DRUTVA ISTORIARA BOSNE I HERCEGOVINE

GODINJAK
ANNUAIRE
DE LA SOCIETE HISTORIQUE DE BOSNIE ET HERZEGOVINE

GODINA XIII
1962.
Redakcioni odbor Dr BRANISLAV DUREV, Dr MILORAD EKMElC, Dr FERDO HAUPTMANN, Dr HAMDIJA KAPID2IC, Dr ESAD PAALIC, MARKO UNJI

Odgovorni urednik Dr HAMDIJA KAPIDZlC

tampa: NP Osloboenje, Sarajevo 1963. Za tampariju: Pero Grinfelder

Stran a Dr Hamclija Kapidi: Skadarska kriza i izuzetne mjere u Bosni i Hercegovini u .maju 1913. godine . .............................5 51 Dr Ferdo Hauptmann: General Rodi i politika austrijske vlade u krivoijskom- ustanku 1869/70. godine . . . . . . . 53 93 Dr Milcrad Ekmei: Mit o revolucija i austrijska politika prema Bosni, Hercegovini i Crnoj Gori za vrijeme krimskog rat? 1853.56. godine . ................................. . . . 95165 r Avdo Sueska: Vilajetki ajam^.......................... . 167198 Dr Vuk Vinaver: Bosna i Dubrovnik (15951645) . . . . . 199232 Dr Milan Vasi: Etnike promjene u Bosanskoj krajini u XVI vijeku 233256 Marko unji: Stipendiarii veneti u Dalmaciji i Dalmatinci kao mletaki plaenici u XV vijeku....................................... 251288 r Desanka Kovaevi: 2ore Boki, dubrovaki trgovac i protovestijar bosanskih kraljeva............................................ 289310 II PRILOZI Duan Luka: Prvi organi narodne vlasti u Bosanskoj krajini . ................................................................................................ 311319 Aem Handi: Prilog istanji starih gradova u Bosanskoj i Sla vonskoj krajini pred kraj XVI vijeka.................................. .321339

S A D R A J I RASPRAVE I LANCI

III DISKUSIJA
Dr Branislav urev: O crnogorskom zboru u prvoj polovini XVII veka ........................................................................ 341374 IV OCJENE I PRIKAZI Dr H. K.: Milora Ekmei: Ustanak u Bosni 18751878, Sarajevo 1960, strana 385............................................................. 375 -384 A. H.: K. Isovi: Generalni trajk u Bosni i Hercegovini 1906. g., tom II, knj. I, Sarajevo 1963......................................... 385386 M. S.: Grga Novak: Povijest S(plita, II (14201797), MH, Split strana 560....................................................................... 387-388 . V.: S. Belagi, Boljuni, Starinar, 12, Beograd 1961 . . . 388 389 Dr D. K.: M. Dini: Iz Dubrovakog arhiva, SAN, I, Beograd 1957, strana 114........................................................................ 389--391 I. H.: A. PalavriB. Zeli: Korespondencija M. Pavlinovia, HA, Split 1962. str. 582....................................................... V IZ DRUTVA ISTORIARA VI IN MEMORIAM Bore Pejanovi.................................................................... Dr Savo Ljubibrati.............................................................. 391392 393406 407-409 409411

Adom Handi

PRILOG ISTORIJI STARIH GRADOVA U BOSANSKOJ I SLAVONSKOJ KRAJINI PRED KRAJ XVI VIJEKA O starim gradovima (tvravama) u naim zemljama napisano je vie znaajnijih radova. Veinom oni, meutim, prikazuju prolost do dolaska Turaka u nae zemlje, dok se mali broj radova bavi i tur skim periodom. Ali i ti radovi pruaju vrlo malo podataka iz ranijeg doba turske vladavine, ve se uglavnom bave razdobljem od XVIII vijeka pa dalje. Razdoblje od XV do XVII vijeka, meutim, nije ni obraivano jer se glavni izvori nalaze u carigradskim arhivima koji doskora naim naunicima nisu uopte bili dostupni. Danas smo ve u mogunosti da se bar djelomino koristimo i tim izvorima. Prouavanje tih izvora omoguilo nam je da saoptimo nove priloge za istoriju starih gradova u Pounju i slavonskoj krajini, a naroito da prihkaemo sastav i poloaj njihovih posada u devetom deceniju XVI vijeka.

Najveu brigu Turci su poklanjali svojoj vojsci koja je predstavljala okosnicu cjelokupne njihove organizacije i to kako operativnoj tako i svom fortifikacionom sistemu. Zato je od najranijih vremena postojala u Istanbulu posebna carska kancelarija tzv. Biiviik kala kalemi, koja se brinula samo o gradovima, njihovom obezbjeenju i posadama. Vodila je posebne deftere o posadama i deftere o obezbjeenju i popravcima gradova. Defteri posada voeni su dvojako: jedni su bili defteri alufedija (plaenika, dnevniara), a drugi stalnih mustahfiza. Defteri alufedija bili su u direktnoj vezi sa defterima dravnih mukama, odakle su uzimana novana sredstva za plate posada. Takvi deftcsri voeni su samo za granine oblasti, bez obzira na administrativnu podjelu na sandake, tj. u njima su ubiljeeni samo gradovi koje su uvali graniari. Oni ujedno predstavljaju i najranije popise izvjesnog broja gradova i njihovih posada. Ti pogranini gradovi i njihove posade nisu biljeeni u stalne
21 Godinjak DruStva istoriara BiH

322 popise dotinog sandaka (Tihrir ve tapu defterleri) sve dok je to podruje bilo uvrteno' u krajinu. Defteri stalnih mustahfiza (Defa-tiri kila ve mustahfizan) voeni su obino po sandacima. U njima su popisivani svi gradovi po njihovoj vanosti i sve posade sa svojim timarima opet po rangu, od dizdara do posljednjeg nefera. U pogledu timara defteri su voeni sumarno, tj. po nainu mudmel deftera. Isto tako, gotovo redovito i Tapu defteri, koje je vodila glavna def-terhana od XV do XVII vijeka, pruaju podatke o gradovima i opirne podatke o timarima spahijamustahfiza. Kao izvori pri ovom radu sluili su mi slijedei turski popisni defteri: 1) Istanbul, Basbakanlik ArsivT (BBA), Maliyyeden mudevver vesikalari, Defter Ne 826 Defter-i resid-i nefterat-i liva-i Bosna ve Zacasna ve Pojega. To je detaljan popis alufedija u gradovima u bosanskoj i slavonskoj krajini (serhat), tj. u sjeverozapadnim dijelo vima bosanskog i poekog sandaka, kao i cijelom pakrakom (cernikom) sandaku, sastavljen u vremenu od 15. IX 1586. do 3. IX 1587. godine. U njemu su na tom podruju pobiljeeni svi gradovi i njihove posade po rodovima, kao i svi vojnici poimenino sa svojim dnevnicama. 2) BBA, Tapu defter Ne 486. To je sumaran popis poekog san daka iz 1569. godine. U drugom dijelu toga deftera pregledno su popisani gradovi i timari njihovih posada. 3) BBA, Tapu defter Ne 650. Detaljan popis poekog sandaka, nedatiran, ali je nastao neto poslije 1579. godine. 4) BBA, Tapu defter Ne 612. Detaljan popis pakrakog sandaka, takoe nedatiran, ali je nastao oko 1570. godine.

Bez gornjih najranijih izvora, tj. turskih popisnih deftera, nemogue je u potpunosti saznati koje su sve stare gradove na raznim stranama Turci odravali i tokom vremena dali im svoj arhitektonski oblik, odnosno koje su nove izgradili, a koji do u naa vremena nisu sauvani. To naroito vrijedi za gradove u ravniarskim krajevima. Bez traga su nestali, naroito oni novosagraeni gradovi u ravniarskim krajevima koje su Turci zbog pomanjkanja kamena gradili od cigle. Takvih gradova u slavonskoj krajini, kao i na drugim stranama bilo je vie. Samo u zvo<rnikom sandaku postojala su tri nova turska grada, koji su nastali u XVI vijeku, a razrueni od strane austrijske vojske za vrijeme bekog rata. To su: Noaj, Novi i Brko1). Poznato je da je krajina imala poseban poloaj, tj. da su pogranini sandakbezi i kapetani kapetanija imali znatno vea ovlatenja
2 ) Up. A. Handi, Grad Sabac i njegova nahija u prvoj polovini XVI Tijeka, lanci i graa IV, izdanje Zaviajnog muzeja u Tuzli, 1960, 98.

323

(serbestivet) od komandanta u unutranjosti, kao i to da su pogranine gradove uvali graniari alufedije, a gradove u unutranjosti stalni mustahfizi, timarlije. Ali, koliki je teritorij obuhva-tala krajina, odnosno koji se utvreni gradovi nalazili u krajini, kolika je brojano bila posada u pojedinim gradovima i kakav je bio njihov sastav po rodovima vojske i na kraju kako su bili pla eni ti graniari nije do sada nigdje objanjeno. Podaci koje ponegdje nalazimo u zapadnim izvorima o jaini posada u gradovima bosanske i slavonske krajine esto su pretjerani, jer su posade tih gradova predstavljale relativno male garnizone. Iako se granini pojas poimjeranjem granice mijenjao', ipak bosanska i slavonska krajina, onakve kakve su teritorijalno postojale krajem XVI vijeka, ostale su takve, moe se rei, uz izvjesne manje promjene dui period. Do 1586. godine Turci su u bosanskoj krajini, tj. u Prekounju, bili zauzeli daleko ire podruje od ovoga koje je obiljeeno zaposjednutim gradovima. Gotovo svi gradovi sjeverno od Bihaa do gornjeg toka Gline i na zapad do Korane bili su tada u njihovim rukama. To su: Stijena (Bila Stina) Brekovica, Mutnik, Jezerske, Vrnogra i Trac. U turskoj vlasti nije bio jo Biha i njegova ua okolina koja je obuhvatala gradove: Ripa, Sokolac i Izai. Padom Bihaa (1592) pali su i ta tri susjedna grada. Neto kasnije Turci su na ovoj strani osvojili i gradove: TodorovO' (Todor Novi), Veliku Kladuu, Pei Grad (Mihal Pekler), Sturli i Podzvizd. Pa ipak na lijevoj strani Une oni su 1586. godine uvali samo pet gradova (Ostroac, Cazin, Buim, Gvozdansko i Zrin). Posade u gore nabrojanim gradovima, meutim, spominju se znatno kasnije. U jednom popisu graniara u bosanskoj, slavonskoj i likoj krajini iz 1642. godine posade alufedija zabiljeene su u svima spomenutim gradovima osim Jezerskog, Velike Kladue, Sturlia i Podzvizda 2). Oito je da su granina podruja ostajala esto i due vremena pusta, niija zemlja. Prema tome, sjeverna bosanska krajina iz 1586. godine kasnije se teritorijalno poveala za jo devet spomenutih gradova, a zatim je takva ostala sve do kraja turske vlasti u Bosni. Slavonska krajina, onakva kakvu je prikazuje na popis gradova, nije se mijenjala pet decenija, tj. od definitivnog turskog osvo-jenja Slavonije (1552) do poraza Turaka pod Siskom (1593), kada su morali napustiti dio Slavonije. Mirovnim ugovorom na utoku itve (1606) oni su izgubili istureni zapadni dio pakrakog sandaka sa gradovima azmom, Moslavinom i Zdencima. azmu su Turci jo 1559. godine razorili nakon to je taj grad samo dvije godine bio sjedite novoosnovanog azmanskog, odnosno pakrakog (cernikog) sandaka i prenijeli sjedite sandaka u Pakrac 3). Oni su jo tada uvidjeli da e to podruje teko moi odrati. Poslije 1606. godine, pa do poetka bekog rata (1683), tj. do1 definitivnog prestanka turske vlasti u Slavoniji, granina linija na toj strani nije se mijenjala.
2 3

) B BA , M al i yy e d e ft er i H 3 7 2 1 . ) H. abanovi, Bosanski paaluk, Sarajevo 1959, 67,

21*

324 II Spomenuti popis graniara iz 1586. godine je najraniji autentini turski izvor o jaini posada u pojedinim gradovima krajine. On je ujedno time jasno obiljeio teritorij koji je obuhvatala krajina u Bosni i Slavoniji. U bosanskoj krajini spominju se u tom izvoru etrnaest gradova od kojih deset na Uni i u Prekounju, dva u por-jeju Sane, jedan na Vrbasu i jedan na Savi. U tom popisu nema nekog redoslijeda ni po vanosti gradova, odnosno broju posada, ni geografskog, ni hronolkog kako su doli pqd tursku vlast. Jedino su kontinuirano pobiljeeni po sandacima. Od ovih gradova Turci su najranije zaposjeli Kamengrad u porjeju Sane, vaan strategijski poloaj koji dre od kraja XV vijeka, zatim Banju Luku i Novi Majdan od pada Jajake banovine (1528). U Pounje Turci su zapravo doli iz Slavonije. Nakon to su osvojili Poegu (1537), poli su uz Savu i Unu te iste godine osvojili Gradiku, zatim Dubicu i Jasenovac (1538). Poslije konanog osvo-jenja Slavojnije (1552) oni se ponovo okreu u Pounie i zauzimaiu gradove: Kostajnicu (1556), Novi U560), Krupu (1565), Cazin (1575) Buim (1576), Zrin i Ostroac (1577), i na kraju Gvozdansko (1578). Sve su to uglavnom srednjovjekovni gradovi koji su ranije obra ivani. Ostroac, Buim, Krutfu i Novi obradio je najprije . Tru-helka*), a prva tri zatim i Lopai5)- Gradove: Zrin, Gvozdansko Kostajnicu i Dubicu obuhvatio je u svom dielu . Szabo6). Zatim je sve te gradove, osim Zrina, Gvozdanskog, Kostajnice i Novog Majdana, obradio H. Kreevljakovi7). Ja u se ovdje osvrnuti samo na ono to nam o tim gradovima pruaju do sada nepoznati izvori, pa e ovaj prilog predstavljati dopunu onoga to se do sada o njima znalo. Iz toga popisa proizilazi da su u bosanskoj krajini od turske okupacije do 1586. godine nastala dva, odnosno tri nova grada: Banja Luka, Jasenovac i Novi Majdan. Banja Luka novi grad (kala-i dedid) nastao je, dakle, neto ranije nego se to dosada znalo. Za razliku od starog srednjovjekovnog grada Banje Luke, tj. grada u Gornjem eheru u kojem su Turci drali posadu jo i 1660. godine8), grad u Dom'em eheru, tj. dananji banjoluki grad nazvan je novim gradom. Prema KreevIjakoviu taj novi grad podignut je izmeu 1595. i 1603. godine, kada je u istom sagraena i damija sultana Mehmeda III. Na tom mjestu je, prema njegovom saoptenju, prije 1587. stajala samo tophana koju je osnovao Ferhad-paa 9). Iz naeg izvora se, meutim jasno vidi da je taj grad nastao ranije, tj. prije 1586.
*) C. Truhelka, Nai gradovi, Sarajevo 1904. ') R. Lopai, Biha i Bihaka krajina, Zagreb 1943. ") GJ. Szabo, Sredovjeni gradovi u Hrvatskoj i Slavoniji, Zagreb 1920. 7 ) H. Kreevljakovi, Stari bosanski gradovi. Nae starine I, Sarajevo 1953. ') Isto, str. 26. *) Isto.

325 Jasenovac se, istina, spominje jo 1536. godine, dakle, dvije godine prije nego su ga Turci zauzeli 10). U ovom popisu naziv novi grad za Jasenovac potvruje, meutim, tvrdnju Itvanfija, koji kae da je taj grad razruen prije nego su ga Turci zauzeli 11). To potvruju i drugi zapadni izvori koji govore da je bilo nastojanja da se Turcima sprijei izgradnja Jasenovca zbog vanog strategijskog polaaja12). Prema tome, Jasenovac su Turci po osvojenju nanovo izgradili, pa ga zato na popis gradova naziva novim gradom. Novi Majdan je najvjerovatnije dananji Bronzani Majdan. Istina, tu danas ne postoje ostaci kakvog grada, niti se u srednjovjekovnim izvorima spominje taj grad, a ni u dosad poznatim izvorima ne spominje se to mjesto kao Novi Majdan. Ali, kako je poznato da se u Bronzanom Majdanu od XVI do sre.dine XVII vijeka izraivala ulad za topove, a samo mu ime kae da je tu postojao rudnik (majdan) za razliku od Starog Majdana vjerovatno se katkad nazivalo to mjesto Novi Majdan. U vezi sa proizvodnjom uladi sasvim je razumljivo da je tu postojalo i neko malo utvrenje. Na ovu liniju u Pounju nastavljaju se gradovi preko Save u sandacima pakrakom (cernikom) i dalje na istok u poekom. U pakrakom sandaku spominje se jedanaest gradova. Sve su ih Turci osvojila u vremenu od 1540. do 1545. godine i to: Cernik (1540), Dobri Grad i Sira (1542), Pakrac i Podborje (1543), Veliku, Meuri, Kretelovac, Zdence (1544) i Moslavinu (juno od azme) (1545)18). Ovaj cijeli sandak predstavljao je pravo granino podruje, jer se u drugim izvorima iz tog vremena ne spominju i drugi gradovi sa stalnim mustahfizima timarlijama. Dobri Grad je najvjerovatnije srednjovjekovni grad Dobra Kua, sjedite nahije Dobrokuana. Za Podborje (u turskim popisima Podboje), meutim, zna se da je to stari naziv dananjeg Daruvara. Srednjovjekovni grad Meuri (Megvericse ili Vas-Megyericse) nalazio se u dananjem selu Meuriu, u podruju na kojem se jedna drugoj pribliuju dvije rijeke, Ilova i Pakra. U turskim popisima taj grad se naziva Meuriki. Oko 1570. godine spominje se i pod-grae toga grada kao varo Meurika ili eljezno14). Tu se ranije
) Isto, 37. ) I. Mauran, Turska osvajanja u Slavoniji, Osjeki zbornik VI, 1958,109. ") Isto, 107. ia ) U naem popisu gradova (Defter N 826, str. 408) nakon popisa alufe-ija u gradovima pakrakog sandaka zabiljeena je slijedea biljeka po-pisivaa: Za vrijeme Ahmed efendije: demat mustahfiza u gradu Moslavini = 3.500 aki; II demat azapa u spomenutom gradu = 1.600 aki; demat marto-losa u sipom, gradu = 1.750 aki; Za vrijeme Hurem efendije: II demat azapa u gradu Granici = 1.500 aki; demat faria u gradu Velikoj == 4.840 aki; demat faria u Dobrom Gradu = 800 aki; II demat azapa u gradu Podborju = 3.000; I demat azapa u gradu Zdencima = 1.700 aki; I demat azapa u spom. gradu = 1.320 aki. Za vrijeme Sinan efendije: I demat azapa u gradu Velikoj = 1.800 akd. ") BBA, Tapu defter Ns 612, fo 75.
J1 I0

326

kopala eljezna rudaa pa je po tome to naselje nazivano i eljezno. Zbog toga se sam grad nazivao jo i eljezni Meuri 15 ). Gdje se nalazio grad Granica, sjedite istoimene nahije, teko je utvrditi. U podruju izmeu Cernika i Poege Gj. Szabo je ukratko opisao ostatke dva susjedna grada, grad kod sela Doca i grad Gra-anicu. Za grad kod Doca kae da je to tzv. turski grad od kojeg se sauvalo neto malo zidina, da je bio malen i nastanjen do u kasno vrijeme. Opisujui znaajne ostatke grada Graanice, koji se nalazi sjeveroistono od Cernika, on kae: Badava traimo u spisima ita, to bi prolost toga grada osvijetlilo16). Prema njegovom opisu arhitekture, ini se, meutim, da je to pravi turski grad. Kako se nahija Granica spominje 1545. godine u poekom sandaku, kao nabija poekog kadiluka 17 ), a u naem popisu gradova istoimeni grad se nalazio u pakrakom sandaku, znailo bi da se nahija Granica sa istoimenim gradom morala nalaziti upravo negdje na grainici izmeu ta dva sandaka. S obzirom da o Graanici srednjovjekovni izvori nita ne znaju, zatim da se grad Granica morao nalaziti negdje tu gdje se danas nalaze ostaci grada Graanice, kao i s obzirom na veliku slinost u nazivima, sasvim je vjerovatno da je taj grad novi turski grad i da odgovara Graanici. J. Bosendorfer, meutim, spominje pored Graanice i grad Granicu (Granitzav), posjed vlastele Zenianskih, koji se nalazio u okolici pakrakoj. Taj se grad, prema njegovim podacima, mutno spominje jo 1476. godine18). Od 1546. do 1570. godine spominju se, istina, jo tri grada u ovom sandaku u kojima su stajale posade. To su Stupanica, Bijela Stijena i aklovac. Do 1549. godine posade Stupanice isplaivane su iz prihoda solane Akhioli na Crnom moru 19), a oko 1570. godine posade sva ta tri grada uivale su izvjesne posjede (der tesarruf) u nahijama Bijeloj Stijeni i Pakracu 20). Posada u Stupanici spominje se jo i 1577. godine, ali se vie ne spominju posade u Bijeloj Stijeni i Caklovcu, iako su u tom izvoru nabrojeni svi utvreni i uvani gradovi u pakrakom sandaku21). Kako, meutim, u naem popisu graniara nema spomena ni jednom od ta tri grada, niti su na drugim mjestima zabiljeene posade tih gradova, odnosno njihovi timari, vjerovatno je da su Turci te gradove prije 1586. godine napustili22). Od poekog sandaka samo je njegov istureni sjeverozapadni dio predstavljao krajinu. Tu je bilo sedam gradova koje su uvali
") J. Bosendorfer, Crtice iz slavonske povijesti, Osijek 1910, 84. .,.,. 16) Gj. Szabo, n. d, 123. -. "). BBA, Tapu defter M 243. ") J. Bosendorfer, n. d. 84 ' '")\ Maliyye def temi J* 7337. '. - '") BBA, Tapu defter N 612, fo 73, 83. pl ) R. Lcpai, Spomenici Hrvatske Krajine I, Zagreb 1884, 45 (Mon. spect. hist. Slav. merid. 15). 22 ) BBA, Tapu defter N? 486.

327 graniari. Od tih najranije su potpali pod tursku vlast: Poega (1537), zatim Kamengrad (1540), Sv. Miklc (1542), Voin, Slatnik i Brezovica (1543) i Virovitica (1552). U preostalom dijelu toga sandaka spominju se u drugim turskim popisima jo devet gradova ije su posade sainjavali stalni mustahfizi timarlije i to: Kaptol, Orahovica, Sv. ura, Valpovo, Naice, Podgora, akovo, Osijek i Erdut. Turci su, dakle, u sandacima, poekom i pakrakom, pred kraj XVI vijeka drali posade u 27 gradova, ne raunajui tu ranije spomenuta tri grada, za koja pretpostavljam da su u meuvremenu bili naputeni. Ali gotovo jo isto toliko starih gradova oni su tu zatekli. Gj. Szabo obradio je ili spomenuo na tom podruju, pored nabrojanih, jo slijedee gradove: Orljavac, Gorjan, Drenovac, Sopje, Koro, Podvrki, agovinu, zatim Gari, Zeljnjak, Subocki Grad, Novsku, Britvievinu, te gradove juno, jugozapadno i jugoistono od Poege: Dolac, Vrhovaki grad, Pleternicu, Slatnik i Vikovce23). Ali Szabo uope ne spominje gradove Podborje i Kretelovac u pakrakom te Brezovicu i Sv. Dura u poekom sandaku. Isto tako neke gradove navedene u turskim popisima samo spominje da su nekada postojali kao: Moslavinu (juno od azme), Zdence, Mikleu (Sv. Miklo), Slatinu (Slatnik) i Podgora. Potpunije istorijske podatke o svima ovim gradovima prua Bosendorfer 24). III Posade tih gradova sainjavalo je pet rodova vojske i to: mustahfizi, azapi, farisi, tobdije i martolosi.. Da bih to preglednije i konciznije izloio sadraj spomenutog popisa alufedija, prikazao sam tabelarno sastav gradskih posada. Ipak su potrebne izvjesne napomene. Pripadnici svih spomenutih rodova osim martolosa bili su iskljuivo muslimani. Dijelili su se na demate, a ovi opet na ode ili buljuke. Puna oda imala je obino 10 vojnika. Demati istog roda razlikovali su se rednim brojevima (prvi, drugi itd.), ve prema tome kojem su od glavnih aga po redu, onosno< rangu, bili podreeni. Zapovjednici demata zvali su se age, a oda ili buljuka odabae ili buljukbae. U svim rodovima age su obino imale i svoje ehaje (zamjenike), samo se kod martolosa ehaje ne spominju. Mustahfizi (uvari) predstavljali su glavni dio posade i u pograninim gradovima te su uvijek ubiljeeni na prvom mjestu. Samo oni nisu bili svugdje i brojano najznaajniji. Njihove age su redovito bili dizdari (zapovjednici) gradova, pa su se ponekad nazivali dizdarage. Tako se nazivao zapovjednik kotajnikog grada koji je ujedno imao i najveu platu cd svih dizdara u spomenutim gradovima. Zato se u jednom gradu ne spominje istovremeno i dizdar i aga mustahfiza. Karakteristino je, ipak, to je negdje zabiljeen aga
"') GJ. iSzabo, n. d.

") J. Bosendorfer, n. d.

328 mustahfiza, a ne dizdar. Gradski vratar (bevab, kapidija) bio je redovito mustahfiz. Azapi su bili najbrojniji rod vojske u ovim gradovima. Najee su postojala po dva razliita demata u jednom gradu, u Gradikoj etiri, a u "Velikoj, Zdencima i Brezovici po tri, dok ih u nekim gradovima uope nije bilo. Od komandnog osoblja, pored age i ehaje, spominje se redovito i reis, i to u svakom dematu po jedan, samo su u Jasenovcu, Zrinu i Gvozdanskom u prvom dematu postojala po_dvojica. S obzirom na visine dnevnica bili su po rangu neto nii od ehaje, a vii od odabae (buljukbae). Bajraktara ili alemdara mogli su imati svi demati osim tobdija, tj. sva operativna vojska. U Buimu su istovremeno postojala etvorica bajraktara (mustahfiz, dva azapa i martolos). U naem popisu, istina, ne spominje se to zvanje ni kod farisa. Farisi (konjanici) bili su, bez sumnje, u pograninim gradovima najvaniji, a i brojano su spadali mea najbrojnije rodove. Najvie je bilo _prvih demata. Virovitica je imala najbrojniju konjicu, u etiri demata 30 oda, zatim Brezovica u tri demata 16 oda, dok ih u nekim gradovima nije uope bilo. Martolosa je bilo u veini pograninih gradova, ali oni nisu bili ni izdaleka tako brojni kao spomenuta tri roda. U Novom Majdanu postojali su samo martolosi, tri njihove ode. U svim tim gradovima zajedno broj martolosa iznosio je otprilike polovinu broja mustahfiza. Njihove ode i demate sainjavali su ili sami hriani, ili hria-ni i muslimani. Age i ostalo komandno osoblje bili su esto muslimani. Tu se, osim age, spominju ovi nazivi zapovjednikog osoblja: juzbaa, kalauz, sermaje, katkad kalauz-sermaje, divane i odabaa. Juzbaa (zapovjednik stotine) zabiljeen je gotovo u svim dema-tima, iako se brojno stanje tih demata kretalo od 20 do najvie 50 ljudi. Kako se ehaja uope ne spominje, ini se da je ovdje juzbaa bio ono to i ehaja kod mustahfiza ili azapa. Kalauz znai vodi, onaj koji pokazuje put, ali kako je zabiljeen u veini oda i to uvijek na prvom mjestu, a odabaa se istodobno ne spominje, ini se da su tako nazivani zapovjednici martoloskih oda, odnosno da je taj naziv ovdje znaio isto to i odabaa. To je naroito vjerovatno zbog toga to se u nekim odama ipak spominje odabaa, ali se istodobno ne spi-minje i kalauz. Nazivom divane (junak, delija) nazivan je katkad kako aga tako i nii zapovjednici i to ne samo kod martolosa nego i kod azapa. Tobdije su bili sasvim malobrojni i nije ih bilo u svima gradovima. Samo u Podborju postojale su dvije ode, a u polovini ostalih gradova po jedna nepuna oda. Oni su redovito spadali u mustahfize, pa su zajedno sa mustahfizima pobiljeeni i u naem popisu. Rijetko je koji azap bio tobdija. Samo su u Virovitici i Buimu azapski reisi bili zapovjednici tobdija (ser topi).

329 POSADE ALUFED2IJA U BOSANSKOJ I SLAVONSKOJ KRAJINI IZ 1586. GODINE Broj oda (buljuka)

JA

CO

Imena gradov a

"g

bo

dba

A >M

a
w

.5
a
o

Kamengra d Banja Luka Novi Majdan Gradika

3
[

II III IV

5 6 7

Dubica Jasenovac Kostajnica Novi

II I II

3 3 3 2 3 4 6 13 6 2i5

3 0 3 3 0 3 3 0

IJ5

Ili 2

Krupa Cazin Buim

II 3 II 5 ! 4 3 6 5 3 6 I 3 3 I II
3

9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 Ostroac Gvozd ansko Zrin

P o s t o j a l i s u i s t o d o b n o i t i m a r l d j e
1 4 1 4 0 1 4 1

4 0

| 1 5

0 3 0 0

1 5 0 2 0 2

0 0 1 5 1 5

0 2 2 2 2 o

| 2 0 2 0 0

20 200 1 I + ^nfiari 5 0 iJ6

33 330 3

1 5

1 5 1 6 1 7 1 8 1 9
20

Cemik Granica Dobri Grad SSra Pakrac Fodborje

II

3 2 1 4 5 2

4 2 4 3
o

2 1 3 3 1 2 4 6 4 5 2

3 1 2 5 8 2 6 1 4

30 12 0 50 80 26 0 14 0

330
Broj od a (buljuk a) Demat broj Imena gradov

--

'5"
kSanda Redni br

1 Ukupan broj vo,Svegaajnik

1 170 7 120 1 2 1 170 7 ||

rt T3 O

Primjedba

Farisi Tobdije
4 1 4 1

21

Velika

I 4 II III

2 2 4 5 5
3 3 3 2

1
3
CC !H

22 23
24

Meuri Kretelovac Zdenci

I 2 I 5 II I 4 II III

Martolos

Mustahfi Azapi

<

+ timarlije

C3

25 26

Moslavina

,I
II I I I

2
3

J
2 5 5 3 O 5 2 1 4
4 o

1 120 | ) 2
14 140

Poega 27 Kamengrad 28 Sv. Miklos 29 Voin

JM
CO >N TI

4 5
3 3

90 | 1 130 } + 3 timarldje 1 110 J

9

I 4 II I 4 II I 6 II III

21 210 20

30 31

Slatnik Brezovica

2
4

7 1 2
4

a
M
>M Ol

>N O

32

Virovitica

I 8 II III IV

2 3 6 9

6 5 5 T 1 2 6 2
4 4

200 1
3 1

3 1

v VI

4 5

5 560 6

Postepenim normalizovanjem prilika na krajini mustahfize alufedije i druge krajinike zamjenjivale su polagano stalne posade. Alufedije su dobivali u blizini gradova zemljita na uivanje (der tesarruf) prvo mezre, ajre i ifluke, a zatim timare. To se dogaalo

331 prvo u najranije zaposjednutim gradovima, odnosno daljim od isturene granice. Tako su u nekim gradovima postojale kombinovane posade od alufedija i timarlija. U Gradiki, Poegi, slavonskom Kamengradu i Sv. Miklou mustahfizi alufedije potpuno su zamijenjeni stalnim mustahfizima timarlijama, a djelomino u Jasenovcu i Zdencima. U J a s e n o v c u pored mustahfiza alufedija postojali su jo odranlje i stalni mustahfizi. Godine 1563. spominje se jedan zajedniki timar petorice jasenovakih mustahfiza u nahiji Drenovcu u pakrakom sandaku. Taj timar sastojao se od jednog sela i dva if-luka, a iznosio je ukupno 7.000 akoi, s tim to je svakom od spomenute petorice pripadalo po 1.400 aki godinje23). I dizdar grada je vjerovatno bio timarlija, jer se u naem popisu ne spominje meu alufedijama. U Z d e n c i m a su takoe istovremeno postojali i timarlije. Oni se tu spominju od novembra 1568. godine kada je 25 mustahfiza iz zvornikog grada premjeteno u Zdence 24a). Tu se mogu pratiti sve do bekog rata kada je taj grad poruen. Meutim, njihovi timari, koji su se stalno nalazili na podruju zvornikog sandaka, nominalno su postojali sve do 12. maja 1755. godine, kada su odredbom defterhane pretvoreni svi u jedan zeamet od 37.800 aki. Kako evidentiranje samog tog grada i timara njigovih mustahfiza kroz tri mudmel deftera zvornikog sandaka, tj. od 1568. godine do kraja XVII vijeka, odnosno sve do 1755. godine, predstavlja neobinu i interesantnu pojavu u nainu voenja samih deftera, to u se na ovaj grad posebno osvrnuti u jednom drugom kraem prilogu. Tu u pojedinano prikazati i sve mustahfiske timare toga grada u spomenutom periodu. U G r a d i k i , gradu koji je prije 1558. godine postao sjedite savske kapetanije, najranije osnovane kapetanije u bosanskoj krajini postojali su rano i stalni mustahfizi timarlije. Godine 1563. nalazilo se u njemu 27 mustahfiza timarlija, od kojih trojica tobdije. Jedan vei zavjedniki timar, koji se sastojao od jednog sela i jednog ifluka takoe u nahiji Drenovcu u iznosu od 16.542 ake, pripadao je dvanaestorici gradikih mustahfiza i to: timar uda'a, zapovjednika tobdija, iznosio je 3.000, sedmorice obinih mustahfiza po 1.400, dvojice po 700, jednog 1.600 i jo jednog 742 ake26). Drugi jo vei zajedniki timar u istoj nahiji sastojao se od jednog sela i dva ifluka u iznosu od 21.400 aki, a dijelio se na petnaesto-ricu mustahfiza toga grada. Jedan tobdija i jedanaest obinih nefera mustahfiza imali su timare po 1.400, dva nefera po 1.500 i jedan nefer 1.600 aki. Zatim, jedno selo u nahiji Cerniku u iznosu od 3.000 aki bilo je zajedniki timar dvojice mustahfiza toga grada: jednog tobdije 1.600 i jednog obinog nefera 1.400 aki 27 ). Neto
26

) BBA, Tapu defter J\f 348, fo 13. 2e) Isto. *7) Isto.

332

kasnije, oko 1570. godine, ehaja gradikog grada Mehmed uivao je dio prihoda sa jedne mezre u nahiji Bijeloj Stijeni 28 ). U Poegi su rano pored alufedija postojali i timarlije. Do 1569. godine ne samo da su svi mustahfizi i topdije postali timarlije nego je i dobar dio azapa dobio timare. Te godine postojalo je u tome gradu 59 mustahfiza timarlija podijeljenih u est buljuka. Meu njima su bila i trojica mustahfiza, vjerskih slubenika u tvr-avskoj damiji. Dizdar grada Hadi Mehmed imao je timar od 6.000, a njegov ehaja Mehmed od 2.700 aki. Trojica slubenika u carskoj damiji imali su slijedee timare: Mevlana Hiam, mujezin i devri-han 5.000, Abdurahman, sin emsudinov, muarrif 2.000, a Husejn iz Bosne, koji je palio svjetla u spomenutoj damiji, imao je timar od 1.500 aki. Od estorice bulju'kbaa etvorica su imali timare po 1.500, a ostala dvojica po 1.400 aki. Ostali, tj. 48 obinih nefera, imali su timare obino po 1.400 aki29). Te godine spominje se i 11 azapskih timara. Sve su to bili zapovjednici i to: Abdurahman, ehaja age prvog demata; Velija, sin Muratov, ehaja age drugog demata; Mustafa, sin Daferov, ehaja age treeg demata imali su timare po 3.000 aki, a Husejn, sin Mehmedov, ehaja age etvrtog demata od 2.900 aki. Dalje: Alagoz, reis azapa prvog demata; Hasan, reis drugoga demata; Hasan, sin Daferov, reis treeg demata, i Mehmed, reis etvrtog demata imali su timare po 3.000 aki. Zatim timari Duraka i Kambera, sinova Balini iznosili su: prvog 2.810, a drugog 2.785 aki30). Postojala je jedna oda tobdija od osam ljudi i to: zapovjednik tobdija Kurd, sin Mustafin uivao je timar od 3.428 aki, a njegov ehaja Hasan od 3.000 aki. Timari ostale estorice tobdijanefera kretali su se od 1.400 do 1.600 aki31). Iz gornjih podataka prodzilazi da je poeki grad imao relativno brojnu posadu koja se jo od prije 1569. godine sastojala najveim dijelom od timarlija, dok su manji dio sainjavali alufedije. Pored spomenutih 59 mustahfiza postojala su, dakle, i etiri demata azapa, jer se spominje komandno osoblje tih demata. Ali koliki je broj oda imao pojedini demat, odnosno koliko je bilo svega azapa nije spomenuto. Ako pretpostavimo da je svaki demat imao prosjeno samo po tri ode, broj azapa timarlija iznosio bi do 120 vojnika. Prema tome, ukupan broj timarlija (mustahfiza, azapa i tobdija) u poekom gradu iznosio je te godine najmanje 183 vojnika. Do 1586. godine broj timarlija se mogao samo poveati. Pretpostavimo li da je samo toliki broj timarlija postojao i tada i dodamo li tome jo alufedije, tj. etiri ode azapa i pet oda faria, cjelokupna posada poekog grada mogla je brojiti najmanje od 270 do 300 vojnika, to je u odnosu na druge gradove predstavljalo znaajan broj. To je i razumljivo jer je kasaba Poega bila najrazvijenije mjesto u tome
") BBA, Tapu defter N 612, fo 89. ") BBA, Tapu defter N 486, fo 4556. ") Isto, fo 4214. ") Isto, fo 56.

333 sandaku i kao sjedite sandakbega sredite politikog, privrednog i kulturnog ivota. U to vrijeme imala je 10 muslimanskih i 2 hri-anske mahale sa ukupno 498 kua, od kojih 53 hrianske. Postojale su u njoj tri damije i est mesdida 32 ). U gradu Sv. M i k l o u nalazilo se 1569. godine 47 timarlija i to 41 mustahfiz u etiri buljuka, kao i buljuk tobdija od 6 vojnika. Dizdar Alija imao je timar od 3.000, a njegov ehaja Ramadan od 1.900 aki. Vei od dizdarevog bio je timar Mevlana Ibrahima, imama i hatiba damije u spomenutoj tvravi, koji je iznosio 3.400 aki, dok je timar Velije, sina Mehmedova, mujezina u istoj damiji, iznosio 1.800 aki. Ostali, tj. etiri buljukbae i 33 obina nefera imali su timare obino po 1.400 aki. Timar zapovjednika tobdija Kurda, sina Ferhatova, iznosio je 1.800, a njegovog ehaje 1.700 aki. Neto vei bio je timar tobdijskog buljukbae, 1.900, zatim timar jo jednog tobdije iznosio je 1.700, a ostale dvojice po 1.400 aki. Jedan od posljednje dvojice bio je hrianin i to zanatlija, nedar (duner)33). Sama kasaba Sv- Miklo imala je tada 152 muslimanske kue i u varoi 17 hrianskih kua34). U slavonskom Kamengradu nalazilo se iste godine 28 timarlija i to 26 mustahfiza i 2 tobdije. Dizdar Alija uivao je timar od 5.000, a njegov ehaja od 1.600 aki. Timar dvojice slubenika u damiji kamengradske tvrave: imama Mehmeda, sina Mustafina, i mujezina Husejna, sina Alijina, iznosili su po 2.800 aki. Zapovjednik tobdija imao je timar kao i dizdar, od 5.000 aki, dok su timari svih ostalih, tj. 24 nefera mustahfiza i jednog nefera tobdije iznosili po 1.400 aki35). U spomenutim gradovima, tj. u Jasenovcu, Zdencima, Gradiki, Poegi, Sv. Miklou i Kamengradu, timarlije (mustahfizi, azapi i tob dije) koji se spominju u sedmoj deceniji XVI vijeka postojali su, bez sumnje, i u vrijeme popisa graniara. tavie, do 1586. godine broj timarlija u tim gradovima mogao se samo poveati, a smanjiti broj alufedija. ! U bosanskom Kamengradu, Banjoj Luci i Cerniku vjerovatno su u to vrijeme postojale brojnije posade, tj. pored malobrojnih alufedija mislim da su postojale i timarlije. Teko je vjerovati da se cjelokupna posada Kamengrada sastojala samo od tri ode mustahfiza alufedija, jer je taj grad imao vaan strategijski poloaj i rano postao vojno-administrativni centar, tj. prije 1574. godine postao sjedite kadiluka kome su pripadale nabije, odnosno gradovi Krupa, Cazin, Buim i Ostroac36). Isto tako su bili znaajni gradovi Cernik i Banja Luka. U prilog toj pretpostavci govori i injenica to ni u jednom od ta tri grada nisu vie postojale jedinice graniara (azapa, faria i martolosa), koje su vjerovatno znatno ranije zamijenili timarlije.
82

) BBA, Tapu defter N 650, fo 511. ") BBA, Tapu defter N 486, fo 102 107., **) BBA, Tapu defter N 650, fo 373375. M) BBA, Tapu defter JMb 486, fo 6166. ") H. abanovi, n. d. 181.

DNEVNICE (U AKCAMA) GRADSKIH GODINE

POSADA

BOSANSKOJ

I SLAVONSKOJ KRAJINI IZ 1586. Azapd Farisi Top ije Martolozi

Mustahfizi

Imena gradova
3

1
16 12 j 16 I 12 ! 8 7
OJ

03
C0 8

Kamengra d Banja Luka Novi Majdan Gradita

II

I I I I

I 13 1 i 12 10 12 10

Duhica Jasenovac Kostajnica Novi 10 Krupa Cazin Buiim

III IV ; I I II I 36 I II
30 I II 112 0 I1 20

15 10 10
13 20)17

18 f 12
18 11 16 ' 9 33! 11 131 9 12 i 10 20 15 20 10 20 15 20 13 12

1 8

1 4!

15

13 9 9 10: 12' 1 0

I 18
20 16 19 16 1 10 0 20
l O l l O 21

10 i

10

10 13 19 10 8 !18 j 9

17 10 14 J 13 i7

II I i' I I 1 I 5 1
21

12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 ;

Ostroac Gvozdansko Zrin Cernik Granica Dobri Grad .Sira Pakrac Podborje Velika

30 15 15

10 8 10 8
8 10

1 8 2 2 1 0 15 5 20
20
!

8
20

10 lti

7 9
9 9

2 0

15 9 11
9
10

i 15

1 9 0 10

9 17 10 20

U 9

1 9 9 1 0 17
10 1

9-

7! 6 5 7

18 10 10 8

8 10 13

0 I 12
I 13 I II I 15 II I 1 II 9 III I 1 I 9 2 II 0 I 1 II 5 III I 18 II I I

15
18 10 11

6 2 0
10 8 12

; 10
1 2

1 4 9 1 2 9 17
20 12 20

5
8

1 1 5
7 10

9 18 1 8 5
7 8

12

22
23 24

Meuri Kretelovac Zdenci

9
8

10

t1
:

1 2 1 9 2 0 18
20 21

20 10
7 6 18 1

9
13

13 10

8 9
7

1 16 3 7 7 6

20 10 1 6

7 9 6
6

25

\ Moslavina Poega Kamengrad

13

5 9 16
18 1

1 0 9 17 2 0
1

10 7

26 ; 27

6
10

16 0 9

2 7 0

1 10 10 9

3 3 b

S broj

Redni

su

Demat broj Dizdar

to o

Aga

Ceha ja Bajraktar Bevab Hatib

s
Ci u

00 OI 01 *.

-~J UD -J OI

00

Imam Mujezin Muallim Sallahan Devrihan Kajjiim Osvjetljenje

to -* O O Ui

to

Aga

o 5 S o 5 o
- M -^ W M OJ OI <O to O O to
OD

o o

s Cehaja os os Reis
Bajraktar
Aga

6
Fa r

to -

:SSS
w o

Cehaja Ser topi (aga] Cehaja Buliukbaa

00

I-I.

1 !
i

to
00

o
00

to o Aga
<U

Juzbaa Sermaje Kalauz Bajraktar

lo zi

9SS

337

Plae, tj. dnevnice posada alufedija isplaivane su iz raznih dravnih prihoda, odnosno mukata koje su esto bile i vrlo udaljene od samih gradova. Tako su u vremenu od 1546. do 1549. godine posade gradova u poekom sandaku: Poege, Kamengrada, Sv. Mi-kloa, Voina i Brezovice, kao* i gradova u bosanskom, odnosno kasnije u pakrakom sandaku: Moslavine (juno od azme), Dobrog Grada i Stupanice isplaivane iz prihoda carske solane u Akhioli na Crnom moru 37) Zatim 1550. godine posade svih spomenutih gradova, kao jo i gradova: Gradike, Dubice, Siraa, Granice, Oraho-vice i Slatnika (Slatine) primali su plate iz prihoda solane Gul Tek-fur u Mramornom moru38). I visina dnevnica ovih posada vana je za prouavanje finansij-skih prilika toga vremena, kada je Osmanska drava bila ula u jednu od najveih finansijskih kriza. Samo to stanje, tj. devaloriza-cija ake izvrena 1584. godine kao da se jo nije bila odrazila na platama posada. Dnevnice komandnog osoblja i vjerskih slubenika po' gradovima prikazao sam takoe tabelarno, jer je tako najkonciznije i naj-preglednije. Age su, kako se vidi, imali najvie plate, zatim ehaje, vjerski slubenici, reisi, alemdari, juzbae, sermaji, kalauzi i drugi. Dnevnica istog zvanja u razliitim gradovima i razliitim jedinicama (dematima) nije bila ista, varirala je, valjda prema vanosti pojedinog grada i rangu pojedinih demata. Ali ni taj princip nije linearno sproveden kod svih zvanja. Od obinih nefera najvee dnevnice imali su farisi, 79 aki, zatim tobdije, 68 aki. Neto manje dnevnice imali su mustahfiski i azapski neieri, 46 aki. Najmanje dnevnice imali su martoloski neferi drugog demata, 3 4 ake. Te dnevnice su bile ipak u skladu sa visinom timara stalnih posada. Ako je npr. dizdar imao prosjeno dnevnicu izmeu 15 i 20 aki, to je za 355 dana, koliko ima hidretska godina, iznosilo izmeu 5.325 i 7.100 aki, a tako su se po prilici kretali timari dizdara. Isto> tako timari nefera mustahfiza, koji su obino iznosili po 1.400 aki, odgovarali su dnevnici od 4 ake. Iz istih dravnih prihoda isplaivani su, dakle, i vjerski slubenici u tvravama: hatibi, imami, mujezini, kajimi, devrihani i drugi, te su u popisu alufedija ubiljeeni uvijek meu mustahfizima, i to odmah poslije dizdara, odnosno age i ehaje. Tako nam taj izvor daje izvjesne podatke i o kulturnom ivotu u gradovima. U njima su esto postojala i manja naselja, naroito u prvo doba dok se jo nisu bila razvila podgraa. Uspostavljanjem posada u novoosvojenim gradovima Turci su u njima redovito podizali i damije, a u nekim tokom vremena i banje. Do 1586. godine postojale su damije gotovo u svim ovim gradovima. U bosanskom Kamengradu, Virovitici, Brezovici i Slat-niku postojale su, tavie, znaajne damije, jer se u njima spominju i hatibi (propovjednici). Vjerski slubenici meu mustahfizima ne
") BBA, Maliyye defteri Ni 7337. 38) Isto.
22 Godinjak Drutva istoriara BiH

338

spominju se jedino u novoj banjalukoj tvravi, Gradikoj, Velikoj, Moslavini, Cerniku, Meuriu, Zdencima i Dobrom Gradu. To je vjerovatno zbog toga to su u njihovim podgraima bile ve podignute damije. Tako je u Banjoj Luci prije te godine bila ve podignuta poznata Ferhadija damija. U gradovima su bila sjedita administrativnih jedinica, nahija po kojima su se one nazivale, a u nekima i kadiluka. Na bosanskoj strani kadiluci su postojali u Kamengradu, kako je spomenuto, zatim u Banjoj Luci (od sredine XVI vijeka) i u Kostajnici (od kraja XVI vijeka). U pakrakom sandaku postojao je kadiluk jedino u Velikoj od 1557. godine, tj. od osnutka toga sandaka. U poekom sandaku, tj. u njegovom sjeverozapadnom dijelu postojao* je kadiluk prvo u Poegi, a zatim i u Virovitici gdje je ujedno bilo i sjedite virovitike kapetanije.

ZUSAMMENFASSUNG Ein Beitrag zur Geschichte der alten. Burgen in. er bosnischen un slawonischen Grenze gegen Ene es 16. Jahrhunerts Es ware ohne en tiirkischen Katasterregistern des 15. un 16. Jahrhun-derts (Archiv in Istanbul) unmoglich die voJle Vergangenhetit jener Burgen aus dem Mittelalteir zu erfahren, die sich bis in urasere Tage nicht erhalten haben, zu ergrunden namlich welche unter ihnen und wie lange van dan Tiir-ken ubernommen, welche jedoch von Anfang an aufgelassen wardan waran. Aus gleichem Grunde wiirde man kaum etwas iiber jeue neuernichtaten tiir-kischen Burgen, die ,iin den Kriegen des 17. und 18. Jahrhunerts zugrunde-gegangen waren, wiissen. Es sinci folgende Quellen: a) Burgen-und Besatzungsverzeichnisse in den Grenzbezirken b) desgleichen fiir das Landesinnere, nach Sandaks gegliedert c) allgemeine Verzeichnasse fiir jeden Sandak (Tapu defterleri). Die unter a) angefuhrte>n sind die altestem. Im vorliegenden Aufsatz wird auf Grund eines Verzeichnisses aus dem Jahre 1586 untersucht, welche Burgen zur no'rdbosniischen Grenze gehorten, ferner die Besataung nach Zahl und Zusammensetzung analysiert und die Hohe ihres Soldes dargestellt. Diese Grenze umfasste den nordlichein Teil des bosnischen Sandaks (Potanje), den ganzen Sandak Pakrac (Cernik) und den norivestliiichcn Teil des Sandaks Poega, inagosamit 32 Burgen, wie aus der tabellarischen Ubersicht ersichtlich. Die Besatzungen der Grenzburgen waren aus 5 Heeresgattungen zusam-mengesetzt: Mustahfisen, Asapen, Fariisen, Kanonieren und Martolossen. Dies waren Soldner Taglohner, zum Uniteirschied vorn den Burgbcsatzumgein im Hinterland, den standigen Mustahfisen (auf Timaran). Mit Ausnahme der konfossionell gemiischtan Martolosen (Christen und Mohanimedaner) waren, die tibrigen 4 Heeresgattungen ausschliesisiich mohamnieanasich. Diie vvichtiigste Heeresgattung waren selbst in den Grenzburgen die Mustahfisen. Ihr Aga war gleichzeitig der Burgkommandant (Dizdar). In den Gremzburgein gab es regelmassig auch grossere Kavallerieabteiilungen.