Το Φλαμένκο, Τέχνη Ισπανική, Ψυχή

Τσιγγάνικη
Για χιλιάδες χρόνια ο ισπανικός πολιτισμός είναι φημισμένος για τον μουσικό και
χορευτικό του πλούτο, από την προϊστορική εποχή στην Ιβηρική χερσόνησο μέχρι
και τις μέρες μας και στη μητρόπολη και στις πρώην αποικίες. Ιστορικοί της Ρώμης
έγραψαν για τις delicias, τις νέες του Cadiz που τις κουβαλούσαν στη Ρώμη για να
χορέψουν για την αριστοκρατία. Σε αυτό το υπόστρωμα άνθισαν και οι
πολιτισμικές επιρροές της μακράς αραβικής κατοχής. Φημολογείται πως η πρώτη
ευρωπαϊκή Σχολή Χορού ιδρύθηκε στην Κόρδοβα, υπό τη διεύθυνση κάποιου Al
Zyriab, (Το Μαυροπούλι, στα αραβικά), πρόσφυγα από τη Βαγδάτη, όπου ήταν
στην αυλή του Χαρούν Αλ Ρασίντ στο τέλος του 18ου αιώνα. Μερικοί
υποστηρίζουν πως ήταν και ο δημιουργός της κιθάρας, εξελίσσοντας κάποιο
αραβικό μουσικό όργανο. Ακόμα και αν αυτό είναι μύθος, έχει γερές ιστορικές
βάσεις. Ήδη από τον 13ο αιώνα κάποιος βορειοαφρικανός συγγραφέας έγραφε: «Η
τέχνη της κατασκευής μουσικών οργάνων έχει φτάσει στην Ανδαλουσία, κυρίως
στη Σεβίλλη, σε τέτοια τελειότητα και υψηλά επίπεδα παραγωγής που το γεγονός
πως στη Βόρεια Αφρική έχουμε τέτοια όργανα οφείλεται στο ότι τα φέρνουμε από
την Ισπανία» Επίσης πιστεύεται πως η ευρωπαϊκή παράδοση των τροβαδούρων
προέρχεται από την ίδια ρίζα, όπως αυτή μετεξελίχτηκε από μιαν άλλη πολύ
παλιότερη, την αρχαία ελληνική: έχει καταγραφεί πως το 1064, μετά την πολιορκία
και την άλωση του Μπαρμπάστρο, τότε πολιτείας αραβικής νότια των Πυρηναίων,
τα στρατεύματα των Νορμανδών και Ακουιτάνιων νικητών απήγαγαν και
μετέφεραν στην Ακουιτανία χίλιες κοπέλλες qiyan, δηλαδή Αραβο-Ίβηρες
τραγουδίστριες.

(Αριστερά: Χορεύτρια του Φλαμένκο Πίνακας H. Nijenhuis)

Υπήρχαν βέβαια και οι Τσιγγάνοι (los gitanos). Με προέλευση τη Βόρεια Ινδία,

έφτασαν στην Ισπανία κάποια στιγμή στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας, πιθανόν
μέσω της Βόρειας Αφρικής. Φαίνεται πως ανέλαβαν τον χορό και το τραγούδι κατ’
αποκλειστικότητα, όπως έκαναν σε όλους τους τόπους απ’ όπου πέρασαν: Περσία,
Αίγυπτος, Ουγγαρία, γιατί όχι, και στην Ελλάδα. Μερικοί πιστεύουν πως
προέρχονται από μια κάστα διασκεδαστών στην πατρίδα τους, την Ινδία.

Με τέτοια προϊστορία δεν είναι καθόλου παράξενο που οι τσιγγάνοι στη Νότια
Ισπανία αγάπησαν και ανέλαβαν να υπηρετήσουν την τέχνη του Φλαμένκο, μια
μουσική τέχνη τόσο πλούσια, τόσο βαθιά και τόσο ζωντανή, κατάλληλη να
εκφράσει τα πιο βαθιά ανθρώπινα πάθη.

Το Φλαμένκο δημιουργήθηκε από τις ίδιες κοινωνικές δυνάμεις που δημιούργησαν

τα αμερικάνικα Μπλουζ και το ελληνικό Ρεμπέτικο, δηλαδή τους απόκληρους και
κοινωνικά καταπιεσμένους. Οι στίχοι των τραγουδιών του Φλαμένκο είναι γεμάτοι
λύπη, βία και θάνατο. Το Κάντε Χόντο (Cante Jondo) θεωρείται η πιο αρχαία
μορφή Φλαμένκο: μια ανδρική φωνή, χωρίς συνοδεία οργάνων, διηγείται ιστορίες
λυπητερές, ιστορίες καταπίεσης. Ο χορός και η κιθάρα προστέθηκαν αργότερα.
Αυτό που σήμερα θεωρείται γνήσιο φλαμένκο, το τραγούδι των Τσιγγάνων της
Ανδαλουσίας, καθιερώθηκε στα τέλη του 17ου αιώνα. Αυτό, επειδή έχουμε μία
περιγραφή ενός ταξιδευτή για ένα φλαμένκο juerga, είδος λαϊκής γιορτής, σε μία
ΦΛΑΜΕΝΚΟ, ΑΝΔΑΛΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΣΙΓΓΑΝΟΙ

FLAMENCO : μουσική στενά συνδεδεμένη με την κιθάρα, το τραγούδι, το χορό, τα

παλαμάκια που κρατούν το ρυθμό του και τις καστανιέτες. Σήμερα θεωρείται το
αντιπροσωπευτικότερο στοιχείο της Ισπανίας στα μάτια όλου του κόσμου. Δεν
υπάρχει γωνιά της γης που να μην είναι γνωστή αυτή η τέχνη. Και αυτό συμβαίνει
γιατί στη δημιουργία του φλαμένκο επέδρασαν μουσικά στοιχεία απ’ όλες τις
παραδόσεις που άνθισαν ή μεταφέρθηκαν στην Ανδαλουσία από τον 8ο ως και τον
15ο αιώνα, διατηρώντας τις Ελληνικές, Ινδικές, Αιγυπτιακές, Εβραϊκές, και Αραβικές
ρίζες τους.
Η Ανδαλουσία είναι η νοτιότερη περιοχή της Ισπανίας που διαιρείται στις εξής οκτώ
επαρχίες :
ΣΕΒΙΛΛΗ, ΚΑΔΙΞ, ΚΟΡΔΟΒΑ, ΜΑΛΑΓΑ, ΓΡΑΝΑΔΑ, ΧΟΥΕΛΒΑ, ΧΑΕΝ και
ΑΛΜΕΡΙΑ.
Αν στην Ανδαλουσία δεν συγκεντρώνονταν όλα αυτά τα μουσικά στοιχεία, ίσως
σήμερα να μην υπήρχε η τέχνη του φλαμένκο. Το ίδιο θα συνέβαινε αν δεν έφτανε
στην Ανδαλουσία εκείνη την εποχή μια μερίδα ανθρώπων που να δέσει μεταξύ τους
όλα αυτά τα στοιχεία και να δημιουργήσει την μουσική του φλαμένκο. Αυτοί οι
άνθρωποι ήταν οι τσιγγάνοι που προέρχονται κατά πάσα πιθανότητα από την Ινδία,
γιατί η τσιγγάνικη γλώσσα -Romani- με την Ινδική -Sanscrit- παρουσιάζουν πολλές
ομοιότητες.
Μεγάλος αριθμός τσιγγάνων εγκατέλειψε την Ινδία στις αρχές του 9ου αιώνα.
Πρώτος σταθμός τους ήταν η Ελλάδα στην οποία έμειναν για αρκετούς αιώνες και
μετά σκορπίστηκαν σε όλη τη Βαλκανική χερσόνησο, την Ρωσία, Αυστρία, Ουγγαρία
και τις Κάτω Χώρες ώσπου το 1452 έκαναν την εμφάνισή τους στην Ιβηρική
χερσόνησο. Αρχικά οι Σπανιόλοι νόμιζαν ότι προέρχονταν από την Αίγυπτο και γι’
αυτό τους έλεγαν Αιγύπτιους, στα Ισπανικά Egiptanos το οποίο παραφράστηκε με τον
καιρό σε gitanos. Έτσι πήραν την ονομασία γύφτοι ή τσιγγάνοι. Από τότε έζησαν
στην Ισπανία κάτω από φτωχές συνθήκες και με μεγάλες στερήσεις.
Στο τέλος του 15ου αιώνα εκδόθηκε διάταγμα εναντίον όλων νομαδικών φυλών,
συμπεριλαμβανομένων των τσιγγάνων. Έπρεπε μέσα σε 60 ημέρες να εγκαταλείψουν
την Ισπανία. Πολλοί τσιγγάνοι τότε κατέφυγαν στην Ανδαλουσία, όπου ασχολήθηκαν
κυρίως με τις γεωργικές εργασίες προστατευόμενοι από τους ευγενείς της περιοχής.
Οι διώξεις τών τσιγγάνων κράτησαν μέχρι το 1759.Επειδή δέ κατά τη διάρκεια των
διώξεων το όνομα τσιγγάνος ή γύφτος είχε παρεξηγηθεί, πήραν το ψευδώνυμο
“FLAMENCO” που είναι λέξη Αραβικής προέλευσης και σημαίνει “αγρότης από την
παρέα - από το συνάφι σας”.
Μέχρι το 1759 η τέχνη του φλαμένκο ήταν μια κλειστή τέχνη, μόνο για τους
τσιγγάνους, συνδεδεμένη με τον τρόπο ζωής, τις διώξεις και τις στερήσεις που
υπέστησαν. Από δω κι έπειτα αρχίζουν να εκτελούνται δημόσια τα τραγούδια τους
που πήραν και το ίδιο ψεύδώνυμο με αυτούς : FLAMENCO

Προέλευση της λέξης "flamenco"

Η λέξη "flamenco", η οποία αναφέρεται στο γνωστό μουσικό και χορευτικό είδος,
είναι γνωστή από τα μέσα του 19ου αιώνα. Η ετυμολογική της προέλευση δεν είναι
αποδεδειγμένη, όμως υπάρχουν τέσσερις θεωρίες σχετικά:

Από τους "fellah-mengu"

Σύμφωνα με τον Blas Infante, ο όρος "flamenco" προκύπτει από την

ισπανοαραβική έκφραση "fellah-mengu", που σημαίνει "χωρικός χωρίς γη". Η
συγκεκριμένη θεωρία δεν αποδεικνύεται ιστορικά ή μουσικολογικά, αλλά είναι
περισσότερο μια πολιτικοιδεολογική υπόθεση. Παρ' ολ' αυτά, κι ο Padre García
Barrioso επίσης υποστήριξε ότι η λέξη "flamenco" προέρχεται από τη μαροκινή
έκφραση "fellah-mangu" που σημαίνει "το τραγούδι των χωρικών".

Από το πτηνό flamenco

Υπάρχουν θεωρίες που υποστηρίζουν ότι η λέξη flamenco προέρχεται από το

ομώνυμο πουλί, καθώς η εσωτερικότητα της έκφρασης, αλλά και η κινησιολογία,
παραπέμπει στο εν λόγω πτηνό και κυριολεκτικά και μεταφορικά, σύμφωνα με
μεσαιωνικούς συμβολισμούς.

Από τη Φλαμανδία

Σύμφωνα με τον Felipe Pedrell, το flamenco έγινε γνωστό στην Ισπανία στην
εποχή του Καρόλου του 5ου. Κάποιοι προσθέτουν ότι στους χορούς που
οργανώνονταν για να υποδεχτούν το βασιλιά, ο λαός φώναζε "¡Báilale el
flamenco!", εννοώντας να χορέψουν όλοι για το Φλαμανδό βασιλιά. Την υπόθεση
αυτή αντικρούει το γεγονός ότι η μουσική και ο χορός διαδόδηκαν στα μέσα του
19ου αιώνα, πολύ αργότερα από το γεγονός αυτό.
Από τους τσιγγάνους, γνωστοί και ως Flamencos

Το 1881, ο Demófilo, στο πρώτο του δοκίμιο σχετικά με το Flamenco, υποστηρίζει

ότι η λέξη "flamenco" οφείλει την ονομασία της στους πρώτους εκφραστές, τους
τσιγγάνους, οι οποίοι ονομάζονται και flamencos. Μάλιστα, ο George Borrow
σαράντα χρόνια πριν αναφέρει στο βιβλίο του "Los Zíncali: Los Gitanos De
España" τους τσιγγάνους ως Flamencos, ενισχύοντας τη θεωρία του Demófilo. Ο
λόγος που οι τσιγγάνοι ονομάζονται Flamencos, ενδεχομένως να προκύπτει από τη
λέξη "flama", υπονοώντας το φλογερό ταμπεραμέντο των τσιγγάνων.