Trkbilig, 2006112: 104-133.

SVE SLE YAPLAN TARH ASKERI TERMLER ZERNE DisPLNLERARAs BR NCELEME" Ser EKER'
zet: Bu almada, tarihi Tiirk askeri erminolojisii en sk kullanlan terinleriden biri ola s (- sii) 'asker, ordu vb. ' ve s ile yaplan terimler ele alnmaktadr. Bu amala tarihi askeri meinlerin askeri bilimlerle yorunua ilikili bir ornek: blmden sonra, s 'nn en iyi bilinen karlklar ola 'ordu' ve 'asker'lwvramlam/a deinilmi, ardndan s'de tretileli szckler ve s ile oluturulan obekler Trk dil bilimi ve askeri bilimler asda deerledirilmiir. Eski Trke, DLT ve KB 'den derlenen malzeme ile snrlandrlan almada. tespit edilen terimler alfabe srasna gre listelenmitir. Terimleri belirlenmesi, okutmas ve anlamladrlmasnda Arat (/988, 199/), Bera (2004), Atalay (/985, 1986), Clauson (/972), Dakof(&Kelly (/985 iii), Nadelyayev (/969) ve Tekin 'in (1968, 1988, 2004) almalarndan temel kaynaklar olarak yararlalm, ancak zellikle rneklerin askeri bilimler asndan yorumlanmas dolaysyla, zaman zaman ksme farkl yorumlamalara da yer verilmitir. Okuyu farkllklarnda Clauso, Dankoff& Kelly, Tekin veya Bera 'nn seimi esas alnnr. Askeri erimlerle ilgili aklama ve tanmlarda Genelkurmay Bakanl kaynaklarmdan yararlanlnr. Anahtar kelime/er: tarihi erim, askeri tern. s, eri. er; Eski Trke. Kuadgu Bilig, Divan liigti't- Tiirk Inter-disciplinary Exanination of "sil" witl whicl Military Ters Prodced Abstract: I this study, \Ve exemine the miliary erm sii (- sii) 'soldier. roops; arny' oe the most frequenly used erms of the Turkic military terniologv, ad other erns produced from this term. With this aim on mid, [ollowig a secio in which an example of low hisorical niliary texs are ierpreed by nilitary sciece is give, the terms 'ary ad 'soldier. roops, the bes known equivales of the tern su are ouched UPOIl, ad the words ad phrases derived out of the ern s are evaluatedfron he perspecives of Turkish liguisics ad niliary scieces. I the study liniing its scope to the maerial colleced from Old Turkic, Kuagu Bilig ad Div Lug a-Turk, idenified terms are lised i alphabeical order. The studies of Arat (1988. 1991), Bera (2004), Atalay (/985. 1986) Clauso (/972) Dwkoff&Kelly (/985 iii), Nadeyyayev (/969) ad Tespit edilen rneklerin, askeri konsept asndan deerlendirilmesinde Kurtcebe Krnzlarolu'nun nemli katklar vardr. Yrd .. Do. Dr .. Bakent niversitesi. (E) Kur. Alb.

S VE

so iLE

YAPILAN TARiHI DisiPLiNLERARAS

ASKERI TERiMLER BiR iNCELEME

ZERiNE

Tekin (/968. /988, 2004) are used as referece materials i he ideification, reading ad he terns, bu since he examples are evaluaed also fro the perspecive of the mi/ilm)' sciences, differing views are also cied. As for le reading differences, the preferences of Clauson. Dakoff &Kelly, Teki ad Bera are adopted. Wih regard to he explanaio and defiitions of miliarv terns, \I'e beefiedfron sources from the Turkish General Saff. Key words: hisorical miliary erm, miliary term, sii, erig, er, O/d Trkic. Kagu Bilig, Div Lug a-Turk

1. Tarih Askeri Terminoloji Trk dilinin runik yazl metinlerden itibaren corafi oluumlar, sefer, harekat, silah ve tehizat gibi harple ilgili konularda zengin bir askeri terminoloji geleneine sahip olduu biliniyor. Harp silahlarnn ve teknolojilerinin deimesi ve gelimesi sava konseptlerini de deitirmitir; bununla birlikte, tarihi dnemlerin sava konseptleri, modern konseptler iin anlalmaz, aklanamaz deildir. Komutanlarn, askeri birliklerinin yaptklar harekat ve yaadklar olaylarla ilgili bilgileri belirli bir plana gre zet olarak veren dokmanlar, askeri literatrdc /UJIP ceridesi olarak adlandrlr. nemli bir blm askeri ierikli metinlerden meydana gelen, yani harp ceridesi niteliindeki runik harfli malzemelerden baka, Trk dili tarihinin eitli dnemlerine ait pek ok eserde askeri konularla ilgili terminolojik malzeme vardr. Yaztlardan baka, KB'de asker ve komutann nitelikleriyle ilgili (r. Arsal i 947: i O i-105, 273-279), esere serpitirilmi tespitler ve terimler yer almakta, ayn ekilde OL T'de de azmsanmayacak sayda askeri teri m ve askeri bilimlerle ilgili nemli veriler bulunmaksedir. Ait olduu dnemlerin askeri konseptlerini yanstan bu terimler, Trk dil biliminde kapsaml ve ayrntl biimde bir arada ele alnmamakla birlikte Doerfer (TMEN 1975), Donuk (I 988), Dankoff&Kelly (1985 III), Berta (I 994, 2002) vd. bilim adamlarnn rnnferit almalarndan sz edilebilir. Berta, runik yaztlarda krk adet askeri terirn bulunduunu bildirmekte ve bu terimlerle ilgili analitik bilgi vermektedir (bk. 1994). Yukarda sz edilen kaynaklarda, yalnzca s ile yaplan ya da si/den treyen askeri terimlerin says yzden fazladr (sava, askerlik vb. alanlarla ilgili sz varl iin bk. Dankoff&Kelly 1985 III: 258; Ercilasun 2004: 195). Tekilalanma, birliklerin muharebede kullanlmas, muharebenir sevk ve idarevb. taktik ve idari konularla ilgili bu terimler, askeri terminoloji geleneini ve doal olarak, Trk dilinin leksik geliimini aydnlatmada nemlidir. Sz varl ve sz varlnn nitelii, sz syleyen hakknda nemli ipular verir, onun dnyaya bakn yanstr. Tarihi askeri metinlerdeki malzemenin doru anlalmas iin yazann ya da syleyenin mesleinin ve bu meslein icra arac olan terminolojinin doru deerlendirilmesi gerekmektedir. Tarihi askeri terimlerin salkl biimde
Si

105

Ser EKER

belirlenmesi ve tanmlanmas bilimler ile Trk dil biliminin dr.

da, ancak disiplinleraras almalarla, yani askeri birikimlerinden birlikte yararlanlmasyla mmkn-

2. Metinlerin Askeri Konseptle Yorumuna Bir rnek

,oguz taps sledim i/ki s takm erti ekin s ebde eri oguz ssi basa kelt yadag yabz bo/d tep a/ga" ke/ti siisr ssi ebig bsrkg yu/ga" bsrd stisr ssi sngeli kelti.' (KT 0-32). 'OUZ~7doru ordu yrttm. i/k (birinci) Oldu dar kmt. ikn(e) ordu evde/yedek idi. Ouz ordusu basp geldi. (Bizim iIn)yaya, kt o/du/ar deyip yenme ye ge/di. Ordunun yans evi bsrk yamalamaya gitti. Ordunun yars da savamaya ge/di.'
Kelimelerin bilinen anlamlaryla bugnk Trkeye aktarld bu tr eviri leri n, bir askeri harekat betimleyen metinlerin anlalmasna salad katk her zaman tam deildir. 'Ordu dar kmt', 'ikinci ordu yerleik idi.', 'Yaya, kt oldular.' vb. ifadeler, askeri konsept ve terminolojiyle u ekilde yorumlanabilir: Hazrlklarn tamamlayan Kktrk ordularndan biri(ncisi) (lki sil), Ouz lkesine ynelik (oguz tapa) harekata balamtr (takm erli). Sefer amal intikale balarken istihbarat imkanlarnn snrl olmas nedeniyle, baskn tehlikesine kar tedbir amacyla bir ordu da, lke iinde ihtiyat olarak tutulur (ekn s ebde erli). Svarilerden (at"g) ve piyadelerden (yadag) oluan Kktrk ordusunun sefere kan unsurlarnn byk bir blm, doalolarak, svarilerdir. Yurt iinde, ihtiyat olarak ayrlanlar ise genellikle yaya unsurlardr. Bu istihbarat alan, yani Kktrk lkesinde donanm yetersiz piyadelerin kald (yadag yabz bo/d) bilgisini edinen Ouz ordusu ( oguz ssl), svarileri il~ ikinci orduya ynelik bir baskn taarruz planlar (basa kef!). Uzun sreli sefere kan ordularn lojistik destee ihtiyac vardr. Bu amala Ouz ordusu ikiye ayrlr. Bir blm (s{nar ssi; gerekli lojistii salamak zere yama faaliyetiyle ilerlerken (ebig barkg yu/ga" bard), dier blm (siisr ssl) de muharebeye tutumak zere tertiplenmektedir (sIJge/i kefil). ava esnasnda ve sonrasnda talan veya msadere yoluyla elde edilip datlacak olan ganimetler de ordu mensuplar iin birer motivasyon kaynadr.

3. sTeriminin Kkeni
ET'nin sz varlnda e sesli en az farkl slsu vardr. inceden dnlenen, 'n sz' anlamndaki SiL tek rnektir (bk. Clauson 1972: 781). Dieri, Trke ku sznn e anlamls sii in. dz'uo > tsu; Mo. su ve s, Kalm. sii) 'saadet, majese' (Arat 1986: 389) kelimesidir. Bir askeri terim olarak sii'ye ilk kez, Hunca yazld ileri srlen ve MS 329 ylnda meydana gelen bir olayla ilgili olduu tahmin edilen ~ir s~tr~a .~astla~:. On ince karakterden olu~an bu _s~t~n ,ba~a dllere at oldugunu ler suren blm adamlar da bulunmakla brlkte, "fo; X {} tR: 1tt,J 1~:Q{J7J1t'1;~;, sx-keh the-Iet-kang buk-kok gh-lok-ang (kr. Pinyin alfabesi

106

S VE S LE YAPILAN

TARH ASKERI TERMLER DsPLNLERARASI BR NCELEME

ZERNE

ile xi ::.li i li gang pu gt qu lu dang) ibaresi, Tekin tarafndan si/ka tlkag bukukgi uktang 'Savaa kn, Bukug'u tutun!', si/g (i)li lkang bukukg ukag! 'Orduyu dzenleyip kn, Bukug'u tutun!' (kr. ilki s takm eri 'Birinci ordu (sefcre) kmt.' B K D-32) olarak iki ayr yorumla okunmutur. Eski incedeki ses deeri *sig, *siix tasarlanan 1ij iareti, ET 'ordu' anlamndaki s szcdr. Hunca metnin ilk iaretinin, Eski incedeki ses deeri Karlgren'e gre*sig, Pulleyblank'a gre *siix'tur (Tekin 1993: 53). s, Hunca cmleler de dahilolmak zere runik yazl metinlerde vb. kaynaklarda uzun nl ile (bk. DTS i969), baz Uygurca metinlerde suu ve so ekilleriyle art nllerle de grlr (bk. Clauson 1972:781). Trkede runik yazl metinlerden itibaren ince, Soda vb. yabanc kkenli rtbe ve unvan adlarna rastlanr (bk. Orh.T. seiin - ssiiun 'general' < in. czjm] giin, Menges 1968: 169, kr. Modern in. Jiang jun ay.; Orh.T ad < Saka, Sod. 'rsyb~ kr. Far. ah, Clauson 1972: 866). Rasaren 'e gre s inceden dnlenen szcklerden biridir (1969: 434b). si'nn ince 'avlarnak, avlanmak' anlamndaki shou'dan (Modern in. sho lie) dnleme olduunu ve [6] biiminde okunmas gerektii iddiasna kar, Clauson bunun kabul edilemeyecei, nk kelimenin Arap harfl i metinlerde de s ile yazld grndedir (I 972). Gabain ise, szcn dn olduu grn kukuyla karlar (1988: 295), Menges'in inceden yaplan dnlemelerle ilgili listesinde ve Tekin 'in 'Trkedeki En Eski dn Szler' balkl makalesinde ise s yoktur (bk. Menges 1968: 169, Tekin 2004: 227-231). Tarihi Kpaka ve Ouzca kaynaklarda rastlanabilen s (Kpaka kaynaklar iin bk. Toparl vd. 2000, Battal 1988, Houtsma 1894); Sar Uygurca su en'nin (i) 'asker' (Rasaren 1969: 434b), (Malov'ta eritJ:eng, 1957: 142), TT'de bir tarih terimi olarak kullanlan sbe ~ subs ve Dil Devrimi'nin ardndan yaratlan subay 'zabi ', sel ' askeri' vb. birka askeri terim ve s ile yaplan antroponimlerin dnda, modern dillere ulaamam, yerini dn szcklere brakmtr. sii ile sii 'sng', sii 'sava, rnuharebe', sii- 'savamak, muharebe etmek' szckleri arasnda, kaynaklarda gsterilmemekle birlikte, ses ve anlarnca bir yaknlk olduu sezilmektedir (*sfi-, siiii, sfi, sii- iin bk. Dankoffeekelly 1985 lll: 171). s/den treyen sle- 'savamak, rnuharebe etmek', sde 'silah arkada' hatta sii ile ilgili grnen sii, tpk s gibi, modern Trk yaz dillerinin akti r sz varlndan silinmitir.

4.

sve 'Ordu', 'Asker' Kavramlar

Askeri faaliyetler rtbeli ya da grevli personelin, astlar zerinde uygulad yetkiyle, ast ve st kademeler arasndaki emir komuta zinciriyle yrtlr. Trk ordular taktik ve strateji bakmndan askerlik tarihinde nemli bir yere sahiptir. Bu baarda tekilatlanma becerisi nemli bir roloynar. Onlu (desimal) esasa gre te kilatlanan Trk ordular, bu sistemle onlar, yzler, binler, on binlerden oluan birlikler ve birliklerin bandaki onbslsr; yzbslsr, bcyuzbelsr; bnbetler,
107

Ser EKER

sba!'lar vd. rtbelilerin meydana getirdii komuta kademeleri, mutlak itaate dayal emir-komuta zinciri ve taktik stnlkleri ile rnuharebe meydanlarnda ou zaman zafere yakn taraf olmulardr (ordunun Trk devlet tekilat iindeki yeri ile ilgili olarak bk. Kafesolu 1977: 240-248, 3 i2-3 i 5). Trk topluluklarnn askeri yetenekleri; kukusuz, yalnzca fiziksel g ve beceriyle deil, gelimi bir askeri nomenklaturann yansmas olan terminolojik malzeme ile temsil edilen kuramsal bir altyap ile izah edilebilir.
'Ordu' ve 'asker', askeri terminolojinin temel kavramlardr. Askeri tekilatlanrnanm en geni birimi olan ordu, yani silahl kuvvetler; bugnk anlamyla 'bir ulusun, lkeyi ve bar korumay amalayan askeri organizasyonlarnn tamam' olarak, daha genel bir tanmla 'siyasi-idari bir ynetimcc savunma ya da saldr amacyla yetitirilen silahl savalarn oluturduu askeri birlikler' olarak tanmlanabilir (bk. MA TS 1979, Webster 1993). Asker ise yine modern anlamyla askerlik ykmll altnda bulunan ya da silahl kuvvetlere 'inisap eden' rtbeli ya da rtbesiz ahslarn genel addr. lk yazl belgelerden bugne dein Trk dillerinde 'ordu' ve 'asker' kavramlarn irade eden er, sii (?), erig, ordu gibi Trke kkenli; neter, asker, leker, cund (Ar.), koun (Mo.), anniya, solds (Rus.) vb. dn terimler kullanlmtr. zellikle Sovyet bakiyesi Trk dillerinde Rusa terimler sklkla kullanlr. Trkiye dndaki modern Trk topluluklar siyasi bamszla sahip olmadklarndan, milli silahl kuvvetlerden yoksun kalm, dolaysyla sistemli bir askeri terminoloji gelenei olumamtr. Sovyetler Birlii'nin dalmasnn ardndan bamszln kazanan Trk devletlerinin silahl kuvvetlerinde tek er dzeyindeki yanak dzen eitimlerinde dahi Rusa terimler kullanlrken bugn askeri terminoloji alannda da yeni almalar ve dzenlemeler yaplmaktadr (rnek olarak bk. Maharramov 1995). Bu erevede, 'ordu' ve 'asker' vd. kavramlarn modem dillerdeki karlklar ayr bir aratna konusu olmakla birlikte, erve s (subay) szcklerinin, resmi askeri terimler olarak yalnzca Trkiye Trkesinde kullanldn syleyebiliriz. Bu iki temel kavramn adlandrlmas, Trk kltrnn gei dnemlerinin de birer gstergesidir. Runik harIli metinlerde 'asker' kavramna karlk gelen terimler sii, er, eren ve eng'dir. s ve eng ayn zamanda 'ordu' kavramn da ifade eder (bk. DLT eng 'asker, asker dizisi, ordu'); ancak, erve er'in 'dzensiz' oul biimi eren'in 'ordu' anlam yoktur. on iki min er sii k sii imi 'On iki bin ereden oluan) ordu, (gereinden) ok ordu demi' (KB-2334) rneinde er 'asker', s ise 'birlik, ordu' karlndadr.

crig ve s Uygurca ve Karahanlcada erg s veya s erig dizilileriyle de kullanlr: yime bu eng s er at ma kamag 'Bir de bu ordu ve askerin nasl toplanacan ... ' (KB-B38), k s erg erse basz bofur '(Gereinden daha) kalabalk asker ve ordu basz olur (birliin komutan yetersiz kalr).' (KB-2333).
108

SO VE

so iLE

YAPILAN TARiHI DisipLNLERARASI

ASKERI TERiMLER BR iNCELEME

ZERiNE

Bu dnemde ordu (- ordo) szc henz 'silahl kuvvetler' deil, komutann sevk ve idare faaliyetlerini yrtt mahal, komuta yeri, bir tr 'karargah 'tr. Nitekim IB'deki kan ske barmi, yagg sanmi. kr konturu kelir. zi ssi girii sebin orduseru kclir; tir (Tekin 2004b) 'Han sefere km, dman yenmi. intikal ederek, konaklayatak gelir. Kendisi, ordusu sevinip mutlu olarak karargaha doru gelir, der.' 34 no'lu bu faldar, sefere kan harn ve ordusunun kazandklar zafer sonrasnda mutluluk iinde karargahlarina dn tasvir edilirken s 'ordu' ve ordu 'komuta yeri, komuta blgesi, karargah' terimlerinin birbirinden aka ayrld grlyor. Benzer ekilde oguz yag ordug basd 'Ouz dman, komuta yerine baskn yapt.' (KT E-8) cmlesinde de ordu ayn anlamdadr. Szck DL T'de, benzer ekilde, 'hakann bulunduu yer, ehir' anlamndadr (bk. Dankoft&Kelly i 985 I).

ordu daha sonra anlam genilemesiyle lkenin bakentini (ordu bahk) ifade elmeye balamtr. Ordu'nun, askeri oluumlarn en geni trn, yani silahl kuvvetleri ifade etmesi ise, Ouz dillerine zg bir geliimdir (bk. Clauson 1972: 203, Tekin 1993: 18). ordu, Moolcadan yeniden dnlenen biimiyle arda (bk. Doerfer i 1963: i 65) anlam byk lde deimi ekliyle uluslararas gezgin szler varlnda Trke kkenli bir szck olarak yer alr (bk. Webster 1993).
5. ok Anlaml Bir Askeri Terim olarak: s

sii, anlarnca 'askeri birlik' ve 'rnuharebe' olmak zere iki ayr kategoride deerlendirilmelidir. Askeri bir tekilat, bir organizasyonu ifade eden terim olarak sii; birbirleriyle ilintili, drt ayr kavramn ortak gsterenidir. Bu kavramlar srasyla tek er > kolordu> ordu> btn dzeyterdeki birlikler; yani kt'a eklinde formlize edilebilir. s silahl mcadele srelerini ve trlerini ifade eden terim olarak seter, harp ve muharebeterimlerine karlk gelir. 5.1. s= asker, er, muharip: s, ilk olarak, 'er, asker' ya da modern askeri literatrde 'rnnferit er, tek er, muharip' olarak ifade edilen kavramn karldr: ssi bi ermi 'Askeri bin imi.' (T 16), yya oguzda eki bin smiiz kcli(t)teiniz bar mu ne? 'Kuzeyde, Ouzdan gelecek iki bin askerimiz var m acaba?' (T 14), 'bir tmen srtuk yet! bn sg ilk) kiin lirtiim (BK D- i) 'On yedi bin askeri ilk gn ldrdm.' ifadelerinden anlald gibi, iki bin, bin, alt bin veya on yedi. bin ordu olamayacana gre, s bu rneklerde 'tek er, asker' anlamndadr. Benzer ekilde, tabga athg ssi bir tmen artuk yeri bn sg ilk) kn ohim 'in svari ordusu(ndan) on yedi bin askeri ilk gn ldrdm.' (BK D-I), ol s anta lti 'O asker orada ld.' (KT E -8) vb. mekler btnyle gz nne alndnda, su'nn 'tek er' karlnda kullanld anlalyor.

5.2 sii=ordu: Modern anlamyla askeri tekilatlanmann

en byk birimidir.

si, DLT'de Arapa cund'ordu', cey'asker, ordu', 'asker 'asker' szckleriyle karlanmtr. ikki s ergeti 'ki ordu sava frkas saf haline geldi.' (bk.
109

Ser EKER

Dankoff&Kelly 1985 III: 170, Atalay ii 1986: 209). Bu rneklerde slnn, asker anlamndan ok, 'ordu' anlam n plandadr. Baka dillerde de ayn szcn 'tek er' ve 'ordu' karlklar ou zaman birlikte grlr. tebgs ssi bar ermi 'in ordusu var imi.' (T 30), oguz ssi basa kel! ' Ouz ordusu baskn yaparak geldi.' (BK K-32); siisr ssi s/igeti kelti 'Yar ordusu savamak iin geldi.' (BK K-32) rneklerinde sii geni anlamyla kullanlmtr.

si/ye KB'de de 'ordu' anlamyla rastlyoruz: awa pg/u tirlur er at sii bolui er at sii bie er tilekin bu/ur '(komutanlarn) etrafna erek, asker (ve) at toplanr ve ordu olur; asker (ve) at ordu ile er dileine kavuur.' (KB-2051) dizelerinde asker ve atn toplanmas, tekilatlarma ve ordulama sreci anlatlmaktadr. KB 'de er nt ve sii pek ok defa yan yanadr: er at s k 'asker, ok' (KB-5478), er at sii bile 'asker ordu (birlik) ile' (KB-5484) vb. ordu (birlik)

Kaynaklarda ordunun yan sra ordunun 'ast birlik'lerinin de sii ile ifade edildii grlyor. sLi'nn personel rnevcuduyla, yani saysyla ilgili farkl grler vardr: eki Inn enimiz biz eki siirmiz] bo/t (T 18) 'ki bin idik, iki ordu(muz) oldu.' rnei, ordunun ast birlikleri olan ordulara veya kolordulara iaret ediyor. Bylelikle, iki bin kiinin, biner askerden ibaret iki ordu veya kolordu oluturduunu ortaya koyuyor. KB'deki S/J1aInI yag kii ten/emil on iki min er s iikii sii imi "Tecrbeii muharip kyas etmi ve on iki bin askerin byk bir ordu olduunu sylemi.' (2334); eng sanm alp er tutuzm ayu/ metis trt min er tiike/ sii tiy (2335) 'Ordu(lar) malup etmi olan kahraman adans; -Berirn iin drt bin asker tam bir ordudur- demitir.' rnekleri ordunun (su) asker saysnn binden on iki bine dein deiebildiini gsteriyor. Orhon Yaztlar ile Karahanlca rnetinlerde, ordu mcvcutlar arasnda fark vardr. Bu bir bakma doaldr, nk Orhon Yaztlarnn dikiIiiyle KB ve DL T'nin istirsah edili tarihleri arasnda yzyl aan bir zaman sz konusudur. 5.3. s=birlik, kta: s, ayn zamanda bir komuta altnda toplanan byk ya da kk btn birliklerin, yani kt'alarn ortak addr. 5.2. 'deki rnekler modern anlamyla, blIkolarak da anlalabilir. 5.4. s= sefer: Son olarak s/nn 'I. sefer, 2. sava, harp, 3. muharebe, 4. cephe karlklarnda kullanldn gryoruz. Bu szckler askeri bilimlerde birbirinden farkl kavramlarn gsterenleridir. Bar yoluyla zmlenemeyen sorun ya da sorunlarn zm iin devletler ya da siyasi birlikler arasndaki silahl mcadeleler modern askeri literatrde seter, hsrp, mharebe vb. terimlerle ifade edilir. Se/er 'sava durumu'; savaveya hsrp; 'rnuhasm taraflarn, btn imkan ve kaynaklarn kullanarak giritikleri topyekun silahl mcadele'; muhsrcbe ise 'harbin aamalarndan, blmlerinden biri, blgesel, yerel aptaki arpmalar' olarak anlalabilir:
110

S VE

so iLE

YAPILAN TARH ASKERi TERiMLER DisiPLiNLERARAS BR NCELEME

ZERNE

kan ske bsrmi, yagig sanmi 'Han sefere km, dman yenmi.' (lB-34), er ske barmi, yolts al armi ' Asker sefere km, yolda at yorulmu.' (1B-35) rneklerinde su'nn 'sefer, sava, rnuharebe' karl balama daha uygundur. Ordunun daima banda bulunan, onu 'balayan', onu sevk ve idare eden ve bakomutan olan harun, orduya katlmas, mantka zayf bir aklama olur. KB'de, daima birliinin banda bulunan komutann, lmle at stnde, ku, av (tatbikat) veya savata karlaaca tuar at ze kuta, awda, sde (2583) msrayla ifade edilirken, su'nn' harp, muharebe' karlnda kullanld aka grlyor. s, dnemin mevzi harplerine uygun olarak 'topyekun sava' anlamndan ok, 'sava iinde belirli bir zaman ve blgede meydana gelen arpmalar', yani 'rnuharebe' olarak anlalabilir. 'Harp' karlndaki stlnn yan sra u/ug snii 'byk rnuharcbe, meydan sava' teriminin de kullanldn gryoruz (KT K-40).

6. s'nn Yer Ald Taktik, Stratejik, dari Askeri Terimler

Belirlenen kelime ve sz bekleri, su'nn baka ad ya da eylemlerle bir araya gelerek oluturduu askerlikle, muharebe ile ilgili zel balamlardr. Bu balamlar, terim olarak deerlendirilmitir. Bu terimlerin bir blmnde birlikler eitli ynleriyle insann veya doadaki dier varlklarn hareketlerine ya da belirgin zelliklerine benzetilir: sii; 'ekirge gibi' kalabalk (ka/m), 'kurt gibi' (bri teg) yrtcdr. sii, 'gelir' (ke!-), 'gider' (bm~), 'yrr' (yon-), 'su gibi akar' (ak-), 'krar' (s-), 'krlr' (sn-, 'rnzraklar' (ssn-, 'rnzraklamr' (sanlf-), 'ldrr' (/r-), 'toplanr, ylr' ( irkl-, terl-, yglf-) , 'yaylr' (ysd!-, yes!-, yaylf-) vb. Doa ile insan arasnda benzerlikler kurulmas, en eski sz sanatlarndandr. Buna gre ksiim kagan ssi bori teg ermi, yaglSl' kon teg ermi 'Babam kaann ordusu kurt gibi imi, dman (ordusu) koyun gibi imi.' (KT K- i 2) ibaresinde dost kuvvetlerin gc, rgtlenme, taktik ve stratejik baarlar ile kurda, dman kuvvetlerinin koyuna; ekiirge teg s (Atalay i 1985: 90) rneinden de askerin say ve okluk bakmndan ekirge srsne benzetildiini gryoruz. Bu benzetmeler, dneme zg psikolojik harekat rnekleri olarak deerlendirilebilir.

stlden ya da s ilc yaplan slc-, sii sle-, s sii-, s tak- terimlerinin tamam sefer durumunu, stratejik ve taktik anlamda harp faaliyetlerini ifade eder. Ancak ou zaman, mevcut malzeme, bu kavramlar arasndaki ayrmlar ak bir ekilde ortaya koyamayacak kadar ksadr.
Aada, su'nn yer ald sz dizimsel yaplar incelemede pratik yarar salamas dncesiyle biim ve sz dizimi ltlerine gre snflandrlmtr. Ancak, bu sn flandrma nihai bir gramatikal inceleme olarak deerlendirilmemelidir. Bu amala ilk olarak su'den treyen szckler verilmi, ardndan s, birlikte kullanld eylemlerin ozncsi; tm/eci veya nesnesi olmasna; birleik Iiil oluturmasna; isimlerle tamlayan ve tamlanan ilevinde ilikide bulunmasna gre snflandrlIII

Ser EKER

mtr. Allabc srasna gre dizilen maddeler, askeri konseptle ana izgileri ile tanmlanmtr. Runik yazl rnctinlerin yaz evriminde ve okunuunda Orhon Abideleri ile ilgili en son yaymlanan eser olan Berta'nn Szavaimat )61 hettjdtok. .. (2004) adl almas esas alnmtr. Terimlerle ilgili rneklerin yerleri, bulmada kolaylk salamak zere, ayn almadaki ksaltmalarla gsterilmitir. Ancak Berta'nn evriyaz sistemindeki u, w; , Hi; y; q, k ayrmlar dikkate alnmam, bunlarn yerine Trk al Iabesindeki ekliyle o, u, ii, g, k harfleri kullanlmtr. Trke kelimelerde If, ii gibi, Ionernik deeri olmayan evriyaz harfleri kullanlmamtr. Benzer ekilde f3 ve eS yerine, srasyla b ve dneme gre d// harfleri; D yerine t harfi tercih edilm itir. C, s vb. evriyaz harf ve iaretleri de Trk alfabesine uyarlanmtr. Kapal e, yararlanlan kaynaa gre belirtilmitir.

Y,

6. . s' den Treyen Terimler: ksbp sle- kab-p s-Ie-)'koordineli taarruz etmek; koordineli harekat yapmak'. Birliklerin 'mekan, zaman, ilerleme istikameti, ele geirilecek hedef, ara hatlar' vb. hususlarda koordineli harekatdr. bk. slc-, egn kabp stelim am yok ksslrn yok edelim.' (T 21).
sdc
'rnz

birleip taarruz edelim, onu

tir (Clauson

s-de) 'ordu arkada, silah arkada': iM'de yer alan sde tek rnek1972: 781, Battal 1988).

siilo- su-le- 'birlik sevk etmek, taarruz etmek, sefere kmak, harekat yapmak, harp etmek vb.': Askeri g kullanmak zere birlikleri sefer durumuna geirmek olarak anlalabilir. Genellikle son ekim-edatlan tapa, tegi veya ynelme durumu eki-CArUile birlikte kullanlr. kamag be otuz stedimiz 'Toplam yirmi be (kez) sefere ktm.' (KT K-8); yszuia oguz tapa stedim 'lkbaharda Ouzlara doru harekat yaptm.' (BK K 3132); nnduti yazka tegi stedimiz 'andung Ovas 'na dein harekat yaptk.' (KT K17); ilger kurgnru silep termi kubratn 'Douya, batya doru birlik sevk edip (asker) dcrlern i toplam.' (KT K-12).
slemc- (sle- eyleminin olsz. .). bk. sle-.

siisru stomeser 'ona doru birlik sevk etmese' (T 21).

slet- s-Ie-t-, sle- fiilinin ett. .). bk. sle-.

ksgnnn tnp sletdim 'Kaanma arz edip birlik sevk ettirdim.' (T 18); on ok siisin sledim 'On Ok ordusunu sevk ettirdim.' (T 42).

112

S VE S iLE YAPILAN

TARiHI DislpLNLERARASI

ASKERI TERiMLER BiR iNCELEME

ZERiNE

sulc-y- + ber-) 'sefer ediverrnek': Zarf-fiil eki alm esas fiil ve fiiliyle oluturulan bu szck, bakas yararna yaplm bir eylemi gsterir (Tekin 2003: 99).

sileyii ber-

ber- yardmc

ilgedi kn tugsukda bk/i kaganka tegi sley bermi kurgsru temir kapgka egi
slcyi! bermi 'Douda, gndousunda Bkli kaana dein asker sefer edivermi; batda Demir Kap'ya doru sefer ediverrni.' (KT K-8).

s]g'ordulu; ordu sahibi, ordusu olan'. su/iig ki slp ste/ip yags: ya v/aksz bo/gay 'Ordulu gc alp, stesinden gelinip dmansz, hasmsz olacak.' (DTS 1969: 5 i 7); ka/m sii/g ulug klgler 'kalabalk ordulu, byk gller (DTS 1969: 5 17).
6.2. zne levinde s

s abka n- (- n- 'kmak, ykselmek; filizlenrnek ') 'ordu ava kmak; tatbikat, manevra yapmak': Birliklerin, muharebe dnda, arazide rnuharebe durumuna dayaI scnaryolarla icra ettii manevra ve tatbikatlarn, bu dnemlerde 'av' ve 'ku' faaliyetleri ile gerekletirildii anlalyor. knnlk ssi abka nmi. 'Kaarn muhafz kuvvetleri ava km.' (i B-63) cmlesinden kaan ve ordularnn bu tr askeri faaliyetlerde bulunduunu reniyoruz. KB' deki kah atlnnur bo/sa begler ske/ ya kuka genke ya il krgiike 'Eer beyler sefere km olsa/ ya kua, ere ya da memleket grmeye' (KB-2581) nsrandaki ku szc de bu trden bir faaliyeti ifade eder. s ak- si + ak-) 'asker akmak; birlik harekete gemek, akn yapmak': zel bir grev maksadyla dman mevzii derinliine.ynelik, araziyi elde bulundurma amac tamayan baskn eklinde taarruz yapmaktr.
s akd 'Asker (su gibi) akt.' (kr. yag skd 'Dman akt.'), (Atalay 1985 I, 168), (kr. TT akn akm). ak- eylemi, tek bana sonraki dnemlerde de 'akn yapmak, baskn yapmak' anlamnda, yani bir askeri terim olarak kullanlmtr (Clauson 1972: 77).

s at/an- s + at/an-) 'I. birlik, asker alanrnak; ata binrnek 2. atl birlikler tekil etmek'. bk. s-ke at/anur bo/-. Trk ssi sland 'Trk askerleri ata bindi.' (Atalay i 1985: 353), (kr. er slsnd 'Adam ata bindi.', Clauson 1972: 58). s az si + az) 'asker az, yetersiz': Birliklerin vazifeyi baaryla yerine getirebilecek say ve yeterlikte olmamasdr. bk. s k.
(KB-2350)

ssi az kin yag bilmese 'askeri az ya da ok olduunu dman bilmese ' (kr. azkja eren 'azck asker, say bakmndan az asker, tim' KT K-34;

113

Ser EKER
[iZ er 'az adam, asker' Clauson 1972: 277). Dizede birliklerin mevcudu, askeri sr olarak deerlendirilmektedir. Bunu dman deil, 'bilmesi gereken, bilrneli'dir.

s bar-

s + bar-) 'birlik, asker gitmek; intikal etmek, ilerlemek':

durumlarda, dmana kar birliklerin

temasn muhtemelolduu harekatdr.

Dmanla ilerleme, yaklama

s bsrui tcdi' Birlikler ilerleyin, dedi.' (T 3 i); stisr ssi ebig barkg yulgal! bard 'Yar ordusu evi bark yamalamak zere ilerledi.' (BK K-32). s bas- s + bas- 'birlik baskn yapmak': Dman birliklerine, kar nlem alma frsat vermeden, beklemedikleri bir zamanda, beklemedikleri bir yerde ve ummadklar biimde darbe indirilmesidir. oguz ssi basa kel! 'Ouz ordusu baskn yaparak geldi.' (BK K-32), (kr, begi Yi/g bssd 'Dman, beye gece baskn yapt.', Clauson 1972: 370). s bgln-

s + bgl- eyleminin

edlg./dn.

mek'. bk. si bg-, sii eril-,

.) 'asker toplanmak, .

itima et-

sii bgliindi 'Asker topland.' (Atalay 1986: 239) (sii bkliin- ay., DTS 1969 i 17). sii bgliin-, {ek rnektir (bk. Clauson 1972: 327). DL T'de asker, okluk bakmndan suya benzetilir (Atalay , 1985: 19).
s buzul- (sii + buz- eyleminin edlg. .) 'birlik bozulrnak, dalrnak'. bk. sii sn-,

u ol sii buzuld ilig

2302).

ki

yaan 'O ordu bozuldu, hkmdar sen ok yaa! '(KBkar karya gelmek, saflarnak, kar-

s erge-

sii + er-i-g-e--) 'ordu(lar)

lkl mharebe dzeni almak'.

kki s ergci' iki sava frkas saf haline geldi' (Atalay i i 1986: 209). suglan-
i i 1986: 245).

sii+ ug-Ia-eyleminin dn. .) 'birlikler toplanmak ': bk. s teril-,

sii kamug uglend 'Btn asker topland, her taraftan asker akp geldi.' (Atalay sii ebde sii + ebde) 'ordu karargahta, ssnde': Birliklerin dnda, yani hazar halinde ssnde, klasnda bulunmasdr. ekin s ebde erti'ikin(ci)'ordu
ssnde idi.' (BK K-32). muharebe zaman

s Irkil- sii + irk- eyleminin edlg./ dn. .) 'toplanrnak ': bk. s teril-, sii tclim ikildi'asker ok topland' (Atalay i 1985: 249) s kcl- sii + ke/-) birlik, asker gelmek': Bir birliin planlanm ve programlanm hedef blgesine sevk edilmesi ve bu amala intikal ve hareketleridir.

114

S VE S iLE YAPILAN

TARiHi ASKERi TERIMLER DisipLNLERARASI BiR iNCELEME

ZERiNE

tiirge kagan siisi buluda ota bore kelti "Trgi kaann ordusu ate (ve) bora gibi geldi.' (KT K-37); tabga un totok be tmen s kelti 'inli vali On Totok, elli bin (kiilik bir) ordu (ile zerimize) geldi.' (BK K-25), (kr, keligme ssin aglln 'Gelen ordusunu (geri) pskrttm.', BK K-3 i). s kon- sii + kon-) 'birlik konmak, konaklamak': Dmanla temas ihtimalinin uzak olduu durumlarda, birliklerin dinlenme ve daha sonraki harekata hazrlk iin, uygun bir konma blgesinde toplanmasdr (bk. s rg, kr. TT kanma). kan ureylemi azrlarda genellikle bodun'u, yani halk 'belirli blgelere yerletirme, buralarda iskar etme' karlnda kullanlr.

orman konakla...

] 'Ordusu toplanp geldi, Kadrkan da (BK K-39, Tekin 1988: 50, 5 i); kan ske barmi. yagg sunm. kiir konturu kelir. 'Han sefere km, dman yenmi; intikal ederek, konaklayarak gelir.' (18-34). siisi tirilip kelti kadrkan y koon[

fe ya da

s k- sii + k-) 'birlik (bir baka blgeye) intikal etmek': Bir birliin hedeistenen blgeye sevk edilmesi, yry ve hareketleridir (bk. s kel-).
gt.' (Atalay i 1985: 321).

s kti'Asker

s orul- sii + or- eyleminin edlg, .) 'asker biilmek, ldrlrnek'. bk. s lr. sis otun oruld '(Dman) askeri ot gibi biildi' (Atalay i i 985: i95). Bu beyine

dman askerlerinin kitleler halinde imha edilmesi, ot bimeye benzerilmektedir. Harp ilc doa arasnda berzerneye dayal bir ilgi kurulmutur.
s l- sii + l-) 'asker lmek': Orhon Yaztlar 'nda lm, bir yok olutur (kr. kiuun yok bolmu 'Katun yok olmu, lm.' T 31). len ya da lenler iin yaplan trenlerin ad ya, bu yok olu anlaynn 'bir ifadesidir. ilahi dinlerdeki ehitlik anlay runik yazl metinlerde grlmez. ua bsr-, kergek bol- gibi deyimler bulunmakla birlikte, lenlerin mezar talarnda bu dnyaya doyamama, sevdiklerinden ayrlma acsnn ihsas kuvvetlidir. Ancak lenin ansn yaatmak zere, barklar yaplr; ldrd dman savalarn simgeleyen balballar dikilir. Kaanlarn, askerlerin, halklarn lmlerinin ardndan dikilen talardan benzer hatalar yapmamak iin bir ders ve uyar arac olarak yararlanlr: ol yergerii barsar tiriik' bodun ltei sen 'Oraya gitse/n), Trk halk leceksir.' (KT T -8). s rge? riik) bol- sii + rg + bol-) 'birlik mola vermek': Birliklerin, yry ve mharebe yeteneini korumak zere bakm, onarm, dinlenme, beslenme vb. amalarla zaman zaman yaplan duraklamalardr. sii on kn oriik bold ' Asker harbetmeyerek on gn elendi.' (Atalay i 1985: 69), (kr. DS oriik 'bir eyin yaplmas, bir borcun denmesi iin verilen sre, izr': Kzk. cri "seyahate verilen mola', Kr. rg, rgiil ay., or rglr? 'sessiz, sakin', Clauson 1972: 222). s seal- (sii +san- eyleminin edlg, .) 'ordu yenilmek ': bk. s sen-.
115

..
Ser EKER

sii snnld 'Ordu yeniIdi.' (Atalay II 1986: 231).

S S/D- S + s- eyleminin edlg. .) 'ordu yenilmek; ramaz hale getirilmek, tahrip edilmek'. bk. s SI-. S

imha olmak, gereleri

ya-

snd 'Asker yeniIdi.'

(Atalay ii 1986: 29) (kr. TT Srp Smd).

s siii- s + "siii- eyleminin it. .) 'rnuharebe etmek; savamak': Bir arazi kesimini ele geirmek, dman kuvvetlerini yok etmek, dmann gerekli kaynaklardan yararlanmasna engel olmak, dman taarruzlarn engellemek vb. amalarla birliklerin koordineli olarak kullanlmasdr.
siitiiis- tek bana 'savamak, muharebe etmek' anlamnda olduu halde, bu bekte yukardaki rnee benzer ekilde, s ile birleik eylem oluturmaktadr.
-

s tsk- s + a--k-, Erdal 1991: 496) 'I. ordu sefere kmak, setere balamak; bar durumundan sefer durumuna gemek, 1. isyan etmek, ba kaldrmak'.
Yaztlarda ordunun sefer hali, yani sava durumu s tsk- hazar hali, yani bar durumu ise s ebde 'ordu klasnda, yurt iinde, seferde deil' terimleri ile ifade edilmitir: i/ki s takm ert! 'Birinci ordu (sefere) km idi.' (BK K-32); yazna oguzgm'u s tskdmz 'Bahara Ouzlara doru sefere ktk.' (KT E-8). Atlarn ycerip, grlctii atlarn yiyecek sorununun kalmad bahar aylar, askeri harekat iin en uygun zamanlardr.

s uk-, metinlerden siyasi ynetime kar eitli amalarla silahl eylemle yaplan kalkma olarak da anlalabilir: on ok ssi kelsz takd 'On Ok ordusu btn mevcutlaryla ba kaldrd, isyan etti.' (T 33). sk- eylemi s'nn yan sra ktgen. eren, bodun kelimeleriyle de kullamlr. s teril- sii + eri/-) 'asker, birlik toplanrnak ': Birliklerin sefer ncesi hazrlklarn tamamlamak zere, belirli bir yerde toplanmas veya muharebe esnasnda, savunma ya da taarruzda kesin sonu almak zere ihtiyat birliklerinin devreye girmesidir.
ilg kclirti sab endsg yan ynzde on tmen si eri/ti ler' Cas us getirtti(ler), sz yle: Yar Ovas'nda yz bin asker topland, der.' (T 36); ynr yazda terletim 'Yar Ovas'nda toplanalm.' (T 33) meklerinden, harekat ncesinde birliklerin gerekli koordinasyonu ve lojisik destei salamak amacyla uygun blgeye intikal ederek ynaklandn anlyoruz. s teril-, sefer durumuna gre, personelin silah altna alnmas olarak da anlalabilir (kr. tegdek cnmi teritip yelmi er bo/mu 'Dadaki inmi, toplanp yetmi asker olmu.', BK K-II, 12)

s tulumlug t s + tutum 'silah, tehizat' + lug, DankoffcKelly 1985 iii: 199) 'asker, ordu silahl': Askeri hizmetin gerei olan silahn tanmas veya silahyla birlikte, bir komutann komutas altnda hizmette bulunma olarak anlalabilir.
116

S VE

so iLE

YAPILAN TARiHI ASKERI TERiMLER DiSipliNLERARAS BiR iNCELEME

ZERiNE

er odrn kerek s tu/um/lig' Asker seme olmal, birlik silahl.' (KB-2337). Bir askeri birliin grevlerini baarabilmesi iin eitimli personelin yan sra, birliin silah ve tehizat bakmndan da eksiksiz olmas gerekir. s ik, s telim s + k/te/im) 'asker ok': Vazifenin iin personelin ya da ast birliklerin gereinden fazla olmasdr. sevk ve idarede glk yaratr. bk. k s - te/im s, s az. baaryla yaplmas Byle bir durum da

sisn az kin yag bilmesc ' Askerini (onun) az ya da ok olduunu dman bilrnese.' (KB-23S0) Muharebede taraflarn ne kadar kuvvetinin bulunduu, nerede, ne zaman ve ne yapabilecei vb. bilgiler muhasm kuvvetlerin imkan ve kabiliyerlerinin renilmesi demektir. Bu da askeri srdr. Trk ordularnn dmanla ilgili bilgileri renmek iin haber kaynaklarndan yararlandn yaztlardan reniyoruz (bk. IIIg kc/ro; ssb andag 'Casus getirtiler, sz yle' T 36). er at s telin tip kgz kermegil ' Asker ordu ok deyip gururlarrna.' (KB-S412) msranda, mevcut kuvvetlerin saysnn ok olmasnn komutan yanltc bir gurura sevk etmemesi gerektii dile getirilmektedir. s yEUjI/-/yEUjl-/ yasl-Iyayl-/ yg/-Iygl-: 'birlik dalmak, yaylmak; birlikler, arazide grev blgelerine yaylmak; muharebe tertibi almak': Askeri birliklerin, skk dzenden muharebe dzenine geerek cephelerini bytmeleri ve geniletrclcri. askeri terrninolojide yaylma veya elma olarak adlandrlr. Yaylma, birliin en yksek mharebe hazrln salayan muharebe dzeni olduundan Yi//I1-, yuyl- vb. kaynaklarda en sk rastlanan terimlerdir. Askeri harekat zaman ve mekan itibaryla bir yaylmadr. sii yadld sii + ya/- eyleminin edlg, ::) 'Asker 1986: 77); yayld s 'Asker yld, topland.' (Atalay s yedld iii 1986: 104). s yasld

yayld, dald.' 1986: 192).

(Atalay

iii

s + ya/--I- eyleminin sii + yas- eyleminin

it, .) 'Asker

dalt,

yayln.'

(Atalay

edlg. .) 'Asker

dald.'

(Atalay

II 1986: 78).

s ysyl- si + yay- eyleminin edlg. .): ka/m s ysylse iin bulgeur 'Byk birlik yaylnca, iinden karr.' (KB-2336) msranda dnemin mu harebe artlarnda, mhabere imkanlarnn snrl olmas nedeniyle, birliin iletiim salayamayaca derecede geni bir alana dalmas ve yaylmasnn, emir komutay, sevk ve idareyi zaafa drebilecei dile getirilmektedir. sii ylgIl- sii + yg- eyleminin eriti.' (Atalay edlg. .) 'asker III 1986: 81).
it. .) 'asker,

erimek':
r

sii ygld 'Asker sii ygl-

s + ylgIl- eyleminin

birlik toplanmak': (Atalay

bk. s eril-.

s ksmug ygld, 'Btn asker topland,

yld.'

iII 1986: 105).

17

Ser EKER

s yor- sii + yon-) 'birlik yrmek, sefere kmak, intikal etmek': Yaya veya svari birliklerin planlanm ve programlanm hedef blgesine sevk edilmeleri, idari ve taktik yryleridir. kk ng yoguru s yor()p tnli kiin/i yeti dke subsuz kedim 'Kk ng yuurarak birlik intikal edip geeeli gndzl yedi vakitte susuz (araziyi) getim.' (BK G-D); sii yonyn tedim 'Sefere kalm, dedim.' (U K-S); oiidn kagangaru sii yonlm 'Douya, hakana doru sefer edelim.' (T 29); s yonlm tedei unaman 'Sefere kalm diyecek, onaylamayn.' (T 35). s yumurlan- mak'. bk. sii teril-, sii + yumur-/a- eyleminin edlg./dn. .) 'birlik, asker toplar-

sii yumr/and 'Asker topland.' (Atalay

i 986:

i 14).

s yul- sii + yu/-) 'ordu, birlikler yama etmek': kmal kaynaklar yeterli olmayan birliklerin, askeri hedeflerin yan sra sivil hedeflere de yrelerek yamalama yoluyla bu ihtiyalarn karlamasdr. suisr ssi ebig barkg yu/gah berd 'Ordunun yars evi bark yamalayarak ilerledi.' (BK K-32) cmlesi, uzun sreli sefere kan birliklerin lojistik destek ihtiyac ile ilgili bir rnektir. 6.3. Tmle ilevinde s s.-ke atlan- 'sefere (kmak zere) ata binrnek ': bk. sii at/an-o kah etlenur bo/sa beg/er ske 'eer beyler sefere km olsa' (KB-258 I). s-kc etlenur bol-: bk. s.-ke at/an-o s-kc bar- 'savaa, cepheye gitmek'. alp er ogl siike bermi, s yirinte erk/ig sab triitmi tir. 'Alp er olu savaa, cepheye gitmi, rnuharebe meydannda gl szc tretmi der.' (!B-SS); er siike bnns yolu at arm 'Asker savaa gitmi, yolda at yorulmu.' (DTS 1969: 516); ulug og/um ske bard 'Byk olum savaa gitti.' (Sci- i O, Berta 2004: 32 I). s.-ke bargu i 'silahl atmayla zlebilecek i, sorun' Uyg. ske bargu i bolur 'Orduya gidecek i olur.' (Clauson 1072: 781) ibaresi 'silahl atmayla z-. lebilecek sorun haline gelir.' eklinde evrilebilir. s.-ke bitil- (siike bti- eyleminin edlg. .) 'orduya yazlmak'. bu er siike bili/gen ol' Bu, ad daima orduda yazl adamdr.' (Atalay i 1986: 52 i) cmlesinden gen erkeklerin, modern dnemlerde olduu gibi, orduya yazldn gryoruz. Binlerce kiiden oluan ordunun kukusuz bir asker alma sistemi ve bununla ilgili bitigI;bitigIler'yazcl' tarafndan kaydedilen yazl kaytlar olmaldr. Nitekim OL T'deki ay bitii terimi 'askerin adyla aznn yazld defter
118

S VE

so iLE YAPILAN

TARHi ASKERi TERiMLER DisipLNLERARASI BiR iNCELEME

ZERi

(Atalay i, 40) olarak aklanmtr (bk. bitig 'yazl dokman', biligM 'defter, kat'. Clauson 1972: 303, 304, ayrca bk. Arat i 987). Atalay'n -ge olarak okuduu yaklama durumu eki, Yaztlarda olduu gibi, -ke ile okunmutur.

s-kc siiii- 'orduya (kar) savamak'.

keende (7 keizde)
) sava . ' (K- i O).

tmen ske s/idi 'Keer'de

on bin (kiilik) orduya (kar-

s-ko tusu bol- 'orduya yarar olmak':

7 ske su bolayr edi 'Orduya yararl olaym, dedi.' (K-23). Komutann, hayat anlay dile getirilerek onun, mrn orduya yararl olma yolunda harcad ifade ediliyor.

s-kc yet-' i. saldran dman ordusu ile baa kmak, ona kar koymak 2. kaan bir birlie yetirnek'.
andag ske kim yeter 'Byle bir askere kim kar koyabilir?' (Atalay 1986: 274). Bu deyim ekilme, dalma ve bozgun hali iinde kaan birlie ulalarak, nnn kesilmesi, kuatlp imha ya da esir edilmesi olarak da anlalabilir.

s-kc yeti]: (s. -ke yet- eyleminin edlg..).

ol ske ye/ildi 'O birlie yetiildi.' (Atalay 1986: 77); 'ulamak' kmak', birbirini btnler mahiyette de dnlebilir. bk. s-kc yet-. 6.4. Nesne levinde s s agt- (7 < a- 'kmak, ykselrnek eyleminin ett. .) '(dman birliklerini) pskrmek, taarruz eden birlii geri ekilmeye mecbur etmek, pskrtmek, ricat euirmek ': Bu eylem, muharebeyi kesmek amacyla, birliin komuta altnda dmandan uzaklamak zere yapt planl, koordineli bir hareket veya bozguna urayp dalp kama eklinde olabilir.
OZ,1 kclmi ssin kol tegin aglp oiira bir ugu alpagu on erig lana egin yogmda egirip !rtmz 'Sratle gelen (dman) ordusunu Kl Tigin datp Tongra(lardan) bir grup yiit on eri Tonga Tigin 'in cenaze treninde kuatarak ldrdk.' (KT E-7); aza yana keligme siisin agt(t)n '(Saflanrnz) yarp datarak gelen ordusunu (geri) pskrttm.' (BK K-3 i), (kr. Kar. K. agd- 'harp etmek, savamak').

ve 'baa

Tekin'in 'karrnak, srmek' olarak anlamlandrd sgt- eylemine, Clauson 'uyandrmak, harekete geirmek, canlandrmak' karln vermitir (1972). agt-, DTS I'de eg- eyleminin ettirgen ats olan agt-'tan ayr maddeba olarak alnmtr (I 969: 20).

119

Ser EKER

s bala- s + ba-Ia-) 'birliklere emir ve komuta etmek, birlikleri sevk ve idare etmek': Komutann emri altndakilere grevin ifas iin emir ve talimat vermesidir. (kr. bnad- ay.), (bk. s balar kii - s balar er). ssin balasa 'ordusuna/birliklerine emir komuta etse' (KB-2267); ol s balad 'O, askerin nnden gitti; o askere komutanlk etti.' (Atalay III 1986: 292). Askeri terimlerin esin kaynaklarndan biri de vcut organlardr: kol, bead-, bala- vb.

Komutann vazifesi KB'de s bala- 'birliklere emir-komuta etmek', erig z'birlikleri tertiplemek' ve yag s- 'dman yenmek' terimleriyle ifade edilmektedir: i/i k ulug i bu s balamak/erig tzmeki hem yagm smak 'Gerekten bu orduya komuta etmek! askeri tertiplemek ve de dman malup etmek byk i.' (KB2272).
s bg- s + bg-) 'birlii toplamak':

bk. s teril-.

beg ssin bogdi' Beyaskerini toplad.' (Atalay II i986: i9). Ordunun toplanma, ilerleme vb. hareketleri suyun nnn kesilmesine, suyun akna benzetilmitir (kr. ol suwug bgdi 'O, suyu durdurdu, nne yapt germele, betle suyu toplad.', Atalay i i i 986: i 9). Nitekim ak- eyleminden treyen akt- 'akn yaptrmak' ak--t-) ve akn ak--n) szckleri de temel askeri terimlerdir. s buz- s-, sitsin buzdum 'Ordusunu bozguna urattm.' (BK K-34). sLTnn yan sra eb bark ' ev bark ', bodun da buz- eyleminin nesneleri olabilir. s egir- sii + egi--) 'birlikleri evirrnek, kuatmak': Dman cepheden tespit ederek, onun derinlii gerisindeki hayati noktalar ele geirmek zere yaplan kuatma manevrasdr. er erdemtnin s egir ur sdrltm ' Erlik erdemim iin ordu evir, vur, ayrldm.' (Ulug-Kem 3) (Orkun 1987: 467), (kr. tokuz eng egire tokd 'Dokuz eri kuatp ldrd.' (KT E 6). s elt- si + elt-) 'birlikleri sevk ve idare etmek': Birliklerin gerekli zamanda, gerekli yerde, yeterli g ve donanmla doru hedefe yneltilmesidir. bo sg elt tedi 'Bu orduyu sevk ve idare et, dedi.' (T 32). s t- yap- s + it- + yap-) 'tertip etmek ve dzenlemek; muharebe dzenine sokmak': Birliin taktik grevlerini baarmas iin gerekli dzenlernelerin yaplmasdr. ssin itse yapsa 'Ordusunu tertip etse, dzenlese.' (KB-2344), (kr. eng et-: si bolsar eng eter crti 'Sava olduunda birlikleri muharebe dzenine sokar sii + buz-) '(dman

ordusunu) bozmak, bozguna uratrnak':

bk. sii

idi.' (K-9).
120

S YE

so iLE YAPILAN

TARiHI ASKERI TERiMLER DisiPLiNLERARAS BiR iNCELEME

ZERiNE

s ksdr- s + ksdr- 'birlii hedefe yneltmek': ki birlik arasnda cereyan eden muharebeden sonra, zlen dman ordusunun belirli bir sre sonra eksikliklerini ikmal ettikten sonra yeniden taarruza gemesidir (yana ksdr-. st/sin yana kedrd 'Birliini yine (bize doru) dndrd.' ordusunu (Atalay i i 985: 144).

s kay tar- st/ + kaytar-) '(dman) ekilmeye mecbur brakmak'. ograk st/sin kaytargan t.' (Atalay i 1985: 5 16). 'Orak

ricat ettirmek,

pskrtmek;

geri

askerini geri ekilmek

zorunda

brakt, pskrt-

Muharebeye tutuan birliklerden biri geri ekilme faaliyeti uygulayabilir. Bu, muharebeyi kesme ve geri ekilme eklinde olabilir. Pskrtmede ise henz muharebeye tutumadan, taraflardan birinin savunma hatlarnda muharebe veremeyeceini deerlendirip geri ekilmesinden ve kandan da sz edilebilir. s kigiir-: st/ + kigt/r-) 'birlik srmek, bir birlii belirli bir mesafe ileri kartmak': Birlii dman basknlarndan korumak, dman gz altnda tutmak iin ana birlikten belirli bir mesafeye emniyet keifbirliklerinin kartlmasdr.

szn (?uzun) erig yana bine ssi kigrti' Az (sayda) askeri keif kolu (ileri karakol) olarak ileri srd.' K-20.
s konut- st/ + korn-- "asker/i) coturmak': amacyla askerin moral deerlerinin ykseltilmesi, itirak etme istekl iliinin artrlmasdr. basml st/sin komt 19611:312). 'Basml, askerlerini Bir vazifenin yerine getirilmesi birliinin bir mensubu olarak

(hacp etmek zere) coturdu.'

(Atalay

Komutan, kritik durumlarda birliiyle btnlemek, birliin muharebe gcn azami seviyeye karmak amacyla birliin moralini artran hitabeleriyle askerlerini rnuharebeye hazrlar (kr, OL T komtgsn 'tevik eden, coturan' Oankoff&Kelly 1985 II i, TT komutan). s kur- st/ + kur-) 'orduyu harekete geirmek, seferber etmek; orduyu tekil ve tehiz ermek' (kr. TT kurmay). Ordunun kurulmas iin gerekli unsurlar KB'de er af st/ tu/um 'asker, at, ordu, silah ve tehizat' eklinde formlize edilmitir. bk. st/ i/isi ban st/sin kurd 'Han ordusunu harekete geirdi.' yukardaki ifade edildii ekliyle anlalabilir. s kurtur(Clausor 1972: 643), cmlesi

st/ + kur- eyleminin ett. .).

ban begge st/sin kurturd 'Han beye askerini kurdurdu.' (Atalay 1986 II: 190). Hanlarn ve beylerin ayr ordularnn bulunduu bilinmektedir. Msraa gre han, beye ordusunu kurmasn, tekil ve tehiz etmesini emrediyor.
121

Ser EKER

s klez- sii + kiilez-) 'orduyu salanmas ve korunmasdr.

gzetmek':

Askerliin

temeli olan disiplinin

ssin kei kdezse til gnmase 'Ordusunu iyi gzetse, casus girmese' (KB2350). Bu msrada modern konseptte isihbarata kar koyma olarak bilinen tedbirlerin alnmas zerinde durulmaktadr. s IF s + liir-) '(dman) asker ldrmek, yok etmek': bk. sii yok k-.

tmen siig olrtm 'Otuz bin askeri ldrdrn.' (BK 0-8); sekiz tmen sii brlc sidm siisin anda liirtm 'Seksen bin (kiilik bir) ordu ile savatm, askcr(lcri)ni orada ldrdm.' (BK K-26). s sen- s + san-) '(bir) askeri birlii malup etmek, yenmek': Muharebenin amac dman yenilgiye uratnaktr. 'kesici, delici bir silahla drtmek, saplamak' anlamndaki sanmak anlarnca genileyerek 'rnuharebede stn gelmek' anlamnda bir terim nitelii kazanmtr (kr.. erig sand ' askeri mzraklad.' K- 15); siisin senedm 'Ordusunu yendim.' (BK K-32); ssin anda ssndn yabntdm 'Ordusunu orada yendim, bozguna urattm.' (BK K-31). san-, yine bir askeri teri m olarak kullanlan ysbrt- ile senemek yebrtmsk ikiIemesinin birleiminde de yer alr: slsin anda sendm yabntdn 'Ordusunu orada yendim, bozguna urattm.' (BK K-3 i). sen- b- ve senemek ur- ikilemeleri de benzer anlamlardadr (bk. DTS 1969: 482,484).
S S1-

s +
anlamndaki

'krmak'

s-) 'birlii yenmek, hezimete uratmak, st-, askeri terim haline gelmitir.

bozguna

uratmak ':

ol siini sd 'O, orduyu yendi.' (Atalay /ll yenmek, bozguna uratmak') (KB-2272).

J 986:

249), (kr. ysgn s- 'dman

s-, Uygurca metinlerde buz- ile s- buz- 'yenmek, sini oluturur (bk. DTS 502).

bozguna uramak ' ikilerne-

S siilo- sii + s-Ie-) 'ordu, birlik sevk etmek, sefere kmak': Birliklerin, dmanla temas salamak zere dmana doru ilerlemesi, taktik veya stratejik hedefe yneltilmesidir.

si slepcn trt buluiidsk bodng kop alm 'Birlik sevk ederek drt taraftaki halk hep alm.' (KT K-2). sle- yerine, nadiren s sle- birleik eylemi kullanlr (kr. s d-: d slcr, krmez sizler an 'birlikler gnderdi, siz onu grmezsiniz.', Eckrnann 1976). s siilet- sii + sle-t-, sii sile- eyleminin kartmak'. bk. siilet-, on ok ssin sledim ett. .) 'birlik sevk ettirmek, sefere

'On Ok ordusunu sefere karttm.'

(T 43).

sii SF- sii + sr-) 'birlikleri

122

sevk ve idare etmek; birlikleri (ileri) srmek'.

S VE S iLE YAPILAN

TARiHI ASKERI TERiMLER DiSipliNLERARAS BiR iNCELEME

ZERiNE

sii siiri 'Birlikleri sevk ve idare etti.' (K-20) (kr. 'orduyu ileri srd (veya) geri ekti?', Berta 2004: 15) kr. kwez alp sekirtip erig srse bat 'Marur kahraman seirterek, sr'atle ordusunu srer.' (KB-2381). s tar- s + ar-): ssin 18/~ "l.birlikleri amak, yaymak, 2. dman birliklerini datmak': Birbirleriyle ilintil i ve yakn anlaml tar-/tara- eylemleri iki farkl taktik durumu ifade eder. Bunlar; muharebede birliin, sevk ve idareye imkan verecek aralklarla yaylmas ve dman ordusunun bozguna uratlarak birlikler arasndaki koordinasyonun ortadan kaldrlmas, yani datlmasdr. tutar erdim ssin tanp 'tutar idim askerini datp' (Atalay i 1985: 399), and] ssin tarad 'Onun askerini at, yayd.' (Atalay III 1986: 260) cmleleri ilk anlam ile; beg ssin tard 'Bey askerini at, yayd.' (Atalay III 1986: I80, kr. erigin skp yngsn tarar 'Dmann ordusunu bozarak onu darmadan eder.' KB-2268) cmlesi ise ikinci anlamla ilgili rneklerdir. s tsra- 'birlikleri amak, yaymak'. bk. s tar-, ayndr.

tar- ve are- eylemlerinin

geni zamanlar

s (erig) td-isergr- s + td-/sergr-) (ser- 'sakin olmak' eyleminin ett. ., Clauson 1972: 850) '(dman) ordular engellemek, (onlara) kar koymak': Dman birliklerinin hareketini kanalize etmek, snrlamak, geciktirmek, durdunak ve bu birliklere malzeme ve personel zayiat verdirmek; dmann mdahale ve basknlarina ve gzetlemelerine kar birlii korumak maksadyla tedbir almaktr. Uyg. sdmlnmui ssin erigin tdmsk sergiirmek rn engelliyorum.' (DTS 1969). ~

klur men' Bakalarnn

ordula-

s tut- s + lul-) 'I. (dman) asker tutmak, esir almak, 2. asker, ordu sahibi olmak, rezervetmek': I. muharebede, taraflarn personelinin, kar tarafn eline gemesi, dman askerinin esir edilmesidir. 2. Bir siyas sistemin varln muhafaza edebilmesi iin orduya sahip olmasdr. yagn s telim tusa szrak seniii 'eer dmann askeri ok, seninki daha az ise' (KB-2359); bu ka/ir iiin tut er at s tulum 'Bu kafir iin er, at, ordu ve si lah ve tehizat ayr (rezerv) tut.' (KB-5485).

s ikle- s i-k-Ie-; 'orduyu mken vurmak': Dman birliklerine, kar nlem alma frsat vermeden, beklemedikleri bir zamanda, beklemedikleri bir yerde ve ummadklar bir biimde darbe indirilmesi, yani baskn prensibinin uygulanmasnn bir trdr.
tangut siisin iikledi 'Tangut askerlerini mken vurdu.' (kr. ol keyikni siktcd!' O geyii mken yakalad.') (Atalay i 1985: 308, 307). s ysbrt- s + ysbr-- bozguna uratmak '. 'dman birliklerini muharebe edemeyecek ekilde

123

Ser EKER

ssin anda sendm, yabntdn

'ordusunu orada yendim, bozguna urattm' (BK

K-3 I).
s ysdse-

s + yaf-sa-) 'birl ikleri yaymak istemek': bk. s yedl-, s lar-o

0/ siisin yafsad 'O, askerini datmak ve yaymak istedi.' (Atalay II i 1986: 305). s yss- sii + yas-): beg siisin yasd 'Bey askerini yayd.' (Atalay III 1986: 59). si yadl-, sii far-o

s yettur- s + yaf-Iyat- eyleminin ett. .) 'birlii yaydrrnak ': Taarruz eden dman birliklerinin ilerlemesini durdumak veya yavalatmak zere onu yaylmaya zorlamaktr. bk. sii yedl-, s tar-o
siisin yauurdum 'Birliklerini yaydrdm.' (Atalay 1986: 94); men anal' ssin yatturdum 'Onun birliklerini yaydrdm.' (Atalay ii 1986: 94).

"

s yok kIf-Ik- sii + kd-Ik-) 'dman birliklerini yok etmek, imha etmek' Dman kuvvetlerinin ortadan kaldrlmas, yok edilmesidir. bk. sii /iir-.
0/ siig anda yok ksdn 'O orduyu orada yok ettim.' (BK K-25); 0/ siig [mda yok kdmz 'O orduyu orada yok ettik.' (KT K-34).
sii yort- (s

+ yon- eyleminin ettg. .) bk.

s yon-o

0/ ssbg eidip si yortdm

'O sesi iitip birlik intikal ettirdim.' (Atalay ii 3 15).

6.5. Birleik Fiil Olarak s

s bol- 'I. asker olmak, 2. ordu olmak, ordulamak': n koruyacak muharip birlikler oluturmaslC\!r.

Bir siyasi ynetimin, varl-

I. elirt ugrntn si bolp crlerim ediikrn yok' lkem urunda asker olup askerlerim ayakkabm yok.' (EI-5) (Orkun 1987: 590). Askeri hizmetlerin ve faaliyetlerin srdrebilmesi iin gerekli giyim kuam malzemelerinin ve donanmn asgari dzeyde de olsa bulunmas gerekir. 2. eki bn ert/miz biz eki sii bo/d 'iki bin idi k biz iki ordu oldu(k).' (T 18); ewe pg/u tirlur er at s bo/ur '(Komutanlarn) etrafna erek, asker (ve) at toplanr ve ordu olur.) (KB-205 I).

s bslg bo/-Ier- sii + bslu; + bo/-ler) 'asker bal olmak': Birlii sevk ve idare edecek komutan ve emir-komuta sisteminin bulunmasdr. (sii ba/ar e) siyaset yortss s balIg bolur/sisi bslu; etse er aiIg bo/ur

'(Birlie emir komuta eden asker) siyaset yrt(r)se asker bal olur/Emir-komuta olursa, asker birbirine bal olur.' (KB-2301). Dnemin savunma konseptine gre, komutann baars; mlki ve askeri yetkileri, yani siyaset ve stratejiyi birlikte yrtebilmesine baldr. Beyitteki siyaset szc modern konsepte gre siyasetin bir arac olan strateji karlnda da anlalabilir.
124

S VE S iLE YAPILAN

TARiHI ASKER TERiMLER DiSipliNLERARAS BiR iNCELEME

ZERNE

s bssz bol- 'birlik, asker; basz, komutansz ortadan kalkmasdr. bk. s bahg bol-ler-o
kalkarsa, onu brak.' (KB-2302). dalmasna yol aar. 6.6. Tamlayan ilevinde s Emir-komuta

olmak':

Emir komuta zincirinin

kuyu s bo/ur bo/sa basz boaii 'Hangi ordunun emir-komuta

zincirinin

zinciri ortadan ortadan kalkmas, birliin

s at 'asker(ler)in

at': Svari birlikleri er ve at unsurlarndan

oluur.

biziii sii at toruk ' Bizim birliklerin atlar zayf.' (KT K-39). Cmle, svarilerin atlarnn zayf ve yorgun olmas, muharebe kudretini zaytlattn ortaya koyuyor (kr. turuk ay., Clauson 1972: 539, twrwq ay., Berta 2004: 162). s esuk 'ordunun az, kumanyas': Bir birliin faaliyetlerini yrtebilmesi iin gerekli temel ikmal maddelerinden biri yiyecek, yani kumanyadr (azuk). Kumanyann yeterli olmamas ya da bulunmamas, ordunun muharebe yeteneini ve azmini zay flatr. biziii s at toruk azuk yak eri 'Bizim askerlerin at zayf, kumanyas az idi.' (KT K-39) ifadesinde, uzun bir sefer durumunda zayf den at ar ve kumanyann bulunmamas ile bu iradenin zayflad dile getirilmektedir. s bsi/bss:
'birlik komutan': bk. s ba.

s ba tlcr crsc 'ordu komutan diler ise' (KB-2415); bss 'ordu komutan dmanla karlanca' (KB-233i ).

yz ursa yagka bu s

KB'deki siziksiz kerek begke sii bs 'phesiz beye ordu komutan gerekir.' beytinden (2270), s bstst' tt: bege bal olduu anlalyor (bk. KB-2270).
S ba 'birlik komutan': Orduya emir komuta, onu sevk ve idare eden, faaliyetlerini koordine ve kontrol sorumluluunu haiz yksek rtbeli ahstr sbalsr u haiz olmas gereken nitelikleri ile ilgili olarak bk. Arsal 1947: 105).

sii ba ben 'Ben birlik komutan (idim).' (U, Berta 2004: 300); s ba ine/ kagan tardu sd barzun edi 'su ba nel Kaan Tardu'a ad gitsin dedi.' (T 31); seluk si ba 'Seluk su ba' (Atalay 1985 i: 478). Bir askeri teri m olarak 18. yzyla dein kullanlan s ba - su bs, 16. yzyldan itibaren sivil grevleri de
ifade etmeye balar (Clauson sii ba, sii bala-o 1972: 78 I). bk.

s balar er/eren! ki: 'birlie komuta eden kii, birlik komutan, komutan':

yagka kah yarlsa s ba/ar er' askere emir komuta eden komutan eer dmana kar harekete geerse' (KB-2341); bu yaiihg bo/sar sii ba/ar er 'Byle olsa birlik komutan' (KB- 2414); s ba/ar eren kr yrek/ig kcrek 'Birlik komutannn kah-

125

Ser EKER

ramar ve cesur olmas lazmdr.' (KB-2044); ak bo/gu artuk s ba/ar kii' Askere komuta eden kiinin ok cmert olmas gerekir. '(KB-2275). bk. s ba. s-de er. 'savata, cephede asker' (Bang&Gabain i 93 I). komuta etme veya onlar ic-

s erki' asker erki, asker nfuzu': Silahl kuvvetlere raata geirme gc, komuta kudretidir.

apan tegse emdi s erk sana 'eer ordu bana gemek sana ksmet olursa' (KB4138).
s i/isi 'ordu sahibi': Trk devletlerinde ordu dorudan hkmdara bal ordu dnda, gevek balarla hkmdara bal siyasi birimlerin de ayr ordular vard. sii i/isi bu tarihsel olguya bir iarettir.

ka/1I1 s i/isi ajun knn! ssin kodu bo/d kara yil' sam 'Kalabalk orduya sahip olan o cihan beyi hani/ Ordusunu brakt, kendisi kara toprak oldu.' (KB-6437).

s ii 'askeri faaliyetler, askeri vazi fedir.

(KB-2300).

askeri hizmet':

Yaplmas

veya yaplmamas

emredilcn

siyaseks alIg bo/ur s ii 'Ordu ii siyasete (siyasi otoriteye)

bal olur.' (?)

s tegii sii teg-i--/) 'birliklerin arpmas, msademe': Dman birlikler ve muharipler (sil) arasndaki yakn muharebe, gs gse arpmalardr (kr. ET tcg- 'taarruz etmek, hcum etmek, TT temen).
sii [tjegiinle (Tekin 1988) yitin erig ktllsd 'Muharebede yedinci eri kllad' (KT K-S)

s teni sii ten-) 'birlik mevcudu, asker says': Birliin herhangi baaryla icra edebilmesi iin olmas gereken asker says. yagka egmi s teiii yiti bin og/an erti 'Dmana yedi bin asker idi.' (Aura-S), Clauson 972: 59 I).

bir harekat

taarruz eden birlik mevcudu

s u 'birliin ucu, kanad': Muharebe iin tertiplenmi byk birliin, sav unmada geriye, aarruzda ileriye doru bulunduu alan kapsayan sa ve sol taraflardr.
S uI seleiieke tegi erig etdi 'Ordularnn (bir) kanad Selenge nehrine kadar sava dzeni almt.' (U K-4, Berta 2004: 287).

s yiri 'rnuharebe sahadr.

yeri, muharebe

meydan':

Muhareberin

fiilen cereyan

ettii

s yrine ek/ig sab tonitmi 'Muharebe meydannda (kendisine) gl bir haberci ihdas etmi.' (18-55). Muharebede birlikler arasnda iletiimi salamak ama-

126

S VE

so iLE YAPILAN

TARiHi DiSiPLiNLERARAS

ASKERi TERiMLER BiR iNCELEME

ZERi

cyla habercilerden yararlanhr; erklig sab, bu grevi yetkin biimde yapabilecek habereiyi ifade ediyor olmaldr. 6.7. Tamlanan ilevinde s

alku tr!g s erig 'her trl asker birlik': Askeri birlikler yalnzca muharip svari ve piyade snflarndan olumaz. Fiili birlikler gibi rnuharip snflarn yan sra muharip snflara grevin yaplmasnda yardmc olan, yani muharebe destek grevleri bulunan farkl snflar da olmaldr. bk. yanalIg s. lku tr/g sii eriglerde 'her trl asker ve ordu ordularda'
78 i). (Clauson 1972:

atlg s 'atl birlikler': Tarihi ordular esas olarak svari ve piyade unsurlarndan oluuyordu. tabga atlIg ssi bir tmen artuk yeti bin sg ilki kn olrm; yadag ssin ekinti kn kop lrtm 'in svari ordusu(ndan) on yedi bin askeri birinci gn ldrdm. Piyade askerlerini ikinci gn tamamyla ldrdm.' (BK Tl). Bu ifadelerden, rnuharebenin n saflarnda yer almas in svari birliklerinin ilk gn imha edildii, daha geri kademede yer alan piyade unsurlarn ise muhtemelen svari aarruz birliklerinden oluan Kktrk ordusundan kaamad anlalyor. biJa/biiie ssi: 'keif birlii, keif kolu': Birlii dman basknlarndan korumak, dman gz altnda tutmak iin ana birlikten belirli bir mesafeye karlan emniyet keif birlikleridir (bna terimi iin bk. 8erta 2002: 129). ezn erig (?) yana bine ssi kigrti' Az (sayda) askeri keif kolu (ileri karakol) olarak ileri srd. ' (K-20). ekior} s 'ikinci ordu'. ekin s ebde erri'kinci ilki s 'birinci ordu'. ilki
s 'birinci

ordu ssnde idi.' (8K K-32) (kr. TT ikinci Ordu)

ordu' (BK K-32), (kr. TT Birinci Ordu).

Modern dnemlerde birlikler genellikle sra say sfatlaryla nurnaralandirlarak adlandrlr. i. blk, 2. tabur, 241. Alay, 3. Ordu vb. sra say sfatlar Orhon Yaztlar'nda birlik adlarnn nn gelmektedir; ancak bunlar geici sfat grnmndedir.

ka/m s 'kalabalk ordu; gl, byk ordu'. Birliklerin, taarruzda cepheyi yarmak zere toplanmalar, savunmada ise derinlikli savunma hatt tesis etmeleridir. ksln slg ulug klgler 'kalabalk ordulu byk gller (DTS 1969: 5 i 7); kaln s i/isi 'kalabalk ordu sahibi' (KB-6437) (kr. ksln yag 'rndhi dman'
Altn Kl 2, Atalay 1987).

127

Ser EKER

ssi kalm kim ter'Ordusu kalabalk, kim geebilir?' (Atalay 1985 i: 371) rnei (kanalarn hakim arazi kesimlerine yerletiren ve), derinlikli bir savunma cephesi tesis eden ordunun savunma hatlarnn delinmesinin ve gerisine dlp imha edilmesinin zor olduunu ifade etmektedir. kagan ssi'kaan ordusu': bk. kan siisi. ksiinn kagan ssi'han babamn ordusu' (KT K-12). kan ssil kan/k ssililig ksnnui ssi' han ordusu': kan ssi birle katldm 'Han ordusu ile katldm.' (U 5-7); !lig knnmi) ssi erigi 'hkmdarn ordusu, askeri' (Sang&Gabain 1931).
IS'deki bir falordunun, kaann yakn evresinde bulunan ve sekin askerlerden oluan muhafz birlii veya hassa ordusu (kanIIk ss) ile ava m halkn ordusundan (kara kaneg ssi 'halk ordusu') meydana geldii; kenlk ssi abka nmi cmlesinden bu iki ordunun, yani hakann zel birlikleriyle dier birliklerin tatbikat niteliinde ava karak yart, bu yolla aralarndaki koordinasyonu gelitirdikleri anlalyor (1S-63). Dorudan hana bal olan ordular olmaldr. tehizat vb. bakmlardar, taradaki mahdut (kara kamag ss) daha donanml, eitim bakmndan da daha

imkanl birliklerden
yksek standartlarda

kan ssi ve kara kamag ssi iki ayr ordu olarak deil, biri dorudan hana bal; dierleri de blge komutanlarnn imkanlaryla kurulan ordular eklinde anlalabilir. Su iki ordu doalolarak imkan ve kabiliyetler bakmndan birbirinden farkldr (bk. s idisi, kr. Yenieri ordusu, asakir-i hfissa 'hkmdann zatna mahsus ordu' vb.). kara kamag ssi'halk ordusu': bk. kan siisr s 'yar ordu, ordunun yars'. sl'farssisngelikelti'Yar
ordusu savamak iin geldi.' SK K-32
ssi.

tergin s 'toplanm, birikmi asker': bk. s terilergin si (Atalay [ 1985: 443) tu/um itiglig s. 'silahl birlik, silahlanm birlik'. sii iliglig tutum 'silahl birlik' (KS-4830). (say sfat) + tmen s' ... tmen asker'. bir tmen ertuk yeti bn s 'on yedi bin asker' (SK D-I). ET tmen 'on bin', TT'de 'tugay ile kolordu arasnda, taktik ve idari faaliyetlere sahip temel birlik' anlamyla Osm. Iirke yerine kullanlmaktadr.

128

S VE S iLE YAPILAN

TARiHi DisipLNLERARASI

ASKERi TERiMLER BiR iNCELEME

ZERiNE

u/ug s 'byk birlik, ordu'. Modern anlamda tmen veya daha byk kolordu, ordu apndaki birliklerdir. tabga tapa ulug s eki yegir[mi sledim] 'in'e doru on iki kez byk sefer yaptm.' (KT K-28). ok kalabalk in lkesine kar yaplan seferlerin byk birliklerle gerekletirildii anlalmaktadr.
tke! s 'tam ordu': Personel, kadrolu ve donanml birlik. silah, ara gere ve tehizat vb. bakmndan tam

eng sanm alp er tutuzm ayu/ mafia trt miii er tke! sii tiy 'Ordular malup etmi olan kahraman demitir. ' (KB-2335) adam: -Benim iin drt bin asker tam bir ordudur-

kitelim s 'kalabalk kadar fazla olan ordudur.

ordu':

Personel mevcudu

sevk ve idareyi zorlatracak

on ki min er s k s timi 'On iki bin ereden oluan) ordu, (gereinden) ordu demi.' (KB-2334). Bu denli kalabalk bir birliin tekilatlandrlmadan btn halinde sevk ve idare edilmesi zordur. yadag s 'yaya asker, piyade': Ordunun yaya unsurlar.

ok bir

yadag ssin ekinti kiin koop [lrtjm 'Piyade askerlerini ikinci gn tmyle ldrdrr.' (BK G- i), (Tekin 1988).

yaiiabg s

yaiia

'fl'+

lk sil) 'filli ordu':

'Muharebede

fl kullanan

ordu'

(DTS 1969: 5 i 6).

Sonu: siyasi ynetimler arasnda bar yoluyla zmlenemeyen sorunlarn 1072: 78 i), silah kullanlarak zmlenmesi, yani harbin tarihi, insanln tarihi ile yat olmaldr. zellikle, ekonomisi byk lde harbe dayal toplumlarda harple ilgili kuram ve pratikler, zengin bir askeri jargon olarak dile yansr. Trke byle bir sosyal yapnn anlatm aracdr. Trk dilinin ve kltrnn ok geni bir corafyada bugne dein ulaabilmesi, Trk ordularnn stn askeri g ve yetenekleriyle aklanabilir. Bu stn g ve yetenek kukusuz kuramsal temellere dayaldr. Kuramsal temellerin en zgn ifade aralar da, kullanlan terminolojidir.
(ske

Devletler,

bargu i, Clauson

Esas olarak runik yazd metinler, Kuta/gu Bilig ve Divsn Lgati 't- Trk'n taranmasyla belirlenen, ou terim nitelii kazanm s ile oluturulan iOO'den fazla sz ve sz bei, Trk askeri terminolojisinin yzyllar nce ulam olduu dzey ile ilgili ipular vermektedir. s ile retilen terimlerin says baka eserlerin incelenmesiyle daha da artacaktr. Ancak zellikle, birer askeri ceride olan runik yazl

129

Ser EKER

metinleri doru anlamak in, yaznn ait olduu disiplin ve yazanlarn dikkate alnmaldr (bk. Erdal 2004: 53 I).

meslei

Silah sistemlerinin, ulam ve iletiim teknolojilerinin gelimesi, kukusuz, harp konseptlerinde nemli deiikliklere yol amtr; ancak harbin temel unsurlarnda ok byk deiiklikler yoktur. Bu nedenle, modern askeri terimler, dikkatli olmak kayd ile, tarihi terimleri anlamada ve aklamada kullanlabilir. Zaten modern askei erminolojinin bir blm tarihi dnemlerden gnmze ulam terimlerden veya sonradan askeri terim nitelii kazanm szcklerden olumaktadr. Kkeni konusunda kesin bir yarg bulunmayan s'nn, zellikle Eski Trke dneminde yaygn biimde kullanlmas ve dier biimbirimlerle oluturduu ok saydaki askeri terim, bu szcn en eski dnemlerden itibaren Trke'nin temel sz varlnn bir yesi olduunu gstermektedir. Nitekim, Tekin tarafndan okunan (I 993), Hunlara ait in harfleri ile yazl ibarenin Trke olduunun kabul edilmesi durumunda s'nn, Trk dilinin Ana Trke dnemine ait, yani en eski yazl dil malzemelerinden biri olduu ortaya kacaktr. s teriminin, modern askeri terminolojide drt ayr szckle ifade edilen, en az 4 temel kavramn gstereni olduu anlalyor. Bu gsterenlerin says, daha ayrntl bir deerlendirmeyle en az 9'a kartlabilir: 'I. er, tek er, mnferit er, 2. asker, 3. birlik, kt'a, 4. ordu, 5. sefer, 6. harekat, 7 .. muharebe, 8. harp/sava, 9. cephe vb.'. Bunlardan er, birlik/ordu ve muberebe karlnda kullan lanlar, mevcut dil malzemesinin en nemli blmn oluturmaktadr. s'nn askeri alan dnda, kalabalklar anlatmak iin kullanld mnu ssi 'eytan ordusu' trt tr/g mnu ssi 'drt trl eytan ordusu' (Bang&Gabain 193 i); yek ssi 'eytan ordusu' olar lll/W' }'ek ssi 'onlar eytan ordusudur.' (Eckrnann 1976)" vb. rnekler de s ile oluturulan terimler kategorisine dahil edilebilir. si ve ondan treyen sle- vb. terimlerin modern Trk dillerine, bir iki istisnann dnda, ulamamas dikkat ekicidir. Tarihi metinlerde yzyllara gre gittike daha az sklkla kullanlan s; yerini ou dn, baka kelimelere brakarak Trk dil ve lehelerinin sz varlndan adeta silinmitir.

Ksalmalar

ve Kaynaklar

Ar.
a).

Arapa
ayn Bilge Kaan Yazn
baknz

in. DLT dn. . DS

ince Divan Lugati't- Trk dntlk

BK
bk.

ats

Derleme Szl

130

S VE S iLE YAPILAN TARiHi DiSipLNLERARAS DTS edlg. .

ert. .

ASKERi TERiMLER BiR iNCELEME MS MATS olsz. . Orh. T. Osm. r. Rus.

ZERiNE

Drevre Tyurkskiy edilgenlik ettirgenlik ats ats

Slovar

Milattan Mterek

Sonra Terimler ats Szl

olumsuzluk

EI ET Far.

Elege (Elegest) Eski Trke Farsa Irk Bitig bn-i Mhenna italk ats Kalmuka Kurayennn Kutadgu Krm diyalekti Lgati

Orhor Trkesi Osmanltea rnek, rnein Rusa Sodea or Trkesi ine Usu Yazt Tonyukuk Trkische Elemente Yazt und Mongolisehe im Neupersisehen

TB
M it. . Kalm. Kar. K KB K Kr. kr. Kzk. KT Mo.

Sod, or. U T TMEN

Bilig

Kli or Yazt Krgz Trkesi karlatrnz Kazak Trkesi Kl Tigin Yaztt TT Uyg. vb. vd.

Trkiye Trkesi Uygurca ve benzerleri, ve dierleri ve bakalar

Moolca

ARA T, Reit Rahmeti,

(I 991), Kutadgu Bilig [Metin, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

., (I 987), "Eski Trk Hukuk Vesikalar"

Makaleler, Ci lt I, Arat: 506-572 .

., (I 986). Eski Trk iiri, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar: .. , (i988),Yusu! Has Hiicib Kutadgu Bilig II (eviri), Yaynlar,. ARSAL, BERTA, Sadri Maksudi. Arpid, (2004), (I 947), Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul: smail Akgn Matbaas .. Ankara: Trk Dil Kurumu

Szavaimat j61 halljdtok ... A Trk es Ujgur rovdsirdsos emlekek kriikai kiaddsa, J atepress, Szeged .
... ... .., (2002),

Trke Kkeli Macar Kavim Adlar, (eviren:

Yaynlar, . der rnilitarischer Termini

N. Demir,

E. Yl-

maz), Ankara: Grafiker

... .., (I 994), "Die Verteilung Acta Orientalia,

in den Runeninschrifter",

Tomus XLCII (1-2). 1986), Divanii Lgat-i-Tiirk

ATALA Y. Besim. (ev.), (1985

Tercmesi I, il, lll, Ankara:

Trk Dil Kurumu Yaynlar . ...... , (ev.), (1986), Divanii Lgat-it-Tiirk Dizini "Edeks" IV, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

131

Ser EKER BA TT AL, Apullah, (1988), bii-Miiheii Lgati, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar,. CLAUSO . G .. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Oxford DANKOFF. University Press, Oxford.

Cetry Turkish,

R. and J. Kelly, (1985), Mahmud Al Kaigart Compediun of the Trkie Dialects lll, Cambridge, Abdlkadir, stanbul:

DONUK.

(1988), Eski Tiirk Devletleriilde dari-Askeri Unvan ve Terimler.

Vakf.

Trk Dnyas Aratrmalar

DOERFER,

G., (1963-1975),

Tiirkische und Mongolische Elemelite im Neupersischen 1-

v. Wiesbaden.
ECKMANN. Janos, (1976), Middle Trkic Glosses of the Rylads Iterliear Koran Traslatio, Akaderniai Kiad, Budapest. Ahmet Bican. (2004), Balagta Aka Yaynlar.

ERCLASUN.

Yirminci Yzyla, Trk Dili Tarihi.

Ankara: ERDAL.

MareeL. (2004), Hdo A Grammar of Old Trkic, Brill, Leider, Boston .

...
GABAN,

.., ( 1991), Old Trkic Word Fornation i, II, Wiesbaden.

A. von, (1988), Eski Trkenin Grameri, (ev. Mehmet Dil Kurumu Yaynlar. Akaln), Ankara: Trk

............. , (1931), Aalytischer Idex zt den Fiif Ersten Steken der Trkischeli Turfa-Texte, Verlag der Akademie der Wissenschaften in Kommision bei Waltcr
De Gruyter Genelkurmay U.Co .. Berlin. Bakanl,

(1979L. Miiterek Askeri Terimler Szl (Taslak).

Basmevi..

stanbul:

Harp Akademileri Harp Akademileri

Komutanl,

(1971), Askeri Tertler Szl, stanbul: Harp AkademileGlossar, E. J.

Trk

ri Basmevi,. HOUTSMA, KAFESOGLU. M. TI., (1894), Ei/ trkische-arabisches brahim,

a-n

Leiden. Aratrma

(1977), Trk Milli Kiiltiirii, Ankara:

Kltrn

Enstits MALOV.

Yaynlar.

Sergey Yetmovi, (1957), Yazk Ieltx Kazaxskoy SSR. Alma-Ata. Mustafa,

Uygrov, zdatel'stvo

Akademii

Nauk

MAHARRAMOV. BakI. MENGES, Karl

(1995), Hsubi Liidt- Voyemy Slovar. "Vatan" The Trkic Languages

nariyyau,

H., (1968),

and Peoples, .Wiesbaden:

Otto

H arrassowi z. NADEL YAYEV, Nauka, ORKUN. V. M., D. M. Nasilov Leningrad. vd., (1969), Drevnetyurkskiy

Slovar, zdatelstvo

Hseyin Namk, (1987), Eski Trk Yaztlar, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

132

S VE

so iLE Y APLAN

TARiHI ASKERI TERiMLER DisiPLiNLERARAS BiR NCELEME

ZERiNE

RASANEN,

Martti, (1969)

Versuc/ eies etyologisc/e Wrterbuc/s der Tiirksprache.

Fenno-Ugricae, Helsinki. Hazrlayanlar: E. Ylmaz, N. Demir), Ankara:

Lexiea Societatis TEKiN.

Talat, (2004a). Makaleler LI (Yayma nc Kitap . .. ... , (2004b),

Irk Bitig, (Editr: E. Ylmaz, N. Demir), Ankara: nc Kitap .

...... (2003), Orho Trkesi Grameri . ..... , (1993), Hular Dili, Ankara: Doruk Yaynlar . ................ ,( 1988), Orhon Yautlar, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar . .. ( 1969), A Grannar of Orklo Turkic . TOPARLI, N. H. Yank, (2000), Kitab- Mecn- Terciind- Trki ve Acem ve Mugali. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Recep, M. S. genli, (1993), Derleme Siizliiii, C IX, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Merriarn- Webstcr Ine ..

Trk Dil Kurumu,

webser's Third New Interatioal Dictioary, (I 993), Springfield,

Massaeusetts.

133