Atentat u Sarajevu na prestolonasljednika nadvojvodu Franju Ferdinanda!

U susret godinjice sjeanja na dan atentata u Sarajevu.

Pie: Hamdo amo

Kako je poeo Prvi svjetski rat

28. juna 1914. godine u Sarajevu, ubijen je austougarski prestolonasljenik Franjo Ferdinand.

Istina, nadvojvoda Ferdinand je bio upozoravan od strane visokih obavjetajnih krugova, da bi najbolje bilo da odgodi posjetu Sarajevu, ali je on tu mogunost kategorino odbio. Iako upoznat sa cijelom situacijom na Balkanu, srpski nacionalisti, austrougarskog dravljanstva, izvrili su dugo pripremani atentat. Srbijanski premijer Nikola Pai je i prije poetka juna 1914. znao za atentat, bio je obavijeten za vjebe iz gaanja grupe mladia po parkovima Beograda , nije ga zagovarao, ali ga nije ni sprijeio. Sva krvava deavanja na Balkanu, (u seriji zavrenih Balkanskih ratova, u kojima su se mijenjali i odnosi i strane), ostavili su uveliko traga na

sudbinske dogaaje koji e uslijediti i nakon kojih svijet nikada nee izgledati kao prije. Za samo jedan mjesec zaratie veina evropskih zemalja, a u rat e biti involvirano oko 60 miliona vojnika. 40 miliona rtava rata, 20 miliona ubijenih, dovoljan je razlog da se sukobi nazovu svjetskim, u kojima e privrede mnogih zemalja biti unitene, istovremeno nestae nekoliko carstava. Politika karta svijeta u kratkom vremenu bie uveliko izmijenjena.

Politika strujanja i previranja ostavie uskoro traga, koji e se ogledati u napetim politikim odnosima Austro-Ugarske monarhije sa Srbijom, dravom, tek izmaklom iz petstogodinjeg vazalstva spram Otomanske imperije. Razlog bijae, vie nego jednostavan. Zvanina politika Srbije, slijepo je slijedila Velikosrpsku politiku koja je pored tadanje politike ujedinjenja, na koje tada niko nije gledao kao na ideju koja oduevljava', potom, traei jo i izlaz na more. Prvobitni planovi Austro-Ugarske monarhije bili su, da sebi Sandakom osigura bok i s jo veim uticajem prodre do Albanije. Kao to e se vidjeti, Srbijanska vlada e imati drugaije planove. Ona e uurbano vriti pripreme obuke i naoruavanja atentatora. U veini izvjetaja tog vremena stoji, da postoji tek sumnja i da moe biti rijei, ali ne bi potvreno, da Srpska vlada ima umijeane ruke. Sumnje e se tek kasnije obistiniti. Pokret ekstremnih srpskih nacionalista, tajna organizacija Crna ruka, direktno je bila ukljuena u obuku, naoruavanje grupe Mlada Bosna, kao i njihovo prebacivanje iz Srbije u Bosnu, iji lanovi e na Vidovdan, 28.06.1914. izvriti atentat, u kojem e biti ubijen prestolonasljednik Franjo Ferdinand i njegova trudna ena Sofija. Vijesti o ubistvu prestolonasljednika u Sarajevu, nee ostaviti prostora za sumnje, ve e postati realnost istravi na politiku scenu u sudbonosnim momentima koji se s pravom mogu nazvati eksplozivnim. Evropa je doslovno bila bure baruta. Atentat na prestolonasljednika bio je samo inicijalna kapisla koja je izazvala lananu reakciju. To dokazuju i dogaaji uoi atentata: Uurbana prepiska vodila se izmeu carstava: Njemakog, Ruskog i Austro-Ugarskog, ali i Turskog koja e doslovce umoriti i najizdrljivije kurire tog vremena. Njemaki car Viljem II upozoravao je cara Franju Josipa II. Jednom e u svom stilu napisati:Sa Srbijom se mora raistiti i to uskoro sad ili nikad! Onda bi prekinutu prepisku nastavio sa Nikolajem II Romanovim, carem Rusije, sa kojim je toliko puta iao u lov, ali e zbog politikih konstalacija uskoro biti prisiljeni da vode rat jedan protiv drugoga. Da se pribliava skori nestanak carstava koji vode, dodue, neto napetiju dravnu prepisku nego obino niko nije

mogao niti pretpostaviti. Njihov put slijepo e slijediti i samo Osmansko carstvo. Povlaenje obaraa u Sarajevu nije bilo nita drugo, do politiko samoubistvo, do kojeg se svijet nee oporaviti dugo vremena. Srbija je samo dobila testeru kojom e odrezati granu na kojoj je sama sjedila. Njen upliv i krivica ostaju za svu vjenost.

Borba za kolonije

Evropa, odnosi snaga 1914

Situacija u svijetu, prije atentata samo je jedan od okvira koje treba posmatrati u kontekstu nemilih dogaaja koje slijede. Mnoge zemlje u svojim historijama s pravom piu o nezadovoljstvu i novoj podjeli svijeta, zbog nedostatka kolonija, mada 1910. godina obiluje novinskim lancima o kolonijama, koje donose samo gubitke! Habzburka monarhija ima jo samo jedan razlog, ponovno ujedinjenje nacije oko carske krune!

Uprkos gubicima u februaru 1910. g. Belgija, Engleska i Njemaka postavljaju granice izmeu kolonija u Kongu, Njemake i Istone Afrike, te Britanske Ugande. Njemaka jaa na moru i njena mornarica postaje sve popularnija zbog ega Viljem II poruuje svijetu:Naa budunost lei na vodi. Iz straha da omladini ne postane dosadno', uvode se mjere pojaane vojne obuke. Uprkos smrti sina kraljice Viktorije, kralja Edvarda VII, dolazi do proklamacije Junoafrike Unije. U oktobru 1910. g., nakon kraih nemira proglaava se Republika Portugal. Dva mjeseca kasnije, slijedi arapski ustanak u Palestini, kojeg e uguiti armija Turske. Dok traje proslava 40. godinjice Njemakog Rajha, u Engleskoj sedmica dana traje slavlje krunisanja Dorda V. U avgustu 1911. svijetom odjekuje vijest o izbijanju rata izmeu Francuske i Njemake!? Lana uzbuna. Krivica lei u napetosti odnosa, jer Njemaka od Francuske trai Ekvatorijalnu Afriku kao zamjenu za njeno povlaenje iz Maroka. Kad nije udovoljeno zahtjevu Italije za slobodnom trgovinom u Tripoliju, Italija ulazi u Libiju koju dri Turska. Pad Monarhije u Kini i proglaenje Republike, samo su dvije u nizu vijesti koje slijede. Poinje natjecanje u osvajanju Junog pola. U aprilu 1912. tone Titanik, u Baltikoj luci susret cara Viljema II i cara Nikolaja II. Dva dana prije susreta, Rusija, Bugarska, Srbija i Grka potpisuju vojnu konvenciju koja je usmjerena protiv Turske. Turska se treba protjerati sa evropskog prostora, a njeno vlasnitvo treba podijeliti izmeu zemalja, koje su redom zainteresovane bacile oko na Makedoniju.

Poinje borba za Balkan. U tom e Prvi, odmah za njim i Drugi Balkanski rat. 1913. godine izvren je atentat na grkog kralja Dorda I u kojem e kralj biti ubijen od strane, navodno bolesnog atentatora. Ipak, ovaj atentat e protei skoro nezapaen i bez bilo kakvih teih posljedica po svijet u okruenju. Osim novinskih lanaka o socijalisti Musoliniju, slijedi serija udnih zakona: u vedskoj graani smiju u etiri mjeseca kupiti jo samo dvanaest litara akohola, ukljuujui vino, a njemaki car Viljem II proglaava zabranu oficirima, da tango pleu u uniformi! Ono to slijedi, teko da se moglo predvidjeti.

Pukovnik Redl

Vrhovni oficir generaltaba Austro-Ugarske monarhije Alfred Redl, izvrio je samoubistvo. Na prvi pogled, nita neobino. Ipak, na povrinu izlazi pijunska afera u kojoj je pukovnik Redl

zbog novanih potekoa, a ne homoseksualne sklonosti, planove Austro-Ugarske Monarhije prodavao Rusiji. Vlada Rusije njegove usluge je uredno plaala, izmeu 50.000 100.000 kruna godinje. Prodajom vojne dokumentacije Redl je kasirao ukupno oko milion kruna. Ono to je malo ko znao, isti dokument je prodavao Rusiji, Francuskoj i Italiji istovremeno. Novac je koristio za lagodan ivot i izdravanje ljubavnika, mladog porunika. Da pukovnik Redl nije otkriven dugo vremena, moe zahvaliti izmeu ostalog dugogodinjem mjestu glavnog efa Obavjetajne slube Austo-Ugarske Monarhije. Tako je Rusija, kao najvea vojna sila, unaprijed bila upoznata i znala tajne o pokretima vojnih jedinica ne samo Austro-Ugarske monarhije ve i Njemake, ukoliko je pukovnik Redl bio upoznat sa njima.

Do pogoranja odnosa izmeu dvije carevine, Ruske i Austro-Ugarske, doi e aneksijom Bosne i Hercegovine, koja ulazi u sastav Dunavske monarhije 1908. kada i dolazi do ratnog kursa', a situacija e se pogorati sa aferom pukovnika Redla koji je otkriven zahvaljujui njemakim obavjetajcima. Ipak, planovi koje je prodavao, bie novo preraeni od strane vojnih analitiara Habsburke monarhije, tako da dokumentacija pukovnika Redla nije bila vie aktuelna, niti je mogla biti presudna za tok Prvog svjetskog rata. Afera Redl djelomino ukazuje na stanje u predveerje izbijanja Prvog svjetskog rata.

Militarizacija

U jesen 1913. firma Krup poinje aktivno da se informie u vojnim krugovima, ta koji rod vojske treba. Ameriki predsjednik Vilson planira vojni pohod protiv Meksika i nareuje da se zauzme Vera Kruz. Poinje ubrzana proizvodnja naoruanja, to je posebno vidljivo i u gradnji brodova. Vojne statistike zemalja ukazuju na velike trokove i izdatke, posebno za brodove i podmornice. Dok izdaci za brodove i podmornice Velike Britanije prednjae, izdaci Austro-Ugarske su na zadnjem mjestu. Mnoge zemlje poinju da drmaju posljedice recesije. Porast cijena i racioniranja raste i postaje svakodnevnica.

U septembru 1913. godine uz carski manevar, dolazi do uvravanja Saveza triju drava: Italije, Austro-Ugarske i Njemake. Mada niko nije ubijeen da e se u sluaju rata Italija drati dogovora, Savez je strahovao od vojnog irenja Srbije po Balkanu i traei hitno od Srbije da se povue iz Albanije koja u martu 1914. godine proglaava samostalnost. Istog mjeseca u Albaniji princ Viljem postaje kralj, u Velikoj Britaniji Vinston eril Prvi lord admiraliteta. Aprila 1914. Albanija nareuje mobilizaciju, prijeti rat sa Grkom.

Atentat

26. juni 1914. Oekivani carski par neometano stie u Sarajevo. U kontekstu posjete koja je smatrana velikim dogaajem u Monarhiji, te nedelje irom susjedne Srbije svenarodno je slavlje, slavi se sjeanje bitke na Kosovu, slavlje sjeanja na vojniki poraz, kada je u koaliciji (Srba, Albanaca, Bonjaka, Bugara, Maara i Grka..) protiv Osmanlija jedino Srpskoj vojsci ratna srea okrenula lea i kada su Osmanlije na Vidov 28. Juna 1389. u otvorenom boju porazili Srpsku vojsku u kojem je dolo do gotovo cijelog istrebljenja svekolikog srpskog plemstva.

Dan u Sarajevu je sunan. Austrougarski prestolonasljednik i generalni inspektor svih vojnih snaga habsburke monarhije u pratnji svoje ene, vojvotkinje od Hohenberga, dolazi u glavni grad. Pri dolasku para, nedaleko od eljeznike stanice eksplodira bomba, meutim kasno, par je u pratnji osiguranja svojim kolima ve napustio mjesto dogaanja. Od posljedica eksplozije povrijeeno je jedanaest nedunih ljudi. Nadvojvoda Franjo Ferdinand i vojvotkinja Sofija Chotek (Sofija Hotek), zahtijevaju posjetu povrijeenima u bolnici.

Polazak ispred gradske vijenice

28. Juna 1914., na dan inspekcije manevarskih snaga nedaleko od Sarajeva, zakazana je posjeta bolnici. Pred zgradom gradske vijenice, par se uz jako osiguranje u povorci automobila, ugovorenom marrutom kree obalom prema sudbini. Na vie mjesta postavljene su klopke u kojima uestvuje vie od deset lanova pan-slavenske i pro-srpske organizacije Mlada Bosna (Gavrilo Princip, Nedeljko abrinovi, iganovi..), tajne organizacije koja e se ubrzo nazvati teroristikom. Grupa je bila pod jakim uticajem ekstremne Srbijanske tajne organizacije Crna ruka, koja e uz parolu Ujedinjenje ili smrt!, primati instrukcije u oskudno opremljenoj sobi beogradskog Topidera. Pojedini pisci, koji e neto kasnije postati poznati klasici svjetskoga glasa, nosioci nobelove nagrade, poput Ive Andria, ali i pojedini politiari, nacionalisti, radikali, poput srbijanskog premijera Nikole Paia, imali su bliske i direktne kontakte sa glavnim atentatorima. Pucnjevi iz belgijskog pitolja Browning FN Model 1910, kal. 7.65', najava su katasrofe koja slijedi! Prestolonasljednik Franjo Ferdinand pogoen u sljeponicu na mjestu je mrtav,

vojvotkinja Sofija pogoena u donji predio stomaka, podlijee ranama na putu do bolnice. Gavrilo Princip je na mjestu atentata odmah uhapen.

Trenutak hapenja Gavrila Principa

Na prvom sasluanju izjavljuje da je atentat posljedica odnosa Monarhije prema Srbiji i njenom ugnjetavanju! Priznao je da su pripreme vrene u Srbiji. Sve ono to e kasnije pisati irilicoma na ploi objeenoj od snaga i simpatizera atentata.

Na suenju, u kojem je cijeli sluaj atentata u Sarajevu dosljedno dokumentovan, pripadnici Mlade Bosne su osueni. etiri smrtne kazne, jedna doivotna i devet kazni izmeu sedam i dvadeset godina zatvora! Nedeljko abrinovi, koji je postavio bombu, dobio je kaznu doivotnog zatvora. Gavrilo Princip zbog maloljetnosti (imao je devetnaest godina), nije osuen na smrt, ve je upuen na izdravanje zatvorske kazne u kazamat Habsburke monarhije u

u Tereznu, dananja eka, gdje e od posljedica tuberkoloze, nakon amputacije ruke i dosta jadnog zdravstvenog stanja, tri godine i 10 mjeseci nakon teroristikog ina u Sarajevu i umrijeti.

Kua u kojoj je ivio Gavrilo Princip u Sarajevu sruena je za vrijeme Prvog svjetskog rata. Po nastanku Kraljevine Jugoslavije kua je pretvorena u muzej Gavrila Principa. Kada je izbio Drugi svjetski rat Njemaka zauzima BiH (postaje dio NDH). Ustae rue muzej posveen Gavrilu. Nakon pobjede nad faizmom Gavrilov muzej je ponovno obnovljen za vrijeme Titove Jugoslavije samo da bi bio jo jednom sruen od strane nove vlade koja dolazi nakon raspa da SFRJ. Od onda vie nije nikada obnavljan. Mostu je takoer vraen stari naziv Latinska uprija.

Dokazano je da je atentat pomno pripreman pod vodstvom ultranacinalistike srbijanske tajne organizacije Crna ruka, a glava te organizacije bio je aktivni pukovnik Srbijanske vojske, voa Srbijanske obavjetajne slube Dragutin Dimitrijevi Apis. Crna ruka se borila za Velikosrpski projekat Velike Srpske drave, kojoj bi prvobitno pored Hrvatske, trebala pripasti Bosna i Hercegovina, to je znailo samo jedno potiskivanje Austro-Ugarske monarhije sa Balkana.

Nakon atentata

Svijet je u stanju oka. Nazire se nevolja, teak miris ratnih priprema visi u zraku, znakovi upuuju na vrijeme u predveerje rata. U Italiji papa Pio X i sam na samrti dri misu ubijenom nadvojvodi, u toku koje iznenada pada u nesvjest. Pozadina evropske pozornice zasuta je stvaranjem i potpisivanjem saveza u kojoj proroanski svako gleda na svoj komad kolaa nakon rata.

Sa suenja uesnicima atentata

Uvijek podcijenjivana opasnost od fronte desniarskih radikala, zavrava jedno poglavlje, jo jednim atentatom u Francuskoj. Francuski politiar an ores (Jean Jaurs), prvo radikal, pa socijalist reformator koji e u uvenoj aferi Drajfus, braniti istoga, a estoko napadati klerikalne i monarhistike krugove, lan nacionalnog vijea, ubijen je od strane radikala Renea Vivianija. Atentat e zauvijek ostati u sjeni izbijanja Prvog svjetskog rata. Prvi svjetski rat poinje. Slika vojnika pozvanih mobilizacijom, svuda radost, posebno okupljenih civila, koji najavu rata slave likujui gradskim predgraima evropskih metropola. Za samo koju godinu, slike smaka svijeta, kolone tijela bez dua pogleda uprta u daljinu, rtave bojnih otrova i hemijskog oruja, zavezanih oiju, bez dijelova tijela u haotinom stanju psihotine nevjerice, pripadaju l i dijelu rijetko srenih ili nesrenih koji su preivjeli haos rata ili su ivi, a mrtvi. Prvi svjetski rat na glavnim uporitima borbe, nije bio rat, ve najvea klanica povijesti, precizno i hemingvejski opisana, u kojoj su ljudi bili tek broj na matrikuli, ciljani ekvivalent, dnevni koeficijent efikasnosti toliko traenog topovskog mesa.

Prvi svjetski rat

Tano mjesec dana nakon atentata, poslije 24-asovnog ultimatuma 23. juna, kojeg Srbija nije htjela ispuniti, (meu ostalim i izruivanje Dragutina Dimitrijevia Apisa), poslije svestranih proglaenja mobilizacije, Austro-Ugarska monarhija proglaava Srbiji rat. Nastaje slika u kojoj zemlje Saveza u sukobu objavljuju rat jedne drugima. Turska bez objave rata napada rusku flotu i luke u Crnom moru. Na obronke Cera, u sastavu Austro-Ugarske vojske, dolazi vojnik sa utisnutim brojem, poput mnogih, po imenu Josip Broz. Koncentrisanje snage na granici prema Srbiji najavljuju danak krvavih obrauna. Njemake i Austorugarske trupe zauzimaju Beograd, Bugarska objavljuje rat Srbiji. Srbijanska armija nije dorasla udruenim snagama pod komandom feldmarala Mackensena, u rasulu povlai se i bjei u Albaniju. Povredom teritorije i Grke neutralnosti, u Salonikima bez dozvole se iskrcavaju saveznike snage engleskih i francuskih trupa. Grka naglaava svoj put neutralnosti, mada je saveznikoj Srbiji u sluaju rata morala pomoi. Slijedi totalni rat na moru, glad, presude, strijeljanja, Verden, Soma. U sastavu Austrougarske vojske protiv Italijanskih vojnih snaga na alpskom frontu u neljudskim uslovima padaju prve rtve iz redova Bonjaka. Prolijeva se krv nevinih, vrhnje slave ionako pripada drugima. Ostalo je historija.

21. novembra 1916. Franjo Josip, car Austrije i Maarske, umire u osamdeset i estoj godini u dvorcu enbrun, vladar Dunavske monarhije od 1848. Mjesec poslije, nasilnom smru u carskoj Rusiji zavrava jadni ivot sitnog prevaranta Raspuina, a potom, nasilno e se zavriti ivot porodice, ali i posljednjeg Romanova, cara Nikole II, cara Rusije, kralja Poljske i Finskog vojvode. Krvavi Nikola, kako je bio nazvan, krvavo je zavrio. Ciklus ivota se nastavlja. Par godina prije, umire filozof Emanuel Kant, idue godine rodi se filmska zvijezda Ingrid Bergman. U Rusiji uveliko poinju pripreme za Oktobarsku revoluciju.

Umjesto zakljuka

26. juna 1917. potvrena je smrtna presuda general-pukovniku Dragutinu Dimitrijeviu Apisu, zbog pripadanja i voenja tajne organizacije, pripreme i urote, svrgavanja i atentata na srbijanskog princa-regenta Aleksandra. Proces koji je trajao tri mjeseca, zavrava 18. juna 1917., kada se smrtnom presudom zavrava dugogodinja svaa izmeu voe radikala Nikole Paia i Dragutina Dimitrijevia, kao voe tajne organizacije Crna ruka. Dragutin Dimitrijevi nikada nije prezao od nasilja, tako je i 10. juna 1903. godine pripadao zavjerenikoj grupi, koja je u beogradskoj kraljevskoj palai, u krvavom inu atentata muki ubila kralja Srbije Aleksandra Obrenovia i njegovu familiju. U junu 1914. godine Dimitrijevi je spremao atentat na Austrougarskog nasljednika Franju Ferdinanda. Tri godine kasnije, skoro tano na isti dan od dana atentata u Sarajevu, Dragutin Dimitrijevi umire pod kiom metaka vojnih izvrilaca smrtne kazne. Atentat za koji je Dimitrijevi osuen i strijeljan, navodno se nikada nije dogodio, za to je 1953. godine u Beogradu posthumno osloboen krivice. Za atentate 1903. i 1914. ef Srbijanske obavjetajne slube je meutim neosporno kriv. Svijet zavjere i poglavlje izdaje, za mnoge prije nego i pone zavri. To potvruje 13. oktobra 1917. izvrenje smrtne kazne za veleizdaju visokog stila, strijeljanje plesaice po imenu Mata Hari.

Uvijek su krivi drugi

Natpis sa uklonjene spomen ploe

Prvi svjetski rat nee rijeiti toliko, koliko e postati dobrom podlogom kratkotrajnog mira, na kojoj e brojne svae i modifikovani razlozi i nesuglasice iznjedriti jo vei i krvaviji Drugi svjetski rat. Francuski maral Foch e nakon potpisanog sporazuma izjaviti: Ovo nije mir, ovo je primirje koje e trajati 20 godina. Bio je u pravu! Mada zna, svijet neumorno i iznova pokuava dokazati, da ratom moe rijeiti nagomilane probleme. Spoznaja, da je Bog ovjeku dao mo govora iz razumljivog razloga, ostaje interesantna tema tek za one, koji e na k raju zbog svoje naivnosti i neiskustva cijenu rata plaati svojim ivotima. Svaki rat ima svoju valutu. Prije su to bili vojnici, danas je valuta ratova neduno civilno stanovnitvo. Razlog toga moe biti raun ili ukupni broj stanovnika planete, na kojoj uskoro nee biti dovoljno hrane. Zatita i odravanje ugroenih primjeraka, interesantni su sa aspekta naunog aglomerata. Ljudski rod, definitivno ne spada u tu kategoriju. Svijet u kojem ivimo, nije sposoban da govori istinu, jo manje da na bazi istine priprema nove narataje za okrutnosti rijeke ivota niz koju ih vlastitim rukama nemislosrdno otiskuje. Svoju vlastitu djecu! Ako nije la, onda je prevara. Okriviti drugoga, iz bilo kojeg razloga, stara je mudrost zavaravanja, kojom se uspjeno otklanja i skida veo vlastite odgovornosti. Uostalom, ko zna, kako bi i da li bi na svijet drugaije izgledao, da srpski atentator Gavrilo Princip tog kobnog junskog dana nije dokono stajao na oku zgrade, preko puta Latinske uprije, ispod koje se lijeno vukla, od vruina gotovo presahla rijeka Miljacka. Otisaka cipela na mjestu atentata nema, nema niti ploe na kojoj je irilicom zapisana vjekovna tenja srpskog naroda za slobodom ali, ostala su i tuna sjeanja na taj nemili dogaaj, zapisan slovima u historijskim knjigama za srpsko sjeanje utisnut kao herojski, za druge, krvavi in zloina.

U susret godinjice sjeanja na dan atentata u Sarajevu, 28. maj 2013.