A CASTAA

UNIDADE DIDCTICA

EQUIPO DE NORMALIZACIN LINGSTICA IES MONTE CARRASCO CANGAS

UNIDADE DIDCTICA: A CASTAA. EQUIPO DE NORMALIZACIN LINGSTICA IES MONTE CARRASCO

O CASTIEIRO
Galego: castieiro Cataln: castanyer Eusquera: gaztaondo Francs: chatain Ingls: chesnutcoloured

soutos, pero os resultados a longo prazo estn por comprobar. Na actualidade quedan reliquias do que antes foron os grandes soutos nas terras de Samos, do Sil (Ribeira Sacra) e nos montes de Courel, Ancares, Cebreiro e Queixa.

castieiro, ou castiro, castanea sativa, O vive en terreos profundos, ricos en materia orgnica e pouco arxilosos. Embelece a paisaxe e protexe e mellora o ecosistema humano. Constite en Galicia unha especie autctona, sbese que antes da chegada dos romanos, os poboadores das nosas terras moan as castaas e utilizbanas como alimento. O seu cultivo promoveuse coa chegada dos romanos a Galicia, ano 139 a. C., pero ser durante a Idade Media, coa implantacin de varios mosteiros, cando se estenda a sa plantacin. O seu froito, foi tan importante que chegou a denominarse rbore do pan, xa que en pocas de fame garantiu a supervivencia de moita xente. Seran, pois, os monxes que se asentaron nas ladeiras mis produtivas os que substituron os matos improdutivos por soutos e viedos. A partir do s. XVII o consumo da castaa foi substitudo pola pataca chegada de Amrica. Hoxe, o castieiro est a piques de desaparecer na nosa terra debido a das pestes que o atacan: o chancro e a tinta, e tamn expansin dos pieiros e eucaliptos que fan os nosos montes presa dos incendios. Hoxe bscanse rbores hbridos de distintas especies ou cruces de castieiros do pas con xaponeses para facelos resistentes a estas enfermidades. O agrnomo e xenetista pontevedrs Cruz Gallstegui conseguiu en 1925 o primeiro hbrido de castieiro. En Lourizn (Pontevedra) levan anos traballando neste problema e conseguiron repoboar moitos

Un castieiro demoucado, cun p centenario, en Cerdedelo, no souto de Oucedelo.

A madeira do castieiro moi apreciada para a construcin e para ebanistera, chegando a denominarse a caoba de Galicia, e o seu froito, a castaa, ten mltiples usos na alimentacin de persoas e animais, sendo tamn un recurso natural moi importante na economa dalgunhas zonas de Galicia. Da flor do castieiro, a candea, as abellas extraen mel con propiedades curativas en problemas de anemia por falta de ferro, acelera a circulacin sangunea e tamn acta de astrinxente en diarreas.

UNIDADE DIDCTICA: A CASTAA. EQUIPO DE NORMALIZACIN LINGSTICA IES MONTE CARRASCO

A CASTAA
As castaas pdense consumir de diferentes maneiras: cras, cocidas e con leite, en potaxe con fabas, asadas en tixolas ou nun tambor preparado para os magostos colectivos que se fan o Da de Tdolos Santos. Coas castaas pilongas, secadas fume no canizo mesturadas con sangue de porco, faria de millo e leite fanse as bolas, embutidos en tripa de porco que se comen no inverno acompaando leite do almorzo. As castaas pilongas tamn se comen con ovos fritidos. O consumo de castaas est indicado para acelerar o crecemento e a calcificacin dos sos, para enfermos de prstata e con trastornos menopusicos. Est contraindicado para enfermos diabticos, persoas con problemas dixestivos e para os obesos. Hoxe, a castaa utilzase en pastelera de diferentes formas, salientando o marrn glac. Existen industrias en Galicia que as preparan natural ou tamn en xarope, como o caso da ourens Cuevas y Ca.

castaa crase en ourizos en grupos de A tres como mximo. Polo San Martio (11 de novembro) as castaas empezan a pingar, brense os ourizos ou vainas e dixanas soltas caendo chan. Cando haba moitos rapaces en Galicia eran estes os que andaban pillota para facer os primeiros magostos. Logo os castieiros atoliranse ou sacdense cunha baloira ou pau longo e flexible para chimpar os ourizos. Os ourizos xuntbanse todos nunha pila ou ouriceira e, podrecer, soltan a castaa con facilidade. Hoxe non hai quen sacuda os castieiros e as castaas van caendo pouco a pouco e cllense no chan. Moitas veces nin se apaan e cmenas os coellos, corzos ou xabars.

Principios nutritivos da castaa Hidratos de carbono Auga Protenas Graxas 45 % 49 %, 3,4 % 1,9 %

Minerais en 100 gr Potasio Fsforo Sodio Magnesio 517 mg 184 mg 72 mg 76 mg

A castaa non s atesoura un alto valor nutritivo e riqueza en minerais, senn tamn un valor social que en torno magosto serve para perpetuar amizades e unir lazos veciais. Algo moi importante que non podemos deixar morrer. A castaa o froito mis ligado nosa cultura, ten un amplo vocabulario que a identifica nas sas diferentes formas e fases de crecemento. Forma parte do noso refraneiro popular, deu orixe a moitos

topnimos de Galicia e est presente en mltiples expresins que utilizamos a coto.

UNIDADE DIDCTICA: A CASTAA. EQUIPO DE NORMALIZACIN LINGSTICA IES MONTE CARRASCO

VARIEDADES DE CASTAAS SEGUNDO AS ETAPAS POLAS QUE PASA:

Caraboleca: que non se criou. Que s ten casca. Bullada: a que se saca do ourizo. Degrada: a que cae por si soa do ourizo. Martiesa (do S. Martio): a serodia, tarda. Sanmiguelia (do S. Miguel): a temper.

VARIEDADES SEGUNDO O TAMAO, A COR E O SABOR:

Abad, agrela, branquia, bicuda, brava, buxeira, cabezuda, chatadesa, galeza, garrida, leinova, lemos, loura, luguesa, mansa, martesa, pagaa, picn, rauda, ri, ribeira, verdella, vermella, senra.

REFRNS SOBRE A CASTAA: A castaa no agosto quere arder, e no setembro beber. A castaa que est no camio do vecio. As castaas no Nadal, saben ben e prtense mal. Temper a castaa que no setembro regaa. Sempre un porco run ha atopar a mellor castaa. Con castaas asadas e sardias salgadas non hai run vio. A castaa e o besugo, no febreiro non ten zugo. Se chove na semana do San Mateo non prepares canizo porque non hai ourizos.

ADIVIAS:

Ten pelexo coma a xente, e moi boa para comer; chega polo mes de Santos e todo o ano a ts.

Alto est, barbas ten, ri e solta o que ten .

Alto me vexo no meu capelexo, por unha risada quedeime sen nada.

No aire se cra, no aire se ten; bota unha risada e perde o que ten.

UNIDADE DIDCTICA: A CASTAA. EQUIPO DE NORMALIZACIN LINGSTICA IES MONTE CARRASCO

EXPRESINS COTIS:

Auga de castaas : dise do caf frouxo. Quedar en auga de castaas: algo que non tivo importancia. Estalarlle a castaa na man: cando un cae na propia trampa. Non estar para asar castaas: non ter ganas de festa. Sacarlle as castaas do lume: librar a un dun problema. Darlle unha castaa: zurrarlle na cara. Toma castaa!: levar un chasco. Pegarse un castaazo! Pegarse un golpe forte. Coller unha castaa. Emborracharse. Estoupou como unha castaa: unha explosin seca. Manda castaa! Algo que non ten xustificacin, que sorprende a un.

CASTIEIROS FAMOSOS

e tdalas rbores que hai en Europa o D castieiro a que mis anos pode chegar a vivir. O castieiro mis famoso do mundo est en Italia, na provincia de Catania, e dise que ten uns 3.000 anos. a rbore viva mis vella de Europa. E cntase que, estando por al de visita Juana de Aragn, desatouse unha tormenta e a dita seora e todo o seu squito formado por cen cabaleiros cos seus respectivos cabalos refuxironse debaixo da copa deste castieiro, e por iso se coece como O CASTIEIRO DOS CEN CABALOS. En Galicia o castieiro mis vello est no concello de Manzaneda (Ourense). Calclase que ten arredor de 1.000 anos. O seu p ten unha circunferencia de 13,85 metros. Precsanse dez persoas adultas collidas das mans, cos brazos estendidos, para abrancar todo o seu contorno. Nos anos 90 a propiedade deste castieiro foi cedida Xunta de Galicia. Tamn son sonados en Galicia os Castieiros de Quintela, a tres km de Laln, dentro dun fermoso bosque formado por carballos e castieiros. Estes castieiros de Quintela teen arredor de 200 anos e destacan pola sa altura que nalgn caso excede os 30 metros. E tamn no concello de Laza (Ourense), na parroquia de Cerdedelo, hai un fermoso souto, no que hai varios castieiros centenarios, entre os que se atopa o castieiro das Millaras. un castieiro deboucado, que ten varios centos de anos, que leva dado moita madeira, e que anda d moitas e boas castaas.

UNIDADE DIDCTICA: A CASTAA. EQUIPO DE NORMALIZACIN LINGSTICA IES MONTE CARRASCO

ACTIVIDADES 1. Fxate no mapa superior e realiza no inferior as actividades seguintes: a) Sita o Courel, os Ancares, o Cebreiro e a Serra de Queixa. b) Marca con rotulador o curso dos ros Mio e Sil. c) Colorea de amarelo a zona onde abundan os castieiros.

UNIDADE DIDCTICA: A CASTAA. EQUIPO DE NORMALIZACIN LINGSTICA IES MONTE CARRASCO

2. Os castieiros danse en solos:

Arxilosos e pouco permeables. Calcarios Humferos, ricos en materia orgnica.

3. A partir do s. XVII perde importancia a castaa na dieta dos galegos. A que se debe? A que chegou a pataca de Amrica A que se aburriron de comela A que tia pouco valor nutritivo A que non as haba

4. Colorea e completa coas porcentaxes este grfico sectorial dos principios nutritivos da castaa.

hidratos de carbono protenas

auga graxas

5. Tendo en conta a estatstica seguinte, completas as frases:

Producin mundial correspondente ano 1999 (en miles de toneladas) e porcentaxe con respecto producin mundial

CASTAAS

Repblica de Corea China Italia Turqua Bolivia Xapn Espaa Portugal Federacin Rusa Francia Total mundial

Total 119.790 117.000 78.432 70.000 32.233 26.200 20.000 19.728 14.000 12.745 534.836

% 22,4 21,9 14,7 13,1 6,0 4,9 3,7 3,7 2,6 2,4

UNIDADE DIDCTICA: A CASTAA. EQUIPO DE NORMALIZACIN LINGSTICA IES MONTE CARRASCO

Pases que mis castaas producen _____________ , ________________ Lugar que ocupa Espaa: _________________ Espaa representa o _____ % da producin mundial. Galicia representa o _____% da producin espaola. Expresa en quilogramos a producin de Espaa en 1.999:_____________ 6. Estas follas pertencen a estas rbores: castieiro, teixo, acivro e carballo. Sers capaz de as identificar?

7. Cibrn colleu mis castaas que Xon, e Iago mis que Cibrn. Quen colleu menos?

8. Xin ten o triplo de castaas menos tres ca Iria. Se Xin ten 21 castaas, cantas ten Iria?

9. No Concello de Manzaneda (Ourense) atpase o castieiro mis gordo de Galicia con 13,83 m. de circunferencia e cuns mil anos de antigidade. Cal ser o seu dimetro?

10. Nesta serie hai unha palabra que non est ordenada segundo un criterio establecido. Trata de descubrir este criterio e localizar a palabra desordenada. Candea, ourizo, castaa, sacudir, castieiro, magosto.

11. Sublia as formas nas que ts comido castaas. Asadas, torta de castaas, cocidas, cocidas con leite, con fabas, con ovos, marrn glac, cras, nas bolas, anisadas, en pur.

UNIDADE DIDCTICA: A CASTAA. EQUIPO DE NORMALIZACIN LINGSTICA IES MONTE CARRASCO

12. Fai o seguinte encrucillado. B

HORIZONTAIS: 1. Castaa que caeu do ourizo. 2. Enfermidade do castieiro. 3. Castaa que se saca do ourizo. VERTICAIS: A. Castaa que s ten pel ( revs). B. Castaa que se seca fume. C. A castaa dos castieiros sen enxertar.

1 A 2 C

13. Localiza na sopa de letras as seguintes palabras relacionadas co castieiro: Magosto. Tinta. Ourizo. Baloira. Ouriceira. Atoleirar. Castiro. Sacudir. Candea. Chancro. M A G O S T O N P F P 14. Xeroglfico. S H F U O U I U L C E F A G R R R N N A R Q C R I I I C T N T Y U H I Z C S I D H O A E A O O E T E E Z L O S N L M I A D I X E H T C A L R C A S T I R O R B Q A P I R R N O E U R I D U C A S U I Z V O N S O E R X A

VOCAL

1OOO
MES
Que celebramos? __________________