Cahile sz anlatmak, deveye hendek atlatmaktan zordur. Cahil kii, okuyup renim grmemi, bilgisiz ve deneyimsiz kimsedir.

Bu bakmdan sylenen bir szn ne maksatla sylendiini, hangi anlama geldiini kavramakta zorluk eker. O ne biliyorsa, doru onlardr. Ne kadar urarsanz uran kendi dorularndan baka bir doru kabul etmez. yle de inatdr ki deve nasl hendek atlamamak iin direniyorsa, o da grnden vazgememek iin direnip durur. Cambaz ipte, balk dipte gerek. Nitelii gerei hemen her varlk farkl bir yerde bulunur, barnr ve i yapar. Niteliine uygun olmayan yerin artlar onu zor durumda brakabilir. Dolaysyla her kii elde ettii niteliklerin gerektirdii bilgi, beceri ve uzmanlk sahas iinde almal; o alann dndaki ilerden uzak durmaldr. Cana gelecek (kaza-zarar) mala gelsin. Eer bir kaza gelecek ve zarar grecekse insan, canna deil malna gelsin. nk kazaya urayan, zarar gren maln tekrar kazanlmas veya elde edilmesi mmkndr. Ama can iin durum byle deildir. Cana gelen felketler silinmeyecek izler brakr. Bir kazadan tr insan lebilir, sakat kalabilir, dolaysyla bylesi zararlar gidermek mmkn deildir. Can boazdan gelir. Her canl gibi insan da beslenmek zorundadr. Bedeni iin gerekli olan gdalar ancak bu ekilde alr. yi beslenmeyen, yeterli gdalar almayan bir vcut salkl, din ve dayankl olamaz; bu kimselerin gsz kalp hasta olmalar da kanlmazdr. O hlde insan saln korumak istiyorsa, iyi beslenmeye nem vermelidir. Can cann yoldadr. nsan yaratl gerei tek bana yaayamaz. Bir arkadaa, bir dosta mutlaka ihtiya duyar. Bu, gerek i yapmas, gerek sorunlarn zmesi, gerekse konuup dertlemesi iin zorunludur. Can cmleden aziz (dir). 1. Bir tehlike annda insan nce kendi cann kurtarmaya balar. O anda kendi can, dier canlardan daha nemli olur. Kimi istisnalar hari, bu durum hemen her insanda gze arpar. Bu da tabi bir vak`a olarak grlr. 2. nsann kendisi hemen herkesten nce gelir. Her ne kadar kimi zaman zveride bulunur, fedakrlklar gsterirse de (bunun da bir yeri ve snr vardr), vahim konularda karlar atmaya balaynca, kendi karndan asla taviz vermez. Can kmaynca huy kmaz. Huy, insann yaratl ve ruh zelliklerinin btndr. nsanla birlikte var olmaya balar; insan bydke, huy da onun benliine iyice yerleir; kiiliinin bir paras hline gelir. ster eitim, ister baka bir yolla olsun, kiinin huyunu deitirmek mmkn deildir; kiinin lmne kadar ylece devam eder. Can yanan eek attan yrk olur. Herhangi bir durumdan tr can yanp ac ekmi olan kimse, ayn durumla bir daha karlamamak iin kendisinden beklenilenin stnde bir aba gsterir. yle ki altndan kalkamaz sanlan ileri bile baarr, ok iyi sonulara ular. Cefa ekmeyen sefann kadrini bilmez.

Srekli bolluk, rahatlk iinde yaayan insanlar iinde bulunduklar vefa ve mutluluun kymetini bilmezler. Bunu doal bir eymi gibi grrler. Nasl salkl bir insan, hasta olmadan saln kymetini bilmezse, sefa iinde olan da darla ve skntya dmeden rahatlk, huzur ve mutluluun kymetini bilemez. Cennetin kapsn cmertler aar. Cmert kimse, para ve maln esirgemeden veren, eli ak olan, yardm seven, muhta kimseleri gzeten kimsedir. slm dini byle kimseleri ver ve onlar cmert olmaya davet eder. Eer byle davranrlarsa; yetime, kimsesize, yolda kalma, dkne yardm ederlerse sevap ileyecekler ve br dnyada yaptklarnn karln kat kat fazlasyla greceklerdir. Cesurun bak, korkan klcndan keskindir. Kimi cesur insanlar kararldr, mertlikleri ve azimleri yzlerinden okunur. Yz ifadeleriyle hasmlarn yldrabilirler. Korkak insanlarda ise yrek gc yoktur. Bu g olmadndan tr klc gerektii gibi kullanamazlar, dolaysyla kllar keskin de olsa bir ie yaramaz. Cins horoz yumurtada (iken) ter. Kimi soylu ve deerli kimse, daha bebekken, eitim ana gelmeden kendini kimi hareketleriyle belli eder; baarl bir insan olup yararl iler yapacan ortaya koyar. Cins kedi lsn gstermez. ahsiyetli, soylu bir kimse, skntl ve kt durumunu bakasna gstermez ve sylemez. Cmert derler maldan ederler, yiit derler candan ederler. Baz insanlar vardr ki vlmekten ok holanrlar. Kimi karclar da byle insanlar iyi tanrlar. Onlar ne kadar cmertsin diyerek pohpohlayp verler; bu okayc szlere kanan kimse de maln, parasn bol bol harcar; ona buna yedirir, sonunda tketir. Benzer bir ekilde, ne ama gtt bilinmez kimseler de kiiyi ne kadar glsn, sana kar gelemez diye pohpohlayp verler. Bu tip vglerden holanan kimse de, byle biri olduunu kantlamak iin harekete geer; olmayacak bir dve atlr, bu srada birisi kp canndan eder onu. abuk parlayan, abuk sner. 1. Baz insanlar vardr ki bir olay karsnda ok abuk fkelenip kzarrlar. Ancak fkelenip kzdklar gibi de abuk sakinleirler. 2. Baz insanlar hak etmedikleri hlde, kimi yollar kullanarak, yasa ve kurallara uymakszn nemli mevkilere, makamlara ok ksa zamanda gelirler; ancak o grevin ehli, o makamn adam olmadklar anlaldnda da abucak o yerden uzaklatrlrlar. arlan yere erinme, arlmayan yere grnme. inde yaanlan toplumda sosyal ilikiler olduka nemlidir. Bu sebeple yaplan davetlereok nemli bir sebep yoksa-bir nezaket gerei olarak gitmelidir. Toplum dayanmas bakmndan bu bir grevdir. Kii, arlmad yere ise gitmemelidir. Geleneimize gre arlmad yere gitmek terbiyesizlik ve yzszlktr. nk gittii o yerde insanlarn rahatn karabilir. alda gl bitmez, cahile sz yetmez. Her varln bir nitelii, bir yaps vardr. Gl, ancak gl aacndan alabilirsin. Bir alnn gl amas mmkn deildir. nk tabiatna aykrdr. Bunun gibi cahil kimselere de bir sz anlatmak hemen hemen mmkn deildir. nk cahil kimsenin kavray kttr, ayrca

inatdr ve bildiinden de amaz. Dolaysyla onu yola getirmek, ondan olumlu davranlar beklemek son derece zordur; ona ne sylerseniz boa gider. alma elin kapsn, alarlar kapn. Kimseye ktlk yapma, kimseyi arkasndan ekitirme, bu tr hareketlerden kan. Yoksa gn gelir, benzer bir eyi onlar da sana yaparlar ve zor durumda kalrsn. am sakz, oban armaan. nsanlar birbirlerini sevindirmek, mutlu etmek iin karlkl hediyeleirler. Bu hareket insanlarn gnllerini okar, onlar birbirlerine yaklatrr. nsan ne kadar yoksul olsa da byle bir eylemde bulunmak ister. Ne var ki o, varlkl insanlar gibi deeri yksek armaanlar veremez. Onun armaan kk bir eydir. Ama tad deer byktr. Davran da soylucadr. anaa ne dorarsan kana o kar. nsan harcad abann, bakalarna gsterdii tavrn karln ileride grr. Bir ite ne kadar hazrlk yapmsa o kadar verim alr. nsan dier ilikilerinde de byledir. yilik yapan iyilik, ktlk yapan ktlk bulur. anakta baln olsun, ar Badat`tan gelir. Elindeki maln iyi ve deerli ise mteri bulmakta glk ekmezsin. yle ki nerede olursan ol, alclar ok uzakta da olsa gelip seni bulurlar. ar iti ev beklemez. Bo gezen, urada burada dolaan, hi cidd bir i yapmayan ve aylakl alkanlk edinenler dzenli bir i yapmaya gelemezler. almaktan holanmadklar gibi kolay kolay disiplin altna da girmezler. atal kazk yere aklmaz. Bir ie, ok ballk zarar verir. nk her kafadan bir ses kar. Bir o yana, biri bu yana eker. Dedikleri birbirini tutmad iin i bir trl ortaya gelemez. Yaplmam olarak ylece kalakalr. kmadk candan umut kesilmez. 1. nsanlarn lm ve dirimi Yce Allah`n takdirine baldr. Bu bakmdan eceli gelmeyen kimsenin, lmcl hlde de olsan can kmad srece iyileeceinden umut kesilmez. 2. lerimiz iinde durum byledir. Kt giden, felkete urayan ilerin yok olma kertesine gelmi de olsa dzelmeyeceini kim syleyebilir? Yce Allah`tan hibir durumda umut kesilmez. ngrakl deve kaybolmaz. Kimi kiiler vardr ki, nerede olurlarsa olsunlar onlar baz zelliklerini koruyarak kendilerini belli ederler. Bir yol bulup toplum iinde yitip gitmelerini nlerler. iftinin ambar sabann ucundadr. ifti, geimini topra ekerek salamaya alan kimsedir. Bu bakmdan topra zamannda ve iyi srmeli, tohumunu zamannda ekmelidir. Eer bu ilerini zamannda ve lykyla yapmazsa, iyi verim alp ambarlarn dolduramaz; bakasna muhta olup kap alar hle gelir. Hemen her ite durum ayndr. yi sonu almak isteyen kii, iini zamannda ve iyi yapmaldr.

iftiye yamur, yolcuya kurak; cmlenin muradn verecek Hakk. nsan ne ile urayorsa, onun yararna bir sonu vermesini ister. iftinin iyi rn alabilmesi iin yamura ihtiyac vardr. Bir kimse de gzel ve skntsz bir yolculuk yapabilmek iin kurak havay ister. Grld gibi birinin istedii ey dierinin zararnadr. Ancak sonucu yine Yce Yaratan belirler. O nasl takdir etmise yle olur, kime neyi nasip etmek isterse o gerekleir. ingene ingeneye atmadka kasnak boynuna gemez. Kiilerin ne kadar cahil, grgsz ve baya olduklar ilk bakta anlalmaz. Ta ki kendi ayarlarnda bir kiiyle karlap kavga edene dek. O zaman gerek kiilikleri ortaya kar. ingeneden oban olmaz, Yahudi`den pehlivan. Her kiinin ayr bir karakteri vardr, soyu sopu farkldr. Yetimesi, bilgi ve becerisi dorultusunda yapaca ileri de birbirine uymaz. obanlk yle sanld gibi kolay bir i deildir; nce sabr ve sorumluluk, sonra sznde durma ve bir yere balanp kalmak ister. ingenede ise bu hasletler bulunmaz, bunun iin de obanlk yapamaz. Benzer ekilde, pehlivanlk da cesaret, yrek ve mertlik ister. Oysa Yahudi tam tersine korkaktr, bu yzden pehlivanlk yapamaz. ingeneye beylik vermiler, nce babasn asm. Sorumsuz, baya ve soysuz kimse eline bir yetki ya da imkn geince mizacnn gereini yerine getirir. yle ki deil yabanclara, en yaknlarna bile ktlk yapmaktan ekinmez. Ve ie baladn byle belli eder. irkefe ta atma stne srar. erli, etrafa ktlk sap duran kimselerden uzak dur; zorunlu olmadka onlara atma, sz atma. nk onlar bir ktlk yapmak iin frsat kollarlar. Byle bir frsat onlara verirsen onlarn ktlkleri sana bular, kirlenir ve zararl karsn. ivi kar ama yeri kalr. Birine yaptmz ktl ne denli gidermeye alrsak alalm, yeni de o ktln bir izi ve hatras kalr. Bunun iin kimseyi incitmemeye, krmamaya gayret edelim. ivi iviyi sker. Gl bir eyin etkisine, en az kendisi kadar gl bir baka eyin etkisiyle kar konabilir. obana verme kz, ya koyun gttrr ya kuzu. 1. Kararn vermeden nce iyi dn. Kzn verecein kimse ne ile ilgileniyorsa, kzn da o ile ilgilenmek zorunda kalacaktr. 2. ncelikli, hassasiyet gerektiren bir ii, o iten anlamayan birine teslim etme. Kabal, beceriksizlii, dikkatsizlii yznden ii berbat edebilir. obansz koyunu kurt kapar. 1. Elindeki nesneleri kaybetmek, birine kaptrmak istemiyorsanz gereken nlemleri alp koruyunuz. 2. Yneticisi ve koruyucusu bulunmayan, basz kalan toplum onun bunun saldrsna urar; sonunda dalp zlr. ocua i buyuran, ardna kendi der (ocua i, ardna sen d/ ocuu ie sal, ardnca sen var). ocuk gerek ya, gerek bilgi ve becerisi sebebiyle kimi ilerin altndan kalkamaz. ocua yapamayaca, stesinden gelemeyecei, belli bir sorumluluk gerektiren ii ykleyen kimse, bunun farkna vard anda onun arkasndan gitmek ve ile ilgilenmek zorunda kalr.

ocuun bulunduu yerde dedikodu (gybet) olmaz. 1. ocuk, bir szn nereye varacan bilmez. Onun iin szn gizlisi ya da sakls da olmaz. Duyduunu hi umulmadk bir anda ve yerde lf olsun diye syleyip bakalarna aktarabilir. Bu korkuyla ocuun bulunduu yerde bakasn ekitirme olmaz, dedikodu yaplmaz. 2. ocuun bulunduu yerde dedikodu olmaz. nk herkes ocukla megul olur, oyalanr ve dedikoduya frsat bulamaz. ocuun yedii hell, giydii haram. ocuun salkl, din ve gl olmas iin iyi beslenmeye ihtiyac vardr. yi beslenmeyen ocuk kimi hastalklarn penesine kolayca debilir ve salkl bir geliim gsteremez. Bu bakmdan onun geliip bymesi, iyi beslenmesi iin ne kadar para harcansa yerindedir. Ancak giyim iin yaplan hesapsz harcamalar doru deildir. ocuk giydii elbisenin kymetini bilemez, hor kullanr, kirletir ve paralar. Ayrca gittike byd iin bugn kullandn yarn da kullanamaz. Bu sebeple gerekli olan dnda ocuu pek pahal giysilerle donatmak yanltr. ocuk bytmek ta kemirmek. ocuk bytmek byk fedakrlk ister. nk anne_baba ocuu bytmek iin trl zahmetler eker, byk emek verirler. Gerek yeme ve imeleri, gerek eitimleri iin ellerinden geleni yapp olmadk zorluklara katlanrlar. ocuk domadan kaftan biilmez. Bir i henz ortaya kmadan, bir neticeye varmadan kimi hazrlklara girimek, onun hakknda yorum yapmak yanltr. nce i ya da olay netlemeli, ne olup olmad anlalmal, sonra hazrlk yaplmaldr. ocuk de kalka byr. Hemen her ocuk emeklemeye, yrmeye balad zamanda sk sk dp urasn ya da burasn incitebilir. Bu durum son derece doaldr. Anne_baba bunun iin kayg duymamaldr. ocuktan al haberi. 1. ocuk gizlilik kavramndan haberdar deildir. Dolaysyla duyduu eyi kolayca bakalarna syleyebilir. Bunun yanl olduunu da dnemez. Bu sebeple bakasnn duymas istenmeyen, sr olarak kalmas gereken eyleri ocuun yannda konumaktan kanlmaldr. 2. ocuklar yalar gerei yalan dolan nedir pek bilmezler. Kendilerine sorulan bir eyi, bildikleri ve tank olduklar bir olay, duyduklar bir sz olduu gibi anlattklar, arptmadklar iin haberin dorusu ocuklardan alnr. ou zarar, az karar. Her eyin bir ls ve bir snr vardr. Bunlar ihll eden, aan, arya kaan insan zararla karlar. Byle bir sonula karlamamak iin en uygun l olan karar snrnda kalnmal, teye gidilmemelidir. ok arpa at atlatr. At arpay ok sever ama ly karp da gereinden fazla yerse zararn hemen grr. Bunun gibi her ite de bir l vardr, ly karp ite ar gitmek zararmza olur. ok bilen ok yanlr.

Bir insan ok bilgi sahibi olabilir. Ama bu demek deildir ki her eyin mahiyetini biliyor. Onun da bilmedii, inceliini kavramad pek ok ey vardr. Bu bakmdan bilgisi sebebiyle bir insan kendisine gvenip yle olur olmaz eylere karmamaldr. Yoksa yapt bir hareket, syledii bir sz, fark etmedii bir durum onu yanlgya drp zor durumda brakabilir. ok gezen ok bilir. Bilgi edinmenin eitli yollar vardr. Bunlardan biri de gezip grerek renmedir. nsanlar gezdikleri yerlerde grdkleriyle ilgili pek ok bilgi edinirler. Ne kadar ok yer gezerlerse, bilgileri de o kadar ok artar; bu yolla, bildikleri zerine bilgi katarlar, bilgi daarcklarn zengin klarlar. ok havlayan kpek srmaz. Bilinen u ki, barp aran, yapaca ktl aka syleyen, szleriyle karsndakini korkutmaya alan kimse, saldrda bulunamaz; istese de bunu yapamaz. Bunun aksine, sesini karmayp sinsice hareket edenler tehlikelidirler. Onlar yapacaklarn yapp gsterirler. ok koan (seirten) abuk (tez) yorulur. Hemen her ite salkl sonuca ulamak dengeli almakla mmkndr. nsann gc bellidir. Gcnn stnde alr, ar aba gsterirse abuk yorulur; yorgun der, dolaysyla sonuca da ge ular. Gcnn stne kmadan, kendisini ok yormadan aba harcayanlar hem srekli alrlar, hem de sonuca daha kolay ularlar. ok syleme arsz olur, a koyma hrsz olur (A brakma hrsz olur, ok syleme arsz olur). Ynettiin, eittiin, koruduun kimselere ar lde sylemek, ard arkas kesilmeyen buyruklar vermek, eletirilerde bulunmak szlerinin gcn krp tesirsiz brakabilir; dolaysyla o kimseler yzsz ve sz dinlemez olurlar. Benzer bir ekilde bu kimseleri a da brakma, haklarn ver; gerek yiyecek, gerek para bakmndan bir skntya drme; yoksa onlar kt yola iter, hrszla sevk edersin. ok yaayan bilmez, ok gezen bilir. nsann bilgisi yayla llemez. Uzun bir mr sren ama evresinden hi ayrlmayan kimselerin bilgileri de snrldr. Oysa ok gezen, ok yer gren kimseler daha bilgilidirler. nk onlar grdkleri yerler hakknda ayr ayr bilgiler edinmiler ve bilgi daarcklarn zenginletirmilerdir. rk tahta ivi tutmaz. 1. Gerek niteliini yitirmi, asl bozulmu, eskimi, ie yaramaz bir hle gelmi bulunan bir eyi, ne kadar urarsak uraalm faydalanabilecek bir duruma getiremeyiz. 2. ahsiyetini yitirmi, soyluluu kalmam, kaypak ve gvenilmez kimselerle bir ie giriilemez. Bu gibi kimselerle kurulacak ilikilerin sonu hsranla biter.