Nguyn ng Dung V Cng Giao - ng Minh Tun Nguyn Minh Tun - L Khnh Tng

ABC VE HIEN PHAP

ABC
VE

HIEN PHAP

83 Cau Hoi - ap

ABC

VE HIEN PHAP
9 7 8 6 0 4 7 7 0 6 2 1 1

83 Cau Hoi - ap

Nha xuat ban The Gii

ABC V HIN PHP

ABC V HIN PHP

83 Cu Hi - p
Bin son
Nguyn ng Dung V Cng Giao ng Minh Tun Nguyn Minh Tun L Khnh Tng

Nh xut bn Th Gii

4 |

LI GII THIU

Hin php 1992 (sa i, b sung nm 2001) ang trong tin trnh tho lun tip tc sa i v b sung. y l mt s kin ln ca t nc v l mt dp quan trng cc cng dn v t chc ng gp kin, thc hin quyn v trch nhim tham gia qun l nh nc v x hi. S tham gia ca ngi dn v cc t chc, mt cch trc tip hoc gin tip, l mt yu t thit yu bo m tnh dn ch ca hin php, bo m quyn lp hin thc s thuc v nhn dn. Mc d Vit Nam t trc ti nay c nhiu gio trnh, sch chuyn kho v bi vit v hin php v sa i hin php, song nhng cng trnh ny ch yu nhm phc v ngi c l sinh vin lut, gii lut gia, nhng ngi nghin cu v cc cng chc, vin chc nh nc. Vic bin son cc ti liu gii thiu v hin php cho cng chng v nhng ngi khng c chuyn mn su v php lut cha c quan tm thch ng trong nhng nm qua. gp | 5

phn khc phc tnh trng , mt nhm ging vin ca Khoa Lut, i hc Quc gia H Ni phi hp vi Vin Nghin cu X hi, Kinh t v Mi trng (ISEE) bin son v xut bn cun sch ABC v hin php. Cun sch ny bao gm nhng kin thc ph thng v hin php v vic xy dng, sa i hin php. V th, n khng ch cp n hin php ca Vit Nam m cn ca cc quc gia khc trn th gii. Chng ti hy vng cun sch s gip bn c c c nhng kin thc c bn nht v nhng vn nu, lm c s ng gp mt cch tch cc v hiu qu vo qu trnh sa i, b sung hin php hin hnh cng nh tham gia vo vic gim st thi hnh hin php mi trong tng lai. Do thi gian bin son gp rt, cun sch kh trnh khi nhng hn ch, khim khuyt. Chng ti mong nhn c s gp chn tnh ca bn c c th hon thin n phm ny trong cc ln xut bn tip theo.
H Ni, Xun 2013 NHM BIN SON

6 |

MC LC

Phn I: KHI QUT V HIN PHP V SA I HIN PHP ................................................13 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Hin php l g? ............................................................13 Ti sao cn c hin php? .............................................13 Hin php tn ti di nhng hnh thc no? .........14 Hin php xut hin t bao gi v pht trin nh th no? ...........................................16 Hin php c nhng chc nng g?............................18 Hin php quan trng nh th no i vi mt quc gia? ...................................................20 Hin php quan trng nh th no i vi mi ngi dn? ................................................21 Hin php c v tr nh th no trong h thng php lut quc gia?............................22 C nhng yu t g phn bit gia hin php v cc o lut khc ca quc gia? .............................22 V sao ni hin php l mt kh c x hi? ........23 V sao ni hin php l vn bn th hin v bo v ch quyn ca nhn dn? ...........................24 V sao ni hin php l vn bn t chc quyn lc nh nc? .....................................................26 V sao ni hin php l phng tin bo v quyn con ngi, quyn cng dn?............................26

| 7

14. V sao ni hin php l cng c phng, chng tham nhng? ..................................................................27 15. V sao ni hin php l cng c nh gi mt nn dn ch? ..........................................................29 16. Hin php vi php quyn (rule of law) lin h vi nhau nh th no? .....................................30 17. Tam quyn phn lp l g? Th hin qua hin php nh th no?.......................... 31 18. Nguyn tc tp quyn l g? Th hin qua hin php nh th no?............................. 33 19. Ch ngha hp hin l g? Lin h vi hin php nh th no? ...........................35 20. Bo hin l g? C nhng m hnh bo hin no? ....37 21. Hin php ca quc gia no c coi l c nh hng nht trn th gii? V sao? .......................39 22. Xy dng v sa i hin php l g? C g khc nhau? ...........................................................40 23. Ti sao phi sa i hin php? ..................................42 24. Nhng nguyn tc c bn ca vic xy dng, sa i hin php? .............................................................. 43 25. Quy trnh xy dng, sa i hin php nh th no? .. 44 26. Nhng ch th no tham gia xy dng, sa i hin php? ........................................................51 27. Quyn lp hin v quyn lp php ging v khc nhau nh th no? ..........................................54 28. Quc hi lp hin v quc hi lp php ging v khc nhau nh th no? ..........................................56 29. K thut lp hin l g? K thut lp hin khc g so vi k thut lp php? ...............................57 30. C ni dung no ca hin php khng th c sa i khng? V sao? .................................................59 31. Nhng yu t no to nn tnh bn vng ca hin php? ...............................................................60

8 |

32. V tr, vai tr ca nhn dn trong vic xy dng, sa i hin php? ........................................................61 33. Trng cu dn v sa i hin php l g? ............62 34. Tham vn nhn dn trong qu trnh xy dng, sa i hin php l g? ...............................................63 35. X hi dn s v hin php c mi quan h nh th no? Cc t chc x hi dn s c vai tr nh th no trong vic xy dng, sa i hin php? ....66 36. V tr, vai tr ca cc t chc chnh tr trong vic xy dng, sa i hin php? ..................68 37. Ti sao cho n trc nm 1945 Vit Nam khng c hin php? .....................................................69 38. Cho n nay Vit Nam c my bn hin php?..70 39. Hin php Vit Nam 1946 c nhng c im v ni dung g ni bt? .................................................71 40. Hin php Vit Nam 1959 c nhng c im v ni dung g ni bt? .................................................73 41. Hin php Vit Nam 1980 c nhng c im v ni dung g ni bt? .................................................74 42. Hin php Vit Nam 1992 c nhng c im v ni dung g ni bt? .................................................75 43. Hin php Vit Nam 1992 c sa i, b sung nhng ni dung g vo nm 2001? ............. 76 44. Ti sao Hin php Vit Nam 1992 cn tip tc c sa i, b sung?.................................................78 Phn II: CC NI DUNG C BN CA HIN PHP ...............................................................79 45. Hin php thng bao gm nhng ni dung g? ....79 46. Quyn con ngi, quyn cng dn v quyn hin nh c g khc nhau? ..........................................80

| 9

47. Vic quy nh cc quyn trong hin php c mi quan h nh th no vi cc iu c quc t v quyn con ngi m quc gia l thnh vin? ...........81 48. Cc quy nh v quyn con ngi, quyn cng dn thng c t v tr no trong hin php? .......... 82 49. Hin php trn th gii thng ghi nhn nhng quyn con ngi, quyn cng dn no? ...................... 82 50. Hin php Vit Nam ghi nhn nhng quyn con ngi, quyn cng dn no? .......................................83 51. Vic ghi nhn cc quyn con ngi, quyn cng dn trong Hin php Vit Nam c g khc so vi trong hin php ca cc nc trn th gii? .............84 52. Hin php trn th gii v Hin php Vit Nam quy nh nhng gii hn no v quyn con ngi, quyn cng dn?............................................................85 53. Hin php trn th gii v Hin php Vit Nam quy nh nhng ngha v no ca con ngi v ca cng dn? ...........................................................86 54. Quyn bnh ng c cp trong Hin php Vit Nam nh th no?.................................................88 55. Quyn t do v an ton c nhn c cp trong Hin php Vit Nam nh th no? ..................88 56. Cc quyn lin quan n t tng t php c cp trong Hin php Vit Nam nh th no? ...........89 57. Quyn bu c, ng c v tham gia i sng chnh tr c cp trong cc Hin php Vit Nam nh th no?.................................................90 58. Cc quyn t do t tng, ngn lun, lp hi, hi hp c cp trong Hin php Vit Nam nh th no?...................................................................91 59. Hnh thc chnh th l g? Hin php trn th gii ghi nhn nhng hnh thc chnh th no? ............... 92

10 |

60. Nhng hnh thc chnh th no tng c xc nh trong cc hin php ca Vit Nam? ...........94 61. ng chnh tr l g? Vn ng chnh tr c quy nh nh th no trong hin php trn th gii?......... 96 62. Vn ng chnh tr c quy nh nh th no trong Hin php Vit Nam? ....................................... 99 63. Bu c l g? Vn bu c c quy nh nh th no trong hin php trn th gii?............ 100 64. Vn bu c c quy nh nh th no trong Hin php Vit Nam? ......................................101 65. Ch kinh t l g? c quy nh nh th no trong hin php trn th gii v Hin php Vit Nam? ............................................102 66. Ch s hu v s hu t ai dc quy nh nh th no trong Hin php Vit Nam? ................104 67. Quc hi (ngh vin) l g? C v tr nh th no trong b my nh nc? ............................................106 68. T chc ca quc hi (ngh vin) c quy nh nh th no trong hin php trn th gii v Hin php Vit Nam? ............................................108 69. Thm quyn ca quc hi (ngh vin) c quy nh nh th no trong hin php trn th gii v Hin php Vit Nam?................................ 109 70. Nguyn th quc gia l ai? C v tr nh th no trong b my nh nc? ............................................110 71. Thm quyn ca nguyn th quc gia c quy nh nh th no trong hin php trn th gii v Hin php Vit Nam?................................ 112 72. Chnh ph l g? C v tr nh th no trong b my nh nc? ...................................................... 114 73. T chc ca chnh ph c quy nh nh th no trong hin php th gii v Hin php Vit Nam? ....116

| 11

74. Thm quyn ca chnh ph c quy nh nh th no trong hin php trn th gii v Hin php Vit Nam? ............................................117 75. Th tng chnh ph l ai? Thm quyn ca th tng chnh ph c quy nh nh th no trong hin php trn th gii v Hin php Vit Nam?...... 118 76. To n l g? C v tr nh th no trong b my nh nc? ........................................... 120 77. T chc ca to n c quy nh nh th no trong hin php trn th gii v Hin php Vit Nam? .....................................................................122 78. Ti sao tnh c lp ca to n li quan trng? Hin php trn th gii v Hin php Vit Nam quy nh nh th no v vn ny? ...........................124 79. C quan cng t l g? C v tr nh th no trong b my nh nc? ........................................... 126 80. T chc ca c quan cng t c quy nh nh th no trong hin php trn th gii v Hin php Vit Nam? ............................................127 81. Chnh quyn a phng l g? Hin php th gii v Hin php Vit Nam quy nh nh th no v ni dung ny? .........................................................128 82. Cc c quan hin nh c lp l g? C nhng c quan no c quy nh trong hin php trn th gii v Hin php Vit Nam? ....................................131 83. U ban quc gia v bo v v thc y nhn quyn l g? Hin php th gii v hin php Vit Nam quy nh nh th no v c quan ny? ...................... 133

12 |

Phn I: KHI QUT V HIN PHP V SA I HIN PHP

Cu hi 1 Hin php l g? C nhiu quan im v nh ngha v hin php. Tuy nhin, hiu mt cch khi qut, hin php l o lut c bn ca mt quc gia, dng xc nh th ch chnh tr, cch thc t chc, hot ng ca b my nh nc v bo v cc quyn con ngi, quyn cng dn. Trong h thng php lut ca quc gia, hin php l o lut c hiu lc php l cao nht. Tt c cc vn bn php lut khc phi ph hp, khng c tri vi hin php. V tr ti cao ca hin php l do n phn nh su sc nht ch quyn ca nhn dn v v nguyn tc phi do nhn dn thng qua (qua hi ngh lp hin, quc hi lp hin hoc trng cu dn). iu ny khc vi cc o lut bnh thng ch do quc hi (ngh vin) gm nhng ngi i din do dn bu v u quyn xy dng. Cu hi 2 Ti sao cn c hin php? Lch s tn ti v pht trin ca hin php gn lin vi lch s pht trin ca loi ngi. Do nhu cu chung | 13

sng, duy tr s tn ti v pht trin, con ngi cn c nh nc. Cc nh nc cn c xy dng da trn nhng quy tc t chc bo m rng b my c quan ca n c th qun l c mi hot ng trong x hi mt cch hiu qu. Ngay t thi c i, phng ng v cng nh phng Ty, c nhng vn bn cp n nhng quy tc t chc v hot ng ca nh nc m i khi c coi nh l hin php, v d nh Hy Lp. Tuy nhin, phi n thi k Cch mng T sn, do nhu cu hon thin cc quy nh v cch thc t chc b my nh nc v ghi nhn cc quyn t do ca ngi dn hn ch vic lm dng ca chnh quyn mi dn n s ra i ca hin php theo cch hiu hin i. Trong thi i ngy nay, s hin din ca hin php, thnh vn hoc khng thnh vn, l mt tiu ch khng th thiu ca ch dn ch. Hin php c tc dng khng nh tnh chnh ng ca nh nc, bo m quyn lc nh nc thuc v nhn dn, xc nh nhng phng thc nhn dn thc hin quyn lc nh nc v ngn chn s xm phm ca chnh quyn lc nh nc n cc quyn v t do ca ngi dn. Hin php, do , rt cn thit cho s pht trin ca mt t nc cng nh mi ngi dn. Cu hi 3 Hin php tn ti di nhng hnh thc no? Xt hnh thc biu hin, c hai loi hin php: hin php thnh vn v hin php khng thnh vn. 14 |

Hin php thnh vn c lp thnh mt vn bn ring v c tuyn b chnh thc l lut c bn ca nh nc, c hiu lc php l ti cao. Hin ti, hu ht quc gia trn th gii c hin php thnh vn, do dng thc ny hin php c ni dung r rng, c th, d p dng hn hin php khng thnh vn. Hin php thnh vn thng thng c mt vn bn duy nht, nhng i khi ngoi vn bn chnh cn km theo cc bn tu chnh (nh Hin php Hoa K), hoc mt vn bn khc (nh Hin php Cng ho Php 19581). Hin php khng thnh vn l tp hp cc quy phm, tp qun v t tng phn nh nhng gi tr ct li ca mt quc gia, c th hin trong mt s o lut, vn bn chnh tr, php l v thm ch c n l. Cc quy phm, tp qun v t tng ny c coi nh l cc quy tc mang tnh hin php, c hiu lc ti cao, cho d chng khng cu thnh mt vn bn ring v khng c tuyn b chnh thc l lut c bn ca nh nc. Hin ti ch c hin php ca mt vi nc (bao gm Anh, New Zealand, Israel) thuc dng ny. Nc Anh l mt v d in hnh ca dng hin php khng thnh vn. Hin php nc ny c hnh thnh t cc ngun: i) Mt s vn kin php l mang tnh lch s (i Hin chng Magna Carta
1

Tuyn ngn Nhn quyn v Dn quyn 1793 ca Cch mng Php c nhc n trong Li ni u v c coi l mt phn ca Hin php Cng ho Php 1958.

| 15

nm 1215, Lut v cc quyn nm 1689..); ii) Mt s o lut quan trng hin hnh (Lut nhn quyn nm 1998, Lut t do thng tin nm 2000, Lut ci cch Hin php nm 2005..); iii) Mt s tp qun chnh tr (chng hn, tp qun Nh Vua (hay N hong) tham vn cc b trng trc khi ra quyt nh..); iv) Mt s n l ca Ta n (chng hn, phn quyt trong v Entick kin Carrington, trong xc lp nhng nguyn tc gii hn quyn lc ca ngnh hnh php); v) Hc thuyt ca mt s chuyn gia v hin php (chng hn nh John Locke, Walter Bagehot, A.V Dicey..). Cn c vo th tc sa i, c th chia hin php thnh hai loi cng (rigid constitution) v mm do (exible constitution), trong hin php cng i hi vic sa i phi tun theo nhng th tc c bit2, cn hin php mm do th c th sa i theo th tc lp php thng thng ca ngh vin. Xt theo hai tiu ch k trn, Vit Nam c hin php thnh vn v thuc dng mm do. Cu hi 4 Hin php xut hin t bao gi v pht trin nh th no? Nh cp, t hng ngn nm trc cng nguyn, nhiu khu vc c nhng o lut c
2

V d, nh Hin php Hoa K. Vic sa i hin php ny phi c s ng ca ngh vin ca 3/4 s tiu bang, hoc phi thng qua mt Hi ngh lp hin.

16 |

thit lp iu chnh nhng mi quan h c bn trong x hi. V th, i khi chng cng c coi l hin php. Mc d vy, theo ngha hin i, Hin php Hoa K 1787 c tha nhn rng ri l bn hin php thnh vn u tin trn th gii. Trong thi k u (cui th k 18 n ht th k 19), cc hin php ch yu c xy dng Bc M v chu u, sau dn lan sang mt s nc chu v chu M La-tinh. Phi t sau thp k 1940, s quc gia trn th gii c hin php mi tng nhanh, c bit khu vc chu v chu Phi, cng vi thng li ca phong tro ginh c lp dn tc v s tan r ca h thng thuc a ca cc nc thc dn chu u. Hin nay, khng ch cc quc gia m mt s lnh th trn th gii cng ban hnh hin php. Trong giai on u, hin php (cn gi l hin php c in) thng c ni dung hp (ch yu quy nh v t chc b my nh nc v mt s quyn c bn ca cng dn). K t sau nm 1917, xut hin m hnh hin php ca cc nc XHCN (XHCN) vi ni dung rng hn nhiu (ngoi cc vn v t chc b my nh nc v quyn cng dn, cn cp n c ch kinh t, chnh sch vn ho, x hi, khoa hc, quc phng, an ninh). Xen gia hai trng phi ny l mt dng hin php c ni dung trung ho. K t u thp k 1980, hin php hin i c xu hng hin nh cc c quan c lp gim st quyn lc (hi ng bu c quc gia, hi ng/to n hin php, ngn hng nh nc, ombudsman, c quan cng v, c quan nhn quyn | 17

quc gia, c quan chng tham nhng quc gia) nhng thit ch m trc t hoc cha c quy nh trong hin php. Qu trnh pht trin bao gm c vic sa i hoc thay th hin php. Hu ht cc quc gia trn th gii u tng nhiu ln sa i hoc thay th hin php. V d, thuc dng cng, Hin php M t 1787 n nay tri qua 27 ln tu chnh, cn thuc dng mm do, Hin php Thi Lan t nm 1932 n nm 2007 16 ln thay i (cha tnh cc bn hin php lm thi)S sp ca h thng cc nc XHCN Lin X-ng u c vo nhng nm cui th k 20 dn n s thay i hin php ca mt lot quc gia trong khu vc ny v nhiu khu vc khc trn th gii. Cu hi 5 Hin php c nhng chc nng g? Hin php c cc chc nng c bn sau y: Thit lp v trao quyn cho b my nh nc: Hin php quy nh c cu ca b my nh nc v trao quyn hn cho cc c quan nh nc chnh (quyn lp php cho Ngh vin/Quc hi, quyn hnh php cho Chnh ph, quyn t php cho Ta n). Ch khi c quy nh trong hin php, cc c quan nh nc v quyn lc ca cc c quan mi c tnh php l chnh ng. 18 |

 Gii hn v kim sot quyn lc ca cc c quan nh nc: Cng vi vic trao quyn, hin php xc nh gii hn v cch thc s dng quyn lc c giao ca cc c quan nh nc. Ngoi ra, hin php cn thit lp cc c ch v thit ch gim st, kim sot v x l vic lm dng quyn lc ca cc c quan nh nc (v d, c ch gim st ni b gia cc c quan nh nc; c ch gim st ca x hi thng qua cc quyn con ngi, quyn cng dn; c ch gim st thng qua cc c quan hin nh c lp). Bo v, thc y cc quyn con ngi, quyn cng dn: Quyn con ngi, quyn cng dn l mt trong nhng ni dung quan trng nht khng th thiu ca cc hin php t trc ti nay. Bn cnh vic ghi nhn cc quyn con ngi, quyn cng dn, cc hin php cn quy nh cc c ch, thit ch bo m rng cc quyn c tn trng, thc hin trong thc t, v d nh U ban nhn quyn quc gia. Chnh v vy, theo Alexander Hamilton: Bn thn Hin php, vi ngha thc s v mc ch hu dng thc s, chnh l mt o lut v cc quyn3. Ngoi cc chc nng c bn nu trn, mt s hin php cn ng vai tr l vn bn tuyn b cc gi tr ct li ca mt dn tc v nhng nh hng pht trin ca mt t nc.
3

Jame Madison, Alexander Hamilton, John Jay, The Federalist Pappers (U.S.A: Penguin Group, 1987), tr. 477.

| 19

nh: Ngi dn Thi Lan ang tp trung quanh Tng i Dn ch ti th Bangkok. Tng i, vi bn Hin php 1932 nm trn b trung tm, nh du s chm dt ca ch qun ch tuyt i v chuyn sang qun ch lp hin (qun ch i ngh).

Cu hi 6 Hin php quan trng nh th no i vi mt quc gia? Mt bn hin php tt l nn tng to lp mt th ch chnh tr dn ch v mt nh nc minh bch, qun l x hi hiu qu, bo v tt cc quyn li ca ngi dn. y l nhng yu t khng th thiu mt quc gia n nh v pht trin. Lch s nhn loi cho thy hin php gn lin vi vn mnh ca mi quc gia. S thnh vng, tnh nng ng, sc sng to mnh m ca x hi v kh nng ho gii khng hong mt cch nhanh chng ca mt s quc gia (Hoa K, Nht Bn, c) c cho l xut pht t nhng nguyn tc c xc lp trong 20 |

hin php ca cc nc ny. Ngc li, s suy yu v sp ca nhiu quc gia c nguyn nhn t nhng thit ch, quy phm chuyn chnh, tp quyn v xa ri thc t trong hin php ca cc nc . Cu hi 7 Hin php quan trng nh th no i vi mi ngi dn? Mt bn hin php tt rt quan trng vi mi ngi dn, xt trn nhiu phng din. Trc ht, mt bn hin php tt gip to lp mt nn dn ch thc s, trong mi ngi dn c th t do by t t tng, kin v quan im v cc vn ca t nc v bn thn mnh m khng s hi b n p hay trng pht. y l tin khai m v pht huy tr tu, nng lc ca mi c nhn trong x hi, cng nh phng, chng lm quyn v tham nhng. Mt bn hin php tt cng ng ngha vi vic ghi nhn y cc quyn con ngi, quyn cng dn ph hp vi cc chun mc chung ca cng ng quc t, cng nh cc c ch cho php mi ngi dn c th s dng bo v cc quyn ca mnh khi b vi phm. Hin php tt l cng c php l u tin v quan trng nht bo v dn quyn v nhn quyn. Cui cng, mt bn hin php tt, vi tt c nhng u im nu trn, s to ra s n nh v pht trin ca t nc, qua gip ngi dn thot khi s i ngho. | 21

Cu hi 8 Hin php c v tr nh th no trong h thng php lut quc gia? mi nc trn th gii, hin php u c coi l o lut gc ca quc gia, l nn tng xy dng cc o lut thng thng khc. Mi o lut thng thng u nhm c th ho cc ch nh, quy phm ca hin php, v v vy, khng c tri vi hin php. Khi hin php c thay th hoc sa i, cc o lut c nhng quy nh tri hoc cn thiu so vi ni dung ca hin php u phi c thay th hoc sa i theo. iu ny to ra tnh thng nht ca h thng php lut quc gia. Cu hi 9 C nhng yu t g phn bit gia hin php v cc o lut khc ca quc gia? Mt bn hin php khc bit so vi cc o lut thng thng khc ca quc gia nhng im c bn sau: Tnh cht: Hin php l vn bn th hin v bo v ch quyn ca nhn dn, thng qua vic gii hn quyn lc ca nh nc v khng nh cc quyn con ngi, quyn cng dn. Trong khi , cc o lut thng thng l tp hp nhng quy tc c x bt buc do nh nc lp ra qun l x hi, v th mang tnh cht l cng c php l ca nh nc, ch yu phn nh ch ca nh nc (tuy v nguyn tc khng c i ngc vi ch ca nhn dn v khng c tri vi hin php). 22 |

 Phm vi v mc iu chnh: Hin php c phm vi iu chnh rt rng, lin quan n tt c cc lnh vc chnh tr, kinh t, vn ho, x hi ca quc gia, song ch tp trung vo cc mi quan h c bn v ch cp n cc nguyn tc nh hng, nn tng, khng i su vo chi tit. Trong khi , cc o lut thng thng ch cp n mt lnh vc, thm ch mt nhm quan h x hi trong mt lnh vc nht nh, nhng i su iu chnh tng mi quan h c th. Th tc xy dng v sa i: Quy trnh xy dng v sa i hin php bao gm nhiu th tc cht ch v i hi nhiu thi gian hn so vi cc o lut thng thng, c bit vi nhng hin php cng. Ngay c vi nhng hin php mm do cng i hi vic xin kin nhn dn ( nhiu quc gia phi t chc trng cu dn) l bt buc khi xy dng hin php (trong khi mt s quc gia vic ny khng nht thit phi thc hin vi mi o lut thng thng). Thm vo , vic thng qua hin php cng i hi t l biu quyt cao hn (a s 2/3) so vi vic thng qua cc o lut thng thng. Cu hi 10 V sao ni hin php l mt kh c x hi? Theo T in php lut Black (Blacks Law Dictionary), hin php l mt hp ng gia chnh quyn v ngi dn, theo quyn cai tr ca chnh quyn do ngi dn trao cho. | 23

Hin php l nn tng cho vic t chc nh nc v qun l x hi. V th, vic xy dng hin php cng c ngha l vic xc nh cch thc cc mi quan h c bn trong x hi s c gii quyt nh th no. Do ch quyn nhn dn l quyn lc ti cao mt quc gia nn v nguyn tc ch c ngi dn mi c quyn xy dng hin php. V vn ny, Thomas Paine4 tng ni: Hin php khng phi l o lut ca mt chnh ph, m l o lut ca mt dn tc nhm cu thnh nn chnh ph. Qu trnh xy dng hin php tt yu din ra nhng tranh lun v tho hip gia cc c nhn v nhm cng dn nhm tm ra cch thc t chc nh nc v qun l x hi mang li nhiu li ch tt nht cho tt c mi ch th. V th, c th coi hin php l mt kh c x hi, mc d trn thc t iu ny khng bao gi chnh xc hon ton, bi rt t khi tt c c nhn v nhm trong x hi mt quc gia u c th tham gia v c vai tr, nh hng thc s trong qu trnh xy dng hin php. Cu hi 11 V sao ni hin php l vn bn th hin v bo v ch quyn ca nhn dn? Thut ng ch quyn nhn dn c cp vo th k XVIII bi J.J.Rousseau, ch ch chung ca cng
4

Thomas Paine (1737-1809) - nh trit hc, nh cch mng, ngi theo trng phi ch ngha t do c in, mt nhn vt ni bt trong phong tro Khai sng. ng l ngi ng h nhit tnh cuc cch mng ginh c lp ca cc thuc a M khi ch Anh. Nhng tc phm ni ting ca ng bao gm: Common Sense (1776), Rights of Man (1791), The Age of Reason (1794), Agrarian Justice (1795)..

24 |

ng x hi (nhn dn). Theo Rousseau, ch quyn nhn dn mang tnh cht ti cao, khng th t b v khng th phn chia. Vic chia quyn lc nh nc thnh cc quyn lp php, hnh php v t php ch l biu hin bn ngoi, cn thc cht, cc b phn ny u ph thuc vo v nhm thc hin quyn lc ti cao ca nhn dn. Ch quyn nhn dn l nn tng cho s ra i ca nh nc, v th cao hn, chi phi v l c s bo m s thng nht ca quyn lc nh nc. Hin nay, t tng v ch quyn nhn dn c tha nhn rng ri hu ht cc quc gia trn th gii. Hin php ca cc nc, di cc hnh thc khc nhau (nhng thng thng ngay Li ni u), u khng nh nhn dn l ngun gc ca quyn lc nh nc. V d, Li ni u ca Hin php Hoa K 1787 nu rng: Chng ti nhn dn Hp chng quc Hoa K, vi mc ch xy dng mt Lin bang hon ho hn, thit lp cng l, duy tr an ninh trong nc, to dng phng th chung, thc y s thnh vng chung, gi vng nn t do cho bn thn v con chu chng ta, quyt nh thit lp hin php ny cho Hp chng quc Hoa K. Hoc Li ni u Hin php nm 1946 ca nc Vit Nam Dn ch Cng ha quy nh: c nhn dn trao cho trch nhim son tho hin php, Quc hi nhn thy hin php cn phi c xy dng theo cc nguyn tc sau: on kt ton dn khng phn bit ni ging, giu ngho, gi trai, tn gio; bo m cc quyn t do dn ch cho nhn dn; kin thit quc gia trn nn tng dn ch. th hin v bo v ch quyn nhn dn, thng thng hin php ch c th c thng qua vi s chp thun ca nhn dn (qua trng cu dn). Thm vo , | 25

hin php thng quy nh cc nguyn tc bu c (t do, ph thng, bnh ng, trc tip v b phiu kn) nh l phng thc nhn dn y quyn cho cc thit ch i din. Ngoi ra, vic quy nh cc c ch, thit ch gim st, kim sot quyn lc (gia cc c quan nh nc v gia nhn dn vi nh nc) trong hin php cng l nhng cch thc bo m quyn lc ca nhn dn. Cu hi 12 V sao ni hin php l vn bn t chc quyn lc nh nc? Hin php ca quc gia no cng ng vai tr nh l mt o lut gc, c bn v khi qut nht, v t chc quyn lc nh nc. Chng u c nhng ch nh (tp hp cc quy nh, quy phm) xc lp c cu, cc quy tc t chc, vn hnh v mi quan h gia cc cu phn c bn ca b my nh nc, bao gm c quan lp php (quc hi/ngh vin), c quan hnh php (chnh ph) v c quan t php (ta n). Da trn cc ch nh ny ca hin php, cc o lut v t chc nh nc s c xy dng chi tit ho nhng vn cn cha c th. Cc o lut ny ch c th c th ha m khng c c nhng quy nh tri vi hin php. Cu hi 13 V sao ni hin php l phng tin bo v quyn con ngi, quyn cng dn? Nh cp, mt trong nhng chc nng c bn ca hin php l bo v cc quyn con ngi, quyn 26 |

cng dn. Thng qua hin php, ngi dn xc nh nhng quyn g ca mnh m nh nc phi tn trng v bo m thc hin, cng nhng cch thc bo m thc thi nhng quyn . Vi tnh cht l vn bn php l c hiu lc ti cao, hin php l bc tng chn quan trng nht ngn nga nhng hnh vi lm dng, xm phm quyn con ngi, quyn cng dn, cng nh l ngun tham chiu u tin m ngi dn thng ngh n khi cc quyn ca mnh b vi phm. Hiu lc bo v quyn con ngi, quyn cng dn ca hin php cn c pht huy qua vic hin nh cc c ch, thit ch bo v quyn, c th nh thng qua h thng to n t php, cc c quan nhn quyn quc gia, c quan thanh tra Quc hi (Ombudsman) hay to n hin php Cu hi 14 V sao ni hin php l cng c phng, chng tham nhng? Theo T chc Minh bch Quc t: Tham nhng l lm dng quyn lc c giao thu li ring. T nh ngha ny, c th thy bn cht ca tham nhng chnh l s tha ho ca quyn lc mt qu trnh mang tnh quy lut m c John Acton (1834-1902) vch ra t nm 1887: Quyn lc dn ti s tha ha. Quyn lc tuyt i dn ti s tha ha mt cch tuyt i. ngn nga tham nhng cn phi kim sot v ch c nhng ch th nm gi quyn lc. y l | 27

mt trong nhng chc nng c bn ca hin php. Tu theo tng quc gia, hin php quy nh nhng cch thc gim st, kim sot quyn lc khc nhau, song u trin khai theo c hai phng din: gim st, kim sot trong ni b cc c quan nh nc (m c trng l c ch tam quyn phn lp) v gim st, kim sot ca nhn dn t bn ngoi vi b my nh nc. Ngoi nhng quy nh v kim ch i trng gia ba nhnh lp php, hnh php, t php, hin php ca mt s quc gia, v d nh Thi Lan, cn quy nh nhiu c ch v thit ch gim st quyn lc khc b sung, h tr ln nhau, c th nh: ch bt kh kim (cm cc quan chc nh nc khng ng thi gi hai chc v hay c vai tr trong cc ng chnh tr); ch cng khai, minh bch ti sn v thu nhp (ca cc quan chc nh nc); cc quy nh chng xung t li ch (cm cc quan chc v ngi thn trc tip hay gin tip tham gia cc doanh nghip nh nc hay cung cp dch v cng); m rng cc quyn dn s chnh tr, c bit l t do thng tin, ngi dn d dng gim st chnh ph; thnh lp cc thit ch hin nh c lp gim st, x l cc quan chc tham nhng, c th nh to n hin php (thm ch c to n hnh s ring xt x nhng ngi gi chc v chnh tr cao), U ban chng tham nhng quc gia, c quan Thanh tra Quc hi, Hi ng Kim ton quc gia, U ban Nhn quyn quc gia, Hi ng bu c quc gia

28 |

Cu hi 15 V sao ni hin php l cng c nh gi mt nn dn ch? Theo Patrick Henry5: Hin php khng phi l mt cng c ca chnh ph n p nhn dn, m l mt cng c nhn dn kim ch chnh ph ... Cu ni ny phn nh mt cch khi qut mi quan h gia hin php v dn ch. N cng c ngha l thng qua hin php c th bc u nh gi c mt nn dn ch. Bn cht ca hin php l dn ch, v n th hin quyn lc ca nhn dn v phi c thng qua vi s ng ca nhn dn. Nh vy, hin php phn nh mt nn dn ch trc ht qua cch thc lm ra n. V kha cnh ny, kh nng, mc tham gia (thc cht) ca ngi dn vo vic xy dng v thng qua hin php t l thun vi tnh dn ch ca mt nh nc. mt quc gia cng dn ch, nh nc cng p dng nhiu bin php ngi dn c th t do v thun li ng gp kin vo vic xy dng hin php, cng nh vo vic b phiu trong cc cuc trng cu dn v hin php. Thm vo , mt quc gia dn ch, qu trnh trng cu dn v xin kin nhn dn c thc hin mt cch trn trng, minh bch, di s gim st cht ch ca bo ch v cc t chc x hi dn s. iu ny rt quan trng v hu ht cc nc thc hin trng cu dn hoc cc hnh thc xin kin nhn dn v d
5

Patrick Henry (1736-1779) - thng c bang Virginia ca M nhng nm 1770, mt trong nhng ngi sng lp ra nc M, thnh vin ca Hi ngh lp hin 1787, ni ting vi t tng cch mng v tinh thn kin quyt chng tham nhng.

| 29

tho hin php, nhng nhiu quc gia qu trnh ny c tin hnh mt cch hnh thc, thiu minh bch hoc i km vi s e do (cng khai hay ngm ngm) ca chnh quyn khin ngi dn khng dm th hin quan im tht s ca mnh. Tnh cht, mc ca mt nn dn ch cng c th hin qua ni dung ca hin php. V kha cnh ny, mt hin php cng c c ch gim st quyn lc v bo v quyn con ngi, quyn cng dn tin b th cng th hin tnh cht, mc dn ch cao ca nh nc. l bi ch trong mi trng dn ch, cc vn ny mi c khng nh trong hin php. n lt n, mt khi c ghi nhn trong hin php, nhng vn ny s l nn tng thc y nn dn ch ca quc gia. Cu hi 16 Hin php v php quyn (rule of law) lin h vi nhau nh th no? Php quyn (rule of law, hay nh nc php quyn nh thng gi Vit Nam), theo nh ngha gin d ca Max Weber, l mt trt t x hi da trn s thng tn lut php. Trt t ny phn nh quan nim ca John Locke: T do ca con ngi trong mt ch cai tr c ngha l sng theo mt lut l bn vng, chung cho c mi ngi trong x hi; lut l ny phi c quy nh bi c quan lp php c thit lp trong ch 6.
6

Trch trong Lun thuyt v Chnh quyn Dn s, Tp 2, Chng 4

30 |

T tng php quyn xut pht phng Ty t thi La M v c pht trin hon chnh bi thuyt ch ngha hp hin (hoc ch ngha lp hin - constitutionalism) - hc thuyt chnh tr, php l cho rng quyn lc nh nc phi c quy nh bi hin php, nh nc phi qun l x hi theo hin php, c nhim v trc ht l nhm phc v cng ng v bo v cc quyn, t do ca con ngi. Nh vy, gia php quyn v hin php c mi quan h khng tch ri. T trc n nay, nhng t tng php quyn lun l nn tng cho ni dung v phn nh tnh cht tin b ca cc bn hin php. Cn phn bit gia php quyn (rule of law) v cai tr bng php lut (rule by law). Trong nh nc cai tr bng php lut, lut php l mt cng c ca chnh quyn cai tr x hi v nh cm quyn trn php lut. Tri li, trong nh nc php quyn, khng mt ch th no, k c chnh quyn, c vt qua lut php; mi ch th u bnh ng trc lut php, nh nc phi hnh ng trong khun kh lut php v lut php l cng c iu chnh quyn lc ca chnh quyn. Cu hi 17 Tam quyn phn lp l g? Th hin qua hin php nh th no? Tam quyn phn lp l ni dung hc thuyt ca Montesquieu, trong phn chia quyn lc nh nc cho ba nhnh lp php, hnh php v t php. Mc | 31

ch l to c ch ni b gim st, ngn nga s lm quyn trong b my nh nc. Trong thc t, t tng v vic phn chia quyn lc trong t chc nh nc c cp bi mt s nh trit hc khc, bao gm John Locke, v c p dng ( mc nht nh) t thi La M c i. Tuy nhin, ch n Montesquieu th t tng ny mi c pht trin thnh mt hc thuyt c lp, hon chnh. Hc thuyt tam quyn phn lp c p dng mt cch ph bin trong hin php ca cc nc t sn (m in hnh l Hin php Hoa K). Da trn hc thuyt ny, hin php ca cc nc t sn giao quyn lp php cho ngh vin (l c quan i din c bu ra bng tuyn c, c coi l biu hin ch chung ca quc gia), quyn hnh php cho chnh ph (l c quan c trch nhim thc thi lut php c nh nc ban hnh), quyn t php cho to n ( phn x nhng vi phm php lut). Bn cnh , tu quc gia, hin php cn c nhiu quy nh v mi quan h rng buc gia ba c quan lp php, hnh php v t php. V d, theo Hin php Hoa K, Ngh vin c quyn thng qua lut nhng c hiu lc phi c Tng thng k ph chun. Ngc li, Tng thng c quyn k kt cc iu c quc t nhng phi c Thng vin ph chun. T sau v Marbury kin Madison, nhnh t php Hoa K c quyn xem xt cc o lut c ban hnh liu c vi hin hay khng 32 |

Tnh n nay, s phn quyn v rng buc theo hc thuyt tam quyn phn lp to ra c ch ni b hu hiu nht cc nhnh quyn lc nh nc gim st, kim ch v i trng nhau, ngn nga s lm quyn; ng thi vn bo m nhng mi lin h cn thit gia cc nhnh quyn lc b chia tch nhng c quan ny c th cng tc vi nhau v li ch chung ca t ncChnh v vy, khng ch hin php cc nc t sn m hin php ca hu ht quc gia trn th gii hin nay u c xy dng da theo l thuyt tam quyn phn lp, d mc v cch thc p dng t nhiu khc nhau. Cu hi 18 Nguyn tc tp quyn l g? Th hin qua hin php nh th no? Nguyn tc tp quyn (hay nguyn tc tp quyn XHCN) l nn tng t chc b my nh nc ca cc nc XHCN. Nguyn tc ny cao v tr, vai tr ca c quan i din cc cp (Quc hi, Hi ng nhn dn) trong tng th b my nh nc. Theo nguyn tc ny, hin php xc nh c quan i din cao nht (Quc hi) cng l c quan quyn lc nh nc cao nht, c quyn bu ra cc c quan khc trong b my nh nc, bao gm chnh ph v to n ti cao, ng thi trao cc chc nng, nhim v v gim st hot ng ca cc c quan . Nguyn tc tp quyn XHCN c ngun gc t l lun ca ch ngha Mc Lnin, gn lin vi yu | 33

cu xy dng nh nc chuyn chnh v sn. Ly hnh mu t Cng x Pari nm 1871, C.Mc phn tch v cho rng y l mt m hnh t chc quyn lc nh nc kiu mi, cho php chnh quyn tp trung vo tay giai cp cng nhn v xo b ch t hu t bn. Sau khi Cch mng thng Mi Nga (1917) thnh cng, trc nhu cu xy dng, cng c nh nc chuyn chnh v sn, V.I.Lnin p dng t tng ca C.Mc trong thc t bng cch lp ra cc X-vit - nhng c quan i din dn c, tp trung trong tay c quyn lp php, quyn kim sot vic chp hnh cc php lut, ng thi trc tip thc hin php lut thng qua cc u vin. Vic tp trung quyn lc nh nc vo mt c quan i din dn c c cho l gip bo m tnh thng nht ca quyn lc v nguyn tc ton b quyn lc thuc v nhn dn. Mc d vy, do quyn lc lun c nguy c b tha ho, tp trung quyn lc d dn n tnh trng quan liu, tr tr v lm quyn do thiu gim st, kim sot ni b. Hu qu l hiu nng qun l ca b my nh nc thp, tham nhng ph bin, cc quyn con ngi, quyn cng dn b vi phm. khc phc hn ch ca nguyn tc tp quyn, t trc n nay cc nh nc XHCN c gng p dng nhiu bin php nh thit lp h thng c quan vin kim st, xy dng mt c ch kim sot ln nhau gia cc c quan trong vic thc hin cc quyn lp php, hnh php, t php...nhng thc t cho thy nhng bin php ny rt t hiu qu. 34 |

Cu hi 19 Ch ngha hp hin l g? Lin h vi hin php nh th no? Theo T in Stanford (Stanford Encyclopedia of Philosophy), ch ngha hp hin (constitutionalism, cn c gi l ch ngha lp hin, ch ngha hin php) l mt t tng xut pht t cc hc thuyt chnh tr ca John Locke v nhng ngi sng lp ra Hin php M, theo quyn lc chnh quyn cn phi c gii hn v mt php l v chnh ph phi tun th nhng gii hn trong hot ng. Theo mt nh ngha khc, ch ngha hp hin c ngha l mt tp hp tng, thi v khun mu hnh ng phn nh nguyn tc l thm quyn ca chnh ph xut pht t ngi dn v b gii hn bi hin php7. Nh vy, c th thy ch ngha hp hin v hin php c mi quan h khng tch ri. Tt c nhng c im bn cht ca ch ngha hp hin, t quyn lc ti cao ca nhn dn, gii hn ca quyn lc nh nc v vic gim st, kim sot quyn lc...u c th hin trong hin php. Chnh v vy, c quan im cho rng, ch ngha hp hin (hiu theo khi nim miu t) thc cht l mt nh ch chnh tr c xy dng vn hnh da trn mt o lut ti cao l hin php8.
7

Don E. Fehrenbacher, Sectional Crisis and Southern Constitutionalism, Louisiana State University Press, 1995. Giovanni Sartori, The Theory of Democracy Revisited, Chatham House Publishers, 1987, tr.309.

| 35

Ch ngha hp hin gip gii quyt tnh th lun qun ca nhn loi m mt tc gi ch ra, l: Bt c thit ch no s dng quyn lc bo v ti khi b hng xm cp bc, tt c th s dng quyn lc ph hy hoc n l ha ti9. Ni cch khc, mt khi chng ta c gii thot khi tnh trng v chnh ph th rt c th s sm b km kp bi mt chnh th chuyn ch. Bng vic n nh rch ri nhng gii hn quyn lc ca chnh quyn v thit lp nhng c ch gim st, ngn nga s lm dng quyn lc , ch ngha hp hin l cng c gip nhn loi gii quyt nghch l ny. Tuy nhin, cn thy rng tuy gn lin vi hin php, song khng phi mi quc gia c hin php thnh vn u thc thi ch ngha hp hin, trong khi c nhng quc gia c hin php khng thnh vn, tiu biu nh nc Anh, li rt tun th nhng nguyn tc ny. Ni cch khc, khi ni n ch ngha hp hin, iu quan trng nht khng phi l c mt bn hin php, m l vn ha, truyn thng chnh tr ca mt quc gia cho php bo m rng chnh quyn ch c th lm nhng g trong gii hn c nhn dn cho php. Mt im na l nhng ch nh v gii hn quyn lc trong hin php thng khng ngn chn s lm dng quyn lc ca chnh quyn. Chnh v vy, hin php cn c thm nhng quy phm khc phng nga nhng hnh vi vi hin m thc cht l
9

Janes Holmes, Women, Men, and Politeness, Language Arts & Disciplines, 1995, tr.270-271.

36 |

s ph hoi ch ngha hp hin. Theo ngha , mt tc gi cho rng, ch ngha hp hin cn gm cc yu t: (1) Chnh quyn ph hp vi hin php; (2) Phn chia quyn lc; (3) Ch quyn ca nhn dn v chnh quyn dn ch; (4) Gim st php l; (5) C quan t php c lp; (6) Chnh quyn b hn ch bi o lut v quyn; (7) Kim sot cnh st; (8) Qun i nm di s iu khin ca dn s; v (9) Khng quyn lc no ca nh nc c th nh ch hot ng ca mt phn hoc ton b hin php10. Cu hi 20 Bo hin l g? C nhng m hnh bo hin no? Bo hin (hay cn c gi l bo v hin php, kim hin, gim st t php hoc ti phn hin php constitutional review/judicial review), theo nh ngha ca mt s t in php lut ph bin, l thm quyn ca cc ta n ca mt quc gia c xem xt v nh gi tnh hp hin ca cc o lut hoc quyt nh ca cc c quan lp php, hnh php, t php. S d bo hin thng c gi l ti phn hin php (gim st t php/judicial review) v t trc n nay n gn lin vi chc nng ca ta n trong vic xem xt tnh php l trong hot ng ca cc c quan hnh chnh. Tuy nhin, c cch hiu bo hin rng hn, trong ch th ng vai tr ny khng
10

Xem Louis Henkin, 2000 (trch t Bo Li, What is Constitutionalism? Perspectives, Vol. 1, No. 6, h p:// w w w. o y c f . o r g / Pe r s p e c t i ve s 2 / 6 _ 0 6 3 0 0 0 / w h a t _ i s _ constitutionalism.htm.

| 37

ch l to n m cn bao gm ngh vin v hi ng hin php. M hnh bo hin c (chu u), cn c gi l m hnh bo hin tp trung, trao quyn bo hin cho mt ta n chuyn trch gi l Ta n Hin php. M hnh bo hin Hoa K, cn c gi l m hnh bo hin phn tn, trao quyn bo hin cho tt c cc ta n, m thm quyn cui cng l Ta n Ti cao. Theo mt thng k trn phm vi ton th gii, hai m hnh bo hin c s dng ph bin nht l m hnh to n hin php kiu chu u (chim 29,61%) v m hnh Hoa K (chim 29,05%). Tip theo l cc m hnh to thng thm kiu chu u (chim 11,7%)11.

nh: Mt phin x ca Ta n Hin php Nga, c quan c thnh lp theo Hin php CHLB Nga 1993.
11

Arne Mavi, Historical Steps in the Development of Systems of Constitutional Review and Particularities of Their Basic Models, ti h p://www.concourts.net/introen.php. S liu cp nht n ngy 1/4/2010.

38 |

Cu hi 21 Hin php ca quc gia no c coi l c nh hng nht trn th gii? V sao? Theo mt d n nghin cu, k t nm 1789 n nm 2000, c hn 800 bn hin php thnh vn c cc quc gia trn th gii thng qua12 (tnh c nhng hin php m cc quc gia sa i, b sung). Mc d vy, cc chuyn gia u cho rng, Hin php 1787 ca Hoa K l bn hin php ni ting v c nh hng nht trn th gii t trc n nay. Ngay t khi mi ra i, nh hng ca Hin php Hoa K lan rng trn ton th gii. n gin l bi bn hin php ny th hin mt cch tuyt vi t tng v mt chnh quyn ca dn, do dn v v dn (li ca Tng thng Abraham Lincoln) trong mt vn bn m quyn lc nh nc c cu trc khoa hc, cht ch, da trn hc thuyt tam quyn phn lp ca Montesquieu. Chnh v vy, k t khi c hiu lc, bn hin php ny tr thnh m hnh tham kho cho vic xy dng hin php ca rt nhiu quc gia khc trn th gii. Ni v bn hin php k trn, nguyn Th tng Anh William Ewart Gladstone (1809 1898) cho rng l tc phm tuyt vi nht tng c sn sinh ra vo mt thi im nht nh bi tr c v mc ch ca
12

h p://www.constitutionmaking.org/reports.html.

| 39

con ngi. Cn theo Albert P. Blaustein13, Hin php Hoa K l mt hng xut khu quan trng nht ca nc M. Cu hi 22 Xy dng v sa i hin php l g? C g khc nhau? Xy dng hin php (cn c gi lp hin hay lm hin php) l vic tho lun, son tho, ban hnh hin php. Sa i hin php l vic iu chnh hoc b sung thm mt s iu khon vo hin php hin hnh. Trong cc x hi dn ch, hin php ra i nhm quy nh cc quy tc trch nhim, gii hn quyn lc ca nh nc nhm bo m ch quyn ca nhn dn v cc quyn, t do ca con ngi. Sau khi ra i, theo thi gian, cc quy nh ca hin php c th phi sa i ph hp vi nhng bin ng ca cuc sng. Xy dng v sa i hin php l nhng s kin chnh tr c bit, phn nh bn cht dn ch v php quyn ca mt quc gia. Hin php l bn kh c x hi, phn nh ch, nguyn vng ca nhn dn, do
13

Albert P.Blaustein l Gio s Lut ti Khoa Lut Rutgers, i hc Tng hp Bang New Jersey. ng l tc gi ca nhiu cng trnh hc thut v ch ch ngha hp hin gm tc phm su tp v Hin php Hoa K c nhan Hin php ca cc quc gia ph thuc v cc quc gia c ch quyn c bit. Blaustein gip son tho hn 40 hin php trn khp th gii. Nm 1991, ng gip son tho Hin php Lin bang Nga. Gio s Blaustein mt nm 1994.

40 |

nhn dn c vai tr quan trng trong vic xy dng, sa i hin php. Xy dng v sa i hin php l mt quy trnh c bit c quy nh trong chnh hin php. Vic m bo cc quy tc gii hn chnh quyn trong vic sa i hin php nhm phng nga vic cc c quan nh nc c th sa i hin php mt cch ty tin, i ngc li ch quyn nhn dn c ghi nhn trong hin php. Vic sa i hin php ch t ra khi c hin php, tc l sa i nhng quy nh ca bn hin php hin hnh. Ngun gc ca vic sa i thng xut pht t vic nhng quy nh hin php hin hnh khng cn ph hp vi nhng thay i ca i sng thc tin, nhng cng c th xut pht t mt s p t t bn ngoi14 hoc do ch ch quan ca mt/hoc mt nhm ngi15. Sa i hin php c th em li mt cuc cch mng v ni dung (s thay i c bn ca hin php mi so vi hin php trc ), nhng cng c th ch l mt vi iu chnh nh. Cc cuc cch mng chnh tr thng em li nhng thay i c bn v ni dung hin php, nhng cng c khi nhng thay i nh vy din ra m khng cn phi c cch mng chnh tr. Sa i hin php c th tip ni hiu lc php l ca bn hin php hin hnh (hin php sau khi
14

15

V d, s ra i ca Hin Php Nht Bn 1946 ch yu l s p t ca Hoa K sau khi Pht xt Nht thua trn th chin th hai. V d nh nh vai tr ca Tng Charles de Gaulles i vi vic sa i Hin php Php 1958.

| 41

c sa i vn c hiu lc), nhng cng c th l ban hnh mt bn hin php mi. Sa i hin php c th tip ni/k tha nhng ni dung ca hin php hin hnh, nhng cng c th a ra nhng ni dung hon ton mi. Cu hi 23 Ti sao phi sa i hin php? Hin php l o lut c hiu lc php l ti cao ca quc gia. Hiu lc ti cao thng song hnh vi s trng tn, t thay i ca chng. Ni nh vy khng c ngha hin php khng th b thay i. Hin php l bn vn ca con ngi, con ngi c khuyt tt nn cc bn vn ca h cng c khuyt tt. Hn na, cuc sng ca con ngi lun thay i theo thi gian, hin php c ban hnh trong qu kh khng th l vnh hng, p dng cng nhc cho ngy hm nay. Mt ni dung ng trc y nhng li c th khng ng cho hin ti v tng lai. Nhiu nh khoa hc cng nh chnh tr gia cho rng mi bn hin php c thng qua l dnh cho mt th h, khng th bt th h mai sau phi tun th nhng quan im, mong mun, s n nh ca th h trc, d c nhng im ph hp cn k tha. l mt trong nhng l do cn phi sa i hin php. Ngay c Hin php Hoa K (1787), bn hin php thnh vn u tin ca th gii, c ca ngi nhiu v tui th gn 250 nm, cng c 27 ln tu chnh (sa i). Ngoi ra, bn hin php ny cn 42 |

c iu chnh bi hng trm n l vi nhng li gii thch khc nhau ca Ta n Ti cao Hoa K. T trc ti nay, khng c mt bn hin php no trn th gii l vnh hng, bt bin. Vic thay i, sa i hin php cng thng xuyn hn i vi cc quc gia ang chuyn i, pht trin, trong c Vit Nam. Cu hi 24 Nhng nguyn tc c bn ca vic xy dng, sa i hin php? Hin php l mt bn kh c x hi, th hin ch quyn nhn dn thng qua vic gii hn quyn lc ca cc c quan nh nc v ghi nhn cc quyn con ngi, quyn cng dn. Nhng nguyn tc xy dng, sa i hin php phi m bo c tnh cht c bn ca hin php. Nhng nguyn tc ny bao gm: m bo quyn lp hin thuc v nhn dn: phi m bo rng ngun gc ca hin php l ch quyn nhn dn, l bn kh c x hi. Do vy, cc ni dung cng nh phng thc xy dng, sa i phi m bo tnh dn ch: hin php c ban hnh, sa i theo ch, nguyn vng ca nhn dn; nhn dn c quyn tham gia y , tch cc trong quy trnh lp hin; nhn dn c quyn gim st quy trnh lp hin; cc kin ca nhn dn cn phi c coi trng, tip thu bi cc c quan lp hin; nhn dn c th tham gia phc quyt v hin php sa i | 43

 Gii hn quyn lc ca cc c quan nh nc: hin php l mt o lut t chc quyn lc nh nc, bn cnh vic quy nh cc c cu t chc nh nc l vic xc nh cc gii hn v quyn hn, trch nhim ca cc c quan Nh nc v cc quyn c bn ca con ngi. Do , cc c quan nh nc khng c xy dng, sa i hin php mt cch ty tin, m cn phi tun th cc quy trnh dn ch, c quy nh trong hin php. Vic sa i hin php c quy nh rt cht ch trong hin php, t ra cc gii hn nghim ngt m cc c quan nh nc phi tun th khi sa i hin php. K thut lp hin c th:Vic xy dng, sa i hin php m bo nhng k thut lp hin c th nh: m bo ch quyn nhn dn; phn bit gia quyn lp hin v quyn lp php; quy nh cc nguyn tc c bn, khi qut t nn tng cho h thng php lut Cu hi 25 Quy trnh xy dng, sa i hin php nh th no? Do hin php l o lut c bn ca quc gia c gi tr php l cao nht, nn vic xy dng, sa i hin php c quy nh rt cht ch trong chnh hin php. Quy trnh xy dng, sa i hin php thng c cc bc c bn sau: Bc 1: xut xy dng, sa i hin php Vic xy dng, sa i hin phpphi c xut bi nhng ch th nht nh. Khi cha c hin php, 44 |

cng vic ny khng c quy tc nh sn, rt khc nhau, nhng da trn nn tng ca nguyn tc quyn lp hin xut pht v thuc v nhn dn. Khi , cc lc lng dn ch nm quyn i din cho nhn dn, s xut xy dng hin php thng qua Quc hi lp hin hoc Hi ngh quc gia. Hin php 1787 ca Hoa K c khi xng bi cc i din ca 13 bang lc by gi ti Hi ngh lp hin Philadelphia. Khi c c hin php, vic xut sa i hin php c quy nh r trong chnh hin php. Vic khi xng ny thng trao cho cc i biu quc hi (s lng ln nht nh), cc c quan lp php (Thng Ngh vin v H Ngh vin), cc c quan hnh php (Nguyn th quc gia, Th tng) v cc chnh quyn tiu bang (trong nh nc Lin bang). Trong cc hin php Vit Nam, ch duy nht Hin php 1946 quy nh v quyn yu cu sa i hin php, c th nh sau: Sa i hin php do hai phn ba tng s ngh vin yu cu (iu 70). Nh vy, ch khi 2/3 tng s ngh vin yu cu, vn sa i hin php mi c a ra tho lun. Quy nh ny c ngha phn bit quyn lp hin vi quyn lp php, th hin tnh tri ca quyn lp hin so vi quyn lp php. i vi cc d lut thng, Chnh ph c th ngh d lut ra trc Ngh vin (Khon b, iu 52 Hin php 1946). Cc hin php sau ny cng u c quy nh v sng quyn sa i hin php. Thc t, nhiu ch th tham gia vo vic xut sa i hin php: Ban thng trc Quc hi ngh sa i 1946 (Hin php 1959), Hi ng | 45

B trng, y ban i ngoi v y ban php lut ngh sa i Li ni u Hin php 1980 (nm 1988), Hi ng Nh nc ngh sa i, b sung Hin php 1980 (nm 1989), Quc hi ngh sa i Hin php 1980 (Hin php 1992), y ban thng v Quc hi ngh sa i, b sung mt s iu ca Hin php 1992 (nm 2001). Bc 2: Quyt nh vic xy dng, sa i hin php Cc xut xy dng, sa i hin php l c s cc c quan nh nc c thm quyn quyt nh ch trng xy dng, sa i hin php. Ty tng quc gia, thm quyn ny c th c trao cho quc hi lp hin hoc quc hi lp php. Quc hi s a vn sa i hin php ra tho lun quyt nh. Theo quy nh ca cc Hin php Vit Nam, vic sa i hin php phi c t nht 2/3 tng s i biu Quc hi tn thnh. Ngh quyt ca Quc hi v vic sa i hin php thng rt ngn gn, bao gm hai ni dung c bn: thng qua ch trng sa i hin php; thnh lp y ban sa i, b sung hin php. Bc 3: Quyt nh cc nguyn tc nn tng ca hin php Tip theo ca quy trnh lp hin l vic xc lp cc nguyn tc nn tng ca bn hin php tng lai. y l mt hot ng rt quan trng c ngha nh hng cho vic xy dng, sa i hin php. Ty tng quc gia, c th Quc hi lp hin, Quc hi lp php hoc y ban sa i hin php s c 46 |

trao quyn nh ra cc nguyn tc nn tng ca hin php mi hoc hin php sa i. Bc 4: Xy dng D tho Hin php Cc nguyn tc nn tng ca hin php mi (hoc sa i) phi c c th ha thng qua hot ng xy dng D tho hin php. Cc c quan c quyn quyt nh cc nguyn tc nn tng c th trc tip xy dng d tho hoc thnh lp ra cc c quan khc xy dng D tho. Quc hi lp hin v Quc hi lp php c th trc tip xy dng D tho hin php hoc thnh lp y ban sa i hin php thc hin chc nng ny. Vit Nam, vic xy dng d tho ch yu do c quan d tho (thng c tn l y ban d tho), do Quc hi thnh lp v c nhim v gip Quc hi trong vic xy dng d tho sa i hin php. y ban d tho t chc nghin cu, tho lun, ly kin nhn dn xy dng d tho hin php trnh Quc hi v cc c quan c lin quan. thc hin tt nhim v, y ban d tho thng thnh lp thm thng trc y ban v c quan chuyn mn gip vic (T bin tp, Ban bin tp hoc Tiu ban nghin cu) gip y ban d tho trong vic xy d tho. C quan chuyn mn gip vic thng bao gm cc thnh vin ca chnh y ban d tho c chuyn mn ph hp trong vic son tho, xy dng d tho. Thnh phn c quan chuyn mn gip vic c th m rng thm cc chuyn gia, cc nh nghin cu, nhng ngi lm thc tin trong lnh vc php lut c lin quan. | 47

Bc 5: Tham vn nhn dn Tham vn nhn dn trong qu trnh xy dng, sa i hin php l ly kin nhn dn v cc vn xy dng, sa i hin php. Hot ng tham vn nhn dn c thc hin trong sut trong quy trnh xy dng, sa i hin php. Bc 6: Tho lun Vic tho lun c tin hnh trong nhiu khu ca qu trnh sa i hin php, c bit trong cc c quan son tho, c quan chuyn mn, cc c quan ca Quc hi (y ban thng v Quc hi, cc y ban chuyn mn ca Quc hi), cc c quan nh nc hoc trong vic t chc tham vn nhn dn v sa i hin php. Khu quan trng nht ca vic tho lun v cc ni dung sa i hin php l ti phin hp ton th ca Quc hi. Theo quy nh ca Hin php Vit Nam hin hnh, Quc hi c chc nng lp hin. Nh vy, m hnh lp hin ca nc ta l trao quyn lm hin php, sa i hin php cho Quc hi ch khng trao cho mt c quan lp hin c bit nh Hi ng/Quc hi lp hin nh mt s quc gia. Trong phin hp ton th, y ban d tho s trnh d tho ra trc Quc hi, trong tp trung vo cc vn nh: Tnh cp thit ca vic sa i hin php; ch trng, nh hng sa i hin php ca ng, Nh nc; Kt qu tng kt thi hnh hin php; Nhng quan im, nh hng sa i ca C quan 48 |

son tho; Nhng ni dung cn phi sa i; Lp lun gii trnh cho nhng ni dung ; Nhng vn cn cha/kh gii quyt, cn tranh ci Sau khi y ban d tho trnh d tho, cc i biu Quc hi s tho lun v cc ni dung c trnh by cng nh nhng vn khc c lin quan. Vic tho lun ti Quc hi thng phi c tin hnh nhiu k hp, sau mi k hp, y ban d tho s tip thu, chnh l d tho theo kin ng gp ca cc i biu. Bc 7: Thng qua D tho hin php c hiu lc th n cn phi c c quan c thm quyn thng qua. C quan c quyn thng qua c th l Quc hi lp hin, Hi ngh lp hin hoc Quc hi lp php. Quc hi thc hin chc nng lp hin tp trung nht thng qua quyn biu quyt d tho hin php. Ti mt phin hp ton th, Quc hi s biu quyt thng qua D tho. Theo quy nh ca Hin php hin hnh ca Vit Nam, vic sa i hin php phi c t nht 2/3 tng s i biu Quc hi tn thnh. iu ny th hin tnh tri ca hin php so vi cc o lut thng thng (ch cn qu na s i biu Quc hi thng qua). Tuy nhin, khc vi Vit Nam, trong Quc hi thng qua D tho bng vic ban hnh Ngh quyt v vic sa i hin php, Quc hi/Ngh vin cc nc phi thng qua Lut v sa i hin php. Cc Lut ny c gi tr nh hin php, tri hn cc lut thng thng. Vic thng qua sa i hin php bng Ngh quyt ca | 49

Quc hi lm gim i tnh ti cao ca hin php. Thc t, cc Ngh quyt sa i, b sung Hin php 1980 vo nm 1988, 1989 khng c cng b ch v quan nim cho rng Hi ng Nh nc ch c nhim v cng b lut16. Bc 8: Trng cu dn v sa i hin php m bo quyn lp hin thuc v nhn dn, mt s nc trao cho ngi dn c quyn trc tip c quyn quyt nh cui cng hin php mi (hoc hin php sa i) sau khi c cc c quan nh nc c thm quyn thng qua. Tr quy nh ca Hin php 1946, cc Hin php sau ny ca Vit Nam khng quy nh bt buc phc quyt ton dn i vi sa i hin php. Hin php 1946 c quy nh: Nhng iu thay i khi c Ngh vin ng chun th phi a ra ton dn phc quyt (Khon c iu 70). Trong khi , theo quy nh ca cc hin php cn li, Ngh quyt thng qua ca Quc hi i vi d tho hin php c gi tr quyt nh i vi hiu lc ca cc sa i hin php. Nhiu quan im cho rng cch quy nh trn ca hin php khng cho php phn bit r rng gia quyn lp php v quyn lp hin, khng lm cho quyn lp hin c u th hn quyn lp php. Hn na, quyn dn ch trc tip ca nhn dn i vi cc
16

Trung tm Nghin cu khoa hc, Vin nghin cu lp php thuc y ban thng v Quc hi, Quy trnh xy dng, sa i Hin php Vit Nam-Thc trng v kin ngh (Ti liu tham kho phc v vic sa i Hin php 1992), H Ni, T9/2011, tr.18-19.

50 |

vn h trong ca quc gia, c bit v vic sa i hin php cn phi c c bit coi trng. Bc 9: Cng b Cc Hin php Vit Nam khng quy nh r hnh thc cng b hin php. Tuy nhin, Ch tch nc c trch nhim cng b cc Lut, Ngh quyt ca Quc hi. iu c ngha Ch tch nc phi cng b hin php sa i (Hin php l mt o lut c bn) hoc Ngh quyt sa i hin php. Trn thc t, hu ht cc hin php (hoc sa i hin php) u c Ch tch nc cng b (tr Hin php 1946 v nhng Sa i, b sung Hin php 1980 vo cc nm 1988, 1989). Cu hi 26 Nhng ch th no tham gia xy dng, sa i hin php? Ch th ban hnh hin php v sa i hin php l nhn dn, nhng nhn dn c tnh cht a dng nn rt kh trc tip son tho, sa i v thng qua hin php. Do , vic xy dng, sa i hin php thng c tin hnh thng qua nhng hnh thc nh Quc hi lp hin, y ban Hin php, Hi ngh quc gia, cc cuc tranh lun bn trn, tham vn nhn dn, trng cu dn..., trong c s tham gia ca nhiu ch th, bao gm cc c quan nh nc, cc ng phi, t chc x hi v ngi dn. Tuy nhin, mi hnh thc nu u phi c s y quyn ca nhn dn. | 51

Quc hi lp hin l c quan i din cho nhn dn, do nhn dn trc tip bu ra (hoc c c) ch c chc nng lp hin. Sau khi hon thnh nhim v, Quc hi lp hin s t gii tn. Mt s quc gia la chn phng thc ny m bo quyn lp hin thuc v nhn dn v phn bit gia quyn lp hin v quyn lp php. Khc vi vic thnh lp Quc hi lp hin, nhiu nc trao cho Quc hi lp php quyn quyt nh vic sa i hin php. phn bit vi quyn lp php, hin php thng quy nh cc quy tc c th trong qu trnh xy dng, sa i hin php. U ban Hin php l cc c quan trc tip tin hnh cng vic nh gi cc vn hin php hin hnh (hoc trc ) v son tho mt hin php mi. Vic lp mt U ban sa i hin php thuc Quc hi cng c nhiu nc la chn. m bo tnh dn ch ca hin php, nhiu nc m rng tnh a dng trong thnh phn ca U ban Hin php. V d nh Thi Lan nm 1995, U ban sa i hin php c thnh lp son tho mt bn hin php mi. U ban gm 89 thnh vin, trong 66 thnh vin c chn t cc tnh, mi tnh mt i din. S cn li l cc chuyn gia trong cc lnh vc php lut, chnh tr v hnh chnh cng, c c bi cc trng i hc v c thng qua bi Ngh vin17.
17

Borwornsak Uwanno,Wayne D. Burns, The Thai Constitution of 1997 sources and process, Thanland Law Forum, h p:// www.thailawforum.com/articles/constburns1.html.

52 |

Hi ngh quc gia c thnh lp sa i hin php khi mun bo m s tham gia nhiu hn ca cc tng lp khc nhau trong x hi. Cc hi ngh ny thng c s lng thnh vin rt ln, i din cho cc ng phi, c quan nh nc, cc nhm li ch, cc t chc x hi v t chc phi chnh ph. S lng c th t vi trm n vi nghn ngi. Cc hi ngh ny c th thnh lp cc u ban, hi ng trc tip nh gi cc vn chuyn mn trnh v t vn cho hi ngh. Nhiu nc coi trng vic t chc cc cuc tranh lun bn trn gia cc ch th ch cht nh cc ng phi, cc c quan nh nc trung ng, cc nh hot ng x hi v cc nh ci cch. Cc cuc tho lun v ng gp kin cc a phng, vi s iu hnh ca cc u ban tham gia sa i hin php v s tham gia ca nhn dn cng l nhn t quan trng cho vic nh gi hin php. Thi Lan, trong qu trnh sa i Hin php nm 1997, rt nhiu cuc tranh lun v ci cch hin php c thc hin bi nhiu cc nhm x hi khc nhau, trong c cc nh nghin cu, cc nh lut hc v cc chnh tr gia. Nh vo nhng tranh lun ny, rt nhiu vn v vn ho chnh tr Thi Lan c tng kt, v d nh: thiu vng s minh bch, tham nhng, s bt n ca cc chnh ph dn s v s thiu hiu qu ca cc th ch chnh tr18.
18

Peter Leyland, Constitution Design and the Quest for Good Gouvernance in Thailand, in Tania Groppi, Valeria Piergigli, Angelo Rinella, Asia constitutionnalism in transition. A comparative perspective, Giur, Milano, 2008, tr. 71.

| 53

Ngoi ra, tham vn nhn dn v trng cu dn l nhng hnh thc c th c bit quan trng trong vic xy dng, sa i hin php.

Tranh: Hi ngh lp hin (cn c gi l Hi ngh Philadelphia), din ra t ngy 25/5 n 17/9/1787 ti Philadelphia, Pennsylvania, dn n s ra i ca Hin php Hoa K. Bc tranh ny, ca Howard Chandler Christy, m t cnh cc i biu d Hi ngh k thng qua hin php.

Cu hi 27 Quyn lp hin v quyn lp php ging v khc nhau nh th no? Quyn lp hin l quyn lm hin php, sa i hin php. Quyn lp hin c coi l quyn nguyn thy so vi cc quyn lp php, hnh php v t php, bi v quyn lp hin phn nh ch quyn ti cao ca nhn dn, quy nh cc quy tc cho cc quyn ny. Trn c s ca hin php, cc quyn lp php, hnh php v t php c t chc v vn hnh. Xut pht t l do , quyn lp php, hnh php v t php c gi l cc quyn phi sinh. 54 |

Trong phm vi quyn lp hin, ngi ta cng chia ra thnh quyn lp hin nguyn thy v quyn lp hin phi sinh. Quyn lp hin nguyn thy l quyn xy dng bn hin php u tin hoc lm mt hin php mi. Quyn lp hin phi sinh ch l quyn sa i bn hin php hin hnh. Quyn lp php l quyn lm lut, sa i lut. Cng nh cc quyn khc, quyn lp php c ghi nhn trong hin php, do phi c t chc v thc hin ph hp vi cc quy nh ca hin php. m bo quyn lp hin phi ph hp vi hin php, cc quc gia thng trao quyn kim tra tnh hp hin cc o lut cho c quan ti phn hin php (Ta n Hin php/Hi ng Hin php hoc cc ta n t php). Thiu mt thit ch ti phn hin php th kh c th bo m tnh hp hin ca quyn lp php, tuy nhin Vit Nam hin vn cha c mt c quan ti phn hin php nh vy. Mc d c nhng im khc nhau c bn, quyn lp hin v quyn lp php cng c mt s im tng ng. Cc quyn ny u t ra cc quy tc c bn trong vic t chc x hi, c gi tr p dng bt buc chung i vi ton x hi. Do vy, cc quyn ny phi c trao cho nhng c quan i biu cao nht ca nhn dn (Quc hi lp hin, Quc hi lp php). Vit Nam, Quc hi ng thi c quyn lp hin v lp php, tuy nhin quy trnh lp hin v lp php rt khc nhau. | 55

Cu hi 28 Quc hi lp hin v quc hi lp php ging v khc nhau nh th no? Quc hi lp hin l c quan i din cho nhn dn, do nhn dn trc tip bu ra (hoc c c) ch thc hin chc nng lp hin (lm hin php v sa i hin php). Quc hi lp hin c nhim v duy nht l lp hin, do c quan ny s t gii tn sau khi nhim v lp hin c hon thnh. Quc hi lp php (hay Ngh vin) cng l c quan i din cho nhn dn, do nhn dn trc tip bu ra, nhng c chc nng c bn l lp php (lm lut v sa i lut). Ngoi chc nng i din v lp php, Quc hi cn thc hin chc nng gim st cc c quan hnh php. Quc hi c th ch bao gm 1 vin (Quc hi mt vin) hoc 2 vin (H Ngh vin v Thng Ngh vin), c bu theo nhim k, thng l 3 hoc 5 nm. Nh vy, mc d Quc hi lp hin v Quc hi lp php u l nhng c quan i din cho nhn dn, do nhn dn bu ra, nhng hai c quan ny c nhng im khc nhau rt c bn: Quc hi lp hin l c quan c chc nng lp hin, cn Quc hi lp php l c quan thc hin chc nng lp php; Quc hi lp hin ch l c quan lm thi, trong khi Quc hi lp php l c quan hot ng thng xuyn; Quc hi lp php c t chc v hot ng ph hp vi cc quy nh hin php do Quc hi lp hin quyt nh. 56 |

Vic thnh lp Quc hi lp hin phn bit vi Quc hi lp php th hin nguyn tc ch quyn nhn dn v s gii hn quyn lc ca Quc hi lp php trong vic xy dng, sa i hin php. Nhiu hin php khng quy nh thnh lp Quc hi lp hin m trao cho Quc hi lp php thm quyn tham gia vo hot ng xy dng, sa i hin php. phn bit gia quyn lp hin v quyn lp php, hin php cc nc thng quy nh nhng quy tc phc tp trong vic xy dng, sa i hin php. Cu hi 29 K thut lp hin l g? K thut lp hin khc g so vi k thut lp php? K thut lp hin theo ngha rng l ton b nhng cch thc son tho, thng qua v ban hnh hin php. Theo ngha hp, k thut lp hin l k nng din t hin php thng qua cch thc th hin/vit cc iu khon/quy nh ca hin php. K thut lp hin c c im c bit so vi k thut lp php thng thng. Vic sa i hin php theo mt quy trnh c bit c mc ch gii hn quyn lc nh nc. Nu vic sa i hin php c th c thc hin mt cch d dng th hin php khng cn c ngha. Nhiu nc ngy nay trao quyn cho Ngh vin sa i hin php, nhng quy trnh lp hin c b sung nhiu giai on vi s tham gia ca y ban hin php, hi ngh quc gia, hi ngh bn trn, tham vn nhn dn hay trng cu dn. Vic tho lun | 57

v d tho hin php ca Ngh vin cng cn trng hn so vi quy trnh lp php, c bit l hin php thng ch c thng qua ti Ngh vin vi a s phiu tuyt i. V d, iu 79 Lut c bn ca c quy nh, mt sa i hin php phi c thng qua bi 2/3 phiu ca H Vin v Thng Vin. Vic sa i hin php thng qua hai giai on: Bc 1: Quc hi (Thng Ngh vin v H Ngh vin) xut sa i hin php (khi 2/3 thnh vin ca c hai vin yu cu); hoc triu tp Hi ngh xut sa i hin php (cc c quan lp php ca 2/3 cc bang yu cu); Bc 2: Cc tu chnh n phi c cc c quan lp php ca cc bang; hoc Hi ngh cc bang ph chun. Mt s hin php phn bit hai loi sa i hin php: Sa i ton din v sa i b phn. Hin php Thy S nm 1874 l hin php u tin quy nh v vn ny. Theo quy nh ca Hin php Thy S, mi loi sa i hin php c quy trnh ring. Hin php o nm 1920 cng c hai quy trnh sa i: sa i ton din cn a s tuyt i v trng cu dn; sa i b phn ch cn a s tuyt i. Ta n Hin php ng vai tr quan trng trong vic bo m tnh hp hin ca sa i hin php. Ta n Hin php ca o c th tuyn b hy cc sa i b phn v mt trong cc nguyn tc nh dn ch, cng ha, lin bang, php quyn, t do, phn quyn, bi v vic sa i cc nguyn tc trn c cho l nhng sa i lm thay i c bn h thng hin php, do phi c thc hin theo quy trnh sa i ton din. 58 |

Cu hi 30 C ni dung no ca hin php khng th c sa i khng? V sao? Vic sa i hin php khc vi vic ban hnh mt bn hin php mi ch c nhng ni dung ca hin php hin hnh khng th c sa i. Mt s hin php n nh vic cm sa mt s ni dung ca hin php. V d, Hin php c t ra cc gii hn v vic sa i hin php nhm m bo cc nguyn tc nn tng mi (dn ch, nh nc php quyn, ch lin bang) c thit lp sau khi ch quc x b lt . Khon 3 iu 79 ca Lut C bn (Hin php) c quy nh: Khng c sa i Lut C bn v vic phn chia lin bang, nguyn tc tham gia ca cc bang vo lp php v cc nguyn tc c nu cc iu 1 v 20. Ta n c cha bao gi nh ch mt o lut sa i hin php no theo quy nh ca iu 79 (3). Hin php ca Php v Italy cm vic sa i hin php v chnh th cng ha. Hin php B o Nha t ra rt nhiu quy tc cht ch i vi vic sa i hin php. Ngoi ra, hin php mt s nc cn cm sa hin php trong mt s hon cnh nht nh. Vic hn ch sa i cc ni dung nht nh trong hin php ch yu nhm duy tr cc nguyn tc cn bn nht c mt x hi dn ch (dn ch, cng ha, php quyn, tn trng phm gi con ngi...). Nhng nguyn tc ny l bt di bt dch, khng th thay i trong hin php. | 59

Cu hi 31 Nhng yu t no to nn tnh bn vng ca hin php? Mt bn hin php c tnh bn vng th hin thng qua hiu lc lu di, n nh ca n. Vi t cch l o lut c bn v ti cao, hin php ng vai tr quan trng trong vic bo m tnh n nh v chnh tr, kinh t v x hi, do vy, n th hin s tn trng ca nh nc, nhn dn v ton x hi. Ngc li, mt hin php c thay th, sa i thng xuyn lm nh hng n tnh ti cao v c bn ca hin php. Tnh bn vng ca hin php c th chu nh hng ca nhng yu t to sau: Bi cnh chnh tr-x hi: Trong mt x hi php quyn da trn nn tng ca ch ngha hp hin, hin php l o lut c bn, c gi tr php l ti cao, c x hi, k c cc ng phi v nh nc tn trng v thc thi. Ngc li, cc lc lng chnh tr nm quyn c th lin tc sa i hin php phc v cho cc mc ch chnh tr. K thut lp hin: Tnh c bn ca hin php thng qua cch quy nh khi qut, mang tnh nh hng to nn tnh bn vng ca hin php. Trong khi , hin php c cc quy nh qu chi tit c th phi sa i thng xuyn hn ph hp vi nhng thay i ca i sng thc tin. Phm vi iu chnh ca hin php: Cc bn hin php c in ch yu iu chnh cc vn v 60 |

t chc quyn lc nh nc cng mi quan h gia cc c quan nh nc v c nhn (quyn con ngi, quyn cng dn), trong khi cc bn hin php ca cc nc XHCN trc y v cc nc ang chuyn i li m rng phm vi iu chnh sang cc lnh vc kinh t, x hi, vn ha, an ninh v quc phng. Cch quy nh m rng s lm cho hin php thng xuyn cn thay i hn. Mc d tnh bn vng c coi l mt tiu ch nh gi s thnh cng ca mt bn hin php, s thay i (ban hnh mi hoc sa i) hin php c th nhm nhng mc ch tch cc, nh gii quyt cc mu thun, cc vn hin php, ci cch v dn ch ha p ng cc yu cu ca giai on chuyn i. Cu hi 32 V tr, vai tr ca nhn dn trong vic xy dng, sa i hin php? Hin php l bn kh c x hi, phn nh ch, nguyn vng ca nhn dn, do nhn dn c vai tr quyt nh trong vic xy dng, sa i hin php. Nhn dn tham gia vo vic xy dng, sa i hin php bng vic thnh lp, gim st cc c quan nh nc c thm quyn lp hin (nh Quc hi lp hin, Quc hi lp php...). S tham gia trc tip, tch cc v quyt nh ca nhn dn trong ton b quy trnh lp hin (tham vn | 61

nhn dn, trng cu dn..) l nhng hnh thc m bo quyn lp hin thuc v nhn dn. Mc , tnh cht s tham gia ca nhn dn trong quy trnh lp hin th hin tnh hp php v gi tr ca bn hin php. Ngi dn phi c quyn v c bo m quyn c thng tin v chnh sch sa i hin php, quyn by t cc kin nh gi hin php hin ti cng nh nhng nguyn vng cho mt bn hin php trong tng lai. Cu hi 33 Trng cu dn v hin php l g? m bo ch th ban hnh v sa i lun lun thuc v nhn dn, cc bn hin php mi hoc hin php sa i ca cc quc gia thng c a ra nhn dn b phiu thng qua. Vic b phiu ny thng c gi l cuc trng cu dn v hin php. Trng cu dn (phc quyt ton dn) v nhng sa i hin php l vic ngi dn trc tip quyt nh gi tr php l ca d tho hin php c cc c quan nh nc c thm quyn thng qua. Hin php ch c gi tr khi c qu na s ngi dn tham gia cuc trng cu dn ng thng qua. y c th ni l hnh thc tham vn trc tip v mnh m nht: Trao cho nhn dn quyn ng hay khng ng d tho hin php. Trng cu dn v sa i hin php th hin r t tng v ch quyn nhn dn. Nh vy, trng cu dn l mt hnh thc c th ca vic ly kin nhn 62 |

dn. Cc hnh thc tham vn nhn dn v d tho hin php ch c gi tr tham kho cho cc c quan nh nc c thm quyn ra cc quyt nh c gi tr php l, trong khi trng cu dn v d tho hin php cho php ngi dn trc tip quyt nh ng hay khng ng cc d tho hin php. Trng cu dn l mt ch nh hin php tn ti trong nhiu h thng chnh tr khc nhau cc chu lc. Cu hi 34 Tham vn nhn dn trong qu trnh xy dng, sa i hin php l g? Tham vn nhn dn l hot ng trong ton b quy trnh sa i hin php, trong cc c quan nh nc c thm quyn t chc ly kin nhn dn v cc vn xy dng, sa i hin php. Hot ng ny c ngha c bit quan trng, xut pht t nhng l do c bn sau y: - Hin php l bn kh c x hi ca nhn dn Hin php l o lut v ch quyn nhn dn. Hin php khng nh nhn dn l ch th ca quyn lc nh nc, hay ni cch khc quyn lc nh nc xut pht t nhn dn, do nhn dn trao cho v phc v li ch v nguyn vng ca nhn dn. Theo l thuyt kh c x hi, cc quyn t nhin ca con ngi ch c th c m bo khi cc c nhn cng nhau thit lp mt kh c chung, trong quyn lc nh nc b gii hn, cc quyn v t | 63

do ca con ngi c ghi nhn v bo v. Vi quan nim hin php l bn kh c th vic xy dng, son tho hin php phi c s tham gia ca ng o nhn dn nhm m bo ch quyn nhn dn. Nhn dn c quyn tranh lun, trao i, by t quan im, nh gi v cc vn hin php; v quan trng hn, nhng kin, quan im ca h phi c lng nghe. Mc d nhng iu kin trn ph thuc rt nhiu vo hon cnh thc t19, nhng s tham gia ca nhn dn trong vic lm hin php cho php nng cao tnh trung thc ca cc nh gi hin php, t c nhng quy nh hin php ph hp vi ch, nguyn vng ca nhn dn. - Mt quy trnh sa i, b sung hin php quan trng V mt l thuyt, vic nhn dn trc tip lm hin php s phn nh r rng nht ch quyn nhn dn. Tuy nhin, hnh thc dn ch trc tip ny kh thc hin xut pht t nhng yu t khch quan, do nhn dn thng ch tham gia vi nhng mc khc nhau vo quy trnh lm hin php. Thc t, vic son tho hin php thng c trao cho cc c quan chuyn mn nh y ban hin php, vic tho lun v thng qua c thc hin Ngh vin/Quc hi. Vic y quyn ny mt mt phn nh hnh thc dn ch i
19

Mc tham gia ca cc tng lp x hi trong qu trnh sa i Hin php, trong c nh gi vic thc thi Hin php ph thuc rt nhiu vo hon cnh chnh tr ti thi im sa i Hin php: chnh tr xung t hay ho bnh, dn ch hay c ti, vn ho chnh tr, bo ch v s pht trin kinh t

64 |

din, mt khc m bo tnh chuyn mn, tp trung trong vic son tho, thng qua hin php. Tuy vy, nhiu nc, quy trnh ny kh khp kn, ch l cng vic ca cc c quan nh nc. Do vy, cc c quan nh nc c th khng thc thi v m bo quyn v li ch ca nhn dn. gim st cc quy trnh son tho hin php c thc hin bi cc c quan nh nc, m bo cho quy trnh lm hin php ngy cng dn ch, hin php nhiu nc quy nh nhiu hnh thc nng cao s tham gia ca nhn dn trong qu trnh son tho hin php, trong rt coi trng vic ly kin nhn dn v d tho hin php. Hn na, vic tham vn nhn dn cho php cc c quan nh nc c thm quyn (y ban hin php) c th thy c cc vn ca ngi dn, tm hiu v tip nhn cc thng tin, kin hnh thnh t c s, cng ng x hi v ngi dn. Mt khc, nhng hot ng ny cng gip to ra s hiu bit v chp nhn ca ngi dn v hin php mt tiu ch nh gi quan trng ca mt hin php thnh cng. S tham gia ny c gi tr lu di sau khi hin php ra i, bi v s thc thi hin php ch c gi tr khi ngi dn hiu bit, chp nhn v s dng n. Tip na, thc t mt s nc ch ra rng cc y ban sa i hin php khng th gii quyt c nhiu vn (do khng ng thun/vn khch quan phc tp). Trong trng hp ny, cn phi t chc tham vn nhn dn. V d nh Uganda, khi c nhiu vn | 65

khng th tm ting ni chung, Hi ng hin php quyt nh a cc vn ny ra tham vn nhn dn v quyt nh theo cc kin a s nhm gii quyt cc bt ng. Vit Nam, vic tham vn nhn dn ch yu c thc hin trong giai on ly kin nhn dn v D tho hin php c chun b. Cu hi 35 X hi dn s v hin php c mi quan h nh th no? Cc t chc x hi dn s c vai tr nh th no trong vic xy dng, sa i hin php? Hin php ca cc quc gia rt t c quy nh trc tip v x hi dn s, nhng thng qua ni dung ca Hin php, nht l cc quy nh v nhn quyn, x hi dn s c hnh thnh v pht trin. Nhng quy nh ca hin php c lin quan nhiu nht n x hi dn s l cc quyn t do hi hp, lp hi, t do ngn lun. Khng c mt x hi pht trin no m khng c s pht trin ca x hi dn s. Hin php phi to nn mi trng thun li v thc y cho s pht trin ny. Theo nguyn tc ca nh nc php quyn: Nh nc ch c lm nhng g m hin php v php lut cho php, ngc li, ngi dn c quyn lm tt c nhng g m php lut khng cm, nn hot ng ca con ngi v s lin kt cng c cho hot ng ca h l rt rng. Hin php, thng qua cc quy nh v quyn con ngi, nh mt ng ray vch ra s hn hp ca hot ng nh nc v cc 66 |

lnh vc rng ri cho hot ng ca ngi dn thng qua cc t chc x hi ca h. Hin php, nh l mt bn kh c x hi, c trc v ng trn nh nc (bao gm ba quyn c bn lp php, hnh php v t php), nn vic lm ra hin php cng nh vic sa i hin php cng c t s tham gia ca nh nc l cng tt. V vy, vi t cch l cc nhm, t chc phi nh nc, cc t chc ca x hi dn s cng tham gia vo vic xy dng, son tho v sa i hin php cng nhiu cng to thm c hi c mt bn hin php hon ho hn. Cc t chc x hi dn s phn nh ch, nguyn vng ca cc tng lp khc nhau trong x hi, cc t chc ny cng c th ng nhiu vai tr khc nhau trong vic xy dng, sa i hin php. Chng hn nh: H tr nhn dn nng cao nhn thc v cc vn hin php, v cc quyn hin nh ca h; T chc cho ngi dn ng gp cho vic xy dng, sa i hin php; Tp hp cc kin, kin ngh xy dng, sa i hin php xut cc c quan nh nc c thm quyn; Vn ng chnh sch chuyn ha cc ch, nguyn vng ca nhn dn c tip thu trong qu trnh xy dng, sa i hin php.

| 67

Cu hi 36 Vai tr ca cc t chc chnh tr trong vic xy dng, sa i hin php? Mc d cc t chc chnh tr (cc ng phi chnh tr) thng khng c hin php trao cho sng quyn lp hin, nhng v hin php l o lut ca nhn dn, m nhn dn vi tnh cht a dng khng th trc tip son tho v thng qua hin php, cn phi c nhng t chc c thnh lp ra t nhn dn vi chc nng tp hp, vn ng nhn dn, c sy cho cc dng t tng to nn tng nn mt bn d tho hin php. Trong cc ch a ng, cc ng phi c vai tr quan trng trong vic xy dng, sa i hin php. Cc ng phi tham gia vo quy trnh lp php thng qua nhiu hnh thc nh: c i din vo cc c quan lp hin, tho lun, xut cc phng n, kin xy dng, sa i hin php... Tng quan lc lng gia cc ng phi c nh hng ln n hot ng lp hin cc quc gia. Mt ng (hoc lin minh ng) cm quyn mnh c th chi phi, quyt nh vic sa i hin php. trnh kh nng lm quyn ca cc lc lng chnh tr ln trong vic sa i hin php, cc nh lp hin thng quy nh cc quy tc cht ch cho vic xut, tho lun v thng qua hin php. S ra i ca nhng bn hin php cng tnh rt kh c sa i l nhm hng ti mc ch ny. Vit Nam, ng Cng sn Vit Nam hin nay v ng Lao ng Vit Nam trc y, mc d khng 68 |

c hin php quy nh l mt ch th c sng quyn lp hin, nhng vi t cch l chnh ng cm quyn nn lun l ch th quan trng nht cho vic xy dng v sa i hin php. Cu hi 37 Ti sao cho n trc nm 1945, Vit Nam khng c hin php? Trc nm 1945, c nhiu ngi Vit Nam ln ting v vic quc gia cn c hin php, tuy nhin, iu kin lch s v tng quan gia cc lc lng chnh tr khi khng cho php ra i mt bn hin php. T cui th k XIX, ngy cng c nhiu s phu, tr thc ln ting i chnh quyn nh Nguyn thc hin ci cch ton din a t nc thot khi cnh lc hu v c th nh ui thc dn Php xm lc. Tuy nhin, nhng xut khng c lng nghe. Triu nh nh Nguyn tip tc duy tr ch phong kin, mc d c mt s v vua tin b mun lnh o nhn dn v trang chng Php. Nhiu s phu yu nc (Phan Bi Chu, Phan Chu Trinh, Hunh Thc Khng) sm nhn ra s cn thit ca hin php i vi quc gia. Du vy, c nhiu quan im, khuynh hng khc nhau v vic xy dng hin php ti Vit Nam. Phan Bi Chu, t nm 1907 nhc n tm gng nc Nht Bn c hin php (Hin php Minh Tr 1889), mong mun nh ui Php v thit lp ch qun ch lp hin Vit Nam. Nhiu nhn vt khc li c quan im cho rng nn vn ng chnh | 69

quyn thc dn Php ban hnh mt bn hin php cho Vit Nam. Ch sau khi Cch mng thng Tm nm 1945 thnh cng, ch phong kin b lt v nn cng ha c thit lp, nhn dn Vit Nam mi thc s c iu kin ban hnh mt bn hin php. Cu hi 38 Cho n nay Vit Nam c my bn hin php? K t Hin php 1946 thit lp nc Vit Nam Dn ch Cng ha, lch s lp hin Vit Nam c thm 3 bn hin php (1959, 1980 v 1992). Hin php hin hnh c ban hnh vo nm 1992, c sa i, b sung vo nm 2001. min Nam Vit Nam, trc nm 1975, cng c hai bn hin php c thng qua vo cc nm 1956 v 1967. Mi bn hin php u c nhng c im phn nh bi cnh ra i. Hin php 1946 khng nh c lp dn tc v ch quyn nhn dn, phn nh t tng xy dng mt chnh quyn mnh m, khng nh khi i on kt ton dn v bo m cc quyn t do dn ch cho nhn dn. Sau chin thng in Bin Ph (1954), vi ch trng xy dng ch ngha x hi (CNXH) min Bc v u tranh chng M min Nam, Hin php 1959 bt u th ch ha con ng i ln CNXH. Khi nc nh thng nht, quyt tm tin ln CNXH c th hin trong bn Hin php 1980, chu nh hng ln t m hnh hin php Lin X c trn c phng din ni dung v hnh thc . 70 |

Ch trng cng nhc v CNXH v nhng quy nh ca Hin php 1980 khng to iu kin thc y dn ch, km hm s pht trin kinh t x hi dn n khng hong kinh t, x hi vo thp nin 80 ca th k trc. Hin php 1992 th ch ha ch trng i mi, gp phn to ra ng lc nng cao dn ch, gp phn gii quyt khng hong, thc y nn kinh t pht trin. Nhng nn tng c bn ca hin php ny, vi mt s sa i, b sung vo nm 2001, c duy tr cho n nay. Cu hi 39 Hin php 1946 c nhng c im v ni dung g ni bt? Nhn thc r tm quan trng ca hin php trong vic khng nh quyn lc nh nc thuc v nhn dn, chm dt ch qun ch, to nn s chnh ng ca chnh quyn cch mng v thu ht s ng h ca cc quc gia trn th gii, ngay sau ngy Tuyn ngn c lp (2/9/1945), ti phin hp u tin ca Chnh ph Lm thi, Ch tch H Ch Minh nu s cn thit phi sm ban hnh mt bn hin php cho Vit Nam. tin hnh son tho hin php, theo Sc lnh ngy 20/9/1945, mt U ban d tho hin php do H Ch tch ng u c thnh lp. Bn cnh vic xem xt d tho ca y ban ny, Quc hi cn xem xt c d tho ca y ban Kin thit Quc gia. D tho hin php c thng qua ti k hp th hai Quc Hi kho I ngy 8/11/1946. Do tnh hnh chin tranh, Hin php 1946 cha c Ch tch nc cng b. | 71

Hin php 1946, hin php u tin ca nh nc Vit Nam, c ngha quan trng trong vic chnh thc ha chnh quyn mi c hnh thnh. Hin php gm 7 chng, 70 iu. Chng I quy nh v chnh th, theo Vit Nam l nh nc dn ch cng ho. Chng II quy nh v ngha v v quyn li ca cng dn. Chng III v Chng IV Hin php quy nh c cu t chc b my nh nc, gm cc c quan: Ngh vin nhn dn, Chnh ph, Hi ng nhn dn, U ban hnh chnh v To n. V c cu t chc nh nc, Hin php 1946 c nhng c im ca chnh th cng ha lng tnh. Ch tch nc khng nhng l nguyn th quc gia, ngi ng u nh nc, m cn l trc tip lnh o hnh php. Bn cnh , ngi ng u Chnh ph (Th tng) phi do Ngh vin nhn dn (Quc hi) thnh lp v phi chu trch nhim trc Ngh vin. Trong khi , nguyn th quc gia, mc d cng do Ngh vin bu ra, nhng li khng phi chu trch nhim trc Ngh vin. Ngoi vic th hin mi quan h tng i c lp gia lp php v hnh php, Hin php nm 1946 cn nhng c im khc rt c bit vi cc hin php Vit Nam sau ny (cc c quan t php ch gm h thng ta n c t chc theo cc cp xt x, m khng phi theo cp n v hnh chnh nh quy nh v sau ny; vic t chc chnh quyn a phng c xu hng phn bit gia thnh ph, th vi cc vng nng thn...).

72 |

nh: K hp th nht Quc hi kha I (Quc hi u tin ca nc Vit Nam Dn ch Cng ha) din ra ti Nh ht ln H Ni. Hin php 1946.

Cu hi 40 Hin php 1959 c nhng c im v ni dung g ni bt? Sau chin thng lch s in Bin Ph, min Bc Vit Nam c xc nh mc tiu tin ln xy dng CNXH, min Nam tip tc hon thnh cuc cch mng dn ch. Hin php nm 1959 c Quc hi kho I k hp th 11 ngy 18/12/1959 thng qua, gm 10 chng, 72 iu. Chng I tip tc quy nh chnh th l dn ch cng ho. Quc hi v Hi ng nhn dn cc cp do nhn dn bu ra v chu trch nhim trc nhn dn. So vi Hin php 1946, Hin php 1959 c thm chng v ch kinh t v x hi (Chng II). Chng III quy nh quyn v ngha v c bn ca cng dn. T Chng IV n Chng VIII, Hin php quy nh v c cu t chc b my nh nc. Hin php 1959 l bn hin php u tin mang nhiu du n ca vic t chc nh nc theo m hnh XHCN (m hnh X-vit). Mc d tn gi chnh th | 73

khng thay i so vi ca Hin php 1946 (Dn ch Cng ha), nhng ni dung t chc bn trong ca b my nh nc c nhng quy nh rt khc so vi Hin php 1946. C ch tp trung c Hin php ny th hin bng nhiu quy nh (cc t chc chnh quyn a phng c t chc nh nhau tt c cc cp chnh quyn a phng, Vin kim st nhn dn vi chc nng kim st chung c thnh lp, cc cp ta n c t chc ra theo cc n v hnh chnh) Nu nh Hin php 1946, b my nh nc c quy nh theo nguyn tc phn quyn, th b my nh nc ca Hin php 1959 c t chc theo nguyn tc tp quyn, quyn lc tp trung vo Quc hi. Bt u t y, cc bn hin php ca nh nc Vit Nam mang tnh nh hng, tnh chng trnh lnh o ca ng Cng sn i vi s pht trin theo con ng xy dng CNXH. Cu hi 41 Hin php 1980 c nhng c im v ni dung g ni bt? Sau khi thng nht (nm 1975), t nc chuyn sang mt giai on mi, Hin php 1980 c Quc hi kho VI k hp th 7 thng qua ngy 18/12/1980. Hin php ny gm c 12 chng, 147 iu. So vi cc hin php trc y, Hin php nm 1980 l bn hin php th hin r nt nht quan nim cng nhc v vic t chc v xy dng CNXH, hc tp kinh nghim ca cc nc trong h thng Lin X v ng u trc y. 74 |

Ti Chng I, Hin php xc nh ch chnh tr ca nc Cng ho XHCN Vit Nam l nh nc chuyn chnh v sn (iu 2). Ln u tin, Hin php khng nh r vai tr ca ng Cng sn Vit Nam l lc lng duy nht lnh o nh nc v x hi (iu 4). Hin php khng quy nh v s hu t nhn, nh nc ch bo h ti sn thuc s hu c nhn vi mc ch p ng nhng nhu cu sinh hot. Cng t Hin php 1980, t ai c quy nh l thuc s hu ton dn (iu 19) do nh nc thng nht qun l (iu 20), t , cc hnh thc s hu t nhn hay cng ng v t ai khng c tha nhn. B my nh nc theo Hin php 1980 th hin rt r nguyn tc trch nhim tp th, cc thit ch trch nhim c nhn c thay bng cc c quan tp th cng chu trch nhim. V d nh ch nh nguyn th quc gia - Ch tch nc - ca Hin php 1959 c thay bng Hi ng nh nc (ng thi l nguyn th quc gia tp th v l c quan thng trc ca Quc hi). Tng t, Hi ng Chnh ph c thay th bng Hi ng B trng. Hin php 1980 l hin php ca c ch c c ch k hoch ho tp trung, quan liu, bao cp y t nc n khng hong kinh t v x hi. Cu hi 42 Hin php 1992 c nhng c im v ni dung g ni bt? Cng vi cng cuc i mi ton din v kinh t, x hi v chnh tr (chnh thc bt u t nm 1986), trong | 75

bi cnh phe XHCN trn th gii c nhiu bin ng ln (nhng nm 1989 1991), y ban sa i Hin php, do Ch tch Hi ng Nh nc V Ch Cng ng u, c thnh lp sa i ton din Hin php 1980. Hin php 1992 c Quc hi kho VII thng qua ngy 15/4/1992, gm 12 chng, 147 iu. V mt ni dung, Hin php ny c rt nhiu thay i th hin nhn thc mi so vi Hin php 1980. Chng I Hin php 1992 quy nh v ch chnh tr. Hin php th ch ho ng li i mi, ng thi tip tc khng nh vai tr lnh o ca ng Cng sn i vi nh nc v x hi (ti iu 4). Quyn lc nh nc tp trung thng nht vo Quc hi, khng phn thnh chia cc quyn lp php, hnh php v t php theo thuyt tam quyn phn lp. Ba chng tip theo quy nh v ch kinh t (Chng II), vn ho, gio dc khoa hc v cng ngh (Chng III), bo v t quc (Chng IV). Chng V quy nh v quyn v ngha v c bn ca cng dn. Hin php quy nh r hn v y hn cc quyn v ngha v ca cng dn. Chng VI n Chng X quy nh v b my Nh nc. Cu hi 43 Hin php 1992 c sa i, b sung nhng ni dung g vo nm 2001? Hin php nm 1992 gp phn vo vic khc phc nhng nh hng ca khng hong kinh t v x hi, thc y nn kinh t quc gia pht trin v hi nhp quc t. Mt thp nin sau , nhng quy 76 |

nh ca Hin php 1992 bc l nhng hn ch lm cn tr hot ng qun l nh nc v s pht trin ca cc thnh phn kinh t. Ti i hi ng ln th IX, Bo co Chnh tr ca Ban chp hnh Trung ng Kho VIII xc nh ch trng nghin cu sa i, b sung mt s iu ca Hin php nm 1992 cho ph hp vi tnh hnh mi. Trng tm ca vic sa i ln ny l cc quy nh v b my nh nc. Trong nm 2001, theo Ngh quyt s 51/2001/QH10 ca Quc hi, Hin php 1992 c sa i, b sung mt s ni dung. Trc ht, c thm vic xc nh nh nc Cng ho XHCN Vit Nam l Nh nc php quyn XHCN ca dn, do dn, v dn (iu 2). Mc d tip tc khng nh quyn lc nh nc l thng nht, Hin php phn no ghi nhn s hp l ca l thuyt phn quyn, theo quy nh: c s phn cng v phi hp gia cc c quan nh nc trong vic thc hin cc quyn lp php, hnh php, t php (iu 2). ng thi, quyn lc ca Quc hi c tng cng bng vic ct b quyn ph chun vic b nhim cc chc danh b trng v tng ng ca y ban Thng v Quc hi. Tng cng trch nhim ca Chnh ph trc Quc hi bng vic quy nh Quc hi c quyn b phiu tn nhim cc b trng v c Th tng ngi ng u Chnh ph. Ngoi ra, chc nng kim st chung ca Vin kim st c ct b nhm trnh s chng cho gia cc c quan v tng cng s tp trung vo chc nng cng t, kim st cc hot ng t php ca h thng c quan ny. | 77

Cu hi 44 Ti sao Hin php 1992 cn tip tc c sa i, b sung? Nh cp, im mi ln nht trong ln sa i Hin php 1992 vo nm 2001 l ghi nhn vic xy dng nh nc php quyn, t chc quyn lc nh nc c s phn cng gia cc c quan nh nc trong vic thc hin cc quyn lp php, hnh php v t php. Tuy nhin, bc vo giai on xy dng nh nc php quyn v hi nhp quc t, vn cn nhiu th ch Vit Nam khng cn ph hp, thm ch qu lc hu, khng nhng khng ng vai tr hiu qu trong vic n nh v pht trin x hi, m cn gy ra nhiu h ly nh tnh trng tham nhng, vi phm cc quyn con ngi, thiu thng nht trong thc thi php lut nhiu mc khc nhau. Pht trin kinh t th trng phi da trn nn tng php quyn nhm chng li tnh trng thiu minh bch, tha ha quyn lc, mu cu li ch nhm v bo v cc quyn t do ca nhn dn. Php quyn l s gii hn v kim sot quyn lc nh nc trong khun kh hin php v php lut. Hn na, ton cu ha v hi nhp i hi nh nc Vit Nam phi thay i tun th cc chun mc ph qut chung ca th gii trn cc phng din kinh t, vn ha, x hi v chnh tr. Do vy, nhn dn v ton x hi mong i hin php hin hnh cn c sa i thm nhiu ni dung cn bn, gp phn gii quyt nhiu vn ang t ra i vi quc gia. 78 |

Phn II: CC NI DUNG C BN CA HIN PHP

Cu hi 45 Hin php thng bao gm nhng ni dung g? Cc bn hin php c in (ra i trc nm 1945), thng c ni dung ngn gn, xc tch, ch yu tp trung vo t chc b my nh nc (gm cc c quan lp php, hnh php v t php, mi quan h chnh quyn trung ng vi a phng) v lit k cc quyn con ngi c bn. Cc hin php ra i sau nm 1945, c bit l t sau nm 1990, thng c ni dung phong ph hn, bao trm nhiu lnh vc khc ca i sng x hi. Bn cnh cc ni dung nh trong hin php c in, hin php hin i thng quy nh c th hn v cc c quan nh nc trung ng, quy nh cc c quan hin nh c lp (Kim ton, y ban Bu c, y ban Nhn quyn), quy nh v nhiu quyn trong lnh vc kinh t, x hi, vn ha Mt s hin php cn quy nh nhng ni dung mang tnh chnh sch, nh hng nh pht trin kinh t, vn ha (nh Hin php Philippin 1986, hin php cc nc XHCN). K t thp k 1980 tr li y, cc bn hin php hin i quy nh ngy cng nhiu thit ch hin nh c lp nhm tng cng gim | 79

st s lm quyn v phng, chng tham nhng, v d nh Hi ng Bu c, U ban Nhn quyn quc gia, U ban chng Tham nhng quc gia, U ban cng v, Ombudsman, C quan bo hin Cu hi 46 Quyn con ngi, quyn cng dn v quyn hin nh c g khc nhau? Quyn con ngi (human rights) thng c hiu l nhng nhu cu, li ch t nhin, vn c v khch quan ca con ngi c ghi nhn v bo v bi php lut quc gia v quc t. Quyn cng dn (citizens rights) l nhng quyn con ngi c cc nh nc tha nhn v p dng cho cng dn ca mnh. Vi ngha l mt khi nim gn lin vi nh nc, th hin mi quan h gia cng dn vi nh nc, c xc nh thng qua ch quc tch, quyn cng dn l tp hp nhng quyn t nhin c php lut ca mt nc ghi nhn v bo m, nhng ch yu dnh cho nhng ngi c quc tch ca nc . Quyn con ngi khng b b hp trong mi quan h gia c nhn vi nh nc m th hin mi quan h gia c nhn vi ton th cng ng nhn loi. V phm vi p dng, do khng b gii hn bi ch nh quc tch, ch th ca quyn con ngi l tt c cc thnh vin ca gia nh nhn loi, bt k v th, hon cnh, ni c tr... Ni cch khc, quyn con ngi c p dng mt cch bnh ng vi tt c mi ngi thuc mi dn tc ang sinh sng trn phm vi ton cu, khng ph thuc vo bin gii quc gia, t cch c nhn hay mi trng 80 |

sng ca ch th quyn. V d, mt ngi nc ngoi s khng c hng mt s quyn cng dn, chng hn nh quyn bu c, ng c... tuy nhin, ngi vn c hng cc quyn con ngi ph bin p dng cho mi thnh vin ca nhn loi trong mi hon cnh, c th nh quyn sng, quyn t do v an ninh c nhn... Quyn hin nh l cc quyn c hin php quc gia ghi nhn v bo v. Khi nim quyn hin nh thng c s dng khi mun nhn mnh rng mt quyn no c hin php, o lut ti cao, bo v. Tuy nhin, iu ny khng c ngha l cc quyn hin nh c gi tr cao hn v cn phi bo v tt hn cc quyn khng hin nh. T quan im chung ca cng ng quc t v quyn con ngi, quyn hin nh n gin ch l cc quyn d b xm phm v cn phi c bo v c bit hn so vi cc quyn khc. Chnh v vy, hin php ca mt s quc gia (v d nh Hoa K, Lin bang Nga..) c quy nh nu r, vic hin nh cc quyn khng c ngha l coi nh cc quyn khng hin nh. Cu hi 47 Vic quy nh cc quyn trong hin php c mi quan h nh th no vi cc iu c quc t v quyn con ngi m quc gia l thnh vin? Vic quy nh cc quyn trong hin php cn c s tng thch vi quy nh ca cc iu c quc t v quyn con ngi m quc gia l thnh vin. Hin php mt s quc gia dn chiu, nu tn hoc cam kt tn trng cc quyn trong Tuyn ngn quc t nhn quyn (1948) v mt s cng c quc t c bn m | 81

quc gia gia nhp (v d nh Hin php Nam Phi 1997, Campuchia 1993). Cu hi 48 Cc quy nh v quyn con ngi, quyn cng dn thng c t v tr no trong hin php? Hnh thc ph bin nht ca vic quy nh cc quyn con ngi, quyn cng dn l nm trong mt chng ca hin php. Nhiu quc gia t chng th hai, sau chng th nht v cc nguyn tc chung, cp n cc quyn con ngi. Trong cc hin php ca Vit Nam, ni dung v quyn con ngi cng nm trong mt chng ca hin php. Trong D tho Hin php 1992 sa i nm 2013, ni dung quyn con ngi c t ti Chng II. Ti mt vi quc gia trn th gii, quyn con ngi nm trong mt vn bn c lp, c coi nh cu phn ca hin php. Chng hn nh Tuyn ngn nhn quyn (1689) v Lut v nhn quyn (2008, dn chiu n cc quyn trong Cng c nhn quyn chu u) ca nc Anh, hoc Tuyn ngn v nhn quyn v dn quyn (1789) c coi l mt cu phn trong Hin php 1958 ca Cng ho Php. Cu hi 49 Hin php trn th gii thng ghi nhn nhng quyn con ngi, quyn cng dn no? Trn th gii, cc bn hin php c in ch yu ch cp cc quyn dn s (an ton thn th, quyn s 82 |

hu, quyn t do tn gio, t do i li, c tr ) v cc quyn chnh tr (t do ngn lun, hi hp, quyn bu c v ng c). Cc bn hin php hin i m rng phm vi cc quyn con ngi, bao gm c cc quyn kinh t, x hi v vn ha v cc quyn ca nhm (ph n, tr em, ngi thiu s, ngi nc ngoi..).

nh: Nelson Mandela k ban hnh Hin php 1996 ca Nam Phi. Bn hin php ny c hnh thnh sau nhiu vng tho lun, m phn m ng tin n mt nc Nam Phi dn ch.

Cu hi 50 Hin php Vit Nam ghi nhn nhng quyn con ngi, quyn cng dn no? Hin php Vit Nam 1992, ti iu 50, ln u tin nhc n khi nim quyn con ngi. Tuy nhin, iu khon ny li ng nht quyn con ngi vi quyn cng dn. Nhn chung, quyn cng dn trong | 83

cc lnh vc chnh tr, dn s, kinh t, vn ha v x hi c Hin php 1992 quy nh tng i y . Chng hn cc quyn v dn s nh quyn t do tn ngng, tn gio (iu 70), quyn bt kh xm phm v thn th (iu 71), quyn bt kh xm phm v ch , th tn, in thoi (iu 72) ; cc quyn chnh tr nh t do ngn lun, t do bo ch (iu 69); cc quyn kinh t nh quyn lao ng (iu 55), quyn t do kinh doanh (iu 57) Mc d vy, vn cn mt s quyn quan trng trong lut nhn quyn quc t m c ghi nhn ph bin trong hin php trn th gii nhng cha c ghi nhn trong Hin php 1992, v d nh quyn sng, quyn t do t tng, quyn thnh lp, gia nhp cng on, quyn bi cngTrong s nhng quyn ny, quyn sng c b sung vo D tho Hin php 1992 sa i nm 2013. Cu hi 51 Vic ghi nhn cc quyn con ngi, quyn cng dn trong Hin php Vit Nam c g khc vi trong hin php ca cc nc trn th gii? Khi nim quyn con ngi trong Hin php Vit Nam 1992 c ng nht vi quyn cng dn (iu 50). Vic ng nht ny l khng chnh xc, v con ngi l mt khi nim rng hn cng dn. Ti nhiu iu khon quy nh rng cng dn c mt quyn nht nh, nhng phi theo quy nh ca php lut. Chng hn iu 57 (quyn t do kinh doanh), iu 68 (quyn t do i li v c tr), iu 84 |

69 (quyn t do ngn lun, t do bo ch, hi hp, lp hi) u c ui l theo quy nh ca php lut. Trong Chng V ca Hin php 1992, quy nh v quyn v ngha v c bn ca cng dn, ch th ca quyn trong hu ht iu khon c xc nh l cng dn. iu ny khng chnh xc v c nhiu quyn c p dng cho c ngi nc ngoi c mt hp php trn lnh th Vit Nam. Tuy nhin, mt s hn ch ny c khc phc trong D tho Hin php nm 1992 sa i, b sung nm 2013. Cu hi 52 Hin php trn th gii v Hin php Vit Nam c quy nh nhng gii hn no v quyn con ngi, quyn cng dn? Hin php Vit Nam 1992 cha quy nh v vic gii hn quyn con ngi, quyn cng dn. Tuy nhin, trong D tho sa i Hin php 2013 ti khon 2 iu 15 nu rng quyn con ngi, quyn cng dn ch c th b gii hn trong trng hp cn thit v l do quc phng, an ninh quc gia, trt t, an ton x hi, o dc, sc khe ca cng ng. Vic quy nh v gii hn quyn l cn thit, nhng t quy nh ny nh mt nguyn tc tng qut ngay iu khon u tin ca chng v quyn con ngi li l khng ph hp vi lut nhn quyn quc t. l bi vic gii hn ch c th p dng i vi mt s quyn nht nh, ngoi ra, c nhiu quyn con ngi (nh quyn sng, quyn khng b tra tn, khng b i x v nhn o hay h nhc, quyn t | 85

do t tng) l cc quyn tuyt i, nh nc khng c gii hn trong bt k hon cnh hay v bt k l do no. Hn th, vic hn ch, nu p dng vi cc quyn nht nh, khng c tri vi bn cht ca quyn b gii hn, phi c lut quy nh r rng v phi l cn thit trong mt x hi dn ch, vi mc ch duy nht l thc y li ch chung ca cng ng v cc quyn, t do chnh ng ca ngi khc. Hin php Vit Nam, k c D tho sa i Hin php 2013 u khng c quy nh v nhng quyn khng th b hn ch, gii hn (non-derogable rights) cng v nhng iu kin v phm vi c hn ch, gii hn quyn trong bi cnh khn cp ca quc gia (state of emergency). y l nhng quy nh trong hin php ca nhiu nc nhm ngn nga vic li dng nhng quy nh v gii hn ca quyn vi phm nhn quyn. Ngoi ra, c Hin php hin hnh v D tho sa i Hin php 2013 u cha cp n ngha v ca cc c quan, vin chc nh nc trong vic tn trng, bo v v bo m quyn con ngi, quyn cng dn, cng nh khng quy nh v cc c ch m ngi dn c th s dng khiu ni khi b vi phm cc quyn. Cu hi 53 Hin php trn th gii v Hin php Vit Nam quy nh nhng ngha v no ca con ngi v ca cng dn? Nhn chung, hin php trn th gii thng quy nh hai loi ngha v chnh l ngha v tun th 86 |

php lut v ngha v lao ng. Ngoi ra, mt s bn hin php c quy nh ngha v bo v T quc, ngha v qun s (Hin php Ba Lan, Hn Quc, Nga), ngha v bu c (Hin php Arghentina ). Hin php Vit Nam 1992 quy nh cng dn c cc ngha v sau: ngha v hc tp (iu 59), ngha v thc hin cc quy nh v v sinh phng bnh, v sinh cng cng (iu 61), ngha v tn trng v bo v ti sn ca nh nc, li ch cng cng (iu 78), ngha v ng thu v lao ng cng ch (iu 80). Hu ht cc ngha v ny c ti cp trong D tho Hin php nm 1992 sa i, b sung nm 2013. Mc d vy, quy nh v mt s ngha v gy tranh ci v tnh logic v thc tin. C th, cc ngha v hc tp, thc hin cc quy nh v v sinh phng bnh, v sinh cng cng, tn trng v bo v ti sn ca nh nc, li ch cng cng c th l g? Ch ti no x l vi phm? Thm vo , quy nh v cc ngha v, c th nh iu 16(2) ca D tho (Khng c li dng quyn con ngi, quyn cng dn xm phm li ch quc gia, li ch dn tc, quyn, li ch hp php ca ngi khc), v iu 20 (Quyn cng dn khng tch ri ngha v cng dn. Quyn v ngha v ca cng dn do Hin php v lut quy nh. Cng dn c trch nhim thc hin ngha v i vi Nh nc v x hi) mang tnh cht tru tng, rt d b lm dng vi phm quyn con ngi, quyn cng dn. | 87

Cu hi 54 Quyn bnh ng c cp trong Hin php Vit Nam nh th no? Bnh ng va l mt quyn, va l mt nguyn tc ca quyn con ngi. Hin php Vit Nam 1992 quy nh iu 52 mi cng dn u bnh ng trc php lut, iu 54 cng dn, khng phn bit dn tc, nam n, thnh phn x hi, tn ngng, tn gio, trnh vn ha, ngh nghip, thi hn c tr, 18 tui tr ln u c quyn bu c v 21 tui tr ln u c quyn ng c vo Quc hi, Hi ng nhn dn theo quy nh ca php lut. D tho Hin php 1992 sa i nm 2013 c b sung iu khon khng ai b phn bit i x trong i sng chnh tr, dn s, kinh t, vn ha, x hi (khon 2 iu 17). Tuy nhin, c Hin php hin hnh v D tho Hin php sa i u cha cp n quy nh trong iu 16 Cng c quc t v cc quyn dn s, chnh tr 1966, l quyn c coi l th nhn trc php lut. Quyn ny c ngha rt quan trng, c xem l iu kin u tin thc hin cc quyn dn s khc. Cu hi 55 Quyn t do v an ton c nhn c cp trong Hin php Vit Nam nh th no? Quyn t do v an ton c nhn c iu 71 Hin php Vit Nam 1992 quy nh cng dn c quyn bt 88 |

kh xm phm v thn th, c php lut bo h v tnh mng, sc khe, danh d v nhn phm nghim cm mi hnh thc truy bc, nhc hnh, xc phm danh d v nhn phm ca cng dn. Trong D tho sa i Hin php 2013, quyn ny l thuc v mi ngi (ch khng phi ch cng dn). ng thi, c b sung quyn hin m, b phn c th ngi v hin xc theo quy nh ca lut (khon 3 iu 22). Tuy nhin, c Hin php hin hnh v D tho Hin php sa i u cha quy nh cm cc hnh thc n l v cng bc lao ng. y l nhng quy nh c nhn mnh trong Cng c v quyn dn s, chnh tr ca Lin hp quc v mt s cng c ca T chc Lao ng quc t m Vit Nam l thnh vin. Cu hi 56 Cc quyn lin quan n t tng t php c cp trong Hin php Vit Nam nh th no? Hin php Vit Nam 1992 quy nh mt s quyn lin quan n hot ng t tng, bao gm: khng b bt nu cha c quyt nh ca Ta n nhn dn, quyt nh hoc ph chun ca Vin kim st nhn dn, tr trng hp phm ti qu tang (iu 71), khng b coi l c ti v phi chu hnh pht khi cha c bn n kt ti ca ta n c hiu lc php lut (iu 72), c bi thng thit hi v vt cht, phc hi danh d nu b bt, b giam gi, b truy t, b xt x tri php lut (on 2 iu 72), bo m quyn bo cha ca b co (iu 132). | 89

Trong D tho Hin php 1992 sa i nm 2013, nhiu quyn trong lnh vc t php c tp hp li trong iu 32. Ngoi ra, c s b sung quyn c ta n xt x, quyn khng b kt n hai ln v mt ti phm (khon 2 iu 32), ngi b bt, b tm gi, tm giam, b iu tra, truy t, xt x c quyn s dng tr gip php l ca ngi b bo cha (khon 3 iu 32). C quan im cho rng quyn khng b kt n hai ln v mt ti phm (khon 2 iu 32) cn sa thnh quyn khng b truy t hai ln v mt ti phm mi ph hp vi lut nhn quyn quc t. Thm vo , D tho lc b mt mt s quyn quan trng, tiu biu nh quyn khng b kt n v khng hon thnh c ngha v theo hp ng (nu trong iu 24 Cng c quc t v cc quyn dn s, chnh tr). Cu hi 57 Quyn bu c, ng c v tham gia i sng chnh tr c cp trong cc Hin php Vit Nam nh th no? iu 63 Hin php Vit Nam 1992 khng nh Cng dn c quyn tham gia qun l nh nc v x hi, tham gia tho lun cc vn chung ca c nc v a phng, kin ngh vi c quan Nh nc, biu quyt khi nh nc trng cu dn. Trong D tho Hin php 1992 sa i nm 2013, quyn tham gia chnh tr ca ngi dn c cp ti iu 6 (nhn dn thc hin quyn lc bng cc 90 |

hnh thc dn ch trc tip v dn ch i din), iu 7 (vic bu c c tin hnh theo nguyn tc ph thng, bnh ng, trc tip, b phiu kn), iu 28 (quyn bu c v ng c), iu 29 (tham gia qun l nh nc v x hi) v iu 30 (biu quyt trong trng cu dn). Vic thnh lp Hi ng bu c quc gia (iu 121) cng l mt bc tin mi ca D tho Hin php, gp phn bo m cc nguyn tc ca bu c c tun th. Mc d vy, nhiu kin cho rng m hnh hi ng hin php, do mang tnh thc, khng c quyn ti phn nh m hnh to n hin php, nn kh c th ng vai tr g quan trng trong vic x l nhng hnh vi vi hin. Cu hi 58 Cc quyn t do t tng, ngn lun, lp hi, hi hp c cp trong Hin php Vit Nam nh th no? iu 69 Hin php Vit Nam 1992 quy nh Cng dn c quyn t do ngn lun, t do bo ch; c quyn c thng tin; c quyn hi hp, lp hi, biu tnh theo quy nh ca php lut. iu khon ny cha nhc n quyn t do t tng. D tho sa i Hin php 2013, ti iu 26, gn nh gi nguyn cch quy nh c, theo cng dn c quyn t do ngn lun, t do bo ch, c thng tin, hi hp, lp hi, biu tnh theo quy nh ca php lut. Vic duy tr s rng buc theo quy nh ca php lut i vi cc quyn t do c bn | 91

ny tip tc gy ra nguy c c nhiu loi vn bn quy phm (lut, php lnh, ngh nh, thng t) c th xm phm n quyn hin nh ca ngi dn, tri vi nguyn tc php quyn ca mt nh nc dn ch. Thm vo , quyn c thng tin b coi l qu hp so vi chun mc quc t v quyn tip cn thng tin (bao gm cc quyn c [cung cp] thng tin, quyn c tm kim thng tin v quyn c ph bin thng tin). Cu hi 59 Hnh thc chnh th l g? Hin php th gii ghi nhn nhng hnh thc chnh th no? Hnh thc chnh th (form of government/ system of government) l hnh thc t chc nh nc do hin php quy nh, lin quan n cch thc thnh lp cc c quan nh nc trung ng v quan h gia chng vi nhau, cng nh mc tham gia ca nhn dn vo vic t chc quyn lc nh nc. Khi xc nh chnh th, trc ht ngi ta thng da vo cch thc thnh lp ra nguyn th quc gia v nhim v quyn hn ca nguyn th quc gia. Trong lch s t chc quyn lc nh nc, c hai hnh thc c bn ca chnh th l chnh th qun ch v chnh th cng ho. Trong chnh th qun ch, nguyn th quc gia c thnh lp bng con ng truyn ngi th tp (thng c gi l vua hay n hong). Trong chnh 92 |

th cng ho, nguyn th quc gia c thnh lp bng con ng bu c, c th do dn hoc c quan i din ca dn bu ra (thng c gi l Tng thng, Ch tch nc). Chnh th qun ch - m hnh nh nc tiu biu ca x hi phong kin - c t chc thnh qun ch tuyt i v qun ch hn ch. Qun ch hn ch l m hnh tin b hn, ni quyn lc ca nh vua b hn ch, cc thit ch nh nc khc c thc quyn (quc hi, ngh vin, chnh ph). Hin php l vn bn th hin s hn ch ny, do , m hnh qun ch hn ch cn c gi l qun ch lp hin (nh ti Nht Bn, Thi Lan, Anh, an Mch, Ty Ban Nha hin nay...). Chnh th cng ho thng gm hai loi: cng ho i ngh v cng ho tng thng. Cng ho i ngh (nh n , c..) l chnh th c t chc nhng nh nc c nguyn th quc gia do ngh vin bu ra, chnh ph do th tng ng u. Th tng khng chu trch nhim trc nguyn th quc gia, m chu trch nhim trc ngh vin. Nguyn th quc gia trn thc t khng trc tip tham gia vo vic gii quyt cc cng vic ca nh nc. Cng ha tng thng (nh Hoa K, Philippin v hu ht cc quc gia Nam M) l m hnh chnh th m hnh php v lp php khng chu trch nhim i vi nhau. C quan lp php do dn bu v ngi ng u c quan hnh php cng do dn bu. Vi cch thc t chc ny, nguyn th quc gia (tng thng) khng nhng l ngi ng u nh nc m cn ng u hnh php. Ngoi ra, c mt m hnh chnh | 93

th kt hp nhng c im ca cng ho tng thng v cng ho i ngh, c gi l cng ho lng tnh (nh Php v Nga). Chnh th ny c nhng c im nh: tng thng do dn bu; tng thng va l nguyn th quc gia va l ngi lnh o ni cc; ni cc do Th tng ng u, do Ngh vin thnh lp, va chu trch nhim trc Ngh vin va chu trch nhim trc Tng thng; tng thng c quyn gii tn Ngh vin. T chc nh nc XHCN (nh Hin php Trung Quc 1982, Hin php Vit Nam 1992) c nhiu nt ging vi cng ho i ngh. Chnh th cng ho XHCN c nhng c im chung l: Quc hi (c quan kiu X-vit do nhn dn bu ra), c quyn lc ti cao (v mt l thuyt), c quyn nh ra cc khun mu cho cc hot ng ca c quan nh nc, t chc x hi v ca cng dn thng qua chc nng lp php v c quyn gim st hot ng ca mi c quan nh nc; Chnh ph l c quan hnh chnh nh nc v c quan chp hnh ca Quc hi; ton b t chc v hot ng ca nh nc t di s lnh o ca ng Cng sn. Cu hi 60 Nhng hnh thc chnh th no tng c xc nh trong cc hin php ca Vit Nam? Theo Hin php Vit Nam nm 1946, chnh th Vit Nam l dn ch cng ho, loi hnh t chc nh nc on tuyt hon ton ch truyn ngi, th 94 |

tp, hng n vic tranh th mi lc lng trong v ngoi nc, chng li s ph thuc vo quc thc dn, ginh c lp cho dn tc. Theo Hin php ny, hnh thc nh nc dn ch cng ho c nhiu du n ca cng ho i ngh, bi v y Quc hi (Ngh vin nhn dn) c quy nh l c quan nh nc cao nht. Chnh ph c thnh lp da trn Quc hi, chu trch nhim trc Quc hi v ch hot ng khi vn c Quc hi tn nhim. Nhng khc hnh thc t chc cng ho i ngh ch trong c cu t chc nh nc ca Hin php 1946 c ch nh nguyn th quc gia vi mt quyn nng rt ln, khng khc mt tng thng trong chnh th cng ho tng thng. Ch tch nc khng nhng l nguyn th quc gia, m cn l ngi trc tip lnh o b my hnh php. Ch tch nc, mc d c Ngh vin bu ra, nhng khng chu trch nhim trc Ngh vin. T nhng c im ny, c th thy hnh thc chnh th theo Hin php 1946 gn ging nh chnh th cng ho lng tnh. Sang n Hin php 1959, mc d tn gi ca chnh th khng thay i, vn l dn ch cng ha, nhng nhng c im ca cng ho tng thng gim i. iu ny c th hin bng vic quy nh nguyn th quc gia (Ch tch nc) khng cn ng thi l ngi trc tip iu hnh b my hnh php, m nghing v chc nng tng trng cho s bn vng, thng nht ca dn tc, nh ca nhng nguyn th quc gia ca cc chnh th cng ho i ngh v qun ch i ngh. Ch tch nc chnh thc ho cc quyt nh ca Quc | 95

hi, U ban Thng v Quc hi, hoc ca Hi ng Chnh ph. Chnh th Vit Nam theo Hin php 1980 l cng ho XHCN, v c bn t chc quyn lc nh nc so vi m hnh ca Hin php 1959 khng c thay i ln. Nhng c im ca m hnh nh nc XHCN trc y cha tht r, th by gi th hin r nt. Vi c ch tp th lnh o, nguyn th quc gia khng phi l mt c nhn m do Hi ng Nh nc, c Quc hi bu ra, m nhim. Hi ng Nh nc ng thi l c quan thng trc ca Quc hi. Ton b t chc v hot ng ca nh nc t di s lnh o ca ng Cng sn Vit Nam. Cch thc t chc nh nc theo Hin php 1980, th hin c ch tp trung v mang nhiu yu t ch quan, lm cho nn kinh t, x hi Vit Nam b km hm. Hin php 1992, v c bn vn l hnh thc chnh th cng ho XHCN nhng c nhng iu chnh nht nh v b my nh nc (chng hn nguyn th quc gia tr li vai tr c nhn Ch tch nc...). Cu hi 61 ng chnh tr l g? Vn ng phi chnh tr c quy nh nh th no trong hin php trn th gii? ng phi chnh tr (thng gi tt l ng) l t chc chnh tr t nguyn, c mt h t tng hay mt ng li nht nh, ra i l hoch nh cc chnh sch ca nhn dn v thc hin chc nng lin kt gia 96 |

nh nc v x hi. Mc ch quan trng nht ca ng chnh tr l gy nh hng n cc chnh sch ca chnh quyn. S nh hng ny khng th bng cch no khc hn l nm c chnh quyn thng qua cc cuc bu c dn ch. Cc ng phi chnh tr l mt thnh t thit yu ca mt chnh th dn ch. Khng phi tt c cc hin php u la chn cch thc ghi nhn vai tr, chc nng, nhim v ca cc ng phi trong hin php. V nguyn l chung, ng phi khng phi l nhng c quan nh nc, khng thuc nh nc, m l nhng t chc dn s, nhng t chc ca nhn dn20. Thnh vin ca cc ng phi ch c th l cng dn, khng th l cc php nhn, t c hay cc ng phi ca nc ngoi. Cc ng phi ra i c mc l thc hin c nng lm cu ni, lin kt gia nh nc v x hi, nhm hin thc ha li ca ton th nhn dn. cc nc theo h thng chnh tr a ng th cc ng phi chnh tr cnh tranh nhau c c nhiu phiu bu trong ngh vin ( c hai vin hoc ch h vin). Anh quc, nh ph c thnh lp t ng im a s gh trong Ngh vin, cc ng phi khc tr thnh ng i lp. Cc ng phi s gp phn truyn ti ting ni ca nhn dn vo cc nh s ca hnh php v lp php c nhim v c th ha nhng nh s ca hnh php21. Mc d Hin php
20

21

Maurer, H., Die Rechtsstellung der politischen Parteien, JuS 1991, S. 881. Barendt, An Introduction to Constitutional Law, New York, 1998, tr. 148.

| 97

Hoa K khng cp n cc ng phi chnh tr, tuy vy nhiu nh lp hin vn nhn thc r v tm quan trng ca cc ng phi22. Sau Chin tranh th gii th hai, hin php nhiu nc c iu khon ring cp n v cc ng chnh tr, v d nh iu 21 Lut C bn c23, iu 4 Hin php Php, iu 49 Hin php Italia 1947, iu 10 v iu 51 Hin php B o Nha 1976, iu 6 Hin php Ty Ban Nha 1978, iu 29 Hin php Hy Lp 1975. Hin php ca cc nc c cp n ng phi u tha nhn nguyn tc t do thnh lp v s bnh ng ca cc ng phi. nhiu quc gia khc, quyn thnh lp cc ng phi l mt thnh t ca quyn t do lp hi (bao gm t do thnh lp cc t
22

23

Madison tng cp n mi him nguy ca lp php nu b thng tr bi cc ng phi, m nhng ng ny ch quan tm n li ch ca ng mnh m b qua li ch chung ca x hi. Chnh v vy Madison ng h c ch phn quyn v thit lp ch lin bang hn ch nhng him nguy ny. Ch c c ch phn quyn, quyn lc ca hnh php mi c th i trng li vi lp php v cng ch thng qua vic t chc mt nh nc lin bang th quyn lc gia trung ng v a phng mi c th c chia s (The Federalist Papers, S 10). CHLB c, iu 21 Lut C bn c qui nh: Cc ng phi cng gp phn ho nh nh s nh tr ca nhn dn Ta n Hin php lin bang c thm quyn phn quyt v s vi hin ca ng. Cc qui nh khc c lin quan do Lut ca lin bang qui nh. C th ha iu ny, iu 2 Lut v cc ng phi nh tr c lm r hn a v php l ca cc ng: Cc ng l cc t c ca nhn dn, tn ti trong mt thi gian di, hot ng lin bang hoc tiu bang, l cc t c cng tham gia ho nh nh s v theo ui mc l i din o nhn dn H vin lin bang c hoc H vin ca tiu bang

98 |

chc chnh tr), mt quyn c bn c hin php ghi nhn v bo v. Cu hi 62 Vn ng chnh tr c quy nh nh th no trong Hin php Vit Nam? Hin php Vit Nam 1992 xc nh trc tip v c th rng ng Cng sn Vit Nam l lc lng lnh o nh nc v x hi (iu 4). iu 4 Hin php 1992, tng t nh iu 4 Hin php 1980, quy nh ng Cng sn l lc lng duy nht lnh o Nh nc, lnh o x hi. Nh cp, trong chnh th cng ho XHCN, vai tr ca ng Cng sn thng c khng nh nhng mc khc nhau trong hin php. Khng nh c th Li ni u (Hin php Trung Quc 1982, Hin php Vit Nam 1959) hoc ti mt iu khon c th (iu 6 Hin php Lin X 1974, iu 4 Hin php Vit Nam 1992). Vit Nam, ch c hin php u tin (1946) l khng cp n vai tr ca mt ng phi chnh tr no. Hin php 1959 bt u ghi nhn vai tr ca ng Lao ng (ng Cng sn) Vit Nam trong cng cuc u tranh bo v v xy dng t nc ti Li ni u. Ging nh mt s nc XHCN trc y, vai tr lnh o nh nc ca ng Cng sn c xc nh ti mt iu khon ca hin php Vit Nam nm 1980 v nm 1992 hin hnh, iu ny rt khc bit so vi hu ht cc quc gia trn th gii. | 99

Cu hi 63 Bu c l g? Vn bu c c quy nh nh th no trong hin php trn th gii? Bu c l mt nh ch trng tm ca mt nn dn ch, ni m quyn lc ca nh nc xut pht t ch ca ngi dn. Bu c, tun th nguyn tc t do v cng bng, thng c t chc theo phng thc bu c a s hoc bu c theo t l. Bo m quyn lc nh nc thuc v nhn dn l mt nhim v c bn nht ca hin php. C hai hnh thc c bn nhn dn thc hin quyn lc nh nc thuc v mnh l dn ch trc tip (ngi dn t mnh th hin quan im trong cc cuc trng cu kin) v dn ch gin tip. Dn ch gin tip l vic nhn dn bu ra nhng ngi i din thc hin cc cng vic mang li li ch cho ton dn. Hnh thc dn ch gin tip ny cn c gi l hnh thc dn ch i din. Bu c tr thnh mt trong nhng hnh thc thc hin quyn dn ch, mt bin php nhn dn trao quyn lc nh nc cho cc c quan nh nc. Ch bu c c xc nh bi tng th cc mi quan h x hi c hnh thnh trong qu trnh tin hnh cc cuc bu c, t lc lp danh sch c tri, cho n khi kt thc vic xc nh c danh sch nhng ngi trng c. Nhn chung, hin php cc quc gia quy nh tng i chi tit v cc v tr c bu ra (thnh vin ngh vin, tng thng...), iu kin bu c, iu kin ng c, vic phn xc nh khu vc bu c, vic phn 100 |

b s gh cho cc khu vc... Trong ch i ngh, nhn dn trc tip bu ra h vin (vin dn biu), ng chim a s ti h vin hay lin minh cc ng cm quyn thnh lp ra chnh ph do mt th tng ng u. Do vy, chnh ph phi chu trch nhim trc ngh vin. Trong ch cng ha tng thng, nhn dn trc tip hoc c th gin tip bu ra nguyn th quc gia (tng thng) ng thi l ngi trc tip lnh o hnh php. Chnh ph v ngi ng u chnh ph khng chu trch nhim trc ngh vin, m phi chu trch nhim trc nhn dn. Nhn dn trc tip hn ch quyn lc ca tng thng qua cc cuc u phiu ph thng. Cu hi 64 Vn bu c c quy nh nh th no trong cc Hin php Vit Nam? Vi t cch l mt bin php dn ch thnh lp ra b my nh nc, cc c quan nh nc ca Vit Nam u trc tip hoc gin tip do nhn dn bu ra. Hin php Vit Nam 1992, cng nh cc nc thuc h thng XHCN trc y, xc nh ch c cc c quan nh nc do nhn dn trc tip bu ra (Quc hi v Hi ng nhn dn) l c quan quyn lc nh nc. Hin php 1992 xc nh vic nhn dn bu ra Quc hi v Hi ng nhn dn l cc c quan i din cho ch v nguyn vng ca nhn dn (iu 5). Vic bu c c tin hnh theo cc nguyn tc ph thng, bnh ng, trc tip v b phiu kn (iu 6). | 101

iu 54 Hin php ghi nhn nguyn tc bu c ph thng. Nguyn tc ny c c th ho ti Lut Bu c i biu Quc hi v Lut Bu c i biu Hi ng nhn dn cc cp. V phng din php l, th ch bu c cn c hiu l mt ch nh quan trng ca ngnh lut hin php, bao gm cc quy nh ca php lut iu chnh cc mi quan h x hi lin quan n bu c, quyn ng c v cc quy trnh tin hnh bu c t lc lp danh sch c tri cho n khi xc nh kt qu bu c. im khc nhau c bn gia ch bu c Vit Nam hin nay vi nhiu quc gia khc l tnh cnh tranh. Ti hu ht cc quc gia, c nhiu ng phi chnh tr tham gia vo cuc bu c v qua bu c mi xc nh c ng cm quyn, ngi dn c nhiu la chn v s la chn cng d dng hn bng vic so snh ng li ca cc ng khc nhau. Ngc li, Vit Nam khng c nhiu ng phi tham gia tranh c v ng cm quyn c xc nh trc trong Hin php. Thm vo , tr Hin php 1946, cc Hin php cn li ca Vit Nam u khng ghi nhn nguyn tc bu c t do. Cu hi 65 Ch kinh t l g? c quy nh nh th no trong hin php trn th gii v Hin php Vit Nam? Ging nh cng nh hin php ca cc nc XHCN trc y, mt im rt khc trong Hin php Vit Nam so vi cc quc gia khc l c nhng chng 102 |

ring quy nh v ch kinh t, vn ha v x hi. iu ny phn no xut pht t quan im ch ngha Mc v mi quan h bin chng gia chnh tr vi cc yu t khc, c bit l kinh t (kinh t quyt nh chnh tr, chnh tr cng tc ng ngc tr li kinh t). Ch kinh t c quy nh trong hin php cc nc XHCN thng bao gm chnh sch kinh t, cc hnh thc s hu, cc thnh phn kinh t, qun l kinh t, chnh sch lao ng, sn xut v phn phi, ng li kinh t i ngoi. Lnh vc kinh t thng khng c quy nh trong cc hin php c in v hin php ca cc nc pht trin. Hin php khi mi xut hin ch yu nhm bo v t do ca con ngi thot khi s chuyn ch ca nh nc phong kin. Theo ch ngha t bn t do, nh nc khng can thip vo kinh t. Nu c th ch l vic hin php xc nh s hu l quyn t nhin bt kh xm phm ca con ngi. Mi hot ng kinh t do th trng iu tit (bn tay v hnh). i vi cc quc gia ang pht trin hoc c nn kinh t chuyn i, vai tr ca nh nc c ngha quyt nh cho s tng trng v pht trin kinh t, nn hin php cc nc ny thng c nhng quy nh v ch kinh t ca quc gia nhng cng ch bng mt s iu khon (V d, Hin php Philippin, Hn Quc...). Ch kinh t trong Hin php Vit Nam 1992, quy nh ti Chng II, c xc nh l hng n pht trin nn kinh t nhiu thnh phn theo nh hng XHCN (iu 15). y l mt bc tin nu so | 103

vi ng li kinh t k hoch, tp trung, ngn sng cm ch v s dng tem phiu m gy ra khng hong kinh t, x hi trc . Hin php 1992 quy nh nhng ni dung mi v ch kinh t nh chnh sch kinh t, hnh thc s hu, cc thnh phn kinh t, qun l kinh t, kinh t i ngoi... iu 16 xc nh r cc mc ch ca chnh sch kinh t nh nc trong giai on hin nay l lm cho dn giu nc mnh, p ng ngy cng tt hn cc nhu cu vt cht v tinh thn ca nhn dn... Tuy nhin, vic quy nh kinh t nh nc gi vai tr ch o, cng vi kinh t tp th l nn tng ca nn kinh t quc dn, t ra khng ph hp vi thc t. Thm vo , cc quy nh v s hu ton dn v t ai, nh hng pht trin kinh t th trng XHCN...gy ra nhiu tranh ci. Nhng iu ny c cho l mt trong nhng nguyn nhn cn tr s pht trin kinh t x hi trong nhng nm gn y, l mt trong nhng l do dn n cn phi ci cch kinh t v sa i hin php. Cu hi 66 Ch s hu v s hu t ai c quy nh nh th no trong Hin php Vit Nam? Ch s hu l yu t c bn trong ch kinh t. Hin php cc quc gia u iu chnh v bo v cc quan h s hu. Ti Vit Nam, ngay sau nm 1945, nh nc tha nhn mi loi hnh s hu. Hn na, ng vin tt c mi tng lp nhn dn tham gia khng chin kin quc, nh nc tuyn b bo h quyn t hu ca cng dn (iu 12 Hin php 1946). 104 |

Quan im v qu ln CNXH t ra vn xa b ch t hu v thay th bng ch cng hu. Cc loi hnh kinh t c coi l phi XHCN b ci to mt cch my mc v ch quan. Trong khong thi gian t 1954 n khi c chnh sch i mi ca ng Cng sn (1986), nc ta ch tha nhn mt s loi hnh s hu v hai thnh phn kinh t (quc doanh v hp tc x) (Hin php 1959 v 1980). Hin php 1992, th ch ha ng li i mi iu chnh s duy ch trc y bng vic tha nhn v bo v s tn ti ca s hu t nhn i bn cnh cc loi hnh s hu khc. Nhng hnh thc s hu ch yu lm nn tng cho nn kinh t nhiu thnh phn l s hu ton dn (hay s hu nh nc), s hu tp th v s hu t nhn (iu 15). Trong , s hu ton dn v s hu tp th vn c xc nh l nn tng. S hu ton dn (s hu nh nc) bao gm nhng t liu sn xut ch cht quyt nh s pht trin ca nn kinh t quc gia. Ti sn thuc s hu ton dn bao gm t ai, rng ni sng h, ngun nc, ti nguyn trong lng t, ngun li vng bin, thm lc a v vng tri, phn vn v ti sn do Nh nc u t vo cc x nghip cng trnh thuc cc ngnh v lnh vc kinh t, vn ha, x hi, khoa hc, k thut, ngoi giao, quc phng, an ninh cng cc ti sn khc m php lut quy nh l ca Nh nc (iu 17). Nh vy, iu 17 ca Hin php 1992 vn tip tc khng nh t ai thuc s hu ton dn v ch c | 105

mt hnh thc s hu ton dn i vi t ai. Khng cn tn ti cc hnh thc s hu t nhn hoc cng ng i vi t ai t sau khi Hin php 1980 c hiu lc. Cu hi 67 Quc hi (Ngh vin) l g? C v tr nh th no trong b my nh nc? B my nh nc hin i thng c cu thnh t ba b phn l lp php, hnh php v t php. Lp php (legislature) ban hnh lut, hnh php (executive) thc thi lut v t php (judicature) gii thch lut, xt x nhng hnh vi vi phm lut. Mi mt b phn do mt hay nhiu c quan m nhim. Theo l thuyt phn chia quyn lc th quc hi (ngh vin) l c quan thuc nhnh lp php. Ngh vin ra i ngay t nhng ngy u ca Cch mng T sn. Anh, Lut v cc quyn (The Bill of Rights) nm 1689 vn l o lut quan trng bc nht qui nh v quyn hn ca Ngh vin24. Ngy nay, mc d tip tc theo quan im ch quyn ti cao thuc v ngh vin, thm quyn ca Ngh vin Anh cng b gii hn bi cc lut ca Lin minh chu u v cc ta n khng c p dng nhng o lut ca Ngh vin nu chng xung t vi lut ca Lin minh25. Hin
24

25

Barendt, An Introduction to Constitutional Law, New York, 1998, tr. 86. Jowell, Jerey/Oliver Dawn, The Changing Constitution, 4. Edition, 2000, tr.23.

106 |

php Hoa K qui nh r thm quyn lp php ca Ngh vin ti iu 1, theo tt c quyn lp php c trao cho Ngh vin ca Hp chng quc Hoa K. Tng t, iu 34 Hin php Php cng qui nh thm quyn lp php ca Ngh vin, iu 77 Lut C bn c qui nh rng cc o lut ch c th tr thnh lut lin bang sau khi c thng qua bi H vin (Bundestag). Ti Vit Nam, mc d khng tha nhn nguyn tc phn quyn trong t chc nh nc, Hin php vn quy nh mt c quan (Quc hi) m nhim nhim v ban hnh lut tng t nh ngh vin ca cc quc gia khc. Quc hi Vit Nam c Hin php 1992 quy nh l c quan i biu cao nht ca nhn dn v c quan quyn lc nh nc cao nht (iu 83). Quc hi c ba chc nng chnh l lp php v lp hin, quyt nh nhng vn quan trng ca t nc (bao gm vic thnh lp ra cc c quan nh nc trung ng) v gim st ti cao ton b hot ng ca nh nc.

nh: Tr s Ngh vin v mt phin hp ca H vin Anh quc. Trong phng hp, pha bn tri l cc ngh s ng cm quyn, bn phi l ng i lp, mt s ngh s phi ng do s gh ngi hn ch.

| 107

Cu hi 68 T chc ca quc hi (ngh vin) c quy nh nh th no trong hin php th gii v Hin php Vit Nam? T chc ca quc hi (ngh vin) trong hin php cc nc trn th gii c qui nh khc nhau. C nhng nc quc hi ch bao gm mt vin duy nht, v d nh Trung Quc, Hn Quc, Vit Nam v.v... nhng cng c nhiu nc quc hi gm c hai vin, v d nh Anh, Hoa K, Php, c, Canada, c, Nga v.v... V mt tn gi, khng c s thng nht chung, c nc gi thit ch ny l Ngh vin (Parliament) nh Anh, Quc hi (Congress) M, Quc hi (National Assembly) Vit nam, Hi ng Ngh vin lin bang (Bundestag) c, Hi ng lin bang (Federal Assembly) Nga, Thy S, Hi ng lp php (Knesset) Israel v.v... Khc vi Hin php nhiu nc trn th gii, Hin php Vit Nam cc nm 1946, 1959, 1980 v 1992 u quy nh Quc hi (Ngh vin) c c cu mt vin. Quc hi, c quan i biu cao nht ca nhn dn v l c quan quyn lc nh nuc cao nht, c t chc v hot ng theo nguyn tc tp trung dn ch, lm vic theo ch hi ngh v quyt nh theo a s. T chc ca Quc hi gm c U ban thng v Quc hi, Hi ng dn tc v cc y ban (U ban php lut; U ban kinh t v ngn sch; U ban quc phng v an ninh; U ban cc vn x hi). Khi xt thy cn thit, Quc hi thnh lp ra y ban lm thi nghin cu, thm tra v mt vn nht nh. 108 |

U ban thng v Quc hi gm c Ch tch Quc hi, cc Ph Ch tch Quc hi v cc U vin. U ban thng v Quc hi l mt c quan c bit, khng tn ti hu ht cc nc khc. Vic thit lp U ban thng v ch yu do Quc hi khng hot ng thng xuyn nh cc quc hi (ngh vin) khc, nn phi c mt c quan thng trc thc hin nhng cng vic do Quc hi y quyn. Cu hi 69 Thm quyn ca quc hi (ngh vin) c quy nh nh th no trong hin php trn th gii v Hin php Vit Nam? Nhn chung quc hi (ngh vin) bn cnh thm quyn lp php, cn c nhng quyn khc nh: quyt nh cc vn quan trng ca t nc, thnh lp ra cc c quan nh nc trung ng... Ngh vin Anh, ngoi chc nng lm lut, cn c mt thm quyn quan trng khc i vi hnh php l la chn Th tng, thnh lp v b phiu bt tn nhim Chnh ph. Quc hi Vit Nam c thm quyn tng t nh vy. Ngoi chc nng lp php, Quc hi c vai tr quan trng trong vic thnh lp, gim st cc c quan nh nc khc trung ng (Ch tch nc, Chnh ph, Ta n nhn dn ti cao, Vin kim st nhn dn ti cao). iu 84 Hin php 1992 quy nh c th thm quyn ca Quc hi, bao gm: lm Hin php v sa i Hin php; lm lut v sa i lut; thc hin quyn gim st ti cao vic tun theo Hin php, lut | 109

v ngh quyt ca Quc hi; xt bo co hot ng ca Ch tch nc, U ban thng v Quc hi, Chnh ph, To n nhn dn ti cao, Vin kim st nhn dn ti cao; quyt nh k hoch pht trin kinh t - x hi ca t nc; quyt nh d ton ngn sch nh nc v phn b ngn sch trung ng, ph chun quyt ton ngn sch nh nc; bu, min nhim, bi nhim Ch tch nc, Ph Ch tch nc, Ch tch Quc hi, cc Ph Ch tch Quc hi v cc U vin U ban thng v Quc hi, Th tng Chnh ph, Chnh n To n nhn dn ti cao, Vin trng Vin kim st nhn dn ti cao; quyt nh vic trng cu dn Mt im khc c bn so vi hin php cc quc gia khc l Hin php Vit Nam quy nh Quc hi l c quan quyn lc nh nc ti cao, khng nhng c quyn lp php nh cc ngh vin khc, m cn c quyn lp hin. Chnh cch thc quy nh nh vy, cng vi nhn thc ca nguyn tc tp quyn, trn thc t Quc hi Vit Nam mong mun gii quyt tt c cc cng vic ca nh nc, ngay c vic xem xt li cc bn n, quyt nh c hiu lc ca Ta n nhn dn ti cao. Cu hi 70 Nguyn th quc gia l ai? C v tr nh th no trong b my nh nc? Nguyn th quc gia l ngi ng u nh nc, c chc nng thay mt cho nc v i ni v i 110 |

ngoi. Ngun gc ca ch nh ny l nh vua hay n hong ca cc ch chim hu n l v ch phong kin. Trong Cch mng T sn, vi ch trng phi lt ch chuyn ch, xy dng mt ch dn ch t sn, nn ch nh nguyn th quc gia l mt trong nhng mc tiu cn phi xa b. Mt trong nhng bin php gim thiu quyn lc ca c nhn cm quyn l phi phn chia quyn lc, tc l quyn lc nh nc ca nh vua phi b chia s cho cc ch nh lp php, hnh php v t php c trn l thuyt v thc tin. u cch mng t sn ginh c thng li hon ton th khng cn s hin din ca ngi vua trong b my nh nc, ngc li, u cch mng khng ginh thng li hon ton th cn c s hin din v quyn nng ca hong gia. Xt v bn cht, nguyn th quc gia l mt ch nh thun tu ca nh nc phong kin cn ri rt li. Vi thng li ca Cch mng T sn v vic xc lp ch i ngh, v nguyn tc, ngh vin l c quan nm quyn lc nh nc cng ng thi c th thay mt nh nc hay ng u nh nc. Tuy nhin, ti mt s quc gia, bn cnh l do bo tn truyn thng, giai cp t sn mun s dng v th ca nh vua phc v cho mc ch chnh tr ca mnh nn khng xo b hon ton ngai vng phong kin m vn vua tn ti tr v nhng khng cai tr. Nhng quc gia theo ch cng ho th to lp ra mt c cu mi l tng thng, c v tr tng t nh vua - v vua hin nh. Tng thng c coi l nguyn th quc gia song khng cn chuyn ch theo | 111

ng ngha ca t ny. Bn cnh vic thc hin chc nng biu tng cho nh nc, cc quc gia t chc theo ch cng ha tng thng, nguyn th quc gia khng nhng l ng u nh nc, m cn trc tip l ngi ng u hnh php, lnh o hnh php. Nguyn th quc gia ny do nhn dn trc tip hoc gin tip bu ra. Cu hi 71 Thm quyn ca nguyn th quc gia c quy nh nh th no trong hin php th gii v Hin php Vit Nam? Nguyn th Quc gia (vua, n hong, tng thng, ch tch nc) ni chung c vai tr khng ln trong i sng chnh tr cc quc gia. nhng quc gia thit lp ch cng ho tng thng th tng thng c nhiu quyn hnh hn, v va ng u nh nc, va ng u c quan hnh php. Nguyn th quc gia c vai tr l biu tng cho dn tc, lin kt, phi hp cc nhnh quyn lc th hin quan im tho hip. Mt s hin php trn th gii cn nhn nhn vai tr ca nguyn th quc gia ging nh ngi bo v hin php (the guardian of the constitution) (nh ti iu 5 Hin php Php, iu 80 Hin php Nga). Khi nhm chc, nguyn th quc gia phi th s trung thnh v bo v hin php (nh ti iu 2 Hin php M, iu 56 Lut C bn c, iu 82 Hin php Nga). Nh hin php hc ngi Php Benjamin Constant (1767 1830) cho rng mi 112 |

mt bn hin php cn thit lp mt nh ch c tnh cht trung lp m bo rng cc nhnh quyn lc c th hot ng mt cch trn tru v c kh nng gii quyt tranh chp khi c pht sinh26. Hnh php ca nh nc t bn c chia ra lm hai phn l hnh php tng trng v hnh php thc quyn. Hnh php tng trng ca cc nh nc i ngh trong tay nh vua hoc tng thng, hnh php thc quyn do th tng nm. Vit Nam, thm quyn ca Ch tch nc c Hin php quy nh iu 103 (gm 12 lnh vc) v mt s iu khon khc c lin quan (nh iu 135 v iu 139). C th phn chia cc nhim v, quyn hn ca Ch tch nc thnh hai nhm: Nhm cc nhim v, quyn hn lin quan n chc nng i din, thay mt nc v i ni v i ngoi (C i s c mnh ton quyn ca Vit Nam; tip nhn i s c mnh ton quyn ca nc ngoi; Tin hnh m phn, k kt iu c quc t; Quyt nh cho nhp, thi hoc tc quc tch Vit Nam; Cng b quyt nh i x v ra quyt nh c x). Nhm cc nhim v, quyn hn lin quan n vic phi hp cc thit ch quyn lc nh nc trong cc lnh vc lp php, hnh php, t php. bo m thc hin cc nhim v, quyn hn ca mnh Hin php quy nh Ch tch nc c quyn tham d cc phin hp ca U ban thng v Quc hi. Khi xt thy cn thit c quyn tham d cc phin
26

Xem thm: Florian Weber: Benjamin Constant und der liberale Verfassungsstaat. Politische Theorie nach der Franzsischen Revolution, 2004.

| 113

hp ca Chnh ph (iu 105 Hin php). Ch tch nc c thm quyn ban hnh l lnh v quyt nh (iu 103 Hin php). Cu hi 72 Chnh ph l g? C v tr nh th no trong b my nh nc? So vi lp php v t php, th hnh php l nhnh quyn lc trung tm ca nh nc. Hin khoa hc php l trn th gii vn cha c mt nh ngha thng nht m t khi nim hnh php, l do l nhnh quyn lc ny ngy nay c phm vi nhim v rng, trong nhiu trng hp ln sang cc nhnh quyn khc, hn th, n li c t chc rt a dng27. Thit ch chnh ph hnh php c in nht ca th gii c hnh thnh trong lch s nc Anh nhng khng c mt bn vn no quy nh, ngoi tr mt bn vn cp n lng bng ca cc v b trng m vo nm 1937 mi c Quc hi thng qua28. Hin php Hoa K ch c mt li vn ngn gn rng: Quyn lc hnh php s c trao cho Tng thng ca Hp chng quc Hoa K . Nhng quyn hnh php bao gm nhng g v c cu ca n ra sao th khng c bn Hin php ny nu r. Chnh cch quy nh tru tng v mang tnh cht tng qut ny gip cho Tng thng
27

28

Ch. Grpl, Staatsre t I, Rn. 1360 .; H. Maurer, Staatsre t I, 5. Auage. 2007, 18, Rn. 1 bis 8; 14, Rn. 1- 56. Xem, Ci cch Chnh ph / Cn lc chnh tr cui th k XX. Tinh Tinh Ch bin. NXB Cng an Nhn dn, H Ni 2002 tr.384-385.

114 |

M hin nay c rt nhiu kh nng trong vic iu hnh, cng nh ng ph vi nhiu iu kin hon cnh thay i ca tnh hnh trong v ngoi nc. Cch quy nh c nhiu ngi cho rng v tin nhng rt khong hu ny khng ng li rt ph hp vi chc nng iu hnh mt t nc giu mnh nht th gii hin nay. Vit Nam, do tm quan trng ca Chnh ph trong cu trc quyn lc nh nc, mi ln thay i hay sa i hin php th vic xc nh li v tr, vai tr ca Chnh ph - hnh php li ni ln mt cch gay gt. Cui cng trong c bn bn hin php v ln sa i nm 2001, c ti nm nh ngha khc nhau v Chnh ph - hnh php, mi ln thay i hin php li c s thay i v mt ngn t. Nhng suy ra nh ngha ca Hin php nm 1946 c phn ng v c ng hn c, theo th chnh ph l c quan hnh chnh nh nc cao nht ca nc Vit Nam dn ch cng ho. Hnh chnh (administration) v hnh php (executive), u l t Hn - Vit, nhiu khi kh phn bit, cng c dng ch cc hnh vi ca c quan m hot ng nhm mc ch thc hin cc vn bn ca c quan chnh tr do dn bu ra29. Hnh chnh nh nc cao nht Chnh ph phi khc vi hnh chnh nh nc khc (hnh chnh cp trung gian v hnh chnh cp c s). Hnh chnh nh nc cao nht c im ging hnh chnh nh nc trung gian v c s ch cng t chc thc hin cc quyt nh ca lut php. Nhng vic thc hin lut ca hnh chnh nh nc
29

Xem, T in Hn Vit ca o Duy Anh. NXB ng thp nm 1996

| 115

cao nht ch tp trung vo vic chi tit ha lut thng qua hot ng lp quy v tham gia vo hot ng lp php ca Quc hi. Cu hi 73 T chc ca chnh ph c quy nh nh th no trong hin php th gii v Hin php Vit Nam? T chc ca chnh ph, thng c hiu l c cu v thnh phn ca chnh ph, ph thuc vo hnh thc t chc nh nc v thng khng c quy nh r trong cc hin php. cc nh nc theo ch i ngh, chnh ph l mt tp th hnh ng bao gm Th tng v cc b trng. Th tng l ngi ng u chnh ph, do ngh vin (quc hi) bu ra, thng l th lnh ca ng cm quyn. Th tng c quyn ch nh cc b trng ngh vin ph chun. Th tng v cc b trng phi l ngh s. cc nc theo ch cng ha tng thng (nh Hoa K, Philippin), thay v vic thit lp chnh ph, Tng thng b nhim c s ph chun ca ngh vin cc th k (secretary) cho tng lnh vc (tng ng vi b trng ch i ngh). Tng thng v cc th k (b trng) khng ng thi l ngh s. Theo iu 110 Hin php Vit Nam 1992, thnh phn ca Chnh ph gm c Th tng, cc Ph Th tng, cc B trng v cc thnh vin khc. S Ph Th tng, B trng v Th trng c quan ngang b do Quc hi quyt nh. Th tng do Quc hi bu, min nhim v bi nhim theo ngh ca Ch tch 116 |

nc. Th tng trnh Quc hi ph chun ngh v vic b nhim, min nhim, cch chc Ph Th tng, B trng, Th trng c quan ngang b. Ngoi Th tng, cc thnh vin khc ca Chnh ph khng nht thit l i biu Quc hi. C cu ca Chnh ph hin bao gm 22 b v c quan ngang b. Cc b c t chc theo chiu dc theo cc ngnh kinh t, x hi ca quc gia. Xu hng thnh lp cc b a ngnh gip gim bt s lng cc b. Cc c quan ngang b gm Vn phng Chnh ph, Ngn hng Nh nc; y ban dn tc v Thanh Tra Chnh ph. Cu hi 74 Thm quyn ca chnh ph c quy nh nh th no trong hin php th gii v Hin php Vit Nam? Nhim v v quyn hn ca chnh ph trong hin php trn th gii c qui nh rt khc nhau, iu ny phn no bi s a dng ca i sng chnh tr, x hi cc quc gia. Chng hn, thm quyn ca Chnh ph CHLB c c phn chia thnh hai nhm: nhng thm quyn m Th tng hoc B trng chu trch nhim c nhn v nhng thm quyn m tp th Chnh ph u tr nhim. Th tng c c quyn iu hnh Chnh ph, quyn quyt nh v t c v nhn s v quyn a ra nhng quyt s , xc lp ng li nh tr ca Chnh ph. Tp th Chnh ph c c thm quyn trnh d n lut, trnh d n ngn s v i tiu theo ngn s , ban hnh cc vn bn | 117

php qui, gim st vic thi hnh lut thng qua cc c quan hnh nh ca bang... Mi b trng iu hnh mt lnh vc c lp v u tr nhim c nhn trc Th tng. Th tng khng c quyn can thip vo hot ng ni b ca b, tr khi l trng hp quan trng v khn cp c qui nh c th. Theo iu 112 Hin php Vit Nam 1992, Chnh ph c cc nhim v v quyn hn c bn nh sau: lnh o cng tc ca cc B, cc c quan ngang B v cc c quan thuc Chnh ph, U ban nhn dn cc cp; hng dn, kim tra Hi ng nhn dn thc hin cc vn bn ca c quan Nh nc cp trn; to iu kin Hi ng nhn dn thc hin nhim v v quyn hn theo lut nh; o to, bi dng, sp xp v s dng i ng vin chc Nh nc; trnh d n lut, php lnh v cc d n khc trc Quc hi v U ban thng v Quc hi; thng nht qun l vic xy dng, pht trin nn kinh t quc dn; thc hin chnh sch ti chnh, tin t quc gia; qun l v bo m s dng c hiu qu ti sn thuc s hu ton dn; quyt nh vic iu chnh a gii cc n v hnh chnh di cp tnh, thnh ph trc thuc trung ng Cu hi 75 Th tng Chnh ph l ai? Thm quyn ca Th tng Chnh ph c quy nh nh th no trong hin php th gii v Hin php Vit Nam? Trong lch s Anh quc, lc mi xut hin chnh ph, cc thnh vin chnh ph l ngang bng nhau 118 |

v ngha v v trch nhim, tt c u l hng quan Thng th (ca Vin C mt) v hot ng theo ch bn bc tp th t vn cho nh vua. Sau ny, cc quan Thng th cng ngy cng gn b, rng buc ln nhau, cng vi vic nh vua cng ngy cng tr nn hnh thc, dn dn th tng (quan Thng th th nht) ngy cng c uy tn v tr thnh ngi ng u Chnh ph. Th tng chu trch nhim trc ngh vin v bo co cng tc vi ngh vin. Cng ngy Th tng tr thnh ngi c nhiu quyn lc nht ch i ngh. Ni cc - Chnh ph tr thnh t chc hon ton di s lnh o ca th tng. ch cng ha tng thng khng c th tng, v tng thng c dn bu ra ng thi l ngi ng u hnh php (hnh php mt u). Nguyn th quc gia c ton quyn lnh o hnh php theo ch th trng. Cng nh quy nh v quc hi, hin php cc nc XHCN, trong c Vit Nam, thng lit k tng i chi tit thnh phn, nhim v, quyn hn ca chnh ph v ca ngi ng u chnh ph. im mi ca hin php thi k chuyn i sang nn kinh t th trng l ch r trch nhim ca ngi ng u Chnh ph. Theo iu 114 Hin php 1992, Th tng Chnh ph c nhng nhim v v quyn hn c bn sau y: lnh o cng tc ca Chnh ph, cc thnh vin Chnh ph, U ban nhn dn cc cp; ch to cc phin hp ca Chnh ph; ngh Quc hi thnh lp hoc bi b cc B v cc c quan ngang B; B nhim, min nhim, cch chc cc Th | 119

trng v chc v tng ng; ph chun vic bu c, min nhim, iu ng, cch chc Ch tch, cc Ph Ch tch U ban nhn dn tnh, thnh ph trc thuc trung ng; nh ch vic thi hnh hoc bi b nhng quyt nh, ch th, thng t ca B trng, cc thnh vin khc ca Chnh ph, quyt nh, ch th ca U ban nhn dn v Ch tch U ban nhn dn tnh, thnh ph trc thuc trung ng tri vi Hin php, lut v cc vn bn ca cc c quan nh nc cp trn; nh ch vic thi hnh nhng ngh quyt ca Hi ng nhn dn tnh, thnh ph trc thuc trung ng tri vi Hin php, lut v cc vn bn ca cc c quan nh nc cp trn, ng thi ngh U ban thng v Quc hi bi b Cu hi 76 To n l g? C v tr nh th no trong b my nh nc? Ti hu ht cc quc gia, ta n c xc nh l c quan t php30. Trong cc nn dn ch hin i, cc nh nc u tha nhn s cn thit phi tch bit quyn t php khi quyn lp php v quyn hnh php, ng thi thit lp mt h thng c quan c lp thc hin quyn t php l ta n.
30

T php l t Hn Vit c hai ngha chnh: Th nht, t php tc l php lut quy nh nhng mi quan h t nhn vi nhau, khc v phn bit vi quan h gia cng ng quc gia vi t nhn. Th hai, t php l php nh xt nh cc vic trong phm vi php lut quy nh. ( o Duy Anh, Hn - Vit t in , NXB Thnh ph H Ch Minh, 1996).

120 |

Ta n c nhim v vic gii thch php lut v xt x cc tranh chp (gia nh nc vi cc ch th t, gia cc ch th t vi nhau). Ta n l c quan duy nht c hin php v php lut trao cho nhim v xt x (ti phn) da trn c s ca php lut. Vic xt x cc tranh chp hay kt ti mt c nhn vi phm php lut hnh s cn ht sc thn trng v nh hng rt ln n danh d, nhn phm, ti sn, sc kho, tnh mng v cc quyn li ch khc ca h. Vic quy nh To n nhn dn l c quan duy nht c quyn xt x l nhm bo m cc quyn v li ch hp php ca c nhn, trnh nhng vic lm tu tin v khng phi bt c ai hoc t chc no cng thm quyn ra phn quyt cui cng. Hot ng xt x l hot ng nhn danh quyn lc nh nc nn c bo m thc hin bi sc mnh cng ch ca nh nc. Hot ng xt x cng l hot ng bo v php lut. Thng qua hot ng xt x, mc ch, ngha ca quy phm php lut c bo m thc hin. Khi c hnh vi vi phm cc quy nh ca php lut, hot ng xt x c ngha khi phc gi tr ca cc quy nh php lut . Ngoi ra, hot ng xt x cn bo v php lut bng vic gp phn hon thin h thng php lut. Thng qua thc tin xt x, c th thy c hiu qu ca php lut, trn c s c nhng hng hon thin. Trong khi nhiu quc gia t php ch c dng ch hat ng ca ta n, Vit Nam, t php c hiu l hot ng ca c cc ta n, vin kim | 121

st v cc c quan iu tra. iu 126 Hin php Vit Nam 1992 quy nh chung:To n nhn dn v Vin kim st nhn dn nc Cng ho XHCN Vit Nam, trong phm vi chc nng ca mnh, c nhim v bo v php ch XHCN , bo v ch XHCN v quyn lm ch ca nhn dn, bo v ti sn ca Nh nc, ca tp th, bo v tnh mng, ti sn, t do, danh d v nhn phm ca cng dn. iu 127 Hin php 1992 quy nh ch cc ta n (To n nhn dn ti cao, cc To n nhn dn a phng, cc To n qun s v cc To n khc do lut nh) l nhng c quan xt x. C th ha nguyn tc hin nh ny, iu 1 Lut T chc To n nhn dn quy nh Ch c cc Ta n nhn dn v cc Ta n khc mi c quyn xt x nhng v n hnh s, dn s, hn nhn gia nh, lao ng kinh t, v nhng v n khc theo quy nh ca php lut. Cu hi 77 T chc ca to n c quy nh nh th no trong hin php th gii v Hin php Vit Nam? Trn th gii, ta n c t chc rt a dng ph thuc vo iu kin chnh tr, lch s ca mi quc gia, nht l cu trc lnh th ca nh nc lin bang hay n nht. im chung nht gia cc quc gia v vic t chc cc ta n nm vic th hin tnh c lp ca ta n vi cc b phn khc ca nh nc. Nguyn tc phn quyn gia c th hin r nt nht vic t chc v hot ng ca cc c quan xt x. 122 |

Mc d l quc gia non tr, Hoa K li sm c nhiu bin php kin quyt nhm to ra s c lp ca ta n. H thng ta n Hoa K c thnh lp song song lin bang v tiu bang tng ng vi hai h thng php lut lin bang v php lut tiu bang. Ta n Ti cao Lin bang gm 9 thm phn c b nhim sut i. Thu ban u, Hin php Hoa K khng quy nh mt cch trc tip ta n c thm quyn xt x hnh vi hin, nhng bng cc n l sau ny, cc ta n u c thm quyn xt x cc hnh vi vi hin (m hnh bo hin phn tn). c, ta n c thit k thnh nm loi hnh, ngoi ra cn c ta n hin php c t chc cp lin bang v mi bang. Php, h thng t php c phn chia thnh h thng ta n t php v h thng ta n hnh chnh. Cc ta n t php gii quyt cc v n dn s v hnh s, ng thi c t chc thnh cc ta s thm, ta phc thm v ta ph n. Cc ta hnh chnh gii quyt cc v kin i vi cc c quan nh nc v c t chc thnh trng ti hnh chnh, ta phc thm hnh chnh v Hi ng nh nc. Ti Nht Bn, c quan t php Nht Bn gm Ta n Ti cao, tm ta n cao cp v cc ta n a phng, ta n gia nh. Ta n Ti cao ca Nht Bn gm Chnh n c Nht hong b nhim v 14 thm phn do Ni cc chn. iu 127 Hin php Vit Nam 1992 quy nh h thng cc c quan xt x gm c: To n nhn dn ti cao, cc ta n a phng (to n nhn dn cp tnh v cp huyn), cc to n qun s (gm | 123

cp trung ng, cp qun khu v cp khu vc). T chc v hot ng ca cc to n hin nay v c bn theo nguyn tc lnh th kt hp vi thm quyn xt x. Tuy nhin, theo Ngh quyt 49-NQ/TW ngy 2/6/2005 ca B Chnh tr ng Cng sn Vit Nam v Chin lc ci cch t php n nm 2020, h thng to n nhn dn s c i mi t chc theo thm quyn xt x m khng ph thuc vo n v hnh chnh.

nh: Tr s Ta n nhn dn ti cao ti H Ni. Ta nh ny c xy dng t thi Php thuc.

Cu hi 78 Ti sao tnh c lp ca to n li quan trng? Hin php trn th gii v Hin php Vit Nam quy nh nh th no v vn ny? Tnh c lp ca ta n (c lp t php) l mt nguyn tc quan trong bc nht ca tt c cc nguyn tc iu chnh vic t chc v hot ng ca ta n. 124 |

Nguyn tc ny c sinh ra do i hi phi thc hin chc nng xt x mt cch cng bng. Ngay t tc phm Tinh thn php lut (1748), Montesquieu cnh bo v s nguy him ca vic khng tch ri cc quyn t php vi cc quyn lp php v hnh php. S c lp ca to n khi lp php v hnh php l mt trong nhng bo m quan trng i vi nguyn tc bnh ng, bo v cc quyn con ngi, chng li tnh trng tham nhng, li dng quyn lc ca nhng nh cm quyn. Trong c cu b my nh nc, lp php v hnh php bao gi cng phi phi hp vi nhau mc nht nh, nhng t php phi lun ring r c th phn xt v s s ng sai ca hai ngnh quyn lc kia. Trn th gii, hin php cc quc gia u c cc qui nh m bo cho ta n c lp. Ni dung th hin nguyn tc c lp ca t php rt a dng, nhiu kha cnh, cp . Trc ht, v th ch, h thng c quan ta n phi c lp, sau n l cc thm phn ngi thc hin hot ng xt x phi c lp. Cc thm phn phi hi cc iu kin m bo s c lp c vi bn trong v bn ngoi ta n (v tiu chun thm phn, nhim k thm phn di, v thu nhp...). Vit Nam, iu 130 Hin php 1992 quy nh: Khi xt x, Thm phn v Hi thm c lp v ch tun theo php lut. Nh vy, quy nh ny mi ch dng li vic khng nh cn c lp khi xt x. Khng th c s c lp khi xt x, trong khi cc cng on khc ca c mt quy trnh t tng khng c tuyn | 125

b l c lp, nht l trong cuc sng ca thm phn v hi thm vn cn phi ph thuc vo cc c quan lp php, hnh php v nhiu ch th nm quyn lc khc. Trc y, Vit Nam thc hin ch b nhim thm phn, nhng t nm 1960 n trc khi c Hin php 1992, ch bu c thm phn c thc hin cc cp to n. Hin php 1992 thay nguyn tc bu thm phn bng nguyn tc b nhim thm phn (iu 128). Nguyn tc ny m bo cho nh nc chn c nhng ngi c cc iu kin cn thit tr thnh thm phn. Cu hi 79 C quan cng t l g? C v tr nh th no trong b my nh nc? C quan cng t hu ht cc nc trn th gii c quan nim l c quan thc hin chc nng buc ti, truy t ngi b co buc l vi phm php lut hnh s ra trc ta n. Trong h thng cc nc XHCN trc y, theo m hnh ca Lin X, tn ti h thng c quan gi l Vin kim st. H thng Vin kim st, bn cnh chc nng kim st ton b hot ng ca cc c quan nh nc t cp b tr xung, c chc nng cng t. Cho n hin nay, Vin kim st Vit Nam c xc nh nh l mt b phn quan trng ca hot ng t php (bao gm Ta n, Vin Kim st v c quan iu tra). Chnh v vai tr ny m c Ta n v Vin Kim st c Hin php 1992 quy nh trong 126 |

mt chng ring - Chng X vi tn gi l Ta n Nhn dn v Vin Kim st Nhn dn. iu 137 Hin php quy nh: Vin kim st nhn dn ti cao thc hnh quyn cng t v kim st cc hot ng t php, gp phn bo m cho php lut c chp hnh nghim chnh v thng nht. Cc Vin kim st nhn dn a phng, cc Vin kim st qun s thc hnh quyn cng t v kim st cc hot ng t php trong phm vi trch nhim do lut nh. Hin php 1992, trong ln sa i nm 2001, b chc nng kim st chung ca h thng Vin Kim st, nhm gim s chng cho gia cc c quan thc hin chc nng kim tra, thanh tra, gim st, cng nh tp trung hn vo chc nng cng t v kim st cc hot ng t php (bao gm hot ng iu tra, xt x v thi hnh n). Cu hi 80 T chc ca c quan cng t c quy nh nh th no trong hin php th gii v Hin php Vit Nam? Nhn chung, c quan cng t ca cc quc gia trn th gii c t chc theo hai m hnh l c quan cng t trc thuc B T php (nh M, Php, c, Ba Lan, Nht Bn) v c quan cng t trc thuc cc ta n (nh Italia, Ty Ban Nha). Vit Nam, cng nh nhiu nc XHCN trc y, chc nng cng t thuc v Vin kim st do Quc hi thnh lp, h thng c quan ny tn ti song song vi h thng ta n. | 127

T chc ca Vin kim st nhn dn Vit Nam c quy nh ti Chng X ca Hin php 1992, sa i nm 2001. Cc Vin kim st nhn dn nc ta bao gm: Vin kim st nhn dn ti cao, cc Vin kim st nhn dn a phng (cp tnh v cp huyn), cc Vin kim st qun s (gm cp trung ng, cp qun khu v cp khu vc). Vin kim st nhn dn ti cao gm c Vin trng, cc Ph Vin trng, cc kim st vin v cc iu tra vin. Vin trng Vin Kim st nhn dn ti cao do Quc hi bu ra theo s gii thiu ca Ch tch nc. Cc Ph Vin trng, kim st vin, v cc iu tra vin Vin Kim st ti cao do Ch tch nc b nhim theo ngh ca Vin trng Vin Kim st nhn dn ti cao. Cu hi 81 Chnh quyn a phng l g? c quy nh nh th no trong hin php th gii v hin php Vit Nam? t chc quyn lc nh nc ti a phng, mi quc gia khc u phn chia lnh th ra cc n v hnh chnh v t chc c quan qun l bo m mi lin h gia trung ng v a phng, thc hin chnh sch ca nh nc ti a phng v qun l a phng. Trn th gii c nhiu cch t chc c quan qun l a phng v cng c nhiu tn gi khc nhau v cc c quan . Ngay trong mt nc cng c 128 |

nhiu m hnh t chc c quan qun l khc nhau n v hnh chnh khc nhau cng tn ti. V c bn c bn m hnh sau y: C quan chnh quyn a phng l mt b my hnh chnh ng u l mt quan chc ch o (Tnh trng, Qun trng) c b nhim t trn. Chnh quyn a phng l c quan hnh chnh do cp trn b nhim (hoc c bu ra) kt hp vi mt Hi ng t qun do dn c bu ra. M hnh qun l a phng bi mt U ban hnh chnh do dn c hay cc Hi ng t qun cp di trc tip bu ra. M hnh chnh quyn a phng l mt Hi ng - c quan i din quyn t qun hoc quyn lc Nh nc - do nhn dn bu ra, chu trch nhim trc nhn dn v chnh quyn cp trn. Cc hnh thc t chc c quan qun l a phng trn y mc d c tn gi khc nhau, c cu v a v php l ca mi b phn khng ging nhau nhng tu chung li u mang mt tnh cht l c quan chnh quyn nh nc a phng, c lp ra thc hin cc chc nng qun l nh nc, thc hin quyn lc nh nc trn a bn lnh th. Ngay m hnh chnh quyn kiu t qun a phng nhiu nc, tuy thng c t ngoi h thng nh nc nhng | 129

chng vn l hnh thc thc hin quyn lc nh nc, tc thc hin quyn lc nh nc bng cc c cu phi nh nc31. Ti Vit Nam, c quan chnh quyn a phng nc ta tt c cc cp n v hnh chnh l Hi ng nhn dn v U ban nhn dn vi cc b phn cu thnh khc nh Thng trc Hi ng nhn dn, cc Ban ca Hi ng nhn dn, cc s, phng, ban ca U ban nhn dn32 Trong , Hi ng nhn dn l c quan quyn lc nh nc a phng, i din cho ch, nguyn vng v quyn lm ch ca nhn dn a phng, do nhn dn a phng bu ra, chu trch nhim trc nhn dn a phng v c quan nh nc cp trn (iu 119 Hin php 1992). Hi ng nhn dn thc hin nhng nhim v, quyn hn theo quy nh ca Hin php v php lut, bo m s lnh o thng nht ca Trung ng ng thi pht huy quyn ch ng, sng to ca a phng. Tnh quyn lc nh nc ca Hi ng nhn dn biu hin ch: n th hin quyn lm ch ca nhn dn trn a bn lnh th ng thi thc
31

32

Bn thn ch nh t qun a phng, ph bin cc nc t bn, vn mang tnh Nh nc. Xem: M.A. Kraxnp. T qun a phng - tnh Nh nc hay tnh x hi? Tp ch Nh nc v php lut X Vit. S 10-1990. tr.81. Trc y c mt thi cp b (Bc, Trung v Nam) v huyn khng thnh lp Hi ng nhn dn m ch c U ban hnh chnh do Hi ng nhn dn cp di bu ra. T Hin php 1959 mi qui nh thnh lp Hi ng nhn dn v U ban hnh chnh (sau i thnh U ban nhn dn) tt c cc cp hnh chnh.

130 |

hin nhng nhim v, quyn hn do cp trn phn giao. Quyt nh ca Hi ng nhn dn c tnh bt buc chung i vi cc c quan, t chc v cng dn a phng. U ban nhn dn do Hi ng nhn dn bu ra l c quan chp hnh ca Hi ng nhn dn, c quan hnh chnh nh nc a phng, chu trch nhim chp hnh Hin php, lut, cc vn bn ca cc c quan nh nc cp trn v ngh quyt ca Hi ng nhn dn cng cp (iu 123 Hin php 1992). Cu hi 82 Cc c quan hin nh c lp l g? C nhng c quan no c quy nh trong hin php th gii v hin php Vit Nam? Vi s pht trin ca lch s x hi, l lun v thc tin ca vic t chc quyn lc nh nc ch ra rng phn quyn vi vic t chc nh nc thnh ba b phn ch l iu ti thiu ca mt nn dn ch. Bt u t gia th k XX nhiu quc gia xut hin nhiu loi hnh thit ch thc hin quyn lc nh nc bn cnh cc c quan thc hin quyn lp php, hnh php v t php33. Chc nng ca cc c quan hin nh hin i c lp thng gn lin vi s gim st vic
33

Xem, o Tr c, Mt s vn v tr php l v t chc hot ng cc thit ch hin nh chuyn bit t kinh nghim ca cc quc gia trn th gii, K yu Hi tho Cc thit ch hin nh chuyn bit Kinh nghim quc t v trin vng iu chnh php lut Vit Nam, H Ni ngy 20/12/2012, Vin Nghin cu chnh sch cng v php lut .

| 131

thc hin quyn lc ca cc nhnh quyn lc c in, v vy ngi thng gi cc c quan ny l c quan gim st c lp. V d nh C quan thanh tra Quc hi (Ombudssman, c thnh lp u tin cc nh nc Bc u), Kim ton Nh nc, Hi ng Bu c, y ban Nhn quyn quc gia Cc c quan ny khng trc thuc cng nh khng chu s chi phi ca cc c quan lp php, hnh php v t php. Theo ngha , cc c quan ny cn phi c thnh lp v vn hnh v t, khch quan, phi ng phi ch phc v li ch chung ca ton x hi34. Cc thit ch hin nh c lp c nhng c trng c bn sau: Ra i do nhu cu ngy cng m rng chc nng ca nh nc. Khng ph thuc vo cc thit ch lp php, hnh php v t php;

C trch nhim gii trnh song khng chu s kim tra rng buc thng xuyn ca cc thit ch lp php, hnh php v t php C nhng chc nng nhim v do hin php quy nh; Mang tnh cht chuyn mn thun ty, c nhng chc nng, thm quyn ring trong mt s lnh vc nht nh.
34

Xem, V Cng Giao, Khi qut cc c quan gim st c lp trn th gii, K yu Hi tho Cc thit ch hin nh chuyn bit Kinh nghim quc t v trin vng iu chnh php lut Vit Nam, H Ni ngy 20 thng 12 nm 2012, Vin Nghin cu chnh sch cng v php lut.

132 |

Cu hi 83 U ban quc gia v bo v v thc y nhn quyn l g? c quy nh nh th no trong hin php trn th gii? y ban quc gia v bo v v thc y nhn quyn (hay cn c gi tt l c quan nhn quyn quc gia, - National Human Rights Institutions/National Institutions for Protection and Promotion of Human Rights - NHRI) l mt c quan c giao nhng chc nng c th trong vic thc y v bo v nhn quyn. NHRI thng thng l thit ch c tnh cht ca c quan nh nc (quasi-governmental agency), c chc nng t vn, h tr cc nh nc trong vic bo v, thc y nhn quyn. N c mt v th rt c bit, khng ging vi cc NGO, ng thi cng khng ging cc c quan nh nc thng thng. Khng c mt m hnh chung v NHRI cho cc quc gia. Cc NHRI thng thng c thit lp theo ba hnh thc chnh: (i) C quan thanh tra Quc hi (Ombudsman); y ban nhn quyn quc gia (National Human Rights Commission/Commi ee); (iii) C quan chuyn trch v mt vn nhn quyn c th (Specialized Institutions). Cc NHRI u tun th nhng nguyn tc chung v t chc, hot ng ca cc c quan nhn quyn quc gia (gi chung l cc Nguyn tc Pa-ri) v thng bao gm i din ca nhiu tng lp, nhm li ch trong x hi, v d nh cc NGOs hot ng trn lnh vc | 133

nhn quyn v chng phn bit i x, bao gm cc t chc cng on; cc t chc ngh nghip (lut s, nh bo, bc s..); cc c s hc thut (trng i hc, vin nghin cu); cc chuyn gia c uy tn; thnh vin ca cc Ngh vin; chuyn vin ca cc c quan Chnh ph... Cc NHRI thng hot ng theo nhng phng thc sau: xem xt gii quyt mi vn thuc thm quyn, bt k do ch th no xut; tip xc vi bt k ai, thu thp bt k thng tin, ti liu no cn thit gii quyt cc tnh hung thuc thm quyn; trc tip hi p kin cng chng hoc thng qua bt k c quan thng tin i chng no; hp nh k hoc bt k cc thnh vin ng nhim khi cn thit; thnh lp cc nhm cng tc khi cn thit; duy tr quan h tham vn vi cc c quan khc c chc nng thc y v bo v nhn quyn; pht trin quan h vi cc NGOs hot ng trn lnh vc nhn quyn. Nhiu NHRI c giao c thm quyn tip nhn v x l nhng khiu ni, t co v vi phm nhn quyn. Hin nay c khong 33% s NHRI hin hnh trn th gii c thnh lp bi quy nh trong Hin php, 31% bi quy nh trong lut. S c thnh lp bi ngh nh hoc mt vn bn php lut khc chim 21%, cn li (15%) c thnh lp bi nhiu dng vn bn (hnh thc hn hp). Vit Nam hin cha c c quan no c th coi l NHRI. C th, Vit Nam cha c y ban nhn quyn 134 |

cng nh bt c thit ch no c th coi l Thanh tra Quc hi nh nhiu nc khc. Cc Hin php Vit Nam t trc n nay cng cha tng quy nh v NHRI.

| 135

CNG TY TNHH MT THNH VIN NH XUT BN TH GII Tr s: 46 Trn Hng o, Hon Kim, H Ni Tel: 0084.4.38253841 - Fax: 0084.4.38269578 Chi nhnh: 7 Nguyn Th Minh Khai, Q1, TP. H Ch Minh Tel: 0084.8.38220102 Email: thegioi@hn.vnn.vn Website: www.thegioipublishers.com.vn

ABC V HIN PHP

83 Cu Hi - p
Chu trch nhim xut bn TRN ON LM

Bin tp: Trnh by: Sa bn in:

Quang Bnh Hong Hoi Phng Tho

In 1.000 bn, kh 13,5 x 20 cm, ti TT Ch bn v In - Cng ty TNHH MTV Nh xut bn Th Gii. Giy xc nhn KKHXB s: 247-2013/CXB/06-07/ThG. Quyt nh xut bn s: 06/Q-ThG cp ngy 26 thng 2 nm 2013. In xong v np lu chiu Qu I nm 2013.

136 |