Orgutlu Suclar

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER
Derleyenler Yrd.Do.Dr. Ouzhan mer Demir Yrd.Do.Dr. Murat Sever
ANKARA Haziran 2011
Uluslararas Terrizm ve Snraan Sular Sempozyumu (UTSAS 2010) Seilmi Bildirileri
Polis Akademisi Yaynlar Terrizm ve Snraan Sular Serisi: 4 Ankara, Haziran 2011 ISBN: 978-975 8657-73-5
Polis Akademisi Bakanl Uluslararas Terrizm ve Snraan Sular Aratrma Merkezi (UTSAM) Anttepe/ANKARA 06580 Tel : (312) 412 5290 Faks : (312) 412 5296 www.utsam.org
T.C. Babakanlk Tantma Fonunun katklaryla baslmtr. Her hakk sakldr. zin alnmadan tmnn veya bir ksmnn elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla veya baka herhangi bir yntem ile basm, yayn, oaltlmas veya datm yaplamaz. Referans verilerek akademik amala kullanlabilir. Bu kitaptaki gr ve dnceler blm yazarlarnn kiisel grleri olup, hi bir ekilde Polis Akademisinin veya Emniyet Genel Mdrlnn grleri olarak kabul edilemez.
Bask Baak Matbaaclk ve Tan. Hiz. Ltd. ti. Anadolu Bulvar No: 5/15 Gimat-Yenimahalle / Ankara Tel: +90 312 397 16 17 www.basakmatbaa.com
NDEKLER
nsz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V
1.BLM: UYUTURUCU KAAKILII

Uyuturucu Kurye Profiline Madde Trnn Etkisi ve nleme Politikalarna Yansmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Dr. Ali nl - Uur Evcin
Uyuturucu Maddelerde Yeni Trendler ve Erken Uyar Sistemi. . . 29

Dr. Arif Akgl - Do.Dr. Faruk Acolu
Uyuturucuyla Mcadelede Ulusal ve Uluslararas Polisiye ve Hukuk Sorunlar ve zm nerileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Prof. Dr. Ramazan Cengiz Derdiman
2. BLM: AKARYAKIT KAAKILII

Trkiye-ran Snrnda Akaryakt Kaakl ve Etkileri . . . . . . . . 97
Do.Dr. Orhan Deniz
3. BLM: DENZ HAYDUTLUU VE KORSANLII

Snraan Bir Su Olarak Deniz Haydutluu ve Korsanln Geliim Trendleri ve Gvenlie Etkileri . . . . . . . . . . 119
Dr. Nazmi emeci - Prof.Dr. Sleyman zkaynak
III
4. BLM: BLM SULARI

Biliim Sular ve Delillendirme Sreci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Yrd.Do.Dr. Hseyin akr - Ercan Sert
5. BLM: ORGANZE SU RGTLER

Trkiyede Organize Su rgtlerinin tibar Kazanma Giriimlerinin Yazl Basnda Yansmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Dr. Raci Taolu
6. BLM: YASADII G VE SINIR GVENL

Yasad Gn Kontrolnde Destekleyici Dzenlemelerin Rol: Avrupa Birlii ve Trkiye rnekleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Dr. Y.Yeim zer
Mevzuat in Geri, nsan Onurunun Korunmas Asndan leri Bir Adm: Gmen Kaakl Suuna likin Deiiklikler . . . . . . . 217
Fatih Birtek
Avrupa Birliinde Snr Gvenlii ve Ynetimi ile lgili Gelimeler ve Trkiyenin Yeni Bir Snr Gvenlik Birimi Kurma almalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Do.Dr.Arif Kkta
IV
NSZ
Polis Akademisi, dzenlemi olduu sempozyumlar, altaylar, odak grup toplantlar gibi etkinliklerin yan sra akademik ve mesleki yaynlar ile gvenlik sektrndeki paydalara, akademisyenlere ve uygulayclara bilgi reten bir dnce platformu ilevi grmektedir. rgtl Sular ve Yeni Trendler ismiyle yayna hazrlanan elinizdeki kitapta yer alan makaleler, 7-9 Aralk 2010 tarihlerinde Antalyada dzenlenen 2. Uluslararas Terrizm ve Snraan Sular Sempozyumunda (UTSAS 2010) sunulan rgtl sular alanndaki bildirilerden seilmitir. Bu erevede elinizdeki kitap, 13-15 Kasm 2009 tarihlerinde dzenlen 1. Uluslararas Terrizm ve Snraan Sular Sempozyumunda (UTSAS 2009) yine ayn alanda sunulan seme bildirilerden oluan ve 2010 ylnda yaynlanan Yerelden Kresele Snraan Sular kitabnn devam niteliindedir. Kitapta uyuturucu kaakl, yasad g, biliim sular, deniz haydutluu ve korsanl, akaryakt kaakl ve organize su rgtleri ana balklar altnda deerlendirebileceimiz konular yer almaktadr. Uyuturucu kaakl balkl ilk blmde uyuturucu kuryeleri, uyuturucu maddeler, erken uyar sistemi ile uyuturucu kaakl ile mcadelede karlalan zorluklarn tartld ayr makale bulunmaktadr. kinci blmde, akaryakt kaakl hakknda yaplm ilgin bir alan almasnn bulgularna yer verilmitir. ran-Trkiye snrnda akaryakt kaaklnn nasl ve ne ekilde ortaya kt ve gelitii ampirik bulgular etrafnda anlatlmakta, bu suun blgedeki etkileri zerinde deerlendirmeler yaplmaktadr. Son birka yldr Aden Krfezinde meydana gelen korsanlk olaylar ile dnya gndemine giren deniz haydutluu ve korsanl konusu, bu sorunun kayna ve zaman iinde geirdii evreler/ sreler/mekanlar ise kitabn Deniz haydutluu ve Korsanl balkl nc blmnn inceleme konusudur.
Biliim Sular balkl drdnc blmde, bu tr sularn nasl delillendirilebilecei, ne gibi zorluklar ile karlald, bu zorluklarn nasl alabilecei alanda alan uzmanlarla yaplan mlakatlar erevesinde tartlmaktadr. Kitabn beinci blmnde, organize su rgtlerinin itibar kazanmak amacyla izlemi olduklar taktikler, Trkiyedeki bir su rgtlenmesi rnek olay kapsamnda ve yazl basnda yer ald ekliyle inceleme konusu yaplmaktadr. Yasad g ve snr gvenlii balkl son blmde, konu hakknda daha ok hukuki alanda meydana gelen gelimeler ile deiimler tartlmaktadr. Blm, makaleden olumakta olup, temel olarak Avrupa Birliinde yasad gle mcadeleye ilikin destekleyici dzenlemeler, snr gvenlii konular erevesinde AB ve Trkiyedeki gelimeler ile Trk mevzuatnda gmen kaakl alannda ne gibi yenilikler olduu zerinde durmaktadr. Kitabn rgtl sulara ve konuyla ilgili gncel tartmalara merak duyanlar ile bu alanda bilimsel almalar yapan akademisyenler iin yararl bir referans kayna olacan umuyoruz. Yrd.Do.Dr. Ouzhan mer Demir Yrd.Do.Dr. Murat Sever Ankara- Haziran 2011
VI
-1.
Blm
UYUTURUCU KAAKILII
UYUTURUCU KURYE PROFLNE MADDE TRNN ETKS VE NLEME POLTKALARINA YANSIMALARI

Dr. Ali nl* Uur Evcin**
zet Kuryeler vastasyla uyuturucu kaakl tm dnyada olduu gibi Trkiyede artmaktadr. Kaaklar lkelerin snrlarn geebilecek farkl profillerde ki kiileri kurye yapmaktadrlar. Bu nedenle kuryelerin birok ortak noktalar vardr. Ancak bu benzerlikler kadar tadklar madde eidine gre de farkllklar grlmektedir. Bu benzerlikler ve farkllklarn tespiti amacyla 2006, 2007, 2008, 2009 yllarnda ve 2010 ylnn ilk 6 aynda stanbulda yakalanan 266 kuryenin demografik bilgileri zerinde kesitsel bir alma yaplmtr. Kuryeler ile tadklar maddeler arasnda anlaml ilikiler tespit edilmitir. Kokain kuryelerinin profili dier lkelerdeki yakalamalarla benzerlikler gstermektedir. Ancak eroin, afyon ve metamfetamin tayan kuryeler daha farkl bir profile sahiptir. Elden edilen kurye profilinin nleme amacyla nasl kullanlabilecei ile ilgili neriler sunulmutur. Anahtar Kelimeler: Uyuturucu, Kurye, Eroin, Kokain, Afyon, Metamfetamin, nleme Politikas
* stanbul Narkotik Sularla Mcadele ube Mdrl, aliunlu@gmail.com ** Psikolojik Danman, stanbul Narkotik Sularla Mcadele ube Mdrl, evcinugur@gmail.com
Giri Uyuturucu maddelerin lke snrlarndan geirilmesinde en geleneksel yntem karayolu veya denizyolu tamacldr. Tek seferde byk miktarlardaki maddeler bu yntemlerle tanabilmektedir. Ancak gnmzde kuryeler vastasyla madde kaakl da hzla artmaktadr. Bu yntemle az miktardaki maddeler daha uzun mesafelere daha ksa zamanda tanabilmektedir. Kuryeler bu anlamda uyuturucu madde pazarn globalletiren aktrler haline gelmitir (Ellis, 2009). Mesela 1998 yllnda Gney Amerikada retilen kokainin neredeyse tamam Kuzey Amerikada tketilmekteydi. Ancak 2008 de retilen kokainin sadece %40 Kuzey Amerikada dier ksm ise Avrupa (%25) ve Gney Amerikada (%10 - %20) tketilmektedir (UNODC, 2010). retimin ve tketiminin olduu lkelerin vatandalar uluslararas alanda daha fazla kontrol altnda tutulmaktadr. Bu nedenle kaaklar farkl lkelerden kuryeleri bu pazara sokarak kaakla yeni bir boyut kazandrdlar (Reuter, 2009). Baz lkelerin vatandalar bu karl ve cazip para kazanma ynteminden daha ok etkilenmekte ve daha ok sua karmaktadrlar. Mesela retim ve tketim blgelerinden uzakta olan Bat Afrikal kaaklar uluslararas uyuturucu madde kaaklnda artk bir kartel oluturmaktadrlar (Wyler ve Cook 2010). Avrupa lkelerinde 2004-2008 yllar arasnda 1357 Bat Afrika kkenli kurye yakalanmtr (UNODC, 2008). Bat Afrika kkenli kaaklarn sadece kokain kaaklnda deil eroin sevkiyatnda da etkin bir rolleri vardr (Reuter, 2009). Gney Dou Asyadan (Afganistan ve Pakistan) temin ettikleri eroini Avrupa ve Kuzey Amerikaya sevk ettikleri grlmektedir (Wyler ve Cook 2010). Birlemi Milletler raporuna gre 2000-2008 yllarnda Pakistanda 100 gramn stnde eroinle birlikte 600 Nijeryal kaak yakalanmtr (UNODC, 2008). Yine tketim noktalarnda varlklar ok belirgindir; ABDde 1994 ylnda eroin tayan kuryelerin %30nun Bat Afrika kkenli olduu tespit edilmitir (Wyler ve Cook 2010). Bir baka ifadeyle Bat Afrikal ve zellikle de Nijeryal kaaklar dnyada arz ve talebin senkronizasyonunu salayabilecek bir konuma
4
UYUTURUCU KURYE PROFLNE MADDE TRNN ETKS POLSLKLE LGL AR-GE ALIMALARI VE NLEME POLTKALARINA YANSIMALARI
gelmilerdir. Bir dier rolleri ise Gney Amerikal kaaklarla baka lkelerdeki alclar/satclar veya nakliyecileri (kurye temini gibi) buluturmalardr. Bir eit network alt yapsn salamaktadrlar (Wyler ve Cook 2010). Kurye yakalamalarndaki artn bir sebebi de havalimanlarnda artan gvenlik tedbirleridir. ABDde gerekleen 11 Eyll saldrlarndan sonra uluslararas havalimanlarnda arttrlan gvenlik tedbirleri sayesinde daha fazla kurye yakalanmaktadr. Havalimanlarnda artk daha modern gvenlik sistemleri kullanlmakta ve daha eitimli personel grev yapmaktadr (Claffey, 2002). Bunun etkisi ok ksa bir srede grlmtr; mesela Ekim 2001- Nisan 2002 yllar arasnda (6 ay) New York Kennedy Uluslararas Havalimannda 193 kurye yakalanmtr. Oysa bir nceki ylda toplam yakalanan kurye says sadece 202 kiiydi (Claffey, 2002). Trkiye kaaklar iin hem hedef hem de transit bir lke konumundadr. Trkiyeye uyuturucu/uyarc maddeleri ithal etmeye alrken dikkat edilen hususlar ve seilen kurye profili bu maddeleri ihra ederken veya transit kaaklkta farkldr. Bu farkllk ise illegal ticareti yaplmak istenen maddeye gre deimektedir. Trkiyeye kokain maddesi, Afrika ve Avrupa lkeleri zerinden, ounlukla kuryeler vastasyla ve havayolu kullanlmak suretiyle tanmaktadr. Her yl olduu gibi, 2009 ylnda da kokain maddesi kaakl yapan kuryeler en fazla havalimanlarnda yakalanmtr. Havalimanlarnda yakalanan kokain maddesi miktar, Trkiyede yakalanan kokain maddesi miktarnn % 69unu oluturmaktadr (KOM, 2010). Trkiyede her yl ortalama 200 kg. afyon maddesi yakalanmaktadr. 2009 ylnda yakalanan afyon maddesinin % 34,4 kargolarda, % 16,3 ise kuryelerde ele geirilmitir. Kargo ve kuryelerde yakalanan afyon maddesinin hedefini zellikle ABD, Kanada, Avustralya ve AB lkeleri oluturmaktadr. Trkiye zerinden yaplan bu kaaklk faaliyetleri genellikle ran uyruklu organizasyonlar tarafndan gerekletirilmektedir (KOM, 2010). Eroin kaaklnda ise en ok yakalama karayolu ile yaplan nakliyede grlmektedir. Metamfetamin maddesiyle ilgili 2008 ylnda herhangi bir kurye yakalamas yokken 2009 ve 2010 yllarnda
5
bir art gzlemlenmektedir. Bu ahslarn ise neredeyse tamam ran uyruklu ahslardr (KOM, 2010). Trkiye zerinde yaplan kaaklkta madde gzerghlar incelendiinde kokain ithal edilen, eroin ise ihra edilen maddelerdir. Metamfetamin maddesinin de randan lkemize getirildii ve stanbuldan, havayoluyla kuryeler araclyla talebin olduu Uzak ve Gneydou Asya lkelerine gtrlmek istendii grlmtr (KOM, 2010). Trkiyede kurye yakalamalar her yl artmaktadr ancak Kaaklk ve Organize Sularla Mcadele (KOM) Daire Bakanl kokain yakalamalarn dier lkelerle karlatrdnda arzu edilen seviyelerde yakalamann yaplamad belirtmektedir (KOM, 2010). Bu almann amac da alandaki uygulayclara kuryeler ve yntemleri hakknda daha detayl bilgiler vermek ve yakalamalar arttracak tedbirler alnmasna katk salamaktr. nk kurye profilleri gvenlik birimlerinin daha etkin nleyici tedbir almasna salamaktadr (Schutter ve Ringelheimnn, 2008). Bu aratrma u soruya cevap aramaktadr; Neler bir insan uyuturucu kuryesi yapar ve madde trlerine gre yakalanan kuryeler farkllk gsterir mi? Bir baka ifadeyle uyuturucu satclar madde trlerine gre farkl profildeki kuryeleri kullanrlar m? 1. Kurye Profili ve Tama Yntemleri Kurye kullanarak yaplan kaaklkta birok yntem kullanlmaktadrlar. Kuryeler beraberinde tadklar valizlerinde, zerlerinde, doal vcut boluklarnda veya yutmak suretiyle maddeleri tamaktadrlar (Klein, 2009). Tek seferde tayabildikleri madde miktar 1 ile 5 kilo arasnda deiebilmektedir. Kaaklar ok sayda kurye ile kk miktarlar halinde byk hacimlerdeki uyuturucu maddeleri baka lkelere sevk edebilmektedirler. ok aktrn ve dinamizmin olduu bu yntem kaaklar iin daha az risklidir. Eer kurye yakalanrsa; hem kaybettikleri madde miktar ok az hem de kendilerinin tespit edilmesi ok zordur (Wyler ve Cook, 2010). Mesela kaynak lkeden hedef lkeye gelen uaklarda bazen tek seferde 5-6 tane kurye yakaland bile grlmektedir (Klein, 2009). Gruplar halinde gelen kuryelerin arasna yem (decoy) olarak
6
gvenlik glerinin dikkatini ekecek kuryeler konulduu ve bunlar yakalattrlarak dierlerinin gvenli ekilde geiinin salanabildii grlmektedir (Wyler ve Cook, 2010). Vcutta madde tayclar (body packers) genellikle yutucular (sallowers), vcut ierisinde madde tayclar (internal carriers), kuryeler (couriers) veya katrlar (mules) olarak da adlandrlmaktadrlar (Shadnia, Faiaz-Noori, Pajoumand, Khoshkar, Vosough-Ghanbari ve Abdollahi, 2007). Bu ahslar illegal uyuturucu maddelerini kapsl, kondom, balon veya kk paketler iersinde vcudun anatomik boluklarna saklayarak karmaktadrlar. Az, rektum, kulak, cinsel organlar ve sindirim sistemi tamada en sk kullanlan organlardr (Shadnia ve di., 2007). Bir kurye ortalama olarak 1 kiloya yakn uyuturucu maddeyi her biri 8-10 gram gelen 50 ile 100 pakete blerek tayabilmektedir. Yakalama raporlarnda tek seferde 200 paket tayan kuryelere de rastlanlmaktadr (Gherardi Baud, Leporc, Marc, Dupeyron ve Diamant-Berger, 1988; Bulstrode, Banks ve Shrotria, 2002). Bu paketlerden herhangi birinin patlamas kiiyi ok hzl bir ekilde lme gtrmeye yeterlidir; ancak bu risk birou tarafndan gz ard edilmektedir. Yutmak yntemiyle yaplan kaaklk sadece gnmze ait bir olgu deildir. Bu yntemle madde tayanlara ilk defa 1970de rastlanlmtr (Pidoto Agliata, Bertolini, Mainini, Rossi ve Giani, 2002). 1973 ylnda yakalanan bir kuryenin 13 gn sonra kapsller iersinde esrar (hashish) tad grlm ve yine bu yntemle tama sonucu meydana gelen ilk kurye lm 1977 ylnda gereklemitir (Shadnia ve di.,. 2007). Kuryeler ulam masraf hari tadklar kilo bana aldklar cret ise maddelere ve blgelere gre farkldr. Kokain iin kilo bana en fazla 2000 Euro alabilirlerken eroin kuryeleri 5000 Amerikan dolarna yakn para alabilmektedirler. Ancak Orta Asyadan Rusyaya madde tayan kuryeler kilo bana 200 Amerikan dolar kazanabilmektedirler (Ellis, 2009; Klein, 2009; Reuter, 2009). Bu ahslarn demografik zellikleri incelendiinde lke dna seyahat etmi, zellikle uyuturucu ithal eden bir lkeye gidip gelmi, seyahat etmesine yetecek gelir kaynan gsteremeyen kiiler
7
olduu bilinmektedir. nceki yllarda yakalanan kuryelerin byk ounluunu genler oluturmaktayd (Gill ve Graham, 2002). Ancak gnmzde gvenlik birimlerinin tespitlerini engellemek amacyla 13-16 yalarnda tek bana seyahat eden ocuklarn veya hamile bayanlarn bu i iin kullanldn grmek mmkndr (Traub, Hoffman ve Nelson, 2003). Kuryeler nakit para ve yabanc lkelere giri vaadi/garantisi verilerek ikna edilmektedirler. Bunun yannda kaaklar kuryenin takip ve kontroln salamak iin aile bireylerini veya deerli eyalarn muhafaza altnda tuttuklar da bilinmektedir (Gill ve Graham, 2002). Kuryelerin ya ortalamalar deerlendirildiinde erkekler ve kadnlar iin farkllklar grlmektedir. Erkeklerin kadnlara nazaran daha gen olmalar beklenilmektedir. zellikle 20 yalarda erkeklerin artk aileden ktklar ve kendi ayaklar zerinde durmalar gereken bir sretir. Bu srece imknszlklarla giren erkek ahslarn hayatlarn deitirmek ve kan bir frsat deerlendirmek iin daha istekli olduklar grlmektedir (Ellis, 2009). te yandan kadnlarn birounun ocuu olmas (%72) ve tek balarna yaamalar (%63) nedeniyle erkeklere gre ya ortalamalarnn daha yksek olmas beklenilmektedir (Green, Mills ve Read, 1994; Lawrance ve Williams, 2006). Genel olarak yakalanan ahslarn byk ksm erkektir; ancak nceki yllara gre kadnlarn yakalama oranlarnda art olduu grlmektedir. Mesela ABD ve Kanadada 90l yllardaki yakalamalarla gnmzdeki yakalamalar karlatrldnda kadnlarn orannda bir art gzlemlenmitir (Hulling, 1995; Lawrance ve Williams, 2006). ngilterede de benzer bir deiim grlmtr. ngiltere cezaevlerinde 1993 ylnda 283 olan toplam kadn kurye says 2006 ylnda 880e kmtr (Klein, 2009). Kadn kuryelerin gemileri incelendiinde byk bir ksmnn suu kariyer olarak yapmadklar, arkada braktklar aileleri ve ocuklar iin ciddi endieler yaadklar ve birounun ok az miktarlarda madde tadklar tespit edilmitir (Hulling, 1995). Uyuturucuya kar balatlan sava (War on drugs) iddetlendike daha fazla kadnn bu sua srklendii gerekesiyle mevcut yasalar
8
ve uygulamalar eletirilmektedir (Reynolds, 2008). nk fakir lkelerde ailesinin refah iin kadnlar kendilerini daha kolay tehlikeye atabilmekte ve ailesi iin fedakrlk yaptna inanmaktadrlar (Lawrance ve Williams, 2006). Mesela Kanadada 1997-2002 yllar arasnda yakalanan kuryelerin tm maddeler iin dalm incelendiinde kadnlarn oran yaklak %25 iken sadece kokain maddesi iin incelendiinde kadn kuryelerin oran farkl yllarda %31 ile %47 arasnda deimektedir. Gney Amerika lkelerindeki ekonomik olumsuzluklar neticesi daha fazla kadnn kurye olarak kendilerine daha iyi bir hayat frsat aradklar grlmektedir (Lawrance ve Williams, 2006). 1990larda ngilterede yaplan bir almada uyuturucu kuryesi olarak yakalanan kadnlarn %74 yabanc uyruklu olduklar, ortalama yan 33 olduu, %63nn tek bana (bekr, dul veya einden ayr) yaadklar, %72sinin ocuunun olduu, yardan fazlasnn isiz ve %14nn seyyar satc olduu tespit edilmiti (Green ve di., 1994). Bu kadn kuryelerin neredeyse tamam ilk teebbslerinde yakalandklar ve hibirinin baka bir su kaydnn da olmad grlmtr. Byk ounluu kanunlara bal yaarken kendilerine sunulan frsat deerlendirmek iin kurye olduklar grlmektedir (Green ve di., 1994). Yine benzer almalarda birounun demesi gereken ykl borlar, aile bireylerinden birinin olmas gereken ameliyat veya birinden ald paraya geri demek iin kurye olduu grlmtr (Tarzi ve Hedge, 1990). Hibirinin madde kullanmad ve yine byk bir ksmnn tadklar maddenin muhtevasndan ve paralar olduklar organizasyonun btnnden yeterince haberdar olmadklar tespit edilmitir (Green ve di., 1994; Harris, 2010). Yaptklar iin su olduunu bildikleri; ama yakalandklar zaman 1520 yl cezaevinde kalacaklarndan bihaber olduklar grlmektedir (Klein, 2009). 2. Yntem Bu almann evreni narkotik maddeleri lke iine ya da dna tarken hava limanlar ve otobs terminallerinde 2006, 2007, 2008, 2009 yllarnda ve 2010 ylnn ilk 6 aynda yakalanan ve stanbul
9
Narkotik Sularla Mcadele ube Mdrl tarafndan haklarnda uyuturucu madde ithal/ihra etmekten soruturma dosyas hazrlanan kiilerdir. Trkiyenin en byk ehri olan stanbul, ayn zamanda birok su ve sulunun da ekim merkezidir. lkemizde uyuturucu madde kullanmnn ve uyuturucu sularndan yakalamann en yksek olduu ilimiz stanbuldur (TUBM, 2010; KOM, 2010). Trkiyeden uluslararas aktarmal veya dorudan uularn en youn yapld il yine stanbuldur. Bu aratrmadaki veriler ierik analizi yntemiyle soruturma dosyalarnn incelenmesiyle elde edilmitir. Aratrmada amacmz uluslararas narkotik madde tayan kuryelerin profilini karmak olduu iin sadece uyuturucu madde ithal ve ihra eden, etmeye alan veya bu sularla ilgili yardmc kiilerin dosyalar incelenmitir. Haklarnda ilem yaplan kiiler iin hazrlanan yaplandrlm formlardan kiilerin gelir, eitim, sabka kayd, meslei, madde kullanm durumu gibi birok bilgileri temin edilmitir. Ayrca narkotik maddeler, tama yntemleri, zerinde yakalanan sim kart ve telefon saylar gibi deikenler de dosya ieriklerinden derlenerek deerlendirmeye alnmtr. Herhangi bir kodlamaya ihtiya duyulmadan bu bilgiler sistematik olarak toplanmtr. Bu aratrmada kavramsal ierik analiz yntemi kullanlmtr. Bu yntemde nce bir kavram seilir ve metin iersinde bu kavramn varl ve skl tespit edilir. Kavramsal ierik analizin amac seilen terimlerin metin veya metinler iersinde varln belirlemektir. Bu terimler metin iersinde ak (explicit) veya rtl (implicit) olarak belirtilmi olabilir (Demirci ve Koseli 2009; Palmquist, 2010). Aka belirlenen kavramlar metin iersinde taramak en kolay bilgi toplama yntemidir, sadece rakamlar ve kavramlar seilerek kodlanr ve kaydedilir. Bu aratrmada metinlerde sadece baz bilgilerin varl nemlidir ve bunlarn skl/varl veri olarak analize hazr hale getirilmitir. 2006, 2007, 2008, 2009 yllar ve 2010 ylnn ilk 6 ayndaki olay dosyalarnn tamam incelenmi ve toplam 266 kuryenin bilgilerine ulalmtr. Bu ahslarn karakteristik zelliklerini tespit etmek amacyla tanmlayc (descriptive) analizler ve sonrasnda
10
sosyoekonomik ve evresel artlarn etkilerini lmek maksadyla da iki deikenli (bivariate) analizler yaplmtr. 3. Bulgular Aratrma kapsamna giren yakalanm 266 ahsn cinsiyete gre dalmna bakldnda % 69,4 (184 kii) erkek, % 30,6 s (81 kii) da kadndr. Yakalanan ahslarn cinsiyet dalmlar yllara gre karlatrldnda istatistiksel olarak aralarnda anlaml bir iliki saptanmamtr. Baka bir ifadeyle ne kadnlarn ne de erkeklerin orannda yllara gre bir art ya da azal yoktur. Ya aralklar incelendiinde yakalanan kuryelerin ya ortalamas 34,84tr. Erkeklerin ya ortalamas 35,15 iken kadnlarn ya ortalamas 34,13tr. ahslarn %38,7sinin (103 kii) 31 40 ya arasnda olduu, genel ounluun ise % 74,8 (199 kii) ile 19 40 ya eklinde dald gzlenmitir. ahslarn % 47,5i (124 kii) evli, % 41,8i (109 kii) bekr ve % 10,7 si (28 kii) de boanm ve duldur. ahslarn % 39,8 inin (103 kii) lise, %23,7sinin (61 kii) ilkretim dzeyinde eitim ald, %14,3 nn (38 kii) okula gitmedii; fakat okuryazar olduu ve % 4,6 snn (12 kii) okuryazar olmad gzlenmitir. Kuryelerin sadece %17,7si (46 kii) niversite mezunudur. Yakalanan ahslarn yakalandklar yllardaki asgari crete gre yaplan dzenlemede gelir durumlarna bakldnda % 46snn (108 kii) asgari cretten dk, % 28,1 inin (66 kii) orta (asgari cret kadar), %1,9 unun (28 kii) iyi (asgari cretin 2 katna kadar) ve %13,6 snn (32 kii) yksek gelir (asgari cretin 2 katndan daha fazla gelire sahip olanlar) durumuna sahip olduklar gzlenmitir. Kuryeler yakalandnda %50sinin zerindeki para miktar 750 TLden dktr ve yine kuryelerin %80ninin zerindeki para miktar 1600 TLden azdr. Parasz yakalanan kurye olduu gibi en fazla para ile yakalanan kurye zerinden kan miktar 5000 TLdir. Kuryelerin zerinde tespit edilen parann ortalamas 1375 TL iken mod 750 TLdir. Bir baka ifadeyle kaaklar kuryelere ortalama 500$ ila 1000$ Amerikan dolar pein deme yapmaktadrlar ve muhtemelen
11
paralarnn geri kalan ksmn teslimattan sonra alacaklardr. Ancak tadklar madde trne gre para miktar farkllamaktadr. Kokain kuryelerinin %60ndan fazlasnn zerindeki para miktar 750 TLden fazla iken eroin kuryelerinin yaklak %62sinin zerindeki para miktar 750 TLden dktr. Afyon sakz tayan kuryelerin %81,9u zerinde kan para miktar 583 TLden dktr. Metamfetamin tayan kuryelerin ise %52si 750 TLden dk miktardaki para ile yakalanmlardr. Kiilerin meslekleri Uluslararas Standart Meslek Snflamas (International Standard Classification of Occupations/ISCO-88) standartlarna gre tasnif edilerek 9 gruba ayrlmtr. Yakalanan ahslarn meslek gruplarnn dalmna bakldnda en ok rastlanlan i kollarnda %28,6sn (71 kii) nitelik gerektirmeyen ilerde alanlarn, %23,4 n (58 kii) sanatkrlar ve ilgili ilerde alanlarn, %12,9unu (151 kii) hizmet ve sat eleman olarak alanlarn ve %10,5 ini (26 kii) ise kanun yapclar, st dzey ynetici ve mdrlerin oluturduu grlmtr. Yakalanan ahslarn madde alkanlklarna bakldnda %51,1inin (136 kii) herhangi bir madde alkanlnn olmad sadece %3,8inin (10 kii) madde alkanl olduunu ifade ettii; ancak ahslarn %45,1inin (120 kii) ise bu soruya herhangi bir cevap vermedii gzlenmitir. Yakalanan ahslarn telefon ve sim kart saylarna bakldnda ise % 62,8inde (147 kii) bir, %27,4nde (64 kii) iki, %9,8inde ise (23 kii) ve daha fazla telefon yakalanrken; %32,1inde (76 kii) bir, %32,5inde (77 kii) iki, %15,2sinde (36 kii) , %7,2sinde (17 kii) drt ve %13,1inde (31 kii) de be sim kart yakaland gzlenmitir. Maddelerin genel deerlendirilmesinde yakalanan ahslarn %58,1i (154 kii) kokain ile yakalanrken; %26s (69 kii) eroin, %11,3 (30 kii) metamfetamin ve %4,5i (12 kii) de afyon sakz ile yakalanmlardr. Yakalanan ahslarn %59,9u (154 kii) valiz-anta ierisine saklama yntemiyle, %33,9u (87 kii) yutma yntemiyle ve %6,2si
12
(16 kii) de ahsn stnde saklama yntemiyle maddeleri tadklar gzlenmitir. Kuryelerin yolculuk esnasnda yapm olduu aktarma saysndaki dalm yllara gre farkllk gstermektedir. Kuryeler hedef lkeye giderken artk daha fazla aktarma yapmaktadrlar. 2008 ylna kadar ulam aktarmasz olarak daha ok tercih edilirken; 2009 ve 2010 ilk 6 ayda ise aktarma saysnda art gzlenmitir. 2006 da yakalananlarn % 57,1i (4 kii), 2007 de %50si (14 kii), 2008de %55,9u (38 kii), 2009da %34,8i (23 kii) ve 2010da (ilk 6 ay iin) yakalananlarn %16,4 (12 kii) aktarmasz olarak seyahat ettii grlmtr (Tablo-1). Bu art illegal ticari yaplan maddelerdeki eitliliinin artyla ve gvenlik glerinin etkin mcadelesiyle ilikilidir.
Tablo 1. Yllar ile Aktarma Ki-Kare (X2) Puanlar Aktarmasz % Yllar 2006 2007 2008 2009 2010 (ilk 6 ay) 57,1 50 55,9 34,8 16,4 N 4 14 38 23 12 1 Aktarma % 42,9 42,9 39,7 54,5 39,7 N 3 12 27 36 29 2 ve daha fazla aktarma % 0 7,1 4,4 10,6 43,8 N 0 2 3 7 32 57,73 8 .000 X2 df P
zellikle Trkiyede kokain ve metamfetamin yakalamalarndaki art bu deiime etki etmektedir. Mesela metamfetamin 2009 ylna kadar rastlanlmayan bir madde iken sonrasnda hzla yakalamalar artt. Metamfetamin maddesi iin hedef lkeler Uzak Dou Asya lkeleridir ve buralara direk uular olmad gibi gvenlik glerini artmak iin farkl rotalarnda tercih edildii gvenlik birimleri tarafndan bildirilmektedir. Mesela stanbuldan Japonyaya bu maddeyi gtrmek isteyen bir kurye nce Msra, sonra Malezyaya gidebilmektedir.
13
Tablo 2. Cinsiyet, ocua Sahip Olma ve Medeni Durum ile Madde Trleri Ki-Kare
(X2) Puanlar
Madde Trleri Kokain % Cinsiyet Erkek Kadn ocua Sahip Olma Var Yok Medeni Durum Evli Bekr 69,5 30,5 N 107 47 Eroin % 58,8 41,2 N 40 28 Afyon Sakz % 66,7 33,3 N 8 4 Metamfetamin % 93,3 6,7 N 28 2 11,70 3 .008 X2 Df P
63,6 36,4
98 56
52,2 47,8
36 33
91,7 8,3
11 26,7 1 73,3
8 22
20,60
.000
50,3 41,7
76 63 12
36,8 48,5 14,7
25 33 10
66,7 0 33,3
8 0 4
48,3 44,8 6,9
14 13 2
16,82
.010
Boanm/Dul 7,9
Yakalanan ahslarn tadklar madde trleri cinsiyete gre karlatrldnda aralarnda anlaml bir iliki saptanmtr. Tm madde trleri iin yakalananlar arasnda erkeklerin kadnlara gre daha fazla olduu gzlenmitir. Kokain tamaktan yakalanan kuryelerin %69,5ini (107 kii); eroin iin %58,8ini (40 kii); afyon sakz iin %66,7sini (8 kii) ve metamfetamin iin ise %93,3n (28 kii) erkeklerin oluturduu gzlenmitir (Tablo 2). Afyon sakz ve metamfetamin yakalamalarnda ranl ahslar byk oran temsil etmektedir ve oradaki kaaklar kurye seiminde tercihlerini erkeklerden yana kullandklar ok net grlmektedir. Ancak eroin tayan kuryelerde cinsiyet farkll azalmaktadr. Yakalanan ahslarn tadklar madde trleri ocuk sahibi olma durumlarna gre karlatrldnda aralarnda anlaml bir iliki saptanmtr. Kokain, afyon sakz ve eroin tamaktan yakalanan kuryelerin yardan fazlas, ocuu olan kiilerden oluurken;
14
metamfetamin tamaktan yakalanan kuryelerin ise ounluunun ocuu olmayan kiilerden olumaktadr. Kokainden yakalananlarn %63,6s (98 kii), eroinden yakalananlarn %52,2si (36 kii) ve afyon sakzndan yakalananlarn %91,7si (11 kii) ocuk sahibiyken; bu oran metamfetaminden yakalananlarda ise sadece %26,7dir (8 kii) (Tablo 2). Yakalanan ahslarn tadklar madde trleri medeni durumlarna gre karlatrldnda aralarnda anlaml bir iliki saptanmtr. Kokain, afyon sakz ve metamfetamin iin evli oran fazlayken; eroin iin ise bekr orannn fazla olduu gzlenmitir. Kokainden yakalananlarn %50,3 (76 kii), eroinden yakalananlarn %36,8i (25 kii), afyon sakzndan yakalananlarn %66,7si (8 kii) ve metamfetaminden yakalananlarn %48,3 (14 kii) evlidir (Tablo 2). Bulgularda dikkat edilmesi gereken en nemli hususlardan biri ocua sahip olma oran ile evlilik durumu arasndaki farkllktr. Mesela kokain kuryelerinin %63nn ocuu varken evli olanlarn oran %50 civarndadr. Arada yaklak %13 puanlk bir var bulunmaktadr. Bu oran eroin kuryelerinde %16, afyon sakz kuryelerinde ise %25dir. Bir baka ifade ile bu fark einden boanm ya da fiilen ayr yaayan ve ocuklar olan grubu temsil etmektedir. Her ne kadar mevcut veriler zerinden ocuklarn kimlerle yaadn tespit etmek mmkn olmasa da literatrde n grlen ekonomik artlarn insanlar sua srkleyebilecei grlmektedir. Bu iliki metamfetamin kuryelerinde ise farkldr, evli olanlarn oran ocuklu olanlardan fazladr yani evlilik messesesi devam eden insanlarn daha ok sua kart grlmektedir. Bir baka ifadeyle paralanm aileler kokain, eroin ve afyon sakz sevkiyatnda daha riskli gruplarken metamfetamin sevkiyatnda evlilii devam eden aileler daha ok risk altnda gzkmektedir.
Kokain ve Eroin Kuryeleri Yakalanan ahslarn tadklar kokain, eroin, afyon sakz ve metamfetamin maddeleri yukarda belirtilen cinsiyet ve medeni durum
15
dnda birok farkl deikenle (aktarma saylar, su rol, tama yntemleri, mevsimler v.b.) de karlatrlmtr. Yaplan analizlerde deikenler arasnda istatistiksel olarak (p<.05) anlaml bir iliki saptanm; fakat metamfetamin ve afyon sakz maddelerindeki vaka says az olduundan Ki-Kare (X2) testinde istenen hcresel dalmn yetersiz olduu saptanmtr. Bu nedenle iki madde, deerlendirmeden karlarak sadece kokain ve eroin kuryeleri analizlerde dikkate alnmtr. Yakalanan ahslarn tadklar madde trleri hedef lkeler ile kaynak lkeler arasndaki ulam esnasnda aktarma saylarna gre karlatrldnda aralarnda istatistiksel olarak anlaml bir iliki saptanmtr. Kokain tayanlarn %53,2sinin (75 kii) bir aktarmayla, %29,8inin (42 kii) aktarmasz ve %17 sinin (24 kii) iki ve daha fazla aktarmayla hedef lkeye ulatklar gzlenmitir. Eroin tayanlarn ise % 68,3nn (41 kii) aktarmasz, % 26,7sinin bir aktarmayla ve %5inin (3 kii) iki ve daha fazla aktarmayla hedef lkeye ulat gzlenmitir. Kokain tayanlarn %70,2si (99 kii) hedef lkeye ulamda en az bir kez aktarma kullanrken; eroin tayanlarda ise bu oran %31,7ye (19 kii) gerilemektedir (Tablo 3). Kokain Gney Amerikadan Trkiyeye geldii iin beklenilen bir sonutur. Ancak eroin maddesi Trkiye zerinden dorudan hedef lkeye gitmesi beklenirken yakalamalarn %30unda kuryelerin aktarma yaparak hedef lkeye gittii grlmektedir. Eroin kuryelerinin bir ve daha fazla, kokain kuryelerinin ise 2 ve daha fazla aktarma yaparak hedef lkeye gitmesi sadece ulam imknlaryla aklanamaz. Daha fazla aktarma yaparak havalimanlarndaki gvenlik grevlilerini atlatmaya ynelik taktiksel bir yntem olarak deerlendirilebilir.
16
Tablo 3. Aktarma Saylar ve Tama Yntemleri ile Madde Trleri Ki-Kare (X2)
Puanlar
Madde Trleri Kokain % Aktarma Saylar Aktarmasz 1 aktarma 2 ve daha fazla aktarma Tama Yntemleri Yutma ahsn stnde Valiz-anta 29,8 53,2 17 N 42 75 24 % 68,3 26,7 5 Eroin N 41 16 3 X2 Df P
26,21
.000
54,4 2,7 43
81 4 64
7,5 1,9 80,6
5 8 54
44,65
.000
Yakalanan ahslarn tadklar madde trleri tama yntemlerine (yutma, ahsn stnde ve valiz/antada tama) gre karlatrldnda aralarnda istatistiksel olarak anlaml bir iliki saptanmtr. Kokain tayanlarn % 54,4 (81 kii) tama yntemi olarak yutmay kullanrken; % 43 (64 kii) valiz/antada ve % 2,7si (4 kii) de stnde tamay kullanmaktadr. Eroin tayanlarn ise % 80,6s (54 kii) tama yntemi olarak valiz/antay kullanrken; % 11,9u (8 kii) stnde tamay ve % 7,5i (5 kii) de yutmay kullanmaktadr (Tablo 3). Yutma suretiyle madde tamak kuryeler iin riskli bir yntemdir nk yuttuklar paketlerden birinin patlamas halinde bile lme riskleri ok yksektir. Bu yntemi kullanarak eroin veya kokain tamak ayn riskte olmasna ramen kuryeler arasnda ciddi bir farkllk vardr. Bu farkllk kuryelerin yaam biimlerine ve altklar kaaklarn tercihlerine gre deiebilmektedir. Yakalanan ahslarn tadklar madde trleri yllara gre karlatrldnda aralarnda istatistiksel olarak anlaml bir iliki saptanmtr. Kokain tayanlarn yakalanma oranlarnn yllara gre artt gzlenirken; eroin tayanlarda ise 2008den itibaren bir dme gzlenmitir. Kokain tayanlarn yllara gre yakalanma oranlarna bakldnda 2006da %3,2 (5 kii), 2007de %14,9 (23 kii), 2008de
17
% 24,7 (38 kii), 2009da % 29,9 (46 kii) ve 2010un ilk 6 aynda %27,3 tr (42 kii). Eroin tayanlarn yllara gre yakalanma oranlarna bakldnda ise 2006da %2,9 (2 kii), 2007de %2,9 (2 kii), 2008de %50,7 (35 kii), 2009da %31,9 (22 kii) ve 2010un ilk 6 aynda %11,6dr (8 kii) (Tablo 4). Kokain yakalamalarndaki art talebin artmasna bal olabilecei gibi Trkiye zerinden baka lkelere sevkiyat iin transit bir lke olarak da kullanlmas da nemli bir etkendir. zellikle Trk Havayollar irketinin bymesi ve Bat Afrika lkeleri dhil olmak zere dnyadaki birok bykehre dorudan seferlerin balamas bu trendi glendirmektedir. Eroin sevkiyat iin ise stanbul havalimanlarnn riskli bulunduu ve kuryelerin Kbrs, Yunanistan gibi lkelere karayolu ile geerek oralardan hedef lkelere uakla getii bilinmektedir (Akam Gazetesi, 2010).
Tablo 4. Yllar ve Mevsimler ile Madde Trleri Ki-Kare (X2) Puanlar Madde Trleri Kokain % Yllar 2006 2007 2008 2009 2010 (ilk 6 ay) Mevsimler K lkbahar Yaz Sonbahar 3,2 14,9 24,7 29,9 27,3 18,8 24,1 28,6 28,6 N 5 23 38 46 42 21 27 32 32 % 2,9 2,9 50,7 31,9 11,6 39,3 11,5 8,2 41 Eroin N 2 2 35 22 8 24 7 5 25 X2 df P
21,34
.000
19,16
.000
Yakalanan ahslarn tadklar madde trleri mevsimlere gre karlatrldnda aralarnda istatistiksel olarak anlaml bir iliki saptanmtr. 2010 ylnn ilk 6 aynn mevsimlerle ilgili
18
deerlendirmeyi etkileyecei dnldnden bu veriler karlmtr. Kokain tayanlarn % 28,6snn (32 kii) yaz mevsiminde ve ayn oranda sonbahar mevsiminde yakaland gzlenirken; bu mevsimleri %24,1 (27 kii) ile ilkbahar ve % 18,8 (21 kii) ile k mevsimleri takip etmektedir. Kokain tayanlarn en ok yakalandklar aylar ise % 16,1 (18 kii) ile Haziran, % 13,4 (15 kii) ile Eyll ve % 12,5 (14 kii) ile Ekim ve Nisan aylardr. Eroin tayanlarn % 41inin (25 kii) sonbahar mevsiminde yakaland gzlenirken; bu mevsimi % 39,3 (24 kii) ile k, % 11,5 (7 kii) ile ilkbahar ve % 8,2 (5 kii) ile yaz mevsimleri takip etmektedir. Eroin tayanlarn en ok yakalandklar aylar ise % 21,3 (13 kii) ile ubat, % 14,8 (9 kii) ile Kasm ve % 13,1 (8 kii) ile Eyll ve Ekim aylardr (Tablo 4). Yakalanan ahslarn tadklar madde trleri sabka durumlarna gre karlatrldnda aralarnda istatistiksel olarak anlaml bir iliki saptanmtr. Her iki madde tr (kokain ve eroin) iin de yakalanan ahslarn ounluunun [% 95,4 (145 kii) / % 86,4 (57 kii)] herhangi bir sabkaya sahip olmadklar gzlenmitir. Kokain tayanlarn sadece %4,6 snn (7 kii) nceden sabka durumu varken; bu oran eroin tayanlarda % 13,6dr (9 kii) (Tablo 5). Yakalanan ahslarn tadklar madde trleri zerlerindeki telefon saylarna gre karlatrldnda aralarnda istatistiksel olarak anlaml bir iliki saptanmtr. Kokain tayanlarn % 67,9unda (89 kii) bir, % 28inde (37 kii) iki ve % 4,5inde (6 kii) ve daha fazla zerlerinde telefon yakalanmtr. Eroin kullananlarda ise %52,4nde (33 kii) bir, % 27sinde (27 kii) iki ve % 20,6snda (13 kii) ve daha fazla telefon zerlerinde yakalanmtr (Tablo 5).
19
Tablo 5. Sabka Durumu ve Yakalanan Telefon Says ile Madde Trleri Ki-Kare (X2) Puanlar
Madde Trleri Kokain % Sabka Durumu Var Yok Yakalanan Telefon Says 1 adet telefon 2 adet telefon 3 ve daha fazla telefon 67,4 28 4,5 89 37 6 52,4 27 20,6 33 17 13 12,89 2 .002 4,6 95,4 N 7 145 % 13,6 86,4 Eroin N 9 57 X2 df P
5,52
.023
Ayn zamanda yakalananlarn tadklar madde trleri cinsiyete, doum yllarna, medeni durumlarna, eitim ve gelir durumlarna, meslek gruplarna, madde alkanlklarna ve tadklar sim kart saylarna gre de karlatrlm; fakat aralarnda istatistiksel olarak anlaml bir iliki saptanmamtr.
4. Tartma Aratrmann en nemli bulgusu kurye profilinin tadklar maddelere gre farkllk gsterdiidir. Aratrmaya konu olan 4 farkl maddenin yakalama oranlarndaki dalm yeterli olmad iin afyon sakz ve metamfetamin tayan kuryeler karlatrmadan kartlmtr. Ancak bu farkllk istatistiksel anlamda karlatrma yaplan eroin ve kokain kuryelerinde detayl olarak grlmtr. Aratrma kapsamna giren yakalanm 266 ahsn ounluunu erkeklerin oluturduu gzlenmitir. Farkl aratrmalarda da genel olarak yakalanan ahslarn byk ksm erkektir; ancak nceki yllara gre kadnlarn yakalama oranlarnda art olduu belirtilmektedir (Hulling, 1995; Lawrance ve Williams, 2006). 2006, 2007, 2008, 2009 yllarnda ve 2010 ylnn ilk 6 aynda incelendiinde tm maddeler iin kadnlarn oran %30,6 iken; kokainden yakalanan
20
kadnlarn oran %30,5 ve eroinden yakalananlarn ise %41,2 olduu gzlenmitir. Kadnlarn yakalanmasnda yllara gre bir farkllk grlmemitir; ancak madde trnde anlaml bir farkllk vardr. Kadn kuryeler eroin sevkiyatlarnda daha fazla tercih edilmektedirler. Eitim seviyelerine gre kuryeler incelendiinde ounluun lise mezunu ve sonrasnda ilkretim mezunu olduklar gzlenmitir. Ancak kuryelerin eitim durumu tadklar madde trne gre bir farkllk gstermemitir. Baka bir ifadeyle kurye seiminde eitim kaaklar iin belirleyici bir faktr deildir. Kuryelerin en azndan uluslararas dolam yapabilecek kadar temel eitime sahip olduu grlmektedir. Literatrde kurye olan erkeklerin kadnlara gre daha gen yalarda olmas (Gill ve Graham, 2002; Traub ve di., 2003; Ellis, 2009), kadn kuryelerin ortalama yalarnn 33 olmas ve hatta ounluunun tek bana yaad ve ocuklu olduu ifade edilmektedir (Green ve di., 1994; Lawrance ve Williams, 2006). Kokain ve eroinden yakalananlar medeni durumlarna gre karlatrldnda kokainden yakalananlarn %49,7si, eroinden yakalananlarn ise %63,2sinin tek bana (bekr ya da dul) yaad gzlenmitir. Yakalananlarn cinsiyetlerine gre tek bana yaama oranlarna bakldnda kokainden yakalanan erkeklerin %40,3 (42 kii) kadnlarn ise % 70,2si (33 kii) tek bana yaamaktadr. Eroinde de tek bana yaama oran erkeklerde kadnlara gre (%50 ye %82,2) daha azdr. Yabanc almalar dikkate alndnda cinsiyet faktrnn burada etkili olduu dnlebilir. Kuryelerin ocuklar olup olmad karlatrldnda yukardaki sonular teyit etmek mmkndr. Literatrde belirtildii gibi aratrmamzda da kokain tayanlarn byk bir ksmnn (% 63,6) ocuu vardr. Yine afyon tayanlarn byk bir ksmnn (% 91,7) ve eroin tayanlarn yaklak yarsnn (% 52,2) ocuu bulunmaktadr. Kurye seiminde kadnlar tespit edilirken ocuklu ama tek bana yaayanlarn belirgin bir ekilde ne kmas rastlantsal deildir. Baka bir ifadeyle bulunduklar lkede ocuu olup tek bana ekonomik zorluklara kar koymaya alanlarn kolaylkla kurye yapld grlmektedir. Bu durum sadece metamfetain tayanlar iin geerli deildir. Onlar arasnda ocuu olmayanlarn oran %73,3tr.
21
Yaplan almalarda kuryeleri nceki yllarda genlerin oluturduu (Gill ve Graham 2002); ancak sonraki yllarda ya ortalamasnn kld ifade edilmektedir (Traub ve di,. 2003). Aratrmada yakalanan ahslarn ise % 38,7lik ounluunu 31 40 ya grubunun; %36,1ini ise 19 30 ya grubunun oluturduu gzlenmitir. Aratrmamza konu tekil eden yakalanan ahslarn ya ortalamas 35tir. Cinsiyete gre ya ortalamalarna bakldnda da erkekler iin 35, kadnlar iinse 34,5tir. Kadn kuryeler iin aratrmalarda ifade edilen ortalama yalarnn 33 olmasnn (Green ve di., 1994; Lawrance ve Williams, 2006) aratrmamzdaki ortalamayla yakn deerlere sahip kt; ancak erkeklerle uyumad gzlenmitir. Daha da tesi bu ya farkll tanan madde trnden de etkilenmemektedir. Bir baka ifadeyle tanan maddenin eroin veya kokain olmas ya ortalamasn etkilememektedir. alma sonularmza gre kokain kurye profili dier lkelerde yakalananlarla benzerdir; fakat eroin kuryeleri Trkiyeye has zelliklere sahiptir. Bu ise kokain sevkiyatnn belirli gruplar tarafndan yapldn ve bu ilemin belirli lkelerden temin edilen kuryelerle yrtldn gstermektedir. Literatrde belirtildii gibi kokain kaaklar ekonomik ve sosyal problemlerin yaand lkelerden savunmasz ve ihtiya sahiplerinden kurye setiklerini gstermektedir. Son yllarda vcutta madde tamayla ilgili yakalamalar artmaktadr (Claffey, 2002). Aratrmamzda yakalanan ahslarn maddeleri hedef lkelere tamada valiz-anta yntemini (%59,9) yutma yntemine (%33,9) gre daha ok kullandklar gzlenirken; bu durumun madde trlerine gre deitii gzlenmitir. Hedef lkeye kokain tayanlarn yutma yntemini (%54,4) valiz-anta yntemine (%43) gre daha ok kullanrken; eroin tayanlarn ise valiz-anta yntemini (%80,6) yutma yntemine (7,5) gre daha fazla tercih ettikleri gzlenmitir. Kokain ile ilgili sonular literatr bulgular ile rtrken eroin tayclarnn farkl bir trend izlemeye devam ettikleri grlmektedir. Bu sonu ayn zamanda eroin ve kokain tayanlarn farkl gruplar tarafndan yapldn gsterebilir. Yutmak suretiyle madde tamak kurye tespiti asndan daha zorken bu yntem eroin kuryeleri ya da kaaklar tarafndan tercih edilmemektedir. Bunun bir nedeni
22
kaaklarn bu konuda deneyimsizlii olabilecei gibi kuryelerin eroin iin farkl bir davran sergilediklerinden de kaynaklanabilir. Mevsimlere gre kurye yakalamalarna bakldnda kokain kuryelerinin yakalanma oranlarnn en fazla olduu dnem yaz mevsimiyken; eroin kuryeleri iinse bu durum sonbahar mevsiminde meydana gelmitir. Bu maddelerin hasat dneminden veya madde taleplerinin artt dnemsel farkllktan kaynaklanabilir. Kadn kuryelerin neredeyse tamam ilk teebbslerinde yakalandklar ve hibirinin baka bir su kaydnn da olmad literatrde belirtilmektedir (Green ve di., 1994). Aratrmada yakalanan ahslarn da cinsiyete gre karlatrldnda erkeklerin %92,2 sinin, kadnlarn ise %93,7sinin herhangi bir sabkasnn olmad ve uyuturucu tarken yakalanmak ilk sular olduu grlmektedir. ahslarn ilk teebbslerinde yakalanp yakalanmadn mevcut veriler zerinden tespit etmek mmkn olamamtr ancak kurye tercihinde sabka kaydnn olmamas nemli bir faktrdr ve cinsiyet farkll grlmemektedir. 5. Uygulama Uyuturucu madde tayan kuryeler tadklar madde trne gre farkl profiller sergilemektedirler ve ayn zamanda maddeye gre de farkl bir tama yntemi kullanmaktadrlar. Kuryelerin havaliman, gmrk ve uluslararas otobs terminallerinde tespit edilmeleri iin gvenlik gleri baz gstergelere dikkat ederek yakalama oranlarn arttrabilirler. Aratrma bulgularna dayanarak sunulacak neriler gvenlik glerinin ve zellikle de polisin baaryla uygulad yntemlerle kyas edilemez. Ancak veriler somut bilgilere dayand iin genelleme yapmaya ve hedef gruplarn tespit edilmesine katk salayacaktr. Aratrmada ya faktrnn madde trnden, tama ynteminden ve cinsiyetten bamsz olduu grlmtr. Kuryelerin ya ortalamas 35tir, bu nedenle zellikle 30-40 ya grubundaki kiilerin daha ok risk grubunda olduu bilinmelidir ve lkeye giri klarda bu ya dilimindeki kiilere daha fazla dikkat edilmelidir.
23
Kokain kuryelerinin yaklak yarsnn yutma yntemi kullanarak madde tadklar grlmektedir ancak valizde madde tamak dier maddeler iin halen en sk kullanlan yntemdir. Uyuturucu/uyarc ithal etmeye alanlarda yutma yntemi nem kazanrken ihra edenler geleneksel olarak valiz iersinde madde tamaktadrlar. Birinde insan odakl tespit almas dierinde ise eya odakl tedbirler nem kazanmaktadr. phelenilen ahslarn zerlerindeki telefon ve sim kart saylar nemli bir gstergedir. Kaaklar ve kuryeler iletiimlerinden geriye iz brakmamak iin giderek daha fazla sim kart ve telefon bulundurmaktadrlar. Bu nedenle phelenilen ahslarn zerlerinde birden fazla telefon veya sim kart olmas nemli bir gsterge olabilir. Kuryelerin zerlerinde yakalanan para miktar da bir gsterge olarak kullanlabilir. Ancak maddeye gre kuryeler zerinde kan para miktar deimektedir. Kokain ithal eden kuryelerin byk bir ksm zerinde 500$ Amerikan dolarndan fazla para bulunurken eroin, metamfetamin ve afyon sakz ihra edenlerde bu miktar 250$500$ Amerikan dolar arasnda para bulunmaktadr. pheli ahslar incelenirken zerlerinden kan para miktar dikkate alnarak hedef kltlebilir. Yakalanan kuryelerin yaklak yarsnn evli ve ocuk sahibi olduu, byk bir ksm nitelik gerektirmeyen ilerde veya farkl zanaatlarda alt, %81nin lise ve daha dk dzeyde bir eitime sahip olduu ve yine byk ounluunun (%72) asgari cret veya daha altnda para kazanabildii gz nne alndnda bu tr ahslar rutin kontroller (valiz ve pasaport kontrol, check-in ilemler ve kamera ile grntleme gibi) esnasnda fiziksel grnmleri, davranlar ve tutumlar esas alnarak sistematik olarak gzlemlenebilir ve pheli ahslar tasnif edilebilir. Bu aratrma sadece yakalanan kuryelerin bilgilerinden yola klarak yaplmtr. Tespit edilemeyen kuryelerin bilgilerine ulalamad iin eksiksiz bir profil ortaya koymak mmkn deildir; ancak mevcut bulgular uluslararas birok alma bulgular ile de rtmektedir. Yakalanan btn kuryeler analize dhil edildii iin sonularn gvenirliini zedeleyecek herhangi kstllk olmamasna
24
ramen; ulalamayan (baarl olan) kuryeleri de kapsayacak bir yntemle aratrma bulgular glendirilebilir. Kurye yakalamalarndaki artn sebepleri daha detayl incelenmelidir. Literatrde belirtildii gibi kaaklarn bir eilim olarak bu yntemi ska kullanmalar m yoksa artan gvenlik tedbirleri mi sonular etkiledii incelenmelidir. Ancak havalimanlarnda artan gvenlik nlemlerinin ve personel eitiminin etkisini lmek zordur. Belki birok havaliman yakalamalar yllar iersindeki geliimiyle birlikte karlatrlarak trendin ve gvenlik tedbirlerinin etkisini tespit etmek mmkn olabilir. Maddelere gre farkl kuryelerin tercih edilmesinde kuryelerin sadece demografik zelliklerinin (ya, medeni durum, eitim vb.) tek bana etkili olmad bilinmelidir. Asl belirleyici unsurun kuryelerin menei olduklar lkelerde veya blgelerdeki sosyoekonomik durumlarn dikkate alnmas gerekmektedir. Bu sosyal artlarda yaayan insanlarn daha kolay bu sua srklendikleri ve o toplumdaki en zayf ve korunmasz bireyler olduklar gz nnde bulundurulmaldr.
Sonu Dnyann her yerinde ykselen bir trendle kuryelerle uyuturucu madde kaakl yaplmaktadr. Yakalanan kuryelerin birok ortak noktalar vardr. Ancak bu benzerlikler kadar tadklar madde eidine gre de farkllklar grlmektedir. Bu benzerlikler ve farkllklarn tespiti amacyla 2006, 2007, 2008, 2009 yllarnda ve 2010 ylnn ilk 6 aynda stanbulda yakalanan kuryeler incelenmitir. Trkiyeye madde ithal etmeye alan uluslararas kurye profili, dier lkelerdeki yakalamalarla benzerlikler gstermektedir. Ancak Trkiyeden belli maddeleri (eroin, afyon ve metamfetamin) ihra etmeye alanlar daha farkl bir profile sahiptir. Eroin kaaklarnn setikleri kuryelerin byk ksm tek bana yaayan, kokain kuryelerine gre daha fazla kadnlar tercih eden,
25
ocua sahip olma oranlar kokaine gre daha az olan, tanma yntemi olarak kokain tayclarnn aksine daha ok valiz anta tama yntemini kullanan ve kokainden yakalanan ahslara gre 3 kat daha fazla sabkas olan profile sahip olduklar saptanmtr. Eroin tayan kuryeler daha ok sonbahar mevsiminde yakalanrken; kokain tayan kuryeler ise yaz mevsiminde daha fazla yakalanmaktadr. Eroin tayan kuryelerin yaptklar yolculuk esnasnda kokain tayclarna gre ok daha az aktarma kullandklar gzlenmitir. Eitim seviyeleri ve gelir durumlarna gre ise eroin ve kokain kuryelerinin benzer zelliklere sahip olduu, eitim dzeylerinin genel olarak lise ve zeri olduu, gelir durumlarnn ise daha ok dk ve orta dzeyde olduu gzlenmitir. Kaynaka
Akam Gazetesi (2010). Kadn Kurye Kaln Giyince Yakaland. http://aksam. medyator.com/2010/07/13/haber/14199/guncel/haber.html, Eriim tarihi: 26.02.2011 Bulstrode, N., Banks, F., & Shrotria, S. (2002). The outcome of drug smuggling bybody packers--the British experience. Annals of the Royal College of Surgeons of England, 84(1), 35. Claffey, M. (2002). Stampede of drug mules at Kennedy: after 9/11 lulls, heroin & ecstasy busts soar. New York Daily News May 5:5. Demirci, S. & Koseli, M. (2009). Secondary data and content analysis, in (eds.) Boke, K. Research methods in social sciences. Alfa Publishing: Istanbul. Ellis, S. (2009). West Afrcas International drug trade. African Affairs, 108(431), 171196. Gherardi, R. K., Baud, F. J., Leporc, P., Marc, B., Dupeyron, J. P., & DiamantBerger, O. (1988). Detection of drugs in the urine of body-packers. Lancet, 331(8594), 1076-1078. Gill, J. R., & Graham, S. M. (2002). Ten years of body packers in New York City: 50 deaths. Journal of Forensic Sciences, 47(4), 843-6. Green, P., Mills, C., & Read, T. (1994). The characteristics and sentencing of illegal drug importers. British Journal of Criminology, 34,(4), 479-486
26
Harris, G. (2010). Sentencing for Drug Offences in England and Wales. Series on Legislative Reform of Drug Policies. Number 5. http://idpc.net/sites/default/ files/library/Sentencing%20for%20drug%20offences%20in%20England%20 and%20Wales.pdf, Eriim tarihi: 06.11. 2010 Kaaklk ve Organize Sularla Mcadele Daire Bakanl (2010). KOM 2009 Raporu. http://www.kom.gov.tr/Tr/KonuDetay.asp?id=12&BKey=61, Eriim tarihi: 01.11. 2010 Klein, A (2009). Mules or couriers: the role of Nigerian drug couriers in the international drug trade. In The changing worlds of Atlantic Africa: essays in honor of Robin Law, eds. Falola, T. and M. D. Childs. Durham, North Carolina: Carolina Academic Press. Lawrance, S.N. & Williams T. (2006) Swallowed Up: Drug Couriers At The Borders of Canadian Sentencing. University of Toronto Law Journal, 56 (4), 285 332. Neuman, L. & Wiegand, B. (2000). Criminal justice research methods: Qualitative and quantitative approaches. Boston: MA:Pearson / Allyn and Bacon. Palmquist, M. (2010). Writing Guide: Content Analysis. Department of English at Colorado State University. http://writing.colostate.edu/guides/research/ content/index.cfm, Erimi tarihi: 25.06. 2010 Pidoto, R. R., Agliata, A. M., Bertolini, R., Mainini, A., Rossi, G., & Giani, G. (2002). A new method of packaging cocaine for international traffic and implications for the management of cocaine body packers. The Journal of Emergency Medicine, 23(2), 149-153. Reynolds, M. (2008). The War on Drugs, Prison Building, and Globalization: Catalysts for the Global Incarceration of Women. Nwsa Journal, 20(2), 72-95. Reuter, P. (2009). Assessing the Operation of the Global Drug Market. In Reuter, P. & Trautmann, F. (Eds.). A Report on Global Illicit Drug Markets 1998-2007. Netherlands: European Communities. Schutter, O.D. & Ringelheimnn, J (2008) Ethnic Proling: ARising Challenge for European Human Rights Law. The Modern Law Review. 71(3), 358-384. Shadnia, S., Faiaz-Noori, M. R., Pajoumand, A., Talaie, H., Khoshkar, A., VosoughGhanbari, S., & Abdollahi, M. (2007). A case report of opium body packer; review of the treatment protocols and mechanisms of poisoning. Toxicology Mechanisms and Methods. 17(4), 205-14. Tarzi, A., Hedge, J., & Inner London Probation Service. (1990). A study of foreign prisoners: A prison within a prison. Inner London Probation Service.
27
Tracy, H. (1995). Women Drug Couriers - Sentencing Reform Needed for Prisoners of War. Criminal Justice. 9, 15-61. Traub, S. J., Hoffman, R. S., & Nelson, L. S. (2003). Body packing--the internal concealment of illicit drugs. The New England Journal of Medicine, 349, 26, 2519-26. Trkiye Uyuturucu ve Uyuturucu Bamlln zleme Merkezi (2010). TUBM 2009 Raporu. http://www.tubim.gov.tr/Dosyalar/Raporlar/ emcdda_2009_ tr.pdf, Eriim tarihi: 01.11. 2010) United Nations Office on Drugs and Crime. (2006). 2006 World drug report: Vol. 1. Vienna: United Nations Office on Drugs and Crime. United Nations Office on Drugs and Crime. (2010). 2010 World drug report: Vienna. United Nations Office on Drugs and Crime. Wyler, L.S. & Cook, N. (2010). Illegal Drug Trade in Africa: Trends and U.S. Policy. Congressional Research Service.
28
UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM*

Dr. Arif Akgl** Do. Dr. Faruk Acolu*** zet Erken Uyar Sistemi (EWS- Early Warning System) suistimal edildii dnlen ve yeni ortaya kan psikoaktif uyuturucu maddelerin Avrupa Birlii lkeleri ierisinde izlenmesini, elde edilecek verilerin en ksa srede dier lkelerle paylalmasn, sz konusu maddeler ile ilgili risk deerlendirilmesini ve nleyici tedbirlerin alnabilmesini olanak salayan bir sistemdir. Bu makalede Erken Uyar Sisteminin yaps ana hatlaryla ortaya konulmu bulundurulmas ve ticareti yasal olan uyuturucu maddelere ilikin internet zerinden arama motorlar kullanlarak elde edilen bilgiler nicel aratrma yntemiyle deerlendirmeye alnmtr. Sonu olarak son yllarda art gsteren uyuturucu kullanmndaki yeni trendlerin yakndan takip edilmesi, kolluk ve nleyici birimler arasnda koordinasyonun glendirilmesi ve yeni ortaya kan zellikle sentetik uyuturucularn yasa kapsamna alnmas gerektii vurgulanmtr. Anahtar Kelimeler: Uyuturucu, Uyuurucu Politikas, Erken Uyar Sistemi, EMCDDA
Bu makalenin yazm aamasnda emei geen Teoman Takesene teekkr ederiz.
** Trkiye Uyuturucu ve Uyuturucu Bamll zleme Merkezi arif.akgul@ tubim.gov.tr *** Adli Tp Kurumu, 5. htisas Kurulu Bakan, fasicioglu@hotmail.com
29
Giri Erken uyar sistemi (EWS) suiistimal edildii dnlen yeni maddelerin Avrupa Birlii lkeleri ierisinde izlenmesine, elde edilecek verilerin ivedilikle paylalmasna, sz konusu maddeler ile ilgili risk deerlendirilmesine ve ksa srede nleyici tedbirlerin alnabilmesine olanak salayan bir sistemdir. EWSnin en nemli zellii lkeler arasndaki youn bilgi alveriinin yaplmas ve bu bilgilerin yardm ile lkelerin uyuturucu piyasasnn yakndan takip edilebilmesidir. Avrupada zellikle 1990larn banda, birok yeni prikoaktif madde tespit edilmitir. Bunlar genellikle amfetamin, MDMA (Metilendeoksimetamfetamin) ve trevi psikoaktif maddelerdir. Bu tr yeni ortaya kan ancak yasa kapsamnda deerlendirilmeyen maddelerin insan sal zerine etkileri gndeme gelmitir. Dier taraftan lkelerin kolluk birimleri arasndaki koordinasyon zayfl da buna eklenince bu tr maddeler ile ilgili Avrupa Birlii lkeleri arasnda bilgi alveriinin arttrlmas ve risk deerlendirme prosedr belirlenmesi ve olas kontrol mekanizmasnn oluturulmasna karar verilmitir (King ve Sedefov, 2007) Avrupada her geen gn daha da byyen uyuturucu sorununa kar 1993 ylnda kurulan EMCDDA (Avrupa Uyuturucu ve Uyuturucu Bamll zleme Merkezi) 1995 ylnda Portekizin Lizbon kentinde faaliyetlerine aktif olarak balamtr. Temel grevi, Avrupadaki uyuturucular, uyuturucu bamlln ve bunun sonular konusunda nesnel, gvenilir ve karlatrlabilir bilgileri salamak olan merkez salanan bilgiler sayesinde yaygnlaan mevcut uyuturucular veya ileride yaygnlamas beklenen uyuturucular hakknda EMCDDAya ye lkeleri haberdar etmekte ve bu uyuturucu maddelerin tad risklerin deerlendirilmesine olanak salamaktadr. EMCDDA birok uluslararas kurum ve kurulularn yannda 27 Avrupa lkesi ile birlikte, Norve, Hrvatistan ve Trkiye ile de ibirlii iinde bulunmakta ve bu lkelerle yeni psikoaktif maddeler hakknda bilgi alveriinde bulunmaktadr. Trkiye 2000 ylnda EMCDDAya katlm iin AB komisyonuna bavuruda bulunmu ve EMCDDA tarafndan ilk temas noktas olarak Aile Aratrma Kuru30
UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM
mu belirlenmitir. Ancak, idari, teknik ve insan kaynaklar asndan daha fonksiyonel olan 2002 ylnda Emniyet Genel Mdrlnn Kaaklk ve Organize Sularla Mcadele Daire Bakanl bnyesinde yer alan TADOC (Trkiye Uluslararas Uyuturucu ve Organize Sularla Mcadele Akademisi) 2002 ylnda Babakanlk Makamnn yetkilendirmesi ile ulusal temas noktas olarak belirlenmitir (Akgl ve Kapt, 2010). Halen bu grevi Kaaklk ve Organize Sularla Mcadele Daire Bakanlna bal Trkiye Uyuturucu ve Uyuturucu Bamll zleme Merkezi (TUBM) yrtmektedir. TUBMin grevlerini ksaca ulusal ve uluslararas olmak zere iki balk altnda inceleyebiliriz. Ulusal grevleri genel olarak kurumlar aras koordinasyonu salamak; lke adna uyuturucu konusunda ulusal rapor hazrlamak; ulusal uyuturucu stratejisi ve eylem plann hazrlamak ve deerlendirmek; uyuturucu alanndaki bilimsel gelimeleri takip etmek olarak sralanabilir. Uluslararas grevleri ise kabaca EMCDDAnn ulusal temas noktas grevini yrtmek ve her yl dzenli olarak toplanan verilerin EMCDDA ve Birlemi Milletler ile paylalmasn salamaktr. EMCDDAnn belirlemi olduu ve tm ye lkelerce standart olarak toplanan veriler be anahtar gsterge erevesinde yerine getirilmektedir. Bu alanlar aadaki gibidir. Genel Nfusta Uyuturucu Kullanm Yaygnl (GPS) Problemli Uyuturucu Kullanm (PDU) Uyuturucu Balantl Bulac Hastalklar (DRID) Uyuturucu Balantl lmler ve lm Oranlar (DRD) Tedavi Talep Gstergesi (TDI)
Dier taraftan birok ye lke ihtiyalar dorultusunda baka alma alanlar oluturulabilmektedir. Bu alma alanlar genel olarak kolluk verileri, talep azaltm, EDDRA (Madde Talep Azaltm Faaliyetleri Deiimi Bilgi Sistemi) ve EWS (Erken Uyar Sistemi) eklinde yaplandrlabilmektedir. Bunlar arasnda EWS hemen tm ye lkelerde kurulan ve nemle zerinde durulan bir alma alan olarak n plana kmaktadr.
31
Bu makalenin amac Erken Uyar Sisteminin ana hatlaryla tantmn yapmak ve Trkiyenin son yllarda aktif olarak faaliyet gsterdii bu alandaki almalarn ve sistemin etkinliini ortaya koymaktr. almann ilk blmnde Avrupa Birlii ve Trkiyede EWS sistemi ve bu alandaki bilgi ak tartlm, ikinci blmde Avrupa Birlii bnyesindeki lkelerde uyuturucu maddeler konusundaki yeni eilimler ve yeni maddelerin yaygnl konusu incelenmitir. nc blmde ise bulundurulmas ve ticareti halen yasal olan uyuturucu maddelere ilikin internet zerinde google arama motoru kullanlarak aratrma yaplm ve ilgili forumlardan elde edilen bilgiler nitel aratrma yntemiyle deerlendirmeye alnmtr. Sonu blmnde ise elde edilen bulgular neticesinde nasl bir politika izlenmesi gerektii zerinde durulmutur. 1. Avrupa Birliinde EWS EMCDDAya 27 Avrupa Birlii lkesi yannda Norve, Hrvatistan ve Trkiye ile birlikte EMEA (European Medicines Agency) ve ECDC (European Centre for Disease Prevention and Control Europol) gibi AB organlar srekli bilgi salamakta ve bu bilgilerin birletirilmesiyle yeni kan psikoaktif maddeler ile ilgili deerlendirmeler yaplmaktadr. Gnmze kadar EWS yoluyla 120yi akn yeni psikoaktif madde rapor edilmitir (Drugnet Europe, 2010). Bunlarn byk bir ounluunun polis ve gmrk yakalanmalar sonucunda, ok az bir ksmnn da biyolojik rneklerden elde edilen verilerden tespit edildii kaytlara gemitir. 1997den beri yakalanan maddelerin byk bir ounluunu Phenethlyamineler ve Tryptamineler oluturmaktadr (EMCDDA, 2007a) Ancak son yllarda, madde yelpazesinin her geen gn daha da artt ve geniledii fark edilmeye balanmtr. Bu sebeple EMCDDA byyen madde yelpazesini nlemek iin 2005 ylnda yrrle koyduu Konsey Karar (2005/387/JHA) ile lkeler ve kurumlar aras bilgi alveriini hzlandrmtr. EMCDDAnn yaynlam olduu 2006 Uyuturucu Raporuna gre (EMCDDA, 2006) Yeni psikoaktif maddeler hakkndaki bilgi deiimi, risk deerlendirmesi ve kontrol konusunda 10 Mays
32
2005 tarihinde yaynlanan (2005/387/JHA) konsey kararna gre: 1 EMCDDA ve Europola yeni psikoaktif maddeleri tespit etmek ve bildirmekte merkezi bir rol verilmitir. Bu grevi, EMCDDA Ulusal Temas Noktalar ve Europol Ulusal Birimlerinin yakn ibirlii ierisinde yerine getirmeleri gerektii vurgulanmtr. Bu karar, ayn zamanda EWSnin adm yaklamna (bilgi alverii/erken uyar, risk deerlendirme ve karar alma) vurgu yapmaktadr. EMCDDAya ye lkelerde yeni bir psikoaktif madde tespit edildiinde ncelikle bu maddenin lkede daha nce yakalanp yakalanmad aratrlmaktadr.Eer daha nce bu madde ile yakalanma var ise rapor formu doldurulmakta ve bu rapor EMCDDA ve EUROPOL tarafndan incelemeye alnmaktadr.. Eer daha nce bu madde ile ilgili hibir yakalama olmamsa, yine bir rapor formu doldurularak EMCDDAya bilgi verilmektedir bildirilir. EMCDDA ve EUROPOL ortak bir alma ile dier ye lkelerde bu madde ile ilgili nceki yllarda bir yakalama gerekleip gereklemediini sorgulamaktadr. Eer gereklememise, bu madde EMCDDA veri tabanna dahil edilmekte ve bu madde ile ilgili bilgiler EMCDDA yllk raporunda yaynlanmaktadr. Ayrca EMCDDA ve EUROPOLn gerekli bulmas halinde, bu kurumlar tarafndan ortak bir rapor hazrlanmaktadr EMCDDAya ye lkelerin tamamna bu madde hakknda bilgi sorulmakta ayrca EMEAnn (European Medicians Agency-Avrupa Salk Ajans) konuyla ilgili bilgisine bavurulmaktadr. ye lkeler 6 hafta iinde EMCDDAya topladklar mevcut bilgileri iletmekte vebu bilgiler nda, EMCDDA ve EUROPOL ortak bir rapor hazrlayarak kurula ve komisyona sunmaktadrlar Son olarak kurul, bu yeni psikoaktif maddenin risk deerlendirmesine alnp alnmamas ynnde bir karar karmaktadr. Bu sre ve bilgi ak EK-1de detayl olarak gsterilmektedir. Genel olarak, yeni ortaya kan psikoaktif bir maddeyle ilgili olarak EWS yaplanmas iinde aamal sistem u ekilde ilemektedir.
1
Yeni psikoaktif maddelerin bilgi deiimi, risk deerlendirmesi ve kontrol hakknda 2005/387/JHA sayl Konsey Karar, 20 Mays 2005 tarihinde Avrupa Birlii Resmi Gazetesinde yaymlanm olup 21 Mays 2005 tarihinde yrrle girmitir. Karar, 1961 ve 1971 BM uyuturucu kontrol szlemelerinde yer almayan maddeler iin geerlidir.
33
Bilgi Deiimi/Erken Uyar Sistemi: Yeni ortaya kan psikoaktif bir madde tespit edildiinde, bu psikoaktif maddenin retimi, ticareti ve kullanm hakknda EMCDDA Ulusal Temas Noktalar, EMCDDA ve Europola bilgi salamaktadr. Bu bilgiler ayn zamanda Avrupa Komisyonuna da (The European Commission) sunulmaktadr.Son aamada, EMCDDA ve Europol bu yeni psikoaktif maddenin aktif bir takibinin gerekli olduu deerlendirmesini yapyorsa bu maddeyle ilgili ortak hazrlanan raporu (joint report) Konseye, Komisyona ve EMEAya sunmaktadr. Bu dorultuda, risk deerlendirme prosedrnn balatlmas veya balatlmamas konusunda bir karara varlmaktadr. Risk Deerlendirmesi ABye ye lkelerin drtte biri veya Avrupa Komisyonu alnan szkonusu karardan taraf olduklarn belirtmeleri halinde, Konsey risk deerlendirme admnn balamas iin karar alabilmektedir. Bu erevede, EMCDDAnn bilim kurulu, Avrupa Komisyonu, Europol ve EMEA yeni tanmlanan maddenin muhtemel salk ve sosyal risklerini ve maddenin kontrol altna alnp alnmayaca hususunu deerlendirmektedir. Hazrlanan Risk Deerlendirme Raporu Avrupa Konseyine, Avrupa Komisyonuna ve EMEAya sunulmaktadr. Karar Verme Risk Deerlendirme Raporu dorultusunda Konsey psikoaktif maddenin kontrol kapsamna alnmasna karar verebilmektedir. Alnan yaptrmlar ve cezai uygulamalar ulusal kanunlar ve Birlemi Milletler Szlemelerine uygun bir ekilde yerine getirilmesi gerekmektedir. Her hangi bir psikoaktif madde ile ilgili Avrupa Birliinin tm lkelerinde yasaklanma karar alndnda, ye lkeler arasnda ibirlii mekanizmalar kukusuz artmaya balamaktadr. 2. Trkiyede EWS ve Uygulamalar Trkiyedeki EWS kapsamndaki kurumlar (Salk Bakanl, Adalet Bakanl-Adli Tp Kurumu Bakanl, Emniyet Genel
34
Mdrl, Jandarma Genel Komutanl, Gmrk Mstearl, Tarm ve Ky leri Bakanl, Trkiye Doping Kontrol Merkezi, Sanayi ve Ticaret Bakanl) lkemizde yeni bir madde ile karlatklarnda Yeni Psikoaktif Maddeler in Rapor Formunu doldurarak TUBMe gndermektedirler. TUBMde sz konusu formu EMCDDA ile paylamakta ve EMCDDA kanalyla dier lkelere iletimini salamaktadr. lkemizde EWS kapsamnda erken uyar sistemi deerlendirme almalar ilk olarak 2006 ylnda AB projelerinin (Eletirme ve IPA) bir kts olarak faaliyetine balamtr. Bu kapsamda Erken Uyar Sistemi alma Grubu kurulmu olup her yl iki kez dzenli toplantlar ile faaliyetlerini yrtmektedir. Grup iletiimi e-posta aracl ile gereklemekte olup EWS sistemi ile yaplan yeni bir bildirim tm grup yeleri ile paylalmaktadr. alma grubu, sz konusu maddenin laboratuarda tetkiki ve kimyasal formlasyonunun saptanmas; tedavide ve sanayide de kullanlma potansiyeli olan baz psiko-aktif maddelerin yasal kontrol altna alnma karar iin maddenin salk asndan tad riskin oran, kullanc asndan tad sosyal riskler yannda toplumda yarataca huzursuzluu ve iddet ile ilikisini deerlendirmektedir. TUBM, alma grubu tarafndan alnan kararlar ilgili kurumlara tavsiye niteliinde bildirmektedir. Ayrca gerektiinde grup kararlar TUBM tarafndan EMCDDAa ile paylamaktadr.. imdiye kadar lkemiz tarafndan, 13 Ekim 2009 tarihinde tablet formunda yakalanan 2 C-B maddesi ile 16.Nisan 2010 tarihinde 0,6 gram arlnda 1-naphthalenyl (1-pentyl-1H-indol-3-yl) methanone ve (1-pentyl-3-(1-naphthoyl)indole-JWH-018) maddesi EWS sistemi aracl ile rapor edilmitir. Son olarak 2 C-B ile ilgili drt farkl yakalama 13 Temmuz 2010 tarihinde EMCDDAya bildirilmitir. Ayrca yasad tabletlerin ierisinde Carbaryl maddesinin saptand yine EMCDDAya rapor edilmi olup bu tespite ilikin analitik veriler ve GC-MS sonular EMCDDA web sayfasnda EDND analitik veriler sekmesinde yer almaktadr (Aicolu, 2010). Dier taraftan, baka lkelerde yakalanan maddelerin erken uyar sistemine rapor edilmesi sonrasnda, bu maddelerin lkemizde
35
de suistimalinin tespiti zerine Trkiyede 3 yeni psikoaktif madde yasaklanmtr. Bu maddelerden ilki opiat grubundan olan oripavine (6.7.8.14-Tetradehydro-4.5a-epoxy-6-methoxs-17-methylmorphinan-3-olyada 3-O-demethyl-thebaine) olup 11/4/2008 tarihinde, 08/13538 sayl Bakanlar Kurulu kararnca yasaklanmtr. Yasaklanan bir dier madde ise BZPdir (1-benzyl piperazine). Bu madde 08/7/2008 tarihinde, 08/13921 sayl Bakanlar Kurulu Kararnca yasaklanmtr. BZP, uyarc zellii olan bir piperazine trevidir. EWS kapsamnda lkemizde yasaklanan nc madde ise m-CPP (meta-chlorophenylpiperazine) dir. m-CPP 17/4/2009 tarihinde, 09/14965 sayl Bakanlar Kurulu Kararnca yasaklanan sentetik maddelerin arasna alnmtr. m-CPPde BZP gibi bir piperazine trevi olup, onun gibi uyarc zellie sahiptir. Bu madde 2008 ylndan itibaren lkemizde ok ciddi bir pazar pay bulmu ve ekstazi sokak ismi ile piyasada satlan birok tabletin ierisinde MDMA yerine mCPP yer almaya balamtr. Bu madde Avrupann birok lkesinde yasa kapsamna alnmtr. Yasaklama sonrasnda maddenin bulunurluu nemli oranda azalmtr. 3. Yeni Trend Uyuturucular ve Yaygnl Yeni psikoaktif maddelerin retilmesi ve piyasa srlmesinin tespiti olduka nemlidir. Yeni psikoaktif maddelerin ierikleri, piyasaya srlme yerleri, hangi formda pazarlandklar, beraberinde hangi maddelerle birlikte tketildikleri, kullanm skl, kullanclar zerinde oluturduklar psikolojik ve fiziksel etkileri, bamllk ve toleransn geliip gelimedii, bu maddelerin kullanmna bal lm olaylar gibi bilgilerin nceden tespit edilmesi bu maddelerin yaygnlamasnn nlenmesinde byk neme sahiptir. Bu erevede, EMCDDA toplad bilgiler ile yeni piyasaya srlen maddelerin erken tespiti konusunda nemli almalar yapmaktadr. Aada tanmlanan maddeler 2007-2010 yllar arasnda EMCDDA yllk raporlarnda yaynlanm ve bu maddelerin yaygnl artmadan nce ye lkeler ve uluslararas kurulular tarafndan bir takm
36
almalar yaplmtr. almann bu ksmnda uyuturucu piyasasndaki yeni trendleri ve maddeleri ksaca aklamaya alacaz. 4. Yeni Psikoaktif Maddeler Piperazinler: Piperazin, antiparaziter bir ila olarak tannmakla birlikte, piperazin grubunu ieren eitli molekllerin psikoaktif etki dourduu yllardr bilinmektedir. Bu etkileri nedeni ile piperazinden tretilen baz molekller depresyon ve psikoz tedavisinde kullanlmaktadr. te yandan, eitli piperazin trevleri dnyada plastik, reine, pestisid, fren svs vb. gibi endstriyel maddelerin retiminde yaygn olarak kullanlan maddelerdir. Piperazin trevleri arasnda santral sinir sistemini uyararak amfetamin benzeri etki oluturanlar da bulunmaktadr. Bunlar tedavide kullanlan molekller deildir ve son yllarda yaygn bir ekilde ktye kullanlmlardr. Piperazin trevlerinin insandaki farmakokinetik zellikleri hakknda bilgi azdr. Gastrointestinal sistemden hzla emildiklerinden dolay oral kullanmlar yaygndr. Amfetamin benzeri etki gstermektedirler. Ksaca enerji vermekte, fori oluturmakta ve sosyallemeyi uyarmaktadrlar. Sz konusu uyarc etki gleri amfetaminden az olduundan yinelenen dozlarda alnmaktadrlar. Piperazin trevlerine kar fiziksel bamllk geliimi hakknda bir kant yoktur. Ancak bu maddelere tolerans geliebilecei ve psikolojik bamllk oluturabilecekleri dnlmektedir. BZPin insanlardaki toksik etkileri hafiften orta dereceye deimekte olup; bunlar arasnda uykusuzluk, endie hali, bulant, kusma, arpnt, distoni ve idrar retansiyonu bulunmaktadr. BZPin ktye kullanm ilk kez Amerika Birleik Devletlerinde 1996 ylnda tanmlanm, takiben svete 1998 ylnda yakalama bildirilmitir. Legal E, Legal X, XTC, A2, piperazine, herbal party pills, party pills gibi sokak isimleri ile anlmaktadrlar. Tablet, kapsl, toz ve hatta sv formda bulunmaktadrlar. BZP dnda 1-(3-trifluoromethylphenyl)piperazine (TFMPP), 1-(4-methoxyphenyl)-piperazine (MeOPP) and m-chlorophenylpiperazine (mCPP) psiko-aktif etki gsterdii
37
bildirilen dier piperazin trevleridir. Gerek BZP gerekse mCPPnin kontrol altna alnmas ile ilgili AB Konsey karar bulunmaktadr. Bu iki madde sras ile 8/7/2008 tarih, 2008/13921 sayl ve 17/04/2009 tarih, 2009/14965 sayl Bakanlar Kurulu Kararlar ile 2313 Sayl Uyuturucu Maddelerin Murakabesi Hakknda Kanun Hkmlerine tabi olmutur (elik, Acolu ve Belce, 2007; Lin ve ark, 2009). GHB ve GBL Anestezik bir madde olup 1990 ylnn ortalarndan itibaren illegal kullanm rapor edilmeye balanmtr. Hipnotik ve depresan etki dourmaktadr. lcover (talya), Gamma OH (Fransa), Somsanit (Almanya), Xyrem (ABD, Kanada) adlar ile farmakolojik preparatlar bulunmaktadr. Bilinen sokak adlar ise liquid ecstasy, liquid E, GBH,easy lay, scoop, liquid X, fantasy, cherry meth, liquid loving, gamma-OH, somatomax, happiness drops, Gina olarak sralanabilir. GHB, sanayide yaygn olarak kullanlan ve ticari olarak satlan zcler olan, nclleri gamma-butirolakton (GBL) ve 1,4-butanedioldan (1,4-BD) kolayca imal edilmektedir. GBLye sv sodyum ilacesi GHB elde etmek ien yeterli olmakta hibir zel cihaz gerekmemektedir. llegal amal kullanmnda sv, toz, tablet ve kapsl formunda bulunabilmektedir. Azdan almdan 15-30 dakika sonra etkisi balayp 7 saate kadar srmektedir (Wood ve ark, 2009; Bell ve Collins, 2011) Bu madde Mart 2001de Psikotropik Maddeler hakknda BM Szlemesinin IV nolu listesine eklendiinden beri kullanm snrlandrlmtr, dolaysyla, tm AB lkelerinin bu maddeyi psikotropik maddelere ilikin mevzuatlar kapsamnda kontrol etmesi zorunludur (EMEA, 2005; EMCDDA Yllk Raporu, 2009).2007 ylnda gerekletirilen ESPAD okul anketleri Avrupa apnda 15 ila 16 yandaki renciler arasnda GHB kullanmna ilikin en yeni verileri sunmaktadr (Hibell ve ark, 2009). 26 AB lkesinin yan sra Norve ve Hrvatistanda aratrlan renciler arasnda, GHB kullanmna ilikin yaam boyu yaygnlk oranlar sfr ile %3 arasnda deimekle beraber, ou lke %1 veya daha altnda bir dzeyde rapor etmitir (EMCDDA Yllk Raporu, 2009).
38
Ketamin Anestezik bir maddedir. Sklkla veterinerlikte olmak zere insanda da kullanm vardr. Psikotropik etkisi nedeni ile illegal kullanmnda ise K, special K, kit kat, tac et tic, cat valium, vitamin K, ket, super K gibi sokak adlar ile bilinmektedir. imdiye kadar tablet, toz, kapsl ve sv formunda birok yakalama bildirilmitir. Tablet formunda olduunda logolu olarak ekstazi ad altnda pazarlanmakta ve birok kez ayn form ierisinde amfetamin, MDMA, efedrin, kafein gibi ilave maddeler iermektedir. Burundan ekerek, yutularak veya enjekte edilerek kullanlabilmektedir. Tbbi amala retilen preparatlar lkemizde yeil reete ile satlmaktadr. Birok AB lkesinde ketamin kontroll olarak satlan tbbi preparat olarak kontrol altnda tutulmakta iken dier baz lkelerde uyuturucu maddeler kapsamnda listelenmektedir. Stimlan etkisi bildirilmekle birlikte bu etkinin sklkla birlikte bulunan kafein vb. maddelerden kaynaklanabilecei dnlmektedir. Halsinojenik etkisi olmamakla birlikte kullanclar maddenin kullanm sonrasnda evreden koptuklarn, ar hissinin azaldn, katalepsi haline (kaslarda kaslma, tam bir hareketsizlik) girdiklerini ifade etmektedirler. Ar doza bal salk sorunlar nadir olmakla birlikte kullanma bal olarak taikardi, hipertansiyon, kusma, geici bilin kayb gibi belirtiler grlebilmektedir (Kim ve ark, 2006).
5. Psikoaktif Bitkiler Yaplan aratrmalara gre, madde kullanm amal psikoaktif bitkilerin tercih edilmesinde son yllarda byk bir at yaanmaktadr. Genellikle genlerin parti ortamlarnda tercih ettii bu bitkiler, internet zerinden kolaylkla sipari edilebilmektedir.. Son yllarda be psikoaktif bitki rn rapor edilmitir. Erken uyar sistemi tarafndan saptanan trler uluslararas (BM listelerinde) kontrol altnda bulunmamakla birlikte AB ye Devletleri tarafndan kontrol edilebilmektedir (EMCDDA Annual Report, 2009).
39
Kava (Piper methysticum), Gney Pasifik Adalarnda yzyllar boyunca trensel amalarla kullanlm bir tr bodur aatr. Bu bitkinin byk kalp eklindeki yapraklar ezilmek sureti ile souk sv maddelere kartrlarak tketilebilmektedir. Bitkinin kklerinden demlenen ayn rahatlatc etkileri nedeni ile Gney Pasifik Adalarndaki halk tarafndan iildii bilinmektedir. Ancak kavann uzun sreli kullanmnn karacierde hasara yol aabileceine dair endieler artmaktadr. Finlandiyada kapsl, Birleik Krallkta ise kahverengi eroini andran toz formunda yakalama bildirilmitir. Bu nedenle eroin kullanclar tarafndan enjeksiyon sureti ile kullanmnn olabilecei ileri srlmektedir. Kaffa kaffa, Kawa, Awa, Waka, Lawena, Sakau, Yaqona gibi adlarla bilinmektedir (Teschke ve ark, 2009; Sheree ve ark, 2003; Xuan ve ark, 2008). Polonya tarafndan yasak maddeler kapsamna alnmtr.
Khat, Dou Afrika ve Arap Yarmadasnda ekilen bir bodur aa tr olan Catha Edulisin taze filizleri ve yapraklarndan olumaktadr. Taze yeil ksmn inemek suretiyle veya sigara duman ierisinde solunum yolu ile vcuda alnmasyla amfetamine benzeri, psikostimlan ve bamllk yapc etkiler gstermektedir. Yapraklarnn ierisinde bulunan cathinone maddesi Birlemi Milletler 1971 Psikotropik Maddeler Szlemesinin eki Liste-1de ve cathine maddesi ise Liste-3de yer almaktadr. Bu maddelerden psikoaktif zellii daha etkin olan katinon bitkinin yeil yapraklarnn solmas ile birlikte katine dnmektedir. Katinon (Cathinone) etken maddesinin amfetaminin beta-keto derivativi olduu, yapsal, kimyasal ve farmakolojik olarak amfetamine benzer olduu bilinmektedir. Bitkinin ksa srede solarak aktif maddesinin kaybolmas nedeni ile yaygn ticaretinin yaplamayaca savunulmakta ise de lkemizde 2010 ylnn ikinci yarsnda iki yakalama bildirilmi olmas bu gr destekler nitelikte deildir. Bitkinin Yemen, Somali, Kenya gibi lkelerde retiminin, bu ve baz lkelerde ise kullanm serbesttir. Ancak, uyarc etkisi nedeniyle suistimal edildii saptanan birok Avrupa lkesinde (Belika, Danimarka, Almanya, Fransa, rlanda, talya, Litvanya, Slovenya, Finlandiya, sve,
40
Norve, Letonya, Yunanistan, Polonya,) ise uyuturucu kapsamnda deerlendirilmektedir. lkemizde gerek bitkinin kendisi gerekse ierisinde bulunan aktif etken maddeler (Cathine ve Cathinone) 13.02.2011 tarih, 27845 sayl resmi gazetede yaynlanarak uyuturucu ve uyarc maddeler listesine sokulmutur. Kratom (Mitragyna speciosa) gney dou Asyada bulunan 3-5 metre ykseklie ulaabilen yerli bir aa trdr. Yapraklar inenebilir, iilebilir veya demlenerek ay yaplabilir. Dk dozlarda alndnda, uyarc etkisi vardr. Yksek dozlarda ise, kratom opioid benzeri etkiler gsterir ve geleneksel tpta ary ve opioid yoksunluunu tedavi etmek iin kullanlmtr. Kratomun balca aktif maddeleri mitraginin, mitrafilin ve 7-hidroksimitraginin olmakla ve balangta aktif opioid etkinin mitragininden kaynakland dnlse de artk kratomun analjezik etkisinden ve opioid yoksunluu semptomlarnn hafifletilmesinden 7-hidroksimitraginin sorumlu tutulmaktadur. Danimarkada kratom bitkisi, mitraginin ve 7-hidroksimitraginin kontrol altnda bulunurken, Litvanya bitkiyi ve mitraginini kontrol etmektedir. Latvia, Romanya ve Polonya da ise hem bitki hem de ierdii aktif etken maddeler uyuturucu ve uyarc maddeler kapsamnda kontrol altna alnmtr (Boyer ve ark, 2008; Takayama, 2004). Salvia divinorum, halsinojenik zelliklerinden dolay geleneksel olarak trensel amalarla kullanld Meksikann gneyine zg yeil yaprakl ok yllk bir bitkidir. Bitki beklenen psiko-aktif etkisini gl psikotropik etkili Salvinorin A ve daha az psikotropik etkili Salvinorin B vastas ile oluturmaktadr. Salvinorin-A, gl bir kappa opioid reseptr agonistidir. Madde La pastora, Yerbia Maria, The Shepherdess, Diviners mint, Diviners Sage vb. isimlerle bilinmektedir. Yapraklarn inemek veya kurutulmu yapraklarn imek (dumannn ekilmesi) sureti ile kullanlmaktadr. zellikle iyi ilenmi yapraklarnn ve ekstraktnn kullanlmas halinde halsnasyonlar, zaman mevhumunun ortadan kalkmas, baka mekanlara seyahat etme, bakalarnn dnyasnda yaama hissi gibi etkilere yol aabilmektedir. lk olarak 2001 ylnda sve tarafndan yakaland
41
rapor edilmi olup o tarihten imdiye kadar Fransa, talya, Yunanistan, ngiltere, Finlandiya, Litvanya, Letonya, Almanya, Slovakya tarafndan birok kez, sklkla kurutulmu bitkisel forumda yakalamalar bildirilmitir. Sz konusu bitki ve ierdii aktif madde (Salvinorin A) ilk olarak 2002 ylnda Avusturya tarafndan yasaklanm olup sz konusu bitki ve aktif madde halen Japonya, sve, Romanya, Polonya, Litvanya, Letonya, talya, Almanya, Danimarka, Hrvatistan, ve Belika tarafndan kontrol altna alnmtr. Ad geen bitki Estonya, Finlandiya ve Norve tarafndan ise hekim reetesine bal klnmtr. (J.E. Lange et al., 2008; Richardson, Slone ve Michels, 2007; Babu et al, 2008). Sentetik Kannabinoidler (SPICE), EMCDDA raporlarna gre internet zerinden ve baz smart shop, head shop ad verilen zel dkkanlarda spice- baharat karm ad altnda pazarlanan bu rnlerin 2006 ylndan bu yana bulunduu ifade edilmektedir (EMCDDA Yllk Raporu, 2009). Spice ad verilen bu bitki karmlar 2008 ylnn ikinci yarsndan itibaren legal esrar ad altnda ncelikle Almanyada olmak zere internet ve smart shoplar aracl ile youn olarak pazarlanmaya balanm tr. Sata parlak jelatin ambalajlarda sunulmakta ve bu paketlerin zerinde sklkla tts, bitki besleyici, banyo tuzu vb. aklamalar bulunmaktadr. Paketlerinin zerinde nsan kullanm iin deildir. Aratrma iindir vb uyarlara da rastlanabilmektedir. Bonzai, Jamaican Silver, Spice Gold, Spice Silver, Spice Diamond, Yucatan Fire, Sence, Chill X, Smoke, Genie, Algerian Blend ve daha birok farkl adla piyasada at yaplmaktadr. Bu karmlar sklkla sigara eklinde iilmekte ve iildii zaman esrarnkilere benzer etkiye yol amaktadr. Hatta bazlarnda bu etki ok daha gl olmaktadr. Legal esrar ad altnda pazarlanan bu maddelerin yakalanmas durumunda cezai yaptrmn olmamas kullanc baznda etkili olmakta ve zellikle uyuturucu madde kullanm nedeni ile evvelce yasal ilem gren bireyler balarnn derde girmemesi iin bu maddeleri tercih etmektedirler. Bu karmlarn bitkisel kkenli maddeler ba42
harat karm ad altnda pazarlanmas zararl etkilerinin olmad intiba yaratmaktadr. Oysa bu karmlarn ierisinde sentetik kannabinoidlerden sklkla JWH-018, JWH-073, CP47,497 (C6/ C7/C8/C9 homolog) ve HU- 210 saptanmtr. AB yesi lkeler tarafndan, spice rnlerinin psikoaktif ierik maddelerini saptamak amacyla, kapsaml bilimsel incelemeler yaplmaya balanmtr. Aralk 2008de, Almanya ve Avusturya sentetik kanabinoid JWH-018i saptamtr. JWH-018in kimyasal yaps, tm kenevir rnlerinin ana aktif maddesi olan tetrahidrokanabinolnkinden (THC) nemli oranda farkldr. Deney hayvanlarnda, JWH-018 THCyle ayn etkileri gstermektedir ve etki gcnn daha yksek olduu rapor edilmitir. 2009un balarnda, Avrupada spice rneklerinde ikinci bir sentetik kanabinoid, CP 47,497 ve homologlarndan saptanmtr. Sentetik kannabinoidleri ierdikleri eitli almalarla saptanan bu bitkisel karmlarn esrar maddesinin ierisindeki aktif madde olan THC gibi CB1 ve CB2 reseptrlerine balanarak etkilerini gsterdikleri saptanmtr. Bu maddeler sklkla sigara ierisinde iilerek kullanlmakta olup esrar etken maddesi THCnin yarattna benzer psiko-aktif etki gstermektedirler. Baz kannabinoidlerin bu adan THCden daha etkili olduklar da gsterilmitir. THC benzeri psikoaktif etki yannda krmz konjunktiva, pupillada dilatasyon, bozulmu motor ve kognitif aktivite, hafif taikardi ve tansiyon art gibi kardiovaskler semptomlarda oluturabilmektedirler. Yoksunluk belirtilerine yol at ve kronik kullanclarda bamllk yaptna ilikin ilk veriler alnmtr (Hammersley, 2010; Uchiyama ve ark, 2009; Uchiyama ve ark, 2010). Uyuturucu piyasasnda en sk kullanmna rastlanan sentetik kannabinoidlerin JWH-018, JWH-073, HU-210, and CP 47,497 olduu saptanm olup sz konusu maddelerin tamam veya bir ksm lkeden lkeye deimekle birlikte Avrupa Birlii lkelerinden Danimarka, Almanya, Estonya, Fransa, rlanda, Italya, Litvanya, Letonya, Lksemburg, Avustuya, Polanya, Romanya, sve ve ngilterede, ayrca Brezilya, ili, Arjantin, Belarus, Gney Korede yasaklanmtr. lkemizde de 13.02.2011 tarih, 27845 sayl resmi gazetede yaynlanan
43
07.01.2011 tarih, 1310 sayl Bakanlar Kurulu karar ile uyuturucu ve uyarc maddeler listesine sokulmutur. Mephedrone (4-methylmethcathinone), sentetik halka yapl bir katinon olup fenetilamin grubuna yakn, stimulan etkili bir maddedir. 4-MMC, Subcoca-1, Meow meow, M-Cat vb. adlar altnda bulunmaktadr. zellikle son iki yl ierisinde Avrupa Birliine ye lkeler tarafndan ok fazla say ve miktarda bu maddeye ait yakalama olduu bildirilmitir. Sz konusu madde sklkla toz olarak bazen ise tablet veya kapsl formunda yakalanmaktadr. Kullanm yolu burundan ekmek veya yutmak sureti iledir. Suda znebildiinden enjekte edilerek dahi kullanm olasdr. Etkisinin balamas alm yoluna bal olarak deimekte olup burundan ekmek sureti ile alndnda birka dakikada balayp 30 dakikadan daha az srede zirveye ulamaktadr. Logolu tabletler halinde Ekstazi ad altnda ya da amfetamin ve kokainin yasal alternatifi denilerek yasa d ticaretinin yaplmakta olduu bildirilmektedir Toz formunda ve paketler halinde pazarlandnda ise Banyo tuzu, bitki besleyici, aratrma amal kimyasal gibi adlar altnda zellikle internet zerinden pazarlanmaktadr. Maddenin kullanm ile mental ve fiziksel stimlasyon, uyanklk art, fori, heyecan hali, sosyalleme art, itah azalmas grlmekte olup bu etkileri nedeni ile olsa gerek 2009 ylnda yaplan bir aratrmada diskotek vb. ortamlarda alkol, sigara, esrar, ekstazi ve kokainden sonra en fazla kullanlan madde olduu bildirilmektedir. Maddenin kullanmna bal olarak nazal irritasyon (burun yolu ile), pupil dilatasyonu, taikardi, kan basncnda art, uykusuzluk, trismus, ksa sreli hafza bozukluu gibi advers etkiler grlebilmektedir. Madde kullanmna bal lmlerde bildirilmitir (Winstock ve ark, 2010; Dickson ve ark, 2010). Maddenin suistimalinin bu derece youn olmas nedeni ile Avrupa Birlii Konseyi 2005/387/JHA sayl kararna dayanarak risk deerlendirme raporu hazrlamak zere EMCDDAin (Avrupa Birlii Uyuturucu ve Uyuturucu Bamll zleme Merkezi) geniletilmi bilimsel kurulunu toplantya arm ve 3 Austos 2010 tarihinde kurulun bu konudaki raporu yaynlanmtr. Bu rapor zerine Avrupa Birlii Konseyi 30 Kasm 2010 tarih 16523 sayl konsey karar ile (2
44
Aralk 2010 tarih, 2010/759 sayl AB resmi gazetesi) birlik lkelerini Mephedrone hakknda gerekli ceza ve kontrol nlemleri alma konusunda ulusal yasalarnda dzenleme yapmaya evvelce BZP konusunda olduu gibi armtr (1-Dargan, P.I., Albert, S., Wood, D.M., Mephedrone use and associated adverse effects in school and college/ university students before the UK legislation change, Q J Med 2010; 103:875879) (2- Winstock A, Mitcheson L, Marsden J (2010) Mephedrone: still available and twice the price. The Lancet, Volume 376, Issue 9752, Page 1537, 6 November 2010) (3- Dickson, A.J., Vorce, S. P., Levine, B., Past, M. R. (2010) Multiple Drug Toxicity Caused by the Coadministraton of 4-Methylmethcathinone (Mephedrone) and Heroin, Journal of Analytical Toxicology 34 (3), 162-168, April 2010 6. nternette Uyuturucu Sat Son yllarda iletiim ve teknolojinin gelimesiyle internet birok rnde olduu gibi yeni ortaya kan psikoaktif maddeler ve bitkiler iin de yeni bir pazar haline gelmitir. Deiik forum siteleri ve sohbet odalarnn dnda web sitelerinden yeni psikoaktif maddeler sata sunulabilmektedir. Madde kullanclar kendi lkelerinde yasakl olmayan maddeleri bu siteler vastasyla sipari edebilmektedirler. Dolaysyla yeni psikoaktif maddeler konusundaki yeni trendlerin takibi ile satlarnn internet zerinden (zellikle forum sitelerinin takip edilmesi) olduka nemlidir. Nitekim EMCDDAnn yapm olduu bir almada (EMCDDA Yllk Rapor, 2009) 2008 ylnda 25, 2009 ylnda ise 115 yeni sitenin bu tr rnleri sattn ortaya koymutur. Bu almann bir benzerini Trke sitelerde yapmak (replikasyonu) iin google arama motorunda genel bir tarama yaplm ve ortaya kan hususlar deerlendirmeye alnmtr. 6.1. nternet zerinden Aratrma almas Internet zerindeki yaygnl grmek ve kefetmek amacyla (exploratory research), Temmuz 2010da ok dilli anahtar kelimeler ve Google arama motoru kullanlmak suretiyle, internette ara-
45
malar gerekletirilmitir. Google arama motoruna yazlan salvia divinorum,hawaiian baby woodrose ve salvia divinorum 5x anahtar kelimelerini Trke yazlm sayfalar gelimi arama seenei ile arama yaplmtr. Elde edilen sonular nitel aratrma yntemi kullanlarak kodlanmtr. eitli trlerde yasal madde satan, kullanan kiilere ynelik bir site tespit edilmi ve yaplan yorumlar deerlendirmeye alnmtr. Trkiyede madde kullanclarnn da internet zerinden yasal baz psikoaktif bitkileri sipari ettii grlmtr. Yaptmz aratrmaya gre, Elephantos Amsterdam adl siteden farkl rnlerin Trkiyeye sipari edilebildii anlalmtr. Ayrca madde kullanclar bu siteye, satn aldklar psikoaktif bitki tohumlar veya maddeleri hakknda eitli yorumlarda bulunmutur. Aratrmada, forumlarda yaplan yorumlar aynen alnmtr; gramer hatalar ve argo ifadelerde herhangi bir deiiklik yaplmamtr. Sz konusu yorumlar ierik analizi yntemiyle kodlanm ve ortaya kan anlam(lar) kategorize edilmitir. Son ksmda ise kan sonular neticesinde ceza adalet sistemi iin politika analizi yaplm ve yeni trend uyuturucular ve elde edilebilirlikleri konusunda ne tr almalar yaplabilecei tartlmtr. 6.2. Bulgular [ Hawaiian baby woodrose seeds ] arkadalar bu rnden sipari verdim elime on gn iinde ulat problemsiz fena bir kafas var yani mzik ve salam bir arkada grubu ile 6 7 tanesi insan 6- 8 saat aras delirtiyor iddetle tavsiye ediyorum ama halsinasyon olay yok sadece kpr kpr oluyorsun extacy hesab umarm anladnz (Rumuz : Mustafa, 16 Nisan 2010) [ Hawaiian baby woodrose seeds ] mantar kadar grsellik yok ok fazla birey beklemeyin ama gerekten ok salam bir rn.. mzik + visualazition ekli ;) ye 5 tane takl 11-12 saat (Rumuz : Seluk, 21 Kasm 2008) [ Hawaiian baby woodrose seeds ] arkadalar Trkiye iin u an problem var m yok mu bilmek istiyorum (Rumuz : Ekim, 7 Mart 2010)
46
[ Hawaiian baby woodrose seeds ] ilk kullananlar iin 2-4 adet yenilmesi gereken zmbrtdan 5 tane yedik hi birey yok 10 zerinden kocaman bir 0 (Rumuz : Ziya, 11 Kasm 2006) [ Hawaiian baby woodrose seeds ] dikkatli olun dozaj bizim gibi karp lm tribine girmeyin asgarisi 3-4 asit tribi fena bir ey... ok tribe giren insanlar yaamasn nk aklndakine (artk ne varsa) taklp kalyorsun... 8 saat devaml ykselen bir kafas var.Evin yanndaki havuza baktmda ykselen sudan kayordum.sonrada yanna gidip baktmda havuzun bir uurum olduunu grdm.tribe bak aslnda havuz 1.5 metre bo bir havuzevden su almaya ktmzda geri dnemeyecek kadar olduk nk yrdke ykseliyorduk ve taksi saolsun adresi tarif edince gidiyor :)..Bodruma selamlar.. (Rumuz : Resul,1 Kasm 2006) [ Salvia sage extract ] bu rnden aldm 12. gn sonunda geldi sipariim elime kargonun gelmesinde hi bir problem yok garantili bir ekilde geliyor kesinlikle rahat olun.. Ama bu Salvia Sage ne olduu belirsiz, kafas neye benziyor belli olmayan bok bir madde..rn tantmnda yazm 2boyutlu halsinasyon.yok obje olma yok yle yok byle..allah sizi inandrsn kafa arsndan ve ayakta duramamaktan baka ba dnmesinden baka yapt hibir ey yok..sakn sakn sakn ama sakn bu rn almaynz.sonunuz benim gibi hsran olur sayglar (Rumuz : Grhan,10 Mart 2010) [ Salvia sage extract ] hawaiin lar ahane iddetle tavsiye ediyorum bide bende o kadar elence ok biraz da psikedelik bi eyler lazm doann ifrelerini zmek isteyenler iin half hawain half mexican tavsiye ediyorum ok bombastik oluyor hayatnz aracanza dair garanti ederim tabi onu deneyebileceiniz cesaretiniz varsa (Rumuz: Elif, 12 Haziran 2007) [ Salvia strawberry 5x extact ] kargo 7. gn geldi allah raz olsun. gzel ya hi fena deil baya bir delirtti bizi... (Rumuz : Kemal, 17 Ekim 2008) [ Atlantis yer mantar ] O kadar gezdik grdk yedik itik kullanmadk bir ey grlmedik bir ortam brakmadk fakat bunu yedikten sonra altna yapan bir insanolu ilk defa grdk, wc de sanyor kendini...... (Rumuz: zgr,16 Temmuz 2010)
47
[ Atlantis yer mantar ] en son yorum yapan vatanda trkiyeye geliyor mu bilgi verebilir misin (Rumuz : Yasin,14 Nisan 2010) [ Atlantis yer mantar ] 1 poet 1 kiiye yeter... 1 poet bar ay... peace-tea! (Rumuz : Mert, 02 Nisan 2010) [ Philosophers Stones ] ilgin bir etkisi var ama tam olarak zemedim. nk biz bunu mexican magic mushroomun zerine yedik. ikisi birden birleince resmen azmza yapt. yani trklk yapmayn adam gibi tek eit mantar yiyin. normal bir mantardan beklediiniz k renk oyunlar, nesnelerin ekil deitirmesini falan bundan beklemeyin.Bunun yerine acayip bir dnme gc neden-niin sorgulamas salyor.mesela paketten bir sigara alrken acaba neden bir sigara alyorum da iki sigara almyorum ? diye oturup yarm saat arkadanzla bunun felsefe diyalouna girebilirsiniz ya da hayattaki her eyi sorgulayp sonra neden her eyi sorguluyorum ben?diye kendini sorgulamaya balayabilirsiniz.sorgula olay ok kt nk dnceleriniz durmuyor.etkisi ok uzun sryor aylmak iin kii ba 3er Santoz C vitamin itik.yine de adam akll aylamadk.ak alanda yiyin nk kapal alanda bunalma sokuyor. (Rumuz : Evren, 31 Austos 2010) [ Philosophers Stones ] Sipariimi verdim yalnz kafama taklan bir ka soru var, magic mushroomlar yasakland fakat bu urun hala nasl satlyor? Bu rn kullanan arkadalardan ricam ltfen etkilerini yazsnlar (Rumuz : Serkan, 12 Ocak 2009) [ Philosophers Stones ] Kii ba 2gr yedik 4 kii Amsterdamda... Glmekten otele zor attk kendimizi 10 dakikalk yolu 1 saatte gitmiiz O kadar ok gldk ki bir sre sonra canmz yanmaya balad Tek kt zellii o. ok uzun sryor, 5-6 saat. Bir de biz artk gesin diye ikolata yedik. Meer etkisini arttrrm portakal suyu imek veya eker yemek lazmm. (Rumuz : Kamer,01 Mart 2009) [ Space-e ] fena bir hap...orjinal haplar zlemiik burada 8 i 9 u gryon banamsn demiyor at 3 tane bundan da gr tavsiye ederim..... (Rumuz : Abdurrahim, 15 Ekim 2006) [ Space-e ] valla 2 tane ayn anda attm algm yavalad kalbim arpt o kadar kafa falan yok yattm uyudum yani hesap edin :) kesin48
likle almayn tavsiyem Mantar aln fena! (Rumuz : Sabri, 01 Eyll 2008) [ Space-e ] ne speed var ne kafas var sadece adam mal ediyor o kadar. Yerli hapn kafasn arayanlar uzak dursun derim (Rumuz : Kemal, 01 Eyll 2008) [ Space-e ] beyler harbiden bana da geldi 30unda sipari verdim 8inde evime kadar getirdiler ama tane attm ben sadece biraz geldi kafas trk mal yurdum mal en iyisi aslnda ya =) (Rumuz: Umut,09 Austos 2008) [ Space-e ] bence trt bir hap... 3 tane salladm hi birey yok ok ince bir kafas var normal exle alakas falan yok ona yakn bir kafada yok burada yorum yazan arkada fena hap diyen arkada farkl birey yuttu galiba.... tavsiye etmem..... (Rumuz: Seluk, 22 Kasm 2008) [ Mister-e ] arkadalar bunlardan almak isteyen varsa sakn almasn altsn birden attm hi bii yok alay fs :D (Rumuz: Musa, 18 Austos 2008) [ Mister-e ] gelmesi yeterliydi.... trkiyenin neresesinde olursanz olun tamamen gvenli bir ekilde geldiini belirteyim...henz imedim...ama tamamen gvenli....tamamen...iinizde en ufak bir phe olmasn (Rumuz: Fatih, 12 Temmuz 2007) [ Cubensis mushroom growkit ] arkadalar growkit geldi 20 gn geti 5 -6 cm oldu resimdeki gibi kafalar kocaman deil verilen bilgide ilk mahsl 7-10 gnde alr diyor ama nerdeyse 1 ay olacak bunu byten arkadalardan bilgi bekliyorum triplenmeye baladm her ey kuralna gre yaptm iyi gnler (Rumuz: Burhaneddin,28 Ocak 2009) [ Cubensis mushroom growkit ] mahsl sper, trip sper, piman olmadm aldma, sadece ilk partiden 5 ar triplik kt, karl bir alveri oldu:) (Rumuz: Cem,19 Aralk 2008) [ Cubensis mushroom growkit ] selam arkadalar size bilgi vereyim yolama yntemleri ok baarl hi bir ekilde yakalanmsnz. fakat yle bir durum var bir arkada kit sylemi ve 11 gn oldu gelmedi demi kendi sayfasndan gemi siparilerden ne olduunu takip edebilir. fakat avrupada getiimiz haftada mushroom yasak49
land hibir ekilde hazr kit gnderemezler fark ettiyseniz fiyat 0 euro sadece spor print ve malzemelerini smarlaya bilirsiniz onu yetitirmekte becerinize kalm (Rumuz: Musa, 09 Aralk 2008) [ Cubensis mushroom growkit ] kit sylediimizde gelirken problem olmuyor mu. Yani trkiyede yasak deil mi yani ksaca bam belaya girer mi:).ltfen bir cevap verirseniz sevinirim (Rumuz: Eymen,27 Kasm 2008) [ Cubensis mushroom growkit ] ok hizli bir ekilde ulat, teekkrler..umarm mahsul iyi olur :) (Rumuz: Gkalp, 4 Eyll 2008) [ Cubensis mushroom growkit ] malzeme elime sorunsuz ulat trkiyeden arkadalar kesinlikle bir skntmz yok gnl rahatl ile sipari verebilir mahsule gelince bekliyorum hala daha 6 gn oldu trip ve kafa hakkndaki bilgileri de paylaacam teekkrler (Rumuz: Mustafa, 16 Nisan 2010) [ Big bud esrar tohumlar ] Trkiyeden sipari veren var m? Trkiyeye siparite sorun yaanyor mu? Alpta sorun yaamayanlar rahatlatc yorum yaparsa sevinirim.. Ben bunlardan sipari vermek istiyorum..... (Rumuz: Kaan,22 Kasm 2009) [ Big bud esrar tohumlar ] mantar olayn nasl zeceiz.. uan ki haberleri okuduk tekrar yasallatrmlar fakat fiyatlar bulamadk.. (Rumuz: Aras, 04 Mart 2009) [ Psilocybe cubensis mazatapec spores print ] gelmesi gereken zamanda elime ulat, sipari vermek iin tereddtte kalan varsa boa zaman kaybetmeyin paketleme ve gizlilik mkemmel! (Rumuz: Koray,28 Temmuz 2010) [ Panaeuolus-cyanescens spores print ] rn aldm.biraz ge oldu ama geldi sonularn yazarm. yalan dolan yok bu sitenin rnlerini yolluyorlar.teekkrler (Rumuz: Salih,28 Mays 2010) [ Northern lights Diiletirilmi kenevir tohumu ] yok mu bu zrltdan ien kafas naslm merak ettim :) (Rumuz Ali,18 Nisan 2010)
50
[ Kanna ] kokain kafas yaamak isteyenlere tavsiye edilir number one. yaanmas gereken bir kafa.. (Rumuz: Serdar, 04 Austos 2007) 7. Bulgularn Deerlendirilmesi Yorumlar zerinde ierik analizi yapldnda internet zerinden uyuturucu kullanclarnn genel olarak (5) hususu paylatklar grlmtr. Bunlar; Psikoaktif Maddenin Verdii Etkiler ve Hissedilenler: Kullanclar madde kullanm neticesinde hissettiklerini paylama eilimindedirler. Her ne kadar, psikoaktif madde kullanm neticesindeki his ve duygular bireyden bireye farkllk gsterse de, kullanclara fikir vermesi ve maddenin daha fazla birey tarafndan kullanmna sebebiyet vermesi asndan zerinde durulmas gereken bir konudur. Maddenin Fiyat: Kullanclar asndan psikoaktif uyuturucularn perakende sat fiyat, internetteki fiyat, kargo creti paylalan bir dier konudur. Bu durum rnlerin bulunabilirlii ve yaygnl asndan da deerlendirilmesi gerekn nemli bir konudur. Fiyat psikoaktif maddelerin arz talep dengesini de belirleyen nemli bir deikendir. Gizlilik & Gven: En sk zerinde durulan konulardan bir tanesi de internet zerindeki firmalarn gvenilirlii ve kargo irketlerinin rn zamannda ve sorunsuz olarak teslim edebilmesidir. zellikle postalama sresi ve kargo irketlerinin gizlilie gstermi olduklar ehemniyet kullanclar asndan dile getirilen bir konu olarak karmza kmtr. Pazarlama & Firma ve Kargo Yntemleri: Psikoaktif maddenin internet zerinden siparii, kargoda ortaya kan sorunlar, rnn nereden ve nasl sipari verildii, yaanan olumlu ve olumsuz tecrbeler kullanclar tarafndan paylalm ve konuyla ilgili sorulara detayl cevaplar yine dier kullanclar tarafndan verilmitir. Maddenin Hukuki Durumu: zellikle maddeyi internetten sipari verecekler iin sz konusu maddelerin Trkiyedeki hukuki durumu,
51
yakalanma riski, psikoaktif maddenin Avrupadaki hukuki durumu ve yasakl olup olmad, kullanclar tarafndan paylalan bir dier konu olarak karmza kmtr. 8. nleme Amal Politikalar Yeni bir psikoaktif maddenin yaygnlamasnn nlemesinde ki en nemli aamalardan birisi maddenin erken tespitidir. Maddenin erken tespiti sadece yaygnlamasnn nlenmesinde deil, ayn zamanda kullanclar zerinde yarataca etkiler ve tedavilerin gelitirilmesinde de ok nemli bir rol oynamaktadr. Bu adan internetin uyuturucu trendlerini ve yaygnln takip etmek asndan nmzdeki yllarda olduka nemli bir platform olaca deerlendirilmektedir. Bu balamda, internet sitelerinin ve forumlarn uzman kiiler tarafndan sklkla kontrol edilmesi bu alandaki trendlerin takibini kolaylatraca gibi uyuturucu trafiini izleyebilmek asndan da olduka masrafsz ve nemli bir bilgi kayna olduu deerlnedirilmektedir. Erken uyar sisteminde bilgi paylamnn nemini yazmzda bir ok defa vurguladk. Ancak bilginin kullanlabilirlii iin doru, gvenilir ve ispatlanm olmas arttr. Bu kritere uygun bilgiler, kurumlar aras hassas alma sayesinde ok yararl hale dntrlebilir. Kurumlarn bu hususta ok dikkatli olmas gerekir. Bilgilerin kesin ve ispatlanm olmamas gemi yllarda birok tartmaya sebebiyet verebilmektedir. Kurumlarn ayrca yeni ortaya kan bu madderin tespiti ve nlenmesi amacyla birbirileriyle yapaca bilgi alverii ok hzl olmaldr. Bu kapsamda, ortak bir network ann kurulmas bilgi alveriini hzlandracaktr. Bu network a zerinde bir kurum dier bir kurumun bir madde zerine kat ettii gelimeleri grebilecek ve bu dorultuda kendi almalarn da bu yne kaydrabilecektir. Byle bir alma sayesinde, yeni psikoaktif maddeler zerine birok bilgi toplanlacak ve yaygnlamasnn nne geilebilecektir. Erken tespit aamasnda bir ok kaynaktan ve zellikle internet zerinden toplanan bilgiler konusunda hata yaplmamas ok nemlidir. Bu noktada yaplabilecek kk bir hata, yanl bir maddenin
52
kontrol altnda tutulmas veya yasaklamas gibi sonular dourabilir. Bunu nlemek iin atlabilecek en nemli adm, maddelerin tespiti aamasnda standart laboratuar tekniklerinin kullanlmasdr. Standart tekniklerin kullanlmas, madde hakknda kesin bir tanmlama yaplmasn salayacaktr. Alnabilecek nlemlerden bir dieri ise kolluk gcnn piyasaya srlen yeni maddeler hakknda bilgilendirilmesidir. Kolluk gcnn, yeni psikoaktif maddeler hakknda nceden ayrntl bilgilere sahip olmas, bu maddelerin yakalanmasnda kolaylk salayacaktr. Yeni bir maddenin hangi fiziksel hallerde bulunduu, kullanclar zerinde ne gibi etkiler yaratt, nerelerde kullanld, nerelerde satld ve piyasadaki sat fiyatlar hakknda edinilecek bilgiler, kolluk gcnn her zaman bir adm daha nde olmasn salayacak ve satclarn iini olduka zorlatracaktr. Sonu 2009 yl ierisinde 24 adet yeni bir psikoaktif maddenin EMCDDAya bildirimi yaplm ve bu sayyla 2009 yl imdiye kadarki en fazla bildirimin yapld yl olmutur. Bu durum yeni psikoaktif maddler konusunda sorunun her geen gn bydn gstermesi bakmndan olduka anlamldr. EWS uyuturucu sorunu ile mcadelede ilevsel ve ok nemli bir aratr. lkemizde halen faaliyet alan nedeni ile uyuturucuya ilikin eylem planlarnda yer almas gereken birok kurumdan seilmi bir ekip bu sistem ierisinde yer almaktadr. Bu oluumun koordinatr kuruluu olan TUBM gerek dijital iletiim gerekse dzenli toplantlarla ulusal temas noktas olarak nemli bir grevi yerine getirmektedir. Dier lkelerde yakalanan yeni maddelerden haberdar olmak lkemize de ayn maddenin ksa bir sre sonra gelebilmesi asndan nemli olup, bu konuda alan kolluk ve laboratuar ve birimlerini haberdar etmeyi gerekli klmaktadr. Bu almada, uyuturucu konusundaki erken uyar sisteminin yaps ve ileyii ile son yllarda tespit edilen yasal psikoaktif maddeler ve yeni trendleri ortaya koymaya altk. almada ayrca, Trkiyede bulundurulmas ve ticareti yasal olan uyuturucu madde53
lere ilikin internet zerinden arama motorlar kullanlarak bir takm bilgiler elde edilmi ve bunlar ierik analizi yntemiyle deerlendirmeye alnmtr. Elde edilen bilgiler ierik analizi neticesinde (5) temel unsur karmza kmaktadr. Bunlar psikoaktif maddenin verdii etkiler ve hissedilenler; maddenin fiyat; gizlilik ve gven; pazarlama, firma ve kargo yntemleri; maddenin hukuki durumu. Bu erevede politika belirlenmesi ve bu maddeler iin Trkiyedeki kurulan erken uyar sisteminin daha ilevsel hale getirilmesi gerekmektedir. Ayrca, kurumlar aras zverili alma, kullanlacak bilgilerin kesin ve bilimsel olmas, standart laboratuar tekniklerinin kullanlmas, kurumlarn yeni ortaya kan psikoaktif maddlerle ilgili daha dikkatli olmas ve zellikle ceza adalet sistemi iindeki birimlerin iyi bir ekilde bilgilendirilmesi gerekmektedir. Bu sayede yeni ortaya kan psikoaktif maddelerin yaygnlamas nlenebilecektir.
Kaynaka Akgl, A. & Kapt, A. (2010). Trkiyenin Uyuturucu le Mcadele Politikas: Politika Sre Analizi, iinde zeren, S., Szer, M.A., ve Demir, O.. (eds.) Yerelden Kresele Snraan Sular, Ankara: Polis Akademisi Yaynlar. Babu, Kavita M., McCurdy, Christopher R. & Boyer, Edward W. (2008) Opioid receptors and legal highs: Salvia divinorum and Kratom, Clinical Toxicology, 17 Bell, J. & Collins, R., (2011), Gamma-butyrolactone (GBL) dependence and withdrawal, Addiction, 106, (4), 4244. Boyer et. al. (2008). Self-treatment of opioid withdrawal using kratom (Mitragynia speciosa korth), Addiction, 103, 10481050. elik, Y.P, Acolu F. & Belce A. (2007) Piperazin Trevlerinin Ktye Kullanm Adli Tp Dergisi, 21 (3), 31-38 Dargan, P.I., Albert, S., & Wood, D.M., (2010) Mephedrone use and associated adverse effects in school and college/university students before the UK legislation change, Q J Med; 103, 875879 Dickson, A.J., Vorce, S. P., Levine, B., & Past, M. R. (2010) Multiple Drug Toxicity Caused by the Coadministraton of 4-Methylmethcathinone (Mephedrone) and Heroin, Journal of Analytical Toxicology 34 (3), 162-168
54
Drugnet Europe (2010), Drugnet Europe Newsletter of the European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, Lisbon. EMCDDA. (2006). 2006 yllk raporu: Avrupada uyuturucu sorununun durumu, Avrupa Uyuturucu ve Uyuturucu Bamll zleme Merkezi, Lizbon EMCDDA. (2009). 2009 yllk raporu: Avrupada uyuturucu sorununun durumu, Avrupa Uyuturucu ve Uyuturucu Bamll zleme Merkezi, Lizbon EMCDDA. (2007). 2007 yllk raporu: Avrupada uyuturucu sorununun durumu, Avrupa Uyuturucu ve Uyuturucu Bamll zleme Merkezi, Lizbon EMCDDA. (2008). 2008 yllk raporu: Avrupada uyuturucu sorununun durumu, Avrupa Uyuturucu ve Uyuturucu Bamll zleme Merkezi, Lizbon EMCDDA. (2010). EMCDDA hakknda: Grevi ve alma program, Avrupa Uyuturucu ve Uyuturucu Bamll zleme Merkezi, Lizbon Hibell, B., Guttormsson, U., Ahlstrm, S., Balakireva, O., Bjarnason, T., Kokkevi, A. & Kraus, L. (2009). 2007 ESPAD raporu. Substance use among students in 35 European countries. sve Alkol ve Dier Uyuturucu Bilgi Konseyi, Stokholm, sve. Hiromitsu, H. (2004). Chemistry and Pharmacology of Analgesic Indole Alkaloids from the Rubiaceous Plant, Mitragyna speciosa, Chem. Pharm. Bull. 52 (8), 916-928. J.E. Lange et al. (2008). College student use of salvia divinorum, Drug and Alcohol Dependence, 94, 263266 Kim, W. & Winstock, A.R. (2006). Ketamine. From Medicine to Misuse, CNS Drugs, 20 (3), 199-218. Leslie A. King, L.A. & Sedefov, R. (2007). Early-warning system on new psychoactive substances, European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities Lin, J. C. Bangs, N. Lee, H. Kydd, R. R. & Russell, B. R. (2009). Determining the subjective and physiological effects of BZP on human females. Psychopharmacology, 207(3), 439-446. Richardson W.H., Slone C.M., & Michels J.E. (2007). Herbal Drugs of Abuse: An Emerging Problem, Emerg Med Clin N Ame 25, 435-457. Sheree Cairney,S., Clough, A.R., Maruff, P. et al. (2003). Saccade and Cognitive Function in Chronic Kava Users, Neuropsychopharmacology, 28, 389396. Teschke, R., Genthner, A., & Wolff, A. (2009). Kava hepatotoxicity: Comparison of aqueous, ethanolic, acetonic kava extracts and kavaherbs mixtures, Journal of Ethnopharmacology, 123 (3), 378-384.
55
Winstock A, Mitcheson L, & Marsden, J. (2010). Mephedrone: still available and twice the price. The Lancet, 376, Issue 9752. Wood, D.M., Nicolaou, M. & Dargan, P. (2009). Epidemiology of Recreational Drug Toxicity in a Nightlub Environment, Substance Use & Misuse, 44, 1495 1502. Xuan, T.D., Fukuta, M., Wei, A.O., et al. (2008). Efficacy of extracting solvents to chemical components of kava (Piper methysticum) roots, Journal of Natural Medicines 62, 188194.
56
UYUTURUCUYLA MCADELEDE ULUSAL VE ULUSLARARASI POLSYE VE HUKUK SORUNLAR VE ZM NERLER

Prof. Dr. Ramazan Cengiz DERDMAN* zet Uyuturucu kullanmnn engellenmesi iin, insan yaat ki devlet yaasn anlayna uygun olarak uluslararas ibirliine hassasiyet gsteren, ulusal lekte de her kurum ve kuruluu ve ilgili faktrleri harekete geiren bir mcadele gerekmektedir. Bu ynden, nleyici nitelikte ok ynl her bir abay nemseyen proaktif polislik ve hukuk dzenlemeler, mcadelenin en etkin ve belirgin ynlerini oluturur. Ancak, bu polislik yntemlerinde ve hukuk dzenlemelerde baz sorunlarla karlalmaktadr. B u anlamda; operasyonel bir ksm konularla, Ortadouda polis ibirlii tekiltnn kurulmas, uyuturucuyla finanse edilen illegal rgtlerle mcadele ve uyuturucudan vazgeirici tbb eczalara duyulan ihtiya zm bekleyen proaktif polisiye rneklerdir. zm bekledii deerlendirilen hukuk dzenlemelere ilikin rnekler arasnda da, dank mevzuatn uyumlulatrlarak birletirilmesi, uyuturucu sularna ngrlen cezalarda adaletsizlikler, uyuturucu suunu rgtl ileme hali, iletiimin dinlenmesi ve tespiti, polisin azalan yetkileri, zm bekleyen hukuk dzenlemeler saylabilirler. Anahtar Kelimeler: uyuturucuyla mcadelede sorunlar, proaktif polislik, uyuturucuyla mcadele, narko-terrizm, terrle mcadele, toplum destekli polislik, deneme satlar, Ortadou Polis birlii Tekilt.
* Uluda niversitesi retim yesi (Eski Emniyet Mdr)
57
Giri Uyuturucu maddelerle mcadele, nesilleri tehdit eden bir konu olarak, ok uzun zamanlardan beri, lkemiz rneinde olduu gibi, tm lkelerin1 ncelikli hedeflerinden birisi haline gelmitir. Uyuturucular, izlenimlerimize gre, bir kez kullanldklarnda bile alkanlk yapan maddelerdir. zlenimlerimiz, eroine bir kez kullanmayla bile mptel olan kiilerin olduunu gstermitir. Uyuturucu mptellarnn oranlarnda ve saylarnda gittike art gze arpmaktadr. Tahminler 2007de 172 ile 250 milyon arasnda kiilerin gemi yllarda en az bir kez yasad uyuturucu kullandn gstermektedir. Bu rakamlar iinde bir kez deneyenler de olabilir. Tahminler, 15-64 ya arasndaki problemli grubun 18-38 milyon arasnda olduunu gstermektedir (UNODC, 2009). Trkiyede, uyuturucu kullanmnn dier lkelere oranla daha dk olmasna ramen, uyuturucu mptel says gittike artmaktadr. Trkiye balca transit gei ve bir de eroin ileme merkezidir. Trkiye; uluslararas uyuturucu kaaklar ve tacirleri iin afyon, baz morfin, eroin, kimyasal ara maddeler ve dier uyuturucu madde trlerinin kaaklnda bir faaliyet alandr (NKR, 2004; Radikal, 2005; Derdiman, 2006, s. 103). 2005li yllarda Dnya uyuturucuyla mcadele raporlarna gemi olan bu dnceler, yeni Uluslar aras raporlarda da deimemitir. Bu dorultuda; ABD Dileri Bakanlnn hazrlad yeni bir raporda, Romanya, Srbistan ve Trkiye, doudaki uyuturucu reticisi lkelerden Avrupadaki tketicilere uyuturucu sevkiyatnda kullanlan tarih Balkan Rotasndaki balca gei lkeleri olarak tanmlanmaktadrlar (ABD Raporu. 2010). Dolaysyla, nceleri de devam eden bu rotada bir deiiklik olmad da UNODC raporuyla vurgulanm olmaktadr (UNODC, 2009, s. 44). Bu noktada, lkemizde yaplan operasyonlarla klliyetli miktarlarda uyuturucu ele geirilmesi, lkemizin mcadeleye verdii nemi gstermektedir: 2006da sadece
1
rnein Federal Almanyada her 100.000 kiide uyuturucu kullanan says 1993de bu rakam 215 iken 2004de 432ye kmtr. Bu artlarn da etkisiyle, uyuturucu sularna hukuk, sosyal ve aktif polisiye mcadele olmak zere ok ynl etkin tedbirler alnma yoluna gidilmitir (Entschlossener, 2010: 3, 8).
58
Trkiyede 10.312 kg eroin ele geirilirken Rusya Federasyonu dhil tm Avrupada yakalanan eroin miktar, 12.636 kg olmutur (KOM Raporu, 2008, s. 4).2 lkemizde uyuturucu maddelerle mcadelede etkinlii artrc bir ksm etkenlerden bahsedilebilir. Uyuturucuyla mcadelede, bu sularn ileni yntemlerindeki deiikliklere gre, kara parann aklanmasnn nlenmesi, iletiimin tespiti, dinlenmesi ve kayd gibi imknlar, hukuk devleti gerekleri iinde3 nispeten yeni yntemler olarak dikkat ekmektedirler. unu da sylemek gerekir ki, lkemizde, 2005 ylndan bu yana uygulanan yeni ceza adaleti sisteminin ortaya kard sorunlar, bu operasyonlara da haliyle yansmtr. Bu alma, bir bildiri genilii iinde, uyuturucu maddelerle mcadelede, polisiye ve hukuk sorunlar genel hatlaryla ele alnmaktadr. phesiz ki tm sorunlar tek tek belirlemek mmkn olmad gibi, bu bildirinin snrlarn da aar. Bu nedenle, bu alma, sorunlardan en ok dikkat eken ve uygulamada karlalan bir ksm rnekleri ele alarak zm nerileri sunmaktadr. Bu almadan evvel yaplan iki almamzda da (Derdiman, 2003; Derdiman, 2006, s. 103-122) bir ksm sorunlar ele alnm ve zm nerileri sunulmutur. Bu alma, yeni ceza adalet sisteminin bu sorunlar gidermediine veya bir ksm sorunlarn yeni ceza adalet sistemiyle ortaya ktna dikkat ekmekte; devam edenlerle birlikte yeni bir ksm konular da tartmaya amak ve kamuoyuyla paylamak amac gden farkllk arzetmektedir. Uyuturucunun dnyay tehdit eden nitelii itibaryla, mcadele, muhatap lkelerin ibirliini gerektirmektedir.4 Bu sebeple, ortaya
2
Sz konusu operasyonlarn nemi ve rakamlarn bykl; 2006 ylnda svete 103 kg, Romanyada 32 kg, Almanyada 879 kg, Belikada 176 kg ve Portekizde 144 kg eroin maddesi yakalamalaryla kyaslandnda daha iyi anlalmaktadr. (baknz: KOM Raporu, 2008: 4). Uyuturucuyla mcadele hukuk devleti ilkeleri ihll edilmeden yaplmaldr (Entschlossen, 2010: 8). Bu nedenle tm usl ve yetkiler kanunlarla belirlenmelidir. Bu dorultuda; rnein, uyuturucuyla mcadelede temel nitelikli 1961 Uyuturucu Maddeler Birlemi Milletler TEK Szlemesi (m. 25), kaaklkla,
59
konulan sorunlar ve zmler, uluslararas mcadeleye katk nitelii de tamaktadr. Bu nedenlerle almada, snrlar belirlenen konularda, her bir somut sorunu srasyla, ksaca ortaya koymak ve sorunun konu edildii balkta zm nermek metodu takip olunacaktr. Ortaya konulan sorunlarn her eyden evvel bir sorun olarak kabul edilip edilemeyecei gibi konularda, leh ve aleyhte bir ksm fikirlere rastlanlabilir. Zaten bu almann amac da, bir ksm konular, zm nerileriyle birlikte sorun olarak ortaya koyup, tartlmasn salamaktr. Malm olduu zere, msademei efkrdan barikai hakikatin domas temennimizdir. 1. Polisiye Nitelikli Sorunlar ve zm nerileri 1.1. Grev ve Yetki Alannn Belirlenmesi Uyuturucu maddelerle ilgili operasyonlar, doas gerei, sadece polis blgesiyle snrl kalmamakta, jandarma blgesine ya da bir baka mahkemenin grev ve yetki evresindeki, polis blgesine de sramaktadr. Bu srama hallerinde, jandarma veya baka yarg alanndaki polis blgesine sarkan operasyonlarda, rnein,
tm lkelerin ulusal plnda ok ynl mcadele etmelerini ve taraf lkelerin bir birlerine yardm ederek ibirlii iinde olmalarn, Adli bir dvnn takibinde, gerekli belgelerin, taraflarca tayin edilecek mahkemelere sratle erimesini temin etmelerini ngrmtr. Dier taraftan, uyuturucuyla mcadelede Birlemi Milletler organlarnn stlendikleri fonksiyonlar da vardr: Szleme (m. 5-15), (Ekonomik ve Sosyal Konsey, Uyuturucu Maddeler Komisyonu ile Uyuturucu Maddeler Milletleraras Kontrol Organ gibi) Birlemi Milletler Organlarna, lkeler iin toparlad bilgi ve belgeleri inceleme grev ve yetkisi vermitir. Organ, Szlemenin amalarnn cidd ekilde haleldar olduuna kanaat getirirse, ilgili memleket veya lkenin hkmetinden aklamalarda bulunmasn istemek hakkn haizdir. Bu yolu tkettikten sonra, Organ, gerekli grd takdirde, Szleme hkmlerinin uygulanmasn salamak iin gerekli grnebilen dzeltici tedbirleri almasn ilgili Hkmetten isteyebilir. Bu yollar sorun zmeye yeterli olmadnda, meseleye Taraflarn, Konseyin ve (Uyuturucu Maddeler) Komisyonun(un) dikkatini ekebilir. Organ gerekli grd takdirde, bu konularda rapor hazrlayabilir. Hazrlad raporu Komisyon araclyla Ekonomik ve Sosyal Konseye sunar.
60
operasyona balayan kolluk, almasnn devam iin gittii yerde, ilgili Cumhuriyet Savclarnn bilgi, sevk ve idareleri gerei, yetkili mntka kolluuyla mterek almaktadr. alma sonunda, genellikle, suu yarglamaya yetkili yer en son ilem yaplan yermi gibi alglanp, operasyonu balatan kolluun yapt operasyonlar adeta o yer kolluuna devredilmi olmaktadr. Bu uygulamann, aada belirtilen sebeplerle sakncal olduu tarafmzdan nce de belirtilmi (Derdiman, 2003), ama yeni ceza adalet sisteminde de deitirilmemitir. Dediimiz gibi bu uygulama sakncaldr: Denilebilir ki kaaklk sularnn tm, bu arada bilhassa konumuz olan uyuturucu madde operasyonlar, gizli grevlilerle ya da X eleman denilen ihbarclarla yrtlebilen operasyonlardr. Bu gizli grevli veya muhbir, dikkat ekmemek iin, kendi rzasyla, belki yakalananlarn iinde yakalanm gibi bile gsterilebilir. Bu muhbir hukuken bir sebeple sonradan salverilmi gibi yntem izlenebilir. Bu tr bir kamufleyle, muhbir, ihbar ettiklerince bilinemez. Nitekim ihbarclarn kimliklerinin kendileri istemedike aklanamayaca, 5607 sayl Kaaklkla Mcadele Kanununun 19. maddesinde yer alm bulunmaktadr. te, hal byle olunca, doalar gerei daha ok ihbarla yrtlebilen bu operasyonlarda ihbarcnn kimliinin, sadece operasyon polisi tarafndan bilinmesi gerei, baka makam ve mercilere rzas olmakszn aklanmas kanuna aykr olacaktr. Dolaysyla bu operasyonlarn adl ilemlerini muhbiri bilen polisten baka bir baka polis yaparsa, ihbarc da sulu durumuna debilecektir. Ya da ikramiye hakkndan mahrum kalabilecektir. Bylesine cidd sakncadan dolay, kaaklk sularnda veya hi olmazsa muhbirli kaaklk sularnda soruturma ilemlerinin, velev ki operasyonlar baka blgelere sarksa da operasyonu balatan polis tarafndan (uslnce) yaplmas mevzuatla tespit olunmaldr. 1.2. Alveri Yntemleri Deneme ya da Numune Satlar Kaak madde satclar, son zamanlarda kaak maddeyi veya uyuturucuyu satarken, karsndakinin polis olup olmadn
61
belirlemeye azam derecede zen gstermektedirler. Bu noktada, bilhassa uyuturucu kaaklar gizli grevlileri ya da x eleman veya polisi plnlanan (szde) alverilerden evvel birok defa test etmektedirler. Bu dorultuda, kaaklklar tarafndan yeni gelitirilen yntemlerden birisi; alc klndaki gizli grevliye ya da x elemana, nce kaak maln bir tanesi ya da numunesinin verilmesi ve parasnn istenmesidir. Bu yola bavurulmasnn nedeni, kiinin polis olup olmadn kolayca tespittir. nk eer alc klndaki polisse, numune veya kaak eyalarn bir parasn satn alamayacak ya da alma giriiminde bulunamayacaktr. Byle bir alveri yntemine, operasyon srasnda bavurulmad gibi, numune ya da ksmn alnmas iin satcya verilecek parann yasal denei de yoktur (Derdiman, 2003). Bu ynden; kaak maln tamamnn yakalanmas amacyla, satclara, polis deilmi gvenini verebilmek iin, pazarln gelimesine gre, rnein alverilerde bir miktar eya veya maln nceden alnmas ve karlnda verilen parann numaras alnarak soruturma delili olarak bekletilmesi yasal imkn haline getirilmelidir. Bu gibi hususlarda kullanlmak zere rtl denek ihdas da gereklidir kanaatindeyiz.
Alc veya Satc Klnda Alveri Yeni Ceza Muhakemesi Kanunu yrrle girdikten sonra polisin uyuturucu maddelerin alveri yoluyla yakalanmas ynteminden farkl bir ynteme, gizli grevli kullanlmas yntemine daha fazla arlk verilmeye baland grlmektedir. Ancak bundan, operasyonlarda gizli grevli kullanlmas zorunluluu gibi bir sonu karlmamaldr. 5271 sayl yeni CMKnun 139/1. maddesi, Soruturma konusu suun ilendii hususunda kuvvetli phe sebeplerinin bulunmas ve baka surette delil elde edilememesi halinde, hkim veya gecikmesinde saknca bulunan hallerde Cumhuriyet savcs karar ile kamu grevlileri gizli soruturmac olarak grevlendirilebilir demektedir. Grlyor ki baka trl delil elde etme imknnn olduu durumlarda bu ynteme
62
bavurulamayacaktr.5 Bir de gizli soruturmac kamu grevlisi olacaktr. hbarcnn alcym gibi grnerek bir ksm bilgileri elde edebilmesi suretiyle delil elde etme imkn ve yntemi varken, dorudan gizli soruturmacya bavurulmas, kanuna aykrlk sorunu ortaya karabilecek durumdadr. Buna ek olarak (szde) alverite aracnn muhbir olmas halinde bunun deitirilmesi operasyonu sonlandrc olumsuz etki yapabilir. Dier taraftan, rnein, gizli grevli grevlendirilemeyecek kadar acil gelien bir olayda olduu gibi, bir ksm hallerde, gizli soruturmac grevlendirilmesi gereksiz kalabilecei gibi mmkn de olmayabilir. Bir de ihbarclar, mahedelerimize gre, kendilerini sadece gvendii kiinin bilmesini istenmekte, baka hibir makam ve merci nne kmak istememektedirler. Bu durumda baka merciler nnde ihbarcdan bahsetmek kimliini aklamak gibi bir sorumluluu beraberinde getirecektir. Dahas kanunda gizli soruturmac yntemine bavurulmasna imkn veren Ceza Muhakemesi Kanunun 139/1. maddesi ve dier hkmler, bavurmak eklinde bal yetki deil, bu ynteme bavurmak ya da bavurmamak eklinde takdir yetkisi verir niteliktedir. te bu gibi sebeplerle polisin ya da ihbarcnn alc ya da satc klna girerek operasyonlarda grev almasn ve bylece operasyonlarn yaplmasn engelleyen hibir yasal hkm grnmemektedir. Yalnz, Ceza Muhakemesi Kanununda ngrlen Telekomnikasyon Yoluyla Yaplan letiimin Denetlenmesi, Gizli Soruturmac ve Teknik Aralarla zleme Tedbirlerinin Uygulanmasna likin Ynetmeliin 28. maddesindeki hkme kyasen, bu grevi stlenecek olan polis veya ihbarcnn rzasnn yazl olarak alnmas benimsenmelidir. nk gerektiinde ilgili grevliler, bilhassa ihbarc, silhsz ya da savunmasz olurlarsa, her an can gvenlii endiesi tayabileceklerdir. Bu sebeple, bu gizli grevi rzalaryla stlendiklerine dair yazl beyanlar alnmaldr.
5
Nitekim Ceza Muhakemesi Kanununda ngrlen Telekomnikasyon Yoluyla Yaplan letiimin Denetlenmesi, Gizli Soruturmac Ve Teknik Aralarla zleme Tedbirlerinin Uygulanmasna likin Ynetmelik (m. 24), gizli soruturmac kullanlmasna ilikin talep ve kararn ieriinde, zellikle, Baka suretle delil elde edilmesi imknnn bulunmad hakkndaki aklama, bilgi veya belgelerin bulunmasn istemektedir.
63
Uyuturucu gibi kaak maddelerin alveri yntemiyle ele geirilmesi iin, uygulamada, sadece alc klna girme yntemi kullanlmaktadr. Hlbuki bir suun aa karlmas iin azmettirme olmamak kaydyla, alc klna girmek gibi baz istisna durumlarda kanaatimizce, satc klna girmek de mmkn olabilir. Mesel, diyelim ki; bir kimse elinde esrar olduunu ve satmak istediini belirtti. Ayn eleman, bir bakasyla sohbet ederken, kar taraf, elinde tabancalar olduunu ve satp karlnda esrar almak ya da esrarla takas etmek istediini, buna dair mteri bulmasn syledi. Esrar satmak isteyen de tabanca edinmek gibi bir arzusunu dile getirmi ve daha evvel bu ilerle uram eleman, artk bu ileri brakp polise muhbirlik yapmaya balam olsun.. Eer bu durumda polis muhbire sadece alc klna girmek gibi bir grev yklerse tabancalar ele geirilemeyecektir. Bu durumda operasyon eksik kalm olacak, gerek anlamda grevin tam yaplmamas gibi bir sonucu da akla getirecektir. O halde muhbir esrar alc ve tabancay da satc olan buluturup pazarlk yaplmasn salayabilecei gibi, polisin nezaretinde, birisinden ald tabancay, dierine esrar karlnda satcym gibi bir rol stlenerek, bu iki kaak maddelerin ele geirilmesini salayabilecektir. Bu srete, hibir ekilde azmettirici olmadktan sonra bir sorumluluk domas mmkn grnmemektedir. hbarlarn Etkinletirilmesi Poliste ihbarlarn etkinletirmesi sula mcadelede vazgeilmez nem tar. Polisin nleyici ve adl grevlerinde halkla iliki ve ibirlii de vazgeilmez bir neme sahiptir (Derdiman, 1996, s.: 136, 137; 2006a, s.: 34). Uyuturucu kaakl sularn aydnlatmak da iyi bir istihbarat faaliyetini gerektirmekte, bu ise muhbirlerden yararlanlmasn zorunlu klmaktadr.6
6
1918 sayl kanundan bu yana Trk hukukunda srasyla yrrle girmi olan 4926 ve 5607 sayl kanunlarda yer alan kaaklk sularnda muhbirleri koruyucu, ihbarlar tevik edici ve destekleyici hkmler, uyuturucu sularnn aa karlmasnda ihbarn nemini vurgulamaktadr. Hatt, 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanunu da, bu sulara bir ekilde itirak etmi olsalar dahi, nceden ihbar ederek suu aa kartanlara ceza muafiyeti veya ceza azatlm ngrmekle, ihbarn nemini ortaya koymu olmaktadr.
64
Uyuturucuyla mcadelede etkinlik iin doas gerei ihbarlarla salanmakta, mahede edildii kadaryla, ihbarclarn belki de tamam denecek kadar byk bir ksm, bir ksm mal ihtiyalarnn karlanmasn beklemektedirler. Bu tr ihtiyalarn rtl denek gibi bir denekten karlanmas genellikle mmkn olmamakta, ikramiyelerin verilmesi de ok uzun zaman almakta, polise muhbirlik yapan kimselerin ihbarlarna devam edebilmesi iin, yaant iin zorunlu bir ksm ihtiyalarna esas olacak harcamalar, grevli personelin kendi artrd paralarla finanse edilmektedir. Bu, personelin mal problemler yaamasna sebep olmaktadr. Bu tr bir mahsurun giderilmesi ve bylesine tehlikeli sularn mmkn olan ok byk bir ksmnn aydnlatlp daha fazla uyuturucuya el konulabilmesi iin, finansmann, hesab makl llerde sorulmak yani denetlenmek kaydyla, bir denekten karlanmas dnlmelidir. Byle bir plnlamada, denek kalemi bulunamazsa, en son are olarak, muhbir masraflarnn hi olmazsa bir ksmnn veya tamamnn, alaca ikramiyesine mahsup edilmesi dnlebilir. 1.3. Psikolojik Motivasyon Perspektifi Uyuturucu maddeleri yakalatanlar, hem ok uzun seneler hapis kalabilmekte ve hem de uyuturucuya harcadklar paralar tamamen gittii gibi, kazandklar kara paralara da el konulabilmektedir. Bu gibi sebeplerle, uyuturucu madde sularn ileyeceklerin ok dikkatli olmalar, etkin test yntemlerini denemeleri gibi hususlar bir tarafa, bir uyuturucu maddenin yapmndan yakalanmasna kadar geen sre, yllar alabilmektedir.7 Uyuturucu maddelerin yakalanmasnn uzun takibi gerektirmesi, ama bir sonu alnamamas gibi hususlar, grevlilerin stresine sebep olmaktadr. Bunlara ramen, illerde gvenlik makamlarnn ve bilhassa emniyet mdrlerinin narkotik personeline i karmalar iin bask yapmalar byk skntlara sebep olabilecektir. Bu bask yaplmadan da personelin motivasyonuyla
7
Mesel Hollandada bu konuda yaanm bir olay seneler almtr (baknz: Yenisey, 2000: 58-61). Bu olayda, uyuturucu ticareti ile megul olduundan phelenilen bir kiiyle samimiyet kurmak ve gven oluturmak yllar alm, daha sonra takip ok uzun sre devam etmi, polis sivil vatanda klnda, phelinin Antalyada bulunan tatil kynde misafir olarak tatil yapm, yine devam eden aratrmalar ve verilen gven neticesinde, pheli, su unsurlar ile birlikte yakalanmtr.
65
sularla etkin mcadele yaplabilecektir. Muhtemel bir bask ise, bu makamlarn makamlarnda kalmak gibi hevesleri artrm olabilecektir. Bu gibi basklar personeli grevinden alnaca evhamna sevk edebilecek, zgveni ykp, alma isteini azaltabilecektir. te bu sakncann nne gemek iin, daha nce de nerdiimiz gibi (Derdiman, 2003), bu grevleri yerine getiren tm amir ve memurlarn baka grevlere atanabilmeleri iin il valilii teklifi ve Bakan onay aranmaldr. Emniyet mdrnn personelin yetersizlii gerekelerini ieren mtalalarn da ieren valilik yazs Bakanla geldiinde, yaz hangi mercide ilem grrse grsn, onay ilemlerinden evvel Daire Bakanlnn mtalas Emniyet Genel Mdrnn tensibi alnmaldr. Sonuta, Bakanlka verilecek karardan evvel, olayn madd delillere dayanmad durumlarda bir kere daha, Bakanlk nezdinde inceleme yaptrlmaldr. 1.4. Orta-Dou lkeleri Polis birlii Tekiltnn Kurulmas lkemizin, snr aan sular takip bakmndan bir ksm lkelerle sulularn iadesi ya da adl yardm ve ibirlii andlamalar yapt sylenilebilir. lkemiz, ABD ve Avrupa lkeleriyle olduu gibi; rnein, Irak,8 ran,9 Lbnan,10 Suriye11 ve Pakistan gibi tm Ortadou
8
Trkiye Cumhuriyeti ile Irak Cumhuriyeti Arasnda Hukuki ve Adli birlii Szlemesi. 19/04/1990 tarih ve 3638 sayl Kanunla onaylanmas uygun bulunan Szlemenin metni 02/08/1992 tarih ve 21303 sayl Resm Gazetede yaymlanmtr. Trkiye Cumhuriyeti ile ran Devleti (eyhinahisi) Arasnda adei Mcrimin ve Cezai Mevadda Adli Mzaheret Muahedenamesi. 07/06/1937 tarih ve 3212 sayl Kanunla onaylanmas uygun bulunan Szleme 21/06/1937 tarih ve 3636 sayl Resm Gazetede yaymlanmtr. Lbnan ile lkemiz arasnda sulularn geri verilmesi alannda ayr bir szleme bulunmamakla beraber, 17/06/1940 tarihli ve 3883 sayl Kanun ile onaylanmas uygun bulunan Ankarada 30 Mart 1940 Tarihinde mzalanan Trkiye-Suriye Dostluk ve yi Komuluk Mukavelenamesi ile Merbutu Bulunan ve Ayrlmaz Czlerini Tekil Eden 1, 2, 3, 4, 5, 6 Numaral Protokollar; Hususi Protokol; Bu Anlamalarn Lbnana Temiline Mteallik Beyanname ve Her ki Hkmet arasnda Yeni Bir Emlak tilafnamesi Akdine Mtedair Mektupun Kabul ve Tasdikine Dair Kanunla Suriye ile lkemiz arasnda imzalanm bulunan ikili anlama Lbnan iin de geerlidir. Trkiye Cumhuriyeti ile Suriye Arap Cumhuriyeti Arasnda Sulularn Geri
10
11
66
lkeleriyle Adl yardm ya da sulularn iadesi andlamalar akdetmitir. Bunlarn hitap ettii alan ve ierdii konular, daha ok, polisiye deil, hukuk boyutu dzenleyen andlamalardr. Adl yardm ve ibirlii ya da sulularn iadesine etkinlik kazandrmak bile etkin dedektiflik maharetiyle gerekleir. Bu sebeple, polisiye ibirlii vazgeilmez olup, bu anlamda Uluslararas Polis Tekilt (INTERPOL) kurulmutur. lkemiz, bu uluslararas polis tekiltnn (INTERPOL) bir yesidir. Dolaysyla, sularn aydnlatlmasnda, lkelerle karlkl yardmlamalar sz konusu olabilmektedir. lkeler aramaya alnan kimseleri karlkl olarak lke kaytlarn sorarak inceleyebilmektedirler.12 Kendi lkesinden kaan firar sank ya da hkmllerin yakalanmas isteinde bulunabilmektedirler (akc, 2010). Yalnz, bu Tekiltlanmay kuran andlamaya gre, ye lkelerin polisleri, hedeflerinin bulunduu lkelerde bizzat ya da ibirlii kurarak, operasyon ya da aratrma veya soruturma yapamamaktadrlar (Derdiman, 2007,s. : 533). INTERPOL, uluslararas bir polis tekilt olarak tm lkeleri kapsamaktadr. Dolaysyla, Afganistan, ran, Irak ve Suriye gibi lkeler Tekilta yedirler (Interpol, 2010). Byle olsa da, lkemizin terrle mcadelesine olumlu katk olacandan bahisle, Ortadou lkeleri arasnda, terrist eylemlere karanlarn ya da kaaklarn lkemize iadesini salayacak bir imkn gelitirilmelidir. Bu, eer bir tekiltla yaplacaksa, polis ibirliini aktif hle getiren tekiltla mmkn olsa gerektir. Bu tr tekiltlanmann hzla oluturulmasna slm Kalknma Tekilt gibi tekiltlar katkda bulunabilecekleri gibi; bu tekilt, bizatih slm Kalknma Tekiltnn kendi bnyesinde de oluturulabilir. Kurulacak tekilt, karlkl olarak, polislerin ilgili lkelerde mterek operasyon yrtebilmelerine de imkn verici nitelikte olmaldr.
Verilmesi ve Ceza lerinde Karlkl Adli Yardmlama Anlamas. 19/11/1982 tarih ve 2710 sayl Kanunla onaylanmas uygun bulunan Anlamann metni 18/03/1983 tarih ve 17991 sayl Resm Gazetede yaymlanm, Trke metnindeki baz madd hatalar 15/09/1983 tarih ve 18166 sayl Resm Gazetede dzeltilmitir.
12
Yukarda 4. dipnotta belirtildii gibi, muhatap lkelerin 1961 Tarihli Birlemi Milletler TEK Szlemesinde de ayn ynde, adli ilerde bilgi ve belgeleri hazr etme grevleri hkmler vardr.
67
1.5. llegal rgtlerle Mcadele (PKK KONGRA-GEL rnei) llegal rgtler ve her trl terr rgtyle etkin mcadelenin uyuturucu kaaklyla mcadele anlamna da gelecei unutulmamaldr. Uyuturucu ksa zamanda ok byk paralar getirdiinden, bir illegal terr rgtnn bu tr faaliyetlere ynelmesi kanlmaz olabilir (Can, 2008: s. 533, 534). Bilhassa 11 Eyll saldrlarndan sonra, terrizmi destekleyen lkelere kar knama kampanyas balatlmas neticesinde devletlerin desteklerini yitiren rgtler, kendilerini finanse etmek amacyla uyuturucu kaaklna ynelmilerdir (Rand, 2010.). Bilhassa illegal blc rgtlerle mcadelede, bu rgtlerin uyuturucudan elde ettikleri kazanca engel olmak,13 rgtlerin finansman kaynaklarna byk bir darbe vurmak demektir. Tersinden syleyecek olursak; illegal terr rgtleriyle etkin mcadele etmek, dolayl olarak uyuturucu maddelerin kaakln da engelleyecektir. Narko-terrist gruplar hemen hemen dnyann her blgesinde faaliyet gstermektedir. PKK, el-Kaide, FARC (Kolombiya), Sendero Luminoso (Peru), Hizbullah, zbekistan slami Hareketi, ETA (spanya), uluslararas platformlarda narko-terrizm balants srekli vurgulanan rgtlerdir (KOM Raporu, 2009: s. 52). Uluslararas raporlar, Trkiyede gerekletirilen uyuturucu madde operasyonlarnda yakalanan ahslarn ifadeleri, terr rgtleri ile balantl su kaytlar, rgte ait snak/hcre evlerinde ele geirilen uyuturucu maddeler ve ele geirilen belgelerdeki para kaytlar, lkemizde, PKK/Kongra-Gel terr rgtnn uyuturucu madde sularna kartn aka ortaya koymaktadr (KOM Raporu, 2009: s. 12; Can, 2008: s. 534; Drogenbekmpfung, 2010). Nitekim, 30 Mays 2008 tarihinde, ABD Ynetimi tarafndan Yabanc Narkotik eteleri Belirleme Yasas erevesinde yaptrm uygulanan uyuturucu kaaklar listesine dhil edilen PKK/KONGRA-GEL terr rgtnn yesinin, ABD Hazine Bakanl bnyesindeki Yabanc Varlklarn
13
Bu sebeple, Trkiyenin de iinde bulunduu bir ksm devletler tarafndan imzalanarak yrrle giren, 09.12.1999 tarihinde Birlemi Milletler nezdinde, Terrn Finansmannn nlenmesine Dair Uluslararas Szleme akdedilmitir (baknz: Can, 2008: 536, 537).
68
Kontrol Ofisi tarafndan 14 Ekim 2009 tarihinde yaplan aklamada zel Olarak Belirlenmi Uyuturucu Kaaks olarak iln edildii bildirilmitir (KOM Raporu, 2009: s. 52). Terristba Abdullah calann ifadelerinde de yasad terr rgt PKKnn uyuturucu faaliyetiyle megul olduu belirtilmektedir.14 1984 ylndan gnmze kadar ulusal gvenlik kuvvetlerince, PKK/KONGRA-GEL terr rgtnn yan sra, ASALA, TKP/ML ve DHKP/C terr rgtleriyle balantl olduu tespit edilen toplam 353 uyuturucu madde kaakl operasyonunda 794 ahs yakalanmtr (KOM Raporu, 2008: s. 47). Bir dier terr rgt mensubu emdin Sakk da itiraflarnda (Gnay, 2010: s. 228-230), Kandil Da ve bizzat terristleri denetlemeye gittii yerlerde rgte ait esrar yetitirilen yerleri grdn, rgtn finans kaynann nemli bir ksmn uyuturucunun tekil ettiini belirtmektedir (Gnay, 2010: s. : 226).15 Terr rgtleriyle etkin mcadele kresel bir sorun olarak karmzda durmaktadr. Bu mcadelede baar salanmas, kesinlikle uyuturucu trafiinde nemli lde zayflamaya sebebiyet verecektir. Bu noktada bir parantez aarak, blc rgtle mcadelede, bu rgtn dou ve gneydoudaki vatandalarmz temsil ettii gibi bir yanlgya dlmemelidir. Gerekten, bilhassa son zamanlarda yaplan aratrmalar, bunun tersini belirtmekte, 30 yldan fazla zamandr faaliyet gsteren bu terr rgtnn, temsil ettiini iddia ettii yre halkyla btnleemediini, polise teslim olanlar ifadeleriyle belirttikleri gibi, sosyologlar da tespit etmektedirler (rnein: Ergil, 2009: 337). Unutmamak gerekir bir terr rgt, kendine gre bir ama iin doar. Bu ama, kendisi iin, samimi bir ama ya da kendisinin varl iin gstermelik bir dayanak olabilir. Ama sonralar amac14
Terrist Abdullah calan, mral adasnda yarglanrken Mahkeme Bakannn sorusu zerine, rgtn parasnn 200 milyon dolar civarnda olduunu sylemitir. rgtn uyuturucu ticareti yapp yapmad eklindeki soruyu cevaplarken de, (yapt ynnde) beyanda bulunutur (nakleden: Pek, 2010: 3). Kendisi, anlattklarna gre; neden uyuturucuyla megul olduklarn, tasvip etmez havada terristba calana sorduunda, bu rgtn faaliyetlerini ve gnlk ihtiyalarnn finanse edilmesinin o kadar kolay olmad cevabn almtr (Gnay, 2010: 226).
15
69
na ulam olsa bile kendini feshetmek istemez. Onu meydana getiren militanlar ve dier katlmclar, bu rgt dalrsa bir rol stlenemeyeceklerini, kendi toplumsal tabannda saygnlklarnn da byle sradanla dneceini bilirler. te bu gerekler bizi terr rgtnn kendini srekli zinde tutmak iin eylem yapma giriiminde bulunmas gerektiine ve srekli gtrr. Grubu bir arada tutan gerilimdir. Grup, doas gerei, kendi iinde etkin toplumsallama kltrnn hmisi olacak ve bu grup iinde, bir evre, bir insan ilikisi kltr geliecektir. Bu, grup kltr roln stlenen yelerin balarn glendirecektir. Bu gllk de, devaml var olmas gereken bir dman olgusunun gerektirdii mcadelenin zindeliiyle salanm olacaktr.16 Dolaysyla, hibir devlet, bir sorunu zmek iddiasna olan terr rgtyle masaya oturamaz. Byle bir terr rgtne iaret edilse bile devletler bunu yapamaz. Bu, Devlet olmakln anndan deildir. Devletin acze dmesi demektir.17 Bu terr rgtnn tehlike ve tehdit olmaktan karlmas iin, Devletimizin almas gereken tedbirler bu almann ieriinden uzaklamak olur. Burada sadece kendi dncelerimiz olarak, u kadarn belirtmek gerekir: Her eyden evvel; soruna kresellemenin olumsuzluklarnn tezahr cihetiyle bakmak ihmal edilmeyecek hassasiyet olmaldr. Bu adan sorun iyi okunmal ve kreselleme nedeniyle ulusal dinamiklerin dt tehlikelere kar yeni politikalar retilmelidir (Derdiman, 2010a).
16
Kald ki emdin Sakkn itiraflarnda belirttiine baklrsa (Gnay, 2010: 17), PKK terr rgtnn nceleri gneydou ve doudaki kendilerini Krt addeden vatandalarmza kar eylemler dzenleyen bir rgt olmas, amacn srekli deitirebileceine yeterli delil olsa gerektir. Sonralar bebekleri ve masum insanlar hi hak etmedikleri halde katleden bu rgtn; hakk, adaleti, insanl savunduunu sylemek de bir elikidir. Sri Lanka devleti eitli tarihlerde kard aflarla, eve dn yasalaryla, Tamil gerillalarna, silah brakp siyasal hayata katlma arlaryla bar zm bulmaya alt. Bu arlara rgt her defasnda terr daha da trmandrarak cevap verdi. Bu noktada illegal rgt Devletin bana bel oldu ve 25 ylda 70 bin kii hayatn kaybetti. Ancak, Sri Lanka silahl kuvvetlerinin -siyasi iradenin de ak ekiyle- kusursuz ve kararl bir operasyon dzenlemesiyle illegal rgt tehdit olmaktan kt (baknz: afak, 2009).
17
70
Terrle mcadelede uluslararas ibirliini ieren Birlemi Milletler Belgeleri ya da 1937 tarihli Terrizmin nlenmesi ve Bastrlmasna likin Cenevre Szlemesi gibi uluslararas belgelere (baknz: Can, 2008: s. 537, 538, dp: 794) dayanlarak, terre corafya olan lkelerden mcadeleye katk vermeleri istenmeli, o lkelerle bu ynden ibirliine dayal ortak faaliyet alanlar gelitirilmelidir. Buna, uyuturucu maddelerle mcadele yzyle yukarda rneini verdiimiz hkmleri18 ve dier hkmleri cihetiyle rnein 1961 Uyuturucu Maddeler TEK Szlemesi de imkn vermektedir. Bu szlemenin mcadeleye katks asndan, ortak almayan ya da lkesinde uyuturucuyla mcadele etmeyen lkeyi, bundan olumsuz etkileyen taraf devlet, denetim ve gerekli ilemleri yaplmas iin, Birlemi Milletler yetkili organlarna bildirebilir.19 Devletin o yremizin coraf olumsuzluklarndan kaynaklanan dezavantajlar gz nnde bulundurarak, yreye, bu yrenin artlarna uygun ve iktisad bymeyi salayacak yatrmlar tevik etmesi ya da bu noktada bizzat yatrmc rol stlenmesi (baknz: nalck, 2010: 267-272); hl gecikilmemi yntemlerden birisidir. Yrenin, nceleri, birok kiinin isizlikten dolay daa terr rgtne umut balamak zorunda kald itiraflarda anlatlmaktadr. Daha nceleri bu yrelere verilmi olan yatrm teviklerinin ne olduu kimler tarafndan nasl harcand neden bu teviklerle oralarda yatrm yaplmad aratrlmal, sorumlular iin gerei yaplmal ve bir daha ayn hatalara dlmemelidir. Unutulmamaldr ki; bu tr ekonomik skntlara, terrle mcadeleye yaplan bu harcamalarn deerli kaynaklara, toplumsal hizmetlere yneltilmemesi neden olmutur (Ergil, 1991: 172.). lkede herkese insan onuruna ve sosyal devlet gereklerine uygun ekilde, eit davranmak ve ksa ve uzun vadeli zmler retmek, zerinde hassasiyetle durulan konu olmaldr. Bu anlamda; ksa vadede ve gerektiinde her zaman, yrenin insannda ihmal edilmilik duygusunu bertaraf edecek ekilde yiyecek, giyecek ya da para gibi
18 19
Baknz: dipnot 4. Szleme, ilgili Devlet, meseleyi Konseye gtrmek hakkn haizdir demektedir (m. 14/2).
71
sosyal yardmlar yaplmal, bu yardmlarn terr rgtne gitmemesi iin srekli tedbirler alnmaldr. Devlet olarak, her zaman, yre insannn yannda olunmaldr. Yrede halkn terr rgtne yaknlamamasnn, terr rgtne snmamasnn, areyi terr rgtnde aramamasnn, Devleti srekli yannda grmesiyle mmkn olabilecei dnlmelidir. Devlete gvenini salamak, Devlete gveni artrmak, buna karlk Terr rgtn toplumsal tabandan uzak tutabilmek ve yalnzlatrabilmek iin, ksa ve uzun vadede, dou ve bat halknn sosyal btnlemesini salayc plan ve programlar gelitirilmeli, toplumsallamay yani sosyal kltr birlikteliini salayc ve devam ettirici, geni anlamda komuluk ilikileri20 kurulmaldr. Yrede derhl giriimde bulunulmas gereken bir dier i ise eitim seferberliidir. Bu anlamda Trkenin herkese retilmesi abas iinde olunmaldr. Eitim iin idarenin yakn, etkin ve srekli gzetimi altnda zel eitim kurumlarnn tevik edilmesi de buna katk salayacaktr. Yrede herkesin anlayabilecei ekilde Trke dnda yaynlar yapmak makl olsa da Trke dnda 2. bir dil ya da niter devleti tartmaya aacak bir ara formller bile Devletin cidd tehlikelerle karlamas vesilesi olacaktr. Yrede, daa klar engellenmelidir. nk terr rgtlerinin en nemli kayna kesilince, yalanm rgt kendini yenileyemeyecek, ald darbeyle de tamamen keye skacaktr. Bylece, yrede terrn devam etmesinden nemalananlara kar da politikalar retmek gerekmektedir. Her trl blclk hareketinden, bundan kazan elde etmek isteyen uluslararas ve ulusal dzeydeki aktrlerin nemalanacaklar dnlmelidir (Derdiman, 2010a). Gerek Trke gerekse baka dil ya da lehelerde yayn yapan yayn aralarndan, terristlerin yolunun yol olmad anlatlmaldr. Medya da bu tr eylemleri ya da gelimeleri, terr rgtnn propagandasn yapar ekilde vermemelidir.
20
lkemizde de, gnmzde Polis Akademisi Talebesi Furkan Derdiman ve Ouzhan Akyolun 2009 ylnda Bursa Polis Koleji rencileriyken gelitirdikleri, Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrmalar Kurumundan birincilik referans alan projede; bu anlamda, sularn nne gemenin ve birlik ve beraberlii salamann yollarndan birisinin, komuluk ilikilerinin gelitirilmesi olduu dile getirilmitir (Derdiman-Akyol, 2009: 114).
72
Terrle etkin mcadele iin, komu ve dost lkelerle ibirlii iinde iyi bir haber alma faaliyetleri konulandrlmal (Ergil, 1991: 181), operasyonlar, istihbarat vermede yardm ettiini dndmz lkelerin menfaatleri gerei ikili oynamalar ihtimalini gz nne alarak gelitirilmelidir. Bilinmelidir ki, uluslar aras hukukta devletler, baka devletlere kar kendi topraklarnda terrist eylemlere izin veremezler (Ergil, 1991: 181). lkemizde, 5442 sayl il idaresi kanununun scak temas halinde usl dairesinde21 snr tesi takibin mmkn olduu, bunun iin TBMMden ayrca karar kartmaya gerek olmad hatrdan uzak tutulmamaldr. Gerilla taktikli militan hareketler en dzenli ordunun veya glerin de baa kamayaca harekt trlerindendir. Bunun iin istihbarat zerine kurulmu olmak kaydyla, srekli olarak bu terr rgtn izleyen, eylem yapmak istediinde hukuk snrlar iinde kalarak hemen mdhale eden ekipler kurulup kurulmamas, bunun art ve eksileri ok ynl tartmaya almaldr.22 1.6. Ara Kimyasallarn Denetimi Uyuturucu yapmnda kullanlan ara kimyasallar genellikle, lkemizde iml edilmediklerinden ithal edilmektedirler. Bu tr maddeler, 1988 Uyuturucu ve Psikotrop Maddelerin Kontrolne Dair Birlemi Milletler Szlemesinde uyuturucu yapmnda kimyasal maddeler olarak listelenmi olduklarndan, thalat Rejimi Genel Tebliine gre ithali n izne tbi maddelerdir (Solgun, 2002: s. 34). n izin dayanan da 2313 sayl Uyuturucu Maddelerin Murakabesi
21
5442 sayl kanunun 11/d-2, alt bent 8!e gre; Olaylarn snr illerinde veya bu illere mcavir blgelerde cereyan etmesi ve eylemcilerin eylemlerini mteakip komu lke topraklarna sndklarnn tespit edilmesi durumunda valinin talebi zerine ilgili komutan eylemcileri ele geirmek veya tesirsiz hale getirmek maksad ile, her defasnda Genelkurmay Bakanl kanal ile Hkmetin msaadesi tahtnda, ihtiyaca gre kara, hava, deniz kuvvetleri ve Jandarma Genel Komutanl unsurlar ile komu lkelerin mutabakat alnmak suretiyle mahdut hedefli snr tesi harekat planlayp icra edebilir. Yalnz, bu ekiplerin, ileride organize su rgtne dnmesini engelleyecek tedbirler de ihmal edilmemelidir.
22
73
Hakknda Kanunun ek 1. maddesi tekil etmektedir. rnein Uluslar aras Szleme listesinde bulunan ve eroin maddesi imalinde olmazsa olmaz bir neme sahip olan kaak asetik anhidrit maddesinin, uyuturucu madde kaakl organizasyonlar tarafndan eroin maddesi imalathanelerinin bulunduu Gneybat Asya lkelerine, ran ve Afganistana gnderilmek zere lkemize getirildii tespit edilmitir (KOM Raporu, 2008: s. 26, 30). thali izne bal olan bu mallar, genellikle Salk Bakanlndan izin almay ve kullanc tarafndan yerinde amacna uygun kullanlp kullanlmad bakmndan denetlenmektedir. Bu denetimler sebebiyle pek hukuka aykr kullanlmadklar; uyuturucu yapmnda kullanlanlarn da, ihra lkelerinde kayt-dna kaydrlmas suretiyle kaak eklinde lkemize gnderilmi olabilecekleri sylenmektedir (KOM, 2007: s. 47). Buna ramen, ara kimyasallarn etkin denetimi bakmndan, polisin, ilgili kurulularla daha etkin ibirlii iinde olmas, ithal edilen malzemelerin nerelere kullanldklarn dedektiflik mahareti ile de takip etmesi yerinde olacaktr. 1.7. Toplum Destekli Polislik Yntemi Toplum destekli polislik anlay, tpk bir hal deseninin ilmek ilmek orijinal bir ekilde bir araya getirilmesinde olduu gibi, eitli etkenlerin btnletirilmesi ile ortaya kan ve toplumun destek ve gvenini salamay esas alan anlaytr (Derdiman, 2006a: s.31). Toplum destekli polislik, Toplum Polislii kavramnn karl olarak kullanlmaktadr (eker-Derdiman, 2010: s. 438, 439). Toplum destekli polislik anlay, zellikle gvenlik birimleriyle toplum arasnda pozitif anlamda iletiim ve etkileim temeline dayanr (Szeren-Cinolu, 2010: s. 201, 202). Polise, i ie getii meknda komulardan birisi olmann dier komulara verdii gvenle sorunlara yaklama ve zm retme perspektifi veren toplum destekli polislik; her vatandala bire bir ilgilenmeyi gerektirmekte, bylece, suun nlenmesinde daha etkin mesafeler kat edilmektedir. te bu noktalardan bakldnda, yresinde toplumun gvenini ve desteini kazanan polis, birok konuda uzlatrc ve arabulucu olabilmekte, nceden haberini ald birok yasa d faaliyeti ilenmeden hatt hazrlk ha74
reketlerine balanmadan nleyebilmektedir. Toplum desteklik polislik projesi, mekn sakinleriyle btnleme kltr oluturacaktr. Bu kltr, su ilemeye niyetli olanlar, niyetlerinden toplumun gayretiyle vazgeirmeye yarayacak; sorun odakl proaktif polislik balamnda zmleri de artracaktr. 1.8. Uyuturucudan Vazgeirici l Yapm Uyuturucuya, zelde mesel eroine alm olan kimselerinin ok ok byk bir ksmnn, bunu, tedavi grmelerine ramen brakamadklar bu tr zehirleri bulup da kullanmak iin azam gayret sarfettikleri mahede edilmitir (Derdiman, 2003). Uyuturucunun, yer altndan satldndan ve bamllarnca devaml alnmas gerektiinden ok pahal olduu grlmektedir. Bu dorultuda, mcadeleye katk salayc baz neriler tartmaya almaldr (Derdiman, 2003): 1.Mptellarn tedavisine daha fazla zen gsterilmelidir: Tedaviler srasnda hastalarn, dardan uyuturucu temin etmelerini nleyecek her trl nlem, katksz olarak alnmaldr. Bu merhametsizlik ya da ac ektii grlen bir mptel hasta iin acmaszlk saylmamaldr. Tedavilerin arkasndan da hastalar, devaml, psikologlar ve ilgili kurumlar marifeti ile gzlem altnda bulundurulmaldrlar. Mmknse, daha evvel irtibat kurduu arkadalarnn hi birisiyle irtibat kurmamas iin yerleim yeri ok uzak yerlere tanmal, ama Devlete, devaml takip ve tedavi maksadyla bulunduu yerde de izlenmelidir. Bu noktada 5237 sayl Kanunun, kullananlar mutlaka tedavi ve denetimli serbestlik uygulamasna tbi tutmas yerinde olmutur, denilebilir. nk bunlar eski Trk Ceza Kanununun cezalandrmas politikas verimli olmad gibi, uyuturucu kullanan cezasn ekerken izlenimlerimize gre uyuturucudan kurtulamam, ceza da slah fonksiyonunu yerine getirmemitir. 2. Uyuturucu braktracak ilalarn neden yaplmad ok dikkat eken mnidar bir konudur. Mptellar tatmin edecek ama ayn zamanda uyuturucudan tiksindirecek bir ilcn yapm ve tedavilerde kullanlmasnn zarureti ortadadr.
75
2. Hukuk Sorunlar ve zm nerileri 2.1. Dank Mevzuatn Birletirilmesi Uyuturucu maddelerle mcadele asndan bakldnda madde kullanm, baml tedavisi, tans, madde sat ve kaakl (EMCDDA, 2009: s. 9), mcadele, soruturma ve cezalandrma esaslarn dzenleyen kurallarn, ayr ayr kanunlarda yer ald dikkat ekmektedir. Uyuturucu ile mcadelede etkin soruturma yaplabilmesi iin dank olan mevzuatn tek kanun ats altnda toparlanmas (EMCDDA, 2009: s. 9) gerekmektedir.23 Bu konuda eitli rnekler, mevzuatn dankln ve danklndan kaynaklanan sakncalar gstermeye yeterlidir: 1-) lk olarak, 2313 sayl Uyuturucu Maddelerin Murakabesi Hakknda Kanun varken bir de neden 3298 sayl Uyuturucu Maddelerle lgili Kanuna neden ihtiya duyulduu, sonraki 3298 sayl kanunun neden daha sistematik ve nceki 2313 sayl kanun iinde dnlmediine makl cevap bulmak zordur. 3298 sayl kanunun 1. maddesinin 1. fkras 2313 sayl kanunun 1. fkrasyla benzerdir. 3298 sayl kanunun 3. fkras, ise, baz maddelerin uyuturucu madde olduklarndan bahisle, idar kararla24 yasaklanabileceine hkmetmektedir. Bu idarenin hrriyeti balayc ceza verilmesine mesnet tekil eden yeni bir uyuturucu madde tr koymu olmaktadr.25 Bu, kanunsuz su ve ceza olmaz prensibine ne kadar uygundur, tartlabilir.
23
Ayn kanaati dile getiren TBMM Aratrma Komisyonu, bu kanunun Uyuturucu ve Psikotrop Maddelerle Mcadele Kanunu adyla karlabileceini belirtmektedir (TBMM, 2008: 429). 3298 sayl Kanunun 1/3. maddesi, Kullanlmas zararl olduu ve Toxicommanie yapt Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnca tespit edilen dier tabii ve sentetik maddeler de yine bu Bakanln teklifi zerine Bakanlar Kurulu Karar ile bu Kanun kapsamna alnabilir ifadesini iermektedir. 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 5377 sayl kanunla deiik 188/6. maddesi: retimi resmi makamlarn iznine veya sat yetkili tabip tarafndan dzenlenen reeteye bal olan ve uyuturucu veya uyarc madde etkisi douran her trl madde asndan da yukardaki fkralar hkmleri uygulanr. Ancak, verilecek ceza yarsna kadar indirilebilir.
24
25
76
2-) ok bariz karmaaya ilikin bir dier rnek 2313 sayl kanunun ek 1. maddesiyle ilgilidir. 2313 sayl kanun ek 1. maddesi, ara kimyasallarn herhangi birini izinsiz imal, ithal ve ihra edenler, nakledenler veya bulunduranlar, satn alanlar veya satanlara, mahall mlk amir tarafndan onbin Trk Lirasndan yzbin Trk Lirasna kadar idar para cezas verilebileceini belirtmitir. Yeni Trk Ceza Kanunu ise ayn fiillere drt yldan az olmamak zere hapis ve yirmibin gne kadar adl para cezas ngrm, ama 2313 sayl kanunun bu hkmn de kaldrmamtr. 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 7. maddesi, yalnzca, nceki ceza hkm yrrlkteyken ilenen sutan sonra yeni bir hkmn karlmas halinde lehe olan kuraln uygulanacan belirtmektedir. Bir ceza kuralnn yeni bir kural ile zmnen (dolayl) kaldrlm kabl edilecei hallerde ortada lfz olarak bulunan iki ceza kuralndan hangisinin uygulanacann, ceza kanunlarnn zaman bakmndan uygulanmas prensiplerine gre zlecei sylenebilir. Eer byle dnlrse, haliyle sonraki kanun uygulanacaktr. Ortada iki farkl kanunun bulunmas hallerinde hangi kanunun uygulanacan tespite mtellik olmak zere, sonraki kanunun deil zel kanunun uygulanacana dair grler de dikkat ekmektedir (Baknz: Zafer, 2010: s. 67, dipnot: 2). Bu prensip nazar alnrsa, rneimizde 2313 sayl kanun hkmnn zel kanun hkm olarak uygulanaca iddias da soruna farkl bak sergilemi olmaktadr. Dier taraftan, somut rneimizde sonraki kanunun uygulanmas, failin lehine olann uygulanmasndan imtina edilmesi ve dolaysyla ceza kanunlarnn lehe uygulanmas prensibinden uzaklama olacaktr. te bu noktada meydana gelmesi muhtemel karmaann nlenmesi, ceza kanunlarnn ya da hkmlerinin aka kaldrlmasna zen gsterilmesidir (bkz: Erem, 1973: s. 135-136). TBMM Uyuturucu Aratrma Komisyonu raporunda belirtildii gibi (TBMM, 2008: s. 218), uyuturucuyla mcadeleyi tek elden koordine etmek ve kanunla yaplacak dzenlemelere dair sorunlar gidermek iin, arz ve talebi nlemeyi amalayan tm kurumlarn iinde temsil edildii, Babakanla bal bir Genel Mdrln oluturulmas ve bu alanda yetkilendirilmesi iin acilen yasal dzenlemelere ihtiya da kendini hissettirmektedir.
77
2.2. Uyuturucularn Trlerine Verilen Cezada Kanun Yanlg 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanunu, 188/4. maddesinde, imal, ticaret, ithal, ihra gibi faaliyetler bakmndan, uyuturucu veya uyarc maddenin eroin, kokain, morfin veya bazmorfin olmas hlinde, verilecek cezalarn dier uyuturuculara gre daha fazla26 olacan belirtmitir. Burada neden kodein, crack, afyon ve trevleri saylmamtr? sorusu, cevab verilemeyecek sorudur. nk daha hafif cezalar ngrlen bu maddeler, eroin ya da kokain mstahzar maddelerdir ve eroinle ya da kokainle ayn derecede ya da crackin kokainden etkili olmas gibi, daha fazla bamllk ve zarar etkisi yaparlar. 5237 sayl Kanunda ayn maddenin 6. fkrasnda27 uyuturucunun ekimi izne bal maddelerden olmasnn cezay azaltma nedeni olarak grlmesi hayreti muciptir. Bu durumda rnein, izinle ekilip retilmi afyon bitkisinden yaplan morfini gayrhukuk yollarla kullandrmak veya satmak su olarak hafifletirilmi olmaktadr. Bu ayrm, rnein eroine nazaran bir nebze hafif diyerek, esrar iin istenmeye istenmeye bir an iin makl grlse de, afyon ve trevlerinin arasnda hangi sebeplerle ayrm yapldn izah etmek mmkn deildir. Bu, gzetilen hukuk menfaatler noktasnda adil de deildir. 2313 ve 3298 sayl kanunlarn 1. maddeleri afyon ve trevlerini ayn kategoride saymlarken Trk Ceza Kanununda hakl neden olmakszn yukarda anld ekilde farkl farkl kurallara tbi tutulmalar, ortada, farkl kanunlarda bir biriyle atan ve yukarda da bahsedilen hkmler olduunu gstermektedir.
26
Bu karlatrma madde: 188/1e gredir: Uyuturucu veya uyarc maddeleri ruhsatsz veya ruhsata aykr olarak imal, ithal veya ihra eden kii, on yldan az olmamak zere hapis ve yirmibin gne kadar adl para cezas ile cezalandrlr. Madde 188/2 ise: Uyuturucu veya uyarc maddenin eroin, kokain, morfin veya bazmorfin olmas hlinde, yukardaki fkralara gre verilecek ceza yar orannda artrlr. demektedir. 188/6. madde hkm: retimi resmi makamlarn iznine veya sat yetkili tabip tarafndan dzenlenen reeteye bal olan ve uyuturucu veya uyarc madde etkisi douran her trl madde asndan da yukardaki fkralar hkmleri uygulanr. Ancak, verilecek ceza yarsna kadar indirilebilir.
27
78
2.3. Uyuturucu Kaaklnn rgtl lenmesi Hali 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanunun 188/5. maddesine gre, uyuturucu maddelerin imli, alnp satlmas, ticareti, ithal ve ihrac gibi sularn, su ilemek iin tekil edilmi bir rgtn faaliyeti erevesinde ilenmesi halinde, (bu fiiller iin kanunda ngrlen) ceza yar orannda artrlr. Dikkat edilirse, bu hkmden; rgtl sutan dolay cezann artrlabilmesi iin su ilemek iin tekil edilmi bir rgtn nceden var olmas gerektii anlalmaktadr. Zaten yeni Trk Ceza Kanununda, su ilemek iin rgt kurmak suunu dzenleyen 220/1. maddenin gerekesinde de, bir suu rgtl ilemi olmak iin, sanki, birden fazla ayn suu ilemek gerektii ynnde ynlendirmelere yer verilmitir. Bu noktadan baklrsa, gerekede, ilk kez rgtl su ilemeyi itirak hkmlerine tbi tutmak havas hkimdir. Yeni Trk Ceza Kanununda (m. 220/1) rgtn olumas iin de asgar 3 kiinin varl da zorunlu grlmtr. Ancak hatrlatlmaldr ki, 5320 sayl olan Ceza Muhakemesi Kanunun yrrlne ilikin yeni bir kanunla kaldrlan 4422 sayl kar Amal Su rgtleri Hakknda Kanun (ASHK), 1. maddesinde, bu maddede saylan fiilleri ilemek iin rgt kuranlar cezalandrmaktayd. Bu maddenin yazm biimi, rgt kavramn, bu noktada, o zamann Trk Ceza Kanununun 313. maddesindeki su ilemek iin cemiyet oluturmaktan ayrmaktayd. 4422 sayl Kanundaki rgtn (eski) Trk Ceza Kanununun 313 nc maddesinde yer alm bulunan teekklden fark, bir ksm haksz menfaatleri, karlar elde etmek amacyla oluturulmu bulunmasyd. (ASMKT, 1999). Bu gerekelerde, 4422 sayl kanunun ngrd rgtn varl iin, bu kanunun 1. maddesinde yer alan sular ilemek kastyla, organizasyon oluturmay yeterli gren bir ifade havas hkimdi. Edeyile, hkm ve gerekeler, kar amal su rgtnden sorumluluk iin, rgtn birka kez su ileyerek, su ilemeyi fiilen meslek haline getirmi olmas gibi bir artn aranmasna gerek olmad28 biiminde anlalmaya msaitti. Bu dorultuda, rgt iin art, birka kez su ileyerek suu meslek haline getirmek deil, devaml ekilde rgt28
Nitekim gerekede yer alan Bylece kurulacak rgt, hedefine ulamak zere insanlar yldrma veya korkutma yahut sindirme gcn kullanarak su ileyecektir hkm, ilenmekte olan tek bir su iin de suun rgtl ilenmi kabl edilmesi gerekeceini dorulayan bir my iermekteydi.
79
l olarak su ilemeyi amalam olmakt. (ASMKT, 1999). Bu ama belirlendikten sonra, ilk kez soruturulmas yrtlmekte olan suu toplu ileyenlerin, aralarndaki iliki rgtll gsteriyorsa, rgtl olarak ilenen sutan mesuliyetlerini engelleyen hkm yoktu. Bir de, eski Trk Ceza Kanununun 313/son maddesi de teekkln varl iin adet olarak 2 kiiyi yeterli grmt. u halde; 5237 sayl kanunun hkmleri ve gerekeleri dorultusunda geliecek uygulama, aka en az 2 kiiden olumu organizasyonlar, su ilemek kastyla kurulmu da olsalar, rgtl su dnda tutacaktr. Dier taraftan, 5237 sayl kanunun hkmnden ve gerekesinden hareketle denilebilir ki, bir su, en az 3 kiinin bulunduu rgtl nitelikte ilense de, bu su ilgili rgt tarafndan ilk kez ilendii takdirde rgtl su deil itirak hkmlerine tbi olabilecektir. te; bu sakncalar gidermek iin 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanununun 220. maddesine, rgt kurmak iin 2 kiinin yettii ve (terr ve) kaaklk sular gibi sularda, bahse konu suu rgtl ilemek kastyla bir araya gelmenin rgtl su ilemek iin yeterli olduu ynnde bir fkra eklenmelidir. 2.4. Uyuturucuyu Kullanmak in Satn Alma veya Bulundurma Yeni Trk Ceza kanunu, 191/2. maddesinde yer verdii uyuturucu madde sularnda, uyuturucu kullananlar cezaya deil denetimli serbestlie ve tedaviye tbi tutmutur. Bu, Kanunun slah ve topluma kazandrma projesinin yerinde bir tercihidir. Burada asl ama uyuturucu veya uyarc madde kullananlar tedaviye yneltmektir (EMCDDA, 2009: s.3). Buna karlk ayn maddenin, kullanmak iin uyuturucu madde bulundurmay veya satn almay cezalandrmasnda 2 sorun ortaya kmaktadr: 1-) Yeni hkmlerde, henz mptel olmam bir kimsenin kullanmasna ceza verilmemesi kullanmay engelleme politikasnda ceza siyasetinin eksik kaldn gstermektedir. Mptel olanlarn kullanmalarna verilecek ceza mptellar uyuturucu kullanmaktan vazgeirici olmayacaktr. Buna karlk ceza, henz mptel olmayanlarn kullanmlarn makl bir engelleme yntemi olarak alglanmaldr.
80
Bu nedenle; uyuturucu kullanm olanlarn mptel olup olmadklar hekim raporuyla tespit edilmeli ve mptel olmayanlara, mevcut tedbirlerin yan sra ceza sorumluluu da ngrlmelidir. 2-) Yukardaki bilgiyle balantl olarak; mptellarn kullanmak iin uyuturucu bulundurmalar, mptel olmayanlarn kullanmak iin bulundurmalaryla ayn hukuk sonulara balanrsa, bu, mptelnn mptel olmayana nazaran ektii cezann adalet anlayna uymayaca; mptel olmakla ektii azaptan, grecei tedavi ve denetimli serbestlikten baka bir de ceza ekmesi anlamna gelir. Kald ki kiilerin uurlaryla ilemedikleri bir fiil, ceza sorumluluunu kaldrc sebeptir. Nitekim yeni Trk Ceza Kanununun 34/1. maddesine gre, fiille ilgili olarak davranlarn ynlendirme yetenei (yani uuru) nemli derecede azalm olan kiiye ceza verilmez. Mptelnn uyuturucuyu uuruyla kulland iddiasnn doruluu tartlr. Bu sebeple mptel iin uyuturucu madde bulundurmak da, uyuturucuyu uursuzca kullanmaktan ayrlamayan bamllk, ceza sorumsuzluunu gerektiren tamamlaycdr. Buna ramen, Yargtay son dnemde verdii bir kararnda, kiilerin rzalaryla uyuturucu kullanmalar halinde, uyuturucu kullanmak iin bulunduran herkesi bulundurmaktan cezalandrmak gerektii dncesini ima ettii bir karar almtr.29 Bu kararn yerindelii tartlabilir. Sonuta, yalnzca mptel olanlarn, uyuturucuyu, sadece kullanmak maksadyla bulundurmalar halinde ceza tayininden ziyade denetimli serbestlik ve tedaviye tbi tutulmalar ynnde dzenleme yaplmas gereklidir. 2.5. letiim Tespiti ya da Dinlenmesinde Su Delili Elde Edilmesi 2559 sayl PVSKnun ek 7. maddesine 5397 sayl Kanunla eklenen hkme gre, bu kanunun atf yapt 5271 sayl Kanunun 250.
29
Bu ynden ifade edildii kadaryla, Yargtay kararnda; Bir kiinin uyuturucu madde kullanmas eyleminin, rzas dnda zorla veya hileyle verilmesi durumlar dnda, ncelikle kendi iradesiyle bu maddeyi eylemsel ya da hukuksal olarak elde etmesini gerektirdiine deinilen kararda, bir baka kiinin enjekte etmesi ya da iirmesinde de rza gsterilmesinin uyuturucu bulundurma suunu oluturaca kaydedildi. (Uyuturucu Kullanana, 2010)
81
maddesindeki hkm dorultusunda uyuturucu kaakl sularnn nlenmesi maksadyla iletiimin dinlenmesi ve tespiti yaplabilir. Ancak mevzuatta, bu, su meydana gelmeden nce yaplan nleyici dinleme ve tespit srasnda su ve su unsuruna rastlanmas halinde bu kaytlarn delil olabileceini belirten hibir hkm yer almamtr. 5271 Sayl Ceza Muhakemesi Kanununun 138. maddesi, 5271 sayl Kanunun 135. maddesi kapsamna giren sulara ilikin olmak kaydyla, adl nitelikli iletiimin dinlenmesi halinde tesadfen elde edilen delillerin muhafaza altna alnp (gerei iin) Cumhuriyet Savclna bildirileceini belirtmektedir. Bu hkmn nleme dinlemesine uygulanamayaca aktr. Dolaysyla nleme dinlemesinde elde edilen bu deliller iin bir ilem yapma imkn olmad gibi, nleme nitelikli ilemin adl nitelikli ileme dntrlmesine ilikin bir hkm de yoktur (ayn kanaat: DDK Raporu 2010: s. 337). Adl nitelikli iletiimin tespitinde delil elde etmek iin baka bir yolun kalmamas, durumu daha bir srncemeye sokmaktadr. Bu noktada: sularn nlenmesi iin iletiimin dinlenmesi ve tespiti esnasnda 5271 sayl kanunun 135. maddesinde saylan uyuturucu kaakl veya ticareti gibi sularn ilendiine dair delillerin elde edilmesi halinde, Cumhuriyet Savclnca kamu dvsnn almas ya da bu delillere dayanarak derinlemesine adl aratrmaya devam iin nleyici nitelikteki bu dinlemenin adl nitelikli bir dinlemeye dntrlmesi imkn yasayla dzenlenmelidir (DDK Raporu, 2010: s. 341). 2.6. zel Gvenlik Grevlilerinin Durumu 1918 sayl Kaakln Men ve Takibine Dair Kanunda (m. 3), kaakl men ve takiple ykml olanlar,30 5607 sayl Kanun-
30
Madde 3/1: Her mahallin en byk mlkiye memuru szlemeli personel dahil olmak zere bilumum gmrk ve gmrk muhafaza amir ve memurlar, dorudan doruya Devlet tarafndan idare edilen bilcmle tekel memurlar, emniyet hizmetleri snfna dahil personel, jandarma subay, astsubay, uzman avu ve erat, Sahil Gvenlik Komutanl subay, astsubay ve erat, kaakl men ve takip ve tahkik ile mkelleftirler.
82
dan31 daha geni bir ekilde saylmlardr. 1918 sayl kanunu kaldran 4926 sayl kanun ve 4926 sayl kanunu da kaldran 5607 sayl Kaaklkla Mcadele Kanununda yer alan bu hkmlerin gnn artlarna yeterli olduu sylenemez. nk rnein, zamanmzda zel gvenlik grevlileri nihayetinde gvenlii salama ii yaptklar halde, kendilerine, grevli olduklar yer ve zaman diliminde her trl kaakl nleme aratrma ve takip ederek gerekli bilgi ve belgeleri yetkili kolluk makamlarna intikal ettirme grevinin kanun dzenlemeyle verilmesi faydal olacaktr. ar ve Mahalle bekileri ve dier zel kolluk grevlileri iin de ayn dnceleri ileri srmek mmkndr.
2.7. Mal Sular Aratrma Kurulunun (MASAK) ve Mal Sularla Mcadele Koordinasyon Kurulunun (MSMKK) Durumu
MASAK, hukukumuza ilk olarak 4208 sayl Kara Parann Aklanmasnn nlenmesi Hakknda Kanunla girmitir. Bu dorultuda, kara para denilen, sula ya da sutan elde edilen kazanlarn aklanmasnn nlenmesi iin gerekli aratrmalar yapmakla grevli klnmtr. Bu Kanunun ilgili hkmlerini kaldran 5549 sayl Su Gelirlerinin Aklanmasnn nlenmesi Hakknda Kanun MASAK yine muhafaza etmitir.
5549 sayl kanuna gre (m. 4), Ykmller nezdinde veya bunlar araclyla yaplan veya yaplmaya teebbs edilen ilemlere konu malvarlnn yasa d yollardan elde edildiine veya yasa d amalarla kullanldna dair herhangi bir bilgi, phe veya pheyi gerektirecek bir hususun bulunmas halinde bu ilemlerin ykmller tarafndan Bakanla bildirilmesi zorunludur. Ayn kanun (m. 19) MASAK, Su gelirlerinin aklanmas ve terrn finansmannn
31
Madde 19/1: Mlki amirler, Gmrk Mstearl personeli ile Emniyet Genel Mdrl, Jandarma Genel Komutanl ve Sahil Gvenlik Komutanlna bal personel, bu Kanunla yaptrm altna alnan fiilleri nleme, izleme ve aratrmakla ykmldr.
83
nlenmesi kapsamnda veri toplamak, pheli ilem bildirimlerini almak, analiz etmek ve deerlendirmek ile grevli ve yetkili klmtr. Hukukumuzda su phesi zerine aratrma yapmak, bu srecin kamu dvsn gerektirip gerektirmediine karar vermek Cumhuriyet Savclklarnn grev ve yetkisindeyken, pheli ilemlerin MASAKa bildirilmesi, sanki Cumhuriyet Savclklarn pay pas edici, MASAK ile Cumhuriyet Savclklarnn aralarnda grev ve yetki atmasn barndrc niteliktedir. Hlbuki MASAK bir bilirkii veya uzman aratrmac kurulu olarak harekete geiren, pheye ulam olan Cumhuriyet Savcs olmaldr. Kanunun hkmlerinin bu ceza muhakemesi uslne uygun olarak deitirilmesi gerei ortadadr. MASAKla ilgili bir dier hkm de Anayasaya aykrl iddia edilebilecek 20. madde hkmdr. 5549 sayl kanunun 20. maddesindeki Su gelirlerinin aklanmasnn nlenmesine ilikin kanun taslaklar ile Bakanlar Kurulu kararyla yrrle girecek ynetmelik taslaklarn deerlendirmek ve uygulamayla ilgili kurum ve kurulular arasnda koordinasyon salamak zere Mal Sularla Mcadele Koordinasyon Kurulu (MSMKK) oluturulmutur hkm; sanki, kanun taslaklarnn TBMMye sunulmadan, Bakanlar Kurulu kararyla yrrle girecek ynetmelik taslaklarnn Bakanlar Kurulunca imzalanmadan evvel MSMKK tarafndan mutlaka deerlendirilmesi gerektii eklinde anlalmaya msaittir. Bu durumda, rnein, Kanun Tasla, Milletvekillerince teklif haline Bakanlar Kurulunca tasar haline getirilmeden nce, MSMKKnn deerlendirmesini almak gibi zorunluluk, Anayasayla badamaz.32 Dolaysyla, tarttmz hkmn bir takdir yetkisi verir nitelikte anlalmas ya da takdir yetkisine dntrlmesi gerekir.
32
Kald ki, kanun tekliflerinin teklif sahipleri tarafndan MASAKa gnderilmesi uygun olmayacana gre, bunun iin nasl bir yntem izlenecei mevzuatla belirlenmelidir. Unutmamak gerekir ki, kanun tekliflerinin Bakanlar Kuruluna da gnderilmesi TBMM tz gerei olmakla birlikte, bu hkmden, kanun tekliflerini MASAKa Bakanlar Kurulunun gnderilecei anlam kmayabilir.
84
2.8. Polisin Grev ve Yetkilerinin Yeni Boyutlar Polisin 2005 ylndan bu yana yeni ceza muhakemesi sistemiyle yetkilerinin kslmas, sulular cesaretlendiren rol oynamtr. ncelikle, polisin acele hallerde sua dorudan mdhale, amirlerine haber veremeyecek kadar acil durumlarda bile aramann yazl emre balanmas, yer gsterme hallerinin bile polisin yetkisi olmaktan kmas, gzaltna alnan herkesin mutlaka, haber verilmesini istedii kiilere ya da yaknlarna soruturmann selameti aleyhine bile olsa hem de hemen haber verilmesi, bu tr yetki azalmalarna rnek tekil etmektedirler. Bu gibi konular ayr bir alma konusudur. Fakat burada gerekli olduu kadaryla bir ksm bilgiler vermek gerekir: Yeni ceza adalet sisteminde, kamuoyuna yansyan bir olayda, polisin, acil haller bile olsa, kapal mekna girmek iin Cumhuriyet Savcsndan yazl emir beklemesi srasnda, eve girmesindeki gecikme srasnda ev sahibi uyuturucular yanmakta olan sobaya atarak imha etmek istemitir. Polisin acele davranmas sebebiyle uyuturucu sobada yanmakta iken yakalanmtr (Derdiman, 2010: s.: 512, 513). Polisin grev ve yetkilerinde azalma imaj, o yllardaki su miktarn katlayarak artrmtr. Dahas, sulular da cesaretlendirmitir. Bu konuda istatistikler ortadadr. Bu rneklerden biri olarak, faili mehul olay saysndaki artta polisin yetkilerindeki azalmann etkisinin olmadn sylemek abesle itigal olur: Trkiyede adl makamlara gelen faili mehul olan dosya says, ykselmitir. Faili mehul says; 1999da 145.685, 2000de 152.655 iken, 2001 ylnda 197.860, 2002de 256.844, 2003de 322.584, 2004de 338.248, 2005de ise 498.370e ykselmitir (Derdiman, 2010: s.: 518, 519). Bu rakamlarda da izlenmektedir ki, acil hallerde aramann yaplmas iin emrin yazl verilmesi hkmnn Anayasaya konduu yl olan 2001 yl ve daha sonraki yllardaki art dier yllara gre biraz daha anormal oranda olmutur. Sadece faili mehul olaylara ilikin saysal rneklerle desteklenen kanaatimize kar, ceza infaz sisteminde arlatrmalarn sular azaltc etken olduu iddiasn ileri srmek yeterince ikna edici olamaz. nk cezalarn infaz iin ncelikle mahkemenin kesin karar gerekmektedir. Kesin mahkeme karar verilmesi ancak delil elde edilmesine baldr. Dolaysyla, polisin yetkilerindeki azalma, delil85
lere ve phelilere ulamay zorlatrd srece, sular engellemez; aksine artrr. Bu sebeple, en azndan, polisin acil hallerde yapaca ilemler ve bu arada bilhassa arama iin kanunla yetkili merciin yazl emrini beklemek gibi yasal ve anayasal zorunluluklar kesinlikle kaldrlmaldr. Birok batl lkenin polisine acil hallerde dorudan arama yapabilme yetkisi verdii unutulmamaldr. 2.9. Uyuturucu Sularyla lgili Soruturma Konularndan Bazlar Uyuturucu sular toplumda genel sal tehlikeye atan sulardr. Bunlara verilen cezalarn ok ar olmas gibi sebeplerle, kuryelik ya da kullanmak iin uyuturucu satm gibi iler 18 yandan kklere yaptrlabilmektedir. Bir de uyuturucudan kazanlan [yllk, uluslararas alanda 320 milyar Dolar civar gibi (Drogenbekmpfung, 2010)] yksek miktarlardaki kara parann aklanmasnn nlenmesi asndan 4208 sayl kanunun 8. maddesine gre zamanam sresi 10 yldr. Ayrca, bu sularn aydnlatlmasnda, ceza yarglamasndaki ispat yntemi kullanlmakta ve sank su ispat edilene kadar masum saylmaktadr. Bu sakncalar gz nnde bulundurularak, uyuturucudan veya illegal dier yollardan elde edilen kara parann soruturmalarnda zamanam sresi kaldrlmal (ya da daha uzun tutulmaldr). Bir de bu sularn soruturulmasnda, malvarlnn kara para olmadnn ispat mal varl sahibi kiiye yklenmelidir (Derdiman, 2006: s. 110, 111). 4422 sayl Kanunun rgtl sular asndan konuya bakan gerekesinde buna imkn veren ifadelere rastlanmaktadr.33 Nitekim TBMM Aratrma Komisyonu da, dncemize yakn bir ekilde, ispat ykmllnn iddia makam ile dvl taraf arasnda paylatrlmasna ynelik bir dzenleme nermektedir. Komisyona gre, bu uygulama benimsendii takdirde, delillendirmeye ilikin problemler
33
4422 sayl kanunun 6. maddesinin gerekesine gre su ilediinden phe edilen kimsenin kaynann meru olduunu ispat edemedii mal ve eyalar kiinin mahkumiyetine hkmedilmesi ile birlikte devlete intikal etmektedir. (ASMKT, 1999)
86
byk lde ortadan kalkacak, sulularn kayna belli olmayan malvarlklarnn msadere edilebilmesinin n alacaktr (TBMM, 2008: s. 442). Kk ocuklarn su ilemesi halinde ise, soruturma makamlar, bunlar hakknda 5395 sayl ocuk Koruma Kanunu hkmlerini de ileterek, yalarnn byk olup olmadn asliye hukuk mahkemesinde ya tashihi dvs aarak tespit ettirme imknna sahiptirler. Ayrca ocuklarn birka kez ayn sulardan yasal ileme tbi tutulmas hli rapor edilmeli ve bunun arkasndan veli ya da vasisinin bunlar ynlendirip ynlendirmedikleri aratrlmaldr. Bu ynde bulgu elde edilmese bile, yetitirilmelreine gereken zeni gstermedikleri iin ocuklarn anne ve/veya babasndan velyetin kaldrlmas ve bunlarn vesayet namnda devlet gzetimine alnmas, yetkili kamu makamlarnca hkimden istenilebilir. Byle bir durumda gerekli tedbirleri almak mdhalesini, 4721 sayl Trk Meden Kanunu34 ve 5395 sayl ocuk Koruma Kanunu da hukuk ve meru hale getirmektedir.35 Dier taraftan, uyuturucu sularnn aydnlatlmasnda etkinlik iin, Uyuturucu ve psikotrop maddelerle ilgili sular ihbar edenlerin, kendi rzalar olmadka kimliklerinin gizli tutulmas, tank veya baka sfatla dinlenmemeleri; bu sularn unsurunu ya da cezasn etkileme ihtimali bulunanlar dnda, baka sularla ilgili dvlarn bu sularla ilgili dvlarla birletirilmemesi salanmaldr (TBMM, 2008: s. 430). Ayrca, muhbirlerin verecei bilgilerin, doruyu syleyeceklerine ve sadece muhbirin sylediklerini aktardklarna dair ye34
rnein, 4721 sayl Trk Meden Kanunun 347/1. maddesine gre, ocuun bedensel ve zihinsel gelimesi tehlikede bulunur veya ocuk manen terk edilmi hlde kalrsa hkim, ocuu ana ve babadan alarak bir aile yanna veya bir kuruma yerletirebilir. 5395 sayl kanun 6. maddesine gre, Adl ve idar merciler, kolluk grevlileri, salk ve eitim kurulular, sivil toplum kurulular, korunma ihtiyac olan ocuu Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumuna bildirmekle ykmldr. ocuk ile ocuun bakmndan sorumlu kimseler ocuun korunma altna alnmas amacyla Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumuna bavurabilir. Sre bu bavurudan sonra ayn Kanunun ngrd usl takip etmek suretiyle devam ettirilmektedir.
35
87
min ettirildikten sonra operasyonu yneten ve o operasyonda muhbiri altran polis amir veya memurunun tank ifadesi, muhbir tank ifadesi eklinde ve deerinde kabul edilmelidir. Ya da Bu sularn tmnn muhbirleri ve tanklar, Tank Koruma Kanunu kapsamna alnmaldr (TBMM, 2008: s. 430). Soruturmada suu aydnlatmay engelleyen en nemli hususlardan birisi, bu sularn aydnlatlmas iin su rgtlerinin iine sokulan gizli soruturmacnn hibir suu ileyemeyecei hkmdr. Esasen gizli soruturmacnn rgt iinde (szde) bir grev stlenmi olmas halinde ileyecei her sutan mesul olmas, rgtte phe ekmeden grev yapmas iin kanlmazdr. Uyuturucu kaakl sular gibi sularda, rgtn iine giren herkesin, rgt tarafndan, bir ksm kaak eyalarn kendisine tattrlarak testten geirilebilecei veya sua ortak edilebilecei, gizli grevlinin buna yanamamasnn bedelini ya canyla deyebilecei ya da bu durumda operasyonun baarsz olaca gn gibi aikrdr. Hlbuki uyuturucu sularnn nesilleri tketen cidd tehlikeleri iermeleri dolaysyla, bu sulara ilikin operasyonlarda hukuk kurallaryla belirlenmi daha etkin yntemlere bavurmak gerekebilir. Kald ki, 5237 sayl kanuna gre, bir kimsenin hibir aresinin kalmad (bu gibi) tehlikeli durumlarda iledii sular, zorunluluk halleri nedeniyle cezalandrlamazlar.36 Bu konuda; rgt iinde kendisine gelebilecek tehlikeleri bertaraf edemeyecek derecede aresiz kalan ve zorda olan birisinin ileyecei fiilleri zorunluluk hali kapsamnda hukukla uygunluk kapsamnda grp grmemek, bamsz yargnn takdirindedir. Bu nedenle, bu konunun ayr bir hukuka uygunluk sebebi olarak bir kanun hkmyle alnmas, gizli grevlinin cezalandrlmasn engelleyen garanti oluturacaktr. Bu erevede; kanaatimizce, gizli soruturmacnn rgtn iinde adam ldrmek ve yaralamak gibi ar sular hari olup da,
36
5237 sayl Yeni Trk Ceza Kanununun 25/2. maddesine gre, Gerek kendisine gerek bakasna ait bir hakka ynelik olup, bilerek neden olmad ve baka suretle korunmak olana bulunmayan ar ve muhakkak bir tehlikeden kurtulmak veya bakasn kurtarmak zorunluluu ile ve tehlikenin arl ile konu ve kullanlan vasta arasnda orant bulunmak koulu ile ilenen fiillerden dolay faile ceza verilmez.
88
sadece kaaklk faaliyetlerini kesintiye uratmayacak ya da durdurmayacak lde iledii fiillerin cezay gerektirmeyecei yasayla belirlenmelidir. Bu arada, gizli soruturmacnn adam ldrmek, piyasaya rgt adna sahte para srmek gibi muhtemel fiillerinin kamu vicdanna verdii zarar, uyuturucunun ve/veya faillerinin yakalanamamasndan daha byk olduu iin, bu gibi sularn ilenmesinin hukuka uygunluk sebebi grlmesi kesinlikle korkun olup hibir suretle dnlemez. Sonu Uyuturucuyla mcadelede ulusal ve uluslararas alanlarda pek ok sorunlar yaanmaktadr. Uyuturucuyla mcadele; uluslararas alanda Devletlerin ibirliini ve ulusal alanda zellikle polisiye mcadele bata olmak zere tm kamu kurum ve kurulularnn, anne ve babalarn, sivil toplum rgtlerinin, ksacas tm faktrlerin birlikteliini gerektirmektedir. Uyuturucuyla mcadelede sorun odakl, ok ynl faktrleri nazara alan polisiye nleyici giriim olarak proaktif ve toplum destekli polislik kadar, bu konuda yaplm olan hukuk dzenlemelerin de, tartmasz, nemi vardr. Dier mcadele faktrleri bir tarafa, konumuz snrlar iinde denilebilir ki, ulusal ve uluslararas mcadeleye katk niteliinde olan polisiye ve hukuk dzenlemelerin bir ksm, kanaatimizce sorunlar iermektedir. Uygulamada karlalan bu sorunlarn bir bildiri metnini aacak kadar geni olmas dolaysyla, burada, uygulamada karlalan bir ksm rnek sorunlardan sz edilmelidir. Bu anlamda, zet ksmnda sz edildii gibi; operasyonel bir ksm konularla, ortadouda polis ibirlii tekiltnn kurulmas, uyuturucuyla finanse edilen illegal rgtlerle mcadele ve uyuturucudan vazgeirici tbb eczalara duyulan ihtiya zm bekleyen proaktif polisiye rneklerdir. zm bekledii deerlendirilen hukuk dzenlemelere ilikin rnekler arasnda da, dank mevzuatn uyumlulatrlarak birletirilmesi gerei, uyuturucu sularna ngrlen cezalarda adaletsizlikler, uyuturucu suunu rgtl ileme hali, iletiimin
89
dinlenmesi ve tespiti, polisin azalan yetkileri, zm bekleyen hukuk dzenlemelere saylabilirler. Bu arada tekrar hatrlatmak gerekir ki, uyuturucuyu kullanma sebepleri analiz edilerek bunlarn ok ynl giriimlerle ortadan kaldrlmas mcadelede ihmal edilemeyecek dier etkinlik alanlarn tekil etmektedir. Bu arada en nemli mcadele insann kendisinde merkezlemektedir. nsan ncelikle hi kullanmamak iin; mptellar ise, brakmay isteyerek, (srarl sabr ve) duyarllk gstermelidirler. Herkes, nnde yaanacak mr olduunu unutmamaldr (Derdiman, 2006: s. 115). Yine bilinmelidir ki, tutku veya itiyak seviyesinde odaklanlan kt alkanlklardan uzaklamak iin; srarl sabr, spor gibi ilgi odaklaryla megul olmak, dertle dertlenen dostlara muhabbet ve benzer olumlu gayretlerin her biri nemli bir anahtar ve cidd bir aratr.
Kaynaka ABD Raporu (2010). Balkanlar hala byk bir uyuturucu gei rotas. Eriim tarihi: 03.03.2010, Eriim adresi: http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/ tr/features/setimes/features/2010/03/03/feature-01 Pek, S. (2010). Narko Terrizm, http://www.tubim.gov.tr/Dosyalar/Makaleler/Makale_Narko.pdf, 17.10.2010 Beers Rand. (2010). The Woldwide connection between Drugs and Terror/ Washington DC, nakleden: Ahmet Pek, (2010): Narko Terrizm, http://www.tubim. gov.tr/Dosyalar/Makaleler/Makale_Narko.pdf, 17.10.2010, s. 1. ASMKT. (1999). kar Amal Su rgtleriyle Mcadele Kanunu Tasars ve ileri ve Adalet Komisyonlar Raporlar (1/487), TBMM, 21. Dnem, 1. Yasama Yl, Sra Says: 87, http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem21/yil01/ ss87m.htm, 27.10.2010 Ergil, D. (1991). Terrizmin Mant ve Hedefi, Siyasal Bilimler Fakltesi Dergisi, Prof. Dr. Muammer Aksoya Armaan, 46, (1-2), ss. 171-181. Drogenbekmpfung. (2010). http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Aussenpolitik/Themen/TerrorismusOK/OK-Drogen/Drogen.html, Eriim Tarihi: 13.10.2010
90
Ergil, D. (2009). Krt Raporu, Gvenlik Politikalarndan Kimlik Siyasetine. stanbul: Tima Yaynlar. EMCDDA. (2009). 2009 Yl Trkiye Raporu, Trkiye, Yeni Gelimeler, Trendler, Seilmi Konular. Ankara: Kaaklk ve Organize Sularla Mcadele Daire Bakanl Yaynlar. Entschlossener Kampf gegen Drogen im Land - Staatliche Hrte gegen Dealer und Schmuggler. (2010). http://www.cdu-fraktion-rlp.de/fileadmin/user_upload/ Landtagsfraktion/Schwerpunkte/ISDrogen.pdf, Eriim Tarihi: 30.10.2010 afak, E. (2009). PKK ve Tamil Kaplanlar, Sabah Gazetesi, 04.02.2009, http:// www.sabah.com.tr/Yazarlar/safak/2009/02/04/PKK_ve_Tamil_Kaplanlari, Eriim Tarihi: 08.10.2009. Erem, F. (1973). Trk Ceza Hukuku Genel Hkmler, Cilt: I. Ankara: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar no: 335. Yenisey, F. (2000). Avrupa nsan Haklar Komisyonuna Yaplan Bavurular erevesinde Kolluk Glerinin Uygulamalar, Farkl Bak Tarzlaryla nsan Haklar Uygulamalar, Ankara, s. 58-61den nakleden: R. Cengiz Derdiman, (2003): Uyuturucu le Mcadelede Uygulamada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri Polis Dergisi, Yl:9, Say: 36, ss. 475-482. Derdiman, F. & Akyol, O. (2009). Toplumsallama ve Komuluk likileri, TBTAK Ortaretim rencileri Aras Aratrma Projeleri Yarmas, (Danman: Fatih Aydoan), (Fotokopi), Bursa. eker, G. & Derdiman, R.C. (2010). Kentlerde Sularn nlenmesine likin Yaklamlar ve Bu Dorultuda Mahalle leinde Toplum Destekli Polislik Uygulamas, iinde Tosun, E. K. (ed.) Mekn, Kltr ve Ynetim Perspektifinde 21. Yzyl Kentleri, Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar, ss: 417-464. nalck, H. (2010). Osmanllar, Fthat, mparatorluk, Avrupa ile likiler, stanbul: Tima Yaynlar. Zafer, H. (2010). Ceza Hukuku Genel Hkmler (TCK. M. 1-75), stanbul: Beta Yaynlar. Interpol. (2010). http://tr.wikipedia.org/wiki/Interpol#.C3.9Cye_.C3.BClkeler, Eriim tarihi: 23.10.2010 KOM. (2007). Kaaklk ve Organize Sularla Mcadele Raporu, 2007, Emniyet Genel Mdrl KOM Daire Bakanl, TADOC yaynlar, Ankara. KOM. (2008). Kaaklk ve Organize Sularla Mcadele Raporu, 2008, Emniyet Genel Mdrl KOM Daire Bakanl http://www.kom.gov.tr/Tr/KonuDetay.asp?BKey=61&KKey=239, Eriim tarihi: 27.10.2010
91
KOM. (2009). Kaaklk ve Organize Sularla Mcadele Raporu, 2009, http:// www.kom.gov.tr/Tr/KonuDetay.asp?BKey=61&KKey=453, Eriim tarihi:17.10.2010, Can, M.H. (2008). Uluslararas Terrizm, Ankara: Nobel Yaynlar. NKR, Amerika Birleik Devletleri (2004). 2004 Uluslararas Narkotik Kontrol Stratejisi Raporu, http://www.-kom.gov.tr/ Dosyalar/Abd2005.Doc, Eriim tarihi:25.07.2005. Derdiman, R.D. (2006). Uyuturucu Maddeler Hakknda Genel Bilgi ve Uyuturucu Maddelerle Mcadele Esaslar. Akademik Aratrmalar Dergisi, 28, ss.103122. Derdiman, R.D. (2006). Toplumsal Etkileim-Kamu Dzeni likisi Asndan Polis Hizmetlerinde Toplum Destei ve likisi, U.. Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (10), ss. 29-46. Derdiman, R.D. (2007). Polis Ynetimi Hukuku, Mevzuattaki en son deiikliklere gre yeniden yazlm 3. bask, Ankara: Nobel Yaynlar. Derdiman, R.D. (1996). Kamu Ynetiminde Polis Halk likisi ve birlii, Trk dare Dergisi, Say: 412, ss. 131-153. Derdiman, R.D. (2003). Uyuturucu le Mcadelede Uygulamada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri, Polis Dergisi, Temmuz-Austos-Eyll, Yl:9, Say: 36, ss.475-482. http://www.egm.gov.tr/egitim/dergi/eskisayi/36/web/kriminoloji/doc_dr_r_cengiz_derdiman.htm, Eriim Tarihi: 26.09.2010. Derdiman, R.D. (2010). The Condition of Search Warrant in Turkish Law for Urgent Cases of Search and Comparative Law, World Applied Sciences Journal, 8 (4), pp: 509-526. Derdiman, R.D. (2010a). Halkoyuna Sunulacak 5982 Sayl Kanun Hkmleri Hakknda Dnceler, http://www.anayasa.gen.tr/derdiman-5982.htm, Eriim Tarihi: 30.8.2010. Radikal. (2005). nternet Basks, 6 Mart 2005, Eriim Tarihi 06.07.2005, Solgun, S. (2002). Uyuturucu Madde Kaakl ve Alternatif zm nerileri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Mula, 2002, http://bliss.mu.edu.tr/tezdb/48150.pdf, Eriim Tarihi: 24.10.2010. zeren, S. & Cinolu, H. (2010). Terrle Mcadelede Toplum Destekli Polislik Uygulamalar, iinde Szer, M.A.,Toplum Destekli Polislik, Toplum, Su ve Gvenlik Ankara: Adalet Yaynevi, ss: 197-220.
92
Gnay, T. (2010). hanetin Tarihi, emdin Sakkn lk Kez Yaymlanan itiraflar, stanbul: Yaknplan Yaynlar. TBMM Aratrma Komisyonu Raporu. (2008). Madde Kullanm ve Bamll le Kaaklnn nlenmesi Alanlarnda Tespit Edilen Sorunlar ve zm nerileri, TBMM Aratrmas Komisyonu Raporu, Ankara. United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). (2009). World Drug Report 2009, http://www.tubim.gov.tr/Dosyalar/raporlar/ unodc_2009_rapor.pdf, Eriim Tarihi: 25.10.2010. Uyuturucu Kullanana, Bulundurma Cezas, (2010): http://www.tubim.gov.tr/KonuDetay.asp?id=7&BKey=93, 30.10.2010 akc, Y. (2010). Uluslararas Su ve Sulularla Mcadelede nterpol. an Polisi http://www.caginpolisi.com.tr/4/32-33-34.htm, Eriim tarihi: 23.10.2010
93
2.
Blm
AKARYAKIT KAAKILII
TRKYE-RAN SINIRINDA AKARYAKIT KAAKILII VE ETKLER*

Do. Dr. Orhan Deniz** zet 454 km uzunluundaki Trkiye-ran snr, ou yerde ykseltisi 25003000 metreyi aan dalk bir alandan gemektedir. Buradaki dalar, yzyllardr snrn siyasi istikrarnda nemli rol oynasa da snr gvenlii noktasnda ciddi riskler iermektedir. Snrnn dalk ve kontrolnn zor olmas, doal olarak beraberinde bir takm yasad faaliyetlere de zemin hazrlamaktadr. Bunlar arasnda en dikkat ekici olan ise akaryakt kaakldr. Her yl randan Trkiyeye onbinlerce ton akaryakt geirilmektedir. Genellikle at ve katr srtndan 70 litrelik bidonlarla Trkiyeye dalk alanlardan sokulan akaryakt, satlmak zere nce snr ky ve kasabalarna oradan da i kesimlerdeki pazar niteliindeki ehirlere tanmaktadr. Genellikle aralarn yakt depolarnda kasaba ve kentlere getirilen akaryakt, bazen gizli bazen de aktan sokak aralarndaki perakendeciler ve petrol istasyonlar araclyla tketicilere ulatrlmaktadr. Snr zerinde yer alan 60 ky ve 9 ile merkezinde yaplan gzlem ve mlakatlara dayal olarak hazrlanan bu almada, kaakln boyutlar, yapl tarz, kaakln yre ve Trkiye zerindeki etkileri incelenmitir. Ayrca, Trkiye-ran snrnn corafi yaps, corafi yapnn kaakla etkisi, kaakln arka plan ve yre halknn bu olaya bak as irdelenmitir. Anahtar Kelimeler: Snraan Sular, Akaryakt Kaakl, Trkiye-ran Snr, Trkiye
* Bu alma, Yznc Yl niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Bakanlnn destei ile gerekletirilmitir. ** Yznc Yl niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Corafya Blm retim yesi, odeniz70@hotmail.com
97
Giri Snraan sular, bugn dnyann kar karya kald en nemli sorunlardan birisidir. Son yllarda dnyann baz alanlarda snrlar eski nemini yitirirken (Avrupa Birliinin i snrlarnda olduu gibi), baz alanlarda daha fazla nem kazanmaya ve korunmaya muhta hale gelmektedir. zellikle, lkeler ve blgeler arasndaki gelimilik, gelir dalm ve eitsizliin derinletii yerlerde snrlarn kontrol daha fazla nem kazanmaktadr. Snr gvenliinin salanamad yerlerde doal olarak illegal olaylar artmakta ve ulusal karlar bundan ciddi lde zarar grebilmektedir. Snraan sularn eitli trleri bulunmakta olup, etki ve maliyetleri bakmndan bazlar n plana kmaktadr. Bunlar; uyuturucu kaakl, silah kaakl, insan ticareti, gmen kaakl, biliim sular, kara para aklama, nkleer madde kaakl ve tarihi eser kaakldr (zeren, Szer ve Demir, 2010: s.2). Son yllarda dnya genelinde akaryakt fiyatlarnn artmasyla birlikte akaryakt kaakl da hzla artmaya balayan bir baka kaaklk trn oluturmaktadr (Garuba, 2010: s.6, Opara, 2010. IRIN, 2008, Bozcali, 2008: s.6-7). nsan ve her trl eyann snrlar arasnda illegal olarak el deitirmesiyle ortaya kan ranttan bata terr rgtleri olmak zere pek ok organize su rgtnn gelir elde ettii bilinmektedir. Bu durum, hem uluslararas toplumu birlikte hareket etmeye, hem de lkeleri snr gvenlii noktasnda daha etkili nlemler olmaya zorlamaktadr (Garuba, 2010: s.6). Bu anlamda Trkiyenin ranla olan snr, byk nem tamaktadr. Trkiye-ran snr 1639 ylndan bu yana yaklak 370 yldr, kk deiiklikler dnda hemen hemen ayn eklini korumaktadr. Osmanl Devleti dalp yerine Trkiye Cumhuriyeti devleti kurulduktan sonra, snr zerinde gvenlik nedeniyle sadece Kk Ar Da ve Kotum evresinde kk apl dzenlemeler yaplmtr (Erim, 1952: s.1-26; Gnel 1994: s.122) Her yl onbinlerce insan ve tonlarca uyuturucu madde, lkemize bu snrdan sokularak Avrupa lkelerine tanmaktadr. Ayrca, snr
98
TRKYE-RAN SINIRINDA AKARYAKIT KAAKILII VE ETKLER
hem ran, hem de Trkiyenin i piyasasnda tketilen bata akaryakt olmak zere tekstil, elektronik eya, tarmsal ila, gda ve tekstil rnleri gibi eitli mallarn yasad ticaretine sahne olmaktadr. Bu rnler arasnda zellikle akaryakt, miktarca en fazla kaakl yaplan rndr. Uzun yllardan beri randan Trkiyeye snrn dalk ve kontrolnn zor olduu yerlerinden at ve katr srtndan akaryakt getirildii bilinmektedir. Trkiyede akaryakt kaakl sadece ran snrndan da yaplmamaktadr. 2005 ylnda TBMM aratrma komisyonunun hazrlad bir raporda Trkiyede bir ylda yaplan akaryakt kaakl miktarnn 4.5 milyon ton olduu ve bunun 150 bin tonunun Vanda yapld ifade edilmektedir (TBMM, 2005). Ayn raporda akaryakt kaakl yntemleri; denizcilik sektrnde tahsis edilen TVsiz akaryaktta yaplan kaaklk, eitli ekillerde deniz tatlaryla yaplan kaaklk, transit olarak lkemize giren TIR ve kamyonlarla yaplan kaaklk, snr ticareti kapsamnda yaplan kaaklk, ithal edilen akaryaktta kaaklk, boru hatlarndan yaplan kaaklk ve snr kylerinde katr srtndan yaplan kaaklk eklinde sralanmaktadr. ran snrnda yaplan akaryakt kaakl, ya snr kaplarnda lkeye giri yapan aralarn depolarndaki yaktn kaak satlmas suretiyle veya dalk alanlardan katr srtnda getirilen akaryaktn snr ky ve kentlerinde satlmas eklinde yaplmaktadr. Bu tr kaakln Trkiye-ran snrnda uzun yllardan beri yapla geldii ve hatta blgede babadan ola geen bir meslek gibi srdrld grlmektedir. ran snrnda gerekletirilen kaaklk nedeniyle Trkiyenin, urad zararlarn tahmin edilenden ok daha fazla olduu dnlmektedir. zellikle uluslararas su rgtleri ve terr rgtlerinin finansman salamalar, haksz kazan elde edilmesi, kaaklk nedeniyle yrede tarm ve hayvancln sekteye uramas, kaakln kolay para kazanma yolu olarak grlmesi nedeniyle insanlarn retimden uzaklaarak tembellie almas, Trkiyenin urad vergi kayb ve en nemlisi her yl onlarca insanmzn snr geileri esnasnda hayatn kaybetmesi dikkate alndnda, Trkiyenin kayplar daha iyi anlalm olacaktr.
99
Blgede cereyan eden kaaklk sorununa kar, alternatif olarak yasal snr ticareti yeterince gelitirilememitir. Oysa bu alternatif zaman zaman in-Vietnam arasnda (Womack, 1994), ve ad -Nijer-Nijerya-Kamerun-Orta Afrika Cumhuriyeti arasnda (Servais Afouda, 1996: s.22-23) baaryla uygulanmtr. Trkiyenin Dou ve Gney komsularyla 1970lerden buyana zaman zaman kesintiye urasa da hala ar aksak devam eden, genellikle petrol, tarm ve tekstil rnlerine ynelik bir snr ticareti sz konusudur. Trkiyenin ranla snr ticareti 197879 yllarnda dnyadaki petrol fiyatlarnn hzla ykselmesi, artan dviz talebi ve petrol ihtiyacn karlamak iin rana petrol karlnda mal satma kararyla balamtr (Orhan, 2000: 18). Daha sonraki dnemlerde (1980, 1982, 1985, 1989, 1990, 1996, 1997, 1998, 2000 ve 2003 yllarnda) Bakanlar Kurulu kararlaryla snr ticaretinin kapsam ve kurallarn belirleyen eitli dzenlemeler yaplmtr. Ancak, her dnemde snr ticareti kapsamndaki mutad petrol ithalat (aralarn ilave depolarnda getirilen petrol) dier rnleri glgede brakmtr. Dolaysyla bu ekilde getirilen petroln byk bir ksm kayt altna alnamamtr. yle ki Trkiyede 19952002 yllar arasnda ara says 4.895.000 den 7.435.000e ykselerek yaklak % 49 orannda artarken, ayn dnemde petrol tketimi neredeyse hi artmayarak 26 milyon ton civarnda kalmtr (ztrk, 2005: 117). Aradaki fark, Trkiyedeki snr ticareti veya kaak yollardan yurda giren petrol miktarnn boyutlarn gstermesi asndan dikkate deerdir. 1. Metot Bu alma, gzlem ve grme tekniklerinin kullanld bir nitel aratrmadr. almada ncelikle snr zerinde ve gerisinde kalan geni bir alanda arazi almalarna balanmtr. Arazi almalar esnasnda snr blgesinin doal ortam zellikleri ile snr gei noktalar arasndaki ilikiyi ortaya koymak ve kaakln etkilerini belirlemek amacyla, Trkiye-ran snr hatt zerinde corafi gzlemler yaplmtr. Snr zerinde yer alan yaklak 60 ky ve mezrann yan sra 10 ile merkezine gidilerek kaakln youn olarak yapld alanlarn, snr gei noktalarnn ve kaakln etkilerinin belirlenmesine allmtr.
100
Konuya ilikin bilgi toplamak iin snr kylerinde yaayan yerel halkn yan sra, tamamen geimini kaaklkla salayan kimseler, bu konuda ceza alm kiiler ve snr blgesinde grev yapan gvenlik kuvvetleriyle yz yze grmeler yaplmtr. Yaplan alan almalarnda klasik bilimsel aratrma yntemlerinin, bu tr konularn aratrlmasnda bir sonu veremeyecei kanaatiyle, az veya ok yasad ilere bulaan kiilerden doru bilgiye ulamann en kestirme yolunun; doru kiilerle, doru zamanda, doru iletiim kurmaktan ve sz konusu kiilerin gvenini kazanmaktan getii de dnlerek, her bir grupla yaplan grmede farkl yntemler ve taktikler izlenmitir. rnein kaaklar ve snr kylleriyle yaplan grmelerde kaak mazot alcs veya hayvan pazarlaycs gibi mazeretlerle temas kurulurken, gvenlik kuvvetleriyle dorudan aratrmac kimliimizle temas kurulmutur. lgili kesimlerle yaplan mlakatlar ve arazi gzlemlerinde tutulan notlar, daha sonra byk lde almann ieriine yanstlmtr. Bu almada kullanlan saysal verilerin bir ksm, daha nce yaplan akademik almalardan, bir ksm ise arazi almalar esnasnda tarafmzca temin edilmitir. Ayrca, farkl zamanlarda konuya ilikin Trkiyenin ulusal ve yerel basnnda kan medya haberleri de gzden geirilerek farkl bir veri kayna olarak almada deerlendirilmitir. 2. Kaakla Zemin Hazrlayan Koullar 2.1. Corafi Koullar Yaklak 1070 km uzunluundaki Trkiyenin dou snrnn, en dalk ve dolaysyla kontrolnn en zor olduu yer, phesiz Trkiye-ran snrdr. Kontroln zor olmas nedeniyle yasad geilerin en fazla yaand snr da doal olarak burasdr. Yaklak 454 km uzunluundaki Trkiye-ran snr, ou yerde ykseltisi 25003000 metreyi aan dalk alanlardan gemektedir. Buradaki dalar, Kk Ar hari, genellikle ktlevi ve birbirinden eik ve vadilerle ayrlan sradalar eklinde uzanmaktadr. Snr blgesinde yer alan en yksek noktaya, kuzeyde 3896 m. ile Kk Ar
101
Danda ulalr. Snrn hemen bat kenarnda, snm bir volkan olan K. Ar; kuzeyde Idr ile gneyde Doubayazt ovalar arasnda yer alr. Doubayaztn gneyinde Tendrek Dana kadar uzanan alanda Akyayla Da (2503 m) bulunur. 3533 m ykseklie sahip Tendrek Dann dousundan itibaren gneye doru, kuzey-gney ynl ve gneye doru gittike ykseltisi artan da sralar bulunur ve snr, genellikle bu dalarn su blm izgilerini takip eder. Snrn gneyinde, zellikle Kotur vadisinden ran, Irak ve Trkiye genindeki Kandil Dana kadar uzanan ksm, son derece sarp ve dalk arazilerden gemektedir (Deniz ve Dou, 2008: 52). Btn bu dalk alanlar Trkiyenin dou snrnda gvenlik zafiyetinin en st dzeye kmasna ve dolaysyla kaaklk olaylarna zemin hazrlamaktadr. Trkiye-ran snr, genel olarak dalarn zirvelerini takip etse de, yer yer dou bat dorultulu akarsu vadilerine ve ovalara karlk geldii alanlar da bulunmaktadr. Bu tip alanlarn banda, kuzeyde Idr (800 m) ve Doubayazt Ovas (1450 m) ile snrn orta ve gney kesimindeki Kotur ve Esendere vadileri gelmektedir. Snrn Idr ve Doubayazt Ovasndan getii alanlar, Trkiye-ran snrnn en alak noktalarn oluturmaktadr. Doal bir geit olmalar nedeniyle Trkiyenin douya alan en nemli snr kaplarndan Grbulak ve Dilucu snr kaps ile bugn kapal olan Borualan Snr Kaps da bu alanda yer almaktadr. Ayn ekilde, Esendere vadisi zerinde Esendere snr kaps, Kotur vadisi zerinde ise Trkiye-ran demiryolu ulamn salayan Kapky snr kaps bulunmaktadr. Snr kaplar ve onlarn yakn evreleri kaakln younlat alanlar olmalar nedeniyle dikkat ekmektedir. Trkiye-ran snr zerindeki Esendere ve Grbulak snr kaplarnn evresi buna rnek gsterilebilir. klim bakmndan Trkiye-ran snr blgesinde, genel olarak karasal iklim zellikleri grlr. Snrn Aralk ve Doubayazt ovasna karlk gelen ksmlarnda ise iklim, ykseltinin az olmas nedeniyle dier ksmlara oranla biraz daha lman geer. Ancak ykseltinin fazla olduu yerlerde, scaklklar bir hayli dmekte ve iklim sertlemektedir. Yllk scaklk ortalamas 800 m ykseltideki Aralkta 12,1 C iken, 1725 m ykseltideki Doubayaztta 9,2 C, 2000 m ykseltideki aldranda 4,4 C, 2100 m ykseltideki zalpta 6 C, 2400 m ykseltideki Bakalede 6,2 C, 1900 m ykseltideki Yksekovada
102
6,5 C ve 1350 m ykseltideki emdinlide ise 11,8 C olarak gereklemektedir.1 Snrn, bu istasyonlarn bulunduu yerin daha yksekte getii dikkate alndnda, snr izgisi zerindeki scaklklarn ok daha dk olduu sylenebilir. Kn snrn getii yksek kesimlere den kar, en az alt ay yerde kalmaktadr. Bu alanlarda kar kalnl yer yer 1,5- 2 metreyi bulmaktadr. Bu artlarda snr kontrolnn tam olarak salandndan bahsetmek mmkn deildir. Gvenlik kuvvetleri iin sorun tekil eden bu artlarn, yreyi iyi tanyan kaaklar asndan ok da sorun oluturmad, hatta onlar iin bir avantaja dahi dnt sylenebilir. Bu zor corafi artlara ramen, Trkiyenin en fazla yasad geilere sahne olan snr, Trkiye-ran snrdr. Her yl gerek mal kaaklarnn gerekse yasad gmenlerin byk bir ksmnn, lkeye girite bu snr kullandklar bilinmektedir. Dolaysyla kaaklar ve gmenler, snr geileri esnasnda snr boylarna denen mayn ve gvenlik kuvvetlerinin kurunlarna hedef olma ihtimali yannda, ar corafi artlarla da mcadele etmek zorunda kalmaktadrlar. zellikle k aylar onlar iin tam bir ikenceye dnebilmektedir. nk yksek dalk alanlardan snr geip uzun mesafeler boyunca yrmek zorunda kalmalar, kaaklar ve gmenlerin kar frtnasna yakalanarak yollarn kaybetmelerine, souktan donarak lmelerine ve kurtlar tarafndan paralanarak hayatlarn kaybetmelerine neden olabilmektedir. Trkiye-ran snr blgesindeki doal ortamn, beeri hayat da byk lde ekillendirdii grlmektedir. Snr blgesindeki arazinin yksek ve dalk olmas blgenin ikliminin yan sra yerlemelerin dal dzenini, yerlemelerin nfus bykln ve ekonomik faaliyetlerini de etkilemi durumdadr. Trkiye-ran snrnda yer alan yerlemelerin ve nfusun ykselti basamaklarna gre dalna bakldnda, nfus ve yerlemelerin ounlukla 2000 m.nin zerinde younlat grlr. Burada dikkat ekici olan bir husus da, snr zerindeki kylerin sayca az olmas1
klim verileri Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl kaytlarndan temin edilmitir.
103
na karn nfuslarnn fazla olmasdr. Trkiye-ran snr kylerinde 2000 yl nfus saym sonularna gre yaklak 76450 kii yaamaktadr. Bu nfusun % 79u 2000 metren zerinde, % 96 s ise 1500 metrenin zerinde yaamaktadr. Bu durum, blgenin topografik yapsnn doal bir sonucudur. ran snrna komu kylerdeki nfus bykl, gerek Trkiye gerekse blge ortalamasnn ok zerindedir. Trkiyede kylerin ortalama nfus bykl 637, rana komu snr illerinde (Van, Hakkri, Ar ve Idr) 618 kii iken, snr kylerinde bu deer 869 kiidir. Buradaki kylerin nfus bykl de dikkat ekmektedir. 2000 yl genel nfus saym sonularna gre Trkiye-ran snr kylerinde 500 kiinin altnda nfusa sahip kylerin oran % 28, 500 kiinin zerinde nfusa sahip kylerin oran ise % 72 dir (Tablo 1). Oysa ayn dnemde, Trkiyede 500 kiinin altnda nfusa sahip kylerin oran % 70 civarnda, 500 kiinin zerinde nfusa sahip kylerin oran ise sadece % 30 civarnda idi (DPT, 2006). Buradaki her bir ilenin snr kylerindeki nfus bykl birbirinden farkllklar gstermektedir. rnein, kaakln younluk kazand Bakalenin snr kylerinde ortalama nfus bykl 907, zalpin snr kylerinde 861, Sarayn snr kylerinde 855, aldrann snr kylerinde 861, Yksekovann snr kylerinde 890, emdinlinin snr kylerinde ise 1162 kiidir (DE, 2001). Snr kylerinin fazla nfuslanmasnda, blgedeki gvenlik sorunu nedeniyle kk kylerin boaltlm olmasnn yan sra kaaklktan elde edilen gelirin yksek olmasnn, dolaysyla da fazla g olaynn yaanmamasnn etkili olduu dnlmektedir. 2.2. Sosyo-Ekonomik Koullar Snr blgesindeki doal ortam koullar dnda baka faktrlerinde kaaklk zerinde etkisi bulunmaktadr. zellikle sosyo-kltrel ve ekonomik yapnn nemli etkisinin olduu dnlmektedir. Yani, eitim seviyesinin dk ve istihdam olanaklarnn snrl olmas, snr blgesinde insanlarn kaakla ynelmesinde etkili olmaktadr. zellikle blgedeki geleneksel ekonomik yapy oluturan tarm ve hayvancln sekteye uramas ve ayrca kaakln kolay para kazanma yolu olarak grlmesi bu durumda nemli rol oynamaktadr.
104
Trkiye-ran snrna komu snr kylerinde ve ilelerinde gze arpan en nemli husus, kz ve erkek rencilerinin okullama oranlar arasnda belirgin bir farkn ortaya kmas ve genel olarak okuma yazma orannn dk olmasdr. Trkiyede 2004 yl verilerine gre okuma yazma oran % 87 iken bu oran buradaki snr ilelerinde % 65de kalmaktadr. En dk okuma yazma oran Bakalede (% 55), en yksek okuma yazma oran ise Aralkta (% 81) grlmektedir. Bakale, Trkiyedeki ilelerin okuma yazma oranlarna gre yaplan srlamada 872 ile ierisinden 866, Aralk ilesi ise 638.nci srada yer almaktadr (DPT, 2004). Trkiye-ran snrnda yer alan 88 ky ve 3 mezrada ilkretim okulu bulunmakta ve bu okullarn tamam ak durumdadr. Ancak, k aylarnda yollarn kar nedeniyle kapanmas sonucu eitime sk sk ara verilmektedir. Snr blgesindeki corafi koullar tamal eitime pek uygun olmasa da renciler, ilkretimin ikinci ksmna (6, 7 ve 8. snflar) snr blgesindeki nispeten byk ve toplama merkezi olarak planlanan kylerde devam etmektedirler. Trkiye-ran snrnn Trkiye tarafnda Trke ve Krte, ran tarafnda ise Trke Farsa ve Krte en ok kullanlan dillerdir. Ayrca, snrn her iki tarafndaki snr kylerinin kltrel yap ve sosyal yaantlar da byk lde birbirlerine benzerlik gstermektedir. letiim kolaylyla birlikte snrn her iki tarafndaki halklar arasndaki yakn ilikinin, snr kaaklnn yaygnlamasnda etkili olduu grlmektedir. nk kaaklkta akrabalk ilikisi, onlar iin nemli bir gven unsuru olmaktadr. ran snrna komu kylerde yaayan halkn temel geim kaynaklarn tarm ve hayvanclk oluturmaktadr. Ancak, blgenin iklim artlar ve topografik yaps gz nne alndnda hayvancln biraz daha n plana kmas beklenirdi. Ancak 1990 sonrasnda blgede artan terr saldrlar ve ardndan uygulamaya konulan yayla yasann, hayvancl byk lde sekteye uratt grlmektedir. Ekonomik ura asndan bir lde alternatifsiz kalan snr kylleri areyi kaakla ynelmede bulmu grnmektedir. Yani tarm ve hayvancln yan sra kaaklk da artk snr kylerinin nemli geim kaynaklarndan birisi haline gelmitir. Snrn byk bir ksmnda
105
illegal olarak yaplan bu olay, yre insan tarafndan artk hayatn olaan bir paras haline gelmi ve kaaklk normal bir ticaret olarak alglanmaya balanmtr. Ar corafi artlar ve gvenlik riskine ramen, kaaklk olaylarnn, zellikle de akaryakt kaaklnn burada yaygnlamasnn pek ok nedeni bulunmaktadr ki bu nedenleri u ekilde sralamak mmkndr: 1. ki lke arasnda akaryakt rnlerinin alm satmnda ortaya kan byk fiyat farknn kaakl cazip hale getirmesi ve kaaklara verilen cezalarn yeterince caydrc olmamas. Trkiye ve ran dnyann en pahal ve en ucuz akaryaktn kullanan iki komu lkedir. Kanaatimizce Trkiye-ran snrndaki akaryakt kaaklnn temel nedeni de bu fiyat farkdr. 2. Kaaklkla birlikte ortaya kan zenginliin, isiz ve yoksullar iin ekici hale gelmesi, 3. Yrede gelir dzeyinin son derece dk, istihdam olanaklarnn snrl ve geleneksel olarak srdrlen tarm ve hayvancln son yllarda eski nemini kaybetmesi, 4. Snrn dalk yaps ve iklim artlarnn olumsuz etkisi nedeniyle kontrolnn zor olmas ve bu durumun kaaklarn geilerini kolaylatrmas, 5. Snrn her iki tarafnda kltrel olarak birbirine yakn ve akrabalk ilikisi bulunan insanlarn bulunmas ve bu durumun kaaklkta bir gven unsuru olarak grlmesi, 6. Snrn her iki tarafnda ayn dili konuan ve snr zerindeki gvenli gei noktalarn adeta ezberleyen ve ayn zamanda kaaklkla geimini salayan gruplarn bulunmas, 7. Trkiye ve ran tarafndaki ky ve mezralar vastasyla yollarn snra ok yaklamas, dolaysyla alm-satm yaplacak mallarn snra tama kolaylnn bulunmas. Baz yerlerde kylerimizin snra uzakl 1 km.ye kadar dmekte ve bu kylerden rann snra yakn kylerine gidi-geli sresi yaya olarak sadece bir saat zaman almaktadr.
106
2.3. Snr zerindeki Akaryakt Kaakl ve Kaakln leyi Mekanizmas Trkiye-ran snr zerindeki akaryakt kaakl uzun yllardan beri yaplmaktadr. Akaryaktn byk bir ksm, snrn dalk ve kontrolnn zor olduu alanlarda at ve katr srtndan, az bir ksm ise snr kaplarndan geen aralarn gizli blmelerinden saklanarak veya depolarndan geirilmektedir. Akaryaktn snrdan at ve katr srtndan geirilmesi genellikle gece vakti yaplmaktadr. At ve katrlardan oluan kervanlarla gece saatlerinde snr geilirken, ya akarsuyun maynlar temizledii vadi ileri takip edilmekte veya nceden adeta yerleri ezberlenen maynl sahadan katrlar nden srlerek geilmektedir. Kaaklar tarafndan snr geiinde, genellikle snrn her iki tarafnda yollarn snra ok yaklat yerler tercih edilmektedir. Bu tip alanlarda snrn dier tarafna gidi dn-sresi kat edilecek mesafeye ve mevsime gre deimekle birlikte, genelde 3 ila 6 saatlik bir zaman almaktadr. Snrda akaryaktn geirilmesini genellikle ranllar stlenmektedir. En ok getirilen akaryakt trn ise mazot ve benzin oluturmaktadr. Trkiye-ran snrnn pek ok yerinde akaryakt kaakl yaplmakla birlikte kaakln en fazla younlat yerler arasnda Bakale ve Yksekovann snr kyleri bulunmaktadr (ekil 1). Buralarda yollarn karla kapand k aylar hari, snr kylerinde her gece yzlerce at ve katrdan oluan kervanlar ran kylerine geerek oradan 70er litrelik, (yrede celikan olarak adlandrlan) benzin ve mazot bidonlarn alarak Trkiye tarafndaki snr kylerine geri dnmektedirler. Kylerde toplanan akaryaktn yakalanma riski nedeniyle, hzl bir ekilde elden karlmas gerekmektedir. Bu nedenle snr kylerinde toplanan akaryakt, perakende satlmak zere kamyon ve otomobillerin depolarna doldurularak en yakn ehir ve kasabalara tanmaktadr. ehirlere tanan kaak akaryakt, sokak aralarnda veya akaryakt istasyonlarnda perakende satlarak tketilmektedir. Son yllarda gerek akaryakt istasyonlarna getirilen sk denetimler gerekse kaak akaryakt miktarndaki azalmalar artk perakende satlar byk lde sokak aralarna kaydrm durumdadr.
107
Aralarn depolarnn bykl ve bir deponun brakt kar marjna gre akaryakt Hakkri, Van, Bitlis, Mu, Ar, Idr ve ksmen de Erzuruma kadar gtrlebilmektedir. yle ki son iki yla kadar kaak akaryakt tayan aralar, zellikle Van-Bakale arasndaki jandarma arama noktalarnda, bazen 10 km.yi bulan kuyruklar oluturabiliyordu. Ancak 2008 ylndan itibaren, zellikle rann kat snr gvenlik politikas, snrda geirilen akaryakt miktarnda ciddi oranda azalmalara neden olmutur.
ekil 1: Trkiye-ran snrnn corafi durumu ve akaryakt kaaklnn younlat alanlar

108
Kaak benzin veya mazotun fiyat snrdan uzaklatka ykselmektedir. Haziran 2007den itibaren randa benzin kullanmna getirilen kstlamadan nce, bir litre Trk benzininin fiyat 3 TL iken, snr kylerimizdeki kaak ran benzininin litresi 2530 Kuru, Bakalede 60 kuru, Vanda ise 1-1,4 TL arasnda deimekte idi. Trk benzinine gre kaak benzinin fiyatnn 1/3 ile % 50 orannda daha ucuz olmas, ara sahiplerini doal olarak kaak benzin kullanmaya yneltmitir. Bugn Trkiyede benzininin litresi 4 TLye satlrken, komu lkelerden randa 50 kuru, Irakta 80 kuru, Suriyede ise 1,4 TLye satlmaktadr. Bu rakamlar, bir lde buradaki akaryakt kaaklnn nedenini zetlemektedir. Yani, dnyann en ucuz benzinini kullanan lke ile dnyann en pahal benzinini kullanan iki lke yan yana bulunmaktadr. Bu durum, buradaki akaryakt kaakln adeta bir akarsuyun kendi mecrasnda akmas kadar doal hale getirmi gzkmektedir. ran snrndan Trkiyeye getirilen kaak akaryakt miktar ve toplam ekonomik deeri konusunda elimizde salkl bir veri yoktur. Sadece Vanda, Van Emniyet Mdrl kaytlarna gre 1997 2003 yllar arasnda 1.280.000 litre kaak akaryakt ele geirilmitir. 2000-2010 yllar arasndaki kaytlarna gre ise 2.137.568 litre kaak akaryakt ele geirilmitir (Tablo 1, ekil 2). Yaplan bir almaya gre ise sadece 2006 ylnda Van-Bakale arasnda alan aralarn depolarnda tanan kaak akaryakt miktarnn yaklak 130 bin ton olduu tahmin edilmektedir (Deniz ve Doa, 2008: s. 66).
109
Tablo 1: Yllara gre Vanda yakalanan kaak akaryakt miktar

AKARYAKIT CNS YIL MOTORN (LT) BENZN (LT) BAZYAI (LT) DER (LT) TOPLAM (LT)
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Toplam
226358 129543 322336 112906 164289 342960 227457 114549 66783 28183 46314 1781678
169817 66947 10863 3435 9148 38612 12837 12206 8475 2070 990 335400 1750 18740 16000 1750 2740
396175 196490 333199 119081 173437 381572 242044 126755 75258 46253 47304 2137568
Kaynak: Van l Emniyet Mdrl, KOM ube Mdrl 2005 ylndaki bir TBMM aratrma komisyonunun raporunda ise ran snrndan Trkiyeye katr srtnda geirilen kaak akaryakt miktar 150 bin ton olduu ifade edilmektedir (TBMM, 2005: s. 201). Ayn komisyonun raporunda Trkiyedeki yllk kaak akaryakt miktarnn (4,5 milyon ton), yaklak %5i Trkiye-ran snrnda gereklemektedir. Dolaysyla gvenlik gleri tarafndan yakalanan akaryakt miktarnn, tahmin edilen gerek akaryakt kaaklnn ok az bir ksmna karlk geldii ve yakalanan akaryaktn en az 20 katnn yakalanmadan i piyasaya srld tahmin edilmektedir.
110
ekil 2: Vanda yakalanan akaryakt miktarnn yllara gre dalm. 3. Akaryakt Kaakln Etkileri Trkiye-ran snrnda gerekletirilen akaryakt kaakln gerek blge, gerekse Trkiye zerinde eitli etkileri olmaktadr. Bu etkiler genellikle; tarm ve hayvanclk zerinde, ekonomi zerinde, istihdam zerinde, haksz kazan ve vergi kayb zerinde, aralar ve evre kirlilii zerinde, karayolu trafik younluu zerinde, insan hayat zerinde ve terrn finansman zerinde olmaktadr. Blgedeki geleneksel ekonomik yapy tarm ve hayvanclk oluturmaktadr. Bu durum byk lde blgedeki hkim corafi koullarn; yani ykselti, topografya ve iklim artlarnn sonucu olarak ortaya kmaktadr. Ancak son yllarda, zellikle 1995 sonrasnda, blgede yaanan terr olaylar ve yayla yasann yan sra kolay para kazanma yolu olarak kaakln n plana kmas, zellikle snr kylerinde yaayan halkn tarm ve hayvanclktan uzaklamasna neden olmutur. Bu durum, bir tarafta krsal kaynaklarmzn atl kalmasna ve insanlarn retimden uzaklalmasna neden olurken, dier tarafta yukarda sralanan olumsuz gelimelerin yaanmasna neden olmaktadr. ran snrna komu ilelerimizde toplam arazinin % 67sini mera arazisi oluturmasna ramen, bu gn bu alanlarda tarm ve hayvanclk eskiye oranla byk lde gerilemi durumdadr.
111
Yrede gerek tarm, gerekse sanayi sektrnde kayda deer bir retim faaliyeti olmamas ve dolaysyla fazla ulam kapasitesi olmamasna ramen, yredeki kamyon saysndaki artlar dikkat ekicidir. rnein Van Emniyet Mdrl verilerine gre 2004 ylnda Vanda 10303 adet kamyon ve kamyonet bulunurken, bu say iki yl sonra (2006da) % 50 orannda artarak 15786ya ykselmitir. Kamyon ve kamyonet saysndaki bu artn kaak akaryakt tamaclyla dorudan ilgisi olduu deerlendirilmektedir. nk ok sayda kamyon ve deposu bytlen taksilerin, snr kyleri ile blgedeki kentler arasnda bo gidip geldii ve bu aralarn kaak akaryakt tad yredeki btn kesimlerce bilinmektedir. Bu durum, blgedeki karayollarnn trafik younluuna da yansm durumdadr. Normalde blgedeki karayollar iinde en az trafik younluuna sahip olmas beklenen Van-Bakale arasndaki yol, akaryakt kaakl nedeniyle blgenin en youn trafik hacmine sahip yollarndan birisi haline gelmitir. Kaakln youn olarak yapld yllarda, (rnein 2006 ylnda) VanBakale arasndaki yolda geen gnlk ortalama ara says yaklak 6000 adet iken, bu say son yllardaki kaakln 1/4 orannda azalmas nedeniyle 2800lere kadar gerilemitir. Bu gn snr kylerindeki katrclar, kamyoncular ve kent merkezindeki perakende satclar dhil bu sektrde yaklak 20 bin civarnda insann istihdam edildiini tahmin etmekteyiz. Ancak, bu durum bir takm sorunlar da beraberinde getirmitir. Bunlarn banda tarm ve hayvancln gerilemesi ve insanlarn tembellie almas gelmektedir. Daha nce tarm ve hayvanclkla uraan binlerce aile, hayvanlarn, tarlalarn ve hatta evlerini satarak elde edilen paray kamyon almna yatrmlardr. Ancak son iki yl iinde akaryakt kaaklndaki azalma, zellikle banka kredisiyle kamyon alan aileleri ciddi bir dar boaza sokmu gzkmektedir. Ara kredilerini demede zorlanan baz insanlar aralarn ok dk fiyatlarla satmak zorunda kalmlardr. Trkiye, akaryakt kaakl nedeniyle ciddi anlamda vergi kaybna uramaktadr. TBMM aratrma komisyonunun raporuna gre ran snrndaki akaryakt kaakl nedeniyle Trkiyenin yllk vergi kayb yaklak 120 milyon ABD dolar olarak tahmin edilmektedir (TBMM, 2005: s.201). Akaryakt kaaklnda devletin yan sra direkt zarar gren bir baka kesim de, blgede akaryakt sekt112
rnde faaliyet gsteren irketler ve datm istasyonlardr. Blgede Trkiyedeki petrol fiyatlarna oranla ok daha ucuza satlan kaak akaryakttan elde edilen gelirin nereye veya kimlere gittii sorusu burada nem kazanmaktadr. Bu konuda gelirin byk bir ksmnn geni halk kitlelerine gittiine phe yoktur. Yaklak 20 bin kiinin geimini bu alanda salamas yannda, yrede ucuz yakt kullanlmas btn kesimlerin ulam harcamalarn bir miktar azaltm grlmektedir. Ancak, kaaklktan nemalanan bir dier kesimin terr rgt olduu da bir gerektir. Gerek Trkiye ile ran ve Irak arasndaki snr ticareti kapsamnda yaplan akaryakt ticareti, gerekse randan kaak olarak getirilen benzin ve mazottan elde edilen gelirin bir blmnn terr rgtlerine gittii bilinmektedir (UTSAM, 2009; TBMM, 2005). Burada terr rgtlerinin ne kadar gelir elde ettii ise net olarak bilinmemektedir. Snrdaki akaryakt kaaklnn grnr etkilerinden birisi de snrlardaki insan kayplardr. Her yl onlarca kii snrdan kaak mal getirirken mayn patlamas veya gvenlik kuvvetlerinin at ate sonucu hayatn kaybetmekte veya yaralanmaktadr. Bu durum Trkiye ile ran arasnda zaman zaman sorun yaanmasna da neden olmaktadr. Snrlarda kaybedilen hayatlarn yan sra, ok sayda kii de kaak akaryakt tarken geirdii trafik kazas sonucu hayatn kaybetmi durumdadr. Bu konuda salkl veri olmasa da, yerel basna yansyan bilgilere gre zellikle kaakln youn olarak yapld yllarda Van-Bakale yolunda lml trafik kazasnn olmad gn neredeyse bulunmamakta idi. Akaryakt kaaklnn yol at btn bu olumsuzluklara karn, snr gvenliine ynelik kararl bir tutum sergilememesi ise dikkat ekici grlmektedir. Sonu Trkiye-ran snr, corafi olarak Trkiyenin en dalk ve sarp snrlarndan birisidir. Bu nedenle burada snr kontroln salamak da kolay olmamaktadr. Snr kontrolnn yeterince salanamamas burada illegal faaliyetlerin yaygnlamasna zemin hazrlam durumdadr. Blgede tarm ve hayvanclk eskiye oranla nemini byk lde kaybederken, kaaklk hzla artmaya balamtr.
113
Buradaki snr her yl Trkiye zerinde Avrupa lkelerine gitmeye alan onbinlerce kaak gmenin lkeye giri kaps olmas yannda, youn bir ekilde mal ve uyuturucu kaaklna da sahne olmaktadr. Snrda geirilen kaak mallar arasnda miktarca en fazla olan akaryakt rnleridir. ran snrnda at ve katr srtnda geirilen akaryakt, i kesimdeki kasaba ve ehirlere genellikle aralarn depolarnda veya gizli blmelerinde saklanarak tanmaktadr. Snr blgesindeki kent ve kasabalara getirilen akaryakt, tketicilere genellikle sokak aralarndaki perakendeciler veya akaryakt istasyonlar araclyla ulatrlmaktadr. Bu gn snrn ran tarafnda litresi 50 kurua satlan benzin, snrn Trkiye tarafnda 2,7 TLye kadar alc bulabilmektedir. Yerli benzin, ulam maliyeti nedeniyle Van ve Hakkride 4 TLye satlrken, kaak ran benzininin Trk benzinine oranla yaklak 1/4 orannda ok daha ucuza satlmas yre insann kaak akaryakta yneltmi durumdadr. ran snrndan Trkiyeye sokulan kaak akaryakt miktar yllara gre nemli dalgalanmalar gstermektedir. 2000-2007 yllar arasnda, yllk yaklak 150 bin ton olduu tahmin edilen kaak akaryakt miktarnn, bu gn zellikle rann ald nlemler sayesinde 20-25 bin tona kadar dt tahmin edilmektedir. Bu sektrde oluan kaak istihdam orannn da 20 bin seviyelerinden 5-6 bin seviyelerine kadar geriledii dnlmektedir. Snrn pek ok noktasnda akaryakt kaakl yaplmasna karn, en ok kaakln yapld yerlerin banda Bakale, Yksekova, zalp ve aldran ilelerine ait snr kyleri gelmektedir. Buradaki akaryakt kaaklnn yaygnlamasnda corafi faktrlerin yan sra, snr blgesindeki sosyo-ekonomik ve kltrel yapnn da etkisi bulunmaktadr. Akaryakt kaaklnn yrede tarm ve hayvancln gerilemesi, haksz kazan elde edilmesi, devletin vergi kaybna uramas, kaak yaktn aralarn motorlarna zarar vermesi, evre kirliliinin olumas, karayollarnda gereksiz trafik younluunun olumas, snrdaki insan lmlerinin artmas ve terr rgtlerinin finansman salamas gibi olumsuz etkileri bulunmaktadr. Kaakln btn bu olumsuzluklarna karn burada belirtilmesi gereken bir husus da kaakln greceli olarak ekonomi ve istihdam zerinde pozitif bir etkisinin olmasdr. Daha ak bir ifadeyle yeteri kadar retim ve istihdamn salanamad, geri kalm
114
ve ayn zamanda terr sorunun yaand bir blgede, terrn istismar zemininin daraltlmas ve ekonomik krizlerden kaynaklanan sosyal risklerin azaltlmasna scak para girii ve istihdam nedeniyle kaakln pozitif etki yapt dnlmektedir. Olumlu etkilerine karlk, olumsuz etkilerinin ok daha ar bast akaryakt kaaklnn her eye ramen nne geilmesi gerekmektedir. Ancak, Trkiye-ran arasnda akaryakt fiyatlar arasndaki farkn korunduu, yre insanna alternatif geim kaynaklar sunulmad, snr gvenliine daha fazla nem verilmedii ve en nemlisi kaakln bitirilmesine ynelik kararl tutum sergilenmedii srece kaakln nne geilmesi pek olas grlmemektedir.
Kaynaka Bozcali, F. (2008). Managing oil in Kurdistan-Iraq: 1991-2003, 3rd Annual Conference of International Association of Contemporary Iraqi Studies (IACIS), 16-17 July 2008 SOAS, University of London (http://www.iraqistudies.org) Deniz, O. (2009). Uluslararas Gler ve Trkiyeye Yansmas (Snmaclar, Mlteciler ve Yasad Gmenler), antay Yaynevi, stanbul. Deniz, O., ve Dou, A. F. (2008). Trkiye-ran Snr: Snrn Corafi Durumu ve Snr Kylerimizin Sosyo-Ekonomik Yaplar, Dou Corafya Dergisi, 19, s.49-71. DE. (2001). 2000 Yl Genel Nfus Saym Sonular, Ankara DPT. (2004). lelerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas, Ankara. DPT. (2006). 9. Be Yllk Kalknma Plan, Krsal Kalknma Politikalar zel ihtisas Alt Komisyonu Raporu (20072013) (http:/plan9.gov.tr) Erim, N. (1952). Trkiye Cumhuriyetinin Kuzey Dou ve Dou Snrlar, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 1-2/IX, s.1-26. Garuba, D. S. (2010). Trans-Border Economic Crimes, Illegal Oil Bunkering and Economic Reforms in Nigeria, Policy Brief Series, no. 15, October, Global Consortium on Security Transformation. (http://www.securitytransformation. org/gc_publications.php)
115
Gnel, K. (1994). Corafyann Siyasal Gc, stanbul niversitesi Basmevi, stanbul. IRIN, (2008). Nigeria: Underdevelopment Continues to Fuel Oil Theft, retrieved from http://www.irinnews.org/Report.aspx?ReportId=81507 Opara, S. (2010). Nigeria loses $7.7m daily to oil theft. The Punch (Lagos), retrieved from http://www.punchng.com/Articl.aspx?theartic=Art201006170313720 Orhan, O.Z. (2000). Snr Ticaretinin Trkiye Ekonomisine Etkileri, TO Yaynlar No:2000-27, stanbul. zeren, S., Szer, M.A. & Demir, O.. (2010). Yerelden Kresele Snraan Sular, Polis Akademisi Yaynlar, Ankara. ztrk, N. (2006). Trkiyede Snr Ticaretinin Geliimi, Ekonomik Etkileri, Karlalan Sorunlar ve zm nerileri, Zonguldak Karaelmas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3/2, 107-127. Servais A. (1996). A Tradition of Cross-Border Trade, The UNESCO Courier, Vol.49, s. 22-23. TBMM. (2005). Trkiyede Akaryakt Kaaklnn Ekonomiye, nsan ve evreye Verdii Zararlar. Meclis Aratrma Komisyonu Raporu (16. 06. 2005 Tarih ve 10/238-215 Numaral), Ankara. UTSAM. (2009). Terrn Ekonomisi: Snr llerinde Kaaklk ve Terrn Finansman. UTSAM Yaynlar, Ankara. Womack, B. (1994), Sino-Vietnamese Relations: The Age of Normalization, Asian Survey, 34/ 6, 495-512.
116
3.
Blm
DENZ HAYDUTLUU VE KORSANLII
SINIRAAN BR SU OLARAK DENZ HAYDUTLUU VE KORSANLIIN GELM TRENDLER VE GVENLE ETKLER

Dr. Nazmi emeci* Prof. Dr. Sleyman zkaynak** zet Deniz haydutluu ve korsanlk son yllarda ykselen bir trend ile ulusal, blgesel ve kresel gvenlik mlahazalarnn konusu haline gelmitir. Bu almada nce bir snr aan su olarak deniz haydutluu ve korsanln bugn ve muhtemel geleceine ynelik bir projeksiyon ortaya konmaktadr. Gelecek projeksiyonu oluturmada Charles Taylor tarafndan nerilen Gerekleebilirlik Konisi metodu kullanlmtr. Bu metoda gre gemiten gnmze belirli aralklarla yaplan tespitler gelecee doru uzatlmakta ve gelecek dneme ilikin ngrlerde bulunulmaktadr. Trend srcs olarak seilen konu balklar bir anlamda almann deikenlerini oluturmaktadr. Bu balklar; saldrlarn gerekletii lokasyonlar, saldrlar srasnda gemilerin durumlar, saldr tipleri, kullanlan silahlar ve korsanlk ile dier organize sular arasndaki ilikiler olarak belirlenmitir. Trend deiimleri, Uluslararas Denizcilik Brosunun son 12 yllk raporlar taranarak belirlenmitir. Bu verilere dayanarak deniz haydutluunun gelecekte alaca ekil hakknda deerlendirmeler yaplm ve bu balamda, tek gemi, irket, ulus, ve uluslararas dzeyler baznda alnmas gereken nlemlere deinilmitir. Anahtar Kelimeler: Korsanlk, Deniz Ulatrmas, Gemi Adam, Rehine, Fidye, Trend, Taktik ve Teknik.
* Piri Reis niversitesi Denizcilik Fakltesi, nazmi_cesmeci@yahoo.com ** Piri Reis niversitesi Denizcilik Fakltesi, sozkaynak@pirireis.edu.tr
119
Giri Tarihin derinliklerinden gelen ve tarih iinde zaman zaman devlet politikalar olarak da srdrld bilinen deniz haydutluu ve korsanlk uluslararas dzeyde ilk kez 1856 Paris Konferans ile yasaklanmtr (Ece, 2008a). Son yllarda ise bir snr-aan su tr olarak etkisini giderek artrarak kresel apta bir gvenlik sorunu haline gelmitir. Gnmzde ald ekil itibariyle uluslararas deniz ticaretini dolaysyla kresel ekonomiyi etkilemesinin yan sra dier snr aan sularn da yararlanabilecei bir kriminal kaynak olma potansiyeline ulamtr. Deniz haydutluu ve korsanln nlenebilmesi iin korsanlarca uygulanmakta olan taktik ve tekniklerin incelenmesinin yan sra eitli alardan geliim trendlerini izleyerek bu su trnn gelecei hakknda ngrlerde bulunabilmek ve alnmas gereken nlemleri bu ngrlere dayandrarak planlama yapmak nem arzetmektedir. 1. Tanmlar Deniz korsanlnn tarihi geliimi iinde, pirates, privateers, buccaneers, and corsairs olarak drt farkl isim altnda literatre gemi balca iki farkl uygulama alannda gerekletii bilinmektedir. Bunlardan birincisi deniz haydutluu (pirats-pirata) hi bir resmi otoriteye bal olmakszn deniz alanlarnda kriminal kiilerce uygulanan yama ve soygun faaliyetleridir. 16. Y.Y. dan itibaren geni apta uygulama alan bulan dier iki terim (privateers ve buccaneers) bir devletin ho grs veya himayesi altnda, hatta bayran da tayarak rakip devletlerin deniz ticaretini sekteye uratmak ve bu ekilde kazan salamak suretiyle icra edilen bir sava trdr. Bu sava trnde ele geirilen ganimetler ilgili hkmetlerle de paylalmaktadr. Corsairs (corsario) kavram ise bu yntemin kuzey Afrikal Mslman ve Maltal Hristiyan korsanlarca icra edilen dini motivasyonlu ekline verilmi isimdir. 1856 Paris Konferans ile denizci devletler tarafndan korsanlk faaliyetlerine son verme karar alnm ve korsanln her eidi yasaklanmtr (A Brief History of Piracy, 2002). Son yllarda ortaya kan su tr ise daha ok birinci tanma
120
yakn grnmekle birlikte, baz devletler veya devlet d rgtlerce de himaye edilmesi asndan iki unsuru da bnyesinde bulunduran yeni bir ekil olarak nitelenebilir. Gnmzde bu su tr iin, genellikle Korsanlk ve silahl soygunculuk (piracy and armed robbery) terimini kullanmaktadrlar. Trke olarak deniz haydutluu ve korsanlk terimi yerlemitir. Ayrca, gemi saldrganl (shiprider) ve deniz hilekarl (Maritime fraud) gibi terimler de uluslararas kurulularn bildirilerinde yer almaktadr. (B.M.Gvenlik Konseyi Karar 1851/2008 ve Uluslararas Denizcilik Brosu (IMB) raporlar). Bu tanmlar iinde en yaygn olarak kullanlan Korsanlk ve silahl soygunculuk (piracy and armed robbery) Uluslararas Denizcilik Brosu (IMB) tarafndan u ekilde tarif edilmektedir: Ak bir hrszlk veya dier bir su ileme niyeti ve hareketin ilerleyen aamasnda grnr bir kuvvet kullanma teebbs veya kapasitesi ile herhangi bir gemiye kmak veya kma teebbsnde bulunmaktr (2009: s. 3) Bu tanm gerekleen veya teebbs halinde olan limanda, demirde veya denizdeki gemilere yaplan saldrlar kapsamakta, silahsz kk hrszlklar kapsamamaktadr. 2. Korsanlar Tarafndan Uygulanan Taktik ve Teknikler almada kullanlacak deikenlerin anlalmasna k tutmak amacyla korsanlar tarafndan uygulanan taktik ve teknikler hakknda ksa bir aklama yapmak uygun olacaktr. Sz konusu taktik ve teknikler Saldrlarn Zaman ve Yerleri, Gemilere kmak in Uygulanan Taktik ve Teknikler ve Yaplan Soygunlarn Tr balklar altnda incelenmitir. 2.1. Saldrlarn Zaman ve Yerleri Bir gemiye saldrmak, geminin saldr annda bulunduu yer asndan ekilde mmkn olabilmektedir. Bunlar; limanda baly121
ken, liman dnda demirliyken ve seyirdeyken eklindedir. Limanda balyken gerekleen saldrlar genellikle kk apl hrszlk ve soygun eklinde olmaktadr. Bu saldr ekli nceleri olduka yaygn iken hem liman otorileri hem de gemiler tarafndan alnan gvenlik nlemlerinin standartlarnn iyiletirilmesi sonucu etkileri giderek azalan bir trend izlemektedir. Bu gelimede Uluslararas Denizcilik rgt (IMO) nun hem kurallar hem de bu konudaki eitim standartlarn sklatrmasnn etkisi olduu deerlendirilmektedir. Liman dnda demirliyken gerekleen saldrlar, Baltk Uluslararas Denizcilik Konseyi (BIMCO) raporlarna gre (aktaran McNicholas, 2008: s. 167) tm saldrlarn yarsndan fazlasn oluturmaktadr. Bu oran etkileyen en nemli faktr, demirli geminin saldrlar iin en hassas konumda olmasdr. Bu konumdaki gemi hem liman gvenlik makamlarnn desteinden uzaktr, hem de gemi personeli mteakip operasyonlar iin nispeten megul durumdadr. Bu tr saldrlar bir bot ile zellikle gece sresinde gemiye yaklaan saldrganlar tarafndan gerekletirilmektedir. nc ekil olan seyir halindeki gemilere saldr son yllarda etkisini giderek artran bir eilim izlemektedir. Her yntem iin genellikle gece zamanndan yararlanlrken son yllarda ve zellikle seyir halindeki gemilere ynelik olarak gndz saldrlarnda belirgin bir art gzlenmektedir (Consortium of International Organizations, 2010: s. 10). 2.2. Gemilere kmak in Uygulanan Taktik ve Teknikler Limanda bal veya liman dnda demirli gemilere kmak iin gece karanlnda geminin halatlarndan veya demir zincirinden yararlanlmaktadr. Ayrca gemi kpetesine atlarak tutturulan ucu engelli halat veya eytan armh (halat merdiven) ndan yararlanlmaktadr. Seyir halindeki gemilere yaplan saldrlarda ise sratli bir motor botla yaklap yine ucu engelli halat veya eytan armhlar (halat merdivenler) ile gemiye trmanma yntemleri uygulanmaktadr. Bu trmanma, giderek uzmanlaan korsanlar tarafndan ok ksa bir srede gerekleebilmektedir. Ak denizlerde gerekletirilen saldrlarda bir ana gemi bulunmakta, saldrlacak gemiye yaklaldnda ana gemiden hareket eden sratli motor bot kullanlmaktadr (BBC, 2008).
122
2.3. Yaplan Soygunlarn Tr Limanda bal veya liman dnda demirli gemilere ynelik saldrlarda gemi yk veya demirbanda bulunan ya da personelin kendisine ait kymetli eyalarn alnmas en yaygn olan hrszlk trdr. Olay says giderek artan seyir halindeki gemilere yaplan saldrlarda ise personeli ile birlikte geminin kendisi rehin alnmaktadr. Bu tr saldrlar deniz haydutlar andan kazanc en yksek eylemler haline gelmektedir (BBC, 2008). 3. Olaylardaki Geliim Trendlerinin ncelenmesi in Yntemler
TREND
Gemi 20
10
Bugn
10
20
Gelecek
ekil 1. Trend izgisinin gelecee doru uzatlmas yntemi
3.1. Genel veya Tek Boyut Yntemi Bir konudaki zaman leinde geliim trendi iin en basit ve sade yntem, belirli bir zaman dilimi iinde gemiteki tespitlerin gelecee doru uzatlmas yntemidir. Bu yntemin temel varsaym trend izgizinin eiminin ayn kalaca varsaymdr. Gelimelere hibir mdahalede bulunulmad veya bulunulsa bile bu mdahalelerin koullar zerinde kayda deer bir etki salayamayaca varsaylmaktadr. Bu yntemi aklayan grafik, ekil-1de grlmektedir. 3.2. ok Boyutlu veya ok Deikenli Yntem Bu yntem ilk kez Charles F. Taylor tarafndan 1993 ylnda nerilen Gerekleebilirlik Konisi (Plausibility Cone) metodudur. Bu
123
metoda gre gelecek projeksiyonu yaplmas istenen alan etkileyecei dnlen faktr veya deikenler yine belirli bir zaman dilimi iindeki gemiten gnmze kadar geniten dara doru bir koni eklinde getirilmektedir. Mteakiben ayn deikenleri temsil eden eilim erileri tahminde bulunulmas arzu edilen gelecekteki zamana, bu kez dardan genie doru uzatlmaktadr. Koni eklinin mantnda, gnmzde doruya en yakn olarak tesbit edilebilen lm ve deerlendirmelerdeki kesinliin ne kadar geriye gidilirse o kadar azalaca, ayn ekilde ileriye doru gidildiinde de tahminlerdeki isabet olaslnn zayflayaca yer almaktadr. Bu yntemde ayrca trendin ayn eimde devam etmeyebilecei seeneine, beklenmeyen olaylar (Wild card scenarios) bal aldnda yer verilmektedir (Taylor 1993 s. 12). Gerekleebilirlik konisi yntemi ekil-2 de aklanmaktadr.
10 YIL SONRASI
5 YIL SONRASI
BU GN
5 YIL NCES
10 YIL NCES
GEMTEK OLAYLAR
ekil 2. Gerekleebilirlik konisi Dier taraftan, doal seyrini izleyen trendlerin bir paradigma dnemini temsil ettii, her paradigma dneminin de bir krlma veya paradigma dnm (paradigm shift) ile sonlanaca (Kuhn, 2006: s. 24) teorisinin de dikkate alnmas gerektii deerlendirilmektedir. Bu noktada, deniz haydutluu ve korsanlk gibi bir gvenlik sorununun doal geliimi iinde oluabilecek bir paradigma dnmnn
124
yansra, kresel apta alnacak nlemlerin de eilim krlmalarn salayabilecei cihetle alnacak makro nlemlerde bu konunun gz nnde bulundurulmas gerektii deerlendirilmektedir. Mteakip paragraflarda her iki yntemin ortak mant esas alnarak, gerekleebilirlik konisi metoduna tatbik edilebilecek deikenler incelenecektir. 4. nceleme Alanlar ve Yntem Deniz haydutluu ve korsanln bu gn ve muhtemel geleceinin belirlenmesine ynelik olarak be balk altnda toplanabilen inceleme alanlar tespit edilmitir. Bu balklar; saldrlarn vukubulduu lokasyonlardaki deiim, saldrlar srasnda gemilerin durumlarndaki (limanda, demirde, seyirde) deiim, saldr tiplerindeki deiim, kullanlan silahlardaki deiim ve korsanlk ile dier organize sular ve terrizm arasndaki ilikiler olarak belirlenmitir. Yntem olarak, gerekleebilirlik konisi metodunun mant dorultusunda on yl geriye giderek istatistikler taranm ve bir trend erisi elde edilmitir. Mteakip aamada bu trend erisinin gelecee doru uzayaca varsaylarak olaylarn gelecei hakknda ngrde bulunulmaya allacaktr. statistik kayna olarak, bu konudaki kresel lekte en yetkili makam olan Uluslaras Denizcilik Brosunun (IMB) raporlar esas alnmtr. IMB bir rapor takip merkezi oluturmu ve standart formatlara dayanan olay raporlarn derleyerek yllk raporlar halinde yaynlamaktadr. IMB yllk raporlarnda, meydana gelen olaylardan rapor edilmeyenler olabileceini de belirtmekte ve ilgili makamlara ynelik tevik ve nerilerde bulunmaktadr. Gnmzde iletiimin ald boyut gz nne alnarak, zellikle son yllar iin rapor edilmeyen olaylarn ihmal edilebilir bir oranda olduu varsaylmaktadr. 1999- 2009 yllar iin raporlar Ocak-Aralk aylarn kapsayan 12 aylk periyotlar iermektedir. 2010 yl raporu ise Ocak-Haziran dnemini kapsayan alt aylk bir dnemi iermektedir. almada, Uluslararas Denizcilik Brosu (IMB) tarafndan 19992010 yllar arasnda yaynlanan sz konusu on iki yllk raporun, almann konusunu ilgilendiren blmleri taranarak istatistik bilgiler karlm ve seilmi olan metodolojiye uygulanmtr.
125
4.1. Saldrlarn Gerekletii Lokasyonlardaki Deiim Saldrlarn gerekletii lokasyonlar; Gneydou Asya, Uzakdou, Hindistan Alt Ktas, Amerika, Afrika ve Geriye Kalan Blgeler olmak zere alt balk altnda toplanmtr. Saldrlarn meydana geldii blgelere gre saylar ve yllara gre dalm Tablo 1de, saldrlarn meydana geldii blgeleredeki deiim ekil 3de grlmektedir.1 Dnya genelini yanstan toplam rakamlarn 2006 ylna kadar ve bu tarihten sonra farkl anlamlarda deerlendirilmesi gerektii deerlendirilmektedir. Zira mteakip faktrlerde incelenecei zere bu tarihten itibaren saldrlar srasnda gemilerin durumlar ve saldr tiplerinde radikal deiimler sz konusudur. Bu istatistiklerde ortaya kan en dikkate deer durum Gneydou Asya blgesindeki olaylardaki azalma trendine karlk Afrika sahillerindeki olaylarda byk bir ykselme trendi grlmesidir. Bu durum IMB tarafndan yaynlanan yllk raporlarda harita zerinde iaretlenerek de yer almaktadr. 2006dan sonraki deiimin daha net anlalmas iin bu haritalardan 2005 ve 2009 yllarna ait olanlar ekil 4 ve ekil 5de grlmektedir. Gneydou Asya kapsamnda olaylarn en youn olarak gerekletii yer, Hint Okyanusu ile Pasifik arasndaki gei yolu olan Malaka Boazdr. Malaka boaz civarndaki azalmann, bu boazda komu lkeler olan Malezya, Endonozya ve Singapur ynetimlerinin korsanla kar etkin bir ibirliini baarm olmalarndan kaynakland tespit edilmitir (McNicholas, 2008: s. 999). Benzer ekilde Umman denizi, Aden krfezi ve dou Afrika sahillerindeki artn da bu blgelerdeki resmi otorite boluundan kaynakland deerlendirilmitir. Bu byk deiim zerine BM Gvenlik Konseyi 2008 ylnda kabul ettii 184 sayl karar ile bu denizlerde ve Somali karasularnda deniz haydutluuna kar meru deniz kuvvetleri unsurlarnn gerek milli gerekse ittifaklar olarak harekat icra etmesine izin vermitir. 2008-2009 yllarndaki byk artn 2010 ylnn ilk alt
1
Bu ve mteakip tablolardaki istatistik bilgiler Uuslararas Denizcilik Brosu (IMB Londra) tarafndan yaynlanan yllk Piracy and Armed Robbery Against Ships isimli raporlar taranarak elde edilmitir.
126
aylk verilerine dayanarak duraklad grlmektedir. Bu duraklamada blgedeki deniz kuvvetleri unsurlarnn gayretlerinin etkisi olduu kabul edilebilir. Ancak bu verilere gre blgedeki olaylarn gerilemeye baladna dair bir emare grlmemektedir Tablo 1. Saldrlarn Meydana Geldii Blgelere Gre Saylar ve Yllara Gre Dalm (1999-2010)2
GNEY GERYE HNDSTAN DOU UZAKDOU AMERKA AFRIKA KALAN TOPLAM ALT KITASI ASYA BLGELER 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 161 242 153 153 170 158 102 83 69 55 45 30 6 20 17 17 19 15 20 5 11 10 23 23 45 93 53 52 87 32 36 53 30 23 29 12 28 39 21 65 72 45 25 29 21 14 37 15 55 68 86 78 93 73 80 61 120 189 264 114 5 7 5 5 4 6 13 8 12 2 8 2 300 469 335 370 445 329 276 239 263 293 406 196
2010 yl istatistikleri ilk alt aylk dnemi kapsamaktadr.
127
ekil 3. Saldrlarn meydana geldii blgelerin yllara gre deiimi
ekil 4. 2005 ylnda meydana gelen korsan saldrlarnn gerekletii blgeler
128
ekil 5. 2010 ylnda meydana gelen korsan saldrlarnn gerekletii blgeler Saldrlar Srasnda Gemilerin Durumlarndaki (Limanda, Demirde, Seyirde) Deiim 1999-2010 yllar arasnda kresel lekte rapor edilen saldrlarn, gemilerin saldrlar esnasndaki durumlarnn yllara gre dalm Tablo 2de grlmektedir. IMBye intikal eden raporlarn ok az bir ksmmda gemilerin durumlar belirtilmemitir. Ancak bu say yaplacak deerlendirmeleri etkilemeyecek kadar dktr. Tablo 2. Saldrlar Esnasnda Gemilerin Durumlar (1999- 2010)
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 LMANDA 30 69 47 65 64 41 23 15 23 19 17 7 DEMRDE 159 219 156 201 178 144 150 135 122 104 119 59 SEYRDE 107 178 130 103 203 144 102 88 111 169 269 130 BELRTLMEM 4 3 2 1
1 1 7 1 1
129
Tablo 2nin incelenmesinden anlalaca zere, 2006 ylna kadar limanda ve zellikle demirde meydana gelen saldrlar ounlukta iken 2007de durum eitlenmi ve bu yldan itibaren seyir halindeki gemilere yaplan saldrlar ounlua gemitir. Gemilerin saldrlar esnasndaki durumlarnn yllara gre deiimini aklayan grafik, ekil 6da grlmektedir. Seyirdeyken saldrya urayan gemilerin saysn temsil eden grafiin, bir nceki faktr olan lokasyonlardaki deiimde Afrika blgesi grafiindeki hzl ykselie benzerlii dikkate deer bulunmaktadr.
ekil 6. Saldrlar Esnasnda Gemilerin Durumlarndaki Deiim 4.2. Saldr Tiplerindeki Deiim 1999-2010 yllarn kapsayan dnemde haydutlar tarafndan gemilere yaplan saldrlarn tiplerine gre dkm Tablo 3de grlmektedir. 2007 ylndan itibaren deniz haydutluu medyada daha ok yer almaya balam ve kamuoyunu daha ok megul eder hale gelmitir. Tablo incelendiinde 2007 ylndan sonra dier saldr tipleri yaklak ayn dzeyde kalrken, gemilere ate almas ve gemi karma saylarndaki art dikkati ekmektedir. Dnya kamuoyunun konuya ilgisinin artmasnda, saldr ekillerindeki bu deiimin etkisi olduu anlalmaktadr. BM Gvenlik Konseyinin kuvvet kullanmaya izin
130
karar da yukarda belirtildii gibi bu gelimeler zerine 2008 ylnda alnmtr. Tablo 3. Saldr Tiplerinin Yllara Gre Dalm (1999-2010)
TEEBBS 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 46 143 83 71 93 77 52 56 62 47 84 47 ATE AILMASI 12 8 14 13 20 13 19 7 14 46 120 48 GEMYE IKILMASI 227 307 219 257 311 228 182 162 169 151 153 70 KAIRMA 10 8 16 25 19 11 23 14 18 49 49 31 ALIKOYMA 1 2 1 KAYIP 4 1 2 4 2
1999-2010 ylarn kapsayan dnemdeki saldr tiplerinin mukayesesini gsteren grafik, ekil 7de grlmektedir.
ekil 7. Saldr Tiplerindeki Deiim
131
4.3. Kullanlan Silahlardaki Gelimeler 1999-2010 yllarn kapsayan dnemde haydutlar tarafndan gemilere yaplan saldrlarda kullanlan silah tiplerinin yllara gre dkm Tablo 4te, ayn dneme ait grafik mukayese ekil 6da grlmektedir. Tablonun incelenmesinden 2007 ylna kadar olan dnemde (2003 yl dnda) deniz haydutlarnn kulland silahlar arasnda, bak, kl, saldrma gibi silahlarn arlkta olduu grlmektedir. 2008 ylndan itibaren ise ateli silahlarn says ikiye katlanrkan basit silahlarn saysnda da benzer oranda bir azalma gstermektedir. Tablo 4. Saldrlar Srasnda Kullanlan Silahlarn Yllara Gre Dalm (1999-2010)
SLAH (GUN) 54 51 73 68 100 89 80 53 72 139 240 100 BIAK 85 132 105 136 143 95 80 76 67 68 70 35 DER 24 40 39 49 34 15 13 10 14 6 6 2 BELRTLMEM 137 246 118 117 168 130 103 100 110 80 90 59
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Son yllarda zellikle Afrika sahillerinde ve seyir halindeki gemilere yaplan saldrlarda korsanlarn makinal tfek, hatta roket atar gibi gelimi ve pahal silahlar kullanmakta olduklar grlmektedir. Bu konudaki trendin, korsanlarn daha byk saldrlarla daha yksek gelir elde etmeleri, bu yksek gelirler sayesinde de daha pahal silahlar salamalar eklinde ortaya kan bir sarmal iinde iinde gelitii grlmektedir.
132
ekil 8. Saldrlar srasnda kullanlan silahlardaki deiim
4.4. Korsanlk ile Dier Organize Sular ve Terrizm Arasndaki likiler Deniz haydutluu ile dier organize sular arasndaki ilikiler son yllarda giderek belirginlemektedir (McNicholas, 2008: s. 169). imdilik en belirgin olan uluslararas silah kaakl ile olan ilikileridir. Uzun namlulu silahlar, makinal tfekler ve roket atarlar bu kanallardan salanabilmektedir. Deniz haydutluunun uluslararas gmen kaaklar ile ibirlii yaptklarna dair rnekler mevcuttur. Bir rnek olarak, BIMCO tarafndan 2007 ylnda rapor edilen olayda Fildii Sahili anda bir gemiye yaplan korsan saldrs sonrasnda geminin limana avdetinde yeke dairesinde sekiz kaak gmen ortaya kmtr. Terrizmle ilikiler konusunda da benzer durum szkonusudur. Endonezya ynetimine kar savaan ayrlk terrist rgt zgr Aceh Hareketinin (GAM) silah ve techizat finansman maksadyla deniz haydutluu faaliyetlerinde bulunduu Singapur Stratejik Aratrmalar Enstits tarafndan rapor edilmitir (Raymond, 2006).
133
4.5. Olaylarn Eritii Ekonomik Boyut Bu olaylarn kamuoyu gndemini daha fazla igal etmesinin ve bylelikle gncel bir fenomen haline gelmesinin nedeni ncelikle olaylarn insani boyutu olmakla birlikte, birbiri ile neden-sonu ilikisi iinde olan iki ekonomik boyutun varl da sz konusudur. Yukarda sunulan be faktrn incelenmesinden karlan geliim trendinin, gemilerin limandayken deerli eyalarn alnmas gibi nispeten kk sonulu saldrlardan, seyir halindeki gemilere yaplan byk sonulu saldrlara doru olduu grlmektedir. Burada byk sonuludan kast, korsanlarn ak denizde gemilere kmalar ve gemilerle birlikte personeli rehin almalardr. Bu tr rehin almalarda gemilerin kurtarlmas uzun srede sonuland iin olaylar srekli kamuoyunun gndeminde kalmaktadr. Dier taraftan, bu rehin almalarn byk miktarda fidye almak amacna ynelmesi ve haydutlarn bu yntemle daha byk apl sonular almalar nedeniyle nemli bir illegal kazan kaps olumu ve saldr bana den kazan miktar olaanst ykselmitir. The Independent gazetesinde yaynlanan bir tespite gre korsanlk en karl rehine alma operasyonu haline gelmitir (Milliyet Gazetesi, 2010). Bu durum kriminal kiiler asndan deniz haydutluunu ok cazip hale getirmektedir. Bununla balantl olan dier ekonomik boyut ise, olaylarn bu boyuta gelmesinin deniz tamaclnn maliyeti zerinde yaratt olumsuz etkidir. Denizcilik sektrnden korsanlarn kasasna transfer olan maddi kaynan milyar dolarlar dzeyinde olduu tahminleri yaplmaktadr (Ece, 2008b). Sektrn almak zorunda kald, rota deiiklikleri gibi nlemler, siparilerdeki gecikmeler, sigorta pirimlerindeki artlar gibi etkilerin ykledii maliyet bu rakamlarn dndadr. Bu almann kapsam iinde olmad iin detaylarna girilmeyecek olan bu etkinin, ulatrma maliyetlerindeki art nedeniyle irket, ulus ve kresel ekonomi zerinde de yansmalar olmas kanlmazdr (Chalk, 2009). 5. Faktrlerin Geliim ve Etkileimleri Deniz haydutluu ve korsanln gelecek zaman dilimlerinde alaca ekille ilgili ngrde bulunurken, yukarda incelenen be faktrn birbirleri ile olan ilikilerinin gz nnde bulundurulmas gerek134
tii deerlendirilmektedir. Son on yllk geliime bakldnda bu faktrlerin birbirlerinin sebebi ve sonucu olma eklinde bir balantlar mevcuttur. almada model alnan Gerekleebilirlik Konisinde de birden fazla deikenin koni iinde balantl olduu grlmektedir. Sonuta, tm faktrlerin bir btn oluturaca gereini gz ard etmeden, her bir faktrdeki beklenen deiimler aadaki ekilde belirlenmitir. 5.1. Lokasyonlardaki Deiim Bu konudaki trend erisinin gelecee doru uzatlmas, olaylarn Gneydou Asya ve Hint Okyanusu havzasnda nitelik ve nicelik asandan doudan batya doru artaca sonucunu vermektedir. Bu trendin temel srcsnn corafi bir yn kavramndan te blgesel legal otoritelerin etkinlii olduu deerlendirilmektedir. Olaylarn arlk merkezi legal otoritelerin glendii blgelerden zayflad blgelere doru kayacaktr. Bu konuda, uluslararas ibirliinin etkinlii belirleyici faktr olarak byk nem arzetmektedir. Gnmzde olaylarn en youn olduu Aden Krfezi ve Somali sahillerinde legal otoritenin salanmas durumunda arlk merkezinin Afrikann batsna gemesi olaslnn da gz nnde bulundurulmas gerektii deerlendirilmektedir. 5.2. Saldrlar Srasnda Gemilerin Durumlarndaki (Limanda, Demirde, Seyirde) Deiim Uluslararas Gemi-Liman Gvenlii (ISPS) uygulamalarndaki etkinliin giderek artt gz nne alnarak trendin geriye dnmesi yani limanlardaki olaylarn tekrar baat hale gelmesi beklenmemektedir. Dolaysyla seyir halindeki gemilere ynelik saldrlar nmzdeki dnemde de arln srdrecektir. Bu faktr ayrca saldr tiplerindeki deiim ile de kukusuz balantl olacaktr. 5.3. Saldr Tiplerindeki Deiim Bu konudaki trendin yukarda ifade edilen kazancn byklnn salad ekim nedeniyle seyir halindeki gemilere klmas ve
135
rehin alnmas eklinde geliecei deerlendirilmektedir. Uluslararas ibirliinin artmas ve yerel makamlarn glendirilebilmesi halinde olay artlarnda bir durgunluk, hatta yava bir azalma beklenebilecektir. 5.4. Kullanlan Silahlardaki Gelimeler Saldrlarda roket atar gibi silahlarn dahi kullanlyor olmas, deniz haydutlarnn silah kullanmndaki gelimelerin u noktalara ulatn gstermektedir. Ancak bu tr korsanln ulat kazan dzeyi ile paralel olarak saldrda kullanlan deniz aralarnda da gelimeler olmas muhtemeldir. Deniz aralarndaki gelimeler de daha byk apl silahlarn konulandrlmasna imkn salayabilecektir. Bu konudaki en rktc senaryo, bu haydutlarn ellerine kitle imha silahlarnn gemesi ve bu silahlar amalarna uygun ekilde kullanma yollarn gelitirmeleridir. 5.5. Korsanlk ile Dier Organize Sular ve Terrizm Arasndaki likiler Bu trendin en nemli srcs uluslararas su sektrnn kazanmakta olduu ekonomik potansiyeldir. Yksek kazan, daha gelimi deniz aralar ve daha sofistike silahlara sahip olma, bu konuda talep yaratarak illegal bir lojistik merkez haline gelmeye imkan salamaktadr. Ayrca konulandklar zayf otoriteli devletler iinde daha byk etki yaratma ve sz sahibi olma potansiyeline ulamaktadrlar. Bu durumda, deniz haydutluu ve korsanln snr aan sular arasnda bir cazibe merkezi olmas ve dier uluslararas organize sular ve terrizmle i birlii yapmas kanlmaz hale gelebilir. Deniz haydutlarnn sahip olduklar gelimi silahlar doal olarak silah kaaklar ile ibirlii yapmalarn zorunlu klmaktadr. Terrizm ile ilikiler konusunda ise henz ok fazla rnek bulunmamasna ramen bu konuya ynelik baz ip ular ortaya kmaya balamtr. Yukarda deinilen Endonezyada faaliyet gsteren ayrlk terrist rgt zgr Aceh Hareketinin (GAM) silah ve techizat finansman maksadyla deniz haydutluu faaliyetlerinde bulunmas bir rnek oluturmaktadr.
136
6. Alnmas Gerekli nlemler Sz konusu su trne kar alnmas gereken nlemler yukarda be faktr altnda toplanm olan geliim trendlerini gz nne alarak gelitirilmelidir. Bu kapsamdaki nlemler; nite (tek gemi), orta (irket ve ulus) ve makro (uluslararas) dzeyler baznda olarak snflandrlabilir. Bu nlemler halen de alnmakta ve gelitirilmeye devam edilmektedir. Ancak bu dzeylerdeki nlemlerin birbirlerlerinden tamamen bamsz olamayaca ve aslnda birbirlerini tamamlayc ve destekleyici ekilde olmalar gerektii daima gz nnde bulundurulmaldr. 6.1. nite (Tek Gemi) Baznda Deniz haydutluu olaylarndaki arttan en fazla etkilenen hi kukusuz gemi personelidir. Onlarn sevk edildii psikolojik ortam gz nne alndnda deniz haydutluu mevcut haliyle bile kategorik olarak bir terrist faaliyettir denebilir. Gemilerin alabilecei nlemleri pasif nlemler ve aktif nlemler olarak snflandrmak mmkndr. En az riskli olanlar kukusuz pasif nlemlerdir. Bu nlemler ncelikle haydutlarn gemiye ulamalarn nlemeye ynelik olmaldr. Bu kapsamda yksek riskli blgelerden olabildiince uzak bir rotalama sistemi (Lokasyon faktr), koruma konvoylarna katlma, seyir halindeyken etkin bir korsan vardiyas tesisi, demir stnde ve limanda balyken etkin bir ISPS rolesi (Saldrlar srasnda gemilerin durumlar faktr), yerel makamlar ve deniz kuvvetleri unsurlar ile etkin bir haberleme ve istihbarat takibi nem arzetmektedir. Korsanlarn gemiye kmalarnn kanlmaz hale geldii durumlarda (Saldr tipleri faktr) gemi personelinin kendilerini gemi iinde ulalamayacak bir blmeye kilitlemeleri de uygulanan taktiklerdendir. Bir rnek olarak, Bergen Denizcilike ait Trk bayrakl Yasin C, 7 Nisan 2010 tarihinde Kenyann Mombasa Liman aklarnda gerekleen saldrda kendilerini geminin yeke dairesine kilitleyerek gemiye kan korsanlar tarafndan rehin alnmaktan kurtulmulardr (CNN Trk, 2010). Gemilerin bu faktrler zerindeki baarlar byk oranda personel eitimini n plana karan gelimelerdir.
137
Dier taraftan, aktif uygulamalar konusunda ok dikkatli olunmas gerektii deerlendirilmektedir. Basnl su ile haydutlarn pskrtlmesi gibi nlemlerin etkinlii ancak basit saldrlar iin szkonusu olabilir. Gelimi silahlarla donanan korsanlar iin bu tr nlemlerin zayiat artrma riski de dikkate alnmaldr (Silahlardaki deiim faktr). Korsanlar gemiden uzak tutacak akustik, lazer ve elektromanyetik cihazlar konusunda gelimeler olmakta ve bu konuda da bir pazar olumaktadr. Yzde yz gvence salamaktan henz uzak olan bu tr uygulamalarn da teknik, taktik ve silahlarn srekli gelitiren haydutlara kar ne kadar etkili olacaklar tartma konusudur. Bu konuda saknlmas gereken en nemli husus gemi personelinin korsanlarla atmaya zorlanmasdr. Zira kendilerinin ve ete arkadalarnn hayatlarna bile deer vermeyen haydutlara kar byle bir atma konusunda gemi personelinin uzman olmadklarnn ve bir personelin dahi kaybedilmesinin gze alnamayacann kabul edilmesi gerekir. 6.2. irket ve Ulus Baznda Deniz haydutluu ve korsanlktaki son yllardaki gelimeler irketleri ve hkmetleri de hi kukusuz ok rahatsz etmektedir. irketlerin personellerini kurtarmak iin dedikleri fidyeler olay bana on milyon dolarlarla llmektedir. nmzdeki dnemde irketlerin pasif savunma teknolojilerine yatrm yapmalar beklenebilir. Gemilerin fiziki yaplarnn korsan saldr tipleri ve silahlarndaki gelimelerin etkilerini azaltacak ekilde tadil edilmeleri de gndemde olacaktr. Pek ok gemi ina firmasnn bu amaca ynelik tasarmlar gelitirmeye baladklar bilinmektedir. Dier taraftan, irketler, deniz ticaret odalar ve hkmetlerin bu konuda daha yakn bir ibirliine ihtiya duyduklar bir dneme girilmektedir. lgili tm hkmetler saldrlarn youn olduu blgelere kendi deniz kuvvetleri unsurlarn konulandrmlardr. Bu konudaki gayretlerin artmas beklenmelidir. Bu gelimeler bir taraftan bayrak devletlerinin sorumluluklarn artrrken dier taraftan irketlerin kolay bayrak devletlerine ynelmelerini azaltabilecektir. rnein son yllarda rehin alnan Trk gemilerinin bir ksm kolay bayrak devletlerinin kaytlarndadr. Buna ramen bu gemilerin kurtarlmasnda
138
yine Trk resmi makamlar ve Deniz Kuvvetleri katkda bulunmulardr. Haydutlarn da saldrdklar geminin tamakta olduu bayra bir lde dikkate alabilecekleri dnlmelidir. 6.3. Makro (Uluslararas) Dzeyde Deniz haydutluu ve korsanln son yllarda uluslararas bir sorun haline geldii kukusuzdur. Bu nedenle sorunun asl zm de bu dzeyde olacaktr. rgtlenmelerini giderek glendiren haydut organizasyonlar, topraklar zerinde tam denetimi salayamayan baarsz ynetimlerin lkelerinde konulanmaktadr. BM Gvenlik Konseyininin 2008 ylnda ald 1851 sayl karar ak denizlerle birlikte, yukarda aklanan Saldrlarn meydana geldii lokasyonlardaki deiim dorultusunda Somali karasularn da kapsamna almtr. Bir lkenin kendi karasularn kontrol edememesi ve bu sularn uluslararas silahl kuvvetlere almas o lke iin kk drc bir durumdur. Lokasyonlardaki deiimin, corafi bir deiimden te, otorite salanan blgelerden otoritesi zayf olan blgelere doru bir gelime olduu gerei gz nne alnarak, yeni istikrarszlk ve otorite zayfl olan blgeler ortaya ktnda olaylarn arlk merkezinin de bu blgelere kaymas veya olaylarn corafi alannn genilemesi beklenebilir. Afrikann batsnda son zamanlarda artan olaylar bu deerlendirmenin fiili kantdr. Bu gerekeler nda uluslararas topluma den grevler iki balk altnda toplanabilir. Birincisi daha etkin bir ibirlii ile bu snr aan organize su tr ile mcadele etmek, ikincisi ise daha zor bir grev olarak otorite boluu yaratmaya aday zayf lkeleri samimi ve gl bir ekilde destekleyerek topraklar zerinde su rgtlerinin barnmalarn kendilerinin nlemelerini salamak olmaldr.
Kaynaka A Brief History of Piracy. (2002). Eriim Tarihi: 2010 http://www.royalnavalmuseum.org/info_sheets_piracy.htm BBC. (2008). Pirates Documentry. Eriim Tarihi: 2011 http://www.bbc.co.uk/worldservice/documentaries/2008/03/080303_pirates_prog1.shtml
139
Chalk, P. (2009). Maritime Piracy: Reasons, Dangers and Solutions. Eriim Tarihi: 2010 http://stinet.dtic.mil/oai/oai?&verb=getRecord&metadataPrefix=html&i dentifier=ADA493656 Consortium of International Organizations. (2010). Best Management Practices to Deter Piracy off the Coast of Somalia and in the Arabian Sea Area (s. 10). Witherby Seamanship International, London. Ece, J. N. (2008a). Stratejik Sularda Deniz Haydutluu ve Korsanlk. denizhaber.com. Eriim Tarihi: 28 Ekim 2010 http://www.denizhaber.com/index. php?sayfa=yazar&id=11&yazi_id=100350 Ece, J. N. (2008b). Korsanlk Olaylar ve Denizde Gvenlik. denizhaber. com. Eriim Tarihi:28 Ekim 2010 http://www.denizhaber.com/index. php?sayfa=yazar&id=11&yazi_id=100335 Milliyet Gazetesi (2010, Ekim 18). En ok kazandran sektr: FDYE Eriim Tarihi:28 Ekim 2010 http://www.milliyet.com.tr/en-cok-kazandiran-sektor-fidye/ yasam/haberdetayarsiv/28.10.2010/1302804/default.htm CNN Trk (2010, Nisan 10). Karlan Trk gemisi korsanlarn elinden kurtuldu. Eriim Tarihi: 28 Ekim 2010, http://www.cnnturk.com/2010/dunya/04/10/kacirilan.turk.gemisi.korsanlarin.elinden.kurtuldu/571567.0/index.html Kuhn, T. S. (2006). Bilimsel Devrimlerin Yaps. (N. Kuya, ev.). Krmz Yaynclk. McNicholas, M. (2008). Maritime security: an introduction. Butterworth-Heinemann. ICC International Maritime Bureau (Yllk Raporlar, 1999-2010). Piracy and Armed Robbery against Ships. Raymond, C. Z. (2006). The Threat of Maritime Terrorism in the Malacca Straits. Terrorism Monitor, 4(3), 8.
140
4.
Blm
BLM SULARI
BLM SULARI VE DELLLENDRME SREC
Yrd. Do. Dr. Hseyin AKIR* Ercan SERT** zet Biliim ve internet teknolojilerinde yaanan hzl geliim srecinin hayatmzn pek ok alannda olumlu sonular yannda kontrol edilmesi g sorunlar da beraberinde getirdii grlmektedir. Bugn biliim alanndaki hzl gelimeler biliim sular olgusuyla kar karya kalmamza neden olmutur. Biliim sularnn ortaya kmasyla bu yeni su tryle mcadele iin almalar da paralel bir ekilde gelimeye balamtr. Biliim sularnn aydnlatlmasnda da delillendirme sreci byk nem kazanmtr. Gnmzde Trkiyede biliim sularnn soruturulmas srecinde adli kolluk birimlerinden, biliim sular davalarna bakan hkim ve savclara kadar birok kamu grevlisi grev alarak mcadele etmektedir. Bu alma ile Trkiyedeki biliim sularyla mcadelede ileyen delillendirme srecinin nasl bir durumda olduu, bu srete grev alan biliim uzmanlarnn grleri nda ortaya konulmaya allmtr. Bu alma ayn zamanda biliim sularyla mcadele srecinde yaanan hukuki sorunlar bata olmak zere, uzman personel ve teknik alt yap vb. alanlarda yaanan sorunlara k tutmaktadr. Anahtar Kelimeler: Biliim, Biliim Sular, Dijital Delil, Adli Biliim, Dellilendirme Sreci
* Gazi niversitesi, Endstriyel Sanatlar Eitim Fakltesi, Bilgisayar Eitimi Blm, hcakir@gazi.edu.tr ** Polis Akademisi, Gvenlik Bilimleri Fakltesi, esert@egm.gov.tr
143
Giri Biliim ve internet teknolojilerinin hayatmz kolaylatrmak iin yaantmzn her alanna girmesi ile birlikte, bu hzl geliim srecinin olumlu sonular yannda kontrol edilmesi g sorunlar da beraberinde getirmektedir. Su olgusunda, gelien teknoloji ve biliim ana dnk deimeler balamtr. rnein; adi hrszlk ve dolandrclk gibi sular, teknoloji ve biliim yoluyla ilenir hale gelmekte ve yeni su trlerinin olumasna neden olmaktadr. Her geen gn bu yolla ilenen sular art ve eitlilik gstermektedir. nsanlara i hayatndan gndelik yaantsna kadar kolaylk getiren bu teknoloji, sulular iin de hedeflerine ulamak iin kolay bir yol izmektedir. Ayrca daha nce belli bir blge ile snrl olan bu sular biliim teknolojilerinin sunmu olduu imknlarla snrlar amakta ve kresel hale gelmektedir. Biliim teknolojisinin gelimesi ve bilginin eski devirlere gre daha ok nem kazanmas, bilginin ekonomik, sosyal, siyasal deerinin artmas bu deerler zerinde kolay yoldan sz hakkna sahip olmak isteyen kiileri biliim teknolojileri marifetiyle su iler hale getirmitir (en, 2003). Bu ekilde ortaya kan biliim sularnn nlenmesi, caydrlmas, sulularn takibi ve yakalanmas byk nem arz etmektedir. Bu alma, biliim sularnn delillendirilmesi srecinin nasl ilediini ve karlalan sorunlar ortaya koymay amalamaktadr. 1. Biliim Kavram ve Biliim Sular Trk Dil Kurumu szlnde biliim,insanolunun teknik, ekonomik ve toplumsal alanlardaki iletiiminde kulland ve bilimin dayana olan bilginin zellikle elektronik makineler araclyla dzenli ve akla uygun bir biimde ilenmesi bilimi olarak tanmlanmaktadr. Bu kapsamda biliim teknolojisi, biliimde kullanlan btn ara ve gerelerin oluturduu sistem olarak tanmlanmaktadr.1
1
Bkz. http://www.tdk.gov.tr
144
Genel anlamda suun, biliim sistemlerine kar veya biliim sistemleri ile ilenen sular ifade eden biliim sular kavram, en basit tabiriyle bilgisayar sular olarak tanmlayabildiimiz gibi; siber sular, dijital sular, internet sular, biliim sular, ileri teknoloji sular vs. tanmlamalar ile de karlamaktayz. Dier lkelerde yaplan tanmlarda ise; Bilgisayar Sular (Computer Crimes), Siber Sular (Cyber Crimes), Bilgi Teknolojileri Sular (Crimes of Information Technologies), A Sular (Crime of Networks) gibi tanmlamalara da rastlanmaktadr. Aslnda tm bunlar ile bu sularn bir ksmnn tanmlanmas yaplmaktadr. Ancak lkemizde Biliim Teknolojileri Sular olarak geen (Crimes of Information Technologies) bu sularn alan asndan tanm olarak daha iyi uymaktadr. Bu yzden daha ksa ve yaln bir ifade ile Biliim Sular kavram daha yaygn olarak kullanlmaktadr (Dijle, 2006). Biliim sular, ok kapsaml bir konu olduu iin birok tanm ve snflandrma ile karlamak mmkndr. Bu tanmlardan bir tanesi u ekildedir; Ceza kanununu ihlal eden, ilenmesinde veya aratrlmasnda bilgisayar teknolojisi bilgilerini ieren her su biliim suu olarak tanmlanmaktadr (USDOJ, 2004). Avustralya, Sydney niversitesi, Biliim Sistemleri Fakltesi retim yesi, Dr. Jim Underwood, biliim suunu; Geleneksel sulardan olan, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik ve cinsel istismar gibi sularn, bilgisayar veya bilgisayar a kullanlarak ilenmesi olarak tanmlamtr (Say, 2006). Geni bir alma sahasn kapsamas nedeniyle yaplan her tanm, biliim sularnn farkl bir ynn ortaya koymaktadr. Biliim szcn kullanarak adlandrlan biliim suu kavram, biliim ile ilintili her tr suu kapsamaktadr (Say, 2006). Biliim sularnn dier sulardan ayran temel baz farkllklar vardr. Bu farkllklar; zaman, mekn veya yer ile snrl olmadan meydana gelmesi, kolayca tanmlanabilecek snrlara sahip olmamas, lke ve yarg snrlarn amas, kanunlatrma ve delillendirmenin g ve dikkate deer teknik bilgi gerektirmesi, henz bu alanda neyin su olup olmad konusunda net tanmlarn olumamas olarak saylabilmektedir. Bir sulunun iledii sutan sonra o sula ilgili delil, iz ve emare brakmamas deimeyen bir kural olarak kendi elinde olmad gibi, biliim sistemleri ile ilenen sularda da su ile ilgili deliller farkl ekil ve formatlarda su sonrasnda dijital delil olarak
145
bulunabilmektedir. Locardn deiim prensibine gre, su sahnesine giren bir ey veya bir kii, olay yerinden baz eyleri yanna alrken, birtakm eyleri de olay yerinde brakr (Casey, 2004). Biliim sistemleri zerinde ise, iz brakmadan ilem yapmak neredeyse imknszdr. nemli olan bu izleri doru bir ekilde tespit edip, sonuca gtrc verilere ulamaktr (Uzunay ve Bak, 2005). Bu ilemlerin salkl ve bilimsel olarak yrtlmesi amacyla adli biliim bilimi ortaya km ve gelimeye balamtr. 2. Adli Biliim Bilimi ve Delillendirme Adli biliim bilimi; suun aydnlatlabilmesi iin bilimsel metodolojiler kullanlarak, eitli varyasyonlardaki dijital medyalar zerinde bulunan, sula ilgili dijital delillerin bozulmadan ve zarar grmeden anlalabilir bir ekilde adalet nne sunulmaya hazr hale getirilmesini salayan ve bal bana bilimsel teknik prensiplerin uyguland bir delil inceleme srecinin btndr (Ekizer, 2008). Biliim alanndaki su tipleri incelenirken Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi, dier Avrupa lkeleri ve Birlemi Milletler tarafndan yaplan tanmlardan istifade edilerek aadaki su tipleri belirlenmi ve 11.06.1999 tarihinde hazrlanan Biliim Sular raporunda da belirtilmitir. Bu su tiplerine bakacak olursak; Bilgisayar Sistemlerine ve Servislerine Yetkisiz Eriim ve Dinleme Bilgisayar Sabotaj Bilgisayar Yoluyla Dolandrclk Bilgisayar Yoluyla Sahtecilik Kanunla Korunmu Bir Yazlmn zinsiz Kullanm
Dier Sular (Yasad Yaynlar, Pornografik Yaynlar, Hakaret ve Svme), eklindedir (zdemir, 2008). Bununla birlikte biliim alanndaki su tipleri ile ilgili bir dier ayrm u ekilde yaplmtr; Bilgisayarn fiziki yapsna zarar verme fiilleri, bilgisayarn tek bana alma sistemine ilikin fiiller ve
146
bilgisayar alarna ynelen bir baka deyile internet ortamnda ya da internet yoluyla ilenen sular eklindedir (Karaglmez, 2005). Dijital deliller, dnya iin olduka yeni bir kavramdr. zellikle biliim sularndaki youn arttan sonra, bilimsel alanda da ok youn tartmalarn odak noktas olmu olan dijital deliller hakknda farkl tanmlamalar mevcuttur. Shinder e gre bir biliim suu ile ilgili, elektronik veya manyetik bir ortam zerinden iletilen veya bu ortamlara kaydedilen bilgilere dijital delil denilmektedir (Shinder, 2002). Chisum ise dijital delilleri bir suun nasl olduunu veya sutaki kritik elemanlar adresleyen teorileri destekleyen veya rten, bilgisayar sistemleri kullanlarak kayt edilen veya iletilen veriler olarak tanmlamtr (Chisum, 1999). Son olarak Caseyin (2000) tanmna bakldna dijital deliller bir suun ilendiini gsteren veya su ile kurban ya da su ile faili arasnda bir iliki salayan veriler olarak karmza kmaktadr. ABD Adalet Bakanlna bal Ulusal Adalet Enstits, dijital delillerin yapsal zelliklerini; DNA ve parmak izi gibi latenttir; kolaylkla deitirilebilir, bozulabilir veya yok edilebilir; dnya apnda bir alana dalm olabilir; zamana bal olabilir, olarak tanmlamtr (Ashcroft, 2001). ABD, ngiltere ve Almanya gibi gelimi lkelerde biliim sular hakknda cezalar getiren birok kanunun olduu grlmektedir. lkemiz kanunlar ile kyaslandnda ise lkemiz ceza yasalarnn ve olay yeri inceleme ynetmeliinin yetersiz kald grlmektedir (Say, 2006). Trkiyede biliim sularyla ilgili gerekli almalar ve bu sular iin ceza kanunlarnda tanmlamalar yaplmtr. 765 Sayl TCKnin 1991 yl deiiklikleri ile birlikte biliim alannda sular balkl 11. babnda eitli sular ve 5237 Sayl TCKnn ilgili maddelerinde biliim sularna ilikin maddeler dzenlenmitir (Ketizmen, 2006). zel irketler, kamu kurulular ve gvenlik birimleri biliim sularyla mcadele iin alt yap ve Ar-Ge almalarn gelien sua kar hzl bir ekilde yrtmektedir. Ancak yaplan mcadelede teknik ve hukuksal olarak baz sorunlar yaanmaktadr. Bunlarn en nemlileri dijital verilerin delillendirilmesi, btnl ve dorulanmasdr. zellikle gvenlik birimleri, su sonras adli soruturma yrtlmesi aamalarnda bu sorunlarla karlamaktadr.
147
Hukuki olarak elde edilen delillerin geerli saylabilmesi iin gerekli baz presderler yerine getirilmesi ve uluslararas standartlar tamas byk nem arz etmektedir. Dijital verilerde, yaplacak en kk hatada, verilerin zarar grmesi ve yok olmas sz konusudur. Dijital deliler yaplar itibariyle, dier sularda elde edilen fiziksel delillere bakarak daha hassas ve kolay bozulabildikleri iin birok sknty iermektedirler (Uzunay, 2005?). Bu amala olaya ilk mdahale eden ekipten, incelemenin uzman birim ve laboratuarlarda yapldktan sonra sonularn mahkemeye sunulmasna kadar olan her aama byk nem tamaktadr. Dijital delillerin mahkeme esnasnda kabul edilebilirliini salamak iin sadece dorulamada kullanlacak teknik yntemler yeterli deildir. Delillerin incelendii laboratuarn standartlarnn delil incelemeye uygun olup olmad, kullanlan ara, gere ve yntemlerin uygunluu gibi baka birok konunun da deerlendirilmeye alnmas gerekmektedir. Bu yzden biliim sularyla mcadele eden birimler iin uluslararas standartlarn belirlenerek, bu standartlarn uygulamaya konulmas da olduka nemlidir (Uzunay & Bak, 2005). Dijital delilleri belirli metoda ve prosedrlere uygun olarak aratrmak ve delillendirmek iin birtakm ortak srelere ihtiya vardr (Uzunay, 2005). Aada Caseyin (2004) oluturduu 12 basamakl sre modeli grlmektedir:
ekil 1. Dijital delil aratrma sre modeli (Casey, 2004).

148
Bu anlamda lkemizde biliim sularnn delillendirilmesiyle ilgili bilimsel almalar yeni yaplmaktadr. lkemizde Adli Tp esaslarna gre delillendirme yapmak iin belirlenen ana hususlar; 1. Yaplan her ilemin kayt altna alnmas, 2. Yaplacak ilemleri kontrol listesi eklinde oluturup arada atlmas gereken admlarn unutulmamas, 3. Delillerin iyi toplanmas ve muhafaza edilmesi, 4. Delil zerinde yaplan her ilemin kayt altna alnmas, 5. Suun trne gre analiz almalarnn yaplmas, eklinde sralanmtr (Aktepe, 2004). Biliim sularnn delillendirilmesiyle ilgili bir dier modellendirme ise ekil 2de gsterildii gibi dijital delillendirme dng modelidir. Dng modelinde ilk safha, olay yerine gidildiinde dijital delillerin tehis edilmesidir. Bu safhay srasyla; dijital delilleri koruma, dijital delilleri analiz etme ve dijital delilleri sunma safhalar takip etmektedir. lk safhada biliim sular uzmanlar tarafndan nerelerde delil olabilecei saptanr. Burada zerinde durulmas gereken ve en nemli konulardan birisi, zellikle delil nitelii tayabilecek uucu bilgilerin (volatile data) bozulmadan korunmaya alnmasdr (Koak ve Uzunay, 2005) Uucu veriler, bilgisayar sistemleri zerinde, geici kayt blgelerinde tutulan ve elektrik gc kesildiinde ierii sfrlanan verilerdir (Shinder, 2002).
ekil 2. Dijital delillendirme dng modeli (Koak ve Uzunay, 2005)

149
Biliim sularnda delil toplamada baarl olunabilmesi iin, ncelikle konunun bir btn olarak dayand temeller dikkate alnmaldr. Sz konusu btn oluturan temel dayanaklara ne kadar ok hassasiyet gsterilirse, biliim sular ile ilgili delil toplamada o oranda baar ykseltilebilir. Bu dayanaklar oluturan balca konular; a) Biliim sularnn kendine zg bnyesinin gzetilmesi, b) Biliim sular ile klasik sularn karlatrlmas, c) Biliim sularnn normatif olarak dzenlenmesi, d) Biliim sularnda delil toplamada, eitimli teknik personelin istihdam edilmesi, e) Biliim sularnda teknik donanm, delil elde edilmesi ve saklanmas (Karaglmez, 2005). Biliim sularnda delil toplamada baarl olunabilmesi iin dijital delillerin toplanmasna ynelik belirlenen standartlar unlardr (IACIS, 2004): 1. Orijinal deliller ilk bulunduklar durum ve artlara benzer artlarda korunmaldr. 2. Orijinal delillerin btnln bozmamak iin mmknse bire bir kopyas alnmaldr. 3. Kopyann zerine alnaca medya Adli Tp ynnden steril (Forensically sterile) olmaldr, yani zerinde daha nceden herhangi bir veri bulunmamaldr ve virs ve dier zararl kodlara kar kesinlikle temiz olmaldr. 4. Deliller mutlak suretle etiketlenmeli, korunmal ve belgelendirilmelidir. 5. Adli inceleme esnasndaki btn basamaklar ve yaplan ilemler yazl hale getirilmelidir (Koak ve Uzunay, 2005). Burada zellikle zerinde durulmas gereken durum, bilgisayar delillendirme srecinde kullanlabilecek sadece bir tek hak vardr. Bunu
150
iyi kullanabilmek ancak kullanlan aralar zerinde tam hkimiyet ile olabilir (Anderson, 2002). Gnmzde Trkiyede biliim sularnn soruturulmas srecinde adli kolluk birimlerinden, biliim sular davalarna bakan hkim ve savclara kadar birok kamu grevlisi grev alarak mcadele etmektedir. Kanunlar erevesinde bu sula mcadele sreci ierisinde alan birimlerin uyum ierisinde almas, gelien teknoloji ve biliim su trlerine kar kendini srekli yenilemesi gerekmektedir. yle ki biliim sular sadece ulusal deil uluslararas boyutlara ulaan bir yapya da sahiptir. zellikle Siber terrizm kavramnn yazl ve grsel medyada, ulusal ya da uluslar aras arenada ok fazla kullanlmaya balad grlmektedir. Son yllarda terr ve terrizm konularna ok byk bir nem verildii grlmektedir. Bu nedenle mcadele iin uluslararas ibirliine ihtiya vardr. Bilgisayar adli tbb olarak ifade edilen bilimin elektronik delillerle ilgili nemli adm vardr. Bunlar; delillerin toplanmas, delillerin onaylanmas ve muhafazas ile delillerin analizidir (Handbook of Forensic Services, 1999). Trkiyedeki bu durum, ileyen srecin nasl bir durumda olduu, eksikliklerinin ve yaplmas gerekenlerin belirlenmesi asndan byk nem tamaktadr. Yaplacak almalarla bunlar ortaya konulmaya, sorunlar ve zm nerileri belirlenmeye allacaktr. Bu almada; Trkiyedeki Biliim Sularyla mcadelede ileyen srecin nasl bir durumda olduu ve sorunlar ile zm nerileri ortaya konulmaya allmtr. Biliim sularyla mcadelede eksiklikleri ve yaplmas gerekenlerin belirlenmesi asndan bu gibi aratrmalar byk nem tamaktadr. Bu almann temel amac, Biliim sularnn soruturulmas srecinin safhalar; a) Olay yerinde dijital delillerin tehis ve elde edilmesi ile gvenlik, b) Dijital delilleri koruma ve muhafaza etme, c) Dijital delilleri inceleme ve analiz etme, d) Dijital delilleri raporlama ve adli makamlara sunma, srelerini biliim sularyla mcadele asndan ele almaktr. Bu genel ama erevesinde, aadaki on yedi soruya cevap aranmtr:
151
Olay Yerinde Dijital Delilleri Tehis ve Elde Etme 1. Biliim sularnn delilleri olan dijital medyalarn (verilerin) olay yerinde tehis edilmesi srasnda yaplmas gereken ilemler nelerdir? 2. Olay yerinde nerelerde biliim suu delili olabilecei nasl saptanmaktadr? 3. Dijital medyalara ilk mdahale srasnda yaplmas gereken ilemlerde dikkat edilmesi gereken nemli hususlar nelerdir? 4. Yaplan ilemlerle ilgili belirlenmi bir standart var mdr? Ve bu ilemleri yapan birimler bu standartlar uygulamakta mdr? 5. Dijital delillerin tehisinde, hukuki makamlar, ilgili uzmanlardan net olarak ne istemektedirler? 6. Bu aamada yaanan sorunlar nelerdir ve bu sorunlara ne gibi zmler getirilebilir? Dijital Delilleri Koruma ve Muhafaza Etme 7. Dijital deliller incelenmek iin toplanrken nasl korunmakta ve analiz aamasna kadar nasl muhafaza edilmektedir? 8. Koruma ilemi srasnda ileyite ne gibi sorunlarla karlalmaktadr? 9. Karlalan sorunlara ynelik zm nerileriniz nelerdir? Dijital Delilleri nceleme ve Analiz Etme 10. Dijital delillerin analizinde hangi yntemler kullanlmaktadr? Bu yntemlerden en nemlileri hangileridir ve uygulamada hangi yntemler daha ok tercih edilmektedir? 11. Dijital delillerin analizinde ileyi ne ekilde olmaktadr. Bu ileyile ilgili yaanan sorunlar ve zm nerileriniz nelerdir? 12. Adli makamlar, analiz birimlerinden dijital deliller ile ilgili ne gibi taleplerde bulunmaktadrlar?
152
13. Hangi sulara ynelik delillendirme talep edilmektedir? 14. Analiz safhasnda yaplan hatalar var mdr? Varsa ne tr hatalar yaplmaktadr? Dijital Delilleri Raporlama ve Adli Makamlara Sunma 15. Biliim sularyla mcadele eden kolluk gleri adli makamlarn taleplerini nasl ve ne ekilde yerine getirmektedirler. Deliller adli makamlara hangi ekilde sunulmaktadr? 16. Bu srete adli makamlar asndan yaanan sorunlar nelerdir? 17. Uluslararas ierie sahip sularda izlenen yol nedir? Bu srete Trkiye olarak soruturma nasl yrtlmektedir. Ne gibi sorunlar yaanmaktadr. Yaanan sorunlara idari ve hukuki olarak ne gibi zmler getirilebilir? 3. Yntem Bu almada nitel aratrma yntemlerinden yar yaplandrlm grme teknii kullanlmtr. Nitel aratrma teknikleri nicel aratrmalarda vurgulananlarn tersine lmden ziyade aklamay olanakl klacak ilikileri ortaya karmay, olay ve olgularn iinde gerekletii durumu dikkate almay nemser. Bu almann amacna ynelik olarak hazrlanan yar yaplandrlm grme formu ncelikle uzman grne sunulmutur. Grme formundaki sorular nce literatr taramas yaplarak, daha sonra ilgili uzman grleri alnarak aratrmann amacna uygun olarak hazrlanm, sorularn aratrmann amacna tam anlamyla hizmet edebilecei anlaldktan sonra uygulanmtr. Aratrmann katlmclar, Emniyet Tekilatnda adli biliim alannda alan 24 - 36 yalar arasnda niversite mezunu toplam sekiz bay personelden olumaktadr. Grme formunda, yar yaplandrlm ve ak ulu olmak zere toplam 17 soru bulunmaktadr. Sorular, Trkiyedeki biliim sularyla mcadelede ileyen srecin nasl bir durumda olduunu, eksiklikleri ve yaplmas gerekenleri belirleme153
ye yneliktir. Anket ve belgelerden elde edilen ham veriler ierik analizi teknii (Yldrm ve imek, 2005) kullanlarak analiz edilip yorumlanmtr. Grme yaplan kiilerin verdii yantlar ortak noktalar dorultusunda kategorilenmi ve bu kategoriler bulgular blmnde ele alnp aklanmtr. alma verilerinin yz yze grme yntemiyle toplanmas nedeniyle az sayda Emniyet Tekilatnda adli biliim alannda alan toplam sekiz kiinin grnn alnmas bu aratrmann snrllklarndandr. 4. Bulgular Grme formundan elde edilen veriler kodlanarak bilgisayar ortamna aktarlmtr. Aratrmada elde edilen veriler, yaplan analizleri sonucunda, aratrmann alt amalarna ilikin sorulara ve bunlara ilikin cevaplara yer verilmitir. 4.1. Olay Yerinde Dijital Delilleri Tehis Ve Elde Etme Biliim sular delilleri olan dijital medyalarn (verilerin) olay yerinde tehis edilmesi srasnda yaplmas gereken ilemler nelerdir? Bu soruya uzmanlarn vermi olduklar cevaplardan en ne kan genel olarak su mahalline mdahalede dikkat edilmesi gerektii gibi evre gvenliinin iyi bir ekilde alnmas, delil olabilecek materyallere sadece Adli Biliim alannda uzman personel tarafndan mdahale edilmesi, tehisin acele deil yava ve detayl bir ekilde yaplmas ve Dijital medyalarn d etkilerden (su, elektrik vb.) zarar grmesinin engellenmesi gerekliliidir. Bununla birlikte ncelikle yaplan aramaya gidecek olan personelin ne aramas gerektii ne ile karlaabilecei hakknda detayl bilgilerin verilmesi gerekliliidir. Gnmzde gelien teknoloji ile beraber dijital medyalarn kapasitelerinin yannda grnm olarak da ok gelitii, kld grlmektedir. Bu yzden; Kalem grnml bir USB bellek olabilecei gibi dme grnml kameralara da rastlamak mmkndr. Bunun bilincinde olarak gerekirse bu tip gelimeleri ve yeni kan
154
dijital medya rnlerini internet vastas ile takip ederek aramalara gidilmesi gerekmekte ve byk bir dikkat ve titizlikle acele etmeksizin arama yaplmas gerekmektedir eklinde ifade edilmektedir. Burada zerinde durulmas gereken nemli bir konuda uzmanlarn ifadeleriyle; En nemli unsurun her trl dijital bellein su delili ierebilecei gereidir. Her ne kadar mevzuat, incelemenin ncelikli olarak olay yerinde yaplmasn, bu mmkn olmad takdirde bir kopyasnn alnmas ve incelenmek zere (lgili birim olan KOM ube Mdrl Adli Biliim Bro Amirliine) kolluk tarafndan gtrlmesini dzenlemekte ise de ifrelenmi paketlerin zmnn uzun zaman alaca ve olay yerinde yaplacak incelemede birok su unsurunun gzden karlabilecei endiesiyle he trl su unsuru olabilecek dijital bellee el konulmakta, adli biliim personelince imaj alnmakta, imajn alnmas neticesi ortaya kan hash deeri zerinden her trl inceleme yaplarak inceleme neticesinde tekrar imaj alnmakta, ortaya kan hash deeri ile ilk elde edilen hash deeri karlatrlmakta ve delil zerinde kolluk tarafndan hibir deiikliin yaplamad ispatlanmaktadr. yle ki delil zerinde yaplacak en ufak bir deiiklik bile bu hash deerinin deimesine ve dolaysyla delil btnlnn bozulmasna neden olacak ve delilin gvenilirliini ortadan kaldracaktr. Dolaysyla su delilinin ilk hash deeri ile son hash deerinin ayn olmas gerekmektedir eklinde ifade edilmektedir. Olay yerinde nerelerde biliim suu delili olabilecei nasl saptanmaktadr? Uzmanlara gre; PC, dizst, tanabilir hard disk, tanabilir bellek, CD-DVD veya disket gibi dijital medya olarak adlandrlan tm medyalarn delil olabilme ihtimali mevcuttur. Gelien teknoloji ile beraber yazc, fotokopi makinesi, switch, router, wireless modem de delil kapsamna alnabilmektedir. Ayrcabulunan veya phelenilen materyalin dijital medya olabilecei, olay yerinde yaplacak ksa bir fiziki inceleme ile (tabii ki delil btnln ve materyalin fiziki yapsn bozmadan) anlalabilecektir. Zaten ou rnn zerinde ne olduu yazmaktadr. Ancak
155
bunun da bulunmad durumlarda internet aratrmas sonucu ne ie yarad bulunabilecektir. u konu unutulmamaldr ki, zerinde veri depolama/kopyalama zellii bulunmayan cihazlar eer su unsuru deilse, sadece adli inceleme iin bir elektronik cihaza el konulmas gereksizdir. Dijital medyalara ilk mdahale srasnda yaplmas gereken ilemlerde dikkat edilmesi gereken nemli hususlar nelerdir? Bu soruya uzmanlarmz cevaplarnda ana hatlaryla unlar ifade etmilerdir; ncelikle medyann tespitinin (kimin kullanmnda, ne ie yarar, nereden ve ne vaziyette bulundu vs) yaplmas gerekir. Daha sonra el konulan eya eer CMK 134 kapsamnda kopyasnn (imajnn) alnmas gereken bir medya ise delil btnln koruyarak uluslararas adli biliim standartlarnda kopyasnn (imajnn) alnmas gerekir. En nemli husus ilk mdahaleyi Adli Biliim alannda uzman personelin yapmasdr. Bilinsiz yaplan mdahalelerde delil btnlnn bozulmas veya ulalabilecek ok nemli bilgilerin elde edilememesi gibi sonular ortaya kabilir. Eer dijital medya bilgisayar gibi alan bir elektronik alete balysa ve olay yerine gelindiinde hala alr vaziyette ise bu eyaya mdahale de farkllamaktadr. Bu tr medyalara mdahalede iki farkl gr bulunmaktadr. Bunlardan birincisi medyann dorudan elektriinin kesilmesi, dieri ise eer uucu veriler varsa bunlarn imajnn alnarak elektriinin kesilmesidir. Daha sonra el konulup mhrlenen medyann tama esnasnda hasar grmesini engellemek ve mhr ama ileminin de ilgililer eliinde yaplmasnn fayda salayaca dnlmektedir. Dijital medyalarn barndrd veriler hassas verilerdir. Bu yzden olay yerinde bu medyalara mdahale edilirken hassasiyetle dikkat edilmelidir. zellikle el konulan medyalar kendilerine ait olarak retilmi zel delil torbalarna konmaldr.
156
Olay yerinde bulunan bir bilgisayar eer ak ise, dokunulmamal, ekranda ak olan herhangi bir pencere varsa ya da yaplan bir ilem tutanaa dklmeli, bilgisayara hi dokunulmadan fii prizden ekilmek sureti ile kapatlmaldr. Daha sonra hard disk skm ilemi yaplmal ve ylece el konulmal veya olay yerinde imaj alnmaldr (baz durumlarda hard diskin sklmeden elkonulmas veya imajnn alnmas gerekebilmektedir). Dijital medyalara kamufle olmu veya grlmeyen bir yolla (network, kablosuz eriim vs.) eriilerek tahribat yaplabilecei hibir zaman unutulmamaldr. Olay yerine ulaldnda evre gvenlii salandktan hemen sonra bu nitelikte bir delilin veya tuzaklamann olup olmad aratrlmaldr. Bunun dnda alan sistemlere mdahale esaslar dorultusunda, olay yerinin spesifik zellikleri dorultusunda yaplacak ilemlere en hzl ekilde karar verilmeli ve uygulamaya konulmaldr. Yaplan ilemlerle ilgili belirlenmi bir standart var m? Ve bu ilemleri yapan birimler bu standartlar uygulanmakta mdr? Uzmanlar, dijital delillerin toplanmas konusunda zetle unlar ifade etmektedirler; lk mdahale ile ilgili yasal standart olmamakla beraber teamller olumaktadr. Adli biliim ve olay yeri ilk mdahale standartlar mevcuttur. Her lkede farkl mevzuat olmas gerekesiyle lkeden lkeye gre deise de, temel anlamda bu standartlar evrensel niteliktedir. Nitekim bu standartlara dair ulusal ve uluslararas eitimler verilmektedir. Uygulayc birimler, bu standartlar genel itibariyle bilmekte ve uygulamaktadrlar. Ancak yine de bu alanda her geen gn meydana gelen teknolojik deiiklikleri gz nnde bulundurarak uygulayc birimlerin bilgilerini her zaman taze tutmak adna sregelen bir eitim politikasnn belirlenmesi ve yrtlmesi gerekmektedir. Dijital delillerin tehisinde, hukuki makamlar, ilgili uzmanlardan net olarak ne istemektedirler? Uzmanlar bu soruda hukuki makamlarn isteklerinde farkllklarn olduunu belirtmekle birlikte, genel olarak kendi ifadeleriyle unlar ifade etmektedirler;
157
Hukuki makamlar, dijital delillerin tehisinde, ilgili uzmanlardan delil olabilecek veya soruturma konusu medyalarn usulne uygun muhafaza altna alnmasn istemektedirler. Dijital delil herkesin anlayaca ya da grebilecei bir biimde deildir. Ayrca hard disk ierisinde milyonlarca dosya bulunabilmektedir. Hukuki makamlarn inceleme yapan grevlilerden istedikleri ncelikle bu verilerin herkesin anlayabilecei bir ekle dntrerek, ierisinde bulunan dosyalarn hangilerinin su unsuru ierip iermediinin belirlenmesidir. Bylelikle incelenen bir dijital medyann analizi yaplarak su unsuru ierip iermediini hukuki makamlar tarafndan anlalmas salanacaktr. Bu aamada yaanan sorunlar ve bu sorunlara ne gibi zmler getirilebilir? Bu soruya cevap olarak uzmanlarn kendi ifadeleriyle zetlemek gerekirse; Yaanan sorunlarn banda dijital medyalarn hassas ve abuk zarar grebilir nitelikte olmalarndan dolay muhafazasnn zor olmas ve her kolluk biriminde bu konuda eitimli personelin bulunamamas gelmektedir. Ayrca uzun sren soruturmalarda zamanla dijital medyalar hem nakil esnasnda hem de tozlu kirli ortam benzeri sebeplerle hasar grebilmektedir. Dijital medyalarn eitlilii, veri depolama aralarnn baka eyalara benzetilmesi (kalem eklinde usb bellek gibi), aramaya giden personelin dikkatsiz ve bu konuda bilgisiz veya yeteri kadar bilginin verilmemi olmas, gelien teknoloji ile beraber farkl donanmlarn kmas ve bu donanmlarn ya bilinmiyor olmas ya da imajn alacak gerekli donanmn bulunmamas, medyann fiziki olarak zarar grm olmas nedeniyle olay yerinde imajnn alnamamas ve incelenebilmesi iin zel donanml laboratuarn bulunmamas sorun oluturabilmektedir. Bunlarn zm iin personele devaml ve dzenli bir eitim program uygulanmas gerekirse bilgi seviyelerinin devaml olarak llmesi, Cebit gibi biliim fuarlar, internet gibi ortamlarda yeni
158
rnlerin aratrlp incelenmesi ve bu bilgilerin dier il birimleri ile paylalmas uygun olacaktr. Donanm ynnden il birimlerine gerekli destein zamannda yaplmas ve merkezde de olsa delil btn bozulmadan veya fiziki arzann giderilmesi iin mdahale yapabilecek personelin yetitirilmesi ve gerekli laboratuarn kurulmas gerekmektedir. Mevzuatta bir takm eksikler bulunmakta, bu da el koyma ilemini yapan baz kolluk grevlilerini zora sokmaktadr. Mevzuatn gelitirilmesi ile bu problem alabilecei dnlmektedir. 4.2. Dijital Delilleri Koruma ve Muhafaza Etme Dijital deliller incelenmek iin toplanrken nasl korunmakta ve analiz aamasna kadar nasl muhafaza edilmektedir? Dijital delillerin muhafazasyla ilgili hassasiyetler zerinde zellikle duran uzmanlar kendi ifadeleriyle genel olarak unlar ifade etmilerdir; Deliller snflandrlmakta, numaralandrlmakta, arama ve el koyma tutananda nereden ele geirildii ile ka adet olduu, marka model, renk, kapasite ve seri numarasna varana kadar ayrntl bir ekilde belirtilmektedir. Ayr ayr delil torbalarna zarar grmeyecek ekilde konulmaktadr. El konulan dijital medyalar ierisi hava baloncuklu delil zarflarna konarak muhafaza edilir. st ste konulmamasna dikkat edilir ve her trl mdahaleye kar korunmas salanr. Hard diskler saklanrken olabildiince nemden uzak tutulmal veya mmknse tozsuz oda olarak tabir edilen odalarda saklanmaldr. Mmknse olay yerinde bamsz fiziksel kopyalama cihazlar ile kopyalanmal ve bu kopyalar muhafaza edilerek orijinal medyalar adli emanete teslim edilmelidir. Olay yerinde imaj alma mmkn deil ise mhrl torbalara konularak sank avukatlar huzurunda almal, imaj alnmal ve akabinde adli emanete teslim edilmelidir.
159
Koruma ilemi srasnda ileyite ne gibi sorunlarla karlalmaktadr? Sz konusu soruya uzmanlarmz genel olarak koruma ilemi srasnda herhangi bir sorunla karlalmadn eklinde olmakla birlikte, her yaplan ilemde olduu gibi koruma ilemi ile de ilgili bir takm problemlerle karlalabileceini zetle aadaki ekilde ifade etmilerdir; Delil zarflarnn bulunmamas veya eyann bu zarfa smayacak trden olmas sorun oluturmaktadr. Ayrca el konulan dijital delilin sayca ok olmas da skntlara neden olmaktadr. Bir dier sknt, bir kopyas alnan delilleri saklamann klfetli ve pahal olmasdr. nk bunlar iin saklama kapasitesi yksek hard diskler gerekmektedir. Dijital medyalarn yeterince zenli saklanamamas halinde sonucu medyalar bozulabilmekte, kaybolabilmekte veya zelliini kaybedebilmektedir. Adli emanete teslim edilecek olan orijinal medya, mhrl torbada muhafaza edilmelidir.
Karlalan sorunlara ynelik ne tr zm nerileriniz nelerdir? Genel olarak karlalan sorunlara uzmanlarmz zm olarak, kanuni dzenlemelerin yeniden gzden geirilmesi, teknik donanm eksikliklerinin giderilmesi ve uzman eitimli personel saysnn arttrlmas balklar altnda toplamakla birlikte, kendi ifadeleriyle zetle zm nerileri unlardr; ncelikle ilgili kanunda bir dzenleme yaplmas gerekir. Zira CMK md. 134, gnmze hitap etmemekte ve ok snrl kalmakta, bu da kolluk kuvvetlerinin bu alandaki faaliyetlerini kstlamaktadr. Bundan dolay CMKnn Arama ve El Koyma Blm altnda dile getirilen bilgisayarlarda, bilgisayar programlarnda ve ktklerinde, arama, kopyalama ve el koyma maddesinin detaylandrlmas, hatta birden fazla madde ile yeniden dzenlenmesi gerekmektedir.
160
Adli biliim personelinin yer imknlar, olay yerinde bamsz fiziksel kopyalama cihazlar gibi teknik cihaz saylar ve en nemlisi yetimi personel says artrlmal, uzmanlam yneticiler eliinde almalarn yapmaldr. Sadece Adli Biliim Alanna hizmet edebilecek tam donanml ve yer sknts olmayan inceleme laboratuarlar kurulmaldr. 4.3. Dijital Delilleri nceleme Ve Analiz Etme Dijital delillerin analizinde hangi yntemler kullanlmaktadr? Bu yntemlerden en nemlileri ve uygulamada hangileri daha ok tercih edilmektedir? Bu soruya uzmanlarmzn vermi olduklar cevaplar genel olarak kendi ifadeleriyle zetle u ekildedir; Adli Biliim delil incelemelerine kullanlan yntemler unlardr, Srasyla Toplama (Bu aama delillerin topland aamadr), nceleme (Dijital medya zerinde verilerin incelenmesi), Analiz (Bu verilerin su unsuru olup olmadnn ayrtrlmas) ve Raporlama (Su unsuru ieren verilerin dosyalarn rapor halinde sunulmas). Kopyalanm bilgisayar medyalar (imajlar) uluslararas standartlara haiz, raporlama zellii olan, lisansl yazlmlar kullanlarak nce ierisinde olan mevcut veriler zerinde, daha sonra silinmi, formatlanm veriler zerinde, daha sonra ise su trne gre zel alma yaplarak soruturmaya esas olacak veriler elde edilir. Alnan delil imajlar genellikle uluslararas alanda kabul gren adli biliim programlar ile incelenip, analiz edilmektedir. Bunlardan en ok kullan EnCase ve FTK programlardr. Fiziksel arzal delillere (Hard Disk) de PC3000 adl cihaz ile mdahale edilebilmektedir. Uygulanan yntem analizcinin tecrbe ve kabiliyetine kalmtr. Ancak tekilatmzda bu kapsamda alnan programlar ve verilen eitimler sonucu belli programlar arlkl olarak kullanlmaktadr. Bu programlarn ihtiyaca cevap vermedii zel durumlarda da analizciye bal olarak eitli ak kaynak kodlu programlar kullanlmaktadr.
161
Dijital delillerin analizinde ileyi ne ekilde olmaktadr? Bu ileyie ilgili yaanan sorunlar ve zm neriler nelerdir? Delillerin analizi ile ilgili ileyile ilgili uzmanlar genel olarak zetle kendi ifadeleriyle; Mahkemenin inceleme karar olmadan delil zerinde inceleme yaplamaz. Bu kararn alnmas ile birlikte deliller, uzaman personelce, programlar kullanlarak, suun niteliine gre incelenir ve analiz edilir daha sonra bir rapor oluturularak bu hukuki makamlara sunulur. El konulan medyalarn imajlar yazma korumal donanmlarla alndktan sonra inceleme ve analize geilir. Daha sonra alnan imaj zerinden inceleme ve analiz yaplr. Yaanan sorunlarla ilgili olarak da; ifreli paketlerin zm bazen uzun zaman alabilmektedir.Olay yerinde imaj alnmamas sonucu ilk hash deerinin gvenirliinde sknt ve analiz aamasnda scaklk, ar alma gibi sebeplerle diskte oluan bad-sectore bal olarak mdahale edilmemesine ramen hash deerinin deimesi gibi sorunlarn yaanabilmesi muhtemeldir eklinde ifade etmektedirler.
Adli makamlar analiz birimlerinden dijital deliller ile ilgili ne gibi taleplerde bulunmaktadrlar? Bu soruya genel olarak verilen cevaplar zetle; Adli makamlar analiz birimlerinden dijital verilerin zellikle soruturma ya da kovuturma asndan nem arz eden bir takm dosyalarn kimin hangi dijital medyasndan kt, bu medyaya daha sonradan m kopyaland ya da medya zerinde mi oluturulduu, kim tarafndan hangi tarihte oluturulduu gibi bilgiler istenebilmektedir. nceleme neticesi yaplan inceleme raporunu istemekte ve kovuturma aamasnda inceleme raporuna gre dosyay incelemekte ve genellikle bilirkiilik amacyla yine adli biliim personeline bavurulmaktadr.
162
Hangi sulara ynelik delillendirme talep edilmektedir? Bu soruya uzmanlarmzn vermi olduu cevaplar kendi ifadeleriyle zetle; Adli makamlarn talepleri yelpaze olarak ok genitir. Bu talep bir organize su rgtnn medyalar zerinde olabilecei gibi bir cinayet suunda dahi inceleme ve delillendirme talep edilebilmektedir. Genellikle kredi kart dolandrcl, msn hrszl, hacking, ocuk pornosu gibi sular iin delillendirme istenirken; cinayet, dolandrclk gibi sularla ilgili de inceleme istenebilmektedir. Ayrca hakaret, tehdit, zel hayatn ihlali, yaralama, pornografi gibi her trl asayie messir sula ilgili dijital veriler ierisinde delil yer almakta olup herhangi bir su hakknda dijital veri incelemesi talep edilebilmektedir.
Analiz safhasnda yaplan hatalar var mdr? Varsa ne tr hatalar yaplmaktadr? Bu soruya uzmanlarmzn vermi olduu cevaplar kendi ifadeleriyle zetle; ncelikle incelenecek olan medyaya hangi su ile ilgili olarak el konulmu, o medyadan ne elde edilebilir, eklinde bir yol haritas izilmeden incelemeye balanmas krebe oynamak gibidir. Ayrca karlalan bir problemin zmnde baka kaynaklarda yeterli aratrmann yaplmamas veya bu aratrma iin verilen 3 + 3 aylk srenin yetmemesi gibi durumlarla karlalabilmektedir. ncelemenin detayl yaplmamas veya deerlerin rapora girii srasnda yanllk yaplmas balca hatalardr. Gelien teknolojiye ayak uydurularak yaplan analizlerde yaplan hatalar genel olarak maddi hatalar olmaktadr. Yani raporlama aamasnda delile ait zelliklerin yanl girilmesi gibi hatalar olabilmektedir. Bunun nedeni, adli biliim ile ilgilenen personelin raporlama aamasnda z bilgiye verdii yksek nemden kaynakland dnlmektedir.
163
4.4. Dijital Delilleri Raporlama ve Adli Makamlara Sunma Biliim sularyla mcadele eden kolluk gleri adli makamlarn taleplerini nasl ve ne ekilde yerine getirmektedirler. Deliller adli makamlar hangi ekilde sunulur? Bu soruya uzmanlarmzn vermi olduu cevaplar kendi ifadeleriyle zetle u ekildedir; Adli makamlardan alnan inceleme karar ile kolluk inceleme yapar. Deliller inceleme raporu ile adli makamlara sunulur. Suun ilendii IP numaras tespit edidikten sonra, Telekom ile yaplan yazmalarda IP numarasnn hangi adres ve ahs tarafndan kullanld tespit edilmekte ve tespit edilen ahslarn pheli olarak ifadeleri alnmaktadr. Gerekirse adreslerde arama yaplmakta el konulan deliller zerinde inceleme yaplarak soruturma geniletilebilmeklerdir. nceleme bir rapor halinde ve phelilere ifadelerinde sorulmak ve fezlekede ilenmek suretiyle sunulmaktadr. Deliller adli makamlara hazrlanan uzman raporu ile anlalmakta ve aklayc bir slupta sunulmaktadr. Bu srete adli makamlar asndan yaanan sorunlar nelerdir? Bu soruya uzmanlarmzn vermi olduu cevaplar kendi ifadeleriyle u ekildedir; stenilenin, verilen sre ierisinde yerine getirilememesi en byk sorunu oluturmaktadr. ou zaman adli makamlara analiz ve inceleme aamasndaki terimlerin ne manaya geldiinin anlatlmas aamasnda sknt yaanabilmektedir. Adli makamlarn adli biliim alanna hkim olmadklar durumlarda, sre ynyle sknt yaanmaktadr. lemin ne kadar uzun sre ve dikkat isteyen ayrntl bir analiz gerektirdii bilinmediinde, sonucun ksa srede istenmesi zoruklara neden olabilmektedir.
164
Uluslararas ierie sahip sularda izlenen yol nedir? Bu srete Trkiye olarak soruturma nasl yrtlmektedir. Ne gibi sorunlar yaanmaktadr. Yaanan sorunlara idari ve hukuki olarak ne gibi zmler getirilebilir? Bu soruya uzmanlarmzn vermi olduu cevaplar kendi ifadeleriyle u ekildedir; Trkiye uluslararas adli biliim uygulamalar ynyle olduka iyi bir durumdadr. Birok lkeye gre hem uluslararas adli biliim standartlarna uygun olarak yazlm ve donanmlar kullanlmakta, hem de bu standartlara gre inceleme yaplmaktadr. Bu alanda standartlar bulunduundan dolay her lkenin izledii yol hemen hemen ayndr. Bu tr sularda; btn lkeler birbirine tam destek vermemektedir. lkeler aras yaanan siyasi skntlar bu srece olumsuz etki etmektedir. stenilen bilgiye ya hi ulalamamakta ya da ok ge ulalabilmektedir. Uluslararas ierie sahip sularda adli istinabe uygulanmaktadr. Karlkl resmi yazmalarn ok uzun srmesi, skntl bir durumdur. zellikle ABD gibi gelimi lkeler, irketlerinin yelerine ait bilgileri kolay kolay vermemektedirler. Bu alandaki sorunlar, ikili grmeler ve karlkl yardmlamalar ile zlebilir. Ayrca bu tr konularda lkeler birbirlerine birer irtibat noktas oluturup sreci hzlandrabilirler. Ulusal mevzuatn uluslararas mevzuata uygun hale getirilmesi, uluslararas soruturmalarda bilgi paylam, bilgi talebi, soruturma konularnda yetkilendirme yaplmaldr. Tartma ve Sonu Bu almada, Trkiyedeki biliim sularyla mcadelede ileyen delillendirme srecinin ne durumda olduu, eksiklikleri ve yaplmas gerekenler ortaya konmaya allmtr. Aratrma sonucunda elde edilen bulgular nda ortaya kan sonular bu blmde yorumlanmtr. Biliim sular delilleri olan dijital medyalarn (verilerin) olay yerinde tehis edilmesi srasnda; olay yerine gidecek olan personelin ne aramas gerektii, ne ile karlaabilecei hakknda detayl bilgilerin
165
verilmesi gerekmektedir. Ayrca evre gvenliinin iyi bir ekilde alnmas, delil olabilecek materyallere sadece adli biliim alannda uzman personel tarafndan mdahale edilmesi, tehisin acele deil yava ve detayl bir ekilde yaplmas gerekmektedir. Olay yerinde; bilgisayar, dizst, tanabilir hard disk, tanabilir bellek, CD-DVD, disket gibi dijital medya olarak adlandrlan tm medyalar ve gelien teknoloji ile beraber yazc, fotokopi makinesi, switch, router, wireless modem gibi cihazlarn biliim suu delili olabilmektedir. Dijital medyalara ilk mdahaleyi adli biliim alannda uzman personelin yapmas gerektii, bilinsiz yaplan mdahalelerde delil btnlnn bozulmas veya ulalabilecek ok nemli bilgilerin elde edilememesi gibi sonular ortaya kabilmektedir. Dijital medyalarn barndrd verilerin hassas olduundan olay yerinde bu medyalara mdahale edilirken hassasiyetle dikkat edilmesi, delil btnln koruyarak uluslararas adli biliim standartlarnda kopyasnn (imajnn) alnmas gerekmektedir. Yaplan ilemlerle ilgili belirlenmi adli biliim ve olay yeri ilk mdahale standartlarnn mevcut olduu, yine de bu alanda her geen gn meydana gelen teknolojik deiiklikleri gz nnde bulundurarak uygulayc birimlerin bilgilerini her zaman taze tutmak adna sregelen bir eitim politikasnn belirlenmesi ve yrtlmesi gerekmektedir. Dijital delillerin tehisinde, hukuki makamlarn, ilgili uzmanlardan delil olabilecek veya soruturma konusu medyalarn usulne uygun muhafaza altna alnmas istenmektedir. Dijital medyalarn eitlilii, veri depolama aralarnn baka eyalara benzetilmesi (kalem eklinde Usb bellek gibi), aramaya giden personelin dikkatsiz ve bu konuda bilgisiz veya yeteri kadar bilginin verilmemi olmas baz sorunlar oluturmaktadr. Gelien teknoloji ile beraber farkl donanmlarn kmas ve bu donanmlarn ya bilinmiyor olmas ya da imajn alacak gerekli donanmn bulunmamas, medyann fiziki olarak zarar grm olmas nedeniyle olay yerinde imajnn alnamamas ve incelenebilmesi iin zel donanml laboratuarn yetersiz olmas da sorun oluturabilmektedir.
166
Dijital deliller incelenmek iin toplanrken el konulan dijital medyalarn ierisi hava baloncuklu delil zarflarna konarak muhafaza edilmekte, deliller snflandrlmakta, numaralandrlmakta, arama ve el koyma tutananda nereden ele geirildii ile ka adet olduu, marka, model, renk, kapasite ve seri numarasna varana kadar ayrntl bir ekilde belirtilmektedir. Koruma ilemi srasnda ileyite delil zarflarnn olmamas veya eyann bu zarfa smayacak trden olmas, ayrca el konulan dijital delilin sayca ok olmas da skntlara neden olmakta, dijital medyalarn yeterince zenli saklanamamas sonucu medyalar bozulabilmekte, kaybolabilmekte veya zelliini kaybedebilmektedir. Ayrca, analiz safhasnda bazen incelemenin detayl yaplmad veya deerlerin rapora girii srasnda baz yanllklar yaplmas da olasdr. Adli biliim alanna hizmet edebilecek tam donanml ve yer sknts olmayan inceleme laboratuarlarnn kurulmas, teknik cihaz saylar ve yetimi personel saysnn artrlmas gerekmektedir. Aratrma bulgularna gre, dijital delillerin analizinde; uluslararas alanda kabul gren adli biliim programlar kullanlmaktadr. Bunlardan en ok kullanlan EnCase ve FTK programlardr. Ayrca, fiziksel arzal delillere (Hard Disk) de PC3000 adl cihaz ile mdahale edilebilmektedir. Dijital verilerin soruturma ya da kovuturma asndan hukuki makamlar iin nem arz eden birtakm dosyalarn hangi dijital medyadan, kim tarafndan hangi tarihte oluturulduu gibi bilgiler istenebilmektedir. Genellikle kredi kart dolandrcl, msn hrszl, hakaret, tehdit, zel hayatn ihlali, yaralama, cinayet, ocuk pornografisi gibi her trl asayie messir sula ilgili, dijital veriler ierisinde deliller yer alabilmekte ve herhangi bir su hakknda dijital veri incelemesi talep edilebilmektedir. Suun ilendii IP numaras tespit edilmekte, daha sonra Telekom ile yaplan yazmalar ile IP numarasnn hangi adres ve ahs tarafndan kullanld, tespit edilen ahslarn pheli olarak ifadelerinin alnd, gerekirse adreslerde arama yapld ve el konulan deliller zerinde inceleme yaplarak soruturma geniletilebilmektedir. Ayrca inceleme adli makamlara bir rapor halinde ve phelilere ifadelerinde sorulmak ve fezlekede ilenmek zere sunulmaktadr.
167
Biliim sularyla mcadelede lkemizde yaanan en nemli sorunlarn banda kanuni dzenlemelerdeki eksikliklerin ve yetersizliklerin olduu anlalmaktadr. Biliim sularyla mcadelede, su delillerine el koyma aamasndan mahkeme safhasna kadarki tm hukuki dzenlemelerin gelitirilmesine ve yeniden detayl bir ekilde dzenlemeler yaplmasna ihtiya duyulmaktadr. Bu sula mcadelede alanda alan adli biliim uzmanlarnn daha verimli grev yapabilmeleri iin en ksa srede bu kanuni dzenlemeye ihtiyalar bulunmaktadr. Uluslararas ierie sahip sularda; btn lkeler birbirine tam destek vermemektedir. Bununla birlikte lkeler arasnda yaanan siyasi skntlar bu srece olumsuz etki etmekte, istenilen bilgiye ya hi ulalamamakta ya da ok ge ulalabilmektedir. Karlkl resmi yazmalar ok uzun srmekte, zellikle ABD gibi gelimi lkelerin irketlerinin yelerine ait bilgileri kolay kolay vermemektedir. Bu alandaki sorunlarn resmi ikili grmeler ve karlkl yardmlamalar ile zlebilecei dnlmektedir. Ayrca bu tr konularda lkelerin birbirlerine birer irtibat noktas oluturup sreci hzlandrmas da mmkndr. Trkiye uluslararas adli biliim uygulamalar ynyle olduka iyi bir durumda olup, birok lkeye gre hem uluslararas adli biliim standartlarna uygun olarak yazlm ve donanmlar kullanmakta, hem de bu standartlara gre incelemeler yapmaktadr. lkemizde biliim sular alannda yaplan almalar gelimektedir. Bu alanda yaplacak yeni almalar biliim sularnn madurundan, su kovuturmas yapan yarglara kadar her safhasnda rol alan tm aktrleri iin fayda salayacaktr.
Kaynaka Aktepe, B. (2004). Emniyet Personelinin Bilgisayar ve Bilgisayar lintili Sularla Mcadelede Dikkat Etmesi Gereken Hususlar, an Polisi Dergisi, 35. Say, Kasm. Ashcroft, J. (2001). Electronic Crime Scene Investigation: A Guide for First Responders. Washington: U.S. Department of Justice, National Institute of Justice. Anderson, A. & Mohay, G. (2003). Computer and Intrusion Forensics. Artech House: Boston.
168
Casey, E. (2004). Digital Evidence and Computer Crime: Forensic Science, Computers, and the Internet, 2nd Ed., Academic Press. Dijle, H. (2006). Biliim Sular. http://mali.iem.gov.tr/Library/makale/BILISIM%20SUCLARI.pdf. (Eriim Tarihi: 01.08.2010) Ekizer, A. H. (2007). Adli Biliim - Computer Forensics, http://ekizer.net///index. php?option=com_content&task=view&id=16&Itemid=44 (Eriim Tarihi: 01.10.2010) International Association of Computer Investigative Specialists (IACIS). (2004). Guide for Forensic Examinations, www.cops.org/html/procprint.htm (Eriim Tarihi: 1.10.2010) Karaglmez, A. (2005). Biliim Sularnda Delil Toplamay Etkileyen Balca Konular, an Polisi Dergisi, 46. Say, 2005 Ekim. Karaglmez, A. (2005). Biliim Sularnda Delil Toplamay Etkileyen Balca Konular, 2. Polis Biliim Sempozyumu Bildirisi, 14-15 Nisan 2005. Ankara. Karaglmez, A. (2005). Biliim Sular ve Soruturma-Kovuturma Evreleri. Sekin Yaynclk. Ankara. Ketizmen, M. (2006). Trk Ceza Hukukunda Biliim Sular, Yaynlanm Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Koak, M. & Uzunay, K. (2005). Biliim Sular Kapsamnda Dijital Deliller, Akademik Biliim Konferans (ubat 2005, Gaziantep) http://ab.org.tr/ab05/tammetin/134.pdf (Eriim Tarihi:01.10.2010) zdemir, M. (2008). Biliim Sular ve Mcadelede Tara Tekilatnda Karlalan Problemler ve zm nerileri, an Polisi Dergisi,24. Say, http://www.caginpolisi.com.tr/24/43-44-45-46.htm (Eriim Tarihi:01.10.2010) Say, K. (2006). Biliim Sularnda Elde Edilen Delillerin Olay Yerinden Toplanmas ve Laboratuarda ncelenmesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Salk Bilimleri Enstits, Ankara. Schehl, S. A. (2000). FBI Laboratory Updates Forensic Handbook. http://www2.fbi. gov/hq/lab/fsc/backissu/july2000/handbook.htm (Eriim Tarihi: 01.10.2010) Shinder, D. L. (2002). Scene of Cybercrime Computer Forensics Handbook, Syngress Publishing, USA. en, B. (2003). Biliim Sular Kavramna Giri, http://www.guvenlikbilimleri.net/ home/default.asp USDOJ, (2004). U.S Department of Justice, FBI Law Enforcement Bulletin, 2004 Austos 73. Say.
169
Uzunay, Y. & Bak, K. (2005). A3d3m: Ak Anahtar Altyaps Destekli Dijital Delilleri Dorulama Modeli, A ve Bilgi Gvenlii Ulusal Sempozyumu, 9-11 Haziran 2005 stanbul. Uzunay, Y. (2005a). Dijital Delil Aratrma Sreci, 2. Polis Biliim Sempozyumu, 14-15 Nisan 2005 Ankara. Uzunay, Y. (2005b). Dijital Delil Aratrma Sreci. http://www.ii.metu.edu. tr/~yuzunay/Download/pbs05.pdf (Eriim Tarihi: 01.10.2010) Yenidnya, A.C. & Deirmenci, O. (2003). Mukayeseli Hukukta ve Trk Hukukunda Biliim Sular. Legal Yaynclk. stanbul. Yldrm, A. & imek, H. (2005). Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri. Sekin Yaynclk. Ankara. http://www.tdk.gov.tr
170
5.
Blm
ORGANZE SU RGTLER
TRKYEDE ORGANZE SU RGTLERNN TBAR KAZANMA GRMLERNN YAZILI BASINDA YANSIMASI

Dr. Raci Tacolu* zet Kabaday alt kltrnden beslenen organize su rgtleri, emniyet kaynaklarna gre, son yllarda toplum nezdinde itibar kazanabilme arayna arlk vermektedirler. Bu erevede, rgtler ticari faaliyetlere younlarken, rgt liderleri iadam kimlii ile hayr ilerine ynelmekte ve toplumda belirli bir statde bulunan tannm kiiler ile yakn ilikiler kurmaktadrlar. nk rgtsel faaliyetlere legal bir grnm kazandrma, kamuoyunda rgt liderlerini olumlama ve itibarl kii konumuna ykseltme abas gdlmektedir. rgt ve lideri merulatrma abasnda medyann nemli ve etkili bir ara olarak kullanld gzden kamamaktadr. Dolaysyla bu almada, su rgtlerinin itibar kazanma giriimlerinin yazl basnda yansmalar ele alnmaktadr. Aratrmada, rgtler hangi giriimlerde bulunmakta ve bu abalar Trk yazl basnnda nasl haberletirilmektedir? sorularna yant aranmaktadr. Elde edilen bulgulara gre su rgtlerinin, iadam kimlii ve olumlu bir imaj oluturma, tannm kiiler ile yaknlama, hayr ilerinde bulunma ve medyatik olaylarda boy gsterme gibi itibar kazanmaya ynelik abalarnn olduu grlmektedir. Anahtar Kelimeler: Organize Su rgtleri, Su rgt Liderleri, tibar, Yazl Basn, Gazete.
* Atatrk niversitesi, letiim Fakltesi, Halkla likiler ve Tantm Blm, tascio@atauni.edu.tr
173
Giri Trk medyasna gz atldnda -zellikle son yllarda- organize su rgtlerinin nemli bir gndem konusu haline geldii ve yine haber deeri asndan olduka fazla yer bulduu gze arpmaktadr. Dahas, ticari karn sz konusu olduu hemen her sektrde organize bir su rgtnn varl dikkat ekmektedir. Emniyet Genel Mdrl Kaaklk ve Organize Sularla Mcadele Daire Bakanlnn (KOM)1 2005 ylna ait raporunda (2006: s. 77-94), organize su rgtlerinin son yllarda faaliyetlerini legal hale getirmek iin ticari alanlara ynelerek irket kurmaya baladklar vurgusu yaplmaktadr. Ayrca bu raporda, su rgtlerinin liderlerinin ve tepe yneticilerinin sanat, magazin ve spor dnyasyla yaknlama abalar ierisine girdikleri ifade edilmektedir. En byk amac para kazanmak ve g elde etmek olan bu rgtlerin, hem ticari faaliyetlere younlamas hem de toplumda belirli bir stats olan tannm kiiler ile yaknlamas anlalabilir bir durumdur. nk raporda da iaret edildii gibi, iadam kimliine brnerek, eitli hayr kurumlarna ve yardma ihtiyac olan insanlara ba ve destekle yardmsever vatanda grnm sergilemektedirler. Yine tannm kiiler ile yakn ilikiler kurarak, hem legal grnmekte, hem de bu camialara mensup insanlarn konumlarndan dolay elde ettikleri imtiyazlardan faydalanmaktadrlar. Dier bir ifadeyle, bilinli bir ekilde toplumsal deerlere daha fazla sahip kar gibi grnmeye almakta ve bylece, kendilerini farkl gstermek suretiyle toplumun desteini arkalarna alabilme (enol, 2007: s. 208) arayndadrlar. Ksaca, bu giriimlerin nihai amac organize su rgtlerine toplum nezdinde itibar kazandrmaktr. Su rgtlerinin itibar kazanma giriimlerinin yazl basnda yansmalar bu almann konusunu oluturmaktadr. Aratrmada, rgtler hangi giriimlerde bulunmakta ve bu abalar Trk yazl basnnda nasl haberletirilmektedir? sorularna yant bulunmas amalanmaktadr. alma, su rgtlerinin ve liderlerinin toplumda itibar
1
KOM her yl dzenli olarak yaynlad faaliyet raporlarnda, organize sular ile ilgili detayl bilgilere yer vererek kamuoyunu bilgilendirmektedir. Ayrntl bilgi iin baknz: http://www.kom.gov.tr.
174
kazanmak ve kendilerini merulatrmak iin medya zerinden hangi aralar ve yntemleri kullandklarn gstermesi nedeniyle nem tamaktadr. 1. Organize Su ile Su rgt Olgusu ve lkemizdeki Tarihsel Seyri Dnya ve lkemiz gndemini srekli megul eden, gndelik yaamda ve medyada hemen her gn karmza kan organize su ve su rgt olgusunun, lkeden lkeye farkllk gstermesi nedeniyle literatrde zerinde uzlalan ortak bir kavramsal tanm bulunmamaktadr. Yine de, organize suun ve su rgtnn oluumu ile ilgili zerinde uzla salanan baz temel kriterler sz konusudur. Bu kriterler, Avrupa Organize Sularla Mcadele alma Grubunun 2831 Mart 1996 tarihinde Almanyann Leipzig kentinde yapt toplantda belirlenmitir. Buna gre; 1) Haksz kazan temin etmek zere bir araya gelme ve aralarnda iblm ilikisi bulunan hiyerarik bir yap, 2) Su ile elde edilen bir kazan, 3) Su ileme konusundaki sreklilik, 4) Mevcut organize yap ierisinde uygulanan yaptrm sistemi, 5) iddet, tehdit gibi yntemlerin kullanlmas, 6) Kamuya ve zel sektre nfuz edilmesi, 7) Elde edilen kara parann aklanmas, 8) Paravan irketlerin kurulmas gereklidir (KOM, 2000: s. 74). Bu temelden hareketle kavramsal tanmlama yaplrsa, ksaca organize su; yasal ve yasal olmayan yntemler ile para ve gcn ele geirilmesi iin yaplan eylemlerdir. Su rgt; bu eylemleri planlayan ve uygulayan kiilerin (en az kii) oluturduu, hiyerarik bir yaplanmaya ve kat bir disipline sahip organizasyondur (Abadinsky, 1997). Dier bir ifadeyle organize su, haksz ekonomik kar salamak amacyla cebir ve tehdit uygulamak, sindirme, korkutma ve yldrma yntemlerini kullanmaktr (KOM, 2007: s. 60). Organize su rgt ise, ten fazla kiinin gizlice bir araya gelerek nitelikli ibirlii yapmak ve su ileme niyetiyle birbirleriyle srekli iliki ierisinde olmak iin kurduklar hiyerarik bir teekkldr (Cengiz, 2005: s. 15).2
2
2005 ylnda yrrle giren 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanununda (TCK) Su lemek Amacyla rgt Kurma baln tayan 220. madde, rgtl olarak ilenen sular bakmndan genel bir hkm olma zellii tamaktadr.
175
lkemiz iin yeni saylabilecek bir kavram olan organize su, olgu olarak ok eskilere dayandrlmakta ve organize su rgtlerinin kkeni Osmanldaki mahalle kabadayl ve klhanbeyliine kadar gtrlmektedir (li, 2004: s. 268-269). Ulunay (2003) kabadayl3 bir nevi ehir valyelii olarak ifade ederken, Aktun (1998) kabadayln bu ekilde efsaneletirilmesine kar kmakta ve onlar ehir ekyalar, ehir celalileri eklinde nitelendirmektedir. Her iki yaklamn da doru olduu kabul edilebilir. nk, ortaya klarna ve tarihsel geliimlerine bakldnda, bu yaplarn dzeni salamay kendilerine misyon edindikleri, fakat zaman ierisinde toplumsal dzenin bozulmasna nayak olduklar, toplumsal gvenlii tehdit ettikleri ve bir sre sonra da bu ii geim kayna haline dntrdkleri grlmektedir. Tanilliye (2000)4 gre, stanbulun fethi ile birlikte ortaya kan klhanbeylik, evsiz-yurtsuz olup hamamlarn klhanlarnda (ate ocaklar) yatp kalkan kimselerin oluturduu bir yaplanmadr. Bu ilk dnemde ocak disiplini ile hareket edilen ve davranlarn belli kurallara gre dzenlendii hiyerarik bir yaplanma sz konusudur. Zamanla bu hiyerarik yap bozulmaya yz tutmu ve klhanbeyleri zellikle esnaf ve kadnlara ynelik takn hareketBuna gre, kanunun su sayd fiilleri ilemek amacyla rgt kuranlarn veya ynetenlerin, rgte ye olanlar ile yardm edenlerin ve rgtn propagandasn yapanlarn cezalandrlaca hkme balanmtr. Maddede rgtn varl iin gerekli olan artlar; rgtn yaps, sahip bulunduu ye says (en az kii) ile ara ve gere bakmndan ama sular ilemeye elverili olmas eklinde belirlenmitir (http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5237.html).
3
Ulunay, kabadaylar l bir ayrma tabi tutmakta ve bunlarn; klhanbeyleri, tulumbaclar ve efendi kabadaylar olduunu sylemektedir. Klhanbeyleri toplumsal nazarda ve kabaday leminde pek makbul saylmazken, tulumbaclarn atmalar tamamen takmlar aras rekabete dayal olmutur. Arbal ve ll olmas beklenen kabadaylar iin ise, adalet, iffet, zayf ve rz ehlini himaye etme ok nemlidir. Siyah cepkenleri, beyaz ve yaz k yaka bar ak gmlekleri, boyunda muskalar, elde tespihleri, bata pskll fesleri olan kabadaylar, iki lemlerini seven ama kendilerini kaybetmeyen, kumar oynayan ama hile yapmayan, apkn ama mahallenin kzna yan bakmayan, bellerinde kama tayan ama mecbur kalmadka kavga etmeyen ve cana kymayan kiilerdir. Tanilli bu almasnda, kabadayln ve klhanbeyliin ortaya kn, yaplanmasn ve zaman ierisinde yozlamasn ayrntl bir ekilde ele almaktadr.
176
lere girimi, dkknlar ve insanlar soyarak ve onlardan hara alarak geim salamaya balamlardr. Benzer bir yozlamann ve bozulmann kabadaylk sisteminde de yaand gzden kamamaktadr. Kabadaylk, drstl ile evresine hamilik yapan, bulunulan mahalde namusun, adaletin ve gszn korunmasn ksaca mahallenin gvenliini ve asayiini salamay ama edinen bir yaplanma biiminde karmza kmaktadr. Oysa zamanla kabadaylk da toplumsal dzeni ve gvenlii tehdit etmi ve haksz kar salanlarak geim kaps haline gelmitir. Bylece, toplumsal nazarda kabadayln ve klhanbeyliin ayn gibi alglandn ve dolaysyla ayn anlama geldiini sylemek mmkndr. mparatorluktan cumhuriyete miras kalan kabadaylk ve trevi gruplarn, 1970li yllarda ekonomik skntlarn had safhaya ulat ortam frsata evirdikleri dikkat ekmektedir (Kahya ve zerkmen, 2007: s. 55). Bu yllarda bata gda olmak zere birok tketim maln bulmak ok zorlarken, temini noktasnda karaborsaclk ve kaaklk n plana kmtr. Karaborsa faaliyetleri ile kolay yollardan yksek kazanlarn saland bu dnemde, gelir dalmnda geni uurumlarn olumas, devlet otoritesinin nemli lde sarslmas, kyden kente byk glerin yaanmas organize sululuk iin msait bir ortam hazrlam (Bal, 2000: s. 51) ve kk gruplarn daha byk apta organizasyonlara dnmesini tetiklemitir. 1980lerin banda hayata geirilen kimi hukuki ve ekonomik dzenlemeler karaborsa faaliyetlerini nemli lde etkilerken, bu gruplarn organize bir ekilde daha farkl sulara ynelmesine neden olmutur. 1980lerde hayali ihracat, 1990larda ise ek-senet tahsilat, ihalelere fesat kartrma, oto ve kasa hrszl, fuhu, gmen kaakl, uyuturucu, ii simsarl ve hara toplama gibi faaliyetler (Ylmaz, 1998: s. 7576) ile maddi ve buna paralel olarak st dzey brokrat ve siyasilerle yaknlama abalar ile politik g salamaya arlk vermilerdir. Suun ve su ileyenlerin biim deitirmesi ve eitlilik gstermesi, 1990larn sonunda yeni yasal dzenlemeleri gerekli klmtr.5
5
Yasal dzenlemelerden nce ortaya kan yeni su trleri ve su rgtlerine kar etkin mcadele edilebilmesi iin yeni birimler oluturulmutur. Bu amala, 1995 ylnda Kaaklk ve Organize Sularla Mcadele Daire Bakanl ve 1998
177
Bu yasal dzenlemeler, organize su ve su rgtlerine kar etkili ve youn bir mcadelenin yrtlmesine olanak salamtr.6 Bu mcadele neticesinde, su rgtleri 2000li yllarda deiik zemin ve frsatlar aramaya zorunlu olarak ynelmiler ve suun tespit edilmesini zorlatrabilmek amacyla faaliyetlerine legal grnm kazandrma abasna girimilerdir (KOM, 2002: s. 86-92). Bu aba dorultusunda organize su rgtlerinin faaliyetlerini ticari alanlara kaydrdklar gzlemlenmektedir. Yksek rantn olduu inaat, kamu ihaleleri, elence, turizm, salk, ans oyunlar gibi birok sektre ynelen rgtler, bu sektrlerde kurduklar ticari irketler araclyla deifre olmadan haksz kazan salamay srdrmektedirler. Yasal olmayan yollardan elde edilen gelirler, kurulan bu paravan irketler vastasyla yasal alana ekilerek merulatrlmaya allmaktadr. Dier bir ifadeyle, bu yolla kara parann aklanmas salanmaktadr. Yine, su rgtleri ticari faaliyetlere paralel olarak medya zerinden halk nezdinde itibar kazanma arayna younlamaktadrlar. 2. Bir Kavram Olarak tibar ve Organize Su rgtlerinin tibar Kazanma Giriimleri Trk Dil Kurumu szlne gre kelime anlam sayg grme, gvenilir olma durumu, saygnlk, prestij olan itibar ile ilgili -organize su ve su rgt kavramlarnda olduu gibi- ortak bir tanm sz konusu deildir.7 Yine de, itibar ile ilgili tanmlara bakldnda,
ylnda bu daire bakanlna bal olarak l Emniyet Mdrlkleri bnyesinde Organize Sularla Mcadele ube Mdrlkleri kurulmutur.
6
Bu kapsamda nce, 1999 ylnda yrrle giren 4422 sayl kar Amal Su rgtleriyle Mcadele Kanunu ile yasal dzenlemeye gidilmitir. Daha sonra ise, bu kanunu yrrlkten kaldran 23.05.2005 tarihli ve 5320 sayl Ceza Muhakemesi Kanununun Yrrlk ve Uygulama ekli Hakkndaki Kanun kabul edilmitir. Yine, etkin mcadeleyi olanakl klan 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanunu 2005 ylnda yrrle girmitir. Bu konuyla ilgili ayrntl bilgi iin baknz: (Bozlak, 2009: s. 61-93). Barnett, Jermier ve Lafferty (2006), 1965-2003 yllar arasndaki itibar ile ilgili tanmlar incelemiler ve kavram ile ilgili ortak bir tanmn olmadn ortaya koymulardr.
178
kavramn, gemiteki eylemler ve bu eylemlere bal olarak ortaya kan saygnlk ile yakn bir bann olduu rahatlkla grlmektedir. Buna gre itibar; bir kurumun gemiteki davranlarndan karlan zellikler btn (Weigelt ve Camerer, 1988) ve greceli saygnlnn ltdr (Shenkar ve Yuchtman-Yaar, 1997). tibar, kurumun sosyal merulatrlma srecidir. Bu sre, isel ve dsal olmak zere iki bileene ayrlrken, isel itibar paydalarn kuruma ilikin alglamalar, dsal itibar ise toplumun kurumun davranlarna ilikin alglamalardr (De Castro, Lopez ve Saez, 2006). Tanmlardan da anlalaca zere, itibar, zamanla oluan, kurumu dierlerinden ayran ve kuruma stratejik bir avantaj salayan soyut bir deerdir (Flatt ve Kowalczyk, 2006: s. 2). Dier bir ifadeyle, kurumun elle tutulamayan deerlerinin taycs, toplum tarafndan beenilmenin ve takdir edilmenin karldr (Kadbeegil, 2006: s. 55). tibarn oluumu bir sreci kapsarken, bu sreci etkileyen ve kalcln salayan bir takm ncller mevcuttur. Bunlar; rgt leinin bykl, rgtsel performansn ykseklii, yksek performansa bal olarak kurumun karll, kurumsal bymenin sreklilii, rgtn bilinirlilii ve/veya tannrll, yardmseverlilii ve medyada grnrlldr (medyada olumlu ekilde yer almak) (Fombrun, 1996: s. 186). zellikle son ncl bu alma kapsamnda dikkat ekmektedir. nk organize su rgtlerinin itibar kazanma giriimlerinin temelinde, hayrsever yardmlar ve tannm kiiler ile yaknlama abalar yer almaktadr. Bu tr itibar kazanma giriimleri ayn zamanda medyada grnr olmay kolaylatrmaktadr. Organize su rgtlerinin liderleri ve tepe yneticileri iin medyada olumlu ekilde yer almak, toplum nezdinde meruluk kazanmann bir gstergesi saylmaktadr.8 tibar kazanma giriimlerinin amac kamuoyunda kabul grmek, dier bir ifadeyle toplumdan onay almaktr. Organize su liderleri yaptklar illegal faaliyetleri kamufle edebilmek iin toplumun ve
8
Avrupa Birlii, organize su konusunda zorunlu ve opsiyonel olmak zere iki kategorik kriter belirlemitir. Bu kriterlere gz atldnda, opsiyonel kriterlerden birinin de rgtlerin medyay etkileme abas olduu dikkat ekmektedir (Cengiz, 2005: s. 36).
179
devletin saduyusuna hitap eden davranlarda bulunurken, bu davranlar ile hedef kitleye olumlu mesaj vermek istemektedirler. Yine, bu rgtlerin ve liderlerinin kamuoyunda mevcut psikolojik ve sosyal yapnn gereklerine uygun mesajlar verdikleri ve tavrlar sergiledikleri gzden kamamaktadr (KOM, 2000: s. 74-75). Ayn ekilde, bu rgtlerin lke deerlerini kullandklar, milli ve manevi deerlere paravan amal sahip ktklar grlmektedir (KOM, 2001: s. 116) Yasal olmayan yollardan elde ettikleri kazancn bir ksmn yardm yaparak, toplumda saygnlk grmeye ve halkn sempatisini kazanmaya almaktadrlar (KOM, 2002: s. 87). Organize su rgt liderlerinin de bu beklenti ierisinde olduklar konuyla ilgili bir yksek lisans tez almasnda (Kahya, 2006: s. 79-93) ortaya konulmutur. Bu bilimsel alma kapsamnda rgt liderleri ile yaplan derinlemesine mlakatta, Organize su rgtlerinin hedefi, amac nedir? Para m, g m, prestij mi? ve Gten kastedilen nedir? Prestij mi, legalleme mi? sorularna verdikleri yantlarda bu durum liderler tarafndan ok net bir ekilde ifade edilmektedir. ncelikli amacn elbette haksz yollardan srekli kazan salamak olduu grlmektedir. Fakat maddi kar elde ederken, prestij sahibi olmak, halk tarafndan olumlu bir ekilde tannmak ve anlmak, toplumda saygnlk kazanmak da nemlidir. Organize su rgtleri toplumda saygnlk kazanmak iin ne yaparlar? sorusuna ise, zenginden alp fakire vermek yani kazandnn bir ksmn datmak, yasal olmayan kazan ile yasal iler yapmak, bylece itibarl iadam kimlii kazanmak yantlarn vermektedirler. 3. Metot Aratrmada, organize su rgtlerinin itibar kazanma giriimlerinin yazl basnda yansmas ele alnm ve bu kapsamda, bu abalarn nasl haberletirildii zerinde durulmutur. Bu erevede, aratrma iin nemli bir zorluk olarak grlen zaman darl gz ard edilmemi ve bu nedenle, aratrmann zaman aral ve rneklemi konularnda snrlandrlmaya gidilmitir. lkemizde organize sularla mcadelede yeni yasal dzenlemenin (kar Amal Su rgtleriyle Mcadele Kanunu) yrrle girdii 1999 yl ile yukarda sz edilen raporun
180
ait olduu 2005 yllar arasn kapsayan dnemde gazetelere yansyan nemli ve dikkat ekici haberler amaca uygun bir ekilde seilerek ierik analizi yntemiyle incelenmitir. Aratrmada internet sitelerinde 1999-2005 yllar arasnda internet arivi bulunan Hrriyet, Milliyet, Zaman ve Trkiye gazeteleri rnekleme dahil edilmitir.9 ncelenen dnemde arlkla organize su rgt lideri olduu iddia edilen Sedat Peker ve adamlarnn isminin n plana kt grlmektedir. Elde edilen bulgulara bakldnda Zamann 580, Hrriyetin 346, Milliyetin 310 ve Trkiyenin de 16 haber verdii grlmtr.10 Haberlerin yannda dikkat ekici baz ke yazlar ve ilanlar da nemli bulgu olarak deerlendirilmitir. Bulgular deerlendirilirken ierie gre tasnif yaplmtr. Su rgtnn, iadam kimlii ve olumlu bir imaj oluturma, tannm kiiler ile yaknlama, hayr ilerinde bulunma ve medyatik olaylarda boy gsterme gibi itibar kazanmaya ynelik abalarnn olduu ortaya karlm ve yorumlanmtr. 4. Bulgular: rgtlerin tibar Kazanma Giriimlerinin Yazl Basnda Yansmas 4.1. adam Kimlii ve Olumlu Bir maj Oluturma Kimlik; kiinin ve/veya kurumun kendini tanmlamak, bakalarna anlatmak iin kulland sembol ya da terim (Dowling, 2001: s. 19), imaj ise; bir insan, kurum ve/veya nesneye dair izlenim ve dncelerden oluan inanlar topluluudur (Kotler ve Clarke, 1987: s. 62). Ksaca, kimlik kendini sunma biimi, imaj bireye ilikin alglamadr. Birey, kimliine bal olarak toplum nezdinde rakiplerin9
Aratrma rneklemi oluturulurken, internet sitelerinde 1999-2005 yllar aras arivi bulunan gazeteler dikkate alnmtr. Bu haberlerin ounluu, Sedat Peker ve adamlarnn 1999-2004 yllar arasnda eitli sulamalar iddiasyla yakalanmas, gzaltna alnmas ve/veya tutuklanmas ile ilgilidir. En son 2004 ylnn Ekim aynda yrtlen kelebek operasyonu ile Peker ve birok adam, kar amal su rgt kurmak, ynetmek ve rgte ye olmak, tehdit ve zor kullanmak gibi eitli sular iddiasyla yakalanp gzaltna alnmlardr. Tutuklanmalarna karar verilmesi ve yarglama sreci sonunda Peker, 14 yl 5 ay hapis cezasna arptrlm ve cezasnn 12 yl Yargtay tarafndan onanmtr.
10
181
den farkl olumlu bir imaj oluturursa, olumlu bir kurumsal itibara da sahip olur (Dowling: 2004: s. 21). Bu balamda, kamuoyunda ve medyada yeralt dnyasnn nde gelen ismi olarak kendisinden bahsedilen Pekerin, bu kimlik yerine iadam kimliinin oluturulmas ve olumlu bir imaja sahip olabilmesi amacyla eitli giriimlerde bulunulduunu sylemek yanl olmayacaktr. adam kimliinin oluturulmas abas bata haberler olmak zere Pekerle yaplan zel rportajlarda da grlmektedir. Bu haber ve rportajlarda Pekerin iadam olduuna zel vurgu yaplmaktadr. rnein; Zaman gazetesinde 04.03.2004 tarihli Rizenin kurtuluu stanbulda da kutland haberde, programa katlan kiiler saylrken politikaclarn yan sra iadam Sedat Peker, da yer ald. Peker, internet sitesini tantt balkl 24.05.2002 tarihli saydaki haber, dnyasnda att admlarla adn duyuran Sedat Peker, nceki akam stanbul Hilton Otelinde verdii kokteyle, www.ozturkler.com sitesini tantt11 Sol Trkym, fikrimin Turanclkla elikisi yok baln tayan 25.05.2002 tarihli saydaki haberde, adam Sedat Pekerin www.ozturkler.com sitesini tantmak iin, nceki akam Hilton Otelde dzenledii geceye katlan eski DevGenli Prof. Dr. ener mezsoy, Sol Trklkn Turanla bir elikisi yok dedi. Trkiyede fakir insanlara yaplan yardmla ilgili bir haberde de iadam vurgusu yaplmaktadr. Sedat Pekerden Rizeye 300 milyar balkl 20.11.2001 tarihli saydaki haber, nl iadam Sedat Peker, Ramazan aynda 4 bin fakir aileye datlmak zere, Rizeye 300 milyar lira deerinde bir tr dolusu gda maddesi gnderdi. Hrriyetin 04.02.2001 tarihli saysnn ekonomi sayfasnda bilinen bir markay satn ald ynndeki iddialar zerine Peker ile yaplan bir rportaj yer almaktadr. Borsada oynuyorum ama araclar benden korkuyor balkl rportajn, Pekerin bu lkeyi ve insann
11
Pekerin organize su rgt lideri olduu iddiasyla yakalanmasndan sonra, Zamann 06.10.2004 tarihli saysnda ayn konu ile ilgili Peker, ozturkler. comu paalarla birlikte amt balkl haberinde, bu kez Pekerden yle bahsedilmektedir: Organize su rgt lideri olduu gerekesiyle sk sk ba polisle derde giren Sedat Peker en byk kn 2002 Maysnda yapmt.
182
dnen bir iadam olarak tannmas amacn tad sylenebilir.12 nk Sedat Peker, ticari anlamda hangi alanlarda faaliyet gsteriyor? sorusuna, Bulgaristanda retim ve ihracat yaptm bir kereste fabrikam var. Reklam, d ticaret, emlak danmanl alanlarnda faaliyet gsteriyorum. Bir de baz yabanc firmalarn Trkiye mmessilliklerini alm durumdaym. yantn vermektedir. Bu rportajda dikkat eken dier bir husus ise, Yatrm yaptnz bu alanlarda hedefiniz ne? sorusuna verilen en ok vergi deyen irketler ierisinde en st sralarda yer almak yantdr. Buna gre, kazancn bu lke ve insan iin harcayacak bir iadam portresi izilmek isteniyor. Yazl basn zerinden gerek kendisiyle yaplan rportajlar ve gerekse verdii ilanlar ve kimi haberler, Pekerin kamuoyunda olumlu bir imaj oluturmaya abaladn gstermektedir. rnein; Milliyetin 15.12.1999 tarihli saysnda Duygu Asenann kendisiyle yapt rportajn temas normal bir ferdim mesaj zerine odaklanmtr. Yine, ayn gazetenin 02.07.1999 ve 01.04.2001 tarihli saylarnda yaynlatt Duyuru balkl ilanlarda kendi adn kullanarak vatandalara eziyet ve hakszlk yapanlar topluma ikayet etmekte ve byle kiiler ile ba dertte olanlarn kendisi ve/veya avukatlar ile irtibata gemesini istemektedir. Ali Atf Bir bu durumu, yanl bir Sedat Peker imaj ekillendirilmesine izin verilmiyor eklinde deerlendirmektedir. Hrriyette 14.09.2003 tarihli kesinde En baba marka! balkl yazsnda Bir, Sedat Pekerin Trkiyenin kendini en iyi yneten markas olduunu belirtmektedir. Pekerin, ne zaman hakknda bir haber ksa ve/veya bir dedikodu rese hemen yarm sayfa gazete ilan verdiini sylemektedir. Hem de sadan, soldan bloklanm kurallarna uygun Sedat Peker logosuyla. Reklam da reklam hani. Kantlar gsteriliyor, belgeler sunuluyor, resmen kriz ynetimine ynelik tm ayrntlara nem verilip, daha nce km olan haberlerin belleklerde yanl bir Sedat Peker imaj ekillendirilmesine izin verilmiyor.
12
2002 ylnn Mart aynda kendisiyle yaplan bir dier rportajda ne i yapyorsunuz? sorusuna, yine, Bulgaristanda kereste retimi, Trkiyede reklamclk iiyle urayorum. En hzl byyen i kollarna girmeyi dnyorum. Ayrca, arsa ve emlak danmanl ofisi kurduk. yantn vermitir (http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber-6613-36-yesille-benibirbirimize-kirdirmak-istediler.html).
183
Pekerin olumlu imajna katk yapacak en dikkat ekici haber Trkiyenin 14.06.1999 tarihli saysndadr. Sedat Peker yln babas balkl haberde, Trkiye Engelliler Vakf (TREV) tarafndan cezaevinden yeni kan Pekere yln babas dl verildii yer almaktadr. Haberde TREV Bakan Arif Tevetolundan dln alan Pekerin trende yapt konumada, cezaevinde kald sre iinde kendisini yalnz brakmayan engelli arkadalar tarafndan yln babas dlne layk grlmekten dolay mutluluk duyduu belirtilmektedir. Peker, ayrca kendisinin ete mensubu olmadn syleyerek, Ben de herkes gibi erefiyle yaamaya alan bir insanm dedii ifade edilmektedir. Haberin devamnda iadam Sakp Sabancnn da yln babas dlne layk grld, fakat kendisi yurtdnda olduu iin dln holdingin genel mdrlerinden birisinin ald yazldr. 4.2. Tannm Kiiler ile Yaknlama Prestij ve stat kavramlaryla ilikili olarak tanmlanan itibar, bir anlamda birey ya da rgtn sosyal statsn belirlemektedir. Dier bir ifadeyle, dier insanlarn onun toplumdaki yerini nasl tanmladklarn ve ondan ne beklediklerini ifade etmektedir (iftiolu, 2009: s. 1-2). Dolaysyla, organize su rgt lideri sulamasyla yargland bir dnemde Pekerin, tannm kiiler ile kamuoyunda ve medyada ses getirebilecek yaknlama abalarna arlk vermesinin bu nedenle olduu deerlendirilmektedir. Bu kapsamda, kamuoyunda Pekerin internet sitesi olarak bilinen ve ozturkler.com adn tayan, tm Trk dnyasn sanal ortamda buluturmay amalayan sitenin tantm organizasyonu dikkat ekmektedir. Bu organizasyona, aralarnda kamuoyunun yakndan tand birok siyaseti, sanat, asker-sivil brokrat, iadam, akademisyen, sporcu ve manken kiilerin de yer ald yaklak bin 500 davetli katlmtr. Her haliyle profesyonelce dzenlendii belli olan organizasyona medya da yakn ilgi gstermitir. Konuyla ilgili haberlere incelenen gazetelerin 24.05.2002 tarihli saylarnda rastlanmaktadr. Hrriyet ve Milliyet ana sayfada ve devamnda i sayfada geni yer verirken, Zaman sadece i sayfada daha kk yer vermitir. Trkiye ise konuya ilgisiz kalmtr.
184
Hrriyette Pekere paa konuk balyla yer verilen birinci sayfadaki haberde, zellikle emekli asker brokratlar ne karlmaktadr. tantm gecesine, eski Kara Kuvvetleri Komutan emekli orgeneral Muhittin Fisunolu, emekli tugeneral Veli Kk, Futbol Federasyonu Bakan Haluk Ulusoy, eski bakanlar, iadamlar ve ok sayda sanat katld. Muhittin Fisunolu, eski bakan ve eski Trabzonspor Bakan Mehmet Ali Ylmaz, Futbol Federasyonu Bakan Haluk Ulusoy ve Trabzonspor eski yneticilerinden Atilla Yldrmla ayn masay paylat. sayfalarda ise Gecede nller geidi ve Trkle hizmet plaketleri verildi balklar ile konuya yer verilmeye devam edilmektedir. Milliyette ayn gn Reisin aile fotoraf bal ile yine birinci sayfada yer verilen haberde, arlkla fotoraf kullanm ve bu fotoraflarda tannm katlmclar ile Pekerin bir arada grntlenmesi dikkat ekmektedir. Tam sayfa yer verilen Peker ard, nller kotu balkl i sayfa haberde de ayn durum sz konusudur. Fotoraflarda nller ve Peker grntlenirken, haber metninde Pekerin kendisine verilen Trkle hizmet plaketini almama nedenine vurgu yaplmaktadr. nsanlar layk olduklar eyleri almal. Ben bu dle layk deilim. lkemize daha ok hizmet etmemiz lazm. Zamanda Peker, internet sitesini tantt bal ile yer alan haberde, tannm katlmclar ile birlikte Pekerin siteyi kurmasndaki amac ne karlmaktadr. sitenin fikir babas Sedat Peker, Trk birliini blmek iin ok eitli uralar var. nternet vastasyla dnyann her yerinde yaayan Trklerin sosyal, ekonomik adan iletiimlerini salayarak, Trk birlii kurulmaldr dedi. Pekerin tannm kiiler ile yaknlama abalarna her zaman zel nem verdii, ev ve ilerlerinde yaplan aramalarda ele geen fotoraflardan belli olmaktadr. Futbol ve i dnyasndan tannm kiiler ile ekilen bu fotoraflar gazeteler tarafndan haber yaplmtr. Hrriyetin 13.11.2004 tarihli saysnda ana sayfada yer alan Evdeki albmden ve 14.11.2004 tarihli saysnda yer alan Babakanlarn bile byle fotoraf var haberlerine yansyan fotoraflarda Peker, Galatasarayl Hakan kr, Fenerbahe eski yneticilerinden iadam adan Kalkavan ve Orhan Keeli ile grlmektedir.
185
Sanat camias ve brokrasi ile de yaknlama abas gtt, kendisine ve adamlarna ynelik kelebek operasyonu kapsamnda gzaltna alnan veya aranan kiilerin dikkat ekici kimliklerinden ortaya kmaktadr. Bu durum, Zamann 22.11.2004 tarihli saysndaki Kk Onur: Pekerle aabey karde gibiyiz ve 05.11.2004 tarihli saysndaki Uzan irketlerinin bana Sedat Pekerin adam atanm balkl haberlerde grlmektedir. Gzaltna alnan arkc Kk Onurun ifadesinde Sedat Pekerle aabey-karde ilikimiz var. Sevdiim, saydm bir kiidir. dedii belirtilmektedir. Tasarruf Mevduat Sigorta Fonunun (TMSF), el koyduu Uzan Grubuna ait imento-inaat irketlerinin ynetim kuruluna atad Servet Kaamakn, Peker operasyonu erevesinde firari zanl olarak arand ifade edilmektedir. 4.3. Hayr lerinde Bulunma Hayr ileri ile uramak kurumsal sosyal sorumluluk uygulamalarnn nemli bir paras olarak grlebilir. Sosyal sorumluluk; irketin toplum zerindeki her zararl etkiyi asgari seviyeye indirecei veya ortadan kaldraca ve uzun vadede yararl faydalar azami seviyeye karacann taahhddr (Mohr, Webb ve Harris, 2001: s. 47). Bu ereveden baklacak olursa, Peker ve adamlarnn toplum nezdinde kendileri hakknda oluan kt izlenimleri ortadan kaldrmak ve toplumda olumlu anlmak ve tannmak amacyla zellikle hayr ilerine yneldikleri grlmektedir. Bulunulan hayr ileri ile ilgili haberler arlkla Milliyet olmak zere, Trkiye ve Zamanda yer alrken, Hrriyette konu ile ilgili habere rastlanmamtr. Bu haberlerde ise ne kan, Pekerin Marmara blgesinde meydana gelen depremde Sakaryadaki depremzedeler iin kurdurduu adrkenttir. Haberlerde adrkentten vgyle bahsedilmektedir. Milliyette yer alan hayr ileri ile ilgili haberlerde adrkent, okul yapm, camii tadilat ve mezuniyet partisi konu edilmektedir. Sakaryada kurulan adrkent ile ilgili haberler, 27.08.2009da Adapazar ar mze olmal, 06.09.1999da Yeil yardm yar ve 07.09.2009 tarihli sayda Depremzedeye saray mutfa balklarn tamaktadr. zellikle, Depremzedeye saray mutfa baln tayan haberde, adrkentle ilgili fotoraflara ve orada kalan depremzedelerin vg dolu grlerine yer verilmektedir. Okul yapm ile ilgili
186
olarak 06.12.2000 tarihli sayda lahiyat Baba bal ile verilen haberde, Rizede kurulan KT lahiyat Fakltesinin inaatnn tamamlanabilmesi iin alan kampanyaya katlan Pekerin, Faklteye adm verirseniz binay yaptrrm dedii ifade edilmektedir. Haberin devamnda faklteye adnn verilmemesi halinde yardmn geri ekecei belirtilmektedir. Camii tadilatn konu edinen fotorafl haber, 09.09.2001 tarihli sayda Pekerden cami onarmna 20 milyar lira bal ile yer almaktadr. Haberde, Bulgaristann bakenti Sofyada Mimar Sinan tarafndan 1566 ylnda ina edilen tarihi Molla Kad Seyfullah Efendi Camiinin restorasyonu iin mali yardmda bulunan Pekere, camii giriine aslan pirin levha zerinde yer alan yaz ile teekkr edildii vurgulanmaktadr. Gelecein hukukularna ynelik mezuniyet partisi haberi, 18.07.2004 tarihli sayda Hukuk mezunlarna Sedat Pekerden parti baln tamaktadr. Haberde, Pekerin Marmara niversitesi Hukuk Fakltesi rencileri iin be yldzl bir otelde mezuniyet partisi verdii ve gecede arkc Altayn cret almadan sahneye kt ne srlmektedir. Trkiyede adrkent ve gda yardm ile ilgili hayr haberleri gze arpmaktadr. Sakaryada depremzedeler iin kurulan adrkent 24.09.1999 tarihli sayda rnek adrkent bal ile haberletirilirken, haberde adrkentten vgyle bahsedilmekte ve Pekerin insani yn okuyucuya aktarlmaktadr. Yeralt dnyasnn nl isimlerinden Sedat Peker depremzedelere sunduu hizmetlerle gz kamatryor. Yemekleri Halilibrahim sofras ve Konyaldan gelen lezzet ustalar yapyor. Her nde mutlaka meyve oluyor. Tatllar ve dondurmalar Badat caddesindeki Mado (smet abi) yolluyor. Felaketzedelere pet ielerle ambalajlanm markal sular sunuluyor. Kampta hijyen kurallarna ar riayet ediliyor. Tabak ve bardaklar kullanlp atlyor. pler asla bekletilmiyor. Kullanma suyu milyarlk cihazlarla artlyor. Bir laboratuar temizliindeki amarhanede 20 otomatik amar ve kurutma makinesi var. Pekerkentin idarecisi Yaar Aydn bir i adam. Soruyoruz Sedat Bey buralara gelir mi? Yaar bey Evet diyor, ama geceyars filan. O yardm ettii birinin yzne bakmaktan utanr. vlmekten hi holanmaz. Sedat Pekerden Rizeye 300 milyar bal ile 20.11.2001 tarihli sayda yer alan haberde, Ramazan aynda 4 bin fakir aileye datlmak zere bir tr
187
dolusu gda maddesinin gnderildii ve baz illerde de bu tr yardmn yapld sylenmektedir. Peker irketler Grubu tarafndan hazrlanan yardm paketlerinden Rizenin yan sra, Sivas, Ankara, Yalova, zmit, Adapazar, Tekirda, Giresun, stanbul ve Dzcede de ihtiya sahiplerine datlmaya devam edildii belirtildi. Zamanda hayr ileri ile ilgili haber, 26.08.1999 tarihli saydaki Sakaryann en baba adrkenti baln tamaktadr. Haberde, Peker hayr yapmann kutsallna vurgu yaparken, dier adrkentler ile karlatrlan grubun adrkenti vlmektedir. kamuoyunun yakndan tand Sedat Peker ve arkadalar, devlete, millete ve yaral halka hizmet vermenin kendileri iin ibadetle edeer olduunu sylyor. kurulan adrkentler, yaan yamurla birlikte amur deryasn andryor. Kentte en temiz ve dzenli ekilde ileyen adrkent ise kamuoyunun yakndan tand Sedat Peker tarafndan kurulmu. 4.4. Medyatik Olaylarda Boy Gsterme zellikle politik arenada geerli olan bu yntemde, kiiler, medyada yer bulabilmek veya grnebilmek amacyla medyann ilgi gsterecei spontane veya kurgulanm etkinliklere katlmaktadrlar. Aratrmada, Pekerin de bu tr medyatik olaylar deerlendirdii dikkat ekmektedir. Bu olaylar arasnda dn ve cenaze trenleri ne kmaktadr. Hrriyetin 24.09.2001 tarihli saysnda Kbrsta Amerikan usul dn balkl haberde, Mehmet Ali Erbil ve Sedef Erbilin dn trenlerine katlan ve katlamayan birok nl simadan (siyaseti, sanat, medya profesyoneli gibi) bahsedilmekte, Dne katlamayan Seda Sayan, Berna Lain, Sakp Sabanc ve Sedat Peker, gnderdikleri ieklerle ifti kutlad. denmektedir. imdi mi kymete bindik? baln tayan 21.09.2001 tarihli saydaki haberde, Kocaelispor yardmc antrenr Engin Korukrn dn konu edilirken, nikah ahitliklerini Sleyman Seba ile birlikte Pekerin yapt belirtilmektedir. 01.09.2003 tarihli sayda Diskoda mehterli 30 Austos elencesi balkl haberde, Pekerin sahibi olduu internet sitesinin dzenledii Eve Dne Tepki Yrynn diskoda mehterli elenceyle noktaland anlatlmaktadr. disko yaknnda toplanan
188
200 kiilik grup, Kartal Mehter Takmnn ald marlar eliinde ikiyz metre izinsiz yryerek diskonun nne geldi. Burada Pekerin adnn yazl olduu elengin nnde duran kalabalk, Reis sen bizim her eyimizsin, Peker sana canmz feda sloganlar att. Milliyette, Pekerin katld ve iek gnderdii medyatik olaylar haberlere yansmaktadr. Sedat Peker, Ilay Saygnla nikah ahidi oldu balkl 09.08.2004 tarihli haberde, zmirli iadam Turul Koparann kz ncinin nikh treninde eski Devlet Bakan Ilay Saygnla yeralt dnyasnn isimlerinden Sedat Peker ahitlik yapt. denilmektedir. Beikta defansnn baarl ismi Ali Erenin dn trenin yer ald Kartal kayp: 1-1 balkl 14.10.2002 tarihli haberde, nikah ahitliklerini kulp bakan Serdar Bilgili ile Pekerin yapt yazldr. Mzik kanal Best TVnin birinci ya gnn kutlad, 02.12.1999 tarihli sayda byk bir fotorafn yer ald Tatlses ve Peker ayn masada bal ile haberletirilmektedir. Babalar uurlad balkl 28.11.1999 tarihli haberde, Atakyde kendi restorannda ldrlen yeralt dnyasnn nl isimlerinden Nihat Akgn, cenaze namaznn ardndan Edirnekap Mezarlnda topraa verildi. ifade edilirken, Pekerin cenaze trenine elenk gnderdii belirtilmektedir. 1999 yl gne tutulmasyla ilgili 12.08.1999 tarihli saydaki En parlak hilal balkl haberde, Sivastaki izlemeye Pekerin de katld duyurulmaktadr. 18.03.2001 tarihli sayda Tayyip, Glbeni dinlemedi bal ile verilen haberde, Tayyip Erdoann da katld Kasmpaa Spor Kulb gecesinde, Pekerin byk bir buket iek gnderdiine dikkat ekilmektedir. Trkiyede Pekeri yakinen ilgilendiren cenaze treni haberleri sz konusudur. Her iki haberde Sedat Pekerin ac gn bal ile okuyucuya duyurulurken, 18.10.2002 tarihli sayda Pekerin babasnn cenaze treni, 29.11.2003 tarihli sayda ise Pekerin amcasnn cenaze treni yer almaktadr. Her iki trene de yine tannm birok simann katld grlmektedir. Peker ve ailesinin yan sra, Trkiye Futbol Federasyonu Bakan Haluk Ulusoy, futbolcu Hakan kr, Beiktal Ali Eren, Sergen, Yapmc Osman Yamurdereli, sanat Hayko, Naim Sleymanolu ve ok sayda vatanda katld. sevenlerinin yan sra sanat Kk Onur, Seren Serengilin eski ei Ozan Kamaz, manken enol pek ile ok sayda vatanda katld.
189
Zamanda 29.05.200 tarihli sayda internet sitesiyle gndeme gelen Pekerin, Kanal 7de Krmz Ik isimli haber programa konuk olaca, Sedat Peker sorular cevaplyor balkl haber ile duyurulmaktadr. Sonu Organize su ve su rgt olgusunun, daha etkin mcadeleyi ngren yeni yasal dzenlemelere ve yeni birimlere ramen, ekonomik, politik ve sosyal hayat balamnda bireysel, toplumsal, ulusal ve hatta uluslararas gvenlik zerinde giderek daha fazla tehdit oluturduu gzlemlenmektedir. nk statik olmayan su ve sulu biim deitirmekte ve farkl mecralarda yaam alan bulmaya devam etmektedir. Sz edilen durum, bu almada somutlatrlmaya allmakta, su rgt lideri ve yandalarnn yasad faaliyetlerini maskeleyebilmek amacyla toplum nazarnda kabul grebilecek etkinliklere arlk verdikleri ortaya konulmaktadr. Bu kapsamda, kamuoyunda itibar grecek giriimlerde bulunduklarna ve medyay bu dorultuda etkin kullandklarna dikkat ekilmektedir. Yazl basn zerinden yrtlen aratrmada, su rgt lideri ve yandalarnn iadam kimlii ve olumlu bir imaj oluturma, tannm kiiler ile yaknlama, hayr ilerinde bulunma ve medyatik olaylarda boy gsterme gibi itibar kazanmaya ynelik abalarnn olduu ortaya karlmtr. Hemen her kesimden tannm kiilerin davet edildii geni katlml organizasyonlar, gazeteciler ile yaplan rportajlar, gazetelere verilen ilanlar, dl trenleri, rencilerden fakir vatandalara kadar yaplan yardmlar, camii ve okul inaatlarna verilen maddi destekler, medyatik dn trenlerinde nikah ahitlikleri gibi birok abann profesyonelce yrtld ve ynetildii gzden kamamtr. Bu saptamay destekleyen nemli bir bulgu da, Milliyetin 23.11.2004 tarihli saysndaki Funda Pepperell Blairin adayyd balkl haberdir. Habere gre, kelebek operasyonunda gzaltna alnan Pepperell, ozturkler.com adl internet sitesinin iletiim direktrdr.13
13 renim grmek iin gittii ngilterede Avrupa konulu bir konferansa katlan Pepperell, Trkiyenin ABye girmesi gerektii gryle i Partili yetkililerin dikkatini ekmitir. 2002 ylnda yaplan yerel seimler ncesi iktidardaki Tony
190
tibar kazanma giriimlerinde, su rgt ve liderinin medya zerinden topluma ynelik etkili bir dil kulland da grlmektedir. Bu amala, milli ve manevi konulara zel nem vermesi ve bu eksende bir tavr gelitirmesi de anlalabilir bir durumdur. nk toplumla ayn dili konumak, verilmek istenen mesajn anlalmasn kolaylatrmakta ve geri-dn noktasnda azami fayday salamaktadr. Son olarak unu da ifade etmek gerekir ki, organize su rgtleri ile mcadelede yasalar ve gvenlik gleri yannda medya destei ve toplumsal destek kanlmaz neme sahiptir. Oysa bu almada da ortaya konulduu gibi, medya, kendi zerinden toplum nazarnda saygnlk kazanma abas gden organize su rgtlerinin ekmeine bilerek veya bilmeyerek ya srmektedir. Organize su rgtlerine ve liderlerine kar daha mesafeli durmas gereken medyann, kimi zaman yaynlarnda bu kiileri iadam olarak konumlandrmas rgt lideri ve yandalarnn amacna hizmet etmektedir. Bu nedenle, medya araclyla bilgilenen toplumun bu tr yaynlardan etkilenme olasl gz nne alnarak, organize su rgtleriyle ilgili haberlerde medyann -kamu yararn da gzeterek- olabildiince dikkatli ve seici bir tutum gelitirmesi gerekmektedir.14
Blairin partisinden Southampton belediye bakanlna aday gsterilmitir. Fakat, 993 oyla seimi kaybetmitir. 14 Haluk ahin, 13.10.2004 tarihli Radikaldeki kesinde Ekrem Marakolunun Krmz Kadife adl kitabna atfta bulunarak, yeralt dnyasnn kabadaylktan etelemeye geiini, ayn zamanda bu dnyann medyatiklemesi olarak grmektedir. Konuyla ilgili kitaptan aktard Marakolunun bir ans ok dikkat ekicidir. Gemite yaadm bir olay o tarihlerde pek dikkatimi ekmemiti. O dnemlerde stanbulda kabaday leminde adn yeni duyurmaya balayan gen bir hemerim, bazen yazhaneme ziyarete gelip benden, o dnemde pek anlam veremediim bir istekte bulunuyordu. Ekrem abi, ne olursun beni gazetelik et... Buna karlk sen ne istiyorsan yaparm. Gryorum, senin birok mvekkilin gazetelere manet oluyor. Ne olur, beni de gazetelik et. Vur dediin adam derhal vururum. Yeter ki beni gazetelerin manetine kar... Ben bu konumalar aka olarak kabul edip geiyordum. Ancak bizim gen kabaday, isteinden bir trl vazgemiyordu. Zaman ierisinde, gen hemerimin isteinin altnda yatan gerei ok daha ac bir biimde kavradm. Zaman giderek deiiyordu. Artk sadece yeralt leminde tannan ve bilinen bir kii olmak yeterli saylmyordu. nk yeralt dnyas ile yerst dnyas giderek btnleiyor, ilikiler i ie giriyordu. Sadece belli bir blgede tannp bilinmek, o kiiyi sadece kendi mahallesinin duvarlar iine hapsediyordu. te byle bir ortamda gazetelerin ve medyann tantc zellii n plana kyordu. (http://www.radikal.com.tr/ haber.php?haberno=131027)
191
Kaynaka Abadinsky, H. (1997). Organized Crime. Florence Kentucky: Wadsworth Publication. Aktun, H. (1998). Trkenin Byk Argo Szl. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Bal, . (2000). Trkiyede Organize Sular ve Terrizm zerine: deolojik, Sosyal, Ekonomik Bir Deerlendirme ve Mcadele Yntemleri. Polis Bilimleri Dergisi, Cilt: 2. Say: 7-8. 47-72. Barnett, M. L., Jermier, J. M. & Lafferty, B. A. (2006). Corporate Reputation: The Definitional Landscape. Corporate Reputation Review, 9 (1), pp. 26-38. Bozlak, A. (2009). kar Amal Organize Sularla Mcadeleye likin Temel Hukuki Dzenlemeler ve Balca lkeler. Polis Bilimleri Dergisi, 11 (3), s. 61-93. Cengiz, M. (2005). Trkiyede Mafya Tipi Organize Sular. Ankara: KOM Yaynlar. iftiolu, A. (2009). Kurumsal tibar Ynetimi. Bursa: Dora Yaynlar. De Castro, G. M., Lopez, J. E. N. & Saez, P. L. (2006). Business and Social Reputation: Exploring The Concept and Main Dimensions of Corporate Reputation. Journal of Business Ethics, 63 (4). pp.361-370. Dowling, G. (2001). Creating Corporate Reputations. Oxford: Oxford University Press. Dowling, G. (2004). Corporate Reputations: Should You Complete on Yours?. California Management Review, 46 (3). 19-37. KOM (2000). 1999 Yl Faaliyet Raporu. s.72-93. KOM (2001). 2000 Yl Faaliyet Raporu. s. 114-139. KOM (2002). 2001 Yl Faaliyet Raporu. s. 86-92. KOM (2006). 2005 Yl Faaliyet Raporu. s. 77-94. KOM (2007). 2006 Yl Faaliyet Raporu. s. 59-80. Flatt, S. J. & Kowalczyk, S. J. (2006). Corporate Reputation as a Mediating Variable Between Corporate Culture and Financial Performance. 10th RI Conference on Reputation, Image, Identity & Competitiveness. New York. http:// www.reputationinstitute.com/members/nyc06/flatt.pdf. Eriim: 29.10.2010. Fombrun, C. J. (1996). Reputation: Realizing Value From The Corporate Image. Boston: Harvard Business School Press. li, T. G. (2004). Kriminoloji. Ankara: Mart Yaynevi.
192
Kadbeegil, S. (2006). tibar Ynetimi. stanbul: MediaCat. Kahya, Y. (2006). Hemehrilik likilerinin Organize Su rgtleri zerindeki Etkileri. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Kahya, Y. & zerkmen, N. (2007). Bir Gulyabani: Organize Su rgtleri-Mafya. Ankara: Adalet Yaynevi. Kotler, P. & Clarke, R. N. (1987). Marketing for Health Care Organizations. New Jersey: Prentice Hall Inc. Mohr, L. A., Webb, D. J. & Haris, K. E. (2001). Do Consumers Expect Companies to be Socially Responsible? The Impact of Corporate Social Responsibility on Buying Behavior. The Journal of Consumer Affaires, 35 (1). pp.45-71. Shenkar, O. & Yuchtman-Yaar, E. (1997). Reputation, Image, Prestige, and Goodwill: An Interdisciplinary Approach to Organizational Standing. Human Relations, 50 (11), pp. 1361-1381. enol, D. (2007). Trkiyede Organize Sular ve Halkn Tevecch. Sosyoloji Aratrmalar Dergisi, 10 (1), pp. 208-223. Tanilli, S. (2000). Geen Yzylda stanbulda Kabadaylar ve Klhanbeyleri. Osmanl mparatorluunda Yaamak. Der. Franois Georgeon, Paul Dumont. ev. Maide Selen. stanbul: letiim Yaynlar, ss. 137-146. Ulunay, R. C. (2003). Eski stanbulun Kabadaylar: Sayl Frtnalar. stanbul: Arma Yaynlar. Weigelt, K. & Camerer, C. (1988). Reputation and Corporate Strategy: A Review of Recenet Theory and Applications. Strategic Management Journal, 9 (5), pp. 443-454. Ylmaz, H. (1998). Trkiyede Organize Su. Polis Bilimleri Dergisi, 1 (1), ss.73-85. http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber-6613-36-yesille-beni-birbirimizekirdirmak-istediler.html. Eriim: 01.11.2010. http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/arsiv/. Eriim: 01-10.11.2010. http://www.kom.gov.tr. Eriim: 30.10.2010. http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/. Eriim: 01-10.11.2010. http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=131027. Eriim: 05.11.2010. http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5237.html. Eriim: 28.10.2010. http://www.tdk.gov.tr Eriim: 27.10.2010. http://www.turkiyegazetesi.com/arsiv.aspx. Eriim: 01-10.11.2010. http://www.zaman.com.tr/ara.do. Eriim: 01-10.11.2010.
193
6.
Blm
YASADII G VE SINIR GVENL
YASADII GN KONTROLNDE DESTEKLEYC DZENLEMELERN ROL: AVRUPA BRL VE TRKYE RNEKLER
Dr. Y.Yeim zer* zet Avrupa Birliinde yasad gn nlenmesi konusunda, snr koruma nlemlerine ncelik verilmektedir. Ancak getiimiz 10 yl, sadece snrlarn kontrolnn, yasad gn nlenmesi konusunda yeterli olmadn ve bu alanda farkl destekleyici dzenlemelere de gerek duyulduunu gstermektedir. Trkiye de, aday lke konumunun gerektirdii ekilde, yasad g konusunda ABye benzer srelerden gemekte ve farkl alanlardaki farkl mekanizmalarla, yasad g konusunda politikasn oluturmaktadr. Bu almada, dorudan snr koruma ile ilgili dzenlemeler yannda, dolayl olarak yasad gn kontrol edilmesine hizmet eden destekleyici dzenlemeler de, Avrupa Birlii ve Trkiye balamnda incelenerek, iki sre arasndaki paralelliklere dikkat ekilmitir. Bu balamda dorudan snr ynetimi ile ilgili nlemlerle birlikte, dolayl olarak yasad g engellemeye ynelik dzenlemelerin nemi vurgulanmtr. Anahtar Kelimeler: Yasad G, Avrupa Birlii, Uluslararas G, Trkiye, G Politikalar
* stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi, Kamu Ynetimi Blm, yozer@istanbul.edu.tr
197
Giri Avrupa Birliinde (AB) yasad gle ilgili kayglar, zellikle 1990larn sonunda genileme dalgas ile tartlmaya balanmtr. G ve iltica alanndaki kayglarn AB kurumsal yaplanmasnda grnr olmas ise 1999 ylnda Amsterdam Anlamasnn yrrle girmesiyle olmutur. Bu anlama ile g ve iltica ile ilgili konularn, birtakm istisnalara ramen, tm ye devletleri balayc dzenlemeler yaplmasnn mmkn olduu Topluluk stununda dzenlenmesi olanakl klnmtr. Amsterdam sonras dnem, Tampere (1999-2004), Lahey (20052010) ve Stockholm Programlar (2010-2015) ile beer yllk dnemler eklinde dzenlenerek, bu alanda ortak politikalar oluturulmas erevesinde nce yasal ve kurumsal teknik altyaplar oluturulmu, daha sonra ise uygulama alanndaki eksiklikler ve mali boyut ile sorumluluk paylam alanlarndaki aksaklklarn stesinden gelinmeye allmtr. Bu dzenlemelerin temel amac AB d snrlarnn korunmas suretiyle AB iindeki zgrlk ve gvenlik alanna ynelik tehditlerin ortadan kaldrlmasdr. 11 Eyll 2001 tarihinde Amerikada meydana gelen bombalama olay ve 2004 ylnda Madridte gerekletirilen terrist saldrlar, ABnin gvenliine ynelik tehdit alglamalarn arttrmtr. Bu duruma parallel ekilde, ABde yasad gn nlenmesine ynelik dzenlemelerin de, son 10 ylda hz kazand gzlenmektedir. AB dzeyinde yasad gle mcadele konusunda dorudan snrlarn korunmasna ynelik dzenlemeler kadar, dolayl olarak, yasad g nleyecek dzenlemeler de nem kazanmaktadr. Bu durumun en belirgin nedeni, kreselleme karsnda, uluslararas gn, her geen gn daha zor kontrol edilebilir olmas ve snr ynetimi ile ilgili alnan nlemlere ramen yasad gn ulus devletler asndan sorun olmaya devam etmesidir. AB istatistik kurumu olan EUROSTAT tarafndan yrtlen CIREFI (Centre for Information, Discussion and Exchange on the Crossing of Frontiers and Immigration) veri bankas, %70i spanya Fas snrnda olmak zere 2002 ylnda 1.383.294 kiinin yasad olarak snr geerken yakalanarak, reddedildiini gstermektedir (SEC
198
(2009),320). Bu say 2007de 803.069 olarak tespit edilmitir. Bunun yannda, snr geerken yakalanmayp, AB iinde yasad statde yakalanan kiilerin says da azmsanmayacak boyuttadr. 2002 2007 yllar arasnda ortalama 450.000 kii, bu durumda yakalanmtr. Grld zere, bugn, AB d snrlarnn korunmasna ynelik yaplanmay destekleyecek dzenlemelerin gereklilii kuvvetle hissedilmektedir. almada, yasad gn kontrol edilmesinde snrlarn korunmasna ynelik dorudan dzenlemeler kadar, destekleyici dzenlemelerin de gerekli olduuna dikkat ekilmi ve yelik srecindeki Trkiyenin, ABne bu alandaki uyumu deerlendirilmitir. 1. Avrupa Birliinde Yasad Gn Kontrol Avrupa Birlii, Amsterdam Anlamasn takip eden 10 sene sresince yasad gle ilgili birok dzenleme yapmtr. AB d snrlarnn, AB yesi olmayan lkelerin vatandalarna kar korunmas getiimiz 10 yln temel hedefidir. Bu erevede bir yandan snr ynetimi alannda dzenlemeler yaplrken, dier yandan farkl alanlarda destekleyici dzenlemelere de ihtiya duyulmutur. Aada hem snr ynetimi alanndaki, hem de dier alanlardaki dzenlemeler incelenmitir. 1.1. Snr Ynetimi Alanndaki Dzenlemeler Snr ynetimi erevesinde yaplan dzenlemelerin banda, Schengen Anlamasnn Topluluk ats altna alnmas gelmektedir. 1999 ylnda Amsterdam Anlamas ile Topluluk ats altna alnan Schengen Anlamas sonrasnda, AB d snrlarndan giren kiilerin ayn prosedre gre kontrol edilerek ieriye alnd tek bir d snr oluturulmutur. Bu anlama, imzalayan lkelerin topraklar zerinde kanunu ve dzeni bozmayacak insan hareketlerine izin verirken, vize ile ilgili ortak kurallar, snma, d snrlarda kontrol, polis kuvvetleri ve gmrk grevlileri arasnda ibirlii gibi birtakm dzenlemeler de ngrmtr.
199
Buna ek olarak, AB lkelerine gelen snma taleplerinin kontrol iin 1991 ylnda zel olarak hazrlanan Dublin Konvansiyonu, 2003 ylnda, Dublin II Tz(Council Regulation (EC) No. 343/200 OJ L 50, 2003) ile Topluluk hukukunun paras olmutur. Bylece, mmkn olduu kadar abuk bir ekilde snma bavurusunu deerlendirecek ye devlet ve bu srete geerli olacak makul zaman kstlamalar belirlenmi ve birden fazla bavuru yaplmas suretiyle snma sisteminin ktye kullanlmasnn engellenmesi hedeflenmitir. Schengen ve Dublin sistemlerini destekleyecek teknolojik kontrol mekanizmalar srasyla, Schengen Bilgi Sistemi (SIS) ve EURODAC sistemi eklinde oluturulmutur. Schengen Bilgi Sistemi (Council Regulation (EC) No 1104/2008 ve Council Decision 2008/839, OJ L 299, 2008) ile ye devlet yetkililerinin, baz insan ve eya gruplar ile ilgili veri alverii yapmaklar mmkn olmutur. EURODAC sistemi (Council Regulation No.2725/2000, OJ L 316, 2000) ile de, parmak izlerinin karlatrlmas suretiyle ye devletler, bir kiinin daha nce baka bir ye devlette snma bavurusunda bulunup bulunmadn veya daha nce kiinin birlik topraklarna yasad olarak girip girmediini tespit edebilmektedirler. Bunlarn dnda, nn (Council Regulation No. 2252/2004 OJ L 385, 2004) hazrlanmas ve Schengen ye lkeleri arasnda vize verilerinin deiimini salayacak ayr bir sistem olarak nin oluturulmas (Council Decision 2004/512/EC, OJ L 231, 2004) ve bylelikle ortak vize politikas yolunda nemli bir adm atlmas da snr kontrolne ynelik nemli dzenlemelerdir. Bu ekilde oluturulan teknolojik kontrol mekanizmas, operasyonel olarak, 2004 ylnda FRONTEX ad verilen nn (Council Regulation (EC) No. 2007/2004 OJ L 349, 2004) kurulmasyla desteklenmitir. D snrlarn kontrol ve gzetimi ye devletlerin sorumluluunda olmakla birlikte, FRONTEX mevcut ve gelecekteki topluluk dzenlemelerinin uygulanmasnn kolaylatrlmasn
200
salamak zere oluturulmutur. 2006 ylnda, ye devletlerin yasad g karsnda yaadklar skntlarn artmas sonucu, Komisyon ABnin deniz snrlarnda snr ynetiminin glendirilmesi ve bu erevede FRONTEXin kapasitesinin arttrlmas konusunda tavsiyelerde bulunmutur (COM (2006), 733). 2008 ylnda Komisyon, nin) oluturulmas konusunda almalara balamtr (COM (2008) 68). Burada ama, ncelikle, birliin dou ve gney deniz snrlarnn gvenliinin arttrlmasdr. Bu erevede, ye devlet yetkilileri arasnda 24 saat iletiimin salanmas, ulusal snr koruma sistemlerinin d snrlar fonu kredileri kullanlarak glendirilmesi ve ulusal merkezlerle FRONTEX arasnda veri deiimi ve ibirliinin glendirilmesi hedeflenmektedir. ABde yasad gn kontrol, yukarda zetlenen dorudan snr kontrol ile ilgili eitli mekanizmalarla salanmaya allmaktadr. Buna ramen, yasad gle ilgili kayglarn azaldn sylemek mmkn deildir. Bu konuda kesin istatistiksel veriler elde etmek zor olsa da, uluslararas gle ilgili baz veriler bize yasad gn boyutlar konusunda fikir vermektedir. Uluslararas G rgt, bugn, dnya nfusunun %3.1ine denk gelen 214 milyon uluslararas gmen olduunu belirtmektedir (United Nations, 2008). Dnya gmen nfusunun %10-15ine karlk gelen yaklak 20-30 milyon gmen yasad stattedir (International Labour Organization, 2005). Uluslararas g hareketlerinin balca hedef lkelerinin bulunduu Avrupada ise, toplam nfusun %9.5ine karlk gelen, 70 milyonluk bir gmen nfus vardr (International Organization for Migration, 2010). Dvell (2006: s.19), 2000lerin banda, dnyada 22-44 milyon aras, Bat Avrupada da 4-7 milyon aras yasad statde bulunan gmen olduunu ileri srmektedir. Ancak, bu konuda AB komisyonu tarafndan 2009 ylnda hazrlanm olan bir rapor, 2005 yl sonrasnda ABne yasad gn azalmakta olduunu gstermektedir (SEC, 2009: s.320). Bu azalta son yllarda ABnde gereklemi dzenlemelerin etkisi dikkate alnmaldr. ABnin entegre snr ynetimi ve ortak bir g politikas uygulama hedefi, uluslararas g hareketlerinin dinamikleri zerinde belir201
gin etkiler yaratacak gelimelerdir. 1 Aralk 2009 tarihinde yrrle giren, Lizbon Anlamas (Treaty of Lisbon, OJ C 306, 2007) ile i gvenlik ve d snrlarn entegre ynetimi konular ilk defa anlama ats altnda dzenlenmitir (Madde 77). Bu durum, ABnin gvenlik ile ilgili tehdit alglamalarnn, dardan geleceine ynelik bak asnn kuvvetlendiini ve nmzdeki dnemde, bu konuda, AB dzeyinde, ortak dzenlemeler yaplmasnn uygun grldn gstermektedir. almada esas vurgulanmak istenen, snr ynetimi alanndaki bu ortaklama, ibirlii ve youn dzenlemelere ek olarak, AB iinde yasad ge kar dier farkl alanlarda ne tr dzenlemeler yapldnn ortaya konmasdr.
1.2. Destekleyici Dzenlemeler AB, gn kontrol edilmesi ve yasad gn nlenmesi konusunun, sadece snr ynetimi ile stesinden gelinemeyecek, ok daha kapsaml bir yaklam ve kaynak lkelerle ibirlii bata olmak zere farkl aktrlerin katlmn gerektiren bir sorun olduunun, 1999 ylnda yaplan Tampere Zirvesinden beri farkndadr. Bu farkndalk sonucu, yasad g konusuyla farkl ekillerde ilikilendirilecek alanlarda da birtakm dzenlemeler yaplmtr. ncelikle 2004 ylnn Mart aynda gereklemi olan Madridteki terrist saldr zerine toplanan zirve toplants sonrasnda, nemli ynerge hazrlanmtr. Bunlardan ilki, dir (Council Directive 2004/82/EC, oj l 261, 2004). Bu ynergeye gre, havayolu tayclar AB snrn geen yolcularla ilgili bilgileri, var lkesinin yetkililerine iletmekle ykmldrler. Bu bilgiler, kullanlan seyahat belgesinin numaras ve tr, yolcunun tabiyeti, ad, doum tarihi, AB snrn getii nokta, yolculuun kalk ve var zaman ile tanan toplam yolcu saysndan olumaktadr. Bu bilgiler, yolcunun ye devletin topraklarna gelmesi artyla, iletildikten sonra 24 saat iinde yetkililerce silinmektedirler. Kiisel bilgiler ise, tayc tarafndan, aracn varndan sonra 24 saat iinde silinmektedir. ye devletler bu artlara uymayan tayclara para cezasndan balayp, taycnn alma lisansnn iptal edilmesine kadar giden etkili ve orantl cezalar
202
vermekle ykmldrler. Bu ynergenin hkmleri 2001 ylnda karlan ve tayclarn var lkesi tarafndan kabul edilmeyen nc lke vatandalarn geri dndrmekle ykml olduklar 2001/51/EC sayl konsey ynergesini desteklemektedir. Bu ynergeler sonucunda, AB snrlarnn korunmasnda tayc irketlerle sorumluluk paylam salanmtr. kinci olarak, haklarnda snrd karar verilmi nc lke vatandalarnn geri dnleriyle ilgili uularn dzenlenmesi ile ilgili kurallar belirlenmitir. (Council Decision 2004/573/EC, OJ L 261, 2004) bu kiilerin geri dnlerini insan haklar ihlallerine yol almayacak ekilde dzenlemektedir. Geri dnlerle ilgili olarak, AB Snr Koruma Ajans FRONTEX, operasyonel destek salamakta, yolculuk srasnda, gvenlik grevlileri, salk grevlileri ve tercmanlar da nc lke vatandalarna elik etmektedirler. lerleyen dnemde, AB, bu geri gnderilerle ilgili ortak standart ve prosedrleri de belirlemitir. Bu erevede 2008 ylnda, (Council Directive 2008/115/EC, OJ L 348, 2008) hazrlanarak, bu konu AB tarafndan daha detayl olarak dzenlenmitir. Ynergede, kiinin geri gnderilmesinin insan haklar ihlallerine yol amayacak ekilde gerekletirilmesine ynelik birtakm kurallar belirlenmitir. Ynergede ye devletlere geni bir takdir yetkisi tannd grlmektedir. Hereyden nce, geri gnderme kararn kiinin topraklarnda kaytd ekilde bulunduu ye devlet vermelidir. Merhamet duygusuyla, insani veya dier nedenlerden tr, ye devlet kayt d olarak bulunan kiiye ikamet belgesi veya kalmasn salayacak herhangi bir belge de verebilir. Buna ek olarak, kiiye 7 ile 30 gn arasnda bir gnll gidi hakk tannmas gerektii ynergede belirtilse de, zel durumlarda bu srenin uzatlaca, bu sre boyunca kiinin kamasn nlemek amacyla kiiye baz ykmllkler yklenebilecei veya kamu gvenlii iin bir tehdit olduuna karar verilirse, gnll gidi iin tannan srenin daha da ksa tutulabilecei, ynergede dzenlenmitir. Ayrca, byle bir gnll gidi sresi tannmamsa veya kii geri gnderme kararna uymamsa, ye devlet kiiyi zor
203
kullanarak snr d edebilecektir. zel durumlarda, geri dn srecinde kiinin kama veya bu sreci engelleme ihtimali varsa, ye devlet kiiyi gzaltnda da tutabilecektir. Dier yandan, ynergede, bu srete ye devletlerin orantl g kullanmalar, kiinin snrd edilmesinin son seenek olarak kullanlmas, kiinin itiraz hakkn kullanmasna olanak tannmas ve insan haklar ile ilgili baz durumlarda snrd kararnn askya alnmas gibi dengeleyici nlemler de yer almaktadr. Ynergenin 24.12.2010 tarihine kadar ye devletler tarafndan i hukuklarna aktarlmas ngrlmtr. Olduka detayl bir ekilde hazrlanm bu ynerge, AB topraklarnda, kaytd gmenlerin kalmalarnn engellenmesi konusunda, ye devletler arasnda salanan uzlamann ve bu konudaki kararlln bir gstergesidir. 2010 yl sonunda, ye devletlerin ynergeye uyum salamalar gerekletiinde, AB topraklarnda kaytd bir ekilde kalabilmek de zorlam olacaktr. nc olarak, insan ticareti balamnda, madurlarn korunmas ve yetkililerle ibirlii yapmalar karlnda, su odaklarnn saptanmas eklinde bir ibirlii erevesinde, yasad gn nlenmesi hedeflenmitir. Bu erevede, (Council Directive 2004/81/EC, OJ L 261, 2004) hazrlanmtr. Ynerge, Tampere Zirvesinde ifade edilen, yasad g ile kaynanda mcadele edilmesi konusunun bir yansmas olarak insan ticaretine karanlar ve gmenlerin ekonomik olarak smrlmelerinin nne gemeyi hedeflemektedir. Bu ynerge ile ye devlet topraklarna yasad girmi olsalar bile, insan ticareti ve yasad gn nlenmesi konularnda ibirlii yapan nc lke vatandalarna snrl bir sre iin ikamet izni verilmesi ngrlmtr. Ayrca bu kiilerin snrd edilmemeleri, barnmalarnn, fiziki ve ruhsal tedavilerinin, cretsiz yasal yardm ve tercme hizmetleri salanmas gibi dzenlemeler de ynergede yer almaktadr. kamet izni en az alt ay iin ve gerekli artlar salanabiliyorsa yenilenebilecek ekilde dzenlenmektedir. Kiilerin i yaamna ulam, staj ve eitim haklar vardr. ye devletler, kiile204
rin zel durumlarn (hamilelik, engellilik, tecavze uramak gibi) da dikkate almaldrlar. Madur kiilere tannan bu haklar ve kolaylklar yoluyla, yasad g konusunun can alc noktas olan kaaklk ebekeleri ile mcadele etme konusunda avantajlar salanmaya allmtr. Yasad g konusunun AB iindeki zgrlk ve gvenlik ortamna dorudan bir tehdit oluturduu konusu ABnin politika oluturma srecindeki belgelerde de sklkla vurgulanmtr. 2008 ylnda hazrlanan, (COM (2008) 359) ile, bu ynergenin kapsad konularla, gvenlik ve yasad g konular arasnda dorudan bir ba oluturulmutur. Dier yandan, ayn balk o gne kadar snr ynetimi alannda yaplm dzenlemeleri de kapsayarak, dorudan ve dolayl mekanizmalarn g birlii ile yasad g konusunda ilerleme kaydedilebileceini ortaya koymutur. Bu belgede, Komisyon, Ortak Avrupa G Politkasnn dayanaca 10 ilke ve bu ilkelerin hayata geirilmesi iin gerekli eylemleri belirlemitir. Bu 10 ilke refah, dayanma ve gvenlik balklar altnda kategoriletirilmitir. Refah bal altnda, yasal gyasad g ayrm vurgulanrken, dayanma bal altnda yasad gn nlenmesinde snraan ibirliklerinin belirleyicilii dile getirilmitir. Gvenlik bal ise, yasad gle etkin mcadeleyle birebir elenerek, u ekilde dzenlenmitir: Gvenlik: Yasad gle etkin mcadelede: ye devletler arasnda yeni teknolojilerin kullanm ve yaygn bilgi paylam ile desteklenen ortak bir vize politikasnn oluturulmasyla AB topraklarndaki yasal ziyaretilerin girilerinin kolaylatrlmas ve AB iinde gvenliin salanmas hedeflenmitir. Schengen alannn btnlnn salanmas ok nemlidir. Bu nedenle d snrlarn ynetimi gelitirilmeli ve buna ynelik politikalar, gmrk kontrolleri ve tehditin nlenmesi konularyla da uyumlatrlmaldr. Bu erevede, FRONTEX glendirilmeli, entegre bir snr ynetimi yaklam ve bilgi teknoloji kullanm arttrlmal, snr gzetleme birimi EUROSUR gelitirilmeli, kay205
nak ve transit nc lkelerle ibirlii arttrlmal, konuyla ilgili mali kaynak salanmal ve ye devlet yetkilileri arasnda ibirlii arttrlmaldr. Yasad gle mcadele edilmeli ve insan ticaretine sfr tolerans politikas uygulanmaldr. Yasad alma konusunda hem iverene hem de alana ynelik ve insan ticareti madurlarnn korunmasyla ilgili dzenlemeler yaplmaldr. Etkili ve srdrlebilir geri dn politikalar oluturulmaldr. Geri dn politikalar g politikalarnn ayrlmaz bir parasdr. Kayt d gmenlere yasal stat verilme olanaklarna halel getirilmeksizin, kiilere kitlesel olarak yasal stat verilmesi de cesaretlendirilmemelidir. Geri dnlerin ye devletlerin ibirlii ile gerekletirilmesi, geri dnlerle ilgili ortak standartlar belirlenmesi, nc lkeler tarafndan geri gnderim anlamalarnn uygulanmasnn salanmas ve kayt d gmenlerin yasallatrlmasyla ilgili ortak bir Avrupa bak as oluturulmas gerekmektedir. Komisyonun hazrlad bu belge sonrasnda, AB topraklarnda kaytd ekilde kalan kiilere kar dzenlemeler artmtr. Ayn dnemde, uluslararas alandaki krizlerin ve atmalarn (Irak Krizi, Afganistan Krizi v.s gibi) artmas, kresel ekonomik kriz gibi etkenler, ABnin gvenlik algsnn, zellikle son birka yldr, byk lde yasad g konusu zerinden ekillenmesini de tetiklemitir. Burada sz konusu olan, bir yanda, AB d snrlarndan gerekleen yasad girilerin kamu dzeni ve kamu gvenliine ynelik oluturduu grece daha soyut bir tehdit algsdr. Dier yandan ise, ABnin, daha Avrupa Topluluu olarak ilk kurulduu zamandan beri temel amac olan mallarn, sermayenin, hizmetlerin ve kiilerin serbeste dolat snrsz bir alan olan Tek Pazarn ileyiine ynelik olarak gerekleecek daha somut bir tehdit algs da mevcuttur. Bu durum sonucunda, son dnemde kiilerin AB topraklarnda kaytd bir ekilde yaamlarna devam etmelerini nleyecek dzenlemeler yaplmtr. Bunlarn banda (Council Directive 2009/52/ EC, OJ L 168, 2009) gelmektedir. Bu ynerge ile ye devletlerin,
206
nc lke vatandalarnn kaytd olarak altrlmasn nlemeleri salanmaya allmtr. Bu yasaa uymayan iverenlere uygulanacak cezalarda ortak asgari standartlar belirlenmitir. Ynergeye gre iverenin sorumluluklar u ekilde sralanmtr: e almadan nce AB vatanda olmayan kiinin ikamet izni veya dier bir izin belgesinin olmas Ulusal yetkililer istediinde gsterilmek zere, allan sre boyunca, izin ve n msaadelerin bir kopyasnn saklanmas AB vatanda olmayan bir kiiyi ie aldnda ye devlet tarafndan belirlenmi sre iinde yetkilileri bilgilendirmek
Bu sorumluluklar yerine getirmeyen iverenlere kar ye devletler, kayt d olarak altrlan kii bana para cezas ve kiinin geri dn masraflarnn denmesi gibi cezalar konmasn salamaldrlar. Ayrca uygun bulunursa, kamu yardmlarndan yararlanamamak, be yla kadar kamu szlemelerine taraf olamamak, geici veya kalc olarak kuruluun kapatlmas gibi baka caydrc dzenlemeler de yaplmaldr. Ayrca ye devletler kaytd olarak altrlan nc lke vatandalarnn iverenden dorudan ya da oluturulan nc taraflar aracl ile ikayeti olmalarna imkan salamaldrlar. Ynergenin 20.07.2011 tarihine kadar ye devletler tarafndan i hukuka aktarlmas ngrlmtr. Kaytd istihdamn nlenmesine parallel ekilde, istihdamn kontroll bir ekilde gerekletirilmesine ynelik dzenlemeler de yaplmtr. AB, ekonomik olarak ihtiyaduyduu gmen profilini belirleyerek, i piyasasnda yksek vasfl kiilerin yasal olarak altrlmasn kolaylatracak dzenlemelere yeil k yakmtr. (Council Directive 2009/50/EC, OJ L 155, 2009) ile, ABnin nc lkelerden vasfl igc ekme konusundaki yetkinliinin arttrlmas amalanmtr. Ynerge, AB yesi bir lkede almak isteyen yksek vasfl kiilerin ve aile yelerinin giri ve kal prosedrlerinin AB dzeyindeki uyumlatrmalar ile kolaylatrlmasn ve halihazrda ABde bulu207
nanlarn yasal statlerinin iyiletirilmesini hedeflemitir. Bylelikle, ekonomik alandaki ihtiya nedeniyle, izinsiz yabanc ii altrlmasnn engellenmesi hedeflenmitir. Ancak, ABde yasad statde kalan kiilerin ounlukla vasfsz kiiler olduu dnldnde, Mavi Kart uygulamasnn hedefinin tam olarak, yasad gn nlenmesi stratejisiyle rtmedii grlmektedir. Bu uygulamann kapsad grup zaten ABde yasad statde kalmak durumuna dmemektedir. Dolaysyla, Mavi Kart uygulamas dorudan yasad g azaltacak bir destekleyici mekanizma olarak deerlendirilmemelidir. Sadece snr kontrol ile yasad gn engellenemeyecei, yukarda bahsedilen destekleyici dzenlemelere gerek duyulmasnn da bu durumun bir gstergesi olduu dnlse de, snr ynetimi alannda ek dzenlemeler yaplmaya halen devam edilmektedir. 2009 ylnda, svein dnem bakanlnda, Birliin zgrlk, Gvenlik ve Adalet alanndaki yasal ve operasyonel dzenlemelerine ynelik bir rehber olarak hazrlanan ve 2010-2015 yllarn kapsayan Stockholm Program (Council of the EU Document No. 17024/09, 2009) snr ynetimi konusunda, varolan sistemi destekleyecek birtakm yeni dzenlemeler nermitir. Bunlar, ye devlet topraklarna giri klarn kaydedilmesini salayacak bir elektronik sistem, elektronik kap geileri, daha nceden kayd olan yolcularn hzl geiinin salanmas gibi dzenlemelerdir. Giri/k Sistemi, yasad olarak AB topraklarnda kalan nc lke vatandalarnn tespitini kolaylatrma amacyla hazrlanmaktadr. nc lke vatandalarnn giri ve k zamanlarn ve yerlerini kayt altna alacak bu sistem, Vize Bilgi Sisteminin baarl bir ekilde yrtlmesine paralel olarak ilerleyecektir. Kaytl Seyahat Eden Kii Program ise, sk seyahat eden nc lke vatandalarna ynelik olarak, bu kiilerin kolaylatrlm bir snr kontrolnden gemeleri iin hazrlanmaktadr. Komisyon 2011 ylnda bu konularla ilgili yasa tekliflerini hazrlayacaktr (COM (2010) 171, 2010). Grld gibi nmzdeki dnem, hem dorudan snr ynetimi alanndaki dzenlemelerin artt, hem de AB iinde kayt d kallarn nlenmesine ynelik dolayl dzenlemelerin ilerlik kazanaca bir sreci iaret etmektedir. ABnin hedefi, AB d snrlarndan yasad girileri nlemek kadar, AB yesi devlet topraklarnda yasad
208
kallarn da nlenmesidir. Gelien teknoloji, ulam, haberleme gibi olanaklar, yasad gn kontrol edilmesine hizmet ettii gibi, gmen kaaklar ve insan ticareti yapan ebekelerin de iini kolaylatrmaktadr. Bu nedenle alnan tm nlemlere ramen, snr ynetimi tek bana bir yasad g kontrol arac olarak etkin koruma salamamaktadr. Bu aamada destekleyici dzenlemelerin etkinliklerinin salanmas belirleyici hale gelmitir. AB iinde, yasad olarak barnmann zorlatrlmas, tespit edilen yasad statdeki kiilerin AB dna karlmas, ayn zamanda, caydrclk asndan da nem tamaktadr. Birok gmenin ryas olan ABnin kaplar, nmzdeki yllarda, kaliteli, yasal igc iin ak olacakken, yasad kallara ve hem sosyal hem de ekonomik olarak kendine yetemeyen kiilere kapal kalacaktr. 2. Trkiyenin Uyumu 1990 sonras dnemde, deien uluslararas dzen ve kreselleme, yine bu dnemde ivme kazanan Avrupa Birliinin genileme sreci ve Trkiye Avrupa Birlii ilikileri, hem Trkiye hem de Avrupa Birlii asndan, g konusunun farkl boyutlarn ortaya karmtr. Bu dnemde, uluslararas g hareketleri asndan bakldnda, corafi olarak nemli bir kavakta bulunan Trkiye, ABye ulamak isteyen gmenler iin nemli transit lkelerden biri haline gelmitir. Trkiyenin 2005 yl itibariyle ABne tam yelik mzakere srecine girmesi, zellikle bu tarihten sonra, dier alanlarda olduu gibi, g ve snma alannda da AB mktesebatna uyum konusunun nemini arttrmtr. AB, aday lkeler iin bir rehber olarak niteledii Katlm Ortakl Belgelerinin ilkini Trkiye iin 2001 ylnda hazrlamtr. ABnin, o gnden bugne kadar hazrlam olduu drt adet katlm ortakl belgesinde (2001, 2003, 2006, 2008) yasad g nlemek amacyla ge ilikin Avrupa Birlii mktesebatnn ve uygulamalarnn kabul edilmesi ve kamu idaresinin gncelletirilmesine ynelik reformlarn yaplmas ile snr idaresinin glendirilmesi ve profesyonel snr koruma birimleri oluturulmas konusu srekli olarak dile getirilmitir (Accession Partnerships, 2009). 2008 Katlm Ortakl
209
Belgesi, AB iindeki dzenlemelere paralel olarak zellikle snr koruma konusuna nem vererek, Entegre Snr Ynetimi Eylem Plannn uygulanmasn ve bu erevede snr koruma konusunda kapasitenin arttrlmasn nemle vurgulamtr (Trkiye Katlm Ortakl Belgesi, 2008). Trkiye, 2008 ylnda hazrlad Ulusal Programda, Katlm Ortakl Belgesinin snr koruma ve uygulama alanndaki hassasiyetine cevap verecek ekilde davranmtr. 2009, 2010 ve 2011 yllarnda younlaacak ekilde, yasad g ve istihdamla mcadele konusunda yasal erevenin belirlenmesi, snrlarn korunmas ve yasad gle mcadele, vize trleri konusunda AB ile uyumun salanmas, personel eitimi, Trkiyenin tm snr kaplar ile yeil ve mavi snrlarnda grev yapmak zere profesyonel bir snr gvenlik tekilatnn kurulmas ile ilgili almalar yaplmas gibi taahhtlerde bulunulmutur. ileri Bakanlna bal snr ynetim biriminin kurulmas iin gerekli yasal ve teknik dzenlemelerin yaplmas ile ilgili almalar 2009-2013 yllar arasna yaylmtr. 2010 ylnda karlan Entegre Snr Ynetimi konulu Babakanlk Genelgesi (Genelge No. 2010/15, RG. 27592, 26.05.2010) ile, mevzuatmzn AB mktesebatyla uyumlu hale getirilmesi, tm snr kaplar ile kara ve deniz snrlarnda grev yapmak zere ileri Bakanlna bal profesyonel bir snr gvenlik tekilat kurulmas amalanm ve Entegre Snr Ynetimi Koordinasyon Kurulu kurularak, almalara balamtr. AB ile benzer ekilde, Trkiye de, yalnzca snrlarn korumaya ynelik dzenlemeler yannda, farkl alanlarda destekleyici dzenlemeler yapmtr. ncelikle, 2004 ylnda gzden geirilen Trk Ceza Yasas (Kanun No. 5237, 26.09.2004), uluslararas alanda youn bir ekilde ortaya kan snraan su rgtlerince gerekletirilen gmen kaakl (madde 79) ve insan ticareti (madde 80) sularn da kapsamtr. 2003 ylnda gzden geirilen, 4817 sayl Yabanclarn alma zinleri Hakknda Kanunda (Kanun No. 4817, 27.02.2003), kiilerin Trkiyede kayt d statde kalmalarn zorlatracak dzenlemeler iermektedir. Burada, izinsiz yabanc ii altran kiiye 5000 TL,
210
izinsiz alan kiiye ise 500 TL para cezas verilmesi ngrlmtr (Kanun No 4817, Madde 21). Trkiye, AB yesi lkelere snma talebinde bulunacak kiilerin g gzergahlar zerinde bulunmaktadr. Bu nedenle, Trkiyede, son dnemde artan bir snmac nfus da mevcuttur. Trkiyenin yasal dzenlemeleri gerei, burada mltecilik stats alamayacak kiiler, olduka uzun sreler mlteci olarak kabul edilecekleri lkeyi ararken Trkiyede kalmaktadrlar. Buna ek olarak, uluslararas insan haklar hukuku gerei, geldii yerde bask ve iddet tehditi altnda olacandan, geriye gnderilemeyecek kiiler de mevcuttur. Yasal stats netletirilemeyen ve dolaysyla ounlukla kayt d olarak Trkiyede kalan bu kesim, yasad g konusunun Trkiye iin en zor ksmn oluturmaktadr. Hereyden once, bu statde ka kii olduunu bilmek, politika oluturma srecinde son derece belirleyicidir. Son dnemde, bu kiilerle ilgili artan insan haklar ihlalleri eletirileri ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde bu konuda Trkiye aleyhine kan ihlal kararlar1, bu alandaki dzenlemeleri hzlandrmtr. Bu erevede ileri Bakanl tarafndan 2010 ylnda birbirini tamamlayan, iki genelge hazrlanmtr. Bunlardan biri, 2009 ylnda oluturulan Yasad Gle Mcadele Koordinasyon Kurulunun almalar sonucunda, Mart 2010da karlan dir (Genelge No. 2010/22). Bu genelgede, kaytd gmenlerle karlalan durumlarda alnacak tedbirler, kaytd gmenlerin yakalanmasndan itibaren yaplmas gereken ilemler ve geri gnderme merkezleriyle snrd ilemleri esnasnda uyulmas gereken temel esaslar ele alnmtr. Bu alandaki temel dzenleme niteliinde olan sz konusu genelge, her ildeki yasad gmen trafiinin deerlendirilmesi ve bu deerlendirmelere uygun kapasite ve koullarda geri gnderme merkezlerinin kurulmasn ngrmtr. Genelge, geri gnderme merkezlerindeki fiziksel koul1
lgili baz kararlar: Case of Abdolkhani and Karimnia v. Turkey Application Nr. 30471/08, 22/09/2009: Case of Z.N.S v. Turkey Application Nr. 21896/08, 19.01.2010: Case of Charahili v. Turkey Application Nr. 46605/07, 13.04.2010; Case of Tehrani and Others v. Turkey Application Nr. 32940/08, 41626/08, 43616/08, 13.04.2010; Case of Keshmiri v. Turkey Application Nr. 36370/08, 13.04.2010; Case of Ranjbar and Others v. Turkey Application Nr. 37040/07, 13.04.2010.
211
lar, gmenlerin barnma koullar ve temel haklarnn korunmas ile ilgili ayrntl dzenleme getirirken, ilgili yetkililerle personelin keyfi davranlarn nlemek adna takip edilmesi gereken balca standart ve uygulamalar da saptamtr. Ayrca, bu genelgenin uygulanabilmesi iin, AB Katlm ncesi Mali Yardm Programlar kapsamnda mlteciler/snmaclar iin kabul, tarama ve barnma merkezleri ile kaytd gmenler iin geri gnderme merkezlerinin kurulmas amacyla 81,9 milyon Avro bteli iki proje balatlmtr. Dier genelge ise, yine Mart 2010 tarihinde snmac ve mltecilerin sorunlarna ilikin olarak hazrlanm olan ileri Bakanl genelgesidir (Genelge No, 2010/23). Bu genelge, kiilere, gvenlik gleri tarafndan yasad statde yakalansalar dahi, snma bavurusu yapma olana tannmasn ve kendilerine yabanclar numaras verilmesini dzenlemitir. Bylelikle, bu kiilerin kayt altna alnmas ve lkede yasad statde kalmann nlenmesi hedeflenmitir. Son dnemde, tm bu dzenlemeleri biraraya getirecek ve Trkiyedeki nemli bir boluu dolduracak olan ltica Yasas almalar da hz kazanmtr. Paralel ekilde Yabanclar Yasas da yeniden dzenlenmektedir. AB ile bu alandaki uyuma ynelik dzenlemelerin 2009-2013 yllar arasna yayld dnldnde, nmzdeki yllarda Trkiyenin farkl alanlarda yeni dzenlemelerle uyum srecine devam edecei grlmektedir.
Sonu AB, ortak g ve snma politikas oluturma hedefini somutlatrd Amsterdam Anlamas sonras dnemi, Tampere (1999-2004), Lahey (2005-2010) ve Stockholm Programlar (2010-2015) ile beer yllk dnemler eklinde dzenlenleyerek, bu srete, AB d snrlarnn korunmas konunusu ne karmtr. Getiimiz 10 yl, snr ynetimi alanndaki dzenlemelerin, kresel aptaki krizlerin ve buna ynelik tehdit algsnn da younluk kazand bir srece iaret etmektedir. AB temel olarak, dardan gelecek herhangi bir nedenle, AB Tek Pazarna ve bu alandaki zgrlk ve gvenlik ortamna zarar
212
gelmemesini dnmektedir. Bu duruma paralel ekilde, ABde yasad gn nlenmesine ynelik dzenlemelerin de, son 10 ylda hz kazand gzlenmektedir. Yasad gn nlenmesinde snrlarn korunmas birincil derecede nemlidir. Ancak teknoloji, ulam ve haberleme gibi olanaklarn artt gnmzde herey gibi insan hareketleri de kresellemitir. G gzergahlar eitlenmi, g eden kii says artm ve g konusu sadece hedef lkelerin snr koruma nlemleriyle zebilecekleri bir olay olmaktan kmtr. AB de, 2015 ylna kadar planlam olduu g ynetimi konusunda, snrlarnn etkin kontrolnn salanmasna ve yasad girilerin nlenmesine zel nem vermektedir. Bu balamda, Schengen ve Dublin sistemi gibi ortak mekanizmalar kurmu ve bu sistemleri Schengen Bilgi Sistemi, EURODAC sistemi gibi teknolojik sistemlerle destekleyerek, etkin kontrol salanmasna ynelik dzenlemeler yapmtr. Snrlardan girilere ynelik sistemlere, 2011 yl iinde, Komisyon tarafndan hazrlanarak, Konseye iletilecek yeni dzenlemeler de eklenecektir. Snr ynetimi alanndaki bu dzenlemeleri destekleyici ek mekanizmalar, kresel g hareketleri karsnda yasadln engellenmesi asndan belirleyici hale gelmitir. Bu balamda AB iinde, tayclara, iverenlere, genel olarak i piyasasna ve ceza alanna ynelik dzenlemeler yaplarak, AB topraklarnda yasad barnma olanaklarnn ortadan kaldrlmas hedeflenmitir. Adaylk srecinde bir lke olarak, Trkiyenin snr ynetimi, AB asndan son derece nemlidir. nk Trkiye baz durumlarda hedef lke olarak da deerlendirilmekle birlikte, ayn zamanda, uluslararas g yollarnn kavanda bulunan ve birok gmenin ulamak istedii hedef lkelerin olduu ABye giden yolda bir transit lkedir. Bu durumda Trkiyenin snlarn nasl koruduu ABde g ve snr ynetimi konusunda belirleyicidir. Ancak buna ek olarak, Trkiyede yasad bir ekilde kalmann ne kadar olanakl olduu ve bu durumun, Trkiye idaresi tarafndan ne kadar kontrol edilebildii de, hem AB, hem de Trkiye asndan son derece nemlidir.
213
G konusunda yasadln nlenmesi konusunda Trkiyede yaplan dzenlemeler, yelik mzakerelerinin resmen balad 2005 ylndan sonra hz kazanmtr. Bu srete, ABye paralel ekilde, Trkiyede de snr ynetimi konusunun nceliini koruduu grlmektedir. Ancak yine ABye benzer ekilde, yabanc numaras verilerek, lkedeki yabanclarn kayt altna alnmas, izinsiz yabanc altranlara ve izinsiz alanlara cezalar verilmesi gibi, gmen kaakl ve insan ticaretinin Trk Ceza Kanununda yer almasnn yannda, konuyla ilgili yasalama almalarnn hz kazanmas gibi destekleyici dzenlemelerle, snr kontrolne ek mekanizmalarn devreye sokulduu grlmektedir. nmzdeki dnem, hem AB hem de Trkiye iin, yasad gn engellenmesi konusunun kapsaml ekilde ve lkeler arasnda geni ibirlikleriyle ilerleyecei bir sreci gstermektedir.
Kaynaka 2008 yl Ulusal Program. php?p=42260&l=1 (13.07.2010). Kaynak: http://www.abgs.gov.tr/index.
Council Decision. (18 February 2008). The principles, priorities and conditions contained in the Accession Partnership with the Republic of Turkey and repealing Decision 2006/35/EC Kaynak: http://ec.europa.eu/enlargement/candidatecountries/turkey/key_documents_en.htm (Eriim Tarih:14.02.2011). COM. (2006). 733 final. Communication from the Commission: Reinforcing the management of the European Unions maritime borders, 2006. COM. (2008). 68 final. Communication of 13 Febraury 2008 from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: Examining the creation of a European border surveillance system (EUROSUR), 2008. COM. (2010). 171 final. Legislative Proposal to set up Entry-Exit System (EES), Legislative proposal to set up Registred Traveller Programme (RTP), Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, The European Economic and Social Committee of the Region, Action Plan Implementing the Stockholm Programme. Brussels: 20.04.2010. COM. (2008). 359 final. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions of 17 June 2008, A Common Immigration Policy for Europe: Principles, Actions and Tools, Not published in the Official Journal.
214
Council Decision 2004/573/EC of 29 April 2004 on the organization of joint flights for removals from the territory of two or more Member States of third-country nationals who are subjects of individual removal orders, OJ L 261, 6.8.2004. Council Directive 2004/82/EC of 29 April 2004 on the obligation of carriers to communicate passanger data, OJ L 261, 6.8.2004. Council Directive 2008/115/EC of the European Parliament and of the Council of 16 December 2008 on common standards and procedures in Member States for returning illegally staying third-country nationals, OJ L 348, 24.12.2008. Council Directive 2009/50/EC of 25 May 2009 on the condition of entry and residence of third-country nationals for the purposes of highly qualified employment, OJ L 155, 18.06.2009. Council Directive 2009/52/EC of the European Parliament and of the Council of 18 June 2009 providing for minimum standards on sanctions and measures against employers of illegally staying third-country nationals, OJ L 168, 30.06.2009. Council Directive, 2004/81/EC on the residence permit issued to Non-EU Member Country nationals who are victims of trafficking in human beings or who have been the subject of an action to facilitate illegal immigration, who cooperate with the competent authorities, OJ L 261, 06.08.2004. Council of the European Union document 17024/09. Stockholm Program. Brussels. Council Regulation (2003). No 343/2003 of 18 February 2003 establishing the criteria and mechanisms for determining the Member States responsible for examining an asylum application lodged in one of the Member States by a thirdcountry national, OJ L 50, 25.2 2003. Council Regulation (2004). No 2007/2004 of 26 October 2004 establishing a European Agency for the Management of Operational Cooperation at the External Borders of the Member States of the European Union, OJ L 349, 25.11.2004. Dvell, F. (2006). Illegal Immigration in Europe Beyond Control?, Palgrave: McMillan. European Council (2000). Regulation No.2725/2000 of 11 December 2000 concerning the establishment of Eurodac for the comparison of fingerprints for the effective application of the Dublin Convention, OJ L 316, 15.12.2000. European Council (2008). Regulation No 1104/2008 ve Council Decision 2008/839. Schengen Information System. OJ L 299, 08.11.2008. Genelge No. 2010/15, Entegre Snr Ynetimi Konulu Babakanlk Genelgesi. RG Say: 27592, 26.05.2010.
215
Genelge 2010/22, Yasad Gle Mcadele ile lgili ileri Bakanl Genelgesi, Mart 2010. Kaynak: http://www.icisleri.gov.tr/default.icisleri_2.aspx?id=4536 (Eriim Tarihi: 14.07.2010). Genelge No. 2010/23. Mlteciler ve kamet Harcna likin ileri Bakanl Genelgesi. Mart 2010. Kaynak: http://www.hyd.org.tr/?pid=792 (Eriim Tarihi: 25.10.2010). International Labour Organization (2005). International Labour Organizations Towards a Fair Deal for Migrant Workers in the Global Economy. 26.10.2005. Kaynak: http://www.ilo.org/global/Themes/Labour_migration/lang--en/ docName--KD00096/index.htm (Eriim Tarihi: 01.04.2010). International Organization of Migration (2010). Migrants population 2010. Kaynak: http://www.iom.int/jahia/Jahia/about-migration/facts-and-figures/regionaland-country-figures (Eriim Tarihi: 01.04.2010). Kanun No 5237, 26.9.2004, Kaynak: http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5237. html, (Eriim Tarihi: 25.10.2010). Kanun No. 4817, 27.02.2003, Kaynak: http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/ html/1219.html (Eriim Tarihi: 25.10.2010). Kanun No. 4817, Madde 21 Cezai Hkmler, Deiik madde: 23/01/2008-5728 S.K./499.mad). Schengen Convention. Kaynak: http://www.hri.org/docs/Schengen90/ (28.07.2010). SEC (2009), 320. Commission Staff Working Document. Third Annual Report on the development of a common policy on illegal immigration, smuggling and trafficking of human beings, external borders, and the return of illegal residents, Brussels, 9.3.2009. Treaty of Lisbon (17.12.2007). Amending the Treaty on European Union and the Treaty establishing the European Community signed at Lisbon, 13.12.2007, English edition, OJ C 306, Vol.50. Trkiye Katlm Ortakl Belgesi (18 ubat 2008). Kaynak: http://www.abgs.gov. tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/Kob/Turkiye_Kat_Ort_Belg_2007.pdf (Eriim Tarihi: 13.07.2010). United Nations. (2010). United Nations Trends in Total Migrant Stock: The 2008 Revision. Kaynak: http://esa.un.org/migration (Eriim Tarihi: 01.04.2010).
216
MEVZUAT N GER, NSAN ONURUNUN KORUNMASI AISINDAN LER BR ADIM: GMEN KAAKILII SUUNA LKN DEKLKLER
Fatih BRTEK* zet Gmen kaakl suu snraan bir su tr olmakla birlikte insan ticareti suu ile yakndan ilgilidir. zellikle gmenlerin mali ve manevi ynden istismar edilmesi ve btn snraan seyahat boyunca illegal bir durumda bulunmas, onlar insan ticareti suuna potansiyel aday haline getirmektedir. Bu balamda gmen kaakl suu da en az insan ticareti suu kadar bir insan haklar sorunu olup uluslararas toplumu yakndan ilgilendiren bir konudur. almamzda, Temmuz 2010da yrrle giren 6008 Sayl Kanun kapsamnda, gmen kaakl suunun konusu olan gmenlerin konumu ele alnmtr. Ayrca gmen kaakl suuna ilikin Trk Ceza Kanunu hkmleri ile Trkiyenin taraf olduu Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokol hkmleri mukayeseli bir biimde incelenmitir. almamz kapsamnda, gmen kaakl suu, i hukuk bakmndan btn unsurlar ile bir btn halinde ele alnmam; sadece 6008 Sayl Kanun ile getirilen hkmler ve yrrlkten kaldrlan mevzuat hkmleri bakmndan deerlendirmelerde bulunulmutur. Ayrca yrrle giren mevzuat hkmlerinin, gmen kaakl suu ile mcadeleye etkisi ve nihayet gmenlerin hukuki durumlar da ilgili blmlerde ele alnmtr. Anahtar Kelimeler: Gmen Kaakl, nsan Ticareti, Trk Ceza Kanunu, 6008 Sayl Kanun, Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokol
* Nide Polis Meslek Yksek Okulu retim Grevlisi. Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal Doktora rencisi, fatihbirtek@hotmail.com
217
Giri nsanlarn daha iyi artlarda yaamak maksadyla bulunduklar lkeyi terk edip bir baka lkeye gitmek istemesinin temelinde; gvenlik kayglar, sosyo-ekonomik sebepler, bulunduklar lkelerin refah dzeyi ve siyasal sisteminin otoriter nitelii ve silahl atmalar gibi etkenler yatmaktadr (Kelly, 2002; Erder ve Kaka, 2003). lkelerin refah seviyeleri arasnda uurumlar bulunduu mddete de lkeler aras legal ve illegal g olgusunun sona ermesi mmkn deildir. Bireylerin kendi lkelerinden bir baka lkeye giderek burada yaamak istemeleri gerekte ok insani bir istek olarak grlebilir. Ancak bu trden bir g hareketinin ulusal ve uluslararas hukuk normlarna aykr olmas durumunda hem gidilmek istenen hedef lke, hem de bu lkeye ulamak iin kat edilen transit lkeler bakmndan ciddi snr ve kamu gvenlii problemleri ortaya karmaktadr. Kald ki bir baka lkeye g etme niyetinde olan kimselerin bu trden bir snraan eylemi tek balarna gerekletirmeleri mmkn olmad iin, bu kimseler ounlukla organize su rgtleri1 ya da terr rgtlerinin tezghndan2 insan onuruna yaramayan uygulamalara maruz kalarak gemek tehlikesi ile kar karya kalmaktadrlar. Bu sebeple gmen kaakl ya da daha geni bir ifade ile yasad g ierisinde yer alan kimseler insan ticareti suunun maduru olabilmekte, zorla altrma ya da kleletirme dngsnn iine girebilmektedir (Hansson, 2001). Bu sebeple, gerek gmen kaakl suu ve gerekse insan ticareti suu amzda, ulusal ve uluslararas alanda zerinde daha nemle durulan konular haline gelmitir (Obokata, 2005). Balangta fakirlikten, evresel olumsuzluklardan kamak ya da daha iyi ekonomik ve eitim koullarna sahip olmak amacn tayan
1
Gmenlerin Avrupaya ulamas bakmndan en elverili yol olan Balkan Rotasnda, su rgtleri ve mafyann dorudan ya da dolayl bir maddi menfaat elde etmek amacyla gmen kaakl suu ile ilgilenmekte ve snraan faaliyetlerde bulunmakta ve bu ilginin boyutu ve ciddiyetinin her geen gn artmas sebebiyle daha tehlikeli hale gelmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. Brolan, 2002: s. 586,587 Gmen Kaakl ve nsan Ticareti Sular, dnya zerinde silah ve uyuturucu kaaklndan sonra en fazla gelir getiren su tr olmas ve dk risk iermesi sebebiyle, terr rgtleri ve kar amal su rgtlerinin faaliyetleri arasna girmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Miko ve Park, 2000: s.1.
218
ve daha ok gmenlerin gnll bir tercihinden kaynaklanan (Brolan, 2002) ve bu yn itibariyle de bir bakma hakl grlebilecek insani bir istek ile balayan yolculuk; gerek transit lkelerin ve gerekse hedef lkelerin snr gvenliini ve kamu dzenini olumsuz etkilemekte ve ayn zamanda g etmek isteyen kimselerin umuda yolculuunun ounlukla lm ya da ciddi yaralanmalarla sonulanmasna neden olmaktadr. Bununla birlikte tamamlanm olan gmen kaakl fiilleri bakmndan gerek g srasnda ve gerekse g sonrasnda, bu sutan dorudan doruya zarar gren gmenler, en temel insan haklarndan dahi yoksun bir ekilde ve insani olmayan artlar altnda tanmakta ya da barndrlmaktadr. Bu sebeple, gmen kaakl suu bir illegal gmenlik sorunu olarak alglansa da (Parry, 1999), insan ticareti suuna zemin hazrlayan bir konumda olmas sebebiyle insan ticareti ile eit dzeyde insan haklar alann ilgilendirmektedir.3 zellikle gmenlerin hedef lkeye ulatklarnda i koullar ve barnma gibi konularda yanltlm ya da aldatlm olduu durumlarda potansiyel olarak insan ticareti suunun konusu haline gelebildikleri dikkate alndnda, gmen kaakl suu ile insan ticreti suu arasnda gri bir alann bulunduu sylenebilir. (Graycar, 1999; nok, 2005). Kanaatimizce gmenlerin gerek g srasnda insan onuru ile badamayan muamelelere tabi tutulmas ve asgari insan haklarndan yoksun bir ekilde hedef lkeye ulamaya/ulatrlmaya almas ve gerekse g eylemi srasnda ve sonrasnda iinde bulunduklar durum sebebiyle insan tacirlerinin ve dier illegal oluumlarn (fuhu eteleri ve dier organize su rgtleri) suistimaline ak bir konumda olmalar, gmen kaakl olgusunun temel bir insan haklar sorunu olduunu gstermektedir. nsan onuruna ve insanl yakmayan bu trsonularn ortaya kmasna engel olmak amacyla; problemin snraan boyutu da dikkate alnarak uluslararas alanda bir takm szlemeler akdedilmi ve bu szlemeler, szlemenin taraf olan devletlere bir takm ykmllkler yklemitir. Devletler, insanlk asndan bir btn tekil eden dnya ulusunun fertleri olarak, ortak bir amaca ynelik bu ykmllklerini
3
Gmen kaakl olgusunun da en az insan ticareti kadar insan haklar perspektifinden ela alnmas gerektii hususunda bkz. Obokata, s. 395
219
yerine getirmekle; ncelikle kendi snr ve kamu gvenliklerini ve daha sonra da dier lkelerin menfaatlerini korumaktadrlar. Bununla birlikte, illegal snran g sorunu ile etkin bir mcadale yrtldnde, organize su rgtlerinin gayri insani artlar altnda lkelerin snrlarn kat eden gmenlerin insanlk onuru da korunmaktadr. Sz edilen uluslararas szlemeler, bir yandan illegal g eylemini organize eden kimseler bakmndan lkelerin ceza hukuku kurallar ierisinde yaptrma balanmasn, dier yandan bu sutan zarar gren gmenlerin cezai sorumluluktan bak tutulmasn ngrmektedir. Bu makalede, ilk olarak gmen kaakl suunun ulusal hukukumuzdaki yeri ve dzenleni biimi, sutan zarar gren gmenlerin konumu ele alnacak ve bundan sonra da i hukukta yer alan dzenlemeler balamnda; gmenlerin konumu, gmenlerin rzasnn bir hukuka uygunluk nedeni olup olmad, suun kalkma suu niteliini tayp tamad ve nihayet gmenlerin insan onuruna aykr bir ekilde barndrlmas ya da tanmasnn faillerin ceza sorumluluunu artrp artrmad hususlar, mlga 765 Sayl Trk Ceza Kanunu ve 5237 Sayl Trk Ceza Kanunu (ve bu kanunda yaplan deiiklikler) balamnda ele alnacaktr. 1. Gmen Kaakl Suunun Trk Hukukunda Dzenlenii Gmen kaakl suuna ilikin ilk yasal dzenleme, Mlga 765 Sayl Trk Ceza Kanununun 201. maddesine 03.08.2002 tarihinde eklenen 201. maddenin (a) bendi ile eklenen hkmdr.4 765 Sayl Trk Ceza Kanununa eklenen bu hkm, Trkiyenin imzalam olduu uluslararas szlemelerden kaynaklanan ykmllklerinin yerine getirilmesi niteliindeydi. Trkiye, Birlemi Milletler tarafndan 2000 ylnda Palermoda dzenlenen konferansta kabul edilen, Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesi ve
4
Gerekte insan ticareti ve gmen kaakl suu 2001 yl Trk Ceza Kanunu n tasarsnda ilk olarak ele alnmtr. Bkz. (Hakeri, 2004: s. 1, dn. 1)
220
ona ek Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesine Ek Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokol imzalamtr. Sz konusu uluslararas szlemelerin onaylanmas, 4800 ve 4803 Sayl kanunlarla,5,6 T.B.M.M. tarafndan uygun bulunmutur. Anayasann 90. maddesi uyarnca, sz konusu kanunlarn kabul edilmesi ile birlikte akdedilen her iki uluslararas szleme de i hukuk normu haline getirilmitir. Anayasann 90. maddesinin son fkrasna gre, temel hak ve hrriyetlere ilikin7 uluslararas szlemeler, kanunlardan ngelen bir uygulama alanna sahip olduu iin sz konusu uluslararas szleme hkmleri ile gmen kaakl suunu dzenleyen gerek Mlga 765 Sayl T.C.K. ve gerekse 5237 Sayl T.C.K. hkmlerinin karlatrlmas gerekmektedir. Bu balamda Trkiye tarafndan imzalanan uluslararas szlemelerin, gmen kaaklnn nlenmesi ve bu suun cezalandrlmas konusunda taraf devletler bakmndan getirmi olduu ykmllklerin neler olduu ve bu ykmllklerin i hukuk normlarna ne derece yanstld ayr bir balk altnda incelenmelidir. Bu sebeple i hukuk hkmlerini incelemeden nce, almamza k tutmas bakmndan, gmen kaakl olgusunun genel erevesinin i hukukumuz bakmndan balayc olan8 uluslararas szleme hkmleri balamnda belirlenmesine ihtiya vardr. Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesine Ek Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar
5 6 7
30.01.2003 tarih ve 24841 Sayl R.G. 04.02.2003 tarih ve 25015 Sayl R.G. Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesine Ek Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokoln nszne bakldnda, protokoln Gmenlere insanca muamele yaplmasna ve haklarnn btnyle korunmasnn salanmasna duyulan ihtiya (par. 3) bulunduu konusunda ortaya kan kanaatten hareketle imzaland ve Protokoln amacn ortaya koyan 2. maddesinde de Kaak gmenlerin haklarnn korunmas hkmlerine yer verilmitir. Bu hkmlerden hareketle, sz konusu uluslararas szleme insan haklar korumay ve insan haklar standardn ykseltmeyi ama edinen, temel hak ve hrriyetlere ilikin uluslararas szleme niteliindedir. Uluslalaras szlemeler, TBMM tarafndan onaylandktan sonra usulne gre yrrle girmi ise artk kanun hkmndedir. Bkz. Anyasa m. 90
221
Protokoln 3/a bendine gre gmen kaakl: Dorudan veya dolayl olarak, mali veya dier bir maddi kar elde etmek iin, bir kiinin vatandaln tamad veya daimi ikametgh sahibi olmad bir Taraf Devlete yasad giriinin temini dir. Sz konusu Protokole gre, gmen kaaklnn nlenmesi konusunda szlemeye taraf devletler, belli ykmllkleri yerine getirmek zorundadr. Bu ykmllkler ierisinde incelemekte olduumuz konu ile ilgili olanlar unlardr: Gmenlerin, gmen kaakl fiilinin konusu olmaktan dolay cezai kovuturmaya tabi tutulmamas, Gmen kaakl fiilinin su haline getirilmesi,9 lgili devletin vatanda olmayan veya o devlette daimi ikametgh bulunmayan bir kiinin, anlan devlette yasal olarak kalmak iin gerekli artlara uymakszn orada kalmasna yasad yollarla imkn salanmasnn su haline getirilmesi, Kendi hukuk sisteminin temel kavramlarna bal kalmak kaydyla, gmen kaakl suuna teebbsn, su ortaklnn ve gmen kaakl suunu ilemek amacyla bakalarn rgtleme veya ynetmenin su haline getirilmesi, Gmenlerin hayatlarn veya gvenliklerini tehlikeye sokan veya tehlikeye sokmas muhtemel durumlar ya da gmenlerin istismar dhil, insanlk d veya aalayc muamelelere yol aan halleri cezay arlatran nedenler olarak kabul edilmesi. 1.1. 765 Sayl Trk Ceza Kanunu (Mlga) Yukarda zikredildii zere Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesine Ek Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokoln imzalanmasndan sonra
9
Ayn zamanda gmen kaakl amacyla ilenen, sahte seyehat veya kimlik belgesi imali, bu trden bir belgenin tedariki, temini veya bulundurulmas.
222
03.08.2002 tarih ve 4771 Sayl Kanun ile TCKnn 201. maddesine eklenen 201/a hkm ile10 gmen kaakl suu mevzuatmzda ilk kez dzenlenmitir. Sz konusu 201/a hkm ile bir yandan gmen kaakl fiili ve bu fiile teebbs,11 sua itirak ve bu suun ilenmesi maksadyla belge dzenleme ve tedariki fiilleri su haline getirilmi, dier yandan gmenlerin yaamlarnn veya vcut btnlklerinin tehlikeye sokulmas veya onur krc muameleye tabi tutulmalar ve bu suun rgt faaliyeti kapsamnda ilenmesi cezay arlatran nitelikli haller olarak dzenlenmitir. 765 Sayl TCK 201/a hkm ile uluslararas szleme hkmleri birlikte deerlendirildiinde; sz konusu yasa hkmnn uluslararas szleme ile ngrlen ykmllklerin yerine getirildii aktr. Fakat bu ykmllklerin yerine getirilmesi ile birlikte zellikle suun
10
201/a hkmne gre: Dorudan doruya veya dolayl olarak maddi menfaat elde etmek maksadyla, yabanc bir devlet tabiiyetinde bulunan veya vatansz olan veya Trkiyede srekli olarak tourmasna yetkili mercilerce izin verilmemi bulunan kimselerin Trkiyeye yasal olmayan yollardan girmelerini veya lkede kalmalarn, bu kiilerin veya Trk vatandalarnn yasal olmayan yollardan lke dna kmalarn salamaya gmen kaakl denilir. Gmen kaakl suunun faillerine veya byle bir sua itirak etmeksizin daha nce lkeye sokulmu veya girmi kaak gmenleri, maddi menfaat elde etmek maksadyla, yasal olmayan oyllarla lkeden karanlara, yasal koullara uymakszn lkede kalmalarn olanakl klanlara, bu maksatla sahte kimlik veya seyehat belgelerini hazrlayanlara veya temin edenlere ya da bu sulara teebbs edenlere fiilleri baka bir su olutursa bile ayrca iki yldan be yla kadar ar hapis ve bir milyar liradan az olmamak zere ar para cezas verilir; suun ilenmesinde kullanlan tatlar ve bu fiil nedeniyle elde edilen maddi menfaatler msadere edilir. Yukardaki fkralarda yazl olan sular, kaak gmenlerin yaamlarn veya vcut btnlklerini tehlikeye soktuu veya insanlk d veya onur krc muamele biimlerine tabi klnmalarna neden olduu hallerde failleri verilecek cezalar, yars orannda; lm meydana gelmi ise bir kat artrlarak hkmolunur. Yukardaki fkralarda yazl sular rgtl olarak ilendiinde faillere verilecek cezalar bir kat artrlarak hkmolunur. Kanun hkm ile gmen kaaklna teebbs edilemesi halinde su tamamlanm gibi cezalandrlmakta ve gmen kaakl suu kalkma suu olarak ngrlmektedir.
11
223
tanmlanmas bakmndan kanun hkmnn uluslararas szlemeye ilaveten bir takm hususlar da ierdii grlmektedir. yle ki; Trk vatandalarnn yasal olmayan oyllardan lke dna karlmalarn salama fiili gmen kaakl suu olarak tanmlanmtr. Oysa uluslararas szleme hkmlerine bakldnda gmen kaakl suunun konusu sadece yabanclar iken; 765 Sayl TCK, vatandalarn da bu suun konusu olabileceini dzenlemi ve uluslararas szlemede gmenler iin ngrlen hukuki koruma standardn (insan haklarn koruyan ve teminat altna alan gvenceler) vatandalar lehine geniletmitir. Bu noktada uluslararas szlemelerin insan haklarnn korunmas bakmndan asgari standartlar tespit ettii ve devletlerin bu standartlarn stnde insan haklarn koruyucu tedbir ve gvenceler ngrmesinin yasaklanmayaca dikkate alndnda sz konusu dzenlemenin yerinde bir dzenleme olduu sylenebilir.
1.2. 5237 Sayl Trk Ceza Kanunu 5237 Sayl Trk Ceza Kanunu 1 Haziran 2005 tarihinde yrrle girmi ve 5252 Sayl Trk Ceza Kanununun Yrrlk ve Uygulama ekli Hakkndaki Kanunun 12/b maddesi hkm ile 765 Sayl Trk Ceza Kanunu yrrlkten kaldrlmtr. Gmen kaakl suu 5237 Sayl Trk Ceza Kanununun zel hkmleri dzenleyen ikinci kitap birinci ksmda uluslararas sular baln tayan ikinci blm ierisinde (79. madde) dzenlenmitir. Bu hkme gre: 1) Dorudan doruya veya dolayl olarak maddi menfaat elde etmek maksadyla, yasal olmayan yollardan, a- Bir yabancy lkeye sokan veya lkede kalmasna salayan, b- Trk vatanda veya yabancnn yurt dna kmasna imkn salayan kii yldan sekiz yla kadar hapis ve onbin gne kadar adli para cezas ile cezalandrlr. 2) Bu suun bir rgtn faaliyeti erevesinde ilenmesi halinde, verilecek cezalar yars orannda artrlr.
224
3) Bu suun bir tzel kiinin faaliyeti erevesinde ilenmesi halinde, tzel kii hakknda bunlara zg gvenlik tedbirlerine hkmolunur. 5237 Sayl Kanunun, gmen kaakl suuna ilikin hkmlerinin mlga 765 Sayl Trk Ceza Kanununun 201/a hkm ile ayn dorultuda olduu grlmektedir. zellikle 765 Sayl TCKda olduu gibi, Trk vatandalarnn da bu sua konu olabileceine ilikin, uluslararas szlemede bulunmayan dzenlemeye tekrar yer verilmitir. Ancak 5237 Sayl Kanunda yer alan dzenlemeye bakldnda zellikle iki temel konuda farkllk olduu grlmektedir. 765 Sayl TCKda yer alan, gmen kaakl suunun teebbs halinin dahi tamamlanm bir su gibi cezalandrlmasn ve bu suun ilenmesi srasnda, gmenlerin yaamlarn veya vcut btnlklerini tehlikeye sokan ve insanlk d ve onur krc muamelelere tabi tutulmas halinde cezann artrlmasn ngren hkmlere yer verilmemitir. Her ne kadar 5237 Sayl TCK kapsamnda gmen kaakl suu uluslararas sular blmnde dzenlenmi olsa da, gmen kaakl suu uluslararas su nitelii tamamaktadr. Gerekte bu su tipinin, snraan bir su niteliine sahip olmas ve kamu dzeni ve snr gvenlii ilgilendirmesi sebebiyle devletin snr gvenliine kar sular ierisinde ya da Yabanclarn Trkiyede kamet ve Seyahatlerine likin Kanun gibi zel kanunlarda dzenlenmesinin daha uygun olaca dile getirilmektedir (Doan, 2005)12. Gmen kaakl suunun snraan bir nitelii sahip olmas bu sua tek bana uluslararas su nitelii kazandrmaya yetmeyecektir.13 Bu sebeple gmen kaakl suunun, Almanyada olduu gibi hususi bir kanun ile dzenlenmesi ve Pasaport Kanunu gibi mevzuatta dank bir halde bulunan hkmlerin tek bir at altnda toplanmas gerek
12
Erel, suun dzenlendii blmn yerinde olduuna iaret etmektedir. (Erel, 2007: s. 267) Bu ekilde bir kabul ile hareket edilir ise, uyuturucu ve uyarc madde imal ve ticareti sular da uluslararas sular kapsamnda mtalaa edilmek zorundadr. Gmen kaakl suunun snraan su olarak kabul gerektii konusunda bkz. (Pacurar, 2003)
13
225
korunan menfaat ve gerekse kanun yapma teknii asndan daha uygun olaca ynndeki gr daha uygundur (Yenidnya ve Alahin, 2009). 1 Haziran 2005 tarihinde 5237 Sayl Trk Ceza Kanununun yrrle girmesi ile birlikte gmen kaakl suuna ilikin hkmler bakmndan yeni bir takm tartmalar ortaya km ve suun nitelii bakmndan Yargtay tarafndan ok sayda itihat ortaya konulmutur. Gerekte gmen kaakl ile daha etkin mcadale amacyla, 765 Sayl TCKda suun cezas 2 yldan 5 yla kadar hapis cezas iken, yeni kanunla 3 yldan 8 yla kadar hapis cezas olarak artrlmtr. Ancak tek bana bu trden bir ceza artrm su ile etkin mcadelede barl olmamtr. Yukarda zikredildii zere zellikle suun kalkma suu olmaktan karlmas ve cezay arlatran nitelikli bir hal olarak gmenlere insan onuru ile badamayan muamelelerde bulunulmas hususlar yeni kanuna alnmadndan su ile etkin bir mcadale salanamamtr. Ayrca yine 1 Haziran 2005 tarihinde yrrle giren 5271 Sayl Ceza Muhakemesi Kanununun bir koruma tedbiri olarak ihdas ettii tutuklama nn artlar bakmndan, bir tutuklama nedeninin kendiliinden var sayld katalog sular arasnda gmen kaakl suunun saylmam olmas, gmen kaakl suundan pheli/sank olan kimselerin tutuksuz yarglanmasnn nn amtr. 22.07.2010 tarih ve 6008 Sayl Kanunun 6. maddesi ile yeni hkmlerin eklenmesine kadar geen be yllk uygulama sresince su ile etkin mcadele edilemedii ve bu sebeple de lkemizin, uluslararas alanda gmen kaakl suu ile etkin bir biimde mcadele etmedii ynnde youn bir biimde eletiriye maruz kald dile getirilmektedir14. Literatrde ise, gmenlerin Avrupaya gei yollarndan birisi olan ve Trkiyeyi (stanbul) de iine alan ve Almanyada son bulan Balkan Rotas nn en popler rota olduu ifade edilmekte (Di Nicola, 1999) ve bu rota ierisinde stanbul, Dnyann her hangi bir
14
22.07.2010 tarih ve 6008 Sayl Kanunna ilikin genel gereke (par. 6 ve 7) ve 4. madde gerekesi.
226
yerine gidebilmek iin her trl seyehat belgesinin ve her trl kiinin bulunabilidii bir ehir olarak tanmlanmaktadr. (Uitenbogaard, 2001den aktaran Brolan, s. 585-586) 1.3. 22.07.2010 Tarih ve 6008 Sayl Kanunun 6. Maddesi ile Eklenen Hkmler Gmen kaakl ile mcadele konusunda Trkiyenin, uluslararas alanda yukarda zikredilen eletirilere maruz kalmas ve bununla birlikte i hukuk uygulamamz bakmndan da 5237 Sayl TCKnn uygulanmasnda yaanan duraksamalar sebebiyle, gmen kaakl ile etkin mcadele amacyla mevzuata bir takm yeni hkmler eklemek ihtiyac ortaya kmtr. Bu hkmleri incelemeden nce, 6008 Sayl Kanun ile eklenen hkmlerin hangi ihtiyatan kaynaklandnn daha iyi anlalmas amacyla, i hukuk uygulamasnda ortaya kan tartmalara ksaca deinmek gerekmektedir. Bu tartmalarn ilki gmen kaakl suunun teebbse msait bir su olup olmad ve suun kalkma suu olarak dzenlenip dzenlenmedii konusunda kendini gstermitir. ncelikle u hususu ortaya koymak gerekmektedir ki, gmen kaakl suunun cezalandrlmas konusunda taraf devletlere ykmllk getiren Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesine Ek Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokoln 6/2,a maddesi gmen kaakl suuna teebbsn cezalandrlmasn ngrmektedir. Bu noktada sz konusu ulasalararas szleme kendi hukuk sisteminin temel kavramlarna bal kalmak kayd ile devletlerin gmen kaaklna teebbs fiillerin cezalandrmas zorunluluunu ortaya koymutur. Ancak szleme hkm dikkatle incelendiinde gmen kaakl suuna teebbs fiillerinin tamamlanm su gibi cezalandrlmas (kalkma suu) gerektiine ilikin bir hkm bulunmamaktadr. Bu balamda mlga 765 Sayl TCK kapsamnda gmen kaakl suu, bir kalkma suu olarak dzenlenmitir. Hi phesiz kanun koyucu bu ynde bir dzenleme ile, gmen kaakl ile mcadele konusunda uluslararas szleme ile ngrlen hkmler227
den daha st seviyede bir tedbir mahiyeti tamaktayd. Yukarda da zikredildii zere zellikle temel hak ve hrriyetlerin korunmas hususunda uluslararas szlemelerin asgari gvenceleri ortaya koyduu ve devletlerin bu gvencelerden daha st seviyede gvence ieren hkmlere yer verebilmek konusunda yetkisi bulunduu ve bu durumun sz konusu ulaslar aras szlemelere ve genel olarak uluslararas hukuk hkmlerine aykr olmayaca aktr. Kald ki, sz konusu Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesine Ek Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokoln 6/4 maddesi ak bir biimde protokolde yer alan hibir hkmn, bir taraf devleti kendi i hukukuna gre eylemleri bir su tekil eden bir kiiye kar nlem almaktan alkoymayaca hkmne yer vermitir. Bu balamda 765 Sayl TCK kapsamnda gmen kaakl suu kalkma suu olarak dzenlenmi iken, 5237 Sayl TCKda kanun koyucu bu ynde bir tercih kullanmam ve gmen kaakl suuna teebbs fiilini genel hkmler kapsamnda deerlendirmitir. Ancak bu noktada gmen kaakl ile mcadelede baz zaafiyetler ortaya kmtr. 5237 Sayl TCK kapsamnda bakldnda gmen kaakl suuna teebbs fiili bakmndan, teebbs dzenleyen 35. madde15 sua teebbs halinde, suun tamamlanm haline gre drtte birinden drtte ne kadar ceza indirimi ngrmektedir. Bu indirim ve 5275 Sayl Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanunun 107/2 maddesinde16 ngrlen koullu salverme h15
TCK m. 35: 1- Kii, ilemeyi kastettii bir suu elverili hareketlerle dorudan doruya icraya balayp da elinde olmayan nedenlerle tamamlayamaz ise teebbsten dolay sorumlu tutulur. 2- Sua teebbs halinde fail, meydana gelen zarar veya tehlikenin arlna gre, arlatrlm mebbet cezas yerine on yldan yirmi yla kadar, mebbet hapis cezas yerine dokuz yldan onbe yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. Dier hallerde verilecek ceza drtte birinden drtte ne kadar indirilir. 5275 Sayl CGTK m. 107/1,2: Koullu salvermeden yararlanabilmek iin mahkumun kurumdaki infaz sresini iyi halli olarak geirmesi gerekir. Arlatrlm mebbet hapis cezasna mahkum edilmi olanlar otuz yln, mebbet hapis cezasna mahkum edilmi olanlar yirmidrt yln, dier sreli hapis cezalarna mahkum olanlar, cezalarnn te ikisiniinfaz kurumunda ektikleri takdirde, koullu salvermeden yararlanabilirlir.
16
228
kmleri birlikte deerlendirildiinde gmen kaakl suuna teebbs eden kimseler ok ksa srede ceza evinden kmakta ve ayn su dngsne kald yerden dhil olmaktadr. Bu trden bir dng ise gmen kaakl suu ile mcadeleyi sekteye uratmaktadr. Sua teebbs aamasnda kalan bir eylemin tamamlanm bir su gibi cezalandrlmas kalkma suu ya da teebbs suu olarak tanmlanmakta (nder, 1992; Artuk ve Ark., 2009) ve su ile etkin mcadele amacyla eitli su tiplerinde bu dzenlemeye yer verilmektedir. Bir suun kalkma suu olarak ihdas edilmesi hususunda kanun koyucunun takdir yetkisi bulunmaktadr. Bu takdir yetkisinin sonucu olarak 5237 Sayl TCKnn 79. maddesinde gmen kaakl suuna teebbs hususunda her hangi bir dzenlemeye yer verilmemi ve teebbs halinde teebbs dzenleyen TCKnn 35. maddesi kapsamnda deerlendirilmitir. Ancak uygulamada, gmen kaakl suu ile mcadelede lke koullarnda her hangi bir iyileme bulunmad ve bu sebeple de kanun koyucunun gmen kaakl suunu kalkma suu olmaktan karmas hususunda tercihini deitirmesi iin bir sebep olmad dile getirilerek, gmen kaakl suunun, kanunda aka yazl olmasa da- kalkma suu olarak kabul edilmesi gerektii ileri srlmtr.17 Bu grle birlikte gmen kaakl suunun teebbse msait olup olmad ve mlga 765 Sayl TCKda olduu gibi kalkma suu olarak tanmlanp tanmlanmad hususlar, gerek Yargtay Ceza Dairesi ve gerekse Ceza Genel Kurulu kararlarnda youn bir biimde tartlm ve bu tartmalarn sonunda gmen kaakl suunun teebbse msait bir su olduu ve 5237 Sayl TCKda yer ald biimiyle suun kalkma suu olmad ve gmen kaakl suuna teebbs halinde, teebbse ilikin genel hkmlerin uygulanacana karar verilmitir.18 5237 Sayl TCKnn, gmen kaakl suunu bir kalkma suu olarak tanmlamamasna ilave bir eksiklik de, 765 Sayl
17
Yargtay CGK, E. 2007/8-149, K. 2007/277 Sayl Karara kar kan aznlk yelerinin grleri. Yargtay CGK, 2007/8-149, K. 2007/277; CGK, E. 2008/8-33, K. 2008/83; CGK, E. 2007/8-234, K. 2008/16; CGK, E. 2008/8-221, K. 2009/20.
18
229
Trk Ceza Kanununda gmen kaakl suunun cezay arlatran nitelikli hali olan kaak gmenlerin yaamlarn veya vcut btnlklerini tehlikeye sokmak veya insanlk d veya onur krc muamele biimilerin tabi klnmalarna neden olmak fiillerine 5237 Sayl TCKnn 79. maddesinde yer verilmemi olmasdr. Yargtay, bu trden bir cezay arlatran nitelikli hale kanunda aka yer verilmediini ve bu sebeple de 5237 Sayl TCKnn 79. maddesinin uygulanmasnda, insan hayatn ve vcut dokunulmazln tehlikeye sokan fiillerin ancak, cezann alt ve st snrlar arasnda belirlenmesini dzenleyen 61. madde kapsamnda deerlendirilebileceine karar vermi19 ve mstekar uygulama da bu ynde olmutur. Ancak Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesine Ek Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokoln 6/3,a hkmnde, Gmenlerin hayatlarn veya gvenliklerini tehlikeye sokan veya tehlikeye sokmas muhtemel durumlar veya bu tr gmenlerin istismar dhil, insanlk d veya aalayc muamelelere yol aan haller taraf devletlerin kendi hukuk sisteminin temel kavramlarna bal kalmak kaydyla, gmen kaakl suu bakmndan cezay arlatran sebepler olarak dzenlenmesi konusunda ak bir ykmllk getirmitir. Bu hkm balamnda bakldnda gmen kaakl suuna teebbsn, tamamlanm su gibi cezalandrlmas hususundan farkl olarak, 5237 Sayl TCK kapsamnda sz konusu uluslararas szlemede bir ykmllk olarak ngrlen cezay arlatran nitelikli sebeplere yer verilmemi olmas lkemizin hukuk sisteminin temel kavramlarna ballk ile aklanamayacak bir dzenlemedir. nk sz konusu cezay arlatran sebeplere kanun hkmnde yer verilmediinden, bu trden insanlk onuru ile badamayan muameleler ancak cezann kanunda yazl olan alt ve st snrlar arasnda bireyselletirilmesini dzenleyen 5237 Sayl TCKnn 61. maddesi balamnda deerlendirilebilecektir. Yukarda da yer verildii zere uygulamamzn da gr bu ynde olmutur. u halde 5237 Sayl TCKnn ilk halinde uluslararas szleme kapsamnda cezay ar19
Yargtay 8. CD. 27.11.2006 tarih ve E. 2006/1284 K. 2006/8378; Yargtay 8. CD. 06.12.2006 tarih ve E. 2006/4301 K. 2006/8928. Aktaran EREL, 2007: s. 299
230
latran bir hal olarak ngrlmesi ve dolaysyla gmenlere ynelik olarak insan onuru ile badamayan muamelelerin cezay arlatran bir nitelikli sebep olarak dzenlenmemi olmas i hukukumuz bakmndan bir byk bir eksikliktir. Gerek iki ana balk altnda toplam olduumuz kanuni dzenleme eksiklii ve gerekse uygulamada ortaya kan duraksama ve tartmalar ve nihayet Trkiyenin, gmen kaakl suu ile etkin bir biimde mcadele etmedii hususundaki uluslararas eletiriler sebebiyle 22.07.2010 tarih ve 6008 Sayl Kanunun 6. maddesi ile 5237 Sayl Trk Ceza Kanununun gmen kaakl suunu dzenleyen 79. maddesine baz hkmler eklenmitir.20 5237 Sayl TCKnn 6008 Sayl Kanunun 6. maddesi ile deiik 79. maddesine gre: (1) Dorudan doruya veya dolayl olarak madd menfaat elde etmek maksadyla, yasal olmayan yollardan; a) Bir yabancy lkeye sokan veya lkede kalmasna imkn salayan, b) Trk vatanda veya yabancnn yurt dna kmasna imkn salayan kii, yldan sekiz yla kadar hapis ve onbin gne kadar adl para cezas ile cezalandrlr. (Ek cmle: 22/07/2010-6008 S.K/6. md.) Su, teebbs aamasnda kalm olsa dahi, tamamlanm gibi cezaya hkmolunur. (2) (Ek fkra: 22/07/2010-6008 S.K/6.md.) Suun, madurlarn; a) Hayat bakmndan bir tehlike oluturmas, b) Onur krc bir muameleye maruz braklarak ilenmesi hlinde, verilecek ceza yarsndan te ikisine kadar artrlr. (3) Bu suun bir rgtn faaliyeti erevesinde ilenmesi hlinde, verilecek cezalar yar orannda artrlr.
20
Gmen kaakl suuna ilikin olarak, 5271 Sayl C.M.K, kapsamnda gmen kaakl suunun tutuklamaya ilikin katalog sular ierisine alnmas ynnde 6008 Sayl Kanun Tasars (Sra Says 526) ierisinde bir deiiklik maddesi bulunmaktayd. Ancak Tasarnn 5. maddesinde yer alan bu deiiklik hkm kanunlamamtr.
231
(4) Bu suun bir tzel kiinin faaliyeti erevesinde ilenmesi hlinde, tzel kii hakknda bunlara zg gvenlik tedbirlerine hkmolunur. 6008 Sayl Kanun ile getirilen hkmlerden ilki, gmen kaakl suunun kalkma suu (teebbs suu) olarak dzenlenmesi ve bu sua teebbs eden kimselerin su tamamlanm gibi cezalandrlmas hususundadr. Bu hkm yukarda aklam olduumuz aksaklklar ve uygulamada meydana gelen tartmalar sona erdirici bir nitelii sahiptir. kinci olarak, gmen kaakl suunun, madurlarn hayat bakmndan bir tehlike oluturmas, onur krc bir muameleye maruz braklarak ilenmesi halinde, verilecek cezann yarsndan te ikisine kadar artrlmasn ngren dzenleme de; Trkiyenin taraf olduu uluslarararas szlemeden kaynaklanan ykmllnn yerine getirilmesi niteliindedir ve gmen kaakl suu ile etkin bir biimde mcadele amacyla ihdas edilmitir. Ancak cezay arlatran sebebe ilikin madde hkmnde, gmen kaakl suuna konu olan kimselerin madur olarak tanmlanmas birok elikiyi beraberinde getiren ve bu hkmn uygulanmasnda sorunlar ortaya karan bir dzenleme niteliindedir. Kanaatimizce, sz konusu madur ifadesi yerine gmen kaakl fiiline konu olan kimseler ya da sutan zarar grenler ifadesinin kullanlmas daha yerinde olacaktr. Gmen kaakl fiiline konu olan kimselerin, yani gmenlerin , ceza hukuku balamnda hangi sfat tadklar ve hukuki konumlar aada ayr bir balk altnda incelenecektir. 6008 sayl Kanun ile eklenen hayat bakmndan tehlike ve onur krc muameleye maruz braklma kavramlar konusunda uygulamada ortaya kan rnekler balamnda bir deerlendirme yapmamz gerekmektedir. Bu balamda hayat bakmndan tehlike haline, gmenleri ara kasalarnda havasz bir ortamda tamak veya kk kayklarla kalabalk bir ekilde tamak,21 bir gemiye veya uaa ta21
Sz konusu rneklere 6008 Sayl Kanunun 6. maddesine ilikin gerekesinde yer verilmitir.
232
ma kapasitesinin stnde gmen yklemek22 rnek olarak gsterilebilir. Onur krc muameleye maruz braklma haline ilikin olarak da, ok kt tama koullar,23 a brakmak, olaan d mahalde barndrmak, tama ya da barndrma srasnda gmenlere aalayc davranlarda bulunmak fiilleri rnek gsterilebilir. 2. Gmen Kaakl Suunda Korunan Menfaat ve Gmenlerin Hukuki Konumu Gmen kaakl eyleminin su haline getirilmesi ile korunan menfaat konusunda reti ve uygulamada ortak bir gr bulunmamaktadr. Yargtay, gmen kaakl suunun kanunda uluslararas sular arasnda dzenlenmi olmasndan hareketle, korunan menfaatin uluslararas toplum olduuna karar vermitir.24 (Ayn ynde bkz. Doan, 2005) retide genel kabul gren gre gre korunan menfaat karma niteliktedir. Gmen kaakl fiilinin cezalandrlmas ile, gmenlerin malvarl ve vcut btnl, kamu ekonomisi (Tezcan ve Ark., 2008), kamu dzeni ve gvenlii (Summerer, 2006) ve devletlerin ve uluslararas toplumun hukuksal metinlerle oluturduu dzenin (Erel, 2007) korunduu sylenebilir. Devletler gmen kaakl suunu cezalandrmakla, ulusal ve uluslararas kurallar ineyerek yasa d yollarla lkelerine gelen gmenler nedeniyle urayabilecekleri zararlar engellemek istemektedir. (Evik, 2005) Gmen kaakl suunun madurunun kim olduu konusunda ise gerek retide ve gerekse uygulamada bir birliktelik bulunmamaktadr. Genel itibariyle ne srlen grler kendi iinde elikiler barndrmaktadr. Artuk/Gkcen ve Yenidnya (2008), bu suun madurunun toplumu oluturan herkes olduunu ne srmekte (2008)
22 23 24
Mlga 765 Sayl TCKnn 201/a madde gerekesinde yer verilen rnek. Mlga 765 Sayl TCKnn 201/a madde gerekesinde yer verilen rnek. Yargtay 8.CD. 25.04.2006 tarih ve 2028/3617 Sayl Karar
233
ve fakat te yandan gmenlerin rza aklamalarnn geersizlii konusu aklarken de, gmenlerin suun maduru olduunu belirtmektedirler. Yine ayn ekilde Tezcan/Erdem ve nok (2008) da, suun madurunun gmenler olduunu ancak gmenlerin rzasnn bir hukuka uygunluk nedeni tekil etmeyeceini dile getirmektedir. Gerek 5237 Sayl TCKnn 79. maddesinin gerekesine ve gerekse retinin ekseriyetine gre suun maduru gmenler olarak gsterilse de (Hakeri, 2004; Tezcan/Erdem ve nok, 2008; Doan, 2005) kanaatimizce gerekte suun maduru gmenler deildir. Gmen kaakl suu bakmndan gmenler hem suun konusu hem de sutan zarar grendir. Gmen kaakl suunun hukuksal anlamda maduru toplumu oluturan herkestir. nk gmen kaakl fiili ile lkenin kamu dzeni ve snr gvenlii ihlal edilmekte ve nihayet lkede yaayan herkes25 bu suun maduru haline gelmektedir. Gmenlerin bu suun maduru olarak kabul edilmesi gerekte sosyal anlamda madurluk ile hukuksal anlamda madurluk kavramlarnn kartrlmasndan kaynaklanmaktadr. Gmen kaakl suu kapsamnda, gerek maddi ve gerekse manevi adan smrye tabi tutulan ve istismar edilen ve bu sebeple sosyal anlamda madur olan kimseler elbette gmenlerdir. Ancak gmenler suun maduru olarak kabul edildiklerinde gmenlerin rzasnn bir hukuka uygunluk nedeni olarak kabul edilmesi gerekmektedir. Kanaatimizce suun maduru konusunda birbiri ile elien grlerin ne srlmesinin sebebi ncelikle, kanunun gerekesinde, suun maduru olarak gmenlerin gsterilmesi26, gmen kaakl suunun cezalandrlmas ile korunan menfaatin karma nitelikte olmas ve uluslararas szlemenin 5. maddesinde gmen kaakl suu kapsamnda gmenlerin cezalandrlmamasn ngren hkme yer verilmesidir.
25
Tzel kiiler madurluk sfatn haiz olmadklar iin (Artuk ve Ark., 2009: s. 307) devlet, gmen kaakl suunda madur deil sutan zarar grendir. Madde gerekesinde, Bu suta asl madurlar, aresizlik ve yoksulluk nedeniyle kendilerine bir ekmek kaps amak iin rpnan insanlardr ifadesine yer verilmitir. Ancak bu ifadede hukuksal anlamda deil sosyal anlamda maduriyetin ifade edildii aktr.
26
234
Oysa uluslararas szlemenin 5. maddesi dikkatle okunduunda gmenlerin, gmen kaakl eylemlerine konu olmasndan dolay cezalandrlamayaca hkmne yer verilmekte ve bu hkmle gmenlerin suun maduru deil konusu ve zarar greni olduuna iaret edilmektedir. Bu aklamalardan hareketle gmenlerin hukuksal anlamda gmen kaakl suunun maduru deil, sutan zarar gren ve ayn zamanda gmen kaakl suunun konusudurlar. 3. Gmenlerin Cezalandrlp Cezalandrlamayaca Sorunu Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesine Ek Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokoln 5.maddesinde: Gmenler, bu Protokoln 6.maddesinde ngrlen eylemlerin konusu olmaktan dolay bu Protokole gre, cezai kovuturmaya tabi tutulmayacaktr. hkmne yer verilmektedir. Bu hkmden hareketle gmen kaakl suunun konusu ve sutan zarar gren olarak nitelendirebileceimiz gmenlerin, gmen kaakl suundan dolay cezalandrlabilmesi mmkn deildir. Gerekte gmen kaakl suunu ileyen faillerin, kendilerini bir baka lkeye geirmesi ya da baka bir lkede barndrmas hususunda kendi rzalar ile ve onlara maddi menfaat temin ederek azmettiren konumunda bulunan gmenlerin gerek uluslararas szlemenin cezalandrmay nleyen hkm ve gerekse 5237 Sayl TCKnn bu kimseleri sosyal adan madur olarak tanmlamas sebebiyle; gmenlerin gmen kaakl suu sebebiyle cezalandrlmas kabul edilmemitir. Gmenlerin, faillere menfaat temin etmi olmas ve kendi rzalar ile gnll olarak sua konu olmalar gmen kaakl suunu insan ticareti suundan ayrmaktadr (Twomey, 2000; Deirmenci, 2006). Gmenler tarafndan gsterilen rza iki yn itibariyle bir hukuka uygunluk nedeni olarak kabul edilemez. ncelikle yukarda izah edildii zere, gmenler suun hukuksal adan madur olmad
235
iin hukuka uygunluk nedenlerini dzenleyen 5237 Sayl TCKnn 26. maddenin 2. fkrasnda yer alan madurun (hak sahibinin) rzas kapsamnda deerlendirilemeyecektir. Hem madur olmayan hem de bir lkenin snrlarndan girmek ya da lkeyi terketmek ve nihayet bir lkede kalmak konusunda gmenlerin tasarruf imkn bulunmamas sebebiyle, gmenlerin gstermi olduklar rzann bir hukuka uygunluk nedeni olarak kabul edilebilmesi hukuken mmkn deildir. Gerek uluslararas szleme ve gerekse 5237 Sayl TCKda yer alan dzenlemeler sebebiyle gmenlerin, gmen kaakl suu saylan fiillerden ya da bu fiillere itirak sebebiyle cezalandrlabilmesi mmkn deildir. Ancak Hakeriye (2004) gre gmenler, lkeye hukuka aykr yollardan girmi olmalar sebebiyle Pasaport Kanununun 34. maddesine aykrlk sebebiyle cezalandrlacaklardr. Bununla birlikte yasaya aykr yollardan Trkiyeye girmi olan kimseler eer iltica talebinde bulunmular ise Pasaport Kanununun 34. maddesi27 uyarnca da cezalandrlmalar mmkn deildir. nk Mltecilerin Hukuki Durumuna likin Szlemenin 31/1. maddesi bu kimselerin cezalandrlmasn yasaklayan bir hkm iermektedir. Ancak Trk Hukuku bakmndan lkeye yasaya aykr yollardan girmi olan kimselerin mlteci olarak kabul edilebilmesi iin lkeye girilerinden itibaren 10 gn iinde yurda giri yaptklar yer valiliine bildirim yapmalar gerekmektedir.28 Artuk, Gkcen ve Yenidnyaya (2008) gre, 10 gnlk sre ierisinde resmi makamlara bildiride bulunmayan gmenlerin, gerek 5682 Sayl Pasaport Kanunu ve gerekse 5683 Sayl Yabanclarn Trkiyede kamet ve Seyahatleri Hakknda Kanun hkmlerine gre sorumluluklar sz konusu olacaktr.
27
Bu madde hkmne gre: Trkiye Cumhuriyeti snrlarndan her naslsa pasaportsuz olarak girebilmi olan vatandalar ve yabanclar 250 liradan 1250 liraya kadar ar para veya 1 Aydan 6 Aya kadar hapis cezasyla veya her ikisiyle cezalandrlrlar. Bu gibilerden yabanc olanlar cezalarn ektikten sonra snr d edilirler. 30.11.1994 tarih ve 22127 Sayl RGde yaynlanan Trkiyeye ltica eden veya Baka Bir lkeye ltica Etmek zere Trkiyeden kamet zni Talep Eden Mnferit Yabanclar ile Topluca Snma Amacyla Snrlarmza Gelen Yabanclara ve Olabilecek Nfus Hareketlerine Uygulanacak Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik m. 4
28
236
Kanaatimizce, kendi lkelerini sava, ayaklanma veya siyasi dnceleri sebebiyle bask altnda kalmaktan dolay terkeden gmenlerin srf ynetmelikte belirlenen srede bildirim yapmam olmalarndan hareketle Pasaport Kanununun 34. maddesi uyarnca cezalandrlmamas gerekir. Yukarda yer verilen sebeplerden tr lkelerin terketmi olan kimseler 5237 Sayl TCK uyarnca (m. 25/2), ceza sorumluluunu kaldran bir sebep olarak dzenlenen zorunluluk halinden (ztrar hali) faydalandrlmak suretiyle cezalandrmadan bak tutulmaldr. Ancak bu trden sebeplerden birine dayanmakszn tamamen arzi sebeplerle geden kimselerin (gmenlerin) elbette Pasaport Kanununun 34. maddesi uyarnca ceza sorumluluu sz konusu olabilecektir. Sonu ve neriler Gmen kaakl suu snraan bir su olmas sebebiyle uluslararas toplumun tamamn ilgilendiren bir konudur. Suun snraan nitelii sebebiyle uluslararas toplum, gmen kaakl ile mcadele amacyla bir takm hukuki tedbirlerin alnmas konusunda uluslararas szlemeler ihdas etmi ve bu szlemeler ile taraf devletlere belli ykmllkler getirmilerdir. Hi phesiz bu ykmllklerin yerine getirilmesinde taraf devletlerin ve bir btn olarak uluslararas toplumun menfaati byktr. Bu balamda devletlerin bu uluslararas szlemelerde yer alan tedbirleri kendi i hukuk mevzuatlarna dhil etmesi ve bu tedbirleri yasalarla hayata geirerek gmen kaakl ile etkin bir biimde mcadele etmesi beklenmektedir. Ceza hukuku vastalaryla gmen kaakl ile mcadele iki stun zerine oturmaktadr. Bunlardan birincisi, gmen kaakl suunu ileyen faillerin etkin bir ceza yarglamas sistemi ierisinde soruturulmas dieri de bu suun konusu ve sutan zarar gren olan gmenlerin insanlk onurunun korunmas ve her trl istismardan ve insan ticareti suuna konu olmaktan korunmasdr. Hi phesiz ceza ve ceza yarglama kanunlar su ilendikten sonra varlk kazanan ve pheli ve sank asndan uygulanabilen bastrc nitelikte adli vastalar cmlesindendir. Gmen kaakl suunun nlenmesinde ceza ve ceza yarglama kanunlarnn dorudan proaktif bir etkisi bu237
lunmasa da; gmen kaakl suuna ilikin yaptrmn arl ve etkin bir biimde soruturulmasn ngren ceza yarglama yasalar toplum asndan su ilemeyi nleyici ve caydrc genel bir etki tamaktadr. Gmen kaakl suu bakmndan faillerin cezalandrlmas kadar nemli olan bir dier konu da, gmenlerin korunmasdr. Gmen kaakl suunun konusu olan ve nihayet gerek mali ve gerekse manevi anlamda smrlen ve istismar edilen insanlarn cezadan bak tutulmas ve nihayet bu insanlarn insanlk onurlarn maddi menfaat uruna hi sayan faillerin daha ar bir biimde cezalandrlmas gerekmektedir. 6008 Sayl Kanun ile getirilen yenilikler hukuksal anlamda 765 Sayl Trk Ceza Kanunu hkmlerine geriye dn gibi grlse de, gmen kaakl suu faillerinin cezalandrlmas ve gmenlerin insanlk onurlarnn korunmas asndan ileri bir adm atlm ve mevzuatmz lkemizin taraf olduu uluslararas szleme hkmleri ile tam uyumlu hale gelmitir. Mevzuat asndan geri ve fakat insanlk onurunun korunmas asndan ileri bir adm olan bu deiiklikler kapsamnda gmenlerin, suun maduru olarak tanmlanmas belki de sz konusu kanun deiiklikliinin olumsuz tek yndr. Bu dzenleme sebebiyle uygulamada bir takm sorunlarn ortaya kmas muhtemeldir. Mstakbel tartmalarn nne geilmesi ve uygulamada birlik salanmas maksadyla kanun metninde gmenlerin sutan zarar gren ya da suun konusu olarak tanmlanmas gerekmektedir. Bulunduklar lkede vaki olan siyasi karklk, sava ve basklar sebebiyle lkelerini terketmek zorunda kalan kimselerin illegal yollardan Trkiyeye girmi olmalar halinde mevzuatta ngrlen 10 gnlk bildirim sresi ierisinde yetkili makamlar nezdinde bildirimde bulunmam olmas, bu kimselerin Pasaport Kanununun 34. maddesi uyarnca cezalandrlma sonucunu dourmamas gerekir. Bu durumda olan gmenlerin durumlarnn ceza hukuku balamnda zorunluluk hali ierisinde olup olmadklar ayrca deerlendirilmeli ve zorunluluk haline ilikin artlarn bulunmas halinde bu kimselerin cezalandrlmamas insanlk onurunun korunmas ve nihayet insan haklarna saygl bir devlet olmann gereidir.
238
Kaynaka Arslan, . (2003). Gmen Kaakl Sular, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 52, 1, s. 113-145. Artuk, M. E.,& Gkcen, A.,& Yenidnya, A. C. (2009). Ceza Hukuku Genel Hkmler, 4. Bask, Ankara: Turhan Kitabevi. Artuk, M. E., & Gkcen, A.,& Yenidnya, A. C. (2008). Ceza Hukuku zel Hkmler, 9. Bask, Ankara: Turhan Kitabevi Brolan, C. (2002). An Analysis of the Human Smugling Trade and the Protocol Against the Smugling of Migrants by Land, Air and Sea From A Refugee Protection Perspective, International Journal of Refugee Law, 14 (4), pp. 561-596 Deirmenci, O. (2006). Mukayeseli Hukukta ve Trk Hukukunda nsan Ticareti Suu, Trkiye Barolar Birlii Dergisi, 67, s. 57-95 Di Nicola, A. (1999). Trafficking in Immigrants: A European Perspective, paper presented at the Colloquium on Cross-Border Crime in Europe, Prague, 27-28 September. Doan, K. (2005). Gmen Kaakl Suu. Ankara: Sekin Yaynevi Erder, S., & Kaka, S. (2003). Irregular Migration and Trafficking in Women, the Case of Turkey, International Organization for Migration (IOM). Erel, K. (2007). Yargtay Kararlar Inda Gmen Kaakl Suu, Trkiye Barolar Birlii Dergisi, 71, s. 264-299 Evik, A. H. (2005). Gmen Kaakl Suu, Atatrk niversitesi Erzincan Hukuk Fakltesi Dergisi, IX, 3-4, s. Gorvett, J. (2000). As Waves of Clandestine Europe-Bound Refugees Crash Over Turkey, Human Tragedies Rise, Washington Report on Middle East Affairs Graycar, A. (1999). Trafficking in Human Beings, Paper Presented at International Conference on Migration, Culture & Crime, Israel, 7 July Hakeri, H. (2004). Gmen Kaakl ve nsan Ticareti Sular, Kamu Hukuku Arivi Dergisi, 1, s. 1-18 Hansson, M. (2001). Trafficking in Women and Children in Asia and Europe: A Background Presentation of the Problems Involved and the Iniciatives Taken, Ministry for Foreignt Affairs, Department ofor Asia and the Pacific, Stockholm, Sweden. Kelly, E. (2002). Journeys of Jeopardy: A Review of Research on Trafficking in Women and Children in Europe, International Organization for Migration (IOM). Miko, F.T., & Park, G. (Jea-Hyun). (2000). Trafficking in Women and Children: The U.S. and International Response, U.S. Department of State (Report for Congress)
239
Morris, C. (2001). Turkey Becomes Way Station for Human Trafficking, 93, Christian Science Monitor 7. Obokata, T. (2005). Smuggling of Human Beings From a Human Rights Perspective: Obligations of Non-State and State Actors Under International Human Rights Law, International Journal of Refugee Law, 17 (2), 394-415. nder, A. (1992). Ceza Hukuku Genel Hkmler, C. II-III, stanbul: Beta Yaynlar nok, R. M. (2005). 5237 Sayl Yeni TCKya Gre Uluslararas Sular, Hukuk ve Adalet, Eletirel Hukuk Dergisi, 5, 176-219 Pacurar, A. (2003). Smuggling, Detention and Expulsion of Irregular Migrants, A study on International Legal Norms, Standarts and Practices, European Journal of Migration and Law, 5, 259-283 Parry, R. L. (1999). Displaced Destitute Desensitized. The Independent (UK), December 31 Summerer, K. (2006). Kleliin ada ekilleri, nsan Ticareti ve Cinsel stismarla Mcadele Balamnda Kadnlarn Korunmas: talyan Mevzuatndaki Reformlar, (ev. NOK, R. Murat), Hukuki Perspektifler Dergisi (HPD), 7, 130-139 Tezcan, D., Erdem, M.,& nok, R. M. (2008). Teorik ve Pratik Ceza zel Hukuku, Ankara: Sekin Yaynlar. Twomey, P. (2000). Europes Other Market: Trafficking in People. European Journal of Migration and Law, 2, 1-36. Yenidnya, C. & Alahin, M. E. (2009). Gmen Kaakl Suu, Trkiye Barolar Birlii Dergisi, 82, 1-50.
240
AVRUPA BRLNDE SINIR GVENL VE YNETM LE LGL GELMELER VE TRKYENN YEN BR SINIR GVENLK BRM KURMA ALIMALARI
Do. Dr. Arif KKTA* zet Baarl bir ekonomik entegrasyon modeli olarak varln srdren Avrupa Birlii (AB), esas olarak Ortak Pazar hedefinin tm ynleriyle gereklemesini salamak iin ye devletler arasndaki snr kontrollerinin giderek kaldrlmasn ngren nemli dzenlemeler yapmtr. snrlarda kontrollerin kaldrlmasnn ortaya karaca sorunlarla ba edebilmek iin de d snrlarda ortak kurallar erevesinde kontrol ve gzetiminin yaplmasna ynelik ilerlemeler kaydedilmitir. 1992 ylnda imzalanan Avrupa Birlii Antlamas bu alanda yaanan gelimelerin anayasal temelini oluturmu ve sonraki yllarda hzla gerekli dzenlemeler yaplmtr. te yandan, aday lkeler asndan bakldnda ESY konusu AB ile mzakerelerde 24. fasln al kriterini oluturmaktadr. AB ile yelik mzakereleri yapan Trkiyenin ESY konusunda AB kriterlerine uygun yasal ve kurumsal dzenlemeleri yapmas bir zorunluluktur. Bu almada, ncelikli olarak ESY konusunda AB mktesebatnn temel erevesi ortaya konulacaktr. AB yeliine aday olan Trkiyenin ESY konusunda AB mktesebat erevesinde yapt ya da yapmay taahht ettii yasal ve kurumsal dzenlemeler almann bir dier konusudur. Anahtar Kelimeler: Entegre Snr Ynetimi, Avrupa Birlii, Snrlar, D Snrlar, Schengen, Snr Gvenlii, Frontex
* Polis Akademisi, Gvenlik Bilimleri Fakltesi retim yesi
241
Giri Avrupa Birliinin (AB) ekonomik entegrasyon alannda kaydettii nemli gelimeler beraberinde snr kontrollerine ilikin alglarn deimesine yol amtr. Ortak Pazarn kurulmas hedefine yrrken, serbest dolamn tam anlamyla salanabilmesi iin ye devletler arasnda snr kontrollerinin kaldrlmas dncesi taraf bulmaya balam ve ye lkeler 1980lerin bandan itibaren bu ynde yeni araylara girmilerdir. te yandan, AB lkelerinin bir refah blgesi oluturmas, azgelimi lke vatandalar iin bir cazibe merkezi olmasna yol amtr. Bu yzden, g konusu, AB genelinde yaanan en nemli sorunlardan biri haline gelmitir. Gnmzde 27 yesi olan ABnin toplam nfusu 493 milyon civarndadr. AB toplam nfusunun yzde 3.8ine denk gelen toplam 18.5 milyon kii ise AB yesi olmayan lke vatandalarndan olumaktadr. AB genelindeki gmen nfusun byk bir blm Trkiye, Fas, Arnavutluk, Cezayir ve Srbistan gibi lkelerden gelmektedir. Yasal g yannda gnmzde asl nemli sorun yasad gtr. Her ne kadar bu konuda resmi rakamlara ulamak zor olsa da, snrdan evirmeler, yakalamalar ve snr d etmeler, yasad gn nemli boyutlara ulatn gstermektedir. Yaplan aklamalara gre snrdan evirme rakamlar 2003ten bu yana yzde 20 orannda d kaydetmi durumdadr. Snrdan evirmelerin byk bir blm spanya snrnda Fasl gmenlere kar uygulanmaktadr. Bunun tersine 2003 ylndan bu yana gerekleen yakalamalarda yzde 20 art gereklemitir. Yakalamalar, en fazla spanya, talya ve Yunanistanda gereklemitir. Snrd edilmeler de 2006 ylndan bu yana yzde 20 orannda azalmtr. En fazla snrd edilme vakas spanya ve Yunanistanda yaanrken, en fazla snrd edilen gmenler ise Arnavutluk, Fas ve Ukrayna vatandalar olmutur. Bu erevede, AB, bir yandan ekonomik entegrasyonun glenmesi iin ye devletler arasndaki snr kontrollerini kaldrmakta, buna karlk yasal ve yasad gle ortak politikalar erevesinde mcadele etmek iin d snr kontrollerinde ortak yntemler gelitirmektedir.
242
AB, Amsterdam Antlamasndan itibaren bir zgrlk, gvenlik ve adalet alan oluturma amacnda olduunu her frsatta dile getirmitir. Bu sebeple de bir Avrupa Kalesi ina etme gayretinde bulunmakla eletirilmektedir. Bununla beraber, kreselleme, uluslararas g, terr ve organize su olgularnn damgasn vurduu gnmzde, snrlarn etkin bir ekilde korunmas, AB iin hayati neme sahip siyasal bir ncelik haline gelmitir. Esasnda btn dnya bu yeni tehdit alglamalarna bal olarak benzer bir ekilde snrlarn daha etkin muhafaza etme arayndadr. Bununla birlikte bugn geldikleri noktay, byk lde temel hak ve zgrlklerin korunmas ile hukukun stnlne sayg ve serbest piyasa ekonomisi ilkelerine borlu olan AB ye devletleri, modern ve ekonomi merkezli yaplarn muhafaza ederken vatandalarna gvenlik hizmetini gtrmek durumundadrlar. Bu iki amac bir arada gtrecek, dier bir ifadeyle gvenlikten taviz vermeden serbest piyasa ekonomisinin gerekliliklerine riayet edilmesini salayabilecek forml olarak ise entegre snr ynetimi modeli n plana kmaktadr. Bu almada snr ynetimine ilikin AB mevzuat ksaca incelendikten sonra, aday lke olan ve AB ile yelik mzakereleri yrten Trkiyenin snr ynetimine ilikin kurumsal yaplanma ykmll zerinde durulacaktr. Bylelikle, ABnin aday lkelerden talep ettii snr ynetim biriminin kurumsal gereklilikleri ortaya konulmaya allacaktr. 1. ABde Snr Ynetimi Alannda Gelimeler AB, gerek mevcut aralarn gzden geirmek suretiyle, gerekse yeni aralarla, etkin ve verimli bir snr ynetim modeli tesis etme arayn srdrmektedir. ABdeki snr ynetimine ilikin kurallar bir ereve ierisinde bulabilmek ise mmkn deildir. Bu kurallar birok hukuki ve idari aralar ierisinde dalmtr. ok katmanl bir dzenlemeler derlemesinden oluan bu kurallarn temel dayanaklar Avrupa Birlii Antlamas ve Schengen mevzuatnda yer almaktadr. Ancak birou da Schengen cra Komitesi tarafndan hazrlanan D
243
Snr Kontrolleri iin Ortak El Kitab ve/veya Schengen Deerlendirme alma Grubu tarafndan hazrlanan En yi Uygulamalar Katalogu gibi gayri resmi dzenlemeler de bulunmaktadr. Snr ynetim modelinin uygulamaya dnk almasna imkn veren unsurlar ise daha ziyade ye devletler arasnda veya bunlarn nc lkelerle yaptklar ikili veya ok tarafl dzenlemeler ierisinde yer almaktadr. Farkl seviye ve ekillerdeki bu kurallarn, bir btn ierisinde ele alnarak snr ynetim modeline nasl temel oluturduu ise tarihi srecin incelenmesi ile daha ak bir ekilde grlebilecektir. Bu kapsamdaki inceleme ise; Schengen Szlemesi aralar ve dier aralar, Amsterdam Antlamas, Avrupa Konseyinin Tampere, ve Laeken Zirveleri erevesi, Lahey Program ve Stockholm Program balklar altnda yaplacaktr. 1.1. Schengen Szlemesi Aralar ve Dier Aralar AB snr ynetimi modelinde Schengen Szlemesi ve aralarnn yeri ve nemine deinmeden nce Schengen Szlemesinin ortaya kna ksaca bir gz atmakta yarar vardr. ABde 1985 ylna gelindiinde, dahili snrlarn kaldrlmas konusunda Avrupa Topluluunun hukuki ve kurumsal yapsndan kaynaklanan gecikmeler nedeniyle sreten tatmin olmayan (Bee, 2002: s.78-79) Fransa, Almanya, Hollanda, Belika ve Lksemburgun, Topluluk hukukunun dnda yeni bir insiyatif gelitirerek, 14 Haziran 1985 tarihinde Schengen Anlamasn imzalamlardr. Bu Anlamann uygulanmasna ilikin Szleme de (Schengen -Uygulama- Szlemesi) 19 Haziran 1990da onaylanm ve 26 Mart 1995ten itibaren itibaren kurucu be lke ile birlikte spanya ve Portekizi de kapsayacak ekilde yrrle girmitir (Bozkurt, zcan ve Kkta, 2011: s.328). Schengen insiyatifin amac; ortak snrlarda o zaman iin Avrupa Topluluu yesi lke vatandalarnn giri-klarna ynelik kontroln, mallarn ve hizmetlerin hareketini kolaylatrmas iin aamal olarak kaldrlmas ve Avrupada taraf lkeler arasnda dhili snrlarn olmad bir blge meydana getirilmesidir (Kkta, 2000). Dier konularla birlikte, Schengen dzenlemeleri; dhili snr denetimleri244
nin kaldrlmas, vize, g, nc lke vatandalarnn dolam ve ikameti, snma, polis ibirlii, adli ibirlii, sulularn iadesi ve kiisel verilerin korunmas gibi konular kapsamaktadr (Apap ve Tchorbadjiyska, 2004: s.4). Schengen srecinin 1990lardaki ilk dnemlerinde snrlarla ilgili mekanizmalar, ortak tek tip prensipler olarak da adlandrlan olduka kstl orijinal aralara dayandrlmak zorunda kalmtr. Snr ynetimi balamnda 1990 tarihli Schengen Szlemesinin 6. maddesi Schengen sisteminin ekirdei olarak alglanmaktadr. Bu maddeye gre snrlarn kontrol, herhangi baka ama dikkate alnmadan, tayin edilmi snr gei noktalarnda bu snr gemek amacna ynelik olarak, resmi grevliler tarafndan yaplan btn kontrol ilemleridir. Bu madde, yaplacak snr kontrollerinin; sistematik, tm snrlar boyunca edeer, ayn ve tm Schengen taraflarnn karlarn koruyacak ekilde yaplmasn ngrmektedir (EU Council, 2000). Dier maddeler ise bu temel prensiplerin nasl uygulanacana dair gelitirilen dzenlemelerdir. Snr ynetimi iin kilometre ta olarak grlen bir dier dzenleme ise 10. maddede dzenlenen ay gemeyen ksa sreli ziyaretlerde ortak vize kurallarnn tespit edilmesini ngren maddedir. Bununla birlikte Szlemenin 101. maddesi ise bu sistemin en nemli uygulama arac olarak Schengen Bilgi Sisteminin kurulmasn dzenlemektedir (Kkta, 2003; Atger, 2008: s.8). Szlemede yer alan bir dier nemli madde ise lkelerin geici olarak i snr kontrollerini yeniden uygulamaya sokmalarna imkn tanyan 2. maddesidir. Daha ok i snrlarn kaldrlmasnda tereddtl olan yeleri rahatlatmak amacyla metne dhil edilen bu madde, i snr denetimlerinin yeniden balatlmasn istisnai bir durum olarak tanmlamakta ve snrlarn izmektedir. Telafi edici nlemler (compensatory measures) balamnda rutin snr kontrollerinin kaldrld i snr boylarnda lkelerin kolluk birimlerinin grev yapmalarna imkn tannmtr. Szlemenin telafi edici nlemler erevesinin bir ayan da 39. maddede dzenlenen polis ibirlii oluturmaktadr. Hazrland dnem iin olduka ileri bir aama olarak kabul edilen bu mekanizma; Szlemenin 40.
245
maddesinde dzenlenen sulularn izlenmesi gibi snr aan kolluk operasyonlarna, 41. maddede dzenlenen scak takibe, 46. maddede dzenlenen yerel hizmet birimleri arasnda dorudan iletiim kurmaya ve 47. maddede dzenlenen irtibat grevlisi bulundurmaya imkn vermektedir. Ancak yasal dzenlemelere ve teorideki dncelere ramen uygulamada birok sorunla ve/veya eksiklikle karlalmtr. Bu sorun ve eksiklikler ise Schengen sisteminin ileri gtrlmesinde nemli itici basklara sebep olmutur. Nitekim bu kapsamda Schengen cra Komitesi tarafndan bir D Snr Kontrolleri iin Ortak El Kitab hazrlanmtr. 2002 ylnda gizlilik derecesi drlnceye kadar gizli olan bu el kitab, uygulamaya dnk talimatlar ve seyahat belgeleri ve vize rnekleri ieren; d snrlarn kontrol (EU Council, 2002b), Schengen Bilgi Sistemi ve SIRENE Ofisi (EU Council, 2002a), vize (EU Council, 2002c), ve polis ibirlii (EU Council, 2002d) balkl drt ciltten oluan bir almadr. 1.2. Dier Aralar Schengen Szlemesinin snr ynetimi alannda getirmi olduu tm imkn ve kabiliyetlere ramen bunlar yeterli grmeyen baz taraf lkeler, snr ynetiminde etkinlik ve verimlilii arttrmaya dnk baka araylar ierisine de girmilerdir. Bu araylar; Birlik ii nlemler, alternatif denetim metotlar ile ikili gvenlik anlamalar eklinde gelimitir. nlemler bahsinde 1990larn sonundan itibaren i icra ibirlii abalarnda daha etkin snr aan zmler bulma araylar dikkat ekmektedir. Bu konuda ana mteharrik etken ise mali adan ok daha klfetli olan eski usul kontrollerin Schengen Szlemesinin 10. maddesi uyarnca yeniden uygulamaya sokulmasna alternatifler bulma arzusudur. Bu kapsamda ve snr aan ibirlii srecinde brokratik iletiim yaplarnn nne geme ve dorudan kiisel irtibatn salad avantajlardan faydalanmak perspektifiyle snrn iki yakasndan da deiik icra birimlerinin temsilcilerine ev sahiplii yapan birok ortak icra merkezi kurulmutur. Bu yapdaki ilk rnek 1998
246
ylnda alan Fransz-Alman Polis ve Gmrk birlii Merkezidir. Bu merkezde Fransz polisi, jandarmas ile Alman kanton ve federal polisleri ile her iki lkeden gmrk grevlileri bulunmaktadr. Benzer bir dier merkez ise Belika, Almanya ve Hollanda arasnda kurulan l komiserliktir. Bu merkezlerin baarl almalar ve olumlu sonular bir dzineden fazla l ve drtl yaplarn kurulmasna kaynaklk etmitir. Bunun haricinde sadece polis birimlerinden oluan ve Ortak Polis Merkezleri olarak adlandrlan merkezler de kurulmutur (Hobbing, 2005). Alternatif denetim metotlar balamnda bahsedilmesi gereken rnek ise Fransz birimleri tarafndan gelitirilen rutin otoyol kontrolleridir. Bu kontrol, deme gielerinde dier faydalanclara herhangi bir rahatszlk vermeksizin Fransz polis ve gmrk grevlilerinin, setikleri herhangi bir ara zerinde yaptklar denetimdir (Hobbing, 2005). AB veya Schengen zmlerinin ksa srede hayata geirilemeyeceinden hareketle ye devletler boluu doldurmak amacyla iki tarafl ibirliine girimilerdir. Bu kapsamda ye lkeler arasnda polis ibirlii alannda ikili anlamalar yaplmtr. Yaplan bu anlamalar uluslararas polis ibirlii konularnda klasik yardm snrlarnn tesine geen nemli atlmlar iermektedir. Bu anlamalara gre: a) Scak takip, izleme ve gizli soruturmalar zaman ve mekn asndan herhangi bir snrlamaya tabi deildir; b) Kolluk grevlileri sust halinde olursa saldrganlar yabanc topraklarda yakalama yetkisine sahiptir; c) Yerel polisler acil durumlarda dorudan yabanc birimlerden destek isteyebilecektir; d) Belli durumlarda snr aan operasyonlarda grev alan kolluk grevlileri, yabanc lkenin emri altnda grev yapyorlarsa o lkenin kamu otoritesi ile yetkilendirilmektedir; e) Son olarak, anlamalar, ortak devriye, gzlem ve soruturma yaplmasna da imkn vermektedir (Hobbing, 2005). 1.3. Schengen ve Snr Kontrollerinin Kaldrlmas AB genelinde i snrlarn kaldrlmasn ve drt serbestinin gerek anlamyla uygulanmasn salayan Schengen Alannn hayata gei247
rilmesiyle, AB d snrlarnn ynetimi, bir dier deyile bu serbest alana kimlere giri hakknn tannaca konusu kritik nem kazanmtr. te snrlarn kaldrlmas dta snrlarn daha sk denetlenmesini beraberinde getirmitir. Dier taraftan, AB, snr denetimi konusunun sadece ye lkeler ile snrl tutulamayacann, Birlie komu lkeler ile yakn ibirliinde bulunulmasnn byk nem tadnn farkndadr. Hem 2005 ylndan bu yana katlm mzakerelerini yrten hem de siyasi adan riskli grnen lkelerle uzun ve zorlu snrlar bulunan bir lke olarak Trkiyenin snr ynetiminde AB standartlarn benimsemesi Birlik tarafndan yakndan izlenmektedir. 2. Amsterdam Antlamas Tampere ve Laeken Zirveleri erevesi Schengen Szlemesinden sonra ABndeki ESY modelinin temellerini atan dzenlemeler ve gelimeler arasnda 1997 tarihli Amsterdam Antlamas ile Tampere (1999) ve Laeken (2001) Zirveleri bata gelmektedir. Schengen sisteminin ilk uygulama yllarnda mevcut dzenleme ve kaynaklarn tutarl bir snr ynetimi iin yetersiz olduu ortaya kmtr. Sistem, Antlamann ierdii gl polis ibirlii balklarna ramen vatandalara, dolayl olarak da sululara tannan serbest dolam hakkyla ba edebilme noktasnda baarsz olmutur. Tm bu sorunlara cevap vermek zere en nemli adm, d snrlarn geileri ve vize kurallar gibi benzer baz dier balklarn nc Stundan Birinci Stuna alnmasn ngren ve 1 Mays 1999 tarihi itibariyle Schengen mktesebatn AB yasal erevesine katan 1997 tarihli Amsterdam Antlamas ile atlmtr (Bozkurt vd, 2011: s.329). Bununla birlikte ABde ESYne ynelimin arkasnda baka sebepler de bulunmaktadr. 2004 yl ncesinde bunlar arasnda genilemeden kaynakl skntlar ilk srada gelmektedir (Rigo, 2005: s.1). Zira d snr kontrollerinin Birlie yeni ye olmu lkelere braklmas, ykselen bir risk alglamasna sebep olmaktayd (Hassner, 2002). Ayrca lkelerdeki kamuoyunun doudan gelen ve srekli art gsteren
248
organize sulara dikkat kesilmi olmas da bir dier sknt kaynayd (Lainer, zcan ve Bal, 2004: s.139). Tm bu sorunlarn almas ve zelde yeni yelerin kendi balarna braklmamalar iin bulunan zm ESY modeli olmutur. Ayrca ABDde meydana gelen 11 Eyll saldrlar da terr riskine kar koordineli bir ekilde cevap verilmesi basks oluturmutur (Zielonka, 2002:2). Son olarak tm bu olumsuz gelimeler erevesinde kendi i snr uygulamalarn yeniden balatma imknlarn ellerinde bulunduran, i snr kontrollerini kaldrm ye lkeler arasnda bir gven tazelemesi yaplmas ihtiyac duyuluyordu (Hobbing, 2005). 3. Tampere Zirvesi (15-16 Ekim 1999) Bu dorultuda ilk somut adm, Avrupa Konseyinin 15-16 Ekim 1999da yapt Tampere Zirvesinde atlmtr. Bu erevede, Sonu Bildirisinin 3. paragrafnda ABnin yasad g durdurmak ve bunu gerekletiren uluslararas su rgtleri ile mcadele etmek iin d snrlarn tutarl bir biimde kontrol ihtiyacn dikkate almas gerektii vurgulanmtr. te yandan, Konsey, Sonu Bildirisinin 25. paragrafnda Schengen mktesebatnn Birlie entegre edilmesinin bir sonucu olarak aday lkelerin bu mktesebat ve buna dayanarak getirilen dier dzenlemeleri kabul etmek zorunda olduklarn ifade ederek gelecekte Birliin d snrlarnn uzman eitimi alm profesyonellerce etkili biimde kontrolnn nemine vurgu yapmtr (EU Council, 1999). 4. Laeken Zirvesi (14-15 Aralk 2001) te yandan, 14-15 Aralk 2001 tarihinde yaplan Laeken Zirvesinin Sonu Bildirisinde Birliin d snrlarnn daha iyi ynetimi terr, yasad g ve insan kaaklyla mcadeleye yardmc olacaktr vurgusu yaplmtr (EU Council, 2001). Entegre snr ynetimi stratejisi, Sonu Bildirisinin 42. paragrafnda, snrlarda grevli tm birimlerin snr tesi ibirliini de ieren yetkilerini birletiren bir AB gvenlik politikas olarak tanmlanmaktadr. Bu tanm, snr ynetimi, snrlarn gzetimi ve kontroln kapsamaktadr.
249
Konsey, bu Bildiri ile Birliin d snrlarnn tutarl ve etkili bir biimde ortak ynetimini; bunun yannda AB vatandalarnn ortak bir yap ve kadere ait olma duygularn artrmay amalamtr. Ayrca, terr, yasad g ve insan ticareti ile mcadelede taahht edilen eylemlerde sreklilii hedeflemitir. te yandan, Sonu Bildirisinin 42. paragraf uyarnca AB Komisyonu tarafndan hazrlanan Mays 2002 tarihli AB ye devletlerinin d snrlarnn entegre ynetimine doru balkl Komisyon Tebliinde be neri zerinde durulmutur: a) Ortak mevzuat hazrlanmas; b) Ortak operasyonel egdm ve ibirlii mekanizmas kurulmas; c) Ortak entegre risk analizi yaplmas; d) Ortak personel ve ekipman temini ve e) ye devletler ve Birlik arasnda sorumluluk paylam (EU Commission, 2002b). Burada ortak mevzuat, uygulamada yaanan skntlar ama amacna dnk olarak talep edilmitir. Sz konusu zaman diliminde kullanlmakta olan El Kitabnn yasal dayanaktan yoksun olmasndan kaynaklanan skntlar amak, Schengen katalogundan en iyi uygulamalarn tantlmas ve eklemlenmesi ile snr grevlilerine kullanl bir klavuz hazrlamak amalaryla da ileri srlen bu neri, son aamada kiilerin snr geilerini dzenleyen ortak bir Topluluk Snr Kodu nerisine dnmtr (Hobbing, 2005). Sz konusu neri, 15 Mart 2006 tarihinde Avrupa Parlamentosu ve Konseyce kabul edilen 562/2006 sayl Tzkle Schengen Snrlar Kodu olarak hayata geirilmitir (EU Council, 2006a). Schengen Snrlar Kodu, snr kontrol iin ihtiya duyulan personele atfen, ye devletlerin uygun personeli yerletireceini ifade eder; bu da, d snrlarda birinci ve ikinci derece snr kontrol ve gzetimini gerekletirmek iin yeterli sayda, zel ve uygun eitimi alm profesyoneller anlamna gelmektedir. Bu nedenle, snr ynetiminin temel unsurlar Kodun ierisinde aka belirtilmitir. Bunlar, d snrlar geen tm kiilerin sistematik kontrol ile snr gei noktalar arasnda etkin snr gzetiminin salanmasdr. Snr kontrol ve gzetim tesisleri bu grevlere uygun olmal ve bu grevlerden sorumlu olan memurlar gerekli mesleki kapasiteye ve uzmanla sahip olmaldrlar. Bu memurlar snrlarn farkl unsurlarn bilmeli uygulama, mevzuat ve yabanc dil alanlarnda temel eitim ve srekli eitim almaldrlar (Peers, 2007: s. 145-146).
250
Ortak operasyonel egdm ve ibirlii mekanizmas erevesinde ise AB ESY sisteminin merkezi kurumu olarak D Snr Grevlileri Ortak Birimi (External Borders Practitioners Common Unit) kurulmas nerilmitir (EU Commission, 2002b:13). Bu birimin sorumluluklar arasnda risk analizleri yapmak, operasyonel projeleri hayata geirmek ve ulusal politikalarn koordinasyonunu salayacak ortak stratejiyi gelitirmek bulunmaktadr. Bu neri, daha sonra, aada zerinde durulacak olan Avrupa Snr rgt Frontexin kurulmasna kaynaklk etmitir (Hobbing, 2005). 5. Lahey Program Lahey Program, 1999daki Tampere Zirvesi sonrasnda zgrlk, gvenlik ve adalet alannda 2000-2004 yllar arasnda ulalmas belirlenen hedeflerin izildii genel programn devam niteliinde olup (Yardmc, 2008: s.88), Avrupa Birliinin bu alanda 2005-2010 yllar arasnda hayata geirmek istedii hedefleri belirlemektedir. Programn amac ise; 1951 ylndaki Mlteciler Hakknda Cenevre Szlemesi ve dier uluslararas anlamalara uygun olarak, ihtiya halindeki kiilerin temel haklarn, asgari usul korumalarn ve adalete eriimlerini salamak, g aklarn dzenlemek ve Birliin d snrlarn kontrol etmek, snr aan organize sularla mcadele etmek ve terrizm tehdidini bastrmak, Europol ve Eurojustn potansiyellerinin farkna varmak, adli kararlar ile dier zel hukuk ve adli konulardaki belgelerin karlkl tannmasn ileri gtrmek ve snr aan etkilere sahip zel hukuk ve aile konular ile ilgili yasal ilemlerde karlalan hukuki ve adli engelleri ortadan kaldrabilmek iin Birlik ve ye devletlerinin ortak yeteneklerini gelitirmektir (EU Council, 2004b). Lahey Programn hayata geirmek zere Konsey, Komisyondan bir eylem plan hazrlamasn istemitir. Komisyon tarafndan hazrlanan ve 10 Mays 2005 tarihinde zerinde anlamaya varlan bu eylem plannda, takip eden be yllk dnemde AByi daha gvenli klmak adna benimsenmi stratejinin ana hatlar belirlenmitir. ncelik terrizm ile mcadeleye verilmekle birlikte bilgi deiimi ve kamu hukuku ve adalet gibi alanlarda daha fazla ibirlii de Programn ieriine
251
dhil edilmitir. 2010 ylna kadar ortak bir snma sistemi oluturulmas, yasad g ile mcadele ve ABnin d snrlarnn korunmas amac ile bir Avrupa Ajans kurulmas gibi konularda da aba sarf edilmesi kararlatrlmtr. Snma ve g konularnda ye devletlerin oybirlii yerine ounluk esasna gre karar verecek olmas bu konularda daha etkin politikalar oluturulmasn salayacaktr (TOBB, 2005). Bu kapsamda 2005-2010 yllar arasndaki on ncelik u maddeler altnda belirlenmitir: a) Temel haklar ve vatandalk; b) Terrizmle mcadele; c) G ynetimi; d) ve d snrlar ve vize; e) Ortak bir iltica alan; f) Entegrasyon: Gn toplum ve ekonomiye olumlu etkileri; g) Bilgi paylamnda gizlilik ve gvenlik; h) Organize sularla mcadele; ) Medeni hukuk ve ceza hukuku ve i) Sorumluluun paylalmas ve dayanma (EU Council, 2004b). 5.1. Frontex Entegre snr ynetimi balamnda Lahey Program nda yrtlen uygulamalar incelendiinde karmza ilk olarak Avrupa Snr rgtnn (Frontex) kuruluu kmaktadr. AB ye devletlerinin d snrlarnda operasyonel ibirliinin ynetimi ile ilgili Avrupa Ajans Frontex, 26 Ekim 2004 tarihinde kabul edilen 2007/2004 sayl Konsey Tz ile kurulmu ve 3 Ekim 2005 tarihinde Varovada faaliyetlerine balamtr (EU Council, 2004a). Bir Topluluk ajans olan Frontex, tzel kiilie, operasyonel ve mali otonomiye sahiptir (m. 1, Council Regulation (EC) No 2007/2004). Frontexin amac, AB ye lkelerin d snrlarnn entegre ynetimini; ye lkelerin kara ve deniz snrlar ve bunlarn havaalanlar ve deniz kaplar gibi, ahslar tarafndan d snrlarn geiinde Topluluk mevzuatnn uyguland, d snrlarn ynetimine ilikin mevcut ve gelecekteki Topluluk nlemlerinin uygulanmasn kolaylatrarak ve daha etkili klarak gelitirmektir. Bu erevede Frontex, d snrlarn ynetimi alannda ye devletler arasndaki operasyonel ibirliini koordine eder; ortak eitim standartlarn belirlemek de dhil olmak zere ye devletlere ulusal snr muhafzlarn eitmelerinde yardmc olur; risk analizleri yapar; d snrlarn kontrol ve izlenmesiyle ilgili aratrmalar gelitirir; d snrlarda yksek teknik ve operasyonel
252
destek gerektiren artlarda ye devletlere yardm eder ve ortak geri dn operasyonlarnda ye devletlere gerekli destei verir (Peers, 2007: 142-144). Frontexin faaliyetleri ye devletlerin bazlarnda oluturulan merkezlerden yrtlmektedir. Bu merkezlerin her biri belli bir snr ynetim alannda uzmanlam geici merkezlerdir. Bu merkezler Almanyadaki kara snrlar, Yunanistan ve spanyadaki deniz snrlar, talyadaki havaalanlar, Finlandiyadaki risk analizi, Avusturyadaki eitim ve ngilteredeki kontrol ve gzleme teknolojileri merkezleridir. Frontexin ABnin gney snrlarnda younlamasnn temel nedeni byk bir g potansiyeli ve g gzergh olan Afrika lkelerinden gelecek yasad g nleme abasdr. Bu abalar srerken yaanan baz gelimeler ABde ortak prensipler erevesinde kapsaml bir Avrupa g politikasnn oluturulmasn gerekli klmaktadr. ncelik olarak grlen ihtiya, yasad g kontrol etmek iin ge kaynaklk eden ya da transit lke konumunda olan nc lkelerle yakn bir ibirliine gidilmesidir. Bu ibirlii ile yasal g imknlarnn oluturulmas, yasad gle ortak mcadele edilmesi, mltecilerin korunmas ve ge neden olan sorunlarn zlmesine ynelik almalar yrtlmektedir. Bununla beraber, insan hayatnn korunmasna katk salayan ortak snr gvenlii faaliyetlerine arlk verilmelidir. te yandan, Frontex tarafndan koordine edilen ortak operasyonlar, snrlarn ve kontrollerin telenmesi ve nc lke vatandalarnn AB ortak snrlar dnda hareketliliklerinin nlenmesinden oluan nemli bir d boyut iermektedir. Ancak, ABnin snr ynetimine katt d boyut, bir yandan 1951 tarihli Cenevre Szlemesinde yer alan gvenceler asndan bir yandan da geri gndermeme (nonrefoulement) prensibi balamnda insan haklar ihlallerine yol aabilmektedir. nk nc lkelerin kara ve deniz snrlarnda yrtlen snr kontrolleri, lkesini terk edip AB lkelerine ynelen bir kiinin daha AB snrlarna girmeden yasad gmen olarak etiketlenmesine ve bylece aslnda yasad gmen deil de muhtemel bir mlteci olabilecei gereini gz ard etmektedir.
253
Ayrca AB snrlar dnda yrtlen snr kontrollerinin bir dier olumsuz etkisi de gmenlerin AB mktesabatnn salad haklardan yararlanamamasna yol amasdr. AB snrlar dnda Frontex tarafndan yrtlen operasyonlar, ABnin dayand liberal demokrasi prensip ve mekanizmalarnn uygulanmasn engellemektedir. nc lke vatandalarnn geri gnderilmeleri ve lkelerinde maruz kaldklar muamelelerdeki effafln eksikliinden kaynaklanan endielere ilave olarak ABnin salad ok ynl koruma da bir kenara braklmaktadr. Bu nedenle, d boyutun Birliin kurmay hedefledii zgrlk, gvenlik ve adalet prensiplerine uygun olarak yrtlmesi gerekir (Carrera 2007: 25-26).
6. Stockholm Program Avrupa Birlii ESY modeli kapsamnda gelinen son aamann incelenecei ereve belge 2 Aralk 2009 tarihinde Konsey tarafndan kabul edilen ve zgrlk, gvenlik ve adalet alanna ilikin ABnin 2010-2014 yllar arasndaki hedeflerini gsteren Stockholm Programdr (EU Council, 2009). Program, ye devletlerin topraklarna yasal girilerin kolaylatrlmasn ancak yasad g ve snr aan sula mcadele edilmesini; bylece yksek dzeyde gvenliin salanmasn amalamaktadr. Snr denetimlerinin glendirilmesi koruma sistemlerinden yararlanma hakk olan kiilerin bu hakka ulamn engellememelidir. Bu erevede, ortak operasyonlarn planlanmasna, bu operasyonlarda yer almasna ve bunlarn deerlendirilmesine ilikin Frontexin rolnn glendirilmesi ve netlie kavuturulmas gerekir. te yandan, ye devletlerin hem kendi aralarnda hem de Frontex ile aralarnda dou ve gney snrlarna ilikin gzetleme verilerini paylamalarn salayacak gerekli ibirliini 2013 ylndan nce gvence altna almak zere Avrupa Snr Gzetleme Sisteminin (EUROSUR) gelitirilmesine devam edilmelidir. Bu gelime AB Entegre Deniz Politikasnn dier alanlarndaki almalar dikkate almaldr (EU Council, 2009).
254
7. ABye Gre Snr Gvenlii Biriminin zellikleri Snr gvenlii hizmetlerinin yrtlmesinden sorumlu kurumun zellikleri, 8 ubat 2002de hazrlanan Schengen Katalogunda yer almtr. Katalogda, Snr ynetiminin genel stratejisi ve risk ynetiminin gerekletirilmesinde en iyi uygulama olarak; yetkili kamu makamnn askeri olmayan, profesyonel snr polisi/muhafz gc olmas, snr kontrolleri ve denetiminin mmknse tek bir bakanlk altnda, snr ynetimini salayan ayn kurumun profesyonel grevlileri tarafndan yerine getirilmesi gerektii vurgulanmtr. Aday lke asndan Katalogta yer alan hkmlerin gereklerinin yerine getirilmesi nem arz etmektedir. nk 1997 ylnda imzalanan Amsterdam Antlamasna eklenen ve Schengen Mktesebatn Avrupa Birlii erevesiyle btnletiren Protokoln 8. maddesine gre aday lkelerin, Schengen Mktesebatn benimsemeleri bir gereksinim olarak ortaya konulmaktadr. Aday lkelerden, ye olmadan nce Schengen Mktesebatn uygulama kapasitesinde olmas ve ye olduklarnda ise mktesebat hkmlerini uygulamas beklenmektedir.
8. Trkiyede Snr Ynetiminin Yenilenmesi htiyac Trkiye, corafi olarak, komu lkelerinde ekonomik ve siyasi istikrarszln yaygn olduu bir blgededir. Bunun yannda, ekonomik gelimilik farkllklar ve i savalar, ar ekonomik zorluklar, muhalefet hareketleri, demokratik olmayan ynetimlerin vatandalarna yapt basklar, daha iyi yaam koullarn elde etme arzusu, yaygn insan haklar ihlalleri vb. sebepler baz Asya, Ortadou ve Afrika lkeleri vatandalarnn Avrupa lkelerine yasal olmayan yollardan g etme abalarna yol amaktadr. Trkiyenin stratejik konumu, yasa d gmenler, iltica talebinde bulunmak isteyenler ve eitli kaaklk faaliyetlerine karacak kiiler tarafndan gelimi Avrupa Birlii lkelerine gemek ya da ABnin d snrlarna ulamak iin en uygun bir gzergh olarak deerlendirilmektedir.
255
te yandan, ge kaynaklk eden lkelere gre Trkiyenin greceli olarak ekonomik gelimilii ve yasa d gmenler bakmndan kalc ya da geici olarak kalnabilecek demokratik bir lke olmas gibi faktrler, Trkiyenin, gn getike, bir transit lke olmas yannda hedef lke olmasna da yol amaktadr. Devletin, stlendii kamu grevlerini gerektii gibi hzl ve etkin bir biimde yrtebilmesi, kurumlarn an koullarna, lkenin uluslararas ilikilerinde ortaya kan yeni gelimelere, siyasi, ekonomik ve teknolojik birok alanda yaanan hzl deiime yeterince cevap verebilecek ekilde yaplandrlmalar ile mmkndr. darenin, etkin biimde yeniden organize edilmesi ve ayn konuda birden fazla grevli ve yetkili makamn olmamas modern kamu ynetimi anlaynn temel ilkelerindendir. lkemizde, hlihazrda snr gvenlii ve ynetimi hizmetleri; Snr kaplarnda (kiilerin snr giri klar) Emniyet Genel Mdrl; Eya giri ve klarnda Gmrk Mstearl; Snr kaplar arasndaki kara snrlarnda Kara Kuvvetleri Komutanl (%83) ile Jandarma Genel Komutanl (ran snrnn 125 km.lik blm ve 384 kmlik Irak snr (%17) ve Deniz snrlarnda ise Sahil Gvenlik Komutanl tarafndan yerine getirilmektedir. Yukarda saylan gelimelere bal olarak, Trkiyenin snr ynetiminin de yeniden yaplandrlmas ve AB mktesebat ile uyumlu hale getirilmesi gereklidir. Bylelikle, lkemizde snr ynetimi alannda mevcut olan ok ballk giderilerek milli kaynaklarn daha etkin ve verimli kullanlmas salanacaktr. Bu nedenle, AB uyum sreci de gz nne alnarak, snr ynetimine ilikin mevcut yapdan kaynaklanan sorunlarn almas amacyla daha hzl ve etkili bir hizmet yrtlmesine imkn salayacak, sivil otoriteye bal tek bir kurumun yetkili olaca bir yaplanmann esas alnmas gereklidir. Bu erevede, Trkiyenin kara snrlar ile tm sahillerin korunmasn ve kara, deniz ve hava snr kaplarnn genel ynetimini ve denetimini salamak amacyla niformal, silahl ve profesyonel bir kolluk birimi olarak ileri Bakanlna bal yeni bir snr muhafaza biriminin kurulmas ve snr gvenlii hizmetlerinin daha etkin, verimli ve kaliteli sunulmas ve mevcut kaynaklardan azami ekilde yararlanlmas mmkn olacaktr.
256
lkemizin snr gvenlii ve ynetimine ilikin yeniden yaplanma almalar ve bu erevede yrtlecek hazrlklarn erevesi AB uyum sreci almalarna paralel olarak 2003 ylndan itibaren daha da hz kazanmtr. Bu srete konuya ilikin kaydedilen gelimeler zerinde aada durulacaktr. 8.1. Trkiyede D Snrlarn Korunmasna Ynelik Strateji Belgesi-2003 2003 ylnda ileri Bakanlnn koordinatrlnde ilgili kurumlarn mutabakat ile hazrlanan Trkiyede D Snrlarn Korunmasna Ynelik Strateji Belgesinde; Snr koruma hizmetlerinin ileri Bakanl bnyesinde oluturulacak askeri olmayan profesyonel bir snr kolluu tarafndan yerine getirilmesi ve bu birimin, snrlarda ve hudut kaplarnda; kaaklk ve yasad geilerle mcadele faaliyetleri ile hudut kaplarnn gvenlii, yolcu giri-k, pasaport kontrol ve sahteciliin nlenmesi ilemleri, geri gnderme ve snr d ilemleri, snrn gvenlii ve fiziki tedbirlerin alnmas gibi grevleri yerine getirecei ngrlmtr. 8.2. Trkiyenin Entegre Snr Ynetimi Stratejisinin Uygulanmasna Ynelik Ulusal Eylem Plan-2006 Eylem Plan, 2004-2005 yllarnda bir AB Eletirme Projesi erevesinde on yedi ayr kurumun katklaryla hazrlanmtr. Plan hazrlanrken, Trkiyenin kara ve deniz snrlar ile hudut kaplarnda; nleyici ve caydrc amal olarak kaaklk ve yasad geilerle mcadele faaliyetleri, hudut kaplarnn gvenlii, yolcu giri k, pasaport kontrol ve sahteciliinin nlenmesi ilemleri, geri gnderme ve snr d ilemleri, snrn gvenlii ve fiziki tedbirlerin alnmas gibi grevlerin tek elden profesyonelce yaplmas amalanmtr. Plan hazrlanrken yukarda zerinde durulan konuya ilikin AB mktesebat esas alnm ve 27 Mart 2006 tarihinde Babakann onaylamasyla yrrle konulmutur. Plana gre, ksa ve orta vadedeki almalarn 2014 ylna kadar tamamlanarak yeni kurulacak snr muhafaza birimine grev ve yetki devrinin yaplmas hedeflenmitir.
257
8.3. Ulusal Program-2008 Bakanlar Kurulu kararyla yaymlanan 2008 yl Ulusal Programnda ise Snr ynetimine ilikin yeni bir birim kurulmas iin gerekli admlarn atlmas 24.3 sayl ncelik olarak yer alm, bu nceliin kapsam maddesinde ise Trkiyenin tm snr kaplar ile yeil ve mavi snrlarnda grev yapmak zere profesyonel bir snr gvenlik tekilatnn kurulmas ile ilgili almalar yaplmas ve buna ilikin yasal dzenlemelerin 2010-2011 dneminde tamamlanmas gerektii belirtilmitir. 8.4. Dokuzuncu Kalknma Plan 2007-2013 dnemini kapsayan Dokuzuncu Kalknma Plannda, Entegre Snr Ynetimi konusunda hazrlanan Ulusal Eylem Plan erevesinde profesyonel bir snr muhafaza tekilatnn kurulmas ynndeki hukuki ve kurumsal altyap almalar srdrlecektir ifadesine yer verilmitir. 8.5. Katlm Ortakl Belgeleri Konuya ilikin bir dier nemli belge, 2003, 2006 ve 2008 yllarna ait Katlm Ortakl Belgeleridir. 8.5.1. 2003 Yl Katlm Ortakl Belgesi 2003 yl Katlm Ortakl Belgesinde; ksa vadede, iyi uygulamalar ve mktesebata uygun olarak, yasad g nlemek amacyla etkin bir snr kontrol ynetimi salamak iin kamu idaresi kapasitesinin gelitirilmesi, orta vadede ise, Schengen mevzuatnn tam olarak uygulanmasnn temini iin snr ynetimine ilikin mevzuatn ve en iyi uygulamalarn benimsenerek dzenlemelerin srdrlmesi ngrlmtr. 8.5.2. 2006 Yl Katlm Ortakl Belgesi 2006 yl Katlm Ortakl Belgesinde; ksa vadede, profesyonel sivil snr koruma birimleri oluturulmas ve snr maynlarnn
258
temizlenmesi suretiyle Snr Ynetimi Ulusal Eylem Plannn kabul edilerek uygulanmasna balanmas, orta vadede, Ulusal Eylem Planna uygun olarak mktesebat ve en iyi uygulamalarla uyumun srdrlmesi, bylece Schengen Mktesebatna tam uyumun hazrlanmas ngrlmtr. 8.5.3. 2008 Yl Katlm Ortakl Belgesi 2008 yl Katlm Ortakl Belgesinde; ksa vadede, aklayc bir yol haritasnn tanmn da ieren Entegre Snr Ynetimi Eylem Plannn uygulanmas abalarnn srdrlmesi. Yeni bir snr kolluk kuvveti biriminin kurulmas iin gerekli admlarn atlmas, orta vadede ise, AB mktesebat ile uyumlu entegre snr ynetimi sisteminin kurulmas abalarnn hzlandrlmas, snrlardaki uluslararas korumaya ihtiyac olan kiilerin tanmlanmas iin n izleme mekanizmasn da kapsayan ve personelin profesyonellemesi ve kurumlar aras yakn ibirlii temelinde bir sistemin kurulmas ngrlmtr. Sonu Avrupa Birlii, etkin ve verimli bir snr ynetim sistemi gelitirme araynda, ulus devletler tarafndan gerekletirilen rneklerinde olduka baarl sonular alnmasn salayan entegre snr ynetimi modelini benimsemek suretiyle olduka zorlu bir kulvara girmitir. Henz tamamlanmam siyasal yaps, ye lkelerinin farkl hukuk sistemleri ve an snr aan sularyla mcadelenin, gerek Birlik gerekse ye lke politikalarndaki gvenlik-zgrlk dengesini zgrlk aleyhine bozacak derecedeki zorluu, bu alanda Birliin nndeki en nemli engellerdir. Bununla birlikte bir aya ekonomik geliimin srdrlmesi, dieri gvenlik kayglarnn giderilmesi zerine ina edilen ve gelitirdii, snr sorunlarna ulusal ve uluslararas dzeyde ibirlii ierisinde profesyonel ve kapsaml yaklamla AB, kendine has bir entegre snr ynetimi modeli kurma yolunda ilerlemektedir. Entegre Snr Ynetimi konusu AB ile mzakerelerde 24. fasln al kriterini oluturmaktadr. Yukarda saylan gelimelere bal
259
olarak, Trkiyenin snr ynetiminin de yeniden yaplandrlmas ve AB mktesebat ile uyumlu hale getirilmesi gereklidir. Bylelikle, lkemizde snr ynetimi alannda mevcut olan ok ballk giderilerek milli kaynaklarn daha etkin ve verimli kullanlmas salanacaktr. te yandan, Trkiyenin gittike artan oranda yasal ve yasad g bakmndan bir hedef lke haline gelmesi de daha etkili bir snr gvenlik ynetiminin kurulmasn zorunlu klmaktadr. Bu iki nemli faktrden hareketle Trkiyede AB mktesebatna uyumlu yeni bir snr gvenlik biriminin kurulmas konusunda nemli gelimeler kaydedilmitir. Bu erevede, Trkiyenin kara ve deniz snrlar ile kara, deniz ve hava snr kaplarnn genel ynetimini ve denetimini salamak amacyla niformal, silahl ve profesyonel bir kolluk birimi olarak ileri Bakanlna bal yeni bir snr muhafaza biriminin kurulmas ve snr gvenlii hizmetlerinin daha etkin, verimli ve kaliteli sunulmas ve mevcut kaynaklardan azami ekilde yararlanlmas mmkn olacaktr.
Kaynaka Anderson, M. & Borth, E. (2001). The Frontiers of the European Union, (New York: Palgrave). Apap, J. & Tchorbadjiyska, A. (2004). What about the Neighbours? The Impact of Schengen along the EUs External Borders, CEPS Working Document, No. 210, Brksel: CEPS Publications. Atger, A. (2008). The Abolition of Internal Border Checks in an Enlarged Schengen Area: Freedom of Movement or a Web of Scattered Security Checks? Challenge Liberty & Security Research Paper No. 8. Brussels: CEPS Publications. BBC News (2002), Poland Fights EU Border Battle, http://news.bbc.co.uk/1/hi/ world/europe/2208170.stm. (25.03.2009). Bee, E. (2002). Terrizm, Avrupa Birlii ve nsan Haklar, Ankara: Sekin Yaynclk. Bozkurt, E., zcan, M. & Kkta, A. (2011). Avrupa Birlii Hukuku (5. Bask), Ankara: Asil Yaynlar.
260
Brown, D. (2002). The New Hurdle: The Prospects for Polish and Estonian Accession to Pillar III in the Post-Tampere European Union, Perspectives on the Enlargement of the European Union, ed. Cameron Ross, Boston: Brill. Carrera, S. (2007). The EU Border Management Strategy FRONTEX and the Challenges of Irregular Immigration in the Canary Islands, CEPS Working Document No 261, March. EU Commission (2002a), CARDS Assistance Programme to the Western Balkans: Regional Strategy Paper 2002-2006, http://www.mathra.gr/files/regional_strategy_paper_en.pdf (20.03.2009). EU Commission (2002b), Towards Integrated Management of the External Borders of the Member States of the European Union, COM(2002) 233, 7.5.2002. EU Commission (2003a), A Simple and Paperless Environment for Customs and Trade, COM(2003) 452, 24.7.2003. EU Commission (2003b), The Role of Customs in the Integrated Management of External Borders, COM(2003) 452, 24.7.2003. EU Commission (2007), Guidelines for Integrated Border Management in the Western Balkans, Updated Version, http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/financial_assistance/cards/publications/ibm_guidelines_en.pdf (25.03.2009). EU Commission (2008a), Examining the Creation of a European Border Surveillance System (EUROSUR), COM(2008) 68, 13.2.2008. EU Commission (2008b), Preparing the Next Steps in Border Management in the European Union, COM(2008) 69, 13.2.2008. EU Commission (2008c), Report on the Evaluation and Future Development of the FRONTEX Agency, COM(2008) 67, 13.2.2008. EU Council (1999), Tampere European Council 15 and 16 October 1999 Presidency Conclusions, http://www.europarl.europa.eu/summits/tam_en.htm (28.02.2011) EU Council (2000), Schengen Szlemesi Uygulama Anlamas, OJ 22.9.2000. EU Council (2001), Presidency Conclusions European Council Meeting in Laeken 14 and 15 December 2001, http://ec.europa.eu/governance/impact/docs/ key_docs/laeken_concl_en.pdf (25.03.2009). EU Council (2002a) Schengen Infromation System, SIRENE, Recommendations and Best Practices, Vol. 2. EU Schengen Catalogue, Brksel. http://consilium. europa.eu/uedocs/cmsUpload/Cat.Sch.Vol.2EN.pdf (25.03.2009). EU Council (2002b), External Borders Control, Removal and Readmission, Recommendations and Best Practices EU Schengen Catalogue, Brksel. http:// consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/catalogue20EN.pdf (25.03.2009)
261
EU Council (2002c), Issuing of Visa, Recommendations and Best Practices Vol. 3. EU Schengen Catalogue, Brksel. http://consilium.europa.eu/uedocs/ cmsUpload/Cat.Sch.Vol.3EN.pdf (25.03.2009). EU Council (2002d), Police Co-Operation, Recommendations and Best Practices Vol. 4. EU Schengen Catalogue, Brksel. EU Council (2004a), Regulation (EC) No. 2007/2004 of 26 October 2004, Establishing a European Agency for the Management of Operational Cooperation at the External Borders of the Member States of the European Union, OJ L 349, 25.11.04. EU Council (2004b), The Hague Programme: Strengthening Freedom, Security and Justice in the European Union, OJ C 53/1, 3.3.2005. s.1. EU Council (2006a), Regulation (EC) No 562/2006 of 15 March 2006 Establishing a Community Code on the Rules Governing the Movement of Persons Across Borders (Schengen Borders Code), OJ L 105/1. EU Council (2006b), Regulation (EC) No 1987/2006 of 28.12.2006 Establishment, operation and use of the second generation Schengen Information System (SIS II), OJ L 381/4. EU Council (2009), The Stockholm Programme An Open and Secure Europe Serving and Protecting the Citizens, 17024/2009, FRONTEX. (2008). More about FRONTEX http://www.frontex.europa.eu/ more_about_frontex/ (25.03.2009). Hassner, P. (2002). Fixed Borders or Moving Borderlands?, Zielonka, Jan, ed., (2002) Europe Unbound: Enlarging and Reshaping the Boundaries of the European Union, New York: Routledge ss. 38-50. Hayes, B. (2005). SIS II: fait accompli? Construction of EUs Big Brother Database Underway, Statewatch Analysis (http://www.statewatch.org/news/2005/ may/sisII-analysis-may05.pdf (25.12.2009). Hlne, J. (2006). Construction of a European Institutional Model for Managing Operational Cooperation at the EUs External Borders: Is the FRONTEX Agency a decisive step forward? Research Paper No.6, Challenge Training Seminar on Security, Technology and Borders: EU Responses to New Challenges, 6-7 October 2006. Hobbing, P. (2005). Integrated Border Management at the EU Level, CEPS Working Document, No. 227, Brksel: CEPS Publications. http://www.se2009.eu/polopoly_fs/1.26419!menu/standard/file/Klar_Stockholmsprogram.pdf (15.01.2010)
262
Kkta, A. (2000). Avrupa Birliinde Polis ve Yargsal birlii, Polis Bilimleri Dergisi, Cilt: 2 Say: 5-6. ss.135-150. Kkta, A. (2003). Avrupa Birliinin ye lkeler Dzeyindeki Gvenlik Politikalar, Tlin li ve Fatih Karaosmanolu (ed), Uluslararas Polislik ve Gvenlik Ankara: Nobel Yaynclk, ss. 153-164. Kkta A. ve Ylmaz, . (2010). Avrupa Birlii Entegre Snr Ynetimi Modeli: Schengen Szlemesinden Stockholm Programna, Polis Bilimleri Dergisi, 12 (2), ss. 1-21. Lainer, S., zcan, M. & Bal, . (2004). Trkiyeli Avrupa, stanbul: Hayat Yaynlar. Peers, S. (2007). EU Justice and Home Affairs Law, Oxford: University Press. Rigo, E. (2005). Implications of EU Enlargement for Border Management and Citizenship in Europe, EUI Working Papers RSCAS No. 2005/21, Badia Fiesolana: European University Institute. TOBB Avrupa Birlii Dairesi (2005), Hollanda Dnem Bakanlnn Faaliyetleri, http://abm.tobb.org.tr/raporlaryayinlar/hollanda%20faaliyet.doc (25.03.2009). Walters, W. & Haahr, J. H. (2005). Governing Europe: Discourse, Governmentality and European Integration, New York: Routledge. Williams-Vaughan, N. (2008). Borderwork Beyond Inside/Outside? Frontex, the Citizen detective and the War on Terror, Space and Polity, Vol. 12, No. 1, pp. 63-79. Wolff, S. (2008). Border Management in the Mediterranean: Internal, External and Ethical Challenges, Cambridge Review of International Affairs, Volume 21, Issue 2, pp. 253-271. Yardmc, S. (2008). Uluslararas Polis birlii: Avrupa Birlii Polis birlii Modeli, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara: Polis Akademisi Gvenlik Bilimleri Enstits. Zielonka, J. (ed.) (2002). Europe Unbound: Enlarging and Reshaping the Boundaries of the European Union, New York: Routledge.
263
NDEKS
NDEKS
A
AB 43, 45, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 216 ABD 4, 5, 8, 38, 58, 66, 68, 90, 112, 147, 165, 168, 249 Aden Krfezi 135 Afrika 4, 5, 18, 40, 100, 120, 126, 130, 132, 135, 139, 253, 255 Afyon 3, 12, 14 Akaryakt 97, 98, 99, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114 Akaryakt kaakl 97, 98, 99, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114 Akaryakt Kaakl 97, 107, 111, 116 Asya 4, 6, 7, 13, 41, 74, 126, 135, 255 Avrupa Birlii 29, 30, 32, 33, 34, 43, 44, 98, 146, 179, 197, 198, 199, 209, 241, 242, 243, 251, 254, 255, 259, 260, 263 Avustralya 5, 145
B
Basn 183, 190 Biliim 143, 144, 145, 146, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 161, 164, 165, 168, 169, 170 Biliim sular 143, 145, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 164, 165, 168 Birlemi Milletler 4, 31, 34, 40, 59, 60, 67, 68, 71, 73, 146, 220, 221, 222, 227, 228, 230, 235
C
Ceza 45, 46, 54, 59, 61, 64, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 84, 85, 86, 88, 101, 147, 213, 220, 226, 228, 229, 231, 232, 237, 238, 252 Cezaevi 9, 184 Cinsiyet 11, 14, 15, 20, 21, 23 ocuk 86, 87
267
NDEKS
D
Delil 62, 63, 66, 70, 82, 85, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168 Delillendirme sreci 143, 150, 165 Deniz haydutluu 119, 120, 125, 133, 134, 137, 138, 139 Dijital delil 147, 148, 149, 151, 152, 157, 158, 159, 161, 162, 166, 167
E
EMCDDA 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 42, 44, 45, 53, 55, 76, 80, 90 Emniyet Genel Mdrl 31, 34, 82, 91, 174, 256 Entegre snr ynetimi 249, 252 Erken uyar sistemi 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 39, 52, 53 Eroin 3, 5, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 25, 26 Europol 32, 33, 34, 251
F
Fidye 119 FRONTEX 200, 201, 203, 205, 261, 262
G
Gemi 121, 122, 129, 130, 135, 137, 138 Gemi Adam 119 G 197, 198, 199, 201, 205, 211, 213, 214, 216, 252 Gmen 218, 221, 222, 230, 233, 234, 235 Gmen kaakl 217, 219, 220, 222, 223, 224, 225, 227, 231, 232, 233, 234, 237, 238 Gmrk Mstearl 35, 82, 256 Gney Amerika 4, 5, 9, 16 Gvenlik 82, 90, 92, 103, 205, 208, 228
268
NDEKS
H
Hindistan 126 Hizbullah 68 Hrvatistan 30, 32, 38, 42 Hollanda 65, 244, 247, 263
I
IMO 122 ngiltere 8, 9, 42, 43, 147, 190, 253 nsan 24, 30, 31, 42, 70, 71, 90, 98, 111, 113, 114, 199, 200, 203, 204, 206, 209, 210, 211, 213, 214, 217, 218, 219, 220, 221, 224, 226, 230, 231, 235, 237, 238, 249, 250, 253, 255 nsan onuru 71, 218, 219, 220, 226, 231 nsan ticareti 98, 204, 206, 209, 210, 214, 217, 218, 219, 220, 235, 237, 250 INTERPOL 67 ran 5, 6, 14, 66, 67, 74, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 256 ISCO 12 stanbul 3, 6, 9, 10, 13, 18, 25, 176, 182, 188, 191, 226 tibar 173, 174, 178, 179, 180, 181, 190,
J
Jandarma 35, 60, 73, 82, 108, 256 Japonya 13, 42
K
Kaak 4 Kaaklk 5, 6, 7, 31, 61, 64, 80, 88, 98, 99, 100, 102, 104, 105, 106, 113, 174, 177, 205, 255, 257 Kadn 8, 9, 20, 21, 22, 23 Kanada 5, 8, 9, 38 Kokain 3, 4, 5, 6, 7, 9, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 44, 51, 78
269
NDEKS
Kolombiya 68 KOM 59, 68, 69, 74, 155, 174 Korsanlk 119, 120, 121, 124, 125, 134 Kurye 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 13, 14, 20, 21, 22, 23, 24 Kuzey Amerika 4
M
Malezya 13, 126 Metamfetamin 3, 5, 6, 12, 13, 14, 15, 16, 20, 24, 25 Msr 13
N
Narko-terr 57, 68 Narkotik 9, 10, 65, 68 New York 5
O
nleme Politikas 3 Organizasyon 5, 9, 74, 79, 80, 139, 175, 177, 184, 190 Organize su 6, 31, 98, 119, 125, 133, 136, 139, 163, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 184, 190, 191, 218, 219, 220, 243, 249, 251, 252 Organize su rgtleri 173, 174, 176, 178, 179, 180, 191 rgt 70, 72, 79, 80, 88, 133, 136, 173, 176, 179, 180, 191, 223 rgtl su 79, 80, 86, 220, 221, 222, 227, 228, 230, 235 Ortadou 57, 66, 67, 89, 255
P
Petrol 97, 100, 112 PKK 68, 69, 70 Polis 32, 57, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 67, 72, 87, 89, 199, 245, 246, 247, 248 Polis Akademisi 72 Politika 32, 46, 54, 70, 72, 75, 80, 120, 157, 166, 197, 198, 200,
270
NDEKS
201, 205, 206, 211, 212, 242, 249, 251, 252, 253, 254, 259 Profil 3, 5, 6, 10, 20, 22, 23, 24, 25 Psikotrop 38, 39, 40, 41, 73, 76, 87
R
Rehine 119, 134 Rusya 7, 59
S
Salk Bakanl 34, 74 Saldr 5, 68, 105, 119, 121, 122, 123, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 198, 202, 249 Schengen 199, 200, 205, 213, 241, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 255, 258, 259 Silah 70, 98, 119, 121, 125, 132, 133, 136, 138, 139, 218, 256, 260 Snr 3, 4, 60, 66, 73, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 109, 111, 112, 113, 114, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 208, 209, 210, 212, 213, 214, 218, 219, 220, 225, 234, 236, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 260 Snraan su 97, 98, 210, 225 Snr gvenlii 97, 98, 113, 114, 219, 225, 234, 241, 253, 255, 256, 257, 260 Snr ticareti 99, 100, 112 Snr ynetimi 197, 198, 199, 201, 202, 205, 208, 209, 210, 212, 213, 214, 241, 243, 244, 245, 246, 248, 249, 250, 252, 253, 255, 256, 258, 259, 260 Su 9, 10, 16, 23, 65, 68, 73, 75, 76, 78, 79, 80, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 98, 99, 119, 120, 121, 136, 137, 139, 143, 144, 145, 146, 147, 151, 154, 155, 156, 158, 161, 163, 167, 168, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 184, 190, 191, 204, 210, 217, 218, 219, 220, 222, 223, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 232, 233, 237, 238, 243, 249 Su rgt liderleri 173, 180
271
NDEKS
T
TADOC 31 Taktik 119, 120, 121, 138 TBMM 73, 76, 77, 84, 86, 87, 99, 110, 112, 221 TCK 147, 175, 222, 223, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 234, 235, 236, 237 Terr rgt 68, 69, 70, 71, 72, 73, 112 Terr-Terrizm 57, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 80, 83, 98, 99, 105, 111, 112, 114, 125, 133, 136, 137, 151, 198, 202, 218, 243, 249, 250, 251, 252 Toplum destekli polislik 57, 74, 89 Transit 5, 18, 58, 99, 206, 209, 213, 218, 219, 253, 256 Trend 18, 22, 25, 29, 37, 45, 46, 52, 53, 119, 120, 122, 123, 124, 125, 126, 132, 134, 135, 136, 137 TUBM 10, 31, 35, 53 Trkiye 3, 5, 6, 10, 13, 16, 18, 22, 25, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 46, 48, 49, 50, 51, 53, 54, 58, 59, 66, 68, 72, 85, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 143, 147, 151, 153, 165, 168, 181, 182, 183, 184, 186, 187, 189, 197, 199, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 217, 220, 221, 223, 225, 226, 227, 231, 232, 236, 238, 241, 242, 243, 248, 255, 256, 257, 258, 260
U
UNODC 4, 58 retim 4, 34, 37, 40, 76, 78, 99, 111, 114, 183 UTSAM 112 Uyarc 5, 41, 44, 76, 78, 80, 225 Uyuturucu 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 23, 25, 29, 30, 31, 32, 37, 38, 39, 41, 42, 43, 44, 46, 51, 52, 53, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 64, 65, 68, 69, 71, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 85, 86, 87, 88, 89, 98, 113, 177, 218, 225 Uyuturucu kaakl 3, 64, 68, 82, 88, 98, 113, 218 Uyuturucu Raporu 32 Uyuturucuyla mcadele 57, 58, 59, 60, 65, 71, 77, 89
272
NDEKS
V
Van 99, 108, 109, 111, 112, 113
Y
Yabanc 8, 9, 21, 68, 183, 208, 210, 214, 223, 236, 247, 250 Yasad g 197, 201, 202, 204, 205, 206, 209, 210, 211, 218, 249, 250, 252, 254, 260 Yntem 4, 6, 7, 10, 12, 13, 16, 17, 22, 23, 24, 25, 61, 84, 122, 123, 125, 161
273
NDEKS
274

Orgutlu Suclar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Orgutlu Suclar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Orgutlu Suclar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

Derleyenler Yrd.Do.Dr. Ouzhan mer Demir Yrd.Do.Dr. Murat Sever

ANKARA Haziran 2011

Uluslararas Terrizm ve Snraan Sular Sempozyumu (UTSAS 2010) Seilmi Bildirileri

1.BLM: UYUTURUCU KAAKILII

Uyuturucu Maddelerde Yeni Trendler ve Erken Uyar Sistemi. . . 29

Uyuturucuyla Mcadelede Ulusal ve Uluslararas Polisiye ve Hukuk Sorunlar ve zm nerileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

2. BLM: AKARYAKIT KAAKILII

3. BLM: DENZ HAYDUTLUU VE KORSANLII

4. BLM: BLM SULARI

5. BLM: ORGANZE SU RGTLER

6. BLM: YASADII G VE SINIR GVENL

UYUTURUCU KURYE PROFLNE MADDE TRNN ETKS VE NLEME POLTKALARINA YANSIMALARI

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

36,8 48,5 14,7

48,3 44,8 6,9

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

7,5 1,9 80,6

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM*

Bu makalenin yazm aamasnda emei geen Teoman Takesene teekkr ederiz.

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER

UYUTURUCU MADDELERDE YEN TRENDLER VE ERKEN UYARI SSTEM

RGTL SULAR ve YEN TRENDLER