erim RASTODER Doc. dr. Izet ABOTI POSAVSKA BUNA IZ 1836.

GODINE Abstrakt: Pokuaji Uzviene Porte na sprovoenju reformi u Bosanskom ejaletu tokom prve polovine XIX stoljea, nailazili su na veliki otpor, koji je ostao prisutan i nakon sloma Pokreta za autonomiju Bosne (1831.-1832.). Na osnovu izvorne grae prikazane su okolnosti i uzroci Posavske bune iz 1836. godine. Pri tome je posebno naglaen utjecaj protjerivanja bonjakog stanovnitva iz prekodrinskih nahija Jadra i Raevine (koje su tokom 1834. godine prikljuene Kneevini Srbiji) na ovu bunu. S obzirom da je na elu ove pobune bio bijeljinski muteselim Ali-paa Fidahi, inae jedan od najodanijih prijatelja i suboraca Husein-kapetana Gradaevia, ova pobuna protiv centralne vlasti se moe raunati kao svojevrsni nastavak Pokreta za autonomiju Bosne. Kljune rijei: Posavska buna, Ali-paa Fidahi, Osmansko carstvo, Bosanski ejalet, Uzviena Porta, knez Milo Obrenovi, Kneevina Srbija, Osman-paa Sulejmanpai, Mahmudpaa Fidahi, Mahmud-paa Tuzlo, Davud-paa, Mehmed Salih Vedihi-paa. Uvod Tokom prve polovine XIX stoljea, Uzviena Porta je reformskim mjerama nastojala ozdraviti Osmansko Carstvo, koje se nalazilo u ii interesovanja velikih evropskih sila u prvom redu Rusije. Utjecaj Rusije na rjeavanju Istonog pitanja u odnosu na Bosanski ejalet bio je izraen u prinudi Uzviene Porte da Srbima iz Smederevskog sandaka, posljednjim u nizu hatierifa iz novembra 1833. godine prizna izvjesnu autonomiju pod nazivom Kneevina Srbija. Ovo pitanje, koje se protezalo od Bukuretanskog mira iz 1812. godine, nakon to je ponovo aktualizirano odredbama Jedrenskog mira iz 1829. godine, najdirektnije je utjecalo na iniciranje Pokreta za autonomiju Bosne (1831.-1832.), na ijem elu se nalazio Husein-kapetan Gradaevi. Meutim, ni nakon sloma ovog pokreta bosanski prvaci se nisu pokoravali nastojanjima Uzviene Porte u sprovoenju daljih reformskih mjera. U vezi s tim, na cijelom prostoru Bosanskog ejaleta dolazilo je do novih (sinhronizovanih) pobuna protiv centralne vlasti. Pobuna koju je poveo bijeljinski muteselim Ali-paa Fidahi u irem rejonu Posavine 367 Posavska buna iz 1836. godine tokom 1836. godine, (ako se ima u vidu sastav njegovih pristalica) moe se direktno povezati sa protjerivanjem Bonjaka iz prekodrinskih nahija Jadra i Raevine. Opravdanje za takav zakljuak lei u i njenici da je knez Milo Obrenovi suprotno odredbama sultanova hatierifa iz novembra 1833. godine (zahvaljujui podmiivanju beogradskih vezira) izvrio nasilno protjerivanje nesrpskog stanovnitva tokom 1833. i 1834. godine. S druge strane, stav Miloa Obrenovia prema Posavskoj buni iz 1836. godine, bio je slian kao i prema Pokretu za autonomiju Bosne (1831.-1832.), tj. on je bio na strani sultana. Pored protjerivanja bonjakog stanovnitva, u kontekstu teme treba naglasiti i njenicu da je Uzviena Porta vrlo esto na dunosti bosanskih valija, postavljala beogradske vezire, koji su dobrim dijelom bili pod utjecajem politike kneza Miloa, a koja se u odnosu na Bosanski ejalet pored pridobijanja pravoslavnog stanovnitva, oi tovala u nastojanjima slabljenja utjecaja i samostalnosti bosanskih institucija. Utjecaj protjerivanja bonjakog stanovnitva iz Jadra i Raevine (1833.-1834.) na prilike u Bosanskom ejaletu Nakon sloma Pokreta za autonomiju Bosne (1831.-1832.), ivot u Bosanskom ejaletu se samo prividno vratio mirnim tokovima. Kazne koje su izreene za odmetanje od sultanove vlasti bile su dosta blage, pri emu su mnogi prebjegli na austrijsku stranu. Tokom ljeta 1832. godine vratili su se svojim kuama. Bosanski valija Mahmud Hamdi-paa je pored konfiskovanja imanja Husein-kapetana Gradaevia to isto uradio i sa posjedom Mustafa-age Zlatara uz obrazloenje da je ostao do kraja izdajnikom vjere i drave s Husein-kapetanom u njegovoj pobuni (...).1 Meutim, treba naglasiti da slom Pokreta za autonomiju Bosne (1831.- 1832.), nije znaio prihvatanje sultanovih reformi, a naroi to odbacivanje ideje o autonomiji Bosne. Naime, ta ideja je ostala otvorena sve do pacifikacije Bosanskog ejaleta, od strane Omer Lutfi-pae (1850.-1852.). Upornom insistiranju Porte na sprovoenju reformi, odupirali su se i sada, kao i ranije, bivi kapetani i ajani. Njima se od 1834. godine prikljui o i manji broj nezadovoljnih spahija, zbog pokuaja prevoenja u poseban korpus, pod nazivom suvari redifa (konjika rezerva).2 Dodatno nezadovoljstvo prema Uzvienoj Porti u Bosanskom ejaletu, bilo je povezano sa sve eim angairanjem albanskih plaenika u ovoj provinciji. Sve su to bili

1 Salih Sidki Hadihuseinovi-Muvekkit, Povijest Bosne, (dalje: SS Muvekit, , knj. II, Sarajevo, 1999., 943-944. (Povijest Bosne). 2 Ahmed S. Alii , Ureenje Bosanskog ejaleta od 1789. do 1878. godine, Sarajevo, 1983., 21. Veina bosanskih spahija nakon ukidanja timarskog sistema nije pristala da bude prevedene u andarmerijske snage, kako je to uinjeno u drugim provincijama Osmanskog carstva. Oni su takvu odluku smatrali poniavajuom i zahtijevali da i dalje vre vojnu slubu, tako je samo dio bosanskih spahija uvrten u Suvari redifu. erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti 368 razlozi novih pobuna, pri emu su se najvie bunili krajiki prvaci, ali i drugi. Jedna od znaajnijih pobuna (ili pokreta), protiv centralne vlasti bila je i ona iz 1836. godine u Posavini, koju je predvodio Ali-paa Fidahi.3 Razlog ove pobune bio je kao i ranije otpor reformama, uz dodatni problem koji je bio povezan sa naseljavanjem velikog broja bonjakih porodica protjeranih iz Kneevine Srbije. Uslijed tih, i niza drugih potekoa u Bosanskom ejaletu, sultan Mahmud II nastavio je sa praksom, estih smjena valija. Tako je u periodu od 1833. do 1860. godine, dunost bosanskog valije obnaalo 17 namjesnika, to znai da su se namjesnici u prosjeku smjenjivali u roku kraem od dvije godine.4 Jedna od neposrednih posljedica guenja Pokreta za autonomiju Bosne, bila je ukidanje kapetanskih i ajanskih poloaja, pri emu su upravni poslovi kapetana povjereni muteselimima, kao valijinim zastupnicima. Iako su na te poloaje uglavnom postavljana lica iz kapetanskih porodica, oni su, ipak, bili samo obini dravni inovnici koji su podlijegali smjenjivanju.5 Tako je Ali-pai Fidahiu, nakon povratka iz prognanstva (Slavonije i Stambola), 1833. godine, na upravu povjeren bijeljinski muteselimluk.6 Inae, valija Mahmud Hamdi-paa se kratko zadrao na vezirskom poloaju, tj. do 24. juna 1833. godine, kada ga je naslijedio novi valija Davudpaa,7 koji je neto kasnije, tj. 27. septembra 1833. godine, stigao u Sarajevo, smjestivi se u konak Mustafa-age Zlatara. On je u Sarajevu doao bez vojske, glasno istiui da je na taj nain poslan u Bosnu da Bonjake k otaeskoj milosti sultana blie privede, i uvjeri ih da se on za sve svoje podanike milostivo i velikoduno stara.8 Prikljuenjem bosanskih nahija Jadra i Raevine Kneevini Srbiji, granica izmeu Bosanskog ejaleta i Kneevine Srbije, postala je (kao historijska mea) rijeka Drina.9 Meutim, od tog vremena srpska velikodravna nacionalna ideologija, je teila teritorijalnom ekspanzionizmu uope, a prema Bosanskom ejaletu (a od 1878. Bosni i Hercegovini).10 3 Galib ljivo, Omer Lutfi-paa u Bosni i Hercegovini 1850.-1852., (dalje: G. ljivo, Omer Lutfi-paa), Teanj, 2007., 24-36. 4 Safvet beg BaagiRedepai, Kratka uputa u prolost Bosne i Hercegovine (od g. 1463.-1850.) (dalje S. Baagi, Kratka uputa)., Sarajevo 1900., 183. 5 Hamdija Kreevljakovi, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1980., 203. 6 Husnija Kamberovi, Begovski zemljini posjedi u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1918. godine, Zagreb, 2003., 419-424. Inae, prije tog vremena svi kapetani iz porodice Fidahi bili su vezani za Zvorniku kapetaniju. Ali-paa Fidahi je u Bijeljini sagradio prostranu kuu, a njegovi potomci kasnije su se prozvali Paiima. 7 S. Baagi, Kratka uputa..., 53. 8 Dragoslav Stranjakovi, Buna Srba hriana u Bosni 1834. godine, Godinjica Nikole upia, Knj. XL, Beograd, 1931., 121-169. 9 S. S. H. Muvekkit, Povijest Bosne., 955. Tako su od ljeta 1834. godine, jedino kasabe Mali Zvornik i Sahar na desnoj obali Drine ostale u sastavu Zvornikog sandaka, tj. Bosanskog ejaleta. 10 Esad Zgodi, Ideologija nacionalnog mesijanstva, Sarajevo 1999., 201-217. 369 Posavska buna iz 1836. godine Jedno od kljunih pitanja XIX stoljea u odnosima izmeu Srba iz Smederevskog sandaka, tj. od 1833. godine Kneevine Srbije i Bosanskog ejaleta odnosilo se na iseljavanje, bolje rei istrebljenje muslimanskog stanovnitva i stvaranje etniki iste srpske drave.11 Naime, na prostoru Smederevskog sandaka, poetkom XIX stoljea, ako se izuzmu osmanski vojni garnizoni, svi ostali muslimani bili su junoslavenskog etnikog porijekla. Uslijed migracija stanovnitva u XVII i XVIII stoljeu, veliki broj Bonjaka iz Semberije i Hercegovine se odselio u abac, odnosno Uice.12 Potpuno iseljavanje iz Jadra i Raevine, zapoeto mnogo ranije okonano je tokom 1834. godine. Iako je posljednjim u nizu hatierifa izdatim Srbima u Smederevskom sandaku od novembra 1833. godine, rok za iseljavanje muslimanskog stanovnitva bio pomjeren sa jedne na pet godina. Naime, knez Milo Obrenovi, je to postigao, tako to je odravao jako dobre

odnose sa beogradskim vezirima, kako Husein-paom, tako i Vedihi-paom, nerijetko im dajui finansijska sredstva.13 Prema Radou Ljuiu u Jadru je krajem tree decenije XIX stoljea bilo oko 267 muslimanskih kua. Od tog broja u Lipnici 35, Loznici 150 i Lenici 82, dok je u Raevini sa Krupnjom i Medenikom bilo 155 muslimanskih kua. Procjenjuje se da je u ove dvije nahije ivjelo oko 3.000 muslimana. Dodamo li ovom broju ostala muslimanska naselja Podrinja, gdje je do 1834. godine ivjelo treina muslimana, onda je broj protjeranih bio oko 8.000 lica. Prema istraivanju Jusufa Mulia ukupno je u Kneevini Srbiji bilo oko 10.000 Bonjaka, od ega u Beogradu etiri, Uicu dvije, upriji hiljadu, Smederevu osam stotina, itd.14 Prema pisanju Grgura Jakia u periodu od 1830.-1834. godine iz 28 11 Mehmedalija Boji, Historija Bosne i Bonjaka (VII-XX vijek)(dalje: M. Boji, Historija Bosne), Sarajevo, 2001., 442. Tako Boji, pozivajui se na istraivaa sudbine muslimana u Evropi uru De- gana napominje da su i nove balkanske drave, prema muslimanima postupale: srednjovjekovnim metodama i svim silama nastojale da svoju teritorju oiste od muslimana, koji su po porijeklu i jeziku veoma esto bili njihova braa, i da se na taj nai n osvete za vjekovni otomanski zulum. 12 M. Boji, Historija Bosne.., 442. Tako Boji dolazi do jedne interesantne spoznaje, a vezana je za odnos jednog od utemeljivaa srpske nacionalne ideologije Dositeja Obradovia. Naime, on je jo Karaoru 10. avgusta 1806. godine predlagao: Savetujem vam da sve one Turke koji nisu vojnici ne izgonite i ne protjerujete iz vaeg otestva. Spahije, janjiare i jednom rej u svu vojsku proterajte da ih nema (...) mirne trgovce, zanatlije, zemljoradnike, ubonike i svakoga Turina koji sam po sebi ivi i ne eli vladati rajom, ostavite ode u svojim domovima iveti (...). Meutim, srpski knez Milo i njegovi saradnici, oigledno nisu prihvatili te savjete. 13 Dravni Arhiv Republike Srbije Beograd (dalje: DARSB), fond Knjaevska Kancelarija (dalje: fond KK), XXXII, dok. br. 427. Konstantin Stojanovi knezu Milou, od 10. juna 1834. godine i odgovor kneza Miloa od 11. juna 1834. godine; DARSB, fond KK, XXXII, dok. br. 451. Konstantin Stojanovi knezu Milou, od 11. jula 1834. godine. Pored poklona, knez Milo je veoma esto i posuivao novac beogradskim vezirima. 14 Rado Ljui, Kneevina Srbija (1830.1839.), Beograd, 1986., 314-315; Jusuf Muli, Velika Srbija, Muslimani i Bosna, od poetka Prvog srpskog ustanka 1804. do poetka Drugog svjetskog rata 1941. godine, (dalje J. Muli, Velika Srbija) Sarajevo, 2006., 307. erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti 370 sela jadarske i raevinske nahije iselilo se 204 domainstva. Ovi iseljenici su nastanili postojea naselja na podruju Zvornikog sandaka, i to kasabe Bijeljinu, Brko, Graanicu, Kladanj, Vlasenicu, Zvornik, Tuzlu, Modriu, itd.15 Meu bosanskim prvacima, najvie zatite protjeranim iz Kneevine Srbije pruali su upravo posavski muteselimi, Mahmud-paa Fidahi, Mahmud-paa Tuzlo, a posebno bijeljinski muteselim Ali-paa Fidahi. Oni su, takoer, iskazivali svoje nezadovoljstvo radu Komisije za razgranienje. Prema dosadanjim istraivanjima, smatralo se da granina linija nije bila tano precizirana.16 Upravo ta nepoznanica, ukljuujui jako prisan odnos kneza Miloa sa Huseinpaom i Vedihi-paom, ostavila je prostor ovoj komisiji, da se Kneevini Srbiji prikljui vei dio teritorije, od one koju je Uzviena Porta odobrila. Tu situaciju su koristili Srbi, sa prostora koji nisu trebali biti prikljueni Kneevini Srbiji (tako to su raznim dopisima od knez Miloa), zahtijevali prikljuenje njihovih krajeva Kneevini Srbiji.17 Upravo ovako stanje je utjecalo, da je sredinom jula 1834. godine, u Sokolu dolo do otvorenih sukoba, praenih pucnjavom izmeu Miloevih pristalica i Muslimana nad kojim je vren pritisak da bez prodaje i pravine naknade napuste svoje domove i imanja. Meutim, iako je beogradski vezir Vedihi-paa dopisom upozorio kneza Miloa na rok od pet godina za iseljavanje muslimanskog stanovnitva, knez Milo je u namjeri da se iseljavanje odmah sprovede, beogradskom veziru uputio peke (drva, 20.000 oka brana i druge potreptine), na to je vezir kneza Miloa blagodario i na taj nain priznao faktiko stanje.18 Pobuna pravoslavne raje u Bosanskom ejaletu 1834. godine U okolnostima bespravnog protjerivanja muslimanskog stanovnitva iz nahija prikljuenim Kneevini Srbiji, pored odlazaka prema Krajini, bijeljinski muteselim Ali-paa Fidahi (kojeg je valija Davud-paa drao pod posebnom prismotrom), se angairao i na spreavanju nemira pravoslavnih kmetova, koji su iz pravca Kneevine Srbije podsticani na pobune. Da bi

se 15 Grgur Jaki, Evropa i vaskrs Srbije (1804.-1834.), Beograd, 1933., 410; M. Boji, n. dj., 448. 16 DARSB, fond KK, XXXII, dok. br. 450. Konstantin Stojanovi knezu Milou, od 9. juli 1834. go- dine; Mirjana Marinkovi, Turci sa strane knezu Milou, fond knjaevske kancelarije. Dokumenti na turskom jeziku Arhiva Srbije, Beograd, 2009., 22. Beogradski muhafiz Vedihi-paa, je savjetovao knez Miloa da ne uri sa ureenjem granice prema Bosanskom ejaletu, tj. da saeka dolazak Husein-pae iz Vidina, koji je zajedno sa njim (knez Miloem- op.a) i bosanskim valijom Davud-paom trebao raditi na rjeavanju tog pitanja. Prema ovom dopisu, mapa za rjeenje granice nalazila se kod bosanskog valije Davud-pae. 17 DARSB, fond KK, XXXII, dok. br. 501. N.N knezu Milou, od 26. decembar 1833. godine. 18 DARSB, fond KK, XXXII, dok. br. 459. Konstantin Stojanovi knezu Milou, od 22. jula 1834. godine. 371 Posavska buna iz 1836. godine odupro tim namjerama, Ali-paa Fidahi je na Drini postavio strau. Tako je 9. februara 1834. godine, tj. samo sedam dana prije Miloevog sveanog objelodanjivanja hatierifa u Kragujevcu, uspio razbiti ubaenu grupu od desetak ljudi iz Mave, koju je u koordinaciji sa popom Jovicom, predvodio pop Pavle. Pop Pavle je ovu grupu po instrukcijama i uz znanje kneza Miloa trebao usmjeriti prema Banja Luci. Meutim, nakon to je Ali-paa Fidahi o tome obavijestio velikog serdara Vuleta Gligorijevia, on mu je neistinito odgovorio da knez Milo nije upoznat o ovim aktivnostima, te da e Srbija sprijeiti takve ispade.19 Meutim, srpski historiar V. Stojanevi, je na osnovu arhivske grae objavio veliki broj dokumenata, koji na najilustrovaniji nain potvruju djelatnost Srba iz Smederevskog sandaka, tj. od 1834. godine Kneevine Srbije, jo od poetka XIX stoljea na prilike u Bosanskom ejaletu, sa krajnjim ciljem prikljuenja ove provincije zamiljenom srpskom carstvu.20 Sultanov ferman izdat poetkom 1834. godine da se Bosanski ejalet ima reformisati, pojaao je redove nezadovoljnika.21 Pored agrarnih tereta i samovolja pojedinih lokalnih monika, posebno gradaakog i derventskog muteselima Ahmed-bega Gradaevia i Ali-bega Hadibegovia, u Posavini je dodatne potekoe predstavljalo prisustvo velikog broja beskunika, protjeranih iz Kneevine Srbije. Od strane posavskih prvaka, pod posebnom prismotrom bili su pravoslavni sveenici, za koje su sumnjalo da u dosluhu s knezom Miloem pripremaju podizanje pobune.22 Da su informacije o podizanju pobuna bile zaista tane, bilo je jasno ve poetkom 1834. godine, kada je pop Pavle sa pristalicama jaine oko jedne ete prikupljenim u Kneevini Srbiji, preao Drinu i kod Bijeljine pokuao podii ustanak. Meutim, taj pokuaj nije rezultirao uspjehom, ponajprije zahvaljujui intervenciji bijeljinskog muteselima Ali-pae Fidahia. U okolnostima, kada je knez Milo sprovodio aktivnosti na pripajanju est nahija, a kako bi izbjegao pogoranje odnosa s Uzvienom Portom, on se distancirao od ove grupe. Naime, on je pobunjenike koji su se uspjeli vratiti u Kneevinu Srbiju, meu kojima je bio i pop Pavle dao pritvoriti. Meutim, uslijed otkrivanja ove grupe dolo se do spoznaja o umijeanosti veeg broja pravoslavnih sveenika, meu kojima je bio i derventski paroh Jovica Ili, rodom iz Banja Luke. Tako kompromitirani pravoslavni sveenici, nisu imali 19 Galib ljivo, Bosna i Hercegovina 1827.-1849., Banjaluka, (dalje: G. ljivo, BiH 1827.-1849.), 1988., 256-307. 20 Vie o tome pogledati u: Vladimir Stojanevi, Obavjetajna sluba u Karaorevoj i Miloevoj Srbiji, knj. III, Beograd, 1964. 21 Aleksa Ivi, Ustanak popa Jovice Ilia (1834.), Zagreb, 1919., 3. 22 Slipievi Fuad, Pejovi Petar, Boji Mehmedalija, Stijepovi Nikola, Bune i ustanci u Bosni i Her- cegovini u XIX veku, (dalje: Slipevi F., Pejovi. P, Boji M., Stjepovi N., Bune i ustanci)),Beograd, 1952., 44. erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti 372 drugog izbora, ve to prije podii pobunu.23 Ta pobuna, koja je u historiografiji poznata kao Pop Joviina buna, otpoela je 4. marta 1834. godine.24 Inae, pobunjenici su zahvaljui podrci iz Kneevine Srbije, raspolagali sa odreenom koliinom naoruanja i municije. Do prvog oruanog sukoba dolo je 10. marta 1834. godine kod Podnovlja, nedaleko od Vuj aka, u kojem su pobunjenici poraeni od bolje naoruane i organizirane vojske bosanskog valije iz derventskog i banjalukoga kraja.25 Tako je ova nepripremljena i prijevremeno zapoeta pobuna bila brzo uguena. Nakon njenog lokalizovanja, vojska

Bosanskog ejaleta je u znak odmazde po derventskom kraju vrila odmazdu nad pojedinim pravoslavnim kmetovima. Neki od njih bili su fiziki likividirani, a neki pritvoreni. To je bio i razlog to je veliki broj pravoslavnog stanovnitva bjeao preko Save. Takvo stanje nije odgovaralo jednom broju spahija jer su ostajali bez kmetova, tj. radne snage na svojim imanjima, te su zahtijevali od pojedinih muteselima da se pojedinci povrate, obeavajui im zatitu.26 Prebjeglim licima, krajnje odredite i elja nije bio povratak, niti ostanak na austrijskoj teritoriji ve odlazak u Kneevinu Srbiju, gdje su po pristizanju najveim dijelom razmjeteni u Lenici i Loznici, tj. u prazne kue tek protjeranih Muslimana. Meutim, ove izbjeglice nisu bile zadovoljne samo sa smjetajem, ve su zahtijevale po jedan plac. Knez Milo im je izaao u susret i podijelio zemlju, ali uglavnom prostor koji su trebali sami kri ti, kao i livade, ali ne u trajno vlasnitvo. Nezadovoljni takvim prihvatom, uz dodatnu pojavu epidemije, oni su zahtijevali ponovni povratak u Bosanski ejalet. Knez Milo im je dozvolio povratak svojim domovima.27 Valija Davud-paa se pored guenja Pop Joviine bune, angaovao i na daljem sprovoenju reformi. U tom cilju, on je izvjesno vrijeme boravio i u 23 F. Slipievi, P. Pejovi, M. Boji, N. Stijepovi, Bune i ustanci., 1952., 45. 24 G. ljivo, BiH 1827.-1849, 237-255. Pravoslavna raja je bila nezadovoljna kupljenjem zaostalih, a ne uveanih poreza. Tako je na primjer Ali-paa Fidahi odmah po povratku u Bosanski ejalet 1833. godine poeo prikupljati zaostale poreze u Bijeljini. 25 G. ljivo, Omer Lutfi-paa, 20-21; F. Slipievi, P. Pejovi, M. Boji, N. Stijepovi, Bune i ustanci., 45-46. U estokom sukobu u kojem je poginulo oko 300 pobunjenika i vojnika Bosanskog ejaleta, bio je i veliki broj ranjenih, meu kojima i pop Jovica, koji se uspio skloniti u Vujak, a potom i prebjei u Kneevinu Srbiju. 26 Hrvatski dravni Arhiv Zagreb (dalje: HDAZ), fond Slavonska generalkomanda (dalje: fond SgK), Prezidijalni spisi, dok. br. 143/1834. godine. Prema izvjetaju Brodske regimente tokom ovih dogaaja na austrijskoj strani je prebjeglo 276 pravoslavaca i dva Bonjaka. 27 Lazar elap, Neuspelo naseljavanje bosanskih izbeglica u Srbiji u doba kneza Miloa, Godinjak drutva istoriara Bosne i Hercegovine, Godina XI, Sarajevo, 1961., 278. Pukovnik Lazar Teodorovi je vrio koordinaciju njihovog povratka, koje se tokom 1836. godine poklopilo sa pobunom protiv cen- tralne vlasti, pod vostvom Ali-pae Fidahia; DAZ, fond: SgK, Prezidijalni spisi, dok. br. 325/1838. godine. Prema izvjetaju sa podruja Banske vojne granice, veliki broj ovih izbjeglica je ostao na podruju Slavonije, dok se na prostoru Bosanskog ejaleta vratilo 161 pravoslavno lice i dva Bonjaka. 373 Posavska buna iz 1836. godine Mostaru kod hercegovakog mutesarifa Ali-pae Rizvanbegovia.28 Tako je poslije odranog vijeanja bosanskih i hercegovakih prvaka 28. decembra 1834. godine, objelodanjena bujuruldija stanovnitvu Bosanskog ejaleta, kojom je istaknuto da je sultan uveo novu vojsku, sa zadatkom da uva islamski narod i da takvu vojsku treba uspostaviti i u Bosni i u Hercegovini (...).29 Bijeljinski muteselim Ali-paa Fidahi je i dalje radio na spreavanju prelazaka velikog broja uhoda preko Drine, tj. iz Kneevine Srbije. Pored toga, on je i sam u vie navrata (s vojskom) prelazio na teritoriju Kneevine Srbije. Inae, najvei broj njegovih vojnika bili su prognanici iz Lenice, Lipnice i Loznice. Nakon to je 18. marta 1835. godine Ali-paa Fidahi pokuao prijei Drinu, nastala je pucnjava. Potom je procurila vijest da e knez Milo napasti Bijeljinu. Ta informacija je izazvala veliko uznemirenje kod naroda. U tim okolnostima prialo se da se Ali-paa Fidahi sprema na bjekstvo prema Tuzli.30 Ovaj spor je dobio tolike razmjere, da je bosanski vezir Davud-paa bio primoran da formira komisiju za pregovore sa Kneevinom Srbijom. Pukovniku Lazaru Teodoroviu, koji je predstavljao srbijansku stranu, bilo je posebno stalo da osigura uklanjanje Ali-pae Fidahia, ali do toga nije dolo.31 Pratei ovaj dogaaj, Glavni serdar srpske vojske Toma Vui Perii je 14. avgusta 1835. godine izvijestio kneza Miloa, da je bosanski valija Davud-paa, od Ali-pae Fidahia dobio odgovor po ovom pitanju, u kojem se Ali-paa Fidahi svim na svijetu zaklinje i preklinje da se nita dogodilo nije i da je sve u dobrom poretku, te da ne eli glavom platiti.32 Analizom dopisa koji je Toma Vui Perii uputio knezu Milou, da se zakljuiti da nije bilo rijei o prelasku nikakve vojske preko Drine, ve da su protjerani Bonjaci iz Sokola obilazili svoja ranija ognjita, te pri povratku navodno pljakali stoku. Kako bi to sprijeio knez Milo je naredio da im se ubudue zabrani prelazak, s desne strane Drine.33 Posavski prvaci su polovinom septembra 1835. godine, defilujui sa 500 konjanika, doekali novog vezira Mehmed Salih Vedihi-pau u Bijeljini. 28 Hamdija

Kapidi, Ali-paa Rizvanbegovi i njegovo doba, Sarajevo, 2001., 68. 29 Hamdija Kapidi, Iz istorije Hercegovine, poetak vezirstva Ali-pae Stoevia, Gajret, br. 5, Sarajevo, 1933., 74. 30 G. ljivo, BiH 1827.-1849., 237-255. Zvorniki muteselim Mahmud-paa Fidahi je traio pismenu potvrdu iz Kneevine Srbije o tanosti te informacije. Odgovoreno mu je da to ine iz razloga da kazne hrsuze koje je titio Ali-paa Fidahi. 31 DARSB, fond KK, XXXVII, dok. br. 1094. Lazar Teodorovi knezu Milou, Lenica 10. maja 1835. godine. 32 DARSB, fond KK, XXXII, dok. br. 617. Toma Vui Perii knezu Milou, Beograd 14. avgusta 1835. godine. Ve putem ovog izvjetaja, knez Milo je saznao da je Vedihi-paa imenovan novim namjesnikom Bosanskog ejaleta, te da e Davud-paa putovati velikom dadom preko Novog Pazara. 33 DARSB, fond KK, VII, dok. br. 617. Knjaz Milo Tomi Vuiu Periiu, Kragujevac 9. avgust 1835. godine. erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti 374 Naime, na ovom doeku svi velikai su nosili staru uniformu, osim Mahmud- pae Fidahia koji je na glavi imao nizamski fes.34 Meutim, mnogo sveaniji ispraaj, od doeka bosanskih prvaka, Vedihi-pai je priredio knez Milo, pri odlasku iz Kneevine Srbije. Na putu za Bosanski ejalet, on je Vedihi-pai, na etiri konai ta u Kneevini Srbiji priredio udobna gostovanja, kao i skelu za prelazak preko Drine.35 Posavska buna iz 1836. godine Novi valija Salih Vedihi-paa, je po dolasku u Sarajevo polovinom 1835. godine i zvanino ukinuo kapetanije i Bosanski ejalet podijelio na muteselimluke.36 Dosljedan u sprovoenju nizama, Vedihi-paa je nakon nekoliko poziva, uspio privoliti sve muteselime da se odazovu vijeanju prvaka, koje je odrano tokom januara 1836. godine u Sarajevu, pri emu je najdue zadrao one muteselime koji su se najvie opirali prihvatanju nizama, tj. Ali-pau Fidahia i Mahmud-pau Tuzlu.37 Mahmud-paa Fidahi je po povratku iz Sarajeva popisao 115 mladia za nizam, dok je Ali-paa Fidahi popisao samo 40 lica. Meutim, zbog dogaaja koji su slijedili nije ih uputio prema Sarajevu.38 Ve poetkom 1836. godine, prilikom prikupljanja nizama dolo je do nove pobune, protiv livanjskog muteselima Ibrahimbega Firdusa. Poto valija slanjem 150 vojnika nije uspio uguiti pobunu, ona se prenijela i na bihako podruje. Da bi suzbio krajike pobunjenike, valija je 1. marta 1836. godine prema Krajini odluio uputiti Ali-pau Fidahia. Meutim, jo ranije se govorilo, da iza ovih pobuna, ustvari stoji moni Ali-paa Rizvanbegovi, te da je valija upuivanjem Ali-pae Fidahia, potvrdio svoje ubjeenje, da je on jedan od najveih protivnika nizama. Tako je i bilo, umjesto guenja, on je podsticao ovu pobunu, te na taj nain pripremao teren, za pobunu koju e lino kasnije povesti u Posavini.39 34 G. ljivo, BiH 1827.-1849, 318-319. U izvjetaju koji je uputio pukovnik Teodorovi knezu Milou, navodi se da Mehmed-paa Fidahi zabranjuje Bosancima prelazak preko Drine i naseljavanje Mave, to se moe povezati sa brigom za njihovu sigurnost. 35 DARSB, fond KK, VII, dok. br. 625. Toma Vui Perii knjazu Milou, Beograd 1. septembar 1835. godine. U prilogu je dat pozamaan spisak neophodnih namirnica koje treba osigurati na svakom kon- aku. Naravno, takva knez Miloeva politika bila je povezana sa buduim odnosom njih dvojice, tokom Vedihi-painog namjesnikovanja u Bosanskom ejaletu. 36 Avdo Sueska, Ajani, Prilog izuavanja lokalne vlasti u naim zemljama za vrijeme Turaka, Sara- jevo 1965., 153-158. Karakteristino za ovog valiju je to je odmah po dolasku na vezirsku dunost od Uzviene Porte zahtijevao vojnu pomo sa strane. 37 DARSB, fond KK, XXXVII, dok. br. 1268, Lazar Teodorovi knezu Milou, abac, 20. januar 1836. godine; G. ljivo, BiH 1827.-1849., 324. 38 G. ljivo, BiH 1827.-1849., 323-324. 39 Ibrahim Tepi, Bosna i Hercegovina od kraja XVIII stoljea do austrougarske okupacije 1878., Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Sarajevo, 1998., 192-193; G. ljivo, BiH 1827.-1849., 323-324. 375 Posavska buna iz 1836. godine Po povratku u Bijeljinu, Ali-paa Fidahi je odmah stupio u kontakt s Mahmud-paom Tuzlom, koji mu je stavio na raspolaganje sina Osman- bega.40 Potom je sa istom namjerom obiao i druge posavske muteselime. Najui nkovitiji prijem imao je u Derventi i Modrii, gdje se tih dana, prikupljao dodatni porez za vojsku, a ije prikupljanje je u mnogome dodatno utjecalo na nezadovoljstvo naroda, ovih krajeva. To nezadovoljstvo se brzo proirilo na prostor posavskog kraja.41 Svjestan te injenice, valija Vedihi-paa je sredinom

juna 1836. godine, putem savjetovanja u Brkom, pokuao pridobiti privrenost posavskih prvaka sultanovim reformama. Meutim, umjesto toga, veina njih je podrala prijedlog Alipae Fidahia, o energinom suprotstavljanju reformama. Ovu odluku, Ali-paa Fidahi je u nadi da e dobiti podrku (preko svog brata Abdi-bega, a posredstvom pukovnika Teodorovia u vie navrata) odaslao prema Kneevini Srbiji.42 Meutim, kao to e se ubrzo pokazati, ne samo da nije dobio podrku iz Kneevine Srbije, ve je knez Milo i u ovom sluaju, isto kao i (1831.-1832.) ostao na strani Uzviene Porte. Prilikom prolaska kroz Bijeljinu i susreta s Ali-paom Fidahiem, a znajui njegovo opredjeljenje, uzaludno ga je bivi adakalski muhafiz, Osman-paa Sulejmanpai, odvraao od pobune, i ubjeivao da se prikloni nizamu.43 Nakon to je valija Mehmed Vedihi-paa 11. avgusta 1836. godine iz nepoznatih razloga pogubio banjalukog muteselima Hifzi-efendiju (koji je vaio za ovjeka privrenog reformama) i Mustafu-bega iz Travnika, meu bosanskim prvacima je zavladao strah.44 Krajinici su krenuli s vojskom prema Jajcu i Banjaluci. U tim okolnostima, Ali-paa Fidahi je u koordinaciji sa njima, otpoeo ranije planirane aktivnosti, na prikupljanju naoruanja 40 Galib ljivo, Mahmud-paa Tuzlo u prvoj polovini XIX stoljea, Bosna i Hercegovina u XIX stoljeu Studije i l anci, (G. ljivo, Mahmud-paa Tuzlo) Teanj, 2008., 546. 41 Galib ljivo, Bosna i Hercegovina u XIX stoljeu, Studije i izvori, Teanj 1. septembar 2003., 150; G. ljivo, BiH 1827.-1849., 336-337. 42 DARSB, fond KK, VII, dok. br. 476. Toma Vui Perii knjazu Milou, Parain 9. avgusta 1836. godine. Toma Vui je poetkom avgusta saznao od beogradskog vezira Jusuf-pae, da se i u Sarajevu priprema pobuna i o tome obavijestio kneza Miloa. Meutim, knez Milo je na osnovu izvjetaja dobijenih od svojih uhoda, demantirao vijest o pobuni u Sarajevu, rekavi Vuiu: Pozdravite vezira i kaite mu da nikakav izvjetaj o buni u Sarajevu nemamo (...). Kao to se ubrzo ispostavilo knez Miloeve vijesti su bile mnogo tanije. 43 G. ljivo, BiH 1827.-1849., 338. Kako bi odvratio Ali-pau od pobune, izmeu ostalog mu je rekao: (...) I sam sam caru bio vjeran i ta vjernost je do toga dovela da mi je i temelj pod kuom razoren. Od sada neu tako raditi, no s vilajetom ili zlo ili dobro bilo trpiu; DARSB, KK, VII, fond BK, dok. br. 759. Aleksa Simi knjazu Milou, Beograd 20. juli 1836. godine. Simi je obavijestio kneza Miloa, da je Osman-pai Sulejmanpaiu pri odlasku prema Bosanskom ejaletu dao 12.000 talira za troak. 44 DARSB, fond KK, dok. br. 747. Konstantin Stojanovi knjazu Milou, Beograd 16. avgusta 1836. godine. Nakon njihovog ubistva, valija je kako bi uplaio Bonjake, mrtva tijela stavio pred damijska vrata u Sarajevu. erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti 376 i vojske u Bijeljini. Ve 18. i 19. avgusta 1836. godine prihvatio je 500 dobrovoljaca iz Gradaca, te oko 150 iz Modrie.45 Meutim, te potekoe nisu utjecale na poveanje broja nezadovoljnika, koji su se stavljali Ali- pai Fidahiu na raspolaganje. Tako se u rejonu Skugria okupilo oko 10- 12 hiljada naoruanih vojnika. Toj grupi se 13. septembra 1836. godine pridruio i Ali-paa Fidahi sa dodatnih pet do est hiljada vojnika, od kojih je najvei broj bio iz redova onih koji su tokom 1833. i 1834. godine bili protjerani iz Kneevine Srbije. Nakon to je sve snage ujedinio, Ali-paa Fidahi je 16. septembra 1836. godine krenuo prema Travniku, kako bi se obraunao s valijom.46 Poto se snage Mahmud-pae Fidahia nisu pridruile Ali-pai, on je njemu i Zvornianima uputio otre prijetnje. Inae, Ali-paa je imao velike planove i elju da se osveti Osmanlijama za slom Pokreta za autonomiju Bosne (1831.-1832.), za koji se zajedno sa svojim najboljim prijeteljem Huseinbegom Gradaeviem zduno zalagao. Pored podrke Krajinika, nadao se da e i 4.000 Arbanasa, koje je valija doveo u Travnik, kao i 1832. godine biti protiv Osmanlija. Meutim, te nade su bile uzaludne.47 Osman-paa Sulejmanpai (koji je po dolasku u Sarajevo preao na stranu valije) je predvodio sultanovu vojsku, koja je u estokim obraunima kod epa sredinom septembra 1836. godine porazila snage Ali-pae Fidahia.48 Borbe su voene na tri lokaliteta. Prva, 16. septembra kod Vranduka, druga 17. i 18. septembra kod Orahovice i trea 19. septembra 1836. godine u Golubinju. Nakon posljednje bitke, u kojoj je uestvovao i valija, Arbanasi su opljakali epe, a Ali-paa Fidahi se 21. septembra povukao prema Bijeljini.49 Valija Vedihi-paa je nakon bitke nastavio potjeru snaga pokreta, kreui se prema Bijeljini. Ve 22. septembra 1836. godine bio je u Gradacu, gdje je potvrdio poloaj muteselimu Gradaeviu, koji se

45 HDAZ, fond SgK, Prezidijal 12, pijunski izvjetaj. Raa, 22. avgust 1836.; G. ljivo, BiH 1827.- 1849., 340. Ali-paa Fidahi se po dolasku u Gradaac 22. avgusta 1836. godine, susreo sa problemima. Naime, Alaj-beg Mehmed Gradaevi se od njega distancirao, na slinu situaciju je naiao i od strane derventskog muteselima Mahmud-bega. 46 S. Baagi, n. dj., 151. 47 G. ljivo, BiH 1827.-1849, 340-341. Usput mu se pridruio i Nazif-beg, najstariji sin Ahmed-bega Gradaevia. Meutim, tada je saradnju sa Ali-painim snagama, odbio i iskusni Mahmud-paa Tuzlo. Na taj nain, slino kao i tokom Gradaevievog pokreta, zbog pukotina meu prvacima nije ni bilo za oekivati znaajnije rezultate. 48 DARSB, fond KK, VII, dok. br. 759. Aleksa Simi knjazu Milou, Beograd 21. septembar 1836. godine. U sastav sultanove vojske, iako nerado i Ali-paa Rizvanbegovi je dao 40.000 vojnika, od ega 20.000 Crnogoraca. Od 40.000 prikupljenih vojnika u Novom Pazaru, prema Travniku je upueno 8.000 (meu kojima je bilo najvie Albanasa), a koje je predvodio Ahmet Vindo. 49 Milan Prelog, Povijest Bosne u doba osmanlijske vlade, II dio, (1739.-1878.), Sarajevo, 1900., 342344. Snage Ali-pae Fidahia su imale oko 100 mrtvih, 200 ranjenih i 150 zarobljenih vojnika. Bosanski prvaci koji nisu uestvovali u pobuni a u strahu od odmazde prebjegli su u Slavoniju. 377 Posavska buna iz 1836. godine vratio iz Slavonije, slino je postupio i prema derventskom muteselimu. Ali- paa Fidahi se utvrdio u Bijeljini sa oko 400 ljudi i 27. septembra 1836. godine odbio poziv valije da se preda. Valija je odgovorio esnaestosatnom topovskom paljbom, i tom prilikom najvei dio grada zapalio. Ali-paa Fidahi se sutradan, tj. 28. septembra 1836. predao valiji, ime je uguena ova pobuna. Mahmud-paa Fidahi je tokom opsade Bijeljine bio na strani valije, a pukovnik Teodorovi mu je estitao na pobjedi. Valija je pozvao pukovnika Teodorovia (ranijeg starog poznanika) 28. septembra 1836. godine u Bijeljini, gdje su razgovarali o pobuni.50 Valija je pukovniku Teodoroviu saopio, da je na molbu njegovog sina oprostio ivot Ali-pai Fidahiu, te da je vrsto odluio da ga udalji iz Bosanskog ejaleta.51 Valija je Ali-pau Fidahia uputio u Trapezunt, gdje je umro tokom 1845. godine, dok je bijeljinski kadiluk dat na upravu Mahmud-pai Fidahiu.52 Nakon pokoravanja posavskih muteselima, valija Vedihi-paa je krenuo u obraun sa krajikim prvacima, koje je, takoer, tokom 1837. i 1838. godine uz pomo Arbanasa privremeno umirio.53 Knez Milo je i nakon ove pobune i uklanjanja Ali-pae Fidahia i dalje nastavio ne samo pratiti ve i kreirati deavanja na granici sa Bosanskim ejaletom. Tako se njegov sljedei zahtjev odnosio na smjenu tuzlanskog i zvornikog muteselima Mahmud-pae Tuzle, odnosno Mahmud-pae Fidahia.54 Zakljuak Kao to je odredba Jedrenskog mirovnog ugovora iz 1829. godine, o prikljuenju bosanskih nahija Jadra i Raevine bila nesumljivo jedan od osnovnih povoda Pokretu za autonomiju Bosne 1831.-1832. godine, u istoj mjeri je na Posavsku bunu iz 1836. godine utjecalo nasilno protjerivanje 50 G. ljivo, Mahmud-paa Tuzlo, 546. Tom prilikom Vedihi-paa je pukovniku Lazaru Teodoroviu u vezi ove pobune priznao da je samo zahvaljujui pravovremenoj intrvenciji ona bila uspjeno uguena. 51 I. Tepi, cit. l ., 192-193. Zajedno sa Ali-paom, kao pobunjenici su protjerani i: Fehim ef., hadi Ahmed iz Livna, Hasan-aga Kulenovi iz Jajca, mula Mujo iz Sarajeva i dr., dok je Ahmed-bega Ljubuni a dao pogubiti. 52 DARSB, fond KK, XXXVII, dok. br. 1494. Lazar Teodorovi knjazu Milou, Bijeljina, 14. septem- bar 1836. godine. Pukovnik Teodorovi je zahtijevao od vezira da ne dozvoli povratak Ali-pai Fidahiu u Bijeljini, te bio zadovoljan ustupanjem bijeljinskog kadiluka pod upravom Mahmud-pae Fidahia. Na taj nain knez Milo je ne samo pratio dogaaje u Bosanskom ejaletu, ve na njih zahvaljujui pri- jateljskim odnosima sa valijom i dobrano utjecao. 53 HDAZ, fond SgK, Prezidijal, br. 13, Zagreb, od 25. septembar 1838. godine. 54 G. ljivo, BiH 1827.-1849., 366. Taj zadatak knez Milo je povjerio komandantu podrinjsko-savsk- oga podruja pukovniku Jovanetu Spasiu, koji je preko valije Salih Vedihi-paa trebao isposlovati takvu odluku. Istovremeno pukovnik Spasi je bio u obavezi da radi na prikupljanju albi na raun tuzlanskog i zvornikog muteselima. U tu svrhu, on je zaista uspio vrbovati Mustajbega Ismailbegovia i Osmana Bajraktara iz Bijeljine, kao i jednog Srbina iz Zvornika, da svjedoe protiv pomenutih paa.

erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti prekodrinskih Bonjaka od strane kneza Miloa iz pomenutih nahija. Pored toga, na podsticanju ove pobune utjecala je i propagandna aktivnost iz Kneevine Srbije na pridobijanju pravoslavnih podanika u Bosanskom ejaletu. Naravno, pored ovih uzroka, postojali su i drugi. Tako je ova pobuna bila, takoer, povezana sa antireformskim otporom posavskih prvaka, u prvom redu bijeljinskog muteselima Ali-pae Fidahia. Iako se Ali-paa Fidahi nadao da e za ove aktivnosti biti podran od strane kneza Miloa, do toga nije dolo, jer je srbijanski knez kao i u Gradaevievom sluaju stao na stranu sultana. Utjecaj kneza Miloa na ovu pobunu protiv Uzviene Porte, ogledao se kroz njegov odnos sa bosanskim valijama, koji su bili korumpirani. Druga veoma bitna stvar bila je povezana sa njegovim nastojanjima da se na prostoru Bosanskog ejaleta ne dozvoli formiranje nikakve autonomne jedinice od strane domaeg plemstva, jer bi to znailo nemogunost irenja Kneevine Srbije na njen raun. Pored toga, na neuspjeh ove pobune utjecao je i partikularizam (hronina bolest) meu bosanskim prvacima, koji je i u ovom sluaju opet doao do izraaja. Summary As the provision of Jedrene peace treaty from the 1829. regarding annexation of Bosnian districts Jadra and Raevine was undoubtedly one of the main triggers for autonomous movement of Bosnia from 1831 to 1832. year to the same extent it is the Posavina revolt of the 1836. The impact forced the expulsion of Bosniaks by Prince Milos from these districts. In addition, to encourage the insurgency propaganda activity has been employed and affected the Principality of Serbia in attracting Orthodox subjects in the Bosnian eyalet. Of course, in addition to these causes, there are others. So the rebellion, was also associated with resistance to anti-reform Posavina champions in the first place Bijeljina muteselim Ali Pasha Fidahi. Although Ali Pasha Fidahi hoped that these activities are supported by Prince Milo, support never came, because the Serbian prince as in Gradaevi case sided with the sultan. Effect of Prince on this rebellion against the Supreme Porte, looked through his relationship with the Bosnian governor, who was corrupt. Another very important thing was connected with his efforts to take on the Bosnian eyalet not to allow the formation of any autonomous unit of the local nobility, because that would mean the impossibility of expansion of the Principality of Serbia in that direction. In addition, the failure of this rebellion was influenced by the particularism (chronic disease) among Bosnian leaders, who in this case again came to its fullest.