndan olan boluk ve leke dengesini (espas) salayabilmek iin yaz etraflarnda kalan boluklarn kontrol altna alnmas gerekir. Pervazlar hem bu vazifeyi grrken hem de esere derinlik katarak seyir zevkine katkda bulunurlar. Bu alanlar bazen yazyla uyumlu ho renkte dokulu ktlarla, bazen hafif renkli ktlarn zerine tezhiplerle, bazen de uygun renk ve
135

Kime ait olduu belli olmayan pervaz ebrsunun iinde rikaa' hatt ile Hfz Osmann ketebesi grlmektedir, (TSMK GY257)

desenli ebrlarla sslenerek hattn ifade ve ibda gcne katk salarlar. Pervazlar arasnda geii salamak ve kt birleimlerini gizlemek amacyla cetvel tabir edilen renkli veya altn izgiler ekilir, bu izgiler kuzu veya iplik diye adlandrlan daha ince izgilerle de konturlanr. Kullanlan ebrlarn zerlerine ezilmi varak altn serpitirilerek zerefanl ebr, hatib ebrlarnn d snrlarna da altn kontur ekilerek tahrirli ebr meydana getirilirdi. Pervazlar, hat sanatnn btn formlarnda grlr. Ksaca yaz etraf boluu demek olan pervazlar, kitap tarzndaki eserlerde sayfann yaz alan dndaki boluklardr. Okunurken gz yormamas iin genelde sssz olan bu boluklar, sanat gsterilmek istenen eserlerde halkri tezhip veya hafif ebrlarla tezyin edilir. Ssl pervazlarn en youn olarak kullanld form, btn sanatkrlarn hnerlerini sergiledikleri ktalardr. Hat sanatnda zgn bir form olan ktalar deiik ekillerde yazlmaktadr. Her ktann ortak taraf hepsinin dikdrtgen oluudur. Yatk veya dik olarak da kullanlabilen bu dikdrtgen eklin gze daha ho geliinden olsa gerektir. Bizde en ok grlen kta, sls-nesih kta biimidir. stte sls bir satr, altta -be satr nesihten oluan kta formu en ok grlen formdur. Nesihin mil (meyilli) olanlar da mevcuttur. Bazen de altta ve stte birer satr aralarnda sekiz-on satr nesih veya ortada bir satr sls ilaveli olarak yazlm olanlar da vardr. Nesih satrlarn sa ve sol yanlarnda kalan boluklara koltuk tabir edilmekte ve bu alanlar ya tezhiblenmek ya da ebr ile sslenmek suretiyle mzeyyen hale getirilmektedir. Genellikle nesih satrlarn sonunda yazlmakla beraber sol koltukta, nadiren de sa ve sol koltukta ketebe (imza) metnine rastlanabilir. Hat sanatnn tarihi tekml iinde ktalar, pek ok ktann bir araya gelmesiyle oluan murakkaalarn ve byk ebatta imal edilen cel (iri) yazl levhalarn temelini oluturmulardr.
136

Murakkaalar ktalarn iki cilt kapa arasna alnmas ile oluturulan yaz albmleridir. Murakkaalar ihtiva ettikleri ktalara gre farkl isimlendirilirler. Harfleri, bitimelerini ve kelime gruplarn gsterir talebe mekleri iin tanzim edilmi murakkaalara Mek Murakkaas denilmektedir. Bir sray gzeterek slsler ayr, nesihler ayr metinler olarak devam eden murakkaalara Mteselsil Murakkaa denir. Bu murakkaalarda hattatn ketebesi en son sayfada yer alr. Mteselsil murakkaann btn pervazlarnda ebr tercih edilecekse genelde desen btnl aranr ve ayn renklerin arka arkaya gelmemesine dikkat edilirdi. Bir de ayn hattatn muhtelif zamanlarda yazp imzalad veya farkl hattatlarn ktalarndan bir araya getirilerek oluturulan murakkaalar vardr ki, bunlara da Toplama Murakkaa denmektedir. Toplama murakkaalarda ise genelde desen btnl grlmez, sayfalarda farkl sslemeler ve ebrlar grlebilmektedir. taraf deri veya kumala kapl ktalarn, ba ve sonlarndan birbirine tutturularak mteselsil halde ciltlenmesiyle yaplan murakkaaya Krkl Murakkaa, iki ktann sayfa nizamnda arka arkaya rapt edilerek ciltlenmek suretiyle elde edilen murakkaaya da Kitap Murakkaas denmektedir(1). Mze, ktphane ve zel koleksiyonlarda bulunan kta, murakkaa ve levhalar dikkatle incelendiinde pervaz ebrlarnn kullanmnda u hususlar dikkat eker: -Pervaz genilii yaznn byklne gre seilmitir. -Btn unsurlaryla pervazlar, hattn nne gemeyecek ekilde tasarlanmtr. -Pervazda kullanlacak sslemelerde desen bykl kalem kalnlyla orantl olarak ayarlanmtr. Byk yazlarda desenler byk, kk yazlarda kk seilmitir. -Renk uyumuna son derece dikkat edilmi, uyumsuz renklere yer verilmemitir.

Hfz Osman talebesi Yedikuleli Seyyid Abdullaha ait ktann etrafnda neftli al ebrsu, (SSM 110-0132-YSA)

-Gnmz sanatlarnn kullanmaktan kandklar renkler cesaretle ancak ustalkla kullanlmtr. - pervazlarda kumlu ebr nevi daha ok tercih edilmitir. -Pervaz kenarlarnn birleim yerleri dz kesik olarak uygulanmtr. Oysa gnmzde birleim yerlerini desene uygun olarak kesmekte ve ek yerlerinin belli olmamasna dikkat etmekteyiz. Sultan III. Ahmed devrinde zamanla ypranm olan hat eserlerinin yenilenmesi faaliyeti balatlm, bu yolla pek ok nadide eser yeniden hayat bulmutur. Bu byk yenileme faaliyetleri srasnda yaz etraflarna pervaz olarak yaktrlan ebrlarn pek ounda Hatib Mehmed Efendinin imzas vardr. Kulland renklerin armonisi, frasndan dklen ok ho naklarla Hatib Mehmed Efendi, bugn mze ve ktphanelerimizde ziyaretilerini beklemektedir. Byk Ayasofya Camiinde hatiplikle vazifeli olduundan Ayasofya Hatibi veya Hatib diye anlan Mehmed Efendinin doum tarihi bilinmemekle beraber, Mstakimzde Sleyman Saadettin Efendinin Tuhfe-i Hatttn adl kaynak eserinde kendisinden pr-i fn diye bahsedildiine gre(2) vefat tarihi olan Muharrem 1187/Nisan 1773te hayli yal olmaldr. Hat sanat tarihinde Eski Zhd diye tannan smail Zhd Aadan (. 1144/1731) sls-nesih yazlarn renmi ve eserler vermitir. Ancak asl hreti ebr sanatndadr. Hafif bir zemin zerinde, farkl renklerde damlalar i ie koyup ince tel ya da tek at kl ile hareket vererek oluturduu ebr tarz ok beenilmi ve bu tarz kendi adyla anlr olmutur. Hatib ebr adn alan bu tarz, iekli ebr formlarna da temel tekil etmitir. Hatib ebr denilmekle hatib formu anlalr. Bir kavram kargaasna mahal vermemek iin hangi formda olursa olsun Hatib Mehmed Efendinin elinden kan ebrlarn tmne Hatibin ebrsu demek daha uygun decektir. Hatib Mehmed Efendi Mu-

harrem 1187/Nisan 1773de Hocapaa (Sirkeci) yangnnda ebrlarn kurtarmaya alrken ebrlaryla beraber yanarak, elim bir ekilde vefat etmitir. Tarih sre iinde hatib ebrsunun tekmlnden sonra iek araylar da hz kazanmtr. O dnemlerde ancak kr ieklerine benzer ebrlar yaplm ve hatta ok iyi rnekler de verilmitir. Ancak ebrda iek ekillerinin olgunlamaya balamas Necmeddin Okyay (1883-1976) stadmzla beraberdir. Hat, ebr, cilt sanatlarnda stad, skdar Yeni Valide Camiinde din grevlisi olan Okyay, bu sanatlara yardmc pek ok zanaatla da uramtr. Necmeddin Okyayn, ebcedle tarih drmede mahir, leheleri ustalkla taklit edebilen, nktedn ve ho sohbet bir zat olduu anlatlmakta, en byk maharetinin de Osmanl devrine ait imzasz yazlar, hattat ve htta tarihine kadar tespit edebilme olduu aktarlmaktadr(3). Birok sanatta hner sahibi oluundan, hocas Edhem Efendi gibi kendisine de hezarfen lakab verilmi nadir ahsiyetlerimizden olan Hfz Necmeddin Okyay, 23 Muharrem 1396/5 Ocak 1976da vefat etmi ve Karacaahmed kabristanna defnolunmutur. Tahminen 1918 ylndan itibaren merhum hocamz iekli ebrlar slah ederek lle, karanfil, hercai meneke, gelincik, gonca gl, kasmpat, smbl gibi iek cinslerini resmetmeye muvaffak olmutur. Resmettii iekli ebrlar, yaz pervazlarnda da kullanlm, hatt Necmeddin Okyayn lle ebrlarnn levhann etrafnda dnmesiyle oluan pervazlara yol lleli pervazlar denilmitir. Gnmzdeki teknik imknlarn olmad dnemlerde ebr boyalar, boya veren eitli maddelerden tabii olarak elde edilirdi. Bu sebeple kadim ebrlarda kullanlan renkler fevkalade tabii grnmdedirler. Btn renklerin
137

temeli olan sar-krmz-mavi renkler srasyla zrnk-lklahor ividinden elde edilirdi. Bu boyalar ve yazma eserlerde ad geen dier boyalarn en ok kullanlanlarndan bazlarn yle sralayabiliriz: Zrnk: Doada bulunan arsenik slfr, parlak sar. Hat sanatnda da sar mrekkep olarak kullanlan zrnk, zellikle cel (iri) yazlarn kalplarn hazrlama esnasnda siyah kt zerinde kullanlmtr. Altn rengine alan tonuna zeheb veya altnba zrn denilmitir. Zehirli olduundan gnmzde bu renk iin sentetik yollardan retilen boyalar tercih edilmektedir. Ebryla alakal nadir yazmalarmzdan olan Tertb-i Risle-i Ebrnin 1b sayfasnda yer alan zrnk bahsinde unlar kaydedilmitir: Zrnh nevidir: biri zehebdir ki, yeili olmayp, sar, saf ve altn gibi effaf ola ve bir nevi, zrnh- ahmerdir (kzl zrnk) ki etr tabir olunur, toprakls olmaya ve bir nevi, siyahtr ve lazm deildir(4). s siyah: Hat mrekkebi yapmnda da kullanlan ve tercihan bezir yandan elde edilen is. Eskiler barut isini de (dde-i barut) boya olarak kullanmlardr. ivit mavi: amar ividi olarak bilinen bu parlak mavi boya, Ultramarin adyla da adlandrlmaktadr. imdilerde kullanlan ultramarin ise sentetik yollardan elde edilmektedir.
Serpmeli al ebrsuyla ssl bu kta Hfz Osman Efendinin en olgun yazlarndandr, (TEM 4428)

Hatib Mehmed Efendinin kendi adyla anlan hatib ebrsu, Sls-nesih kta eyh Hasb Efendi (TSMK GY309)

Lahor ividi: Pakistann Lahor ehrinden gelen bitki yapraklarnn kaynatlmasyla elde edilen derin mavi renktir. Kristal halde kk akl talar eklindeki Lahor ividi, Trk ebrculuu iin vazgeilmez bir boyadr. Lk: Eski ustalarn kulland, asl ismi lek olan, Hindistanda bitki yapraklarnda ebnem olarak oluan ve kuruduktan sonra toplanan viner renginde bir boya. Avrupadan gelen lke ise frengi lk denmektedir. Al Bakkam: Krmz renkli bu boya, Hindistanda yetien bir aacn (Hoematoxylon cempechianum) talandan elde edilmekte, mor renkli olanna da mor bakkam denilmektedir. Slen: Kurun oksitlerden oluan turuncu-krmz renkli tabii boya. Gz ta: Tabiattaki mavi renkli bakr slfat tandan elde edilen boya. Glbahar: Demir oksitleri ihtiva eden pembemsi pas renkli boyaya verilen isimdir. Zc: Zc- Kbrs olarak da bilinen tabii bakr slfat gzta. amlca topra: Kadim ustalarmzn ebrlarnda pek sk grdmz bu ttn renkli toprak, o devirlerde ismiyle msemm sk am aalaryla kapl, eteklerinden grl grl sularn akt, oksijeni bol bir mesire yeri olan amlca tepesinin kil oran dk toprandan elde edilirdi. imdilerde ise amlcann brakn am aalarn, kurumaya yz tutmu tomruk, tantvi gibi su membalarn, artk toprak alacak bir kar yerin dahi kalmad beton ynna dnmesini hznle izlemekteyiz.

Osmanl hat ekolnn kurucusu eyh Hamdullah hattyla bir murakkaadan iki kta, d pervaznda yer alan zerefanl al ebrsu Hatib Mehmed Efendiye ait, (SSM 120-0243-SH)

138

Beyaz: Bazik kurun karbonatn tabiattaki hali olan stbe (isfid) beyaznn yannda beyaz renk iin titan beyaz denilen titan dioksit de kullanlmaktadr. A krmz: Kadim renklerden biri olup bir cins oksit boyadr. Tabii gzellikte bir krmz renktir. Krmz: Kanatlarndan krmz renk karlan cochnile bceinin ad olup bu renge krmz bceine ait manasnda krmz, buradan galat olarak da bu eit renklerin tmne krmz ad verilmitir. Lotur: ekercilerin kulland bir boya cinsi. Bugn bu renklerin az bir ksm bulunabilmekte, bunun yannda ayn renk tonlarn elde edebileceimiz onlarca deiik tonda ve gemie gre ok daha kaliteli pigment boyar maddeleri hazr halde bulmak mmkndr. Biz ebrcularn bugn yapmas gereken klasik halini alm olan renk anlaymz bol rnekler grerek yeni retimlerde kullanmalyz. Klasik renk anlayn yakalayabilmek iin ebr taliplilerine kadim ustalarmzn eserlerini renk ve desen olarak birebir taklit etmelerini tavsiye etmek isteriz. Ebrlar, yeryznde yaz yazld mddete hattn etrafnda pervaz edecekler. evreledii kelm her daim zikrederek. Maallah, Barekllah, L havle ve l kuvvete ill billah.
Bibliyografya BARUTUGL, Hikmet, Suyun Ryas Ebr, stanbul, 2001. ETN, Nihad M.-DERMAN, M. Uur, slam Kltr Mirasnda Hat Sanat, stanbul, 1992. DERE, mer Faruk, Ebr Sanat, stanbul, 2007. DERMAN, M. Uur, Ebr, DA, c. 10, s. 80-82, stanbul, 1994. DERMAN, M. Uur, Trk Sanatnda Ebr, stanbul, 1977. DERMAN, M. Uur, Yaz Sanatmzda Ktalar, lgi, stanbul, Kasm 1980, say 30, s. 32-35. DERMAN, M. Uur, Sabanc Kolleksiyonu (Hat), stanbul, 1995. DERMAN, M. Uur, Gecikmi Bir Vaad, Prof. Dr. Nihad M. etine Armaan, s. 371-405, stanbul, 1999. DERMAN, M. Uur, Sakp Sabanc Mzesi Hat Koleksiyonundan Semeler, stanbul, 2002. DERMAN, M. Uur, Hazrfen Hattat skdarl Necmeddin Okyay, Bildiriler skdar Sempozyumu, c.II, s. 182-194, stanbul, 2004. MUSTAFA L, Menkb- Hnervern (Nr. bnlemin Mahmud Kemal nal), stanbul, 1926. MSTAKMZDE, Sleyman Saadeddin, Tuhfe-i Hatttn, stanbul, 1928. NEFESZDE, brahim, Glzr- Savb, (Nr. Kilisli Muallim Rfat), stanbul, 1939. ZEMRE, Ahmet Yksel, skdarda Ebr Sanat, Bildiriler skdar Sempozyumu, c. II, s. 295-304, stanbul, 2005. YAZIR, Mahmud Bedrettin, Medeniyet leminde Yaz ve slm Medeniyetinde Kalem Gzeli, c. I-II, Ankara, 1981. Dipnotlar 1-ETN-DERMAN, s. 39; DERMAN 1995 s. 47-51. 2-MSTAKMZDE, s. 386. 3-DERMAN 2002, s. 224-229, DERMAN 1977. 4-DERMAN 1999 s. 373.
*SMEK Ebru Usta reticisi. Hfz Osmana ait bir murakkaann fevkalade ltif kumlu hatib pervazlar, (SSM 120-0371-HO) Reisl-hattatn Kmil Akdikin sls-nesih Hadis-i erif ktasnn etrafnda Necmeddin Okyayn ebrlar, (Hususi Koleksiyon)

Hfz Osman Efendinin sls hattnn etrafnda altn tahrirli, kumlu zeminli hatib ebrsu, (SSM 120-0343-HO)

139

zgn Tasvirlerle Karagz ile Hacivat

Rukal KAYRA Bir zamanlar bu lkenin en nemli hayal kahramanlar olan Karagz ile Hacivat, gnmzde emektar tasvir yapmclar, hayaliler ve akademisyenlerin abalaryla yaatlmaya alyor. Bu deerli insanlardan biri olan ve Geleneksel Trk El Sanatlar'nn deerli eserlerinden Glge Tiyatrosunun tasvirlerini reten Suat Veral, Kltr Bakanlnn bu alanda kayt altna ald tek sanat
Gnmzde sadece Ramazan aylarnda hatrlanan ve ocuklara elencelik olarak sunulan Karagz ile Hacivat, sinema, televizyon ve internet gibi kitle iletiim aralarnn klesi olmadmz bir zamanlar bu lkenin en nemli hayal kahramanlaryd. Hayalinin doalamalar, toplumsal sorunlara parmak basmann tesinde nemli mesajlar tamakta, duygusal ve mizahi ynyle izleyicilere hep birlikte geirilen keyifli zamanlar yaatmaktayd. Bu milli deerimiz gene eski heybetli gnlerine dner mi bilinmez ancak bu sanatn yaatlmas iin aba gsteren tasvir yapmclar, hayali140

ler ve akademisyenlerin abalarn da tebrik etmeden gememek gerekiyor. Bu yazmzda Karagz ile Hacivata gnl vermi bir tasvir yapmcsnn portresini izeceiz. Kayt Altndaki Tek Tasvir Ustas Geleneksel Trk El Sanatlar'nn deerli eserlerinden Glge Tiyatrosunun tasvirlerini reten Suat Veral, Kltr Bakanlnn bu alanda kayt altna ald tek sanat Kendisi gibi Trk El Sanatlarna gnl vermi aabeyi Tevfik

Veraldan rendii ve zamanla meslek olarak benimsedii bu el sanatn 26 yldr icra ediyor. Veral, u ana kadar 350 eit tasvirden 20 bine yakn eser retmi. Glge oyunumuz olan Karagz ile Hacivat oynatmaktan ziyade tamamen tasvir boyutunda kalarak kltrmze yardmc olacak ekilde zengin eitleri yapp yaymakla hizmet etmeyi dnen Veral, Yllarca yapm olduum mesleimde byk ilgi grdm ve alm olduum iyi tepkiler bana g verdi. Bugnk saygn ustalarmzn da takdirlerini alyorum ve yeni Karagzclerin yetimesinde de yaptklarmla yardmc oluyorum. diyor. Meslekte; aabeyimden rendiim tekniin de stnde bir alm yapmak hedefiyle, yapm olduum tasvirlerimde zel olarak kullandm boyalarla ve uyguladm zel bir ileme tekniiyle, tamamen el emeiyle, glge sanatmz olan tasvirlere zenginlik katmaya almaktaym. diyen sanatdan tasvir yapmnn tekniklerini bizim iin zetlemesini istiyoruz. Eskiden tasvirler retilirken yapm malzemesi olarak nevregan adl keskin bir bak, spatula eklinde bir kesici, kk boya ve deve derisi kullanlrm. imdi deve derisi bulunamadndan dana derisi kullanlyor. stenilen effafl yakalamak ise en byk mesele. Dnyada glge tiyatrosu yapan pek ok lke deri yerine plastik, karton ya da tahta kullanyor, bu yzden istenilen effafl elde edemiyorlar. Karagz yapmnda kullanlan esas malzeme i deri diye tabir edilen effaf halde tabaklanm derilerdir. zel bir tabaklama ileminden geirilen derinin kepekle kllar dklp, yalar baklarla kazndktan sonra gnete kurumaya braklr. Tabaklamada zrnk kullanlrsa derinin sar renk ald grlr. Zrnk yerine kepekle doal tabaklanan, sonra kire iine daldrlan derilerde ise daha beyaz bir grnm elde edilir. Bu kireli derinin de sonradan kaznma- s gerekir. Ben tasvir yapmnda yakma ve kesme tekniini kullanyorum. Kk boya ve gnmz boyalarndan zel karmlar gerekletiriyorum. Renk canlln en iyi verenlerden biriyim diyebiliriz. Bu d a yllarn

deneyimi ile aklanabilir tabii ki Tasvirlerin boyutlar ise oynatlacak perdeye gre deiiyor. 30 cmden kk olmamas gereken tasvirler iin standart bir l yok. Salon 100-150 kiilik ise 30 cm yeterli olur iken, 200-250 kii iin 38 ila 40 cm arasnda tasvirler yaplabilir. Ancak tasvir ne kadar byk olursa eli o kadar yorar. Ben grsel amal boyu 1 metreyi aan tasvirler dahi rettim eklinde anlatyor. Amerikal aratrmac yazar Kevin Revolinski, sanatnn yapt almalardan etkilenerek, 2006 ylnda kaleme ald kitab The Yogurt Man Comenth, Tales of an American Teacher in Turkey isimli kitabnn kapanda Veraln figrn kullanm. Karagz Evlerde Oynatlsn Yzyllardan beri karakterlerin ayn olduundan bahseden sanat buna renk katmak iin kostmlerde farkl tasarmlara yer vermi. Ayrca Karagz evlerde oynatlsn diye bir sloganla bu oyunu evlerde oynatlabilecek ekilde hazrlam. Hatta ald geri dnmleri anlatrken duygulanyor ve Konuamayan bir ocuk bu sayede konutu. Ailesi teekkr etmeye geldi, nasl mutlu olduumu anlatamam diyor. Bu iin kazan boyutunun nemli olmadn syleyen usta, mkanlar kstl. retimlerimi halen ev ortamnda gerekletiriyorum. Ancak bakanlmzn dzenledii tm etkinliklere katlyorum, festivaller, davetler oluyor. Geimimi salamak iin DSM in alveri maazalarnda, stanbul Kapal ar, Bursa Yeil ar ve zmirde eitli maazalarda figrlerim sergi ve sat maksatl yer alyor. Karagz ile Hacivat Tiyatrosunun sekin rneklerini sergileyen ustalarmza figrler retiyorum. Ancak ben bu ii kazan iin yapmyorum. Hedef noktam, bu sanatn yaatlmas, eski canllna kavumas ve 14.yydan bu yana gelen ustalarmzn ruhunun ad olmas Bu ie yreini koyan sanat, szlerini, Kukla ve glge sanatnn tm dnyada gelitirilmesi ve yaatlmas, bu sanat yoluyla dnya barna katk salanmas asndan da nemli bir misyonumuz bulunduuna yrekten inanyorum. diyerek noktalyor.

141

Sanatn Gizemli Yz Kukla ve Maskeler

lhan SEFA Kukla denildiinde aklnza ilk ne geliyor? Ya biraz gemi olanlarn bi dediini, 80li yllarda ocuk olanlarnsa dnemin klasik televizyon yapmlarndan olan Susam Sokann kahramanlar Edi ile Bd ve Kurabiye Canavarn saydn duyar gibiyim. Gemii ok eskilere dayanan bu sanat artk eskisi kadar rabet grmese de bu ie gnl vermi birka sanat sayesinde hl varln koruyor.
Tahta, al, mukavva veya ya bezden yaplm; elle, iple veya sopayla oynatlan, ehirlerde kukla, kylerde ise bebek, mce, e, gelin ve karar gibi adlar verilen kuklalarn uklalarn tarihi neredeyse insanlk tarihi i kadar eskilere dayanyor. Eski Trk rk geleneklerinde de yer alan n kukla, belli bir amaca ynelik anlatm nlatm iin eitli tiplerin, ekillerin llerin ve cisimlerin oyunlatrlmamas sanat olarak tanmlananyor. Kimi kaynaklara gre re kkleri eski Yunan felseefesine dayanan, kimi kayynaklara gre ise ilk defa fa inde ortaya kan kukla a sanatnn nasl ve hangi gi yollarla Trklere geldii konusunda da ok deiik grler bulunuyor. Bunlaarn iindeyse kuklann Orta rta Asyada Trkler arasnda nda yaygn olarak oynatld ve gler srasnda Anadoluya oluya getirildii gr arlk kazanyor. Anadolu topraklarndan dan Osmanl mparatorluuna geen ve asl geliimini bu dnemde de gsteren kuklaclk, gnmzde birka sanat sayesinde yaamn srdryor. ryor Bu sanatlardan biri de Atlye Curcunabazn sahibi Candan Seda Balaban Esasnda eczaclk fakltesi mezunu olan 39 yandaki sanat Candan Seda Balabann maske ve kuklalarla ilk tanmas bir Venedik seyahati sayesinde olmu. Orada grd maske ve maske atlyelerinden ok etkilenen sanat 1996 ylndan itibaren maske koleksiyonu oluturmaya balam ve bir yandan da iin mutfana girebilmek iin 2 yl seramik, 2 yl da heykel dersleri alm. lk birka yl sadece maske yapm ile ilgilenen 2002 ylndan bu yana ise profesyonel olarak hem maskeler hem de kuklalar yapan sanat Balaban, 2004 ylndan beri almalarn Curcunabaz adn verdii kendi atlyesinde srdryor. Sanatya kulaa hayli ilgin Sana gelen Curcunabaz adnn adn nereden geldiini sorarak balyoruz s sohbetimize. Balaban bu sorumuzu, Bu sanatla profesyonel olarak ilgilenmeye profesy baladktan sonraki ilk iki yl aladk lmalarm evimde srdrmeyi mala denedim. Ancak zamanla ev dened bana yetmemeye balad ve b bir atlye amaya karar verdim. Atlyemin adn bever lirlerken ise Osmanl enliklirl leriyle ilgili aratrmalarm ler sr srasnda rastladm ve o enliklerde ortal enlene diren maskeli soytarlara di verilen isim olan Curcunave baz isminden esinlendim. ba Hem yaptm ile uyumlu He olmas hem de bizim kltolm rmze ait olmas sebebiyle rm isim ok houma gidiyor bu is eklinde yantlyor. eklin 4-5 yalarndayken klasik Henz 4 balayan sanat yaantsbale ile b danslar, klasik gitar, solistlik, na Latin dan resim ve eitli elileri ile devam ettiini Balaban, Gsteri sanatlarna olan anlatan Balaban bu ilgimin kuklalarla bulumas imdi baktmda bana kanlmaz gibi geliyor derken yapt ilk kukla almalarnnsa Commedia dellArte maskelerini aratrrken karlat karakterler sayesinde olutuunu belirtiyor. Kukla yapmnda kullanlan malzemeler konusunda bir snrnn olmadn anlatan sanat Balaban, Bu sadece benim iin geerli deil tabi. Bugn dnyadaki modern kukla anlay malzemede snr tanmamaktadr. Yine de en sk kullanlan malzemeler arasnda ahap, strafor, kuma, snger, kat, lateks ve polyesteri sayabiliriz. Bazen malzeme bizi ynlendirse de genellikle kukla hangi teknikte hazrlanacaksa malzemenin ona gre seilmesi daha ok tercih edi-

142

len bir yntemdir. rnein ipli kuklalarn genellikle ahaptan yaplmasnn nedeni; hareketli eklemlerin kolay ypranmamas ve malzemenin arlnn kuklann oynatmna hizmet etmesidir. Mesleimin iinde zel olarak ilgi duyduum bir konu ise gnlk kullandmz objelerin kuklaya uyarlanmasdr. Benim iin bir saat, huni, sprge de kuklaya dnebilir diyor. Sanat Balaban, bir kuklann oluum srecinde srdrd almalar ise u szlerle zetliyor bizler iin: almalarmda nce karakterimin detaylarn belirlerim. Kukla daha tasarm (izim) aamasndayken benim iin yaam yks olumaya balar. Karakter zellikleri, gemiine ait detaylar ve bazen ismi... Ayn srete daha izerken kuklay hangi teknikte yapacama da karar verir ve ilk tasarm bittikten sonra birebir lekli teknik izime ve yapm srasnda kullanacam gvde ve ba kalplarnn hazrlna geerim. Ondan sonra iin zanaat ksm balar; yontma, boyama, eklemlerin birletirilmesi ve her parada, sonradan kuklann oynatmnda problem olmamas iin tekrar tekrar kontrol. Son olarak kuklaya giydirmek istediim kostmn dikii ve aksesuarlarn hazrlanmasyla kuklamz artk tamamlanm demektir. Bir kuklann tamamlanmas ise seilen kukla tekniine gre bir hafta ile bir ay arasnda deien bir almaya ml oluyor. Kuklalarda en nemli detaylardan birinin ifade olduunu syleyen sanat, kuklalarda tek bir ifadeyle btn hikyenin anlatlmas gerektiini vurguluyor. Bunu baarabilmek iin kukla yapmyla uraan kiinin iyi bir gzlem yeteneine sahip olmas gerektiinin altn izen Balaban, Yaptm kuklaya doru ifadeyi verebilmek iin ncelikle karakteri ok iyi benimsemeye alrm. Yaam ierisinde karlatm yzleri deerlendirir ve haylimdekiyle har- m a n -larm. ou zaman kendi duygulanmlarmn da ilerime yansdn fark ediyorum eklinde konuuyor. Yapt kuklalarn tiyatrolar, eitli televizyon programlar, ocuk eitim programlar ve kliplerde kullanldn anlatan Balaban, bunlarn yan sra kimi zaman insanlarn atlyesine gelerek kendi kuklalarn yaptrmak istediklerini de sylyor. Balaban, uzunca bir sre bu isteklerini yerine getirdiini fakat artk bu tarz almalara ara verdiini belirtirken bunun gerekesini ise u szlerle aklyor: Kii kuklalar dnyada

bir ok kuklacnn yapt bir i ve insanlar kuklaya yaknlatrmann ok iyi bir yolu. Atlyemi amaya karar verdiimde, bu atlyenin masraflarn nasl karlayacam benim iin byk bir sorundu. nk o dnemlerde kukla oyun ve programlarnn says ok snrlyd ve sadece tiyatrolara hizmet vererek ayakta durmak mmkn deildi. Ben de dnyada olan bu uygulamay lkemde denemeye karar verdim. Youn bir ilgi grdm ve Trkiyenin her yerine, hatta yurt dna kiiye zel kuklalar hazrladm. Fakat bir mddet sonra artk kiiye zel kuklalardan yapmaktan baka hibir ey yapmaya vaktim kalmadn grnce kendi tasarmlarm gerekletirebilmek iin bu almama son verdim. Sanat Candan Seda Balaban, atlyesinde kendi tasarmlar olan kukla ve maskelerin yapm dnda bu sanata merak saranlara da iin inceliklerini retiyor. Bildiklerini bakalaryla paylamaktan byk haz aldn vurgulayan Balaban, Curcunabazda devam eden kurslarla ilgili olarak, Benim ders programlarmn bir balang ve biti tarihi yoktur. nk standardize edilmi snf tarz almalarn, kiilerin yaratclklarn snrladna inanyorum. Snfmda herkes baka tekniklerde ileri bir arada alr ve kendi kukla veya maske karakterlerini olutururlar. Hem kendi almas zerinde younlarken hem de yannda alanlarn rendikleri ilere ve kullandklar malzemelere aina olurlar. rencilerimden istediim tek ey; yaratclklarn aktifletirmeleridir. Onun dnda benim onlara verebileceim ancak malzeme ve teknik bilgiler olabilir. Son olarak sanat Balabandan kuklaclk sanatnn Trkiyedeki ve dnyadaki durumunu deerlendirmesini istiyoruz. Bir sanat alakgnlll ile sze, Ben hala bu sanatta sz sylemek iin ok yeni saylrm ama Trkiyede ve dnyada yaplan ilerin iyi bir takipisiyim diyerek balayan sanat, grlerini bizlerle paylayor: Trkiyede benim baladm yllarda neredeyse snrl olan kukla almalar bugn memnun edici bir ekilde artmaktadr. lkemizde yaplan kukla festivallerinin saylarnn artmas bunun nemli bir gstergesidir. Ayn eklide her gn kuklaya ilgi duyan insanlar oalmakta, bugn stanbulda birok kukla atlyesi ve tiyatrosu bulunmaktadr. Geleneksel kukla anlaymz devam etmekle birlikte modern kukla almalar da giderek artmaktadr. Tabii ki dnyaya gre hala almalarmz snrl olsa da gzel bir balangtayz diye dnyorum. En byk dileim lkemiz niversitelerinde kukla blmlerinin almasdr.
143

ullalarak k rg arac o ulam ta iiliinin n n r , la lmu raba r. At a stala obje o la u ll u stanb kartpo rdren ulesi birok k lerini s ekale daki yangn m k li de Sa ti. Gn r yok. Nezre n bugn ese rbiye da Ha k aalarda a rk A t. t i tek raskera er Se dana dikilm m- di y 41). N nlerde me 0 0 0 _ rt g dan (K r satclar. O t Mey Beyaz nler. Seyya i. g ir b n d a l d n n antlar kemli

Atatrk Kitapl Kartpostal Koleksiyonu

Hseyin TRKMEN* - rfan DADELEN**
Uzun bir gemie dayanan kartpostallarn Trkiyede yaygnlamas -Osmanl Devleti'nin de katlmc olduu- 1893 Chicago Dnya Sergisi'yle balamtr. Sergi sonrasnda Amerikan Hkmeti, ABD posta tekilat araclyla, yaynclara ilk kez 1 sentlik kartpostallar bastrma izni vermitir. Avrupa lkelerinin posta idareleri, mektuba kyasla daha ucuz gnderilebilecek bir haberleme vastas olmas dnlen kartpostallarn gnderilmesini kurallara balamaya balar. Buna gre kartpostallar; ak -yani zarfsz- gnderilecek, kartn arka yznde pul ve adres iin bo alan braklacaktr. Kartpostallarn Osmanl'da yaygnlamas, Max Fruchterman ile balamtr. stanbul'a 1867 ylnda gelen Max Fruchterman, geliinden yaklak iki yl sonra Yksekkaldrm'da bir ereveci dkkn aar ve 1895 ylnda ilk Osmanl kartpostal serisini Breslau'da bastrmaya balar. Max Fruchtermann bu serveni vefatna, yani 1918 ylna kadar devam etmitir. Osmanl'daki dier nde gelen kartpostal editrleri ise E. F. Rochat, Jacques Ludvigsohn, G. Berggren ve Israilovitchtir.

Bir zamanlar hzl ve ucuz haberleme arac olarak kullanlan kartpostallar, internet karsnda byk kan kaybetti. Oysa, kltr ve ehir tarihi aratrmaclar tarafndan en ok kullanlan grsel malzemelerin banda kartpostallar gelmekteydi. nk gemi dnemin gndelik ve sosyal hayatna, kltrel ve tarih deerlerine ilikin sayfalar dolusu yazyla anlatlamayacak dnceleri, bir karelik kartpostalla ifade etmek mmkn.
Gemiin izlerini bir fotoraf karesinde saklayan kartpostallar, anlarn en canl tanklar olarak karmza kyor. nk gnmzde deien ve yok olan sadece tarihi evler, binalar, sokaklar, ehrin grnm deil, ayn zamanda insanlar ve tabii ki onlarn zneleri olduu sosyal hayat. Bu sebepledir ki tarih kartpostallar, deien ve yok olan bu evre ve sosyal hayata ilikin aratrma ve nostaljik bir gezi yapmak isteyen herkesin baucu kaynaklarndan belki de en nemlisi. nce siyah beyaz baslan, ardndan olanca renkleriyle raflarda yerini alan kartpostallar, yakn tarihe k tutmas nedeniyle belgesel bir deer de tayor. 19. yzyln ortalarnda Avrupa ve Amerikada kullanlan ilk kartvizitler, Genellikle dikdrtgen biiminde ince kartondan yaplm, bir yz resimli, zarfl veya zarfsz gnderilen posta kart eklinde tanmlanan bugnk kartpostallarn atas olarak kabul edilir. ounlukla arkada ziyaretlerinde ve zel gnlerde kullanlan kartvizitler, doum gnlerinde, yortularda yakn evreye verilmeye balanmtr. Amerikan i sava srasnda byk bir pazara dnen kartvizitlerin boyutlar byyerek kartpostala dnmtr.
144

Bir Osmanl kadn (Krt_00621). D kyafet olarak ste araf (iki paral sokak giysisi), ferace (omuzdan yere dek inen uzun ve bol manto), entari (tam elbise), kaftan (entari zerine, zengin bir kumatan yaplan giysi), gmlek, libade (pamuklu ya da ynl ksa ceket), malah (bol ve hafif yazlk ceket), salta (kala hizasndaki ceket), al, cepken (ar ilemeli kolsuz yelek), hrka (ksa, astarl ceket), alvar (ilemeli ipekten bol pantolon), yeldirme (balkl yazlk pelerin), yelek, dizlik veya don, gecelik entarisi giyerlerdi.

Sokak satcs. Muhallebici (Krt_02131). Ayn zamanda Osmanl giyim kuamnn gzel rneklerinden biri.

Kartpostallara nceleri sadece ehirlerin, gzel ve muhteem binalarn fotoraflar konu olurken, sonralar mehur adamlarn, sanatkrlarn ve artistlerin portreleri de konu olmaya balamtr. Daha sonralar, artan ilgi zerine ocuk ve hayvan fotoraflar ile mehur tablolarn rprodksiyonlar ve sosyal hayatn renkli kareleri de kartpostallarn konusu olmaya balamtr. Bylece kartpostallar, sadece bir haberleme arac olmakla kalmam, baz tarihi ve siyasi olaylarn yan sra kimi zel olaylarn geni kitlelere duyurulmasnda ve gndemde tutulmasnda nemli rol oynamtr. Zamanla yaygnlaan kartpostallar koleksiyon merakllar iin olduu kadar aratrmaclar iin de byk deer tamaya balamtr. nk ou yabanc fotoraflarn ektii Osmanl kartpostallarndaki sokaklar, binalar, satclar, tama aralar, hatta poz veri tarzlaryla insanlar Btn bunlar siyasi ve sosyal tarih, mimar, ehircilik, eitim, sosyoloji, etnografya gibi birbirinden ok farkl alanlarda alan aratrmaclar iin ei bulunmaz birer belge nitelii tarlar. Kartpostallarn bu zelliklerini bugnden yarna tayabilmeleri; bunlarn derlenip toplanarak aratrmaclarn hizmetine sunulmas ile mmkndr. Bunu yapacak kurumlarn banda ise ktphaneler gelmektedir. Gnmz Trkiyesinde kartpostal vb. grsel malzeme bulunan ktphane says ok snrl saydadr. Koleksi-

yonunda bulunan grsel gravr, fotoraf, kartpostal vb. grsel malzemeleri, aratrmaclarn hizmetine en profesyonel ve hzl ekilde sunan ktphanelerin banda ise stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl gelmektedir. Trkiyede bulunan ktphanelerin birounda bir veya birka tr yayn bulunurken, Atatrk Kitaplnda bulunan yayn tr -ktphane malzemesi- saylamayacak derecede oktur. Bunlardan ilk akla gelenlerden bazlar unlardr: Matbu kitap ve sreli yaynlar, yazma kitap ve sreli yaynlar, padiah belgeleri - fermanlar, beratlar, hccetler vb.-, gravrler, albmler, haritalar, kartpostallar, tablolar, hat levhalar, murakkalar, cam negatifler... Atatrk Kitaplnda bulunan bu koleksiyonlardan gerek yerli gerekse yabanc uyruklu aratrmaclar tarafndan en ok kullanlanlarndan banda ise kartpostallar gelmektedir. Atatrk Kitapl Kartpostal Koleksiyonunun Oluumu Atatrk Kitaplnn bugnk koleksiyonunun oluumunda kitap ve ktphane severlerin balar nemli rol oynamaktadr. yle ki ktphanenin paha biilmez koleksiyonunun neredeyse tamamna yakn hayrseverler tarafndan balanan koleksiyonlarn parasdr. te kartpostal koleksiyonu da bu paha biilmez koleksiyonlardan birisidir. Zamann uygulayclar tarafndan balanan kartpostal albmlerinin ierisindekiler tek tek kaydedilerek
145

yeni bir koleksiyon oluturulmutur. Bu ekilde oluturulmaya balanlan koleksiyondaki para says 5 binken; ktphaneye eitli zamanlarda balanan kitap, evrak vb. koleksiyonlarn ierisinden kan kartpostallarn da bu koleksiyona dahil edilmesi ile say 9 bine ulamtr. Son zamanlarda koleksiyonun niteliksel olarak gelimesi iin ktphane mdrl tarafndan yaplan satn almalar ile koleksiyondaki kartpostal adedi 12 bin 500 olmutur. Atatrk Kitaplndaki kartpostallarn tam bir konu listesini vermek fazla yer tutacaktr. Bu sebeple yazmzda bu kartpostallarda en ok ne kan konu balklar hakknda bilgiler vereceiz. Atatrk Kitaplndaki kartpostallardan 7 bin adedi Trkiyede baslmtr. Geri kalanlar ise muhtelif bat lkelerinde baslmtr. Atatrk Kitaplndaki kartpostallarn ounluu Trkiye ve stanbul konuludur. Buna gre kartpostallarn corafi dalmlar u ekildedir: Trkiye: 10 bin 500 (Bunun yaklak 4 bini stanbul konuludur); Avrupa: 1695; meslekler: 571; portreler: 2168; hat-

lar: 127; konutlar: 350; sosyal ve gndelik hayat: 450; ulam: 550. Bu listeyi uzatmak mmkndr. Yukardaki istatistik bilgilerden de anlalaca zere, Atatrk Kitapl koleksiyonunda stanbul konusu ne kmaktadr. Bu kartpostallar, zellikle ehir tarihileri ve kltr aratrmaclar iin byk nem tamaktadr. Deien hizmet anlay ve ykselen hizmet kalitesi ile paralel olarak artan okuyucu talebi, bunun en byk gstergesidir. stelik bu kartpostallar sadece aratrmaclar tarafndan deil, ayn zamanda gemii merak eden halk ile tarihi ev ve yaplarn ispat veya restore etmek isteyen kiiler tarafndan da kullanlmaktadr. Atatrk Kitapl Kartpostal Koleksiyonu'nun Niteliksel Durumu Atatrk Kitapln dier kartpostal koleksiyonu bulunan ktphanelerden farkl klan etkenlerin banda, kartpostallarn kataloglanmas ve okuyucu hizmetlerindeki ileri ktphanecilik uygulamalar gelmektedir. Bu hususta dile getirilmesi gereken en nemli nokta, ktphanede bulu-

Tarihe iz brakan panoramik bir kartpostal (Krt_12100). 17 Aralk 1908de Ayasofya Meydannda yaplan bir Merutiyet gsterisi. Ayasofya Camii ve sanda 1846 ylnda temeli atlan, bugn varln koruyamam olan Darlfnun- Osmannin ilk binas.

146

Osmanl gndelik hayatnn numunelerinden biri (Krt_09773). skdarda bir kahvehanede lle ve nargile ienler. Kyafetleri, mekanlar ile kendine has slup ve tarzn oluturmu. Arkada yelkenliler rya ehir stanbula bir fon oluturuyor. Yedi tepesinde esiz mimari slubuyla ykselen camiler, kubbeler ve minareler. Kayk sefas Boaziinin efsanevi ananelerinden.

nan kartpostallarn tamamnn kayt, kataloglama ve snflama ilemleri ile uluslararas standartlara uygun olarak taranarak bilgisayar ortamna aktarlmas ilemlerinin tamamlanm olmasdr. Atatrk Kitaplndaki kartpostallar, ktphanelerde uygulanmakta olan kataloglama kurallarndan ok daha geni bir anlayla kataloglanmaktadr. yle ki, yukarda da ifade edildii zere bu koleksiyonlarn kullanclar, hem ehir tarihileri, hem kltr tarihileri, hem de dier zel aratrmaclardr. Dolaysyla bu kullanclarn her birinin bu objelere bak ve bunlara ait kataloglardan beklentileri ok farkldr. Bu sebepledir ki, Atatrk Kitaplndaki kartpostallarn kataloglanmas srasnda bu aratrmaclardan gelen talep ve eletiriler dorultusunda farkl bir kataloglama yntemi gelitirilmitir. Buna gre ktphanedeki kartpostallarn her birisi ncelikle standart ktphanecilik kurallarna uygun olarak kataloglanmtr. Daha sonra bu kartpostallar corafik olarak kataloglanmtr. Son olarak da kataloglamaya konu olan kartpostaldaki her bir ayrnt tek tek belirlenerek her biri iin ortak bir konu bal veya anahtar kelime ve kavram kullanlmtr. Ksaca her bir kartpostal iin tek tek ad ve varsa fotorafs, ya-

yn yeri, editr ve tarihi, fiziksel zellikleri (ebatlar, bask tr ve yntemi), konu balklar (corafi tanm, konu edinilen lke, ehir, ile ve semt), anahtar kelime ve kavramlar (burada kartpostaldaki her bir tanmlama esine -cami, bina, insan, hayvan, ara...- ilikin ayr konu bal veya belirlenen anahtar kelime ve kavram gibi bilgiler verilmitir. Son olarak u hususu da belirmek gerekir ki, Atatrk Kitapl kartpostal koleksiyonunun okuyucuya ak olan ksmnn tamamna internet aracl ile her hangi bir yelik gerekmeksizin ve cret demeksizin ulamak mmkndr. nsanlarla beraber binalar, parklar, sokaklar hatta btn bir ehir deiiyor. Deiiyor ne kelime, bazen yok bile oluyor. te gnlk hayatn aknda naslsa saklanabilmi olan kartpostallar bir yznde mahhas bir tarihi, Yahya Kemalin msrasyla en sahih aynadan aksettiriyor iken, br yzndeki yazlarla da bu tarihin daha ahs ve mahrem arka plann verir. Hi phesiz onlar okuyabilen gzlere ve ifrelerini zebilen feraset sahiplerine bulunmaz bir hazinedir, Atatrk Kitapl.
* BB Ktphane ve Mzeler Mdrl (Atatrk Kitapl) Nadir Eserler Uzman ** BB Ktphane ve Mzeler Mdrl (Atatrk Kitapl) Nadir Eserler Uzman

Anadolunun tipik bir kasabas, Bartn (Krt_09569). Osmanl kent mimarisinin Anadoludaki yzlerce rneklerinden sadece bir tanesi. ehrin plan, yerleimi, cadde ve sokaklar, evleri, camileri, okullar ile kemekeliin deil sade Anadolu insannn i gzelliinin yaad ehre vurduu damga. Revaklar, cumbalar, pencereleri, saaklar ile bir gzelliin yansmas. imdi bunlardan eser yok ama grnts ile byle bir ehir kurmak isteyenlere bir rnek.

Fethe damgasn vuran Rumelihisar (Krt_06953). Burlarnn glgesindeki yallar, ahap mimarinin Boaziini ssleyen ziynetlerinden sadece bir ka. skelesine aslan alar ve irozlar bugn gremeyeceimiz manzaralardan. Tm sadelii ve gzellii ile zlediimiz stanbulun bir baka kesi.

147

Dnyann Merkezine Ziyaret

Yaz: Emine UAK - Fotoraar: Adnan ERDOAN Nasreddin Hoca ve Akehir Gl Birini dierinden ayr dnmek mmkn deil. Getiimiz sonbaharda yolumuz Hocann dnyann ortas olarak niteledii Konyann bu irin ilesine dnce; grdk ki, Akehir ismini ald gln kurutmu, ama en azndan maya alarak gl lmsz klan Nasreddin Hocasn yaatmay srdryor.

Fkray bilirsiniz; evreden bir grup insan, Nasreddin Hoca'y evirip Hocam size bir sorumuz var demiler: Hocam, dnyann ortas neresi?... Hoca, be on adm ilerlemi, bastonunu yere saplam. Dnyann ortas burasdr demi. akn akn bakan kiiler, Nasl olur Hocam demiler. Hoca da nanmazsanz ln... diye cevap vermi.

te Hocaya gre dnyann ortas olan Akehirin sokaklarnda dolanrken, camilerden trbelere, hamamlardan kiliselere kadar gze arpan birok eser, ilenin nemli bir tarihi zenginlii olduunun ipularn sunuyor. Ama ilenin ismine ve asl grkemine ulamas birok Anadolu kentinde olduu gibi Seluklular dneminde olmu. Akehir ad-

nn iek am dalardan dolay verildii belirtiliyor. Seluklu dneminde Akehir, hem maddi hem kltrel hem de manevi anlamda ok geliir. Horasan illerinden Seyyid Mahmud Hayrani, Nimetullah Nahevani gibi din bilginleri Akehir'e g ederek bu topraklarn manevi dokusunun deimesine katkda bulunurlar. Seluklunun yklnn ardndan bir sre beyliklerin denetiminde olan Akehir, 1381 ylnda Murat Hdavendigar dneminde Osmanl topra olur. Yldrm Beyazt, Timur ile yapt ve yenildii o mehur savan ardndan Akehirde hapsedilir. Ve burada intihar eder. Beyaztn intihar ettii Ferruhah mescidi, yan bandaki Hayrani trbesiyle, Akehiri evreleyen dalarn eteinde btn sakinliiyle ziyaretilerini arlyor bugn. Trbenin biraz ilerisindeki Hdrlk Tepesi de, asrlk nar aalarnn altndaki ay baheleriyle Akehiri panoramik olarak grme frsat sunuyor.

Yllara Direnen Konaklar Timurun ardndan bir sre Karamanoullarnn eline geen Akehir, Fatih Sultan Mehmed dneminden Cumhuriyete kadar kesintisiz olarak Osmanl hakimiyetinde kalr. zellikle 15. yzyln sonlarna doru Akehirde eitli etnik ve dinsel kkenlerden gelen kavimlerin bar ve kardelik ierisinde bir arada yaad gnler balar. O gnlerden bu gnlere kiliseler, hamamlar ve farkl yaplar ulam. Ama bu dnemlerdeki farkl kltrlerin izlerini, artk yllara direnmekte zorlanan konaklardan ve eski evlerden anlamak mmkn. Bu eski evlerin her biri farkl mimari sluplara gre ina edilmi. Kimi ta, kimi ahap Kimi bat, kimi dou mimarisinde ama hepsinin ortak noktas zamana yenilmek. Bu evlerin restore edilmesi durumunda Akehirin; Safranbolu, Mudurnu gibi konaklaryla mehur yrelerle yarmas mmkn. lede bu konuda gzel admlarn atldn sevinle reniyoruz.

149

Akehir Evi, byle bir abann gzel bir rnei. 16 idealist niversite rencisinin bir araya gelerek satn alp restore ettii bu ev imdi ilenin yz ak olarak ziyaretilerin aknna uruyor. Evin iletme mdr olan Nusret Bey, bu gzel yky yle anlatyor: Konak, 1894 ylnda Akehirin nde gelen isimlerinden kereste tccar Hac Yusuf Efendi tarafndan zel ve kaliteli kereste kullanlarak yaplm. Daha sonra Hac Yusuf Beyden evi alan Nalbantzade Mustafa Efendi, 1922 ylnda Ermeni Rumen ustaya evin ikinci katn ve dier blmlerini yaptrm. Ancak, sahiplerinin lmnn ardndan konak, uzun yllar harabe halinde kalm. Evin kaderi, ilenin kltrn yeni nesillere aktaracak bir mze yapma dileindeki 16 gencin giriimiyle deimi. Genler, ilede aylar sren aratrmann ardndan kona satn alr ve Akehir halknn da byk katklar ile restore eder. Akehir halknn bu ilgisi ve destei karsnda ok sevinen genler daha sonra bu evi Akehir Evi ad altnda tm Akehir halkna hediye eder. Genlerin dier bir giriimi ise, yrenin esnaflarndan oluan 41 mtevelli ye ile birlikte 1998 Akehir Kltr Salk ve Eitim Vakfn (Ak-Sev) kurmalar olur. Nusret Bey bize evi gezdirirken, evin eski haline tamamen uygun bir ekilde restore edildiini anlatyor. Oturma odalar, ahaneleri, gelin odalar, kaynana odalar, kiler, kk gibi blmler, tamamen aslna uygun eya, giysi ve

zellikleri ile korunmu. Gelin odasndaki dolaplarn iinde baz notlar var. Evin gelini baz nemli ayrntlar dolabn kapann ierisine yazyor. lk not u ekilde, 27 Nisan Sal 1965 mobil gazocann eve ilk geli tarihi O tarihe kadar evin ahane odasnda bulunan ocakta, odun ateinde yemek piiren gelin iin bu nemli bir gn olmu anlalan. Dolaplar ierisinde yer alan baz notlarda ise evin byklerinin lm tarihleri yer alyor. Bunlardan bir tanesi u ekilde, Mays 29 1965 Cumartesi, Habibe teyzemin lm tarihi. Evin ierisinde yer alan ahanelerde bulunan mutfak eyalarnn byk blm, o yllarda kullanlan eyalar ve ou Akehir halk tarafndan yaplan balar sayesinde bir araya getirilmi. Glmece Park ve Nasreddin Hoca Akehir Evindeki keyifli molamzn ardndan tekrar yola koyuluyoruz. Nasreddin Hocasz Akehir olmaz dedik ya Onun ansna yaplan ve fkralarnn canlandrld Glmece Park bir sonraki duramz oluyor. Parkn giriinde Hocann douran ve len dev kazan karlyor bizi. Ardndan kh aacn dalnda, kh eeinin srtnda, kh elinde mumuyla Nasreddin Hocann fkralarnn yaatld park ve onun mehur nktedanln hatrlatsn diye, drt taraf ak olmasna ramen kapsnda kilit olan trbesini ziyaret ediyoruz. Glmece Parknn hemen yannda ise, nl

150

Akehir Festivaline katlan ve Nasreddin Hocay canlandran gldr ustalarnn bstlerinin olduu park var. Parkn hem giriinde hem knda ise, eeine ters binen Hoca heykeli var. Akehirde Nasreddin Hocasz bir yer bulmak mmkn deil zaten. Hediyelik eya ve el sanatlarnda hep onun nktedanl ve tasvirleri var. Ama bu rnlerin arasnda en dikkat ekeni ise, ters alan saat oluyor. Hocann memleketinde tam da Hocaya uygun bir rn. Saatin peine dnce yolumuz, yllarca festivallerde Nasreddin Hocay canlandran Erdoan zbakrn atlyesinde buluyoruz kendimizi. Emekli bir eitimci olan zbakrn asl ilgi alan ise el sanatlar. zbakrn 1961 ylndan bu yana tablolardan kalemliklere, anahtarlklardan biblolara kadar yzlerce rn yaptn reniyoruz. Ama bunlarn tesinde hem Akehire has hem de Nasreddin Hocaya uygun bir rn iin kafa yorduunu anlatan zbakr, en sonunda ters alan saatle bu dileine ulam. Nasreddin Hocann eee ters binmesinden esinlenerek tersine ileyen bir saat yapmay dndn belirten zbakr, Hoca aslnda eee ters binerken dz bir felsefeyi anlatr. Saatin de ters gitmesi, Hocann esprisine uyar diye dndm. nk gnmzde o kadar ok ters giden i var ki Belki ters giden ileri de ters alan bir saatle dzeltiriz eklinde bir espri aklma geldi. Saatin izim, dizayn, renk ve boyut ksmn tasarladm. Sonunda ortaya gzel bir tersine ileyen Nasreddin Hoca saati kt diyor. Ters alan Saat Saatin akrep ve yelkovannn tersine dndn ancak rakamlarn da ters tarafa doru sralanmas nedeniyle doru zaman gsterdiini dile getiren zbakr, saatin ters-

ten ileyiini soranlara, geen zaman geri getirir, tersine giden ileri dzeltir, doruyu bulmak iin dnmeyi yeniden retir gibi esprilerle izah etmeye altn sylyor. Saati grenlerin, nce ardn, sonra glmsediini anlatan zbakr, yle devam ediyor: lk grenler, saati ok orijinal ve renkli buluyor. Tekrar baktnda tersine altn anlyor. Sonra tekrar baktnda rakamlarn da ters olduunu gryor ve kahkaha atyor. Herkesin evinde saati var. Yeni bir saat almay hi dnmeyen insanlarn bile dikkatini ekiyor. Hep dzn aldk iler doru gitmedi, bu defa tersine gideni alalm bakalm ilerimiz belki dzelir diyerek saati satn almak istiyorlar. Erdoan Hocann hediye ettii ters saatimizi aldktan sonra soluu Akehirin retmen iletmecileri sebebiyle nl Doan etli ekmek frnnda alyoruz. Mustafa ve zgr kardeler, babalk mesleini retmenlie tercih edip, hem etli ekmek hem de yreye zel lezzetli ev yemekleri yapyorlar. Akehirin farkl kltrlerinin etkisi, damak lezzetinde de hissediliyor. Bunlardan en farkls peynirli baklava. Knefeyi ve baka peynir tatllarn biliyorduk ama peynirli baklava tam bir srpriz lezzet. Klasik baklavadan tek fark iinde knefede kullanlan tuzsuz kei peynirinin kullanlmas. Scak olarak servis edilen peynirli baklava gerekten de farkl bir lezzet. Szn z, yolunuz dnyann ortas Akehire derse, hem ruhunuza hem de midelerinize hitap edecek birok zenginlik var. Dnyann ortas konusunda pheleriniz varsa, Trk Patent Enstitisnn Akehirlilerin bavurusu zerine, 2007 ylnda dnyann ortas olduunu tescillediini de hatrlataym. Kald ki, inanmayana Hocann deyimiyle lmek serbest.

151

Kadn Eserleri Ktphanesi

Asl DAVAZ* 1989 ylndan bu yana stanbul Bykehir Belediyesi, Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakf; bir yerel ynetim sivil toplum kuruluu ibirlii ierisinde, kadn merkezli ktphanecilik ve arivcilik almalarn yrtmektedir. 20 yldr hizmet veren ktphaneye bakanlklar dneminde desteklerini esirgemeyen tm belediye bakanlarmza teekkrlerimizi sunuyoruz.
gelerden oluan birok bibliyografya ve katalog hazrlamtr. Koleksiyonun ulat aama son derece nemlidir. rnein Vakf, 18-21 Nisan 1935 ylnda Trk Kadnlar Birliinin ev sahipliini yapt ve stanbulda toplanan Kadnlarn Seme ve Seilme Hakk, Vatandalk ve Politik Eylemi iin Uluslararas Kadn Birliinin 12. Kongresine katlan delegelerin izlenimlerini kaydeden bir gazetecinin defterini koleksiyonuna katmtr. Ancak bu ve benzeri belgelerin salanmasnda yaanan iniler ve klar, kesintiler ve duraklamalar nedeniyle koleksiyon, nicel olarak ulaabilecei noktadan geride kalmtr. Ktphane ve ariv, kuruluundan bu yana resmi hibir mali denek almakszn, byk lde balarla belge satn almtr. Uzun zamandr mali yetersizlikler nedeniyle belgeler sadece balar yoluyla ktphaneye salanmaktadr. Belge salama srecini kurumsallatrabilmek ve bu konuda mali yetersizlii aabilmek en nemli sorundur. Kadn konusunda uzmanlam ktphaneciler ve arivciler, hem gemi ile hem de gelecek ile yarmakta; her an kaybolmaya aday belgelere ulamaya, her gn oluan yeni belgeleri kaybolmadan arivlemeye almaktadr. Kadn merkezli ktphaneler ve arivler, kadn konulu belgeleri zel olarak toplamad takdirde, baka hibir kurum tarafndan da byle bir alma yaplmad iin bu belgeler yok olmaya aday en yakn belgeler olmaktadr. Kadn konulu belgeleri salayan ktphanelerde, ktphaneci ve arivci olmak yetmemektedir; nk bir kadn ktphanesi uzman, toplad ve peinde olduu belgelerin niteliini de bilmek zorundadr. Bu uzman, alt lkenin kadn hareketi tarihini iyi bilirse, neyi nerede arayacan, nerede nasl bir belge bulacan bilir. Geleneksel bir arivcilik ve ktphanecilik anlayyla, kadn merkezli ktphaneler ve arivler geliememektedir. niversitelerin, ktphanecilik, arivcilik, kadn aratrmalar blmleri ile ortak bir alma yapmalar bu yetersizlii zecektir. Kuruluundan 20 yl sonra kadn ktphanesinin, kadn hareketinde bir aktivist olarak faaliyette bulunmas deil, bu faaliyetleri yrten kadnlarn aktivitelerinin belge ve arivlerini salamada aktivist olmas gerektii gr netlemitir. Kadn konulu ktphaneler kadn rgtdrler, aktivist kadnlarn rettii belgeleri toplamakla ykmldrler. Kadn konulu ktphanelerin, aktivist olduu alan, kadn aktivistlerin yaratt belgeleri toplamak ve korumaktr. Kadnlar, dn ve bugn, belgelerle grnr klmaktr. Her ne kadar ktphanenin en zengin koleksiyonu kadn rgtlerine ait olsa da tpk dier belgelerde olduu gibi olmas gereken noktadan uzaz. Ancak, bugn, Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfnn 20. ylnda, kadn hareketi, ktphanesi ve rgtleriyle kadn konulu belgelerin korunmas alannda yapsal bir zme ulaabilecek bir deneyim kazanmtr.

Nadir Belgeler

Kadn merkezli ktphaneler ve arivler, kadnlar ve kadn hareketinin belleini olutururlar. Kadnlarn tarihteki grnmezlikleri konusunda bilin yaratrlar(*). Bu ktphaneler ve arivler, kadnlk bilincinin geliimine paralel olarak byrler. Trkiyede, 1980lerde, nce stanbul ve Ankara gibi byk ehirlerde, kadnlarn kurduklar bilin ykseltme gruplaryla balayan dalga, kadndan yana ok eitli etkinlikler ve vakflarn kurulmas ile devam etti. Bu dalgann rnlerinden biri de 1989da kurulan, 14 Nisan 1990da alan Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakf olmutur. Kadn Ktphanesi bu yl 20. kurulu yln kutlamaktadr. Bu srete, Kadnlarn gemiini iyi tanmak, bu bilgileri bugnn aratrmaclarna derli toplu bir ekilde sunmak ve bugnn yazl belgelerini gelecek nesiller iin salamak dorultusunda, kurulu amacna bal olarak almtr(*). Kadn Ktphanesinin 20 ylda kadn konusundaki belgelerden oluan ilk ve en byk koleksiyonu oluturmas, lkemiz asndan ok nemli bir kazanmdr. Bu koleksiyon kitap, ariv, belge, sreli yaynlar, efemeralar, 20 yllk basn taramasndan oluan gazete kuprleri, kadn rgtleri koleksiyonu, zel ariv koleksiyonu, grsel koleksiyonlar (kartpostal, afi, fotoraf, dia, video, kaset) ile sanat, yazar ve siyaseti kadnlarn biyografik dosyalarndan olumaktadr. Ktphanenin bir baka ilevi de dier ktphane ve arivlerde bulunan, kadnlarla ilgili belgeleri bulmaktr. Vakf, bu bel152

Zemindeki resim: 1935 Uluslararas Kadnlar Kongresi'ne ait pullar

Mehasin S.

Ulviye Mevlan Civelek

Kadn ktphanelerinin sorunlarnn almas asndan niversitelerin bnyesinde alan kadn aratrma merkezlerinin byk nemi vardr. 1990l yllardan itibaren, Trkiyede toplam 15 niversitede kadn sorunlar aratrma ve uygulama merkezinin kurulmu olmas son derece nemli bir admdr. Kadn Ktphanesi bu 15 kadn aratrma merkezi, ktphanecilik ve arivcilik blmlerinin uzmanlaryla sorunlarn zmne ynelik bir alma grubu oluturabilir. niversitelerde saylan blmlere bal olmadan kadn konusunda aratrma yapan kadn akademisyenler veya herhangi bir kuruma bal olmayan kadn aratrmaclar da bu alma grubunun asli unsurlar olabilirler. Dnyadaki kadn ktphaneleri de byle bir alt yap oluturarak, sz edilen sorunlarn stesinden gelmeye almaktadrlar. Kadn Eserleri Ktphanesi, stanbul 2010 Avrupa Kltr Bakenti Ajansnn destei ile ortaklaa yrtt STANBUL KADIN-KADIN STANBUL Projesi kapsamnda kadn konulu 36 panel ve 18 kadn gzyle stanbul gezileri dzenlemenin cokusuyla almalarn srdrmektedir. Kadnlarn zel Arivleri Kadn arivlerinin balanmas tamamen gelenek ddr. Gelenek olmayan yerde yeni yntemler yaratmak gerekmektedir. lkemizde sistematik bir biimde ariv balama gelenei zayftr; kadn arivlerinin balanmas ise tamamen gelenek ddr. Bir kadnn arivinin belirli bir kurumda bulunmas hl belirli kstaslara tabidir. Arivi olan kadnn ya ok mehur olmas ya da ok nemli bir ailenin yesi olmas bu kstaslardan geerliliini en ok koruyandr ve bu gelenek hl srmektedir. Trkiyede kadnlarn zel arivlerini 1990a kadar toplayan hibir kurum bulunmamaktayd. Ariv toplayan nemli devlet kurumlarnda rnein, Babakanlk Arivinde veya

Osmanl Arivinde dahi bugne kadar yaptmz almalar erevesinde tam anlamyla bir kadn arivine rastlanmamtr. Bu kurumlarda bulunan kadn belgeleri iki trdendir; ya bir kadna ait belirli tesadfler sonucunda salanm birka belgeden olumaktadr ya da belgeler, o kadnn babasnn, kardeinin veya olunun arivinin iinde sakl bir biimde bulunmaktadr. Biz kurum olarak 1990 ylndan beri yani 20 yldr sistematik, bilinli ve yntemli bir ekilde kadn arivlerini salama almalarn yrtmekteyiz. Vakfn salad ilk ariv eski orum Milletvekili ve Trk Kadn Birlii yesi Hasene Ilgaz arividir(*). 1991 ylnda Hasene Ilgaz daha bir yl nce kurulmu vakftan haberdar olmu ve bizi arayarak kendi zel arivini tasniflediini ve bize balamak istediini bildirmiti. Hasene Ilgaz arivi Trkiyede ilk kez bir kadn tarafndan kendisinden talep edilmedii halde balanm ilk kadn arivi olarak imdiden tarihe gemitir. Bu yazda balanan tm arivlerin ba servenini anlatmamz mmkn deildir; ancak tadklar zellikler asndan arivlerden birka rnek daha vermek gerekmektedir. Vakfta bulunan zel arivler iki trdendir. Birinci kategoride bulunan arivler, hayatta olan kadnlarn baladklar arivlerdir. kinci kategoride bulunan arivler ise, bu kadnlarn vefatndan sonra aileleri tarafndan balanan

Kadn Eserleri Ktphanesi

153

hane gibi btn resmi ve zel arivler taranarak kadnlarla ilgili sakl koleksiyonlar kataloglanabilir diye dnyoruz. Sadece ktphanemizin deil, tm ktphane ve arivlerin kar karya olduu sorunlarn banda gelen bir konuda da deeri bilinmedii iin kaybolan, kt hamuru olmaya gnderilen veya yaklan evraklardr. Gemie k tutacak belgelerin yok olmasyla kaybedilen gemiimiz Son olarak unu syleyebiliriz ki; bugne dein ktphane almalarnn yetkinletirilmesi, kalitesinin artrlmas, yeni alma alanlar almas zerinde youn aba gsterdik. Bir kadn ktphanesinin gereklilii, kadnlara ait ve kadnlar hakknda bilgi ve belgelerin toplanmasnn nemini kabul ettirmek iin mcadele ettik. 2000li yllarda bile neden bir kadn ktphanesi gereklidir, ne ie yarar, sorusuna tekrar tekrar yant vermek, yaamas ve ilevini yerine getirmesi iin srekli mcadele etmek zorundayz. Yoksa gn gelir, size falanca kitaplkta bir oda verelim, vakf da dier kadn etkinlikleriyle urasn, ayr bir kadn ktphanesine ne gerek var yaklamyla kar karya kalabiliriz Kadnlar kendi tarihlerine, kendi belgelerine sahip kmak istiyorlarsa, ktphaneyi srekli olarak yaayan ve gelien bir organizma gibi canl klmaldrlar. Bu kukusuz ktphane kurucularnn, genel kurul yelerinin ve bir avu ktphane dostlarnn altndan kalkaca bir i deildir. Ktphaneyi zenginletirmek ve yaatmak tm kadnlarn ve kadn dostlarnn grevidir.
Kaynaka:

arivlerdir. Belki de bu kategorilere bir ncsn eklemek gerekebilir; bunlar da bu kadnlarn vefatndan sonra yaknlar tarafndan pe atlan ve yine bir dizi tesadf sonucu sahaflarn eline geen ve daha sonra vakf tarafndan satn alnan arivlerdir. kinci kategoride bulunan ariv trlerine en gzel rnek Trkiyenin ilk kadn avukatlarndan Sreyya Aaolunun arividir. Alt bine yakn belgeden oluan bu ariv kadn konulu arivcilie en gzel rnei oluturmaktadr. Bu arivde bulunan belgeler sradan belgeler deildir, her biri ayr ayr tarihsel nem tamaktadr. Sakl Arivler(*) Ktphanelerde ve arivlerde bulunan kadnlarla ilgili zel bilgiler, bir erkein arivi iinde saklanmakta, kadnlar grnmez klmaktadr. Bu nedenle, kadnlarla ilgili artk/krnt/para/kalnt koleksiyonlardan sz edilebilir. Bu tr paral kadn koleksiyonlar daha ok erkeklerin zel arivleri arasndan kmaktadr. nk kadnlarn kendilerine ait zel ariv alkanlklar azdr. Byle bir alkanlk olsa bile, toplumsal basklar ciddi engeller oluturmutur. rnein aile arivleri iinde kadnlara ait bilgi Dierleri ad altnda ayr arivlenmekte ya da imha edilmektedir(*). Kadn aratrmaclar ve kadn ktphaneleri bu koleksiyonlar zerinde alarak, sakl koleksiyonlar ortaya karmaktadrlar. Doru biimde kataloglanmad iin kullanma hazr olmayan sakl koleksiyonlar kefetme ii de bizi beklemektedir. Bylece var olan koleksiyonlardan yeni koleksiyonlar yaratlabilir. Bu sakl koleksiyonlar bulmak iin rencilere tez konular verilebilir, aratrmaclar bu dorultuda ynlendirilebilir. rnein, Ankaradaki Babakanlk Devlet Arivleri ve Milli Ktp-

*90larda Trkiyede Feminizm, derleyen : Aksu Bora Asena Gnal, stanbul, letiim Yaynlar, birinci bask, 2002 *Genevieve Fraisse, Les femmes et leur histoire, Paris, Editions Gallimard, Folio Histoire, 1998 *Archives du Fminisme, bulletin no 5, Juin 2003 ve bulletin no 6, Dcember 2003 *Womens Archives Guide : Manuscript Sources for the History of Women, Joanna Dean and David Fraser, National Archives of Canada, Ottowa, 1991 *Language, gender and sex in comparative perspective, edited by Susan U. Philips, Susan Steele and Christine Tanz, Oxford University Pres, 1987 *Discovering Womens History : a practical guide to the sources of womens history 1800 1945 Deidre Beddoe, San Francisco, Pandora, 1993 *Womens Collections : Libraries, Archives and Consciousness, editor : Susanne Hildenbrand, New York, The Haworth Press, 1986

Dipnotlar:
*Franoise Thbaud, Ecrire lhistoire des femmes et du genre, 2eme dition revue et augmente, Lyon, ENS Editions, 2007 *Sreyya Aaolu zel Arivi Katalou, Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakf,Hazrlayan:Yusuf Altan Altnok, Danman : Bekir Kemal Ataman, 250 s. , stanbul, 2007 *Hasene Ilgaz zel Arivi Katalou, TC. Marmara niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Arivcilik Blm, Lisans Tezi, Hazrlayan : Nurgl zdoan ve Zeynep Eratalay, Danman : Bekir Kemal Ataman, 178 s. , stanbul, 1995 *Women, Information and the Future, edited by Eva Steiner Moseley, Fort Atkinson, Wisconsin, Highsmith Pres, 1994 *Vakf kurulu Senedi
*Vakf Kurucu yesi

Nadir Belgeler

154

Eyp Sultan, Pertevniyal Valde Sultan emesi

Osmanl mparatorluu Dnemi

stanbul emelerine Toplu Bir Bak
Yaz ve Fotoraar: Prof. Dr. H. rcn BARITA stanbula bir ak hava mzesi nitelii kazandran kltr varlklar ve sanat eserleri arasnda kukusuz ki Silivrikapdan Rumeli Kavana, skdardan Anadolu Kavana, Kadkyden Kartala ve Tuzladan Adalara kadar uzanan semtlere yaylm, kimi zgn biimini, kimi konumunu yitirmi, kimi onarlarak ve korunarak gnmze gelen emelerin pay byktr. Bazlar doayla, bazlar meydanla, bazlar sokakla, bazlar yaplarla btnleen bu emeler, Osmanl mparatorluu dneminin bu alandaki kazanmlarnn grsel tanklardr.
155

Kadrga, Esma Sultan Namazgah emesi

Osmanl mparatorluu dneminde yzyllar boyu bakent olan stanbuldaki eitli yap trleri, gerek yapl biimleri, gerek sslemeleri, gerekse hem yapl biimleri, hem de sslemeleri ile gl bir uygarln varlna iaret etmektedir. Saray ve saray dna yaylm pek ok farkl trde mimari rnekleri ile eitli hazirelere ve mezarlklara dalm mezar talar, bu ehrin kimliine ve kiiliine katkda bulunmakta ve stanbula bir ak hava mzesi nitelii kazandrmaktadr. Byle bir dnceyi; stanbulu ulusal ve uluslararas platformda nl klan 15. yzyl ve 20. yzyln ilk eyrei arasnda yaplm olan kltr varlklar ve sanat eserleri desteklemektedir. Kukusuz stanbulun bu ne kavumasnda; sanat tarihinde kendine zg bir yeri olan, Silivrikapdan Rumeli Kavana, skdardan Anadolu Kavana, Kadkyden Kartala ve Tuzladan Adalara kadar uzanan semtlere yaylm, kimi zgn biimini, kimi konumunu yitirmi, kimi onarlarak ve korunarak gnmze gelen emelerin pay byktr. Bazlar doayla, bazlar meydanla, bazlar sokakla, bazlar yaplarla btnleen bu emeler, Osmanl mparatorluu dneminin bu alandaki kazanmlarnn grsel tanklardr. eme Teriminin Tanm Bilindii gibi Trke Szlkte eme kelimesi, herkesin yararlanmas iin dzen altna alnarak bir oluktan aktlan yalakl su haznesi olarak tanmlanmaktadr(1). Canllarn su imesi, su almas, ykamas, abdest almas vb. ilevlerle farkl boyutlarda, biimlerde ve deiik konumlarda yaplm emeler, eitlemeler ierir. Genellikle insanlarn yararlanmas iin tasarlanm emelerin bazlarnda kular iin oluturulmu sebil, suluk vb. niteler, bazlarnda da kular dndaki canllarn su imelerine yarayan ve halk dilinde yalak denilen bir ya da birka tekne bulunur. Birden fazla tekneli emeler arasnda, halk dilinde yunak ad verilen toplu amar ykama yaplar da bulunur. Bunlarn ak hava ve kapal meknl rnekleri de vardr. Bazen ayr bir yap, bazen yapya bitiik, bazen de serbest bir yaklamla bir yontu gibi oluturulmu emelerin, bir
156

tr kent mblesi gibi tasarlanm ve stun eme olarak adlandrlm(2) olan serbest stilde biimlendirilmi eitlemeleri vardr. Bunlarn yan sra erbet ikram iin tasarlanm musluklu ta tekne, ta testi(3) , erbetlik, erbet kurnas, mermer sebil kp(4) ya da su tabutu(5) olarak adlandrlm eitlemeleri de bulunmaktadr. Trklerin, Arapa sebil terimini, Allah rzas iin yaplm eme, adrvan, kuyu gibi eitli su mimarisi yaplar iin kulland; kelime olarak sebile benzeyen fakat ondan ayr bir manaya gelen yine Arapa selsebil(6) kelimesini de farkl fonksiyona gre yaplm olan bir su mimarisi iin kullandklar ileri srlr. stanbul emelerinin Trk Sanat Tarihindeki Yeri ve nemi Osmanl mparatorluu dneminin stanbuldaki emeleri; tanmaz kltr varl olan yap trlerinden, tanabilir nitelikteki ta testiler ve musluklu ta teknelere kadar geni bir yelpazeye yaylr. Bunlar hem yararl, hem de gzel i rnlerinden balayarak endstriyel sanat rnlerine ve el sanatlarndan gzel sanat dzeyine ulaan zengin bir repertuarla Trk plastik sanatlarna bir bavuru kayna oluturur. Bir dnemin kltr ve sanat dzeyini yanstan emeler, ta ileri alannda seilen konular ve beliren sluplar kopmadan izlememizi salar. Bu yolla duygu ve dnce sistemini grsel kanaldan alglamamza, gzlenen biimler ve sslemelerle, plastik sanatlar alanndaki estetik beeniyi belirlememize ve kronolojik bir sistematikle izlememize olanak tanr. Bu dnemden kalan suyolu haritalar, emelerin konumlarnn bir ehircilik anlayyla ve projeler kanalyla programlandn gsterir. Bunlarda kullanlan gereler, uygulanan teknik, seilen boyutlar ve biim gibi niteliklerde gzlenen eitlemeler, retimde belli standartlara ve gl bir teknolojinin varlna iaret eder. stanbul emeleri, Topkap Saray avlu kaps nndeki III. Sultan Ahmet emesinde olduu gibi, bazlar sultann imzasn tayan, bazlar nl airlerin beyitleri ile bezenmi, bazlar nl hattatlarn kalemiyle biimlendiril-

mi kitabeleri ve eitli konularla bezenmi sslemeleriyle gz kamatrr. Baz emeler, ierii anlam ykl yazl bezemeleriyle, fonetik sanatlar alanna da engin bir hazine sunmakta ve hepsinden te, plastik ve fonetik sanatlarn bir arada sergilendii rneklerle, dnya sanatna zgn bir bileik sanatlar vizyonu baheder(7). Bu balamda, yalnz bir semt leinde, rnein skdarda, 18. yzyldaki estetik deerlerin sorgulanmas aamasnda, ilgin bir olguyla karlalmaktadr. Bu olgu, bir zamanlar su gereksinimini salayan insanlarn, bir sanat galerisindeki yaptlar izler gibi, ta ileri ile bezenmi ayna talarna bakabilen, dnemin nl airlerinden, rnein Nedimden beyitler okuyabilen skdarllarn yaadklar engin sanat ortamn gzler nne sermektedir(8). te bu engin sanat ortam, stanbula n kazandrm ve bu ehri pek ok yerli ve yabanc bilim adam ve sanatnn ilgi oda haline getirmitir. Bu aydn ve sanatkrlarn bir grubunun, stanbul emelerini konu alan eserleri vardr. Bilindii gibi Osmanl mparatorluu dneminde camiler ve evresinde grlen su yaplar, ilgi oda olmu ve baz yazarlarca kayt edilmi, baz sanatlarca betimlenmitir. Gnmze ulaan kltr varlklarndaki eksikliklerimizi tamamlayan, bizlere grsel ve yazl bilgiler sunarak aydnlatan, estetik duygular veren bu eserler, stanbuldaki dier kltr varlklar gibi emeleri de nce ulusal, sonra uluslararas dzeye tamtr. stanbulda bulunan emeler toplu bir bakla; stanbul emelerinin trleri, stanbul emelerinde kullanlan gereler ve uygulanan teknikler, stanbul emelerinde gzlenen biimler ve stanbul emelerindeki plastik deerler balklar altnda ele alnabilir. stanbul emelerinin Trleri Farkl tanmlar olan emelerin snflamas da eitli bak alaryla yaplmtr. stanbuldaki emeler: insanlar iin yaplm emeler, hayvanlar iin yaplm emeler; yetikinler iin yaplm emeler, ocuklar iin yaplm emeler; yaplarla balantl emeler, serbest emeler; nesne biimli emeler; ak hava emeleri, yap ii emeleri; yaptrann adn tayan emeler, birisi adna yaplan emeler, onarm yaptrann ad ile anlan emeler ve bulunduu semtle balantl olarak adlandrlm emeler eklinde gruplandrlabilir. Bu gruplandrmalarda ilgi eken zellik, baz emelerde ya kemerin stne, ya ayna tana yerletirilmi, ya da bir madalyon iine tura biiminde oturtulmu kitabelerde bazen hattatn ad gemesine karn, emeyi yapan ta ustasnn adnn yer almamasdr. Bu durum, belki de becerikli ta ustasnn bir motife bavurmu ve imza yerine bir iaret kullanm olduunu akla getirmektedir. Bu konuda Tophane Meydan emesi ile Hekimolu Ali Paa Validesi emesinin baz panolarnda karmza kan msr motifleri ile bezenmi panolar Msrl, Azapkap Saliha Sultan emesinde grlen hurma dallar ile son bulan yelpaze motifleri Hac ya da Badadi lakabn kullanan ustalarn varln(9), ya da bunlarn nceki ta ustalarnn iliklerini (atelyeleri) belirlemek iin kullandklar ta iaretleri olabileceini dndrmektedir. Yap ile balantl olan emeler i mekn ve d mekn emeleri olarak iki ana balk altnda kmelenmektedir. Ya yapyla, ya avlu duvaryla btnleen, ya da kendi baTophane Meydan emesinden saksda meyveler

na ayr bir yap olarak tasarlanm d mekn emelerinin says; saray, konut, hamam, cami vb. yaplarda grlen i mekn emeleri ile artmaktadr. Yap ile balantl d mekn emelerin konumu ile balantl olarak namazgah, hazire, hacet penceresi, mahalle, sokak, duvar, meydan, ayr, yunak, saray, konut, trbe, medrese, cami emeleri vb. gibi adlandrlm trleri vardr. Btn bu rnekler, tanabilir kltr varl niteliindeki lleli tekne ta kp biimli rneklerle zenginletirilebilir. Genellikle camilerin avlularnda karlatmz bu tr eme ya da sebiller, mimariyle balantsz serbest tasarlanm musluklu ta tekne ve ta testi olarak isimlendirdiimiz, tanabilir kltr varl nitelikli portatif emelerdir. ounlukla dikdrtgen bir prizma biimindeki st dz bir ta blou ya da eik at ile rtl dikdrtgen gvdeli bir tekneden oluan bu emelerin n ve yan cepheleri, kr kemer gzlerinden oluan sanal ayna talar ile bezenmitir. Saray emelerinin sekin rnekleri; Topkap Saray, Dolmabahe Saray, Yldz Saray vb. yaplarda grlmektedir. Bostancdaki II. Mahmut Namazgah gibi ou orijinal biimini yitirmi namazgah emelerine, Kadrga Esma Sultan Namazgah emesi; hazire emelerine, II. Mahmut Trbesi Haziresindeki II. Mahmut emesi; hacet penceresi emelerine, ehzade Cami Haziresi nndeki emeler; meydan emesine III. Ahmet emesi, Tophane emesi, Azapkap Saliha Sultan emesi, Mihriah Sultan emesi (Kksu emesi) rnek verilebilir. Mahalle emesi, sokak emesi, duvar emesi rnei sayca oktur. Su yaplarndan yap ii emelerinin rneklerine konut, saray vb. gibi profan yaplarn yan sra trbe ve camilerde rastlanmaktadr. emelerin cami iinde yer alan trlerine
157

lenen ana ssleme teknii oymadr. Oyma uygulayarak yksek ya da alak kabartma biiminde yaplm sslemeler sayca oktur. stanbul emelerinde Gzlenen Biimler Temelde suyun akt lleli bir aynata ve suyun doldurduu bir tekne, kurna, suluktan oluan emeler, bir alt yapya dayanarak ya da serbest bir yaklamla, sokan, meydann, ayrn, avlunun, caminin, konutun en elverili yerine yerletirilmitir. emeler genellikle bir yap, bazen de bir nesne, bir tr kent mblesi biimindedir. Bunlar, yapl amacna bal olarak, farkl boyutlarda ve farkl biimlerde tasarlanmtr. rnekler arasnda, ocuklar iin tasarlanm kk boyutlu eme dikkat ekmektedir. Topkap Saray ehzadeler Dairesi iindeki emeler ve ayn dairenin talndaki eme, zgn paralardr. Bunlar, ocuklarn yararlanabilmesi iin yaplm kk boyutlu ayna talar, dinlenme talarnn ergonometrik zellikleri ve estetik deerleriyle, ulalamam paralardr. Benzer bir durum Topkap Saray Snnet Odasndaki emeler iin de sz konusudur. Baka lke sanatlarnda benzerleri grlmeyen bu rnekler dnda, kukusuz kular iin tasarlam ok kk boyutlu sebiller, suluklar da kayda deer rneklerdir. Yetikinler iin tasarlanm emelere gelince bunlar, bir ya da birden fazla kiinin yararlanabilecei bir yaklamla tasarlanmtr. Bir ya da birden fazla ayna tal ve cephelerle tasarlanm emelerin taban plan, kareye yakn dikdrtgen, kare ya da okgen biimindedir. Plan olarak ok komplike bir durum arz etmeyen emelerin konstrksiyonlar, cephe dzenlemeleri ile gelimektedir. Cephe saysna bal olarak emeler, bir cepheli ve birden fazla cepheli emeler olarak gruplandrlabilir. Klasik dnemde emeler genellikle iki aya birbirine balayan, bir ya da iki tas yuvas bulunan, bir kemer gz iine oturtulan bir ayna ta ve onun nnde yer alan iki taraf birer dinlenme ta ile snrlandrlm bir tekne eklinde tasarlanmtr. Cephe dzenlemelerinde Klasik dnemde dz izgiler, ge dnemde ise yuvarlak izgilere bavurularak yaplar oluturulmutur. klasik dnem rneklerinde n cephesi dz yzeyli, kare ve dikdrtgen prizma gvdeler; Ge dnem rneklerinde ise benzer gvdelerin n cepheleri yuvarlatlm tantl yzeyli rneklerin beeni kazanm olduu grlmektedir. Duvar emelerinde ise derinlik yoktur. Bir tr cephe kaplamas gibi eme, duvara giydirilmitir. Ge dnemde beliren konsollu emelerde ise ayr hazrlanm kk kurnal bir trnak zerine ayna ta oturtularak duvara yerletirilmitir. stanbul emelerindeki Plastik Deerler 16. ve 17. yzyllar kapsayan klasik dnemden gnmze ulaan emelerin sslemeleri genellikle iki ayak arasna oturtulan bir kemer biiminde oluturulmu, emelerin ayaklarn birbirine balayan kemerlerin gznde yer alan llenin bulunduu niteye dikey olarak oturtulmu ayna talarn odaklam olduu, bazen kurnalarn da bezendii gzlenmektedir. eitli boyutlarda tasarlanm ayna talar, dz yzeyli bir dikdrtgen pano biimindedir. Benzer bir olgu, kurnalar iin de sz konusudur. Ayna talarnn ssleme program temelde ayn ilkelerden yola klarak, farkl motifler kullanlarak dzenlenmitir. Bunla-

Kazl eme'den kuu motifi

17. yzylda Sultan Ahmet Camii ve 18. yzylda Hekimolu Ali Paa Cami; trbelere ise Eyp Sultandaki Beir Aa Trbesi iindeki emeler rnek gsterilebilir. stanbul emelerinde Kullanlan Gereler ve Uygulanan Teknikler stanbul emelerinde kufeki ta, mermer, tula, metal vb. gibi yapm ve renkli ta, ini, boya ile metal vb. gibi ssleyici gereler kullanlmtr. Genellikle kufeki tandan yaplm emelerin ayna talarnn mermerden tasarland, baz rneklerin mermerle kapland, az sayda olmakla birlikte baz emelerde tulann da seilmi olduu grlmektedir. rneklersek; ssleyici gerelerden ininin kullanld Mercan Camii nndeki kk duvar emesi ve Eypsultandaki inili eme, kayda deer rneklerdir. Bunlar, ii iniyle kaplanm Hatice Turhan emesi, su yaplarndan brahim Paa Sebilinin iindeki ini kalntlar(10) ve skdardaki Horhor emesi ile zenginletirilebilir. emelerde; rme, kesme, oyma, ulama, bindirme, kaplama, almak duvar rme vb. gibi yapm tekniklerinin yan sra delik ii oyma, tutturma (aplike), boyama vb. ssleme teknikleri uygulanmtr. Delik ii sayca azdr. Anadolu Kava emesi ile Topkap Saray Mzesinde birka rnei vardr. Benzer bir durum tutturma (aplike) iin de sz konusudur. Kksu emesi ile Makadaki Abdlhamit emesi, bu konuda sekin rneklerdir. Altn rengi boya ile zellikle kitabeleri boyama, olduka yaygndr. Baz rneklerde, iki renkli ta iilii ile yaplm sslemeler de grlmektedir. Sultan Ahmet Meydan emesi, Hafz Ahmet Paa emesi ve Kprl Mehmet Paa emesi, bu konuda ilgi eken rneklerdir. Kukusuz emelerde gz158

Eyp Sultan, Krm Mehmet Efendi emesi

Krm Mehmet Efendi emesinden ku motifleri

rn llelerinin bulunduu delikler, dikdrtgen bir ereve iine alnm, kr bir kemer gz ile llesi evrelenmitir. Ya sivri kemer, ya dirsekli sivri kemer ya da dilimli sivri kemerle erevelenmi lleler ile kemer kilidi arasndaki bolua bir gle (iek) yerletirilmitir. rneklerim bazlarnda kemerlerin kilidinin st bir palmetle talandrlm, baz rneklerde kemer kelikleri ve kemer gzleri palmet, kvrk dal motifleri ve ayna talar da servi aalar motifleriyle bezenmitir. Baz rneklerde, vazo iine oturtulmu ieklerden oluan natrmort motiflerine de yer verilmitir. Natrmortla bezenmi Cerrah Paa emesi sekin bir rnektir. Bu dnemin bezemelerinde doadan seilmi bitkisel bezeme konularn stilize edilerek yanstld ve karanfil, lale, gl, ssen, smbl, nergis, servi vb. bitkilerin yanstlnda antinaturalist bir sluba bavurulduu, yazl bezemelerle oluturulmu kitabelerde ise non figuratif bir yaklamla istiflerin gerekletirilmi olduu grlmektedir. Ge dnem ya da Batllama dnemi olarak adlandrlan 18. yzyldan 20. yzyln ilk eyreine kadarki dnemden gnmze ulaan rnekler sayca oktur. Bunlarn bir grubu Klasik dnem zelliklerini srdrmekte, bir grubu yeni araylar, bir grubu ise yenilikler sergilemektedir(11). Bu yzylda mimariyle balantl emelerin yapmna devam edilmekle birlikte, kendi bana bir yap oluturan ve dikey eksende gelien, baz kaynaklarda stun eme olarak isimlendirilen rneklerin de devreye girdii fark edilmektedir. Klasik dnemde mimariyle balantl emelerde genellikle grlen iki ayak arasndaki sivri kemer gznn iinde kalan dz yzeyinde yer alan ayna tann, giderek biim deitirdii ve 18. yzyln ikinci yarsnda ya oturtulduu yuvarlak kemer gznden da doru tat ya da iki ayak arasna atlan bir lento ile dikdrtgen bir ereve iine alnd grlmektedir. emenin ayaklarndan kemer karnna doru profilasyonlarla kademeli

bir gei yaplarak dbkey bir ayna tann yerletirildii ya da emenin ayaklar ile stndeki lentolarn arasndaki yksekliin kurgulanm olduu, bylece klasik dneme kyasla ayna talarnn boyutlarnn byd ve bunlarn yzeyinin bir btn olarak ele alnd gzlenmektedir. Bunlar, ya elips biimli madalyonlar, ya da st ste oturulmu yuvarlak izgili kr kemer sralaryla bezenmitir. Barok bir slupla biimlendirilmi elips ve kemerlerin oluumunda S ve C kvrml ve bu izgiler evresinde kmelenen bitki ve nesnelere, baka deyile rokay elere yer verilmitir. Bunlarn bazlarnn kurnalarnn da yuvarlak izgilerle oluturulduu, bazlarnnsa bitkisel bezemeler ve rozetlerle sslendii grlr. Tek bana ayr bir yap olarak tasarlanm stun emeler ise yeni araylar ve yeniliklerle eitlemeler iermektedir. rneklersek; klasik dnemden farkl olarak daha gereki bir gzle, zaman zaman naturalist bir slupla yanstlan bitkisel bezemelere hurma aac, hurma dal, yldz iei (krizantem), islantus, boru iei vb. iekler katlmtr. Kark bezemelerin bir temas olan vazoda ieklere, vazoda meyveler, tabakta meyvelerden oluan natrmortlar eklenmi; nesneli bezemeler deniz kabuklar, midye, perde, pskl, vazo, stun, arma-nian vb. yeni konularla zenginletirilmitir. Bu arada yazl bezemeler nemini yitirmemi, zellikle turalarla ve aynal yazlarla zgn biimler sergilenmi ve figrl bezemelere ilgi uyanmtr. Bu konuda Eyp Sultandaki Krm Mehmet Aa emesinin ku motifi ile bezenmi suluu, Kk ekmece Abdlhamit emesinin aslan ba biimindeki llesi ve bir kuu motifiyle bezenmi Kazleme, sekin rneklerdir. stanbul emeleriyle lgili Yazl ve Grsel Kaynaklar rneklersek; Evliya elebi Seyahatnamesinde(12), Hadikatl Cevami(13)de dier yaplar anlatlrken emelere de de159

inilmitir. Trkiye Cumhuriyeti dneminde stanbul emeleri ile ilgili yaynlar Tankn stanbul emeleri I(14), stanbul emeleri II(15), Kumbaraclarn stanbul Sebilleri (16), Egemenin stanbulun eme ve Sebilleri(17), Yngln Tophane emesi ve Azapkap emesi(18), nsz Cahit eence yazlm stanbul Belediyesi Sular daresi Umum Mdrlnce yaynlanm skdar III. Ahmet emesi (19), olarak sralanabilir. Bu yaynlara Haskan(20)n Eypsultan Tarihi ve skdar Tarihi isimli kitaplar, Aynur- Karateke(21) tarafndan hazrlanm olan III. Ahmed Dnemi emeleri, zdeniz(22) in Bahriyeli emeleri ve Pilehvarian- Urfalolu Yazcolunu birlikte hazrlam olduklar Osmanl Bakenti stanbulda emeler(23), eenerin skdar Merkez Mahalleleri Osmanl Dnemi Su Uygarl(24), Gncolunun Tarihte Hasky Stlce ve Halcolu Semtleri Monografisi (25) isimli kitaplar eklenebilir. Bu yaynlar says Barta(26)nn stanbul emeleri konulu Bereketzade emesi, Beyolu Cihetindeki Meyve Taba Motifleriyle Bezenmi Tek Cepheli Ant emeler, Ortaky Damat brahim Paaihane Hac Mehmet Aa emeleri, Azapkap Saliha Sultan emesi, Hekimolu Ali Paa emesi ile ner (27) in stanbuldaki Meydan emelerinde Ssleme konulu bilim uzmanl tezi, Naci Yngln Taksim Suyu Tesisleri(28), Nirvenin stanbul Sular(29), Tokayn stanbul adrvanlar (30), een(31) in, Halkal Sular, skdar Sular, Taksim Hamidiye Sular ve stanbul Belediyesi(32) nin isimli kitaplaryla arttrlabilir. Bu arada ansiklopedik bilgiler veren stanbul Ansiklopedisi(33), Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi(34) vb. ansiklopedilerle yaynlarn boyutlar geniletilebilir. Grsel kaynaklara gelince su mimarisinden emelerle ilgili betimlemelerin rneklerine minyatrlerde rastlanmaktadr. Bu konuda Atl(35), Mahir(36), aman-Tannd(37), Bagc, aman, Renda Tannd(38), Atasoy(39), And(40), Atl(41), yapm olduklar minyatrlerle ilgili yaynlarndaki baz rneklerle bizleri bilgilendirmektedir. te yandan emelerin 19. yzylda pek ok yerli ve yabanc gezgin ve sanatnn dikkatini ektii fark edilmektedir. Bir yandan Hoca Ali Rza, Osman Asaf, Hamdi Kenan, Sheyl nver vb. gibi sanatlarn yalboya ile suluboya resimleri(42) vb. gibi eserlerden Thomas Allom, W. Floyd, William Henry Bartlett, H. Griffishs, Eugene Flandin, Lewis, C. Biseo, Eugene Flandin vb. gibi yabanc sanatlarn yapt gravrlere kadar uzanan rnekler; bir yandan Kounun stanbul Ansiklopedisinde yer verdii izimlerden(43) G. Bergghen gibi sanatlarn ekmi olduu fotoraflarla oluturulmu kartpostallara kadar yaylan emelerin betimlemeleri, emelerin biim ve sslemeleriyle ilgi oda olduunu ortaya koymaktadr. Necla Arslan, Gravr ve Seyahatnamelerde stanbul 18. Yzyl Sonu ve 19.Yzyl adl eserinde(44) ve Mustafa Sevimin, Gravrlerle Trkiye stanbul(45) eserinde yaynlam olduu eme betimlemeleri byle bir dnceyi glendirmektedir. Dipnotlar:
1- Trke Szlk, Trk Dil Kurumu, Bilgi Basmevi, Ankara,1974, s.178. 2- Semavi, Eyice, eme, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul, 1993, C.8, s.282. 3- H. rcn Barta, Bakent stanbuldan rnekleriyle Osmanl mparatorluk Dnemi emeleri, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, C.12, s.243. 4- Ylmaz, nge, Trk Mimarisinde Seluklu ve Osmanl Dneminde Su Yaplar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1997,s.22. 5- Besim, eener, skdar Merkez Mahalleleri Osmanl Dnemi Su Uygarl Eserleri, skdar Belediyesi, stanbul, 2007. 6- nge, a.g.e., s.7. 7- H. rcn, Barta, a.g.m. Bakent stanbuldan rnekleriyle Osmanl mparatorluu Dnemi emeleri, C.12 s.242.

8- H. rcn, Barta, Osmanl Dnemi skdar emelerinden Baz Ayna Talar ve Sorunlar, Uluslar aras skdar Sempozyumu VI, skdar Belediyesi, 2009, C.I, s.282. 9- H. rcn, Barta, Hekimolu Ali Paa Validesi emesi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Kltr Bakanl- Tarih Vakf, 1994, C.4, s.47. 10- H. rcn, Barta, brahim Paa Sebili, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Kltr Bakanl- Tarih Vakf, 1994, C.4, s.131. 11- H. rcn, Barta, stanbul emeleri, Bereketzade emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1989; H.rcn, Barta, stanbul emeleri, Beyolu Cihetindeki Meyva Taba Motifleri le Bezenmi Tek Cepheli Ant emeler- Kaptan Hac Hseyin Paa emesi- Topuba smail Aa emesi- Kemanke emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1991; H.rcn Barta, stanbul emeleri, Ortaky Damat brahim Paa emesi-ihane Hac Mehmet Aa emesi-Taksim Maksemindeki I.Mahmut emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1992; H.rcn, Barta, stanbul emeleri, Kabata Hekimolu Ali Paa Meydan emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1993; H.rcn, Barta, stanbul emeleri Azapkap Saliha Sultan emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1995. 12- Orhan aik, Gkyay., Evliya elebi Seyahatnamesi Kitap I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1995, s.87. 13- Ayvansarayi Hseyin Efendi- Ali Sat Efendi- Sleyman Besim Efendi, Hadikatl Cevami (stanbul Camileri ve Dier Dini- Sivil Mimari Yaplar) Hazrlayan Ahmed Nezih Galiktekin, aret Yaynlar, stanbul, 2001, s. 57. 14- brahim Hilmi, Tank., stanbul emeleri, stanbul, I. Cilt. 15- brahim Hilmi, Tank., stanbul emeleri- Beyolu ve skdar Ciheti , stanbul, 1945, II. Cilt. 16- zzet, Kumbaraclar., stanbul Sebilleri, Kltr Bakanl, stanbul, 1938. 17-Affan, Egemen., stanbulun eme ve Sebilleri, stanbul,1993. 18- Naci, Yngil., Azapkap emesi, stanbul Belediyesi Sular daresi, stanbul, 1954; Naci Yngl., Tophane emesi, stanbul Belediyesi Sular daresi, stanbul, 1958. 19-skdar III Ahmet emesi, stanbul Belediyesi Sular daresi Umum Mdrl Yaynlar. 20- Mehmet Mermi, Haskan., Yzyllar Boyunca skdar, skdar Belediyesi, 2001, C.2, Mehmet Mermi Haskan., Eypsultan Tarihi, Eypsultan Vakf,1996. 21- Hatice Aynur- Hakan K. Karateke., III. Ahmed Devri emeleri, stanbul Bykehir Belediyesi,1995, 189. 22- Engin, zdeniz., stanbuldaki Kaptan- Derya emeleri ve Sebilleri, Deniz Kuvvetleri Komutanl Kltr Yaynlar Sanat Eserleri Dizisi No:4, stanbul, 1995. 23- Nuran, Kara Pilehvarian- Nur Urfalolu-Ltfi Yazcolu., Osmanl Bakentinden emeler, Yem Yayn, 2000. 24- eener., A.g.e., skdar Merkez Mahalleleri Osmanl Dnemi Su Uygarl. 25- Sleyman Faruk, Gncolu., Tarihte Hasky Stlce ve Halcolu Semtleri, Sinpa, stanbul,2005. 26- H. rcn, Barta., stanbul emeleri, Bereketzade emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1989; H. rcn, Barta., stanbul emeleri, Beyolu Cihetindeki Meyva Taba Motifleri le Bezenmi Tek Cepheli Ant emeler- Kaptan Hac Hseyin Paa emesi- Topuba smail Aa emesi- Kemanke emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1991; H. rcn Barta., stanbul emeleri, Ortaky Damat brahim Paa emesi-ihane Hac Mehmet Aa emesi-Taksim Maksemindeki I.Mahmut emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1992; H. rcn, Barta., stanbul emeleri, Kabata Hekimolu Ali Paa Meydan emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1993; H.rcn Barta stanbul emeleri Azapkap Saliha Sultan emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1995. 27- Sema, ner., stanbulda Meydan emelerinde Ssleme, Hacettepe niversitesi, Sanat Tarihi Anabilim Dali Bilim Uzmanl Tezi, Ankara, 1981. (Yaymlanmamtr) 28- Naci, Yngl., Taksim Suyu Tesisleri, stanbul Belediyesi, Sular daresi, stanbul,1957. 29- Saadi Nazm, Nirven., stanbul Sular,stanbul, 1946. 30- Enver, Tokay., stanbul adrvanlar, stanbul,1951. 31- Kazm, een., Halkal Sular, stanbul Bykehir Belediyesi, stanbul, 1991; skdar Sular, stanbul Bykehir Belediyesi, stanbul, 1991, Taksim Hamidiye Sular, stanbul Bykehir Belediyesi, stanbul, 1991 ; Ayrca Bk. stanbulda Osmanl Devri Su Tesisleri, stanbul Teknik niversitesi, 1984. 32- Necdet, Ertu- Rahmi, Karaku- Sleyman, Kzltoprak- Hseyin, Aykut-Aye, nuakNaciye, Turgut- Sema, Doan., stanbul Tarihi emeler Klliyat, stanbul Bykehir Belediyesi, stanbul Su ve Kanalizasyon daresi, 2006. 33- Reat Ekrem Kou ., stanbul Ansiklopedisi, stanbul Ansiklopedisi ve Neriyat Kollektif irketi, C.1, 1958- C.2,1959-C.3,1960, C.4,1961- C.5, 1961- C.6,1963- C.7, 1965C.8,1966-C.9,1968. 34- Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Kltr Bakanl- Tarih Vakf,1992-.1994. 35- Esin, Atl.,Sleymanname, National Gallery of Art, Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York,1986, s.96, 98. 36- Banu, Mahir., Osmanl Minyatr Sanat, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2004,s.198. Ayrca Bk. Hnername Minyatrleri ve Sanatlar, Doan Karde Yaynlar, stanbul, 1969,s. 38,39. 37- Filiz, aman- Zeren,Tannd.,Topkap Palace Museum Islamic Minature Painting, Tercman, stanbul, 1979, s.66. 38- Serpil Bac- Filiz aman-Gnsel Renda- Zeren Tannd, Osmanl Resim Sanat, Kltr ve Turizm Bakanl, 2006, s.169. 39- Nurhan, Atasoy., 1582 Surname-i Hmayun Dn Kitab, Kobank, stanbul, 2000. 40- Metin, And., Turkish Miniature Painting Ottoman Period, stanbul, 1982, s.62. 41- Esin, Atl., Levni ve Surname, Kobank, stanbul, 1999,s.165. 42- Gl, Sardikmen., Yok Olan Ve Deien Mimarlk rnekleriyle Resimlerde skdar, Uluslar aras skdar Sempozyumu Bildiriler, skdar Belediyesi, 2007, C.I, s.573-600. 43- Reat Ekrem Kou., A.g.e., stanbul Ansiklopedisi. 44- Necla, Arslan., Gravr ve Seyahatnamelerde stanbul18 Yzyl Sonu ve 19.Yzyl, stanbul Bykehir Belediyesi, 1992. 45- Mustafa, Sevim., Gravrlerle Trkiye stanbul, I, II, Kltr Bakanl, Ankara, 1996.

160