DETERMINANTE. CRAMEROVO PRAVILO ZA RJEAVANJE SUSTAVA.

8.predavanje

str. 1.

DETERMINANTE Za kvadratnu matricu A determinanata je broj koji se oznaava s det A ili A , a moe se definirati induktivno tako da se determinante matrice reda n raunaju pomou determinanti matrica reda n 1 , a za determinante matrica reda n 1 se postupak ponavlja sve dok se ne dobiju matrice drugog reda. Za matricu drugog reda A =

a11 a 21

a11 a12 je determinanta det A = a 21 a 22

a12 = a11 a 22 a12 a 21 . a 22

MINOR I KOFAKTOR ELEMENTA MATRICE Neka je A = aij matrica reda n . Podmatrica od A reda n 1 koja se dobije brisanjem i tog

[ ]

retka i j tog stupca matrice A oznaava se s M ij . Determinanta det M ij se zove minor elementa a ij . Kofaktor ili algebarski komplement elementa a ij je definiran s

Aij = ( 1)

i+ j

det M ij .

3 1 2 4 6 det M 12 = = 8 42 = 34 , Primjer 1 Neka je A = 4 5 6 . Onda su minori 7 2 7 1 2 3 1 1 2 det M 23 = = 3 + 7 = 10 det M 31 = = 6 10 = 16 . i 7 1 5 6

Pripadni kofaktori se raunaju ovako

A23 = ( 1)

2+3

det M 23 = ( 1) 10 = 10
i+ j

A12 = ( 1)
i

1+ 2

A31 = ( 1)

det M 12 = ( 1) ( 34 ) = 34 ,
3+1

det M 31 = 1 ( 16) = 16 .

koja ima znak + na mjestu (1,1) npr.

Predznaci ( 1)

se lako pamte, jer se za susjedne elemente izmjenjuju kao na ahovskoj ploi

+ + + + +
n=3

+ + + + + + + +
n=4 .

DETERMINANTA Neka je A = aij kvadratna matrica reda n . Onda za svaki 1 i n

[ ]

det A = ai1 Ai1 + ai 2 Ai 2 + L + ain Ain = aij Aij

i za svaki 1 j n (Laplaceov razvoj determinante po i tom retku)
n

j =1

det A = a1 j A1 j + a2 j A2 j + L + anj Anj = aij Aij

(Laplaceov razvoj determinante po j tom stupcu). Na primjeru matrica reda n = 3 emo pokazati da se Laplaceovi razvoji po svim recima podudaraju. Razvoj po prvom retku
i =1

a11 det a 21 a31

a12 a 22 a 32

a13 a11 a 23 = a 21 a33 a31

a12 a 22 a32

a13 a a 23 = a11 22 a 32 a 33

a 23 a33

a12

a 21 a31

a 23 a 33

+ a13

a 21 a31

a 22 a32

= a11 a 22 a33 a11 a 23 a32 a12 a 21 a33 + a12 a 23 a31 + a13 a 21 a32 a13 a 22 a31 ,

DETERMINANTE. CRAMEROVO PRAVILO ZA RJEAVANJE SUSTAVA.

8.predavanje

str. 2.

po drugom retku

a11 det a 21 a31

a12 a 22 a32

a13 a11 a12 a13 a12 a13 a11 a13 a11 a12 a 23 = a a a = a + a a = 21 22 23 21 22 23 a32 a33 a31 a33 a31 a32 a33 a31 a 32 a33 = a 21 a12 a33 + a 21 a 23 a32 + a 22 a11 a33 a 22 a13 a31 a 23 a11 a32 + a 23 a12 a31 =

= a11 a 22 a33 a11 a 23 a32 a12 a 21 a33 + a12 a 23 a31 + a13 a 21 a32 a13 a 22 a31
i po treem retku

a11 det a 21 a31

a12 a 22 a32

a13 a11 a 23 = a 21 a33 a 31

a12 a 22 a32

a13 a a 23 = a 31 12 a 22 a33

a13 a 23

a32

a11 a 21

a13 a 23

+ a33

a11 a 21

a12 = a 22

= a31 a12 a 23 a31 a13 a 22 a32 a11 a 23 + a32 a13 a11 + a33 a11a12 a33 a12 a 21 = , = a11 a 22 a33 a11 a 23 a32 a12 a 21 a33 + a12 a 23 a31 + a13 a 21 a32 a13 a 22 a31
daju isto. Taj rezultat se dobije i razvojem po prvom, drugom ili treem stupcu. Provjerite!

1 2 0 Primjer 2 Razvojem determinante matrice A = 3 1 2 po treem stupcu nalazimo 2 0 1 1 2 0 = 0 3 1 2 1 2 + 1 1 2 = 0 2 (0 4 ) + 1 ( 1 6 ) = 8 7 = 1 . det 3 1 2 2 0 2 0 3 1 2 0 1 a11 Za determinante treeg reda se esto koristi Sarrusovo pravilo: a 21 a31
(vrijedi samo za determinante treeg reda!)

a12 a 22 a32

a13 a11 a12 a 23 a 21 a 22 = a 33 a31 a32

= a11 a 22 a33 + a12 a 23 a31 + a13 a 21 a32 a13 a 22 a31 a11 a 23 a32 a12 a 21 a33 .

1 2 01 2 Npr. za matricu iz prethodnog primjera 3 1 2 3 1 = 1 + 8 + 0 (0 + 0 + 6 ) = 1 2 0 12 0

1 4 Primjer 3 Da bi izraunali determinantu etvrtog reda 3 2

2 3 4 2 1 3 uoimo da je najbolje razviti je po 0 0 3 0 2 3

2. stupcu ili 3. retku, jer imaju najvie nula (kofaktor elementa 0 ne treba raunati, jer je a ij Aij = 0 Aij = 0 !).

1 4 3 2

2 3 4 2 3 4 1 2 3 2 1 3 = razvoj po 3.retku = 3 2 1 3 ( 3) 4 2 1 = L = 48 0 0 3 0 2 3 2 0 2 0 2 3

Kad se Laplaceovim razvojem raspie determinanta reda 3 , dobije se izraz s 3! lanova od koji je svaki umnoak 3 broja, reda 4 , dobije se izraz s 4! lanova od koji je svaki umnoak 4 broja, reda n , dobije se vrlo dugi izraz s n! lanova od koji je svaki umnoak n brojeva.

DETERMINANTE. CRAMEROVO PRAVILO ZA RJEAVANJE SUSTAVA.

8.predavanje

str. 3.

I za brza raunala to je nemogue za vee n (broj 100!=93326215 4439441526 8169923885 6266700490 7159682643 8162146859 2963895217 5999932299 1560894146 3976156518 2862536979 2082722375 8251185210 9168640000 0000000000 0000000000). Ako raunalo izvri 106 operacija u sekundi, evo koliko mu treba za determinante i ne tako velikog reda n 5 10 25 100 broj operacija 324 9 864 099 4.2 1025 2.510158 vrijeme 3.210 sekundi 9.8 sekundi 1.31012 godina 810144 godina
-4

Kako onda raunati determinantu? Ideju daju sljedei primjeri.

1 2 3 4 0 2 6 5 ? Primjer 4 Kolika je determinanta matrice A = 0 0 2 3 0 0 3 5 1 2 3 4 2 6 5 2 0 2 6 5 = razvojem po 1. stupcu = 1 0 2 3 0 0 det 0 0 2 3 0 3 5 0 0 0 3 5 2 6 5 2 3 = 0 2 3 = razvojem po 1. stupcu = 2 3 5 0 3 5 7 2 3 8 0 3 4 5 Primjer 5 = 7 ( 3) 2 5 = 210 0 0 2 3 0 0 0 5

3 4 2 3 4 2 3 4 2 3 + 0 2 6 5 0 2 6 5 = 3 5 0 3 5 0 2 3
= 2 (10 9 ) = 2

SVOJSTVA DETERMINANTE 1) Determinanta trokutaste (donje trokutaste , gornje trokutaste) matrice jednaka je umnoku elemenata njene glavne dijagonale. Praktino se determinanta matrice odreuje svoenjem na trokutasti oblik. (Raunalo koje izvri 106 operacija u sekundi, tada za determinantu reda 25 treba 0.01 sekunu!) Kako elementarne operacije nad recima matrice utiu na njenu determinantu? 2) Zamjene li se dva susjedna retka determinanta mijenja predznak. 3) Ako se jedan redak determinante pomnoi brojem c , onda se determinanta mnoi s c . 4) Doda li se jednom retku drugi redak pomnoen brojem c 0 determinanta se ne mijenja .

1 1 1 1 1 2 4 8 Primjer 6 Kolika je determinanta ? 1 2 4 8 1 1 1 1

DETERMINANTE. CRAMEROVO PRAVILO ZA RJEAVANJE SUSTAVA.

8.predavanje

str. 4.

1 1 1 1 2 4 1 2 4 1 1 1 1 1 0 1 = 6 0 0 0 0

1 1 1 1 1 1 1 1 1 8 R2 R1 0 3 3 9 0 1 1 3 = = 3 2 = 8 R3 R1 0 1 3 7 0 1 3 7 R3 + R2 1 R4 R1 0 2 0 2 0 1 0 1 R4 R2 1 1 1 1 1 1 1 3 0 1 1 3 = 6 ( 1) = 4 4 R3 R4 0 0 1 2 0 0 4 4 R4 + 4 R3 1 2

1 1 1 1 0 1 1 3 = 6 = 6 1 1 ( 1) ( 12 ) = 72 0 0 1 2 0 0 0 12
Determinanta ima i sljedea svojstva T 5) det A = det A pa sva svojstva koja vrijede za retke, vrijede i za stupce determinante. 6) Determinanta s nul-retkom je jednaka nuli. 7) Determinanta s dva jednaka retka je jednaka nuli. 8) det ( AB ) = det A det B Binet-Cauchyjev teorem Primjer 7 Neka je A =

1 2 2 1 i B= . Onda je det A = 2 i det B = 5 . 3 4 1 2 4 3 a) Za AB = je det ( AB ) = 10 = det A det B . 10 5

b) det A 3 = (det A) = ( 2 ) = 8 .
3 3

( )

1 9) Ako je A regularna matrica, onda je det A =

dokaz: Iz AA 1 = I n slijedi

( ) det1( A) . det (AA ) = det I .

1

Kad se na lijevoj strani primijeni Binet-Cauchyjev teorem, a na desnoj strani: det I = 1 , dobije se det ( A) det A 1 = 1 pa je det A 1 =

( )

( )

1 . det ( A)

DETERMINANTA I INVERZNA MATRICA ADJUNGIRANA MATRICA Neka je A = aij kvadratna matrica reda n . Matricu adj A reda n zovemo adjungirana matrica od

[ ]

A ako u i tom retku i j tom stupcu ima kofaktor A ji elementa a ji tj.

A11 A adj A = 12 M A1n A21 L An1 A22 L An 2 . M M A2 n L Ann

Adjungirana matrica od A se rauna tako da se transponira matrica kofaktora elemenata od A .

DETERMINANTE. CRAMEROVO PRAVILO ZA RJEAVANJE SUSTAVA.

8.predavanje

str. 5.

3 2 1 Primjer 8 Ako je A = 5 6 , izraunajte adj A . 2 1 0 3 Kofaktori od A su 2 2 1+1 6 1+ 2 5 A11 = ( 1) = 18 , A12 = ( 1) = 17 , 0 3 1 3

A13 = ( 1)

1+ 3

5 6 = 6 , 1 0 3 2 = 2 , 1 0 3 2 = 28 5 6

2 1 = 6 , 0 3 1 3+1 2 A31 = ( 1) = 10 , 6 2 A21 = ( 1)

2 +1

A22 = ( 1) A32 = ( 1)

2+ 2

3 1 = 10 , 1 3 3 1 = 1 , 5 2

A23 = ( 1) A33 = ( 1)

2+3

3+ 2

3+ 3

i onda je

18 6 10 . adj A = 17 10 1 6 2 28

Teorem Ako je A = aij kvadratna matrica reda n , onda je

[ ]

A(adj A) = (adj A)A = (det A)I n .

a11 a 21 M dokaz: A(adj A) = ai1 M a n1

a12 a 22 M ai 2 M an2

L a1n A11 L a2n M A12 L ain M A1n M L a nn

A12 L A j1 L An1 A22 L A j 2 L An 2 . M M M A2 n L A jn L Ann

Matrica A(adj A) na mjestu (i, j ) ima element

det A za i = j ai1 A j1 + ai 2 A j 2 + L + ain A jn = . za i j 0

L 0 0 det A 0 det A L 0 = (det A) I n . To znai da je A(adj A) = M M O M L 0 det A 0

Matrica (adj A)A na mjestu (i, j ) ima element pa je (adj A)A = (det A) I n

det A za i = j A1i a1 j + A2i a 2 j + L + Ani a nj = . 0 za i j

Primjer 9 Za matricu iz prethodnog primjera je

0 0 1 0 0 1 2 0 18 6 10 94 94 0 = 94 A(adj A) = 3 1 2 17 10 1 = 0 0 1 0 94 0 0 0 1 0 6 2 28 2 0 1
i

0 0 1 0 0 18 6 10 1 2 0 94 . (adj A)A = 94 0 = 94 0 1 0 17 10 1 3 1 2 = 0 94 0 0 0 1 0 2 0 1 6 2 28

DETERMINANTE. CRAMEROVO PRAVILO ZA RJEAVANJE SUSTAVA.

8.predavanje

str. 6.

Posljedica prethodnog teorema je CRAMEROVO PRAVILO ZA ODREIVANJE INVERZNE MATRICE Ako je A = aij kvadratna matrica reda n i det A 0 , onda je

[ ]

A11 det A A 12 1 1 (adj A) = A = det A det A M A1n det A

An1 A21 L det A det A An 2 A22 L det A det A . M M A2 n Ann L det A det A

dokaz: Po pretpostavci je det A 0 pa moemo s det A podijeliti jednakost A(adj A) = (adj A)A = (det A)I n iz prethodnog teorema:

1 1 1 (adj A) (adj A) (det A)I n = I n . A = A= det A det A det A 1 (adj A) A 1 = Stoga je det A
Primjer 10 Za matricu iz primjera 4 je det A = 94 0

6 94 10 94 18 6 10 18 94 1 1 i A = (adj A) = 17 10 1 = 17 94 10 94 1 94 det A 94 6 2 28 6 94 2 94 28 94
1

Odreivanje inverzne matrice Cramerovim pravilom zahtjeva velik broj raunskih operacija za matrice reda n > 4 pa se praktino ne koristi. Inverzna matrica se praktino odreuje Gauss-Jordanovom redukcijom. Teorem Matrica A je regularna ako i samo ako je det A 0 . dokaz: Ako je det A 0 , onda se Cramerovim pravilom moe odrediti inverzna matrica to znai da je matrica A regularna. Preostaje dokazati obrat. Ako je A regularna, onda postoji A 1 i vrijedi AA 1 = I n . Primjenimo li na tu jednakost Binet-Cauchyjev teorem: a iz toga slijedi da je det A 0 .

det AA 1 = det A det A 1 = det (I n ) = 1 ,

( )

Objedinimo do sada navedene rezultate o regularnim matricama. KARAKTERIZACIJA REGULARNE MATRICE Za kvadratnu matrica A reda n sljedee tvrdnje su ekvivalentne 1) matrica A je regularna tj. postoji inverzna matrica A 1 za koju vrijedi AA 1 = A 1 A = I , 2) reducirani oblik matrice A je jedinina matrica I n , 3) 4) 5) 6) 7) 8) reducirani oblik matrice A ima n vodeih jedinica, homogeni ustav Ax = 0 ima samo trivijalno rjeenje, linearni sustav Ax = b ima jedinstveno rjeenje za svaki vektor b , rang matrice A je jednak njenom redu tj. r ( A) = n , det A 0 , A se moe zapisati kao umnoak elementarnih matrica.

DETERMINANTE. CRAMEROVO PRAVILO ZA RJEAVANJE SUSTAVA.

8.predavanje

str. 7.

CRAMEROVO PRAVILO ZA RJEAVANJE SUSTAVA Za linearni sustav od n jednadbi s n nepoznanica (kvadratni sustav!)

a11 x1 a21 x1 M an1 x1

+ a12 x2 + a22 x2 M + a n 2 x2

+ L + a1n xn + L + a 2 n xn M + L + ann xn

= b1 = b2 = M = bn

neka je matrica koeficijenata A , a vektor desne strane b pa se krae zapisuje matrino Ax = b . Ako je det A 0 , onda sustav ima jedinstveno rjeenje

det An det A1 det A2 , x2 = ,, x n = det A det A det A gdje su Ai matrice koje se dobiju iz matrice A tako da joj se i ti stupac zamijeni vektorom b . dokaz: Ako je det A 0 , onda je matrica A regularna i vrijedi An1 A21 A11 det A det A L det A A An 2 A22 b 12 L x1 det A 1 det A det A x M M M b2 x = 2 = A 1b = A1i A2i Ani M M L det A bn det A det A xn M M M A A A 1n nn 2n L det A det A det A A A A pa je xi = 1i b1 + 2i b2 + L + ni bn za 1 i n . det A det A det A a11 a12 L a1i 1 b1 a1i +1 L a1n a a 22 L a 2i 1 b2 a 2i +1 L a 2 n 21 . Neka je Ai = M M M M M M a n1 a n 2 L a ni 1 bn a ni +1 L a nn Razvojem po i tom retku nalazimo det Ai = A1i b1 + A2i b2 + L + Ani bn x1 =
pa se moe zapisati xi =

det Ai za i = 1,2,L, n . det A

2 x1 x1 2 x1

Primjer 11 Cramerovim pravilom rijeite sustav

+ 3x2 + 2 x2 x2

x3 x3 + x3

= 1 = 4 . = 3

2 3 1 Kako je det 1 onda je 2 1 = 2 0 2 1 1 1 3 1 2

x1 =

4 2 1 3 1 1 2

4 = 2, 2

x2 =

1 1 1 4 1 2 3 1 2

6 =3 2

x3 =

1 2 3 1 2 4 2 1 3 2

8 = 4 2

DETERMINANTE. CRAMEROVO PRAVILO ZA RJEAVANJE SUSTAVA.

8.predavanje

str. 8.

CRAMEROVO PRAVILO za rjeavanje kvadratnog sustava linearnih jednadbi Ax = b : korak1 Izraunati det A . Ako je det A = 0 , Cramerovo pravilo se ne moe primijeniti pa treba koristiti Gauss-Jordanovu redukciju. korak 2 Ako je det A 0 , za svaki i je xi =

det Ai det A gdje su Ai matrice dobivene iz matrice A zamjenom njenog i ti stupac vektorom b .

I Cramerovo pravilo za rjeavanje sustava postaje praktino neupotrebljivo za n > 4 pa se koristi GaussJordanova redukcija.

determinanta Sarrusovo pravilo minor kofaktor ili algebarski komplement Laplaceov razvoj adjungirana matrica Binet-Cauchyjev teorem Cramerovo pravilo