1 DVLT DARILIYND QEYR-ETK DAVRANI NVLR: MNBLR, SOSiAL NTCLR, MBARZ YOLLARI Dvlt idariliyind qeyri-etik davran nvlrini

anomaliya da adlandrmaq olar. Dvlt qulluu sistemind idarilik anomaliyalannm tdqiq edilmsi hm masir dvlt idariliyinin problemlrinin drk edilmsi, hm d dvlt idarilik etikasmn formaladrlmas baxmndan elmi hmiyyt ksb edir. Anomaliya - sosial sistem v onun alt-sistemlrini inkiafm istniln mrhlsind xarakteriz edn norma v mumi qanunauyunluqlardan yaynma xsssidir. darilik anomaliyalannm sas thlksi ondan ibartdir k, zaman kedikc onlar dayamql forma alaraq davram normasna evrilir, nsllrdn-nsillr trlrk dvlt qulluunun tkilati mdniyytini ml gtirirlr. Brokratizm. Brokratizm (fr. Bureau - bro, kargzarlq v yun. kratos hakimiyyt) - bu, bronun, administrasiyamn hakimiyytidir. Brokratizmi brokratiya il qaridrmaq lazm deyil, buradak izm sonluu mhz onun neqatv, thrif olunmu mna dadna iardir. dbiyyatda geni vst tapm burokratiya termini fransz iqtisads Vinsent de Qurne trfindn 1745-ci ild icra hakimiyytini myyn etmk daxil edilmidir. Alman sosioloqu M.Veber brokratiyan brokratik tkilatn funksiya v daxili strukturu baxmndan nzrdn keirirdi. M. Vebertn fiknnc, brokratiya inzibati tdbirlrin smrliliyi, tkilati quruluun dqiq reqlamentldirilmsi, idarilik fimksiyalannm yerin yetnlms proseduru il xarakteriz olunan rasional tkilatlq tipidir. M.Veberin konsepsiyasmm ksin olaraq, brokratiyam qapal, iyerarxik struktura malk, sas mqsdi vzif v karyera dalmca qamaq olan struktur kmi xarakteriz edn konsepsiya formalad (K.Marks, V.Lenin). Brokratiya z-zlyiind n pis, n d yax ola bilr. Bu, insan hyatnm mxtlif sferalannda istifad olunan texnologiya, metod, formadr. 2 Brokratiya - faliyytin tkili formasdr, msln dvlt aparat faliyytinin tkili. Brokratik struktur prinsipin gr faliyytin digr nvlri d tkil oluna bilr. El bir fikir var ki, klassik brokratiya kemid qalr, onun yerin is baqa tkilati strukturlar - bk, bazar, zntkil edn sistemlr glir. Brokratizm bambaqa bir eydir, bu, brokratik tkilatn xstliyidir, onun smrli faliyyt gstr bilmmsidir. Brokratizmi hddindn artq formalladnlmi, lng v ya idarilik sistemlrind qrar qbuletmnin idar olunmayan proseslri kimi, xudbin maraqlar namin hakimiyytin real qwsinin tmrkzlmsi, inkiafdan qalma v ya demokratik nzartin avtoritar deqradasiyas raitind tkilati-icra slahiyytlrinin xsusilmi aparatnm, sosial institutlann lind cmlmsi kimi myyn edirlr. Masir brokratizm qapal, iyerarxiya qanunlanna gr faliyyt gstrn, yalnz xsi maraqlardan x edn mexanizmdir. Onun dvlt aparatmn cmiyytdn tcrid olunmas, sosial qapallq, xalq maraqlanna qar kasta laqeydliyi kimi xsusiyytlri daha qabanq olur. Brokratizm znd aadak komponenetlri ehtiva edir: siyasi planda idarilik v hakimiyyt funksiyalarmda qrup inhisarl; sosial - dvlt aparatnn vtndalardan tcrid olunmas; tkilatlq - icra hakimiyytinin hdsiz bymsi v msuliyytsizliyi, formanm mzmunu vz etmsi; xlaqipsxoloji - urun brokratik deformasiyas. Brokratizm n iin mahiyytindn asl olmayaraq myyn olunmu norrnalara bir ayin icra edrmi kimi ml etmkd zn bruz vern formalizm, bu normalann ixtiyari rhi, ttbiqi v srndrmilik xasdr. Belc, msln, vzify tyin olunduuna v dvlt qulluunda olduuna gr dvlt qulluqusu z rhbrin borcludur, o, dvltin, cmiyytin v ya vtndan qulluqusu deyil, z risinin qulluqusu olur. Vzif reqlamentlri formullannn qeyri-myynliyi v mcrrdliyi dvlt qulluqulanmn vtndalara qar intolerantlma (dzmszlyn) gtirib xanr. Onun n

vdtndalann hquq v maraqlannm gerklmsi hmiyyt ksb etmir. sas 3 vzifsi raisin tlblrini yerin yetirmkdir. V ox vaxt praktikada normaya formal ml etmk dvlt qulluqusunu onun real tyinatmdan uzaqladrr dvlt orqam v dvlt qulluqusu zlri, vtnda v cmiyyt is zlri n mvcuddur. Brokratizm n msuliyyt damaq thlksi mvcud olduqda, qrar qbul etmkdn yaynmaq xsusiyyti sciyyvidir. Dvlt qulluqusu hr hans bir qrar qbul edrk msuliyyti z uzrin gtrmk vzin bu mslnin hllini uzaq siyirtmy itlyrk ertlyir. Brokratizm dvlt qulluqularmn z maraq, mvqe v statuslarmm qorunub saxlanlmasma ynlmidir. Dvlt qulluqulannm deviant davran (mumi qbul olunmu davran standartlanndan, xlaq normalarmdan czi yaymma - srndrmilik, gur faliyytin imitasiyas, qeyri-tbbskarlq) dvlt qlluunun mntiqi v sosial tyinatm mhv edrk normaya evrilir v nticd ciddi cinaytlr - korrupsiya, rvtxorluq v xidmti vzifdn suiistifady gtrib xanr. Dvlt hakimiyyti orqanlannda brokratizmin dominantlmm bir sra sbblrini sadalamaq olar. Birincisi v n vaciblrindn biri qanunyaradc praktkann zifliyidir. Qanunlar v digr normativ-hquqi aktlar el hazrlamr ki, hquq normas oxmnal olur, o, dvlt qulluqusunun idarilik qrarm qbul etdikd sarslmaz oriyentir ola bilmir. Qanunlar v digr normativhquqi aktlar tsvir etdiklri normalarm realize mexanizmlrini znd ehtiva etmirlr. Bu, qanunlann dvlt qulluqulan trfindn ixtiyari tfsiri v onlann xsi maraqlarma xidmt edn mexanizm evrilmsi n mnbit rait yaradr. Dvlt hakimiyyti orqanlannda brokratizmin ikinci sbbi icra hakimiyyti orqanlannda nzart mexanizminin olmamas v ntic kimi dvlt qulluqulannm tamamil zbamaldr. cra hakimiyyti orqanlannda nzart problem str nzri-metodoloji, istrs d praktiki nqteyi-nzrdn zif ilnmiidir. Dvlt qulluunda i yerinin tkili qaydalan msln, kabnetinn Ozrind mcburi qaydada burada ilyn dvlt qulluqularinin ad, soyad, ata adlannm mcburi qaydada qeyd edilmsi qaydasi yoxdur. Vtndan bu v ya digr dvlt qulluqusu il mnaqili mnasibti yarananda kim mracit etmk lazm olduu haqda tlimat yoxdur. Soraq sistemlri pis ilyir. Dvlt orqanlanmn dhlizlrind uzun mddt gzinrk probleml bal kim v hara mracit etmk lazm olduunu bilmk olmur. Dvlt orqanlannda vtndalann dvlt qulluqularindan ikaytlrin cld reaksya vern sistem yoxdur. nc sbbi dbd olan ideyalara ursuz ml etmk kimi xarakteriz etmk olar. nzibati islahatm istiqamtlrindn biri - dvlt orqanlannn faliyytinin reqlamentldirilmsi v standartladmlmasdr. Nticd dvlt hakimiyyti orqanlarnn reqlamentldirici sndlrl txanmasf problemi aktual olur, z d ox vaxt olduu kimi, formaya mzmundan daha ox fikir verilir. Klli miqdarda reqlamentldirici sndlr valnz ona gra qbul olunur ki, bu bel olmaldr. ox nadir hallarda dvlt qulluqulan bel sndlr mracit edirlr. Bel ki, msln dvlt qulluqusu xidmti reqlamenti yalnz bir df - onu imzalayarkn ar. Reqlamentldnci sndlrin oxalmas il laqdar olaraq dvlt qulluunda vziyyt dyimdi, reqlamentlr z hyatin, dvlt qulluqulan is z hyatm yaayrlar. Brokratizm istniln idarilik sisteminin xasssidir. Brokratizm dvlt idarilik orqanlanmn, dvlt qulluunun faliyytinin xsusi xarakteri v hakimiyyt slahiyytlrinin mvcudluu il rtlndirilib; sui-istifadnin mmkn olduu istniln obyektiv raitd mtlq kim is ondan yararlanmaq styck Brokratzmi mhv etmk mmkn deyil, sadc olaraq onun hakimlik sferasm v imkanlann daraldaraq bacanqla idar etmk mmkndr Korporativizm. Dvlt qulluqusunun korporativ xlaq, znn xsusi

sosal-pe adamlar qrupuna - dvlt-hkumt slahiyytli nmayndsin, lkd ilrin vaziyytn real tsiretm imkanna malik qrupa aid olduunu ddrketm nticsi kimi onlarda yksk msuliyyt hissi, tfkkr, geni 5 amillr spektrini nzr almaq syi v qabiliyyti, z hrktlrinin mmkn nticlrini baa dm formaladnlmaldr. Lakin normativ - hquqi tnzimlnmnin tkmillmmsi zmmind mnv urun nqsan nticsind mmurun pekar urunun deformasiyas ba verir v znn xiaqi qanunlan il yaayan qurulular formalar. Slahiyytlrinin byk v ya kiik olmasmdan asl olmayaraq mmurun hmi hakimiyyti vardr. Bu hakimiyyt is idarednin fikrindn, xaraktcrindn v davranndan hmiyytli drcd asddr. Korporativ xlaq slahiyytlrin blgsnn qeyri-slisliyi zminind, demli mrkzi v yerli icra hakimiyyti qurulularmn, cmldn yerli znidar orqanlan arasnda msuliyytin olmamas nticsind ba verir. Mmurlann hquqi mdniyytinin aa olmas, dvlt qulluqularuun mnvi lamtlrin gr dvlt xidmtin qbulu v irli kilm prosedurunda ilk mexanizmlrin olmamas korporativ xlaqm yaranmasma mkan yaradr Korporativ xlaqm sbblri mmurlann sosial-hquqi mttdafi olunmamas v himayilikdir. Korporativ xlaqn lamtlari aadaklardr: znn pe faliyytinin sosial mnasma etinaszlq, onun mna mlgtirici motivlrinin itirilmsi; ictimai maraqlann korporativlikl, xsusilikl vzlmnsi; mmurun zn inzibati qaydann, 5z risinin nkri kimi hiss etmsi zaman dyrlr drcsinin yer dyimsi; brokratk yalan kollektiviJik; yalant fallq, cld faliyytn imitasiyas - bunun arxasmda z iin btganlk, qeyri-tbbskarlq gizlnir; yalan diqqtcillik, insanlara qaymr tqlidinin arxasmda hakimiyytdn asl olan adamiarn problem v taleyin biganlik gizlnr; xeyirxahlq v sayqlq ad altnda sortalanma, qbul ediln qrarlara v onun nticlrin gr z uzrin msuliyyt gturmmk gizlnir; 6 xidmti rol atributlannn xsi simaya keirilmsi zn taxt-tac xstliyind, aalqda, lovalqda bruz verir; funksional ur, yni xidmti slahiyyt sahsind funksional - xsi davrana xsi mxtlifliyin mlumat, hqiqi xidmti davrann tnzimlyicisi kimi knarlamas v ya htta ktlmsi, yaayn sosial v frdi, xidmti v xsi qatlarnn qnlmas. znn korporativ mqsd v maraqlanna qapanm mmr cmiyyt xidmt etmir, onun maraqlanna etinaszlq gstrir, qanunlann yerin yetirilmsin sabotaj edir, bu da onun mvcudluunun znatmazluun pozulmasna v trtdiyi mllr gr czalandnlmamas thlksini yaradr. Dvlt aparatmda korporativ xlaqm hakimliyinin n ar nticlrindn biri dvlt qulluqusunun nnvi pe dyrlrindn olan xidmt xsusi mnasibtin, z iin sdaqtin, msuliyytin, vzif v dalt hissinin, ziyalln, sdaqtin itirilmsin sbb olur. Korporativ xlaq insan qti imperativlrdn (mrlrdn) azad etmkl, lyaqt v toxunulmazlqdan mdafi edn grnmz silah onun lindn ald, oqu oyuncaa evirdi. Mmurun korporativ etikas fenomeninin (nadirliyinin) aradan gtrlmsi hquqi, tkilati problemin hll edilmsinin kadr mnvi-psixoloji mstvisind durur. Hquqi aspekt atmayan normativ-hquqi aktlann v onlarn icra tminat mexanizmlrinin ilnmsini, dvlt qulluqulannm hquqi mddniyytinin yksldilmsi v qanuna itatin artnlmasna dair tdbirlrini onlartn sosial mdafisin v z faliyytlrinin nticlrin gr cmiyyt

qartsmda msuliyyt damaa tlb edir. Tkilati aspekt dvlt xidmti xlaqmn pozuntusu planmda ykslmi risk zonasuun myyn edilrasini, ona ml olunmas zr tsirli v mUstqil nzartin tkilini hat edir. O, geni akarl, yksk vzifli btn mmuriar trfmdn xlaqm pozulmas haqqnda haliy hqiqi v vaxtmda mlumat verilmsini nzrd tutur. Problemin kadr hlli sahsind xbrdaredici tdbirlr hazrlq, yendn hazrlq, dvlt xidmti xlaqnn dvlt idaretm kursunun tkihni, iilrin ixtisasmn artnlmas proqramm daxil edir. Yksk mnvi keyfiyyt v tmiz nfuz dvlt vzifsini yerin yetirilmsinin v vzifd irl kmnin mcburi rti olmaldr. Korrupsiyaya uram dvlt qulluqusu znn vzif slahiyytlrini icra etmyi davam etdirmmlidir. Karyeriznt Karyera termini mxtlif mnalara malikdir. Latin dilind carrus sz araba; italyan dilind camera - qa, hyat yolu, sah; fransz dilind eariere- hr hans faliyyt sahsind irlilm, an-hrt, mnft nail olmaq demkdir. n mnmi halda karyeram insan qabiliyytinin mrhlli nkaf v hr hans bir sahd irlilmsi demkdir. Sovet dvrnd karyeristlri sevmzdibr, elmi dbiyyatda is karyera anlay neqativ alarl anlay kimi nzrdn keirilirdi. Karyera kimin is zahiri uura, mnft, an-hrt doru yolu, irlilyii kimi baa dlrd. Sovet dvlti daldqdan sonra ictimai ryd karyeraya mnasibt aq-akar msbt doru dyidi. Bu proses dvlt qulluunda da hiss olunmaqdadr. Kadr siyasti masir texnologiyalann v mexanizmlrin ttbiqi il hyata keirilmlidir: kadrlann seilmsi v qiymtlndirilmsi proseduru, dvlt qulluqusunun vzif v pe irlilyiinin idar edilmsi metodlan, kadr ehtiyatmm seilmsi proqram v onun istifad olunmasmn smrliliyinin artnlmas. xsiyytin karyerada irlilyi imkanlannm tanmmas karyerizm kimi mfhumun xlaqi qiymtlndirilmsini zifltdi. Karyerizm nnvi olaraq hr hans bir faliyyt sahsind xsi uurlartn ld edilmsin chd kimi myyn edilir, bunun sasmda tamahkar fildrlr v mqsdlr, yeni nailiyytlr ld etmk - vzif, an-hrt, imtiyazlar v s Karyera il karyerizm arasmda ilk baxdan grnn oxarlm olmasma baxmayaraq. onlar arasnda ciddi keyfiyyt frqi vardr. Karyera quran insanm sas mqsdi maddi nemtlr, ad-san, hrmt qazanmaqdr. Lakin karyerada bu sonuclar frdin ld etdiyi v nail olduu aralq gstricilrin (pekarlu artmasmn, faliyytin xsusi nailiyytlrinin) nticsidir, karyerizmd is bunlar son nticdir, hans ki, hmin aralq gstricilrini nzrd tutmaya da bilr. Karyerizmdn frqli olaraq, karyera frdin sosial hyatda zn kf etmsi, z potensialndan istifad etmsi, yni zn realiz etmsi prosesidir. nsan potensial - onun faliyyt suludur, hansnn ki trkibin qabiliyyt, bilik, bacanq, vrdilr v praktiki tcrb daxildir. Karyerizmd sas mqsd tamah, mnft, maddi qazancdr. Karyerada frdin v tkilatn mqsd v maraqlan uzladnld halda, karyerizm yalnz xsi mqsdlri gdr. Karyerizmin metodlannn arsenal genidir, kifayt qdr legitimlrdn tutmu aq-akar kompsiyaya qdr. Bundan ziyad, karyeristin bu cr karyera yolu ksr hallarda ikrah hissi dourmur, htta ksin: zn yer elmk az qala ki, sas pe keyfiyyti sviyysin qaldnlr. Bel insanlan uurlu adlandnrlar, onlann xlaqi keyfyytlri is mumi qbul edilmi xlaq normalan altnda ustalqla maskalanr. Bzilri i, pe borcuna sadiqlik, faliyytin nticlrin maraq, rasuliyyt v nizam-intizam nmayi ctdrr Baqalan lazmi vziyytlrd z vicdanlann yatzdnr, nclr is urlu kild xlaqi anomaliyalan pe faliyytind irlilyi metodu kimi nzrdn keirirlr. Sosial-psixoloji iqlim v yeni reallq baxlarda, dyr oriyentasiyalarmda v xlaqi normalarda ciddi dzlilr edir. Alanan xlaqi ideya v prinsiplr, davran normalan il zn v trafdaklara qar xlaqi tlblrin real sviyysi arasnda aq-akar uyunsuzluq meydana glir. Karyerizmin

diribalq, prinsipsizlik, yaltaqlq, mddahlq kimi tzahrlri ictimai ur trfmdn anomaliya kimi deyil, haql v zruri davran modeli kimi qbul edilir. Bundan ziyad, mhz bu keyfiyytlr uurlu karyera qurmaq iin zruri hesab edilir. 9 Adi karyeranm metodlar karyerizml mqayisad xeyli drcd mhduddur. Pekarlq sviyysini ardcllqla v uurla artrmaq, faliyytd uzun mddt yax nticbr ld etmk olar, bununla beb xidmoti irolibyio nail olmamaq olar. Karyerizm, karyerann normal gediatna mdaxib edrk, kadr siyastm v sosial idaretm sistcmin i dcformasiya edir. Karyerizmd bir sra motivasiya anomaliyalarn ayrd edirbr. Karycristi irliy doru aparan ndir? Eqoizm, tamahkarlq, hrislik, paxllq bunlar sosial gerklikdn uzaqlaaraq yalnz xsi rifahna doru hrkt edn karyerstin he d tam olmayan motivasiya impulslarnn siyahsdr. Karyeristin eqoizmi yersiz lovalq, hrtprstlik, otrafdaklara qar daltsizlikl mayit edilir. Karyerist trafmda ba veronbro homiyyt vermir v ya hmiyyt vermk istmir, qarsna qoyduu maqsdo dogru, urlu kild xlaq normalanm rdd edrk, karyera irlibyiinde isteniln trdddlri boaraq vql hrkt edir. Dvlt qulluunda mqsdynl kadr siyastinin v dvlt qulluqulannn karyera irlilyiinin mzibati-prosessual mexanizmbrinin olmamas karyerizmin iklnmsin rait yaradr. Dvlet qulluqulannn karyera irlilyii chdi il dvlet hakimiyyti orqanlannn obyektiv imkanlari, tlbleri v maraqlanm uyunladran mexanizmlerin yaradlmas vacibdir. Bununla laqdar olaraq dvlet qulluqularmn xsi-pekar inkiafnm qanunauyunluqlan, rtbri, amilbrinin tdqiq olunmas, idarilik sahasindo karyera prosesinin xsusiyytlri haqqnda bilikbr v bu mexanizmbrin dqiq hquqi tsbt olunmas aktual olur. Traybalizm (ing. tribalism, ing. tribe - tayfa) dvlt hakimiyytinin tayfa-nsil sasnda formaladnlmas, tayfa mxsusluunun formas. Traybalizmd halinin digr nmayndlrin qar yadlq hkm srr, cmiyytd demokratik institutlarn yaranmasma mane olur v vtndalann hquq v azadlqlarn pozur.