Duan Martinovi: CRNOGORSKI GENERALI U RUSKOJ VOJSCI Crnogorske migracije, od Rusije do Amerike, sastavni su dio usuda koji vjekovima

iskuava crnogorsko nacionalno bie; ali, gdje god su ili, Crnogorci su postajali zasluni graani i zauzimali istaknute poloaje; Duan artinovi u svojoj studiji pie o Crnogorcima koji su se u Rusiji uspinjali do najvii! vojni! vr!ova" Crnogorci koji su u doba epana Malog otili u Rusiju, uivali su status donskih kozaka MIGR CI!" CR#$G$R C % R%&I!% $ 'igracija'a Crnogoraca u (I( vijeku dr )or*ije + )oko ,- .ejovi napisao je doktorsku disertaciju, u kojoj je, iz'e*u ostalog, dosta obradio njihovo naseljavanje u Rusiji- %skoro poslije prvih crnogorsko + ruskih kontakata /01002 i napada 3uprilievog na Crnu Goru, 0104, 'itropolit ,anilo .etrovi + #jego se obratio ruskoj vladi da prui po'o postradalo' crnogorsko' narodu- #a taj zahtjev ruska vlada se odazvala po5etko' 0106- godine i izdala ukaz da e svi'a koji budu stupili u rusku vojnu slubu dati, pre'a 5inu, ze'lju u azovskoj i kijevskoj guberniji- $vo' priliko' nije, 'e*uti', dolo do seobe, jer crnogorski glavari nijesu 'ogli ostaviti narod na 'ilost sudbini- 7asnije je ruska vlada, poslije 0168, nastojala da i Crnogorce vrbuje radi naseljavanja junih krajeva Rusije- % ljeto 0169- ruski kapetan &tevan .etrovi iao je preko $sijeka u Crnu Goru :da sprovede jedan transport Crnogoraca za Rusiju:- &'etnje u preseljenju Crnogoraca pravile su, 'e*uti', 'leta5ke i austrijske vlasti, pri'jenjujui represivne 'jere u cilju paralisanja ovih 'igratornih kretanja- &toga je 'itropolit ;asilije .etrovi 'olio ruski &enat da intervenie kod austrijskih vlasti da daju saglasnost crnogorski' porodica'a da se preko njihove teritorije presele u Rusiju- Iako je crno+gorski 'itropolit bio svjestan da e seljenje', pogotovu 'la*ih ljudi, slabiti odbra'bena 'o Crne Gore, i dalje je pravio planove za, tavie, 'asovnije kolonizovanje stanovnitva iz siro'ane i odasvud :pritusnute: spoljni' neprijatelji'a Crne Gore- <a relativno kratko vrije'e vladici ;asiliju uz po'o glavara polo je za ruko' da za odlazak u Rusiju pridobije oko 688 za oruje sposobnih ljudi, 'ada su nastojali da broj prijavljenih dobrovoljaca bude jo tolikiMitropolit ;asilije je 0168 + tih godina traio od Rusije saglasnost da preseli cjelokupni crnogorski ivalj u Rusiju, ali to nijesu dozvolile ruske vlasti- $dobren je prelazak sa'o za oko stotinjak porodica preko &lavonije i =anata- >rebalo je dosta napora, uz po'o ruskih predstavnika, .u5kova i dr, da se organizuje prevoz iseljenika- <a prevoz iz =udve do Rijeke ili >rsta brodovlasnici su i' traili znatnije nov5ane iznose za trans?er nego obi5ni' putnici'a- %z to, Mle5ani su pod'iivali uticajne pojedince u cilju o'etanja iseljeni5kih grupacija$d 016@- do 016A- godine Crnogorci su ili u Rusiju u pet grupa, preko 7ijeva u $renburg i Moskvu- % prvoj grupi je bilo B@ ljudi i ena i 0C + oro 'aloljetne djece /svega AA lica2D u drugoj 086 ljudi i ena i 6@ + oro djece /ukupno 0@02D u treoj 069 i 08 + oro djece /0@92D u 5etvrtoj 4C9 odraslih u 608 + oro djece /A492 i u petoj 46 odraslih i A8 'aloljetnih /0C62- >ako je za nepune 5etiri godine preseljeno 04AA licaRuska vlada je za njihovo preseljenje dala 490@B rubalja- $d 181 odraslih Crnogoraca, po svojoj elji, @BB je raspore*eno u #ovu &erbiju, a 01 u &lavenoserbiju- /<a vrije'e preseljavanja C@ lica je u'rlo-2 <bog 'alog broja

doseljenih Crnogoraca sposobnih za oruje, nije se 'ogao organizovati zasebni crnogorski puk, ve je doseljene trebalo priklju5iti jedinica'a ranije doseljenih &rba i Ervata iz ustrije, zbog 5ega je kod veine zavladalo nezadovoljstvo pa su odbili da poloe zakletvu i da pri'e rusko dravljanstvo- >ridestak se 016A- vratilo preko Fjubljane u Crnu Goru- $d drugih je sa doseljenici'a iz &rbije 01@8- godine osnovan :novo'irgorodski garnizon:- >ako se zavrila prva seoba Crnogoraca u Rusiju u vrije'e ;asilija .etrovia + #jegoa7asnije, za vladavine epana Malog, ne'a po'ena da je bilo grupnih iseljavanja Crnogoraca u Rusiju- =ilo je sa'o individualnih- .ojedinci su stupali u rusku slubu, od kojih su neki sticali gro?ovske titule i velika i'anja u Earkovsko' okrugu- .re'a podaci'a dr =ranka .avievia, tada su doseljenici iz Crne Gore bili privilegovani + i'ali su status donskih kozaka7raje' (;III vijeka jaki turski napadi na Crnu Goru /Mah'ut + pain pohod 01B62 izazvali su strahovito teko stanje, a uz to zavladale su i gladne godine- .osebno su teke prilike bile u ze'lji 01B@ + B1- godine- $ko 988 trebjekih porodica, poslije neuspjelog napada na #iki /$nogot2, ostalo je bez krova nad glavo', :na nita, bez nita:, izloeno turski' od'azda'a- .rivre'eno su bili sklonjeni prvo u ,onjoj, a poto' u Gornjoj Mora5i, ivei pod vrlo teki' 'aterijalni' uslovi'a i stalno ratujui sa >urci'aRusi su po5etko' 0A- vijeka i'ali ideju da se Crnogorci kolektivno nasele u =esarabiji Crnogorske 'igracije, od Rusije do 'erike, sastavni su dio usuda koji vjekovi'a iskuava crnogorsko nacionalno bieD ali, gdje god su ili, Crnogorci su postajali zasluni gra*ani i zauzi'ali istaknute poloajeD ,uan Martinovi u svojoj studiji, koju je objavio podgori5ki CI,, pie o Crnogorci'a koji su se u Rusiji uspinjali do najviih vojnih vrhova .repiska o preseljenju >rebjeana u Rusiju /vladika .etar .rvi, 'ora5ki glavar Mina Fazarevi i dr2 trajala je deceniju i po, od 01BB- do 0B84- godine- ,o iseljenja >rebjeana dolo je tek oktobra 0B84- >e godine su 'igrirale sa'o 99 porodice, sa preko 088 5lanova, i naselile se 0B86- godine u >iraspoljsko' srezu- &vaka porodica je dobila po 068 desjatina ze'lje i po 068 rubalja po'oi- .re'a neki' podaci'a, sredino' 0B86- godine ruski' brodo' je pola jo jedna grupa od 68 porodica, sa oko 968 5lanovaGospodar Crne Gore 'itropolit .etar .rvi je u osvit (I( stoljea i'ao vie kontakata sa zvani5nici'a Rusije, isti5ui potrebu za preseljenje' veeg broja crnogorskih porodica u tu ze'lju- tavie, 'islio je da bi valjalo preseliti cio narod u :jednorodnu: o 5e'u je 0B0C- pisao rusko' caru- >a njegova za'isao, ipak, nije bila realna- & ruske strane, postojala je realnija idejaG da se :98888 do 96888 crnogorskih porodica, vrijednih ze'ljoradnika i sto5ara i dobrih ratnika, privrenih Rusiji: naseli u =esarabiji, dobijenoj =ukureki' 'irovni' ugovoro', i na arealu iz'e*u ,njepra, &itohe i =uga- I ova za'isao ostala je sa'o puka ideja&redino' 0B06- godine 98 crnogorskih porodica, po utvr*enoj 'arruti, otputovalo je brodo' iz 7otora za 7ri', a zati' 0@ porodica sa A8 5lanova jedni' engleski' brodo' preko Carigrada za $desu- %skoro je .etar .rvi otpravio u Rusiju i B6 lica iz Eu'aca pored Cetinja7raje' aprila i toko' 'aja 0B01- godine tri la*e /gr5ko + ruska, austrijska i engleska2 prevezle su crnogorske iseljenike iz 7otora do Crnog 'ora- #a prvoj la*i ukrcana su C8C, na drugoj 988 i na treoj BC6 lica- .re'a istraivanji'a dr )oka .ejovia, na

jednoj la*i otputovala su svega 0A9 /=jelica 90, Cetinjana 0C0 i #jegua C82, i to A4 'ukarca i AB odnosno BB ena, a na drugoj C48 /iz #jegua 94, Cetinja 04, =jelica 09C, Cuca 98 i 3eklia 06A, ili 0BB '- i 069 2 >ada su u Rusiju krenuli svi ,onjokrajci iskraj Cetinja, osi' B porodica- .ored ovih, pola je i jedna porodica za koju je trebalo da .etar .rvi plati trokove prevoza- .utovanje do Carigrada trajalo je dva puna 'jeseca, bez ele'entarnih uslova- %'jesto hljeba putnici su jeli penicu u zrnuD na brodu je vladala epide'ija ti?usa i dr, od koje su stradala 94 lica, najvie starci i djeca, i nakon to su u'irali bacani su u 'ore- Iz Carigrada su svi 'igranti vraeni jer, navodno, nijesu i'ali urednu pasoku doku'entaciju- >ako su povratnici :zli i gori:, poslije dugog lo'atanja po &redoze'lju, vraeni u 'ati5nu luku, odakle su poli- .ovratnici su prije odlaska na neizvjesni put bili rasprodali sav svoj siro'ani i'etak + kue i i'anja, pa su po povratku od susjeda i povjerilaca traili da i' vrate i'anja koja su i' prodali za bagatelne cijene, zbog 5ega je dolazilo do sva*a i pogoravanja ionako u svako' pogledu teke situacije--- >akav je bio epilog ove kolonisti5ke crnogorske struje u Rusiju, pune dra'ati5nih i jezivih zbivanja sa tragi5ni' konsekvenca'a- $va neuspjela seoba i'ala je i brojne druge posljedice i razo5arenja- /<a 'igraciju u Rusiju je bilo jo spre'no oko 0888 lica iz Cuca i =jelicaD ovi su 5ekali da se prethodna grupa ta'o naseli, pa da i oni krenu u :obeanu: ze'lju2I narednih godina, do potkraj ivota, 5inio je pokuaje vladika .etar .rvi da jedan dio stanovntva Crne Gore preseli u Rusiju- $braao se rusko' i'peratoru i drugi' ruski' velikodostojnici'a i 'onici'a da iza*u u susret nasuni' potreba'a preseljenja crnogorskih porodica- Ipak, njegovi su apeli ostali uzaludni.etar II .etrovi + #jego iao je stopa'a svog velikog prethodnika- I on je bio prinu*en da se obraa Rusiji, s 'olbo' da o'ogui naseljenje veeg broja Crnogoraca na svojoj teritoriji- .o5etko' 0BC@- godine #jego je poslao ruskoj vladi 'e'orandu' o teko' stanju u ko'e se Crna Gora nalazi, isti5ui da 08888 stanovnika 7atunske nahije ne 'oe opstati i sa5uvati bioloku supstancu#eki ze'aljski glavari su predlagali #jegou :da bar pola gladnog stanovnitva 7atunske nahije preseli u Rusiju ili neku drugu ze'lju, da bi se ona druga polovina prehranila, dok su se drugi to'e suprotstavljali, plaei se da bi iseljenje' ovolikog broja ljudi, odbrana Crne Gore od 5estih turskih napada bila znatno oslabljena% izuzetno tekoj situaciji + 'aterijalnoj, unutranje + i spoljnopoliti5koj + izgledalo je da jedino iseljavanje' stanovnitva Crna Gora 'oe skapulati#jego je nudio Moskvi da proble' kavkaske granice rijei naseljavanje' Crnogoraca Rusija nije i'ala dovoljno razu'ijevanja za ovaj egzistencijalni proble' crnogorski.o sve'u sudei, Crnogorci su i ovoga puta bili potrebniji Rusiji u Crnoj Gori nego u njoj sa'ojGodine 0B40- iz 7otora je bilo javljeno u <adar da se u Crnoj Gori vre pripre'e za iseljenje u Rusiju do 0888 porodica na 7avkaz- $dista, #jego je nastojao da svoju za'isao :o preseljenju nekoliko hiljada itelja: iz Crne Gore ostvari i 0B44- godine, pa je ti' povodo' iao u =e5- li, do toga nije dolo% drugoj polovini 0B4@- #jego je slao jednog svog delegata u $desu i ;ladikavkaz, knjazu ;oroncovu, da 'u izloi potrebu za naseljenje' veeg broja porodica iz Crne Gore du granice pre'a kavkaski' ple'eni'a koja su u to vrije'e zadavala veliku brigu Ruskoj carskoj vojsci- ,o veih seoba crnogorskih porodica ni ovo' priliko' nije dolo- $vih godina 'oglo je, 'e*uti', doi do odlaska pojedinaca u Rusiju,

blagodarei i zalaganju njihovih srodnika koji su ve uspjeli da ta'o steknu status inostranih dvorjana i da na taj na5in poprave svoj 'aterijalni poloaj /u Eersonu i drugdje2>ako su se nekolika #jegoeva pokuaja, preduzeta u krajnjoj nudi, da vee' broju porodica obezb+ijedi snoljiviji ivot, 'akar i u grani5ni' podru5ji'a Rusije, zavrila neuspjeho', sli5no pokuaji'a njegovog prethodnika% toku kratkotrajne vladavine knjaza ,anila .rvog bilo je sa'o nekoliko pokuaja useljavanja Crnogoraca u Rusiju- .rvi pokuaj se desio poslije prvog $'er+painog napada na Crnu Goru 0B69 + 6C- godine, koji je stanovnitvu nanio ogro'ne 'aterijalne tete- Ruski delegat 7ovaljevski, posrednik za obustavu neprijateljstava, najvie nastradali' porodica'a ponudio je da se presele u Rusiju, ali se na ovaj njegov poziv niko nije odazvao!anuara 0B@8- ruski i'perator je potpisao odluku 7o'iteta 5etvorice 'inistara /unutranjih i spoljnih poslova, ?inansija i dravnih i'anja2 o 'ogunosti'a naseljenja do 088 crnogorskih porodica, koje su prethodno bile izrazile elju da se presele u Rusiju i koje su bile voljne da pri'e rusko dravljanstvo- =ilo je planirano da se doseljenici'a dade po B desjatina ze'lje po 'ukoj glavi i to u jedno' srezu, radi lakeg upravljanja- .ropisano je bilo da se doseljenici oslobode vojnih obaveza za est godina a plaanja poreza, naturalnih i nov5anih dabina za osa' godina- >rebalo je da svaka porodica dobije po C6 rubalja i da dravna blagajna snese i njihove putne trokove priliko' doseljenja, kao i da ih snabdije ze'ljoradni5ki' alatka'a, zapreno' stoko', sje'eno', na'irnica'a i ostali' to je potrebno za do'ainstvo,a li je realizovana po'enuta odluka najviih ruskih vlasti + nije nau5no utvr*enoH % drugoj polovini 0B@8- dato je odobrenje Marku =ooviu iz #jegua i &avu i #ikoli Martinoviu iz =ajica, da se 'ogu naseliti s porodica'a u !unoj Rusiji, pod uslovi'a koji su bili dati u zaklju5ku 5etvorice 'inistara- #eposredno po njihovo' odlasku, u Rusiju su se preselile jo dvije porodice sa 01 5lanova- <a budue doseljenike iz Crne Gore odre*ene su Eersonska, !ekatarinoslavska i >avri5ka gubernija i juna strana 7ri'skog poluostrva- ,oputalo se da doseljenici 'ogu dolaziti i u 'anje' broju, a ne isklju5ivo u grupa'a od 96 + C8 porodica, kako je to bilo ranije propisano.otreba za preseljavanje' veeg broja porodica u Rusiju bila je jo vea naredne 0B@0- godine- <bog velike gladi u Crnoj Gori nekoliko stotina porodica izrazilo je elju da se preseli u Rusiju- $d crnogorskog knjaza traen je spisak porodica sa podaci'a o broju 5lanova, polnoj strukturi i dr- ;e 90- avgusta, 68 porodica i'alo je knjaevu dozvolu za odlazak u Rusiju- .re'a podaci'a dr )oka .ejovia, bilo je iz Cuca @ porodica, od kojih C sa C0 5lano' /sa'o 0C sposobnih za rad2D iz Ieva 6, od kojih jedna sa 00 5lanova /sa'o 6 sposobnih za rad2, a druga sa B 5lanova /C sposobna za rad2, svega 00 porodica sa 68 5lanova /'ukih 9A i enskih 90, 'la*ih od 08 godina 04, sposobnih za rad 902D iz Rovaca 6 porodica, od kojih 9 sa 0A 5lanova /00 ', B , ispod 08 godina @, za rad sposobnih @2D iz Cr'nice + AD iz Rije5ke nahije + C, itd- <ani'ljivo je navesti da je 5itavo stanovnitvo .ipera izrazilo spre'nost da naputi svoja vjekovna ognjita i da se preseli u Rusiju, to crnogorski suveren nije dopustio iz odbra'benih razloga#i ovo' priliko' nije dolo do veeg preseljenja- ;o*ena je zvani5na prepiska narednih godinaD ile su i neke delegacije, ali konkretnog rjeenja nije biloCrnogorci su po5etko' 98- vijeka 'asovno radili kao pe5albari + od 7ri'a do &ibira ,rugi $'er + pain napad na Crnu Goru o'eo je svaki dalji rad oko preseljavanja

porodica u Rusiju- >ek idue godine novorosijski i besarabijski generalgubernatori odobrili su naseljavanje u ratu stradalog stanovitva- I pored privla5nih uslova nije se odazvao vei broj porodica iz Crne GoreD spo'inju se nekoliko Martinovia, neki 7usovac i jedan ;lahovi iz RovacaD zati' nto ,akovi, Jilip )urakovi, &te?an i Ilija =oovi, Rade Radonji iz #jegua, tri .o5eka iz ,onjeg 7raja- &e' ovih, bilo je porodica iz pograni5nih krajeva crnogorskihG .obora, Grblja, =oke, 7rivoija, Eercegovine i dr- .re'a pasokoj knjizi za godine 0B@@ + 0B1B- utvr*eno je da je u Rusiju polo 1@ lica /9B 7atunjana, od kojih sa'o 9 s porodica'a, 98 Grahovljana, B Ceklinjana, od kojih 0 s porodico' i dr2#eposredno poslije :;eljeg rata: /0B1@ + 0B1B2, iako je Crna Gora na =erlinsko' kongresu /0B1B2 stekla nezavisnost i dvostruko poveala svoju teritoriju, vie porodica iz Crne gore je nastojalo da dobije ze'lju u Rusiji i naseli je, pozivajui se na zasluge ste5enu u borbi protiv >uraka- >ako je, na pri'jer, nekoliko porodica Martinovia, iz =ajica, i 01 porodica Ivanovia, iz ,onjeg 7raja /sa 4@ 'ukih glava2, trailo po 68 desjatina ze'lje- .ored ovih, ile su i druge ugledne porodice koje su se 'ogle pozvati na svoje ple'iko porijeklo /)urakovii, ,akovii, Cerovii, ;ojvodii i dr-2- $ve porodice su traile da ih nasele na jugu Rusije /=er*anski srez >avri5ke gubernije, u Eersonskoj, !ekatarinoslavskoj i =esarabijskoj guberniji, na 7avkazu, 7ubanu i dr2, gdje su se ranije naselili njihovi ro*aci i ple'enici- .a, ipak, za nekoliko godina poslije oslobodila5kih crnogorskih ratova broj iseljenika nije prelazio C8- Iinjen je pokuaj da se osnuje crnogorska kolonija i tako se trajnije rijei pitanje crnogorskih doseljenika- #o, u to'e se nije uspjelo, jer su postojali sve 'anji izgledi da se u jednoj guberniji evropske Rusije naseli vei broj ze'ljoradni5kih porodica.re'a prou5avanju dr )-.ejovia, pasoke knjige pokazuju da dina'ika crnogorskih doseljavanja u periodu 0BB9- + 0A86- izgleda ovakoG 0BB9 + C /9 iz Cuca i 0 iz Ceklina + u =aku i =atu'2D 0BBC- + 1, od kojih 0 s porodico' i 0 u5enikD 0BB4 + 09 /1 7atunjana, C Grahovljanina i po 0 iz =anjana i Ceklina2D 0BB6 + C /9 iz =ajica i 0 iz Fjubotinja2D 0BB@ + @ /4 iz 7atunske nahije i po 0 iz Ceklina i Cr'nice2D 0BB1 + 1 /4 iz 7atunske nahije, 9 iz Ceklina i 0 iz #ikia2D 0BBB- + CD 0BBA + B /4 7atunjana, C ,robnjaka i 0 .iper2D 0BA8 + 09 /A 7atunjana, 9 =ajice i 0 Grahovljanin2D 0BA0 + @ 7atunjanaD 0BA9 + 6 /0 7atunjanin sa @ 5lanova porodice, ostali .iperi i *aci2- .reko Carigrada su od 0BA1- do 0A86- godine pola su svega 4C iz raznih krajeva Crne Gore% sve'u su direktno iz Crne Gore, u razdoblju 0BB9 + 0BA9- godine, pola 19 /svega 0062&e' povre'enih 'igracionih kretanja Crnogoraca u Rusiju, 'anjeg ili veeg intenziteta, u grupa'a i pojedina5no, i pe5albari crnogorski, koji su naj5ee odlazili :trbuho' za kruho':, najve'a u Carigrad, kraje' (I( i po5etko' (( vijeka prelazili su, s vre'ena na vrije'e, pogotovu kada bi ostajali ta'o bez posla, u susjedne ruske industrijsko + rudarske krajeve + =atu' i njegova okolna 'jesta, 7utaisi itd, prelazei na 7uban, u >i?lis />bilisi2, ;ladikavkaz i razna druga kavkaska 'jesta- % junoruski' krajevi'a radili su 5inovnici + na gra*enju =atu'ske eljeznice, eljezni5ke pruge %lunhanlu + persijska granica, leksandropolje + !erevan i drugdje /u ,agestanu, >akentu, &a'arkandu, #ovorosijsku i drugi' 'jesti'a srednjoazijski' u Rusiji2- Ra*e su se, 'e*uti', odlu5ivali za rad u pristanini' 'jesti'a crnogorski' + u $desi, &evastopolju i drugi' 'jesti'a 7ri'skog poluostrva- =ilo ih je i u Rostovu na ,onu, u MinitopoljuD na izgradnji &ibirske eljeznice- .oslije okon5anja rusko + japanskog rata /0A84 + 0A862, u koje'u je u5estvovalo vie Crnogoraca, u ;ladivostoku je radila vea grupa pe5albara iz Crne Gore /iz <agori5a, .odgorice, .ipera, Cetinja i =ara2- I'ali su svoje drutvo i radili su

na parobrodi'a- =ilo je i vlasnika i'anja, na kotostrvu i drugdje /iz ,onjeg 7raja kod Cetinja, iz Ceklina, Gra*ana, =jelopavlia, ,obrljana i dr-2- Radili su u #ikoljsku + %surijsko', u zabajkalskoj oblasti7$F$; #!" CR#$G$R C % R%&I!IG .osebno je pitanje kolovanja crnogorske 'ladei u razni' srednjokolski' i visokokolski' ustanova'a Rusije od prve polovine (;III vijeka;asilije je jo 016B- poveo deset 'o'aka iz vi*enih porodica na kolovanje u Rusiju Rusija je bila upravo prva 'e*u evropski' drava'a u koji'a su se kolovali Crnogorci- % razdoblju 0B4B + 0A0B- od ukupnog broja u5enika i studenata koji su se iz Crne Gore kolovali u inostranstvu, u Rusiji su se kolovala CA4, ili 0C,81 odsto$d toga broja u Rusiji se kolovalo 9C6 srednjokolaca ili 6A,BA odsto, odnosno B,4A odsto svih *aka srednjih kola na kolovanju u inostranstvu- Crnogorska 'lade poha*ala je razne srednje kole u RusijiG vojne kole, duhovne se'inarije, gi'nazije, trgova5ke akade'ije, stru5ne i zanatske kole, razne tehni5ke, poljoprivredne, batovanske i vinogradarske kole /preteno na 7ri'u2, radionice za izu5avanje zanata raznih struka u $desi, zati' vojne kole u $desi, >i?lisu, &ankt .eterburgu, duhovne se'inarije u 7ijevu, Moskvi, >i?lisu i drugdje- Jakultete raznih pro?ila studirali su i zavravali Crnogorci u razni' univerzitetski' centri'a Rusije, najvie u 7ijevu, Moskvi i &- .eterburgu- &e' u po'enuti', kolovali su se Crnogorci i u drugi' ruski' gradski' aglo'eracija'a /7iinjevu, ;oronjeu, Iernigovu, Fjvovu, Rigi, Kito'iru, !alti, #ovgorodu, ;ilnisu, strahanu, Eersonu, Earbinu, 7azanu, >veru, Minsku, .oltavi, Earkovi, >o'sku i dr2kolovanje Crnogoraca u Rusiji 'nogo je zna5ilo za siro'anu Crnu Goru, koja nije i'ala redovnih gra*anskih kola sve do 0BC4- godine, kada je .etar ,rugi .etrovi #jego osnovao prvu dravnu osnovnu kolu u crnogorskoj prijestonici, na Cetinju,otle su 'anastirske kole /pri Cetinjsko' i drugi' crnogorski' 'anastiri'a2 osposobljavale 'ladie da znaju L5itati i pisatiM i liturgijske knjige koristiti pri vrenju crkvenih obreda- .rvi srednjokolski zavodi su podignuti tek 0B@A- godine /=ogoslovija i ,jevoja5ki institut LCarice MarijeM na Cetinju2- ,odue, na Crnogorsko' pri'orju bilo je srednjih kola i 'nogo ranije, ali su ovi krajevi bili pod tu*insko' vlau, sve do 0BB8- odnosno 0A0B- godine%zalud su pokuavali crnogorski 'itropoliti + duhovni i svjetovni vladari Crne Gore + da osnuju neophodne kole uz 'aterijalnu po'o Rusije /vladika ;asilije i .etar .rvi2, pa su se, u nedostatku svojih kola, orijentisali na slanje 'ladia u LjednovjernuM + pravoslavnu Rusiju- .rvi je vladika ;asilije .etrovi pokrenuo pitanje kolovanja 'ladei crnogorske, i to je bilo veo'a vano pitanje u njegovi' dravno + prosvjetiteljski' planovi'a- #a drugo' svo' putovanju u Rusiju 016B- godine poveo je sa sobo', ovaj razboriti i dalekovodi crnogorski LgospodarM, grupu 'ladia radi kolovanja- =ili su to poglavito sinovi glavaraG Rade /Ra?ailo2 .etrovi, sinovac 'itropolitovD Ivan i ;ojin .etrovi, njegovi ro*aciD &avo Radonji, #ikola i &i'eon .la'enac, Mihailo =aranovi, Ivan ;ukoti, Gavrilo Radulovi i Jilip arovi% godina'a 01@9 + @@- upueni su na kolovanje joG Jilip .etrovi, Mihailo =orilovi, .etar Radonji, Mihailo .la'enac, &tjepan =ajra'ovi, >o'o Maroevi, Gavrilo 7neevi, Marko .eri5i, Rade .la'enac, Ivan &avi, Ivan Radonji + 7neevi, .etar .etrovi.riliko' treeg putovanja u Rusiju, 01@6, poveo je vladika ;asilije na kolovanje u &ankt .eterburg ro*aka .etra, kasnijeg 'itropolita .etra .rvogI .etar .rvi i .etar ,rugi #jego nastavie sa odailjanje' u Rusiju 'ladia iz

istaknutijih porodica, koji su se odlikovali otrino' u'a, da bi se kolovali o troku ruske vlade7ada je .etar .rvi doao na tron crnogorskog 'itropolita, 'e*u prvi'a je poslao u Rusiju sinovca )or*ija &avova .etrovia, odredivi ga sebi za nasljednika- I .etar ,rugi .etrovi + #jego je 0BCB- poslao )ura >o'ovog ,avidovia na kolovanje u Institut korpusa rudarskih inenjera, a 0B40- godine sinovca .avla, kojega je bio planirao za nasljednika /u'ro u .etrogradu 0B492, i svog sestria + .etra .erovia Cucu- .red kraj svoga ivota, #jego je oktobra 0B60- na kolovanje u Rusiju poslao ,anila, koga je odredio sebi za nasljednika, ali se on 'orao vratiti da preduz'e vladarski prijesto zbog s'rti #jegoeveH I docnije e se, napose u vrije'e vladavine knjaza + kralja #ikole .rvog, Crnogorci uveliko kolovati u Rusiji, to traje do naih dana /redovno kolovanje i razne specijalizacije na ruski' instituti'a i univerziteti'a2I o kolovanju Crnogoraca u inostranstvu u toku (I( i po5etko' (( vijeka napisana je jedna doktorska disertacija, u kojoj se podrobno govori i o kolovanju crnogorske 'ladei u Rusiji, o troku ruske ili crnogorske vlade i sa'o?inansiranje'Mnogi su zbog ruske zi'e odustajali od kolovanja i vraali se u Crnu Goru % srednju slikarsku kolu bili su upisaniG Marko )- ;ujovi i Milena J- )urakovi.oljoprivredne kole su u5iliG Marko I- .opovi, Mitar F- .ejovi, #ikola M;ukosavovi, Ivo M- 7alu*erovi + &arap i Fazar 7osti, dok su ensku kolu u5ile Milica !- .etkovi i !elena ;ukovi.re'a podaci'a dr M-.ejovi, 49 u5enika iz Crne Gore su po zavretku srednje kole u Rusiji nastavili kolovanje na neko' od univerziteta u .etrogradu, Moskvi i 7ijevu, a bilo ih je i na drugi' univerziteti'a- &tudije 'edicine iz Crne Gore je poha*ao 60 student, od kojih navodi'oG Mara i'ovi, Mihailo M- =abovi, Radovan #- ,eli, Mileva )urakovi, Gligorije !- !ovovi, #ovica .- 7ova5evi + Graovski, Milutin ;eli'irovi, Milo >- ;ukovi, nto Miunovi Gvozdenovi, Ilija >- Ili5kovi, !ovan M- 7astratovi, !ovan &- 7uja5i, &avo F- Fazovi, Milovan + Milutin FFopi5i, !ovan )- .opovi + Fipovac, Mitar Radulovi, .etar M- Miljani, &tevo $gnjenovi, Ilija I- .ejovi, ;ladi'ir .ileti, >o'ica &pasojevi i dr,uhovne akade'ije /teoloki ?akultet2 studiralo je u Rusiji 4A studenata iz Crne Gore, iz'e*u ostalihG ,i'itrije n*ui, ,i'itrije /Mitar2 <- =aki, Gligorije ;- =oovi, Radosav ;- ;eovi, Radisav !- ;eovi, #ikola - ;ukoti + &tijepovi, ;ladi'ir Ivanovi, Jilip .opovi + !abu5anin, Mihailo ;ujisi, Kivko .- ,ragovi, Marko .,ragovi, &tanko &- Ivanovi, Marko 7neevi + Fipovac, Marko Fekovi, #ikola &Fjubia, =ogdan ;- $bradovi, ,i'itrije $bradovi, Fazar >- .erovi, Fazo ).opovi, Jilip F- .opovi, #ikola )- Rolovi, ;arnava Rosi, !anko &pasojevi, #ovica &pasojevi, Mardarije .- %skokovi, Marko .- Ce'ovi, Miljan &- iljak i dr&tudije prava, pored ostalih, studirali suG 7rsto R- bra'ovi, Radovan I- =oji, Milutin ;- =racanovi, ;ukain ;ukainovi, ;idak ;ukovi, &tevan &- 7lisi, =oko !- Fju'ovi, Milo R- Markovi, Milutin R- Markovi, Ivan M- Maanovi, )or*e + )uro M- Mijukovi, Milonja Mrdovi, #ovak M- .erovi, Fuka #- .itelji, .etar .- .la'enac, #iko I- .o5ek, Fazar R- Raovi, !akov &tanojevi, ;ladi'ir M>o'i, 7rsto >odorovi, Marko .- Ce'ovi i dr&tudije ?ilozo?skog ?akulteta, iz'e*u ostalih, studirali suG Ilija M- ;u5kovi, .ero ;u5kovi, ,i'itrije + Mitar )urovi, Ilija <- <ori, ,oibroslav 7- !ovanovi, Milivoje !oksi'ovi, Ivan 7astratovi, !ovan M- 7astratovi, Mira .- 7iov+i, Mirko M- Medenica, .etar &- Mili, !ovo &pasojevi, &avo !- &pasojevi, itd-

.olitehni5ke nauke studirali suG Risto )- =ujii, %ro =ujii, Mihailo M- ,ragovi, !ovan + !ovo .- Maanovi, ;asilije .ileti, Marko &- .la'enac, Milutin M- Radovi, Gavro - Ce'ovi itd% .etrogradu je studirao, pored po'enutih, jo i 7rsto #- >opalovi /u5enik Cetinjske gi'anzije2, a u Moskvi &avo F- Jati- $d studenata koji su zavrili srednju kolu u Rusiji, navode se i ova i'enaG Mara i'ovi, Milutin ;- =racanovi, >o'ica =racanovi, ;uko M- 7aradi, =oko !- Fju'ovi, ndrija - Markovi, #ikola ..etrovi, &i'eon .opovi i Milovan >- ,akovi% knjizi dr M-,-.ejovia spo'inju se i i'ena u5enika bez podataka o 'jestu kolovanjaG Radovan di, izvjesni =aki i =ackovi /oba bez i'ena2, !evto ==ei, .etar Fj- ;ojvodi, &avo ;ukievi, ,anilo ;ukovi, !elena ;ukovi, Radovan ;ukovi, Marko ;ujovi, Ilija ;uksanovi, Milo ;uksanovi, Mihailo !Golubovi, ;uko M- 7aradi, =lao M- 7lisi, kao i dvojica bez i'ena + ;ukani i ;u5ini- $d sveukupnog broja u5enika, doktor .ejovi za 99 *aka nije uspio da identi?ikuje koju su kolu poha*ali i 'jesto kolovanja, a za 44 koju su kolu u5ili, iako je konstatovao godine njihovog kolovanjaCrnogorsku o'ladinu su posebno privla5ili unverzitetski centriG &ankt .eterburg, Moskva, 7ijev, 7azan i Earkov- .eterburki i Moskovski univerzitet i'ali su i poseban uticaj na crnogorsku inteligenciju kolovanu u Rusiji- $d A8 + tih godina (I( vijeka i u prvoj deceniji (( vijeka rusko' Ministarstvu narodne prosvjete obraalo se za stipendije vie od 06 u5enika i studenata crnogorskih, koji su se kolovali u .eterburguD dok se iz sredstava .etrogradskog slavjanskog ko'iteta kolovalo 6 pito'aca, crnogorskih podanika, na ;ojno'edicinskoj akade'iji>reba rei da su 'nogi u5enici i studenti, posebno oni koji su se kolovali u najsjeverniji' gradovi'a, zbog otrih kli'atskih uslova koji i' nijesu pogodovali, bili prinu*eni da napuste kolovanje i vrate se u zavi5aj ili nastave kolovanje u nekoj drugoj draviD neki su oboljeli, a neki i u'rliMleta i Senat an!a"ovao #e a$etana Mar a Martinovia %a o&uava $ito'(e )etra Veli o! %kratko, u drugoj polovini (I( vijeka dosta se crnogorske 'ladei kolovalo u ruski' srednjokolski' zavodi'a, na vii' i visoki' kola'a /?akulteti'a2- ;eina je uspjeno zavrila kolovanje, ali su 'nogi, tavie najvei dio, za vazda ostali u 'jestu kolovanja, ili u neko' drugo' kraju prostrane ruske ze'lje- Manji dio onih koji su se po zavretku kole vratili u do'ovinu zadravao se u njoj, ali su 'nogi odlazili u susjedne srpske i druge drave da ta'o sti5u karijeru$d CA4 u5enika i studenata, koliko ih se kolovalo u Rusiji od sredine (I( vijeka do potkraj druge dekade (( vijeka, na visoki' kola'a i ?akulteti'a kolovalo se 0AB studenata, ili 01,06 odsto ukupnog broja studenata kolovanih u inostranstvu odnosno 64,6@ odsto ukupnog broja *aka kolovanih u Rusiji- #ajvie je *aka i studentske o'ladine bilo iz &tare Crne Gore + 994, zati' iz &jeverne Crne Gore + AC, pa iz =oke 7otorske + 00.re'a podaci'a dr M- .ejovia, broj studenata po ?akulteti'a i akade'ija'a bio je sljedeiG 'edicinski ?akultet + 60, teoloki ?akultet + 4A, pravni ?akultet + CA, ?ilozo?ski ?akultet + 0C, tehni5ki ?akultet /politehnika2 + 1, vojna akade'ija + @, poljoprivredni ?akultet i likovna akade'ija po jedan, dok 'u za 99 studenta nije polo za ruko' da utvrdi ta su studirali7akva je bila dina'ika kolovanja po godina'a najbolje pokazuju sljedei ci?arski pokazateljiG

+ do kraja (I( vijeka broj srednjokolaca iz Crne Gore nije prelazio 04 u toku godine, da bi po5etko' (( vijeka taj broj sukcesivno rastao, dostiui 'aksi'u' kolske 0A8BN8A- godine + C8, koliko ih je bilo kolske 0A08N00- godineD + broj studenata od 0B@9- do 0B1B- godine bio je, uglavno', ujedna5en i nije prelazio u prosjeku ci?ru 6, da bi kraje' (I( vijeka dosegao do 04 studenata godinje, a po5etko' narednog (( vijeka pokazuje tendenciju poveanja, tako da ih je kolske 0A0CN04- bilo 94 iz Crne Gore$ni koji su po povratku sa kolovanja u Rusiji stupali u dravnu slubu u Crnoj Gori, radei kao prosvjetnici, ljekari, pravnici i drugih pro?ila stru5njaci + bili su u veini privrenici, najbolji tu'a5i i 'isionari ruske kulture- Mnogi od njih su jo u vrije'e kolovanja u Rusiji prihvatali de'okratske ideje i revolucionarna stre'ljenja prenosei ih u svoju do'ovinu- Me*u oni'a koji su ostali u Rusiji, izvjestan broj je u5estvovao u $ktobarskoj revoluciji /0A012, dok je 'anji broj sudjelovao u kontrarevoluciji%I"3" F!%,I I< CR#" G$R" % R%&7$! M$R# RICI I &%;$<"M#$! ;$!&CIG =oka 7otorska je od drevnih vre'ena i'ala razvijenu po'orsku tradiciju- =okeljski nauti5ari i brodograditelji bili su poznati po svoji' jedrenjaci'a jo u srednje' vijeku- &uperiorno su plovili po &redoze'lju i bavili se po'orsko' trgovino'- Glas o spretni' i u5eni' bokeki' po'orci'a dospio je i na ruski ,vor- .oznato je da je .etar ;eliki osobito nastojao da unaprijedi 'ornaricu i brodogradnju svoje drave&lao je rusku 'lade u po'orske ze'lje <apadne i !une "vrope da izu5e po'orsku nauku i zanateD A8 pito'aca je razaslao na izu5avanje po'orstva i po'orske vjetine, i toG 99 u Eolandiju i 9B u ;eneciju- I sa' je putovao u Eolandiju da se obu5i po'orskoj vjetiniMleta5ki &enat je angaovao kapetana Marka Martinovia /.erast, 0@@C + 010@2, kao u ono vrije'e dobrog poznavaoca nautike, 'ate'atike, hidrogra?ije i brodogradnje, da obu5i 01 ruskih pito'aca, kneeva i bojara, stavljajui 'u na raspolaganje jedan kolski brod u vlasnitvu kapetana Iva Fazarevia, kako bi Martinovievi vaspitanici ste5ena teoretska znanja i prakti5no pri'ijenili- .oslije kursa predavanja odranog u svojoj privatnoj nauti5koj koli u .erastu 0@A1- godine, Marko Martinovi je povjerene 'u ruske pito'ce vodio na kolsko putovanje po !adranu do italijanske luke =ari, i nazad,rugo kolsko putovanje obavljeno je ljeta 0@AB- godine, tako*e po !adranu- % Eerceg #ovo' su sreli .etra ndrejevi5a >olstoja /0@46 + 019A2, koji je tako*e bio u ;eneciji na izu5avanju vjetina i kasnije postao ruski dravnik i diplo'ata /od 0189do 0104- ruski poslanik u Carigradu2- >olstoj i njegovi saputnici su doputovali u .erast, gdje su odsjeli kod raznih porodica- >ada se .etar ndrejevi5 upoznao sa Matijo' <'ajevie', koje' e docnije svoji' preporuka'a kod ruskog cara dosta valjati- #apisao je politi5ki i geogra?ski osvrt :&ostojnie naroda tureckogaM, a vodio je i L,nevnikM, koji je tako*e objavljen kao vrlo zani'ljiv doku'ent, utoliko zna5ajniji to je rije5 o prvo' rusko' ta'pano' spisu o nai' krajevi'aK* )et ovi: Ni+u na' ,a$a%ne nau e $reno+ili +a'o N#e'(i i -olan.ani/ ne!o i Crno!or(i0 .o zavretku kolovanja, kapetan Marko Martinovi je svako' u5eniku izdao odgovarajue kolsko uvjerenje, doveo ih u ;eneciju, podnio izvjetaj o rezultati'a njihovog kolovanja i predstavio svoje pito'ce 'leta5ko' &enatu, koji ga je obdario

doivotno' nagrado'- $ kolovanju ruskih po'oraca u .erastu kod kapetana Marka Martinovia postoje dvije dragocjene slike od velike kulturno + istorijske vrijednosti za po'orsku tradiciju =oke 7otorske- ,anas se slika u boji 5uva u .o'orsko' 'uzeju u .erastu- & njo' u vezi, stoji zani'ljiv zapis ruskog pisca 7- .etkovi5a, koji je posjetio =oku 7otorsku sredino' (I( vijeka i opisao sliku na zani'ljiv na5inG :&lika i'a za nas /Ruse + ,-M-2 pored istorijskog zna5aja jo i tu vanost, to slui kao dokaz da su se zapadne nauke prenosile na rusko tlo za vrije'e .etra ;elikog ne sa'o preko #je'aca i Eolan*ana, nego i preko nae brae &lovena koji su dali ne 'ali doprinos u to' pravcu- % I( vijeku !uni &loveni prosvetili su nas hriansko' vjero', kada su na' dali prve crkvene knjige i upuivali na' prve propovjednike, a u (;III vijeku, poto'ci tih istih &lovena upuivali su Ruse u tajne nauke sa koji'a su zapadne drave dole do svoje 'oi i veli5ine:%5ee =okelja u ruskoj 'ornarici po5elo je veo'a davno- !o u toku rusko + turskog rata 01@A + 0114- godine odazvali su se 'nogi bokeljski po'orci na poziv carice 7atarine ,ruge da u5estvuju u borbi protiv >uraka- % ruskoj ?loti na &redoze'lju u navedeno' ratu u5estvovalo je pod ko'ando' ad'irala lekseja $rlova vie :pri'orskih &lovena: iz Eerceg #ovog, Risna, Grblja, .atrovia i dr- #a osnovu istraivanja veeg broja doku'enata ,ravnog arhiva u 7otoru koja je obavio istori5ar akade'ik &lavko Mijukovi, 'oe se zaklju5iti da je u5ee =okelja u ?loti gro?a $rlova, koja je 5etiri godine plovila i vrila razne borbene operacije po &redoze'lju, bilo brojno i konstantno- .odsjetiu sa'o na dva izvjetaja nadintendanta =urovia 'leta5ko' vanredno' providuru, koje ko'entarie Mijukovi- % prvo' izvjetaju od 9- oktobra 0110- =urovi kae da je na jedno' brodu bilo dvadeset i vie =okelja, koji su se vratili iz ruske sredoze'ne ratne ?lote, ali da ih je jo znatno ostalo, dok u drugo' izvjetaju datirano' 96- januara 0119godine javlja da je u Molunat, blizu ,ubrovnika, stigla jedna polaka na kojoj se nalazilo 68 ljudi koji su bili u ruskoj ?loti, od kojih je 48 bilo iz Risna + a svega trojica sa podru5ja Eerceg #ovog- I iz jednog arhivskog doku'enta od 0C- 'aja 011Cgodine saznaje'o da je iz Risna bila spre'na jedna 5eta ljudi za odlazak u rusku ?lotuMe*u brojni' =okelji'a posebno se isti5u i'enaG ad'irala Matije <'ajevia, tri ad'irala ;ojnoviaG Marka, !ovana i leksandra, o koji'a e kasnije biti rije5iD zati' Rinjanina .etra )aje =jeladinovia, kapetana .alikue, !ovana =ijelia, !ovana 7neevia i 'nogih drugih- .ored ovih, u literaturi o nai' po'orci'a u Ruskoj vojsci po'inje se vie ;ojnoviaG #ikola, koji je u saradnji sa ad'iralo' %akovi' osvojio nkonu u ItalijiD kapetan ;ladi'ir, koji je u borbi protiv #apoleonove vojske poginuo u bici kod 7ul'a /0B0C2 i 'ajor )or*e /Georgije2, zati'G kapetan Milo ntonijev ;ojnovi, kapetan Milan #ikolin ;ojnovi, poto', !ovo, )or*e /Georgije2, Fjubo'ir, ;ladi'ir i #ikola + sva petorica kapetani iz porodice ;ojnovi na ruski' brodovi'a, koji'a je $desa bila 'ati5na luka- &e' tri generala ;ukotia, o koji'a e kasnije biti govora, ovdje e'o spo'enuti jo trojicu u ruskoj slubiG kapetana &tevana /&tjepana2 Mihajlov/i5a2, cirku'navigatora, koji je od 0B9C- do 0B9@- godine oplovio oko <e'ljine kugle, i sa'i' ti' bio prvi junoslovenski 'orepolovac koji je oplovio svijetD zati' Ivana Ivanov/i5a2, koji je u5estvovao u bici kod #avarina, i kapetan + lajtnanta Ivana Mihajlov/i5a2- .lovili su pod rusko' zastavo' 'nogi nai odvani =okeljiG korsari !oko i Ilija Crnogor5evi, piro .jeivac, &i'o Kelali, Marko Radi'ir, Mihailo ;u5eti, )or*e &tojkovi, Marko .jeivac, =oidar Cicovi i 'nogi drugi 5ija se i'ena ne znaju%z ove, po'inju se i'ena brodograditelja i graditelja po'orskih ruskih luka /na pri'jer, Matija Melada iz .erasta, ili Ivan Jeodoseevi5 =oci, svakako iz =oke, na ta

asocira i njegovo prezi'e, istakao se u olenjecko' brodogradilitu2, zati' razni privrednici iz Risna, poznati po razni' ko'ercijalni' i trgova5ki' aktivnosti'aG ,i'itrije Fjubibrati, braa Marko i Mitar )urkovi, #ikola .opovi, ,rago 7aturi, ;lado 7ova5evi i dr- Ili, iz ,obroteG .etar F- >ripkovi /vlasnik tri broda2, braa !ozo i >ripo Ivanovi i niz drugihRu+i &o e o# 'ornari(i %u!u#u ,a1valno+t ,a &r,i ra,vo# $o'or+ o2tr!ova e $rivre%e =ilo je, dakako, po'oraca i trgovaca i iz ostalih oblasti Crnogorskog pri'orja + iz Eercegnovskog kraja, iz Grblja i .atrovia--- $ to'e svjedo5e i istraivanja ;-!Grigori5a, pro?esora $deskog univerziteta, koji na osnovu arhivskih podataka kae iz'e*u ostalog, da su ruskoj 'ornarici ivotni puls davale i razne porodiceG 7o'nenia, Co5ia, Ivanovia, #akienovia, )uraevia, Kelalia, Malovia, Ilia, )uranovia, Markovia, .opovia, Mre, .erovia, 7aanegra itd, 5iji su brodovi pod rusko' zastavo' vrili teku i opasnu plovidbu na jugu Rusije- koliko li je tek bilo kapetana i posada na brodovi'a 5ije zastave nijesu bile ruske + pita se pro?- Grigori5, i dodaje da je istorija ruskih po'orsko + trgova5kih preduzea na Crno' 'oru sa5uvala uspo'enu naG Marka Gojkovia, pira ;ojnovia, brau Mitrovi, &enie, brau !ankovi, .avkovie, Fazarevie, Milovie, ;ukasovie, &upi5ie itd- .ro?- ;-!Grigori5 zaklju5uje da Rusi :ba toj slovenskoj 'ornarici:, tj- bokekoj + duguju zahvalnost za brzi razvitak po'orsko + trgova5ke privrede i vaskolikog privrednog ivota june Rusije&a tla dananje Crne Gore u Ruskoj vojsci bilo je C8 ad'irala i generala /ra5unajui tu i dvije po5asne tituleG ?eld'aralsku crnogorskog suverena #ikole .rvog i general + 'ajorsku prestolonasljednika ,anila2, to je, bez su'nje, jedinstveni pri'jer i svojevrstan ?eno'en u vojnoj istoriogra?iji da iz jedne 'ale ze'lje bude toliko visokih vojnih starjeina u ar'iji jedne svjetske velesile, jednog populacijski tako ogro'nog naroda- .oslije odsluivanja vojnog roka u Ruskoj vojci i odlaska :u rezervu: /penziju2, ad'irali i generali naeg porijekla veino' su se povla5ili na svoja velika i bogata i'anja, koja su obi5no, pored ple'stva i ple'ikih titula, za ratne zasluge ponajvie u !unoj Rusiji dobijali + i ta'o su poput drugih ruskih ple'ia raskono, :na ruski na5in: ivjeli--#au5na istraivanja su pokazala da su se i ad'irali i generali sa tla Crne Gore u Ruskoj vojsci, kao i ostali nai sunarodnici naseljeni na teritoriji Rusije u nagli' procesi'a etni5kih i etnobiolokih pretapanja kroz nekoliko generacija asi'ilovali, :utopili se: u etniku' :jednorodne jednovjerske: ruske sabrae- ,r Mita 7osti, saradnik !ovana Cvijia, u svojoj nau5noj raspraviG &rpska naselja u RusijiG #ova &rbija i &lavenosrbija, prvi je prikazao u geneti5ko' razvoju s istorijsko + etnogra?ski' pregledo' pojedinih 'igracionih kretanja ove posljedice, navodei i'ena 'nogih onovre'enih generala koji'a se relativno brzo gubi trag- Iako su se nai e'igranti osjeali etni5ki i nacionalno kao i njihovi sunarodnici u Crnoj Gori, njihovi poto'ci ve u prvoj generaciji zaboravili su 'aternji jezik svojih predaka, pa i' se docnije izgubio svaki trag- &toga o 'nogi' generali'a i ad'irali'a, kao to e se vidjeti kada bude'o o nji'a pojedina5no pisali, osi' osnovnih personalija + nijes'o nali irih biogra?skih podatka, jo 'anje o njihovo' poto'stvu- .a, ipak, iskonska tenja naih sunarodnika da zapa'te i ostave za poto'stvo svoju genealogiju sa svoji' to je 'ogue dublji' korijeni'a i vei' istorijski' zasluga'a, dola je do izraaja i kod :ruskih:G <oria, ;ojinovia, Mirkovia, Ivelia i drugih, koji su se obraali na odgovarajue adrese u Rusiji za priznanje gro?ovskih

titula i sl- #eki su se generali, 'e*uti', iz Ruske ar'ije vraali svoje' zavi5aju da ta'o provedu zadnje dane ivota, da u krugu ue ili ire porodice zatvore ivotni krug i budu od njih ispraeni na vje5ni po5inak.re'a podaci'a dr .era oa, u redovi'a carske Ruske vojske, pored redova i niih 5inova, bili su i 'nogi crnogorski o?iciri, kao ve po'injani general !ovan .opovi + Fipovac, ko'andant divizije u ar'iji generala Ratka ,i'itrijevia, sa dva sina /jedan kapetan, a drugi potporu5nik2D zati', general Fuka Gojni, divizijar Crnogorske vojske- o dalje nabraja poi'eni5no, navodei i druge neke ratne podatke o nji'a>o suG artiljerijski pukovnik &tevo I- ;ukievi, odlikovan vii' o?icirski' odli5ji'a, poginuo je, kao i njegov brat Jilip, gardijski pjeadijski poru5nik- Jilip je za juna5ke podvige po s'rti odlikovan o?icirski' 7rsto' sv- )or*a + 7apetan )uro M;ukievi, tri puta ranjen, odlikovan vii' o?icirski' odli5ji'a- + #jegov brat =lao, poru5nik, avijati5ar, odlikovan- + =lao I- ;ukievi, onda kadet, dobrovoljac, arhitekta, ranjen, odlikovan vojni5ki' 7rsto' sv- )or*a i 'edaljo'V#erovatno +e ni a%a nee utvr%iti taan &ro# Crno!ora(a o#i +u +lu"ili u ru+ o# ar'i#i .oznato je hrabro dranje u borba'a pukovnika >o'aa, sina vojvode .eka .avlovia, koji je ko'andovao puko', brigado', pa 001- divizijo'D ranjen pet puta, odlikovan svi'a ordeni'a sa 'a5evi'a koje 'oe dobiti njegov 5in, tako i o?icirski' 7rsto' sv- )or*a i zlatni' oruje'D kraje' 0A0@- bio je predloen za 5in *enerala=io je i sin 'u Ilija, konji5ki kapetan, tri puta ranjen, odlikovan- .ukovnik Milo Markovi, odlikovanD vele da je poginuo pod Rigo'- .ukovnik )or*e =- Markovi, nekoliko puta ranjen, odlikovan o?icirski' 7rsto' sv- )or*a- .ukovnik Mihailo =aki, ranjen nekoliko puta, odlikovan, poginuo- .ukovnik Rako #- 7usovac, bio je u drugo' gardijsko' korpusu u tree' strelja5ko' puku cara #ikolajaD bio je ranjenD pored ostalih dobio je o?icirski 7rst sv- )or*a- .ukovnik Milo Rolovi, odlikovan i 7rsto' sv- )or*a- .ukovnik ,i'itrije 7onti, koji je bio u Gvozdenoj diviziji, bio je ranjen, odlikovan- .ukovnik Marko I- padijer, nekoliko puta ranjen, odlikovan i 7rsto' sv- )or*a- Major &tevan !- Radovi, teko ranjen, odlikovan- .jeadijski kapetan Fuka R- ,recun bio je na ?rontu u Galiciji, u korpusu *enerala 7ornilova.rvi je sa 5eto' uao u varo Gali, tada je bio ranjen- 7ada je *eneral 7ornilov bio zatvoren od boljevika, on ga je oslobodio i preveo na ,on, gdje se ?or'irala dobrovolja5ka ruska ar'ija 7ornilova i *enerala leksijeva- % toj ar'iji ,recun je ko'andovao bataljono'- ,obio je odli5ja i 7rst sv- )or*a- .oginuo je prvi u juriu, predvodei svoju jedinicu, sa pokliko'G #aprijed, ura, za &lovenstvo- 7onji5ki kapetan Fjubo #ikoli, ranjen, dobio ordene sv- ;ladi'ira, sv- ne i sv- &tanislava sa 'a5evi'a- .jeadijski kapetan .avle 7ova5evi i'ao je seda' rana, odlikovanrtiljerijski poru5nik )oko I- !ovievi bio je ranjen, odlikovan- .oru5nik .etar Fopuina, odlikovan- rtiljerijski poru5nik .etar 7aanegra, ranjen, odlikovanrtiljerijski poru5nik .etar #ov- 7ova5evi, odlikovan, poginuo- Gardijski poru5nik leksandar ;eovi u5estvovao u 'nogi' borba'a, tako i u ?rancuskoj &trana5koj legijiD boljevici su 'u glavu skinuli- rtiljerijski poru5nik Rao Medenica ranjen, odlikovan- .jeadijski potporu5nik Marko )- padijer poginuo je u ruskoj diviziji koja je bila dola na &olunski ?ront- % ruskoj vojsci u5estvovalo je i pet sinova pok&lava )urkovia, biveg a*utanta kralja #ikole, sa 5inovi'a viih i niih o?icira- &vi su bili odlikovani, a jedan je dobio o?icirski 7rst sv- )or*a- &e' ovih, u5estvovali su u Ruskoj vojsci 'nogi o?iciri 5ija su i'ena vre'eno' pala u zaborav- >reba se posebno sjetiti sekund + 'ajora !ovana &te?anova =aljevia, prvog doktora ?ilozo?ije u

Crnogoraca i &rba iz sredine (;III stoljea, za kojega pretpostavlja'o da je sa'ozvani :crnogorski car: epan Mali- $ =aljeviu s'o napisali i jednu 'onogra?sku publikaciju- .ored dr nta Gvozdenovia i !ovana .opovia + Fipovca, u5estvovali su u rusko + japansko' ratu 0A84 + 0A86- leksandar + Fekso ;- &ai5i, !oo &tevov Ranatovi, Jilip Mirov Radulovi, Rade Fazov <ec, &tevo #ikov !ablan, Milan Ivov Rolovi, &avo i &avi &avovi, Rade Gardaevi, .ero )urov ,ap5evi, &tevan Fukin Ivanovi, Jilip + &jero Markiin .la'enac, Marko )urov padijer i Marko Ilijin padijer$vo su, nesu'njivo, sa'o neka i'ena crnogorskih boraca, u5esnika u ruskoj ar'iji, jer do danas nije pouzdano istraeno, utvr*eno i statisti5ki iskazano koliko ih je ta'o bilo toko' 'inulih vjekova- =ilo ih je, dakako, 'nogo vie, neuporedivo vie + i ubije*eni s'o da se taj broj ni priblino nikada nee saznatiH #ada'o se, 'e*uti', da e se 'akar jedan broj naknadno identi?ikovati- $vakav na zaklju5ak dovodi'o u vezu i sa li5ni' iskustvo' + koliko s'o i'ali 'uke da identi?ikuje'o neke ad'irale i generale, iz'e*u C8 njih koje obra*uje'o iz'e*u korica ove knjige- <a dvojicu Ivelia /Ivana+Ivelju i &i'eona2 ne'a'o podataka, dok su za nekoliko ad'irala i generala podaci nepotpuni i turi, no, ipak vrlo dragocjeni, jer se na osnovu njih 'oe dalje tragati za arhivalija'a i drugi' podaci'a koji govore direktno i indirektno o nji'a% ruskoj vojsci i civilstvu bilo je, dakle, dosta kolovanih Crnogoraca, ne sa'o .etrovia, nego i iz drugih uglednih porodica, crnogorske 'ladei koja je nakon zavretka kole u Rusiji ta'o ostajala nalazei tu i drugu do'ovinu, dokazujui se na razni' vojni' i civilni' dunosti'a3i'un Ma,arovi ,a+tu$ao #e ru+ e intere+e u )er+i#i/ a )etar M* L#e+ar u Lon%onu i )e in!u &vrha ovoga rada nije bila da se o nji'a istrauje + govori detaljnije i pojedina5no, to bi odista 'ogao da bude pred'et posebnih istraivanja- Mi s'o naveli sa'o neke od njih u cilju ilustrovanja teze da je u velikoj Rusiji ar'iji bilo dosta naih sunarodnika, 'e*u koji'a i onih koji su dosegli najvie 5inove, pa je naa jedina pretenzija bila da ove potonje to je 'ogue svestranije nau5no osvijetli'o- Mora'o rei da je to bio veo'a sloen nau5ni zadatakH ,akle, u ruskoj slubi bilo je 'nogo ljudi porijeklo' iz Crne Gore koji su se ta'o kolovali i nakon zavretka kole ostajali da se bave razni' pro?esija'a, kao na pri'jerG >o'o Mrvoevi, Ivan ;ukoti, &tevan ;u5eti /;ukoti2- =ilo je i nekoliko diplo'ata iz naih krajeva u carskoj Rusiji, i toG dr i'un Mazarovi, iz .erasta, koji je bio u diplo'atskoj 'isiji Rusije u .ersiji, zati' .etar Mihailov Fjesar, s #jegua, ruski diplo'ata u Fondonu i .ekingu- .o'enue'o i poznatog ruskog skulptora "vgenija ;iktorovi5a ;u5etia /0A8B + 0A142, 5iji su preci porijeklo' iz Crne Gore, koji je uradio 'onu'entalni spo'enik :Ma'ajev kurgan: u ;olgogradu, posveen &taljingradskoj bici iz 0A49- godine#ikola .rvi .etrovi + #jego /na rusko' + #ikolai, na nae' jeziku tepajui #iko ili #ikica, pa otuda u zapadnoj literaturi se javlja i kao #ikita2, crnogorski knjaz /0B@8 + 0A082, pa kralj /0A08 + 0A0B2, sin je velikog vojvode Mirka .etrovia, 0B98 + 0B@1 /starijeg brata knjaza ,anila, 0B60 + 0B@82 i vojvotkinje &tane, 0B94 + 0BA6 /sestre vojvode Marka ,ragova Martinovia, iz =ajica2- .otonji je crnogorski suveren iz slavne dinastije .etrovi + #jego koja je vladala Crno' Goro' 988 godina, od 0A@1do 0A0B, s 'anji' prekido' od seda' godina /vladika rsenije .la'enac2#ikola Mirkov je ro*en na #jegui'a, u selu "rakovii'a, 96- septe'bra po staro' kalendaru ili 1- oktobra po novo', 0B40- godine- .ojavio se na svijetu u obi5noj

seoskoj kui prize'ljui, na 5ije' je 'jestu docnije podignut lijep 7raljevski dvorac, u neposrednoj blizini #jegoeve rodne kue#ikola Mirkov .etrovi je ranu 'ladost proveo na #jegui'a, 5uvajui ovce po lovenski' padina'a- ;e5 u estoj godini, kako je zabiljeio saksonski kralj Jridrih vgust ,rugi, :dobio je oruje u ruke:- >ada se, u patrijarhalnoj njegukoj sredini, sa ivo' epsko' tradicijo' i budno' nacionalno' svijeu, ivjelo i disalo radni5ki' duho', to je i'alo velikog uticaja na vaspitanje 'ladog #ikole Mirkova i njegovo kasnije stvaralatvo- #a porodi5no' ognjitu sluao je narodna predanja o bojevi'a Crnogoraca s neprijatelji'a i njihovi' juna5ki' podvizi'a, i epske pjes'e uz zvuke gusala- .rvi u5itelj 'u je bio ro*eni otac, proslavljeni :veliki vojvoda od Grahovca:, i sa' pjesnik, autor zbirke :!una5ki spo'enik: /Cetinje, 0B@42- %z tradicinalno vaspitanje, karakteristi5no za veinu onovre'enih Crnogoraca, budui crnogorski knjaz se, pre'a neki' podaci'a, obreo na Cetinju oko 0B4B- godine, gdje je postao u5enik Cetinjske kole- .rekidana 5esti' ratovi'a, ova kola jedva da je obezbje*ivala 'ini'u' znanja iz 5itanja, pisanja, ra5una i crkvene istorije- >o saznaje'o i iz jedne zabiljeke #ikole .rvog u njegovi' :Me'oari'a:, gdje je opisujui kolovanje u >rstu, priznao da je tada bio :bez ikakve spre'e u nauci, pravi sin5i nepitnijeh gora i planina:- #ikola Mirkov se kolovao u >rstu od 0B69- godine.oha*ao je :&rpsku osnovnu kolu &v- &piridona:, u kojoj je u5io dnevno :po nekoliko ura: kod italijanskog u5itelja, a predavali su 'u jo i :repetitor, u5itelj tancovanja, u5itelj risovanja:- =io je odli5an u5enik- #ijedan *ak nije znao bolje od njega geogra?iju i kos'ogra?ijuD za jedan dan 'ogao je da nau5i po 68 rije5i iz italijanskog i nje'a5kog jezika--- 7ada je po5etko' kolske 0B6C- godine zavrio po'enutu 5etvororazrednu osnovnu kolu, nastavio je nje'a5ku protestantsku kolu, tako*e u >rstu- .oslije dvije i po godine kolovanja u >rstu, #ikola Mirkov je dobio poziv strica knjaza ,anila da se vrati na Cetinje- &toga se, u proljee 0B64- godine, vratio u Crnu Goru- .oslije kraeg boravka u crnogorskoj prijestonici, na intervenciju knjaza ,anila .rvog, pri'ljen je kao pito'ac u 5uveni Ficej Fuja ;elikog u .arizu, u koje'u su se kolovali 'nogi velikani, kao to su biliG ;olter, Robespjer, Molijer, ,elakroa, ;iktor Igo i drugi- % to' srednjokolsko' zavodu, jedno' od najboljih u Jrancuza, ostao je tri kolske godine 0B6@N61 + 6A- i zapo5eo 5etvrtuU i+tori#i ratovan#a !otovo %a ne $o+to#i $ri'#er u$ore%iv +a $o%vi!o' na Vu#e' %olu I u narednoj deceniji bilo je oruanih sukoba sa >ursko'- 7njaz #ikola je po'ogao .rvi bokeki /7rivoijski2 ustanak /0B@A2 i Eercegova5ki ustanak /0B162- .osebno se, 'e*uti', istakao u crnogorski' oslbodila5ki' ratovi'a 0B1@N1B- godine protiv >urske i'perije- % to' tzv- :;elje' ratu: pobijedilo je crnogorsko oruje i knjaz #ikola se proslavio kao hrabar i veliki vojskovo*a- $n je sa Crnogorci'a 0@- jula 0B1@- na ;u5je' dolu izvojevao sjajnu pobjedu nad tursko' vojsko' pod ko'ando' !uktar + pae- % slavnoj ;u5edolskoj bici turska vojska je pretrpjela straan porazG na bojitu je ostalo oko 4888 'rtvih i ranjenih >uraka, 'e*u koji'a su bila dva generala, dva pukovnika, osa' ko'andanata bataljona i ezdeset drugih o?iciraD zaplijenjeno je 'notvo ratnog 'aterijala /svih 09 topova, C888 puaka, 90 zastava itd2- $d Crnogoraca je poginulo svega 18 boraca, a bilo je i 00B ranjenih, to zvu5i gotovo nevjerovatno- .oslije slavne ;u5edolske bitke re*ali su se pobjedonosni uspjesi crnogorskog orujaG 94- jula vo*ena je estoka i uporna borba u 7u5i'a + na Jundini i Medunu, zati' u ,oljani'a, u kojoj su Crnogorci do nogu potukli tursku vojskuD 91avgusta 0B11- godine oslobo*en je utvr*eni grad $nogot /#iki2, poslije 41 +

dnevne opsadeD od @- do 04- juna 0B11- izvojevana je pobjeda nad &ulej'an+paino' vojsko' u =jelopavlii'a /:deset krvavih dana:, kako je !-!- <'aj ovu bitku u pjes'i nazvaoH2D od 9- nove'bra do 9B- dece'bra 0B11, poslije bez'alo dvo'jese5ne borbe + 08- januara 0B1B- zauzet je dobro utvr*eni grad &tari =ar, a desetak dana nakon toga + 98- januara 0B1B, crngorska vojska je osvojila i %lcinj i sav pri'orski pojas do =ojane% svi' navedeni' i nepo'enuti' borba'a Crnogoraca protiv $s'anlija za vrije'e oslobodila5kih ratova 0B1@N1B- godine proslavilo se crnogorsko oruje /izuzev u dva slu5aja2- >oko' dvogodinjih ratova, crnogorska vojska, na 5elu sa glavnoko'andujui' #ikolo' .rvi', vodila je 19 borbena okraja, od kojih je pre'a ocjena'a vojnih analiti5ara bilo 09 bitaka, 08 bojeva i 68 'anjih ili veih borbenih okraja- $bje strane su izgubile po treinu svoje vojne sileG turska vojska je i'ala 08C-688 'rtvih, ranjenih i zarobljenih vojnika i o?icira /zaplijenjeno je 6B888 puaka, 0C9 topa, 9688 konja, 0@B zastava2, dok je crnogorska vojska i'ala A4B9 poginula i ranjena borca, od kojih se 4888 ubrzo oporavilo i vratilo u svoje jedinice- % istoriji ratovanja gotovo da nije poznato da jedna vojska 09 puta slabija tako triju'?alno zavri i pobijedi toliko nad'onijeg neprijatelja- <bog ovih sjajnih pobjeda knjaz #ikola je dobio pjesni5ni naziv + sintag'u :car junaka: /vojvoda &i'o .opovi2, dok je Crna Gora na =erlinsko' kongresu /0B1B2 i de jure dobila priznanje 'e*unarodnog suverenitetaD priznata je i od onih velesila koje je dotle nijesu priznavale- .ostala je 91- nezavisna drava u "vropi- >eritorija joj je udvostru5ena dobijanje' onih krajeva koje je u po'enuto' ratu oslobodilaD dobila je gradoveG #iki, 7olain, &pu, .odgoricu, =ar i %lcinj, te teritorije =anjane, 7u5e, ;asojevie, .lav i Gusinje- $ko crnogorskog zaposjedanja .lava i Gusinja uslijedio je turski otpor- #a intervenciju velikih sila .orta je pristala da u'jesto ova dva pograni5na naselja + preda 0BB8godine danas najjuniji crnogorski grad %lcinj i njegovo pri'orje>ada je povrina Crne Gore, sa novooslobo*eni' krajevi'a, iznosila A416 k'9.o zavretku =erlinskog kongresa nastao je dui period 'ira, u koje'u je crnogorski suveren #ikola .rvi nastavio sa prosvjetno + kulturni' akcija'a ranije zapo5eti'<apravo, poslije prvog svog o?icijelnog boravka u Rusiji kraje' 0B@B- i po5etko' 0B@A- godine, gdje je prijateljski pri'ljen u prijestonici &ankt .eterburgu, nastavio je izuzetno vane re?or'e u dravnoj upravi i poduhvate u osnivanju neophodnih ustanova- priliko' dvorske audijencije ruski i'perator leksandar ,rugi prijateljski je pri'io 'ladog crnogorskog suverena, prihvatajui sve njegove zahtjeve za 'aterijalno' po'oi- =ogato ga je obdario- ,arovao 'u je na rastanku sablju srpskog kralja Milutina<natnu nov5anu po'o koju je dobio u Rusiji knjaz #ikola je iskoristio za podizanje prvih srednjokolskih zavoda u Crnoj Gori + )evoja5kog instituta :Carice Marije: i =ogoslovsko + %5iteljske kole na Cetinju 0B@A- godine- Godinu ranije osnovao je i poznatu Cetinjsku 5itaonicu sa iroki' spektro' djelovanja + pozorini' i 'uzi5ki' repertoaro', sa 'ati5ni' ?unkcija'a za 5itavu crnogorsku dravuKn#a, Ni ola ,nao #e ta tre&a initi %a &i +e Crna Gora ulturno $re$oro%ila kolske 0BB8NB0- godine knjaz #ikola osnovao je #iu gi'naziju na Cetinju, prvu dravnu kolu ovoga pro?ila, koja je u jubilarnoj 0A08- godini izvela prvu generaciju 'aturanata- #ikola .rvi je, naro5ito poslije oslobodila5kih ratova, znala5ki artikulisao svoje opredjeljenje za kulturno + prosvjetni i ekono'ski napredak Crne Gore- <nao je ta 'u valja 5initi na kulturno' preporodu svoje drave- &'iljeno je i siste'atski radio na njeno' svestrano' napretkuD osnivao joj je jednu po jednu nasunu

nacionalnu ustanovu + teatar :<etski do': /0BB4 + 0BBB2, #arodni 'uzej /0BA82D obnovio ,ravnu biblioteku /0BAC2, ?or'irao nacionalni arhiv /0BA62D inicirao pokretanje listova i 5asopisa, obezbje*ivao ?inansijska sredstva za njihovo izlaenjeD starao se o nabavki ta'parskih 'aina i opre'anju knjigoveza5kih radionica, brinuo o unapre*enju ta'parsko + izdava5ke djelatnosti- %radio je dosta, tavie 'nogo, s obziro' na objektivne drutveno + ekono'ske 'ogunosti- &tvarao je institucije koje e sakupljati, obra*ivati, 5uvati, njegovati crnogorsko kulturno naslje*e, i biti snaan podsticaj za dalji kulturni progres, te'elj i razvitak kulturnih dostignua za vrije'e koje e tek doi- Inicirao je, 'oralno i 'aterijalno po'agao pokretanje serijskih publikacija radi prezentiranja stvarala5kog opusa kreativnih snaga koje su sve vie narastale u Crnoj Gori- % njegovo' rezidencijalno' 'jestu na Cetinju, na ,voru, stvoren je plan za okupljanje ireg kruga naprednih intelektualaca, poznatih kulturnih i javnih radnika, poglavito &rba iz ;ojvodine, ,al'acije, Fike i Eercegovine i drugih krajeva u ono vrije'e pod austrougarsko' i os'ansko' okupacijo' + tzv- izvanjaca, po5evi od !ovana .avlovia, Milana 7ostia, #ii?ora ,u5ia, &i'a .opovia, Faze 7ostia, Ilije =eare, =oa #ovakovia, &teva Iuturila, &i'a Matavulja, !ova Fjepave, !ovana &unde5ia, .era =ogiia, dr Fuja ;ojinovia, dr )or*a Radia, dr &vetislava &i'onovia, dr 7leantesa >eodoridesa i 'nogih drugih, a bilo je, dakako, i stranaca /na pri'jer, .avel polonovi Rovinski, &o?ija .etrovna Mertvgo, Jantiek ;i'er, Robert >olinger i dr2- &vi su oni bili i brojni i vrlo zna5ajni, i u veini odani Crnoj Gori, doprinosei njeno' svekoliko' kulturno + prosvjetno', zdravstveno' i drutveno + ekono'sko' prosperitetu- 7njaz #ikola ih je 'udro raspore*ivao na najodgovornije dravne i drutvene ?unkcije%kratko, uloga knjaza + kralja #ikole .rvog u stvaranju prosvjetnih i kulturnih institucija u Crnoj Gori, u pokretanju listova i 5asopisa i stvaranju Cetinjskog knjievnog kruga, u organizovanju veli5anstvenih kulturno + prosvjetnih i nacionalnih 'ani?estacija /npr- jubilej 488+godinjice Crnojevia ta'parije, prve na slovensko' jugu + 0BAC- godine, proslava 988+godinjice vladajue kue .etrovi #jego + 0BA@, proglaenje Crne Gore za 7raljevinu + 0A08, proslava 088+godinjice #jegoevog ro*enja + 0A0C- itd2<a svoje duge vladavine crnogorski 'onarh je, tako rei, u svi' oblasti'a drutvene nadgradnje i 'aterijalne baze 5inio zna5ajne po'ake- ;rio je re?or'e, pogotovo poslije teritorijalnog irenja crnogorske drave- #astavio je re?or'e u upravi i vojsci zapo5ete 18+tih godina (I( stoljea- %'jesto &enata, koji je ukinuo 0B1A- godine, ustanovljeni suG ,ravni savjet, 'inistarstva i ;eliki sud- ,ravni savjet su 5inili svi 'inistri i lica koja je i'enovao suveren, i to je bila u neku ruku narodna skuptina sa zakonodavni' ?unkcija'a- % devetoj deceniji (I( vijeka inaugurisao je 5uveni $pti i'ovinski zakonik /0BBB2, koji 'u je izradio pravnik svjetskog glasa dr ;altazar =ogii- #a osnovu Fu5indanske prokla'acije, kojo' je C0- oktobra 0A86obavijestio crnogorski narod o na'jeri donoenja ustava u Crnoj Gori, 91- nove'bra iste godine izabrana je %stavotvorna skuptina /od 1@ poslanika2, koja se sastala 0Adece'bra te godine i :izglasala: $ktroisani ustav, izgra*en na osnovu #a'esni5kog ustava &rbije iz 0B@A- godine- >ako je crnogorska drava postala ustavna, ali ne i parla'entarna 'onarhija- .oslije sticanja 'e*unarodnog suvereniteta i subjektiviteta 0B1B- godine, Crna Gora je svoje diplo'atske poslove sa strani' drava'a 'orala obavljati po na5eli'a 'e*unarodnog prava, ti' prije to joj je 'e*unarodni status obezbijedio solidan autoritet ne sa'o kod susjednih drava nego i kod velesila uopte, koje su je gledale kao stablnu dravu sa zna5ajni' kredibiliteto' na koju se 'ora ra5unati i u 'e*unarodni' relacija'a-

4a 56 !o%ina Ni ola #e $o Crno# Gori i,!ra%io 678 ' $uteva i na n#i'a o o 688 ' 'o+tova #eke drave su u po5etku, nakon =erlinskog kongresa obavljale diplo'atske poslove sa 7njaevino' Crno' Goro' /od 0A08- 7raljevino'2 preko svojih diplo'atskih predstavnitava u ,ubrovniku i &kadru + odakle su akreditovani poslanici, s vre'ena na vrije'e, dolazili u crnogorsku prijestonicu- .oto' su kod privatnih vlasnika na Cetinju iznaj'ljivali kue kao privre'ena stanita za svoja konzularna predstavnitva& kraja (I( i po5etko' (( vijeka u crnogorskoj prijestonici podignuto je ili pod kiriju iznaj'ljeno 09 objekata za diplo'atska predstavnitva evropskih i vanevropskih ze'alja, u veini arhitektonski veo'a dopadljivih i za cetinjske prilike, velelepnih- .rvo su u tu svrhu podigle zdanjaG ustro + %garska /0BAA2, Rusija /0A8C2, Italija /0A082, Jrancuska /0A082 i "ngleska /0A092, dok su iznaj'ile privatne objekteG >urska /od 0BB@2, Gr5ka /od 0BB02, =ugarska /0BA12, &rbija /od 0BA12, & , /0A862, #je'a5ka /od 0A8@2 i =elgija /od 0A082Crnogorski suveren #ikola .rvi kao dobar politi5ar i vjet diplo'ata znao je okupljati diplo'atske predstavnike akreditovane na Cetinju, pri'ati ih u audijencije i razgovarati sa nji'a ne sa'o o odnosi'a sa drava'a koji oni predstavljaju ve i o drugi' krupni' pitanji'a svjetske politike i diplo'atije,a bi postigao to ire i ja5e politi5ko + diplo'atske veze, knjaz #ikola je vie puta odlazio u inostranstvo u zvani5ne posjete &ankt .etersburgu /0B@B, 0BB9,0BB@, 0BBA, 0BA4, 0BA@, 0A8B, 0A092, =e5u /0B@6, 0B@A, 0B1C, 0A092, .arizu /0B@12, Ri'u /0B1C2, Carigradu /0BBC, 0BAA2, =eogradu /0BA@2 i Fondonu /0BAB2- &vuda su ga uvaavali, lijepo do5ekivali i darivali visoki' pokloni'a7od crnogorskog naroda je #ikola .rvi bivao sve popularniji, sve vie 'u je rastao ugled i kult- I kod srpskog naroda u okruenju stekao je velike si'patije + gledali su u njega kao u spasioca- <nao je da pridobije i sveslovensko i ire evropsko javno 'njenje- .oudavao je pet kerki za uticajne evropske kneeve i tako stekao prijateljstva na najzna5ajniji' evropski' dvorovi'a- Godine 0BBC- udao je kerku <orku za princa .etra 7ara*or*evia, kasnije kralja &rbijeD 0BBA- godine Milicu za velikog ruskog kneza .etra #ikolajevi5a Ro'anovaD iste 0BBA- nastasiju + &tanu za kneza )or*a Maksi'ilijanovi5a Ro'anovskog a drugi put, 0A81, za velikog ruskog kneza #ikolaja #ikolajevi5a Ro'anovaD !elenu 0BA@- za italijanskog prestolonasljednika princa od #apulja ;iktora "'anuela, docnije kralja Italije, i nu 0BA1- godine za sina hesenskog kneza leksandra + princa Jranca + !oze?a od =atenberga, brata leksandra =atenberga koji se nalazio neko vrije'e na bugarsko' prijestolu--7njaeve kerke bile su lijepe, inteligentne i obrazovane, pa su doprinosile ugledu Crne Gore na evropski' dvorovi'aD bile su, tako rei, pravi :a'basadori: crnogorski u evropski' diplo'atski' krugovi'a u ono vrije'e kada 'ala i siro'ana Crna Gora nije ni 'ogla obezbijediti odgovarajua ?inansijska sredstva za osnivanje svojih diplo'atskih predstavnitava iro' "vrope- 7njaza + kralja #ikolu su stoga nazivali :tasto' "vrope:- 7njaz i Gospodar Crne Gore, kako ga je uobi5ajeno zvao crnogorski narod, poslije =erlinskog kongresa i sticanja nezavisnosti njegove drave, posebnu panju je poklanjao izgradnji saobraajne in?rastrukture i privredno' razvitku svoje ze'lje- .rije njega Crna Gora je u saobraajno' pogledu bila izolovana- #jegovi dinasti5ki prethodnici su svjesno zane'arivali razvoj saobraaja + da bi i na taj na5in one'oguili /lake2 prodiranje neprijateljskih vojnih ekspedicija- I to je bilo veo'a zna5ajno sa strateko + vojnog stanovita da se lake o5uva sloboda i nezavisnost Crne Gore- % novi' uslovi'a proirenja granica poslije 0B1B- godine i periodu 'irnog

razvoja Crne Gore, prilike su se radikalno iz'ijenile- <a vrije'e vladavine knjaza + kralja #ikole, toko' 0B1A + 0A04, izgra*eno je u Crnoj Gori 648 k' kolskih puteva i na nji'a oko 688 ' 'ostova- >ada je, zapravo, crnogorska drava izgradila prvi kolski put od 7rsca, iznad 7otora, preko #jegua + do Cetinja, i u nastavku preko Rijeke Crnojevia do .odgorice /0B1A + 0BB42D zati' puteveG .odgorica + .lavnica /0BB62, .odgorica + ,anilovgrad + #iki /0BA92, Iekanje + Ievo + ,anilovgrad /0A882, Cetinje + Foven /0A862, Rijeka Crnojevia + ;irpazar + =ar /0A862, #iki + Grahovo /0A862, =ar + %lcinj /0A8@2, #iki + 7rnovo + avnik /0A812, .odgorica + Mateevo + 7olain /0A8B2, Mateevo + ndrijevica /0A812, .odgorica + >uzi + albanska granica /dovren 0A012Ru+ i (ar na,vao #e $o n#a,u Ni oli )rvo' 9V !var%i#+ i +trel#a i $u 2 Ni ola#ev+ i Izgra*ena je i prva eljezni5ka linija =ar + ;irpazar /0A8B2- % isto vrije'e bilo je dvadesetak 'anjih i veih brodova raznih brodovlasnika koji su plovili Crnogorski' pri'orje', =ojano' i &kadarski' jezero'- %naprije*en je saobraaj po &kadarsko' jezeru + desetak parobroda odrava redovne saobraajne veze iz'e*u priobalnih naseljaD na relaciji Rijeka Crnojevia + &kadar od 0B10- godine vri se prevoz diplo'atske pote, do'aih i stranih diplo'ata, protok robe i putnika- Godine 0B18uvedena je 'e*unarodna telegra?ska sluba i uspostavljene prve telegra?ske stanice u Crnoj Gori /na Cetinju, Rijeci Crnojevia, $rjoj Fuci i $strogu, kasnije i u drugi' varoi'a i gradovi'a crnogorski'2- Crna Gora je pristupila 0B16- godine Me*unarodno' telegra?sko' savezu- >ele?onska sluba uvedena je u Crnoj Gori 0BBA- godine, dok je 'e*u'jesni tele?onski saobraaj na liniji Cetinje + Rijeka Crnojevia + .odgorica uspostavljen 0BA6- godine- .rvu radio + tele?onsku stanicu Crna Gora je dobila C- avgusta 0A84- na ;olujici kod =ara i ona je koriena za 'e*unarodni radio + tele?onski saobraaj- &klapanje' potanske konvencije s ustro + %garsko' 'aja 0B10- godine i njeni' stupanje' na snagu aprila 0B1C- uspostavljena je redovna potanska sluba Crne Gore sa inostranstvo'Razvitak saobraaja i saobraajne in?rastrukture bila je pretpostavka razvitka poljoprivrede, industrije i ostalih privrednih djelatnosti, koje dobijaju zna5ajne i'pulse u doba #ikole .rvog .etrovia- &ve vie se poklanjala panja zanati'a, trgovini, turiz'u- %kratkoG Crna Gora je u vrije'e #ikole .rvog doivjela zna5ajan uspon u svi' s?era'a drutveno + ekono'skog ivota, ali su njen ulazni privredni rast, i 'ogui prosperitet, presjekli doga*aji u balkanski' i .rvo' svjetsko' ratu, u koji'a je pretrpjela velika 'aterijalna razaranja i ljudske gubitke--7ao to je prethodno istaknuto, crnogorski suveren #ikola .rvi bio je do potkraj ivota dobar politi5ar i diplo'ata- $n se, za razliku od strica ,anila .rvog, koji se u politici bio orijentisao na Jrancusku, u spoljnoj politici preorijentisao na vjekovnu zatitnicu Crne Gore + Rusiju- 7njaz #ikola je vie puta bio u Rusiji i svaki put je bio izvanredno pri'ljen- ;e je re5eno da je priliko' prve zvani5ne posjete 0B@BN@Agodine za vladavine leksandra ,rugog dobio znatnu ?inansijsku po'o za reorganizovanje unutranjeg ivota i sprovo*enje re?or'i u Crnoj Gori- &li5no se ponovilo i 0BBA- godine, kada je i'perator leksandar >rei dao i'e crnogorskog knjaza proslavljeno' (; strelja5ko' gvardijsko' puku + :#ikolajevski:, i to' priliko', u sve5anoj zdravici, pored ostalog, kazaoG :.ije' u zdravlje crnogorskog knjaza + jednog vjernog i iskrenog prijatelja RusijeH: Crnogorski knjaz 'u je, iz'e*u ostalog, u svojoj zdravici 'udro odgovorioG :&ve to i'a Crna Gora + 'oe da zahvali blagorodnoj RusijiH: Rije5i 'onog ruskog cara upuene crnogorsko' knjazu

bile su izuzetno zna5ajne i ubrzo su se nadaleko 5ule- ,obile su veliki publicitet u listovi'a dilje' "vrope, to je doprinijelo porastu autoriteta knjaza #ikole i poveanju ugleda Crne Gore.riliko' proslave 5etrdesetogodinjice svoje vladavine, 0A88- godine, knjaz #ikola je dotadanju titulu :viso5anstva: vaspostavio na stepen :kraljevskog viso5anstva:, sa cilje' da svoju dinastiju podigne na vei stepen budui da se njegova porodica orodila sa po'enuti' evropski' vladala5ki' dvorovi'a- &redino' 0A08- godine knjaz #ikola je proglaen za kralja, a Crna Gora za kraljevinu- .risustvovali su 'nogi suvereni evropskih drava i 'nogobrojne delegacije evropskih velikih silaG Rusije, Italije, Jrancuske, ustro + %garske i "ngleske, i 'notvo naroda iz svih krajeva Crne Gore i susjednih ze'alja- 7ralj #ikola je pored uobi5ajenih 5estitki dobio dragocjene poklone s evropskih dvorova- .osebno je kralja #ikolu obdario ruski i'perator #ikolaj ,rugi- .ored srda5nih 5estitki i izraavanja osjeanja potovanja, poklonio 'u je jednu staru ikonu iz doba Ro'anovih i proizveo ga u najvie zvanje koje se dobijalo u ruskoj ar'iji + u 5in general + ?eld'arala- .ovodo' ovog i'enovanja pisao je li5no ruski car crnogorsko' suverenu 04- avgusta 0A08- godineMaralsko ezlo 'u je na Cetinju zvani5no u i'e ruskog i'peratora, uz najveu po'pu i na najsve5aniji na5in, u raskonoj sali novosagra*enog ;ladinog do'a, uz pratnju 'uzike ruskih 'ornara i crnogorske vojne 'uzike, predao #ikolaj #ikolajevi5, najuticajnija li5nost u Rusiji poslije caraNa Ni olino' o%ru +ta#alo #e :el%'aral+ o "e,lo 2 %ar $o+l#e%n#e! ru+ o! i'$eratora % uni?or'i ruskog generala svojeru5no carevo pis'o i dragocjenu 'aralsku palicu je pri'io kralj #ikola u prisustvu izaslanstva ruskog (; strelja5kog puka i 'nogobrojnih v+elikodostojnika, brojnih delegacija do'aih i stranih, raznih korporacija, kao i raznih predstavnika onovre'enskih 'edija, to je sve bilo propraeno 'uziko', crnogorsko' hi'no', horski' pjevanje', pozdravi'a i radosni' klicanje', dok su napolju gruvale topovske salve i zvona zvonila sa 'jesnih crkava- Crnogorski kralj je poto' zahvalio darodavcu sljedei' rije5i'aG :;ae i'peratorsko viso5anstvo, radostan pri'a' iz ;aih ruku ezlo ?eld'arala hrabre ruske vojske- $dli5je, koje je vrhunac vojni5kog 5astoljublja + to odli5je, ja dri' da nije na'ijenjeno sa'o 'eni nego i 'oji' vitezovi'a + Crnogorci'a- !a ga s nji'a dijeli', jer s'o ga zajedno zasluili, uporno sljedujui slovenskoj 'isiji i tradicionalnoj zajednici s Rusijo'- !a i Crnogorci sa zahvalnou pri'a'o ovo carsko odli5je iz ;aih ruku u krugu hrabrih ruskih po'oraca, o?icira i vojnika, a u prisustvu 'ojih velikodostojnika i odli5ne deputacije slavnog petnaestoga puka ko'e i'a' 5ast biti e?:7ralj #ikola je osi' po'enutih priznanja, bio nosilac i vie visokih ruskih odlikovanja, iz'e*u ostalih i $rdena leksandra #evskog, koji je i'ao i 'itropolit .etar .rvi- % balkanski' i .rvo' svjetsko' ratu Crna Gora i njen suveren nijesu i'ali sree- Iako su u .rvo' balkansko' ratu 0A09N0C- godine Crnogorci poslije 'nogo rtava zauzeli &kadar, 'orali su na zahtjev velesila da ga napuste i tako su i' rtve bile uzaludne- % ,rugo' balkansko' ratu 0A0C- godine Crna Gora je dobila dio &andaka i Metohije- onda je uslijedio .rvi svjetski rat u ko'e je Crna Gora bila najvei gubitnik, iako se hrabro borila na lovensko' i drinsko' sektoru, napose u vrije'e 'ojkova5kih operacija 0A06 + 0A0@- godine, toko' kojih je pruila herojsku zatitu srpskoj vojsci koja je odstupala preko albanske golgote i albanskih pristanita za &olun- &tari crnogorski kralj u kriti5ni' godina'a .rvog svjetkog rata nije vukao

uvijek pa'etne poteze kao vrhovni ko'andantG za na5elnika taba crnogorske vojske postavio je srpskog pukovnika .etra .eia koje'u je jo dao i serdarsku titulu, da bi on za uzvrat, po scenariju #ikole .aia iz =eograda, doprinio svoji' djelovanje' i savjeti'a da crnogorska vojska kapitulira i trai uslove 'ira od cara austrijskog, onda kada je kralj .etar 7ara*or*evi odstupio sa ostatko' srpske vojske da se, sa saveznici'a, pri kraju .rvog svjetskog rata priliko' solunskog proboja pobjedonosno vrati u &rbiju- 7ralj #ikola je, 'e*uti', sredino' januara 0A0@, slo'ljen i satrven godina'a starosti, napustio Cetinje a poto' i .odgoricu- .reko lbanije i Italije preao je u Jrancusku, gdje je ostao u egzilu do kraja ivota- Kivio je sa porodico' u jednoj veo'a lijepoj vili u #eiju na rijeci &eni, sa svojo' gardo' i vlado'- $dbio je abdikaciju koju je &rbija traila od njega- % 'e*uvre'enu je na .odgori5koj skuptini, odranoj 9@- nove'bra 0A0B, Crna Gora na osnovu nelegiti'nih odluka inkorporirana u dravu &rbiju koja se ujedinila sa Ervatsko' i &lovenoji', stvorivi 7raljevinu &rba, Ervata i &lovenaca- ;ievjekovna crnogorska drava je potrta, crnogorska nacija nepriznata- #a istoj skuptini svrgnut je kralj #ikola sa prijestola, to e rei da je detrinizirana dinastija .etrovia i sva joj i'ovina kon?iskovana- % novokonstituisanoj dravi Crna Gora se nala u sastavu novih ad'inistrativnih jedinica bez po'ena njenog i'ena /<etske oblasti, od 0A9A- godine <etske banovine27njaz + kralj #ikola .rvi bio je i kao knjievnik veo'a poznat i plodan- .isao je lirske i epske pjes'e i dra'e u stihu, a i'a i nekoliko proznih sastava- .oslije detronizacije kralj #ikola je ostao do s'rti u e'igraciji- %'ro je 0@- ?ebruaraN0- 'arta 0A90, u B8 + toj godini ivota u 7ap ntibu, blizu #ice + na jugu Jrancuske- #a 'rtva5ko' odru posljednjeg crnogorskog kralja poloena je bila sablja #e'anjia i brilijantsko 'aralsko ezlo, dar i odlikovanje posljednjeg ruskog i'peratora- .etog dana poslije s'rti sahranjen je, po elji njegove kerke kraljice Italije, u Ruskoj crkvi u &an Re'u, u Italiji- ,vije godine docnije, 'arta 0A9C- u'rla je kraljica Milena i sahranjena pored svog supruga$dluko' crnogorskih vlasti, ze'ni ostaci kraljevskog para su 0ABA- godine ekshu'irani i preneseni na Cetinje, gdje su 0- oktobra te godine sahranjeni na veli5anstven na5in u ,vorskoj crkvi na 3ipuru4'a#evii +u i'ali !r& + a'&le'o' ,'a#a to o%!ovara ulo,i ove &o e e $oro%i(e M >I! + M >$ <M !";I3 /.erast, 0@B8 + >avrov, 01C62 ad'iral- <'ajevii se ubrajaju u najzna'enitije porodice .erasta i =oke 7otorske u cjelini- ,ali su, pored brojnih po'oraca, i dvojicu visokih katoli5kih prelataG ndriju <'ajevia, nadbiskupa barskog i pri'asa srpskog, i ;icka <'ajevia, arcibiskupa barskoga i nadbiskupa zadarskog, kao i jednog ad'irala ruske ?lote + Matiju + Mata <'ajevia.oti5u iz sela ;rbe, iz #jegua- ,oselili su se u 7otor /:na Mrlatovo, nedaleko od grada:2, gdje su se pokatoli5ili enei se :latinka'a:2 po5etko' (;I stoljea, a vijek kasnije preselili se u .erast- $ njihovo' porijeklu s #jegua biljei i sa' ndrija <'ajevi u svojoj hronici + Fjetopisu crkveno', pisano' narodni' jeziko'- % ataru po'enutog njegukog sela i dan + danas postoje toponi'iG <'ajua, <'ajevia kri, koji asociraju na <'ajevie- #a ovo je prvi ukazao jo po5etko' (( vijeka pro?!ovan "rdeljanovi- =udui da su pripadali ple'iko' rodu, <'ajevii su i'ali i svoj porodi5ni grb, s a'ble'o' krilatog z'aja, to bez su'nje odgovara 'jestu i ulozi ove zna'enite bokeke porodice, koja je iznjedrila vie velikana + :z'ajeva: duho' i djelotvornou- ndrija <'ajevi /.erast, 0@9B + 0@A42, doktor teologije i ?ilozo?ije,

istori5ar, 'ecena i graditelj + bio je plodan pisac- #apisao je vie djela, koja su ostala u rukopisu- I ;icko <'ajevi /.erast, 0@18 + <adar, 01462 bio je doktor teologije i knjievnosti /bavio se poezijo'2% doba <'ajevia .erast je po broju brodova i po'oraca, po svo' brodogradilitu i 5uvenoj po'orskoj koli Marka Martinovia, postao najvanije sredite bokeljskog po'orstva i bio na vrhuncu po'orsko + trgova5ke 'oi- &toga nije slu5ajno to je ;enecija, u kojoj su se kolovali bojari .etra ;elikog, predloila rusko' i'peratoru da angauje u .erastu i kapetana Marka Martinovia, da ruske ple'ie + njih 01 na broju + uz'e za pito'ce i obu5i ih navigaciji i po'orskoj vjetini- % to vrije'e je u .erastu stasavao i Matija <'ajevi, sticao prva po'orska iskustva i poznanstva sa budui' ruski' 'ornari'a, 5e'u blagodarei je postao istaknuti bokeki po'orac i ruski ad'iral epohe .etra ;elikogMatija <'ajevi je ro*en @- januara 0@B8- godine u .erastu, u porodici kapetana 7rsta /7rila, 7risti?ora2 <'ajevia i !elene =urovice- $tac 'u je bio poznati po'orac i istaknuti junak u borbi protiv pirata na !adranu i &redoze'lju- Matija je zavrio po'orsku kolu u rodno' gradu, a vjetinu navigatorstva savladao na brodu svoga oca- %pleten u zavjeru protiv 'leta5kog kapetana konta ;icka =ujovia, bio je prinu*en da napusti zavi5ajnu =oku, to je detaljno opisao po'orac, navigator i 'ate'ati5ar Marko Martinovi u svoje' spisu o =ujovievo' ubistvu- Mleta5ke vlasti su donijele odluku o progonstvu Matije <'ajevia- $su*en je u &plitu B- 'aja 0108- na s'rtD tj- ukoliko bude uhvaen da bude objeen- <a nji' je raspisana potjernicaG ucijenjen je bio na 4888 dukata- Iitava 'u je i'ovina pokretna i nepokretna kon?iskovana /veliki posjed, lijepa palata u .erastu sa ze'ljite', ,rain rt i FipiceD zbirka bogatog oruja2- Matija <'ajevi je, 'e*uti' izbjegao u susjedni slobodni ,ubrovnik- .oslije kraeg boravka 018A- godine u ,ubrovniku, otputovao je u Istanbul /Carigrad2 da ta'o potrai zatitu i po'o kod svog pobrati'a .etra ndrejevi5a >olstoja, onovre'enskog ruskog konzula u >urskoj- >olstoj se sa <'ajevie' upoznao jo 0@AB- godine, kada je, po nalogu .etra ;elikog, radi upoznavanja junoslovenskih ze'alja, bio njegov gost u .erastu- Matija <'ajevi je u Carigradu ostao od 018A- do 0109- godine, gdje ga je ruski diplo'atski predstavnik 0108- godine pri'io u slubu sa 5ino' kapetana- #eko vrije'e, usljed rusko + turskog rata 0100 + 0109- bio je, zajedno s >olstoje' u carigradskoj ta'nici :&eda' kula:- $ uslovi'a ivota u &ta'bolu i o zatvorski' 'uka'a pisao je <'ajevi jedno' svo' ro*aku- .o izlasku iz zatvora nakon rusko + turskog rata, Mato <'ajevi po preporuci .- >olstoja odlazi preko ;aradina u 7arlove ;ari /tada zvane 7arsbad2, radi upoznavanja s ruski' i'peratoro', koji se ta'o nalazio na lije5enju i oporavku- 7ao ve vrsni poznavalac po'orstva, .etar ;eliki je od'ah uo5io po'orske i ratni5ke sposobnosti Matije <'ajevia, podvrgao ga je ispitu iz nautike i vojne naukeD proizveo ga u 5in kapetana I klase i uputio u &ankt .eterburg u rusku po'orsku slubu4'a#evi #e ;<;7* ,aro&io o'$letnu e+ a%ru ontraa%'irala ve%+ e 'ornari(e E1renel%a $ susretu sa .etro' ;eliki' i prvi' utisci'a pisao je Matija <'ajevi svo' bratu ;icku C- nove'bra 0109- godine- % pis'u on kaeG :I'ao sa' 5ast da poljubi' cara u ruku i bio sa' pri'ljen veo'a ljubazno- #apokon, treeg tekueg, bio sa' priputen na ispit kod sa'og vladara koji je bio vrlo vjet u ispitivanjuD zadrao 'e je na to' ispitu, vie od 9 sata, postavljajui 'i vrlo teka pi+tanja da tea nije 'oglo, a posebno iz nautike i vojne struke- #ajzad, na njegovo prijatno iznena*enje i na 'oju

5ast, sve je sreno uspjelo pa sa' poslije ispita upuen prvo' 'inistru preuzvieno' g- Galoinu, koji 'e je uputio za ?lotu u .etrograd:- .o dolasku u rusku prijestonicu stupio je u galernu ?lotu- .rvi 'u je zadatak bio da uredi vlake za po'orske galerije u Jinskoj, radi opre'e zbog ratova sa ve*ani'a, s koji'a je ruski car ratovao jo od 0188- gdoine- .od ko'ando' glavnog ad'irala gro?a Jjodora Matvejevi5a praksina /0@@0 + 019B2, na5elnika d'iraliteta, 010C- godine plovio je po ?jordovi'a i ostrvi'a, ko'andujui pojedini' odredi'a galera i galija- .roizveden je u 5in kapetana + ko'adora- 7ao kapetan bojnog broda, <'ajevi je 0104- godine uzeo u5ea u Gangutsko' ratu /prozvano' po ?insko' poluostrvu Gangutu2, iz'e*u ruske i vedske ?lote- Istakao se hrabrou i vjetino' ko'andovanja jedno' galijo' u po'orskoj bici kod EankovaD u ?jordu Rilaksu opkolio je eskadru kontraad'irala vedske 'ornarice "hrenelda i to' priliko' zarobio cijeli vedski odred + est protivni5kih galija i jednu ?regatu s kontraad'iralo', to 'u je donijelo veliku reputaciju i slavu- Eroni5ar je, s ti' u vezi, zabiljeio izuzetan gest sve'onog ruskog i'per+atora .etra ;elikog, koji je u oduevljenju sa :svoga boka: skinuo 'a5, koji je nosio u bitka'a, i njo'e :opasao Mata <'ajevia:- <'ajevi je, uz to, za pokazani uspjeh u po'enutoj bici, dobio i <latnu 'edalju od 16 5ervonaca- >oko' 0106 + 010@- godine obavljao je vrlo uspjeno razne povjerene 'u zadatke u Jinsko' za+livu, zbog 5ega jo vie u5vruje po+vjerenje ruskog cara- &a svoji' odr+edo' galera, zajedno sa desanto' gardijske vojske 0A06- godine plovio je u 7openhagen, Ravel, Rigu, Gaspal i Fibavu- 7raje' 0106- Matija <'ajevi je dobio dozvolu za lije5enje u 7enigzbergu /kasnije' 7alinjingradu2, gdje se na lije5enju i rehabilitaciji nalazio do po5+etka 010@- godine- >ih godina je <'ajevi bio brian i stoga to su 'u 'leta5ke vlasti bile kon?iskovale pokretnu i nepokretnu i'ovinu- ,a bi ga zatitio, .etar ;eliki se C8- aprila 010@- pis'eni' pute' zaloio kod &injorije da oslobodi <'ajevia odgovornosti i vrati 'u oduzetu i'ovinu- Intervenciju ruskog cara je prihvatio 'leta5ki dud i svoji' akto' od 9B- nove'bra iste godine udovoljio carevoj 'olbi- #a proljee 010@- ponovo je <'ajevi sa svoji' galeri'a upuen u 7openhagen, a na jesen u Rostok, gdje je ostao do 0- jula 0A01- godine- >ada je pod njegovo' ko'ando' bio CB galija i dvije ?regate- Godine 010B- <'ajevieva ?lota patrolirala je od Ravela do Gangunta- Iste godine na svo'e je brodu vozio .etra ;elikog za bo, a docnije na landska ostrva- <abiljeeno je da je <'ajevi u jednoj prilici spasao ruskog cara sigurne s'rti- >ada se jo snanije produbljuje njihovo prijateljstvo, pa ga po5etko' naredne 010A- godine ruski i'perator unapre*uje u 5in kontraad'irala /autbenehta2 i i'enuje za glavnog inspektora galerne ?lote =altikaIste godine /010A2 nanovo se istakao kao zapovjednik 04C broda i izvojevao odlu5ujuu pobjedu nad ja5o' i bolje naoruano' protivni5ko' eskadro'.ri'ijenio je takti5ku vjetinu, posluivi se ratni' lukavstvo'- Iznenadio je neprijatelja tako to 'u je s 'nogo pokretljiviji' brodovi'a zaao iza le*a i potukao ga- <bog toga je vedska bila prinu*ena da potrai 'ir, koji je sklopljen 08- I( 0190u Jinskoj, 5i'e je zavren &jeverni rat /0188 + 01902, koji je vo*en za prevlast na =alti5ko' 'oru- >ada je Rusija triju'?alno dobila "s+toniju, Fitvaniju, vei dio 7arelije s ;iborgo' i neka ostrva u =altiku /$sel, Mon i ,ago2- .oslije ovih slavnih pobjeda nad vedsko' ?loto', <'ajevi je 09- oktobra 0190- postao 5lan d'iralitetskog kolegiju'a, dobivi 5in vicead'irala- >e godine 'u je povjereno rukovo*enje =rodogradilite' u &ankt + .eterburgu /:&jevernoj ;eneciji:2, a naredne 0199- godine i vrenje dunosti ko'andanta Ruske ?lote4'a#evia +u o+u%ili na +'rt/ $a a&olirali i %e!ra%irali/ $a o$et $o+tavili ,a o'an%ira

Godine 019C- Matiji <'ajeviu je povjerena gradnja rje5ne ?lote na ,onu- ,ana Baprila te godine upuen je u ;oronje radi izgradnje desantnih brodova i galera- I tada je veo'a uspjeno rukovodio rado' brodogradilita za rje5ne ratne brodove u >avrovuD prije roka je, ?ebruara 0194- godne, porinuo u vodu 48 novih brodova /galija i pra'ova2- Godine 0196- i'enovan je za ko'andanta Ruske ratne ?lote i &anktpeterburke luke- #jegov povratak u &- .eterburg koindicira sa s'ru velikog ruskog suverena i nje'u je ukazana 5ast da u pogrebnoj povorci nosi krunu Ro'anovih kojo' je .etar ;eliki 0@B9- godine bio krunisan#akon s'rti .etra I, Matija <'ajevi je i dalje u 'ilosti njegove nasljednice- &upruga .etra I carica 7atarina ;elika odlikuje <'ajevia 90- 'aja 0196- godine $rdeno' leksandra #evskog- =io je on prvi stranac koji je dobio ovo odlikovanje- ,vije godine docnije /1- 'aja 01912 i'enovala ga je carica ad'iralo', 5i'e je dostigao najvii rang u Ruskoj 'ornarici- /#jegov $rden leksandra #evskog se danas + kao izuzetan 'uzejski eksponat + 5uva u 7otorskoj biskupiji- $vo visoko odli5je i'ali su jo 'itropolit .etar I .etrovi + #jego i kralj #ikola I .etrovi + #jegoH2 Iz <'ajevievih pisa'a saznaje'o da je 0191- godine Ruska 'ornarica, pod njegovo' ko'ando', i'ala 01 velikih brodova linijske plovidbe, 046 galija, C8 brigantina i oko 488 'anjih plovnih jedinica.oslije s'rti 7atarine I, u vrije'e vladavine nepunoljetnog .etra II, i'ao je vie neprilika i peripetija u slubeno' tret'anu- %5estvovao je u osnivanju ?lote u strahanu, na uu ;olge u 7aspijsko jezero- $d 0B9B- godine bio je ko'andant >avrova- 7ratko vrije'e prije postavljanja za guvernera nazna5ene oblasti, zbog dojave njegovih pot5injenih da je u5inio neke ?inansijske 'alverzacije /koristio novac u nedozvoljene svrheH2, bio je predat sudu i osu*en na s'rt- .resuda je protiv uglednog ad'irala izazvala ogro'nu senzaciju u svi' slojevi'a visokog ruskog drutva i u Ruskoj vojsci"vo kako je ruski istori5ar - ;- &olovjev predstavio su*enje :jedno' od najvi*enijih ljudi: onovre'ene Rusije ad'iralu Matiji <'ajeviu, optueno' za kra*u dravne i'ovine- % dece'bru 0191- izdata je naredba cara .etra ,rugog da se sudi <'ajeviu to je u svojoj upravi brodogradilita i pristanita, uzi'ao, pod vido' zaj'a, od ober o?icira koji su bili odre*eni ta'o na slubu, dravni 'aterijalG i to je dao jedno' inostrano' skiperu, svo' poznaniku, besplatno dravne konopce, i to je, po njegovoj naredbi, 'ajor .osinkov lano preradio spisak radnika koji'a je trebalo isplatiti nadnice, a drugi'a izdavao plate koje i' nijesu pripadaleD i, napokon, to je <'ajevi li5no prisvojio nekih C88 do 488 rubalja koje 'u nijesu pripadale- %z to, optunica ga je teretila to je vei dio ljudi iz svoje ko'ande iskoriavao za svoje li5ne poslove, a to je, uostalo', i sa' priznao na sudu- &ud je osudio ad'irala <'ajevia za ove zloupotrebe, kao i njegovog sau5esnika 'ajora .osinkova, i to obojicu na s'rt- Iitav slu5aj vezan za uglednog ad'irala izazvao je ogro'nu senzaciju u svi' slojevi'a visokog ruskog drutva i Ruske vojske- %brzo je, 'e*uti', postupak aboliran zahvaljujui njegovo' veliko' prijatelju &avi ;ladislaviu Raguzinsko', koji je pokuao da dokazuje da je on bio sa'o rtva intriga nje'u pot5injenih- <'ajevi je, ipak, degradiran u 5in vicead'irala a, zati', odre*en za ko'andira strahanske luke, s ti' to 'u je nare*eno da plati visoku kaznu od 4A@8 rubalja- Godine 019A- ponovo je u >avrovu na ?unkciji ko'andanta luke, u upravo d'iraliteta, a poto' je i'enovan za guvernera strahanske oblasti na 7aspijsko' jezeru, gdje se posveuje ta'onje' polaganju te'elja i unapre*enju ruske ?lote, koja je poslije njegove s'rti i'ala vanu ulogu u pripajanju junih krajeva Rusije>reba rei da je <'ajevi, pored po'enutog, vrio i neke povjerljive diplo'atske

'isije- 7ao pobornik glagoljice i slovenske liturgije bio je proet duboki' slovenski' ojeanje', to 'u je bilo jedna od glavnih karakteristika 'iljenja i djelovanja- &agradio je u arsenalu u &ankt .eterburgu katoli5ku crkvu i na'jestio svetenika- ,rugu je crkvu sagradio u Moskvi- titio je ruske katolike- Matija + Mato <'ajevi je svoje vojni5ke i navigacione sposobnosti ugradio u te'elje Ruske ratne ?loteSan#ao #e 4'a#evi %a +e vrati u )era+t ali !a #e u to'e +$ri#eio )etar Veli i &voje iroko zasnovano znanje i organizacioni s'isao upotrijebio je nesebi5no u konstituisanju ruske ?lote, organizaciji raznih po'orskih djelatnosti i kao graditelj ratnih brodova raznih tipova + 'orskih i rje5nih + i luka na =altiku i 7aspijsko' 'oruMatija <'ajevi je bio 5vrsto e'otivno vezan za svoj zavi5aj + nostalgi5no optereen nji'e- >a'o su 'u ivjeli supruga i tri kerke, ira rodbina i brojni prijatelji.okuavao je dva puta da se vrati u rodni kraj, ali ga je .etar ;eliki u to'e osujetio, jer ga je 'nogo cijenio- Matija je potkraj ivota napisao testa'ent, u koje'u je pokazao izuzetnu panju i dareljivost pre'a svojoj uoj i iroj porodici, pre'a rodno' gradu .erastu, pre'a ro*aci'a i prijatelji'a- Iz njegovih pisa'a 'oe se razabrati da je 'nogo tugovao za svoji' zavi5aje'- &talno je gajio nadu da e se vratiti svojoj porodici i rodnoj =oki da ta'o proivi posljednje godine ivota, u 5e'u ga je s'rt sprije5ila- .rerano je napustio ovoze'aljski ivot- #jegova se zvijezda ugasila u 66- godini starosnog dobaH Matija <'ajevi je u'ro za vladavine ne Ivanovne 09N9C- avgusta 01C6- godine u >avrovu, jedno' od drevnih naselja nedaleko od ;oronjea, na uu istoi'ene rijeke u ,on- &ahranjen je uz najvee vojne po5asti u Moskvi, u ri'o + katoli5koj crkvi sv- Fjudevita, koju je sa' sagradio<adarski arcibiskup ;icko <'ajevi prenio je ze'ne ostatke brata Matije u <adar i sahranio ih u crkvi sv- Marije od zdravlja- .oslije s'rt <'ajevieve donio je Mate 7ara'an iz Moskve njegovo' bratu ;icku, nadbiskupu zidarsko', njegov testa'ent i tri zastave koje je Matija svojevre'eno dobio kao tro?eje za svoje zasluge u ruskoj 'ornarici- !edna od tih zastava bila je od bijele svile s plavi' :andrijevski' krsto':, zastava ruske ratne 'ornarice, druga tako*e od svile s ruski' orlo' u sredini, a trea je bila vedska zastava- .rva od po'enutih zastava 5uva se danas u <avi5ajno' 'uzeju u .erastu, dok su druge dvije nastale za vrije'e #apoleonovih ratova u =oki 7otorskoj po5etko' osa'naestog vijeka- >esta'ent ad'irala <'jevia 5uva se u <adarsko' arhivu.eratanin Matija + Mato <'ajevi bio je prinu*en na egzil iz zavi5aja zbog u5ea u ubistvu konta ;icka =ujovia 018A- godine- .rvo se sklonio u susjedni ,ubrovnik, pa u Carigrad kod ta'onjeg ruskog diplo'ate .- - >olstoja- .o >olstojevoj preporuci pri'io ga je i'perator .etar ;eliki, podvrgao ga ispitu i nakon toga uputio u rusku 'ornari5ku slubu na =altiku- % Rusiji je <'ajevi ostvario blistavu karijeru- 7ao odli5an po'orac, posjedovao je izvanrednu energiju i znanje- =io je, zajedno sa .etro' ;eliki' ute'eljiva5 =alti5ke ratne ?lote, pa zati' 7aspijske ?lotile- ;eliki ruski organizator i re?or'ator .etar ;eliki ga je izuzetno cijenio i o'oguio 'u 'eteorski uzlet u po'orskoj vojni5koj karijeriG od 010B- godine, kada je i'ao 5in :kapetana I ranga:, avanzovao je 010A- do 5ina kontraad'irala, preko 5ina vicead'irala /01902 + do najvieg 5ina u ruskoj 'ornarici + ad'irala, 0191- godine<a svoje zasluge za ivota je dobijao i druga visoka priznanja i odlikovanja, a u svo' zavi5aju + i posthu'no- .otkraj ivota doivio je tragi5an udaracG osu*en je za kra*u dravne i'ovine i osu*en na s'rt- Ipak je po'ilovan, ali i degradiran- #a o'anje'

trgu u .erastu nalazi se spo'en + bista Matije <'ajevia, koju je <avi5ajno' 'uzeju svojevre'eno poklonio hrvatski vajar ;anja Radau- &po'en + bista je otkrivena 9B?ebruara 0A@@- godine% crkvi na kolju :Gospe od krpjela: nalazi se i portret ad'irala Matije <'ajevia, rad baroknog bokekog slikara >ripa 7okoljeD zati', u <avi5ajno' 'uzeju + diplo'a koju je car .etar ;eliki dao Matiji <'ajeviu 0- 'aja 0104- godine- >u je, tako*e, i ad'iralov 'a5 i ruska plavo + bijela ratna zastava koju je ruski i'perator poklonio <a'jeviu za njegov ad'iralski brod za njegove velike zasluge koje je ovaj i'ao u borbi Rusije protiv ve*ana- #apokon, u <avi5ajno' 'uzeju u .erastu se 5uva i zlatno odlikovanje Matije <'ajevia koje 'u je carica 7atarina .rva dodijelila 0191godine- % crkvi sv- #ikole u .erastu nalazio se <'ajeviev $rden leksandra #evskog koji' ga je obdario tako*e car .etar ;eliki /od nedavno se 5uva u 7otoru2I; # MIE IF$;/II2 .$,G$RII #I# + G"#"R F F !># #> /.odgorica, oko 0108 + &lobodsko, %krajina, 011A2G % Ruskoj vojsci su bila dva generala .odgori5aninaG Ivan Mihailov/i52 i )or*e .etrov/i52 .odgori5aninIvan )o%!orianin ni#e rio +reu %o #e l#u&io ru u (ari(i/ a ova 'u #e e+titala $u ovni i in Mihailo .odgori5anin, itelj stare .odgorice, i'ao je dva sinaG Ivana, docnije general + lajtnanta u Ruskoj vojsci, oenjenog ;arvaro' idlovsko', i .etra koji je bio u braku sa ple'ikinjo' .etrovi i i'ao dva sina + )or*a /Geogrija2, general + 'ajora u carskoj ar'iji, i Ivana, i kerku nu, udatu za Ivana ;ukotia- $vdje e biti rije5i o dvojici generala .odgori5aninaGenerala Ivana Mihailova /Mihailovi5aH2 u sinovca 'u )or*a /Geogrija2 .etrova /.etrovi5aH2 po'inju 'e'oarista i general &i'eon &tepanovi5 .i5evi i putopisac igu'an Gerasi' <eli, zati' neka istoriogra?ska ruska djela i enciklopedijska izdanja, to e rei da su svojevre'eno bili poznate i zaslune li5nosti- .o'inju se, uz to, i u naoj epskoj poeziji- ;re'eno' je, 'e*uti', na njih pao veo zaborava i u njihovoj nekadanjoj zavi5ajnoj sredini + .odgorici i Crnoj Gori, i u njihovoj drugoj do'ovini + Rusiji, pa, stoga, podsjeanje na njih i'a odre*eni kulturno + istorijski zna5aj i nau5nu vanost za prou5avanje nae istorijske prolostiIvan .odgori5anin po5etko' 0146- godine u 5inu lajtnanta 'oli za 5in kapetana i trai dozvolu za vrbovanje u dobrovoljce razbojnika iz &lavonije- % proljee 014@- godine na bojite u leziji odveo je 969 pjeaka i konjanika, koji su po5inili ekcese priliko' prolaska kroz =aranju- $dbio je, zati', da bude pod ko'ando' rit'astera Ivana &tankovia, koji ga je tuio Ratno' savjetu- Iste godine 'olio je ponovo za 5in kapetana i za ko'paniju u =eki ili u =anovci'a- % ljeto 016B- 'olio je da pre*e u rusku slubu, a 'olbu je ponovio i potkraj te godine kad je i'ao 5in 'ajora kod slavonskih husara- % ?ebruaru 0161- godine, na intervenciju ruskog poslanika u =e5u gro?a 7arla 7ajzerlinga, Ivan .odgori5anin, 'ajor u austrijskoj vojsci poao je za Rusiju i ta'o u Ruskoj vojsci dotjerao do 5ina general + lajtnanta- General + 'ajor i pisac izvanrednih 'e'oara &i'eon .i5evi, porijeklo' iz .atrovia, savre'enik dvojice generala .odgori5anina, o ko'e je prethodno bilo govora, ostavio je neto vie podataka za rekonstrukciju njihove biogra?ije, naro5ito biogra?ije Ivana Mihailova&i'eon .i5evi i Ivan Mihailov .odgori5anin bili su stari znanci jo dok su sluili u 3esarskoj u isto' puku- .o dolasku u Rusiju 'ajora Ivana .odgori5anina .i5evi je odveo kod vicekancelara gro?a ;oroncova radi daljeg dogovaranja o njegovo' slubovanju u Rusiji, i to' priliko' bio 'u je tu'a5, :jer on nije znao ni rije5i ruski,

a ni nje'a5ki nije znao bolje:, biljei .i5evi- :.odgori5anin je, 'e*uti', dobro s'islio ta e gro?u preko 'ene rei:, kazuje .i5evi- :Rekao je da je on vojnik, da je sluio u esarskoj ar'iji i ratovao protiv .rusa, da je pozvan u =e5 i da je iz sa'ih usta njenog veli5anstva carice austrijske, Marije >erezije, obavijeten da ga ruski dvor poziva u Rusiju- !a sa', rekoh, ova'o doao po svo' pristanku i 'oli' da 'i se to uvai- % 3esarskoj se znalo za 'ene i 'oju slubu, ali ja sa' s'atrao za 5ast to 'ogu i ovdje posluiti i ovdje pokazati usrdnost i vjernost svoju rusko' prijestolu- !a se uzdaje' u 'ilost vae svjetlosti i nada' se da 'e neete ostaviti bez po'oi, nego da ete 'e usreiti i u5initi da bude' predstavljen njeno' veli5anstvu carici i preporu5iti 'e da prvenstveno eli' da bude' upuen u ar'iju:Gro? ;oroncov je uzeo pis'o preporuke ruskog 'inistra u =e5u gro?a 7arla 7ajzerlinga i obeao da e re?erisati njeno' veli5anstvu carici o nje'u- .oslije est dana gro? ;oroncov je predstavio Ivana .odgori5anina carici !elisaveti .etrovnoj:$n joj je poljubio ruku i bio toliko srean da 'u je ona od'ah tu u sali, u .etego?u, 5estitala pukovni5ki 5in: + tako da je bez oklijevanja poao na ?ront u .rusku- ,at 'u je novac za put i ko'anda nad bivi' Moldavski' husarski' puko'- >oko' 016Agodine pukovnika Ivana M- .odgori5anina angaovao je 'itropolit ;asilije .etrovi + #jego u :Crnogorskoj ko'isiji: za preseljenje i s'jetaj crnogorskih porodica u Rusiji- />ada je istovre'eno na ovi' poslovi'a radio i 'ajor &tevan .etrovi, po prezi'enu stari arovi iz .odgorice, koji je uz saglasnost crnogorskog 'itropolita uzeo poznato prezi'e .etrovia2- Ivan .odgori5anin je u5estvovao u sed'ogodinje' ratu- =io je u lakoj konjici generala >otlebena- Idue 01@8- godine, predstavljao je strah i trepet za 7eslinski garnizon za vrije'e opasade i zauzea tvr*ave 0B- 'aja)o%!orianin #e ,aro&io $uno )ru+a/ a $o+e&no #unatvo $o a,ao #e $rili o' ,au,ea =erlina % septe'bru iste godine Ivan .odgori5anin se istakao pri zauzeu =erlinaG :&vih dana stacioniranja pod =erlino':, isticao je Ierniev, :.odgori5anin je bio hrabar u svi' okraji'a i zarobio je dosta pruskih vojnikaD kod zauzea prestonice pokazao je posebnu hrabrost:- <a hrabrost pokazanu u &ed'ogodinje' ratu dobio je 5in brigadira Moldavskog husarskog puka /99- septe'bra 01@92- 7roz tri godine za revnosnu slubu dobio je 01@6- godine :na vje5ito raspolaganje: dva selaG .orho'ovku sa 086 kua i Giti sa 99 kue, zajedno sa 'linovi'a i ribolovo', a uskoro, 0@- 'aja 01@@, dobio je i 5in general + 'ajora- Godine 01@B- Ivan .odgori5anin je uzeo u5ea u borbi sa poljski' kon?ederati'aD sa jedni' odredo' konjice krenuo je da zauz'e grad &taro + 7onstantinov, ali je bio prinu*en da odstupi ispred jake odbrane- 7ada je za to saznala carica 7atarina ,ruga, pisala je .aninuG :Misli' da e nas general .odgori5anin izbaviti od briga, jer on i'a i slave i hrabrosti, i vjetineD teta to nije uspio da zauz'e 7onstantinov, jer bi taj lovorov vijenac ukrasio njegovu sijedu glavu:.oljski kralj u aprilu 01@B- godine odlikovao je Ivana .odgori5anina $rdeno' sv&tanislava- % 'aju iste godine 7atarina II je ponovo pisalaG :Misli' da e .odgori5anin savladati pobunjenike:- I stvarno se uskoro desilo da je on razbio veliki odred koji je iao u po'o gradu =erdi5evo, koji je bila opsadirala Ruska vojska, i u junu + svi kon?ederati su bili razbijeni- Godine 01@A- godine, Ivan .odgori5anin je dobio serti?ikat od Mleta5ke Republike koji' je dokazao svoje gro?ovsko porijeklo i stoga 'u je ukazo' &enata od @- jula 01@A- priznata gro?ovska titula- prila te godine uputio je carici 7atarini projekat vojnih operacija i 'apu, a sa' je elio da po*e u Crnu Goru koju je dobro poznavao i svuda u njoj boravio- :.riliko' predaje projekta

carici, rekao joj jeG #aredi da bude' na5elnik ili redov + spre'an sa' na sve, sa'o da se bori' protiv turskog iga koji prijeti 'oji' ze'ljaci'a:Carica je o to'e pisala lekseju $rlovuG :to se ti5e njegove usrdnosti, hrabrosti i vojne vjetine + u to niko ne su'nja:.odgori5anin je, poto', poslat u rat s >urci'a- >reeg januara 0118- Ivan .odgori5anin je atakovao na rijeci Ri'ni na neprijatelje sa tri husarska puka /@88 ?ojina2G razbio je >urke i oteo i' zastavu- &ljedeeg dana >urci su dobili poja5anje od oko 00888 vojnika i napali 'alobrojne ruske snage- &a'o nevjerovatna i nat5ovje5anska borba kavaljerije generala Ivana .odgori5anina natjerala ih je u bjekstvo.onovo se .odgori5anin istakao 0B- januara 0118- u bici pod =railo', kojo' je priliko' na sa'o' po5etku borbe odbio napad neprijateljske konjice, a zati' u bitka'a pod Fargo' i 7ugolo' bio zaduen, od strane Ru'jancova, da titi transport sa tri husarska puka i 5itav dan odbijao je napade >atara- &aznavi za ovo, carica 'u je predala reskript koji' je izrazila svoje zadovoljstvo i zahvalnost zbog toga to je skapulao u cjelosti transport sa hrano' i razbio kri'skog hana>ridesetog nove'bra 0118- godine general Ivan .odgori5anin je podnio zahtjev za penzionisanje dok je jo bio u gradu !asu, 'otiviui to starou i boleu, posebno bolo' u o5i'a i pro'rzlou koju je i'ao prethodne zi'e- &e' toga, kao razlog naveo je i ogro'nu tetu koju je pretrpio zbog poara u koje' 'u je izgorjela ?abrika vina u njegovo' selu &lobodsko, u %krajinskoj guberaciji, u koju je bio uloio 5itav svoj kapital- $stavka 'u je uvaena 9A- dece'bra 0118- godine- %'ro je nepunu deceniju poslije penzionisanja 011A- godine- &i'eon .i5evi je o Ivanu .odgori5aninu ostavio dragocjene podatke u svoji' sjeanji'a- ;rlo dobro ga je poznavao jo od vre'ena zajedni5kog bavljenja u austrougarskoj vojsci + u &lavonsko' husarsko' puku- >ada je Ivan .odgori5anin bio kapetan a neto docnije 'ajor, dok je .i5evi bio poru5nik- Ivanu .odgori5aninu je, kako kae .i5evi, srea bila naklonjena da je od'ah po dolasku u Rusiju dobio pukovni5ki 5in- 7ao dobar poznavalac Ivana .odgori5anina, &i'eon .i5evi o njegovi' sposobnosti'a i osobenosti'a iznosi niz zani'ljivih pojedinosti, koje e'o ovdje navesti, budui da drugih vjerodostojnih podataka ne'a o njegovo' ?izi5ko' izgledu i njegovi' karakteroloki' osobina'a, izuzev ratni5kih- .i5evi o .odgori5aninu kae da je bio ogro'na ljudina, si'pati5an i na oko dobroudan, kockar- %spijevao je da u slubu svoje karijere stavi sve to je 'ogue, i bez skrupula)o%!orianin #e u'io %a +tie/ ali ni#e &io tvr%i(a 2 o( ao +e i $rito' !u&io veli e $are =io je toliko snalaljiv da je iz svoje jedinice u toku 'ara, kada je dobio nare*enje o njenoj podjeli, iskoristio priliku da u otcijepljeni dio otpre'i sve to u puku nije valjalo--.i5evi je dosta izri5it kada kae da onG :#i5eg osobitog u sebi nije i'ao- !edino to je njegova ogro'na ?igura padala u o5i- Ina5e, bio je pravi seljak i jedva je bio pis'en- li, pored svega toga, u Rusiji ga je posluila srea- &ve 'u je ilo na ruku i on je iz svega izvla5io korist, i to do kraja slube, sve do duboke svoje starosti- &tekao je po5ast i bogatstvo- &luio je dobro, ali ni prsto' ne bi 'akao bez neke koristi%'io je da sti5e, ali, 'ora' rei, ipak, nije bio tvrdica- Kivio je lijepo- I'ao je i dobrih osobina, i teta to je sve podre*ivao interesu- I niko ne bi povjerovao da bi 5ovjek s takvi' osobina'a u'io da gubi velike pare na karta'a:Ivana .odgori5anina spo'inje i Gerasi' <eli, igu'an 'anastira 7rupe, u ,al'aciji,

koji je Rusiju dva puta pohodio /0114- i 01B@2- $n spo'inje generala Ivana .odgo+ ri5anina i jo dva + tri naa sunarodnika koji su blistave vojni5ke karijere u carkoj Rusiji ostvarili- Igu'an je, zapravo, zapisao da je u #ovo'itrogradu, u #ovoj &rbiji, upoznao :znatnu gospodu:, 'e*u koji'aG :&lavnoga >ekeliju, generalaD generale Iorbu i Eorvata iz =anataD gro?a Ivan .odgori5anina iz Crne Gore, generala .i5evia iz .atrovia, i kneza ntu &trati'irovia, generala iz #ovoga Eercega, ot =oke 7otorske:Ivan .odgori5anin je pri'ljen u ukrajinsko ple'stvo, po koje' je osnovu 0B88godine traio od cara .avla .rvog da 'u prizna ple'iki grb i gro?ovsku titulu- $ba zahtjeva 'u je ruski car pozitivno rijeio- I dr Mita 7osti 'e*u &rbi'a o?iciri'a i prosti' vojnici'a nekadanje :#ove &rbije: i &lavenoserbije:, 'e*u oni'a koji su seG :.opeli do najviih 'jesta u ruskoj vojsci: navodi gro?a Ivana .odgori5anina7ao to je na po5etku re5eno, Ivan .odgori5anin se u Rusiji oenio ple'ikinjo' ;arvaro' Ro'ano' ilovski i sa njo' je i'ao dva sinaG Mihaila i >odora- =ra5ni par je bio hude sudbineG Mihailo je rano u'ro kao 'ladi /0B082, a >odor kao raalovani pukovnik poginuo u ratu s Jrancuzi'a C0- oktobra 0B09- godine- >ako se porodi5na loza generala Ivana .odgori5anina ugasila- &li5ne sudbine je bio i general )or*e /Georgije2 .etrov .odgori5anin, koji tako*e nije i'ao 'ukih nasljednika pa je dobio dozvolu da porodi5no i'e i gro?ovsku titulu preda svo'e sinovcu !egoru Jilipovi5u .etrovi5u, poto'sku drevnog gro?ovskog roda toga i'ena- Ivan .odgori5anin nije bio za ivota, i kasnije, nepoznat u ue' zavi5aju + Crnoj Gori$pjevan je u vie pjesa'a, koje je zabiljeio &i'a Milutinovi + &arajlija, proto*akon Cetinjskog 'anastira Jilip Radi5evi i drugi- .jesnik i #jegoev u5itelj &i'a Milutinovi je u svo'e djelu :.jevanija crnogorska i hercegova5ka sabrana Iubro' Iojkovie' Crnogorce':, izdato' u =udi'u 0BCC, pa u Fajpcigu 0BC1- godine, objavio pjes'u :Ivo .odgorica:, koju je zabiljeio od slijepog guslara Gaa Rinjanina, 0B91- godine u 7otoru,rugu varijantu ove pjes'e zapisao je prota*okon Jilip Radi5evi od :nekon ustanika iz Fjekopolja, blizu .odgorice:, koji se po ocu zvao Jilip ndrin- $vu pjes'u je Radi5evi ustupio .avlu polonovi5u Rovinsko' i on je objavio pod naslovo' :Ivo .odgorica i Meh'ed rapin: u svo' djelu :.etar /Rade2 .etrovi5 #jego vladika Crnogorski: /0BC8 + 0B602 /&- .eterburg, 0BBA2- Rovinski je uz pjes'u saoptio i prozno kazivanje o Ivanu .odgori5aninu- % navedenoj pjes'i narodni pjesnik naivno kazuje kako je navodno Ivo .odgorica, tj- Ivan .odgori5anin prihvatio poziv ruske carice da iza*e na 'egdan tursko' nasilniku Meh'edu rapinu, koji je 5inio zulu'e u ze'lji :Moskoviji: i doao do sa'og :.eterburga:- Ivo .odgorica je nakon ezdeset dana stigao u .eterburg i izazvao na 'egdan silnika Meh'eda u trenutku kada :rusinska djevojka: u'iva njegovo lice- % dvoboju je Ivo sabljo' :di'iijo': silno' >ur5inu odrubio glavu i za nagradu od ruske carice dobio zlatnu kolajnu :da je junak nosi oko vrata:- $5igledno, tvorac pjes'e se oslanja ne sa'o na epsku siejnu tradiciju ve i stvarnu istoriju- <apravo, pre'a predanju koje je zabiljeio .avel polonovi5, stvarni razlozi zbog kojih je Ivan +Ivo, itelj .odgorice, napustio svoju rodnu grudu bilo je ubistvo jednog >ur5inaRu+ i (ar #e Jovana Vu otia ,&o! #unatva na!ra%io uni atno' %ra!o(#eno' +a&l#o' .redanje o Ivu .odgorici kazuje da je ovaj podgori5ki gra*anin, dobrog stanja i s dobri' i'eno', jedno' u dane %skrsa, pripre'ajui se za praznik, uao kod nekog 'esara >ur5ina i poru5io za sebe dobar ko'ad ov5jeg 'esa da se o'rsi i poao u

crkvu- 7ada se vratio, nije naao 'eso, ve je ono bilo prodano drugo'e, neko' >ur5inu- Ivo je po5eo koriti 'esara, a ovaj 'u je uzvratio uvredo'G :7r'e od kr'kaH:, vi5ui na njegaG :!o se s'ije sa 'no' nad'etatiH: i udario ga ruko'- :Ivo to ne 'oga da podneseG izvadi revolver i ubi >ur5ina-: .oto 'u nije bilo vie ivota u .odgorici, 'orao je bjeatiG preko Fjeanske nahije dobjegao je u selo ,odoe /naspra' Crnojevia Kabljaka2, a odatle na ;ir, zati' u =udvu, gdje se ukrcao u nekakvu la*u i otplovio za Rusiju- >a'o je stupio u vojnu slubu, dobio od 7atarine ,ruge odlikovanje i posjed u Ervatskoj gubernijiD dobio je i gro?ovsku titulu>ako epska pjes'a, u obje varijante, do5arava istinu o Ivanu + Ivu .odgori5aninu, to je i nau5no veri?ikovano- =io je odista gro? i veleposjednik, i ruski general- #a pjes'u i legendu o Ivu .odgori5aninu 0AB9- godine skrenuo je panju nau5ne javnosti i =oris #ikolajevi5 .utilov."> R M R7$;/II2 ;%7$>I3 + ;IC" ,MIR F /=ratei, Grbalj 01AC + 0B@C2G ;ukotii grbaljski poti5u iz sela =rateii- Iako je to 'ala srodni5ka grupa kua, najvie dvije + tri, dala je nekoliko istaknutih visokih vojnih starjeina u Ruskoj vojsciG kontraad'irala #ikolu Mihailova ;ukotia, vicead'irala .etra Markova ;ukotia i general + 'ajora .latona .etrova ;ukotia- pored njih, bili su i dva via o?iciraG &tevan Mihailov ;ukoti, kapetan + lajtnant i Ivan Mihailov ;ukoti, tako*e kapetan + lajtnant- .ostojao je i navigacioni o?icir Ivan Ivanov ;ukoti- Grbaljski ;ukotii, nesu'njivo, i'aju dugu po'orsku tradiciju- =ie da su i ranije plovili na ruski' brodovi'a, bivali 5lanovi njihovih posada i isticali se u po'orskoj slubi% tradiciji i pisani' izvori'a, spo'inje se !ovan ;ukoti, koji se istakao u crnogorsko + ?rancusko' ratu 0B8@- godine, prvo u =oki i oko 7onavala kod ,ubrovnika, a zati' u borba'a za jadranska ostrva + 7or5ulu i =ra5- 7or5ula je bila dugo pod rusko' opsado', prije no to su udruene crnogorsko + ruske vojne snage uspjele da protjeraju #apoleonovu ar'adu iz .ri'orja- ,ok su vei ruski ratni brodovi prihvatili artiljerijski duel sa kor5ulanski' ?orti?ikacioni' baterija'a, 'anje jedinice ruske ratne ?lotile bile su orijentisane na priobalni pojas- #a to' brodovlju se nalazio i !ovan ;ukoti, sa drugi' =okelji'a- Eroni5ar je zabiljeio da je ;ukoti priliko' osvajanja tvr*ave bio u prvoj borbenoj liniji, i dok su sa 'orske strane odjekivale kanonade s udaljenih ruskih brodova, dosta udaljenih od obale, gledao je kad su uspani5eni Jrancuzi po5eli da naputaju borbene poloaje,ok su se jo vodile estoke borbe, a zbunjeni ?rancuski vojnici se predavali neprijateljski' jedinica'a, !ovan ;ukoti je sa zastavo' u ruci, i uz pratnju svojih sugra*ana, dospio do najvie kule i na nju postavio ruski barjak- #akon toga je 7or5ula pala u ruske i crnogorske ruke- .re'a neki' podaci'a, tada je ;ukotiu odato priznanje za neustraivu hrabrost i ponu*en 'u kapetanski 5in i ko'anda nad borbeni' trupa'a na jedno' rusko' ratno' brodu eskadrile ad'irala &enjavina, s ti' da ostane u ruskoj po'orskoj slubi.onovo se u toj ulozi istakao priliko' zauzi'anja ostrva =ra5a, kada je predvodio prvu invazionu grupu- ,akako, to' priliko' ga je po'agala ruska brodska artiljerija, napadajui ovo ostrvo sa svih strana- ;ukotieva jedinica, prva je 'e*uti' stupila na tle =ra5a<a juna5ke podvige u osvajanju jadranskih ostrva saznao je i ruski i'perator leksandar .rvi, pa je ;ukotia nagradio unikatno' dragocjeno' sabljo', sa ugravirani' pozlaeni' natpiso' na rusko' jezikuG :$vo' sabljo' nagra*uje' barjaktara po'orske vojske !ovana ;ukotia iz Grblja, za hrabrost kojo' se odlikovao na 7or5uli i =ra5u, u .etrogradu, B- 'arta, 0B81- god:-

.o zavretku crnogorsko + ruskih borbi sa Jrancuzi'a u =oki 7otorskoj i na !uno' !adranu, sa Rusi'a je otiao i !ovan ;ukoti- Ruska vlast 'u je ponudila da na kolovanje u Rusiju dovede i svoje sinove- =udui da 'u sin nije jo bio stasao za srednje i vie kole, 'udri Grbljanin je iskoristio rusku ponudu i pozvao u Rusiju dva seda'naestogodinja sinovca + #ikolu Mihailova i .etra, sina popa Marka ;ukotia)etar Vu oti #e neveli i' atero' >So ol> ra,&io tur+ i %e+antni &ro%/ a %ru!i ,aro&io $bojica su veo'a uspjeno proli kroz seriozne testove selekcije i pri'ljeni su za kadete u .o'orsko' korpusu na 7ri'u- <adovoljan uspjeni' startovanje' svojih sinovaca u kadetsko' korpusu, !ovan ;ukoti je docnije + 5i' 'u je sin Ivo navrio 0@ godina + i njega doveo na kolovanje u Rusiju, a sa nji' i treeg sinovca + &tevana Mihailova ;ukotia, 'la*eg brata #ikole Mihailova- I ova dvojica su se upisali u 7adetski korpus, koji su uspjeno zavrili i postali ruski o?iciri--.etar Markov ;ukoti /ili .etar Markovi5 ;ukoti5, kako ga Rusi po o5instvu nazivaju2 ro*en je 01AC- godine u =rateii'a- &in je grbaljskog svetenika + popa Marka ;ukotia- #eki autori o nje'u piu kao o ;u5etiu- .rvi je to u5inio Gerasi' .etranovi, a pod uticaje' ovoga .etar ,- erovi i #ovak R- Miljani--$ .etru M- ;ukotiu kao .etru M- ;u5etiu, vicead'iralu Ruske vojske, prvi po'en u nas se javlja u zadarsko' 5asopisu :&rpsko+dal'atinski 'agazin: za 0B@@- godinu, i to usputno, u opirnoj biogra?iji arhi'andrita ,i'itrija .erazia, iz pera Gerasi'a .etranovia- "vo ?rag'enta arhi'andritove biogra?ije u koje' se po'inje nare5eni ;u5etiG :7ada je .erazi, koji je bio u srodstvu s ruski' generalo' gro?o' Marko' Ivelie' kao igu'an 'anastira Reevia u .atrovii'a 0BC1- elio da se nakon poduljeg odsustva vrati u =oku i kada 'u to, kao su'njivo'e, austrijske policijske vlasti nijesu dozvolile, da je ozloje*en radi zabrane povratka u svoj zavi5aj zatraio paso za Rusiju- .oto je dobio paso, .erazi je iz ,al'acije u septe'bru g- 0BC1preko Carigrada stigao u Rusiju, gdje je izdrao propisni karanten u Is'ailsko' lazaretu, a zati' se prijavio ta'onjoj vlasti, koja 'u je bila odredila jedan 'anastir, da u nje'u boravi- .oto nikako nije 'ogao da se sna*e, za'olio je svog ze'ljaka, pukovnika + ko'andanta 'jesta, .etra, sina pok- popa Marka ;u5etia, rodo' iz Grblja, da 'u izdejstvuje dozvolu da bi 'ogao izai iz 'anastira, to ovaj i u5ini7ada je .etar preao u po'orsku slubu i postao vicead'iral, preporu5io je .erazia 'itropolitu gangelu, koji je upravljao vojni' svetenstvo', da 'u kao sveteniku na*e odgovarajue 'jesto u ?loti- Mitropolit odredi igu'ana ,i'itrija da slui u Crno'orskoj ?loti pod zapovjednitvo' vice + ad'irala ;u5etia- % toj je slubi .erazi proveo dvije godine, a zati' je bio pre'jeten kao duhovnik kopnene vojske s 'jesto' slube u tvr*avi #ovorosijsk, gdje je ostao tri godine i pri odlasku dobio vrlo toplu i laskavu pohvalnicu od #ovorosijske crkvene optine7ako je tekla o?icirska karijera videad'irala .etra M- ;ukotia vidi se iz sljedeeg pregleda- &tupio je u kri'ski po'orski 7adetski korpus 9C- dece'bra 0B08- sa navrenih seda'naest godina, i zavrio ga juna 0B0C- godine kada je proizveden u 5in garde'arina- >ri godine docnije + 0B- ?ebruara 0B0@- unaprije*en je u 5in navigacionog o?icira Crno'orske ratne ?lote- #a ?regati :&pjeni: krstario je s ?loto' u oblasti'a 'ingelskih ostrva- #arednih 0B01 + 0B0B- godine na korveti : bo: u5estvovao je u pohodu na &uhu'i u Gruziji- 7ao disciplinovan i odvaan po'orac dokazao se 'ladi .etar Markovi5 od po5etka 'ornarske karijere, tako da je sticao redovno napredovanje u ruskoj po'orskoj slubi- $d 0B98- godine postaje zapovjednik trasportnog brda :7it:, koji' ko'anduje po zovsko' i Crno' 'oru-

,ana 99- aprila 0B90- proizveden je u 5in lajtnanta- 7ao lajtnant od 0B9C- do 0B94godine na ?regati :"vsta?ija: i na jahti :%tjeha: krstari po Crno' 'oru- Godine 0B96u5estvuje u konvoju transporta :<'eja: iz'e*u luka #ikolajeva i &evastopolja- Idue 0B9@- godine ko'anduje katero' :&okol:, u5estvujui i u konvoju trasportne ?lote od #ikolajeva do &uhu' + kale- I narednih godina, 0B91 + 0B9B, ko'anduje isti' katero', plovei abhaski' obala'a&ve vrije'e se lajtnant .etar ;ukoti pokazivao kao portvovan i u'jean po'orac, pa je kao takav privla5io panju neposrednih starjeina, koji su ga voljeli, cijenili i brinuli o njegovo' napredovanju- Godine 0B91- odlikovan je $rdeno' sv- ne III stepena- Godine 0B9B- opravdao je .- ;ukoti povjerenje nadlenih novi' podvizi'a#eveliki' katero' :&okolo': napao je dva turska broda sa desantni' trupa'a koje su plovile za napu, u .otkavkazju- !edan brod je razbio, a drugi je zarobio- <a pokazanu sposobnost i hrabrost dobio je to' priliko' $rden sv- )or*a I; reda i unaprije*en u 5in kapetan + lajtnanta- .oslije toga je na brodu :.ariz: u zvanju ?lag + o?icira, pod ko'ando' ad'irala Grejga, plovio s ?loto' u voda'a ;erneI $ore% &ro#ni1 +lavni1 %#ela vi(ea%'iral Vu oti ,a ru+ e i+torio!ra:e 2 ne $o+to#i0 .oloaj ?lag + o?icira je bio vie po5asno zvanjeD dodjeljivano je, po pravilu, elitni' o?iciri'a, koje su ad'irali uzi'ali za svoju pratnju i zaduivali za sastave, signalizaciju i dei?rovanja- $kretno' i ?izi5ki dopadljivo' ;ukotiu stizala su i druga priznanja- >ako je, na pri'jer, 0B9A- godine upuen kao krur iz #ikolajeva u &ankt + .eterburg da rusko' caru #ikolaju .rvo' de'onstrira 'odele brodova- >ada ga je ruski suveren nagradio brilijantski' prsteno'- =io je to naro5iti znak panje i carevog priznanja o?iciru .etru ;ukotiu- >o rijetko priznanje uru5io 'u je li5no car #ikolaj, uz posebni dvorski cero'onijal- .o povratku u ko'andu Crno'orske ?lote dodijeljena 'u je na ko'andu ?regata : "rivan:- &ljedee 0BC8- godne zapovjednik je jedrenjaka :.oluks:, tipa brig- $vaj plovni objekt je sluio poglavito za obuku tru'anskih kadeta i garde'arina po crno'orski' pristaniti'a- <a njegovog zapovjednika su postavljani stari i iskusni :'orski vukovi:, zadueni za obuku i 5uvanje ivota buduih :'orjaka:Godine 0BC9- nalazi'o .etra ;ukotia kao zapovjednika korvete :&izopolj:- >e godine je krstario du abhaskih obala- Godinu dana kasnije ko'anduje isto' korveto' na potezu &evastopolj + =ujukdere /=os?or2, odakle prevozi desantne trupe u Jedosiju- <a po'orske zasluge i besprekorno obavljanje povjerenih 'u dunosti te godine je dobio jo jedno visoko odli5je + $rden sv- ;ladi'ira 4- stepena- >ako*e je od turskog sultana nagra*en <latno' 'edaljo'Godine 0AC4- .etar ;ukoti ko'anduje ?regato' : na: u eskadri kontraad'irala &kalovskog, tako*e po Crno' 'oru- .oslije dvije godine, 0AC@, ponovo je odre*en za zapovjednika ?regate : "rivan:, sada u eskadri kontraad'irala vinova- &redino' 0BC1- godine, 0B- jula unaprije*en je u 5in kapetana II ranga i odlikovan $rdeno' sv&tanislava II stepena>oko' 0BC1- i 0BCB- godine, .- ;ukoti je kao ko'andant ?regate :"nos: u5estvovao u guenju pobuna kod rijeke &o5e, >uapske i apsuho- <ati' je 0BCA- godine ko'andovao brodo' :>ri jerarha: plovei na relaciji od #ikolajeva do &evastopoljaestog dece'bra 0BCA- dobio je 5in kapetana I ranga, koji je po rangu predstavljao 5in kapetana bojnog broda- %skoro je po5etko' 0B48- godine raspore*en na novu dunost u eskadri kontraad'irala &tanjukoviaD prevozi desantne trupe iz Jedosije na isto5ne obale crno'orske, da bi zaposjele 'jesta pri rijeka'a >uapse i .sezuape- I u periodu

0B49 + 0B4A- godine ko'anduje isti' brodo' :>ri jerarha:, a zati' brodo' :Rostislav:- &ve postavljene zadatke i dalje je uspjeno obavljao- &toga je @dece'bra 0B49- dobio novo visoko priznanje- >ada je odlikovan $rdeno' sv- ne II stepena s 'a5evi'a- %slijedilo je poto' i avanzovanje- estog dece'bra 0B4Agodine proizveden je u 5in kontraad'irala i odre*en za ko'andanta luke u &evastopolju- &redino' 0B69- raspore*en je u I; ?lotsku diviziju- <a uspjene akcije i hrabrost pokazanu toko' 0B6CN64- godine na isto5ni' obala'a Crnog 'ora, 08?ebruara 0B64- nagra*en je $rdeno' sv- ;ladi'ira III stepena- $d 9A- 'aja te godine preko'andovan je u tab glavnog ko'andanta Crno'orske ?lote i crno'orskih luka#jegove sposobnosti posebno su dole do izraaja u operacija'a na 'oru za vrije'e 7ri'skog rata /0B6CN0B642, u sastavu Ietvrte divizije Crno'orske ?loteGodine 0B66- uslijedio je novi pre'jetaj- ,evetog juna te godine postavljen je u tab glavnog ko'andanta petrogradske luke 7rontat i C8- avgusta proizveden u 5in vicead'irala- #jegovo odsustvo se osjealo u Crno'orskoj ratnoj ?lotili, pa je C8- jula 0B6@- godine vraen na 7ri'D zbog naruenog zdravlja pre'jeten je iz operativne u pozadinsku slubuD i'enovan je za na5elnika crno'orskih ?lotnih ekipaa;eliki napori u po'orsko' ivotu koje je i'ao toko' uspjene vojni5ke karijere sukcesivno su ruinirali snani organiza' .etra ;ukotia- <asluni 'orjak, vicead'iral .etar ;ukoti dobio je 0C- juna 0B6B potonje visoko odlikovanje + $rden sv- &tanislava I stepena- =ilo je to tri godine prije odlaska u penziju- <apravo, 90'arta 0B@0- preveden je u rezervu- Godinu kasnije + 96- juna 0B@9- napustio je .etar Mihailov ;ukoti ovoze'aljski ivotI pored svih zasluga za rusku vojnu istoriju i ponosa za Grbalj i Crnu Goru to je iz njih ponikao, o vicead'iralu .etru ;ukotiu, i njegovi' ro*aci'a, ni u ruskoj istoriogra?iji, pa 5ak ni u vojnoj endiklopedistici, ne'a po'ena- I u naoj istoriogra?iji i leksikogra?iji su bili zane'areni vie od jednog vijeka3$a%i#er #e i+ti(ao %a +u n#e!ovi $re(i >%i!li ne!%a> i, Don#e!a Kra#a na Cetin#u ,a Ru+i#u ; &IFI!" I; #$; . ,I!"R, G"#"R F + F !># #> /C">I#!", 0B06 + ;IF#$, 0BA82G $ ;asiliju Ivanovu padijeru, ro*eno' 9@- aprila 0B06- godine u ,onje' 7raju kraj Cetinja, jedno' od istaknutih generala u Ruskoj vojsci sa tla Crne Gore, veo'a je 'alo pisano u naoj istoriogra?iji, leksikogra?iji, publicistici i urnalistici- % ruskoj leksikogra?iji i periodi5ni' publikacija'a pisano je poglavito povodo' generalove s'rti- .rije pojave naih priloga o ;asiliju Ivanovu padijeru, kod nas nepoznato' rusko' generalu artiljerije, koji je svoju vojni5ku karijeru zapo5eo 0BC4- godine i i'ao 'noge visoke vojne ?unkcije avanzujui do generalskog 5ina u Rusiji, postoje sa'o uzgredni i turi po'eni- .rvi po'en nalazi'o u legendi jedne ?otogra?ije ruskog :)eneralnog taba: u ;aravi, koju je obznanio ilustrovani list za pouku i zabavu :#e'anja:, koji je izlazio u =e5u /0BB1 + 0BBB2- % svesci br- C za 'art 0BBB- godine objavljena je na @8- stranici ove revije po'enuta ?otogra?ija Generaltaba Ruske vojske, onda sa sjedite' u ;aravi, koji je 5inilo devet visokih vojnih starjeina Carske Rusije, 'e*u koji'a je i spo'enuti general padijer /sa'o prezi'eno'2- % krae' prigodno' tekstu autora potpisanog inicijalno' :,:, iz'e*u ostalog, navodi seG :Me*u prisutni' *enerali'a je najpoznatija li5nost upravitelj .oljske, *eneral od kavelerije gro? Gurko, koji se za vrije'e rusko + turskog rata 0BB1- g- proslavioD preao je u sred zi'e pored sviju prepreka dva puta preko =alkanaGurko se rodio 0B98- godD *eneral in?anterije, baron 7ridener, slui ve 68 godinaD njegova gvozdena priroda i tvrda volja poznati su u 5itavoj ruskoj vojsci- =orio se u

svi' noviji' ratovi'a i to svuda sa uspjeho'- I ostali *enerali sudjelovali su u posljednje' ratu u 'anjoj ili vioj 'jeri:- $ nji'a, 'e*uti', kao ni o generalu padijeru, ne'a ni rije5i,rugi spo'en o generalu ;asiliju I- padijeru nalazi'o u nedavno objavljeni' 'e'oarski' spisi'a 'itropolita Mitro?ana =ana- .riliko' povratka iz &ankt + .eterburga, gdje je bio radi hirotonisanja aprila 0BB6- godine /tada je proizveden za arhiepiskopa cetinjskog2, u ;aravi se upoznao sa ruski' gubernatoro' .oljske generalo' Gurko' i sa dvanaest njegovih saradnika + generala, 'e*u koji'a je bio i general padijer- &lu5aj je htio, nai'e, da je priliko' Mitro?anovog boravka u gradu na #evi, tada pre'inula knjeginjica Marija, kerka crnogorskog suverena #ikole .rvog, pa je 'itropolit preuzeo njene ze'ne ostatke iz &ankt + .eterburga radi transporta do Cetinja- "vo kako 'itropolit Mitro?an =an opisuje susret sa legendarni' generalo' Gurko'G :% ;aravi, predusrio nas je gubernator Gurko- $vo je onaj 5uveni junak i vojskovo*a iz potonjega, 0B11- i 0B1B- god- protivu >uraka na =alkanu, rata- $n na' predstavi 09 njegovih generala i 'nogo drugih vojni5kih i gra*anskih dostojanstvenika- #a 5elu ove visoke gospode, sa 'nogi' svetenstvo' u odeda'a, bijae arhiepiskop varavski Feontije- .oslije obi5nog po'ena, koga u5ini g- Feontije sa svetenstvo', g- gubernator Gurko predloi na' da nji' iza*e'o iz vagona, govoreiG + ;i ete, jo 'alo, prijei u tu*u ze'lju /razu'ijeva ustriju2, pa sa' + veli + naredio da se, za pokojnicu i za ;as, opre'e dva naro5ita naa vagona, pa oni da ;as povezu 5ak do na obalu 'orsku, kako se ta'o, u tu*oj ze'lji, ne bi patili prenoenje' iz jednoga vagona u drugi.oto se 'itropolit crnogorski najljubaznije zahvalio generalu Gurku, pre'a kazivanju Mitro?ana =anaG :,vanajest vojnika, koji su sanduk pokojnice, iz jednog vagona u drugi, prenijeli, bijahu u crno /korotno2 obu5eni- .oto je ovako paradno, pokojnica preneena i vojni5ke joj po5asti u5injene, onda njegovo prevashoditelstvo g- gubernator 'eni predloi da u*e'o u novi, za 'ene odre*eni vagon- $vaj vagon /kupe2 ta'o bijae velik, kao najljepi salon- % nje'u, s na'a zajedno, uljegoe visokopreosveteni arhijepiskop Feontije, gubernator g- Gurko i njegovih 09 generala;lak se pokrenu i polee njegovo' obi5no' brzino' i varavska gospoda s na'a zajedno po*e- ,a na' u5ine veu po5ast, pratili su nas do izvjesne tacije:- Me*u prisutni' generali'a bio je i general padijer, sa koji' se 'itropolit Mitro?an upoznao u kupeu voza- Isticao je kako su njegovi preci :digli negda, iz Crne Gore, iz sela ,onjega 7raja na Cetinju u Rusiju:, pri 5e'u nije precizirao vrije'e njihovog e'igriranja3$a%i#er #e na $r+i'a no+io na#vei (rno!or+ i or%en/ o#i' !a #e ;?@?* o%li ovao n#a, Ni ola Mitro?an =an dodaje da je general padijer i'ao :na sebi prvi orden crnogorski + <vijezdu sa lento':- =io je to ,anilov orden I stepena, koji je, pre'a kazivanju padijerovo', dobio od knjaza #ikole I .etrovia + #jegoa, priliko' njegove prve posjete ruskoj prijestonici kraje' 0B@B- i po5etko' 0B@A- godine- ;asilije padijer je ro*en 9@- aprila 0B06- godine u porodici Ivana padijera, crnogorskog barjaktara#eizvjesno je kada 'u se otac preselio u Rusiju- .re'a neki' podaci'a, 'itropolit .etar .rvi .etrovi + #jego /01B4 + 0BC82 povjeravao je Ivanu padijeru neke vane politi5ko + diplo'atske 'isije- %5estvovao je barjaktar padijer u borbi Crnogoraca protivu ?rancuske vojske u =oki 7otorskoj /0B8@ + 0B0C2- #akon poraza #apoleonove vojske i ulaska austrougarskih trupa u =oku po dogovoru velesila, Ivan padijer je dopao austrijskog zatvora, zbog 5ega je .etar .rvi intervenisao kod austrijskih

okupacionih vlasti- #ai'e, u jedno' pis'u datirano' @N0B- juna 0B04- godine, .etar .rvi se obraa austrijsko' generalu Milutinoviu i, pored ostalog, kae 'u :da je Ivan padijer arestovan i 'nogo ostalijeh:, to je :gotovo cijeli narod dovelo u su'nju: /do revolta + pri'j- ,-M-2- .oslije ove ;ladi5ine intervencije barjaktar padijer je ubrzo oslobo*en iz austrijskog zatvora- % jedno' drugo' istorijsko' izvoru se navodiG .etar .rvi je 01- septe'bra 0B0@- godine :poslao u .etrograd poznatoga Ivana padijera s pis'i'a guverneru Miloradoviu, nadajui se da e 'u ovaj po'oi da ostvari svoje a'biciozne planove o preseljenju B88 Crnogoraca u Rusiju:- % drugoj deceniji (I( vijeka u5estale su :gladne godine:- .osebno su 0B06- i 0B01- godina bile nerodne zbog velikih sua- <bog toga su, u krajnjoj nudi i siro'atini, 'noge porodice spre'ne da idu :trbuho' za kruho':, da 'igriraju u bratsku, :jednorodnu i jednovjernu nau: Rusiju- Mitropolit .etar .rvi nerado se odlu5ivao na takve korake, svjestan da bioloki i populaciono slabe 'alu Crnu Goru.a,ipak, poslao je svog sinovca vojvodu &tanka .etrovia da preda za'olnicu i'peratoru leksandru .rvo'- % to' pis'u od B- 'aja 0B01- godine crnogorski vladika 'oli ruskog cara da se B88 crnogorskih podanika naseli u Eersonskoj guberniji- .o sve'u sudei, nije sa5ekan odgovor i odobrenje ruske strane, ve se sredino' 'aja te godine na tri la*e /gr5ko + ruskoj, autrijskoj i engleskoj2 ukrcalo u 7otoru nekoliko stotina porodica, 'e*u koji'a su bili svi ,onjokrajci osi' osa' porodica- Iz jednog izvjetaja saznaje'o da je putovanje trajalo oko @8 dana- #a putu su bili bez hljeba /jeli su penicu u zrnu2, a 'nogi su stradali od epide'ije /94 ih je u'rlo i ba5eno u 'ore, najvie staraca i djece2- .o5etko' jula stigli su u Carigrad i tu su se due zadrali, 5ekajui na povoljan vjetar na dalje' putu za $desu- .o svoj prilici, u Carigradu su ih sa5ekali vojvoda &tanko &tijepov .etrovi i barjaktar Ivan padijer- >rebalo je da iseljenike preuz'u i dalje predvode do odredita, gdje je bilo planirano da se nasele- % 'e*uvre'enu, izgleda, nije dobijena saglasnost ruskog ,vora, pa su na zauzi'anje ruskog poslanika u Carigradu turske vlasti sve tri la*e vratile sa =os?ora, navodno, zbog nedovoljno pripre'ljene i ispravne pasoke doku'entacije- >ako su se sve crnogorske porodice :zli i gori:, uz dosta izgubljenih od gladi i bolesti, 'orale vratiti u zavi5aj- .re'a jedno' zapisu ,onjokrajca Faza &avieva !abu5anina, u5esnika u zlosreno' lo'atanju do Carigrada i nazad, koji je obznanio Fazo )- .opovi 0A9@- godine, a u ko'e potresno opisuje ovu neuspjelu i tragi5no okon5anu :seobu:, &tanko .etrovi i Ivan padijer nijesu bili 'e*u povratnici'a, ve su ostali u Rusiji- &udei po citirano' pis'u, Ivan padijer je ostao duniko' :po @ talijerah na svakojega roba:, to e rei :po @ talijera na C88 donjokrajskih dua, to su preseljenici dobili od Rusije kao po'o, a vo*e /&tanko .etrovi i Ivan padijer + ,-M-2 zadrali za sebe, dok su ostali' crnogorski' ple'eni'a platiliIz jednog arhivskog doku'enta saznaje'o da je barjaktar Ivan padijer, crnogorski gra*anin, pri'ljen u rusko podanitvo C- oktobra 0B99- godine- >ragajui za podaci'a o generalu ;asiliju padijeru, :nae gore listu:, uspjeli s'o da identi?ikuje'o pregrt interesantnih podataka i personalija objelodanjenih u ruskoj periodi5noj ta'pi, koji o'oguavaju rekonstrukciju ivopisa ove zna5ajne li5nosti, porijeklo' iz ,onjeg 7raja, pokraj CetinjaGvo,%enovi #e u +re%n#o# oli +a'o+talno nauio n#e'a i a %i#elo' i :ran(u+ i #e,i .ovodo' s'rti ovog vojskovo*e Ruske ar'ije nekrologe je donijelo nekoliko onovre'enih ruskih periodi5nih publikacijaG Ruskij invalid, =irevaja gazeta i Ruskij

kalendar- ,eceniju kasnije e o generalu ;asiliju padijeru objaviti odrednicu i poznata enciklopedijska edicija Ruskij biogra?i5eskij slovar;asilije Ivanov/i52 padijer bio je artiljerijski general u Ruskoj vojsci i na5elnik artiljerije ;aravskog vojnog okruga- &a navrenih 01 godina, 0- juna 0BC9- stupio je u ple'iki puk, kasnije nazvan 7onstantinovo artiljerijsko u5ilite /po veliko' knezu 7onstantinu Ro'anovu2, koji je zavrio 0B- dece'bra 0BC4- godine i proizveden u podo?icira B- baterije 0B- artiljerijske brigade- #ove'bra 0BC1- godine proizveden je u 5in potporu5nika, a u junu 0B40- godine dobio je 5in poru5nika- % kasniji' ratovi'a se istakao, posebno u Ma*arskoj revoluciji 0B4B + 0B4A- godine, tako da je ?ebruara 0B68- godine unaprije*en u 5in kapetana#a po5etku 7ri'skog rata 0B64- godine ;asilije padijer se nalazio u sastavu jedinica koje su operativno djejstvovale na ,unavu, u5estvujui u 'nogi' bitka'a- <a hrabrost koju je pokazao u ovo' ratu, 98- jula 0B64- godine dobio je 5in potpukovnika- 7o'andovao je 9- baterijo' 0@- artiljerijske brigade sve do septe'bra 0B66- godine, kada su se ratne operacije prenijele s ,unava na 7ri'sko poluostrvo>a'o se padijer istakao sa svojo' baterijo' u bici na Crnoj rijeci 4- avgusta 0B66godine- <a hrabrost i vjetinu ratovanja pokazanu u toj bici dodijeljen 'u je $rden svne II stepena s 'a5evi'a;asilije padijer je u septe'bru 0B66- godine nai'enovan za ko'andira 6- bataljona 01- artiljerijske brigade- .ri odbrani &evastopolja padijer je u5estvovao kao ko'andir 4- baterije 01- artiljerijske brigade- $s'og aprila 0B@9- godine proizveden je u 5in pukovnika, da bi idue godine, 0B@C, bio i'enovan za ko'andira 91artiljerijske brigade- >o' brigado' je ko'andovao punih 04 godina i za to vrije'e /u aprilu 0B18- godine2 avanzovao je do 5ina general + 'ajora- <a ratne zasluge tih godina u5injen /u5ee u bitka'a kod rijeka l'e i Ierne2 + dobio je dva visoka odli5jaG $rden sv- ;ladi'ira I; stepena s 'a5evi'a i $rden sv- ne II stepena s 'a5evi'a- .o5etko' 0B11- godine i'enovan je za po'onika na5elnika artiljerije ;aravskog vojnog okruga, da bi poslije dva 'jeseca, 'arta 0B11, postao na5elnik 9ar'ijskog korpusavgusta 0BB8- godine ;asilije padijer je dobio 5in general + lajtnanta, a dvije godine docnije postavljen je za na5elnika artiljerije @- ar'ijskog korpusa- ,rugog aprila 0BBC- godine dobio je 'jesto na5elnika artiljerije 5itavog ;aravskog vojnog okruga i na toj dunosti je ostao pet godina- % 'e*uvre'enu su 'u dodijeljeni ordeniG =ijelog orla, sv- leksanda #evskog i sv- ;ladi'ira II stepena- ;asilije Ivanov padijer je 9A'aja 0BBB- unaprije*en u 5in generala artiljerije i uskoro zati' je penzionisan.osljednje dvije godine ivota proivio je u ;ilnu, na .ribaltiku, gdje 'u se zatvorio ivotni krug 99- aprila 0BA8- godine#>$ M- G;$<,"#$;I3 + G"#"R F + F !># #> /3"7FI3I, 0B64 + 0AC62G $d vre'ena uspostavljanja prvih crnogorsko + ruskih veza, u doba 'itropolita ,anila .etrovia #jegoa i i'peratora .etra ;elikog, po5etko' (;III vijeka, Crna Gora i =oka dale su vie zna'enitih i zaslunih vojskovo*a ruskoj ar'iji- I dr nto Gvozdenovi je dospio do 5ina ruskog sanitetskog general + lajtnanta- ,r nto Gvozdenovi se rodio 04- januara 0B64- godine u selu ;u5ji ,o /3eklii, optina Cetinje2, u poznatoj porodici koja je dala nekoliko istaknutih o?icira, prosvjetnih, kulturnih i nau5nih radnika- $tac 'u Miun /Mihailo2 ,u'eljin u5estvovao je u odbrani $stroga 0B69 + 6C- godine sa veliki' vojvodo' Mirko' .etrovie' #jegoe'- %brzo poslije toga poginuo je, tako da je 'ajka Mara, ro*ena 7alu*erovi, vodila brigu o vaspitavanju i kolovanju svog jedinca- kolovanje nta Gvozdenovia, u zavisnosti od drutveno + politi5kih prilika u koji'a je stasavao, bilo

je u osnovi neredovno- $snovno obrazovanje je stekao kod jednog privatnog u5itelja u rodni' 3eklii'a- $nda se upisao u tek osnovanu =ogosloviju na Cetinju, otvorenu 0B- septe'bra 0B@A- godine- .ripadao je prvoj generaciji cetinjskih srednjokolaca u kojoj se isticao darovitou- =io je odli5an u5enik- ;e u drugo' razredu :nau5io je od svoje volje i svoji' trudo' nje'a5ki i neto ?rancuski: + konstatuje Milan 7osti, rektor ovog najstarijeg srednjokolskog zavoda u Crnoj GoriGvo,%enovievi $o%vi,i u Aur 'eni#i i Man%"uri#i %oni#eli +u 'u +lavu vr+no! ratni a 2 vo#+ ovo.e 7ao srednjokolac, nto Gvozdenovi nau5io je i italijanski jezik kod pro?esora Ilije =eare- #a zauzi'anje M- 7ostia kod crnogorskog knjaza #ikole .etrovia #jegoa, pri svretku kolske 0B10N19- godine odre*ena su 5etvorica u5enika =ogoslovije da nastave kolovanje u inostranstvu- .o zavretku III, zavrenog razreda odre*ena su trojica abiturijenata :da po*u u Rusiju u duhovnu akade'iju: /Mitar =aki, Marko ,ragovi i !ovan #ikoli2- Ietvrti kandidat + nto Gvozdenovi je, pak, po zavretku II razreda odre*en za izu5avanje 'edicinskih nauka.o dolasku u Moskvu Gvozdenovi je na ?akultetu stekao lijep ugled- &tudirao je 'edicinu kod 5uvenog pro?esora dr &ergeja .etrovi5a =otkina- nto je osvajao novu sredinu ?izi5ki' izgledo', inteligencijo', obrazovanje' i poznavanje' jezika7oliko je uvaavan 'e*u pro?esori'a i studenti'a najrje5itije govori i podatak da je nakon prve godine u studentskoj delegaciji :I'peratorskog Moskovskog univerziteta: u5estvovao na svjetski' studentski' kongresi'a u =erlinu i Fondonu& jeseni 0B16- godine, u jeku Eercegova5kog ustanka, u ko'e su Crnogorci aktivno u5estvovali, - Gvozdenovi se vraa u Crnu Goru da sudjeluje u ovo' oslobodila5ko' ratu protiv >uraka- #jegov povratak koincidira sa dolasko' na Cetinje ;ilije'a ,ej's &til'ana, dopisnika londonskog :>aj'sa:, ina5e a'eri5kog diplo'ate, slikara i publiciste- Crnogorski suveren je Gvozdenovia odredio &til'anu za pratioca i drago'ana- $n 'u je bio :vo*a i prevodilac: u po5etku u 7rivoija'a, Grahovu i .ri'orju, zati' kroz crnogorske varoi pod >ursko' /&pu, .odgorica2 i u &kadru, 'a koliko da je to bilo skop5ano s riziko' i ivotni' opasnosti'a da u nje'u >urci ne prepoznaju Crnogorca, iako 'u je ruski paso obezbje*ivao izvjesni i'unitet7asnije e &til'an u svojoj knjizi :Eerzegovina and the Fate %prising: /Fondon, 0B112 sa pijeteto' spo'injati crnogorskog 'edicinara i isticati njegovu hrabrost i snalaljivost7ada je &til'an u proljee 0B1@- napustio crnogorsko i hercegova5ko podneblje, nto Gvozdenovi se neko vrije'e priklju5uje ;u5edolskoj 5eti i sastavu Cucko + 3eklikog bataljona koji je u5estvovao u opsadi #ikia- %5estvovao je u neki' okraji'a protivu >uraka, i to su 'u bila prva :ratna krtenja: koja e ga docnije kao aktivnog u5esnika i sudionika voditi u est ratova, od .levne i !edrena, kroz >urk'eniju do .ort + rtura, na ,aleko' istoku- #jegovi podvizi kod Geok + >epe u >urk'eniji i Fiao + !enga u Manduriji obezbijedie 'u slavu vrsnog ratnika + vojskovo*e i donijeti 'u priznanja<apravo, sredino' 0B1@- Gvozdenovi iznova, po nare*enju knjaza #ikole, putuje u Rusiju da nastavi studije- %brzo je, 'e*uti', uslijedio novi prekid u njegovo' redovno' studiranju- Razbuktao se rusko + turski rat /0B11 + 0B1B2, u ko'e su u5estvovale i balkanske draveG Crna Gora, &rbija i Ru'unija- Gvozdenovi je 09jula 0B11, kao dobrovoljac, od strane Ruskog drutva Crvenog krsta upuen u =ugarsku- %5estvovao je u sanitetski' ekipa'a Ruske vojske koju je uspjeno vodio

general Gurko, na bugarski' bojiti'a od .levne do Jilipopolja i !edrena- 7ada je rat okon5an &an + &te?anski' 'iro' /0B1B2, nto Gvozdenovi je C- septe'bra 0B1B, za zasluge, dobio visoka ratna odlikovanja, a pola godine docnije Glavni odbor Ruskog Crvenog krsta 0C- 'arta 0B1A- dodijelio 'u je svoje najvie priznanjento Gvozdenov je diplo'irao C0- 'aja 0B1A- godine- .o zavretku studija, ukazo' cara leksandra II, od 90- avgusta 0B1A- postavljen je na dunost :'la*eg ljekara: u ;ojno + 'edicinskoj upravi 7avkaskog vojnog okruga- $ 'otivi'a koji su ga naveli da se prihvati :ruske vojni5ke slube: i da se uklju5i u ahar + tekinsku ekspediciju, Gvozdenovi je zabiljeioG :=udui da sa' ne davno ostavio univerzitetsku ska'iju, cilj 'i je bio, razu'ije se, da se prakticira' u hirurgijiD a s druge strane da vidi' tu 5udnovatu ze'lju, o kojoj su tolike uase pri5ali, i u kojoj su nekolike ruske vojni5ke ekspedicije poginule i sa svije' unitene, ili ruko' neprijatelja ili od prirodnijeh prepreka kaoG vruine, e*i, gladi-: 7ratko vrije'e bio je na hirurkoj praksi u vojnoj bolnici u >bilisiju- >oko' 0BB8'ijenjao je vie ?or'acijskih jedinicaG ?ebruara 0BB8- bio je raspore*en u 0@CFenkoranski pukD zati' od 9C- aprila do 09- dece'bra iste godine bio je odredni ljekar vojske <akaspijske oblastiG prvo ,agestanskog puka, pa .oltavskog konji5kog pukaO$u+toio #e >Ca+ino> u Monte Karlu $a i,na#'io (i#eli vo, %a &i +ti!ao na $ro,iv u u Varavu % dece'bru, Gvozdenovi je preko'andovan u tab generala in?anterije Mihaila ,i'itrijevi5a &kobeljeva /0B4C + 0BB92, glavnoko'andujueg ekspedicionog korpusa koji je dobio specijalni zadatak da u >urk'enskoj 0BB8 + 0BB0- godine pokori borbeni srednjoazijski narod har + >ekince- Glavne operacije su izvo*ene od sredine dece'bra 0BB8- do sredine januara 0BB0- #ajvanija ?orti?ikacija Geok + >epe je osvojena 09- januara 0BB0, poslije 99 dana opsade- .o takti5ki razra*eno' i :'ate'ati5ki izra5unato': planu, napadale su jedinice Ruske vojske sa tri straneD s jugoistoka jedinice pukovnika 7zelkova, a s jugozapadne pukovnika EajdarovaGvozdenovi je vodio biljeke o ratni' okraji'a, opisivao sva vanija zbivanja, tako da je na osnovu njegove knjige prili5no jednostavno rekonstruisati pojedinosti kako je osvojena 5uvena tvr*ava i kako je slo'ljen otpor >ekinaca u koje'u su ovi pretrpjeli velike gubitke + oko B888 :ra5unajui 'e*u nji'a ne 'ali broj *ece i ena:- % &kobeljevoj ekpsediciji dr nto Gvozdenovi se istakao pri'jerno' hrabrou i ratni5ko' vjetino' + na5inio je pravi podvig- % najkriti5niji' trenuci'a za jedinice generala &kobeljeva, priliko' napada na po'enuto utvr*enje, poslije znatnih gubitaka ruskih vojnika i o?icirskog kadra, budui da su poginula dva ljekara i a trei ranjen, Gvozdenovi je postao tabni ljekar- %z to, u borba'a kod Geok + >epe poginulo je ili ranjeno pet ordonansa + o?icira, pa je na njega doao :red: da pokua izvrenje prenoenja nare*enja vrhovnog ko'andanta preko izuzetno topogra?ski nepovoljnog terena /brisani prostor2- .osluila ga je ratna srea, uspio je da :prenese nare*enje:, i u odsudno' 5asu, kada je poginuo ko'andant bataljona, preuzeo je ko'andu i uspio sa svoji' jedinica'a na juri da prvi upadne u teko osvojivu tvr*avu<a taj podvig general &kobeljev unaprijedio je Gvozdenovia u 5in 'ajora i poklonio 'u dragocjeni pancirni oklop- #a njegov predlog dobio je i visoka odlikovanja- .o zavretku ahar + tekinske ekspedicije, general M- ,- &kobeljev vratio se triju'?alno u Moskvu, gdje 'u je prire*en veli5anstveni do5ek- &a nji' su, pored ostalih, bili i e? taba novoproizvedeni general 7uropatkin i tabni ljekar Gvozdenovi- &kobeljev je 'nogo cijenio i volio nta GvozdenoviaD uveo ga je u visoko 'oskovsko drutvo, preko kojeg je on doao u kontakt i sa vani' politi5ki' li5nosti'a ondanje Moskve

i .etrograda- &kobeljev je ubrzo u'ro /0BB92, to je Gvozdenovia viestruko pogodilo zbog 'e*usobno 5vrsto uspostavljenih prijateljskih veza- #akon toga, 7onji5ki puk, u ko'e je nto sluio, pre'jeten je iz Moskve u Mlavu, kod ;arave>o je bila nova prilika da se Gvozdenovi upozna i s aristokratski' krugovi'a u .oljskoj, koji su ga tako*e lijepo pri'ili- % vrije'e godinjih od'ora dr nto Gvozdenovi je redovno odlazio :za granico':, kakve su bile i preporuke nadlenih vlasti#aj5ee ih je provodio u Jrancuskoj, preteno u .arizu- Iesto je boravio na zurnoj obali u #ici i drugi' rekreativni' turisti5ki' centri'a- <a vrije'e jednog godinjeg od'ora iz radoznalosti se obreo u :Casino: u Monte 7arluD upustio se u kocku i toko' nekoliko dana igre na ruletu dobio basnoslovnu nov5anu su'u- .oto je u .arizu zakasnio na voz, da bi blagovre'eno stigao na slubu u ;aravu, gdje 'u se nalazio garnizon, i izbjegao sankcije, bio je prinu*en da naru5i vanrednu ko'poziciju kod ?rancuske eljeznice- 7o'pozicija od jednog vagona s jedni' jedini' putniko' + dr - Gvozdenovie' + otpravljena je sa jedne stanice u blizini .ariza i stigla u predvi*eno vrije'e da ne bi 'ajor Gvozdenovi zakasnio na posao- $vaj istiniti doga*aj vre'eno' je prerastao u legendu koja je dobijala i razne senzacionalne verzije- #avodno, i sa' Gvozdenovi je pri5ao da e to biti :jedina stvar koju e svijet zapa'titi: o nje'u- $vaj :doga*aj: za 'ajora dr - Gvozdenovia bio je, 'e*uti', ?atalan- &krenuo ga je sa perspektivnog puta i vojni5ke karijere- % .etrogradu se nalazio u drutvu velikih ruskih kneeva, carevih ro*aka, koji su prire*ivali po'pezne prije'e- Mnogi prije'i su prire*ivani u 5ast Gvozdenovia + junaka iz bitke za Geok + >epe, a, uz to, i :junaka iz Monte 7arla:- 7ocka je bila onda u 'odi kod petrogradskih aristokrata- Mada Gvozdenovi nije znao hazardne igre, redovno je u5estvovao u nji'a i, razu'ljivo, izgubio sav ste5eni i'etak- $vo je uticalo na njegovu vojni5ku karijeru=io #e na elu Mini+tar+ o! +av#eta $oton#e (rno!or+ e Kral#ev+ e vla%e u i,&#e!litu .reao je iz vojne u poluvojnu slubu u .etrogradu- .enzionisan je 0A88- godine&redino' prve decenije (( vijeka i'perijalisti5ki interesi carske Rusije i !apana sukobili su se na ,aleko' istoku- Izbio je rusko + japanski rat- >ada je dr Gvozdenovi reaktiviran- Godine 0A84- pozvao ga je general od in?anterije leksej #ikolajevi5 7uropatkin /0B46 + 0A962 da u5estvuje u oruano' pohodu ruskih suvoze'nih snaga na Manduriju- &tari ratnik je poziv svesrdno prihvatio- .rije odlaska pri'ila ga je i i carica Marija Jjodorovna- % po5etku, jo dok se rusko + japanski rat nije razbuktao, dr Gvozdenovi je postavljen za e?a saniteta korpusa general + lajtnanta .-7- Renenka'p?a /0B64 + 0A0B2, u Manduriji, ubrzo je preao u Glavni tab vrhovnog ko'andanta generala 7uropatkina, ratnog druga iz ahal + tekinske ekspedicije- I u ovo' ratu ponekad se nalazio na prvoj borbenoj liniji#aro5ito se istakao u bici kod grada Fiao + !anga, nedaleko od Mugdena- >o' priliko' je ranjen, kontuzovan i ostao je invalid- ,obio je 5in general + lajtnanta- .o okon5anju rata ponovo je penzionisan 0A8@- godine- General nto Gvozdenovi se na Cetinje vratio kraje' 0A00- godine u jeku pripre'a za .rvi balkanski rat- %5estvovao je u balkanski' ratovi'a kao a*utant i savjetnik kralja #ikole I- %o5i .rvog svjetskog rata, 0A04, otputovao je u .ariz- Iako crnogorski dravljanin i ruski general, postavljen je u ?rancuskoj savezni5koj vojsci za po'onika e?a saniteta svih ?rancuskih ar'ija u Glavno' tabu, 5ije je sjedite bilo u Ro'ijiu, nado'ak .ariza#a toj dunosti ostaje do jeseni 0A06- 7raje' te godine ponovo se naao na Cetinju,

prihvatajui raniju dunost u kraljevskoj rezidenciji- .o5etko' januara 0A0@- odlazi sa kralje' #ikolo' u e'igraciju u Jrancusku i igra zna5ajnu ulogu u izbjegli5koj vladi.rati kralja priliko' obilazaka savezni5kih jedinica, susreta sa predsjedniko' Republike Jrancuske .oenkareo' i drugi' visoki' politi5ki' i diplo'atski' li5nosti'a, o 5e'u su savre'enici, dr .ero o i drugi, ostavili odre*ena svjedo5anstva&redino' 0A0B- dr nto Gvozdenovi postao je izvanredan poslanik i opuno'oeni 'inistar 7raljevine Crne Gore u ;aingtonu, nakon to 'u je po5etko' jula vlada &jedinjenih 'eri5kih ,rava dala agre'an- %prkos o'etanji'a koja je 5inio Fjuba Mihailovi, srpski poslanik u ;aingtonu, i pokuaji'a paralisanja njegovog rada od strane :Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje: na 5elu s ndrijo' Radovie', Gvozdenovi je na novoj dunosti pokazao vrijedne rezultate- $n je razvio ivu aktivnost u & ,- $rganizovao je tzv- Crnogorski dan u ;aingtonu, postavio je uglednog 'erikanca ;ilija'a ,iksa za crnogorskog konzula u #jujorku, koji se ove ?unkcije pri'io upravo poslije konsultacije s a'eri5ki' predsjedniko' ;udro ;ilsono'D povezivao se sa crnogorski' kolonija'a- #a ovoj dunosti Gvozdenovi je ostao do 0A0A- godine#a 'irovnoj kon?erenciji u ;ersaju, kod .ariza, 0A0A- bio je odre*en za 5lana crnogorske delegacije- ,elegaciji nije o'ogueno da u5estvuje u radu kon?erencije, ali je Gvozdenovi ipak uspio da @- 'arta 0A0A, izloi deklaraciju svoje vlade pred &avjeto' desetorice, koji je pri'io i sasluao crnogorsku delegaciju na 5elu sa Gvozdenovie'- >ri godine kasnije, na 'e*unarodnoj "kono'skoj kon?erenciji u )enovi /0A992 Gvozdenovi je uspostavio prisne kontakte sa sovjetski' 'inistro' spoljnih poslova G-;- Ii5erino' i 'inistro' + predsjedniko' bugarske vlade &ta'bolijski'.oslije s'rti kralja #ikole /7ap de ntib, 0A902, kraljica Milena, kao na'jesnica :kraljevske vlasti:, u i'e Mihaila I, generala Gvozdenovia, izvanrednog poslanika i opuno'oenog 'inistra, postavila je 9C- oktobra 0A99- za predsjednika Ministarskog savjeta potonje crnogorske vlade u izbjeglitu, i na toj ?unkciji je ostao do 0A96, kada prestaje njena djelatnost,r nto Gvozdenovi se vratio u !ugoslaviju 0A96, kada je penzionisan na osnovu starog crnogorskog zakona /sa 'alo' penzijo'H2- .oto' je ivio neko vrije'e u =eogradu /do 0ACC2, a onda se posljednji put vraa u rodni kraj gdje proivljava posljednje dvije godine pored svojih ro*aka u ;u5je' ,olu- /#ije zasnivao porodicu2%'ro je u rodno' 'jestu 9- septe'bra 0AC6- godine, gdje je sahranjen na seosko' groblju pored svojih predaka- #jegovu s'rt su zabiljeili 'nogi listovi i 5asopisi- % pos'rtni' slovi'a, nekrolozi'a dakle, isticani su ivotni put i zasluge ovog neobi5nog CrnogorcaU o+o&i !enerala Gvo,%enovia +te le +u +e +ve o+o&ine o#+tva/ vitetva i !o+$o%+tva Iini se, nije suvino da donese'o jedan dio veo'a zani'ljivog a neobjavljenog nekrologa, koji je odrao brigadni general i senator .etar Milov Martinovi /Cetinje, 0BB0 + 0A482, koji, iz'e*u ostalog, isti5eG :,a su sve vrline, sve osobine 5ojstva, vitetva i gospodstva bile nale u osobi general nta svoje olikotvorenje:- I da je dovoljno bilo spo'enuti njegovo i'e, pa da to izazove predstavu o idealno' tipu jednog savrenog kuia i :gospodina:- $svjeavajui uspo'enu na najvanije detalje Gvozdenovievog :svijetlog ivota i rada:, Martinovi svoj oprotajni govor zavrava rije5i'aG :Kivio je i radio kao 5ovjek, kao vitez, kao rijetki rodoljub, kao idealni drug

i prijatelj, kao savreni dentl'en i gospodin, jedno' rije5ju + kao pri'jer crnogorskog 5ojstva i junatva:General dr nto Gvozdenovi za svoje vojni5ke zasluge u oslobodila5ki' ratovi'a ugroene do'ovine i njenih porobljenih susjeda i u Ruskoj vojsci dobio je veliki broj odlikovanja i drugih priznanja, 'e*u koji'a treba spo'enutiG crnogorska /$rden knjaza ,anila .rvog + III i I; stepena2D ruska /sv- &tanislava I i III stepena s 'a5evi'a, sv- ;ladi'ira III i I; stepena s 'a5evi'a, sv- ne III stepena2 i persijska /.ersijskog lava i &unca III stepena2- %z to, bio je dobitnik ruskih 'edalja + bronzanih /na ndrijevskoj i Georgijevskoj lenti + uz uspo'enu na rat 0B11 + 0B1B2, srebrne na Georgijevskoj lenti + za u5ee u osvajanju tvr*ave Geok + >epe, na leksandrovskoj lenti + za sjeanje na leksandra >reegD i crnogorskih + srebrne, za hrabrost i bronzane, za u5ee u oslobodila5ki' ratovi'a 0B16 + 0B1B- godine<avravajui curriculu' vitae dr nta Gvozdenovia, u'jesto zaklju5ka treba reiG i'ao je nesvakidanji ivotni put, osoben u vojni5koj karijeri, interesantan u politi5ko' i diplo'atsko', a nadasve u privatno' ivotu, koji je bio tako rei 'isteriozan, pa je i stoga uao u legenduGeneral nto Gvozdenovi je zna5ajan i po svo' knjievno + publicisti5ko' i prevodila5ko' radu- .o to'e e se spo'injati u istoriji crnogorske knjievnosti#apisao je :7ratke putne biljeke:- Iz 7ri'a u >urk'eniju + &rednja zija i uspo'ene o *eneralu M- &kobeljevu i ha + takinskoj ekspediciji, koje je prvobitno ta'pao u beogradsko' 5asopisu :$tadbina: /0BB92, a zati', na insistiranje poznanika i prijatelja, preta'pao u posebnu knjigu poslije gotovo pet decenija / =eograd, 0A9A2- $vi zapisi o Gvozdenovievi' putovanji'aD kako to na jedno' 'jestu lijepo re5e knjievnik Iedo ;ukovi :izviru iz ivota koji je sa' po sebi izuzetna avantura:- I pored odre*enih za'jerki koje je svojevre'eno davala stru5na kritika, Gvozdenoviev putopis spada 'e*u najbolja putopisno + 'e'oarska djela crnogorske knjievnosti- >o je, svakako, i bio razlog da knjievnik i akade'ik Iedo ;ukovi u5vrsti neke odlo'ke iz Gvozdenovievih :7ratkih putnih biljeaka: /glave II i III2 u antologijski izbor putopisno + 'e'oarske literature Crne Gore koji je objavila titogradska izdava5ka kua :.objeda: u svojoj reprezentativnoj ediciji :Fu5a:- ntologi5ar isti5e da :putopisni djelovi Gvozdenovieve knjige otkrivaju njegovo istan5ano osjeanje za prirodu i istorijske 'ijene 5ije tragove zapaa u krajevi'a i 'jesti'a usputni':, i dodaje + :to je sloeno osjeanje na5itanog, radoznalog 5ovjeka, koji je i ljekar i 'atar, koji se podaje prisjeanji'a iz literature ali i li5no', osobeno' zanosu:- #a kraju, ;ukovi zaklju5ujeG :Iako u5esnik osvaja5kog pohoda, autor putopisa + kao ljekar i hu'anist + duboko doivljava i ono strahotno nali5je vojevanja /ili, bolje re5eno, njegovo pravo lice2, te u svoji' zapisi'a stavlja na iste terazije heroiku i ljudsku patnju:Gvozdenovi je bio 5ovjek irokog enciklopedijskog obrazovanja i visoke kulture- =io je poliglota- Govorio je najglavnije evropske jezikeG ruski, ?rancuski, nje'a5ki, engleski, italijanski- 7ao to je ve istaknuto, bavio se i prevo*enje'- .reveo je &til'ana :naro5itog korespondenta: londonskog :>aj'sa:, koji je, kao svjedok doga*aja i zbivanja na hercegova5ko' ratitu 0B1@- godine :rasvijetlio pobjede i razloge, iznio li5nosti, opise ovog zna5ajnog dijela istorije, nepristrasno, bez predrasuda i sa duboki' uivljavanje' u sutinu stvari i doga*aja i na taj na5in objektivno in?or'isao englesku i svjetsku javnostAvr%ilo +e a / %a #e a,ino u Monte Karlu a%a !a #e Gvo,%enovi i+$ra,nio i+ta ao (rni &ar#a

7valitetu &til'anove knjige doprinio je svakako i Gvozdenovi, kao njegov pratilac i tu'a5, koji 'u je pruao solidne in?or'acije o svi' pojedinosti'a- !er, objektivno uzev, nijedan stranac ne bi 'ogao dovoljno spoznati stvarnost, bez obzira na ja5inu i 'o vlastitih opservacija, kada ne bi i'ao takvu saradnju$ ivotu i djelu generala nta Gvozdenovia u nas je relativno 'alo pisano- >o svjedo5i i bibliogra?ija koju daje'o u prilogu, pogotovo to u navedenoj literaturi i'a i e?e'ernih jedinica i sadraja- #ije obuhvaen ni pojedini' enciklopedija'a i biogra?ski' i leksikogra?ski' izdanji'a sve do drugog izdanja :"nciklopedije !ugoslavije:- $ nje'u je, 'e*uti', u inostranoj ta'pi vie pisano- <ani'ljivo je istai da je Gvozdenovi privukao panju dvojice 'uzi5araItalijanski 'uzi5ar #ikola <epila ko'ponovala je za klavir :Jantasti5ne re'iniscencije iz Monte 7arla:, u 5ast boravka u ovo' ekskluzivno' 'jestu tada 'ajora Gvozdenovia- I ruski 'uzi5ar Gluvic sa5inio je vie ko'pozicija posveenih generalu ntu Gvozdenoviu% naoj urnalistici, publicistici, pa i istoriogra?iji, o generalu Gvozdenovu nerijetko je pisano nerealno i sa pretjerivanje', uz isticanje nekih nje'u nesvojstvenih osobenosti i sa senzacionalisti5ki' predstavljanje' nekih njegovih :poteza:- >ako, na pri'jer, jedan njegov biogra?, po obrazovanju istori5ar + naglaavao je vezano za jednu uzgrednu kocka+rsku avanturu dr nta Gvozdenovia da je on, navodno, jedno' priliko' :ispraznio: kockarnicu Monte 7arlo i da je nakon toga na kockarnici vijao crni barjak, to je, iako nonsens, ponavljano u novina'a vie puta- /7oliko na' je znano, jedino se u Crnoj Gori, i dijelo' u &rbiji, u prolosti crni barjak stavljao na iskopane kue, tj- na do'ove koje su gubile jedince sinoveH2 <ar je 'ogue ovako pisati o jedno' ugledno' generalu, piscu i visoko' intelektualcuH .redstavljati ga kao pri'itivnog bogataa koji eto i'a toliko rubalja da nji'a ka?u kuvaH ;aljda, pa'etni i inteligentni ljudi ne vjeruju ovakvi' gluposti'a!$; # .$.$;I3 FI.$; C + G"#"R F M !$R /Gra*ani, Cetinje, 0B6@ + .ariz, 0A0A2G !ovan .opovi + Fipovac je neobi5no zani'ljiva li5nost s kraja (I( i po5etko' (( vijeka- =io je izgnanik, pjesnik i putopisac, nadasve rodoljub i poznati ratnik, junak sa balkanskih i ruskih evro + azijskih ratita- % ivotu posveeno' vojnoj karijeri avanzovao je do 5ina general + 'ajora ruske vojske- % intelektualno + spisateljsko' radu ostavio je traga u pjesnitvu, prozno' stvaralatvu i nau5no' opisu- Ro*en je u Gra*ani'a 04- juna 0B6@- godine, nedaleko od Cetinja, u porodici )ura /)oka2 .opovia, koji je, kao okorjeli protivnik rei'a knjaza ,anila .rvog .etrovia + #jegoa, bio prinu*en da napusti svoje pito'o parohijalno 'jesto Gra*ani i Crnu Goru 0B61- godine i e'igrira u ustriju, koja je drala =oku 7otorsku i ,al'aciju pod svojo' vladavino'- Mijenjajui 'jesto boravka od 7otora do <adra i od <agreba do =eograda, sobo' je, nor'alno, vodio i svoju porodicu, dakako i sina !ovana, koji je za kolovanje koristio privre'ena 'jesta porodi5nog boravka$snovnu kolu je zapo5eo u 7otoru a zavrio u <adruD gi'naziju je po5eo u <agrebu a zavrio je u =eogradu- .o zavretku srednje kole, studije je zapo5eo na Moskovsko' univerzietu, koje je na treoj godini napustio radi u5estvovanja u Eercegova5ko' ustanku protiv >uraka 0B16- godine- #ai'e, kada su se oglasile prve oslobodila5ke puke u ovo' ustanku, !ovan .opovi + Fipovac je sakupio dobrovolja5ku o'ladinsku 5etu i pohitao svoji' sunarodnici'a- Iako 'lad ratnik, koji okuava ratnu sreu u jedno' oslobodila5ko' borbeno' pokretu, istakao se u vie bitaka i od po5etka zadobio slavu hrabrog ratnika- Godine 0B1@, kada je po5eo :;elji rat:, borio se protiv $s'anlija u redovi'a Crnogorske vojske- I tada je, kao dvadesetogodinjak, u borbi Crnogoraca sa >urci'a na Roga'i'a, blizu .odgorice,

pokazao izvanrednu li5nu hrabrost- <a pokazanu hrabrost dobio je <latnu $bilia 'edalju7raje' 0B11- i po5etko' 0B1B- godine stupio je u Rusku vojsku- &jajne vrline ispoljio je !ovan .opovi u to' rusko + tursko' ratu, to je posebno dolo do izraaja na bugarski' popriti'a oko .levne- 7asnije je uzeo u5ea u vie bitaka na kavkasko' ratitu, u "rivansko' puku- .riliko' +napada na vlijar, ko'andovao je tzv- lovci'a, i sa nji'a prvi zauzeo avlijarsku tvr*avu i za to bio je odlikovan visoki' ratni' $rdeno' sv- Georgija I; stepena)rialo +e %a #e Li$ova( o%li ovan or%eno' o#i >u 'ilion ru+ e ar'i#e> ne no+i ni#e%an o:i(ir .od ,eve + =ojnuo', sa svoji' lovci'a, oduzeo je od >uraka osa' oru*a i C9 paketa 'unicije- >ada je pobio ili zarobio ko'pletnu tursku posadu- I ovo' priliko' je dobio visoko ratno odlikovanje + ratni $rden sv- Georgija I stepenao podvizi'a !ovana .opovia + Fipovca, hroni5ar je u :Glasu Crnogorca: pisaoG :Fipovac je u sve ratove bio ko'andir izgubljene djece- .od vlijar, prvi se popeo i posjekao turskog ko'andanta, zato je dobio 7rst sv- )or*a I; sreda- #a ,ebojnu, 0B1B- godine oteo je osa' topova i zarobio sve topnike, zato je dobio 7rst sv- )or*a I stepena, br- 04, kojega ne nosi nijedan o?icir u 'ilion ruske ar'ije:#avo*enje ovog visokog odlikovanja i tvr*enje da ga ne'a :nijedan o?icir u 'ilion ruske ar'ade: je, svakako, pretjerivanje- <vu5i krajnje nerealno i ne'a potvrdu u ruskoj istoriogra?iji--!- .opovi + Fipovac se istakao kasnije priliko' zauzea "rzeru'a i bio unaprije*en u vii 5in grenadirske gvardije i nakon toga poloio je ispit za o?icira- Godine 0B1AN0BB8- uzeo je !ovan Fipovac u5ea u hal + tekinskoj ekspediciji pod ko'ando' generala Fo'akina- I tada se istakao kao neustraivi ratnik- =io je prvi priliko' napada na ,engilj + >epe 9B- avgusta- >ada je na 5elu lovaca, ispred 0@6 boraca, zauzeo vane strateke pozicije i o'oguio ostali' jedinica'a da u*u i ovladaju ovo' jako' ?orti?ikacijo'- I tada je nagra*en visoki' odlikovanje' + $rdeno' sv- ;ladi'ira I; stepena sa 'a5evi'a i lento'- %5esnik u toj ekspediciji ;- - >uga + Mirza =aranovski pisao je u svoji' uspo'ena'a da su .opovievi lovci, idui u napad, pjevajui uli u naselje kavkaskih gortaka- .o povratku iz <akaspijskih krajeva, !ovan .opovi + Fipovac je stupio u #ikolajevsko inenjerijsko u5ilite, ali je 0BB9- godine napustio rusku slubu radi u5ea u ustanku =osne i Eercegovine protiv ustro + %garske Monarhije- >urska vlada ga je tada nagradila $rdeno' $s'anlije II stepena, a austrougarska vlast osudila na s'rt u odsustvu7ada je ustanak uguen, .opovi se vratio u Crnu Goru, gdje se prihvatio dunosti instruktora Crnogorske vojske i bio postavljen na ?unkciju a*utanta crnogorskog suverena #ikole I .etrovia + #jegoa#a vijest o =okeko' /7rivoijsko'2 ustanku 0BB9-godine, !ovan .opovi je sakupio 01 crnogorskih dobrovoljaca + pe5albara u =ugarskoj, i sa nji' pourio da pritekne u po'o svojoj brai 7rivoijani'a- &rbijanske vlasti su ga, 'e*uti', osujetile da blagovre'eno stigne na bokeljsko + austrijsko ratite- 7od Ivanjice su ga, zapravo, uhapsile, i poto je bio ruski pukovnik i dravljanin, prognale u =ugarsku- !ovan .opovi se nije 'irio sa ovakvi' ponaanje' srbijanskih vlasti, pa je ponovo pokuao da se do'ogne do'ovine- $voga puta je uspio da se prebaci u Crnu Goru, u kojoj je ostao od 0BBC- do 0BAB- godine- 7njaz #ikola ga je ljubazno pri'io i nai'enovao za svog a*utanta i 'arala ,vora na Cetinju- Godine 0BA8- dodijelio 'u je najvii 5in u Crnogorsku vojsci + 5in brigadira-

Godine 0A8C- !- .opovi + Fipovac ponovo stupa u rusku vojnu slubu sa 5ino' pukovnika gvardije na dunost ko'andanta bataljona u grenadirskoj gvardiji- kada je naredne godine, 0A84, po5eo rusko + japanski rat, .opovi se obreo na ratitu ,alekog istoka, prethodno odbivi ponudu da bude zapovjednik jednog puka koji se nalazi u evropsko' dijelu Rusije- % rusko + japansko' ratu bio je raspore*en u tab ko'andanta Mandurske ar'ije, za izvravanje zadatka :od posebne vanosti i povjerenja:- .oslije >juren5enske bitke privre'eno je ko'andovao 99isto5nosibirski' pjeadijski' puko'- .riliko' ;?angouske operacije, ko'andant Mandurske ar'ije, s'atrajui Fipovca vjeti' ratniko' u planinsko' ratovanju, stavio ga je na raspolaganje generalu takeljbergu, koji 'u je povjerio da ko'anduje odstupnico' odreda generala Glaskoa- % jedno' od estokih okraja !ovan .opovi je ranjen u glavu, ali je, uprkos to'e, ostao u borbeno' stroju i spasao rusku artiljeriju- $'oguio je odstupnicu po'enuto' odredu generala Glaskoa- %zeo je, zati', u5ea 0B-jula 0A84- godine u bici kod 7angualina, kada su jedinice generala <asuli5a odstupile pred navalo' 'nogo ja5eg neprijatelja- !ovan .opovi + Fipovac se ponudio da povrati izgubljene poloaje i izvrio je taj zadatak uz u5ee 09 bataljona koji'a je ko'andovao, izgubivi AC8 vojnika i @C o?iciraLi$oveva o%&rana ula #e u vo#nu i+tori#u 'an#e #e $o,nato %a #e $revo%io L#er'ontova <a pokazano junatvo i zasluge, ovo' priliko' je dobio $rden sv- Georgije I; stepena- <a vrije'e borbe na rijeci ahe, !- .opovi se nalazio pod ko'ando' generala takeljberga- =udui da je 4- oktobra trebalo zauzeti jedan izuzetno vaan strateki punkt, general takeljberg je izdao nare*enje generalu <asuli5u da sastavi odred od dva bataljona i dvije lova5ke 5ete, sa dva topa, i da izabere za ko'andanta tog novog odreda o?icira :koji je spre'an da u're:, a da pri to' ne napusti odre*ene pozicije- Izbor je pao na !ovana .opovia + Fipovca- <asuli5 ga je odabrao ubije*en da e on najbolje obaviti povjereni 'u zadatak- I Fipovac je bez artiljerije 5itavih desetak dana branio date pozicije protiv daleko nad'onijih !apanaca, koji su neprekidno napadali ruske jedinice- Izgubivi 419 od @48 vojnika, !ovan .opovi je tek poslije naredbe pretpostavljenih starjeina napustio pozicije za koje je bio zaduen da ih brani od invazije japanskih vojnika- >i' povodo' general 7uropatkin je izjavio da e ta borba ui u vojnu istoriju kao pri'jer najupornije odbrane% Mugdenskoj bici !- .opovi + Fipovac je ko'andovao Caricinski' i ;erhneudinski' pjeadijski' puko' i jedno' baterijo', sa koji'a je branio &jujatensku dolinu- .ored ranijeg $rdena sv- Georgija, ovo' priliko' je dobio odli5ja + $rden sv- ne II stepena sa 'a5evi'a i $rden sv- ;ladi'ira III stepena sa 'a5evi'a- %z to, unapre*en je u 5in general + 'ajora i dobio je zlatno oruje- General !ovan .opovi + Fipovac podnio je 0A8B- godine ostavku na aktivnu slubu i otiao u zasluenu penziju<a vrije'e balkanskih ratova 0A09 + 0A0C- godine general !- .opovi nalazio se u redovi'a Crnogorske vojske- %5estvovao je u opsadi &kadra- 7ada je izbio .rvi svjetski rat, general Fipovac se po trei put obreo u Ruskoj ar'iji- >ada je ponovo reaktiviran- 7o'andovao je divizijo' u borbi protiv #je'aca u Galiciji- I tada je i'ao vie sjajnih pobjeda za vrije'e =eligradske operacije i docnije + pri prelasku ;III ruske ar'ije preko rijeke &ane- &ve ratne zadatke je rijeio uspjeno na opte zadovoljstvo i sa 'ali' gubici'a u ljudstvu% vrije'e $ktobarske revolucije 0A01- godine, general + 'ajor .opovi + Fipovac je, zbog naruenog zdravlja, raspore*en za po'onika ko'andanta .etrogradskog

vojnog okruga, 7ornilova, u .r+ivre'eno' praviteljstvu 7erenskog%brzo se, 'e*uti', povukao na svoje bogato i'anje na jugu Rusije, koje 'u je ruski i'perator podario na 7ri'u, od kojega je sticao visoki prihod /1888 + B888 rubalja godinje2, to 'u je o'oguavalo da kraje' (I( i po5etko' (( stoljea raskono ivi i 5esto putuje- $ to'e je njegov drug iz djetinjstva i prijatelj dr Fazo >o'anovi na jedno' 'jestu slikovito kazaoG :$n je, od 09 'jeseci u godini deset provodio u Moskvi, .etrogradu i .arizu, a po dva u Gra*ani'a:, u svo' rodno' 'jestu na Fipov5evo' brijegu:Radi svake sigurnosti, uskoro je ?rancuska vlada dala nalog svo' generalu 'etu, ko'andantu ?rancuske po'orske baze u &evastopolju, na Crno' 'oru, da generala !ovana .opovia sa porodico' evakuie u .ariz- Istaknuti i proslavljeni general Ruske i Crnogorske vojske !ovan .opovi + Fipovac nije dugo proivio u ?rancuskoj prijestonici- %'ro je 01- avgusta 0A0A- godine u vojnoj bolnici ;al de Grase, u gradu na &eni- &ahranjen je veli5anstveno na groblju- % pos'rtnoj povorci su bili 5lanovi crnogorske kraljevske porodice i crnogorske vlade u egzilu, predstavnici diplo+ 'atskog kora Jrancuske, Rusije i dr- =rojni ?rancuski i engleski listovi donosili su podue nekroloke izvjetaje o proslavljeno' generalu, o njegovo' u5eu i junatvu i brojni' ratovi'a kraje' (I( i po5etko' (( vijeka- Iza sebe je ostavio suprugu i dva sina- <a vrije'e boravka na Cetinju !ovan .opovi + Fipovac aktivno je sudjelovao u kulturno' i javno' ivotu prijestonice Crne Gore- =avio se knjievnou i scensko' u'jetnou- .isao je i objavljivao razne pjes'eG ljubavne, patriotske, elegi5ne, kao i balade, ro'anse, legende i juna5ke spjevove- .unio je stranice cetinjskih listova i 5asopisaG :Glasa Crnogorca:, :Crnogorke: /.avlovieve2, :<ete:, :#ove <ete:, :Fu5e:, :Grlice: i dr- $glaavao se i u periodici van Crne Gore, prije svega u srpskojG :.reodnici:, :&rpskoj zori:, :<astavi:, :!avoru:, :>rubi:, :Istoku: i :&lovincu:- .ojavljivao se i u ruski' periodi5ni' publikacija'a /:#ovoe vre'ja:, :Kivopisnoe obozrenie:, :;estinik "vropi:2- .revodio je Fjer'ontova i Mickijevi5a)o$ovievo n#i"evno %#elo o+talo #e &e, %ovol#no o%#e a i re(e$(i#e u Crno# Gori 7ao posebna izdanja izalo 'u je devet knjiga, ra5unajui i ponovljena posthu'na izdanja, od kojih su najzna5ajnije 'onogra?ija istorijsko + etnogra?skog karaktera :Rusija i Crna Gora u vrije'e i'peratora .etra .rvog: /na rusko' jeziku2 i karakteroloko + etnogra?ska studija :Crnogorci i crnogorske ene: /objavljena tako*e na rusko' jeziku2- Me*uti', .opovieve knjige na rusko' jeziku ostale su bez dovoljno odjeka i recepcije u njegovo' ue' zavi5aju + u crnogorskoj kulturolokoj 'atici- Godine 0AA1- njegova dra'a u stihovi'a :Eerceg + epan:, koncipirana direktno po 'odelu :=alkanske carice: #ikole .rvog, prona*ena je u rukopisu i obznanjena zahvaljujui pro?-dr &lobodanu 7aleziu- I Fipov5eva knjiga :Crnogorci i crnogorske ene- Rusija i Crna Gora:, nakon sto i vie godina, uskoro e se pojaviti u prevodu /s ruskog2 dr ,raga 3upia, sa 7alezievo' uvodno' studijo' /izdava5 podgori5ka izdava5ka kua CI,2- $vo' svojo' knjigo', !ovan .opovi + Fipovac se 'oe svrstati i u nau5ne poslenike, iako priliko' njenog pisanja nije i'ao takve pretenzije- Glavna preokupacija 'u je, svakako, bila da upozna rusku publiku sa panora'o' rusko + crnogorskih odnosa toko' 'inulih vre'ena!ovan .opovi + Fipovac je bio plodan pjesnik- <a ivota je bio veo'a cijenjen i popularan- .oznatije su 'u pjes'eG :=osanski osvetnik:, :Izdajica:, :Manita 'ajka:, :Crnogorski barjaktar: i dr- <bog njegove pjes'e :Manita 'ajka:, obznanjene u 90-

broju :Crnogorke: za 0BB6- godinu, s antiaustrijsko' sadrino', nazna5eni broj ovog knjievnog 5asopisa je zabranjen na austrougarskoj teritoriji, pa je uslijedilo objavljivanje pjes'e :Iovjek: od Jilipa 7ova5evia!ovan .opovi + Fipovac se kao pjesnik po5eo poodavno zaboravljati, i pored toga to su o nje'u kao pjesniku svojevre'eno izricani vrlo pozitivni sudovi, pa i laskave ocjene- .opovieve pjes'e su cijenili !ovan !ovanovi <'aj, dr Fazar >o'anovi i dr &lobodan 7alezi kae da je Fipovac po svo' integralno' pjesni5ko' sklopu pripadao ?or'aciji ro'antiz'a koji se pozno pojavio u Crnoj Gori, kao zakanjeli, ve de'ode knjievni pravac- % rijetki' ?rag'enti'a, prvenstveno u prozno' izrazu i kriti5ko' pro'iljanju, kod Fipovca se, kae 7alezi, ipak, osjea izvjesna tendencija ka realiz'u i si'boliz'u- Ma koliko da njegovo pjesnitvo nije 'oglo izdrati 'jerila vre'ena, njegov ivotopis je dostojan spo'ena i potovanja, dakako, i podsjeanja u istoriji crnogorske knjievnosti#,RI! &- = 7I3 + G"#"R F F !># #> /<abr*e, ndrijevica, oko 0BB8 + #ovonikolajevsk, 0A992G .orodica =aki iz <abr*a kod ndrijevice dala je nekoliko zna5ajnih li5nosti crnogorskoj diplo'atskoj i politi5koj istoriji- #ajpoznatiji je, svakako, iroj kulturnoj i nau5noj javnosti nekadanji pro?esor =ogoslovsko + %5iteljske kole na Cetinju, kasnije diplo'ata crnogorski u Carigradu + Mitar <=aki /0B69 + 0A8C2D zati', Fjubo'ir - =aki /0B11 + 0A962, narodni poslanik i predsjednik ;elikog suda na Cetinju, 'inistar pravde /u kabinetu serdara !anka ;ukotia2- $dskora se saznaje i za ndriju &tevanova =akia, generala u Ruskoj vojsci, o koje'u se veo'a 'alo zna u iroj javnosti- I to to je o nje'u pisano bilo je krajnje in?or'ativno, vie turo, proizvoljno i u'nogo'e neta5no.rve podatke o generalu ndriji &- =akiu, koliko na' je znano, donijela je beogradska :.olitika: prije bez'alo pet decenija u ire' novinsko' tekstu objavljeno' pod naslovo' :Generalski sin:, iz pera Kivka Milia, svog saradnika iz .ekinga- #ai'e, novinar Mili je u razgovoru sa inenjero' =akie' u Earbinu, u 7ini, saznao o njegovo' ocu ndriji &tepanovi5u =akiu + da je :poslije srpsko + turskog rata otiao u rusku vojnu akade'iju i .rvi svetski rat ga je zatekao u 5inu pukovnika:- Mili dalje biljei, na osnovu kazivanja in- =akia, da je njegov otac ndrija :u Rusiji sreo ze'ljakinju Crnogorku ,ani i njo'e se oenio- .ostao je uskoro general u ruskoj vojsci i bio za vrije'e revolucije ubijen:"to, to bi bila prva in?or'acija u nas o generalu ndriji &tevanovo' =akiu i sve to se ti5e njegovih personalija%slijedio je zati' identi5an tekst o ndriji =akiu jednog cetinjskog istori5ara u dvje'a knjiga'a pod bo'basti5ni' naslovo' ndrija =aki proslavljeni general Ruske vojske, koji je tekst, naalost, pun neta5nosti i dezin?or'acija o ovo' :nae gore listu:, jer je, o5igledno, pisan nenau5no /po siste'uG :5ula, rekla, kazala:2, a ne na bazi pisanih istorijskih izvora i objavljene literatureGotovo #e nev#erovatno oli o #e nei+tiniti1 tvr%n#i i,ne+eno o "ivotu An%ri#e =a ia %bjedljivosti radi, navedene tvrdnje, zbog lakeg uo5avanja :vjerodostojnosti: podataka o =akiu, navodi'o najvanije ?rag'ente iz publikovanog rada nare5enog istori5ara, koji su u cjelosti iz'iljeniG :Mitrov sinovac ndrija &te?anov =aki /---2 zavrio je /---2 gi'naziju i studije u =eogradu- .o zavreni' studija'a, ndriji nije od'ah bio pri'ljen u slubu Ministarstva pravde na Cetinju, ve njegov ro*ak Fjubo =aki, koji je kasnije postao 'inistar pravde Crne Gore- 7ada je ndriji re5eno da

'alo sa5eka sa poslo', to ga je do te 'jere uvrijedilo i razljutilo, te se obratio !evre'u =akiu, onovre'eno' okruno' kapetanu u ndrijvici, s 'olbo' da on li5no posreduje kod Mitra =akia, tadanjeg konzula u Carigradu, kako bi ga poslao u Rusiju- !evre' to vrlo uradi, te od Mitra ubrzo stie poziv da ndrija od'ah krene k nje'u u Carigrad--- =ilo je to 0A80- godine- .o unaprijed postignuto' dogovoru i Mitrovoj preporuci, ndrija je upuen u .etrograd- .o dolasku u .etrograd, ndrija se od'ah aktivirao u ruskoj vojsci, gdje je zavrio ;iu vojnu akade'iju, nakon 5ega je dobio 5in pukovnika carske ruske vojske- /&icH2 .o izbijanju rusko+japanskog rata, 0A84-godine, ndrija =aki je, kao dobrovoljac, stigao na rusko + japansko ratite, gdje se istakao vjetino' u ko'andovanju i li5ni' junatvo'- ndrija je nezdrivo juriao na neprijatelja, pa je tako jedno' priliko' upao u neprijateljsku klopku- %brzo zati' stigao je glas da ja ndrija sa svojo' jedinico' bio opkoljen i potpuno uniten- >ada se u <abr*u, u kui oca &te?ana, obavi velika alba- Me*uti', 'jesec dana kasnije,stie u ndrijevicu veseo glas, da se ndrijina jedinica uspjela probiti iz obru5a, da je on iv i da je od ruskog cara #ikolaja II dobio na poklon zlatnu sablju- >ada je u bratstvu =akia nastalo neopisivo veselje, a istovre'eno i ponos na ndriju i njegovu hrabrost- .o zavretku rusko+ japanskog rata ndrija je, sada ve kao general ruske vojske, postavljen za ko'andanta na ;ladivostoku- >a'o se oenio $lgo', kerko' ruskog generala 7onstantinova, sa kojo' je i'ao dva sina- % vojnoj hijerarhiji ruske vojske i'ao je stalan uspon- % vojni' 5asopisi'a, objavljivao je stru5ne radove iz vojne taktike i vojne etike- 7od pot5injenih je uivao veliki ugled- <a vrije'e oktobarske revolucije, 0A01- godine, ndrija se stavio na stranu cara #ikolaja II, koje'u je ostao vjeran do s'rti, pa je u zavrnici revolucije bio likvidiran:Gotovo je nevjerovatno koliko ovaj :nau5no + publicisti5ki: tekst sadri neistina, iz'iljotina, :ne'atovitih: konstrukcija o jedno' 5ovjeku da bi se :rekonstruisala: njegova biogra?ska skica- .rije svega, nije ndrija =aki zavrio ni srednju kolu u =eogradu, a ka'oli ?akultetH &a'i' ti' nije se 'ogao ljutiti na crnogorsku vlast to :nije bio od'ah pri'ljen u slubu Ministarstva pravde na Cetinju:H Fjubo =aki je zavrio .ravni ?akultet u =eogradu 0A86- i ubrzo je postavljen za sekretara ;elikog suda na Cetinju, a za 'inistra pravde je biran tek 96- aprila 0A0C, tako da pri5a po'enutog istori5ara ne'a nikakve veze, kao to ne'a veze ni njegovo navo*enje da je ndrija studirao ;iu vojnu akade'iju u .eterburgu iz koje je izaao kao pukovnik /nita 'anjeH2 i nakon toga u5estvovao u rusko +japansko' ratu :gdje se istakao vjetino' u ko'andovanju i li5ni' junatvo':H #eta5na je i tvrdnja da je izaao iz rusko + japanskog rata u 5inu generala i da je postavljen za ko'andanta na ,aleko' istoku, sa sjedite' u ;ladivostoku- Iz'iljeno je da je likvidiran :u zavrnici $ktobarske revolucije:H 7ako je tekla vojni5ka karijera i kakva je biogra?ija ndrije &- =akia najbolje se vidi iz podataka koje donosi'o na osnovu provjerenih 5injenica o ovoj zani'ljivoj li5nosti- utor ovih redaka, piui o ad'irali'a i generali'a sa tla Crne Gore u Ruskoj vojsci, u jedno' ?eljtonu u dnevniku :.objeda:, priliko' spo'injanja generala =akia, izrazio je su'nju u vjerodostojnost podataka navedenih u citirano' 5lanku, iz'e*u ostalog, i o =akievoj saradnji u ruskoj periodi5noj ta'pi, jer o nje'u u :=ibliogra?iji o Crnoj Gori na rusko' jeziku 0199 + 0ABA- godine: /CR#$G$R&7 =I=FI$GR JI! - >o' I; + knj-9, Cetinje, 0AA92, ne'a ni po'ena- I, s ti' u vezi, konstatovaoG :/---2 preostaje potreba da se izvre nune provjere 5injeni5ke ?akture u /---2 biogra?iji ndrije =akia:An%ri#a =a i: Vo#+ a Sveru+ e vla%e/ o#a vie ne $o+to#i/ 'o"e &iti $o%re.ena

+a'o 'eni ,osljedan u to'e svo' nastojanju, autor ove knjige je tragao po ruski' pisani' izvori'a i doao do autenti5nih biogra?skih podataka o generalu =akiu, koje u, pozivajui se na te izvore, vjerodostojno navoditi- Iitaoci'a i drugi' korisnici'a bie posve jasno ta je ta5no u =akievoj biogra?iji od nare5enog istori5ara, a ta od podataka koje navodi'ondrija &tepanovi5 /&tevanov2 =aki zavrio je osnovnu kolu u ndrijevici, a est razreda &rpske gi'nazije :7ralja leksandra: u =eogradu- % kolskoj doku'entaciji se vodio kao &rbin, iako se, greko' ad'inistracije, tu i ta'o nacionalno odre*uje i kao Rus- .osu'njalo se da je gi'nazijalac ndrija =aki i'ao veze sa pokuaje' atentata na eks + kralja Milana $brenovia- Iako se to i ?akti5ki nije potvrdilo, srbijanske rei'ske vlasti :pokrenute s cilje' opteg prestia i opte preventive:, poslale su =akia u 7onstantinopolj /Carigrad2, odakle se on prebacio na rusku obalu Crnog 'ora i 0A88- godine postao 'la*i :portupej + junker: /podo?icir2, a zati' polaznik $deskog vojnog u5ilita- ;eo'a je sporo napredovao + :ostao je vje5iti ?eldvebel po intelektualni' vidici'a i zadaci'a:- =io je, dakle, stariji podo?icir u 5eti- ,esetak godina po zavretku %5ilita i'ao je nie 5inove u :vojnoj ko'erciji:G kupovao je konje, vodio pekaru, nabavljao na'irnice i stanove za vojsku, nabavljao sto5nu hranu i trgovao koa'aGodine 0A0C- podnio je ostavku na vojnu itendanturu radi sa'ostalnog obavljanja trgova5kih poslova- !ednu godinu u Mongoliji bio je 5lan Rusko + 'ongolskog trgovinskog drutva- I u Mongoliji je trgovao konji'a i koo' ivotinjaD lijepo se provodio i dobro zara*ivao- kada je po5eo .rvi svjetski rat, ponovo je obukao :kicoki 'undir:, ko'andovao polu5eto' pa 5eto'D zati', bataljono', pokazujui veliku hrabrost, za koju je dobio dva ordenaIesto se deklarisao kao sloveno?il- Iako je bio potpuno van politike, ndriji =akiu je bilo poznato kakve sve politi5ke stranke postoje u Rusiji- Cijenio ih je, 'e*uti', naivno i nerealno- 7ada je bjelogardejski ad'iral 7ol5ak postao vrhovni zapovjednik, obeao je svojoj ka'arili da nee ii pogibeljni' pute' strana5kih podjela- % =akievo' krugu te rije5i su cijenjene :kao kruna pa'eti i dalekovidosti:.oslije izbijanja Jebruarske revolucije /0A012, =aki se naao u rezervni' jedinica'a 7erenskog i sav se posvetio naj'ilije' svo' zani'anju + trgovini, ovoga puta u Gat5inu- .re'a naredbi boljevi5kog sovjeta vratio se u jedinice Crvene ar'ije i preuzeo ko'andu 646- pjeadijskog puka- li, u ?ebruaru 0B0B- godine, uo5i bitke s #je'ci'a ispred .skova, izdejstvovao je vizu preko &rpskog poslanstva za povratak u &rbiju- $breo se, poto', u &a'ari- &a'ara je tih dana bila centar 5ekih legionara, koji su pripre'ali bjelo + 5eki ustanak- =aki nije, dakle, otputovao u &rbiju, jer se u 'e*uvre'enu predo'islio- I u &a'ari je nastavio trgova5ke poslove- >rgovao je eero', tursko' ka?o', kerozino' /petrolejo'2- ,rugog jula 0A0B- godine bjelogardejski general Febedev nai'enovao je - =akia za na5elnika ,ruge &izranske strelja5ke divizije i ko'adanta &izranske grupe vojske ad'irala 7ol5aka, sa 5ino' pukovnikaesnaestog ?ebruara 0A0A- godine koza5ki general =jelov ga je unaprijedio u 5in general + 'ajora- >ada je dobio 4- $renburki korpus- =io je pod ko'ando' ata'ana sve koza5ke vojske u Rusiji + generala ,utova- #eko vrije'e je boravio u 7ini, opet pod ko'ando' ata'ana ,utova- .oslije 96- januara 0A90, kada je ubijen general ,utov u &ejdunu, =aki je postao :sa'ostalni kozak:- Eroni5ar je zabiljeio da je ndrija =aki :vjerovao u svoju zvijezdu:, gledao je visoko i bio je uvjeren da e njegovo i'e ostati u istoriji- aljivdije iz njetovog taba su govorile da njihov

ko'andant, ipak, ne 'oe da i'a ulogu #apoleona, a ni 'onarha ruskog.oslije ubistva ,utova, =aki nije priznao ni5iju vlast nad sobo', o 5e'u je i o?icijelno saoptio u svojoj naredbi C- 'arta 0A90- godineG :.ot5injena 'i vojska, kao vojska &veruske vlade, na 5elu sa ad'iralo' 7ol5ako', vlade koja vie ne postoji, 'oe biti podre*ena sa'o 'eni:ndrija =aki je ivio kao kulak- <a sobo' je vukao ivinu, svinje, kraveG i'ao je bogatu konjunicu, :paradnih: konja, raskona kolica- >riput se enio- ,ok je =aki boravio u ltajsko' okrugu, njegova rezidencija se nalazila u gubernatorsko' raskono' dvorcu, u ara + &u'eLu u Go#nia +u ,vali >!vo,%eni o:i(ir>B &rinuo #e o vo#+(i a ova 'u #e u,vraala $ov#eren#e' Godine 0A90- ndrija =aki je dobio 5in general + lajtanta- 7o'andovao je I; $renburki' ar'ijski' korpuso' u 5ije' je sastavu bilo do 08888 vojnika- % 'aju te godine na rijeku "'il dolo je iz &ovjetske Rusije takozvana :narodna divizija: pod ko'ando' :esaula: Gnojeva i pukovnika >okareva i prihvatila =akievu ko'andu$va divizija se sastojala od pobunjenika I'iskog i .etropavlovskog rejona=akieve bjelogradejske jedinice pruale su ilav otpor crvenoar'ejci'a nekoliko godina u &rednjoj ziji i Mongoliji- #aposljetku je od 90- do 9@- dece'bra poraen kod Eonor %lena od strane crvenoar'ejskih jedinica pod ko'ando' 7o5etova- >ada je general =aki izgubio oko 688 vojnika, ubijenih ili ranjenihD i'ao je 'nogo zarobljenog i zaplijenjenog ratnog 'aterijala$statke de'oralisanih =akievih jedinica proganjala je sovjetska vojska i one su utekle u Mongoliju, gdje ih je do5ekala 'ongolska narodna revolucionarna ar'ija na 5elu sa Eaton + =ator + ;ano'- %vidjevi bezizlaznost, =aki je poslao 'ongolsko' vojskovo*i delegaciju radi pregovora o predaji- Eator + =ator + ;an je prihvatio =akiev predlog i nje'u se predalo oko 188 vojnika na 5elu sa generalo' =akie', &tepanovi', 7rah'ano' i dr=ilo je to po5etko' januara 0A99- godine- Revolucionarni vojni savjet &ovjetske ar'ije preuzeo je zarobljenike i organizovao su*enje ndriji =akiu sa jo 01 generala i pukovnika u prvoj dekadi juna 0A99- godine, kada su svi oni osu*eni na s'rt- &u*enje je obavljeno u #ovonikolajevsku- I tu je, u >urkestanu, na :5engela'a: crvenih, skon5ao bjelogardejski general + lajtnant ndrija =akiF%7 G$!#I3 + G"#"R F M !$R /=r5eli, Cr'nica 0B1C + 7otor, 0A6C2G Gojnii su, pre'a neki' pretpostavka'a, poto'ci starih Fuana 5ija je postojbina bila u dolini <ete i na prostoru .jeivaca, ali to nije nau5no potvr*eno- .re'a jedno' predanju, poti5u od kaznaca ,i'itrija, br5eoskog vlastelina iz prve polovine (; vijeka, to je tako*e neubjedljivo kazivanje i nau5no nepotvr*eno, jer, po svoj prilici, ovaj nije i'ao ni poroda- $ postanku prezi'ena Gojni zabiljeeno je predanje Ilije Eajdukovia s kraja (I( i po5etka (( vijeka, u koje'u se kae da je postojao stari obi5aj da se svake godine nosi pet vjedara vina u crkvu &v- )urac na &tojaku- >o urade Ranci /tako su se nekada zvali Gojnii2, ali i' ,upljani vino za'ijene vodo',ruge godine pet brata Ranca sa5ekaju podvalie i sve ih pobiju, pa e'igriraju u Istru$tac po*e sa sinovi'a i zadri se kod kneza u Maina'a, kod =udve- Mainjani su 'u dali djevojku Gojanu za enu i po njoj je docnije prozvano bratstvo Gojnia- .o jedno' drugo' predanju, 'e*uti', jedan od iseljenih sinova, po i'enu Gojin, zadrao se neko vrije'e u Eercegovini i kasnije se vratio u rodni kraj, u ,onje =r5ele, i po nje'u se prozvalo bratstvo Gojnii- 7rsna slava i' je )ur*evdan-

Cr'ni5ko bratstvo Gojni dalo je crnogorsko' drutvu vie istaknutih intelektualaca, rukovodeih ljudi i poznatih li5nosti, 'e*u koji'a treba posebno istai sinove )ura GojniaG Fabuda /0B@6 + 0A0@2, sudiju ;elikog suda na Cetinju i 'inistra unutranjih djela 7njaevine Crne Gore /u kabinetu Fazara Mijukovia, pa zati' u koalicionoj vladi serdara !anka ;ukotia2, narodnog poslanika, i njegovog 'la*eg brata Fuku /0B1C + 0A6C2, crnogorskog divizijara, ruskog generala i ?rancuskog akade'ikaFuka Gojni, dvostruki general i akade'ik, vre'eno' je pao u zavi5ajni zaborav, svakako neopravdano- &po'inje se tu i ta'o u istoriogra?iji o .rvo' balkansko' i .rvo' svjetsko' ratu, u koji'a je uzeo u5ea kao jedan od zna'enitih crnogorskih vojskovo*a, a u leksikogra?sko + enciklopedijskoj literaturi postoji sa'o jedna odrednica, u kojoj se navode njegovi saeti biogra?ski podaci /;ojna "nciklopedija, =eograd, 0A192- ,jeluje gotovo nevjerovatno da njegova s'rt 0A6C- godine /u'ro i sahranjen u 7otoru2 u onovre'enskoj crnogorskoj i jugoslovenskoj ta'pi nije ni zabiljeena- $ te'pora, o 'oresH Fuka Gojni je ro*en u =r5eli'a 0B1C, a okon5ao ivot osa' decenija kasnije>oko' dugog ivota kao istaknuti vojskovo*a ostavio je vidan trag u crnogorskoj vojnoj istoriji- $snovnokolsko i srednjokolsko obrazovanje stekao je u Crnoj Gori i &rbiji /u rodni' =r5eli'a, na Cetinju i u =eogradu2- .o odobrenju ruskog i'peratora leksandra III, godine 0BA4- pri'ljen je u ;ojno u5ilite u $desi, iz kojega je izaao kao potporu5nik Ruske vojske, i nakon godinu slubovanja vratio se u Crnu Goru i dobio isti 5in% Crnogorskoj vojsci se istakao kao jedan od najspre'nijih i najrevnosnijih o?icira, 5i'e je privukao panju pretpostavljenih, koji su 'u povjerili zna5ajne vojne 'isije i dodjeljivali postupno o?icirske 5inove- <a vrije'e .rvog balkanskog rata u Crnogorskoj vojci, u godina'a 0A09- i 0A0C, bio je u 5inu ko'andira /'ajora2 na5elnik taba .ri'orskog odreda pod ko'ando' divizijara Mitra =okova Martinovia- .riliko' opsade &kadra, Fuka Gojni je ko'andovao kolono' .ri'orskog odreda, koja se 1- ?ebruara 0A0C- istakla u zauzi'anju buatskog poloaja i u napadu na =rdicu B + A- ?ebruara te godine- % najkriti5niji' 'o'enti'a za jedinice .ri'orskog odreda, divizijar Mitar Martinovi povjeravao je Gojniu razne jedinice, koji'a je vjeto rukovodio i u s'jeli' napadi'a takti5ki i hrabro razbijao turske vojne utvrde i zauzi'ao strateki zna5ajne poloaje, za ta je dobijao vie pohvala i javnih priznanja- ;ojnici su ga zbog njegove brige o nji'a i li5ne hrabrosti nazivali, poput generala Rado'ira ;eovia, :gvozdeni' o?iciro':- Gojni se istakao u nizu borbenih okraja u opsadi &kadra, u koji'a je u5estvovao u prvi' borbeni' redovi'a, uporedo sa svoji' vojnici'a, koji'a je :vjeto, oprezno i korisno davao dispozicije:- .ovodo' borbe na >arabou, F- Gojni je izjavioG :=orba je bila takva, da je vee junatvo ne'ogue ispoljiti:Crno!or+ i +tu%enti u =eo!ra%u i,a,ivali +u ;C;6* %e:eti,a' u (rno!or+ i' #e%ini(a'a Crnogorske 'igracije, od Rusije do 'erike, sastavni su dio usuda koji vjekovi'a iskuava crnogorsko nacionalno bieD ali, gdje god su ili, Crnogorci su postajali zasluni gra*ani i zauzi'ali istaknute poloajeD ,uan Martinovi u svojoj studiji, koju je objavio podgori5ki CI,, pie o Crnogorci'a koji su se u Rusiji uspinjali do najviih vojnih vrhova % oktobru 0A09- neposredno prije po5etka napada na ;eliki >arabo, ko'andir Fuka Gojni za'ijenio je ko'andanta :odreda serdara 7usovca:, a i 6- ?ebruara 0A0Crukovodio je lijevo' kolono' .ri'orskih trupa /ceklinsko + dobrski' i bjelogorski'

jedinica'a2 na 7ukliju i =arbalui- 7ao ko'andant lijevokrilne grupe bataljona, s vodo' brdskih krupovih topova i 'itraljeski' odjeljenje' izveo je snaan napad na =rdicu- <bog svih ovih, i drugih, uspjeno izvedenih ratnih zadataka, u .rvo' balkansko' ratu odlikovan je zlatno' $bilia 'edaljo'D zadobio je povjerenje i postao o'iljen i popularan vojskovo*a% ,rugo' balkansko' ratu bio je ko'andant .rve brigade ,e5anskog odreda- I tada se oprobani i dokazani ratnik i vojni starjeina Fuka Gojni pokazao u punoj svjetlosti, hrabar i sa 'aksi'alno' brigo' za povjerene 'u jedinice- % to' ratu je ranjen, a kada je utihnulo oruje i poloene :ratne sjekire: na kratko vrije'e Gojni je unaprije*en nove'bra 0A0C- godine u 5in brigadira /tj- generala2 i odlikovan kraljevsko' <vijezdo' sa 'a5evi'a.rvi svjetski rat zatekao je Fuku Gojnia u &andaku, kao ko'andanta .ljevaljske divizije, koja je na njegovu inicijativu prela 9@- juna 0A04- na austrougarsku teritoriju i s najvei' portvovanje' i ratno' u'jenou zauzela 9- avgusta neprijateljske poloajeG Metaljku, &jenokos, Ielebi i ;ievinu, a Iajni5e do 4- avgusta 0A04godine- .re'a neki' podaci'a, Gojnieve jedinice Crnogorske vojske privukle su na sebe znatnu neprijateljsku snagu od oko 48888 vojnika i na taj na5in u5inile veliku uslugu susjedni' srpski' trupa'a- .o5etko' 0A06- godine nai'enovan je Fuka Gojni za ko'andanta ;ojnog stana u .odgorici, a kada je docnije ?or'irana nova jedinica pod nazivo' ;II divizija, za njenog ko'andanta je i'enovan upravo Fuka Gojni aprila 0A06- godine- >a divizija je bila sastavljena od regruta, veino' intelektualaca + *aka i studenata, koji su razvijali de?etisti5ko + destruktivne aktivnosti na 5isto politi5koj osnovi- =ili su to poglavito u5enici i studenti koji su se kolovali u &rbiji i bili vatrene pristalice bezuslovnog ujedinjenja sa &rbijo', a protiv dinastije .etrovi + #jego- % ovi' jedinica'a bilo je vie ne'ira, koje je, navodno, izazvao brigadir Fuka Gojni, jer je :us'eno zabranio: pjevanje srpskih pjesa'a, raspravljanje o &rbiji i ujedinjenu- $snovan je i .rijeki sud, koji je sprovodio istragu i pri'ijenio sankcije pre'a kolovo*a'a de?etiz'a i ne'ira, pa su na taj na5in regruti s'ireni!una 0A06- godine dolo je do pobune i u &puko' i .ipersko' bataljonu, pa je, stoga, crnogorski suveren i vrhovni ko'andant Crnogorske vojske #ikola I uputio Fuku Gojnia, kao vjetog i uglednog o?icira, da s'iri pobunjenike- &tavio 'u je u zadatak da pro5ita 7raljevu poslanicu, kojo' ih poziva na poslunost u dati' :sudbonosni' trenuci'a:#azna5eni bataljoni su, 'e*uti', odbili da pri'e brigadira Gojnia, 'otiviui svoj gest vlastito' odluko' da se nee povinovati nijedno' vojno' starjeini ako kralj #ikola li5no ne do*e 'e*u njih>ek kada je 7ralj opozvao svoju odluku o suspendovanju brigadira Milutina ;u5inia, koja je i bila povod za bunt, i poslao ga 'e*u :pobunjenike:- &puki i .iperski bataljoni su se pokorili nare*enju i poli na ?ront- %skoro su se javile nove ko'plikacijeG brigadir ;u5ini nije htio da bude pod ko'ando' ko'andanta &anda5ke vojske u svojstvu ko'andanta ,rinske divizije, pa je s'ijenjen i na to 'jesto postavljen je Fuka Gojni- kada je ?or'irana &anda5ka vojska i preduzeta o?anziva ka &arajevu, Fuka Gojni je i'enovan za ko'andanta .rve sanda5ke divizije, sa kojo' je u prvo' borbeno' naletu zauzeo Gorade, Rogaticu i Glasinac, sa najglavniji' poloaji'a do blizu &arajeva- >ada je dobio pisanu pohvalu od ko'andanta &anda5ke vojske divizijara serdara !anka ;ukotia- #ajtei i najzna5ajniji Gojniev zadatak bio je kod ;iegrada, kad je oktobra 0A06- godine 'orao da zadri prodiranje austrougarske vojne ar'ade kroz &andak i osigura odstupnicu &rpskoj vojsci preko albanske golgote- <apravo, za vrije'e povla5enja

srpske vojske, Gojni je sa svoji' jedinica'a u borba'a od 9C- oktobra do 9nove'bra kod ;iegrada zadrao @9- austrougarsku diviziju u prodiranju pre'a %ica'a i o'oguio %i5ko' odredu da se povla5i pre'a &jenici- .ovodo' tih veo'a hrabrih i veo'a uspjenih vojni5kih suprotstavljanja daleko nad'oniji' neprijateljski' snaga'a, i spaavanja srpskih jedinica, onovre'eni na5elnik ;rhovnog taba Crnogorske vojske pukovnik .etar .ei pohvalio je brigadira Gojnia pisano' poruko', u kojoj je kazaoG :<a ;iegrad i !avor bratski va' blagodari'- &rbija ;a' nee ostati duna i &rpstvo e ;a' uvijek blagodariti:>ada je Fuka Gojni odlikovan $rdeno' ,anilova reda II stepena, na predlog generala !anka ;ukotia, koji je ti' povodo' dobitniku uputio pis'o ove sadrineG :,ragi Gospodine GojniuH >a5no je da ste ;i na 'oj predlog jo oktobra 'jeseca 0A06- godine odlikovani $rdeno' ,anila I drugi' stepeno', i toG za ;ae hrabro dranje, u'jesno i vrlo uspjeno ko'andovanje 7osovski' odredo' i svi' oni' djelovi'a &anda5ke vojske, koji su operisali po desnoj obali Fi'a /a koje sa' u takti5ko' pogledu bio ostavio pod ;ao' ko'ando'2 kada je na Fu5in + dan 0Boktobra na ono' sektoru koji ste ;i sa po'enuti' trupa'a branili, izvojevana sjajna i vrlo vana pobjeda nad brojno 'nogo nad'oniji' protivni5ki' trupa'a, koje se bjehu prebacile preko ,rine kod ;iegrada i poduzele nastupanje u cilju da zagroze boku i pozadini bratske i onda Crnoj Gori savezni5ke srpske vojske$dlikovanje sa' ;a' saoptio od'ah poslije one pobjede, dakle na poloaji'a$vlauje' ;as da se sa ovi' pis'o' posluite kad god bi ;a' trebalo- %z 'oje potovanje pri'ite i srda5an pozdrav- 0B-jula 0A06- god- u &arajevu- ,ivizijski *eneral !anko ;ukoti, ko'andant =osanske divizijske oblasti:,anilova tenja da stekne pobjedni5ki oreol za zauzi'anje &kadra bila je tragi5na za Crnu Goru Crnogorske 'igracije, od Rusije do 'erike, sastavni su dio usuda koji vjekovi'a iskuava crnogorsko nacionalno bieD ali, gdje god su ili, Crnogorci su postajali zasluni gra*ani i zauzi'ali istaknute poloajeD ,uan Martinovi u svojoj studiji, koju je objavio podgori5ki CI,, pie o Crnogorci'a koji su se u Rusiji uspinjali do najviih vojnih vrhova 7ralj #ikola je i'ao veliko povjerenje u Fuku Gojnia- &vojevre'eno ga je, u 'artu 0A06, bio planirao za vojnog delegata kod ;rhovne ko'ande Ruske vojske, ali je u posljednje' 'o'entu odustao od te na'jere i tu ?unkciju povjerio divizijaru Mitru =Martinoviu- $d 08- do 01- januara brigadir Fuka Gojni je ko'andovao Fovenski' odredo'- >ada ga je, poput divizijara Mitra =- Martinovia odre*enog za ko'andanta 7otorskog odreda, tako rei u dvanaesti 5as, ;rhovna ko'anda Crnogorske vojske i'enovala za ko'andanta Fov+enskog odreda, u'jesto dotadanjeg ko'andanta princa .etra .etrovia + #jegoa, ina5e nesposobnog i neozbiljnog za ratovanje i rukovo*enje povjereni' 'u Fovenski' odredo'- li, naalost, sve je bilo kasno>ih dana je austrougarska artiljerija sa brodova i utvr*enja iz =oke 7otorske otvorila snanu vatru na crnogorske pozicije- %sljed ozbiljne krize kod jedinica Fovenskog odreda, vrhovni ko'andant #ikola .rvi naredio je brigadiru Gojniu, koji se nalazio u ,anilovgradu, da sa rezervni' jedinica'a od'ah krene pre'a Fovenu- &ve je to, 'e*uti', bilo kasno- ustrougarska vojska je od A- do 00- januara sa Cetinja su evakuisani ,vor, ;lada, ;rhovna ko'anda, diplo'atski kor i, djeli'i5no, dravne institucijeGojni je, dva + tri dana prije kapitulacije Crne Gore i odlaska kralja #ikole u egzil,

unaprije*en u 5in divizijara- 7ada su austrougarske trupe, poslije slo'a Crnogorske vojske po5etko' 0A0@- godine zaposjele crnogorsku prijestonicu Cetinje i Crnu Goru, 90- januara napustili su .odgoricu generaliG Fuka Gojni, .etar M- Martinovi i Milo Matanovi, sa jo nekoliko o?icira, i poli u pravcu &kadra, odakle su sa hercegova5ki' dobrovoljci'a e'igrirali u inostranstvo, da bi izbjegli interniranje i od'azdu od strane austrougarskog okupatora#eko vrije'e su se pridruili &rpskoj vojsci na 7r?u- ,ok je boravio u e'igraciji u toku .rvog svjetskog rata, Fuka Gojni je pokuao da Crnogorce /radnike2 u 'erici organizuje kao dobrovoljce za borbu protiv austrougarskog okupatora, radi oslobo*enja svoje do'ovine, ali u to'e nije uspio- 7ratko vrije'e bio je na &olunsko' ?rontu ko'andant jedne brigade Ruske vojske- >ada je, u stvari, dobio 5in *enerala Ruske vojske- .o zavretku I svjetskog rata i konstituisanja 7raljevine &rba, Ervata i &lovenaca, Fuka Gojni je odvano i dostojanstveno odbio da pri'i pukovni5ki 5in u !ugoslovenskoj vojsci, s'atrajui da je ti'e kao divizijar Crnogorske vojske i *eneral Ruske vojske degradiran i ponien- /#ova dravna tvorevina + &E& kraljevina priznala je jedino !anku ;ukotiu i Mitru Martinoviu crnogorski vojni 5in divizijara ili divizijskog *eneralaH2 ,ocnije je, istina, i divizijaru Fuki Gojniu u !ugoslovenskoj vojsci priznat 5in divizijskog *enerala, pa je u to' 5inu i penzionisan, iako prijevre'eno, i u naponu vojni5ke karijere- >ako je i ovaj viestruki zaslunik, poput 'nogih Crnogoraca onoga vre'ena, u novoj dravnoj zajednici ostao nenagra*en i 'aterijalno neobezbije*en za jedan, pre'a svo' nivou, pristojniji ivot koji je bio zasluioFuka Gojni je bio visokoobrazovan, inteligentan, elokventan i vrlo kulturan 5ovjekGodine 0A0C- izabran je za 5lana ?rancuske cade'ie Fatine de sciences, arts et belles letres- <apravo, Fatinska akade'ija nauka, vjetina i beletristike u .arizu izabrala ga je za svog redovnog 5lana 04- juna 0A0C- godine, :sa diplo'o' i znako': koja 'u je ispisana i uru5ena tek 0A0A- godine- /#ijesu na' poznati kriteriju'i po koji'a je FGojni dobio to zvanje, jer, koliko na' je znano, nije se bavio pisani' stvaraltvo'G nije pisao stru5ne i nau5ne radoveD takve bibliogra?ske jedinice nije registrovala :Crnogorska bibliogra?ija 04A4 + 0AA4- godine:2 , #IF$ .">R$;I3 #!"G$ + G"#"R F + M !$R /Cetinje, 0B10 + =e5, 0ACA2G 7ao to je istaknuto, priliko' jubilarnih sve5anosti 0A08- godine, kojo' je priliko' #ikola .rvi krunisan za kralja a Crna Gora proglaena za kraljevinu, najvii' ukazo' od 06- avgusta ruski i'perator #ikolaj ,rugi nai'enovao je crnogorskog kralja za general + ?eld'arala, a njegove sinoveG prestolonasljednika ,anila za general + 'ajora, kraljevia Mirka za potpukovnika i princa .etra /.era2 + za poru5nika carske Ruske vojskeCarski opuno'oenik veliki knez #ikolaj #ikolajevi5 Ro'anov, u i'e ruskog i'peratora, uru5io je prestolonasljedniku ,anilu najvie rusko odlikovanje $rden svndrije .rvozvanog.rvi sin i nasljednik kralja #ikole .rvog ,anila + leksandar ro*en je 0B10- godine$enio se sa navrenih 9B godina devetnaestogodinjo' !uto', kerko' prestolonaslje+dnika Meklenburg + &trelica, koja je po prelasku u pravoslavlje dobila i'e Milica- 7u' na vjen5anju bio je ruski car #ikolaj ,rugi /preko zastupnika velikog kneza 7onstantina 7onstantinovi5aH2.restolonasljednik ,anilo nije i'ao ni talenta ni a?initeta za vladarski tron- .okazivao je 'nogo vie sklonosti za slobodan i lagodan ivot, za putovanja i uivanja u raskono' drutvu po ot'eni' saloni'a evropskih 'etropola- Iako 'u je otac bio veo'a naklonjen, ,anilo nije iskoristio prei'ustva koja je i'ao po osnovu ro*enja-

.oslije sa'oubistva ko'andanta <etskog odreda =laa =okovia u .rvo' balkansko' ratu 0A09- godine, vrhovni ko'andant /kralj #ikola2 ga je postavio na njegovo 'jesto, to se pokazalo vojno + strateki' pro'aaje'- 7ao ko'andant <etskog odreda, on je u sadejstvu sa brigadiro' Mitro' Martinovie', ko'andanto' .ri'orskog odreda, i'ao dosta nesporazu'a- Kelja vrhovnog ko'andanta i njegova /prestolonasljednikova2 tenja da nje'u pripadne pobjedni5ki oreol za zauzi'anje &kadra, bila je katastro?alna za Crnu Goru- <bog loeg ko'andovanja, Crnogorska vojska je i'ala velike gubitke + a grad na =ojani je zauzet sa znatni' zakanjenje', to je u5inilo da bude zauvijek izgubljen za Crnu GoruGodine okupacije Crne Gore /0A0@ + 0A0B2 prestolonasljednik ,anilo proveo je u izbjeglitvu, politi5ki potpuno pasivan + posve isklju5en iz politi5ko + diplo'atske djelatnosti crnogorskog ,vora i vlade u egzilu- =udui da nije i'ao 'ukog poto'stva, odrekao se prava na crnogorsku krunu + u korist svog sinovca + knjaza Mihaila.osljednje dane ivota boravio je u =e5u, gdje je, iz'u5en dugo' i neizlje5ivo' boleu, u'ro 0ACA- godineDKra#E

Rea!ovan#e %r Mo'ila D* )e#ovia na te +t >Crno!or+ i !enerali u ru+ o# vo#+(i> ,r Mo'5ilo .ejovi, vii nau5ni saradnik, reaguje na tekst :Crnogorski generali u ruskoj vojsci: koji predstavlja izvode iz knjige akade'ika ,uana !- Martinovia :Generali iz Crne Gore u Ruskoj vojsci:, :Cid:, .odgorica, 9889Dio $o%ata a o olovan#u Crno!ora(a u Ru+i#i $reu,et #e i, 'o#e +tu%i#e &e, navo.en#a i,vora =ez ikakve na'jere i elje da se glasne' u vae' cijenjeno' dnevno' listu ili da potovane 5itaoce 'oji' oglaavanje' podsjeti' na proble'atiku koju izu5ava' dui vre'enski period iz istorije Crne Gore u (I( i (( vijeku, ujedno i ;as potujui, prinu*en sa', ipak i prozvan, da reaguje' na ?eljton koji objavljujete sa naslovo' :Crnogorski generali u ruskoj vojsci: /odnosi se na nastavke od broja 4 + B, od @- januara do 08- januara 988C- godine2 autora akade'ika ,uana !- Martinovia.odaci u ?eljtonu br- 6 i @ preuzeti su iz 'oje knjige, posebno spiskovi *aka + studenata, a bez citiranja autora i naziva knjige iz koje se koriste podaci od strane autora ?eljtona, ve se preutno preko toga prelazi- /;idi poglavlje :kolovanje *aka + studenata u Rusiji:, str- 61 + 16 i statisti5ke tabeleG I + br- 4D II + br- AD ; + br- 0aD ;I + br- @D ;III + br- 9aD i gra?ikon br- 9, u knjizi :kolovanje Crnogoraca u inostranstvu 0B4B + 0A0B:, .odgorica, 9888, str- 0 + @1C, autora dr Mo'5ila ,- .ejovia2,akle, 'oje ragovanje se ovo' priliko' isklju5ivo i sa'o odnosi na dio teksta u dato' ?eljtonu, koji je u tekstu naglaen vei' slovi'a, naslovljen sa :kolovanje Crnogoraca u Rusiji:, kojega prepoznaje' kao svoj tekst pod tu*i' i'eno', jer se iz akade'ikovog teksta u brojevi'a 4, 6, @, 1 i B ne 'oe jasno odrediti ko je autor i izvor odakle je preuzet tekst na koji blagovre'eno reaguje', a u koje' autor ?eljtona ne'a na'jeru da ga :otkrije:- ;jerovatno sa razlogo', koji je sa'o i'enovano'

akade'iku poznatHO Iudna neka nau5na 'etodologija u prustupu i :citiranju: uvaenog akade'ika, koji iz nekoliko pokuaja, dosta :nevjeto: i :neuspjeno: daje upute 5itaoci'a na i'ena autora, a bez naslova njihovog djela, ostavljajui ih i dalje bez 'ogunosti da u tekstu ?eljtona 'ogu razlu5iti ko je taj autor i naziv njegovog djela, a da istovre'eno na'jerava da /sa25uva svoje :autorstvo: i na dio teksta o :kolovanju Crnogoraca u Rusiji:kade'ikova deviza u navedeno' ?eljtonu 'ogla bi se iskazati kao :Moje je sa'o 'oje, a tvoje je i 'oje, a sve ukupno je 'oje autorstvo:- .odaci o autori'a, bez navo*enja njihovog naziva djela u ?eljtonu /vidi br- 6 ?eljtona, gdje se kae da :je napisana jedna doktorska disertacija---:, bez navo*enja da je ne sa'o odbranjena nego i objavljena kao posebno izdanje2, nijesu 'i dali valjane razloge na osnovu kojih bih se 'ogao uvjeriti da je to nena'jerno u5injeno- ta u5initi za 5itaoce, koji se ne 'ogu nikako snai i rei o koje'u se autoru radi i nazivu djela iz kojega se :citiraju: preuzeti i prisvojeni podaci, jer toga ne'a u tekstu ?eljtona /brojevi @, 1 i B-2, se' da sa' i iz tih razloga prinu*en da reaguje'- Iitajui 'oj dio teksta 'orao sa' se zapitati ta je htio akade'ik i koja 'u je svrha sa :citiranje': :autora: i :njegovih: podataka, ako se iz pro5itanog ne 'oe utvrditi ta je 5ijeOH & nevjerico' sa' 5itao tekst u navedeno' ?eljtonu o kolovanju Crnogoraca u Rusiji, a s druge strane sa' bio zaprepaen, krajnje neprijatno iznena*en i duboko uvrije*en od strane autora ?eljtona da u tolikoj 'jeri koristi 'oj tekst za navedenu te'u, ne navodei precizno i nijedanput puno i'e i prezi'e, o koje' se autoru radi i nazivu djela iz kojega se gotovo :ad litera': preuzi'a + prisvaja tekst- #a taj na5in autor ?eljtona dovodi u zabludu potovane 5itaoce, a u velikoj 'jeri i stru5nu i nau5nu javnost, ostavljajui ih tako da naga*aju o koje'u se autoru radi i 5iji je tekstO Iitaoci ne 'ogu raspoznati o koje'u je autoru rije5, a stru5na i nau5na javnost je u dvojbi da li je tu rije5 o stvarno' i jedino' autoru ,r Mo'5ilu ,- .ejoviu i njegovoj knjizi :kolovanje Crnogoraca u inostranstvu 0B4B + 0A0B:, .odgorica, 9888, str-0 + @1C, a koju akade'ik u svo'e ?eljtonu vjeto zaobilazi i bez pardona debelo koristi, ignoriui da spo'ene puno i'e i prezi'e i ostale neophodne podatke shodno pravili'a citiranja nau5nog rada- .ostoji velika vjerovatnoa da se 5itaoci zapitaju da li su u pitanju dva ili vie autora sa isti' prezi'eno' i prvi' po5etni' slovo' njihovog i'ena, a posebno iz razloga to ih akade'ik u ?eljtonu navodi kao dr M.ejovi, dr M- ,- .ejovi, dr M- .ejovi /vidi brojeve 1 i B-2 tako da i' ostaje da se sa'i snalaze ukoliko ih zani'aju potpuniji podaci o 5e'u se i o ko'e tu zapravo radiA a%e'i #e %u"an %a titi a o inte!ritet te +ta ta o i oni1 lino+ti o#e (itira kade'ik se zadovoljava ti'e to on odre*uje kriterije citiranja ne5ijeg nau5nog rada, koje uveliko koristi, uzi'ajui uz to i pravo da vrednuje ta e koje' od autora dodijeliti /po5etno slovo i'ena i puno prezi'e, po5etna slova i'ena i i'ena roditelja + oca i puno prezi'e2, a sve to opet s na'jero' izostavljanja naslova knjige, pravei ti'e jo veu zbrku- #ejasno je i akade'ikovo :ko'ponovanje: sa takvi' na5ino' :citiranja:OH Iitajui navedeni ?eljton, reklo bi se da se akade'ik ne snalazi sa :citiranje': onoga to koristi od drugog autora ili se ipak 'oe rei da nastoji vjeto izbjei pravilan i utvr*en na5in 'etodologije rada u korienju tu*ega teksta, da bi se stekao utisak da je i on dobri' dijelo' autor i toga tu*eg tekstaHO .a kada stvari tako stoje onda slijedi jedini zaklju5ak, da akade'ik objavljujui ?eljton i'a na'jeru da na per?idan i 5ak za 5itaoce zbunjujui na5in citiranja o'ogui autorizaciju i dijela teksta, na to raguje' i stavlja' do znanja 5itaoci'a i stru5ni' i nau5ni' radnici'a

da se ovdje radi, re5eno prosti' narodski' i za svakoga razu'ljivi' jeziko', o kra*i re5enog teksta, ili, da bude' u :stilu i duhu: sa dananji' :'oderni': i u jeku tranzicije odo'aeni' jeziko', da se radi o neovlaeno' prezi'anju, prisvajanju i korienju tu*ega teksta, to u ovi' i ovakvi' vre'eni'a, kao da nikoga ne obavezuje i sa 5i'e se ne preuzi'a a'a ba nikakva odgovornost, pa ni ona li5na i 'oralna ko dri do nje#a greke, propuste i nejasnoe u navo*enju podataka, koje se pojave priliko' objavljivanja ?eljtona, to je ovo' priliko' slu5aj, akade'ik je i'ao vre'ena i prostora, pravo i obavezu li5nu, 'oralnu i uz sve to i nau5nu da reaguje, tako to e se ispraviti u prvo' naredno' broju nastavka ?eljtona ili ukazati na propuste redakcijekade'ik to nije u5inio pa je i na taj na5in skrenuo :panju: na svoju :ozbiljnost: sa kojo' prati ono to se objavljuje pod njegovi' i'eno' i koliko 'u je stalo do autora koje :citira: ili 5ije djelove teksta prisvaja- ,akle, izostala je pravovre'ena ispravka u nastavci'a ?eljtona, pa svako naknadno i 'ogue ispravljanje ne 'oe i'ati ono dejstvo kao kada se to 'oglo da se htjelo reagovati od strane akade'ika, a to je ujedno izazvalo opravdan revolt onih koji tu sebe prepoznaju- % svako' slu5aju, akade'ik je bio duan da zatiti integritet teksta i onih li5nosti koje citira, u suprotno' svjesno preuzi'a rizik izlaui se otroj kritici, a podlijee i odgovornosti u skladu sa zakonski' propisi'a o zatiti autorskh prava i nanijetoj uvredi licu + autoru kojega neta5no citira ili koristi u druge svrhe nanosei uvredu i'enu i nau5no' djelu autora.a ni poslije desetog nastavka u ?eljtonu ne'a o5ekivanih ispravaka u akade'ikovo' tekstu ili citati'a, kako bi se ta5no odredilo i utvrdilo o koje'u je autoru bilo rije5i i nazivu njegovog djela, to se na osnovu toga 'oe izvui zaklju5ak da je autor ?eljtona u potpunosti saglasan sa na'jera'a i dati' podaci'a u nje'uH >akav akade'ikov kriterij u to' ?eljtonu nije zastupljen pre'a ostali' autori'a od kojih koristi podatke ili nije u onoj 'jeri i na'jeri kao to je to sa 'oji' autorski' dijelo' teksta, to je i to jedan od razloga za su'nju u njegove :nau5ne: kriterije citiranja,akle, ostavlja se :autoru: da se prepoznaje u tekstu, ali bez prava na autorstvo koje 'u je uskraeno od akade'ika- <a tako neto ne'a opravdanja ili objanjenja, pa ni prostora za odbranu, koja bi 'ogla uslijediti naknadno ili od'ah poslije 'ojega reagovanja, od strane autora ?eljtona :Crnogorski generali u ruskoj vojsci:- >ako*e, ne'a 'jesta bilo kakvo' vidu opravdanja, se' izvinjenju, da se akade'iku potkrala greka ili ne5ija o'aka priliko' :citiranja:- !er, nastavci ?eljtona nijesu zainteresovali akade'ika ili pobudili njegovu li5nu i nau5nu obavezujuu dozu opreznosti, koja je trebala biti prisutna, da bi objavljivanje' teksta 'ogao i 'orao izazvati reagovanje, ako nita drugo a ono :citati'a: koji'a se sluio, pa je bilo neophodno pravovore'eno u5initi ispravku na prihvatljiv i ispravan na5inDa a a%e'i $re(i,no +ao$ti o #e autor te +ta >3 olovan#e Crno!ora(a u Ru+i#i> i nave%e i,vor $5ekivalo se od akade'ika da jasno i bez ustezanja ili kakvog ustru5avanja navede puno i'e i prezi'e i naziv djela iz kojega su korieni podaci onako kako se registruju u bibliogra?iji, a ostalo je nezapaeno u nastavci'a ?eljtona i ti'e ostavilo su'nju u :iskrene: na'jere akade'ikove da se tekst :kolovanje Crnogoraca u Rusiji: 'oe prepoznati kao djelo drugoga i pravoga autora- Mini'alne ili bolje rei zane'arljive su nijanse iz'e*u re5enog teksta u ?eljtonu i 'ojega teksta u knjizi /:kolovanje Crnogoraca u inostranstvu 0B4B + 0A0B:, str- 61 + 162, kao na pri'jer + ta'o gdje se u ?eljtonu citiraju i'ena i prezi'ena u5enika i studenata, kod 'ene stoji

prvo prezi'e pa i'e, a u tekstu ne'a 5ak ni takvih :iz'jena:, pa se 5ak i procenti u potpunosti slauOH >akva slu5ajnost je apsolutno isklju5iva i zahtijevala je od akade'ika da 5itoace ne dri u neizvjesnosti ko su autori i koji je naslov knjige iz koje se :citiraju: podaci- >ako neto ne bi se 'oglo o5ekivati od bilo koga ko i'a 'akar iole a'bicije da se bavi nau5ni' rado' ili objavljivanje' ?eljtona pa 'akar to bilo i za iru 5itala5ku publiku", pa, akade'i5e, nee 'oi tako olako da pro*e va stru5ni i nau5ni :na5in: korienja i :citiranja: 'ojega teksta i vaega :otkrivanja: podataka u nje'u, jer sa' i suvie uloio vre'ena i rada istraujui po jugoslovenski' i posebno ruski' arhiva'a i biblioteka'a podatke o Crnogorci'a kolovani' u Rusiji u (I( vijeku pa sve do kraja druge decenije (( vijeka, da ;a' ih servira' i prepusti' da ih tako zduno koristite i posebno svojatate ili autorizujete- >aj i takav akade'ikov ironi5an na5in :citiranja: s na'jero' da se 'oe izazvati po'isao da se to :podrazu'ijeva: na kojega je autora 'islio, ako bi koji' slu5aje' autor i reagovao da 'u poslui kao odbrana, a s krajnji' na'jera'a je da ostane nepoznato ko je autor i naziv djela- % 'ate'ati5ki' operacija'a izraz + ter'in :podrazu'ijeva: i'a svoju svrhu i koristi se, za razliku od istorijskog teksta koji takvu 'ogunost krajnje rijetko ili ba nikako ne dozvoljava u nau5noj obradi, tu'a5enju i prezentiranju rezultata rada javnosti uopte- ,aleko sa' i od po'isli da ovdje sugerie' ili dijeli' savjete jedno' akade'iku, kako i na koji na5in je 'ogao izbjei da ne do*e do ovoga reagovanja, ali sa' s'atrao da e njegov odnos pre'a autori'a i njihovo' citiranju biti u granica'a korektnosti i konkretnosti, jasno i nedvos'isleno, a nije se tako desilo ili pristupalo, pa 'i je ti'e nanijeta i li5na i nau5na uvreda,akle, pred akade'iko' stoje dvije 'ogunosti kao izbor za razrjeenje enig'e pred 5itaoci'a, jer je 'eni sasvi' jasno da se radi o akade'ikovo' prisvajanju teksta u dato' ?eljtonu, pa zato i o5ekivano reaguje' ne dozvoljavajui bilo ko'e, pa ni akade'iku, da to 5ini bez 'ojega znanja i pristanka.rva je 'ogunost da akade'ik saopti ko je autor teksta :kolovanje Crnogoraca u Rusiji: i navede precizno izvor odakle je korien taj dio teksta- , kao druga 'ogunost ostaje ona koja do'inira u dato' ?eljtonu, i zbog koje reaguje' /od broja 4 + B ?eljtona2, da i dalje ignorie nau5ne i 'etodoloke pristupe, principe i pravila rada priliko' saoptavanja proble'atike ili podataka od drugih autora stru5noj, nau5noj i irokoj 5itala5koj javnosti, ostavljajui ih u nedou'ici da razaberu o koje'u se autoru i 5ije' tekstu i nazivu djela u to'e ?eljtonu radi- #a kraju, nada' se da akade'ik u novoj knjizi :Generali iz Crne Gore u ruskoj vojsci: nije i'ao ovakvu praksu citiranja 'ojega teksta, kao to je to u5injeno u navedeno' ?eljtonu sa 'oji' teksto' :kolovanje Crnogoraca u Rusiji:% slu5aju da ne uslijedi akade'ikov odgovor na ovo 'oje reagovanje tada u to s'atrati potpuno' potvrdo' njegovih na'jera na koje sa' reagovao, a sa koji'a je on :objasnio: i in?or'isao 5itaoce sa nepotpuni' i'eno' autora, a bez naziva knjige iz koje je preuzeo i prisvojio tekst u navedeno' ?eljtonu-

DKra#E

Rea!ovan#e a a%e'i a Duana J* Martinovia na te +t %r Mo'ila D* )e#ovia

kade'ik ,uan !- Martinovi, autor knjige :Generali iz Crne Gore u ruskoj vojsci:, odgovara na optube dr Mo'5ila ,- .ejovia da nije adekvatno tretirao njegov nau5ni radDr )e#ovi #e i,lio na 'ene toli o "ui %a i ne ,a+lu"u#e (itiran#e n#e!ovi1 o$tu"&i #ezavisni dnevnik :;ijesti: od C- i 4- januara ove godine /s ti' to slijedi nastavakHO2 objavljuje ?eljton pod 'oji' i'eno' :Crnogorski generali u ruskoj vojsci:, preuzi'ajui ga iz 'oje istoi'ene knjige koju je objavio podgori5ki :CI,:- ;e je objavljeno preko 48 nastavaka- & ti' u vezi, 'ora' da iznese' svoje veliko iznena*enje + to je Redakcija pustila 0C- ?ebruara :Reagovanje dr Mo'5ila ,.ejovia na tekst ?eljtona :Crnogorski gnerali u ruskoj vojsci:, u koje'u .ejovi tvrdi da sa' preuzeo tekst iz njegove knjige i ne citirajuu ga kao izvor i literaturuMora' da kae' da je to najobi5nija insinuacija, kleveta i la- Redakcija :;ijesti: priliko' objavljivanja ?eljtona brisala je ?usnote, to uobi5ajeno rade novine kada se radi o nau5no' tekstu, sa nau5ni' aparato'- Moda je Redakcija priliko' objavljivanja :Reagovanja---: M- ,- .ejovia trebala i'enovanog da uputi na 'oju knjigu, da provjeri odgovara li istini to to pie, kad ve on nije toliko pis'en i inteligentan da uporedi tekst koji sa' napisao u knjizi i uvjeri se da li sa' navodio izvore, pozivajui se na njegovu doktorsku disertaciju :kolovanje Crnogoraca u inostranstvu 0B4B + 0A0B:, .odgorica, 9888- M- ,- .ejovi u to' slu5aju ne bi 'e grubo i beskrupulozno napadao, a sebe izloio riziku da dobije kvali?ikativ laova, jer bi vidio da u 'ojoj studiji na str- 96 + 91, dakle, na C stranice + citira' ga ni 'anje + ni vie nego 1 putaH Mnogo je u5i M- ,- .ejovi izlio na 'ene da i ne zasluuje citiranje njegovih optubi na 'oju li5nost- >vrdi da sa' 'aliciozno izbjegao po'injanje njegovog punog i'ena i prezi'ena, da sa' gotovo :ad litera': preuzi'ao + prisvajao njegov tekst, da sa' :vjeto zaobilazio i bez pardona debelo koristio: njegovo veliko djelo, da se :'oja deviza u navedeno' ?eljtonu 'oe iskazati kao :Moje je sa'o 'oje, a tvoje je i 'oje, a sve ukupno je 'oje autorstvoP:D :5udna neka nau5na 'etodologija u pristupu i citiranju---: 7akve li sve nebuloznosti i ?lagrantne neistine navodi .ejovi, oslanjajui se na novinski ?eljton- %'jesto da je jadni5ak uzeo 'oju knjigu i vidio kakva je nau5na 'etodologija i nau5ni aparat u njoj pri'ijenjen- $nda, ne bi valjda ovoliko srljao, upao u zabludu, ob'anjivao 5itaoce, a 'ene eto predstavio pred lice' janosti kao plagijatora- #o, poznata je narodna izreka :% lai su kratke noge:.o*i'o redo', navodei ?usnote pre'a 'ojoj studiji /str- 96 + 912, na osnovu kojih se vidi krajnje korektno citiranje podataka iz njegove knjige- #a str- 96- navodi'G :I o kolovanju Crnogoraca u inostranstvu u toku (I( i po5etko' (( vijeka napisana je jedna doktorska disertacija /pod ?usnoto' 48 stojiG ,r Mo'5ilo ,- .ejoviG kolovanje Crnogoraca u inostranstvu 0B4B + 0A0B:, .odgorica, 9888, @1C str2- #ije li to puno i'e i prezi'e .ejoviuO ,alje se konstatuje da se u toj disertaciji podrobno govori i o kolovanju crnogorske 'ladei u Rusiji, o troku ruske ili crnogorske vlade i njeno' sa'o?inansiranju- ,alje se navodiG :>oko' druge polovine (I( vijeka upuivani su u5enici iz Crne Gore na izu5avanje zanata i poha*anje raznih srednjih kola- Godine 0B@8- dva crnogorska 'ladia su upuena na izu5avanje ikonogra?ije, a od 0B18- godine nekoliko studenata je bilo na 'edicini i u ,uhovnoj akade'iji u 7ijevu, Moskvi i .etrogradu- >e godine je crnogorski &enat uputio u Rusiju 00 'ladia, od 09 do 0@ godina, na izu5avanje zanata, zajedno sa dvojico' u5itelja, ali

blagodarei naklonosti ruskih prosvjetnih vlasti oni su se upisali u gi'naziju i bogosloviju, dok se u5itelj n*us upisao na ,uhovnu aka+de'iju a u5itelj 7neevi na Medicinski ?akultet- % razdoblju 0B@B + 0BAC- god- .etrogradski slovenski ko'itet stipendirao je 0B u5enika iz Crne Gore na razni' ruski' u5iliti'a /?usnota 49G ,r M,- .ejovi, navedeno djelo, str-@9 + @C2#aredni podaci pre'a .ejovievoj knjiziG :% vojni' kola'a su biliG #ikola K=egovi, Mihailo =ojovi, ,uan =- =okovi, Radovan M- ;ukoti, =lao I;ukievi + &arap, =lao M- ;ukievi + &arap, )or*e ,- ;ukievi + &arap, )uro I;ukievi, )uro I- ;ukievi + &arap, )uro M- ;ukievi + &arap, Mitar G;ukievi, &tevo I- ;ukievi + &arap, Jilip I- ;ukievi + &arap, Jilip I- ;ukievi + &arap, &avo F- ;uk5evi, &tanko M- ;u5kovi + &arap, ;ido Gazivoda, !akov ,akovi, )or*e K- ,ragovi, &avo Ivanievi, Fazar I- 7aenegra, #iko !- Markii, )uro Markovi, =oo .- Martinovi, Milo &- Matanovi, Grujica #ik5evi, =oo #ovakovi, .etar .erovi + Cuca, .avle .- .etrovi, )oko &- .opovi, !ovan ).opovi + Fipovac, &tanko Radovi, Milovan &- &ai5i, &avo &tanii, Fazar MCerovi, Ilija &- padijer i dr-/?usnota 4CG ,r M- ,- .ejovi, nav- djelo, str- @@2&lijedi, zati', navo*enjeG :,uhovne akade'ije i se'inarije poha*ali suG <arija Ksanovi, Radule >- ;elaevi, Mihailo !- ;ekovi, Marko ;rbica, #iko ;ujanovi, &tanko ;u5kovi, Ivan ,ragovi, ,i'itrije + Mitar .- )urovi, Fuka I- )urovi, Milan Kari, ;ladi'ir Ivanovi, #ovica F- Ivovi, Ilija >- Ili5kovi, Marko !ovanovi, =oo R- !ovanovi, Ilija !- 7alu*erovi, Milo )- 7api5i + 7apa, >o'a =- 7atani, Milan M- 7lisi, ,ragutin F- Fabovi, Milutin F- Fabovi, .etar Fopuina, Milutin Markovi, Mirko M- Medenica, Ivan &- Mili, !akov &- Mili, .etar &- Mili, Ivo .ejovi, Marko .etrovi, Milan .etrovi, Fuka .itelji, Marko &.la'enac, Mitar .la'enac, Jilip .o5ek, 7rsto .- Radulovi, Fjubo'ir I- Radunovi + #ikoli, ;ojin Rako5evi, Ivan Rako5evi, )ukan &pasojevi, !anko &pasojevi, &avo !- &pasojevi, Ilija %skokovi, Mardarije %skokovi, .avle Jilipovi, ;eli'ir oki itd-/?usnota @1G .ejovi, nav- djelo, str- @12Mo# nauni o$u+ +a%r"i 68 'ono!ra:+ i1 $u&li a(i#a i o o ?88 ra+$rava/ lana a i $rilo!a $o $erio%i(i .oto' navodi' pre'a .ejoviuG :<a razliku od vojnih i bogoslovskih kola, gi'nazije u Rusiji je u nazna5eno' periodu poha*ao znatno 'anji broj u5enika iz Crne Gore, jer to nije bila srednja kola zavrnog karaktera- <avreni gi'nazijalci su, po pravilu, bili unaprijed opredijeljeni da nastave kolovanje na vii' i visoki' kola'a- =ili su toG ;eli'ir ,- ;ojvodi, Mihailo &- )onovi, &i'o )urakovi, Fuka .- Ili5kovi, ,i'itrije .- !ovievi, ;aso M- !ovovi, !ovan 7alu*erovi, !ovan + !ovo .- Maanovi, .etar .- $rahovac, Marko I- .opovi, ,uan M- Radovi, &avo Radonji, Marko &- &tankovi i dr-/?usnota, .ejovieva knjiga, str- @ .re'a podaci'a dr M- .ejovia, 49 u5enika iz Crne Gore su po zavretku srednje kole u Rusiji nastavili kolovanje na neko' od univerziteta u .etrogradu, Moskvi i 7ijevu, a bilo ih je i na drugi' univerziteti'a- &tudije 'edicine iz Crne Gore je poha*ao 60 student, od kojih navodi'oG Mara i'ovi, Mihailo M- =abovi, Radovan #- ,eli, Mileva )urakovi, Gligorije !- !ovovi, #ovica .- 7ova5evi + Graovski, Milutin ;eli'irovi, Milo >- ;ukoti, nto Miunov Gvozdenovi, Ilija >- Ili5kovi, !ovan M- 7astratovi, !ovan &- 7uja5i, &avo F- Fazovi, Milovan + Milutin F- Fopi5i, !ovan )- .opovi + Fipovac, Mitar Radulovi, .etar M- Miljani, &tevo - $gnjenovi, Ilija I- .ejovi, ;ladi'ir .ileti, >o'ica &pasojevi i dr,uhovne akade'ije /teoloki ?akultet2 studiralo je u Rusiji 4A studenata iz Crne Gore,

iz'e*u ostalihG ,i'itrije n*us, ,i'itrije /Mitar2 <- =aki, Gligorije ;- =oovi, Radosav ;- ;eovi, Radisav !- ;eovi, #ikola - ;ukoti + &tijepovi, ;ladi'ir Ivanovi, Jilip .opovi + !abu5anin, Mihailo ;ujisi, Kivko .- ,ragovi, Marko .,ragovi, &tanko &- Ivanovi, Marko 7neevi + Fipovac, Marko Fekovi, #ikola &Fjubia, =ogdan ;- $bradovi, ,i'itrije $bradovi, Fazar >- .erovi, Fazo ).opovi, Jilip F- .opovi, #ikola )- Rolovi, ;arnava Rosi, !anko &pasojevi, #ovica &pasojevi, Mardarije .- %skokovi, Marko .- Ce'ovi, Miljan &- iljak i dr&tudije prava, pored ostalih, studirali suG 7rsto R- bra'ovi, Radovan I- =oji, Milutin ;- =racanovi, ;ukain ;ukainovi, ;idak ;ukovi, &tevan &- 7lisi, =oko !- F!u'ovi, Milo R- Mark+ovi, Milutin R- Markovi, Ivan M- Maanovi, )or*e + )uro M- Mijukovi, Milonja Mrdovi, #ovak M- .erovi, Fuka #- .itelji, .etar .- .la'enac, #iko I- .o5ek, Fazar R- Raovi, !akov &tanojevi, ;ladi'ir M>o'i, 7rsto >odorovi, Marko .- Ce'ovi i dr&tudije ?ilozo?skog ?akulteta, iz'e*u ostalih, studirali suG Ilija M- ;u5kovi, .ero ;u5kovi, ,i'itrije + Mitar )urovi, Ilija <- <ori, ,obroslav 7- !ovanovi, Milivoje !oksi'ovi, Ivan 7astratovi, !ovan M- 7astratovi, Mira .- 7iovi, Mirko MMedenica, .etar &- Mili, !ovo &pasojevi, &avo !- &pasojevi, itd.olitehni5ke nauke studirali suG Risto )- =ujii, %ro =ujii, Mihailo M- ,ragovi, !ovan + !ovo .- Maanovi, ;asilije .ileti, Marko &- .la'enac, Milutin M- Radovi, Gavro - Ce'ovi itd% .etrogradu je studirao, pored po'enutih, jo i 7rsto #- >opalovi /u5enik Cetinjske gi'nazije2, a u Moskvi &avo F- Jati$d studenata koji su zavrili srednju kolu u Rusiji, navode se i ova i'enaG Mara i'ovi, Milutin ;- =racanovi, >o'ica =racanovi, ;uko M- 7aradi, =oko !F!u'ovi, ndrija - Markovi, #ikola .- .etrovi, &i'eon .opovi i Milovan >,akovi% knjizi dr M- ,- .ejovia spo'inju se i i'ena u5enika bez podataka o 'jestu kolovanjaG Radovan di, izvjesni =aki i =ackovi /oba bez i'ena2, !evto ==ei, .etar Fj- ;ojvodi, &avo ;ukievi, ,anilo ;ukovi, !elena ;ukovi, Radovan ;ukovi, Marko ;ujovi, Ilija ;uksanovi, Milo ;uksanovi, Mihailo !Golubovi, ;uko M- 7aradi, =lao M- 7lisi, kao i dvojica bez i'ena + ;ukani /O2 i ;u5ini /O2- $d sveukupnog broja u5enika, doktor .ejovi za 99 *aka nije uspio da identi?ikuje koju su kolu poha*ali i 'jesto kolovanja, a za 44 koju su kolu u5ili, iako je konstatovao godine njihovog kolovanjaOH /?usnota 4@G .ejovieva knjiga, str@A2.re'a podaci'a dr M- .ejovia, broj studenata po ?akulteti'a i akade'ija'a je bio sljedeiG 'edicinski ?akultet + 60, teoloki ?akultet + 4A, pravni ?akultet + CA, ?ilozo?ski ?akultet + 0C, tehni5ki ?akultet /politehnika2 + 1, vojna akade'ija + @, poljoprivredni ?akultet i likovna akade'ija po jedan, dok 'u za 99 studenta nije polo za ruko' da utvrdi ta su studiraliH /?usnota 41G .ejovieva knjiga, str- 102"to, dragi 5itaoci, kada pro5itate 'oj odgovor na :Regovanje---: skribo'ana .ejovia, anoni'usa u istorijskoj nauci, bie va' jasno, sasvi' jasno, kakvi su njegovi argu'enti i koliko on neprovjereno, iz'iljeno pie oslanjajui se isklju5ivo na novinsko tivo, u'jesto da je otvorio 'oju knjigu i vidio to ta'o pie- Moj nau5ni opus iznosi bez'alo 68 'onogra?skih publikacija i oko B88 rasprava, 5lanaka i priloga publikovanih u periodici na razni' jezici'a i nji'e se bavilo preko 988 nau5nika, akade'ika, pro?esora, doktora nauka + pri 5e'u su uvijek isticali nau5nu savjesnost, 5istotu u korienju literature i izvoraMo"%a +e l#uti ,&o! to!a to ni+a' $ri1vatio %a &u%e' re(en,ent ,a n#e!ovo

+truno ,van#eF &ada se, 'e*uti', na*e jedan 'oj slabani u5enik, istori5ar vrlo skro'nog nau5nog potencijala i neznatnih re?erenci, optuujui 'e za neto to nije istina- Moda se on ljuti to nedavno nijesa' prihvatio 'olbu Istorijskog instituta da bude' recenzent za njegovo stru5no zvanje koje sada i'a- :Reagovanje---: je, nesu'njivo, dio isko'pleksiranosti nje'u svojstvene#e 'ogu, na kraju, da ne postavi' pitanje nije li se M- ,- .ejovi oglasio da javnost zna da je i on napisao i objavio knjigu o kojoj se 'alo zna- ;aljda e sada shvatiti doti5ni doktor istorijskih nauka da sa' ga ja dovoljno po'injaoG na tri stranice seda' puta- #ije li, 'oda, o5ekivao da 'u i ?otogra?iju objavi'- ,rugi nastavak .ejovievog kon?uznog teksta : kade'ik je duan da titi integritet teksta tako i onih li5nosti koje citira:, pro5itao sa' dva puta i 'ora' iskreno priznati nijesa' shvatio, a duboko sa' uvjeren da ni on kao autor nije znao to pie- <najui njegovu akribi5nost nijesa' ni o5ekivao od njega takve re5enice :da rije5i'a bude usko, a 'isli'a iroko:, ali sa' pretpostavljao da e 'u neko po'oi to to pie da bude nor'alno stilizovano i :u'iveno:, razu'ljivo za svakoga, a ne nerauzu'ljivo do krajnosti,odue, na jedno' 'jestu po'inje da sa' trebao ukazati na propuste Redakcije- I to je od njega u'jesno- Redakcija je odista u5inila propust kada je pustila njegov tekst da nije dala objanjenje da je eli'inisala nau5ni aparat iz ?eljtona, to je ina5e praksa svih novina, i da 'u posavjetuje da uz'e u ruke knjigu i vidi radi li se o plagijatu ili kra*i kako to kae s'jelo 'oj vrli kriti5ar- ko do*e do epiloga na sudu 5itava ova stvar i vjeta5enja + izgubie M- ,- .ejovi parnicu- .ita' se, 'e*uti', javno da li se sa takvi' 5ovjeko' i stru5njako' vrijedi pojaviti pred lice' pravde&jutranji /trei2 nastavak /a 'oda e ih biti i vie, to zavisi od savjesti RedakcijeO2 ne 5eka' da ga pro5ita' pa tek onda da da' odgovor na ko'pletno :reagovanje: M,uanova .ejovia, jer 'i je posve jasno da on nita pa'etno i korektno i ne 'oe rei s obziro' na dosadanje ?rag'ente njegovog najnovijeg :nau5nog rada: obznanjenog u dnevniku :;ijesti:7ada bih se 'alo pozabavio njegovi' nau5ni' rado', to zasad ne'a' na'jeru, i'ao bih dosta pri'jedaba, ali to neu 5initi- !edino bih 'u savjetovao da unese 'alo vie razu'a i savjesti 5ak i u ovakve paskvile#a kraju, rije5 + dvije o njegovoj doktorskoj disertaciji, koja sadri nesu'njivo dosta dragocjene ?aktogra?ije, zbog koje 'e nepro'iljeno napada- Mnogo je u njoj ostalo nedore5enosti, 'nogo povrnosti i dezin?or'acija- #e'a' na'jeru da se podrobnije bavi' ti' pitanje', ti' prije to je 'oj odgovor te'atski i prostorno ograni5enMoglo bi se shvatiti da je on i od'azda- .a, ipak, naveu nekoliko podataka koji govore o nivou njegove nau5nosti i dubini istraenosti u njegovoj knjizi-$voga puta u se zadrati na trojici zaslunih MiljaniaG dr .etra, pro?- dr #ikolu + #ika i pro?- dr .avla, budui da sa' se svi'a trojico' opsenije bavio u 'oji' :.ortreti'a ;I: /Cetinje, 0AA12 i :.ortreti'a ;II: /Cetinje, 98882- <a dr .etra, dr 'edicinskih nauka, 5uvenog hirurga i upravnika :,anilove bolnice: na Cetinju + nestora crnogorske 'edicine, na nekoliko 'jesta u svojoj knjizi navodi /str- 10, AC, C4A2 potpuno neprecizne, nepotpune podatke, a 'ogao ih je veo'a provjerene koristiti iz njegovog portreta koji sa' ja dao- Isto i za njegovog sina pro?- dr .avla /str- C182 navodi pogrene podatke da je studirao :na ;isokoj tehni5koj koli: u .arizu 0A81 + 0A00godine:- $vaj poznati pro?esor "lektrotehni5kog ?akulteta u =eogradu i >itogradu, zapravo je zavrio "cole speciale de 'ecaniQue et dI"lektricite /0A042 u .arizu i diplo'irao u isto' gradu na &eni "cole superieure dR"lektricite /0A0@2, na najvioj

onovre'enoj koli tog ranga, ravnoj dananji' postdiplo'ski' studija'a- Mogao je M- ,- .- ove podatke uzeti iz 'ojih .ortreta ;II, str-0C@ + 0C1- Isto tako i za drugog sina dr .etra Miljania + pro?- dr #ika Miljania, 5uvenog hirurga i hu'anistu, 5lana Jrancuske hirurke akade'ije nauka, predsjednika < ;#$ + a i C &#$ + a, daje dezin?or'acije kako je navodno iz Jrancuske :preao u drugu dravu:, tj- u vajcarsku da nastavi kolovanje- tavie, na jedno' 'jestu .ejovi konstatuje da je dr #iko Miljani 'e*u oni'a za koje :nijes'o 'ogli saznati koji je ?akultet studirao u .arizu: /str- 9182, dok na str- 9A0- biljei da se :Miljani upisao na studije 'edicine u Kenevi:, to uope nije ta5no- Mogao se M- ,- .- postarati da pro5ita portret dr #ika Miljania u 'ojoj knjizi .ortreti ;II /str- B6 + 08B2, pa da izbjegne ovakve dezin?or'acije- $vih nekoliko podataka navodi' sa'o kao ilustraciju koliko je dr .ejovi te'eljit istraiva5 i pouzdan :nau5nik:<na' da se sa ovo' vrsto' :nau5nika:, skloni' iz'iljanju, pod'etanju, sluenju sitni' udarci'a, ne isplati pole'isati, jer nji'a to daje :duhovnu hranu: i energiju za sitne obra5une- &toga ja ubudue sa dr M- ,- .ejovie' ne'a' na'jeru da pole'ie'<avriu jedno' 'udro' arapsko' poslovico', koja glasiG :.si laju a karavan prolazi-: DKra#E

>$ M% !" !$ .R"$&> F$ $&IM , &" 7I>I >%)IM ."R!"M I >$ $, $#IE 7$!" # <I; S #$#IM%&IM L /02 ,r Mo'5ilo ,- .ejoviG Reagovanje na tekst akade'ika ,uana !- Martinovia, ;ijesti, .odgorica, 86- i 8@- 'art 988C- godine, str- 91- godine, br- 0, 9;ii nau5ni saradnik Mo'5ilo ,- .ejovi povodo' teksta akade'ika ,uana !Martinovia koji je u S;ijesti'aL, na ovoj strani, objavljen u tri nastavka, 98+99?ebruara 988C$braa' ;a' se sa 'olbo' i poziva' na <akon o ta'pi i in?or'isanju da objavite 'oj odgovor na reagovanje akade'ika ,uana !- Martinovia- $vi' odgovoro' 'oje reagovanje prestaje, se' u jedno' slu5aju da akade'ik opozove svoj potpis sa ?eljtonakade'ikov dugo o5ekivani odgovor je uslijedio u stilu i duhu njegovog ?eljtona i devize S&vi su krivi za njegovo objavljivanje, a on jado nije i'ao poj'a o to'eLH =ie da 'u ga je neko pod'etnuo, a ?eljton je iao u nastavci'a gotovo 'jesec i po danaHO utor ?eljtona ne odustaje da ubje*uje potovane 5itaoce da je rije5 o knjizi, a ?eljton se ne SpikaL jer 'u slui sa'o za honorar i Snau5ni opusL- kade'ik u odbrani potee knjigu Sanoni'usa u istorijskoj nauciL, a rije5 je o ?eljtonu u koje'u se ne zna o kojoj je knjizi rije5H .a ako akade'ik i'a takvu Snau5nu savjesnostL i posjeduje S5istotu u korienju literature i izvoraL ta e nje'u podaci od Sanoni'usaLHO ,rugi' rije5i'a zato prisvaja podatke u ?eljtonu i plasira ih potovani' 5itaoci'a, se' da je u pitanju na'jera da o'alovai autora i njegovo djelo pa je sa tih razloga u ?eljtonu izostavio puno i'e i prezi'e i naslov knjigeH &a koji' dokazi'a iz ?eljtona izlazi akade'ik u javnost i ubje*uje sve nas u svoju Snau5nu savjesnost, 5istotu u korienju literature i izvoraLH .okuajte akade'i5e da to shvatite, napregnite svoje 'odane vijuge ako ve nijesu zakre5ene, da je rije5 o

?eljtonu- ;i ste kao akade'ik napravili potpuni pro'aaj ili bolje re5eno svjesno pravite otklon i navrete vodu na svoju vodenicu pravei sebi odstupnicu, a bezuspjeno to 5inite, akade'i5e, jer 5injenice u ?eljtonu su neoboriv dokaz protiv ;as i vae Sskribo'anijeL- Jeljton je sa vai' i'eno' i prezi'eno' ili ga se odrecite ili 'i se izviniteH to je /pre2ostalo jadno' akade'iku do njegovog jadnog /re2agovanja u cilju /od2brane da i dalje radi ono to je radio i do sada, da se kiti tu*i' perje' i to od onih koje naziva Sanoni'usLOH <apitajte se, akade'i5e, da li je Snau5ni opusL u obi'u kakvi' ste naveli sastavljen kao navedeni ?eljton, posebno kao onaj dio na koji sa' reagovao, pa ete vidjeti onda da to i nije neka ci?ra Skunog proizvodstva i radinostiL koja ne bi 'ogla biti od ;as nad'aenaHO #ijeste valjda akade'i5e, ljubo'orni na Sanoni'usaL i Snjegovo veliko djeloL koje ste u ?eljtonu uz Snau5nu savjesnostL bez citiranja poharali onako drsko i s cilje' o'alovaavanja i'ena i djela autora, kojega tek sada i s koliko volje citirate u vae' jadno' /re2agovanjuHO &ada ste se u potpunosti otkrili, akade'i5e, pa su vae na'jere ogoljene- ;i ne 'oete a da ne iskoristite svoje reagovanje, prije svega, da istaknete svoj Snau5ni opusL i'ajui na'jeru da zasjenite ukupnu javnost, a zaboravljate sa'o jednu nespornu 5injenicu da u to' SopusuL ne'ate podatke o Crnogorci'a kolovani' u Rusiji ve ste 'orali da ih prisvajate od Sanoni'usaLH Razaberite se, jer va' je sve palo u vodu ili je vaa pljeva isplivala po njojH ,a li ste svjesni gdje ste zaglibiliH Reagovao sa' na prisvajanje 'ojega teksta od strane akade'ika u navedeno' ?eljtonu i to je bez diskusije sasvi' jasno i dokazano u 'oje' reagovanju koje nijeste pokuali osporiti, ve skreete panju na SnovuL knjigu Sveliko djeloL SGenerali iz Crne Gore u ruskoj vojsciLH % jadno' /re2agovanju sluite se uvreda'a, a zati' citati'a iz knjige Sanoni'usaL, u stilu i duhu jednog akade'ika ,uana !- Martinovia/,2rznuo se akade'ik kolko je dug i irok, ?izi5ki i u'no po irini ali ne i visini, pa je bujicu pogrdnih i uvredljivih rije5i us'jerio na li5nost i djelo dr Mo'5ila ,- .ejovia, sa'o ne i na 5injenice koje su date u ?eljtonu- !a o ?eljtonu, a akade'ik o knjizi- 7o li je tu Sanoni'usL, a ko Sakade'ikL, vajni akade'i5eHO Moje reagovanje se odnosi na ono to je objavljeno u ?eljtonu, a akade'ik trai da se njegove puste elje ispune onako kako je to za'islio i Spodrazu'ijevaoLH #i po koju cijenu, ni za ivu glavu nee akade'ik da potrai dokaze u ?eljtonu i ti'e zavri pisaniju, koju e vjerovatno unijeti u jo jednu bibliogra?sku jedinicu i poveati obi' SstvaralatvaL za nekoliko stranica Snovinskog tivaLH Juriozni po5etak njegovog jadnog /re2agovanja i /od2brane sa go'ilo' bljuvotina nje'u svojstveni' ide u nastavci'a, sa uporni' ubje*ivanje' da to Snjegovo djeloL nije pro5itano kao Snjegovo veliko djeloL, a sve u cilju da 5itaoce zasjeni, a o'alovai onoga koji se usudio da reaguje i otkrije njegove na'jere na jedan nje'u ne Stoliko pis'enL i SinteligentanL na5inM$R &" .RI<# >I , ; M !" R"& ;&7 7$F >"M"F!#I .RI&>%. I .RI#CI. ; " # %I#" $=R ," I S#$;IEL .$, > 7 / 9 2 kade'ik zapjenuano, po ko zna koji put, juria i dokazuje da je u Snjegovo' veliko' djeluL citirao M- ,- .ejovia Sni 'anje + ni vie nego 1 putaLH ,a li je akade'ik toliko obnevidio od bijesa, ili je njegov u' toliko /po2'uen da ne uo5ava razliku onoga na to ja reaguje'HO &asvi' je sigurno jedno, da akade'ik u bijesu, kada su otkrivene njegove na'jere u ?eljtonu, to je jasno nazna5eno u 'oje' reagovanju gdje se kaeG S---'oje reagovanje se ---isklju5ivo i sa'o odnosi na dio teksta u dato' ?eljtonu ---br- 4, 6, @, 1 i BL, nastoji da takvu 5injenicu zane'ari i

previdi u interesu svoje odbrane i pruanja odstupnice citirajui SnovuL knjigukade'ik hoe da 'ene i 5itaoce pri'ora da pro5ita'o Snjegovo veliko djeloL podrazu'ijevajui da je odgovornost njegova ti'e SspaenaL, a ta e sa ?eljtono' koji je, valjda, uz njegovu saglasnost u nastavci'a dugo izlazioHO kade'i5e u obavezi ste da pred javnou priznate da ste u ?eljtonu pokuali prisvojiti podatke iz 'oje knjige i od toga se ne 'oete spasiti, bez obzira to e ;a' Su5L pui u dovijanju i SobjanjavanjuL, jer su vae na'jere razotkrivene 'oji' reagovanje', pa puna krivica pada na ;as, vau li5nost i nau5nu kvali?ikaciju i reputaciju, koju sa'i kaljate SrizikujuiL da dobijete Skvali?ikativ laovaL- Iitajte ako nijeste slijepi, napregnite u' i razaberite to sa' u svo'e reagovanju rekao i na ta sa' se pozvao i traite odgovorH !a sa' reagovao na va ?eljton i tu je po5etak i kraj svake pri5e- =ili ste u obavezi da blagovre'eno reagujete kod S%rednikaL, a ;i ste to lagodno odbacili sve do 'ojega reagovanja, pa u nedostatku dokaza sada se branite Skrivico'L drugih ili knjigo' Sanoni'usaL- Moje reagovanje ;a' je stavilo do znanja da se ne 'oete kititi tu*i' perje', ve da sa vai' potpiso' snosite punu odgovornost za ono to objavljujete- #ijesu ;a' valjda gazili po sto'akuHO ,akle, dajte odgovor na ono o 5e'u je rije5 u ?eljtonu, a o knjizi i njeno' Sveliko' djeliL neko' drugo' priliko'H Iinjenice pred koji'a se nalazite u ?eljtonu su neoborive, pa vau devizu nijeste uspjeli da sprovedete u djelo i do kraja, jer ste na vrije'e od 'oje strane otkriveni- ,a nijesa' reagovao ;i bi bili zadovoljniH =ili ste drski u oti'anju teksta, a krajnje niski u izrazi'a i uvreda'a, pa se 'oe konstatovati da je to bio akade'ikov posljednji poj u jadno' /re2agovanjuH %vreda'a se ne osporavaju 5injenice koje ;as terete u ?eljtonu uz potpis sa vae strane- >eko da se akade'i5e ;i ikada 'oete izdii iznad onoga to ste napisali u vae' /re2agovanju, jer je to bio va krajnji do'etMora se priznati da ;a' je resavska kola te'eljni pristup i princip vae nau5ne obrade i SnovihL podataka to i nije sporno, sa sa'o jedno' S?alinko'L u sve'u to'e, a to je da nepotpuno citirate autora i bez naziva njegove knjige iz koje resavico' zapljuskujete javnost7ada ve hvalisavo spo'enuste, to od ;as /ni2je /ne2o5ekivano, svoj Snau5ni opusL, daleko i od po'isli da se nji'e bavi', jer bi to bilo veliko gubljenje vre'ena, rei u sa'o da nije ;a Snau5ni opusL toliko interesantan za javnost uopte, koliko je veo'a zani'ljiv za rubriku S;jerovali ili neL, pa se 'ogu pronai i takvi podaci iz kojih proizilazi da je naj'la*i ikada upisani student jo uvijek bio u kolijevci i naravno poslije redovnih studija sa nepunih pet+est godina diplo'iraoHHH .rovjerite akade'i5e svoje djelo + S.ortreti ;IIL, Cetinje 9888, str- 9CB- >akva je vaa SozbiljnostL i Snau5na savjesnost---LHO ,a li ste se u javnosti od toga ogradiliO &kro'nost je vrlina tako ste nas u koli u5ili, a Sjedan va slabani u5enikL zapa'tioHHH >a5no je da ste bili pro?esor u srednjoj koli, kao i to je ta5no da ste akade'ik koji citira Sanoni'usaL i Sslabanog u5enikaL, a u ?eljtonu hoete da ga pokradete /vidi ?eljton br- 4, 6, @, 1 i B2- ta je sa ;a'a akade'i5eHO kade'i5e, ne traite spas u izricanju uvreda i vrije*anju 'oje li5nosti i djela, jer ti'e dokazujete ;a 'oralni pad- =ie ;a' uzaludna rabota i uvrede koji'a 'e obasipate, ako ne navedete bare' jedno 'jesto iz ?eljtona u koje'u 'e citirate kao autora i sa nazivo' 'oje knjige, pa e kvali?ikativ laova pripasti i ostati ;a'a ako to ne dokaeteH D#$A% &" C(D AR'(%)*(+, -./%/RA0( (1 CR%/ .)R/ # R#23)& *)&2C(4;

'ragom dokumenata Knjiga Generali iz Crne Gore u Ruskoj vojsci predstavlja jo jedno znaajno djelo akademika Duana J. artinovi!a" u izdanju renomiranog C#D$a" koja je nedavno predstavljena javnosti. %kademik artinovi! nas je ovom knjigom podsjetio na istaknute crnogorske admirale i generale koji su svoje sposo&nosti i nadarenosti potvr'ivali u svojoj drugoj domovini $ majci Rusiji i postigli najvie inove u vojnoj (ijerar(iji" pritom ne za&oravljaju!i svoju rodnu zemlju. )a tla Crne Gore u njenim dananjim granicama" &ilo je u velikoj ruskoj armiji *+ admirala i generala to" po rijeima autora" redstavlja svojevrstan ,enomen u vojnoj istoriji uopte $ da iz jedne teritorijalno i po &roju stanovnika male dr-ave ima toliko visoki( vojni( dostojanstvenika u velesili kao to je to Rusija. .&ra'uju!i ovu temu iz veoma &ogate riznice odnosa Crne Gore i Rusije" autor je knjigu podijelio u etiri poglavlja. / prvom dijelu o&ra'uje rusko$crnogorske odnose" odnosno stvaranje vojniki( naselja u ju-noj Rusiji" govori o prvim naim generalima" migracijama i kolovanju Crnogoraca u ovoj zemlji" kao i nji(ovom ue!u u mornarici i vojsci. / drugom segmentu govore!i o generalima i admiralima iz Crne Gore" autor je najprije predstavio dr-avniku linost knjaza i kralja 0ikole # 1etrovi!a 0jegoa koji je njegovao ranije steene do&re odnose ove dvije zemlje" te admirale atiju 2majevi!a i arka 3ojnovi!a" generale )imeona 1ievi!a" arka #veli!a" dr %nta Gvozdenovi!a" Jovana 1opovi!a$4ipovca" #veli!e iz 5oke... / nastavku ove studije" u poglavlju naslovljenom 6restomanija" autor (ronolokim slijedom daje pregled nekoliko najglavniji( tampani( tekstova 7gramata" pisama" testamenata" izvjetaja8 na ruskom i naem jeziku" od koji( su mnoga i ranije pu&likovana ali danas predstavljaju &i&liogra,sku rijetkost te stoga nijesu dovoljno dostupna iroj naunoj i kulturnoj javnosti. Knjiga akademika artinovi!a" inae &ogato ilustrovana portretima njeni( sudionika" (eraldikom i drugim motivima" predstavlja mukotrpno nauno sa&iranje rasute gra'e" ar(ivski( i istorijski( podataka" sistematizovani( u ovom djelu koje osvjetljava znamenite crnogorske linosti u ruskoj i naoj istoriji" ali i nezamjenjiv podsticaj drugim istra-ivaima neki( nedovoljno rasvijetljeni( istorijski( linosti ili tema" naeti( me'u koricama ovog vrijednog izdanja. 9. 3ukadinovi! 3ta #e na#,naa#ni#i (rno!or+ i etnolo! re ao o $ori#e lu Crno!ora(a .osted on septe'bar 4, 980C bT crnogorskapitanja Crnogorski etnolog dr 3$iro Kulii /0A8B U 0ABA2 prvi je utvrdio kako jo od najstarijih vizantijskijeh izvora i kasnije ne'a po'ena o to'e kako &rbi ili Ervati naseljavaju podru5je u 00- stoljeu o?or'ljene ,uklje, prve crnogorske drave- "vo nekih od zaklju5aka iz njegove knjige . etnogenezi CrnogoracaG

Kada se" &arem donekle" sumiraju dosadanja istra-ivanja" kao istoriogra,ska i ar(eoloka" i oso&ito etnoloka i jezika" sve izrazitije name!e se zakljuak

da je etniku osnovu crnogorskog naroda sainjavao veoma stari sloj slovenskog stanovnitva" jo od vremena doseljavanja. .vo staro slovensko stanovnitvo" kao to je &ilo i u drugi( ju-noslovenski( naroda" postepeno je asimilovalo ostatke zateenog starinakog stanovnitva svoje teritorije" od kojega je ujedno naslijedilo izvjesne uticaje u nainu -ivota" u ,izikom tipu" u jeziku i kulturi. Kada se podro&nije razmotre rezultati stariji( i savremeni( istra-ivanja u Crnoj Gori" postaje sve jasnije da crnogorski narod predstavlja poseban etnos, razli5it donekle od drugi! junoslovenski! naroda, naravno, uz brojne srodnosti sa njima. .ve oso&enosti crnogorskog naroda mogu se pratiti u ,izikom tipu" u jeziku" u tradicionalnoj kulturi" oso&ito u starijoj drutvnoj organizaciji i u nizu speci,ini( o&iaja" drutveni( i vjerski(" na koje je jo 3uk Karad-i! ukazivao" a zatim i niz drugi( istra-ivaa.

/ vizantijskim izvorima :# vijeka Dukljani su iskazani kao zaseban etnos" jasno odvojen i od 6rvata i od )r&a. # kasniji podaci o crnogorskim plemenima" koje sadr-e du&rovaki i kotorski izvori :#3$:3# vijeka" ne ozna5avaju stanovnitvo Crne .ore ni kao srpsko ni kao !rvatsko. #sto se moze pratiti i u turskim izvorima.

Dr Vo#i+lav Ni evi DCetin#e ;CC7* !o%ineE: )re%!ovor )rolo #e &li,u $etnae+t !o%ina o% $o#ave +tu%i#e O etno!ene,i Crno!ora(a 3$ira Kuliia u i,%an#u tito!ra%+ e G)o&#e%eH ;C?8* !o%ine/ #e%no! o% na#$o,nati#i1 #u!o+loven+ i1 etnolo!a i, $o+li#eratno! vre'ena* Ia o neveli a $o o&i'u D+ve!a ;88 +tranaE/ ta #e +tu%i#a $o i,la+ u i, $eatn#e/ ao ni#e%na %ru!a n#i!a u Crno# Gori $o+li#e %ru!o! +v#et+ o! rata/ u Gnauno#H i $oliti o# #avno+ti i,a,vala %o ta%a nevi.enu &uru* Ao #e $re+u%no uti(alo na to %a #e ona #o ta%a $ro+to ra,!ra&l#ena/ o%'a1 ra+$ro%ata/ %a #e u n#i"ara'a ne'a ve %u"e vre'ena* A intere+ ,a n#u #e tra#an ,&o! a tuelno+ti (rno!or+ o!a naro%no+no! i na(ionalno!a +a'oo%re.en#a/ o#e u vi%u $itan#a +talno i u$orno $o reu &ro#ni ne!atori Crno!ora(a ao +a'o+vo#no! naro%a i na(i#e* Me.uti'/ i oni +u +a'i +v#e+ni %a ta vo# n#i1ovo# ra&oti Kuliieva n#i!a $re%+tavl#a veli u $re$re u/ o#u ni a o ne 'o!u %a u lone + $uta/ $a &i na#vie "el#eli %a +e o n#o# uti/ %a $ane u ,a&orav* 4ato #e $otra"n#a ,a n#o' o% oni#e1 to "ele %a +e i,vorno o&avi#e+te o +utini $ro&le'a utoli o vea i ra,lo! ,a n#e,ino %ru!o i,%an#e o$rav%ani#i* Ona #e i +a%a tra"ena i vrlo $otre&na* Svo#evre'ena $o#ava n#i!e O etno!ene,i Crno!ora(a 3$ira Kuliia/ u +tvari/ ,naila #e nauni i $oliti i i,a,ov u toli o# '#eri %a +u ulo"eni o!ro'ni na$ori o% +trane onovre'ene vla+ti i +trune riti e a o &i +e ona #e%no+tavno u&ila/ n#e,ina ne$o&itna +a,nan#a o +a'o&itno+ti Crno!ora(a ao naro%a i na(i#e $o+ve $otrla/ u,a$tila* =u%ui %a +$a%a' u veo'a 'ali ru! o% +ve!a ne oli(ine nauni#e1 ra%ni a +to +u #e o% $oet a &ranili/ %a +a' u n#e,inu o%&ranu #o rani#e na$i+ao tri lan a u o#i'a +a' na iro o# $o%lo,i analiti o2 riti i !ovorio o n#e,ini#e' vi+o i' nauni#e' %o'eti'a i re,ultati'a Dali i o ne i#e' ne%o+ta(i'a to +e $ona#vie o%no+e na ara ter novov#e e (rno!or+ e $le'en+ e or!ani,a(i#e i na (rno!or+ i #e,i E/ ov%#e $rv#en+tveno na'#erava' %a $ru"i' o%!ovor na $itan#e ,ato #e Kuliieva n#i!a ta o ne'ilo+r%no %oe ana/ o#i +u o+novni 'otivi i ra,lo,i $o+to#ali ,a to %a +e ona u Gnauni'H i $oliti i' ru!ovi'a o!la+i ,a $ravu #ere+* Na to $itan#e %ana+ #e 'o!ue %ati o%!ovor #er&o #e ve +tvorena o%re.ena/ neo$1o%na vre'en+ a %i+tan(a/ o%

n#e,ine $o#ave %o +a%a na u$ila +e i $ro%u&ila nova ,nan#a o Crno# Gori i Crno!or(i'a o#a o'o!uu#u %a +e + te vre'en+ e %i+tan(e #o #e%no' $rov#ere Kuliieve !lavne $o+tav e o etno!ene,i Di+torio!ene,i ili etno$ovi#e+tiE +a'oni lo!a (rno!or+ o! naro%a i +uverene (rno!or+ e na(i#e* A $oton#i#e1 !o%ina %o!o%ile +u +e i ru$ne %rutveno I $oliti e $ro'#ene/ + i+tori#+ e $o,orni(e otile +u one $oliti e +na!e to +u or!ani,ovale 1a# u na Kuliievu +tu%i#u/ $a +a'i' ti#e' i n#i1ovi $uleni/ &ro#ni $o+luni(i i, re%ova Gnauni aH o+tali &e, $o%r e i ,atite* Ne'a vie o %a i1 $o rene na novu 1aran!u* Sve to &itno %o$rino+i %a +e +a%a i o to# $ro&le'ati(i 'o"e +lo&o%ni#e $ro,&oriti* Ve #e tu + oro Dra!o Ni oli/ u!le%ni (rno!or+ i n#i"evni i $u&li(i+ta/ uv#erl#ivo i ar!u'entovano +$ornu n#i!u Kuliia re1a&ilitovao u te +tu o#i' #e %o a,ao %a ta n#i!a/ o#o# +e +u%ilo na Gnauno' + u$uH $ri#e %vanae+t !o%ina u Mar +i+ti o' (entru Centralno! o'iteta Save,a o'uni+ta Crne Gore/ ni#e &ila o$a+na ,a nau u/ niti $a ,a +tvarala e +lo&o%e/ ne!o ,a Gnauni + u$H autoritet vla+ti i ,a na%ola,ei tala+ veli o+r$+tva* )o n#e'u/ ta# Gnauni + u$H/ na o#e'u #e &aena na n#u anate'a/ ni#e %ao $un re,ultat u o+u%i ,&o! o$onentno! i+tu$an#a !ru$e (rno!or+ i1 intele tuala(a/ o#i ni#e+u $o%r"ali ni $arti#+ i +tav ni Ga!re+ivnu na(ioar!u'enta(i#u na(io,vani(aH/ to +u $o,ni#e ra,&ili SJR Ju!o+lavi#u* )oto +u u Ni olievu lan u val#ano i,anali,irani +vi $oliti i 'otivi i ra,lo,i o#i +u +ta#ali u o+novi na$a%a na Kuliievu +tu%i#u/ o+ta#e %a #o u a"e' i na !lavne te,e o% o#i#e1 +u u +:eri ta%an#e na,ovi nau e $oli re"i'+ i Gnauni(iH/ a tivirani i na n#u na1u ani ra,ni e$i!oni i tra&anti onovre'ene vla%a#ue $oliti e u tretiran#u te +tu%i#e ao ne$ou%ne #ere+i* 4a to +u %o + oro %o&i#ali %r"avne na!ra%e* Kuliieva ra%n#a %oe ana #e ao #ereti a n#i!a +to!a to #e +a'o&itno+t Crno!ora(a $o#'ila i inter$retirala u %u1u i u + la%u + u+a'l#eni#e' %i+i%ent+ i' $o!le%i'a 'alo&ro#ni#e1 (rno!or+ i1 nauni a o#i +u $o+li#e ;C@?* !o%ine u i+torio!ra:i#i/ lin!vi+ti(i/ :ilolo!i#i/ etnolo!i#i/ i+tori#i n#i"evno+ti i u o+tali#e' %rutveni' nau a'a +ve vie $ola,ili o% i+$ravno $o+tavl#ene te,e o to'e %a oni $o +vo#e'u etni o'e $ori#e lu ni#e+u ni a vi GSr&iH ve auto1toni i+tori#+ i naro%/ %u&o o u ori#en#en u ranu %u l#an+ u i ,et+ u +re%n#ov#e ovnu $rolo+t i novov#e a na(i#a/ $o+te$eno :or'irana #o o% ra#a 9V vi#e a u $ro(e+u ontinuirane $ionir+ e G&or&e ne$re+taneH ao !ra.an+ e revolu(i#e i na#,naa#ni#e!a n#e,ino! on+tituen+a* A ,vanino +tanovite u ti#e' %i+(i$lina'a i u $oliti(i te'el#ilo +e na $o+tav a'a i, lan a O (rno!or+ o' na(ionalno' $itan#u Milovana Kila+a Do&#avl#eno' u G=or&iH ;* 'a#a ;C76* !o%ineE i $oto' $ri1vaeno'e o% +trane vla+ti ao o:i(i#elno'* U to'e lan u i,riito +to#i: GSr&i i Crno!or(i +u #e%no! D+r$+ o!E naro%no! $ori#e la/ #e%no! ori#ena/ ali #e ra,vita u na(i#e/ ra,vita na(ionalne +vi#e+ti/ iao ra,liiti' $utevi'aH* I, in#eni(e/ %a +u Sr&i i Crno!or(i #e%no! $ori#e la/ !ra.an+ i teoretiari i +itno&ur"oa+ i $olitiari/ o#i ne +1vata#u +utinu na(ionalno! $itan#a i ,a one :or'iran#a na(i#a/ i,vu li +u ,a l#ua o #e%no# na(i#i/ ,a l#ua o#i #e u+tvari &io i%eolo a o+nova i o$rav%an#e 1e!e'oni,'a* Do!'at+ i $ola,ei o% Stal#inove $re'i+e o to'e %a na(i#e na+ta#u te + $o#avo' a$itali,'a/ Kila+ +'atra %a +u Crno!or(i +ve %o ra#a 9I9 +tol#ea $re%+tavl#ali +a'o etni u !ru$u +r$+ o! naro%a i %a +u +e o% =erlin+ o! on!re+a D;?<?E u $ro(e+u na+tu$an#a a$itali+ti i#e1 %rutveni1 o%no+a o:or'ili u na(ionalnu in%ivi%ualno+t* Ao #e Kila+ovo !le%ite $o+talo ,a on* O&#e Kila+ove nave%ene $o+tav e/ $rva o navo%no'e G+r$+ o'H etni o'e $ori#e lu Crno!ora(a i %ru!a o ra#u 9I9 vi#e a ao o to&o"e %on#o#

vre'en+ o# !rani(i o% a%a +e +a'oo&li u#u ao na(i#a/ $o!ri#ene +u* )rva ,ato to +e naro%i ne o%re.u#u na &a,i $o%ri#e la/ +vo#e!a niti $a &ilo i#e!/ ne!o na te'el#u ,a#e%ni o!a intere+a to $o$ula(i#e ra,liito!a/ 'i#eano! etni o! +a+tava/ +#e%in#u#e u in%ivi%uali,ovani +o(i#alni ole tiv* Na$rotiv/ ta av ole tiv u +lua#u +va o!a naro%a/ $a i Crno!ora(a/ o%no+no n#i1ovi#e1 $ri#et1o%ni a Du l#anaL4eana/ 'o!ao #e na+tati te on%a a%a #e &ilo ra,oreno n#i1ovo rani#e ,a#e%ni o +loven+ o ro%ov+ o I $le'en+ o $o%ri#e lo/ a%a +u +e + $reo&ra,&o' ole tivne +vo#ine u $rivatno vla+nitvo ra+$ale %o+el#ene +loven+ e ro%ov+ o I $le'en+ e %rutvene +tru ture i ao ta ve $o+tale otvorene ,a oro.avan#e "eni%&eni#e' ve,a'a + $ri$a%ni(i'a inoro%ni1 etni u'a u vri#e'e n#i1ova i'ovin+ o!a ra+lo#avan#a/ la+no! %i#el#en#a* A %ru!a Kila+ova $o+tav a #e neo%r"iva u+l#e% to!a to $o+tana i ra,vo# (rno!or+ e na(i#e %ovo%i u ve,u + $o#avo' a$itali,'a ao #e%ini#e' i,voro' to #e i,n#e%rio e ono'+ i na#ra,vi#eni#e evro$+ e na(i#e/ ao to +u en!le+ a/ n#e'a a/ :ran(u+ a i %ru!e* Kila+ ni#e uoio %a +va i naro%/ $a +a'i' ti#e' i (rno!or+ i/ o% ra#a $o,no!a +re%n#e! vi#e a/ t#* U novo'e vi#e u/ a%a :eu%ali,a' $o+tu$no $rera+ta u a$itali,a'/ i'a vla+titi $ut $rera+tan#a u na(i#u ao na#vii o&li %ota%an#e! "ivota i ra,vit a* Ka o 'alo$ri#e na$i+a1/ (rno!or+ a na(i#a #e on+titui+ana u o%&ra'&eno# i o+lo&o%ila o# &or&i (rno!or+ o!a naro%a a ne u $ro(e+u ra.an#a a$itali,'a* Ni a o ni#e 'o!la na+tati i, $o+e&no+ti ne o!a tu.e! naro%a* Uo+talo'/ i +a' #e Milovan Kila+ %o(ni#e o$ovr!ao +vo#e $o+tav e o (rno!or+ o# na(i#i* Ao #e ura%io u n#i,i o N#e!ou a% #e on+tatovao %a +e i%e#a o Crno!or(i'a ao $o+e&no# na(i#i $rvi $ut #avila u $rvo'e +v#et+ o' ratu/ ao $o ua# %a +e %u&l#i#e' na(ionalni' ra,lo,i'a o$rav%a o%r"avan#e %ina+ti#e )etrovi i $o+e&ne %r"ave* )oni la u a'arili/ te,a o Crno!or(i'a ao $o+e&no# na(i#i I na+tavl#a Kila+ I #avl#a +e i #aa %o(ni#e/ $o+li#e u#e%in#en#a +a Sr&i#o' ;C;?* !o%ine I ao i,ra, ne!o%ovan#a naro%ni#e1/ +el#a i1 'a+a + novi#e' +tan#e'* )ri1vatili +u #e $o,ni#e i o'uni+ti ra%i +la&l#en#a 1e!e'oni#e =eo!ra%a i ve,ivan#a ,a neu!aenu tra%i(i#u (rno!or+ e %r"avno+ti* I oni +u/ %a a o/ $ra tine $otre&e i +vo#e $o+e&ne intere+e $rav%ali i%ealni#e' I u on retno' +lua#u ta o,vani' nauni#e' %o a,i'a/ o#i +u ta%a i,!le%ali utoli o $ou,%ani#i to +u 'o!li %a +e +'#e+te u alu$e Stal#inovi#e1 I i ne +a'o n#e!ovi1/ teori#a o na(i#a'a ao i+ l#uivo' $roi,vo%u a$itali,'a/ 'a%a +e ne 'o"e +$oriti %a on onano %a#e etni i#e' i teritori#alno $ove,ani' !ru$a'a %r"avni na(ionalni o&li * )ri1vativi te,u %a #e na(i#a $roi,vo% a$itali,'a/ ao %a ni#e +a'o# +e&e nii' $ret1o%ila/ ni#e &ilo te o o% Crno!ora(a na$raviti na(i#u/ &u%ui +e a$itali,a' u n#i1 ra,vi#ao i a+ni#e i +$ori#e ne!o u Sr&i#i/ a ne!o%ovan#e ,&o! (entrali,'a i 1e!e'oni,'a i #o !ori#e1 ,ala %o&i#alo (rno!or+ i o&li I %ru i#e ni#e 'o!lo &iti + o&,iro' na ra,li e u 'entalitetu/ u +o(i#alno# +tru turi i %r"avno# tra%i(i#i* G=a +a' #a/ $ona#$ri#e $o,van +vo#i' $olo"a#e' u o&la+ti i%e#a i vla+ti/ i,vrio neo%r"iva teoret+ a o&ra,la!an#a (rno!or+ e na(i#e* Ali ni ta%a ni#e+a' 'i+lio %a Crno!or(i ni#e+u Sr&i I vari#etet +r$+ e naro%no+ti/ ao to i %ana+ 'i+li' %a #e #o o$rav%ana n#i1ova a%'ini+trativna $o+e&no+t DM*Kila+EH* Da le/ Crno!or(i ne $o+to#e ao naro% i na(i#a* )ri#e +ve!a/ itavo' i,lo"eno' ar!u'enta(i#o' Kuliieve n#i!e ne%vo+'i+leno $o&i#a $o a,ane Kila+ove %#eli'ino ontra%i torne te,e o DneE$o+to#an#u (rno!or+ o! naro%a i (rno!or+ e na(i#e* One +u ,a+novane na ne$o,navan#u %u&l#e %u l#an+ e D,et+ eE (rno!or+ e etni e i na(ionalne $rolo+ti i/ naroito/

eti'olo!i#a/ $o%ri#e la i ,naen#a etnoni'a Du l#ani/ 4eani i Crno!or(i/ + #e%ne/ te Raana i Sr&a/ + %ru!e +trane* =e, %etal#no! uvi%a u to/ ni$oto +e ne 'o!u %ono+iti val#ani ,a l#u(i o etno!ene,i Crno!ora(a ao naro%a i na(i#e* Ka% &i Kila+ %ovol#no &io o&avi#eten o +vi#e' ti' $itan#i'a/ %a i'enu +LeLr&i ne $ri%a#e etni o ,naen#e #o o% vre'ena G!ri#e1aH A%a'a i Eve/ ne &i $i+ao %a Crno!or(i ne $o+to#e ao naro% i na(i#a* )rotiv ta vo!a n#e!ova ,a l#u a !ovori ne +a'o Kuliieva %ra!o(#ena +tu%i#a ve i o%re.eni $i+ani i,vori to %atira#u #o o% +re%ine 9 vi#e a* Ovo' $rili o' u a,u#e' +a'o na Ste:ana 4anovia o#i ve u %ru!o# $olovini 9VIII +tol#ea veri:i u#e ne +a'o $o+to#an#e (rno!or+ o! naro%a ne!o a i ter'ina (rno!or+ a na(i#a* Ao ini u $i+'u Savi )etroviu i, )o+t%a'a <* #ula ;<@@* !o%ine +l#e%ei' ri#ei'a: H*aa 6ravoslavna 2vetost dobro znade zato su Crnogorci od strane evropski! naroda nazivani varvarima" 2amo zato to je to narod 5astan, sa iskrenim srcem, pa ga smatraju naivnim" &a mnogo ra5unam na svoju sposobnost da se kontroliem i radije u se zadovoljiti da 5itavi ostatak ivota provedem kao siroma!, i da umrem kao siroma!, nego da moje bliznje napadam sa skrivenom zlobom ili da kaska uz jednu lukavu i laskavu mlade" &a se divim obrazovanom svijetu ali potujem dio moga 5asnoga naroda" &a bi! elio da sam bogatiji i da uivam u pomaganju siroma!a, svoje brae7" 6o ovome moram *aoj 6ravoslavnoj 2vetosti rei da sam u 8erlinu 5ekao %&"C"*is" *elikog ruskog kneza 6avla 6etrovia, da mu preporu5im zasluge slavne !rabre crnogorske nacije i svoju li5nostG* Do u'enata ova ve ili +line +a%r"ine i'a #o %o+ta* Mu%no #e %a Milovan Kila+ i 'no!o&ro#ni n#e!ovi i+to'il#eni(i ra#e' 99 vi#e a ne ,na#u ono to #e ri+talno #a+no &ilo Ste:anu 4anoviu u %ru!o# $olovini 9VIII +tol#ea0 Ne+1vatl#ivo #e a o +e ne ,a$itae: ot u%a Crno!or(i 'o!u &iti G+r$+ o!aH naro%no+no! $o%ri#e la u $re%ne'an#i o' $erio%u/ a% $o#a' +LeLr&i ne'a etni o ve +o(i#alno2+tale o ,naen#e i a% Ra a ni#e &ila %r"ava niti $a n#e,ini +tanovni(i Raani :or'iran naro%/ a Du l#ani #o o% +re%ine I9 vi#e a i'a#u no'inalno va,alnu i o% ;87N* !o%ine o% Vi,anti#e $ri,natu ne,avi+nu ne"evinu/ o%no+no o% ;8<<* !o%ine i o% +trane Ri'a $otvr.enu ral#evinuF I+to ta o/ ,ato +e ne ,a$itae: a o Sr&i 'o!u i'ati na(i#u a%a +u &ili tur+ a ra#a u tea#u novo!a vi#e a/ a tra#no +lo&o%ni Crno!or(i i, t,v* )o%loven+ o! %i#ela +vo#e %r"ave ne 'o!u &iti na(i#a u to'e $erio%uF Mi'e +e a o ne %r"avo' %o a,u#e $o+to#an#e naro%aF Ka% +e u,'e u o&,ir %a #e (#elo u$ni $o+li#eratni nauni "ivot i, 'ontene!rine a +ve %o %ana %anan#e! iro o ute'el#en na Kila+ovo# ra+i+ti o#/ &io!enet+ o# ili etno!enet+ o# teori#i o to'e %a Crno!or(i vo%e $o%ri#e lo i, G+r$+ o!H naro%a/ ni#e ni a vo u%o to +u revno+ni ,a+tu$ni(i te teori#e i,vrili a'enovan#e Kuliieve n#i!e* Svo#i#e' inter%i+(i$linarni' $ri+tu$o' u o&ra%i +a'o+vo#no+ti Crno!ora(a ao naro%a i na(i#e/ ona i' #e ,a%ala +'rtne u%ar(e/ n#i1ovu $oluv#e ovnu GnaunuH !ra.evinu +ruila ao ulu o% arata* Oevi%no +e $o a,alo i %o a,alo %a ni#e Kila+ova teori#a nani#ela o!ro'ne tete/ G,aro&ila +e&e u tu.inaH/ ,a oila na+ u u$ni ravita / +vo#i#e' a$+ur%ni'/ +tu$i%ni#e' +a%r"a#e' +$utala niti u rotila +vi#e+t* Mov#e u%u ne 'o"e %a +e nau%i a o +e +li#e$o i &e,re,ervno to# teori#i 'o!lo v#erovati/ i #o uvi#e #o# +e v#eru#e/ $o!otovo a% +e i'a na u'u %a #e ona &e, i a ve analo!i#e &ilo .e na u!li ,e'al#+ o#/ u &ilo o#e'u %ru!o'e naro%u* Sto!a e &iti $otre&no ulo"iti

o!ro'ni o&ra,ovni na$or %a +e o+lo&o%i'o o% n#e,ini#e1 $o!u&ni1 $o+l#e%i(a/ %a +e i,vri revi,i#a +veu u$ni#e1 ,nan#a i, o&la+ti 'ontene!rine a o &i +e +vi#e+t $o+li#eratni1 !enera(i#a o+lo&o%ila i, vla+tito! ,atoenitva* I %a ,a l#ui'* Vri#e'e ao G'a#+tor+ o reetoH o% !otovo $etnae+t !o%ina $otvr%ilo #e %a #e Kuliieva n#i!a O etno!ene,i Crno!ora(a u +vi#e' $itan#i'a etnolo e/ i+torio!ra:+ e i #e,i o+lovne naravi o#a +e tiu +a'o&itno+ti (rno!or+ o! naro%a i n#e!ova na(ionalno!a in%ivi%ualiteta i,u,etno nauno %#elo* Kao ni#e%na n#i!a $ri#e n#e u Crno# Gori/ te #e +a%r"a#e veri:i ovala na na#te"i 'o!ui nain/ na o$te'u +u%u/ u %o&rona'#erno# i neu$ore%ivo vie u ne%o&rona'#erno# analiti o2 riti o# $rov#eri +va o!a n#e,ino! %etal#a/ u 'inu(io,ni#e' i #o vie 'ali(io,ni#e' ra+$rava'a o n#o#/ na#ee $a':let+ o!a i riti,er+ o! ara tera* Ona $re%+tavl#a na#r#eiti#i %o a, o to'e %a +e +va o vri#e%no %#elo +a'o na#&ol#e &rani/ %a 'u ni S(ile ni -ari%&e ne 'o!u nita a% #e $o+tavl#eno na vr+to# nauno# $o%u'i#enti* I a% +a' na on + oro %e(eni#u i $o $onovo $a"l#ivo iitao Kuliievu +tu%i#u $ora%i to!a %a u n#o# $rona.e' neto + i'e +e ne +la"e'/ %a u n#o# +a%a &ilo to i+$ravi' o+i' ore (i#a to +a' i1 i,vrio u 'o#i#e' rani#i' ra%ovi'a o n#o#/ +a ,a%ovol#+tvo' 'o!u %a on+tatu#e' a o 'i +e ,a to ni#e $ru"ila ni a va an+a/ a ni $o+li#e 'o#i#e1 ,natno o&o!aeni1 i $ro%u&l#eni#e1 ,nan#a o Crno# Gori i Crno!or(i'a u (i#elo# i+tori#+ o# retro+$e tivi o% n#e,ina i,la+ a %o %ana+* A to +u on%a ,a n#u na#vei o'$li'enti* 4ato + ra%ou oe u#e' n#e,ino %ru!o i,%an#e* Ona e u (rno!or+ o# intele tualno# $ovi#e+ti o+tati ,a$a'ena ao #e%an o% +tu&ova I te'el#aa na o#i'a $oiva nae $o+to#an#e/ ao vrelo +a,nan#a i, o#e!a e &u%ue !enera(i#e +talno uiti o to'e o +'o/ to +'o i o#i' $ute' +'o +ti!li %o +e&e* Dr Vo#i+lav Ni evi DCetin#e ;CC7* !o%ineE VWXYZ[\]^ _^` %ncategorized a VbcYZdc\ e^f\]cYg O ne i' $rouavan#i'a etno!ene,e (rno!or+ o! naro%a .osted on h\WgiYg 0B, 9800 bT lberto Jortis Naa +tari#a/ !ra.an+ a nau a veino' #e +'atrala Crno!or(e Sr&i'a/ to #e o+o&ito &ilo i,ra"eno u +r$+ o# i+torio!ra:i#i/ etnolo!i#i i antro$o!eo!ra:i#i* I $one i 1rvat+ i i+toriar o,naio #e +tare Du l#ane Sr&i'a DJ* 3iiE/ %o +u ne i $o uavali Du l#ane/ +$o'enuti u vi,anti#+ i' i,vori'a 9I vi#e a/ o%re%iti ao -rvate DL#* -au$t'anE* A u +tvari/ u vi,anti#+ i' i,vori'a 9I vi#e a Du l#ani +u i+ a,ani ao ,a+e&an etno+/ #a+no o%vo#en i o% -rvata i o% Sr&a* I a+ni#i $o%a(i o (rno!or+ i' $le'eni'a/ o#e +a%r"e %u&rova i i otor+ i i,vori 9IV2 9VI vi#e a/ ne o,naava#u +tanovnitvo Crne Gore ni ao +r$+ o ni ao 1rvat+ o* I+to +e 'o"e $ratiti i u tur+ i' i,vori'a o#e +u o&#avili i o&ra%ili nai i+toriari D=* Kur.ev/ -* 3a&anovi/ N* Jili$oviE* I u +tari#i' etnolo i' i antro$o!eo!ra:+ i' %#eli'a Crno!or(i +u o&ino o,naavani ao Sr&i* Jovan Er%el#anovi/ o#i #e ao olovan etnolo! +i+te'at+ i $rouavao (rno!or+ a $le'ena i etni e $ro&le'e u Crno# Gori/ %o+l#e%no #e Crno!or(e i+ a,ivao ao Sr&e* U +vo' ra%u /tni5ko srodstvo 8okelja i Crnogoraca 9: Er%el#anovi #e ,a l#uio %a =o el#i +a Crno!or(i'a ine

#e%nu (#elinu i %a G+$a%a#u u i+tu etni u !ru$u +r$+ o!a naro%aH* )re'a to'e/ Crno!or(i &i $re%+tavl#ali +a'o #e%nu etni u !ru$u +r$+ o!a naro%a* U #e%no' +inteti o' ra%u Er%el#anovi #e Crno!or(e i+ a,ao ao %inar+ e Sr&e/:5 a u #e%no' :ilolo o' ra%u ao Stare Sr&e 4eane*:N I u +vo#i' 'ono!ra:i#a'a o $o#e%ini' (rno!or+ i' $le'eni'a/ ao i Cvi#i/:7 Crno!or(e #e ta o.e %o+l#e%no i+ a,ivao ao Sr&e/ a (rno!or+ a $le'ena ao +r$+ a* Me.uti'/ u +vo' ra%u o Kui'a ,a$ao #e u ne$o+re%nu ontra%i (i#u a%a #e u+tanovio %a al&an+ i Kui ,ovu GSr&inaH/ ,a$ravo Crno!or(a/ 2kja, $kja i Gni a o %ru eH* A a o #e utvr%io lin!vi+ta )etar S o / al&an+ a ri#e s!;a, pl" s!;e, u ,naen#u Sloven/ $otie o% vul!arno2latin+ o! sclavus i, &al an+ o! latiniteta* U +tu%i#i 6ostanak plemena 6ipera Er%el#anovi navo%i u!ovor +a Mleani'a i, ;766* !o%ine/ u o#e' +tanovnitvo Gorn#e 4ete/ +ela i $le'ena $ot$i+ani1 u to' u!ovoru/ tra"i o% Mleana %a i' +veten+tvo &u%e $ravo+lavno* A na $oet u 9VII vi#e a/ a o %al#e navo%i Er%el#anovi/ u $o,nato' o$i+u + a%ar+ o! +an%"a a Mari#an =oli(a +$o'in#e )i$ere ao $le'e G+r$+ eH ili G!r eH v#ere/ %a le $ravo+lavne* O+i' to!a/ a"e Er%el#anovi/ =oliino o,naavan#e v#ere ao G+r$+ eH ili G!r eH %a#e o+lon(a %a +e ta%an#i )i$eri o,nae ao Sr&i*:6 A u +tvari/ nave%eni $o%ata te $o+re%no G%a#e o+lon(aH ,a $ret$o+tav u/ #er +e +a'o' v#er+ o' $ri$a%nou/ a o #e i Er%el#anoviu &ilo %o&ro $o,nato/ ne 'o"e o%re.ivati naro%no+t/ etni a $ri$a%no+t* U +line $ret$o+tav e/ +a i+ti' $rotivr#eno+ti'a/ u$utao +e i Milan 3u:la# <$u99la=>, o#i #e u +vo' ra%u 2rbi i Arbanasi, veo'a o!ranieno i 'eto%olo i +la&o/ $rete"no ra,'atrao etni e o%no+e i,'e.u Crno!ora(a i Al&ana(a* Kao ti$ian o%no+ (rno!or+ o2al&an+ e +i'&io,e 3u:la# navo%i $ri'#er $le'ena Kui/ ,a o#e +e ;@;8* !o%ine veli %a 'u #e G$olovi(a $ravo+lavna/ a $olovi(a latin+ aH <;uesti Dalmatini et Cucci la meta di ;uali e scismatica e l?altra latina>, a !o%ine ;@;7* ,a&il#e"eno #e @C!uzzi Albanesi del rito romano4" Dana+ #e to $le'e +r$+ o/ ,a l#uu#e na ra#u 3u:la#/ ia o 'alo %al#e i +a' $ri'#eu#e a o +u ve Reetar i Ja!i $o a,ali %a +u o% 9II $a %o $re o 9VI vi#e a/ o% Drave $a +ve %o 4ete/ $o+to#ali iro i $o#a+evi u o#i'a ni#e &ilo u o&ia#u ni 1rvat+ o ni +r$+ o i'e/ ve o$ti etni i na,iv G+loven+ iH*:@ I a%a +e/ &are' %one le/ +u'ira#u %o+a%an#a i+tra"ivan#a/ ao i+torio!ra:+ a i ar1eolo a/ i o+o&ito etnolo a i #e,i a/ +ve i,ra,iti#e na'ee +e ,a l#ua %a #e etni u o+novu (rno!or+ o! naro%a +ain#avao veo'a +tari +lo# +loven+ o! +tanovnitva/ #o o% vre'ena %o+el#avan#a* Ovo +taro +loven+ o +tanovnitvo/ ao to #e &ilo i u %ru!i1 #u"no+loven+ i1 naro%a/ $o+te$eno #e a+i'ilovalo o+tat e ,ateeno! +tarina o! +tanovnitva +vo#e teritori#e/ o% o#e!a #e u#e%no na+li#e%ilo i,v#e+ne uti(a#e u nainu "ivota/ u :i,i o' ti$u/ u #e,i u i ulturi* Ka%a +e $o%ro&ni#e ra,'otre re,ultati +tari#i1 i +avre'eni1 i+tra"ivan#a u Crno# Gori/ $o+ta#e +ve #a+ni#e %a (rno!or+ i naro% $re%+tavl#a $o+e&an etno+/ ra,liit %one le o% %ru!i1 #u"no+loven+ i1 naro%a/ naravno/ u, &ro#ne +ro%no+ti +a n#i'a* Ove o+o&eno+ti (rno!or+ o! naro%a 'o!u +e $ratiti u :i,i o' ti$u/ u #e,i u/ u tra%i(ionalno# ulturi/ o+o&ito u +tari#o# %rutvno# or!ani,a(i#i i u ni,u +$e(i:ini1 o&ia#a/ %rutveni1 i v#er+ i1/ na o#e #e #o Vu Kara%"i u a,ivao/ a ,ati' i ni, %ru!i1 i+tra"ivaa* U %al#e' :or'iran#u (rno!or+ o! etno+a o%luu#uu ulo!u i'ali +u &ro#ni %o+el#eni(i u vri#e'e tur+ o! $erio%a/ ali ve +a%a tre&a na!la+iti %a #e o!ro'na

veina ti1 %o+el#eni a &ila crnogorskog porijekla i %a +e u +tvari $rete"no ra%ilo o lo alni' +eo&a'a* A to #e ,natno ola avalo i,#e%naavan#e +tanovnitva u $o#e%ini' $le'eni'a/ $ri e'u +u (rno!or+ i +taro+#e%io(i u +va o' $le'enu na#ee a+i'ilovali %o+el#eni e/ o#i +u o&ino $ri'ili i +lavu +tarina i1 &rat+tava* Sto!a i $ore% i,v#e+ni1 ni#an+i u $o#e%ini' $le'en+ i' !ovori'a/ u (#elini +e o&ra,ovao $o+e&an ,et+ i %i#ale at/ +a o#i' +e $o%u%ara i ni, %ru!i1 +o(i#alni1 i ulturni1 ele'enata to ara teriu (rno!or+ i naro%* U %o+a%an#i' antro$olo i'/ etnolo i'/ #e,i i' i %ru!i' i+$itivan#i'a ove o+o&eno+ti ve +u utvr.ene u "ivotu i ulturi (rno!or+ o! naro%a* 4a%ata #e +avre'ene nau e %a i1 i+tori#+ i o&#a+ni i +inteti i o&ra%i/ a o &i +e %o&ila $ot$uni#a +li a o etni o# +tru turi (rno!or+ o! naro%a i +vi1 n#e!ovi1 o+o&eno+ti* Mo#a #e na'#era &ila #e%ino %a riti i $ri a"e' re,ultate i 'eto%olo!i#u ne i1 i+tra"ivan#a i %a i1 &ar %one le u$ot$uni' i na o+novi 'o#i1 %o+a%an#i1 $rouavan#a ovi1 $ro&le'a* VWXYZ[\]^ _^` %ncategorized a 0 e^f\]cYg 3ta a"u i+tori#+ i i,vori .osted on h\WgiYg 0B, 9800 bT lberto Jortis )ri#e +ve!a 'o"e +e $ri'i#etiti %a na#+tari#i i,vori ne +a%r"e ta ve $o%at e i, o#i1 &i +e 'o!li +a!le%ati o&#e tivni riteri#i ,a o%re.ivan#e etni o! ara tera i etni e $ri$a%no+ti $o#e%ini1 !ru$a +tanovnitva ili (i#eli1 naro%a/ #er oni o&ino navo%e +a'o !ola etni a i'ena* A ovo #e i %alo 'o!uno+t ,a ra,liita/ $a i +a+vi' +u&#e tivi+ti a tu'aen#a $o#e%ini1 $o%ata a* )rili u ,a ra,na na!a.an#a $ru"ili +u ve $o%a(i $rvo! i,vora De administrando imperio DO u$ravl#an#u %r"avo'E Kon+tantina )or:iro!enita D9 vi#e E/ !%#e +e u !lavi N5/ 'e.u o&la+ti'a o#e #e -era li#e %ao Sr&i'a ne +$o'in#e Du l#a* Ne i nauni(i i, to!a ,a l#uu#u %a )or:iro!enit ni#e ra+$ola!ao ni a vo' tra%i(i#o' %a #e Du l#a &ila +r$+ a o&la+t*:< )o+li#e vie o% +to !o%ina/ u $o+l#e%n#o# etvrtini 9I vi#e a/ vi,anti#+ i $i+a( Jovan S ili(a $ie a o +u vo.e &u!ar+ o! u+tan a $o,vale u $o'o GMi1a#la ta%an#e! vla%ara +$o'enuti1 -rvata/ o#i #e +tolovao u Kotoru i )a$ratni i i'ao 'no!o ,e'l#e $o% +o&o'H* Ova# i' #e $o+lao +vo!a +ina =o%ina ,a#e%no +a +av#etni o' )etrilo'/ ali a o #e u+tana na ra#u &io u!uen/ Vi,antin(i ,aro&ie =o%ina ,a#e%no +a Goni' o#i &i#ae o% -rvata $rvi %o )etrilaH*:? I, to!a to S ili(a u#e%no navo%i a o Gnaro% Sr&a/ o#e ta o.e ,ovu i -rvati'a/ i,i.e %a $o ori =u!areH I ne i +u nauni(i ,a l#uili %a #e S ili(i na,iv Arvati u +tvari +inoni' ,a Sr&e*:C Ne $ri1vata#ui ovo o&#an#en#e/ L#u%'il -au$t'an $ret$o+tavl#a %a +u Gu Mi1a#lovo# %r"avi %v#e'a 1i+tori#+ i' pokrajinama o%!ovarala i %va vo%ea plemena/ t*#* u Ra o# Sr&i/ a u Du l#i -rvatiH* Svo#u $ret$o+tav u -au$t'an ,a+niva i na a,ivan#u Ni i:ora =ri#eni#a/ ,eta i +ara%ni a Ale +i#a Ko'nena/ +ina vo#+ ovo.e o#i #e $ro%ro u Mi1a#lovu Du l#u* =ri#eni#e/ nai'e +ao$tava: I G-rvati i Du l#ani/ o$et o%'etnuvi +e D;8<N* !o%*E/ $u+toa1u itav Iliri H DDra i te'at/ $o 3iiuE* II GKa% -rvati i Du l#ani $u+toa1u Iliri H/ =ri#eni#ev ota( + u$i vo#+ u $o nare.en#u (ara Mi1a#la VII/ te #e $ove%e Gna Du l#ane i -rvateH*

-au$t'an/ o#i i,vorno navo%i ova vi,anti#+ a +ao$ten#a i, 9I vi#e a/ $ret$o+tavl#a %a +e ra%i o $leona,'u i +'atra %a =ri#eni#e Go,nau#e i+te l#u%e #e%an$ut !eo!ra:+ i/ %ru!i $ut $le'en+ i/ ili %ru!i' ri#ei'a/ %a +u Du l#ani ,a$ravo ArvatiG*:;8 O%&a(u#ui/ +a+vi' o$rav%ano/ ova vo -au$t'anovo tu'aen#e nave%eni1 i,vora/ Rel#a Nova ovi $ri'#eu#e %a #e to G,ai+ta ru$no i +lo"eno $itan#e/ $a #e te o rei %a li #e -au$t'an ov%e u $ravu ili ne/ ali #e +va a o ne$ri1vatl#ivo n#e!ovo tu'aen#e a,ivan#a Ni i:ora =ri#eni#aOH:;; )o,iva#ui +e na i+te vi,anti#+ e i,vore i Jer%o 3ii o(#en#u#e ao +a+vi' $riro%no to 1rvat+ o i'e G%ola,i %o i,ra"a#a i u L#eto$i+u )o$a Du l#anina Do%no+no u n#e!ovu i,voruE/ ao %o'ae!a $i+(a* I u$ravo in#eni(a/ to #e u Gorn#o# Dal'a(i#i D&are' u 9I i 9II ve uE &ilo l#u%i 1rvat+ o! imena/ o&#an#ava i,ria# Crvena -rvat+ a DCroatia RubeaEH* Ali/ to ne ,nai/ a o %al#e ,a l#uu#e 3ii/ %a #e Crvena -rvat+ a &ila G+a+tavna e+t drave !rvatske/ $a a ni to %a +e ov%e ra%i o etni5kim Arvatima u ono' +'i+lu ao u -rvat+ o#/ !%e #e to i'e &ilo ne +a'o na(ionalno ne!o i $oliti o D%r"avnoE* Ao ,nai +a'o toli o %a #e 'e.u Sr&i'a Dukljanima &ila i,v#e+na + u$ina naro%a/ o#a +e ,vala -rvatiOH:;5 )etar S o na,iv $re%#ela Crmnica B Crvnica/ u$ravo G(rvena ,e'l#aH/ o&#an#ava ao G(rno!or+ i ra# o#i +e lat* ,ove Croatia rubea u Du l#aninovo# Kroni(iH*:;N A o/ 'e.uti'/ $ri1vati'o nave%eno 3iievo o&#an#en#e ao 'o!uno i v#erovatno/ i$a +e 'ora $ri'i#etiti %a #e 3ii/ &e, i a vo! o+lon(a u vi,anti#+ i' i,vori'a 9 i 9I vi#e a/ Du l#ane to!a vre'ena o,naio ao Sr&e* )a i u a+ni#i' titula'a +r$+ i1 vla%ara %o+l#e%no +e ra,li u#e pomorska zemlja o% srpske zemlje DRa eE/ a u vri#e'e Ste:ana )rvov#enano! i n#e!ovo! +ina Ste:ana Ra%o+lava/ ral# +e i+ a,ivao ao vla%ar cijele 2rbije i Duklje*:;7 I,riite $o%at e %a +u Du l#u na+elili Sr&i Kon+tantin )or:iro!enit ne %ono+i/ on+tatu#e i Jovan Kovaevi/ o#i u,i'a u o&,ir tu 'o!uno+t %a #e )or:iro!enit/ u na+to#an#u %a i,&#e!ne $onavl#an#e/ Govu on+tata(i#u ,a Du l#u i+$u+tio/ ali &i to &ilo %o'il#an#e o#e ne $rela,i vri#e%no+t $ret$o+tav eH/ a o uvi.a i +a' Kovaevi*:;6 On %al#e navo%i a,ivan#e S ili(e Ke%rina D;8<N* !o%*E %a #e Gnaro% Sr&i/ o#i ta o.e ,ovu i -rvati'aH/ $o orio =u!ar+ u/ i'e $o a,u#e %a ne ra,li u#e Sr&e o% -rvata* S iliin $o%ata %a +u Vi,antin(i Gu1vatili ono! o#i #e o% -rvata $o+li#e )etrila $o re%uH u ve,i #e +a i,#e%naavan#e' Sr&a i -rvata/ te +e ne 'o"e tu'aiti ao %a #e )etrilo &io vo.a na+tan#eni1 -rvata u Du l#i/ ,a l#uu#e Kovaevi* I S iliin !lo+ator/ e$i+ o$ %evol+ i Mi1a#lo Do o ;;;?* !o%*E/ a o %al#e navo%i Kovaevi/ %r"ei +e %#ela S ili(e I Ke%rina o#e o'entarie/ I i,#e%naava Sr&e i -rvate na ta# nain to navo%i %a #e ral# Mi1a#lo/ GAa%an#i vla%ar ovi1 o#i +u +e ,vali -rvatiH/ +tolovao u Kotoru i u )a$ratni*:;@ )o to'e to +u ne i vi,anti#+ i i,vori i,#e%naavali Sr&e i -rvate/ Kovaevi i+ l#uu#e 'o!uno+t %a +u -rvati "iv#eli u Du l#i/ i, e!a &i ,ati' i'$li(ite +li#e%ilo %a +u to &ili Sr&i/ u vi,anti#+ i' i,vori'a o,naeni ao -rvati* Ali/ u +ve'u to'e i$a #e &itno %a ovi i,vori %o+l#e%no u Du l#i ra,li u#u -rvate i Dukljane/ $a a o &i $o% -rvati'a tre&alo $o%ra,u'i#evati Sr&e/ a o to na+to#i Kovaevi/ i u to' +lua#u i+$a%a +a+vi' #a+no %a Dukljani ni+u Sr&i/ ao to $o i,vori'a ni#e+u &ili ni -rvati* A ,ati'/ ni#e ni'alo #a+no ,ato &i vi,anti#+ i

i,vori u$orno i %o+l#e%no Sr&e u Du l#i o,naavali ao -rvate/ $a +to!a o+ta#e #e%ino $ri1vatl#ivo nave%eno 3iievo o&#an#en#e* Me.uti'/ u a,ivan#u Nii:ora =ri#eni#a D;8<N* !o%*E %a +u +e G-rvati i Du l#ani o%'etnuli i $u+toili itav Iliri H/ Kovaevi nala,i -rvate Dne Sr&eE/ + ti' to +e/ $o n#e!ovo' 'il#en#u/ #e%ino 'o"e ra,u'#eti %a +u -rvati $o% ral#e' )etro' Krei'iro' ue+tvovali u ovi' &or&a'a/ a ne %a +u $o'enuti -rvati +tanovali u Du l#i*:;< U +tvari/ nave%eni i,vor nii' ne u a,u#e na -rvate $o% )etro' Krei'iro' ni na n#e!ovo vo#evan#e/ ve $onovo i %o+l#e%no navo%i ,a#e%no -rvate i Du l#ane/ o#i +u/ a o 'i+li 3ii/ $u+toili Dra i te'at*:;? Ka o %al#e navo%i Kovaevi/ trei vi,anti#+ i i,vor (storija Ni ite -oni#ata Du'ro $o+li#e ;5;8E/ o$i+u#ui Ne'an#ina o+va#an#a/ a"e: GO $oe o+va#ati -rvat+ u i +e&i $ri+va#ati vla+t na% Kotoro'H* I+to '#e+to/ a"e Kovaevi/ i'a i 1roniar 9III I 9IV vi#e a Aeo%or S utariota/ $a i, &il#e e o&a $i+(a/ i+tie Kovaevi/ tre&a ra,u'#eti ono to a"u I %a #e Ne'an#a $oeo %a o+va#a -rvat+ u i %a +e&i o+i!urava vla+t na% Kotoro'/ a ne %a #e Kotor u -rvat+ o#/ t#* %a +e Du l#a na,ivala -rvat+ o'*:;C Svi nave%eni $o%a(i i, vi,anti#+ i1 i,vora/ o% S ili(e %o -oni#ata/ a o na ra#u ,a l#uu#e Kovaevi/ ne'a#u i,riite $o%at e o Crveno# -rvat+ o# ao 8arski rodoslov* Na+u$rot to'e/ Aeo%o+i#e/ a%a !ovori o Stevanu )rvov#enano'/ i,riito a"e %a on Gvla%ae +vi' +r$+ i' ,e'l#a'a o#e +e ,ovu: Dio liti#a/ Dal'a(i#a/ Aravuni#a/ $ri&li"u#ui +e na i+to u Iliri#i/ a na ,a$a%u $ri$a%a#ui ri'+ o# o&la+tiH*:58 Me.uti'/ tre&a na!la+titi %a nave%ena :or'ula(i#a u a,u#e na $oliti u vla+t/ a ne ot riva etni e +tru ture* O+i' to!a/ ona +e o%no+i na a+ni#i $erio%/ #er #e Stevan )rvov#enani vla%ao o% ;;C@* %o ;55?* !o%ine* )a i u n#e!ovo vri#e'e ral# #e o,naavan ao vla%ar cijele 2rbije i Duklje/ o#u i,vori +talno navo%e ao ,a+e&nu o&la+t*:5; Arei vi,anti#+ i $i+a( Ni ola A o'inat D;;682;5;8E/ a o $ie 3ii/ !ovorei o Ste:anu Ne'an#i i n#e!ovu %#elovan#u i,'e.u ;;@8* i ;;<N* !o%*/ a"e ,a n#: GNe ,na#ui $ravu 'eru/ $oe o+va#ati -rvat+ u i +e&i $ri+va#ati vla+t na% Kotoro'H* Ka o i,vor %ire tno $ove,u#e -rvat+ u +a !ra%o' Kotoro'/ 3ii ,a l#uu#e %a +va tri o%lina i o&ra,ovana vi,anti#+ a $i+(a $o,na#u 1rvat+ o i'e u Gorn#o# Dal'a(i#i/ Gverovatno &a u Du l#iH* A i +a' Kovaevi/ %o%ue +a'o u na$o'eni/ ta o.e $ri'#eu#e %a G#e%ino o+novanu :or'ula(i#u (i#elo! $ro&le'a i n#e!ovu anali,u %a#e 3iiH/ ali #e/ na "alo+t/ ni!%#e ne navo%i*:55 Kovaevi %al#e navo%i +va ona '#e+ta i, 8arskog rodoslova DL#eto$i+ )o$a Du l#aninaE !%#e +e Gorn#a Dal'a(i#a/ )revali+ i Crvena -rvat+ a i,#e%nau#u/ u, $ri'#e%&u %a i'a !eo!ra:+ o! ne+la!an#a i,'e.u !lave I9 i !lave 99VII/ o#e +e v#erovatno o%no+e na %o!a.a#e i, I9 vi#e a*:5N Du l#anin u I9 !lavi +vo! L#eto$i+a #a+no o%va#a Sr&i#u/ u +livu ri#e a o#e +e uli#eva#u u Dunav/ o% 6rimorja i#e ri#e e te u $re'a 'oru Dsecundum cursum a;uarum, ;uae a montanis 9luunt et intrant in mare contra meridianam plagam, aritima vocavit; a;uas vero, ;uae a montanis 9luunt contra septentrionalem plagam et intrant in magnum 9lumen Donavi, vocavit 2umbra* Ko% Or&ini#a I 2urbiaE*:57 L#eto$i+ navo%i i to %a +u ue+ni(i +a&ora ral#a Sveto$ele a !ovorili G oli o latin+ i' toli o i +loven+ i' #e,i o'H Domnes congregati, tam latina, ;uam et sclavonica lingua, ;ui lo;uebanturE*:56 L#eto$i+ na' u#e%no %a#e i $o%ata o etni o' i'enu @2lovena4 u Du l#i/ o#e $ove,u#e +a i'eno' Gota/ a o +u Gvi,anti#+ i

$i+(i u,eli i%enti:i ovati Gete Do%no+no per conse;uens GoteEH/ a o $ri'#eu#e 3ii*:5@ A $o ua# %a +e i ova# Du l#aninov ter'in G2loveniH o&#a+ni etni i ao GSr&iH ne'a ni a vo! o+nova/ #er ve i $o Kon+tantinu )or:iro!enitu/ $ri$a%ali +u -rvati/ Sr&i/ Du l#ani GSlavini#a'aH/ a u 9I vi#e u/ u $a$+ i' li+tina'a/ u %on#oitali#an+ i' 1roni a'a i u i,v#eta#i'a o $rvo' r+ta o' ratu vla%ar %u l#an+ o! $ri'or#a na,iva +e 2clavorum reC*:5< Sto!a ni#e ni'alo #a+no $o e'u Kovaevi ,a l#uu#e %a +u Sr&i na+el#avali teritori#u $o,ni#e %u l#an+ e %r"ave/ a% i +a' rani#e i+tie a o GI,riiti $o%ata %a +u Du l#u na+elili Sr&i/ Kon+tantin )or:iro!enit ne %ono+iH/:5? ao to !a u +tvari ne %a#e ni #e%an %ru!i i,vor* Ve Sa' +$o'enuo Er%el#anovievu $ri'#e%&u %a +u u i Al&an(i Crno!ora(a ,vali 2kja, $kja I u ,naen#u 2loven/ i,ve%eno o% lat* 2clavus* Navo%ei ,ati' ne e +loven+ e ri#ei o#e +u al&an+ i Kui $ri'ili o% +taro! +loven+ o! +tanovnitva D&re / l#u / 'o!ila/ o!ra#aE/ Er%el#anovi #e ,a l#uio %a +u G$re(i u i1 Ar&ana+a 'orali na#$ri#e %oi u %o%ir +a $le'eni'a %ru i#e! +loven+ o! !ovora i %ru i#e! i'enaO A ta +u $le'ena 'o!la &iti o% oni1 2lovena koji su pre 2rba prodrli na 8alkan pa i u zetske krajeveG:5C D'o#e $o%vlaen#eE* Kotor+ i !ra%+ i +tatuti 9IV vi#e a/ a o i 3u:la# $ri'#eu#e/ tano ra,li u#u +#everni#e -rvate o% Slovena D2claviE/ o#i i,'i#eani +a Vla+i'a i Al&an(i'a +tanu#u u &li,ini !ra%a*:N8 U a,u#ui %al#e na a av+ e ele'ente u al&an+ o' #e,i u/ o#i $otiu i, a av+ i1 $ri'or+ i1 !ovora/ 3u:la# ,a l#uu#e %a #e Gu '#eovito# +loven+ o# %u l#an+ o# ,oni/ $o% +r$+ o' $oliti o' vlau/ &ilo ele'enata #e%na i1 oni'a +#everni#e 1rvat+ e +:ereH*:N; I #iree #e ,a l#uio %a +u +tanovni(i Du l#e &ili G#a o i,'i#eani/ +a 'no!i' o+ta(i'a +tari#e! +tanovnitva/ Ar&ana+a i Ro'ana/ 'e.u novi' slovenskim naseljemG:N5 D'o#e $o%vlaen#eE* )re'a +ve'u to'e/ na o+novi $o%ata a o#e na' $ru"a#u i+tori#+ i i,vori/ 'o"e +e ,a l#uiti %a +u u Du l#i 9I i 9II vi#e a/ $ore% #e%ne + u$ine -rvata/ !lavnu etni u 'a+u +ain#avali Du l#ani/ ,a$ravo +tari#i +lo# +loven+ o! +tanovnitva/ i,'i#ean +a o+ta(i'a 'an#e ili vie $oro'an#eni1 &al an+ i1 +tarina(a* I,v#e+ne $o%at e/ i,ravne i $o+re%ne/ o etni o' +a+tavu +re%n#ov#e ovno! +tanovnitva Crne Gore u (#elini $ru"a#u i otor+ i i,vori o% ;N5@* %o ;65@* !o%ine/ o#e #e o&ra%io Ri+to Kovi#ani* 4ani'l#ivo #e %a +e u ti' i,vori'a +$o'in#u +a'o etiri atuna: atun 3aloura Crnojeva ;NN;* !o%ine/ atun +eklia ;7N;* !o%ine/ +a atunaro' )avlo' Mili#evie'2Maro#evie' i +toaro' Ra%o+lavo' I ovie'/ i#a +u &rat+tva $o,nata ao +taro+#e%ila a/ ,ati' atun 8alo5ana u Ko'ani'a ;7N;* !o%ine/ +a +toaro' Ra%o# o' =u%etie'/ i atun alonia u 4a!aru ;65@* !o%ine/ o%a le +e a,u#e )etar =o ovi* )o i'eni'a i $re,i'eni'a n#i1ovi1 +tanovni a Kovi#ani o$rav%ano o(#en#u#e %a u to vri#e'e ni#e%an o% nave%eni1 atuna ni#e &io vla i Dro'an+ iE/ ali ne a i'ena i$a u a,u#u na rani#u &al an+ o2+loven+ u +i'&io,u DKalo.ur.a/ =aloan/ MaloniE* Kovi#ani $ret$o+tavl#a %a #e &ilo ,natno vie atuna o#i +e u otor+ i' i,vori'a ne +$o'in#u/ #er +e +tanovni(i a,u#u Gi, +eo+ i1 na+el#a i $le'ena/ a ne i, na+el#a atun+ i1H* A i, to!a/ +a 'no!o ra,lo!a/ on u#e%no ,a l#uu#e %a (rno!or+ a $le'ena Katun+ e na1i#e Gni#e+u i,ra+la i, atuna/ ne!o i, +eo+ i1 na+el#aH/:NN u +tvari i, &rat+tava o#a +u u ti' +eli'a "iv#ela*

Ni atun 8ostur na Lovenu/ ne+u'n#ivo +taro&al an+ o! $ori#e la/ $o 'il#en#u Kovi#ania/ ni#e vie &io vla i u $rvo# $olovini 9IV vi#e a*:N7 Me.uti' i ov%#e/ ao i u ne i' %ru!i' na+el#i'a/ i'ena n#i1ovi1 +tanovni a veo'a #a+no ot riva#u i,'i#eano+t +taro&al an+ o! i +loven+ o! "ivl#a* Aa o +e u nave%eno' atunu/ $ore% 8ogoja +$o'in#u i +toari vla o! $ori#e la .ostia i Dimitrije/ +inovi 8ardonje*:N6 4ani'l#ivo #e %a +e u ovi' i,vori'a/ $ore% +tar#eine atuna/ $o+e&no navo%e i +toari* Me.u +tanovni(i'a 'alo! loven+ o! +ela Pan#eva Dola +$o'in#u +e ;N5@* !o%ine .in DKinoE i 6avle Gru$ii* I'e 8ardonje i .ina u a,u#e na vla o/ o%no+no al&an+ o $ori#e lo/ Gali ona +u 'o!la $rei/ $ute' "eni%&e i 'i#ean#a/ u $oro%i(u +laven+ o! $ori#e laH/ a o $ret$o+tavl#a Kovi#ani*:N@ U +va o' +lua#u i,vori ot riva#u/ u $rvo# $olovini 9IV vi#e a/ #o uvi#e +a+vi' vi%nu +i'&io,u &al an+ o! i +loven+ o! +tanovnitva u $o#e%ini' na+el#i'a/ o+o&ito &r%+ i'/ +toar+ i'* Ka o o(#en#u#e Kovi#ani/ otor+ i &i i,vori $otvr.ivali naro%no $re%an#e i, $le'ena Qe lia o +tarin(i'a 8aculima/ o#e #e ,a&il#e"io Er%el#anovi* Kra#e' 9IV vi#e a u #e%no' %o u'entu navo%i +e 8acel 8oanovi/ 'o"%a ro%onaelni &rat+tva/ +va a o ro'an+ o! $ori#e la/ a o 'i+li i Kovi#ani*:N< )ore% =a(ela =oanovia i Ko+ana O,rinia/ u %o u'entu +e navo%i Ku+i Manovi i #o e+t li(a/ +vi +a +loven+ i' $re,i'eni'a na GiH/ ali o#i +e #o uvi#e i+ a,u#u ao *lasi: %os 7 *laci*:N? I, +ve!a to!a ta o.e +e vi%i %a +e ovo +tanovnitvo/ ra#e' 9IV vi#e a ve $o+lovl#eno/ ra,vilo $ute' +loven+ o2ro'an+ e +i'&io,e/ a o i,ravno $o a,u#u ne a #o uvi#e vla a i'ena/ ao 8acul/ ,ati' 8acel 8oanovi/ v#erovatno o% 8oan/ 'o"%a i 6etan* U Staro# Crno# Gori nala,e +e ,e'l#e 8oanje, 8oane/ u =#elo$avlii'a +taro na+el#e 8oan o#e 3o&a#i $o!reno o&#an#ava ao i,ra, ,a o,na u i%ola D&ovan/ &alvanE* Ov%#e +e #o u&ra#a#u i to$oni'i anov do i anovo drijelo u =a#i(a'a/ o#e #e #o Er%el#anovi %ovo%io u ve,u +a tra i' i'eno' anius/ al&an+ i' ani i +a %al'at+ o2 ro'an+ i' i'eno' anno*:NC S$o'in#ui lo alitete 8otun i+$o% Dur'itora i 8ovan u Dro&n#a u/ #e,iar Jovo Vu ovi i+tie %a +vi na,ivi +a ova vi' :onet+ i' i +u:i +alno2tvor&eni' o&li o' 'o!u &iti samo romanizmi, uobli5eni u izgovoru poromanjeni! starosjedilaca*:78 Na o+novi anali,e i'ena Vla1a u +re%n#ov#e ovni' i,vori'a )etar S o #e $ret$o+tavio %a +u &al an+ i Vla+i $reu,eli +loven+ i ono'a+ti i +i+te'/ #er u i,vori'a $reovla.u#u i'ena o#a $o a,u#u Gne +a'o +loven+ a o'$o,ita/ ne!o i +u:i +e Dan, Doje, DiloG* 4ati' &i +li#e%ila +loven+ a i'ena ti$a Rad, 8raik, %eg, o#a +u Vla+i o&li ovali $re'a +vo#i' i'eni'a 8un, 8ukur, i na#,a% $one o ro'an+ o i'e o#e +e #avl#a u o+novi $re,i'ena +a na+tav o' i, ovi, ao 8un B 8unii, Eur B Eurovi*:7; Ov%#e oito +$a%a#u i nave%ena $re,i'ena 8oanovi, anovi* S o %al#e i+tie %a #e%ino i'ena ti$a Rad i Radul G%o,vol#ava#u $ou,%an ,a l#ua %a +u Vla+i ono!a vre'ena %vo#e,ian naro% DbilinguesE/ #er +e +a'o ova o 'o!u ra,u'#eti ove 1i&ri%ne $o#aveH*:75 Me.uti'/ 1i&ri%no+t +loven+ o2vla i1 i vla o2+loven+ i1 i'ena u i,vori'a +re%n#e! vi#e a u#e%no u a,u#e i na 1i&ri%ne/ 'i#eane &ra ove/ na "eni%&ene ve,e i,'e.u vla o! i +loven+ o! +tanovnitva/ to #e %o+l#e%no i,ra"eno i u +va%&eni' o&ia#i'a (#elo u$no! nae! %inar+ o! +tanovnitva* Ovi o&ia#i u +tvari $re%+tavl#a#u veo'a +tari +$o# +taro&al an+ i1 Daro'un+ i1 ili al&an+ i1E i +loven+ i1 o&ia#a/ +a ni,o' ar1aini1 ele'enata/ u o#i'a #e &al an+ a o'$onenta vrlo i,ra,ita/ u 'no!o'e i %o'inantna*:7N A +ve to u a,u#e na veo'a +tari i %u!otra#ni

$ro(e+ etni e +i'&io,e i a+i'ila(i#e na o+novi ro%ov+ i1 o%no+a/ e+to na o+novi %ualno2ro%ov+ e e!,o!a'i#e i $ute' e!,orilo alno! &ra a* )a i +loven+ a i'ena o#a +u Vla+i o&li ovali $re'a +vo#i' i'eni'a DRa%/ =rai / Ne!E/ ao i ro'an+ a i'ena o#a +u Sloveni o&li ovali +vo#i' na+tav(i'a/ o+o&ito ona o% 'il#a D1i$o ori+ti aE I na#$ri#e +u 'o!la %o&i#ati %#e(a i, '#eoviti1 &ra ova* Na to# o+novi na#$riro%ni#e +e 'o!ao ra,vi#ati i &ilin!vi,a' u $o#e%ini' vla o2 +loven+ i' !ru$a'a +tanovnitva* Jo #e Jiree $ri'i#etio %a +u u %u&rova i' i,vori'a ne+loven+ a i'ena Vla1a +a+vi' i,u,etna/ $a navo%i +ve!a tri i'ena/ o% o#i1 #e #e%no te $o :or'a(i#i vla o DRa%ulE*:77 A i, to!a +e #a+no vi%i %a +u 1er(e!ova i Vla+i u 9IV i 9V vi#e u &ili ve $o+loven#eni/ u, $one e o+tat e +taro&al an+ o! +tanovnitva* Aa o +e u #e%no' i,voru i, %ru!e $olovine 9V vi#e a/ 'e.u Don#i' Vla+i'a/ o#i +u "iv#eli u o olini L#u&in#a/ Sto(a i =ilee/ +$o'in#u &rat+tva 8urmazi, .oduni, 8oljuni/ i#a i'ena oito u a,u#u na n#i1ovo $rvo&itno ne+loven+ o $ori#e lo D=ur'a,i I bur mad B vir magnusE* Inae/ i, vee! &ro#a lini1 i'ena ovi1 Vla1a vi%i +e %a +u vla a i'ena veo'a ri#et a/ i, e!a =o!u'il -ra&a + $ravo' ,a l#uu#e %a +u ovi Vla+i rano $o+loven#eni*:76 S o $ri'#eu#e %a i o% Vla1a Cetin+ e ra#ine/ o#i +e +$o'in#u u i,vori'a/ ni #e%an ne no+i ru'un+ o i'e/ $a i, to!a ,a l#uu#e %a +u ovi Vla+i ve +a+vi' $o+loven#eni/:7@ ia o to $o ne i' vi#e+ti'a/ a o e +e %al#e vi%#eti/ 'o"e'o ,a l#uiti te ,a ra# 9VI i ,a 9VII i 9VIII vi#e / &are' ,a (etin+ e Vla1e* Ali/ u (#elini 'o"e +e on+tatovati %a +ra,'#erno 'ali &ro# ro'an+ i1/ uo$te &al an+ i1 ili &al an+ o2+loven+ i1 i'ena u o%no+u na +loven+ a i'ena/ $oev o% 9IV vi#e a/ u a,u#e na ,avrni $ro(e+ $o+loven#ivan#a vla o! +tanovnitva u ,a$a%no' %i#elu =al an+ o! $oluo+trva/ $a $re'a to'e i u Crno# Gori* Na o+novi ne oli o $o%ata a i, Du&rova o! ar1iva S o o(#en#u#e %a #e na ,e'l#itu Pa&l#a a i Sto(a Gi u o&li"n#i' ra#evi'a u Crno# Gori/ u 9V vi#e u/ $o+to#ala $o+e&na o&la+t o#a +e ,vala Donji *lasi, *lac!i in9eriores* On i, to!a %al#e ,a l#uu#e %a +u +e ne!%#e 'orali nala,iti i .ornji *lasi/ o#i +e ne +$o'in#u u i,vori'a/ $a ,ati' $ret$o+tavl#a %a +e Gorn#i' Vla+i'a 'o"e +'atrati o&la+t ,vana 2tari *la!* Ni#e/ 'e.uti'/ i+ l#ueno ni to/ %o%a#e na ra#u S o / %a +e ti Gorn#i Vla+i i'a#u tra"iti u %anan#o# Katun+ o# na1i#i u Crno# Gori*:7< Na %anan#u Katun+ u na1i#u/ a o #e 'i+lio Er%el#anovi/ o%no+i +e ne+u'n#ivo i ona# +$o'en i, ;7N6* !o%ine: Gcatunos CernagoreG/ %va$ut i Gcatunni CernagoreG* U to'e na+ naroito utvr.u#e =oli(a o#i $rvi %io Crne Gore ,ove i'eno' Cat!oni i u n#e'u na&ra#a ona +ela i $le'ena o#a i +a% +$a%a#u u %anan#u Katun+ u na1i#u* Er%el#anovi #e $ret$o+tavio %a +u #o &al an+ i +taro+#e%io(i 'o!li ova# $re%io na,vati i'eno' 3atuni* Sli#e%ei Mi loia/ o$tu ri#e katun o% +vi1 &al an+ i1 naro%a on #e i,vo%io o% ri#ei cantone*:7? Me.uti'/ +avre'eni lin!vi+ti o%&a(u#u ovu eti'olo!i#u i u+va#a#u Jo lovo o&#an#en#e ri#ei katun $re'a al&* katund2i/ u ,naen#u @.ebiet, Dor9, 2tadtG*:7C Ka o ,a l#uu#e +avre'eni al&anolo! I%ri, A#eti/ o+nova ri#ei katun $otie o% al&an+ o! tunFdF/ +a $rvo&itni' ,naen#e': G retan#e o#e/ a%a +e i'a u vi%u ara ter ne+e%entarno! +toar+tva/ nala,i +vo#e $uno o$rav%an#eH*:68 A Jovan Er%el#anovi $ri'#eu#e a o +u $o (i#elo# Katun+ o# na1i#i u naro%u ouvane &ro#ne u+$o'ene i tra!ovi o% atunovan#a ne!%an#i1 Vla1a i +tari1 4eana*:6; U +re%n#ov#e ovni' i,vori'a ri#e katun $rete"no #e o,naavala +toar+ o

na+el#e/ a ,ati' i ta va na+el#a i#e +e +tanovnitvo/ na $ri'#er u )atrovii'a/ &avilo i voar+tvo' i $ovrtar+tvo'*:65 U otor+ i' i,vori'a na,iv Vla1 i'a %o+l#e%no etni o ,naen#e/ #er +e uvi#e $ie veli i' +lovo' D%os *laci, cum *lac!is, dictorum *lacorumE/ ao i etni i na,ivi 'urci DGuod si 'urciE ili Sloven I 2c!iavo Dcapo '!omasio 2c!iavoE*:6N U #e%no' %o u'entu i, ;7N@* !o%ine navo%i +e G+loven+ i $i+arH u $ri'or#u Kalo.ur.e D2tep!ano Caloiurgii canzelario sclavoE*:67 I a%a +e u #e%no' %o u'entu i, ;65@* !o%ine navo%i v#er+ a $ri$a%no+t ne o! )etra =o ovia i, 4ete/ a"e +e +a'o %a #e tur+ i $o%ani i %a #e %ru!e v#ere/ ne atoli e* 6etar 8osc!ovic! de 1enta7 Gui est subditus de 'urci et de aliena 9ide, non catolic!aE*:66 Ae ;@;7* !o%ine/ a o navo%i i Kovi#ani/ =oli(a #e ,a$i+ao %a Gra1ovo i'a C8 ua/ i to 58 tur+ i1/ %o +u o+tale G1rian+ e +r$+ o! o&re%aH Dde c!ristiani di rito servoE*:6@ Da le te na $oet u 9VII vi#e a =oli(a o,naava v#eroi+$ovi#e+t ao G+r$+ i o&re%H/ to ne ,nai u#e%no i +r$+ u naro%no+t*:6< Vi%#eli +'o %a +e u o$i+u + a%ar+ o! +an%"a a )i$eri o,naava#u ao $le'e G+r$+ eH ili G!r e v#ereH/ to i $o 'il#en#u Er%el#anovia te G%a#e o+lon(aH ,a $ret$o+tav u/ ali ne %o a,u#e +r$+ u naro%no+t* )ore% to!a to +e u otor+ i' i,vori'a/ o#e #e o&ra%io Kovi#ani/ ne +$o'in#u ni Sr&i ni -rvati/ ve u, Aur e i Slovene/ na#ee Vla+i/ veo'a #e ,naa#no %a +e ;NC@* !o%ine +tanovni(i Qe lia +a'i i+ a,u#u ao GVla+iH* U to' %o u'entu oni i,#avl#u#u: @%os %ic!ola .rubsic!, Cusic! anovic!, 8acel *oanovic!" .lava Aosric!nic!, *oc!otta 'olic!, *it!o=e 6opovic!, 6etan 6ribo=evic!, 8iladin *lado=evic!, *laci4*:6? )itan#e #e ,ato +e ovi ve +loven+ i +tanovni(i Crne Gore/ ra#e' 9IV vi#e a/ +a'i i+ a,u#u ao Vla+i* I'a +a'o #e%an o%!ovor: ,ato to +u +a'i +e&e ta o ,vali* -u'ani+ta Au&ero/ u i+to vri#e'e D;7C82;655E/ veli ,a &o+an+ e Vla1e %a +u oni %omades (ll=rici, ;uos *alac!os vulgo dicunt*:6C 4a Au&era #e oito na,iv *lasi naro%+ i/ 3to ,nai %a i1 #e naro% ta o ,vao/ o%no+no %a +u i +a'i +e&e ta o na,ivali* I Al&erto Jorti+ u +vo' G)utu $o Dal'a(i#iH/ #o ra#e' 9VIII vi#e a D;<<7* !o%*E $ie a o %al'atin+ i 4a!or(i +a'i +e&e/ +vo#i' #e,i o'/ ,ovu i'eno' *lasi/ %o +u i' na,iv orlaci %ali !ra%+ i +tanovni(i Dal'a(i#e* Jorti+ ovo +tanovnitvo &e, i'alo ole&an#a/ i,riito o,naava ao +loven+ o/ a n#e!ov #e,i na,iva Gilir+ i'H i G'orla i'H/ a na #e%no' '#e+tu G&o+an+ i'H* Inae %al'atin+ e 4a!or(e Jorti+ #e%ino ra,li u#e ao $ri$a%ni e ri'+ e ili !r e (r ve*:@8 Ov%#e/ %a le/ na,iv *lasi ne o,naava l#u%e o%re.eno! ,ani'an#a/ +re%n#ov#e ovne +toare/ iri%"i#e i vo#ni e* 4a!or(i +u u Jorti+ovo vri#e'e $ot$uno na+tan#eni/ &ave +e ,e'l#ora%n#o'/ +toar+tvo' i %o'ai' ,anati'a D ro#a i'/ lonar+ i'E/ Gi,vanre%no u+$i#eva#u u tr!oviniH/ a $ot ra# 9VII vi#e a %o&ro +u +lu"ili i ao !rena%iri u 'leta o# vo#+(i*:@; A %a +e ovo +tanovnitvo ra,vilo u +i'&io,i +a ro'an+ i' "ivl#e'/ vi%i +e i, +ao$ten#a 'leta o! !eo!ra:a Do'eni a Ne!ri#a o#i a"e %a +u +e 4a!or(i o o ;688* !o%ine #o uvi#e ,vali Romani i %a +u !ovorili ne i' i+ vareni' latin+ i' !ovoro'*:@5 Ka o +'o vi%#eli/ S o #e ve $ri'i#etio %a o% (etin+ i1 Vla1a/ o#i +e +$o'in#u u i,vori'a/ ni #e%an ne no+i ru'un+ o i'e* A a o i1 Jorti+ i Lovri ra#e' 9VIII vi#e a +a+vi' o$rav%ano +'atra#u Sloveni'a/:@N vi%i +e %a #e u vre'enu o% 9VI $a %o ra#a 9VIII vi#e a vla o +tanovnitvo Cetin+ e "u$e ve $o+lovl#eno*

U $ri'or+ i' i,vori'a Vla+i +e +$o'in#u Gu $lanina'a o% Kotora i Du&rovni aH/ $o+e&no u vo#+(i Ni ole Alto'anovia i Stevana Crno#evia*:@7 Me.uti'/ +u%ei $o otor+ i' i,vori'a/ $oro'an#eno &r.an+ o +tanovnitvo Crne Gore &ilo #e veo'a rano $o+lovl#eno/ ve u 9IV vi#e u* A a o +'o vi%#eli i, anali,e i'ena o#a +e navo%e u otor+ i' i,vori'a 9IV %o 9VI vi#e a/ (rno!or+ o +tanovnitvo/ o#e i,vori o,naava#u ao vla o/ oito +e ra,vilo i, +i'&io,e &al an+ o! i +taro! +loven+ o! +tanovnitva* Sto!a/ i a%a +e na,iv *la! #avl#a u, +loven+ a i'ena i $re,i'ena/ on vie ne o,naava ro'an+ u naro%no+t/ ve +a'o o%!ovara nave%eno# etni o# :or'a(i#i/ ,&o! o#e +u +e ovi &r.an+ i +tanovni(i Crne Gore i +a'i i+ a,ivali ao *lasi* I to$oni'i ro'an+ o! $ori#e la u Crno# Gori $o a,u#u/ $ri#e +ve!a/ %a #e auto1tono +tanovnitvo ovi1 ra#eva $ri$a%alo ru!u %al'at+ o2ro'an+ i1 !ovora/ i, e!a +e ta o.e vi%i %a #e +loven+ a a+i'ila(i#a ovo! +tanovnitva ot$oela veo'a rano/ +va a o $ri#e 'o!uno! %o+el#avan#a a+ni#i1 vla i1 i al&an+ i1 !ru$a u ove ra#eve* Ao $otvr.u#e i $aralelna $o#ava +tari1 +loven+ i1 to$oni'a i na,iva D%re,!a/ !vo,%/ Cr'ni(a I (rvena ,e'l#a/ )#eiv(i I o% $le/ Gelavo+tHE o#i +e #avl#a#u ne$o+re%no u, to$oni'e i etnoni'e &al an+ o! $ori#e la*:@6 A nave%eni $ro(e+ etni o! :or'iran#a ovo! +tanovnitva $otvr.u#u i tra!ovi +loven+ o2ro'an+ o! &ilin!vi,'a u ,et+ i' !ovori'a*:@@ Da #e $o+loven#ivan#e ro'an+ o! +tanovnitva u ovi' ra#evi'a/ u to u 9V i 9VI vi#e a/ u!lavno' &ilo ve ,avreno/ $o a,u#u i tur+ i i,vori ovo! vre'ena* )re'a i,vori'a + ra#a 9V i 9VI vi#e a/ o#e #e o&ra%io -a,i' 3a&anovi/ vie vla i1 na1i#a +a +vo#i' %"e'ati'a i $ri'iuri'a/ nala,ilo +e na $ro+toru i,'e.u Drine/ Aare/ I&ra/ +a a%ilu o' 2tari *la! Do% 9VI vi#e aE*:@< U Crno# Gori/ $ore% na1i#e Ni i/ ;7<<* !o%ine navo%i +e i na1i#a 1eta B 8jelopavlii/ +a etiri %"e'ata Vla1a/ o#i +u/ a o #e u nau(i ve $ret$o+tavl#eno/ na#v#erovatni#e &ili atuni* I+te !o%ine na1i#a .ornja ora5a i'ala #e +ve!a #e%an %"e'at Vla1a na elu +a vo#vo%o' i#e +e i'e ne navo%i* Na1i#a Donja ora5a +a+to#ala +e o% %va %"e'ata Vla1a* Da +e ve ra%ilo o +loven+ o' +tanovnitvu/ $o a,u#e i na,iv Gvo#vo%aH ,a +tar#einu atuna/ to #o ne$o+re%ni#e $otvr.u#u i'ena vo#vo%a* Aa o +e u )oitel#+ o# na1i#i ;7<<* !o%ine navo%i %"e'at vo#vo%e Radivoja/ a u na1i#i 8urmazi/ +a ne+loven+ i' i'eno'/ na elu $rvo! %"e'ata &io #e )brad/ +in 'vrtkov* U na1i#i #skopje/ +a !ra%o' Su+i%o'/ ;6;@* !o%ine/ na elu $rvo! %"e'ata &io #e vo#vo%a *ojin/ a na elu %ru!o! ne, %ikola/ +in *ladislavov*:@? Sto!a/ i a%a #e ri#e o na+el#avan#u ovi1 1er(e!ova i1 Vla1a u ne i' (rno!or+ i' $re%#eli'a/ o e'u !ovore ne i nai i+toriari/ 'ora +e $onovo na!la+iti %a #e ovo +toar+ o +tanovnitvo u 9V i 9VI vi#e u &ilo ve +a+vi' $o+loven#eno* )re'a anali,i Ne%i'a Jili$ovia/ tur+ i %e:ter i, ;766* !o%ine $o a,u#e %a +e Vla+i u S#eni(i G$rete"no &ave +toar+tvo' i %a +e nala,e u rani#o# :a,i $rela+ a na ,e'l#ora%n#uH*:@C )o %e:teru i, ;7@?LC* !o%ine/ vla a #e G!ru$a(i#aH u -er(e!ovini &ro#ila 7@;@ ua i CC? neo"en#eni1/ a +a+to#ala +e Gi, $atri#ar1alni1 $oro%i(a* Sva a $oro%i(a/ ua #e+te rentna #e%ini(aH*:<8 Me.uti'/ ,a ra,li u o% +r$+ i1 +re%n#ov#e ovni1 i,vora/ i, ovi1 +e $o%ata a ne 'o"e +a!le%ati +tru tura ovi1 ua* Ne vi%i +e u oli o# +u '#eri ,a%ru"ne ili ino o+ne Dota( +a +inovi'aE/ ni %a li +u G$atri#ar1alneH/ a o i1 ,a'il#a Jili$ovi/ ili +u G&ratin+ eH/ &rat+ e ,a%ru!e/ o#e +u/ $re'a +r$+ i' +re%n#ov#e ovni' i,vori'a/ &ile veo'a &ro#ne u atuni'a Sr&i#e/ !%#e +u $re%+tavl#ale !lavni ti$

,a%ru!e/ $ore% 'an#e! &ro#a ino o+ni1 ua* Ka o $o a,u#u +r$+ i i,vori/ u atun+ i' #e ,a%ru"ni' ua'a +tar#eina o&ino &io #e%an o% +tari#e &rae/ i $ore% "ivo! o(a ili %#e%a* U, &rata +tar#einu navo%e +e n#e!ova &raa +a %#e(o' i ,etovi/ u +tvari %o'a,eti*:<; Ni#e #a+an ni $o%ata %a #e/ $ore% 7@;@ ua/ u 1er(e!ova o# vla o# !ru$a(i#i &ilo CC? neo"en#eni1/ #er +e ne vi%i i, o#e! +e ra,lo!a oni i,%va#a#u ni a o +e o$ore,u#u* A o+i' to!a/ vrlo #e te o ,a'i+liti toli i &ro# neo"en#eni1 u to# +eo+ o# +re%ini/ $re'a $o,nato' nainu "ivota/ o&ia#i'a i +1vatan#i'a naro%ni' u nao# %inar+ o# o&la+ti*:<5 )re'a +r$+ i' i,vori'a/ u +re%n#ov#e ovni' +e atuni'a ne navo%i ate!ori#a neo"en#eni1/ a i, (i#ele +tru ture atun+ i1 ,a%ru!a vi%i +e %a +u &raa o"en#ena/ %o +e u, n#i1 e+to navo%e i %o'a,eti u orela(i#i +a +vo#i' ura'a/ o%no+no ure +a ,etovi'a* 4ani'l#ivo #e %a +e u +$o'enuto' %e:teru D;7@?LCE/ G,&o! !lo&alno! re!i+triran#a/ ne +$o'in#u veli i %"e'atiH/ ia o +u oni $o+to#ali I a o 'i+li Ne%i' Jili$ovi I ao G%rutveno2e ono'+ i o&li(i or!ani,a(i#e vla1aH*:<N Me.uti'/ ne vi%i +e a va #e &ila ta or!ani,a(i#a/ %o i, %e:tera + o$+ o! ra#ita/ o% ;766* !o%ine/ %o,na#e'o %a +u +tar#eine/ o%no+no ratni(i vila#eta Ni ia %o&i#ali ti'are* Jili$ovi $ret$o+tavl#a %a +u u to# !ru$i o% ? ti'ara 'o"%a +vi ti'arni(i &ili Gvla+iH D$o n#e!ovo' $i+an#uE* Me.u n#i'a Ste$an/ +in Ni ia/ i -era +in Vla%i(e +i!urno +u Gvla+iH/ ,a l#uu#e Jili$ovi/:<7 ali 'ora +e na!la+iti %a +u ovi Vla+i ve $o+loven#eni / +a vla i' tra!o' u :or'a(i#i i'ena Aerak/ $re'a S o ovo# anali,i vla i1 i'ena* Jili$ovi %al#e +$o'in#e G+tar#eine +toar+ o2 atun+ i1 + u$inaH/:<6 ali +e $ri to'e ne vi%i a ve +u u +tvari &ile te + u$ine/ a va #e &ila n#i1ova + u$ina i or!ani,a(i#a* Me.uti'/ u %e:teru i, ;7<<* !o%ine 'o"e +e i ra,a&rati G$ro(e+ ra+$a%an#a ne i1 atuna i atun+ i1 ,a#e%ni(a i n#i1ova !la% ,a ,e'l#o'H/ $ri'#eu#e Jili$ovi*:<@ On na #e%no' '#e+tu o%re.eni#e o&#an#ava G atun+ u or!ani,a(i#uH ao Gro%H/:<< a i, $o%ata a o #e%no' %"e'atu #a+no i,&i#a n#e!ova &rat+ a +tru tura* Au +e/ nai'e/ a"e: GStar#eina $eto! %"e'ata #e Ste$an +in Ivana* D"e'at i'a/ +a +tar#eino' %"e'ata/ ;5 ua i N neo"en#ena* Me.u +tar#eina'a ua %ola,e na elu Ste$anov &rat Vla%i+lavH*:<? Mi+li' %a +e ovo $o%u%ara u +tvari +a naino' $o$i+a ,a%ru!a u +r$+ i' i,vori'a i %a i,ra"ava &rat+ u +tru turu ,a%ru!a u atuni'a* I'e *la/ $o S o ovo# anali,i/ ot riva +vo#u vla u :or'a(i#u/ ao to i'ena Radul, ilun/ ,ati' i'e +tar#eine 0avenda +in 8ogdana i Stano#e +in 0avende/:<C oito u a,u#u na 'il#en#e +a ro'an+ i' "ivl#e'* )ri $re!le%u atun+ i1 !ru$a(i#a $a%a u oi/ on+tatu#e Jili$ovi/ %a vo%ee +tar#eine ti1 !ru$a(i#a $ot#eu ,i na#vei1 atuna ili +e +tar#ein+tvo' +vo#i1 +inova i %ru!i1 na#&li"i1 +ro%ni a o+lan#a#u na #e%an ili vie ru$ni1 atuna*:?8 A ,ati' on !ovori o +tar#eina'a G$o#e%ini1 ,naa#ni#i1 !ru$a atuna o#i +u +ain#avali &rat+tveni e (#elineH*:?; I, +ve!a ovo!a vi%i +e %a +u i $o% tur+ o' vlau/ u 1er(e!ova i' atuni'a "iv#ela &rat+tva/ i %a #e vee &rat+tvo 'o!lo i'ati vie atuna/ a o +u $o a,ali i %u&rova i i,vori Dna $ri'#er/ 7 atuna =ur'a,aE* U %e:teru i, ;7<<* !o%ine navo%e +e Vla+i Ru%ina/ +a 77 atuna i ;76; uo'/ ;?C neo"en#eni1 i #e%no' u%ovi(o'* )a ,ato &i +e ova u%ovi(a ,a+e&no i+ a,ivala a%a ona ne &i i'ala +vo#u uuF 4ati' +e navo%e Don#i Vla+i/ $a Vla+i )ive/ i'eno' =an#e/ Vla+i Ko'arni(e/ Dro&n#a(i o#i +u to# na1i#i %ali

%ru!o i'e/ $a Vla+i na1i#e Kri a/ $ore% o+tali1* A ao 'an#e !ru$a(i#e Jili$ovi %al#e navo%i Vla1e na1i#e 1eta ili 8jelopavlii +a 7 atuna i ;7C ua/ Vla+i na1i#e 3ukanj +a @ atuna i ;<? ua/ Vla+i 1upci +a ; atuno' i ;8? ua/ Vla+i na1i#e ataruge +a N atuna i @? ua/ Vla+i .ornje ora5e +a #e%ni' atuno' i 65 ue/ it%*:?5 Ovi ao i %al#i $o%a(i ta o.e $o a,u#u %a +e (rno!or+ a $le'ena ni#e+u ra,vila i, :eu%alni1 na1i#a na ona# nain a o +u to $ret$o+tavili ne i i+toriari* Ka o na!laava Jili$ovi/ i, $o%ata a +e vi%i %a +u u o&la+ti Don#i1 Vla1a +tra%ale ,e'l#e "u$+ i1 +el#a a/ o#e +u u i,vori'a o,naene ao G+r$+ e ,e'l#eH ili G+r$+ a +tanitaH/:?N i'e #e $o%vuena i etni a %i:eren(i#a/ a ne +a'o %rutveno2e ono'+ a* Ne a o% ovi1 G+r$+ i1H +ela/ u "u$i Ono!ote/ unitio #e Ivan Crno#evi/ v#erovatno ;7<@* !o%ine*:?7 Da &i ovo +toar+ o +tanovnitvo o,nailo i+ l#uivo ao +tale o/ ne i nai i+toriari $iu !a 'ali' +lovo' ao Gvla1H/ Gvla+iH/ !u&ei i, vi%a etni e $ro(e+e u :or'iran#u ovo! +tanovnitva* N#e!ove +tale e i veo'a ,atvorene !ru$a(i#e &itno +u uti(ale na +i'&io,u i na etni o :or'iran#e ovo! &al an+ o2 +loven+ o! +tanovnitva* Ono +e ra,vilo u $o+e&ne :or'a(i#e/ u o#i'a #e ne!%#e rani#e DCrna Gora i -er(e!ovinaE/ ne!%#e a+ni#e DCetin+ a ra#inaE $reovla%ao +loven+ i ele'enat/ a o $o a,u#u i $ri'or+ i i tur+ i i,vori* Anali,a n#e!ovi1 +va%&eni1 i %ru!i1 o&ia#a/ ro%ov+ i1 o%no+a i +tru tura/ ot rila #e v#ernu +li u ove &al an+ o2+loven+ e +i'&io,e i a+i'ila(i#e*:?6 Aur+ i i,vori o#i +a%r"e i'ena na+el#a ta o.e $o a,u#u %a #e ovo +tanovnitva #o ra#e' 9V vi#e a vei' %i#elo' $o+loven#eno/ ia o +e ne!%#e +ri#eu i &al an+ a/ veino' al&an+ a i'ena na+el#a/ ali +a +loven+ o' ,avrno' :or'a(i#o'* )re'a %e:teru i, ;7C<* !o%ine/ i u na1i#i -ota ,a&il#e"ena +u +loven+ a i'ena na+el#a/ ao to +u 'i!omir, 6obreani, 8oani, 0jubicite*:?@ U na1i#i Kui nave%ena +u i'ena atuna +a +loven+ o' :or'a(i#o'/ ao 6avlovii, 6etrovii, 0jeovii, 8anjovii/ $ore% al&an+ i1 i'ena atuna: 8itidosi, 8ankei, 3oi ili +elo Radun +a +loven+ o2vla o' o'&ina(i#o'*:?< U i+to' %e:teru D;7C<E/ u )i$eri'a +u ,a&il#e"ena +ela +a +loven+ i' i'eni'a: 0uka upa, Drezga/ o% $ra+loven+ e ri#ei drezga u ,naen#u Gu'aH/ ,ati' 1avala, Arasnica, 8jelice, Duga, 8restica, Rje5ica* )ore% ovi1 +loven+ i1 i'ena/ ,a&il#e"ena +u i ne a &al an+ a ili +loven+ o2&al an+ a i'ena +ela: 2tr5alii/ $o Er%el#anoviu o% al&* stral, stera/ ,ati' 8uati B bucsan i +a $ri%#evo' bucsit @volgestop9t4/ a o 'i+li S o / $a Raduev Do/:?? o$et +a +loven+ o2vla o' o'&ina(i#o'* I+tu +li u $ru"a i $o$i+ i, ;7?6* !o%ine/ !%#e +e navo%i i +elo Rogame o#e +e u $o$i+i'a i, ;7C<* i ;6<8/ ne +$o'in#e* Ka o $ri'#eu#e Kur.ev/ ovo ni#e u+a'l#en +lua# %a +e lo aliteti/ o#i +u u ovo' %e:teru u$i+ani i o#i +a%a $o+to#e/ ne +$o'in#u u $o$i+i'a o% ;7C<* i ;6<8* !o%ine*:?C Me+ti to$oni'i Rogame, Rogamdo, Rogamovdo u )i$eri'a/ &r%o i vi+ Rogam u Kui'a/ al&an+ o +elo Rogami #u!oi+tono o% S a%ra/ $a vi+oravan Rogame/ $a+ite al&an+ i1 $le'ena 3al#a i Ka+trnia na #u!oi+tono# +trani )ro leti#a/ a o #e #o Er%el#anovi o(i#enio/ o+tali +u Go% ilir+ i1 ili vla i1 +taro+e%ela(aH*:C8 Ovi +e to$oni'i 'o!u %ovo%iti u ve,u +a al&an+ i' meFrFrogH$, gr5ko roga, srlat" roga/ u ,naen#u @0o!n, 2old4" U nave%eni' al&an+ i' ri#ei'a S o nala,i %al'at+ o2ro'an+ i o+tata / o#i +e #avl#a ao $o+tver&al o% rogare/ 'o"%a u %al#e' ,naen#u Gi,na#'l#eni1 $a+ita*:C; Anali,a ne+loven+ i1 to$oni'a/ o#e #e ,a&il#e,io Er%el#anovi/ u (#elini #e

$o a,ala %a veina $otie i, ru!a %al'at+ o2ro'an+ i1 %i#ale ata/ i, e!a +e 'o"e ,a l#uiti %a #e ove tra!ove o+tavio +tari#i +lo# auto1tono! ilir+ o2 ro'an+ o! +tanovni+tva/ i, vre'ena $ri#e 'o!uno! %o+el#avan#a 1u'+ i1 Vla1a o#i +u u 9V vi#e u ve &ili $o+loven#eni* A to &i $otvr.ivali i $ra+tari +loven+ i to$oni'i ti$a Drezga ili 0uka upa*:C5 U $o$i+u i, ;6<8* !o%ine +$o'in#u +e u!lavno' i+ta na+el#a u )i$eri'a o#a +u i rani#e nave%ena/ a o#a #e i Er%el#anovi ,a&il#e"io $rili o' +vo#i1 i+$itivan#a* Ka o #e %al#e utvr%io Kur.ev/ u Kui'a +u nave%ena i+ta +ela ao i u $o$i+u i, ;7C<* !o%ine/ !%#e +u veino' o,naena ao atuni* U i+to' $o$i+u i, ;6<8* !o%ine nave%ena +u +a'o i'ena +ela u =#elo$avlii'a/ o% o#i1 +u ne a i +a%a $o,nata*:CN Sto!a/ nave%eni $o%a(i %ovo%e u +u'n#u tvr%n#u ne i1 etnolo!a/ u $rvo' re%u Er%el#anovia/ o #ae' %o+el#avan#u +a +trane u o&la+t (rno!or+ i1 $le'ena u to u 9VI vi#e a/ o#e #e navo%no i, te'el#a i,'i#enilo etni i +a+tav +tanovnitva Crne Gore i =r%a*:C7 VWXYZ[\]^ _^` %ncategorized a VbcYZdc\ e^f\]cYg O G+r$+ i'H $le'eni'a $ri#e %r"ave Ne'an#ia .osted on h\WgiYg 0B, 9800 bT lberto Jortis Ve u na+lovu +vo! +inteti o! ra%a %eke crte u 9ormiranju plemena kod dinarski! 2rba i ,ati' %o+l#e%no u (i#elo' ra%u Er%el#anovi Crno!or(e i+ a,u#e ao Sr&e/ a (rno!or+ a $le'ena ao +r$+ a* On u#e%no i+tie %a +u ova $le'ena veo'a +tara i %a $re%+tavl#a#u G$ro%u"en#e +taro! +r$+ o! $le'en+ o! "ivota $re ne'an#i+ e %r"aveH* Dinar+ a +e $le'ena +$o'in#u ve u i,vori'a ;N* ili ;7* vi#e a/ a +a'a $riro%a ,e'l#ita/ $o n#e!ovo' 'il#en#u/ uti(ala #e %a +e ouva#u ovi +tari o&li(i %rutveno! "ivota*:C6 Me.uti'/ vi%#eli +'o a o #e na o+novi ne i1 ar1aini1 +loven+ i1 ri#ei u al&an+ o' #e,i u +a' Er%el#anovi/ na %ru!o' '#e+tu/ ,a l#uio %a +u $re(i al&an+ i1 Kua na#$ri#e 'orali %oi u %o%ir +a $le'eni'a G%ru i#e! +loven+ o! !ovora i %ru i#e! i'enaH/ o#a +u $ri#e Sr&a $rela na =al an/ G$a i u ,et+ e ra#eveH* Er%el#anovi na$ore%o navo%i i (rno!or+ i na,iv komun/ u ,naen#u G$le'en+ a ,a#e%ni(aH/ ,a$ravo $le'en+ i $an#a(i* A ve +a' ova# na,iv/ o#i u +tvari $otie o% latin+ o! $ri%#eva communis/ G,a#e%ni iH/ ne$o+re%no u a,u#e na +taru &al an+ u u+tanovu ,a#e%ni o! $le'en+ o! ,e'l#ita i u#e%no ot riva ve,e Slovena +a +tari#i' &al an+ i' +tanovnitvo'/ i to a o u o&ra,ovan#u ro%ov+ o2$le'en+ i1 +tru tura/ ta o i u etni o' +ta$an#u +tanovnitva*:C@ I+ta u+tanova ,a#e%ni i1 $le'en+ i1 $an#a a o% Al&ana(a #e o,naavana +tari'/ i,vorni' i,ra,o' kojri, kujri, o#i Valentini o&#an#ava o% latin+ e ri#ei curia D#e%na %e+etina tri&u+a i n#eno ,a#e%ni o ,e'l#iteE/ i u#e%no $ret$o+tavl#a %a ova tra%i(i#a G,a#e%ni i1 $o+#e%aH %o+i"e %o ri'+ i1 uri#a/ o#e +u ao o$tine $o+to#ale u Iliri u ,a vri#e'e ri'+ e vla+ti*:C< A $o,nato #e %a #e )lini#e ilir+ a &rat+tva ta o.e o,naavao ao decuriae*:C? Er%el#anovi +e ni#e u$itao ni ot u%a +e i na#u"a %rutvena ,a#e%ni(a u (rno!or+ i' $le'eni'a/ u Staro# Crno# Gori/ u )i$eri'a/ u Kui'a/ na,ivala 9amilija, 9amelja*:CC Ova# #e na,iv $o+to#ao u &al an+ o' latinitetu D9amilia, aeE/ $a +e #avl#a u ru'un+ o' i u al&an+ o' #e,i u*:;88 U Staro# Crno# Gori Er%el#anovi #e ,a&il#e"io ,a o,na u $oro%i(e i

ter'in kastriga/:;8; o#i $otie o% !r o2latin+ e ri#ei cat!edra/ +a 'etate,o' r/ a o% na+ +e #avl#a ao $o+u.eni(a i, %al'at+ o2ro'an+ o! #e,i a*:;85 A ova vi na,ivi ,a $oro%i(u na#ne$o+re%ni#e u a,u#u na G$oro%inoH 'i#ean#e/ na 'i#eane &ra ove i,'e.u +taro! +loven+ o! "ivl#a i &al an+ i1 +tarina(a* I (rno!or+ i na,ivi dim, ognjite/ o+o&ito oganj/ ,a $oro%i(u/ $rvo&itno ,a%ru"nu/ $o 'il#en#u lin!vi+te Ivana )o$ovia/ i,ve%eni +u ao al ovi $re'a ,naen#u al&an+ e ri#ei vatre/:;8N o#a ni#e +a'o al&an+ a/ ve #e uo$te &al an+ a G$a+tir+ a ri#e/ o#u +u i u 1rv* +r$* 'o!li rairiti +re%n#ov#e ovni Vla+i DJo lEH*:;87 A +ve to $ou,%ano $o a,u#e %a #e i u na#inti'ni#i' $ora'a %rutveno! "ivota u Crno# Gori veo'a rano 'oralo %oi %o +a"ivl#avan#a &al an+ o! i +loven+ o! +tanovnitva* Do a, o veli o# +tarini ne i1 $le'ena Er%el#anovi nala,i i u n#i1ovi' ne+loven+ i' i'eni'a ao to +u 3ri5i, atagui, ataruge, 8ukumiri/ o#a +u ne+u'n#ivo Gna+le.ena o% +tari1 $le'ena ilir+ o2ro'an+ i1 +taro+e%ela(a Vla1a i Ar&ana+aH*:;86 Me.uti'/ ni#e v#erovatno %a +u i'ena 8ratonoia i 6atrovia %ire tno na+li#e.ena o% &al an+ i1 +tarina(a/ a o #e to 'i+lio Er%el#anovi*:;8@ Naravno/ i, to!a ne +li#e%i %a u ovi' $le'eni'a ni#e &ilo 'i#ean#a +a &al an+ i' +tarin(i'a* Na$rotiv/ vla a ,avrna :or'a(i#a Dn#e!E +loven+ o! i'ena 8ratonjeg u Sveto+te:an+ o# 1ri+ovul#i :;8< ne$o+re%no o%r"ava vla o2 +loven+ u +i'&io,u* I+to +e 'o"e rei i ,a 6atrovie ili 6atrojevie/ ia o n#i1ovo i'e ne $otie o% pastores/ a o #e 'i+lio Ivan =o"i/ ve o% $ra+loven+ o! $ri%#eva pastr DarenE/ o#i +e ao $re,i'e #avl#a i u Sveto+te:an+ o# 1ri+ovul#i/ a nala,i +e i u a av+ o' !ovoru*:;8? Kao %al#i %o a, o veli o# +tarini i o +r$+ o' $ori#e lu veine (rno!or+ i1 $le'ena Er%el#anovi navo%i "ivu tra%i(i#u o $le'en+ o# rteritori#i i o $le'en+ o' i'enu/ a na o+novi $re%an#a o :i tivno' $le'en+ o' $ret u*:;8C Mi+li' %a &i i$a tani#e &ilo rei o Gle!en%arno'H $ret u* Me.uti'/ tra%i(i#a o $le'en+ o# o&la+ti ne 'o"e %o a,ivati +taro+t $le'ena/ a #o 'an#e n#i1ovo +r$+ o $ori#e lo/ #er i +a' Er%el#anovi $ri,na#e %a $le'en+ a teritori#a ni#e &ila Gne$ro'en#ivaH i %a +e 'o"e !ovoriti o n#eno# relativno# +taro+ti* Kon:i!ura(i#a ,e'l#ita 'o!la #e $o!o%ovati o&ra,ovan#u ne i1 $le'ena/ ali te ao +e un%arni inila(/ #er i'a $ri'#era o#i $o a,u#u %a #e %o :or'iran#a $le'ena %ola,ilo u$r o+ veo'a ne$ovol#ni' !eo!ra:+ i' $rili a'a/ ao to #e +lua# $le'en+ e (#eline =ol#evia i Go%in#a u Staro# Crno# Gori/ ia o #e Go%in#e Gta o rei o%+eeno o% =ol#eviaH/:;;8 ili +lua# $le'ena Du$ilo i#e +u o&la+ti o%vo#ene Ju o' Goro' DVu aE*:;;; )ore% in#eni(e %a +e $le'en+ a i'ena #avl#a#u ve u i,vori'a 9III i 9IV vi#e a/ $o 'il#en#u Er%el#anovia/ n#i1ovu &i +tarinu $otvr.ivala i $re%an#a o :i tivni' $re(i'a $o#e%ini1 $le'ena/ o#a Gne+u'n#ivo i'a#u u +vo' #e,!ru $ra+tare ele'enteH* Au on u $rvo' re%u navo%i G$o,nato i o+o&ito ra+$ro+tran#eno $re%an#e o $etori(i &rae I O,ru* )i$u/ Va+u/ Kra+u i -otu/ o% o#i1 &i vo%ila $ore lo $le'ena O,rinii/ )i$eri/ Va+o#evii/ Kra+nii i -oti I $o+le%n#a %va na#$re +r$+ a/ $a %o(ni#e $oar&anaenaH*:;;5 A u +tvari/ $le'en+ o i'e Aoti %ovo%i' +e u ve,u +a ru'un+ o' ri#ei !ot I ra,&o#ni D+in!* nain#en $re'a $luraluE/ o#a +e +a lano' #avl#a u ar$at+ o2u ra#in+ o' i'enu $le'ena Auculi/ ta o.e vla o! $ori#e la* Vla o i'e Aotul navo%i +e i u G1ri+ovul#i (ara DuanaH/ a ao to$oni' )tulje ,a&il#e"eno #e u Go ru!u vran#an+ o'H*:;;N

)re'a to'e/ 'o"e +e +a'o !ovoriti o +taro' &al an+ o' i,voru ovi1 $re%an#a/ o#a u a,u#u i na &al an+ i +u$+trat u :or'iran#u nave%eni1 $le'ena i na %ale o etni o 'i#ean#e Slovena +a &al an+ i' +tarin(i'a* O 'i#ean#u i o 'e.u+o&no' +ro%+tvu al&an+ i1 i (rno!or+ i1 $le'ena &ila #e ouvana "iva tra%i(i#a #o u vri#e'e vo#vo%e Mar a Mil#anova o#i #e o to'e $i+ao: $le'e =eri o G+e + Kui'a &li,i a %r"e O Dru!a $le'ena ar&ana a &li,u S a%ra/ Ka+trati i 3a&l#ani/ i oni +u ne a &li,i a +a Kui'a O Nao%e +e $o rvi &li,i a: $le'e O( o u Ar&ani#u/ $le'ena Mev+ o i )i$er+ o u Crnu Goru i =r%a* Kli'enti u Ar&ani#u i Ce lin#ani u Crnu Goru na Ro%e +e &li,i a/ ali + 'an#e i,#an#en#a/ no Oti + Mev#ani'a i )i$eri'a/ #er +e o ovi#e'a #a+ni#e ,naH*:;;7 Sli a o#u na' $ru"a Mar o Mil#anov ot riva ta vu i,'i#eano+t i +ro%ni u $ove,ano+t +$o'enuti1 $le'ena/ %a ni#e 'o!uno na o+novi i'ena le!en%arni1 $re%a a/ o+nivaa $o#e%ini1 $le'ena/ i,vo%iti ,a l#u e o n#i1ovo' $rvo&itno' etni o' ara teru i $ori#e lu* Ni in#eni(a Gto +u 'no!a $le'en+ a i'ena #a+no i,ve%ena o% +r$+ i1 lini1 'u i1 i'ena DVa+o#evii o% Va+o#e/ )i$eri o% )i$er/ =#elo$avlii %o =i#eli )avle/ O,rinii o% O,re it%*EH/ ne 'o"e +v#e%oiti o +r$+ o' $ori#e lu ovi1 $le'ena/ a o #e to Er%el#anovi 'i+lio*:;;6 Ka o e'o %al#e vi%#eti/ $le'en+ o i'e 6iperi ni#e +r$+ o! $ori#e la/ ve &al an+ o! D)i$o/ o% Jili$o+/ lat* 6!ilipusE/ a i'e 8ijeli 6avle nain#eno #e $re'a al&an+ o' u,oru* )o #e%no' al&an+ o' $re%an#u/ Le a Du a.in #e i'ao +ina Ni olu o% o#e!a $otiu Miri%iti i 3al#ani/ i +ina =i#elo! )avla o% o#e!a vo%e $ori#e lo =#elo$avlii i Gaani* I +a'i =#elo$avlii $ria#u %a +u =i#eli )avle i Ga DGavriloE &ili &raa/ +inovi Le e Du a.ina/ a i+to $re%an#e i'a#u i Gai* U G4e'l#ini u + a%ar+ o'H/ i, ;7;@* !o%ine/ 'e.u al&an+ i' i'eni'a nala,i +e i 6ali 8ard* Ka o $ri'#eu#e 3o&a#i/ o% Al&ana(a +e u, i'ena e+to u$otre&l#ava atri&ut bard I &i#eli/ $a #e $re'a to'e 6ali 8ard B 8ijeli 6avle* I u #e%no' 'leta o' i,voru i, 9VII vi#e a +$o'in#u +e =#elo$avlii $o% i'eno' 6alabardi D6alabard!iE* Ia o +u ne a &rat+tva u =#elo$avlii'a/ $o $re%an#u/ +tarino' i, Glatin+ o! Du a.inaH/ ,&o! n#i1ove $ravo+lavne v#ere/ o#a #e oito a+ni#e $ri'l#ena/ 3o&a#i i1 #e +'atrao Sr&i'a*:;;@ Er%el#anovi #e $ot$uno $ri1vatio i naro%no $re%an#e G%a #e +va i o% ti1 $re%a a/ o% o#i1 +e %ovo%i $le'en+ o i'e/ 'orao &iti ne a va ,natni#a lino+t: "u$an/ vo#vo%a/ ne, ili uo$te veli a/ i#i +e ro% Dili &rat+tvoE toli o ra,!ranao i rairio/ %a #e %ao i'e veli o' $re%eluH* Na ta# #e nain u+vo#io i 'il#en#e Rovin+ o! %a i'e =#elo$avlia $otie o% )avli'ira o#i #e u I9 vi#e u vla%ao ao "u$an/ %o #e n#e!ov unu "ivio u Ono!otu i vla%ao 4eto'*:;;< 3o&a#i #e/ +a+vi' o$rav%ano/ o%&a(io ovo neo+novano 'il#en#e* U, to/ Er%el#anovi ni#e %ovol#no o(#enio ,naa# $re%an#a %a +u ovi i+ta nuti $re(i 'a1o' doseljenici/ %ol#a(i o#i te enidbom u novo# +re%ini/ u novo' &rat+tvu +tiu u!le% ao ,etovi ,natni#i1 l#u%i u &rat+tvu i u $le'enu* U to' $o!le%u o+o&ito #e ara teri+tino a,ivan#e o =i#elo' )avlu ao %o+el#eni u o#i #e %oao 'e.u Lu"ane i tu $o+tao G+lu!a n#i1ovo! &anaH* )oto +u !a $oni"avali i na,ivali + itni(o'/ i,'il#en #e a+ni#e %ola,a G+vete ral#i(eH o#a ot riva n#e!ovo G!la+ito $ore loH i ta o 'u o'o!uava u+$on/ ,ava%ivi u#e%no Lu"ane*:;;? U ovo' $re%an#u #a+no #e i,ra"en ne$ovol#an $olo"a# %o+el#eni a u o%no+u $re'a +tarin(i'a o#i +u i'ali $ovol#ni#u e ono'+ u i %rutvenu $o,i(i#u* Ova av o%no+ %o+l#e%no o%ra"ava#u i 'no!a %ru!a $re%an#a* U $re%an#i'a o $o+tan u ne i1 (rno!or+ i1 $le'ena/ a o i+tie Veovi/ n#i1ov +e $re%a G"eni o&ino er o' +u+#e%no! ili '#e+no! vo#vo%e +tari#e! $le'ena* Va+o u,i'a er

vo#vo%e +tari1 )i$era/ Lale Dre alov er &ratono"i o! vo#vo%e/ =i#eli )avle er +tari1 Lu"ana it%H* )o $re%an#u/ Va+o #e +a Meva %oao u +taro $le'e )i$ere G o% ona'on#e! $o!lavi(e i o"enio +e n#e!ovo' er o' Mari(o'OH:;;CDa &i +e $o$ravio $olo"a# i na!la+io u!le% %o+el#eni a u novo# +re%ini/ i+$re%ane +u $rie o %o+el#eni' veli ai'a ili o n#i1ovo# "eni%&i +a eri'a u!le%ni1 +tarina(a* Aa o #e/ $o #e%no' a,ivan#u/ u =ratono"ie %o&#e!ao i unu Stevana Gr!urova =ran ovia/ o#i #e +a %ru!o' "eno'/ u novo# +re%ini/ %o&io +ina =rata* Ka o %al#e a"e $re%an#e/ +tari#a +e &raa ra,i.u na ra,ne +trane/ a o% =rata vo%e $ori#e lo =ratono"ii*:;58 I ve +$o'enuta $re%an#a o $etori(i &rae o+nivai'a $le'ena D)i$o/ O,ro/ Va+o/ Kra+o/ OtoE +la"u +e u to'e %a +u ova &raa &ila %o+el#eni(i o#i +u +e $o"enili u +tarina i' &rat+tvi'a/ o%no+no $le'eni'a* Ka,ivan#a o u!,orilo alno' &ra u ovi1 %o+el#eni a/ le!en%arni1 o+nivaa $le'ena/ %o+l#e%no $rati tra%i(i#a %a #e o+niva $le'ena &io na#'la.i &rat* 4a$ravo/ +va o $le'e +'atra %a #e &a n#e!ov o+niva &io na#'la.i &rat* A to u a,u#e na u$orni tra! 'inorata/ o&ave,no $ri'i#en#ivano! $rili o' $o%#ele (rno!or+ e i al&an+ e ,a%ru!e/ a%a #e $o $ravilu na#'la.i &rat %o&i#ao %o' i o uni(u/ $a #e i 'a# a +a n#i' o+ta#ala*:;5; Aa o #e/ $o $re%an#u/ )i$o D)i$eriE &io na#'la.i &rat o% o#e!a +u G%anan#i )i$eriH* I %o #e )i$o o+tao u )i$eri'a/ o+tala +u +e &raa ra,ila* -oti vo%e $ori#e lo o% Ota/ ta o.e $eto!/ a o +e v#eru#e/ na#'la.e! &rata/ o#i +e na+tanio $re o Ci#evne/ %o +u +e +tari#a etiri &rata ra,ila na ra,ne +trane*:;55 )re'a $re%an#u/ i =rato/ $re%a =ratono"ia/ &io #e ta o.e $eti/ ,a$ravo na#'la.i &rat* Ka o a"e $re%an#e/ =rato #e o+tao o% ue i o% n#e!a +e ra,ro%e %anan#a &rat+tva/ o#a +u $o n#e'u i %o&ila i'e =ratono"ii* Stari#a +e &raa ra,i.u i o% n#i1 +u $o+tali Va+o#evii/ Oti/ )i$eri i O,rinii*:;5N U =ratono"ii'a +e %al#e $ri$ovi#e%a a o +u %o+el#eni a Va+a $ri1vatili n#i1ovi +tari i na+elili !a na +vo' ,e'l#itu*:;57 I #e%no $re%an#e o $ori#e lu O,rinia veo'a #a+no $ove,u#e 'inorat +a u!,orilo alni' &ra o'* )o to' $re%an#u/ &raa Va+o/ Kra+o/ Oto i O,ro/ a $o ne i'a i )i$o/ %o+elili +u +e i, -er(e!ovine na Kevo* Au i' +e ni#e %o$alo/ $a +u renuli %al#e $re'a i+to u* O,ro ni#e 'o!ao %al#e $utovati/ #er #e &io 1ro'/ Gte +e u+tavi o% ne a va &o!ata ov#e a/ i#o' eri +e o"eniH*:;56 )o #e%no' $re%an#u/ i ro%onaelni Kli'enata ao 'la% o&anin +lu"io #e o% ne o! &o!ato! +toara u Ari#e$u/ tu +e o"enio n#e!ovo' 1ro'o' er o' i ta o o+novao $le'e Kli'enti*:;5@ U ovi' $re%an#i'a 1ro'o+t +e %o+l#e%no i+tie ao 'otiv ,a o$rav%an#e u!,orilo alno! &ra a* I $o #e%no' $re%an#u i, Dro&n#a a/ 1ro'a +e+tra Pi"a ni#e 'o!la &#e"ati +a +vo#o' &rao'/ $a #e uzela za mua ne o! Ili#u i, Kua/ o#i #e $ri'io i n#enu +lavu/ ta o %a #e ona $o+tala o+niva novo! &rat+tva Pi"ia*:;5< A ova# 'otiv na$utene +e+tre o#a #e $ovri#e%ila no!u/ $a ni#e 'o!la &#e"ati + &rao'/ nala,i'o i u #e%no' 'itu +a Aro&ri#an%+ i1 o+trva u Melane,i#i/ !%#e #e ouvana i 'aterin+ a $oro%i(a*:;5? U ovi' $re%an#i'a #a+no +e ra,a&iru veo'a &itni i veo'a %o+l#e%ni ele'enti ar1aini1/ $re%$atri#ar1alni1 ro%ov+ i1 o%no+a/ +a u!,orilo alni' &ra o' D%o'a,et+tvo'E i 'inorato'* A vi%#ee'o a o #e u!,orilo alni &ra i u relativno a+ni#i' $erio%i'a i'ao veo'a ,naa#nu ulo!u u :or'iran#u $o#e%ini1 &rat+tava/ i $o+e&no u $ro(e+u etni o! +a"ivl#avan#a i a+i'ila(i#e %o+el#eni a* Ni $re%an#a o $etori(i &rae/ o+nivai'a $le'ena/ ni#e+u te +lua#na/ #er u +tvari o%ra"ava#u veo'a +tare ro%ov+ e o%no+e i +tru ture* )o 'itov+ o#

!enealo!i#i/ i $et veli i1 $oro%ini1 !ru$a u Kaena D3atc!ins/ u =ur'iE $otiu o% $etori(e &rae* =rat+tvo #e inae u naro%u +ve%eno +a'o na ,a#e%ni o i'e/ o#e +e $reno+i $o 'u o# lini#i/ ali/ $o 'il#en#u Levi Stro+a D0IviD2traussE/ $et o+novni1 $oro%ini1 !ru$a o% Kaena o%ra"ava $rvo&itnu +tru turu ar1aine ro%ov+ e or!ani,a(i#e* I o% Kaena #e na#'la.i +in na+l#e.ivao ,e'l#u i +taru $oro%inu uu/ %o +u o+tala &raa o%la,ila*:;5C U Ir+ o# #e ta o.e na+l#e%ni &io $eti +in/ a $o -ere%otovo' a,ivan#u/ i o% +tari1 S ita na#'la.i #e +in o+ta#ao o% ue/ i to o% 'a# e*:;N8 Levi Stro+ $ri to'e on+tatu#e %a +e tra!ovi ovi1 ar1aini1 ro%ov+ i1 o%no+a 'o!u $ratiti o% +i&ir+ o2&ur'an+ e o+ovine $a %o ,a$a%ne Evro$e/ !%#e +e #avl#a Ga:ir'a(i#a "en+ i1 $rava/ ta o ti$ini1 u !er'an+ i' i elt+ i' in+titu(i#a'aH/:;N; a 'o"e'o +lo&o%no rei i u +loven+ i' in+titu(i#a'a:;N5 i u $o+e&no# &al an+ o2+loven+ o# tra%i(i#i*S;T3;Q Evel Ga+$arini i+tie +i+te' "eni%&eni1 ve,a i,'e.u $et e!,o!a'ni1 ro%ova u +elu So irni(i o% ar$at+ i1 U ra#ina(a/ !%#e #e $rvi ro%/ o#i #e u%avao %#evo# e u %ru!o' ro%u/ u,i'ao %#evo# e u $eto' ro%u/ ,atvara#ui na ta# nain ru! ra,'#ene* Ka o navo%i Ga+$arini/ Aeine .elderen ova ve o%no+e o%re.u#e ao +i+te' Ga+i'etrine e!,o!a'i#eH/:;N7 %o !a Levi Stro+ %e:inie ao o$tu ra,'#enu/ lUV(1an!e !VnVrali+V*:;N6 Me.uti'/ a,ivan#a o $o+tan u $et (rno!or+ i1 i al&an+ i1 $le'ena/ +a tra!o' nave%eno! +i+te'a/ oito +u +e un%arna/ $rila!o.ena o%re.eno# +itua(i#i* Sto!a/ ova $re%an#a ne 'o!u +lu"iti ao %o a, $re(i,no o%re.ene +tarine $o#e%ini1 $le'ena/ ali ne i n#i1ovi &itni ele'enti/ ao to +u u!,orilo alni &ra / 'inorat i o%ra, a+i'etrine e!,o!a'i#e/ +va a o $otiu i, #e%ne ar1aine ro%ov+ e or!ani,a(i#e* )ore% to!a/ Er%el#anovi #e ,ate ao i &ro#ne $ri'#ere +i'etrine ili %ualne e!,o!a'i#e 'e.u (rno!or+ i' &rat+tvi'a i o+o&ito i,'e.u (rno!or+ i1 i al&an+ i1 &rat+tava* On #e u#e%no ,a&il#e"io i #a+ne tra!ove %ualne +tru ture u 'no!i' (rno!or+ i' $le'eni'a/ o#i &e, +u'n#e u$uu#u na %ualnu ro%ov+ u e!,o!a'i#u* )ore% novi#i1 &rat+tava o#a vo%e $ori#e lo o% #e%no! $ret a i !rana#u +e o% #e%ne $oro%i(e/ Er%el#anovi #e u Crno# Gori ,ate ao i 'no!a +lo"ena &rat+tva o#a +u +e ra,vila +$a#an#e' +tari#e! i novi#e!/ ,a$ravo %o+el#eno! +tanovnitva* U Kui'a #e/ a o $ri'#eu#e Er%el#anovi/ +taro &rat+tvo o&ino $re%+tavl#alo o+tata +tari#e! +tanovnitva/ a Gnovo #e &rat+tvo &ilo veino' o% l#u%i + oro %o+el#eni1 i ne,natni1H/ tota o.e u a,u#e na o%luu#ui uti(a# +tarina(a u $ro(e+i'a a+i'ila(i#e +tanovnitva* Er%el#anovi a"e %a +u +e ovi %o+el#eni(i $ri&i#ali u, ne o +tari#e &rat+tvo/ a ,ati' +a n#i' Gte+no +ro%ili/ +$o#ili u #e%no &rat+tvoH* O&ino #e %o+el#eno &rat+tvo $ri'alo i'e i +lavu +tari#e! &rat+tva/ a u#e%no +u %o+el#eni(i +ti(ali $ravo %a +e ori+te atuni'a i $an#a(i'a +tari#e! &rat+tva* A o +u %o+el#eni(i +ti(ali e ono'+ a $rava/ a !u&ili +vo#e i'e i +vo#u +lavu/ on%a ovu$o#avu 'o"e'o +1vatiti +a'o na ta# nain a o $ret$o+tavi'o %a +u &are' u $oet u $reovla%avali i,v#e+ni o&li(i u!,orilo alno! &ra a D'o"%a +a'o u &rat+tvu/ a ne u uiE i 'aterin+ e :ili#a(i#e* I Er%el#anovi #e $ret$o+tavio %a +u +e +lo"ena &rat+tva ra,vila na ta# nain/ #er na #e%no' '#e+tu a"e: GOali 'i +e ini %a +u i n#i1ovi $re(i na i+ti nain $o$ri'ali +lave +tari1 &rat+tava/ 'e.u o#e +u +e na+elili ili u i#e +u ue 'o"%a "eni%&o' uliH* On u#e%no navo%i i ne oli o al&an+ i1 &rat+tava u Kui'a i#i +u $re(i/ $o $re%an#u/ &ili (rno!or+ i %o+el#eni(i/ o&ino &#e!un(i ,&o! rvne o+vete*:;N@

U o+novi ovi1 +lo"eni1 &rat+tava nala,i'o u +tvari $o#avu %ualne ro%ov+ e or!ani,a(i#e/ +a %ualno' e!,o!a'i#o' &are' u $oet u* GAo +e ,&raivan#e I a o a"e Er%el#anovi I o&ino $one 'e.u+o&ni' "eni%&a'aH* On #e naveo i ne oli o $ri'#era %ualne e!,o!a'i#e D o'$le'entarne en%o!a'i#eE i,'e.u $o#e%ini1 (rno!or+ i1 i al&an+ i1 &rat+tava/:;N< i, o#i1 +e #a+no vi%i %a #e o'$le'entarna en%o!a'i#a i,'e.u %va &rat+tva ra,liito! $ori#e la/ (rno!or+ o! i al&an+ o!/ &ila $re+u%na i u $ro(e+u etni e a+i'ila(i#e/ &ilo u #e%no' ili u %ru!o' $rav(u/ ,avi+no i o% etni e +re%ine u o#o# #e %o +ta$an#a %ola,ilo* I u al&an+ o' ro%ov+ o2$le'en+ o' %rutvu &ila #e veo'a uo&ia#ena %ualna e!,o!a'i#a/ o+o&ito i,'e.u %va e!,o!a'na $le'ena* )o #e%no' i,v#eta#u/ Ka+trati +u +e "enili %#evo# a'a i, $le'ena -ota/ a -oti %#evo# a'a i, $le'ena Ka+trata* Veina %#evo#a a i, #e%no! $le'ena u%a#e +e u %ru!o' $le'enu/ i ova ra,'#ena tra#e vi#e ovi'a* Ker o&ino u%a#u u ono' $le'enu i, o#e! $otie 'a# a*:;N? Ve ovi ele'enti ar1aini#i1 ro%ov+ i1 o%no+a/ o#i +u u i,vorni' o&li(i'a +auvali u al&an+ o' ro%ov+ o I $le'en+ o' %rutvu/ $o a,u#u %a +e ne 'o"e !ovoriti o i+to G+r$+ i'H $le'eni'a u $erio%u o#i #e $ret1o%io +tvaran#u +re%n#ov#e ovne +r$+ e %r"ave* I,'i#eano+t ro'an+ i1 i +loven+ i1 '#e+ni1 i'ena u $re%#eli'a o o 4ete i Morae/ a o #e +a' Er%el#anovi ,a l#uio/ neo+$orno +v#e%oi %a #e ro'an+ i "ival# vrlo rano "ivio u ne$o+re%no' +u+#e%+tvu/ to #e 'oralo G%o+ta rano %ove+ti %o n#i1ova ,&li"avan#a i 'ean#aH*:;NC Er%el#anovi #e tavie $o+tavio $ret$o+tavio %a ne a +lo"ena ro'an+ o2+loven+ a i'ena u a,u#u i na 'o!unu %vo#e,ino+t u rani#e' $erio%u*:;78 Na "alo+t/ ne'a'o ne$o+re%ni1 $o%ata a o $riro%i i o&li(i'a ro%ov+ i1 o%no+a i :or'a(i#a i, to! na#+tari#e! vre'ena/ ali $o (rno!or+ o I al&an+ i' ro%ov+ i' o%no+i'a 'o"e'o + 'no!o ra,lo!a $ret$o+taviti %a +u u o+novi +lini &ili i ro'an+ o2+loven+ i o%no+i* Su%ei $o re,ultati'a ar1eolo i1/ #e,i i1/ i+torio!ra:+ i1 i etnolo i1 i+tra"ivan#a/ +tari#a $le'ena u o&la+ti Crne Gore/ i, vre'ena $ri#e o+nivan#a +r$+ e %r"ave/ 'o!la +u &iti +a'o 'an#a/ !eneri a $le'ena/ o#a +u u $oet u $re%+tavl#ala +$o# &al an+ o2ro'an+ o! i +loven+ o! "ivl#a* )ore% &ro#ni1 to$oni'a/ to $otvr.u#u i u$orni tra!ovi u!,orilo alno! &ra a/ avan ulata/ %ualne e!,o!a'i#e i uo$te %ualne +tru ture/ ao i ne e (rte u (rno!or+ i' !ovori'a* U +va o' +lua#u/ (rno!or+ a ro%ov+ o2$le'en+ a or!ani,a(i#a u 'no!i' &itni' (rta'a i o&li(i'a ra,li u#e +e o% $o,nati1 ro%ov+ i1 +tru tura i ro%ov+ e tra%i(i#e %ru!i1 +loven+ i1 naro%a/ %o #e/ + %ru!e +trane/ u 'no!i' &itni' ele'enti'a i o&li(i'a veo'a &li+ a ro%ov+ i' o&li(i'a i o%no+i'a o% &al an+ i1 +tarina(a* Ovo +e o+o&ito 'o"e $ratiti u "eni%&eni' i +va%&eni' o&ia#i'a/ u $onee' i+tov#etno' +a av a+ i' i #er'en+ i' o&ia#i'a/ o#i u (#elini ne+u'n#ivo re:le tu#u na#ar1aini#e &al an+ o2+loven+ e ro%ov+ e o%no+e*:;7; U to' $o!le%u veo'a #e ,naa#no %a +e +a ne i' ne+loven+ i' o+o&ina'a +re%in#i1 #u"no+loven+ i1 !ovora $o%u%ara#u o&li(i i +utina (i#eli1 +i+te'a +va%&eni1 o&ia#a o#i na i+ti nain/ ao i ne e #e,i e (rte/ o%+tu$a#u o% +loven+ o! ti$a* Na i+ti nain/ a o #e to =ro,ovi utvr%io ,a Gne+laven+ i u%ioH u +re%in#i' 1rvat+ o2+r$+ i' %i#ale ti'a/:;75 'o"e'o rei %a +u i $re+loven+ i ele'enti u +va%&eni' o&ia#i'a %inar+ o! +tanovnitva ne +a'o &ro#ni i veo'a +tari/ ve i +a+vi' 1ar'onino ut ani u +i+te'e +va%&eni1 o&ia#a u ontinentalno# %inar+ o# o&la+ti* Ne i +$e(i:ini i +i!urno veo'a ar1aini

+va%&eni o&ia#i u o&la+ti ,et+ i1 !ovora/ o#i u#e%no o%ra"ava#u i ar1aine ro%ov+ e o%no+e/ $o%u%ara#u +e +a av a+ i' i #er'en+ i'/ a ne i i +a al&an+ i' o&ia#i'a* A ovi +va%&eni o&ia#i u (#elini/ i $o+e&no oni o#i +e #avl#a#u ao reli ti/ veo'a %o+l#e%no o%ra"ava#u a o ar1aino ro%ov+ e/ ta o i na n#i'a ,a+novane etni e o%no+e i,'e.u Slovena i &al an+ i1 +tarina(a*:;7N Sto!a +e i ne 'o"e !ovoriti o G+r$+ i' $le'eni'aH Crne Gore i, vre'ena %o o+nivan#a %r"ave Ne'an#ia/ ve #e%ino o &al an+ o2+loven+ i' o%no+i'a i na to# !entilno# o+novi :or'irani' +loven+ i' etni i' +tru tura'a* VWXYZ[\]^ _^` %ncategorized a VbcYZdc\ e^f\]cYg O novo' :or'iran#u $le'ena .osted on h\WgiYg 0B, 9800 bT lberto Jortis Er%el#anovi #e u a,ao %a +u u vri#e'e tur+ i1 o+va#an#a ne a $le'ena na$u+tila ,e'l#e u ravni(a'a i u ri#eni' %olina'a/ i %a +u +e $ovu la u Gunutran#o+t $le'en+ o! +e%ita/ u vi+o e i te o $ri+tu$ane $re%eleH* U to' $erio%u/ a o %al#e i,la"e Er%el#anovi/ i,vreno #e Gnovo :or'iran#eH $le'ena/ i,a,vano %o+el#avan#e' +tanovnitva i, Go+tali1 +r$+ i1 ,e'al#aH* Ai +u +e %o+el#eni(i/ a o 'i+li Er%el#anovi/ veli o' veino' #a o 'no"ili/ $a +u u&r,o nara+li u veli a i #a a &rat+tva* Do+el#eni a +u &rat+tva/ a o a"e Er%el#anovi/ $o a,ivala Guve veu ener!i#u ne!o +taraH/ #er +u ovi %o+el#eni(i/ navo%no/ G$o +vo#o# $riro%i vrlo ener!ini ele'entiH/ $a +u +to!a i u+$#eli %a i+ti+nu 'no!e +tare ro%ove i $oro%i(e i %a +e na n#i1ovu ,e'l#itu na+ele* O+i' to!a/ na+tavl#a Er%el#anovi/ 'e.u %o+el#eni i' &rat+tvi'a/ u +va o' $le'enu i'a $o #e%no ili %va o#a vo%e +vo#e $ori#e lo o% a ve ,natne lino+ti/ a ne a a %ovo%e +e&e u +ro%+tvo +a +tari' +r$+ i' vla%ar+ i' %ina+ti#a'a*:;77 Ova ro'antina +li a (i#elo! $ro(e+a ,a+novana #e na &iolo o2'e1ani o' +1vatan#u o Gener!ini' ele'enti'aH o#i +u +e #a o na'no"ili/ $oti+nuli +tari#e +tanovnitvo i o&ra,ovali nova $le'ena* I Jovan Cvi#i #e u+vo#io nave%enu te,u o +tari' +r$+ i' $le'eni'a Gi, %o&a na+el#avan#aH/ o#a +u +e u loniti' o&la+ti'a o%r"ala ,&o! !eo!ra:+ o! $olo"a#a/ a 'o%i:i ovala +e $o% uti(a#e' i+tori#+ i1 %o!a.a#a* 4ati' i on i,la"e on(e$(i#u o novo' :or'iran#u $le'ena/ o#a +u $o#aana ili $roirena 'no!o&ro#ni' u+ o(i'a/ i Gto +u +e 'an#a $le'ena uto$ila u veaH/:;76 o$et 'e1ani i/ vantitativno/ !u&ei i, vi%a i l#u%+ e i ro%ov+ e o%no+e* U +va o' $le'enu/ a"e Cvi#i/ i'a $o ne oli o +tari1/ +ro%ni1 ro%ova o#i ine $le'en+ o #e,!ro* O o ovo! #e,!ra !ru$i+ali +u +e novi %o+el#eni(i +a+vi' %ru i#e! $ori#e la/ o&ra,u#ui &rat+tvo/ i o+ta(i +tari1 $le'ena* Novi +u %o+el#eni(i $ori#e lo' i, +u+#e%ni1 o&la+ti/ $o!lavito i, Meto1i#e/ +a Ko+ova/ i, -er(e!ovine/ o% S#eni(e/ i, =o+ne i 'orav+ e Sr&i#e* I na ra#u Cvi#i ,a l#uu#e %a +u vie Ga!lo'era(i#o' ne!o +ro%+tvo' +tvorena ova $le'enaH*:;7@ Me.uti' Cvi#i u$a%a i u ne$o+re%nu $rotivr#eno+t a%a a"e %a +u %o+el#eni(i o&ra,ovali &rat+tva/ %o na $ert1o%no# +trani i+tie a o +u Govi 'orali ui u #e%no &rat+tvo/ u,eti +lavu i $rila!o%iti +e $le'en+ i' navi a'aH*:;7< A i, to!a +li#e%i %a +u veino' %o+el#avali $o#e%in(i i %a +u +e nova &rat+tva ra,vila u rilu +tari1 &rat+tava/ u na#t#en#o# l#u%+ o#/ e ono'+ o# i uo$te %rutveno# ve,i +a +tari#i' +tanovnitvo'*

Na i+ti nain i Er%el#anovi #e/ a i u +vo#i' %etal#ni' i+$itivan#i'a/ e+to $rila,io $o#ava'a i $ro(e+i'a +a+vi' ne%i#ale ti i/ ta o %a #e %ola,io i %o $ot$uno $rotivr#eni1 ,a l#ua a* On #e u +vo#e vri#e'e $ri'i#etio %a 'e.u +u+#e%ni' $le'eni'a Gne'a #ai1 %i#ale at+ i1 ra,li aH/ ia o +va o $le'e i'a Gi$a 'an#e $o+e&ne/ veino' :onet+ e i le +i e o%li e o#e +u naroito u +re%in#i' %elovi'a $le'ena #ae i,ra"eneH*:;7? )a a o +e 'o"e o&#a+niti %a +e/ $ore% &ro#ni1 i ta o ener!ini1 %o+el#eni a i, ra,ni1 ra#eva/ o%r"ao ,et+ i %i#ale at i a o +u +e %i#ale at+ e o%li e na#&ol#e ouvale u G+re%in#i' %elovi'a $le'enaH/ a%a +u Gnova i #a a %o+el#eni a &rat+tva ,a1vatala +va na+el#a $o +re%itu $le'en+ e o&la+ti/ a +tara i +la&a &rat+tva +u veino' $oti+nuta $o n#eni' ivi(a'aFH:;7C Ia o na' ni#e o&#a+nio ,ato nova i #a a %o+el#eni a &rat+tva Go&ino u+va#a#u i +taro! $le'en+ o! +ve(a ,a +vo#e r+no i'eH/:;68 vi%i +e %a #e to &io #e%an o% $rvi1 u+lova ,a a+i'ila(i#u %o+el#eni a/ o#a #e na#rel#e:ni#e i na#%o+le%ni#e i,ra"ena u $le'en+ i' !ovori'a #e%in+tveno! ,et+ o! %i#ale ta* )avle Ivi on+tatu#e a o a (enat+ o $o'#eran#e/ o% +a'o! $oet a/ ni#e i'alo i+tu i,o!lo+u +a #e av+ o' ,a'#eno' #ata* )o +trani #e o+tala 4eta/ !%#e #e i $olu!la+ni o+tao ne,a'i#en#en*:;6; )rouava#ui %i#ale te Stare Crne Gore i +u+#e%ni1 ra#eva/ Ra%o+a =o ovi #e utvr%io %a +e izoglose podudaraju sa plemenskom granicom i da podjela u na!ije i bratstva nije znatnije uticala na obrazovanje dijalekata* Ri#et e +u #ae %i#ale at+ e ra,li e unutar $le'ena/ ali unutar #e%ne na1i#e +ri#eu +e $one a% ,natni#e %i#ale at+ e ra,li e*:;65 I, ovi1 ta o ,naa#ni1 on+tata(i#a $ri#e +ve!a +e vi%i %a #e +tari#e (rno!or+ o +tanovnitvo a+i'ilovalo %o+el#eni e/ ta o %a +u u +va o' $le'enu $reovla%ale o$te i ne e u n#e'u +$e(i:ine #e,i e (rte ,et+ o! %i#ale ta* I, nave%eno! u#e%no $o+ta#e +a+vi' #a+no oli o #e neo%r"iva tvr%n#a ne i1 i+toriara %a +u u Crno# Gori na1i#e $rera+le u $le'ena/ i %a #e Gu %ru!o# $olovini 9V ve a #e%an tala+ atun+ e or!ani,a(i#e $re$lavio %ota%an#u +eo+ u or!ani,a(i#uH*:;6N I, :or'iran#a (rno!or+ i1 !ovora veo'a +e #a+no vi%i oli o #e neo+novana i te,a o $rilivu G+v#e"i#e! vla o! etni o! ele'entaH u o&la+t (rno!or+ i1 $le'ena*:;67 U to# o&la+ti/ u$r o+ ta o 'e1ani i +1vaeno' 'no"en#u i iren#u Gener!ini1H i G+v#e"i#i1H %o+el#eni a/ navo%no %ru i#e! !ovora/ %ru i#e! etni o! ara tera i %ru i#e %rutvene or!ani,a(i#e D atuniE/ ne +a'o %a +e o%r"ao ,et+ i %i#ale at/ ve #e n#e!ov areal/ a o i+tie )avle Ivi/ $o+tao i Gvrlo "ivo 'i!ra(iono "ariteH/ +a o+novni' $rav(e' a +#everoi+to u*:;66 U +vo' ra%u 2tara Crna .ora Er%el#anovi $o%vlai a o Gvie o% tri $etine n#e!u i1 $oro%i(aH $otie o% %o+el#eni a i, =o+ne i -er(e!ovine*:;6@ )a a o #e on%a u N#e!ui'a ouvan ,et+ i !ovorF Na i+ti nain on a"e %a u Cu(a'a na %o+el#eni e i, -er(e!ovine ot$a%a Gvie o% tri $etine +vi1 %anan#i1 Cu(aH*:;6< Ka o +e on%a 'o"e o&#a+niti %a #e u Cu(a'a/ to i +a' Er%el#anovi $ri,na#e/ naro%ni !ovor G,a%r"ao +ve !lavni#e o+o&ine ,et+ o! %i#ale taHF:;6? On 'i+li %a +u !a %o+el#eni(i 'orali $ri'iti ,&o! to!a to #e +ve oli o +taro +tanovnitvo !ovorilo ti' %i#ale to'* Ali to G+ve oli oH/ $o n#e!ovo' raunu/ i,no+i +ve!a %vi#e $etine* )a na a av +u to nain Gener!iniH %o+el#eni(i $reu,i'ali $revla+t u $le'enu i &itno uti(ali na n#e!ovo %al#e :or'iran#e/ a% +u u#e%no i nu"no $ri'ali ,et+ i %i#ale atF O a vo' +e o%no+u i o a vi' $ro(e+i'a tu ra%iF

Ia o #e +u (e+ivno %o+el#avan#e +va a o ola avalo a+i'ila(i#u/ $o +a'i' Er%el#anovievi' $o%a(i'a 'o"e +e ,a l#uiti %a +u veino' %o+el#avali $o#e%in(i/ o#i +u +e te u novo# +re%ini "enili* Na ta# +u nain n#i1ovi $oto'(i !ovorili 'aterin+ i'/ ,et+ i' !ovoro'* )re'a to'e/ vie o% tri $etine Cu(a $re%+tavl#ali &i $oto' e 1er(e!ova i1 %o+el#eni a i +tari1 Cu(a/ a ne 1er(e!ova e %o+el#eni e/ a o #e to Er%el#anovi ,a l#uio* )re+u%ni uti(a# +tari#e! +tanovnitva u o&ra,ovan#u novi1 %rutveni1 i etni i1 :or'a(i#a/ i n#e!ova a+i'ilator+ a +na!a/ %rutvena i ulturna/ i,ra"ena #e i u to'e to +u &ro#ni %o+el#eni(i $reu,i'ali +lavu +tarina o! +tanovnitva* Sa' Er%el#anovi navo%i toli o ti$ini1 $ri'#era $reu,i'an#a +lave o% +tari#e! +tanovnitva/ %a +e i, to!a 'o"e +a!le%ati ,a onito+t o$te! $ro(e+a* Mo"e +e $ou,%ano utvr%iti/ a"e Er%el#anovi/ %a +u $re(i Martinovia/ Sa'ar%"ia/ =an%ia i Kuri ovia/ a% +u +e &ili na+tanili u Cetin#+ o' )ol#u/ u+ oro $ro'i#enili r+no i'e* 4ato +u to uinili ne ,na +e/ a"e Er%el#anovi/ ali o%'a1 ,ati' o$rav%ano $ret$o+tavl#a G%a #e na n#i1 u to' +'i+lu uti(alo a vo +tarina o &rat+tvo/ u, o#e +u +e &ili u $rvo vre'e $ri&ili D ao to to vrlo e+to &iva +a %o+el#eni(i'aEH*:;6C I +va &rat+tva oini+ a DOiniiE/ o#a +u $ori#e lo' o% %o+el#eni a/ $ri'ila +u +lavu i $re+lavu +tari#e! +tanovnitva Di,u,evi na#novi#e %o+el#eni eE* )ou,%an %o a, ovo! $ro(e+a/ a o navo%i i +a' Er%el#anovi/ #e i $re+lava %anan#i1 U!n#ana I o$et )etrov%an I G#er #e na#verovatni#i nain/ na o#i #e ona $o+tala/ u to'e/ to +u $oto'(i ono!a Vrel#anina Dili 'o"%a #o on linoE $ri'ili r+no i'e +tari1 U!n#ana/ a +vo#e %ota%an#e r+no i'e $retvorili u $re+lavu o#a #e $o+le $ri'l#ena ,a o$tu $re+lavu +vi1 U!n#anaH* )re'a to'e/ a o ,a l#uu#e Er%el#anovi/ a% +e ona# Vrel#anin Vla+telinovi na+elio u &li,ini ta%an#e! +ela U!ana/ la o #e 'o!lo %oi %o to!a %a n#e!ovi $oto'(i utonu 'e.u +tari#e +tanovnitvo*:;@8 A ta ,nai GutonuH/ o a vi' +e o%no+i'a i $ro(e+i'a ra%iF )o ni,u $ri'#era 'o"e +e ,a l#uiti %a +u +e $o#e%ini %o+el#eni(i "enili u novo# +re%ini i ta o $o+ta#ali lanovi "enino! &rat+tva/ i#u +u i +lavu $reu,i'ali* Aa o #e trei +in Ivana =oro#evia/ Uur ili Vuur otiao u Ao'ie/ u =#eli(a'a/ i o% n#e!a +u ta'on#a &rat+tva Vuurovii i Ivanovii* GOni +u $ro'enili r+no i'e/ te +a% +lave )etrov %an a Kur.ev%an +u ,a%r"ali ao $re+lavuH*:;@; Svi =o# ovii +a% +lave Jovan#%an ,i'n#i/ a $ri+lu"&a i' #e $rol#etni Ni ol#2%an DC* 'a#aE/ G o#e! +u $ri'ili o% (u( i1 +tarina(aH*:;@5 Ka o +e 'o"e ,a l#uiti i, &ro#ni1 $re%an#a/ u (rno!or+ i' $le'eni'a &io #e re%ovno o&ia# %a %o+el#eni(i $ro'i#ene +lavu/ %a oni i n#i1ovi $oto'(i $ri'e +lavu "enino!/ o%no+no 'a#ino! &rat+tva/ %a le +lavu +vo#i1 u#a a* U veini +lua#eva ne navo%i +e ra,lo! ,a $ro'#enu +lave/ ali +e &are' i, ne i1 $re%an#a i$a 'o"e $ratiti a o #e te ao ova# $ro(e+* Aa o/ na $ri'#er/ Mirovii na U!ni'a i na Vreli'a $a'te +vo! $ret a Mira o#i #e u,eo o%ivu o% Ka$a D+taro! u!an#+ o! &rat+tvaE Gte #e n#i1ovi' $oto'(i'a $ri$ao etvrti %io o% +ve n#i1ne %ioni(e/ a $ri'ili +u o% Ka$a i n#i1ovu +lavuOH:;@N Da le/ ,a#e%no +a ,e'l#o' o&ave,no +e na+l#e.u#e i +lava* Na i+ti nain #e i $re%a 4eeva u Don#e' Kra#u %o&#e!ao i, )o&ora na Katune %on#o ra#+ i1 Ivanovia Gi $o+le +e o% n#i1 o"enio i $ri&io u, n#i1/ $a $ri'io i n#i1ovu +lavu/ Kur.ev%an/ o#u +lave i n#e!ovi $oto'(iH* Da +u n#e!ovi $oto'(i %o&ili i ,e'l#u u u#evini/ vi%i +e $o to'e to +u a+ni#e 4eevi o% te ,e'l#e G'o!li i $ro%avatiH*:;@7 Ka o +e 'o"e i, $re%an#a 'o"e ra,a&rati/ 'no!o&ro#na nova &rat+tva na+tala +u o% $oto'a a %o+el#eni a

o#i +u ula,ili u "enino &rat+tvo i $ri'ali +lavu n#eno! &rat+tva* N#i1ovi +inovi ve +u +ti(ali e ono'+ a $rava u u#evini/ u $rvo' re%u $ravo na $an#a e* Na ta# nain/ ,a'eta novo! &rat+tva ra,vi#ao +e u rilu 'aterin+ e +ro%ni e !ru$e* A i' &i +e $oto'(i %o+el#eni a i "ena i, +tarina o! &rat+tva na'no"ili/ o+nivali +u novo &rat+tvo* )ore% +lave +tarina o! &rat+tva/ o#u +u $ri'ali %o+el#eni(i i n#i1ovi $oto'(i/ uti(a# +tari#e! +tanovnitva o!le%a +e i u to'e to $one a% ni#e+u ni $a'tili i'ena $rvi1 %o+el#eni a/:;@6 $a +e e+to ao o+nivai &rat+tva navo%e n#i1ovi +inovi ili unu(i* =rat+tva +u +e o&ino i $re,ivala $o n#i1ovo' lino' i'enu* A ovi na' $ro(e+i o&#an#ava#u a o +u +e/ $ore% +vi1 %o+el#avan#a/ u (rno!or+ i' $le'eni'a/ o+o&ito u n#i1ovi' (entralni' %i#elovi'a/ :or'irali i o%r"avali !ovori ,et+ o! %i#ale ta* (z svega toga se jasno vidi da se i etni5ka struktura ovi! plemena i nji!ova plemenska 9ormacija razvijala pod snanim uticajem starina5kog stanovnitva" Ka%a +e $o&li"e ra,'otre $o%a(i o %o+el#avan#u +tanovnitva i o etni i' $ro(e+i'a u (rno!or+ i' $le'eni'a/ u&r,o $o+ta#e #a+no %a +li a o %o+el#avan#u Gener!ini1H %o+el#eni a i, Go+tali1 +r$+ i1 ,e'al#aH i o n#i1ovo' i,u,etno' uti(a#u u %rutveno' i etni o' o&ra,ovan#u (rno!or+ i1 $le'ena ni#e ni v#erna ni ta o ro'antina a o #e $ri a,ao Er%el#anovi u +vo' +inteti o' ra%u GNe e (rte u :or'iran#u $le'enaOH Aa o #e An%ri#a Jovievi utvr%io %a o% u u$no! &ro#a +tanovni a u 4eti i L#e o$ol#u D;?@< %o'ova/ $re'a $o%a(i'a o&#avl#eni' ;C5@* !o%ineE 5@/6W $otie i, Al&ani#e/ ;7W i, Katun+ e na1i#e/ ;;/6W i, L#ean+ e na1i#e/ ;8W i, Stare Sr&i#e/ C/86W i, Kua/ ?W i, )i$era/ 7W i, &#elo$avlia/ NW i, Cr'ni(e i ;/5W i, -er(e!ovine* A o u,'e'o Staru Crnu Goru DKatun+ u/ Ri#e u/ Cr'ni u i L#ean+ u na1i#uE ao (#elinu I a o ,a l#uu#e Jovievi I on%a na+el#a i, Crne Gore G+to#e na $rvo' '#e+tu/ #er ona &ro#e @<7 ue/ a to #e N@W +ve!a ,et+ o! +tanovnitvaH* S5T35Q O% u u$no! &ro#a %o'ova/ a o %al#e navo%i Jovievi/ na +tarin(e ot$a%a ;@@; %o'/ a na 'la.e +tanovnitvo 5;6 %o'ova* I, to!a Jovievi i,vo%i ra#n#i ,a l#ua %a #e ,et+ o +tanovnitvo u veini +taro/ #er G+tari#a na+el#a i,no+e ?6W/ a 'la.a +a'o ;6WH* )a i o% to! 'la.e! +tanovnitva i, L#ean+ e na1i#e $otie ?6 %o'ova/ i, )i$era N5/ i, Ri#e e na1i#e 5?/ i, Cr'ni(e ;6/ i, =ratono"ia ;5 %o'ova/ i, =#elo$avlia ; %o'* I $o+li#e Go+lo&o.en#a 4eteH/ a o rauna Jovievi/ i, L#ean+ e na1i#e $otie 78W 'la.e! +tanovnitva/ i, Kue ;</@<W/ i, )i$era ;7/?W/ i, Ri#e e na1i#e ;NW/ i, Cr'ni(e <W/ i, =ratono"ia 6/6W*:;@< I, ovi1 $o%ata a $roi,ila,i %a #e na#'an#e %o+el#eni a &ilo i, -er(e!ovine D+ve!a ;/5WE/ ,ati' %a veina %o+el#eni a $otie i, Stare Crne Gore i =r%a/ ili +u+#e%ni1 ra#eva Crne Gore/ a to ,nai %a #e &ilo crnogorskog porijekla* )o o(#eni Jovievia/ +tanovnitvo i, Stare Sr&i#e &ilo &i Gna#rani#eH %o+el#eno/ ali on u#e%no $ret$o+tavl#a %a +u Go olna &r%a +lu"ila ao eta$a u retan#uH ovo! +tanovnitva/ i, e!a &i +li#e%ilo %a #e ve rani#e &ilo a+i'ilovano* 4natan &ro# %o+el#eni a vo%i $ori#e lo i, Al&ani#e/ i, $le'ena Ka+trata/ Gru%a/ Kli'enata/ -ota/ u u$no 5@/6W*:;@? Ve i, nave%eni1 $o%ata a o na+el#avan#u +tanovnitva $o+ta#e +a+vi' #a+no a o #e u 4eti i L#e o$ol#u +auvan ,et+ i !ovor/ #er +e vi%i %a veina %o+el#eni a $otie i, o&la+ti ovo! %i#ale ta* Ali/ Jovievi na' #e %ao i veo'a ,naa#ne $o%at e o nainu %o+el#avan#a +tanovnitva* )ri#e +ve!a on $ri'#eu#e %a 4eani Gne ,na#u vre'e %o+el#avan#a +vo#i1 $re%a aH/ ali $ret$o+tavl#a %a #e Gna##ae i na#vee %o+el#avan#eH &ilo u

9VI i 9VII vi#e u* O% u,ro a na+el#avan#a on na $rvo' '#e+tu i+tie +iro'atinu G o#a #e vla%ala u revi'a o o 4et+ o! )ol#a/ i u+le% o#e +e e+to #avl#ala !la%H* Kao %ru!i u,ro Jovievi navo%i %a #e u %o&a na#vee ne+i!urno+ti $o +vi' $le'eni'a &ilo 'no!o rvavi1 +va.a i u&i+tava/ $a +u 'no!i %ola,ili ao &#e!un(i Go% rviH*:;@C Jovievi na' #e $ru"io i %ra!o(#ena o&av#eten#a i %ra!o(#ena o&av#eten#a o nainu/ inten,itetu i o&i'u na+el#avan#a* GNe $ria +e I a"e Jovievi I ni %a #e %olo o% ne u%a ova'o itavo +elo/ $le'e/ &rat+tvoO Da le/ u+el#avan#e +e vrilo $o#e%inano i $ovre'enoH*:;<8 Ka o e +e vi%#eti i, %al#i1 anali,a/ pojedina5no i povremeno/ +u (e+ivno %o+el#avan#e $re%+tavl#a o+novni i ontinuirani nain/ + oro $ravilo/ $o o#e' +e o%vi#alo %o+el#avan#e +tanovnitva u Crno# Gori* I ne'a +u'n#e %a #e u na#veo# '#eri &a ovo $o#e%inano i $ovre'eno %o+el#avan#e &itno ola avalo a+i'ila(i#u %o+el#eni a/ #er u#e%no +a,na#e'o %a #e &ilo %o+ta %o+el#eni a o#i +u Go%'a1 na$u+tili +taru +lavu i $ri'ili +lavu veine u +eluH* Ovu $o#avu Jovievi o&#an#ava e ono'+ i' ra,lo,i'a ili $a ra,lo!o' G$riro.avan#aH*:;<; Kao priroavanje 'o"e'o ra,u'#eti +a'o #e%no: %a +u +e ti $o#e%inani %o+el#eni(i u novo' &rat+tvu "enili i ta o $ri'ali +lavu "enino! &rat+tva* Na to u a,u#u i ta vi +lua#evi G%a $oto'+tvo o% %va &rata/ o#e "ivi u i+to' +elu/ +lavi %ve $o+e&ne r+ne +laveH/:;<5 to $o a,u#e %a +u +e %va &rata ro%onaelni a o"enila u %va ra,liita &rat+tva* Na ta# +u nain %o+el#eni(i r#eavali $itan#e +vo! %rutveno! i e ono'+ o! $olo"a#a u novo# +re%ini/ #er +u a%o$tirani $ute' u!,orilo alno! &ra a $o+ta#ali lanovi u"e! ili ire! &rat+tva* Na i+ti nain i 3o&a#i na' $ri a,u#e o%no+e +tarina(a i %o+el#eni a u =#elo$avlii'a* Ka o +ao$tava 3o&a#i/ 'alo&ro#ni %o+el#eni(i u $oet u +u &ili ,avi+ni o% +tarina(a* 4a %o+el#eno! $ret a/ o% o#e! +e na'no"ilo veli o $oto'+tvo/ oni +a'i $ria#u %a #e &io +lu!a o% ne o! vi.eno! +tarin(a*:;<N U ovu tra%i(i#u +$a%a $re%an#e o %o+el#eni u =i#elo' )avlu o#i #e G&io +lu!a o% +tari1 Lu"anaH i ta'o +e o"enio*:;<7 Sra,'#erno novi#i %o+el#eni(i ra,no! +u $ori#e la/ na#vie i, $le'ena Katun+ e na1i#e/ a $o vre'enu %o+el#avan#a i'a vrlo +tari1 %o+el#eni a/ i, 9VII/ 9VI/ $a i 9V +tol#ea/ a o 'i+li 3o&a#i* On navo%i %o+el#eni e + Meva $ri#e N88 !o%ina/ i, Kua $re% vie o% N88 !o%ina/ + Gra1ova $ri#e %e+et $a+ova/ o% Kolaina $ri#e trinae+t $a+ova/ i, Ri#e e na1i#e $ri#e 588 !o%ina*:;<6 I 3o&a#i a"e %a +u u+ o(i/ veino' ,&o! rvne ,ava%e/ tra"ili utoite u novo' $le'enu* =rat+tvo u o#e #e u+ o %oao %avalo 'u #e %io u +vo#o# o'uni/ a e+to !a #e ve,ivalo u,a +e G%a#ui 'u %evo# u i, +vo#e +re%ineH*:;<@ U +tvari/ %#evo# a #e n#e!a uzimala/ a o +e to u Crno# Gori e+to i !ovorilo*:;<< I +a' 3o&a#i 3o&a#i navo%i a o +u 'no!i %o+el#eni(i %oli ao %o'a,eti i a o +u oni Gna##ae ve,ani ,a &rat+tvo u o#e +u %oliH*:;<? Novi#a &rat+tva/ o#a +u +e ra,vi#ala o% $oto'a a %o+el#eni a i +tarina(a/ ve u %ru!o# !enera(i#i i, %ru!i1 &rat+tava/ D#er #e to o&ave,no ,a1ti#evala ro%ov+ a e!,o!a'i#aE I $oti+ ivala +u $one a% +tarina a &rat+tva*:;<C Uo$te/ a o i+tie 3o&a#i/ &rat+tva $ori#e lo' o% +tari#i1 %o+el#eni a &ro#no +u #aa/ ali ri#et o #e ne o &rat+tvo $rela,ilo 68 %o'ova/ %o +u &rat+tva o% novi#i1 %o+el#eni a #o 'an#a/ +ve!a ne oli o ua*:;?8 Ia o +u ti novi#i %o+el#eni(i +ain#avali u (#elini $rilino #a u !ru$u/ Gi$a oni ni+u i'ali onoli o ,naa#a i 'a1a u $le'enu oli o +vo#i' &ro#e' i +na!o' $re%+tavl#a#uH* 3o&a#i ove o%no+e o&#an#ava ti'e to +u novi#a &rat+tva ra+turena $o $le'enu i ni#e+u +e

ni a% !ru$i+ala i ,a#e%ni i i+tu$ala/ G a o +u to inili $oto'(i =i#elo! )avla/ o#e #e +$a#alo rvno +ro%+tvoH*:;?; I, nave%eni1 $o%ata a vi%i +e/ $ri#e +ve!a/ %a #e i %o+el#eno +tanovnitvo u $le'enu =#elo$avlii'a veino' $oti(alo i, ra,ni1/ $rete"no +u+#e%ni1 ra#eva Crne Gore/ %a le/ %a #e etni i &ilo crnogorsko/ u, o%re.enu al&an+ u o'$onentu/ u + la%u i +a $re%an#e' o G%u a.in+ o'H $ori#e lu =i#elo! )avla* )re'a to'e/ $le'en+ o i etni o :or'iran#e $le'ena o%vi#alo +e u +i'&io,i na#+tari#i1 %o+el#eni a i +tari1 Lu"ana/ i, o#e +e ra,vilo #a o $le'en+ o #e,!ro* 3o&a#ieva i+tra"ivan#a $o a,u#u %a +u +e i a+ni#e u =#elo$avlie %o+el#avali $o#e%in(i/ na#ee $ute' u!,orilo alno! &ra a* U +vi' ti' o%no+i'a i $ro(e+i'a 'o"e +e $ratiti o%luu#ui uti(a# +tari#e! +tanovnitva u %rutveno' i etni o' :or'iran#u $le'ena* A to #e $o+e&no i,ra"eno u ar1aini' o+o&ina'a n#i1ovo! !ovora/ o#i =o ovi o%re.u#e ao $o+e&an !ovorni ti$/ ,a#e%no +a !ovoro' +u+#e%ni1 )#eiva(a*:;?5 I u )#eiv(i'a ao na#+tari#e +tanovni e tra%i(i#a navo%i 3$ane/ i ,ati' Lu"ane o#i +u/ $o tra!ovi'a na+el#a/ +tanovali u ni"i' $re%#eli'a/ %o +u i' vie +trane/ o+o&ito u Gorn#i' )#eiv(i'a/ +lu"ile ,a i+$au*:;?N )o+li#e Ko+ova/ a o $o $re%an#i'a o(#en#u#e 3o&a#i/ $oeli +u u+ o(i +a ra,ni1 +trana %ola,iti u )#eiv(e* Ali/ i on +a' $ri'#eu#e %a +e u+ o(i/ o% o#i1 +u +e ra,vila &rat+tva u )#eiv(i'a/ ni#e+u +vi u i+to vri#e'e %o+elili/ a ,ati' %a +u +e %o+el#avali $o#e%in(i*:;?7 Da le/ i ov%#e #e +li#e%ilo +u (e+ivno i $o#e%inano %o+el#avan#e/ a o +e vi%i i, $re%an#a o#a #e ,a&il#e"io 3o&a#i* Ovi +u +e $o#e%in(i u novo# +re%ini o&ino "enili/ a n#i1ovi +u $oto'(i 'orali/ ,&o! e!,o!a'i#e/ + la$ati &ra ove +a +tarin(i'a ili +a 'i#eani' +tanovnitvo' i, %ru!i1 &rat+tava* Ae na ta# nain 'o!lo +e uveavati novo +tanovnitvo/ $ori#e lo' o% %o+el#eni a i +tarina(a* Ali/ $re'a $re%an#u/ ni#e+u +e ni oni G#e%na o na'no"avaliH* Na#vie +e na'no"ilo $oto'+tvo o% #e%no! u+ o a/ o% o#e! vo%e $ori#e lo + oro +va +ro%na &rat+tva u Gorn#i' )#eiv(i'a*:;?6 )o $re%an#u/ n#i1ov $re%a =o!%an %oao #e u )#eiv(e i, $le'ena Gru%a* O% n#e!ovo! &rata Gru#i(e na'no"ilo +e al&an+ o $le'e Gru%e + o#i'a +e GGorn#i )#eiv(i i +a%a +vo#e i ro.a a#uH*:;?@ 4ani'l#ivo #e i $re%an#e %a #e =o!%an i'ao van&rano! +ina Go+to#a/:;?< #er +e na ne i nain =o!%an 'orao "eniti u ne o' +tarina o' &rat+tvu* Je%ino na ta# nain 'o"e +e +1vatiti a o #e +taro (rno!or+ o +tanovnitvo a+i'ilovalo %o+el#eni e al&an+ o! $ori#e la* I $re%an#a o $ori#e lu !lavni1 &rat+tava u Don#i' )#eiv(i'a !ovore o u!,orilo alno' &ra u* Aa o #e $re%a Ro+an%ia %oao Gu na#a'H o% lu"an+ o! &ana Vu a i u,eo n#e!ovu er Ro+nu ,a "enu* A u +tvari u,ela #e ona n#e!a/ $a +u +e n#i1ovi $oto'(i i $ro,vali Ro+an%ii*:;?? K n#i'a #e/ &#e"ei o% rvi/ %o+elio i ne i $o$ Go% Ra%ulovia i, =aino! +ela u Cu(a'aH/ o% o#e! $otiu Ra%ulovii* )re%an#e a"e %a +u $o$u %ali $eti %io i'an#a/ to #e 'o!lo u+li#e%iti +a'o "eni%&o' u +tarina o' &rat+tvu* Na i+ti nain %o+elio +e i $o$ov &rat*:;?C Dal#e +e +$o'in#u $o#e%ini %o+el#eni(i/ #e%an i, =an#ana o#i +e ta o.e o"enio u )#eiv(i'a/ ,ati' Mar o =ritvi o#i #e navo%no ,aro&io #e%nu %#evo# u i n#o'e +e o"enio* )o+li#e n#e!ove $o!i&i#e/ n#e!ova "ena Qerana u$ravl#ala #e +elo' %e+et !o%ina* Mari#an =oli(a ;@;7* !o%ine navo%i Mar a =ritvia ao !lavara +ela =ritvia D=ra# oviaE +a 68 %o'ova i ;58 vo#ni a*:;C8 )o#e%ini %o+el#eni(i $otiu i, Kua/ i, N#e!ua D4ala,iE/ i, L#ean+ e na1i#e/:;C;

%a le i, Crne Gore i =r%a* Me.uti'/ 3o&a#i #e $ri'i#etio %a #e !ovor )#eiva(a G$ravilni#i i i+ti#i ne!o o% Starorno!ora(a/ oni ne i,!ovara#u ao Mevl#ani/ na $ri'#er: na1a/ ni#e!/ "na it%*H I $o to# +u o+o&ini )#eiv(i &li"i -er(e!ov(i'a/ ,a l#uu#e 3o&a#i*:;C5 I Ra%o+av Rot ovi u a,u#e na i,v#e+ne ra,li e u !ovori'a =#elo$avlia i )#eiva(a i#i #e !ovor &li"i 1er(e!ova o' ti$u*:;CN U )#eiv(i'a/ ao i u ne i' %ru!i' (rno!or+ i' $le'eni'a/ #a+no #e i,ra"ena %ualna $le'en+ a +tru tura/ to $re%+tavl#a tra! ar1aine ro%ov+ e +tru ture DGorn#i i Don#i )#eiv(i/ Gorn#i i Don#i Va+o#evii/ Gorn#i i Don#i =ratono"ii it%*E* Veo'a #e ar1aino i $le'en+ o i'e 6jeivci/ o#e $otie o% $ra+loven+ e ri#ei ple I elavo+t/ o%no+no o% $ri%#eva pljeiv D9V vi#e E u ,naen#u G!o/ elavH* 3o&a#i i'e 6jeivci $ravilno %ovo%i u ve,u +a oroni'o' 6ljeivica u -rvat+ o#/ !lavi(o' 6jeivac u Kui'a/ &r%o' 6jeivac u Katun+ o# na1i#i/:;C7 to $o a,u#e %a +u i'eno' 6jeivci o,naavani +tanovni(i ar+ni1/ !oli1 &r%a I GGolo&r.aniH*:;C6 )ri to'e #e veo'a ,naa#no %a +u i $re%an#a o +tari' 3$an#i'a +v#e"i#a u )#eiv(i'a ne!o u =#elo$avlii'a/ Gee +u +trine o#e ,ovu $an#+ i'/ ao uita/ !ro&l#a i %r*H I ,a $one o +taro &rat+tvo u )#eiv(i'a !ovori +e %a +u o% 3$an#a*:;C@ )re'a +ve'u to'e/ u #e%no' rani#e' ra%u i,lo"io +a' 'il#en#e %a +e u i'enu 6jeivci ouvalo ,naen#e i'ena +tari1 3$ana/ o% +taro!r o! spanios u ,naen#u I ri#e%a / !o/ +u$rotno o% !u+t/ o#i' +u Gr(i i, #a%ran+ i1 e'$ori#a 'o!li o,naavati ilir+ e +tanovni e !oli1/ ar+ni1 &r%a I GGolo&r.aneH*:;C< U )#eiv(i'a 'o!u +e $ratiti ontinuirani etni i $ro(e+i o#i $oin#u +loven+ o' a+i'ila(i#o' +taro! ilir+ o2ro'an+ o! +tanovnitva/ i#i +e tra! %ire tno ouvao i u i'eni'a $pani I 6jeivci* Ova# +e $ro(e+ na+tavl#a a+i'ila(i#o' 'i#eano! &al an+ o2+loven+ o! +tanovnitva +re%n#ov#e ovne Lu e "u$e/ ,vano! 0uani* 3o&a#i #e raunao %a u )#eiv(i'a o% Lu"ana vo%i $ori#e lo +ve!a 6W +tanovnitva/:;C? ali tu 'o"e &iti ri#e +a'o o o+ta(i'a/ #er +e o+novna 'a+a Lu"ana i,'i#eala +a relativno a+ni#i' %o+el#eni(i'a i +a n#i'a o&ra,ovala novi +lo# (rno!or+ o! +tanovnitva* 4avrni etni i $ro(e+ i,ra"en #e +u (e+ivni' %o+el#avan#e' $o#e%inani1 u+ o a/ veino' i, +u+#e%ni1 ra#eva Crne Gore/ o#i +u +e u $le'enu "enili i a+i'ilovali/ ta o %a n#i1ovi $oto'(i $re%+tavl#a#u relativno novi#i etni5ki +lo#* U, al&an+ u o'$onentu/ na o#u &i u a,ivalo i +ro%+tvo +a al&an+ i' Gai'a/ ne e #e,i e (rte u$uu#u i na uti(a# +tanovnitva 1er(e!ova o! !ovora* Ali u (#elini/ vi%i +e %a #e i,vrena a+i'ila(i#a +ra,'#erno novi#i1 %o+el#eni a/ to #e na#&ol#e i,ra"eno u $o+e&no' !ovorno' ti$u =#elo$avlia i )#eiva(a/ a o !a #e o%re%io lin!vi+ta Ra%o+av =o ovi*:;CC O+lan#a#ui +e na /timologijski rje5nik )etra S o a 'o!ao +a' on+tatovati %a veina $re+loven+ i1 to$oni'a u )i$eri'a $otie i, ru!a %al'at+ o2ro'an+ i1 !ovora/ i, e!a +e 'o"e ,a l#uiti %a ovi to$oni'i i etnoni'i DMataru!e i +l*E $otiu o% in%i!eni1 ilir+ o2ro'an+ i1 +tanovni a ovi1 ra#eva* Dal#e #e veo'a ,naa#no %a +e u, &al an+ e Dro'an+ e ili 'e%iteran+ e/ r#e.e al&an+ eE to$oni'e na$ore%o #avl#a#u i ne i veo'a +tari/ $ra+loven+ i na,ivi DDre,!a/ !vo,%E/ #er to +v#e%oi o veo'a +taro' 'i#ean#u &al an+ o! i +loven+ o! +tanovnitva*:588 Ka o +e i, ovo!a 'o"e ,a l#uiti/ i $rvo&itno #e,!ro +tari1 )i$era o&ra,ovalo +e o% ove '#eavine &al an+ o! i +taro! +loven+ o! +tanovnitva* I +a'o i'e 6iperi/ a o +a' ve u a,ao/ ni#e #u"no+loven+ o/ a o

#e 'i+lio Er%el#anovi/ ve $otie o% !r o! Jilipos/ lat* 6!ilipus/ re%u$li a(i#o' i,ve%eno o% 'il#a ao )i$o/:58; u o&li u 6iper, 6iperi +va a o ne+loven+ o! $ori#e la* )ore% +tari1 )i$era/ ao %ru!u ,natni#u etni u o'$onentu u :or'a(i#i $le'ena )i$era/ Er%el#anovi navo%i/ G%o $re tri i $o ili etiri +toleaH/ I 0uane/ i ,ati' treu/ na#'an#u + u$inu ugoe* I Jiree i Er%el#anovi o(i#enili +u o+novno ugoe ao +tanovni e vla o! $ori#e la/ a Er%el#anovi/ na o+novi $re%an#a/ !ovori i o %o&ri' o%no+i'a Mu!oa i Lu"ana/ i o n#i1ovi' u,a#a'ni' "eni%&a'a*:585 A to &i $onovo %o a,ivalo %a #e %ualna e!,o!a'i#a &ila veo'a ,naa#an inila( u ro%ov+ i' o%no+i'a i u etni o' i,#e%naavan#u ovo! +tari#e! +tanovnitva* Me.uti'/ Er%el#anovi #e Lu"ane o,naio ao GSr&eH/ ia o ,a ta vu o(#enu ni#e &ilo ni a vo! o+nova*:58N Naro%na $re%an#a Lu"ane $one a% o%re.u#u ao +avre'eni e +tari1 3$ana ili $a Mataru!a/ Ma(ura i Mata!u"a/ o#i +u +e i :i,i i' ti$o' ra,li ovali o% o+talo! +loven+ o! +tanovnitva*:587 Ao$oni'i u $re%#elu Crn(i'a/ !lavno' +#e%itu Lu"ana u o&la+ti $le'ena )i$era/ ao to +u 3ape <caput, capitis I vr1/ !lavi(aE/ rgan <margo, inis I ru&/ 'e.aE/ 3opilje <kopil/ &al an+ a ri#eE/ Cipitori <cippus I na%!ro&ni a'enE/ +v#e%oe o ,natni#o# ro'an+ o# o'$oneneti u etni o' +a+tavu Lu"ana/ o%no+no o 'i#ean#u +loven+ o! +tanovnitva +a ro'an+ i' +tarin(i'a*:586 3o&a#i #e o(i#enio %a +u +e 'e.u Lu"ani'a u =#elo$avlii'a %u!o o%r"avale !ru$e $re+loven+ o! +tanovnitva/ a u (#elini #e on+tatovao %a +e Lu"ani Gi +a%a $o ti$u ra,li u#u o% %ru!i1 $le'eni aH*:58@ I, +ve!a to!a vi%i +e %a +u Lu"ani #o u rano' +re%n#e' vi#e u D9II v*E $re%+tavl#ali &al an+ o2 +loven+ u '#eavinu/ etni i #o ne%ovol#no i,#e%naenu i :or'iranu/ $a +u +to!a i ,a%r"ali teritori#alno i'e $o LU o# "u$i/ u o#o# +u $rvo&itno "iv#eli DDu l#aninov L#eto$i+/ 9II vi#e E* Ovo &i $otvr.ivala i n#i1ova a+ni#a $ove,ano+t +a !ru$o' Mu!oa/ a na n#i1ovo +lo"eno/ &al an+ o2+loven+ o $ori#e lo u a,u#e i o%no+ 'la.e! (rno!or+ o! +tanovnitva $re'a n#i'a*:58< I, to!a to a+ni#a $re%an#a re%ovno !ovore +a'o o G$le'enu )i$eri'aH/ a o !a u 9VII vi#e u navo%i i =oli(a/ Er%el#anovi #e ,a l#uio %a #e u 9VI vi#e u i,vrena ne a ,natna $ro'#ena u o%no+i'a +$o'enuti tri !ru$e* Glavni u,ro ove $ro'#ene Er%el#anovi nala,i u #aan#u i iren#u !ru$e %o+el#eni a i, &ratono"i o! Lutova*:58? Me.uti'/ i +a' #e Er%el#anovi on+tatovao %a +e ra%ilo o $ovre'eno' i $o#e%inano' %o+el#avan#u* Ai +u %o+el#eni(i/ a"e Er%el#anovi/ G ao $o#e%ine $oro%i(e ili +a'o ao $o#e%in(i $o%ola,ili u )i$ere #e%ni $o %ru!i'/ $oevi o% +re%ine e+nae+to! ve a ili neto rani#e $a u to u %va2tri $a+a l#u%iH* On u#e%no i+tie %a &ro# ovi1 %o+el#eni a $rvo&itno ni#e &io veli / %a #e %olo G%e+eta %o+el#eni a/ o#e +a'i1 o#e + $oro%i(a'a i, LutovaB %ola +u tro#i(a i, )#eiva(a i #o +ve $o #e%na $oro%i(a i, =ratono"ia/ i, 4a!araa/ i, Ni i+ e "u$e/ i, =#elo$avlia i i, Kua/ a ,a %ve +e ne ,na o%a le +uH* Ia o +u %o+el#eni(i u $oet u &ili 'alo&ro#ni/ oni +u +e u to u vre'ena toli o na'no"ili/ %a +u u Er%el#anovievo vri#e'e n#i1ove $oro%i(e Du u$no 68<E +ain#avale Gvie ne!o polovinu od svekolikog broja $i$er+ i1 $oro%i(aH*:58C Me.uti'/ ovoli i $ora+t 'o!ao #e u+li#e%iti te 'i#ean#e' 'alo! &ro#a %o+el#eni a +a +tarin(i'a/ na to #e ne'inovno u$uivala i ro%ov+ a e!,o!a'i#a* A ,ati'/ ono to $rvo $a%a u oi i to #e &itno ,a $itan#e etni o! ra,vit a i etni e +tru ture/ to #e in#eni(a %a +vi %o+el#eni(i o%re%a $otiu i, %ru!i1 (rno!or+ i1 $le'ena/ %a $re%+tavl#a#u etni5ki crnogorsko stanovnitvo* A $ovre'eno %o+el#avan#e 'alo&ro#ni1 $oro%i(a i o+o&ito $o#e%ina(a $o a,u#e %a #e %o+el#avan#e vreno u ro%ov+ i' o%no+i'a i %a #e &ilo re!uli+ano ro%ov+ o2

$le'en+ i' o&ia#i'a* Ali/ to u#e%no o&ara !lavnu Er%el#anovievu te,u o +ilno' %o+el#avan#u +a +trane i o or#enito# i,'#eni etni e +tru ture $le'ena* Me.uti'/ $ore% +vi1 nave%eni1 $o%ata a/ Er%el#anovi na!laava a o +e i u )i$eri'a $otvr%ila in#eni(a/ ao i u %ru!i' $le'eni'a DDro&n#a(i'a/ Kui'a/ =ratono"ii'aE/ %a #e +a novi' %o+el#eni(i'a Go% %o&ro!a +o#a uneeno u +tara $le'ena 'no!o nove +na!e i "ivl#e/ +ve"i#e rviH*:5;8 I $ore% +ve 'o!ue +til+ e 'eta:ore/ ova av ,a l#ua u +utini i+tie &iolo e inio(e/ u + la%u +a Cvi#ievi' +1vatan#i'a/ ao o%luu#ue u :or'iran#u $le'ena i u etni o' ra,vit u +tanovnitva/ ia o ni#e ni'alo #a+no ,ato &i %o+el#eni(i i, +u+#e%ni1 $le'ena uno+ili G+ve"i#u rvH* Kao %ru!i ,naa#an inila( u :or'iran#u novi1/ 'oni1 &rat+tava Er%el#anovi i+tie n#i1ov !eo!ra:+ i $olo"a#/ #er +u nova na+el#a ,a1vatila sredite $i$er+ e o&la+ti/ %o +u +tara &rat+tva $i$er+ a i lu"an+ a +va i,van +re%ita i $o ivi(a'a*:5;; A na %ru!o' '#e+tu on naroito na!laava %a +u na+el#a u o&la+ti $le'ena )i$era Guve ,au,i'ala i+ta ili !otovo i+ta 'e+ta/ %a le %a #e $le'en+ o +e%ite i'alo u !lavno' i+te !rani(e o% vrlo %avnan#i1 vre'enaH*:5;5 I a% i'a'o u vi%u +ra,'#erno 'ali &ro# %o+el#eni a/ ,ati' i in#eni(u %a +u $ovre'eno %o+el#avale $o#e%inane $oro%i(e i#i +u +e &are'a a+ni#e o%ra+li lanovi/ ao i $rete"no %o+el#eni $o#e%in(i/ nu"no "enili u ne o' +tarina o' &rat+tvu/ on%a #e $riro%no ti' $ute' 'oralo %oi %o a+i'ila(i#e %o+el#eni a/ o%no+no n#i1ovi1 $oto'a a* )re'a to'e/ nova +u +e &rat+tva ra,vila o% $oto'a a %o+el#eni a i +tarina(a/ $a +u na ta# nain nova &rat+tva i 'o!la ,a%r"ati +re%in#e %i#elove $le'ena* Da #e a+i'ila(i#a %o+el#eni a &ila na##aa u +re%itu $le'ena/ $ot$uno $otvr.u#e o olno+t %a +u u +re%in#i' %i#elovi'a $le'ena na#&ol#e ouvane i +$e(i:ine/ ar1aine (rte naro%no! !ovora* Ka o #e utvr%io Ra%o+av =o ovi/ #e,i e i,o!lo+e u!lavno' +e $o%u%ara#u +a $le'en+ o' !rani(o'/ a unutar $le'ena ri#et e +u ra,li e u naro%no' !ovoru* Na ta# nain on #e o%re%io i $o+e&an !ovorni ti$ u Kua'a i )i$eri'a*:5;N 4a re on+tru (i#u ovi1 o%no+a i $ro(e+a/ i#u %i#ale tino+t ni#e %o ra#a +a!le%ao/ Er%el#anovi na' #e %ao %ovol#no $o%ata a* )ore% ,&li"avan#a Mu!oa i Lu"ana Gu,a#a'ni' "eni%&a'aH/ on navo%i i ,&li"avan#a Lu"ana i, Crna(a +a )i$eri'a* I, n#e!ovi1 i,la!an#a vi%i +e %a #e &ilo i +lua#eva %a +e 'e.u Lu"ani'a na+eli $one o i, )i$era/ a +$o'in#e +e i ne a o%ivaJan#a $o o#o# +u +e $ro,vali Jan#ii*:5;7 )o to'e $ri#e &i +e 'o!lo ,a l#uiti %a +e ra%ilo o u!,orilo alno' &ra u/ #er +e navo%i a o +u n#eni +inovi $reoteli i netvo u Crn(i'a* U +vo#i' ,avrni' ra,'atran#i'a Er%el#anovi $ri'#eu#e a o #e e ono'+ a &or&a i,a,vala +u o&e 'e.u &rat+tvi'a o o ,e'l#ita/ $a ,ati' i+tie a o +u ove $rili e i,a,vale i +tavran#e o+o&ito! %rutveno! o&li a I zdrueni! ili sloeni! bratstava/ o#a inae ni#e+u 'e.u +o&o' u rvno' +ro%+tvu* GAo +e ,&raivan#e o&ino $one 'e.u+o&ni' "eni%&a'a/ $a +e $o+le #o utvr%i i #a+ni#e o&ele"i ti'e/ to +la&i#e &rat+tvo u,'e r+no i'e #ae!a i to +e $iu u ,a#e%ni o# itul#i/ $a +e i o$a#u u i+ti' !ro&ovi'a*H:5;6 Sa+vi' $riro%no/ ovo #e ,&raivan#e na#$ri#e $oin#alo o'$le'entarno' en%o!a'i#o' D%ualno' e!,o!a'i#o'E i,'e.u lanova %va ne+ro%na &rat+tva/ ali +e i, Er%el#anovievi1 $o%ata a u#e%no vi%i %a #e #ae &rat+tvo &ilo +tarina o i %a #e na'etalo +vo#u +lavu i %avalo +vo#e !ro&l#e* 4a$ravo/ o'$le'entarna en%o!a'i#a i,'e.u lanova %va &rat+tva $o+te$eno #e %ovo%ila %o ta vo! oro.avan#a/ %a &rane ve,e 'e.u lanovi'a ovi1 &rat+tava vie ni#e+u &ile

'o!une/ $a +e onano o&ra,ovalo #e%no e!,o!a'no &rat+tvo/ +a i+to' D+tarina o'E +lavo' i +a ,a#e%ni i' D+tarina i'E !ro&l#e'* Ai' $ute' te la #e i a+i'ila(i#a +tanovnitva i ta o +e +tvaralo etni o i,#e%naavan#e u $le'enu* Na ta# nain 'o"e +e #e%ino i +1vatiti Er%el#anoviev ra#n#i ,a l#ua %a +u/ G$re tri i $o +tolea i vieH/ %o+el#eni(i i, &ratono o! Lutova 'orali %a +e G$ri&i#a#u u, +tari#a &rat+tvaH/ i to/ G&a u +re%itu $le'enaH/ !%#e +u +e ra,vili u G#a u !ru$u o% +ro%ni1 &rat+tavaH*:5;@ )o +ve'u to #e Er%el#anovi i,lo"io oito #e %a +e %o+elio 'ali &ro# %o+el#eni a i, Lutova/ G%e+eta o#e +a'i1 o#e + $oro%i(a'aH/:5;< i %a +u +e ovi %o+el#eni(i/ o%no+no n#i1ovi $oto'(i/ 'orali "eniti Du%avatiE u +re%in#i'/ +tarina i' &rat+tvi'a u o#a +u +e %o+elili* )re'a to'e/ te o% ,a#e%ni i1 $oto'a a %o+el#eni a i +tarina(a 'o!la +u +e ra,viti #a a +re%in#a &rat+tva* I +a'o na ta# nain 'o"e +e !ovoriti o Gnovom 9ormiranju plemenaG* I te na to# o+novi 'o!la #e &iti i,vrena $ro'#ena Gi u etni o' +a+tavu $le'ena i u n#e!ovu o&i'u i u e ono'+ i' $rili a'aH*:5;? A i, +ve!a to!a $o+ta#e oi!le%no %a +u u ti' $ro(e+i'a (rno!or+ i +tarin(i u )i$eri'a 'orali i,vriti &itan uti(a# na ,a#e%ni e $oto' e/ to +e $o+e&no o!le%a u !ovorno' ti$u i u ,a#e%ni o# +lavi* I u +vo' %#elu 3u5i Er%el#anovi #e $o%ro&no o&ra%io Gi+taH &rat+tva i G+lo"enaH &rat+tva/ o#a +e ra,li u#u $o +vo' $o+tan u/ a %i#elo' i $o +vo#o# +tru turi* 4a ra,li u o% +lo"eno! &rat+tva/ i+to &rat+tvo Gvo%i +a+vi' $ou,%ano +vo#e $ore lo o% ,a#e%ni o! $ret a/ t*#* !ranan#e' o% #e%ne $oro%i(eH* N#i1ove $oro%i(e ,na#u i o%r"ava#u +ro%ni e ve,e i $re%an#a o zajedni5kom pretku* Sve $oro%i(e #e%no! &rat+tva +lave i+to r+no i'e*:5;C U Kui'a +u i+ta &rat+tva/ a o tvr%i Er%el#anovi/ G!otovo +va o% oni1 +ilni1 %o+el#eni a/ o#i +e $o+le na!lo na'no"ie i ra,vie/ te $rite+nie ili +a+vi' i+ti+nue 'no!a +la&i#a &ra+tvaH*:558 Er%el#anovi #e u +vo#e vri#e'e ,ate ao ta va ra,!ranata &rat+tva/ ali #e $itan#e %a li +u +e %o+el#avale (i#ele $oro%i(e ili $o#e%in(i o#i +u +e u novo# +re%ini "enili/ a o +'o vi%#eli i u %ru!i' $le'eni'a* )a i u +lua#u %o+el#avan#a (i#eli1 $oro%i(a/ n#i1ovi +u +e lanovi 'orali u,i'ati +a +tarin(i'a ,&o! o$te! $ravila ro%ov+ e e!,o!a'i#e* )re'a to'e/ i ov%#e +e +tanovnitvo 'oralo o&ra,ovati +ta$an#e' +tari#e! i %o+el#eno! "ivl#a* Ova# #e $ro(e+ 'no!o vi%ni#i u $o+tan u +lo"eni1 &rat+tava* Slo"ena +u &rat+tva na+ta#ala na ta# nain to +e Gnave +#e%in#avalo $o #e%no +taro i #e%no novo &ra+tvoH*:55; I, Er%el#anovievi1 anali,a veo'a +e #a+no vi%i %a +e ra%ilo o +ta$an#u +tarina o! i %o+el#eno! "ivl#a/ $ri e'u +u +tarin(i i'ali o%luu#ui uti(a# u $ro(e+u i,#e%naavan#a i a+i'ila(i#e +tanovnitva* Staro #e &rat+tvo/ a"e Er%el#anovi/ &ilo Gveino' ne,natan o+tata ne o! +tari#e! +tanovnitva/ o#i #e i$a i'ao veli o! u!le%a ,&o! +vo#e +tarine/ +teeni1 $rava i 'o"%a i'uno+ti/ a novo #e &ra+tvo &ilo veino' o% l#u%i + oro %o+el#eni1 i ne,natni1H* )rili o' ovo! +$a#an#a re%ovno #e 'la.e &rat+tvo G$ri'alo i'e i +lavu +tari#e! &ra+tvaH*:555 A +ve to $o a,u#e %a #e +tarina o +tanovnitvo/ 'a ar i 'alo&ro#no/ +vo#i' u!le%o'/ +vo#o' e ono'+ o' i uo$te %rutveno' $o,i(i#o' i'alo $ovol#ni#i $olo"a# u $ro(e+u a+i'ila(i#e %o+el#eni a* A o +u %o+el#eni(i +ti(ali i'ovin+ a $rava/ u $rvo' re%u $ravo na atune/ a !u&ili +vo#e i'e i +vo#u +lavu/ on%a ovu $o#avu 'o"e'o +1vatiti +a'o na ta# nain a o $ret$o+tavi'o %a +u u $oet u $revla%avali i,v#e+ni o&li(i u!,orilo alno! &ra a* I +a' #e Er%el#anovi $ret$o+tavio %a +u +lo"ena &rat+tva na+tala ti' $ute'* Vrlo +u na' #a+an $ri'#er ,a ova vo +$a#an#e/ a"e Er%el#anovi/ %anan#i =a eevii na Ko+oru/ o#i +u +a+tavl#eni o% +tari1/ $ravi1 =a eevia i novi =an#ovia o#i +a%a ine

%vi#e treine o% to! u%ru"eno! &rat+tva*:55N A %a +e tu ra%ilo o +taro# &al an+ o# tra%i(i#i/ $o a,u#e i Er%el#anovieva $ri'#e%&a %a #e o% u i1 Al&ana(a veina %anan#i1 &rat+tava +lo"ena*:557 4a (rno!or+ a &rat+tva =erov#ana i )eria ,na +e %a +u $ro'i#enili +lavu/ i, e!a Er%el#anovi ,a l#uu#e %a +e ra%ilo o +ta$an#u Gnovi1 %ol#a a +a +tari'/ ,ateeni' &ra+tvi'aH*:556 4a Ko+trovie i Ni e,ie on ta o.e $ret$o+tavl#a %a +u Gn#i1ovi $re(i na i+ti nain $o$ri'ili +lavu +tari1 &ra+tava/ 'e.u o#e +u +e na+elili ili u i#e +u ue 'o"%a "eni%&o' uliH*:55@ Kara teri+tian $ri'#er o'$le'entarne en%o!a'i#e i,'e.u (rno!or+ i1 i al&an+ i1 &rat+tava $re%+tavl#a o%no+ Sti#elovia i al&an+ i1 Nu(ulovia/ o#i +u +e ,a#e%no i $re+elili u Koe/ !%#e +u onano i Sti#elovii $o+tali Al&an(i* Slian #e +lua# #e%ne !ru$e (rno!or+ i1 $oro%i(a o#e +u +e %o+elile u Koe* Mlanovi ovi1 $oro%i(a +u +a al&an+ i' Mari'a/ G&li,u o#i1 +u +e u Koi'a na+elili/ &ili %u!o vre'ena u "eni%&eni' o%no+i'a i na ta# nain +a n#i'a &li+ o +ro%ili i $oar&ana+ili/ $a ao to to vrlo e+to &iva Do+o&ito o% Ar&ana+aE $reli i u n#i1ova &ra+tvaH*:55< Er%el#anovi ,ati' u Kui'a navo%i ne oli o al&an+ i1 &rat+tava i#i +u $re(i/ $o $re%an#u/ &ili (rno!or+ i %o+el#eni(i/ o&ino &#e!un(i o% rvi*:55? I vo#vo%a Drekale/ o+niva na#'oni#e !ru$e u i1 &rat+tava &io #e al&an+ o! $ori#e la/ ali o"en#en Crno!or o'/ a n#e!ov +in Lale o"enio +e Ger#u ili +e+tro' &ratono o! vo#vo%e )e#a Stano#evaH*:55C )one a al&an+ a ri#e i $ovei &ro# lini1 i '#e+ni1 i'ena u Kui'a/ $o 'il#en#u Er%el#anovia/ Gi'a +e $ri$i+ati neto vrlo e+ti' o%no+i'a + Ar&ana+i'a ali 'no!o vie "eni%&a'a +a Ar&ana+ in#a'aH* Kui +a'i vele/ a"e Er%el#anovi/ %a +u Gar&ana i' o+o&ni' i'eni'a i $one i' 'e+ni' na,ivi'a na#vie u,ro ar&ana e neve+teH*:5N8 I, to!a +e vi%i %a #e/ $ore% e+to! u!,orilo alno! &ra a/ a+i'ila(i#a vrena i '#eoviti' virilo alni' &ra ovi'a* )o na,ivi'a ne i1 +tari1 na+el#a i $o ne i' %ru!i' to$o!ra:+ i' i'eni'a Er%el#anovi #e $ret$o+tavio %a #e o+o&ito na #u!u u e o&la+ti G'o!lo &iti +a'o 'alo o+tata a o% +taro+e%ela(aH*:5N; Na i+ti nain on #e o(i#enio %a #e i $one o +taro &rat+tvo u Kui'a G$ore lo' o% vla i1 +taro+e%ela(aH*:5N5 Me.uti'/ a% +e o&u1vate u (#elini/ nave%eni $o%a(i $o a,u#u %a #e u etni o' :or'iran#u (rno!or+ o! +tanovnitva u e o&la+ti $re+u%nu ulo!u i'alo +tarina o +loven+ o +tanovnitvo o#e #e na#$ri#e a+i'ilovalo o+tat e vla o! i #e%an %io al&an+ o! "ivl#a/ a ,ati' i a+ni#e %o+el#eni e o#i veino' $otiu i, %ru!i1 %i#elova Crne Gore* )ore% #e,i i1 (rta o#e i,%va#a#u u i !ovor ,a#e%no +a $i$er+ i' u $o+e&an ti$/:5NN ovo na#&ol#e $otvr.u#e ni, +$e(i:ini1 i veo'a ar1aini1 o&ia#a/ o+o&ito +va%&eni1 i &o"ini1/ o%no+no novo!o%in#i1*:5N7 Er%el#anovi #e u+vo#io $ret$o+tav u Rovin+ o! %a +u +tari Kui i +tari =ratono"ii &ili #e%no! $ori#e la i %a +u $rvo&itno +ain#avali #e%no $le'e/ i#i +e #e%an %io $re+elio $re o Male Ri#e e* Ao'e u $rilo! Er%el#anovi navo%i i in#eni(u %a +u Kui/ ao i =ratono"ii/ Go% va# a%a +lavili +v* Ni oluH*:5N6 I ,a o&ia#e u =ratono"ii'a Er%el#anovi i+tie %a +u/ o+i' ne,natni1 $o#e%ino+ti/ G+a+vi' #e%na i + oni'a u KuaH*:5N@ Inae/ Er%el#anovi #e +'atrao %a #e $le'en+ o i'e 8ratonoii vla o! Dro'an+ o!E $ori#e la i %a #e/ $re'a to'e/ i $rvo&itno $le'en+ o #e,!ro &ilo vla o/ o#e +u navo%no %o+el#eni GSr&iH $o+lovenili* U +tari' +r$+ i' li+tina'a nala,i'o $ovei &ro# i'ena o% or#ena

8rat/ $a 'e.u n#i'a i 8ratonjeg* Aa i'ena no+ili +u Vla+i/ $a+tiri ro'an+ o! $ori#e la/ on+tatu#e Er%el#anovi: GAo na' %a#e ra,lo!a verovati %a #e i 'u o i'e 8ratonog/ o% o#e!a #e 'oralo $o+tati $re,i'e =ratono"ii/ &ilo i'e ne o! Vla1a* Aa# #e Vla1 &io $re%a $a+tir+ o! &rat+tva o#e #e i'alo +vo#e atune u o&la+ti %anan#i1 =ratono"ia i o#e +e $o n#e'u $ro,valo =ratono"iiH*:5N< U +tvari/ +r$+ i +re%n#ov#e ovni i,vori/ +a 'ali' i,u,et o'/ i+ a,u#u 'a1o' +loven+ a i'ena Vla1a/ ta o %a o n#i1ovo' ro'an+ o' etni o' ara tetu u to vri#e'e ne 'o"e &iti !ovora* Au +e ra%ilo o +loven+ o' +toar+ o' +tanovnitvu o#e +e etni i :or'iralo u +i'&io,i +a o+ta(i'a ro'an+ i1 Vla1a/ u vri#e'e a%a i1 +$o'eni(i navo%e/ ve +a+vi' $o+loven#eni1* I +a'o i'e 8ratonjeg/ +$o'enuto u 9IV vi#e u/ i $ore% 'o!une ra#n#e vla e :or'a(i#e Dn#e!2no!E/ $ri$a%a G%volano' +taro+loven+ o' ti$uH/ ao i 8ratimir D9III v*E/ 8ratislav D9IV v*E/ 8ratoljub D9IV v*E/ 8ratomil D9III v*E/ a o !a o&#an#ava )etar S o *:5N? Sto!a #e i +a+vi' ra,u'l#ivo to i veina i'ena +tari1 &ratono i1 &rat+tava i'a +loven+ i o&li i to +u i'ena +ela i o+tali to$oni'i + 'ali' i,u,et o' +loven+ i DG+r$+ iH/ a o a"e Er%el#anoviE* )a $re'a +ve'u to'e/ ni#e &ilo $otre&e %a +e $ret$o+tavi a o +u +e u &ratono u o&la+t Grano $oeli na+el#avati Sr&iH/ o#i +u a+i'ilovali &ratono e Vla1e*:5NC Er%el#anovi i+tie %a +e $le'en+ o i'e 8ratonoii $rvi $ut #avl#a +re%ino' 9V vi#e a/ ,a$ravo u $o,nato' u!ovoru +a Mleani'a i, ;766* !o%*/ a $o% i'eno' 8ranovic!i/:578 to ni#e +a+vi' $ou,%ano* Ka o +ao$tava =rani+lav Kur.ev/ 8ratonoii +u u$i+ani u tur+ i %e:ter ;6<8* !o%ine/ ali tre&a o&ratiti $a"n#u/ $ri'#eu#e Kur.ev/ %a u S a%ar+ o' ,e'l#ini u i, ;7;@* !o%ine i'a 'no!o na+el#eni a i, ,et+ i1 atuna* U +elu Ca$eni(o DKu$elni E u$i+ani +u Mar(o 8ratonese i Mar(o 8ratonesso/ to Kur.ev o$rav%ano o(#en#u#e ao $rvi/ ia o $o+re%ni +$o'en =ratono"ia* On #e u $ravu i a%a +'atra %a Er%el#anovievo Gvla o &ra+tvoH u =ratono"ii'a ni#e+u +ain#avali ro'an+ i Vla+i* Ali/ ne'a ni a vo! ra,lo!a ni o$rav%ano! o+nova %a +e Er%el#anovievo o&#an#en#e o ra,vit u $le'ena =ratono"ia o% Gvla o! &ra+tvaH +1vati u ,naen#u Gvla o! atunaH ao ro%ov+ e or!ani,a(i#e/ a o to Kur.ev in+i+tira*:57; Sela $o =ratono"ii'a/ ao i u %ru!i' (rno!or+ i' $le'eni'a/ Gveino' +u na+el#ena o% &ra+tava/ %a le ine +ro%ni e brastvene (elineH* Mno!a o% ti1 +ela i ne ,ovu +e %ru i#e ne!o $o $re,i'enu +vo!a &rat+tva/ on+tatu#e Er%el#anovi*:575 )ore% +taro! $re%an#a o =ratu/ %o+el#eni u i na#'la.e' &ratu D'inoratE/ o% o#e!a +u +e ra,vila &rat+tva $ro,vana 8ratonoii/ o :or'iran#u $le'ena na o+novi ro%ov+ i1 o%no+a ne$o+re%no +v#e%oi i n#e!ova %o+l#e%na %ualna +tru tura* Aa o (rno!or+ i 'itro$olit Va+ili#e/ u #e%no' $i+'u i, ;<6N* !o%ine/ +ao$tava a o +e =ratono"ii %i#ele Gna %va $le'enaH/ +a #e%ni' vo#vo%o'* Er%el#anovi #e $ravilno o(i#enio %a #e na,ivo' G%va $le'enaH 'itro$olit o,naio G%va !lavna &ratono a &ra+tva/ $oto +e u o&ino' !ovoru ne +a'o &ra+tva/ ne!o i 'an#i ro%ovi e+to na,iva#u $le'eni'aH* I u vri#e'e n#e!ovi1 i+$itivan#a D;C;82;C;;E $le'e +u +ain#avali GDon#i =ratono"ii ili =ratono"ii u u"e' +'i+lu i Gorn#i =ratono"ii ili =r+ utH* I %ana+ +u/ a"e Er%el#anovi/ u =ratono"ii'a %va veli a &rat+tva/ #e%no +u =ratovi $oto'(i/ a %ru!o Lutov(i*:57N Sto!a 'ora'o $ret$o+taviti %a #e i,'e.u &ratono i1 &rat+tava/ $o%i#el#eni1 u %vi#e vee !ru$e/ 'oralo &iti $o#ava %ualne e!,o!a'i#e/ ao i u %ru!i' (rno!or+ i' $le'eni'a* A i, (#elo u$no! Er%el#anovievo! i,la!an#a o $le'enu =ratono"ia/ i na o+novi i+tori#+ i1 i,vora i to$oni'a/ 'o"e +e ,a l#uiti

%a #e i etni o :or'iran#e +tanovnitva te lo na i+ti nain ao i u %ru!i' (rno!or+ i' $le'eni'a* O+novni +lo# +ain#avalo #e +tari#e +loven+ o +tanovnitvo u +i'&io,i +a &al an+ i' +tarin(i'a o#i +u #o u rani#e' +re%n#e' vi#e u D9IV v*E u!lavno' &ili ve $o+loven#eni* Ova# +tari#i +lo# a+i'ilovao #e i a+ni#e %o+el#eni e/ a o $o a,u#e ,a#e%ni a +lava =ratono"ia D+v* Ni olaE i ,a#e%ni a $ri+lu"&a G=ratova $oto'+tva/ ao i o+tali1 =ratono"iaH D+v* )et aE*:577 I u Va+o#evii'a/ ao i u %ru!i' (rno!or+ i' $le'eni'a/ &ila +u ouvana $re%an#a o +taro'/ $re+loven+ o' +tanovnitvu D3$an#i/ Ma(ure/ Latini/ =u u'iriE/ o#e'u +u $ri$i+ivali ne a G!ro&l#a/ (r vine i a ve o+tat e ra+tureni1 ,i%ovaH* Ali/ a o $ri'#eu#e Veovi/ +a+vi' +u ri#et i tu.i na,ivi ili a va i'ena o#a &i u a,ivala na +taro +tanovnitvo/ ao to #e to +lua# $o Kui'a i 4eti*:576 U Don#i' Va+o#evii'a/ u +elu Lu(u $o+to#e ne oli e $oro%i(e + $re,i'eno' 8ukumiri/ $ori#e lo' i, =ratono"ia* Na+el#e Cecuni/ o#e +$o'in#e =oli(a ;@;7* !o%ine/ +vo#i' i'eno' u$uu#e na vla i tra!/ a i+to ta o i'ena +ela 8astasi i 3aludra*:57@ )o S o ovo' o&#an#en#u/ ri#e basta! I no+a/ $o+tala #e u Du&rovni u o% +re%n#olatin+ o! bastasius, pl" bastasi/:57< %o #e i'e 3oludra/ !r o! $ori#e la/ $rvo&itno o,naavalo alu.eri(u/ a u na #e,i #e $relo $re o %al'at+ o2ro'an+ o! !ovora*:57? I, to!a +e vi%i %a #e i ov%#e rano 'oralo %oi %o a+i'ila(i#e i $oti+ ivan#a o+tata a $re+loven+ o! +tanovnitva/ ia o 'o"%a 'an#e vi%no ne!o u ne i' %ru!i' (rno!or+ i' $le'eni'a* Ali/ to ne ,nai %a #e etni o :or'iran#e $le'ena Va+o#evia &ilo 'an#e +lo"eno* Na$rotiv/ 'o"e +e rei %a +e ovo veli o $le'e ra,vilo o% vie &al an+ o2+loven+ i1 DLu"aniE i +loven+ i1 !ru$a ra,ne +tarine i ra,liito! $ori#e la* Ka o #e i Cvi#i on+tatovao/ Gna#'no!o&ro#ni#e $le'e/ Va+o#evii/ #e vrlo +lo"eno! $ore la* Staro $le'en+ o #e,!ro/ na+tan#eno u Li#evo# Ri#e(i/ $o#aano #e +#eni i' u+ o(i'a* O+va#an#e' +u $roirili +vo#u teritori#u i a+i'ilovali +tare Lu"ane/ ,ati' ar1aine +tanovnitvo Li'a 2rbljake o#i +u +e &avili ,e'l#ora%n#o'/ i na#,a% 3e ular(e/ na+tan#ene u %olini #e%ne Li'ove $rito eH*:57C Stara $re%an#a o $etori(i &rae navo%e %a #e Va+o +a Meva D!%#e #e o+tao O,roE %oao u )i$ere o% ona'on#e! $o!lavi(e i tu +e o"enio n#e!ovo' er o' Maro'*:568 Ov%#e +e $onavl#a $re%an#e o u!,orilo alno' &ra u/ a ,ati' +e !ovori o Va+ovo' %ola+ u G+a ,et+ i1 +tranaH i o n#e!ova tri +ina o% i#i1 +e $oto'a a ra,vilo $le'e*:56; )ore% !lavni1 &rat+tava/ $o%i#el#eni1 u tri !ru$e/ o#a i+ a,u#u $ori#e lo o% ro%onaelni a Va+a Va+o#evia/ i'a ro%ova o#i +u G+taro+#e%io(i ili %o+el#eni(i i, %ru!i1 $le'enaH*:565 O %ualno# +tru turi $le'ena +v#e%oi $o%#ela na Gorn#e i Don#e Va+o#evie/ o#i +e ra,li u#u i $o +a+tavu +tanovnitva/ ali veina %o+el#eni a $otie i, )i$era/ Kua/ =ratono"ia/ i, Ce lina/ =a#i(a/ Morae/ %a le/ 'a1o' i, o&la+ti (rno!or+ i1 $le'ena*:56N I ov%#e +e navo%e +lua#evi a%a +e %o+el#eni ili n#e!ov +in "eni u +tarina o' &rat+tvu ili +e na&ra#a#u &rat+tva o#a +u + $ravi' Va+o#evii'a ve,ana G+ro.avan#e'H/:567 to o$et u a,u#e na %o'a,et+tvo i na %ualnu e!,o!a'i#u* 3e ular(i +u veino' +tarin(i/ a o o(#en#u#e Veovi*:566 A o $a ri#e sekular u nae' #e,i u $otie o% latin+ o! $ri%#eva saecularis I G+tol#etniH/ a o 'i+li S o /:56@ a latin+ a ri#e saeculum ,nai i G$o ol#en#e/ narata#H/:56< on%a 'o"e'o $ret$o+taviti %a #e na,iv $ekularci i,vorno o,naavao +loven+ e +tarin(e u i#e' +e i'enu o!le%a 'i#ean#e +a ro'an+ i' "ivl#e'*

Na,iv Aani/ o#i #e o,naavao +tanovni e ,e'l#ora%ni i1 +ela/ i,vo%i +e o% ri#ei <!>as o#u S o o&#an#ava ao &al an+ i tur(i,a' ara$+ o! $ori#e la D!assE Gi, o&la+ti tur+ e :eu%alne a%'ini+tra(i#eH*:56? Veovi #o# $o&li"e o%re.u#e ,naen#e G%r"avna ,e'l#aH i +'atra %a #e !as o,naavao $o+#e% naroite vr+te/ +a ne i' $rivile!i#a'a ,a n#e!ove +tanovni e*:56C I'e 2rbljaci ta o.e &i o,naavalo ove +tanovni e ,e'l#ora%ni i1 +ela/ a $oti(alo &i o% +taro+r$+ o! i'ena 2rblje* U na+lovu +r$+ i1 vla%ara $ie G ral# Sr&l#e'H/ a (ar Duan ;N7?* !o%ine a"e: +$i+a+'o i'ena 'eto1i#a'a $o Sr&l#a1 i $o Ro'ani#i D on" serb" ;78E*:5@8 U -er(e!ovini/ na$rotiv/ i'eno' 2rbljaci o,naavani +u $lanin+ i +toari*:5@; Me.uti'/ i va+o#evi a &rat+tva i, !ru$e Aana ili Sr&l#a a ta o.e $o a,u#u +vo#e $ori#e lo i, Ce lina/ i, Kua/ i, =ratono"ia i Lutova/ i, =#elo$avlia/ )i$era i Rova(a/ i, Morae/ Dro&n#a a/ N#e!ua i O,rinia*:5@5 Ka o +ao$tava Veovi/ !otovo +va ova &rat+tva a,u#u +vo#u +tarinu i, $o#e%ini1 $le'ena Crne Gore i =r%a* Inae #e/ $o Veoviu/ i 'e.u Aani'a ili Sr&l#a(i'a !otovo ne'o!ue i,%vo#iti +tarin(e i %o+el#eni e/ $a i,!le%a %a +u +e crnogorski %o+el#eni(i/ o% $ri#e %va tri vi#e a/ +ro%ili +a ,ao+tali' +tarina i' $oro%i(a'a*:5@N Slina ,a$a"an#a o ovi' o%no+i'a i $ro(e+i'a i,olo"io #e i Mili+av Lutova( u +vo' re:eratu na + u$u u Aito!ra%u D5N* 9I* ;C<?E* Ka o navo%i Lutova(/ Va+o#evii +u 'no!a %o+el#eni a &rat+tva i, ra,ni1 ra#eva na,ivali Sr&l#a(i'a ili Aani'a/ o% i'ena Aas/ a o #e ,a vri#e'e Aura a na,ivana o&la+t +tare =u%i'l#an+ e "u$e* I +ve %o(ni#e na+el#eni e/ &ilo i, o#e o&la+ti/ Va+o#evii +u u&ra#ali u Sr&l#a e* Ka o ,a l#uu#e Lutova(/ na,iv 2rbljaci na+li#e.en #e o% +taro! $oli'+ o! +tanovnitva o#e ni#e &ilo or!ani,ovano ao $le'e/ ve #e no+ilo +a'o o$ti na,iv 2rblji* )o% ti' na,ivo'/ ia o 1etero!eno! $ori#e la/ +a+tavl#eni o% +tarina(a i ra,ni1 %o+el#eni1 &rat+tava i, =r%a i Crne Gore/ !ru$iu +e ra%i $rotivte"e Va+o#evia* Ove %vi#e !ru$e/ a o na ra#u ,a l#uu#e Lutova(/ ni#e+u +e +$le'enile/ Gali +u +e $ute' ra,!ranati1 ro%&in+ i1 ve,a $ot$uno i,#e%naileH*:5@7 Sto!a #e $itan#e %a li +u +e i ov%#e %o+el#avala (i#ela &rat+tva ili $rete"no $o#e%in(i ili $o#e%ine $oro%i(e/ a o #e &ilo i u %ru!i' $le'eni'a* Gle%ano u (#elini/ i u etni o' +a+tavu Va+o#evia 'o!u +e utvr%iti ne i o+novni $ro(e+i/ ao i u %ru!i' (rno!or+ i' $le'eni'a* I ov%#e #e +tari#i +lo# +loven+ o! +tanovnitva a+i'ilovao ili $oti+nuo o+tat e &al an+ i1 +tarina(a* U %on#e' %i#elu $le'ena/ $o+e&no u i'eni'a 2rbljaci i Aani/ +auvan #e tra! +tari#e!/ ,e'l#ora%ni o! +tanovnitva/ ali &ro#ni $o%a(i +v#e%oe %a i 'no!i a+ni#i %o+el#eni(i u $le'enu 'a1o' $otiu i, ra,ni1 ra#eva Crne Gore i =r%a/ i %a +u +e oni +ro%ili +a ,ateeni' +tarin(i'a* )re'a to'e/ i +tanovnitvo Va+o#evia/ +vo#i' $ori#e lo'/ i $o +vo' etni o' ara teru #e crnogorsko/ to +e $o+e&no i+$ol#ava u ni,u ara teri+tini1 o&ia#a* Ao $o a,u#e i $rvi $i+ani $o'en Va+o#evia $ore% )i$era u #e%no' %u&rova o' i,voru i, ;777* !o%ine/ G a%a #o ni+u +e%eli na !orn#e' Li'u/ ne!o o% tvr.ave Me%unaH/ u %anan#o# o&la+ti Kua/ a o i+tie Jiree *:5@6 VWXYZ[\]^ _^` %ncategorized a VbcYZdc\ e^f\]cYg 4avrna ra,'atran#a

.osted on h\WgiYg 0B, 9800 bT lberto Jortis U #e%no' rani#e' ra%u u a,ao +a' %a 'no!i +tari#i to$oni'i u o&la+ti (rno!or+ i1 $le'ena/ o+o&ito u )i$eri'a !%#e +u na#&ol#e i+tra"eni/ $otiu i, ru!a %al'at+ o2ro'an+ i1 !ovora*:5@@ Ovo +e 'o"e $ratiti i u ne i' %ru!i' i,ra,i'a ro'an+ o! $ori#e la/ ao to +u: komun, komunica, turma D;N;5* !o%*E/ mandra, 9amelja, kastriga D$oro%i(aE* I ,a ro%ov+ u +tru turu ta o in%i ativna ro#e pKs/ u i,u,etno' ,naen#u G ol#eno u ro%uH/ ,a$ravo +te$en +ro%+tva/ gradus Don #e #e%an $X+ n#e'u &li"iE/ a o #e Vu o&#an#ava/:5@< ni#e i,ve%ena $re'a al&an+ o# ri#ei brLz D$o#a+/ !enera(i#aE/ a o #e 'i+lio Ivan )o$ovi*:5@? N#eno $ori#e lo tre&a tra"iti u latin+ o# ri#ei passus, us/ o% pandere Gra,a$eti/ $ru"ati/ $ru"ati +eH/ a u ,naen#u gradus/ +te$en/:5@C $a $re'a to'e i '#era ,a !enera(i#+ i +te$en +ro%+tva* I u S o ovo' Eti'olo!i#+ o' r#eni u ri#e pKs #e o&#an#ena ao '#era D ora / +e"an#E*:5<8 A a o #e ,a l#uio )avle Ivi/ u (rno!or+ i' +e !ovori'a uo$te o+#ea#u tra!ovi inten,ivno! %o%ira i 'i#ean#a +love+n o! +tanovnitva +a ro'an+ i' i al&an+ i'* Nera,li ovan#e +ila,ne i u,la,ne intona(i#e u ,et+ i' !ovori'a Ivi/ tavie o&#an#ava ao $o+l#e%i(u &ilin!vi,'a*:5<; Me.uti'/ 'o"e +e $ri'i#etiti %a +u u (rno!or+ i' !ovori'a ne e ro'an+ e ri#ei na+li#e.ene/ u+vo#ene/ +ao&ra,no %rutveno# i uo$te "ivotno# +i'&io,i/ ,a ra,li u o% al&an+ i1 ri#ei o% o#i1 +u ne i nai i,ra,i $reu,i'ali +a'o n#i1ovo +$e(i:ino ,naen#e D al oviE*:5<5 A to u a,u#e i na neto %ru i#e etni e ve,e i u +tvari ot riva ne$o+re%nu/ ali i veo'a +taru ro'an+ u o'$onentu u etno!ene,i (rno!or+ o! +tanovnitva* O veo'a +taro# etni o# +i'&io,i ro'an+ o! i +loven+ o! "ivl#a u o&la+ti Crne Gore +v#e%oi i in#eni(a %a +e ne$o+re%no u, &al an+ e to$oni'e Dro'an+ e/ r#e.e al&an+ eE #avl#a#u +tari +loven+ i na,ivi/ ao Drezga, .vozd, 6jeivci Do% ple2(alvitie+E/ Crmnica I GCrvena ,e'l#aH/ o% +ve+loven+ o! $ri%#eva $ra+loven+ o! %o&a 5rmen I (rven* A i, +ve!a to!a 'o"e +e ,a l#uiti %a #e nave%ene ro'an+ e i,ra,e i &ro#ne to$oni'e o+tavio +tari#i/ in%i!eni +lo# ilir+ o2ro'an+ o! +tanovnitva/ i, vre'ena $ri#e 'o!uno! %o+el#avan#a %ru!i1 &al an+ i1/ $a i 1u'+ i1 Vla1a o#i +u/ $o %o+a%an#i' i+$itivan#i'a/ u 9V vi#e u &ili ve $o+loven#eni* Sto!a #e &io u $ravu ru'un+ i nauni Silviu Dra!o'ir a%a #e $ri'i#etio %a Er%el#anovi ni#e %o a,ao ru'un+ o $ori#e lo &al an+ i1 to$oni'a u )i$eri'a/:5<N #er ovi to$oni'i/ a o +a' ve u a,ao/ veino' $otiu i, ru!a %al'at+ o2ro'an+ i1/ a ne %a oro'an+ i1 !ovora* Na ove +tare/ $rvo&itne o%no+e i,'e.u in%i!eni1 +tanovni a i Slovena u o&la+ti Crne Gore u$uu#u i naro%na $re%an#a o#a re%ovno ao na#+tari#e +tanovni e ove o&la+ti o,naava#u $pane ili $panje/ $a i na#+tari#a na$utena !ro&l#a/ uita i !ra%ine ,ovu G$an#+ i'H ili Gi, $an#+ o! %o&aH* Kao o+tat e ovi1 3$ana $re%an#a i+ a,u#u Mataru!e/ Krie/ Ma(ure/ Mata!u"e/ =u u'ire i Malonie* Ne i +u nauni(i tra!ali ,a naro%o' 3$ana/ o#i'a u anti i' i,vori'a ne'a tra!a/ a %ru!i +u/ $ola,ei o% +re%n#o!r o'/ +e un%arno! $ri%#eva spanos I o+av/ o,naavali 3$ane ao o+ave l#u%e/ $a +u i1 a %ovo%ili u ve,u +a Avari'a DKovaeviE* Me.uti'/ $re'a +taro!r o' atri&utu spanios/ u $rvo&itno' ,naen#u Gri#e%a / ri#et oH/ +u$rotno o% G!u+tH/ $ret$o+tavio +a' %a #e na,iv 2panioD2pani/ ao o$ti a$elativ u $oet u o,naavao ilir+ e +taro+#e%io(e !oli1/ ar+ni1 &r%a ao G!olo&r.aneH* Naravno/ ova# o$ti na,iv ,a ilir+ o +tanovnitvo !oli1 &r%a 'o!li +u %ati #e%ino +tanovni(i !r i1 e'$ori#a na o&ali #u"no! #a%rana* A a o +u i $re%an#a o 3$an#i'a/ $o 3o&a#ievo# o(#eni/

+v#e"i#a u )#eiv(i'a/ !%#e +u ee i +tarine o#e ,ovu G$an#+ i'H i !%#e +e a i ,a $one o &rat+tvo D3ulen%eE !ovorilo %a $otie o% 3$ana/ 'o"e +e +a $rilino o+nova $ret$o+taviti %a #e ,naen#e !r e ri#ei 2panioi a+ni#e $retoeno u +taru +loven+ u ri#e 6jeivci I Golo&r.ani*:5<7 Jo #e 3o&a#i :5<6 u$utio na +tari +loven+ i $ri%#ev pljeiv I !o/ elav/ i,ve%en o% $ra+loven+ e ri#ei ple I calvities/ o#i o,naava &ro#ne oroni'e ti$a 6ljeevica i o%!ovara Gromanskim, 9r" Caumont, C!aumont, tal" onte calvo, kod nas .olo brdoG/ a o i+tie )etar S o *:5<@ I #e%na !lavi(a u +elu Ku$u+(i'a/ u Kui'a/ ,ove +e 6jeivac/ a u Katun+ o# na1i#i $o+to#i &r%o 6jeivac*:5<< 4&o! +ve!a nave%eno! 'i+li' %a i'e $panji/ $pani tre&a +1vatiti ao !r o o$te i'e ,a ilir+ e Golo&r.ane/ i#e #e ,naen#e a+ni#e $reu,eto i +auvano u +taro' +loven+ o' i'enu 6jeivci* Ne a naro%na $re%an#a i+ a,u#u Lu"ane ao +avre'eni e 3$ana/ #o vie ao +avre'eni e Mataru!a/ Ma(ura/ Mata!u"a/ a $o ne i' $re%an#i'a Lu"ani &i $re%+tavl#ali +lo# +tari#e! &al an+ o! +tanovnitva o#i #e +li#e%io $o+li#e 3$ana* Sto!a/ i $ore% +loven+ o! i'ena 0uani/ o#e #e $rvo&itno o,naavalo +tanovni e +re%n#ov#e ovne Lu e "u$e D9II v*/ 0usca jupaniaE/ ostaje otvoreno pitanje kakvog je etni5kog karaktera bilo ovo stanovnitvo* Er%el#anovi i 3o&a#i +u &e, i a vo! o+nova ,a l#uili %a +u Lu"ani &ili +taro +r$+ o +tanovnitvo o o %on#e 4ete/ o#e +e na'no"ilo i rairilo $o o olni' $lanin+ i' $re%#eli'a* Er%el#anovi #e i a'ene !o'ile/ ,a$utena +tara !ro&l#a Go% Lu"anaH i tra!ove +u1o'e.ni1 ua $ro!la+io ,a o+tat e +r$+ o! +tanovnitva* Na i+ti nain on #e i to$o!ra:+ a i'ena rgani, 3opilje, 3ape u lu"an+ o' $re%#elu Crn(i'a/ u )i$eri'a/ o,naio ao Gi+to +r$+ aH/ %o #e novi#a #e,i a anali,a $ou,%ano utvr%ila ilir+ o2tra o $ori#e lo ri#ei kopil i ro'an+ o $ori#e lo ri#ei mrgin, mrganj/ 'o"%a i 3ape/ ali +va a o to$oni'a Cipitori u #e%no' lu"an+ o' +elu u )i$eri'a*:5<? A +ve to ot riva tra#ni#u +i'&io,u auto1tono! &al an+ o! i +taro! +loven+ o! "ivl#a/ o#i #e i na+li#e%io nave%ene to$oni'e* Ia o #e Lu"ane/ ao i Er%el#anovi/ &e, i a vo! o+nova u i,vori'a ili $re%an#i'a/ o,naio ao na#+tari#e Sr&e G o#i +u %oli ona'o +i!urno #o u vri#e'e inva,i#eH/ 3o&a#i #e i$a o(i#enio %a #e to G+r$+ o $le'eH u +e&e $ri'ilo G%o&ar %eo ne+r$+ o! "ivl#a/ o#e! #e on%e ,ate loH* A to +u a+ni#i %o+el#eni(i Du+ o(iE $re,irali o+tat e Lu"ana/ to 3o&a#i o&#an#ava ra+no2&iolo i' ar!u'ento'/ navo%ei a o +u G%ol#a(i o+etili u Lu"ani'a von# tu.e rviH* Da le/ #e+u Sr&i/ ali +a %o+ta tu.e rvi* Lu"ani +e i +a%a $o ti$u ra,li u#u o% %ru!i1 $le'eni a/ i+tie 3o&a#i/ 'an#e +u ra,vi#eni/ 'ale o&le !lave/ (rno'an#a+ti/ !ovore $ot'ulo*:5<C A $o +ve'u to'e 'o"e +e ,a l#uiti %a +u Lu"ani/ #o u rano' +re%n#e' vi#e u/ $re%+tavl#ali &al an+ o2+loven+ u '#eavinu/ etni i i #e,i i #o ne%ovol#no i,#e%naenu i :or'iranu/ $a +u i ,a%r"ali teritori#alno i'e $o "u$i u o#o# +u $rvo&itno "iv#eli* Ara!ovi +tari1 na+el#a i to$oni'i/ ,ati' i +$o'en u a+ni#i' i,vori'a D9IV i 9V vi#e E +tari1 Mata!u"a/ ao i na#novi#a i+ o$avan#a u n#i1ovo' ra#u D+elo Go+til#/ lo alitet Vel#e Le%ineE/ o#a #e vrio Kuro =a+ler/:5?8 ta o.e $otvr.u#u Jiree ov ,a l#ua %a +u +tanovni(i Du l#e u rano' +re%n#e' vi#e u &ili G#a o i,'i#eani +a 'no!i' o+ta(i'a +tari#e! +tanovnitvaH*:5?; Ovo +taro &al an+ o2+loven+ o +tanovnitvo vi,anti#+ i $i+(i 9I vi#e a %o+l#e%no +u na,ivali o$ti' i'eno' Dukljani*

Kon+tantin )or:iro!enit/ u N5* !lavi +vo! %#ela De administrando imperio/ 'e.u o&la+ti'a o#e #e (ar -era li#e %ao Sr&i'a ne +$o'in#e Du l#u* A u $o+l#e%n#o# etvrtini 9I vi#e a ne oli o vi,anti#+ i1 $i+a(a navo%i u Du l#i +a'o -rvate i Du l#ane* )ola,ei o% ovi1 i,vora/ Jer%o 3ii +'atra ao +a+vi' $riro%no to 1rvat+ o i'e %ola,i %o i,ra"a#a i u L#eto$i+u )o$a Du l#anina Do%no+no u n#e!ovu i,voruE/ ao %o'ae!a $i+(a* Ali to ,nai +a'o toli o/ ,a l#uu#e 3ii/ %a #e 'e.u Sr&i'a Dukljanima &ila i,v#e+na + u$ina naro%a o#a +e ,vala Arvati* Me.uti'/ 'ora +e $ri'i#etiti %a #e 3ii/ &e, i a vo! $o,ivan#a na &ilo o#i i,vor/ Du l#ane o,naio ao Sr&e/ ia o #e %o&ro $o,nato %a +e i u titula'a +r$+ i1 vla%ara %o+l#e%no ra,li u#e pomorska zemlja o% srpske zemlje* Jovan Kovaevi u a,u#e %a +u ne i vi,anti#+ i i,vori ,a'#en#ivali Sr&e i -rvate/ $a +to!a i+ l#uu#e 'o!uno+t %a +u -rvati "iv#eli u Du l#i/ i, e!a &i +li#e%ilo %a +u to &ili Sr&i* Ali/ u +ve'u to'e i$a #e &itno %a vi,anti#+ i i,vori 9I vi#e a %o+l#e%no u Du l#i ra,li u#u -rvate i Du l#ane/ $a a o &i $o% i'eno' -rvata tre&alo +1vatiti Sr&e/ a o to na+to#i Kovaevi/ i u to' +lua#u/ $o nave%eni' i,vori'a/ o+ta#e +a+vi' #a+no %a Du l#ani ni#e+u &ili Sr&i/ ao to ni#e+u ni -rvati/ #er +u uvi#e ,a+e&no nave%eni ao Du l#ani* A ,ati' ni#e ni'alo #a+no ,ato &i vi,anti#+ i i,vori &a u Du l#i u$orno i %o+l#e%no Sr&e o,naavali ao -rvate i#e rano $ri+u+tvo u $ri'or+ i' ra#evi'a Crne Gore $otvr.u#u i a av+ i ele'enti u al&an+ o' #e,i u* Du l#anin u I9 !lavi +vo! L#eto$i+a #a+no o%va#a 2rbiju/ u +livu ri#e a o#e +e uli#eva#u u Dunav/ o% 6rimorja i#e ri#e e te u $re'a 'oru* L#eto$i+ navo%i a o +u ue+ni(i +a&ora ral#a Sveto$ele a !ovorili G oli o latin+ i'/ toli o i +loven+ i' #e,i o'H/ a %a#e i $o%ata o Sloveni'a u Du l#i/ o#e $ove,u#e +a i'eno' Gota/ a o +u Gvi,anti#+ i $i+(i u,eli i%enti:i ovati Gete Do%no+no per conse;uens GoteEH/ a o to o&#an#ava 3ii* A $o ua# %a +e i $o% ovi' na,ivi'a $o%ra,u'i#eva#u GSr&iH ne'a ni a vo! o+nova/ #er +u ve $o Kon+tantinu )or:iro!enitu/ i -rvati i Sr&i i Du l#ani $ri$a%ali GSlavini#a'aH* A u 9I vi#e u/ u $a$+ i' li+tina'a/ u %on#oitali#an+ i' 1roni a'a i u i,v#eta#i'a o %ru!o' r+ta o' ratu/ vla%ar %u l#an+ o! $ri'or#a na,iva +e 2clavorum reC* Jo $oet o' ovo! vi#e a Er%el#anovi #e $ri'i#etio %a u i Al&an(i GSr&inaH/ u +tvari Crno!or(a ,ovu 2kja, $kja Do% 2clavusE Gi ni a o %ru eH* Navo%ei ,ati' ne e ar1aine +loven+ e ri#ei o#e +u al&an+ i Kui $ri'ili o% +taro! +loven+ o! +tanovnitva/ Er%el#anovi #e ,a l#uio %a +u G$re(i u i1 Ar&ana+a 'orali na#$re %oi u %o%ir +a $le'eni'a %ru e! +loven+ o! !ovora i %ruli#e! i'enaO A ta +u $le'ena 'o!la &iti o% oni1 Slovena o#i +u $re Sr&a $ro%rli na =al an $a i u ,et+ e ra#eveH* )re'a +ve'u to'e/ na o+novi $o%ata a o#e $ru"a#u i+tori#+ i i,vori rano! +re%n#e! vi#e a/ 'o"e +e ,a l#uiti %a #e u Du l#i 9I i 9II vi#e a ivjela jedna skupina Arvata/ $ore% o+novne 'a+e Du l#ana o#i +u u to vri#e'e $re%+tavl#ali +tari#i +lo# +loven+ o! +tanovnitva/ i,'i#ean +a o+ta(i'a vie ili 'an#e $oro'an#eni1 &al an+ i1 +tarina(a* I $o%a(i %u&rova i1 i o+o&ito otor+ i1 i,vora %a#u ne e &itne ele'ente i, o#i1 +e 'o!u +a!le%ati &are' o+novne onture etni o! ra,vit a (rno!or+ o! naro%a u $erio%u o% 9IV %o 9VI vi#e a* I'ena ne i1 atuna ot riva#u $rvo&itnu vla u o'$onentu/ ali +e o%'a1 'ora na!la+iti %a u otor+ i' i,vori'a/ a o #e $ri'i#etio Kovi#ani/ u nave%eno' $erio%u +a'o etiri atuna 'o!u +e +'atrati $ori#e lo' vla a/ +a i,'i#eani' vla i' i $rete"no +loven+ i'

i'eni'a atunara* Ova i,'i#eano+t vla i1 Dilir+ o2ro'an+ i1E/ r#e.e al&an+ i1 i $rete"no +loven+ i1 i $o+loven#eni1 i'ena atuna i n#i1ovi1 +tanovni a $o a,u#e a o #e te la etni a :or'a(i#a ovo! +tanovnitva +a %o'inantni' $ro(e+o' +loven+ e a+i'ila(i#e* )o%a(i otor+ i1 i,vora u#e%no +v#e%oe %a +e u (#elini ovo $rete"no +toar+ o +tanovnitvo Crne Gore/ a o to $o a,u#u i &ro#ni to$oni'i/ $rvo&itno ra,vilo a+i'ila(i#o' &al an+ i1 +tarina(a* Sto!a +u ovi &r.ani i ,a%r"ali o$te i'e *lasi i u vre'enu a%a #e +loven+ a a+i'ila(i#a ve &ila !otovo +a+vi' ,avrena* A $re'a to'e #e i +a+vi' ra,u'l#ivo to u otor+ i' i,vori'a na,iv *la! i'a #a+no i %o+l#e%no etni5ko ,naen#e/ re%ovno +e $ie veli i' +lovo'/ ao i 'ur5in i 2loven D'urco, 2c!iavoE/ ia o ne+u'n#ivo ve o,naava +loven+ o +tanovnitvo* Ao $otvr.u#e i in#eni(a %a +e u otor+ i' i,vori'a ne +$o'in#u ni Sr&i ni -rvati/ ve u, Aur e i #e%no' Slovene/ na#ee +e navo%e Vla+i* A #e%an i,vor + ra#a 9IV vi#e a $o a,u#e ne$o+re%no %a +u +e oni +a'i i+ a,ivali ao Vla+i D%os7 *laciE/ ia o ve $rete"no +a +loven+ i' ili $o+loven#eni' i'eni'a* )aralelnu $o#avu ,a$a,io #e i Al&erto Jorti+ u +#everno# Dal'a(i#i* Jo ra#e' 9VIII vi#e a Jorti+ ne +$o'in#e u %al'atin+ o# 4a!ori ni -rvate ni Sr&e/ ve +a'o *la!e/ i+tone ili ,a$a%ne (r ve* Me.uti'/ Jorti+ u#e%no na!laava %a oni +a'i +e&e ,ovu *lasima/ ia o i1 on/ ao i Lovri/ &e, i'alo ole&an#a +'atra Sloveni'a* Jorti+ na' #e o+tavio #o #e%no %ra!o(#eno o&av#eten#e u o#e' a"e %a +u ovi' Vla+i'a D4a!or(i'aE na,iv orlaci %ali !ra%+ i +tanovni(i Dal'a(i#e* A i, +ve!a to!a vi%i +e %a ni otor+ i $i+ari ni#e+u i'ali %ru!o! ra,lo!a %a ove +tanovni e Crne Gore &il#e"e ao Vla1e/ i,van to!a to +u ovi &r.ani +a'i +e&e ta o ,vali* O+i' to!a/ 'ora'o i'ati u vi%u %a #e u %o u'enti'a/ o#i +a%r"e $o+lovne u!ovore/ $ri#e +ve!a &ilo $otre&no utvr%iti i%entitet u!ovorni a/ to ,nai %a +u na,ivo' *la!/ $i+ani' veli i' +lovo'/ u!ovorni(i etni i i ,ati' lo alno o%re.ivani* 4&o! +ve!a to!a +a+vi' #e $o!reno 'e1ani o/ ne%i#ale ti o o%va#an#e etni o! i +tale o! ,naen#a na,iva *la!/ *lasi u +re%n#ov#e ovni' i,vori'a/ #er +e oito ra%ilo o $ri'arno +toar+ o' +tanovnitvu o#e +e i etni i ra,vilo u +i'&io,i +a &al an+ i' +tarin(i'a* Da #e $o+loven#ivan#e +tari#e! &al an+ o! "ivl#a u Crno# Gori/ u to u 9V vi#e a/ u!lavno' ili &are' u veo# '#eri &ilo ve ,avreno/ $o a,u#u i tur+ i i,vori to!a vre'ena o#i navo%e ni, vla i1 +tar#eina +a +loven+ i' i'eni'a* Sto!a/ i a%a +e !ovori o na+el#avan#u 1er(e!ova i1 Vla1a u ne i' (rno!or+ i' $re%#eli'a/ 'ora +e na!la+iti %a #e ovo +toar+ o +tanovnitvo u 9V i 9VI vi#e u ve &ilo $o+loven#eno* Sa'o ri#et a i'ena/ ao 0avenda/ ili +loven+ a i'ena +a vla o' :or'a(i#o' ti$a Radul, ilun/ u a,u#u na tra! ro'an+ i1 Vla1a* Ka o #e $ri'i#etio Ne%i' Jili$ovi/ na1i#e 1eta ili 8jelopavlii/ Donja ora5a, .ornja ora5a, %ikii/ ,natno +u 'an#e o% 'no!i1 1er(e!ova i1 na1i#a/ to ta o.e $o a,u#e %a +e (rno!or+ a $le'ena ni#e+u ra,vila i, :eu%alni1 na1i#a* Aur+ i i,vori/ o#i +a%r"e i'ena na+el#a u -otiti'a/ Kui'a/ )i$eri'a/ ta o.e $o a,u#u %a #e ovo +tanovnitvo ve ra#e' 9V vi#e a ,natni' %i#elo' $o+loven#eno* Ali/ $ore% +loven+ i1/ ne a% i veo'a +tari1 i'ena na+el#a/ #avl#a#u +e i +taro&al an+ a/ o+o&ito al&an+ a i'ena na+el#a/ to u a,u#e i na ,natni#e 'i#ean#e +loven+ o! i al&an+ o! "ivl#a u Crno# Gori ra#e' 9V vi#e a* U tur+ o' $o$i+u i, ;6<8* !o%ine/ u )i$eri'a +e +$o'in#u u!lavno' i+ta na+el#a o#a +u i rani#e nave%ena/ a o#a #e i Er%el#anovi ,a&il#e"io $rili o' +vo#i1

i+$itivan#a* A a o #e %al#e utvr%io =rani+lav Kur.ev/ i u Kui'a +u nave%ena i+ta +ela ao i u $o$i+u i, ;7C<* !o%ine/ !%#e +u veino' o,naena ao atuni* U $o$i+u i, ;6<8* !o%ine nave%ena +u i'ena +ela u =#elo$avlii'a/ o% o#i1 +u 'no!a i +a%a $o,nata* Sto!a/ ovi $o%a(i $rete"no %ovo%e u +u'n#u te,u o ne o' #ae' %o+el#avan#u +a +trane u o&la+t (rno!or+ i1 $le'ena u to u 9VI vi#e a/ o#e #e navo%no i, te'el#a i,'i#enilo etni i +a+tav +tanovnitva Crne Gore* O veo'a +taro' ontinuitetu +tanovnitva !ovore i ar1aina $re%an#a o $etori(i &rae/ le!en%arni' o+novai'a ne i1 (rno!or+ i1 i al&an+ i1 $le'ena/ u o#i'a +u ouvani %o+l#e%ni tra!ovi 'inorata i u!,orilo alno! &ra a* )re%an#a +e +la"u u to'e %a +u &raa &ila %o+el#eni(i o#i +u +e $ri"enili u +tarina i' &rat+tvi'a/ a +va o $le'e +'atra %a #e n#e!ov o+niva &io na#'la.i &rat* Ova $re%an#a u (#elini o%ra"ava#u veo'a +tare ro%ov+ e o%no+e i +tru ture/ i#i +e tra!ovi 'o!u $ratiti o% Si&ira i =ur'e %o ,a$a%ne Evro$e/ !%#e +e #avl#a#u u !er'an+ i' i elt+ i' in+titu(i#a'a* Veo'a i,ra,iti tra!ovi ova vi1 ro%ov+ i1 o%no+a ,ateeni +u i o% Slovena/ a a o vi%i'o/ %o+l#e%no +u i,ra"eni u (rno!or+ i' i al&an+ i' $re%an#i'a/ to &i/ ,a#e%no +a ne i' %ru!i' ele'enti'a/ u$uivalo na +taru &al an+ u tra%i(i#u* U (rno!or+ i' $le'eni'a Er%el#anovi #e ,ate ao &ro#ne $ri'#ere %ualne D o'$le'entarneE e!,o!a'i#e 'e.u (rno!or+ i' i ,ati' (rno!or+ o2al&an+ i' &rat+tvi'a/ a i+to ta o i veo'a #a+ne tra!ove %ualne +tru ture u 'no!i' (rno!or+ i' $le'eni'a DGorn#i i Don#i )#eiv(i/ Gorn#i i Don#i =ratono"ii/ Gorn#i i Don#i Va+o#evii/ Gorn#i i Don#i Ce lin/ it%*E* )ore% &rat+tava o#a vo%e $ori#e lo o% #e%no! $ret a ili !ranan#e' o% #e%ne $oro%i(e/ Er%el#anovi #e u Crno# Gori ,ate ao i 'no!a +lo"ena &rat+tva o#a +u +e ra,vila +$a#an#e' +tari#e! i %o+el#eno! (rno!or+ o! +tanovnitva o#e #e $ri'alo i'e i +lavu +tari#e! &rat+tva* I, to!a +e vi%i %a +u/ &are' u $oet u/ $revla%avale i,v#e+ne :or'e u!,orilo alno! &ra a Du ui ili +a'o u "enino' +eluE/ a ,a#e%no + ti' i 'aterin+ a :ili#a(i#a/ o+o&ito avun ulat/ to #e/ i $ore% o+nivan#a novi1 &rat+tava +a oin+ o' lini#o' +ro%+tva/ i$a u&r,alo a+i'ila(i#u %o+el#eni a* U (#elini/ crnogorska rodovskoDplemenska organizacija/ i $o vre'enu a%a +e ra,vi#a i $o ne i' &itni' (rta'a i o&li(i'a/ ra,li u#e +e o% $o,nati1 ro%ov+ i1 +tru tura i ro%ov+ e tra%i(i#e %ru!i1 +loven+ i1 naro%a* S %ru!e +trane/ u ne i' &itni' ele'enti'a i +$e(i:ini' o&li(i'a i na,ivi'a veo'a #e &li+ a ro%ov+ i' +tru tura'a i ro%ov+ o# ter'inolo!i#i &al an+ i1 +tarina(a* I,'i#eano+t ro'an+ i1 i +loven+ i1 '#e+ni1 na,iva u $re%#eli'a o o 4ete i Morae/ a o #e +a' Er%el#anovi ,a l#uio/ neo+$orno +v#e%oi %a #e ro'an+ i i +loven+ i "ival# vrlo rano "ivio u ne$o+re%no' +u+#e%+tvu/ to #e 'oralo G%o+ta rano %ove+ti %o n#i1ova ,&li"avan#a i 'ean#aH* On #e $ret$o+tavio na o+novi +lo"eni1 ro'an+ o2 +loven+ i1 i'ena i 'o!unu %vo#e,ino+t u rani#e' $erio%u/ a o +u i $o %ru!i' tra!ovi'a o(i#enili i ne i lin!vi+ti D)* IviE* A +ve to $o a,u#e %a +u +tari#a $le'ena u o&la+ti Crne Gore/ i, vre'ena $ri#e o+nivan#a +re%n#ov#e ovne +r$+ e %r"ave/ 'o!la &iti +a'o 'an#a/ !eneri i +lo"ena $le'ena/ ,a$ravo &rat+tva/ o#a +u u $oet u $re%+tavl#ala +$o# &al an+ o! i +taro! +loven+ o! +tanovnitva* Ka o #e u nau(i utvr.eno/ #o o% Ra o! i Kla#ia/ +lian +e $ro(e+ o%vi#ao i u $re%#eli'a !%#e e +e a+ni#e ra,viti 1rvat+ a +re%n#ov#e ovna %r"ava* Sto!a +e ne 'o"e !ovoriti o G+r$+ i' $le'eni'aH Crne Gore u vre'enu %o o+nivan#a %r"ave Ne'an#ia/ a o #e to ura%io Er%el#anovi/ ve #e%ino o &al an+ o2+loven+ i' $le'en+ i' i etni i' +tru tura'a*

U vri#e'e tur+ i1 o+va#an#a/ a o #e ,a l#uio Er%el#anovi/ %olo #e %o novo! :or'iran#a (rno!or+ i1 $le'ena %o+el#avan#e' +tanovnitva i, Go+tali1 +r$+ i1 ,e'al#aH* Do+el#eni a +u &rat+tva/ a"e %al#e Er%el#anovi/ $o a,ivala Guve veu ener!i#u ne!o +taraH/ $a +u +to!a i u+$#ela %a i+ti+nu 'no!e +tare ro%ove i $oro%i(e/ i %a +e na n#i1ovo' ,e'l#itu na+ele* Me.uti'/ +a' #e Er%el#anovi $ri'i#etio %a 'e.u +u+#e%ni' $le'eni'a Gne'a #ai1 %i#ale at+ i1 ra,li aH/ ia o +va o $le'e i'a Gi$a 'an#e $o+e&ne/ veino' :onet+ e i le +i e o%li e/ o#e +u naroito u +re%in#i' %elovi'a $le'ena #ae i,ra"eneH* Sto!a +e 'ora $o+taviti #e%no $itan#e: Ka o +e 'o"e o&#a+niti %a +e/ $ore% ti1 &ro#ni1 i ta o ener!ini1 %o+el#eni a Gi, o+tali1 +r$+ i1 ,e'al#aH/ ouvao ,et+ i %i#ale at/ i ,ati'/ a o +u +e n#e!ove %i#ale at+ e o%li e na#&ol#e ouvale u G+re%in#i' %elovi'a $le'enaH/ a%a +u Gnova i #a a %o+el#eni a &rat+tva ,a1vatala +va na+el#a $o +re%itu $le'en+ e o&la+tiHF I na#,a%/ ,ato ta nova i #a a %o+el#eni a &rat+tva Go&ino u+va#a#u +taro! $le'en+ o! +ve(a ,a +vo#e r+no i'eHF Ka o +e vi%i i, &ro#ni1 $re%an#a/ o#a navo%e Er%el#anovi i %ru!i i+$itivai/ 'no!o&ro#na nova &rat+tva $rvo&itno +u na+tala o% %o+el#eni a o#i +u ula,ili u "enino &rat+tvo i $ri'ali n#e!ovu +lavu* 4a$ravo/ &rat+tva +u +e ra,vi#ala o% +inova i unu a ovi1 $rvi1 %o+el#eni a i "ena i, +tarina i1 &rat+tava* Sinovi i unu(i %o+el#eni a ve +u !ovorili 'aterin+ i' %i#ale to'/ $a +u +e na ta# nain o%r"avali !ovori ,et+ o! %i#ale ta/ o+o&ito u sredinjim %i#elovi'a $le'ena/ !%#e #e/ $o Er%el#anoviu/ i %o+el#avan#e &ilo na##ae* Detal#na i+$itivan#a u (rno!or+ i' $le'eni'a $o a,ala +u %a +e i etni i ra,vita ovi1 $le'ena/ ao i n#i1ova %rutvena +tru tura/ o%vi#ao $o% #a i' uti(a#e' +tarina o! (rno!or+ o! +tanovnitva/ o#e #e ulturno i #e,i i a+i'ilovalo %o+el#eni e* A ova #e a+i'ila(i#a &ila veo'a ola ana i u&r,ana i ti'e to #e o!ro'na veina %o+el#eni a $oti(ala i, +u+#e%ni1 (rno!or+ i1 $le'ena* Lin!vi+ta Ra%o+av =o ovi #e utvr%io %a +e #e,i e i,o!lo+e $o%u%ara#u +a $le'en+ o' !rani(o'/ i ,ati'/ %a $o%#ela u na1i#e i &rat+tva ni#e ,natni#e uti(ala na o&ra,ovan#e !ovora* )ro(e+ etni o! i,#e%naavan#a $o% uti(a#e' +tarina(a u +va o' $le'enu $otvr.u#u i ri#et e G#ae %i#ale at+ e ra,li e unutar $le'enaH/ %o +e unutar na1i#e +reu i ,natni#e %i#ale at+ e ra,li e* Ovi' +e $ro(e+ a+i'ila(i#e %o+el#eni a unutar +va o! $le'ena/ i, e!a +e u#e%no vi%i oli o #e neo+novana te,a %a +u u Crno# Gori na1i#e $rera+le u $le'ena/ ao i tvr%n#a %a #e u %ru!o# $olovini 9V vi#e a G#e%an tala+ atun+ e or!ani,a(i#e $re$lavio %ota%an#u +eo+ u or!ani,a(i#uH/ o#i &i u#e%no ,naio i navo%ni $riliv G+v#e"i#e! vla o! etni o! ele'entaH/ u o&la+t (rno!or+ i1 $le'ena* Veo'a "ivi etni i o%no+i +a Al&an(i'a #o ni#e+u %ovol#no ni +i+te'at+ i $roueni* Ali/ a o #e #o Jiree $ri'i#etio/ $a%a#u uoi al&an+ a '#e+na i'ena u unutran#o+ti Crne Gore !%#e +e ne !ovori al&an+ i/ na $ri'#er $indon u Crno#evia Ri#e(i/ 6rogonovii i .oljemade Dgulae magnaeE/ ve o% ;777* !o%ine/ u L#ean+ o# na1i#i*:5?5 Me.u Vla+i'a al&an+ a i'ena #avl#a#u +e ao u +r$+ i'/ ta o i u $ri'or+ i' i,vori'a*:5?N I u tur+ i' i,vori'a 9V vi#e a ,a&il#e"ena +u i'ena atuna ili %ru!i1 +ela/ ao to +u 8ankei, 3oi, u Kui'a ili 2ta5alii, 8uati, Rogame u )i$eri'a/ o#a #e i Er%el#anovi ,ate ao* Al&an+ e uti(a#e u (rno!or+ o# +toar+ o# i rodovskoj terminologiji %etal#no #e o&ra%io Ivan )o$ovi o#i ,a l#uu#e %a +e ra%ilo o +i'&io,i etni o! i #e,i o! ara tera* )o n#e!ovo# o(#eni/ al&an+ i #e uti(a# o+o&ito $o#aan $o+li#e $a%a

nai1 +re%n#ov#e ovni1 %r"ava/ u vri#e'e rodovskoDplemenskog ivota a%a #e al&an+ i #e,i i,vrio ,natan uti(a# na ,naen#e ne i1 nai1 ri#ei i na :or'iran#e o%!ovara#ui1 i,ra,a/ sto5arski! i rodovski!*:5?7 )o+re%ovan#e' al&an+ o! #e,i a u (rno!or+ e !ovore i uo$te u nae &al an+ e %i#ale te uli +u i ne i +tari#i ter'ini tra o2ilir+ o! $a i 'e%iteran+ o! $ori#e la/ ao to +u vatra, katun, 5uka, balega*:5?6 Me.uti'/ !le%ano u (#elini/ i $o naro%ni' $re%an#i'a/ u ne i' (rno!or+ i' $le'eni'a i,vrena #e +loven+ a a+i'ila(i#a 'an#i1 al&an+ i1 + u$ina/ $ri e'u +u ,naa#nu ulo!u i'ali u!,orilo alni &ra i %ualna D o'$le'entarnaE e!,o!a'i#a i,'e.u $o#e%ini1 (rno!or+ i1 i al&an+ i1 &rat+tava i $oro%i(a* Na ra#u 'o"e'o ,a l#uiti %a u etno!ene,i (rno!or+ o! naro%a o+novni +lo# $re%+tavl#a staro slovensko stanovnitvo/ #o i, vre'ena %o+el#avan#a/ o#e vi,anti#+ i i,vori 9I vi#e a na,iva#u Dukljanima* Ovo +loven+ o +tanovnitvo $o+te$eno #e i,vrilo a+i'ila(i#u &al an+ i1 +tarina(a/ $rete"no %al'at+ o2 ro'an+ o! !ovora/ a o $o a,u#u 'no!i na+li#e.eni to$oni'i i ne e u+vo#ene ro'an+ e ri#ei* Su%ei $o #e,i o# !ra.i/ u 'an#o# '#eri a+i'ilovani +u i ne i %i#elovi al&an+ i1 +tarina(a* U vri#e'e tur+ i1 o+va#an#a i o$a%an#a nai1 &al an+ i1 :eu%alni1 %r"ava/ dolazi do oivljavanja rodovsko plemenski! 9ormacija i n#i1ovi1 u+tanova u Crno# Gori i u +u+#e%ni' %i#elovi'a -er(e!ovine i Al&ani#e* U Crno# Gori i =r%i'a/ i, ra,liiti1 u,ro a/ a na#vie i, e ono'+ i1 ra,lo!a ili ,&o! rvne o+vete/ 'no!i $o#e%in(i/ $a i (i#ele $oro%i(e/ $ri+il#eni +u %a tra"e utoite u novo# +re%ini* Ali 'ora'o i'ati u vi%u %a #e/ i,u,ev na+ilno! %o+el#avan#a (i#eli1 &rat+tava/ $o#e%inano i 'irno %o+el#avan#e &ilo strogo regulisano rodovskim odnosima i o&ia#i'a/ ta o %a +u na#ee ovi %o+el#eni(i/ $ute' u!,orilo alno! &ra a/ ula,ili u "enino &rat+tvo* )o o$te' $ravilu/ %o+el#eni(i +u $ri'ali +lavu +tarina o! &rat+tva/ a u#e%no +u oni i n#i1ovi $oto'(i +ti(ali e ono'+ a $rava u &rat+tvu i n#e!ovo' o'unu* )oto'+tvo ovi1 %o+el#eni a i +tarina(a o&ra,ovalo #e nova &rat+tva/ +a oin+ o' lini#o' +ro%+tva/ o#a +u ne ri#et o $oti+ ivala o+tat e +tarina i1 &rat+tava* Me.uti'/ u $ro(e+i'a etni o! ra,vit a ovo! +tanovnitva o% &itno! #e ,naa#a %a #e o!ro'na veina %o+el#eni a $oti(ala o&ino i, +u+#e%ni1 (rno!or+ i1 $le'ena/ to #e ,natno ola avalo a+i'ila(i#u +tanovnitva u +va o' $le'enu/ a u#e%no #e uti(alo i na i,v#e+no i,#e%naavan#e (#elo u$no! +tanovnitva Crne Gore* Ka o +e veino' ra%ilo o lo alni' +eo&a'a/ to ,nai %a +u %o+el#eni(i $rete"no &ili crnogorskog porijekla* N#i1ovu a+i'ila(i#u i,vrio #e +tarina i +lo# (rno!or+ o! +tanovnitva u +va o' $le'enu/ to #e na#rel#e:ni#e i,ra"eno u naro%no' !ovoru +va o! $le'ena* Sto!a/ etni a o+nova i etni i ara ter +tanovnitva Crne Gore ni u tur+ o' $erio%u ni#e+u ,natni#e i,'i#en#eni* Ono #e o+talo etni i crnogorsko/ to #e veo'a vi%no i,ra"eno u o$ti' o+o&ina'a ,et+ i1 !ovora i u ne i' +$e(i:ini' naro%ni' o&ia#i'a* I ao to (rno!or+ a ulturna tra%i(i#a i'a ,naa#ni1 $aralela +a av a+ i' ultura'a/ ta o #e i (rno!or+ i antro$olo i li / $o ne i' (rta'a/ &li,a av a+ o' ti$u*:5?@ O+i' to!a/ u nau(i #e ve on+tatovano %a veina Crno!ora(a $re%+tavl#a '#eavinu %inar+ o! i $rai+tori#+ o! 8orreb= ti$a/ ru$no! ti#ela/ ru$ne !lave i iro o! li(a*:5?< A +ve to u a,u#e na %u&o e etni e i ulturne or#ene (rno!or+ o! naro%a/ o#i +vo#i' antro$olo i' li o'/ #e,i o'/ +vo#i' u+tanova'a/ +vo#o' tra%i(ionalno' ulturo' $re%+tavl#a $o+e&nu balkanskoDslovensku etni5ku sintezu*

Na %ale e etni e ve,e +a $ra+tari' &al an+ i' +tanovnitvo' (rno!or+ e teritori#e ne$o+re%no u a,u#u o'$le +ne $o%u%arno+ti u "ivotu i ulturi Crno!ora(a i ne i1 av a+ i1 naro%a* )one e $o%u%arno+ti #avl#a#u +e i u 'ateri#alno# ulturi Du ne i' %i#elovi'a non#e/ u ne i' ele'enti'a orai1 +$rava/ u +toar+ o# tra%i(i#iE/ i u naro%no# u'#etno+ti D(rno!or+ o oro i le,!i#+ a i!ra lekuriE* Ali/ na#%o+l#e%ni#e $o%u%arno+ti 'o!u +e $ratiti u ro%ov+ o2,a%r"no# or!ani,a(i#i i u naro%ni' o&ia#i'a*:5?? Kav a+ a ro%ov+ a ,a#e%ni(a/ o#a +e u +tari#o# ru+ o# literaturi na,iva rod ili 9amilija/ $o +vo#o# +tru turi i $o +vo' ra,vit u tano o%!ovara (rno!or+ o' &rat+tvu* N#eno #e%in+tvo i,ra"eno #e u ,a#e%ni o' i'enu/ u $re%an#u o ,a#e%ni i' $re(i'a/ u ,a#e%ni o# teritori#i i#i +u ne i %#elovi $re%+tavl#ali ole tivnu &rat+tvenu +vo#inu/ ao i (rno!or+ i &rat+tveni komun* )o +vo' o+novno' ure.en#u/ +tari#a av a+ a i #er'en+ a ,a%ru!a i+tov#etna #e +a (rno!or+ o' ,a%ru!o'/ a o +e 'o"e $ratiti u $itan#i'a +vo#ine/ $o%#ele ra%a/ $otron#e/ u$ravl#an#a ,a%ru!o'/ u %io&i ,a%ru!e i u na+l#e%ni' $ravi'a n#eni1 lanova*:5?C O+o&ite $o%u%arno+ti i,ra"ene +u u (i#elo' o'$le +u +va%&eni1 o&ia#a* Kao i $o (rno!or+ i' o&ia#i'a/ ta o #e i o% ne i1 av a+ i1 naro%a DA&1a+(i/ O+etiniE !lavna ulo!a u +vatovi'a $ri$a%ala 'o' ovi' i nev#e+tini' u#a(i'a*:5C8 Kao i $o ,et+ i' o&ia#i'a/ u av a+ o! $le'ena An%a $o+to#ali +u $o+e&ni 'o' ovi i $o+e&ni nev#e+tini +vatovi o#i +u $rili o' +u+reta/ ao i u ne i' ra#evi'a Crne Gore/ i,vo%ili :i tivnu &it u*:5C; Na i+ti nain ao to #e to &io o&ia# u ne i' (rno!or+ i' $le'eni'a/ ta o #e i o% O+etina i+$roena %#evo# a 'orala i,&#e!avati +u+rete +a 'la%o"en#ini' +ro%ni(i'a*:5C5 I o+o&iti av a+ i o&ia# %a $rili o' +va%&e 'la%u $rovo%e o% ne o! 'o' ovo! +ro%ni a/ !%#e &oravi u ,a+e&no# +o&i/ o%!ovara (rno!or+ o' o&ia#u %a +e ,a nev#e+tu i %#evere +$re'i $o+e&na ,a#e%ni a +o&a/ a !%#e ni#e &ilo ta ve o%a#e/ ,a nev#e+tu i %#evera o!ra%io &i +e 'a ar G#e%an u!ao/ o#i #e ,av#een $ro+tirai'aH* U na+ #e o&ia# &io utoli o &ol#e ouvan to #e nev#e+ta/ 'a ar i +i'&olino/ 'orala u to# o%a#i ili $re!ra%i noiti +a %#evero' ili r#e.e +a 'o' ovi' u#a o' D)atroviiE*:5CN Ko% av a+ i1 naro%a &io #e e+t o&ia# %a +e +va%&a o&avi %u!o vre'ena $o+li#e v#eri%&e*:5C7 I u Crno# Gori/ $o +tari#e' o&ia#u/ ro ,a +va%&u o%!a.ao +e o% #e%ne $a %o vie !o%ina $o+li#e v#eri%&e DKui/ Va+o#evii/ 4eta i L#e o$ol#eE*:5C6 U av a+ i1 O+etina i,v#e+no vri#e'e $o+li#e v#enan#a "ena +e vraala u +vo# ro%/ !%#e #e o+ta#ala #e%nu %o %vi#e !o%ine*:5C@ U Crno# Gori nev#e+ta #e to' $rili o' o+ta#ala u +vo' ro%u ;82;6 %ana/ a $one!%#e i %va %o etiri '#e+e(a* 4ani'l#ivo #e i to %a +e nev#e+ta vraala 'u"evl#evo' %o'u u $ratn#i +vo#i1 %#evera*:5C< Kao to #e &io o&ia# u Crno# Gori/ ta o +e i na Kav a,u een+ i +u$ru,i/ $re% %ru!i'a/ ni a%a ni#e+u na,ivali $o i'enu/ a v#ereni(i $re% %ru!i'a ni#e+u +'#eli ni ra,!ovarati*:5C? Aa o i u Crno# Gori 'la%i ov#e i n#e!ova "ena/ a o i+tie Vu Kara%"i/ ni#e+u +'#eli ra,!ovarati u $ri+u+tvu %ru!i1*:5CC U Kua i %ru!%#e i 'u" u n#e!ova 'la%a ni#e+u +'#eli #avno ra,!ovarati i $o +e%a' !o%ina/ a na,ivati +e $re% %ru!i'a $o i'enu ni#e+u +'#eli ni u +tari#i' !o%ina'a*:N88 Ko% Jer'ena/ $rili o' +va%&e/ u' #e i,na% !lava 'la%ena(a %r"ao i+u an 'a i no"/ %o +u 'la%en(i i+$i#ali vino i, ,a#e%ni e ae*:N8; Ova# na+ o&ia# $o%+#ea na o&ia# G%o&re 'olitveH u )atrovii'a*:N85 Ko%

Jer'ena 'o' ovi +u +vatovi %avali nev#e+tino# 'a#(i na na%u ao G(i#enu ,a !ru%iH/ ao to +u u i+to# $rili(i/ u Va+o#evii'a i Kui'a 'a#(i nev#e+tino# %avali G'a#in !roH*:N8N 4ani'l#ive i ti$ine $o%u%arno+ti +a av a+ o' tra%i(i#o' 'o!u +e nai i u ne i' $o!re&ni' ili $o%uni' o&ia#i'a* O&ia# nari(an#a na% $o o#ni ovi' 1al#ina'a/ ta o i,ra,it u Crno# Gori/ $o,nat #e i o% av a+ i1 Kartvela i A&1a,a(a !%#e +u o%i#elo $o+tavl#eno ,a nari(an#e na,ivali i $o+e&ni' i'eno' I anjan*:N87 U Crno# Gori +u to' $rili o' 'rtva(u i $erin o%+i#e(ali i $riivali !a ,a n#e!ovu a$u*:N86 I u ultu $re%a a ta o.e +e #avl#a#u $o +vo#o# +utini $o%u%arne $re%+tave i +lini o&ia#i* U o+etin+ o# ,a%ru,i 'olili +u %u1a ,atitni a %a i' $o%ari ro%nu !o%inu/ ao to +e to ra%ilo i $o ne i' (rno!or+ i' +lav+ i' o&ia#i'a* Ko% Karaa#a(a &ile +u +auvane $re%+tave o uno' $o rovitel#u I G uno' %o'ainuH/ naravno/ 'it+ o'/ ili o G n#e!in#iH ue u i#e' #e li u +a%r"an o+tata ulta "en+ i1 $re%a a/ #o i, 'atri#ar1alno! ro%a*:N8@ I,u,etne $o%u%arno+ti 'o!u +e $ratiti i u ne i' &o"ini'/ o%no+no novo!o%in#i' o&ia#i'a/ !%#e u $rvo' re%u +$a%a o+o&iti (rno!or+ i o&ia# in%ivi%ualni1 &a%n#a a* Ko% Gru,ina o Novo# Go%ini/ +va i 'u i lan ue %ola,i +$ol#a no+ei !ranu o#o' e $o%#ariti vatru/ $a a% i+ re $olete/ ,a"eli toli o rava/ ova(a/ $eni(e* Ko% In!ua #e na i+ti nain/ $o+li#e %o'aina/ +va i 'u ara( i, ue nala!ao +vo#u !ranu/ a %vi#e +u o+tavl#ali ,a $ola,ni a*:N8< U Staro# Crno# Gori i ne i' '#e+ti'a =o e/ ao i na Kav a,u/ &io #e o&ia# %a +e Gre%ovno +ee onoli o &a%n#a a oli o #e 'u i1 u ui/ $a i vieH* Na i+ti nain ao i o% ne i1 av a+ i1 naro%a/ u Staro# Crno# Gori i =o i $ola"eni Gne +a'o %a +tie vatri ,ao+tale $ri%av e o% &a%n#a a/ ne!o i +a' uno+i u uu #e%an &a%n#a / &a%n#aia o#i !a e a $re% uo'/ i n#i'e %"ara $o vatri %a $oleti to vie varni(a i to' $rili o' i,!ovara "el#u %a &u%e toli o ova(a/ o,a/ +ree i &la!o+lova it%*/ oli o #e varni(aH*:N8? U Kui'a/ a% $olo"e &a%n#a / %o%a#u #o G$o ne oli o &a%n#aia i (#e$ani(a/ #er $o o&ia#u val#a +va i 'u ara( u ui %a &ar $o #e%an &a%n#a i'a%eH*:N8C Me.uti'/ u Kui'a #e ,a&il#e"en #o ar1aini#i o&ia# "en+ i1 in%ivi%ualni1 &a%n#a a* O Novo# !o%ini o#a +e Gova'o ,ove ali 8oi ili Eenski 8oi/ na&ere +e $o toli o &a%n#aia/ ,vani1 badnjarice/ oli o #e "en+ i1 u ui/ te +e uvee 'eu na o!an#/ a ,a veeru +e ,!otovi aa + ra,ni' +#e'#en#e'H*:N;8 I o&ave,no +$re'an#e ae +a ra,ni' +#e'en#e'/ ,a$ravo $an+$er'i#e/ u ovo' "en+ o' o&re%u ta o.e u a,u#e na $rvo&itno i veo'a %ale o $ori#e lo o&ia#a i, a!rarno2'atri#ar1alne ulture +a "en+ o' 'oti o' ,e'l#ora%n#o'* A to &i $otvr.ivao i o&ia# %a na =a%n#e vee u Kui'a %o'ai(a G vo(a#ui ao vo a $re% o+tali' u uani'a uini $o o#i o&rt o o o!n#a/ ra%i na$ret a u :a'ili#iH*:N;; Ka o #e ,a&il#e"io Vu Kara%"i/ u Crno# Gori #e na =a%n#e vee %o'ai(a o&re%no $ro+i$ala +la'u*:N;5 Moin+ i i+tie i,vanre%nu $o%u%arno+t #e%no! o+etin+ o! 'ita +a (rno!or+ o' tra%i(i#o'* )o o+etin+ o' 'itu/ #e%no' !o%in#e %ue '#e+ni1 vraa i aro&n#a a #au $re'a !rani(i Ka&ar%i#e i vo%e te i &o# +a %u1ovi'a i &o"an+tvi'a Ka&ar%ina(a* )o (rno!or+ o' 'itu/ o#i #e ,a&il#e"io Rovin+ i/ veli a vo#+ a %u1ova $re%a a ,a$oin#e &o# +a +lino' vo#+ o' i, $re o'or+ i1 ,e'al#a/ %a &i +vo#o# %o'ovini o&e,&i#e%ila $lo%no+t i o&il#e*:N;N

Sve nave%ene i ta o ti$ine av a+ o2(rno!or+ e $o%u%arno+ti ne+u'n#ivo ot riva#u +taru &al an+ u tra%i(i#u i u#e%no u a,u#u na $ri'arne &al an+ o2 +loven+ e etni e i ulturne ve,e* Ra,'atra#ui etni e o%no+e i,'e.u Ilira i $rvi1 +loven+ i1 %o+el#eni a/ ar1eolo! Alo#, =ena( o$rav%ano ,a l#uu#e %a #e/ &e, i a ve +u'n#e/ 'e.u n#i'a 'oralo %oi %o i,v#e+no! 'i#ean#a/ #er ni#e +lua#no $o o$avan#e +loven+ i1 'rtva(a u ilir+ e tu'ule i na+tan#ivan#e ilir+ i1 !ra%ina*:N;7 U o&la+ti (rno!or+ i1 $le'ena Er%el#anovi #e utvr%io i,v#e+tan ontinuitet +a1ran#ivan#a i u a,ao %a +e na vie '#e+ta G#a+no vi%i ne i &li"i o%no+H i,'e.u ovi1 tu'ula i +tari1 !ro&al#a i (r vina*:N;6 )ri to'e 'ora'o i'ati u vi%u %a +u +e ovi rani $ro(e+i etni o! +a"ivl#avan#a nu"no 'orali o%vi#ati u ro%ov+ i' o%no+i'a/ $a +u +e u ro%ov+ o !ro&l#e Dtu'ulE +a1ran#ivali i u%a#o' ili "eni%&o' D%o'a,etiE a%o$tirani lanovi ro%a* Er%el#anovi #e u (rno!or+ i' $le'eni'a utvr%io %a +e ,a#e%ni o +a1ran#ivan#e $o ro%ovi'a #o +vu%a %r"i D+va i ro% i'a $o #e%an ra# ili %io !ro&l#aE i %a #e +a1ran#ivan#e $o &rat+tvi'a Gu rani#e vre'e &io o$ti o&ia#H*:N;@ Ovi $ro(e+i etni o! 'i#ean#a i a+i'ila(i#e +tari#e! +tanovnitva &al an+ o! i +loven+ o! +tanovnitva o+tavili +u vi%no! tra!a u #e,i u &al an+ i1 Slovena* Lin!vi+ti +u %avno utvr%ili $rein%oevro$+ i etni i i #e,i i +u$+trat/ o#i +e ne a%a $rote,ao o% Kav a,a %o =al ana i )irine#a/ i o#i #e o+tavio ,natni1 tra!ova u &al an+ o# to$oni'i#i/ ,ati' u tra o'/ ilir+ o' i al&an+ o' #e,i u*:N;< O% 'an#e vie $oro'an#eno! tra o2ilir+ o! +tanovnitva ne e +$e(i:ine #e,i e o+o&ine $ri'ili +u i #e,i(i &al an+ i1 Slovena* Aa o +e u ti'o o2o$+ o' !ovoru i u 'a e%on+ o' #e,i u/ ao o$ta o+o&ina n#i1ova/ i+tiu $o+t$o,itivni lan/ !u&ita in:initiva i ne i1 $a%e"a/ a ova $o+l#e%n#a $o#ava %#eli'ino +e #avl#a i u ,et+ i' !ovori'a*:N;? 4naa#ne uti(a#e +u$+trata Dali&or =ro,ovi #e utvr%io u ra,vit u +vi1 +re%in#i1 1rvat+ o2+r$+ i1 %i#ale ata* Ka o i+tie =ro,ovi/ Go'#er +laven+ i1 i ne+laven+ i1 (rta u !ra'ati o' +u+tavu +re%in#i1 1rvat+ o2+r$+ i1 %i#ale ata +a+vi' #e neti$ian u +laven+ o' +vi#etu: ne+laven+ i #e u%io veo'a vi+o / !otovo +av #e vrlo +tar/ i,u,etno #e %o&ro a$+or&iran i 1ar'onino #e ra+$ore.en na +ve %i#elove +tru tureH* =ro,ovi #e %al#e on+tatovao i+to ta o ,naa#nu in#eni(u %a Gne+laven+ i ara ter $ri'a#u one +:ere #e,ine +tru ture u o#i'a #e +laven+ i ti$ o+o&ito +$e(i:ianH/ to #a+no u a,u#e %a +e ra%i o uti(a#u $re+loven+ o! +u$+trata*:N;C A ,a $rouavan#e ovi1 $rvo&itni1 etni i1 o%no+a $rvora,re%ni ,naa# i'a i in#eni(a %a +e +a ova vi' ra+$ore%o' i +a ova vo' +tru turo' ne+loven+ i1 #e,i i1 o+o&ina u +re%in#i' !ovori'a/ $o%u%ara ra+$ore% (i#eli1 +i+te'a +va%&eni1 o&ia#a o#i +vo#i' o&li o' i +vo#o' +utino'/ na i+ti nain ao i #e,i e (rte/ o%+tu$a#u o% +loven+ o! ti$a* I na i+ti nain a o #e to =ro,ovi utvr%io ,a Gne+laven+ i u%ioH u +re%in#i' 1rvat+ o2 +r$+ i' %i#ale ti'a/ 'o"e +e rei %a +u i &al an+ i/ $re+loven+ i ele'enti u +va%&eni' o&ia#i'a/ o+o&ito u ontinentalno# %inar+ o# o&la+ti/ ne +a'o veo'a &ro#ni i veo'a +tari/ ve i +a+vi' 1ar'onino ut ani u +i+te'e +va%&eni1 o&ia#a ove o&la+ti* A o% $re+u%no! #e ,naa#a %a ovi +va%&eni o&ia#i u (#elini/ i o+o&ito oni o#i +e #avl#a#u ao reli ti/ veo'a %o+l#e%no o%ra"ava#u ro%ov+ e o%no+e i +tru ture u o#i'a +e i vrila +loven+ a a+i'ila(i#a +tari#e! &al an+ o! +tanovnitva*:N58

Ai' $ute'/ #o u rano' +re%n#e' vi#e u/ o&ra,ovana #e etni a o+nova (rno!or+ o! naro%a #u"no+loven+ e !rane/ +a n#e!ovi' +tari' +loven+ i' i $re+loven+ i' na+li#e.e'/ o#e +e ra,vilo u $ro(e+i'a etni o! $ro"i'an#a* Sto!a #e +a+vi' neu'#e+no i ne%i#ale ti i $o+tavl#eno $itan#e/ i na ne i' nauni'' + u$ovi'a/ %a li +u Crno!or(i Sloveni ili neto %ru!o/ ao to &i nenauno &ilo i $itan#e %a li +u/ na $ri'#er/ Jran(u,i Ro'ani ili Gali/ o%no+no %a li +u Ru+i Sloveni ili S iti o#i +u i'ali ,natno! u%#ela u etni o# o+novi ru+ o! naro%a* Crno!or+ i naro% #e +loven+ i naro%/ o#i +e ra,vio $ute' $ro"i'an#a +a &al an+ i' +tarin(i'a u $ro(e+i'a +loven+ e a+i'ila(i#e* U +lini' $ro(e+i'a :or'irani +u +vi +avre'eni naro%i Evro$e/:N5; i o+o&ito +loven+ i &al an+ i naro%i*:N55 VWXYZ[\]^ _^` %ncategorized a VbcYZdc\ e^f\]cYg Ju+note .osted on h\WgiYg 0B, 9800 bT lberto Jortis ; Gla+ SAN 9CVI/ =eo!ra% ;C58* 5 J* Er%el#anovi/ %eke crte u 9ormiranju plemena kod dinarski! 2rba/ Gla+ni Geo!ra:+ o! %rutva/ =eo!ra% ;C58/ V* N I+ti/ 2tari 2rbi 1eani i nji!ov govor/ =eliev 4&orni / =eo!ra% ;CN<* 7 J* Cvi#i/ 8alkansko 6oluostrvo/ =eo!ra% ;CN;/ II/ N; i %*/ @;* 6 J* Er%el#anovi/ 6ostanak plemena 6ipera/ SE4 9VII/ N;;2N;5* @ M* 3u:llaY/ 2rbi i Arbanasi, =eo!ra% ;C56/ <@/ ;8C* < L#* -au$t'ann/ 3onstantin 6or9irogenit o porijeklu stanovnitva dubrova5kog zalea, Reetarov ,&orni / Du&rovni ;CN;/ 5;255* ? N* %*/ 55* C N* Ra%o#i/ 3ako su nazivali 2rbe i Arvate vizantijski istoriciM, Gla+ni S o$+ o! nauno! %rutva/ S o$l#e ;C5@/ II/ 5 i %* ;8 L#* -au$t'ann/ n* %*/ 5525N* )o n#e!ovo# o(#eni/ ovo &i +e $o%u%aralo i +a a,ivan#e' $o$a Du l#anina o#i/ $iui ne!%#e i,'e.u ;;@8* i ;;?8* !o%ine/ ,ove GGorn#u Dal'a(i#u o% Duvna %o Draa DCrveno'E Arvatskom* ;; R* Nova ovi/ )dakle su 2rbi doli na 8alkansko poluostrvo/ =eo!ra% ;C<</ 5C?* ;5 J* 3ii/ 0etopis 6opa Dukljanina/ =eo!ra%24a!re& ;C5?/ ;<82;<5* ;N )* S o / /timologijski rje5nik !rvatskoga ili srpskoga jezika, (/ 5<@* U %al#e' navo.en#u: /R* ;7 K* Jiree / (storija 2rba/ =eo!ra% ;C5N/ III/ 7* ;6 J* Kovaevi/ (storija Crne .ore/ Aito!ra% ;C@C/ I/ 5C?* Kovaevi ta o.e i,vorno navo%i a,ivan#e vi,anti#+ i1 $i+a(a* ;@ N* %*/ ;CC* ;< N* %*/ N88* ;? J* 3ii/ n* %*/ ;<8* ;C J* Kovaevi/ n* %*/ N88* 58 N* %*/ N88* 5; K* Jiree / (storija 2rba/ =eo!ra% ;C5N/ III/ 7* 55 J* Kovaevi/ n* %*/ 5CC* 5N N* %*/ 5CC* 57 I* Crni/ 6opa Dukljanina 0jetopis/ Kral#evi(a ;?<7/ ;<* J* 3ii/ n* %*/ N862

N8@* J* Kovaevi/ n* %*/ N;7* 56 I* Crni/ n* %*/ ;72;6* 5@ J* 3ii/ n* %*/ ;;?* 5< K* Jiree / n* %*/ III/ 5* 5? J* Kovaevi/ n* %*/ 5C?/ 5CC/ N85* 5C J* Er%el#anovi/ 3u5i/ SE4 VIII/ 5@N25@7* O to'e #e vie $i+ao -* =ari/ (storija arbanakog jezika/ Sara#evo ;C6C/ 7727C* N8 M* 3u::laY/ n* %*/ ;8C* N; N* %*/ ;8C/ ;;;* 4a a av+ e ele'ente $o,iva +e na -* =aria/ Ar1iv ,a ar&ana u +tarinu/ I/ 586* N5 K* Jiree / (storija/ =eo!ra% ;C55/ I/ ?N* NN R* Kovi#ani/ 6omeni crnogorski! plemena u kotorskim spomenicima <N(* B N*( vijek>/ I/ Cetin#e ;C@N/ 5N?25NC* N7 N* %*/ 5NC* N6 N* %*/ 5NC* N@ N* %*/ 5NC* N< N* %*/ ;??* N? N* %*/ ;??2;?C* NC N* %*/ ;?C2;C8/ i ta'o nave%ena literatura* 78 J* Vu ovi/ )gledi tuma5enja nai! toponimski! naziva/ Go%* ANU/ Sara#evo ;C<?/ 9VII/ ;@?* 7; )* S o / Oeka knjiga o vlakom pravu/ G4M/ Sara#evo ;C;?/ N8<2N8C* 75 N* %*/ N8C* 7N 3* Kulii/ 'ragovi ar!ai5ne rodovske organizacije i pitanje balkanskoD slovenske simbioze/ =eo!ra% ;C@N/ ?72C7* I+ti/ 8alkanski supstrat u dinarskoj rodovskoj organizaciji/ Go%in#a ANU/ Sara#evo ;C<@/ 9III/ N@;2N@6* 77 K* Jiree / *lasi i avrovlasi u dubrova5kim spomenicima* 4&orni K* Jiree a/ =eo!ra% ;C6C/ I/ ;C?2;CC* 76 =* -ra&a / ) !ercegova5kim vlakim katunima/ G4M/ Sara#evo ;C6@* K* Jiree / (storija 2rba/ =eo!ra% ;C5N/ III/ 78* 7@ )* S o / (z rumunske literature o balkanskim *lasima/ Gla+ni S o$+ o! nauno! %rutva/ S o$l#e ;C5?/ III/ 5C7* 7< )* S o / Oeka knjiga o vlakom pravu/ G4M/ Sara#evo ;C;?/ N86 i na$* 5* 7? J* Er%el#anovi/ 2tara Crna .ora/ SE4 999I9/ C72C6* 7C )* S o / /R/ II/ @7* N* Jo l/ (ndogermanisc!e Jorsc!ungen 999III* 68 I* A#eti/ 6rilog prou5avanju davnanji! arbanaskoDjunoslovenski! jezi5ki! odnosa/ Go%in#a ANU/ Sara#evo ;C<N/ 9I/ 58<258?* U$or* I* )o$ovi/ Radovi/ Nauno %rutvo =i-/ Sara#evo ;C67/ II/ <62?;* 6; J* Er%el#anovi/ SE4 999I9/ C<* 65 3* Kulii/ Ar!ai5no bratstvo u Crnoj .ori i Aercegovini/ G4M/ Sara#evo ;C6</ ;<;2;<5* I+ti/ ) potrebi dijalekti5kog prou5avanja naeg dinarskog rodovskog drutva/ )ra +a/ Aito!ra% ;C<?/ &r* @/ 7527<* 6N R* Kovi#ani/ n* %*/ I/ ;?C* 6omeni crnogorski! plemena/ II/ Aito!ra% ;C<7/ +tr* @8* 67 N* %*/ II/ 58C* 66 N* %*/ I/ @<* 6@ N* %*/ II/ ;65* 6< J* Er%el#anovi/ 6ostanak plemena 6ipera/ SE4 9VII/ N;;2N;5* 6? R* Kovi#ani/ n* %*/ I/ ;??2;?C* 6C )* S o / (z rumunske literature o balkanskim *lasima/ 5C?*

@8 3* Kulii/ (z 6utopisa Alberta Jortisa/ G4M/ Sara#evo ;C6?/ <</ ?N* @; N* %*/ ?5* @5 )* S o / n* %*/ ;C?* K* Jiree / (st" 2rba/ =eo!ra% ;C5N/ III/ 7;* @N GMorla(i/ ao to +vat o ,na/ !ovore +laven+ i' #e,i o'H* I* Lovri/ 8iljeke o 6utu po Dalmaciji opata A" Jortisa/ 4a!re& ;C7?/ @5/ @N* Ori!inal na itali#an+ o' #e,i u o&#avl#en #e u Vene(i#i ;<<@* !o%ine* @7 K* Jiree / n* %*/ III/ 7;* )* S o / n* %*/ 5C7* @6 3* Kulii/ %ekoliki tragovi balkanskog supstrata u etnogenezi stanovnitva Crne .ore i Aercegovine/ G4M/ Sara#evo ;C<C* @@ )* Ivi/ Dijalektologija/ Novi Sa% ;C6@/ ;6<* @< -* 3a&anovi/ 8osanski paaluk/ Nauno %rutvo =i-/ Sara#evo ;C6C/ 9/ $a++i'* @? N* %*/ ;65/ ;6</ ;6C* @C N* Jili$ovi/ *lasi i uspostava timarskog sistema u Aercegovini/ Go%* ANU =i-/ Sara#evo ;C<7/ 9II/ ;N5* <8 N* %*/ ;N5* <; S* Nova ovi/ 2elo/ =eo!ra% ;C7N/ ;@N2;<@* 3* Kulii/ ) postanku slovenske zadruge/ =ilten In+tituta ,a $rouavan#e :ol lora/ Sara#evo ;C66/ III/ 7N266* M* S* Jili$ovi/ 2truktura i organizacija srednjovjekovnog katuna/ Si'$o,i#u' o +re%n#ov#e ovno' atunu/ Nauno %rutvo =i-/ $o+e&na i,%an#a/ Sara#evo ;C@N/ II/ @62@C* 3* Kulii/ 'ragovi ar!ai5ne rodovske organizacije/ ;@25;* I+ti* ) potrebi dijalekti5nog prou5avanja naeg dinarskog rodov" drutva/ 7@ %o 7C* <5 A* R* Kor.evi/ %a narodni ivot/ =eo!ra% ;CN8/ II/ ;2;C* <N N* Jili$ovi/ n* %*/ ;N5* <7 N* %*/ ;N6* <6 N* %*/ ;N?2;NC* <@ N* %*/ ;76* << N* %*/ ;7@* <? N* %*/ ;7?* <C N* %*/ ;7?2;7C* ?8 N* %*/ ;6@* ?; N* %*/ ;6?* ?5 N* %*/ ;6?2;6C* ?N N* %*/ ;@;* ?7 N* %*/ ;@;* ?6 3* Kulii/ 'ragovi ar!ai5ne rodovske organizacije* I+ti/ 8alkanski supstrat u dinarskoj rodovskoj organizaciji* ?@ =* Kur.ev/ (z istorije Crne .ore, brdski! i malisorski! plemena/ Ra%ovi/ Nauno %rutvo =i-/ Sara#evo ;C67/ II/ ;<N* ?< N* %*/ ;<72;<6* ?? N* %*/ ;<62;<?* J* Er%el#anovi/ SE4 9VII/ NN;* )* S o / /R/ I/ 7N7/ drezgaB 577/ bucsan" ?C =* Kur.ev/ n* %*/ ;C? i na$* ;<;* C8 J* Er%el#anovi/ SE4 9VII/ N5<2N5C* C; )* S o / /R/ III/ ;6N/ rogadija* C5 3* Kulii/ %ekoliki tragovi balkanskog supstrata u etnogenezi stanovnitva Crne .ore i Aercegovine/ G4M/ ;C<C* CN =* Kur.ev/ n* %*/ ;CC2588* C7 I+to ta o ot$a%a i te,a %a #e u %ru!o# $olovini 9V vi#e a #e%an tala+ atun+ e or!ani,a(i#e $re$lavio %ota%an#u +eo+ u or!ani,a(i#u/ %a +u atuni

Gi+e li +eo+ u or!ani,a(i#uH D=* Kur.ev/ n* %*/ ;?N2;C5/ 588258<E/ i %a +u +e (rno!or+ a $le'ena ra,vila Gteritori#ali,a(i#o' atuna i +ta$an#e' atuna i +ela u "u$iH DV* Mu&ranovi/ 6ostanak plemena 3u5a/ 4&orni Jilo,o: +o! :a ulteta/ =eo!ra% ;C@N/ VII2I/ N;6 i %*E* Ni a%a i nii' ni#e o&#an#eno a o #e te lo to navo%no +ta$an#e atuna i +ela* U$ore%i 'o# ra% GO $otre&i %i#ale ti o! $rouavan#a nae! %inar+ o! ro%ov+ o! %rutvaH/ )ra +a/ Aito!ra% ;C<?/ &r* @* C6 J* Er%el#anovi/ %eke crte u 9ormiranju plemena kod dinarski! 2rba/ <N* C@ N* %*/ @C* Kui/ SE4 VIII/ 55<* GRe 3omunO &e, +u'n#e na+le.e o% ne!%an#i1 $a+tira vla i1H/ )* S o / ER/ II/ ;N@/ komun" C< G* Valentini/ la 9amiglia nel diritto tradizionale albanese, Annali lateranensi/ I9/ ;C76/ +tr* ;;52;;N* M* Div ovi/ 0atinskoD!rvatski rje5nik/ 4a!re& ;C88/ curia* C? K* Jiree / (storija 2rba/ =eo!ra% ;C55/ I/ ;N* CC J* Er%el#anovi/ SE4 9VII/ 5?<B SE4 999I9/ ;58* S* Dui/ SE4 9LVIII/ 5N<* ;88 )* S o / ER/ I/ 6872686* ;8; J* Er%el#anovi/ 2tara Crna .ora/ SE4 999I9/ ;58* ;85 )* S o / ER/ II/ @N/ katrida* ;8N I* )o$ovi/ %eki gentilni i njima srodni termini kod Crnogoraca i Arbanasa/ Ra%ovi/ Nauno %rutvo =i-/ Sara#evo ;C67/ II* ;87 )* S o / ER/ III/ 6@C* ;86 J* Er%el#anovi/ %eke crte/ <7* ;8@ N* %*/ <7* ;8< S$o'eni SAN/ IV* ;8? )* S o / ER/ II/ @;</ pastrva* ;8C J* Er%el#anovi/ %eke crte/ <7* ;;8 I+ti/ SE4 999I9/ 585* ;;; N* %*/ ;C;* ;;5 J* Er%el#anovi/ %eke crte/ <7* ;;N )* S o / (z rumunske literature o balkanskim *lasima/ N8;* ;;7 M* Mil#anov/ 2abrana djela/ Aito!ra% ;C@</ n#* 5/ ?8* ;;6 J* Er%el#anovi/ %eke crte/ <7* ;;@ )* 3o&a#i/ 8jelopavlii i 6jeivci/ SE4 99VII/ 57@257<* ;;< J* Er%el#anovi/ %eke crte/ <7* ;;? )* 3o&a#i/ n* %*/ 587* ;;C R* V* Veovi/ 6leme *asojevii/ Sara#evo ;CN6/ ;88 i na$* I* ;58 J* Er%el#anovi/ 8ratonoii/ SE4 9II/ 7C7* ;5; V* =o!ii/ 1bornik/ NN<* A* Jovievi/ alisija/ SE4 99VII/ ?8* S* I+l#a'i/ 2emejnaja ob5ina Albancev/ Sov* Etno!ra:i#a/ Mo+ va ;C65/ ;56* 3* Kulii/ ) postanku slovenske zadruge* G* Valentini/ 0a 9amiglia nel diritto tradizionale albanese/ ;77* ;55 J* Er%el#anovi/ 6ostanak plemena 6ipera/ SE4 9VII/ N572N5@* I+ti/ 3u5i/ SE4 VIII/ ;7@* ;5N J* Er%el#anovi/ 8ratonoii/ SE4 9II/ 7C7* ;57 N* %*/ 7@;* ;56 =* Lalevi I I* )roti/ *asojevii/ SE4 V/ 6N@* ;5@ R* V* Veovi/ n* %*/ ;88 i na$* I* ;5< A* Lu&uri/ Drobnjaci/ =eo!ra% ;CN8/ 5;<25;?* ;5? =* Malinov+ i/ 2esso e repressione sessuale tra i selvaggi/ Aorino ;C68/ ;5?* ;5C C* LZvi Strau++/ 0es structures PlPmentaires de la parentP/ )ari+ ;C7C/ N8;* ;N8 N* %*/ 6?626?@* -ero%ot/ (storija/ IV/ 6/ ;8/ Su&oti(a ;C@@*

;N; C* LZvi Strau++/ n* %*/ 6?@* ;N5 E* Ga+$arini/ (l matriarcato slavo/ Jiren,e ;C<N* ;NN 3* Kulii/ 'ragovi ar!ai5ne rodovske organizacije/ =eo!ra% ;C@N* I+ti/ 'ragovi ar!ai5ne porodice u svadbenim obi5ajima Crne .ore i 8oke 3otorske/ G4M/ Sara#evo ;C6@* I+ti/ atrilokalni brak i materinska 9ilijacija u narodnim obi5ajima 8osne, Aercegovine i Dalmacije/ G4M/ Sara#evo ;C6?* i ;C6C* ;N7 E* Ga+$arini/ n* %*/ N552N5N* ;N6 C* LZvi Strau++/ n* %*/ 6?@* ;N@ J* Er%el#anovi/ 3u5i/ SE4 VIII/ ;N8/ ;N7/ ;7C/ ;C@/ 586258@* I+ti/ 6ostanak plemena 6ipera/ SE4 9VII/ 7<6* 3* Kulii/ Ar!ai5no bratstvo u Crnoj .ori i Aercegovini/ G4M/ Sara#evo/ ;C6</ ;@N2;@<* ;N< J* Er%el#anovi/ SE4 VIII/ ;N8/ ;N7/ ;7C* ;N? N* %*/ N5N* ;NC J* Er%el#anovi/ SE4 9VII/ 78N* ;78 N* %*/ 785* ;7; 3* Kulii/ 'ragovi ar!ai5ne rodovske organizacije i pitanje balkanskoD slovenske simbioze* ;75 D* =ro,ovi/ Doseljenje 2lavena i nji!ovi dodiri sa starosjediocima u svjetlu lingvistike/ )o+e&na i,%an#a ANU =i-/ Sara#evo ;C@C/ 9II/ ;N@* ;7N 3* Kulii/ n* %*/ $o+e&no +tr* ?72C7* I+ti/ 8alkanski supstrat u dinarskoj rodovskoj organizaciji/ Go%in#a ANU/ Sara#evo/ 9III* ;77 J* Er%el#anovi/ %eke crte u 9ormiranju plemena/ <<2<?* ;76 J* Cvi#i/ 8alkansko 6oluostrvo/ =eo!ra% ;CN;/ II/ 65* ;7@ N* %*/ 6N* ;7< N* %*/ 65* ;7? J* Er%el#anovi/ n* %*/ @C* ;7C N* %*/ <C* ;68 N* %*/ <5/ <C* ;6; )* Ivi/ Dijalektologija/ Novi Sa% ;C6@/ ;75* ;65 R* =o ovi/ )dabrani 5lanci i rasprave/ Aito!ra% ;C<?/ 5N2N;/ $o+e&no 5C* ;6N =* Kur.ev/ Radovi %au5nog drutva 8iA/ Sara#evo ;C67/ II/ 586* ;67 I* =o"i/ (storija Crne .ore/ Aito!ra% ;C<8/ II/ t* 5/ N68* ;66 )* Ivi/ 2rpski narod i njegov jezik/ =eo!ra% ;C<;/ @@* ;6@ J* Er%el#anovi/ 2tara Crna .ora/ SE4 999I9/ 7?7* ;6< N* %*/ <7?* ;6? N* %*/ <;@* ;6C N* %*/ N5;* ;@8 N* %*/ 5C;* ;@; N* %*/ N8;* ;@5 N* %*/ N;;* ;@N N* %*/ 55@* ;@7 N* %*/ N5<* ;@6 N* %*/ 67@* ;@@ A* Jovievi/ 1eta i 0jekopolje/ SE4 999I9/ 688* ;@< N* %*/ 688* ;@? N* %*/ 688* ;@C N* %*/ 685* ;<8 N* %*/ 68;* ;<; N* %*/ 687* ;<5 N* %*/ 687*

;<N )* 3o&a#i/ 8jelopavlii i 6jeivci/ SE4 99VII/ 587* ;<7 N* %*/ 5@@* ;<6 N* %*/ 5<8* ;<@ N* %*/ 5<8* ;<< J* Er%el#anovi/ 3u5i/ SE4 VIII/ 5<?25<C* )* Rovin+ i/ Oernogorja/ San t$eter&ur! ;?C</ II/ %io 5/ N88* ;<? )* 3o&a#i/ n* %*/ 5<8* ;<C N* %*/ 587* ;?8 N* %*/ 5<8* ;?; N* %*/ 5<825<;* ;?5 R* =o ovi/ n* %*/ 56* ;?N )* 3o&a#i/ n* %*/ N8;* ;?7 N* %*/ N8?* ;?6 N* %*/ N8?* ;?@ N* %*/ N8?* ;?< N* %*/ N8C* ;?? N* %*/ N;N* ;?C N* %*/ N;N* ;C8 N* %*/ N;6* ;C; N* %*/ N;<* ;C5 N* %*/ NNN* ;CN R* =o ovi/ n* %*/ 5?25C* ;C7 )* 3o&a#i/ n* %*/ N58* ;C6 )* S o / ER/ II/ @?7/ $lia* ;C@ )* 3o&a#i/ n* %*/ N88* ;C< 3* Kulii/ %ekoliki tragovi balkanskog supstrata u etnogenezi stanovnitva Crne .ore i Aercegovine* ;C? )* 3o&a#i/ n* %*/ N85* ;CC R* =o ovi/ n* %*/ 56* 588 3* Kulii/ n* %* 58; )* S o / ER/ I/ @C</ Avilip* 585 J* Er%el#anovi/ 6ostanak plemena 6ipera/ SE4 9VII/ 7;</ 7N@2776* K* Jiree / (storija 2rba/=eo!ra% ;C5N/ III/ 6C/ na$* @* 58N J* Er%el#anovi/ n* %*/ 7;? i %*/ 777* I+ti/ 8ratonoii/ SE4 9II/ 7?;27?N* 587 )* 3o&a#i/ n* %*/ 585258N* 586 3* Kulii/ %ekoliki tragovi balkanskog supstrata* 58@ )* 3o&a#i/ n* %*/ 58N* 58< J* Er%el#anovi/ SE4 9VII/ 7;?* 58? N* %*/ 7@8* 58C N* %*/ 76C27@8* 5;8 N* %*/ 7@6* 5;; N* %*/ 7@6* 5;5 N* %*/ 7<N* 5;N R* =o ovi/ n* %*/ 56/ 5C* 5;7 J* Er%el#anovi/ n* %*/ 7@N* 5;6 N* %*/ 7<6* 5;@ N* %*/ 7<@* 5;< N* %*/ 76C* 5;? N* %*/ 76?/ 7<;* 5;C J* Er%el#anovi/ 3u5i/ SE4 VIII/ 58N2587*

558 N* %*/ 586* 55; N* %*/ 586* 555 N* %*/ 586* 55N N* %*/ 586258@* 557 N* %*/ 58@* 556 N* %*/ ;5C2;N8* 55@ N* %*/ ;N8* 55< N* %*/ ;7C* 55? N* %*/ ;N7/ ;77/ ;76* 55C N* %*/ ;78* 5N8 N* %*/ 5@725@6* 5N; N* %*/ ;@8* 5N5 N* %*/ ;@;* 5NN R* =o ovi/ n* %*/ 5625C* 5N7 J* Er%el#anovi/ SE4 VIII/ 5<N25<C* S* Dui/ Eivot i obi5aji plemena 3u5a/ SE4 9LVIII/ a u vie 'o#i1 ra%ova i,vrio +a' anali,u ne i1 %rutveni1 i ne i1 v#er+ i1 o&ia#a i, $le'ena Kua i i, %ru!i1 ra#eva Crne Gore* 5N6 J* Er%el#anovi/ n* %*/ ;@<* 5N@ J* Er%el#anovi/ 8ratonoii/ SE4 9II/ 65@* 5N< N* %*/ 7?<27??* 5N? )* S o / ER/ I/ 588* 5NC J* Er%el#anovi/ n* %*/ 7C8* 578 N* %*/ 7@N/ 7?<* L#u&i/ 0istine N/ @?* 57; =* Kur.ev/ Radovi %au5nog drutva 8iA/ Sara#evo ;C67/ II/ ;?< i na$* CN* 575 J* Er%el#anovi/ 8ratonoii/ SE4 9II/ 76<* 57N N* %*/ 765/ 76?/ 76C* 577 N* %*/ 7C;/ 68<268?* 576 R* V* Veovi/ 6leme *asojevii/ Sara#evo ;CN6/ ;;6* 57@ N* %*/ ;;62;;@/ ;NC/ ;@N/ ;@?* 57< )* S o / ER/ I/ ;;<* 57? N* %*/ II/ ;5C* 57C J* Cvi#i/ 8alkansko 6oluostrvo/ =eo!ra% ;CN;/ II/ 6N* 568 R* V* Veovi/ n* %*/ ;88* 56; N* %*/ ;8;* 565 N* %*/ 5NN* 56N N* %*/ 5N7/ 5N</ 5NC/ 578* 567 N* %*/ 5N6/ 5N<* 566 N* %*/ 575* 56@ )* S o / ER/ III/ 5;<* 56< M* Div ovi/ 0atinskoD!rvatski rje5nik/ saeculum* 56? )* S o / ER/ I/ @6?* 56C R* V* Veovi/ n* %*/ ;672;66* 5@8 O% +taro! $lurala 2rblje nain#en #e analo!i#o' +in!ular 2rbalj, 2rbljak* )* S o / ER/ III/ ;;6* 5@; J* De%i#er/ Aercegovina/ SE4 9II/ ;<7* 5@5 R* V* Veovi/ n* %*/ 57@256N* 5@N N* %*/ 576* 5@7 M* Lutova(/ 6leme, splemenjavanje i rasplemenjavanje u .ornjem 6olimlju i nekim drugim oblastima 2tare Rake/ 5* I+ti/ 2rbljaci u .ornjem 6olimlju/ GEM/ =eo!ra% ;CN6/ ?2;6*

5@6 K* Jiree / (storija 2rba/ =eo!ra% ;C55/ I/ CCB III/ 67* Va+oeui(1i/ [ui +tant a$u% Me%onu'* 5@@ 3* Kulii/ %ekoliki tragovi balkanskog supstrata u etnogenezi stanovnitva Crne .ore i Aercegovine* 5@< V* St* Kara%"i/ 2rpski rje5nik/ $X+* 5@? I* )o$ovi/ n* %*/ @;2@5* 5@C M* Div ovi/ n* %*/ passus* 5<8 )* S o / ER/ II/ @;82@;;* 5<; )* Ivi/ Dijalektologija/ ;6<* 5<5 I* )o$ovi/ n* %*/ 6? i %* 5<N )* S o / (z rumunske literature o balkanskim *lasima/ N87* 5<7 3* Kulii/ n* %* 5<6 )* 3o&a#i/ n* %*/ N58* 5<@ )* S o / ER/ II/ $lia* 5<< J* Er%el#anovi/ SE4 VIII/ C@* )* 3o&a#i/ n* %*/ N58* 5<? )* S o / ER/ II/ ;7<2;7?/ o$ilB 78<278?/ 'er!in* Ci$$u+ I na%!ro&ni le+ani a'en* M* Div ovi/ n* %*/ (i$$u+* 5<C )* 3o&a#i/ n* %*/ 58N* 5?8 M* Garaanin/ (storija Crne .ore/ I/ ;N@2;NC* 5?; K* Jiree / (storija 2rba/ ;C55/ I/ ?N* 5?5 N* %*/ III/ 78* 5?N )* S o / (z rumunske literature o balkanskim *lasima/ 5C7* 5?7 I* )o$ovi/ n* %* 5?6 I* A#eti/ 6rilog prou5avanju davnanji! arbanaskoDjunoslovenski! jezi5ki! odnosa/ Go%in#a ANU =i-/ Sara#evo ;C<N/ 9I/ 58N25;6* 5?@ 3* Kulii/ %eke kavkaskoDbalkanske kulturne podudarnosti/ Go%in#a IV ANU =i-/ Sara#evo ;C@@/ IV/ ;;<2;76/ $o+e&no ;7N* 5?< M* R* Sauter/ 0es races de l?/urope/ )ari+ ;C65/ 5N825N;* R* =ia+utti/ Razze e popoli della terra/ Aorino ;C6C/ II/ 5C2N;* 5?? 3* Kulii/ %eke kavkaskoDbalkanske kulturne podudarnosti/ Go%in#a ANU =i- IV/ Sara#evo ;C@@* 5?C M* O* Ko+ven/ )5erki po etnogra9iji 3avkaza/ Sov* etno!ra:i#a/ Mo+ va ;C7@/ &r* 5/ ;8<2;5@* 5C8 %arodi 3avkaza/ Mo+ va ;C@8/ I/ 5N@* M* O* Ko+ven/ Avunkulat/ Sov* etno!ra:i#a/ Mo+ va ;C7?/ &r* I/ N5* M* Kovalen+ i#/ 2ovremenie obi5aji i drevni zakon/ Mo+ va ;??@/ I/ N;8* 5C; A* =Y1an/ 0a civilisation caucasienne/ )ari+ ;CN@/ ;C;2;C5* 3* Kulii/ 'ragovi ar!ai5ne porodice u svadbenim obi5ajima Crne .ore/ G4M/ Sara#evo ;C6@/ 558/ +a nave%eni' i,vori'a* 5C5 %arodi 3avkaza/ I/ NN8* S* Dui/ Eivot i obi5aji plemena 3u5a/ SE4 9LVIII/ 5;?* =* Lalevi I I* )roti/ *asojevii/ SE4 V/ 666* 5CN M* O* Ko+ven/ )5erki po etnogra9iji 3avkaza/ ;N62;75* 3* Kulii/ n* %*/ 55C2 5NN* 5C7 M* O* Ko+ven/ n* %*/ ;5<2;NN* 5C6 3* Kulii/ n* %*/ 5;725;@* 5C@ M* O* Ko+ven/ n* %*/ ;5<2;N8* 5C< 3* Kulii/ n* %*/ 5;<25;?* 5C? %arodi 3avkaza/ I/ N@C* A* =Y1an/ n* %*/ ;;N* M* O* Ko+ven/ n* %*/ ;5?* 5CC V* St* Kara%"i/ Crna .ora i 8oka 3otorska/ =eo!ra%/ ;C55/ C@* N88 J* Er%el#anovi/ SE4 VIII/ 5?825?;*

N8; S* D* Li+i(ian/ 3avkaskij sbornik (/ 5NC* N85 V* St* Kara%"i/ n* %*/ ?@2??* N8N %arodi 3avkaza/ II/ Mo+ va ;C@5/ 65<* 3avkaskij sbornik/ I/ 5N62578* N87 A* =Y1an/ n* %*/ ;;</ ;58* 3avkaskij sbornik (/ Mo+ va ;C66/ C@2C?* N86 V* M* G* Me%a ovi/ Eivot i obi5aji Crnogoraca/ Novi +a%/ ;?@8/ 6<* N8@ 3* Kulii/ %eke kavkaskoDbalkanske kulturne podudarnosti/ ;NN2;N7* N8< K* Mo+,Yn+ i/ 1naczenie etnogra9iji 3aukazu dla badan etnologiczn=c! na 8alkanac!/ Lu% Slo\ian+ i III/ Kra o\ ;CN5/ =/ ;87* N8? J* Er%el#anovi/ /tni5ko srodstvo 8okelja i Crnogoraca/ Gla+ SAN/ 9CVI/ N82N;* N8C S* Dui/ SE4 9LVIII/ 5N<* N;8 N* %*/ 5NC* N;; N* %*/ 5N<* N;5 V* St* Kara%"i/ n* %*/ ;87* N;N K* Mo+,Yn+ i/ n* %*/ ;;C* N;7 A* =ena(/ %eke karakteristi5ne pojave na zapadnom 8alkanu/ =eo!ra% ;C@7/ 6N* N;6 J* Er%el#anovi/ SE4 9VII/ 78@278?* N;@ I+ti/ Gla+ni Geo!ra:* %rutva/ =eo!ra% ;C58/ V/ <;* N;< -* =ari/ (storija arbanakog jezika/ Sara#evo ;C6C/ NN2N@* N;? J* Er%el#anovi/ $to su 2rbi, Arvati i 2lovenci/ Ju&ilarni ,&orni "ivota i ra%a S-S/ I/ =eo!ra% ;C5?/ ;?2;C* I+ti/ %ekoliko etni5ki! problema kod &uni! 2lovena/ 4&orni ra%ova $o+veen J* Cvi#iu/ =eo!ra% ;C57/ N@N2N<N* )* Ivi/ Dijalektologija/ Novi Sa% ;C6@/ ;8?/ ;;</ ;6</ ;@N* N;C D* =ro,ovi/ Doseljenje 2lavena i nji!ovi dodiri sa starosjediocima u svjetlu lingvisti5ki! istraivanja/ )o+e&na i,%an#a ANU =i-/ 9II/ Sara#evo ;C@C/ ;N@ i %* N58 3* Kulii/ 8alkanski supstrat u dinarskoj rodovskoj organizaciji/ Go%* ANU =i- 9III/ Sara#evo ;C<@/ N@;2N@6* N5; G* Devoto/ )rigini indoeuropee/ Jiren,e ;C@5* Devoto i+tie %a #e ne'o!ue utvr%iti +tati u +li u in%oevro$+ o! +vi#eta/ o#i +e +u o&l#ava +a novi' a'&i#enti'a/ &ilo u 'e%iteran+ o# o&la+ti/ &ilo u In%i#i ili a na $rein%oevro$+ o' +#everu* N55 J* Er%el#anovi/ %ekoliko etni5ki! problema kod &uni! 2lovena* I+ti/ akedonski 2rbi/ =eo!ra% ;C56* 3* Kulii/ ) nekim problemima etni5kog razvitka naeg dinarskog stanovnitva i njegovi! odnosa sa balkanskim starincima* Go%* ANU =i-/ Sara#evo ;C@</ V/ ;C;/ 5;5*

Boina pobuna
&ko5i naG orijentacija, trai =o"ina $o&una &ukobG 7raljevina Crna Gora Vri#e'e 0A0B-, prosinac Cetinje, #iki, Lo a(i#a ,anilovgrad, .odgorica I+1o% Su o&l#ene +trane

7raljevina Crna 7raljevina &rbija Gora 4a$ov#e%ni(i ,ragutin 7rsto .opovi Milutinovi Vo#ne +na!e oko 4-888+6-888 oko B-888+08-888 Gu&i(i 9A 'rtvih, nepoznat 0@ 'rtvih, @C broj ranjenih ranjena

=o"ina $o&una, organizirana uo5i pravoslavnoga =oia 0A0B- /u sije5nju 0A0A- po Gregorijansko' kalendaru2, uvod je u oruani otpor dijela Crnogoraca protiv srpske okupacije njihove do'ovine na koncu .rvog svjetskog rata i odluke nelegalne .odgori5ke skuptine o prisajedinjenju 7raljevine Crne Gore 7raljevini &rbiji%nato5 5injenici da je za'iljena na irokoj osnovi, 5o-i!na po&una nije, za crnogorske ustanike, dala o5ekivane rezultate- #o, oruani otpor &rbi'a i njihovi' pristaa'a u Crnoj Gori, potrajao je razli5iti' inteziteto' do 0A9A- godine- $ruani sukobi u Crnoj Gori, inicirani 5o-i!nom po&unom, prvi su i + u vrije'e njihova trajanja + jedini pri'jer 'asovnoga oruanoga otpora velikosrpskoj politici u 7raljevini &E&-

Sa%r"a#

0 .ovijesni kontekst 9 7o'itski pokret C Reokupacija o C-0 Izvjee o uniavanju Crkve i naroda 4 <ahtjevi i uhienja 6 7oncentriranje @ =orbe 1 Mrtvi i ranjeni B pel #ikole IA "pilog o A-0 ,oku'enti o teroru 08 &po'enica =oine pobune 00 =orci <a .ravo, Iast i &lobodu Crne Gore o 00-0 <apovjedni lanac Crnogorske kraljevske vojske u Italiji 09 %bojstva posljednjih ko'ita 0C <ani'ljivost 04 &po'enik 06 ;idi 0@ Izvori 01 ;anjske poveznice

)ovi#e+ni onte +t

Crnogorska vojska uoi 1rvog svjetskog rata .o5etko' 0A0@- 7raljevina Crna Gora, saveznica sila ntante, pred snani' naleto' zdruenih austrougarsko+nje'5kih trupa je potpisala kapitulaciju- .rijelo'ni doga*aj je, paradoksalno, bila pobjeda Crnogorske vojske za pravoslavni =oi 0A0@- na Mojkovcu, kojo' je osigurano evakuiranje )rpske vojske za lbaniju i dalje na )olunski ,ront-j0k% vrije'e ojkovake &itke, austrougarske trupe su, na junoj ?ronti, izvrile prodor u prijestolnicu Cetinje, a poto' i u .odgoricu, te nastavile o?enzivu ka &kadru- >i'e je odsje5ena odstupnica glavnini Crnogorske vojske za evakuiranje na )olunski ,ront.ogreno' grupiranju Crnogorske vojske u ti' odsudni' trenutci'a doprinio je 1etar 1ei!, pukovnik )rpske vojske, koji je i'ao dunost na5elnika Glavnoga stoera Crnogorske vojskeMonarh #ikola I- .etrovi je, s dijelo' crnogorske kraljevske vlade, uo5i kapitualcije, napustio do'ovinu i uputio se preko Italije u Jrancusku7raljevina Crna Gora je okupirana- #o, poput drugih saveznica %ntante pod okupacijo' 5iji su se 'onarsi i vlade nali u egzilu /7raljevina =elgija, 7raljevina &rbija2, tako je i crnogorski 'onarh 0ikola #. s vlado' nastavio odravati legiti'itet Kraljevine Crne Gore- .ri crnogorsko' Dvoru u egzilu su i nakon ?or'alnog kraja 1rvog svjetskog rata bili ostali delegirani inoze'ni veleposlanici-

Ko'it+ i $o ret

Radomir 3eovi!" general

)avo Raspopovi!" komitski vojvoda 7raljevina Crna Gora je, po 'e*unarodno' ratno' pravu, ostala u statusu zaraene strane- ;eliki dio crnogorskih 5asnika, te drugih uglednika, bio je po okupaciji od 0A0@- interniran u logore u ustriji i Madarskoj- Represalije su poveane kada se general Rado'ir ;eovi, crnogorski 'inistar obrane, nakon ubojstva austrijskoga 5asnika, od'etnuo u u'u- #jegov pri'jer su slijedili brojni drugi Crnogorci koji su dobili naziv + ko'iti- #ajvei broj poznatijih crnogorskih ko'ita produie oruanu borbu i nakon to je 7raljevina &rbija listopada 0A0B- reokupirala 7raljevinu Crnu Goru /ko'iti &avo Raspopovi, >odor ,ulovi, Milutin =aovi, itd-21odro&niji lanak o temi; Crnogorski komiti

Reo u$a(i#a
Crnogorske ko'itske postrojbe su po5etko' listopada 0A0B- uz 'jesti'i5ne borbe oslobodile od austrougarske vojske u povla5enju najvei dio teritorija i 'jesta Kraljevine Crne Gore- #o, na5elnik srpskog Glavnog sto-era, vojvoda <ivojin ii!, dao je nalog svoji' snaga'a, pod nazivo' Jadranske trupe, iz .ei /7osovo2 da hitno krenu k Crnoj Gori i reokupiraju je j9k&a srpski' trupa'a su u Crnu Goru pristigle i 5etni5ke ?or'acije 7oste .eanca- % Crnoj Gori je uvedena srpska vojna uprava i policijski sat jCk- ,io daleko 'alobrojnijih savezni5kih postrojbi Jrancuske, & , i Italije tako*er je raz'jeten u Crnoj Gori j4kCrnogorske ko'ite su od strane srpskih vojnih vlasti pozvane da poloe oruje#apetost je raslaj6k , jer su o5ekivanja bila da &rbi napuste Crnu Goru, te da se u nju vrati #ikola I- i da se 7raljevina Crna Gora restauira iNili, u drugoj ina5ici, nakon toga kao zasebno de?iniran entitet s kon?ederalni' statuso' povee s novo' jugoslavensko' dravo'- % studeno' 0A0B- je organizirana, ?inancirana i srpski' vojni' prisustvo' osigurana nelegiti'na .odgori5ka skuptina na kojoj je proglaeno :bezuslovno prisajedinjenje Crne Gore &rbiji:"litni crnogorski 5asnici i narodni uglednici najveeg ranga, njih nekoliko stotina pod prisego' #ikoli I- i vjerni 7raljevini Crnoj Gori, nakon 1odgorike skuptine su pristizali iz rasputenih austrougarskih logora- $ni su, skupa s najvei' broje' crnogorskih ko'ita, uz po'o eks+'inistra !ovana .la'enca, zapo5eli s pripre'a'a oruanog ustanka radi izbacivanja &rba iz Crne Gore- %o5i 5o-i!ne po&une, .la'enac u jedno' pis'u izvjeuje svoje suradnike o ciljevi'a borbe /citat izvorno2G

0aa je deviza; 3aspostava Crne Gore sa svim njenim suverenim atri&utima" pa sljedstveno tome i narodno samoopredjeljenje prema postoje!em crnogorskom /stavu i parlamentarnim principima.= /l2
j@k

I,v#ee o uni"avan#u Cr ve i naro%a

)tranica iz knjige >0ekoliko stranica iz krvavog al&uma Kara'or'evi!a>" poglavlje >a. 2loini prema pojedincima u namjeri da unize ugled crkve i dr-ave> Crnogorski 5asnici i uglednici Milisav #ikoli, poslanik i biv- potpredsjednik #&kuptine, 7rsto .opovi, ko'andir, #ikodi' !anjuevi, 'onah + nastojnik 'anastira <upa niki!ka- ;asko Marojevi, biv- ple'enski kapetan, .ero ;ukovi, ko'andir, #ovica Radovi, pri5uvni ininjerski ko'andir, #ikola 7aelan, ko'andir, ,i'itrije #ikoli, biv- sudac, ndrija ,ragutinovi, ko'andir, Radojica #ik5evi, kapetan i Maan =orozan, kapetan, podnijeli su 90- srpnja 0A98- izvjee crnogorskoj kraljevskoj vladi u egzilu o srpsko' teroru u njihovoj oblastij1k, koji obuhvaa i doga*aje uo5i =oine pobune /cit. kao u izvorniku2G
Jednog dana" decem&ra" ?@?A. u jedan sat no!u" jedna grupa sr&ijanski( o,icira" pra!ena vojnicima i jednom grupom najgore ,ukare" kojom su terorizirali estito i mirno stanovnitvo" izvrila je u 0iki!u sljede!i odvratan zloin" -ele!i tim u&iti autoritet crkve" odnosno svetitelja $ patrona crnogorskog naroda i crnogorske dr-ave. 0apravili su tri kovega" na ,ormu mrtvaki( sanduka. 0a jednom je &ilo napisano )v. 1etar" na drugom" )v. 3asilije" a na tre!em crnogorska kruna. .ve kovege su nosili kroz varo 0iki! na nain kao to se ine crkvene procesije" zatim su se zadr-ali na trgu" gdje su iskopali tri gro&a" u koja su polo-ili ova tri kovega. 1oslije ovoga odr-ali su opijelo" kao to se to ini u pravoslavnoj crkvi prilikom sa(rane. Kako je u pravoslavnoj crkvi o&iaj da se gro&ovi preliju vinom i uljem" to su" umjesto toga" sr&ijanski o,iciri prepiali javno

gro&ove. 9o su o,iciri; pjeadijski porunik Duan )taji!" pjeadijski porunik i topniki porunik 9unguz.= /l2
jBk

ijukovi!

4a1t#evi i u1ien#a

ilutin 3uini!" crnogorski general .obuna je planirana bez znanja i odobrenja 0ikole #. koji je o njoj in?or'iran naknadno,an pubune je bio planiran za 90- prosinac 0A0B- godine- 7oncentrirano je oko 4-888+ 6-888 slabo naoruanih no ratovanju vi5nih Crnogoraca- ,va dana uo5i pobune, ustanici su in?or'irali ?rancuskoga generala 1ola 3enela, no'inalno e?a svih savezni5kih trupa u Crnoj Gori koji je boravio u 7otoru, o svoji' zahtjevi'a- % osnovi isti zahtjevi su ponovljeni ?rancusko' generalu i 99- prosinca 0A0B-, kada su borbe zapo5ele, a ?or'ulirao ih je vojni vo*a 7rsto .opovi% nji'a je istaknuto kako je tzv- .odgori5ka skuptina sazvana protivno ustavni' odredba'a Kraljevine Crne Gore, to je osnovni razlog da se digne op!i pokret i ustanak u Crnoj Gori=. <atraeno jeG

1onitenje odluka tzv" 1odgorike skuptineB Restauriranje Kraljevine Crne GoreB Cvakuiranje srpski( trupa s crnogorskoga teritorijaB 1roved&a op!i( i slo&odni( iz&ora na kojima je jedino mogu!e utvrditi nain unutarnje uprave i ,ormi &udu!ega ujedinjanja.

&rpske trupe su, doznavi za planove ustanika, otpo5ele s uhienji'a- 7od .odgorice je uhien general Milutin ;u5ini, kao i oko 098 drugih crnogorskih 5asnika i uglednika-

Kon(entriran#e
&inkronizirano' operacijo' 90- prosinca 0A0B- su blokirane najvanije ko'unikacije i opkoljeni vaniji crnogorski gradoviG Cetinje, #iki, ,anilovgrad, ;irpazar, Rijeka Crnojevia, zati' 7olain /podru5je ple'ena Rovca2, te djelo'i5no i .odgorica /gradovi na Crnogorskom primorju su bili pod ne+srpsko' savezni5ko' okupacijo'2jAk

Krsto 1opovi!" zapovjednik glavnine crnogorski( postroj&i u 5o-i!noj po&uni )ektor 1odgorica$DanilovgradG % pripre'a'a 5o-i!ne po&une na ovo' sektoru u5ee su uzeliG eks+'inistar &avo ;uleti, 5asnici ndrija Rai5evi, .ero ;ukovi, =oina =aovi, Marko uovi, =lao ;ukainovi, >o'a Grujovi, .anto &avovi, Radovan &avovi, .ero ;ukovie', .etar &avovi, &tevan Radovi, =lao Markovi, itd- %nato5 uhienju generala ;u5inia /zaduen za ovaj sektor2, te uhienja desetine njegovih najbliih suradnika, blokirana je nazna5enog datu'a ko'unikacija 1odgorica$Danilovgrad$0iki!=ojnici /crnog. + ko'andiri2 &tevan i =ogdan Radovi su je presjekli kod )puke glavice a kapetan Mato Rai5evi zaposjeo je do'inantnu kotu 3elje &rdo nad .odgorico'- %kupno je na ovo' sektoru bilo oko 688 crnogorskih ustanika

)ektor 0iki!G Grad #iki je opkoljen, a crnogorske postrojbe su na to' odsjeku pripre'ili i predvodili vojvode )uro i Marko .etrovi, bojnik epan Mijukovi, eks 'inistar Marko )ukanovi, ko'ita Milisav #ikoli, bojnik )uro !ovovi, 5asnici ,ragia i ntonije =ojovi, ;asko Marojevi, Kivko #ik5evi, sveenik #ikodi' !anjuevi,itd- %kupno je na ovo' dijelu ?ronte bilo oko 0-888 crnogorskih ustanika)ektor 3irpazarG $vaj sektor je i'ao strateku vanost zbog Keljezni5ke pruge =ar+;irpazar- =lokiran je nazna5enog datu'a a ustanike su predvodili !ovan .la'enac, bojnik .etar Feki, satnici )ikan ;uk'anovi, Milo Fekovi, Marko ;u5erakovi, Risto Eajdukovi, .etar ;ulekovi, itd- %kupno je kod ;irpazara bilo oko 488 crnogorskih ustanika)ektor Rijeka Crnojevi!aG #a to' je sektoru bili bitno presjei ko'unikaciju Cetinje+.odgorica i Cetinje+;irpazar- <apovjedali su crnogorski serdar !okov !ovievi, bojnik )uro o, satnik !ovan ;ujovi, itd- %kupno oko @88 crnogorskih ustanika)ektor RovcaG %stanici su u podru5ju Rovaca preuzeli potpunu kontrolu i zadrali je nakon sla'anja 5o-i!ne po&une- >ijeko' 0A0A- ?or'ira se i Rova5ka republika koju e srpske trupe, uz 'asovne represalije, do 0A98-

unititi- <apovjednik u 5o-i!noj po&uni u Rovcima je bio bojnik Ivan =ulatovi a snage su brojale oko 488 crnogorskih ustanika

)ektor CetinjeG % crnogorskoj prijestolnici, Cetinju, gdje je nezadovoljtvo srpsko' okupacijo' bilo najja5e /zbog 5ega u nje'u i nije odrana prisajediniteljska, tzv- .odgori5ka skuptina2, rjeavala se sudbina 5o-i!ne po&une- <apovijedao je 7rsto .opovi, sa Dta&om crnogorski( ustanika /njihov slubeni naziv nazna5en u sa5uvanoj arhivi2 u selu =ajice pokraj Cetinja- #jegovi najblii suradnici na Cetinju su bili bojnik .etar Gvozdenovi, bojnik .etar Fo'par, Milo Martinovi, satnici )uro ,rakovi, ,uan ;ukovi, ndrija ,ragutinovi, #iko 7aelan, )uro 7apa, Marko Martinovi, Ilija =eir, itd- $ko Cetinja je bilo koncentrirano oko 9-888 crnogorskih ustanika-

=or&e

0aslovnica talijanskog nedjeljnika =4a tri&una illustrata u &r. od *+. o-ujka E F. travnja ?@?@. godine pod naslovom =Com&attimento presso 1odgoritza tra insorti montenegrini e lG esercito ser&o $ =5or&e kod 1odgorice izme'u crnogorski( po&unjenika i srpske vojske ,o kul'inacije oruane borbe je dolo 94- prosinca 0A0B- i potrajala je narednih nekoliko dana- #ajee je bilo kod Cetinja, gdje je &rpsko' vojsko' i postrojbo' njihovih naoruanih pristaa Crnogoraca, opskrbljeni' topnitvo' i 'itraljezi'a, zapovijedao general ,ragutin Milutinovi- %stanici predvo*eni generalo' /u to vrije'e s 5ino' kapetana2 7rsto' .opovie' u nekoliko su navrata pokuali slo'iti otpor srpskih trupa unutar Cetinja- #o, na Cetinje je, u najkriti5nije' trenutku bitke, pristigao iz 7otora ?rancuski general 3enel- $n je od crnogorskih ustanika zatraio deblokadu ko'unikacije Kotor$Cetinje te trenutnu obustavu borbi i polaganje oruja%stanici se, suo5eni s opcijo' da ?rancuske postrojbe oruano podre &rbe, odlu5uju

povui se s poloaja, kako kod Cetinja, tako i na drugi' sektori'a- ,ijelo' se evakuiraju u Italiju, gdje je ?or'irana nova crnogorska vojska, a dijelo' se od'eu u ko'ite1odro&niji lanak o temi; Crnogorska vojska ?@?@.$?@H?.

Mrtvi i ran#eni

&rpske trupe i njihove crnogorske pristae su i'ale u 5o-ii!noj po&uni 0@ poginulih i @C ranjenaD Crnogorske ustani5ke trupe su u 5o-i!noj po&uni i'ale 9A poginulih i nepoznat broj ranjenih-

A$el Ni ole I*

0ikola #. 1etrovi! 0ikola #. je, na inicijativu predsjednika & ,, uputio 99- sije5nja 0A0A- apel Crnogorcima u koji'a ih je pozvao da ostanu 'irni i da 5ekaju rasplet 'e*unarodnih pregovora o sudbini 7raljevine Crne Gore tijeko' ;ersajske 'irovne kon?erencijepel 0ikole #. glasi /citat izvorno2G > ome dragom naroduI .reklinje' ;as da ostanete s 'iro' na vai' do'ovi'a i da se ne protivite oruano' ruko' trupa'a, koje hoe da prigrabe vlast u nao ze'lji!a sa' dobio najvie garancije od predstavnika savezni5kih ze'alja, da e u skoro' vre'enu biti pruena crnogorsko' narodu zgodna prilika da se slobodno izjasni o politi5koj ?or'i svoje budue vladeto se 'ene ti5e, ja u se sa zadovoljstvo' prikloniti toj odluci#ikola I-, s- r-:- J?+K

E$ilo!
1odro&niji lanak o temi; 0ekoliko stranica iz krvavog al&uma Kara'or'evi!a 7knjiga8 5o-i!nom po&unom je skrenuta 'e*unarodna pozornost na slu5aj Kraljevine Crne Gore koja, pre'da saveznica %tante, na koncu 1rvog svjetskog rata ostaje bez svoje neovisnosti iNili prava da odlu5uje o svojoj sudbini- >ako*er, 5o-i!nom po&unom je otvoren proces daljnjeg oruanog kon?rontiranja u Crnoj Gori- =orbe su potrajale sve do 0A9A- godine1odro&niji lanak o temi; Komiti

9ijela ?@H*. kod 0iki!a u&ijeni( crnogorski( komita; 1. 2vicera" R. 5igovi!a" . Raspopovi!a" . 5aovi!a" ). Raspopovi!a

D!epan

ijukovi!" &ojnik" zvjerski muen i u&ijen ?@HL. kod 0iki!a

Crnogorski komiti masakrirani ?@HL. kod 0iki!a; 5. 3ui!" #. 4aki!evi!" iljani!

=roj ubijenih, ranjenih, uhienih, osu*enih i interniranih crnogorskih do'oljuba dostigao je brojku od 6-888, dok je veliki broj do'ova i 'atrijalnih dobara uniten-j00k

Do u'enti o teroru

0aslovnica knjige >0ekoliko stranica iz krvavog al&uma Kara'or'evi!a ; Dokumenta o zloinima )r&ijanaca u Crnoj Gori> 0ekoliko stranica iz krvavog al&uma Kara'or'evi!a ; Dokumenta o zloinima )r&ijanaca u Crnoj Gori je knjiga koju je ;lada 7raljevine Crne Gore u egzilu tiskala u Ri'u 0A90- godine.ublicirani doku'enti u njoj su izvjea iz Crne Gore, o akcija'a srpskih okupacionih trupa pre'a crnogorsko' stanovnitvu, a koji su, tih godina prezentirani i 'e*unarodnoj javnosti7njiga se sastoji iz sljedeih poglavlja /naslovi kao u izvorniku2G

#. R%1.R9 CR0.G.R)K.J 34%D# . 24.M#0# % )R5#J%0%C% / CR0.J G.R#" 1.D0C)C0 .D )9R%0C 3.N% CR0.G.R)K#6 /)9%0#K%- .pti pogled na >sistem> terora koji su )r&ijanci uveli nad itavim stanovnitvom Crne Gore- 2loini prema pojedincima- a. 2loini prema pojedincima u namjeri da unize ugled crkve i dr-ave- &. 2loini prema -enama i djeci- v. 2loini protivu mirnog naroda- g. 2loini protivu ustaima 7mrtvima i ranjenima8 ##. R%1.R9 CR0.G.R)K.J 34%D# #4#JC R%K.MC3#O%" 1.91.R/M0#K% CR0.G.R)KC 3.J)KC" . 24.M#0# % )R5#J%0)KC 3.J)KC 1RC % 0JCG.3.J 1.R.D#C# # 0JCG.3# R.N%C# % ###. 24.M#0# # 0%)#4J% )R5#J%0%C% )% . 0%D JCD0. CR0.G.R)K. 1.R.D#C.

S$o'eni(a =o"ine $o&une

)pomenica 5o-i!ne po&une )pomenica 5o-i!ne po&une je odli5je ustanovljeno 0A98- godine u povodu sjeanja na 5o-i!nu po&unu1odro&niji lanak o temi; Crnogorska odlija do ?@H?. )pomenica se sastoji dva zlatna 'a5a koso ukrtena obavijena su lovorovi' vijence', na licu tekst Q:"N(( :R:S" + dan izbijanja =oine pobune /po !ulijansko' kalendaru2#a nali5ju je tekstG 1a 6ravo, Oast i 2lobodu Crne .oreIzra*ena je u seriji od 9-888 ko'ada)pomenicu 5o-i!ne po&une je crnogorska kraljevska vlada u egzilu je podijelila crnogorski' 5asnici'a i ko'ita'a koji su se borili protiv srpske aneksije 7raljevine Crne Gore-

=or(i 4a )ravo/ Ma+t i Slo&o%u Crne Gore

)avo Raspopovi!" komitski vojvoda

0ikola 1etanovi!" crnogorski pu&licist

%nto Gvozdenovi!" general

Dr. )ekula Drljevi!" politiar i pu&licist 2a 1ravo" Mast i )lo&odu je openito slogan pod koji' su Crnogorci od 0A0B- vodili oruanu, diplo'atsku i politi5ku borbu za obnovu crnogorske drave- &a ti' je slogano' i otpo5ela oruana 5o-i!na po&una.oznatiji vojni, diplo'atski i politi5ki borci 2a 1ravo" Mast i )lo&odu Crne Gore do 0A40- su bili /abecedni red2G Mihailo di, Milutin =aovi, Ivan =ulatovi, Rado i ,rago =ulatovi, &ekula ,rljevi, >odor ,ulovi, &avo Ielebi, nto Gvozdenovi, Mihailo Ivanovi, Ilija Fakievi, &avi Markovi tedi'lija, Milivoje Matovi, epan Mijukovi, #ikola .etanovi, Milo .etrovi, =oo .etrovi, !ovan .la'enac, 7rsto .opovi, ;ladi'ir .opovi, #ovica Radovi, Milan Rako5evi, &avo Raspopovi, .ero o, Rado'ir ;eovi, Marko ;u5erakovi, Milutin ;u5ini, &avo ;uleti, .etar <vicer---

4a$ov#e%ni lana( Crno!or+ e ral#ev+ e vo#+ e u Itali#i

1odro&niji lanak o temi; Crnogorska vojska ?@?@.$?@H?. Glavni +to"er Crno!or+ e vo#+ ej09k

#a5elnik brigadir ndrija Rai5evi, laj+barjaktar 'ajor Marko .opovi, zapovjednik #arodne garde /vojna policija2 'ajor ,uan ;ukovi, a*utant 'ajor Ibro =ulatovi, ordonans 5asniciG poru5nik &vetozar .la'enac, poru5nik ;eljko .etrovi, poru5nik .ero )ukanovi, potporu5nik ndrija ;u5ini, potporu5nik ,uan 7rivokapi-

Sa+tav Sto"era

#a5elnik ope+vojnog odjeljenja 'ajor =oo Markovi, #a5elnik operativnog odjeljenja stoera 'ajor 7rsto .opovi, #a5elnik artijerije i svih ubojnih sredstava 'ajor Milan 7raljevi /po'onik kapetan Jilip Kivanovi2, #a5elnik vojno+sudskog odjeljenja 'ajor Mihailo .la'enac, #a5elnik pro'eta 'ajor 7rsto Martinovi /po'oniciG za brzojav i potu kapetan Marko 7usovac, za inenjeriju kapetan aleta Ivanovi2, #a5elnik pro'idbe rezervni 5asnik #ovica Radovi, #a5elnik press+biroa r- 5asnik &avo .etrovi /po'onik r-5asnik Fabud >atar2, Glavni skrbnik r-5asnik &tanko Markovi /po'onici r-5asnik Marko Matanovi, r-5asnik Fuka .eki, glavni tajnik r-5asnik Milo Feki2, #a5elnik d'inistrativnoga odjeljenja r-5asnik ,ragutin Radovi /po'onici r-5asnik &avo #ika5 i r-5asnik Fazo Fekovi2, kapelan pop Ilija 7api5i-

Masnici Crnogorske kraljevske vojske" #talija ?@H+.

Crnogorski vojnici u Gaeti

*. &ataljun Crnogorske kraljevske vojske u egzilu

)rvi &atal#on, zapovjednik 'ajor .ero ;ukovi, barjaktar kapetan Ivan .la'enac 0-pjea5ka 5eta, zapovjednik 'ajor &tevo ;u5ini 9-pjea5ka 5eta- zapovjednik 'ajor Risto Eajdukovi

C-pjea5ka 5eta, zapovjednik 'ajor Radovan &avovi 4-topni5ka baterija, zapovjednik 'ajor =lao Marievi Dru!i &atal#on, zapovjednik 'ajor =lagota Martinovi, barjaktar 'ajor Milo .avlovi, a*utant poru5nik &tevan )urii 0-pjea5ka 5eta, zapovjednik 'ajor !ovan ;ukovi 9-pjea5ka 5eta, zapovjednik 'ajor ndrija ,ragutinovi C-pjea5ka 5eta, zapovjednik Mihailo =ulatovi 4-'itraljeska 5eta, zapovjednik 'ajor #iko 7aelan 6-'itraljeska 5eta, zapovjednik 'ajor =lao ;ukainovi Arei &atal#on, zapovjednik 'ajor &tevan .avlovi, barjaktar kapetan =oko Golubovi, a*utant potporu5nik .avle ,recun 0-pjea5ka 5eta, zapovjednik 'ajor )ukan ;uk'anovi 9-pjea5ka leta, zapovjednik 'ajor ,uan ;ukovi C-pjea5ka 5eta, zapovjednik 'ajor Fuka !ovanovi 4-topni5ka baterija, zapovjednik 'ajor Milo .etranovi 6-'itraljeska 5eta, zapovjednik 'ajor >o'a Grujovi Metvrti &atal#on, zapovjednik 'ajor ;lado <i'onji, barjaktar kapetan Mirko >epav5evi, a*utant poru5nik 7rsto #ikaljevi 0-pjea5ka 5eta, zapovjednik 'ajor ,anilo Radovi 9-pjea5ka 5eta, zapovjednik potporu5nik Mihailo =oljanovi C-pjea5ka 5eta, zapovjednik 'ajor !oko .opovi 4-topni5ka baterija, zapovjednik Jilip Kivanovi 6-'itraljeska 5eta, zapovjednik kapetan #ovica bra'ovi

#a raspolaganju Glavno' stoeru Crnogorske vojske kolovoza 0A98- bili su 5asniciG 'ajor .etar Gvozdenovi, 'ajor &i'o Iuki, 'ajor .etar M- Feki, 'ajor Milo Martinovi, 'ajor .etar ;- Feki, 'ajor ;ojin Fazovi, 'ajor )uro Ivovi, 'ajor &tevo .avlovi, 'ajor !oko Martinovi-

U&o#+tva $o+l#e%n#i1 o'ita

0aslov i dio lanka sr&ijanskog lista >1olitika> o pogi&iji Radoa i Draga 5ulatovi!a" o&javljen ?*. o-ujka ?@H@." str. A. Rado i ,rago =ulatovi, ro*ena braa, posljednji su crnogorski ko'iti, ubijeni Boujka 0A9A- godine,rago i Rado ko'itovali su neprekidno od 0A01- godine, najprije protiv austro+ ugarske a od 0A0B- i protiv srpske okupacije 7raljevine Crne Gore-

,jelatno podru5je i' je bio planinski teritorij iz'e*u 7olaina i #ikia- =raa =ulatovi su odbijala pozive za predaju u za'jenu za a'nestiju- %cjenjeni su od strane vlasti 7raljevine &E& na 088-888 dinara-j0Ck %bijeni su u selu Ravni, pokraj anastira oraa, nakon to su u opkoljeni kui dva dana pruali o5ajni5ki otpor postrojbi andar'erije-

4ani'l#ivo+t

Kadar iz ,ilma >3oskrsenja ne &iva &ez smrti> 1odro&niji lanak o temi; 3oskrsenja ne &iva &ez smrti 7?@HH.8 % talijansko+crnogorskoj produkciji je 0A99- sni'ljen nije'i ?il' 3oskrsenja ne &iva &ez smrti, koji je za cilj i'ao ani'irati svjetsko 'nijenje u pokuaju sprije5avanja nestanaka 7raljevine Crne Gore s povijesne karte njezini' nasilni' priklju5enje' 7raljevini &E&- Jil' u epilogu prikazuje situaciju u Crnoj Gori 0A0B- kroz oruni otpor crnogorskog naroda prisajedinjenju 7raljevini &E& i scene =oine pobune<avrava si'boli5no' apoteozo' slobodnoj i nezavisnoj Crnoj Gori-

S$o'eni

.tkrivanje )pomenika 5o-i!nog ustanka" H?. svi&nja H++@. % povodu A8- obljetnice od =oine pobune, a prigodo' proslave Dana nezavisnosti Crne Gore, 90- svibnja 988A- je u =ajica'a kraj Cetinja, gdje se 0A0A- nalazio glavni stoer crnogorskih ustanika, otkriveno spo'en obiljeje + obelisk&kupu su nazo5ili najistaknutiji crnogorski dravni rukovodioci a govor je odrao Milo )ukanovi-j04k

Vi%i

" viva MontenegroH

I,vori
0m $ crnogorskoj tragediji u Mojkova5koj bitki

9-

m #aredba srpskog generala Miia od 0A- studenog 0A0B- da se silo' ugui svako agitiranje za restauriranje 7raljevine Crne Gore

C-

m &rpska okupacijska naredba o zavo*enju policijskog sata /9Clistopada 0A0B- godine2

4-

m .ro?- dr Gavro ."R <I3G $7%. CI! CR#" G$R" # 7$# .$,G$RII7" &7%.>I#" /0A0B+0A0A- G$,I#"2 & &> #$;I> M")%# R$,#$G .R ;

6-

m Iz 'e'oara srpskog generala ,ragutina Milutinovia

@-

m #eke 5injenice o =oinoj pobuni

1-

m #jihovo izvjee je tiskano u knjizi #ekoliko stranica iz krvavog albu'a 7ara*or*evia /Ri', 0A90-2- % poglavlju *.a. 2loini prema pojedincima u namjeri da unize ugled crkve i dr-ave Bm 0ekoliko stranica iz krvavog al&uma Kara'or'evi!a, poglavlje a. 2loini prema pojedincima u mjeri da unize ugled crkve i dr-ave, Ri', 0A90-

A-

m #eke 5injenice o =oinoj pobuni

08-

m #eke 5injenice o =oinoj pobuni

00-

m :#ekoliko stranica iz krvavog albu'a 7ara*or*evia: /slubeno izvjee ;lade 7raljevine Crne Gore o zvjerstvi'a srpski' okupacijskih trupa u Crnoj Gori2

090C-

m #apo'enaG 5inovi i ostale vojne no'inacije su dati u originalu m . pogi&iji &ra!e 5ulatovi!

04-

m Govor crnogorskog premijera

ila Nukanovi!a

Marijan MiljiG M$!7$; I7 =I>7 + CR#$G$R&7 >R$!

>o je bila posljednja bitka sa'ostalne crnogorske drzave, labudova pjes'a crnogorske slave i zanosa, iskreno i ?anaticno pregnuce spasavanja onesposobljene saveznicke srpske vojske i ocajnicki pokusaj sa'ospasavanja, bitka iz ocaja i inata, bitka za vojnicku cast i ljudsko dostojanstvo- >o je bio najvisi do'et crnogorskog vitestva i najveci izraz crnogorskog donkihotiz'a- &a'oubilacki pokusaj odbrane sopstvenog opstanka, naroda i drzave Crno!or+ a Aro#a % I&>$RI!I crnogorskog ratovanja i za slobodu Sborbe neprestane:, Mojkovackoj bici po 'nogo ce'u pripada posebno 'jesto- &udbinski urezana u svijest naroda ona sve vise biva legenda, a sve 'anje istorija, iz'edju 'ita i stvarnosti, a njeni vitezovi, crnogorski 'ucenici, s trnovi' vijence' u oreolu slave-

Istina, u nekoliko drzavnih ?or'i, kroz koje je Crna Gora prosla, ta bitka je bila na neki nacin prokazana i precutana, cak i u drzavi za koju je zrtvovana crnogorska vojska + 7raljevini &E&, kasnije 7raljevini !ugoslaviji, sve do 0A48- godine kada je obiljezena u organizaciji &okolskog saveza- 7asnije je podignut spo'enik, ali s?inga te bitke i danas uzi'a danak, ne sa'o po 'ojkovacki' gora'a, nego i u nauci i u u'jetnosti- % politici se postavlja Spitanje vlasnistva: nad ti' istorijski' dogadjaji'a- , s?inga se nece 'aci sve dok se o njoj ne kaze cijela istina- ,o tada ce'o dijeliti i oti'ati kosti nasih predaka koji su u njoj ucestvovaliIstina, u potonje vrije'e Mojkovacka bitka je bila ne sa'o povod za svecarsko obiljezavanje jubileja, nego i pred'et naucne i u'jetnicke obrade- $si' narodnog eposa i narodnih pjesa'a i darovitih guslara, njo'e su se bavili naucnici na nekoliko naucnih skupova, sa kojih su objavljeni znacajni zbornici radova- >akodje, u drugoj polovini zavrsnog vijeka 'ileniju'a, koji je 'inuo, objavljena su i neka vrijedna knjizevna djela koja su, prije istoricara, nanovo ukazala na znacaj, velicinu i tragicnost 'ojkovacke epopeje /R- =ecirovic, M- Falic, C- &ijaric, M- )ilas, Fjn*eli i !- =rkovi itd-2%z to, ona je bila 'otivacija i nekih likovnih stvaralacaIstoriogra?ija je zadugo izbjegavala da se na kriticki, analiticko+sinteticki nacin pozabavi ovo' te'o'- .a, ipak, ova delikatna te'a je otvorena iz'edju dva svjetska rata- 7asnije je bila vise pred'et uzgredne naucne obrade ili u okviru sirih istorijskih pregleda toga perioda>ek u posljednje vrije'e ovaj dogadjaj je dozivio cjelovitu istoriogra?sku, 'onogra?sku obradu- % tu'acenju toka i sustine istorijskih dogadjaja uopste i toga posebno postignuti su znacajni rezultati i aku'ulirana su za'asna saznanja- >akodje, sakupljena je ne 'ala gradja i drugi istorijski izvori, 'ada su, zna se, neki zauvijek propali- &klopljena je, ipak, realna i ute'eljena slika o Crnoj Gori u .rvo' svjetsko' ratu i ucescu Crne Gore u ratni' operacija'a na strani saveznika, utvrdjen je doprinos Crne Gore i crnogorske vojske opstoj pobjedi covjecanstva nad sila'a koje su htjele da ga pokore, ali i neshvatljiv odnos saveznika pre'a svojoj iskrenoj saveznici, narocito &rbiji, pre'a sudbini crnogorske drzave, naroda, vojske i dinastijeMojkovacka bitka je velika i tuzna pobjeda crnogorskog oruzja, 'orala i patriotiz'a, cojstva i junastva, ali i tragicne ironije sudbine$na predstavlja i svojevrstan paradoks da je, ipak, slavna bitka ne sa'o pobjeda nego i poraz + da je pobjeda bila uzaludna- >o je bila posljednja bitka sa'ostalne crnogorske drzave, labudova pjes'a crnogorske slave i zanosa, iskreno i ?anaticno pregnuce spasavanja onesposobljene saveznicke srpske vojske i ocajnicki pokusaj sa'ospasavanja, bitka iz ocaja i inata, bitka za vojnicku cast i ljudsko dostojanstvo>o je bio najvisi do'et crnogorskog vitestva i najveci izraz crnogorskog donkihotiz'a- &a'oubilacki pokusaj odbrane sopstvenog opstanka, naroda i drzave,ajuci posljednju odstupnicu, ne sa'o srpskoj vojsci, nego i svojoj ukupnoj povijesti, u surovi' zi'ski' uslovi'a, uz uzasnu oskudicu i stradanja, crnogorska vojska ni slutila nije da je njena sudbina vec ranije rijesena, da je, kao izraz zahvalnosti,

ostavljena sa'a, izdana i osra'ocena, prepustena svojoj zlehudoj sudbini i slo'u, potpuno' unistenju- <a nju, pobjednicku vojsku, bio je spre'ljen put poraza i sra'ote- &rpski politicki i vojni vrh, zajedno sa saveznici'a, iza ledja, osudili su Crnu Goru na propast i kapitulaciju, da bi je kao opasnog rivala u projektovano' ujedinjenju eli'inisali, pod'uklo i cinicno#auka je 'orala i konacno je rekla pravu istinu- &a ove distance se jasno vidi kako se Mojkovac + crnogorski >er'opilski klanac, pretvarao i pretvorio u crnogorsku troju + pobjeda u istorijski poraz i nestanak#i crnogorski suveren, ni drzava, ni vojska, ni narod, nijesu 'ogli, zaslijepljeni zabluda'a i iluzija'a, da osjete i vide ko, kad i kako i' je unio drvenog trojanskog konja i u nje'u zavjerenike sa .etro' .esice' na celu, inace nacelniko' Crnogorske vrhovne ko'ande- >o je jedinstven slucaj da se? vrhovne vojne ko'ande i dvije trecine njenog sastava budu strani drzavljani- >akva naivnost i bezrezervno povjerenje, preskupo su se osvetili ne sa'o crnogorsko' suverenu #ikoli .rvo' .etrovicu #jegosu, nego i njegovoj drzavi, vojsci i narodu- >o je i njega i njegovu ze'lju odvelo na put stradanja, cije se posljedice osjecaju sve do danas% nauci se postavlja pitanje odgovornosti i krivice za ono sto se desilo s Crno' Goro', za najvece ponizenje u istoriji Crne Gore i njenog vjekovi'a Snaoruzanog naroda:- %zroci crnogorske propasti pocetko' 0A0@- godine su brojni i razliciti, spoljasnji i unutrasnji, ali je sustina u opsesivnoj zelji #ikole .asica i nastojanji'a srpske vlade da uniste Crnu Goru kao sa'ostalnu drzavu, da i' u politicki' igra'a i ko'binacija'a, kao suparnik, ne bi stvarala proble'e- #estanak Crne Gore kao drzave bio je jedan od bitnih uslova za buduce ujedinjenje$si' spoljnog ?aktora, prije svega saveznika, cak i Rusije, koji su se zahvaljujuci uzasnoj srpskoj propagandi i razni' intriga'a okrenuli protiv Crne Gore, srpske vlade regenta leksandra, #ikole .asica i njegovih o?icira u Crnogorskoj vrhovnoj ko'andi, najvecu odgovornost ipak snose crnogorski kralj #ikola, &kupstina, vlada, predsjednik vlade i 'inistar vojni, a posljednjih dana i nacelnik Crnogorske vrhovne ko'ande, serdar divizijar !anko ;ukotic i general Rado'ir ;esovic, kao 'inistar vojni, cija krivica je nesu'njiva u potonji' dani'a za vojni poraz i opsti slo' koji nijesu nista konkretno preduzeli da spasu ze'lju i vojsku od propasti.riroda ovoga teksta i ogranicenost prostora ne dozvoljavaju podrobnije bavljenje svi' seg'enti'a i aspekti'a ove slozene i delikatne te'e iz novije crnogorske istorije- $ toj dra'i Sporazenih pobjednika: do sada je najcjelovitije, a boga'i i najhrabrije, progovorio dr leksandar ,rakovi u svojoj 'onogra?iji SMojkova5ka bitka:Inace, sa'a Mojkovacka bitka predstavlja sa'o zavrsnu ?azu i potonji cin operativnih dejstava Crnogorske vojske u &andzaku i tro'jesecnih krvavih borbi koju je ona vodila protiv po sve'u nad'ocnijeg neprijatelja, osi' po borbeno' 'oralu- &titeci svoje sjeverne granice, Crnogorska vojska je na ogro'no' prostoru od ;isegrada do lbanije bila jedina zastitnica srpskih trupa u povlacenju- % toj crnogorskoj tzv&andzackoj vojsci bilo je dvije trecine ukupnog sastava- >ako su voljo' Crnogorske vrhovne ko'ande, kojo' su upravljali srpski o?iciri, crnogorske jedinice bile razvucene na ?rontu dugo' oko 688 kilo'etara- #i'alo slucajno i nepro'isljeno-

.ostavljajuci s'isao odbrane Mojkovackih vrata, nakon prolaska glavnine srpskih trupa koje su se povlacile pre'a lbaniji, u nauci preovladava 'isljenje da tu bitku Crnogorci nijesu 'ogli izbjeciH #ju je na'etnula austrougarska vojska koja je spre'ila opsezan konacni napad na sve crnogorske ?rontove /lovcenski, hercegovacki, sandzacki2- <ato, zavrsni cin ove jedinstvene operacije nije bitka sa'o za spas srpske vojske nego i za spas sopstvenog obraza u beznadezno' polozaju u koji je crnogorsku vojsku stavila ;rhovna ko'anda koja joj je spre'ila opsti slo'Fovcenski ?ront je na'jerno oslabljen, bez potrebnih odbra'benih pripre'a- #a nje'u je bilo rasporedjeno oko B-688 boraca, a na cijelo' sandzacko' ?rontu preko C8-888Mojkovacki pravac je bio uporisna tacka na to' ?rontu- <ato se iz strategijskih razloga 'orala dati odsudna bitka- #a 'ojkovacka vrata nasrnule su austrougarske snage, tzv- grupa generala Rajnela, ukupne jacine oko 04-888 vojnika,ocekujuci brojnijeg i nad'ocnijeg neprijatelja na 'ojkovacki' polozaji'a, pod ko'ando' serdara divizijara !anka ;ukotica, proslavile su se 7olasinska brigada, bataljoni %skocki i ,robnjacki, dva regrutska bataljona, .rva sandzacka divizija, =jelopoljska brigada i ;asojevicki odred- <avrsni cin Mojkovacke bitke odigrao se u bozicne dane @- i 1- januara 0A0@- godine7roz velika iskusenja, ?anaticno, skoro sa'oubilacki, jurisali su Crnogorci na 'ocnog neprijatelja i pobijedili ga, uprkos veliki' gubici'a- li, pobjeda je bila uzaludna posto je opsti poraz vec ranije bio pripre'ljen- % opstoj kon?uziji, ocaju, beznadju, posto su srpski o?iciri ostavili Crnu Goru, !anko ;ukotic je preuzeo ko'andu nad cijelo' vojsko'- <a cetiri dana, koliko 'u je preostalo bilo do slo'a nije nista 'ogao da ucini da spasi svoju vojsku povlacenje' pre'a &kadru- 7ralj, kao hipnotisan i o'adjijan, cinio je sve po planu srpskih o?icira i odstupio sa predsjedniko' vlade pre'a Italiji<asto je tako postupio, /ne2istoricari isticu brojne razloge i vajkaju se Ssta bi bilo da nije bilo: ili sipaju gorcinu i ijed na staroga kralja koji je nesu'njivo najodgovorniji za zlehudu sudbinu svoje drzave, vojske i naroda, ali ne i jedini- % vrtlogu stvaranja novoga poretka 'edju veliki' sila'a, bratskoj zavjeri i izdaji + nije u'io da se snadje#epobijedjena crnogorska vojska dozivjela je najtezi poraz u istoriji Crne Gore, narod je ostao i bez drzave, i bez kralja, i bez i'ena crnogorskog>ako se crnogorska vojska, posljednji put u istoriji, pod svoji' i'eno', oduzila svi'a, a njoj niko- &acuvala je obraz, ali ne i drzavu + a obraz je, kaze narod, iznad svega#eizbjezni poraz je stigao- &udbina vojske je bila odlucena ali ne i naroda&tari kralj je 'ogao sa'o da jeca nad sruseni' drzavni' zdanje' Crne Gore, kao stari .rija' nad >rojo', a !anko ;ukotic kao ri'ski vojskovodja Marije, nad razvalina'a 7artagine-

Medjuti', napustenoj i opustosenoj Crnoj Gori ,uh ;re'ena je po'alo nedoknadjivao i nadoknadjuje ono sto je nezasluzeno izgubila--.riznanje od neprijatelja &a'o je neprijatelj priznao crnogorski vojnicki i 'oralni podvig na MojkovcuU(e+ni Mo# ova( e &it e/ au+trou!ar+ i $u ovni Ri1ter/ o+tavio #e %ra!o(#en +$o'en o to'e/ navo%e(i %a ]1ra&ro+t (rno!or+ o! vo#ni a ne'a $re'(a u i+tori#i ratova>* =ilo je dana kada su pojedini polozaji po nekoliko puta prelazili iz ruke u ruku- >u ste 'ogli vidjeti crnogorskog vojnika koji goloruk nalijece na bajonete protivnika- >a 'alobrojna, pri'itivno naoruzana crnogorska vojska, dani'a je zadrzavala na 'ojkovacko' terenu daleko brojniju, 'oderno naoruzanu austrougarsku vojsku i odstupila je tek onda kada je svaku stopu ze'ljista zalila svojo' i neprijateljsko' krvlju i kada je svaki 'etar bojista pokriven svoji' i neprijateljski' lesevi'a, svjedocio je austrougarski pukovnik.ro?- dr Gavro ."R <I3G $7%. CI! CR#" G$R" # 7$# .$,G$RII7" &7%.>I#" /0A0B+0A0AG$,I#"2 & &> #$;I> M")%# R$,#$G .R ; 0akon neustavnog ruenja Kraljevine Crne Gore" na 1odgorikoj skuptini" ?@?A. godine" Crnu Goru su zaposjele strane trupe. . statusu ti( jedinica Gavro 1erazi! je" u asopisu #storijski zapisi" o&javio lanak P e'unarodnopravna osnova mandata savezniki( oru-ani( snaga na teritoriji Crne Gore ?@?A$?@?@. godineQ" koji prenosimo Kral# 'oli +ave,ni e %a Sr&i#a ne o u$ira Crnu Goru 0- U #a sjednici ;rhovnog ratnog savjeta savezni5kih i udruenih sila u ;ersaju, 9nove'bra 0A0B- godine, odlu5eno je da Crnu Goru posjednu ?rancuske, engleske, italijanske, a'eri5ke i srpske trupe- &ve te vojne ?or'acije stavljene su pod vlast ;rhovnog ratnog savjeta- >o potvr*uje i predsjednik Jrancuske Republike u pis'u kralju #ikoli, gdje kae da su sve vojne snage saveznika, uklju5iv i ko'andanta Isto5ne ar'ije, generala Jrane ,eperea, stavljene pod vlast Ratnog savjeta velikih sila- .re'a to'e, hijerarhijska vojna linija /lanac ko'andovanja2 se protezalaG ;rhovni ratni savjet U 7o'anda Isto5ne ar'ije U 7o'anda srpske vojske- 7o'anda je ?or'irana za Crnu Goru i 7otor, za'iljena kao privre'ena, neposredno je bila stavljena pod vlast Glavnog ko'andanta za istok J- ,eperea, i njo'e je ko'andovao ?rancuski general%>$#$MI! % 7$M #,$; #!% Me*uti', srpskoj ko'andi je bila, ipak, ostavljena izvjesna autono'ija u ko'andovanju sopstveni' deta'ano' koji je nastupao pravce' Metohija U Crna Gora- #o, u krajnje' ;rhovna ko'anda savezni5kih snaga je i'ala nad njo' vojni5ku nadlenost-

Ina5e, kralj #ikola i nejska vlada bili su uporni u zahtjevu da, ako treba Crnu Goru da okupiraju saveznici, da to budu Jrancusko+britanske, ili italijanske trupe, a da se to one'ogui srpski' trupa'a9- U &kladno opte' planu za protjerivanje i savla*ivanje neprijatelja na balkansko' ratitu, a na te'elju odluka ;rhovnog ratnog savjeta, vojni i po'orski predstavnici /'aral ,aglas Eag, .ering i .eten2 skicirali su nacrte pri'irja 1- oktobra 0A0Bgodine, koji'a je odlu5eno pod ta5ko' 6G nn&rbija, Crna Gora i lbanija bie evakuisane kao gore navedenenn /radi se o evakuaciji Jrancuske, =elgije, Fukse'burga i Italije27le'anso je javio telegra'o' ,epereu 08- nove'bra 0A0B- godine da su savezni5ke grupe na'ijenjene za operacije u Crnoj Gori stavljene pod njegovu ko'andu i da srpske trupe 5ine dio tih snaga, kao i italijanske, te je u'jesno izbjei kontakt iz'e*u njih to je 'ogue vie- Ina5e, .jaetini /italijanski general2 saoptio je Jrane ,epereu da je dobio od svoje vlade nalog da prihvati princip 'jeovite operacije u &kadru, pod uslovo' da se okupacija Crne Gore rezervie za Italiju, to je poslije ocijenjeno kao neka kon?uzija- Ina5e, ko'anda italijanskih snaga je dobila uputstvo da se ko'anda nad 7otoro' ne 'oe dozvoliti srpsko' o?iciruJor'iranje srpskog deta'ana uslijedilo je na osnovu Instrukcije glavnog ko'andanta savezni5kih ar'ija, od 0B- oktobra i na osnovu toga srpska ko'anda je izdala svoju naredbu za ko'andanta skadarskih trupa- &rpski o?icir za vezu pri ;rhovnoj ko'andi savezni5kih vojski Marinkovi izvjetava Glavnog ko'andanta savezni5kih ar'ija da je za ko'andanta skadarskih trupa i'enovan pukovnik Milutinovi i da su u sastavu ovih jedinica II jugoslovenski puk, tri brdske baterije, ljudi pod ko'ando' 7oste .eanca, kasnije $hridski deta'an, a poslat je i dovoljan broj o?icira, 5inovnika i crnogorskih vojnika,$=R$;$F!CI I< :&R.&7IE <"M F! : $d strane Jrancuza je u ovaj deta'an uloG 6B- lova5ki bataljon, dvije brdske baterije, konji5ki eskadron- ,akle, otprilike C-B88 srpskih vojnika, B68 konja, 09 brdskih topova, dok je Jrancuza bilo 0-688 ljudi, @0B konja i osa' brdskih topovaMada to nije vano sa stanovita 'e*unarodnog prava, jer je to bila vojna ?or'acija srpske vojske, neki pisci ukazuju da su kadrovski sastav ovih snaga 5inili dobrovoljci iz =osne i Eercegovine, &lavonije, Ervatske, ,a'acije i ;ojvodine, 'e*u koji'a je bio 'ali broj &rbijanaca- =udui da je ovaj odred srpske ar'ije ?or'iran 9C- oktobra 0A0B- godine i da je ve 94- oktobra preduzeo 'ar za Crnu Goru, on je najprije stigao na crnogorsko ratite- Italijani su ve 6- nove'bra stigli, dok e se a'eri5ki bataljon iskrcati 98- nove'bra#ai'e, jo prije nego su austrougarske jedinice napustile Crnu Goru, Kivojinovi navodi da je italijanska vlada donijela odluku, na poziv Co'pagnia di ntivari, radi zatite njenih objekata, da poalje svoje trupe, i po5etko' nove'bra 0A0B- godine italijanske snage po5ele su da se iskrcavaju na pojedini' 'jesti'a, ali su ve tada srpske trupe i ko'iti bili posjeli unutranjost Crne GoreI ako je, kako stoji u doku'entaciji, 5ak i dislokacija savezni5kih snaga bila odre*ena na ;rhovno' ratno' savjetu, ipak se u literaturi zapaa njihova povre'ena predislokacija, vjerovatno iz raznih razlogaG snabdijevanja, ne'ira tu i ta'o ili poznate =oine pobune, ko'unikacijskih razloga i sl- 7ako je 0C- nove'bra 0A0Bgodine izvijestio pukovnik Jurtu /Joutrou2 generala ,eperea, savezni5ke 5ete su bile raspore*eneG po jedna u #ikiu i Rijeci Crnojevia i 5etiri u .odgorici, a na Cetinju je bila ko'anda i @- 5eta- ,i'o ;ujovi navodi da je @- januara 0A0A- godine, zna5i u

periodu =oine pobune, raspored bio sljedeiG italijanske jedinice u =aru, ;iru, 7otoru, %lcinjuD ?rancuske u Cetinju, =aru ;iru, #ikiu, 7otoru <elenikiD engleske u ;iruD a'eri5ke na Cetinju i pravce' .odgorice, 7otoru i <eleniki- #eosporno je da je italijanskih jedinica bilo najvie i da su one posljednje napustile Crnu Goru$ %&F$;IM $7%. CI!" # 7# ,#$ % posebnoj instrukciji, koju je Jran ,epere uputio 90- oktobra 0A0B- godine, ukazuje se da pokrivanje lijevog boka od srpske ar'ije na 'aru ka sjeverozapadu i zahtijeva da oslobo*enje Crne Gore bude vo*eno u skladu sa oslobo*enje' &rbije- % instrukciji se dalje podvla5i da e glavna akcija biti uperena od strane srpskih snaga koji'a e biti pridodate neke ?rancuske jedinice- %z to, ova akcija, po i instrukciji, treba da o'ogui dizanje naroda protiv invazora, a srpsko' ko'andantu e pripasti dunost da to organizuje da bi se tako ko'penzirala slabost regularnih jedinica, usljed tekoa u ko'unikaciji- .ri to'e, sekundarna se akcija predvi*ala ka &kadru i =aru od $hridskog deta'ana, a uslovi ove okupacije i operacije bie regulisani kasnije% odnosu na Crnu Goru srpskoj ar'iji se stavlja u dunost da organizuje 'jeoviti deta'an koji e ovu 'isiju obaviti- &va obavjetenja bie osigurana za ovu akciju, a ustanak e biti i podizat u 'jeri napredovanja ovog deta'ana- $dre*uje se i ?rancuski sastav koji je stavljen pod ko'andu vojvode Miia za potrebu u Crnoj Gori /6B- lova5ki bataljon, dvije baterije i konji5ki eskadron2- %poredo se vojvoda Mii 'oli da dostavi to prije plan akcije, sastav, odre*ivanje 'isije, 'jere za ustanak i sl#avedene 5injenice o konstituisanju i sastavu ove ekspedicije koji'a e se uskoro pridruiti i jedinice iz svih vojnih sastava velikih savezni5kih sila na teritoriji Crne Gore nesu'njivo ukazuje na karakter 'e*usavezni5ki i 'nogonacionalni ove vojske upuene u Crnu Goru, 5ije su snage u to' pogledu i'anentno 'orale i'ati jedinstven i 'e*unarodnopravni status,alji zaklju5ak se isto tako 'ora izvesit u to' s'isluD iako se radilo o nacionalnoj teritoriji Crne Gore, te analogno nad to' ekspedicijo' koja je osloba*ala Crnu Goru i'ao ko'andu jedan srpski ko'andant /II puk2, on tu ko'andu nije posjedovao u interesu i za ra5un svoje drave ili bilo koje u sklopu saveznitva, ve za ra5un i interese svih saveznika zajedni5ki i jedinstveno- >o je 'orala biti osnovna pretpostavka sa stanovita 'e*unarodnog pravaO u$ator ni#e+u &ile +a'o +r$+ e #e%ini(e C- U % sljedeoj poruci glavnog ko'andanta savezni5kih snaga vojvodi Miiu 94oktobra, Jrane ,epere ukazuje da je glavna 'isija ovih trupa da oslobode Crnu Goru i pokriju lijevo krilo savezni5kih ar'ija i da zato treba da se nazovu druga5ije /crnogorska jadranska kolona ili sl2, to ostavja da Mii sa' odredi, jer je njihova akcija na &kadar sekundarna- kcija ovih snaga na .odgoricu i 7otor, ko'binovna sa ustanko' naroda, jeste glavnaD ina5e, ova ka &kadru i =aru bie ko'andovana od pukovnika Jurtoa /Jourtau2, u ko' cilju se stavlja privre'eno na raspolaganje srpsko' ko'andantu- 7ad &kadar padne, saglasno sporazu'u savezni5kih vlada njega e okupirati ?rancusko + britanske i italijanske trupe, pod ko'ando' pukovnika Jurtoa=$R="#I < , > 7 &R.&7" ;$!&7" $vu vojno + operativnu instrukciju vojvoda Mii razra*uje u %putstvu ko'andantu

skadarskih trupa u kojoj nazna5avaG da se brzo' akcijo' iz Metohije to prije protjeraju svi neprijateljski dijelovi koji bi se jo nalazili u Crnoj Gori i da se ovlada, na prvo' 'jestu, &kadro'D nadalje,da se prikupe crnogorski obveznici i da se od njih ?or'iraju jedinice koje e produiti 5ienje cjelokupne crnogorske teritorije od neprijatelja$vaj dio dispozitiva %putstva, koji u sutini predstavlja borbenu zapovijest, upravo konkretizuje optu Instrukciju glavnog ko'andanta savezni5kih ar'ija za istok i predstavljaju borbeni zadatak srpske vojske u Crnoj Gori- % to' dijelu dispozitiva srpski odred ispunjava savezni5ki dio borbenog zadatka na ovo' sektoru balkanskog ratita.re'a to'e, iz dispozicije %putstva /Instrukcije2 Jrane ,eperea koju izdaje &rpskoj vrhovnoj ko'andi, kao i iz %putstva za ko'andanta &kadarskih trupa koje je izdala &rpska vrhovna ko'anda za ovu ekspediciju, u prve dvije ta5ke, koje su od kapitalnog zna5ajna u zadatku ovih oruanih snaga, ogleda se osnovna na'jena ove vojske, sa stanovita ratnih zadataka savezni5ke vojskeG protjerati neprijatelje iz Crne Gore i organizovati nove jedinice na teritoriji Crne Gore da bi produile svoje gonjene neprijateljaInstrukcija Jrane ,eperea, dakle, ne prelazi granicu ratne na'jene ove vojske, ona ne daje nikakvo uputstvo u pogledu organizacije vlasti i odravanje poretka na oslobo*enoj teritoriji, to nee biti slu5aj sa %putstvo' vojvode Miia srpsko' deta'anu, o 5e'u e'o neto poslije govoriti=oravak ovih trupa, posebno srpskih, na teritoriji Crne Gore u istoriogra?iji se 5esto naziva okupacija Crne Gore od strane srpske vojske U kao da sa ovo' podru5ju nijesu bile u trupe svih savezni5kih snaga u Crnoj Gori u to' periodu!" FI $7%. CI! U $7%. CI! O Mi ne'a'o na'jeru detaljno iznositi 5itavu lepezu raznih teoretskih shvatanja o razni' vrsta'a okupacije /ratna, 'jeovita, 'irna itd-2 koji'a se veo'a 'nogo bavila doktrina 'e*unarodnog prava toga doba, ali se potpuno slae'o sa shvatanje' zna'enitog autora =usta'enta kad kae da su pisci 'aho' uzi'ali apstrakciju koncepcije, s'atrajui je kao optu na osnovu gra'ati5kog s'isla rije5i okupacija#o, naravno i u nae' slu5aju, u vojni' ko'unikacija'a 5esto se nalazi izraz okupacija koji se identi?ikuje sa posjedanje' teritorije od neprijatelja zauzete, pri 5e'u se ne vodi ra5una o to'e da li je ona pod njegovi' suvereniteto', ili je neprijatelj posjeduje po neko' drugo' osnovu /sa' je okupirao od svog neprijatelja, uzeo pod zakup, ili kao servitut, ali je pod 'e*unarodni' 'andato' i sl-2% to' pogledu ne'a spora u 'e*unarodno' pravu o karakteru te teritorije, i to kako u 'e*unarodno pozitivni' nor'a'a tako i nacionalni'- Centralni pravni tekst u to' pogledu bio je tada, a i danas je, Eaki pravilnik o zakoni'a i obi5aji'a rata na kopnu od 0A81- godine, koji dobar dio posveuje /III2 proble'u vlasti na neprijateljskoj teritoriji, gdje u 5lanu 4C kaeG nn>eritorija se s'atra okupirano' kad se stvarno nalazi pod vlau neprijateljske vojsken, kao i da je okupitor duan da obezbijedi nnjavni red i sigurnostnn$ks?ordski priru5nik od 0BB8- godine ukazujeG nn.odru5je se s'atra okupirani' kada je drava kojoj ono pripada usljed provale neprijateljskih trupa stvarno prestala da ondje vri redovitu vlast i kada neprijateljski osvaja5 jedini ondje 'oe da odrava red- Granica u koji'a se ta 5injenica zbila odre*uje opseg i trajanje okupacijenn.odsjeti'o jo i na Ratna pravila 7njaevine &rbije po 'e*unarodno' pravu od 0B11- godine, koja u paragra?u 10- ukazuje da nnkad jedna stranka zauz'e teritoriju

svog protivnika /na pri'jer varo, grad, ili cijelu oblast2 onda se na to' zauzeto' dijelu neprijateljskog ze'ljita prekida suverenska vlast dotadanje vlade i na njeno 'jesto stoji vojni5ka vlast one ratne sile koja je oblast zauzelann/#"2.RI! >"F!&7 >"RI>$RI! ,akle, iz iznijetih tekstova je jasna doktrina da ratna okupacija /ocupatio bellica2 kao pred'et 'ora i'ati neprijateljsku teritoriju koja je vojni5ko' silo' zauzeta od njenog suverena, a 5ak ne ni preoteta silo' od drugog okupatora- .re'a to'e, osnovna pretpostavka U pred'et okupacije ne postoji u slu5aju posjedanja crnogorske teritorije od strane savezni5kih vojski 0A0B- godine$tuda se postavlja pitanje da li je pravni status crnogorske teritorije dozvoljavao ulazak u Crnu Goru savezni5kih vojski, uklju5iv naravno i srpske vojske, bez znanja i odobrenja njenog suverena.o sebi se razu'ije da je teritorija Crne Gore i dalje ostala ratite po 'e*unarodno' pravu, iako je 0A0@- godine prestala da bude vojite U aktivna ratna zona- $na je ulasko' Crne Gore u rat to postala, kao i teritorija svake zaraene strane U centralnih sila i udruenih i savezni5kih- >o zna5i da se bilo kad na toj teritoriji opet 'oe otvoriti vojite, gdje se aktivne operacije opet odvijaju.otpisujui separatan ugovor U kapitulaciju, Crna Gora nije izala iz ratnog stanja, niti je prestala da bude 5lanica ratnog saveza- Ratno stanje kao 'e*unarodno + pravna institucija po5inje objavo' rata ili prosti' po5etko' ratnih operacija, a zavrava se stupanje' na snagu 'irovnog ugovora, ili na neki drugi na5in okon5anja ratnog stanja U jednostrani' deklaracija'a bivih zaraenih stranaRatno stanje iz'e*u Crne Gore i ustro + %garske je po5elo @- avgusta, a iz'e*u &rbije i ustro + %garske 9B- jula 0A04- godine- >i'e nastupa novi 'e*unarodno+ pravni odnos U prekid diplo'atskih odnosa, trgovine i sl- ;re'enski trajanje toga stanja 'oe da bude nejasno- li, i'a raznih situacija, kao na pri'jer da ratno stanje stupi na snagu i da se vojske ne sukobe, 5ak ni toko' 5itavog rata% &> >%&% < R 3"#" &>R #" I'a i takvih situacija da vojska jedne ratujue strane okon5a aktivne vojne operacije ugovoro' o pri'irju ili kapitulacijo', kao to i'a i situacija da se toko' rata sa'o povre'eno i za kratko vrije'e sukobe zaraene vojske, a ratno stanje se produava.ravilo je da se u ratovi'a vojnih koalicija zajedni5ki i po5inje i okon5ava ratno stanje- li, to pravilo i'a i izuzetaka, te 'ogu i da potpiu separatne ugovore sa neprijatelje' /=ugarska i Italija u drugo' svjetsko' ratu2, u koji'a se obavezuju da pristupe suprotnoj ratnoj koaliciji U dakle, da preko noi, takorei, 'ijenjaju svoj pravni poloaj, od saveznice postanu neprijateljske draveko se ostane sa'o na to' ugovoru /pri'irju, ili kapitulaciji, ili prostoj obustavi vatre2 koji i'a za cilj da okon5a privre'eno, ili za due vrije'e e?ektivne ratne operacije, a ne potpie se 'irovni ugovor koji' se de?initivno okon5ava ratno stanje, ta drava ostaje u statusu zaraene strane kao to je bila na sa'o' po5etku rataCrna Gora #e o+lo&o.ena $ri#e %ola+ a +r$+ e vo#+ e % nae' slu5aju pravno je interesantno utvrditi da su crnogorski ?aktori zaista traili i o5ekivali potpis 'irovnog ugovora s ustro+%garsko', ali druga strana nije uvaila puno'oje crnogorskih delegata za takav sudbonosni i veo'a zna5ajni doku'enat,

koji podlijee strogoj ocjeni 'e*unarodnog prava- %sljed toga, budui da je vlada izbjegla i instalirala se u jednoj savezni5koj ze'lji, ona je 'ani?estovala i dalje savezni5ki karakter do kraja rata- &a'i' ti' 5ino', ona je 'ani?estovala i ubje*enje da ostaje i dalje suveren svoje drave, u nadi da e se opet povratiti da nastavi svoju dunost kao predstavnik suvereniteta crnogorske draveCR# G$R ="< ;$!&7" li, nesu'njivo, pozicije i vlada i oruanih snaga dviju saveznica, Crne Gore i &rbije, i pravno i vojno+strategijski bile su razli5ite- #ai'e, posjedajui Crnu Goru okupator ne sti5e suverenitet, niti je nasljednik u pravu suverena, jer je okupacija jedno ?akti5ko i privre'eno stanje- I &rbija je bila u isto' poloaju okupacije kao i Crna Gora, s to' razliko' to je ostala aktivna zaraena strana, ne potpisujui nikakve obaveze o predaji oruja i apstinenciji od daljih borbi- >ako*e, i njena vlada je izbjegla na tu*u dravnu teritoriju, 5ekajui opti 'o'enat savezni5kih akcija da se vrati u otadbinuRazlika je i u to'e to se Crna Gora sa'i' potpiso' kapitulacije obavezala da su za nju ratne operacije s ustro+%garsko' okon5ane, ali ne i ratno stanje- Crna Gora nije i'ala svoje vojske, kao &rbija, da bi je ta vojska oslobodila, kad nastupi pro'jena strategijskih okolnosti.odjednako, crnogorska i srpska teritorija su pune tri godine bile neaktivna ratita, isklju5ena iz vojine zone, te su se 'ogle u bilo koje vrije'e rata reaktivirati, bilo sopstveni' trupa'a /ako ih i'a2, ili vojsko' saveznika$tuda je pitanje ovlaenja za ulazak trupa strane drave U saveznika na crnogorsku teritoriju u ovakvi' prilika'a, bez znanja ili odobrenja nejske vlade bespred'etno, jer zakonita vlada u #eji, iako priznata od saveznika, nije i'ala ni pravne ni vojne 'ogunosti da aktivira ratite na sopstvenoj dravnoj teritoriji, koje je bilo kapitalno za okon5anje rata na balkansko' ratitu- <ato ona to nije 'ogla sprije5iti svoji' saveznici'a.otpisivanje' kapitulacije crnogorska vlada je sebe obavezala na prestanak otpora, ali nije obavezala i svoje saveznike- $ni su i'ali slobodu akcije i na njenoj teritoriji, jer je i ona ulazila u jedinstveno ratite saveznika- !er, gdje se god nalazile trupe neprijatelja na ratitu, se' ako se radi o neutralnoj ze'lji ili nekoj teritoriji pod specijalni' statuso' neutralizovane zone, ili de'ilitarizovane zone U koje, ina5e, ne 'ogu ui u ratite U suprotna strana je ovlaena da ih unitava i likvidiraCrna Gora sa'i' 5ino' kapitulacije nije prela u neutralni status- ko bi joj neprijatelj dozvolio da pute' 'irovnog ugovora dobije neutralni status U o 5e'u je bilo pregovora svojedobno, kad se na crnogorsko' dvoru raz'iljalo kakve uslove da ponude ustrijanci'a za obustavu vatre U i ako bi joj takav status priznale druge drave, a neprijatelj povukao svoje okupacione trupe sa njene teritorije, onda se na njenoj teritoriji ne bi 'ogle odvijati vojne operacije, niti bi 5ak i savezni5ke snage 'ogle ui na njenu teritoriju radi ratnih operacija=$!7$>$; # 7R Fj U & ;"<#I7 <a svoje operacije preko crnogorske teritorije, saveznici nijesu nali za potrebno ni da konsultuju nejsku vladu, niti je ona i'ala udjela u planiranju ovih ratnih operacija za osloba*anje =alkana i njene sopstvene teritorije- .re'a to'e, saveznici su i'ali pravo da odaberu odgovarajue pravce nastupanja, sredstva i jedinice koje e najuspjenije obaviti zadatak pobjede neprijatelja i na crnogorsko' ratitu- $tuda je zahtjev kralja #ikole /koji s'o ranije naveli2 za izuzee srpskih trupa u akciji zauzi'anja Crne Gore

i njenog posjedanja bio pravno nelogi5an4- U .ri ulasku u Crnu Goru jedinice II jugoslovenskog puka su naile na 'asovni ustanak oslobodila5kih snaga /koji su se ?or'irale u bataljone2 i na ko'itski pokret /koji je bio prisutan toko' cijelog rata na teritoriji Crne Gore, a pri kraju sa'og rata dobio i veo'a 'asovne raz'jere2- #aravno, ove vojne ?or'acije stavila je pod svoju ko'andu 7o'anda II jugoslovenskog puka, budui da 'u je u borbenoj zapovijesti za ekspediciju u Crnoj Gori bilo naloeno nnda prikupi crnogorske obveznikenn i od njih stvori jedinice za dalju borbu% uputstvu vojvode Miia ovi se borci nazivaju nnobveznicinn dok se u Instrukciji Jrane ,eperea kae nnpodizanje naroda, ustanak narodann Nle souleve'ent de la population contre ln enevahisseurN - .oja' obveznik u stvarnosti, gledano sa stanovita 'e*unarodnog prava, ne bi se 'ogao prihvatiti, jer ko'andant jedne strane vojske ne 'oe biti ovlaen da obavee drugog dravljanina na slubu radi odbrane, 5ak ni svoje sopstvene ze'lje- $ni su se, zaista, podigli dobrovoljno, iz patriotskih pobuda i prije dolaska srpskih jedinica oslobodili skoro cijelu Crnu Goru$kon5avi borbe, poslije oslobo*enja .odgorice, ko'andant srpskog deta'ana ih je raspustio svojo' naredbo' od 09- nove'bra 0A0B- godine$ve vojne ?or'acije, sa'onikle na teritoriji Crne Gore, ne izvode svoj status iz statusa crnogorske vojske koja je 0A0@- godine kapitulirala- =udui da su stavljene pod 7o'andu II jugoslovenskog puka, na dobrovoljan na5in ustale i toj se jedinici priklju5ile, svoj pravni status izvode iz statusa jedinice koja je nji'a ko'andovala i za njih odgovarala- >akav stav je 'e*unarodno pravo zauzelo jo na po5etku ovog vijeka- #ai'e, jo je Institut za 'e*unarodno pravo, na svoje' zasjedanju u Jirenci 9A- septe'bra 0A8B- godine, u Rezoluciji tada usvojenoj utvrdio da takve NstraneN jedinice i'aju isti pravni poloaj kao vojska u 5ije' se sastavu bore- $vo, naravno, pod uslovo' da nijesu digle puku protiv sopstvene drave7$ !" M$=IFI& $ CR#$G$RC"O Ina5e, nije bilo uobi5ajeno, se' izuzetno, da se stranoj dravi, pa i saveznici u jedno' ratu, o'oguava da 'obilie vojnike druge drave za svoje vojske- ko se radi o dobrovoljci'a, to je ve druga pravna situacija i to je zakonita radnja od strane drave kad ih pri'a u svoje redove- <a vrije'e .rvog svjetskog rata, postojali su, dodue, ugovori iz'e*u ;elike =ritanije, Jrancuske, Rusije, & ,, Italije i Gr5ke o uzaja'no' pravu 'obilizacije savezni5kih dravljana, ako se nalaze na tlu neke savezni5ke drave- li, to su ugovorni odnosi, ina5e ne'a opteg pravila takvog sadraja.o okon5anju ovog zadatka koji je i'ao terenski odre*en okvir Nteritorija Crne GoreN, svi' trupa'a na balkansko' ratitu predstojao je zadatak daljeg gonjenja neprijatelja i njegovog prisiljavanja na kapitulaciju- % to' cilju, stigavi na tri rijeke N&ava, ,unav i ,rinaN, bilo je nuno za sve ar'ije na =alkanu utvrditi dalje zadatke, pa naravno i srpskoj ar'iji- <ato je Jrane ,epere izdao zapovijest za prelazak preko rijeke i osloba*anja teritorije pod ustro+%garsko'#a osnovu toga i na 'olbe 'nogih 'jesnih organa Nvijea i odboraN na teritoriji ustro+%garske, ;rhovna ko'anda srpskih trupa je ko'anda'a ar'ija i !adranskih trupa izdala zapovijest za prebacivanje na tlo ustro+%garskeO u$ator Crnu Goru u!urao u ^^veli u +r$+ u ,a#e%ni(u^^ 6- U %putno je zapaziti 5injenicu da je ve 0- dece'bra 0A0B- godine proglaeno

?or'iranje drave &rba, Ervata i &lovenaca, u koju su ule pored dvije sa'ostalne drave N&rbija i Crna GoraN i djelovi pod ustro+%garsko'G Ervatska, &lovenija i ;ojvodina i dr- ;ezano za ovu 5injenicu, koja se i o5ekivala, treba ukazati i na politi5ki dio sadraja %putstva za srpske trupe koje i' je izdala njihova vlastita ko'anda- #ai'e, u to' uputstvu se detaljno razra*uju zadaci crnogorski' o?iciri'a, 5inovnici'a i vojnici'a koji e pod rukovodstvo' Crnogorskog odbora za ujedinjenje raditi na vojno+politi5ki' pitanji'a i tako po'oi procesu ujedinjenja &rbije i Crne Gore nninicijativo' i dobro' voljo' sa'ih stanovnika Crne Gore bez ikakve presije od strane naih trupanno$= <RI;$&>p .R"M CR#$G$RCIM % posebnoj ta5ki ovog %putstva Nta5- CN propisan je u detalje postupak obazrivosti pre'a Crnogorci'a, 5ak i pre'a eventualno neki' vojni' jedinica'a ako bi se ubacile sa strane ili se na licu 'jesta regrutovale- Iak i ako bi naili na vatru, zabranjuje se po svaku cijenu pro'ijeniti oruje, ve od'ah izvijestiti ;rhovnu ko'andu ako organi sa'ih Crnogoraca ne 'ogu nai rjeenje%zgred, napo'eni'o da i ta obzirnost govori o okupaciji, jer bi okupator i'ao pravo da i silo' slo'i takav otpor, da bi zasnovao red i poredak za koji on odgovara po 'e*unarodno' pravu- .osebno je zna5ajno u to' cilju navesti instrukciju politi5ke prirode u kojoj stoji na'jera da se Crnogorci uvjere da nn'i nijes'o doli da vlada'o Crno' Goro'nn ve da je uvede'o u nnveliku srpsku zajednicunn za koju je na narod vjekovi'a teioI'ajui u vidu datu' izdavanja ovog uputstva, razu'ljivo je to se 7o'anda srpskih trupa tako obazrivo odnosi pre'a Crnoj Gori, jer je to jo uvijek tu*a drava, jednaka 'e*unarodnopravna li5nost kao i njihova drava, te 'oraju potovati suverenitet i obi5aje do'ae teritorije- <ato %putstvo jo uvijek i odie shvatanje' da se ova vojska nee 'ijeati u unutranje procese Crne Gore, fada se izraava njihova ujediniteljska ideja za koju e, ako zatreba, posluiti kao garant oni' snaga'a koje budu na toj liniji#o, dok se za ovo vrije'e jo o5igledno 'oe zapaziti da te ture i'aju neku ulogu u to' pogledu, od datu'a ujedinjenja u dravu &E& njihova pretpostavljena ko'anda izdaje izri5itije naredbe da zatite procese koji su u toku i koji su na liniji o5uvanja ujedinjene drave.re'a to'e, iako je ovaj kontigent vojske u ne5e'u i'ao specijalni poloaj i autono'nost, to kontigenti drugih drava nijesu, te iako 'u je isklju5ena 'ogunost da upotrijebi nnsilu i presijunn u obavljanju ?unkcije kako je to stajalo u %putstvu, ipak je bio garant u krajnje' procesu ujedinjenja i obezbje*enju poretka koji su ujediniteljske snage uspostavljale.R;$G ,"C"M=R #"&> F CR# G$R @- U &a stanovita 'e*unarodnog prava nije sporno da je 0- dece'bra ?or'irana nova 'e*unarodnopravna jedinka i da je tada nestalo dvije jedinke kao sa'ostalne drave U &rbije i Crne Gore- #aravno, taj datu' ozna5ava i datu' trans?or'acije 'andata i statusa ovog srpskog kontigenta- $n vie nije kontigent srpske ar'ije niti izvodi status iz drave 7raljevine &rbije, niti je pak na teritoriji druge drave ve je na teritoriji svoje sopstvene$vo i pored 5injenice da dravu &E& nijesu jo bile priznale druge drave /to e doi vrlo kasno2- &tvar je drugih da li e nas priznati ili ne, a naa je stvar hoe'o li

zajedno ivjeti kad e to odlu5iti- %ostalo', i 'e*unarodno pravo, i ako je kasnije dolo izri5ito priznanje, nikad nije sporilo da drava &E& postoji od 0- dece'bra 0A0B- godine i da od tog datu'a teku sve pravne posljedice stvaranja drave &E&#o, pravni proble' je i u to'e da li od tog datu'a, 0- dece'bra, ovaj kontigent 'ijenja svoju 'isiju U 'andat, jer s'o vidjeli da je pro'ijenio status po 'e*unarodno' pravu, te da li je njegov 'andat koji je i'ao i pred svijeto' jo i'a u kontradikciji sa nestanko' njegove drave i pro'jeno' pripadnosti novoj dravi njegovih vojnika- &asvi' je na 'jestu ovo pitanje- !er, da je slu5ajno njegova drava prije 0- dece'bra traila njegovo angaovanje u unutranji' procesi'a, onda bi njegov 'e*unarodni 'andat nestao, poto takvog zadatka ne'a u dispoziciji 'e*unarodne ko'ande, ve naprotivG potovati slobodu i pravo Crnogoraca da sa'i ure*uju svoje odnose u dravi$="<=!")I; FI R", I .$R", 7 &ve dok se situacija na crnogorskoj teritoriji bude razvijala nor'alni' tokovi'a, gdje nije bilo presije ni sile ni od jedne strane, ove trupe su 'ogle da budu predstavnici 'e*unarodnih ?oru'a kao sve ostale, odnosno da tu 'isiju s'atraju kao prevalentnuli, u slu5aju pri'jene sile od strane raznih ?aktora koji su htjeli da te tokove silo' preokrenu, kao razne pobune U boina i sl- U one su zakonito 'ogle da poslue novoj dravi radi uspostave 'ira i reda- tavie, i drugi kontigenti su i' u to'e 'ogli zakonito po'oi, jer svaka vojska kad i'a takvu 'isiju 'ora da obezbijedi red i poredak na teritoriji na kojoj vri svoju slubu- #a alost, to nije bio slu5aj s italijanski' kontigento', koji je bio glavni uzro5nik tog 'etea, pobune, te se, sa'i' ti', kao 'e*unarodni organ isklju5io iz tog 'andata&lavko Mili < G$#"># > !# CR7;" % R"&#I

&lavko Mili

=iljeka o autoruG Mili &lavko iz #ikia&rednju kolu zavrio u &re'skoj 7a'enici, Jilozo?ski ?akultet u #ikiu i 'agistarske studije u .odgorici /J,"&2Rodjen 8C-8A-0A11 godine u #ikiu, ivi i radi u #ikiu, objavio vie stru5nih tekstova iz oblasti dravne uprave, kri'inalistike, bezbjednosti saobraaja, ljudskih prava i sl-

<agonetna tajna crkve u Resni

Crkva u Resni

.... R STUTVW XYZ[W \ ]^_UTX_" `ab ZYacW d\ [TY_ e\bZWYfTXe" g\ eahTi_ ajWk lYUa[TVa" lm ZY[W[_ jWin_ o\eYTUTVW... .orski presto@

,unost svih nas je da 5ini'o sve da ne bude uzludan rad onih koji su 5itav svoj ivot predano radili za svoj narod- &koro da ne'a vre'ena o koji'a nai preci nijesu ostavili svoja svjedo5anstva- &pontano osjeajui prave vrijednosti i 'udrosti ivotnog iskustva u najraznovrsniji' ivotni' situacija'a neprolaznosti- #a Cetinju su se teko 'ogli sa5uvati stari doku'enti- $ni su stradali za vrije'e turskih osvajanja Cetinja i paljenja Cetinjskog 'anastira u koje' su 5uvani- %nitavani su u toku prvog i drugog svjetskog rata, u poari'a, poplava'a, pri selidbi, kradeni su i razvla5eni- Iesto je ljudska ne'arnost qkriva to s'o danas lieni 'nogih dragocjenih doku'enata- >ako je unitavana naa kulturno U istorijska batina$ porijeklu loze Milia relativno se 'alo zna- 7ao to se veliki broj uglednijih crnogorskih porodica toko' vre'ena doselio u Crnu Goru, tako je i porodica Mili,

pre'a predanja'a se nastanila u 7atunskoj nahiji i direktni su poto'ci $rlovia .avla koji poti5e iz &oko grada- % de?tru 0698 i 069C- godine nalaze se neki 'edju prvi' podaci'a o bratstvenici'a Milia- =ratstvenici porodice Milia podigli su u ,ubu u =jelica'a pored Era'a &v- !ovana, &v- Georgija u .rediu, &v- .araskeve u >o'i'a i Mikulii'a i Crkvu %spenja =ogorodice u Resni u srcu 7atunske #ahije u Crnoj Gori7atunska nahija nalazi se na zapadnoj strani Crne Gore i zauzi'a dosta veliki prostor Cetinjske optine- &a sjevera grani5i se #ikiko' nahijo', dok sa istoka =rdsko', Fjeansko' i Rije5ko', sa juga Fjeansko' i Rije5ko' nahijo' i =oko' 7otorsko' a sa zapada =oko' 7otorsko' i Eercegovino'- =jelice se kao teritorija prvi put po'inju 04C8- godine- >aj podatak naveo je 7onstantin !ir5ek /Lde zenta =ielizeM2- % isto vrije'e po'inju se i u kotorski' spo'enici'a, 04C0- godine /=ielice2- % tursko' de?teru iz 0690- godine vode se kao selo sa B8 kua i 5etiri zaseoka /Fjeev &tup, .redi, Resna i &latkovi2- .o neki' stari' predanji'a, prvi stanovnici =jelica doselili su se iz okoline Gacka, iz 'jesta Iara*e, pa se i porijeklo nekih bjeli5kih bratstava vezuje za njihCrkva i njena istorijska, kulturna vrijednost izuzetno je velika- =ratstvenici Milia koji su podigli ovu crkvu ponosni su na svoju crkvu i njen istorijat- Crkva %spenja =ogorodice, Resna, =jelice nastala je u (;I U (;II vijeku- I'a dugu istoriju kao i 'nogi hra'ovi u Crnoj Gori, ali ova Crkva i'a neto ne obi5no to iroj javnosti je nepoznanica u cjelosti% sa'o' srcu 7atunske #ahije na raskrsnici puteva koji vode za Ievo, Cuce i Cetinje nalazi se na ka'eno' uzvienju ta'onji hra' posveen %spenju bogorodice, presvijetli hra' obzidan ka'eno', koji vjekovi'a ponosno stoji kao boji dar crnogorsko' narodu i naoj Crkvi- $va Crkva je zna5ajan dar izgradjivanju crnogorskog naroda- 7ao pravoslavna Crkva i'a snagu autoriteta i svjedok je 'nogih drutvenih procesa i tokova- .raznik ;elike Gospojine U %spenja, sva bratstva u =jelica'a proslavljaju kao svoju prislubuIspred Crkve %spenja =ogorodice sahranjeni su vojvoda ;ukan, i devetorica brae Milia koji su 0104- godine poginuli ispred ove Crkve branei se seda' dana bez prestanka od turske vojske i njihovog vojskovodje #u'an+pae 3uprilia- >o' priliko' ubili su 19- barjaktara turske vojske ali ih je izdala SdebanaL, nakon 5ega je prestala vatra iz pukarnica na obodi'a Crkve, pa su turski vojnici uspjeli da provale oltar Crkve i da ih na kukavi5ki na5in ubiju- Ina5e, 0109- godine h'et+paa prodire do Cetinja i rui Cetinjski 'anastir- .oslije ove najezde, 0104- godine dola je druga, pod vodstvo' #u'an+pae 3uprilia, vezira i guvernera =osne, posljednjeg iz te 'one loze koja je 5etiri generacije davala nejvee dravnike i ratnike >urske od &ulej'ana II- $d svih brojnih pohoda turske vojske na Crnu Goru, 3upriliev je bio najstraniji- Crna Gora je :oplja5kana, najvei dio 7atunske nahije opustoen, a $zrinii, <aljuti, Cuce, =jelice, 3eklii i #jegui popaljeni i sravnjeni sa ze'ljo'-: #a zidovi'a od te 0104- godine obasuti' vojvodsko' krvlju i danas se sa 'alo vie panje 'ogu pri'ijetiti ostaci krvi kao svjedoci duge borbe za Crnu Goru i njenu svijetlu istoriju- &a spoljanje strane crkve nalaze se otvori u ka'enu koji su sluili kao SpukarniceL sli5ni oni'a koji se nalaze na vjekovni' tvrdjava'a i

zidina'a gradskih utvrdjenja- $vi i danas ivi svjedoci govore o ivotu toga vre'ana i spoju hrabrosti, vjere i borbe za sloboduIspred ve sada obnovljenih zidina groblja na ulazu u crkveni hra' sahranjen je i protojerej ,jordje Mili#a raspoloivi' karta'a Crne Gore veo'a 5esto se 'oe nai ,ub, Rjena /Resna2 a neke od njih suG 7arta 7rivoija =oke 7otorske i crnogorsko U hercegova5ke oblasti iz 0BB9- godine, = III a 0A+9 SMonteneg+herzegovinische Grenzgebeiet, 7urt Eussert, .redjeli Crne Gore, GothaG !ustus .erthes, 0BA4, >opogra?ska karta =oke 7otorske i Crne Gore iz 01B6, pre'a crteu Fudovica Jurlanettoa /rien, 7riegsarchiv =I(a 4@C2Crnogorski narod i narod narod 7atunske nahije bio je vrhovni te'elj slobodarsko' duhu naih naroda kroz istorijuCrkva %spenja bogorodice sada obzidana je klesani' ka'eno' kao salivani' plo5a'a koji'a je pokrivena krovna i oltarska konstrukcija - Iznad ulaznih vrata nalazi se crkveno zvono - Crkva je od strane drave proglaena kao kulturno istorijski spo'enik Crne Gore#a ulazu crkvu stoji natpis G S.ohod 3uprili vezira s vojsko' na Crnu Goru 0104 godine junaci se tad gledaju kada na vrat 'uke dodju najslavnije tad u'rije na Milija vojvoda u crkvi se zatvoriti zovne brau danji' podju grob je krasan kae crkva spo'enik e bit slobada branie se seda' danah devet bratah bez prestana seda'deset i dva vie barjaktara to ubie oko crkve na sve starne dok ih izda debana turci oltar provalie so oltara ih sve pobieLNJEGO3

>akodje, veo'a vani dogadjaj za tadanju, ali i dananju Crnu Goru i 'alo 'jesto u 7atunskoj #ahiji, ali najvie za prijestonicu Cetinje, odigrao se po5etko' dece'bra 016@- godine, kada su Crngorci odnijeli pobjedu nad brojno' tursko' vojsko' bosanskog vezira Ca'il h'et U pae, u selu .redi, u 'jestu =jelice, nado'ak Cetinja- % tadanje' krvavo' sukobu stradali su 'nogi bratstvenici- $no to takodje od skro'ne istorijske gradje treba po'enuti je stradanje vojvode >o'aa Milia koji je stradao sa svojih dvadeset godina starosti u sukobu sa tursko' vojsko' u 'jestu obajii u pohodu &ulej'ana pae- &lobodu su 'nogi nai preci gradili na junatvu, znali kako re5e veliki revolucionar ;eljko ;lahovi da :#ositi neprekidno u sebi Crnu Goru zna5i i dar i prokletstvoL- 7ako je to i zapisano u S.ravdiL objavljenoj +0B-8C-0ACC godine, S0A0C godine na &kadarsko' %tvrdjenju

>arabo u vrije'e =alkansko+>urskog rata u istoriji Crne Gore poznato' kao :drugi juri:, prvi je bio 91+9A- januara 0A0C godine, poginuo je crnogorski o?icir Gor5in M Mili na utvrdjenju >araboa gdje je oko B-888 boraca crnogorske ;ojske //7atunska, Rije5ka i Cr'ni5ka brigada2 borilo se sa oko 98- starih topova, tada je posjeanja radi ustrija i #je'a5ka predlagali stvaranje sa'ostalne lbanske ,rave, kojoj je po svaku cijenu trebao da pripadne &kadar, ustrijska diplo'atija je trazila od Crne Gore ustupanje Fovena lbaniji u za'jenu za &kadar- 7o'andant .ri'orskog odreda Mitar Martinovi, tadanji 'inistar ;ojni, angazovao je napad dobrovoljno od svih bataljona, ko'andovanje strelja5ki' bataljono' povjereno je #iku >urovo' Martinoviu a za ko'andira 5ete dobrovoljno je postavljen Gor5in Markov Mili iz Ievsko+ =jeli5kog bataljona koje' se obratio #iko Martinovi rije5i'aG : #e'oj Miliu sjutra pokoriti/obrukati2 svoje stare, 'islei na ratne zasluge kue Milia /---2 ---pie :.ravda:- :!unaka je lako prekoriti pa on odgovori : Ili e 'oja sablja sjutra biti na vrhu >araboa ili u poginuti: + tako je bilo u pokuaju da dopre do zidina i vrha >araboa poginuo je junak kue Milia sa sabljo' u ruci 5vrsto je drei, pa je pronadjen 9C- dana kasnije 08-84-0A0C godine kako zgu5en lei izreetan 'itraljeski' ra?alo' u zidina'a >arabosa--7ako je to i kroz istoriju bilo, s'rti se naj'anje boje oni 5iji ivot i'a najveu vrijednost U ipak kako to re5e jedan 'udri crnogorac iz Cr'nice, 5ovjek dva puta u'ire prvi put onda kada u're bioloki a drugi onda kada ga ljudi zaborave, ako je zaista tako ovi junaci ivjee sve dok ivi Crna Gora i njena sloboda&vjestan 5injenice, da postoji 'nogo toga to bi trebalo rei i to nije re5eno a bilo bi korisno kroz 'anji broj veo'a kratkih indikatora, elio sa' ne znajui sa koliko uspjeha napisati jedan dio onoga to je vezano za bratstvo Milia i staru Crkvu Milia u Resni#ovak diG =$KI3#I %&> # 7 CR#$G$R&7$G # R$, 0A0A- G$,I#" .$, ;$)&>;$M 7$M #,IR 7R&> <R#$; .$.$;I3 =oini ustanak crnogorskog naroda, podignut @- januara 0A0A- po novo', ili 94dece'bra 0A0B- godine, po staro' kalendaru, dakle, na =adnje ve5e, i'ao je za cilj da se ponite odluke tzv- .odgori5ke skuptine, od 9@- nove'bra 0A0B- godine o nelegalno' i nelegiti'no' prisajedinjenju Crne Gore &rbijiD da se Crna Gora oslobodi ?akti5ke vojne okupacije srpske vojskeD da se odbrani i a?ir'ie crnogorska dravna nezavisnost i da Crna Gora kao punopravan i ravnopravan dravno+pravni subjekt stupi u jugoslovensku kon?ederaciju

.obuna protiv neustavnog prisajedinjenja &rbiji

Crnogorski januarski ustanak 0A0A- godine elio je skrenuti panju 'e*unarodne javnosti i velikih sila uo5i i toko' zasjedanja ;ersajske 'irovne kon?erencije na crnogorsko pitanje, odnosno, htio je ukazati na to da crnogorski narod ne prihvata provedenu i nasilni' pute' prokla'ovanu aneksiju Crne Gore od strane &rbije-

Raspoloenje da Crna Gora stupi u novu jugoslovensku dravu kao ravnopravan 5lan i partner i'alo je veinsku podrku kod crnogorskog naroda, ali ono nije 'oglo biti plebiscitarno iskazano, jer je sila pobijedila pravo i pravdu, zapravo, crnogorska dravotvornost je izgubila rat zbog pre'oi okupacione oruane sile 7raljevine &rbije i spoljnjeg ?aktora, odnosno, velikih sila, do'inantno Jrancuske, ali indirektno i drugih saveznika, koji su prepustili Crnu Goru na 'ilost i ne'ilost beogradsko' osvaja5u% pis'u crnogorsko' ko'andiru .etru Gvozdenoviu /jedno' od glavnih organizatora i u5esnika =oinog ustanka crnogorskog naroda na podru5ju 7atunske nahije i Cetinja i bratu od strica generala dr nta Gvozdenovia, crnogorskog izvanrednog poslanika i opuno'oenog 'inistra u & , U ;aingtonu i potonjeg pre'ijera crnogorske ;lade u egzilu2, ne?or'alni politi5ki vo*a =oinjeg ustanka /koji je bio 5lan Cetinjskog ustani5kog odbora, ali ne i njegov pri'us2 i kasniji crnogorski pre'ijer u egzilu !ovan &i'onov .la'enac, je C0- /0B-2 dece'bra naveo sutinu politi5ke i ustani5ke borbe crnogorskih pzelenaao, rojalista i indipendista, koji su po slo'u ustanka nastavili sa ko'itsko', gerilsko' i e'igrantsko' borbo' p< .R ;$, I &> I &F$=$,% CR#" G$R"o#ai'e, u to' pis'u !ovan &- .la'enac navodiG p#aa je devizaG ;aspostava Crne Gore sa svi' njeni' suvereni' atributi'a, pa sljedstveno to'e i narodno sa'oopredjeljenje pre'a postojee' crnogorsko' %stavu i parla'entarni' principi'ao, kako je u svo'e ,nevniku zabiljeio, u sutini, stvarni vo*a, vojni zapovjednik ustani5kih snaga u =oinje' ustanku, kapetan, poto', ko'andir 7rsto <rnov .opovi>o je bila sutinska parola crnogorskih ustanika /5iji je plotun iz njihovih puaka zagr'io 94- (II 0A0BN@- I 0A0A- godine na okupacione trupe i do'ae izrode u njihovoj slubi2 koji su se borili s pokli5e' p<a pravo, 5ast i slobodu Crne Goreo,akle, u vrije'e stvaranja 7raljevine &E& crnogorski ,vor, ;lada i njihove brojne pristalice u Crnoj Gori zalagali su se za stvaranje !ugoslavije na principi'a saveza suverenih drava /kon?ederacije2 i traili su vaspostavljanje Crne Gore kao drave, kao i garantovanje i pri'jena prava crnogorsko' narodu da se slobodno izjasni o dravno+pravno' statusu Crne Gore u skladu s crnogorski' %stavo' i zakoni'a7ad je postalo o5igledno da od takvog jugoslovenkog ujedinjenja ne'a nita, crnogorski ,vor, ;lada, crnogorski ustanici i ko'iti, gerilci i crnogorski e'igranti borili su se politi5ki' i diplo'atski', ali i oruani' sredstvi'a za nezavisnu Crnu Goru- >o su oni u jedno' ustani5ko', ko'itsko' proglasu iz 0A0A- godine, iz u'e, eksplicitno poru5iliG LMi se bori'o za slobodu i nezavisnost Crne Gore i od ove borbe jedino nas s'rt rastaviti 'oeM=rojni su i kontradiktorni podaci koji govore o broju crnogorskih ustanika, koji su u5estvovali u =oinje' ustanku- #ajpouzdanija je brojka od oko 6-888 ljudi<apadni i Isto5ni sektor ustani5kih snaga, koji je opsadirao Cetinje i koji su stuplio u borbu, brojao je oko 9-888 ljudi /pod ko'ando' ko'andira 7rsta <rnova .opovia2 snage koje su opsadirale Rijeku Crnojevia brojale su oko @88 ljudi, /pod ko'ando' ko'andira )ura oa2 snage koje su opsadirale ;irpazar oko 488 ljudi,/pod ko'ando' 'inistra !ovana &- .la'enca2 na prostoru .odgorice i okoline bilo je oko C88 .ipera i 988 Fjekopoljaca i =jelopavlia /ukupno oko 6882 koji'a je ko'andovao general Milutin ;u5ini, na prostiru #ikia 'obilisano je vie od 0-888 ustanika pod ko'ando' brae vojvode =oa i )ura .etrovia, od kojih je zna5ajan dio stupio u borbu pod ko'ando' )ura !ovovia i Milisava #ikoliaD na prostoru Rovaca bilo je oko 488 ustanika pod ko'ando' kapetana Ivana =ulatovia- ,akle,

ukupno ustani5ke snage su brojale oko 6-888 ljudi, od kojih u borbu nijesu stupale @januara 0A0A- godine snage pod ko'ando' Milutina ;u5inia, !ovana .la'enca, )ura oa, dok su u borbu stupile snage iz 7atunske nahije, dijela Rije5ke i Fjeanske nahije i dijelo' ustani5ke snage sa prostora #ikia% jedno' pis'u koje je upueno sa #jegua 0- dece'bra 0A0B- godine kapetanu )uru ,rakoviu sa Ieva i kapetanu ,uanu &tankovu ;ukoviu iz .redia /=jelice2 stoji da su ustanici odloili podizanje ustanka za odre*eno vrije'e pdokle vojvoda )uro .etrovi i brigadir ;u5ini provedu organizaciju u svoji' 'jesti'ao, kae se, iz'e*u ostalog, u to'e aktu- #a Cetinje je poto' dolazio i vojvoda =oo .etrovi i razgovarao sa vo*a'a zelenaa iz Cetinja o podizanju ustanka%o5i izbijanja ustanka, poslije 9C- dece'bra 0A0B- godine, ostali kod svojih kua vojvoda =oo .etrovi i vojvoda )uro .etrovi i Marko .etrovi, kao i Marko )ukanovi i od'ah su uhapeni- $ni se, zajedno sa brigadiro' )uro' !ovovie', Milisavo' #ikolie', Kivko' #ik5evie', ,ragio' i ntonije' =ojovie', ;asko' Marojevie', ;uko' 7rivokapie', Mato' >odorovie', Ilijo' ,a'janovie', 7osto' Radovie', &tevano' .avlovie', !oo' !ovovie' i drugi'a tretiraju kao organizatori =oinjeg ustanka na prostoru #ikia i okoline.oto su braa .etrovii i 'inistar Marko )ukanovi pohapeni prije izbijanja ustanka, sa ustani5ki' snaga'a poveli su oruanu borbu Milisav /Misja2 #ikoli, brigadir )uro !ovovi, braa ,ragia i ntonije =ojovi, ;asko Marojevi, Kivko #ik5evi, #ikodi' !anjuevi i brojni drugi- .oslije slo'a ustanka, brigadir )uro !ovovi je e'igrirao u Italiju i bio jedan od ko'andanata crnogorske izbjegli5ke vojske u Gaeti, dok su ostali po'enuti, kao i brojni drugi ostali u u'i i kao ko'ite nastavili gerilsku oslobodila5ku borbu;ojvode =oo i )uro .etrovi i njihov trei brat Marko .etrovi putovali su na brojne sastanke i zborove koji su odravani u cilju organizovanja, pripre'e i izvo*enja narodnog ustanka- % .odgorici su se sastali i vijeali sa generalo' Milutino' ;u5inie', 'inistro' &avo' ;uletie', o?iciri'a .ero' >ujovi' ;ukovie', .etro' &avovie', &tevano' Radovie', &tanko' Markovie', =lao' Markovie' i drugi'a- % Fjekopolju se vojvoda )uro .etrovi sastao i dogovarao sa brigadiro' crnogorske vojske ndrijo' Rai5evie'- % Rije5koj nahiji susreo se i ragovarao sa inspiratori'a ustanka serdaro' !oko' !ovievie', ko'andiro' )uro' oe' i kapetano' !ovano' =elovi' ;ujovie'- #a Cetinju je postojala na'jera da se sretnu i dogovore oko pitanja vezanih za ustani5ku akciju sa !ovano' &- .la'ence', bivi' crnogorski' 'inistro' i duhovni' vo*o' ustanka, Risto' .opovie', tako*e bivi' 'inistro', Mio' i !ovo' .opovie', ko'andiro' .etro' Fo'paro' i drugi'a7ralj #ikola je iz progonstva, iz #eja, na &eni kod .ariza, preko svog 'inistra koji je boravio u Italiji, u Ri'u i =rindiziju, Mila ;ujovia odravao vezu sa vojvodo' =oo' .etrovie'- ;ojvoda )uro .etrovi se, pre'a neki' izvori'a, u odre*eno' 'o'entu, pokolebao i to C0- (II 0A0B- godine, obustavivi saradnju sa ustanici'a$stao je u svojoj kui, dok su vojvoda =oo .etrovi i 'inistar Marko )ukanovi trebali sa svoji' snaga'a da zauz'u #iki, odnosno, da ga oslobode od okupatorskih snaga, kako navode odre*eni izvori- %stani5ki prvaci iz nikikog kraja su pozvali ustani5ku vojsku na okup 9C- dece'bra 0A0B- godine po staro' kalendaru,va pis'a o to'e svjedo5e- % pis'u kojeg su potpisali )uro !ovovi i Milisav #ikoli u #ikiu 90- (II 0A0B- godine kae seG p.oznata va' je naa na'jera te ;a' 5ini'o na znanje- to i'ate vojske da s njo' do*ete na Glibavac /3e'enci2 u osvit ne*elje- >u ete nai nau vojsku, to jest

bataljon >rebjeki- %z'ite tajina za tri dana- .ozdravlja'oG )uro !ovovi i Milisav #ikolio-

=rojni crnogorski uglednici predvodnici ustanka

;e 90- dece'bra 0A0B- godine /po staro' kalendaru2 oko #ikia se bila okupila ustani5ka vojska, ali grad jo nije bio potpuno opkoljen- &rpska vojska, bjelai, 5etnici i andar'erija posjeli su odre*ne poloaje i izrazili gotovost na borbu sa ustanici'a#o, do sukoba nije dolo ni 99- dece'bra- Crnogorski ustanici su 9C- dece'bra drali Cetinje i #iki u opsadi- % ovi' gradovi'a nalazile su se najvee 'ase ustanika i tu je dolo i do najeih oruanih borbi u koji'a je poginulo na desetine, sa jedne i druge strane$ruana borba oko #ikia po5ela je 9C- dece'bra, oko tri sata popodne i trajala je i 5itav sjutranji =adnji dan- %stanici su bili znatno brojniji, ali srpska vojska i bjelai u gradu zadrali su svoje pozicije- .redve5e su u #iki na strani srpske vojske i bjelaa prispjeli u po'o bjelopavliki i grahovski bjelai, 5i'e su antiustani5ke snage bile zna5ajno poja5ane- 7ad su saznali za to, ustanici su po5eli da se povla5e i postepeno razilaze svoji' do'ovine>oko' oruanog pokuaja zauzi'anja #ikia, 9C- dece'bra, kod svojih kua su ostali /nijesu uzeli u5ee u borbi2 vojvode =oo i )uro .etrovi i 'inistar Marko )ukanovi, koji su vaili za vo*e ustanika- ;ojvode .etrovii i 'inistar )ukanovi su, ipak, od'ah uhapeni, a u u'i su, sa dijelo' ustanika, borbu nastavili ko'andirNbrigadir )uro !ovovi i narodni poslanik Milisav #ikoli% prepisci priliko' organizovanja i izbijanja =oinog ustanka 94- dece'bra 0A0B/@- januara 0A0A2, kao organizatore ustanka na prostoru #ikia i okoline navode se i vojvode braa .etrovi, kao i Marko .etrovi- % jedno' pis'u stoji kako je =oo .etrovi poao za #iki, pgdje su ve seda' ustani5kih bataljonao% povjerljivo' pis'u popa &teva ,recuna, poslatog sa Fjubotinja 0B- dece'bra 0A0B- 'itropolitu Mitro?anu =anu, o pripre'a'a za izvo*enje ustanka, pie i ovoG pGlavni vo*e poketa suG !ovan .la'enac, vojvoda )uro .etrovi i Milutin ;u5ini;eina naroda izgleda da je nezadovoljna sa odluko' .odgori5ke skuptine, zato to je Crna Gora pripojena &rbiji, a nije kao zasebna jedinica ula u !ugoslovensku zajednicu- 7ako 5uje' veina naroda po svi' ple'eni'a pridobivena je za pokreto$vo pis'o 'itropolit Mitro?an =an dostavio je ko'andantu okupacionih !adranskih trupa generalu ,ragutinu Milutinoviu, u njegovo' tabu na Cetinju, u zgradi bive ustro+%garske legacije;ojvoda =oo .etrovi, vojvoda )uro .etrovi, Marko .etrovi i bivi 'inistar Marko )ukanovi uhapeni su @- januara 0A0A- godine i sprovedeni u podgori5ki zatvor L!usova5aM&lubeni organ 7raljevine Crne Gore u egzilu LGlas CrnogorcaM, #ej na &eni kod .ariza, br- B0 od 9A- dece'bra 0A0A N 6- januara 0A98- godine, na C- strani objavljuje L&pisak Crnogoraca, koje su srbijanske vlasti u Crnoj Gori od'ah u po5etku zatvorile u s!usova5iq, podgori5koj ta'niciM, na koje' su i'ena 06C crnogorske civilne i uni?or'isane li5nosti, koji su bili politi5ki zatvorenici% vezi organizovanja ustanka vojvoda =oo .etrovi odravao je vezu sa kralje' #ikolo' i ostvarivao prepisku sa crnogorsko' ;lado' u izgnanstvu, posebno sa

njeni' 'inistro' u Ri'u, Milo' M- ;ujovie'#ikola >o'anov <ec, o hapenju vojvode =oa .etrovia, u svoji' 'e'oari'a p<elenaio, navodi i ovoG p.riliko' sprovo*enja vojvode =oa .etrovia iz nikikog u podgori5ki zatvor, na =ogetii'a rekao 'u je Marko &avieviG nn7ako bi bilo, vojvodo, da te pojae' do .odgoriceOnn ,o ovog jahanja nije dolo, ali je ta5no da 'u je &avievi oduzeo skupocjeni tap, koga je stari vojvoda decenija'a nosio i koji 'u je za ovu priliku bio vrlo potrebano% knjizi p#ekoliko stranica iz krvavog albu'a 7ara*or*eviao, Ri', 0A90, pie i ovoG p$si' zatvorenih Crnogoraca i'a i jedan broj interniranih, veino' prvaka, 'e*u koji'a suG vojvoda =oo .etrovi, bivi .redsjednik Ministarskog savjeta, Mihailo .opovi, 5lan ,ravnog savjeta u penziji, &tevo >atar, 5lan Glavne dravne kontrole, piro .opovi, ,irektor pota i telegra?a, Marko .etrovi su internirani u &arajevu /=osna2- % dece'bru 0A0B- godine, od strane srpskih vlasti, 'altretirani su tri brataG ;ojvoda =oo .etrovi /18 godina2, bivi predsjednik Ministarstva, general )uro .etrovi /@A godina2 i Marko .etrovi /@C godine2, bivi oblasni upravitelj, koji su ivjeli na svoji' i'anji'a u okolini #ikia- &va trojica su tada bila zatvorena u .odgorici.oslije skoro godinu, vojvoda =oo i Marko .etrovi bili su oslobo*eni, a sada se nalaze internirani u &arajevu /=osna2- General .etrovi se nalazi jo u zatvoru u .odgorici, gdje je potpuno oslijepio- $n ve nekoliko 'jeseci 'oli da 'u se dozvoli operacija na o5i'a, ali tu dozvolu jo do danas nije dobioM% svrhu ispitivanja stanja u Crnoj Gori, pored ostalih, u Crnu Goru je 0A0A- godine stigao, kao predstavnik & ,, a'eri5ki o?icir i specijalni savjetnik za vojna pitanja predsjednika & , ;udroa ;ilsona 'ajor Iarls ;elington Jurlong, kasniji univerzitetski pro?esor- Jurlong je, ina5e, bio 5lan a'eri5ke delegacije na 7on?erenciji 'ira, u ;ersaju 0A0A- i vojni agent- I'ao je obavezu da o situaciji u Crnoj Gori, u svojstvu e?a a'eri5ke 'isije, na osnovu istraivanja, sa5ini i podnese izvjetaj- Jurlong je bio u Crnoj Gori od @- ?ebruara do 9- 'arta 0A0A- godine- $n je 09- ?ebruara 0A0A- godine u !usu?+paino' zatvoru, podgori5koj ta'nici p!usova5ao, razgovarao i sa vojvodo' =oo' .etrovie'.reli'inarni izvjetaj 'ajora Jurlonga datiran je 00- 'arta 0A0A- godine- % to' izvjetaju Jurlong pie da 'u je vojvoda =oo .etrovi rekao i ovoG p!a sa' 7raljev ro*ak i sluio sa' svoju ze'lju 48 godina + kao najblii saradnik kralja #ikole i .rin5eva i bio ugledna li5nost u Crnoj Gori- &adanja vlast je odgovorna to sa' ja u zatvoru- Crna Gora je uvijek bila slobodna ze'lja i kao takva priznata od "vrope- .redsjednik ;ilson je kazao da svi' 'ali' ze'lja'a, uklju5ujui i =elgiju, Crnu Goru i &rbiju, treba dati sa'ostalnost&vi su se Crnogorci nadali da e savezni5ke snage biti poslane ov*e da odravaju red i svi s'o se nadali autono'iji- Mi eli'o da izabere'o na sopstveni .arla'ent i neka sudbinu Crne Gore odlu5i njen narod--- %'jesto Crnogoraca ov*e su doli &rbi i donijeli 'nogo novca- ,va+tri 5ovjeka su nazvali sebe .arla'ento' i uredili da se u nje'u na*u jedino ljudi koji i'aju iste ideje kao i oni- >aj prvi ko'itet sa5injavali su dva &rbina i jedan CrnogoracG .etar 7osovi, &vetozar >o'i i !anko &pasojeviIlanovi bive crnogorske ;lade nijesu bili uklju5eni ni u ko'itet ni u parla'ent--#ae pristalice veino' se nalaze u staroj Crnoj Gori- Misli' da ih i'a vie nego to sa' spre'an da kae'- &vako u Crnoj Gori s'atra da su izbori bili nelegalni i suprotni zakonu ze'lje i da je volja naroda ?alsi?ikovana- &rpski zvani5nici i izaslanici, koje su oni izabrali, anektirali su i okupirali Crnu Goru- #e'a 'ogunosti da bilo ko neto u5ini, ali i'a 'nogo ljudi u planina'a koji ne priznaju sadanju

vladu--Mi eli'o kon?ederalnu !ugoslaviju, ali nita se ne 'oe uraditi dok Crnu Goru ne okupiraju &avzni5ke trupe "ngleske, 'erike i Jrancuske- Mi ne eli'o ni &rbe ni Italijane- $nda bi 'ogli da izrazi'o svoje poglede slobodno- .artiju koja i'a ovdje 'o 5ine boljevici i ona ne 'oe zavesti red u ze'lji- $ni su svi &rbi i dozvoljavaju svaku vrstu sa'ovolje- <e'lja je siro'ana i oni dozvoljavaju plja5ku i oti'anje#jihovi ljudi 'ogu uzeti to god ele od seljaka- Mogu ubiti koga god ele i nee ih niko pozvati na odgovornost pred zakono'o-

$dbacuju utapanje u &rbiju i trae slobodne izbore

% jedno' pis'u crogorskog o?icira i ustanika >odora =orozana upuenog 0A0B!ovanu &- .la'encu, uo5i izbijanja =oinog ustanka, navodi se da su srpske okupacione vlasti 0B- dece'bra 0A0B- godine u 00 sati uve5e, uhapsile i uta'ni5ile ko'andira .etra Fo'para i biveg crnogorskog 'inistra Rista .opovia7o'andant srpskih L!adranskih trupaM koje su okupirale Crnu Goru, general ,ragutin Milutinovi je, 9- januara 0A0A, sa Cetinja, $- broj B16, u izvjetaju 7o'andantu II ar'ije o doga*aji'a koji se odnose na =oini ustanak, zapisao i ovoG L7ad sa' 01dece'bra pr- g- dobio prve vesti o to'e, da se u Crnoj Gori spre'a oruani pokret protiv ujedinjenja sa &rbijo', pozvao sa' k sebi ljude, koji su 'i ozna5avani kao vo*i, i iz razgovora, koji sa' 0B- dece'bra pr- g- vodio u 'o'e tabu sa g- Risto' .opovie' + jedni' od !abu5ana + biv- 'inistro', i g- .etro' Fo'paro', ko'andiro', dobio sa' utisak, da je ko'plot potpuno organizovan i da je njegovo izvrenje pitanje najkraeg vre'ena>aj utisak pretvorio se u uverenje, kad su sva 'oja naprezanja u toku 0B i 0A- dec- prg- da do*e' u li5an dodir sa g- g- !ovano' .la'ence', tako*e bivi' 'inistro' i g!ovo' .opovie', biv- diplo'atski' 5inovniko', koji su se tako*e ozna5avali kao vo*e ovog oruanog pokreta, ostala uzaludna- #a osnovu toga sa' savetovao izvrno' #arodno' $dboru da stavi pod ja5i policijski nadzor g- Rista .opovia i .etra Fo'para, i da preduz'e traganje i eventualno hapenje g- .la'enca i !ova .opoviaM% svoji' biljeka'a Milutinovi navodi i da ga je o?icir crnogorske vojske s #jegua i ustanik Ilija =eir, kada je on, C- januara 0A0A, otiao na razgovor u ustani5ki tab u =ajice, ispratio ovi' rije5i'aG LIli ;i &rbijanci napolje iz Crne Gore, ili e krv tei gospodine generaleG drugog izlaza ne'a i ne 'oe bitiHM &rpske okupacione vlasti, uve5e 0B- dece'bra 0A0B- godine, uhapsile su Rista .opovia i .etra Fo'para, dok je !ovo .opovi izbjegao za 7otor, a !ovan &.la'enac sklonio se na Fjubotinj u Rije5koj nahiji, odakle je C0- dece'bra 0A0Bgodine poslao uputstva ustani5ki' o?iciri'a da ustanak treba da po5ne C- januara 0A0A- &a' .la'enac nije uzeo aktivno u5ee u oruani' borba'a, iako je slovio kao duhovni vo* =oinjeg ustanka- $n je i sa5inio plan ustani5kih akcija, pre'a koje'u je odredio sebe kao ko'andanta ustani5kih trupa iz Cr'nice, koje su, u sadejstvu sa ustani5ki' snaga'a iz Rije5ke nahije /Fjubotinjana2, trebalo da krenu pre'a CetinjuMe*uti', .la'enac je e'igrirao prije nego su po5eli da pucaju ustani5ki plotuni,uhovni vo*a ustanka poao je za &an )ovani di Medua u vrije'e kad je =oini ustanak izbio, a poto' se na poziv kralja #ikole prebacio u =rindizi u Italiji i poto'

otiao za #eji, na &eni, kod .ariza, gdje je bilo sjedite crnogorskog kralja #ikole u egzilu i ;lade crnogorske#a osnovu .la'en5evog ustani5kog plana je bilo predvi*eno daG vojvoda general )uro .etrovi sa ustani5ki' trupa'a zauz'e #iki, odakle e preko Ieva i Cuca 'arirati sa ustanici'a iz #jegua na CetinjeD da general Milutin ;u5ini na 5elu ustani5kih trupa iz .ipera, Fjekopolja i <ete napadne i zauz'e .odgoricu i prolazei preko Fjeanske nahije po*e na Cetinje i da se njegove trupe sastanu sa trupa'a vojvode )ura .etrovia iz'e*u 7atunske i Fjeanske nahije- Me*uti', ustani5ke akcije dogodile su se druga5ije od plana kojeg je sa5inio !ovan &- .la'enac7ad se vratio iz zarobljenitva u Crnu Goru, 7rsto <rnov .opovi je postao vojni5ki vo*a =oinog ustanka- Iz 7atunske nahije, pored 7rsta .opovia, !ova .opovia + !abu5anina, Rista .opovia + !abu5anina, ustani5ke vo*e bili su iG ko'andiri .etar Fo'par, epan Mijukovi, Milo Martinovi, .etar Gvozdenovi, !oko Martinovi, kapetaniG )uro ,rakovi, ,uan ;ukovi, ndrija ,ragutinovi, )uro 7apa, 7rsto ;ujovi, #iko 7aelan, )uro 7apa, Marko <- .opovi, =lagota Martinovi, Ilija =eir, poru5nik !anko .eikan, !ovan #ikoli i drugi- Iz Rije5ke nahije, 7osijeri'a, )inovii'a i =okovljani'a, ko'andovali su kapetani ;ukale Rajkovi i >odor =orozan, koji su sa svoji' 5eta'a C- januara 0A0A- godine posjeli prostor iznad Cetinja, iznad Crne grede, konkretno brdo <avala sa okolino', gdje su i vo*ene toko' @- i 1- januara oruane borbe7o'andanti ustani5kih snaga iz Fjeanske nahije bili su kapetan &avo Jilipov Ielebi i kapetan .ero )urii- %stani5ni' snaga'a iz Rije5ke nahije, Fjubotinja i Rijeke Crnojevia i okoline ko'andovali su ko'andir )uro o, serdar !oko !ovievi i kapatan !ovan =elov ;ujovi- Iz Cr'nice ustani5ki' trupa'a ko'andovao je !ovan &- .la'enac, a kao istaknuti ustani5ki prvaci bili su tu ko'andir .etar Feki, kapetani )ikan ;uk'anovi, Milo &avov Fekovi, Marko ;u5erakovi, Risto Eajdukovi, .etar ;ulekovi i drugi% jedno' pis'u koje je upueno sa #jegua 0- dece'bra 0A0B- godine kapetanu )uru ,rakoviu sa Ieva i kapetanu ,uanu ;ukoviu iz .redia /=jelice2 stoji da su crnogorski ustanici odloili podizanje ustanka za odre*eno vrije'e pdokle vojvoda )uro .etrovi i brigadir ;u5ini provedu organizaciju u svoji' 'jesti'ao7o'andir .etar Gvozdenovi je 0B- dece'bra izvijestio !ovana &- .la'enca o pripre'a'a ustanka u 7atunskoj nahiji ovi' rije5i'aG L#a osnovu vaeg progra'a 'i, 7atunjani, bie'o gotovi u petak 90- t- 'j- Moli' vas donosiocu ovoga da date ta5ne podatke o vaoj preduzi'ljivosti s te straneM&voje politi5ke ciljeve i zahtjeve tab crnogorskih ustanika, koji se u =ajica'a kod Cetinja nalazio pod ko'ando' 7rsta <- .opovia, izloio je i u aktu sljedee sadrineG L&kuptina odrana u .odgorici u dane 00- i 0C- 'jeseca nove'bra 0A0B- godine, sazvana je protiv ustavnih odredaba nae ze'lje, a najvie protiv volje apsolutne veine crnogorskog naroda, to je dalo povoda da se + protiv skuptinske odluke kojoj ste ;i izvrni organi + digne opti pokret i ustanak u Crnoj Gori;e su prola dva dana, da se prijestonica Cetinje nalazi u opsadi od strane nekoliko hiljada ustakih 5eta, koje sa nestrpljenje' o5ekuju da 5i' prije uljegnu u prijestonicu Cetinju, te svoji' ulasko' uspostave stanje koje dostojno odgovara crnogorsko' i'enu i buduoj dravi !ugoslaviji,a bi se izbjeglo prolijevanje bratske krvi, koja ako pote5e istorija nee pa'titi, potpisati %stani5ki odbor naao je za shodno da Izvrno' odboru uputi izraaj volje crnogorskog naroda u sljedee'G I U Mi s'o svi sloni da Crna Gora u*e punopravno sa ostali' pokrajina'a u jednu

!ugoslovensku dravu, bez ikakvih unutranjih politi5kih granica, a oblik vladavine ostavlja'o da punopravno rijei redovno izabrana skuptina svih jugoslovena U 7onstituanta + 5e'u e'o se srda5no pokoritiII U Mi trai'o da prethodno jedan narodni sud prona*e krivce za sve doga*aje koji su bacili ljagu na nae oruje i da tek onda, 5ista vedra 5ela pristupi'o velikoj jugoslovensloj zajednici, za koju su i najstariji nai preci najvjerniji zato5nici biliIII U >rai'o anuliranje odluka .odgori5ke skuptine i nove slobodne izbore za Crnu Goru, 5iji e izaslanici punovano rjeavati sve nae sadanje do'ae poslove, te privre'eno predstavlajti Crnu Goru iznutra i izvana<a izvrenje rada po ovo' progra'u, ustani5ke trupe sjutra, 9C- ovog 'jeseca, u'arirae u prijestonicu Cetinje i radi uspostavljanja budueg reda zaposjesti e sva nadletva, u koju svrhu s nae strane bit e o5uvan najbolji red, te sa ovi' preko vas opo'inje'o vojsku koja se sada nalazi u Cetinje da sa svoje strane ne bi izazivala prolijevanje bratske krvi + u koje' sluaju s'atrali bi se odgovorni' 5lanovi toga $dbora, a 'i sa svoje strane daje'o 5asnu rije5 da e kako ivot tako i i'ovina svako' biti zagarantovani, se' u slu5aju da bude'o napadnuti=ajice, 99- dece'bar 0A0B- godine- % i'e %stani5kog odbora, kapetan 7rsto .opovi, s- r-L-

%stanici trae da srpske trupe napuste Crnu Goru

Me'orandu' je, 99- dece'bra 0A0B- godine, iz =ajica, u i'e %stani5kog odbora, poslao kapetan 7rsto .opovi 7o'andi !adranskih trupa i tzv- Izvrno' odboru + Cetinje, te ko'andantu savezni5kih trupa u 7otoru, generalu .olu ;eneluMe'orandu' i ustani5ke zahtjeve, sa uputstvi'a za vo*enje pregovora, odnijeli su i predali u tab srpskog generala ,ragutina Milutinovia crnogorski o?iciri )uro ,rakovi i Mirko Gruji5i% odgovoru, general Milutinovi je /9C- (II2 naveo, pored ostalog, da e sa svoji' ptrupa'a i ostali' naoruani' Crnogorci'a odravati red, i nikakve naoruane trupe ne 'ogu ulaziti u varo + grad Cetinje, a da ne sretnu naouani otpor sa nae straneo.oto' je crnogorski' ustanici'a poru5io da e pna svaku i naj'anju de'onstraciju, odgovoriti topo' i 'itraljezo'oGeneral Milutinovi poslao je ti'e 7rstu .opoviu jasan signal da e pruiti otpor crnogorski' ustanici'a, ukoliko budu krenuli na Cetinje- =ila je to uvertira u po5etak krvavih obra5una#a jedno' sastanku dijela organizatora ustanka, na =okovu, 0CN9@N (II 0A0Bodlu5eno je da se pozovu srpske trupe da do 98- (II 0A0BN 9- januara 0A0A- napuste Crnu Goru, a ako to ne u5ine da e ih Crnogorci silo' protjerati- >ada je dogovoreno i da ustanici osvanu oko Cetinja i opsadiraju ga 90- (II 0A0BN C- I 0A0A- godineRaspored trupa bio je ovakavG 7atunjani su bili odre*eni da posjednu i dre sektor od )inova =rda, do ,onjeg 7raja, Fjenjani i dio Rije5ana /Ceklinjani, ,obrljani, 7osijeri, =okovljani i )inovii2 da zauz'u prostor od ,onjeg 7raja, do 7abla, a Fjubotinjani i Cr'ni5ani od 7abla, do )inova =rda- Rije5ani i Cr'ni5ani i'ali su zadatak da Cetinje opkole i da zauz'u pozicije oko njega sa 'itraljezi'a i topovi'a, poto prethodno oslobode ;ir pazar i Rijeku Crnojevia.oloaje oko Cetinja zaposjeli su crnogorski ustanici 90- (II 0A0BNC- I 0A0A- godine-

>oga dana prikupljane su i koncentrisane snage- ;e 94- (II 0A0BN 4- I 0A0A- $ko Cetinja su dole ustani5ke snage iz 7o'ana, na 5elu sa kapetano' =lagoto' Martinovie' i poru5nici'a =egovie' i Radonjie', kao i <agar5ani predvo*eni kapetano' Fuko' &ta'atovie' i poru5niko' Mirko' Gruji5ie'- .rispjeli su i Fjenjani sa kapetano' .ero' )uriie' i potporu5niko' =rnovie'7rsto .opovi, kao ko'andant ustanika, napravio je sljedei rasporedG Cetinjani /7onadije i =ajice2 bili su pod ko'ando' kapetana )ura 7ape i oni su posjeli prostor od )inova =rda do iza $rlova 7ra- #jegui i 3eklii bili su na lijevoj strani od njih i nalazili su se pod ko'ando' Ilije =eira- Ievljani koji su opsadirali Cetinje bili su pod ko'ando' kapetana )ura ,rakovia, a Cuce pod zapovijeu poru5nika !anka .eikana%stani5ke snage iz =jelica koje su brojale dvije 5ete bile su pod ko'ando' poru5nika ,uana ;ukovia i 7rsta ;ujovia i one su zauzele prostor iznad ,onjeg 7raja- #a #jegui'a su ostale ne 'nogo brojne ustan5ke snage pod ko'ando' poru5nika #ika 7aelana i ;lada ;rbice- &ve ove ustani5ke snage predstavljale su <apadni sektor#jihov ko'andant bio je kapetan )uro ,rakoviIsto5ni sektor ustani5kih snaga, koji je obuhvatao prostor od ,onjeg 7raja do =elvedera, bio jeG prostor od ,onjeg 7raja Fjenjani pod ko'ando' kapetana &ava Ielebia, 7o'ani pod ko'ando' kapetana =lagote Martinovia, kao i 5eta =okovljana, 7osijera i )inovia, koja se do =elvedera nalazila, a koja je bila pod ko'ando' kapetana ;ukala Rajkovia i poru5nika >odora =orozana- 7o'andant Isto5nog sektora bio je kapetan .ero )urii.rostor od =elvedera do ,onjeg 7raja ostao je neposjednut od ustani5kih snaga#jega je po planu trebalo da zauz'u Fjubotinjani i Cr'ni5ani poto prijethodno posjednu ;irpazar i Rijeku Crnojevia7o'andant taba ustani5kih snaga kapetan 7rsto .opovi s'jestio se sa svoji' tabo' kod =arutane, u =ajica'a7o'andant srpske vojske, general ,ragutin Milutinovi, bio je rijeen da upotrijebi oruje, da razbije opsadu grada i po svaku cijenu zaustavi ulazak ustanika u Cetinje&tupio je u kontakt sa vo*a'a ustanika u =ajica'a, koje su od njega traili da napusti Crnu Goru- 7rsto .opovi rekao je generalu Milutinoviu da razgovara sa !ovano' .la'ence', koji je trebao biti, po ranije' dogovoru, na 7ablu- Me*uti', .opoviu i ustanici'a je saopteno da su bjelai zauzeli taj prostor i da ta'o ne'a .la'enca7ako nije znao gdje se .la'enac nalazi, 7rsto je poslao trojicu svojih ljudi da ga na*u i stupe u kontakt s nji'- li, .la'enca nijesu nali>ada je 7rsto .opovi, ?akti5ki, preuzeo ulogu vrhovnog ko'andanta ustani5kih snaga i ponaao se i kao vojni i kao politi5ki lider- #apisao je pis'o generalu Milutinoviu u koje'u je naveo ustani5ke zahtjeve, koje su rano izjutra 9C- (II 0A0B-N6- januara 0A0A- u tab srpskih trupa odnijeli ustani5ki o?iciri kapetan ,rakovi i poru5nik Gruji5i$ razgovoru sa ,rakovie' i Gruji5ie', general Milutinovi, u svoji' <abiljeka'a, pie i ovoG p% oruanu akciju nijesa' verovao sve do 9C- dece'bra 0A0B- godine- $voga dana u @ 5asova ujutru dola su sa pis'o' dva izaslanika od pobunjeni5kih o?icira, kapetan )uro ,rakovi i poru5nik Gruji5i- $d'ah si*oh u 'oju kancelariju, gde 'e oba crnogorska o?icira o5ekivahu u prisustvu kapetana prve klase g- #ikolajevia i rezervnog potporu5nika &i'ia /student tehnike2- =io sa' raspoloen i od'ah se pozdravi' sa svo' 5etvorico' i obrnuh se g- ,rakoviu i rekoh 'u, alei seG p.a vi, prekju5e, gospodine ,rakoviu, 5ekaste 'ene kao da sa' Ea'za kapetan, a vi Miunovi ;uko,rakovi pri govoru sa 'o' ustajae, a ja 'u davah znak da sedne i govori- Iz'e*u

ostalog aljae 'i se da ga je pri povratku iz interniranja r*avo presreo u Rogatici na artiljerijski 'ajor =oidar !evti, da 'u je u i'e &rbije ovaj srbijanski 'ajor rekao da Crnogorska artiljerijska pravila vie nita ne valjaju, i da on !evti, a s nji'e i svi &rbi, vie vole =ugare nego Crnogorce- $vo je !evti 'oda i rekao, jer sa' ga znao iz 'oga slubovanja u ,ebru /0A062, kada bijah ko'andant lbanskih trupa, kojo' je priliko' zaista podneo neke raporte, alei se neto protivu serdara !anka ;ukotia, pod 5ijo' je ko'ando' bio neko vre'e$d'ah odgovorih ,rakoviu da je on kao inteligentan 5ovjek 'orao uvideti, da to govori !evti u i'e svoje, a ne u i'e &rbijeo$?iciri ,rakovi i Gruji5i su kopiju ustani5kih zahtjeva predali generalu Milutinoviu- % to' aktu trai se da se srpska vojska 'irno ponaa i da se ne 'ijea u unutranje stvari Crnogoraca- Me*uti', te zahtjeve je general Milutinovi u razgovoru sa ,rakovie' i Gruji5e' odbio$kupatorske srpske trupe, pod ko'ando' ,ragutina Militinovia, srpski andar'i, bjelai i bjelaka o'ladina, pod ko'ando' &teva ;ukotia i Marka ,akovia, 'obilisali su se na Cetinju za borbu u cilju spre5avanja ustani5ke akcije%stani5ka akcija bila je i prije toga otkrivena- .op &tevo ,recun je ranije predao pis'o 'itropolitu Mitro?anu =anu o ustani5ki' planovi'a i za'iljeni' akcija'a, a ovaj ga uru5io generalu Milutinoviu- #akon toga, po5ela su hapenja vo*a ustanka na Cetinju, .odgorici i #ikiu- #a udaru su se nali svi zelenai, njihove pristalice i sva druga psu'njiva licao% zatvoru su se ubrzo naliG Milutin ;u5ini, ndrija Rai5evi, =oo .etrovi, )uro .etrovi, Risto .opovi, .etar Fo'par i brojni drugi crnogorski uglednici i patriote&tvari su po5ele krajnje nepovoljno da se odvijaju u odnosu na ustani5ke planove,obro naoruane, brojnije i daleko opre'ljenije okupatorske srpske snage i njihovi po'aga5i, do'ai renegati, 90- (II 0A0B- N C- I 0A0A- godine, zauzeli su poloaje na $rlovo' 7ru, grebeni'a iznad Medovine i ;ojne radionice, zati' ispod italijanskog .oslanstva do ,onjeg 7raja, a poto' i na brdi'a iznad ;ojnog &tana, =olice, te na Crnoj Gredi, 7ablu i povrh Granice- %tvrdili su svoje poloaje i iskopali rovove- .o naredbi vojvode &tepe &tepanovia na Cetinje je stiglo poja5enje iz >ivta, u ja5ini od 9888 puaka sa 'unicijo' za potrebe srpske vojske, andar'erije i bjelaa-

#epovoljan tok doga*aja po crnogorske ustanike

%stani5ki vo*a 7rsto .opovi je iz =ajica 94- (II 0A0B- dao uputstva za postupanje ustani5kih snaga u Rije5koj nahiji koje su bile pod ko'ando' ko'andira )ura oa% pis'u ou 7rsto <rnov poru5ujeG p,ragi )uro, >e neprijatelje drite u kripacko se i sjutra produi ova'o borba bilo bi dobro kad biste poslali 'a koliko vojnika da napadnu u pravcu depozita- $5ekuju se 'e*unarodne trupe- $d svih ova'o pozdrav, osobito od 7rsta .opoviao#a skupu nekolicine organizatora %stanka, na =okovu, 0CN9@N (II 0A0B- godine, koje' nijesu prisustvovali ni 7rsto .opovi ni !ovan .la'enac /ali su o njegovo' radu bili obavijeteni i traena je njihova saglasnost2 odlu5eno je da se pozovu srpske trupe da do 98- (II 0A0BN 9- januara 0A0A- godine napuste Crnu Goru, a ako to ne u5ine da e ih Crnogorci silo' protjerati- ,ogovoreno je i da crnogorski ustanici osvanu oko Cetinja i da ga opsadiraju 90- (II 0A0BNC- I 0A0A- godine-

7o'andant ustanika 7rsto .opovi s'jestio se sa svoji' tabo' kod =arutane, u =ajica'a- &a sobo' je i'ao 0B8 vojnika /088 koji su pripadali <apadno' sektoru, i B8 sa prostora Isto5ne kolone2- tab 7rsta .opovia sa5injavali su ljudi iz raznih crnogorskih ple'ena- % nje'u su bili narodni poslanik &avo 7rivokapi, 5etiri ko'andira, 5etiri kapetana i dva sekretara koji u bili tu'a5i za ?rancuski, italijanski i engleski jezik /jedan od njih bio je Ilija Martinovi2=roj ustaninika koji su zauzeli poloaje oko Cetinja nije precizno utvr*en- ;ie izvora po'inje ja5inu ustani5kih snaga, ali se nijedan od njih ne slae u procjena'a brojnosti- 7rsto .opovi u svo'e dnevniku tvrdi da je Isto5na kolona brojala 1C8 vojnika- $n po'inje i brojku od 0B8 vojnika koji su bili rezerva i koji su se nalazili u =ajica'a, u njegovo' tabu- % dnevniku on ne daje podatke o brojnosti <apadnog sektora, koji je, pre'a raspoloivi' izvori'a, bio brojniji u ljudstvu od Isto5nog sektora!edan od u5esnika tih dra'ati5nih zbivanja, bjela ;ukain =oovi, u svo' dnevniku navodi da je oko Cetinja bilo iz'e*u 0-688 i 9-888 ustanika- ?rancuski general .ol ;enel navodi da ih je bilo oko 0-888+0-688- ,rugi izvori govore da je bilo od C+6 hiljada- neki izvori u propagandne svrhe predi'enzionirali su broj ustani5kih snaga7ada se zbroje snage ustanika, koji su uzeli u5ee u borbi i onih koji su 'obilisani, a nijesu uzeli u5ee u sukobi'a sa prostora 7atunske, Rije5ke, Fjeanske, Cr'ni5ke nahije, okoline .odgorice, #ikia i Rovaca dolazi'o do brojke oko 6-888 ustanikaMe*uti', 'oglo bi se tvrditi da je aktivno u5ee u oruani' sukobi'a toko' januarskog ustanka crnogorskog naroda 0A0A- godine uzelo neto vie od 9-888 ustanikaGlavni organizator =oinog ustanka na prostoru Rije5ke nahije bio je ko'andir )uro o- .ored njega, u vodee organizatore ustanka spadaju kapetan !ovan =elov ;ujovi i serdar !oko !ovievi- $dravao je prepisku i ko'unikaciju sa ustani5ki' vo*a'a !ovano' &- .la'ence', serdaro' !oko' !ovievie', !ovano' =;ujovie', Risto' Eajdukovie' i drugi'a- !ovan .la'enac 'u je 06- i 0@- (II 0A0B- godine izdao upustva i naredbe o rasporedu trupa i o planu akcija koje treba preduzeti za zauzi'anje Rijeke Crnojevia- % ,ubovi, selu u koje'u je ivio )uro o, susreo se, u noi iz'e*u 0A- i 98- (II 0A0B- godine, sa .la'enco', sa koji' se dogovarao o planu akcija- $n je ;ujoviu davao sugestije i uputstva iz ,ubove 01(II 0A0B- godine oko opsadiranja i osloba*anja Rijeke Crnojevia.repiska o stanju 'e*u ustani5ki' prvaci'a i o planu akcije, vo*ena iz'e*u )ura oa i !ovana ;ujovia, odvijala se intenzivno 0B- i 0A- (II 0A0B- godine- $n je 0A(II 0A0B- davao uputstva o vojni' akcija'a kao i obavjetenja o vojni5ki' ustani5ki' staa'a na ,ebeljaku /iznad 7osijera2- =arjaktar .ero ;u5kovi sa .rekornice pisao je 0A- (II 0A0B- godine )uru ou o prikupljanju grupe od 98 .rekorni5ana i njihovoj spre'nosti na borbu u ustani5ko' taboru%stani5ke snage pod ko'ando' oa i ;ujovia 98- (II 0A0A- godine okupile su se oko Rijeke Crnojevia, opkolile je i drale u opsadno' stanju- 7ako je naredio o, snage koji'a je ko'andovao ;ujovi i'ale su zadatak da posjednu poloaje od ,vorca do blizu 7oela- %stani5ke snage pod ko'ando' =laa .ejovia trebalo je da budu na njegovo' desno' krilu i da ovladaju novi' 'osto'- .re'a planu neto dalje od .ejovievih snaga trebalo je da se nalazi .ero )urakovi koji je iznad novog 'osta i !ovanovog brijega trebao da i'a snanije straeFjubotinjani su jedni' dijelo' bili raspore*eni na 7oela'a, a glavnina je Fjubotinjana trebala da bude iznad Rije5kog Grada, a na sa'o' Rije5ko' Gradu jedna jaka izvidnica i pregovara5i- li, u ustani5ki' snaga'a iz Rije5ke nahije pod ko'ando' oa i ;ujovia od sa'og po5etka akcije osjeao se izvjesni pasiviza',

kolebljivost i neodlu5nost, odnosno, kod odre*enog ne 'alog broja o?icira i vojnika koji su pripadali ustani5ko' taboru nije postojalo raspoloenje i energi5nost za oruanu borbu- %prkos to'e, uslijedila je ustani5ka opsada Rijeke Crnojevia%stani5ke snage i'ale su oko @88 ljudi;ujovi i o su sa svoji' snaga'a opsadirali Rijeku Crnojevia u noi 98 i 90- (II 0A0B- godine sa dvije strane, u pravci'a pre'a Cetinju i .odgorici!edan od glavnih bjelakih vo*a u Rije5koj nahiji, pristalica srpske okupacije i unitenja crnogorske dravne nezavisnosti brigadir #iko .ejanovi je, 90- (II 0A0Bgodine, poslao pis'o !ovanu =- ;ujoviu i njegovo' drutvu i traio je od njih da odustanu od napada, ustani5ke akcije, na Rijeku Crnojevia- Me*uti', ustani5ke snage pod ko'ando' )ura oa i !ovana ;ujovia nijesu se odazvale to' pozivu nego su pristupile opsadi Rijeku Crnojevia=rigadir )uro o je, kao ko'andant ustani5kih snaga, ili kako se potpisuje pko'andant sektora ustake vojskeo u pis'u sresko' na5elniku U Iista &trana, 90(II 0A0B- godine, isti5ui politi5ke stavove i ciljeve ustanika, kao i postavljajui zahtjeve i uslove, napisao i sljedeeG p$d nazad dva 'jeseca prodata je naa 'ila Crna Gora za !udine srebrenjake, kupili su je oni za 5iju s'o slobodu toliko nae krvi prolili i koji su kao ko'ordije u tu*inskoj vojsci dolazili da vojuju protiv nae slobode i naega svetog barjaka- >o se nasilje nije 'oglo podnositi, jer su nas ti novi Gospodari pri*e nego su sjeli na stolicu, po5eli a'arati i kandijati i to ba u vaoj varoiIaa u5nosti protiv tih nasilnika prelivena je- &toga jutros ustalo je C6-888 organizovanih Crnogoraca da odbrane svoja prava i vaspostave Crnu Goru u svi'a svoji' suvereni' pravi'a, a na ne5elu ustavno+parla'entarnih principa crnogorskih#a'a je u dio palo da blokira'o vau varo te stoga vas poziva'o da od ;ae vojne posade poljete tri taoca kod naih izvidnica na Rije5ki grad u roku od jedan sat kao znak da protv nas neete upotrebljavati oruje- #aravno, 5inovnitvo, andar'erija i vojnitvo vae, koje ne bude diglo ruku protiv naih vojnika, ono e ostati na svoja 'jesta, jer 'i ne ide'o nikoga da uzurpira'o, nego sa'o trai'o da uskrsne'o naa pogaena prava i podig'e'o na sveti barjak U oko kojega su i vai preci dosta svoje krvi prolili&toga ;as poziva'o, kao brata Crnogorca, da na zahtjev ispunite i tije' prete5ete prolijevanju bratske krvi, koju bi uzalud prolijevali, jer biste ipak 'orali podlei ovolikoj sili poto vas opkoljava @88 vojnika a do dove5e bie i 0688, jer dolaze k na'a i Cr'ni5ani koji su jo sino ;ir o5istili od nasilnika,ozvolite li, ipak, da se krv prolijeva, ista neka pane na ;as i na ;au *ecuoo je sli5no pis'o poslao istoga dana i predsjedniku optine varoi Rijeka, u koje'u, tako*e, govori o izdaji i prodaji Crne Gore od strane ovdanjih !uda- % to'e pis'u on navodi i ovoG p#a sveti barjak pogaen je, nae tradicije i svetinje za koje s'o se @88 godina borili, su sve porueneo- % to'e pis'u on isti5e ustani5ke zahtjeve i poziva protivnike da se uzdre od prolijevanja krvi-

.rvi neuspjesi ustanika i nagovjetaji kraha

=rigadir )uro o je sa crnogorski' oruani' snaga'a pokuao osloba*anje Rijeke Crnojevia i okolnih 'jesta- &a ustanici'a je opsadirao Rijeku 0A- i 98- dece'bra

0A0B- godine- .od njegovo' ko'ando' bilo je oko B88 ljudi$ situaciji oko Rijeke Crnojevia, o pregovori'a koje su ustani5ki predstavnici vodili sa srpski' vlasti'a i bjelaki' lici'a u njihovoj slubi, kao i o ja5ini okupatorskih oruanih snaga, pisali su )uru ou, sa in*ona, 99- (II 0A0B- godine, ko'andir &!ovievi i kapetan !ovan =- ;ujovi- $ rasporedu crnogorskih ustanika iz =oguta i .rekornice pre'a Cetinju ou piu #iko ;u5kovi i .avle ,recun 96- (II 0A0B.riliko' opsade Rijeke Crnojevia o je, u i'e ustani5kih snaga, traio od ko'ande 'jesta da se srpske i jugoslovenske trupe protjeraju iz Rijeke, da i' se ona preda u ruke i da se na Rijeci istakne crnogorski krsta barjak- li, ti njegovi zahtjevi nijesu zadovoljeni, pa je opsada Rijeke uslijedila- #o, ostala je bez uspjeha, pa ni osloba*anje Rijeke Crnojevia nije uspjelo- &rpska vojska i do'ai bjelaki odredi, pod ko'ando' brigadira #ika .ejanovia i drugih bjelakih vo*a razbili su blokadu Rijeke, pa su ustani5ke snage pri'orane da se povuku i razbjee- !ovan =- ;ujovi je e'igrirao u inostranstvo, a serdar !oko !ovievi je uhapen i zatvoren>reba rei i da je, poto se ta ustani5ka akcija zavrila porazo', postignut sporazu' iz'e*u ustani5kih pregovara5a sa Fjubotinja i ko'ande 'jesta Rijeka, 5iji je ko'andant bio .etar Isakov, po ko'e su se ustani5ke vo*e predale vlasti'a, a ustanici + vojnici razili svoji' kua'a- =ilo je to 91- (II 0A0B- ;lasti su 9B- (II 0A0B- godine uhapsile brigadira )ura oa i uta'ni5ile ga- .oto' je o robijao u podgori5ko' zatvoru p!usova5ao vie od dvije godine, sve do 0A90- godine#a prostoru Rijeke Crnojevia i okoline, srpska vojska i bjelai predvo*eni brigadiro' #iko' .ejanovie', brigadiro' )uzo' )urakovie', ko'andiro' Marko' )urakovie' i kapetano' Marko' Radunovie' odnijeli su i pregova5ku pobjedu- %stanici su se povukli bez borbe, potisnuti ja5ino' bjelakih snaga iz Fjeanske nahije i okoline .odgorice- Rijeko' Crnojevia sasvi' su ovladali srpska vojska i bjelaiRazbijeni ustanici su se 'orali povui, a !ovan ;ujovi je bio prinu*en da spas trai u e'igraciji- #ajprije za &an )ovani di Medua, a odatle u Italiju--%stani5ki vo*a 7rsto <rnov .opovi u svo' dnevniku navodi da su se crnogorski o?iciri iz 7atunske nahije okupili na Miluino' .o5ivalu 01-/C82 (II 0A0B- godine na tajno' sastanku, radi dogovora o na5inu izvrenja nare*enja i zadataka koje je bio postavio !ovan &- .la'enac- #a to' sastanku bilo je 09 crnogorskih o?icira- .osebno je bilo rije5i o to'e kada i na koji na5in treba da zauz'u poloaje oko Cetinja, odnosno kako da se rasporede ustani5ke jedinice>ada je, uz ostalo, odlu5eno da jedna 5eta ustanika ostane na #jegui'a, da zaustavi i blokira napad i kretanje srpskih trupa iz 7otora, poto' da u Cuce ostane nekoliko vojnika koji bi 'otrili na Grahovljane, a Ievljani su i'ali zadatak da kod &uice paze na =jelopavlie- #ai'e, u cilju sla'anja ustanika, iz 7otora su 90- (II 0A0BN C- I 0A0A- godine, po nalogu ko'andanta ta'onjih srpskih okupacionih snaga, pukovnika ,uana &i'ovia, upuen je bataljon ,rugog jugoslovenskog puka, pod ko'ando' 'ajora ntonovia>ako*e je donijeta odluka da se pod pris'otro' ustanika dri crnogorski divizijar !anko ;ukoti, koji je bio njihov politi5ki protvnik, a koji se nalazio kod svoje kue, na Ievu- $dlu5eno je i da se sa Cetinje' prekine svaka vrsta saobraaja, kao i da se svako'e zabrani ulazak u grad, do daljnjeg- !edna od odluka bila je i da se u .ipere, kod *enerala Milutina ;u5inia, poalje kapetan bra'ovi, a poru5nik ndrija ,ragutinovi kod !ovana .la'enca, oba sa zadatko' da ;u5inia i .la'enca in?or'iu da e 7atunjani 90- (II 0A0BNC- I 0A0A- godine biti na utvr*eni' poloaji'a oko Cetinja, kao i o drugi' dogovoreni' detalji'aMe*uti', stvari su krenule stranputico'- Izaslanici ustanika, bra'ovi i

,ragutinovi, vratili su se 0A- (II 0A0BN0- I 0A0A- godine- bra'ovi je saoptio da su vlasti u .odgorici ve uhapsile *enerala ;u5inia, dok se, s druge strane, !ovan .la'enac bio sklonio u Fjubotinj, poslije bjekstva od okupatorske vojske sa Cetinja$n je, nai'e, prethodno odbio da se sastane sa srpski' generalo' Milutinovie', u tabu !adranskih trupa!edan od aktivnih u5esnika u ustani5koj akciji i vrlo zna5ajna li5nost zelena5kog pokreta, raniji crnogorski diplo'ata i pristalica kralja #ikole, !ovo .opovi !abu5anin je 0B/C02 (II 0A0B- godine, sa Cetinja izbjegao za 7otor, *e je sa Italijani'a odravao vezu i od njih traio odre*enu po'o i podrku i obavijestio ih o pripre'a'a ustanka u Crnoj Gori- Ilanovi Cetinjskog odbora ustanka, .etar Fo'par i Risto .opovi istoga dana su uhapeni od strane srpske vojske.oliti5ki vo* ustanka !ovan &- .la'enac sa Fubotinja je preko poru5nika ,ragutinovia 0B/C02 (II 0A0B- godine ustanici'a iz 7atunske nahije poslao odre*ene naredbe vojni5ke i politi5ke prirode- #apisao je .la'enac pis'o ko'andiru =lau ;rbici, koji' ga je postavio za e?a taba ustani5kih trupa, a za njegovog za'jenika odredio 7rsta .opovia- .la'enac je u isto'e pis'u saoptio da akcije na oslobo*enju Cetinja treba da po5nu 90- (II 0A0B- NC- I 0A0A- godine- .oslao je i pis'o bratu od strica generala nta Gvozdenovia ko'andiru .etru Gvozdenoviu u koje'u navodi da je ko'andira =laa ;rbicu postavio da e?a taba ustani5kih trupa, i da e operacije pre'a Cetinju krenuti kada je dogovoreno i da e on sa svoji'a doi- $vo 7rsto .opovi navodi u svo' ,nevnikuMe*uti', =lao ;rbica je odbio da se prihvati onoga to ga je .la'enac postavio, sa 'otivacijo' da ne eli da se proliva bratska krv i da se vodi bratoubila5ka borba7ako je =lao ;rbica odbio .la'en5evo nai'enovanje, to je ko'andovanje ustani5ki' snaga'a, odnosno, poloaj e?a taba ustani5kih trupa preuzeo kapetan 7rsto .opovi, koji je ranijo' .la'en5evo' naredbo' bio postavljen za ;rbi5inog za'jenikaCrnogorski ustanici iz 7atunske nahije su 98- (II 0A0B- a9- I 0A0Aa godine krenuli pre'a Cetinju i postepeno zauzi'ali odre*ene pozicije, pre'a ranije' dogovoru#jihovu kontrolu, 'e*uti', uspio je 9- januara da izbjegne serdar !anko ;ukoti i da iz kunog pritvora sa Ieva neopaeno po*e na Cetinje i ta'o se stavi pod zatitu srpskih okupacionih trupa.oloaje oko Cetinja crnogorski ustanici su zaposjeli 90- (II 0A0BNC- I 0A0A- godineMe*uti', ispostavilo se da se se doga*aji odvijali vie nego nepovoljno po ustanike>ako se rasplet oko Rijeke Crnojevia odigrao brzo i bez borbi- Rijeko' su, nai'e, ovladali srpska vojska i bjelai, pa je plan za zauzi'anje Rijeke i produavanje za Cetinje propao- .oto' je, u'jesto ustanika + koji su se razilazili kua'a, odbjegli u u'u ili su pohapeni + u Cetinje krenulo oko 688 bjelaa- Isto tako, ni ustani5ke snage, koje su se pripre'ale za borbu oko ;irpazara 99- (II 0A0BN 4- I 0A0A- godine, nijesu uspjele- I tu je ustani5ka akcija sasje5ena- >ako je =oini ustanak, na startu, bio osu*en na propast&lo' ustanika na Rijeci i oko ;irpazara bio je teak udarac ustani5ki' trupa'a oko Cetinja, jer je prostor oko crnogorske prijestonice, koji su trebali zauzeti Cr'ni5ani i Fjubotinjani, ostao nepokriven ustanici'a-

#euspjeni pregovori i nagovjetaj oruanih sukoba

7o'andant okupacionih srpskih snaga general ,ragutin Milutinovi je, u razgovoru sa kapetano' )uro' ,rakovie' i poru5niko' Gruji5e', odbio ustani5ke zahtjeve>raio je da u tabu srpskih trupa pod njegovo' ko'ando' bude 4+@ ustani5kih o?icira, koje bi on tretirao kao svoje, a koji bi i'ali zadatak da 'u ukau na sve dotadanje propuste i pro'aaje policijskih vlasti i obeao je da e ih pozvati na odgovornost i pri'jereno kaznati krivce i da e se pobrinuti da se vie ne 5ine nikakve nepravilnosti- $beao je i da e ustani5ke zahtjeve dostaviti svoji' pretpostavljeni', a da je njeogov zadatak da 5uva pred i 'iro i da e na eventualni pokuaj ulaska ustanika u Cetinje oni biti oruje' do5ekani% pis'u 7rstu .opoviu general Milutinovi je istoga dana te svoje stavove i pis'eno saoptio, kao odgovor na ustani5ko pis'o i progra'7apetan ,rakovi i poru5nik Gruji5i su, nakon razgovora sa Milutinovie', vodili pregovore sa predstavnici'a Izvrnog narodnog odbora u vezi sa ustani5ki' zahtjevi'a, ali je Izvrni narodni odbor te zahtjeve, tako*e odbio- &ve u sve'u, pokuaj 7rsta .opovia da se pregovori'a do*e do rjeenja bio je bez ikakvog pozitivnog rezultataCrnogorske ustani5ke snage, koje su opkolile Cetinje 90- dece'bra 0A0B- odnosno Cjanuara 0A0A- godine, pokidale su tele?onske i telegra?ske veze Cetinja sa ostali' 'jesti'a, ali toga dana nijesu preduzele vojni5ku akciju- Istoga dana dolo je do uspostavljanja odre*enih kontakata iz'e*u ustanika i okupacionih vlasti sa cilje' izbjegavanja oruanog sukoba i pokuaja 'irnog rjeenja proble'a- ,o tih kontakta sa pobunjenici'a dolo je incijativo' srpskih vlasti i predstavnika tzv- Izvrnog narodnog odbora% cilju pregovora sa strane !adranskih trupa i Izvrnog narodnog odbora upueni su u =ajice kao pregovara5i kod ustani5kog tabora brigadiri Milutin ;ukoti i !ovo =eir, koji su od njih traili da odustanu od ustani5ke akcije, ali ti pregovori su propali, jer ustani5na strana je te njihove zahtjeve kategori5ki odbila.oto' je general ,ragutin Milutinovi, sa jedni' srpski' o?iciro' u ustani5ki tab u =ajica'a, radi pregovora, poslao divizijara !anka ;ukotia, crnogorskog serdara i biveg 'inistra vojnog, koji je ve prihvatio i sloio se sa aneksijo' i okupacijo' Crne Gore i bio bjelaki pristalica#jegov uticaj na ustanike nije bio nikakav- $ni su 'u, ogor5eni na njega to nije ostao lojalan kralju #ikoli i odbrani dravne nezavisnosti Crne Gore, javno de'onstrirali da je nepoeljan za pregovara5a- 7od sebe su ga, zato, ustanici prisilno zadrali i vrije*ali, a srpskog o?icira koji je sa nji' doao pustili da se vrati na Cetinje$stala je pri5a, za koju, dodue, ne'a pisanog pokria, da su ga u jednoj pojati /tali2 svezali i u jasla'a 'u dali sijeno da jede, a da je 7rsto .opovi, ne znajui da su 'u to u5inili, doao i naredio i' da ga oslobode rekaviG p=io 'i je pretpostavljeni na Mojkovcu, stoga ga pustite, neka ide novi' gospodari'a i neka 'u slui na obraz 'u to sada radio&ve u sve'u, serdar !anko je ostao pod strao' kod ustanika sve do njihovog povla5enja, kada je divizijar ;ukoti, neopaen od ustanika, poao u srpsku ko'andu na Cetinju- $d pregovora, dakle, nije bilo nita, pa se o5ekivao po5etak oruanih sukoba7rsto .opovi, ipak, jo nije odustajao od pokuaja iznalaenja 'irnog rjeenja- .reko serdara !anka ;ukotia, kojega su ustanici jedno vrije'e drali u kuno' pritvoru, u =ajica'a, pokuao je da se izna*e 'iroljubivo rjeenje- 7rsto je traio od ;ukotia da napie jedno pis'o vojvodi &tepi &tepanoviu i generalu Milutinoviu sa prijedlozi'a da dozvole ustanici'a da u*u u grad- ,ivizijar ;ukoti je to u5inio i napisao pis'o i

pozvao vojvodu &teva ;ukotia da do*e na razgovore sa nji' u =ajice, to je ovaj i u5inio- Razgovori'a &teva i !anka ;ukotia prisustvovao je 7rsto .opovi, ali i pored u5injenih 'olbi od !ankove strane, &tevo ;ukoti je ostao nepopustljiv i svi ustani5ki zahtjevi su od njega odbijeni!anko ;ukoti je poslao pis'o i generalu Milutinoviu, u koje'u je traio da u5ine sve da se pbratska krv ne prolijevao- .redlagao je kao 'ogue rjeenje spora da general Milutinovi zaposjedne sa vojsko' prostor oko njegove 7o'ande, vojvoda &tevo ;ukoti prostor iz'e*u =olnice, <etskog do'a i ;ojnog stana, a da ustani5ke snage, zaposjednu preostali dio prijestoniceGeneral Milutinovi je, 'e*uti', odbio ;ukotieve predloge i odgovorio 'u u pisanoj ?or'i, saoptivi 'u da e se na'jeri ustanika da u*u u grad estoko oruje' suprotstaviti- >ako*e, rekao 'u je da je ustani5ke zahtjeve dostavio ;rhovnoj ko'andi i ;ladi 7raljevstva &E& u =eogradu,akle, vrlo intenzivni pregovori, vo*eni 6- januara 0A0A- godine, oko nastojanja da se izbjegne oruani sukob, zbog nepopustljviosti obje strane u sporu, zavrili su bezuspjeno- 7o'prii's dvije u sve'u su5eljene strane nije bilo 'ogue postii i sve je tada govorilo da e uskoro 'orati da pprogovorio oruje7ad je 7rsto .opovi kona5no shvatio da od postizanja 'irnog sporazu'a sa okupaciono' srpsko' vojsko' i bjelai'a, koji su bili grupisani na Cetinju, nee biti nita, zajedno sa ostali' ustani5ki' prvaci'a stupio je u kontakt sa savezni5ki' trupa'a, stacionirani' u =oki 7otorskoj- .opovi je, zapravo, 5vrsto bio rijeen da pokua da izdejstvuje savezni5ku intervenciju koja bi, kako se s'atralo, bila lukrativna, korisna za Crnu Goru- % to' cilju 7rsto je, 6- januara 0A0A- godine, u 7otor poslao kapetana =- Marievia i sekretara + tu'a5a ustani5kog taba Iliju !Martinovia sa zadatko' da in?or'iu saveznike o ustanku koji je organizovan na prostoru cijele Crne Gore#a prilazi'a Cetinju 7rsto <rnov i ostali ustani5ki o?iciri, koji su bili pod njegovo' ko'ando', i'ali su katunske, rije5ke i ljeanske oruane ?or'acije- #jihovu vjernost ponienoj do'ovini i prognano' gospodaru, ?akti5ki zato5eno' u Jrancuskoj, tih dana opsade okupacionih posada i utvr*enja, lo'ila je i cetinjska studen i tanki branjenici, kao i slabo naoruanje i 'unicija, spra' dobro opre'ljenih i udo'ljenih okupacionih trupa i do'aih renegata u njihovoj slubi7od ustanika pod ko'ando' 7rsta .opovia postojala je i svojevrsna zebnja zbog 5injenice da u o5ekivani' sukobi'a treba da se puca u svoje potu*ene sunarodnike, kao i doju5eranje saveznike, zbog kojih je, dodue, crnogorska vojska doivjela propast u I svjetsko' ratu- #o, sve te 'uke i iskuenja, ubrzo e LprekratitiM teror nad narodo' i poniavanje crnogorskih vrijednosti, 5e'u su se oni na'jeravali i oruje' oduprijeti-

.la'enca uzaludno o5ekivali ustanici oko Cetinja

ta je, u 'e*uvre'enu, radio politi5ki vo* ustanka i zapovjenik trupa iz Cr'nice, !ovan &- .la'enacO $n je, nai'e, 90- dece'bra /C- januara2, sa snaga'a koje su brojale 488 ljudi, bio opkolio je ;irpazar, ali do borbe nije dolo- % ;irpazaru je, pod ko'ando' !agoa ,rakovia, toga dana bilo oko C68 okupatorskih vojnika.oru5nik ,rakovi je bio spre'an da se suprotstavi ustanici'a, ali .la'enac nije bio

odlu5an da napadne, ve je pozvao ,rakovia na pregovore- $ni su izvjesne kontakte i'ali i dan ranije, kada je ,rakovi rekao .la'encu da raspusti svoje ustani5ke snage i saoptio 'u da slobodno 'oe otii na Cetinje.la'enac je traio od ,rakovia da pri'i i proslijedi dalje njegovu politi5ku peticiju i da se ona uru5i ?rancusko' i englesko' ko'andantu u ;irpazaru, a poslije toga bi on /.la'enac2 otputovao u inostranstvo- .la'enac je, tako*e, zahtijevao da 'u 7o'anda !adranskih trupa odnosno general Milutinovi, pis'eno garantuju da se nje'u i njegovi' ljudi'a nee nita dogoditi- Milutinovi je tele?ono' ,rakoviu prenio obavezu da .la'enac 'oe slobodno doi na Cetinje i da ljudi pod njegovo' ko'ando' nee biti proganjani% noi 98 i 90- dece'bra 0A0BN 9- i C- januara 0A0A- ,rakovi se vratio da to saopti .la'encu, ali njega nije naao na ugovoreno' 'jestu- ,an kasnije, C- januara 0A0Agodine /po novo' kalendaru2 u popodnevni' 5asovi'a .la'enac je obnovio razgovore sa ,rakovie' i susrio se sa nji', kao i sa jedni' od vo*a cr'ni5ke bjelake o'ladine, dr =lao' Fekie'- ,rakovi je .la'encu predao pis'o koje je napisao po ovlaenju i odobrenju 7o'ande !adranskih trupa i generala Milutinovia.la'enac je ,rakoviu kao odgovor dostavio svoje pis'o, ove sadrineG L.ri'io sa' upueno 'i pis'o od strane gospodina ,rakovia, a izdato 'i po nalogu gospodina generala Milutinovia, ko'andanta !adranskih trupa, koje akceptira' u pogledu odranja reda i 'ira sa strane 'ojih ljudi, koje otputa' kui preporu5ivi i' da ne bi nita u5injeli, to bi 'oglo doi do nereda i prolivanja krviM#akon toga, u noi iz'e*u C- i 4- januara .la'enac se povukao u rodne =oljevie i raspustio dio ustani5kih snaga pod svojo' ko'ando';e 4- januara ustani5ki pokret na prostoru ;irpazara je likvidiran- >oga dana bjelai su bili u pripravnosti, jer nijesu i'ali povjerenje u obeanje !ovana .la'enca da e raspustiti svoje ljude i otii na Cetinje#a ;irpazaru napetost se zaotravala nakon dolaska iz &kadra ndrije !agoeva Radovia i njegovog govora na ;iru, koji je bio radikalan i koji je vrije*ao osjeaje Cr'ni5ana- Iako je prethodno bio raspustio ustani5ke snage pod svojo' ko'ando', !ovan .la'enac je zbog govora ndrije Radovia ponovo prikupio oko 18 ljudi7o'andant ;irpazara, ,rakovi, saznavi za ponovnu 'obilizaciju koju je u5inio .la'enac, sa 068 ljudi, nou 4N6 januara, otiao je u =oljevie, *e se .la'enac nalazio.la'enac ga nije sa5ekao nego je sa svoji' ljudi'a otiao pre'a albanskoj graniciJor'acije ,rakovia gonile su .la'enca i ljude pod njegovo' ko'ando' sve dok ih nijesu odbacile preko granice, u pravcu &kadra- #a taj na5in pokuaj opsade ;irpazara i podizanje ustanka na prostoru Cr'nice, pod ko'ando' !ovana &.la'enca, potpuno je propao>ako 7rsto .opovi nije 'ogao ra5unati da e i' se u akciji osloba*anja Cetinja pridruiti .la'enac sa svoji' snaga'a- %'jesto u pravcu Cetinja, kako je bilo planirano, .la'enac je otiao za &kadar i dalje za &an )ovani di Medua%z to, .opoviu je poru5nik ;lado ;rbica tele?ono' javio sa #jegua da sa vojsko' na 7rstac stie srpski 'ajor ntonovi- 7rsto je na to poru5ioG p&tavite do znanja 'ajoru ntonoviu da ako produi pokret da e biti do5ekan ognje' iz puakao.oto' je naredio poru5niku #iku 7aelanu da se sa ljudstvo' koji' raspolae krene i da se pridrui poru5niku ;rbici- Istodobno je u #jegui'a, zbog poja5anja ustani5kih snaga, poslao 48 Cuca, pod ko'ando' poru5nika Roganovia.opovi je 99- (II 0A0B- /4- I 0A0A2 dobio izvjetaj da je srpski 'ajor ntonovi i pored toga to je obeao da nee produiti kretanje sa svoji' ?or'acija'a prekrio

rije5 i nou produio dalje od #jegua- 7rsto je u odgovoru svoji' snaga'a kako da postupe bio eksplicitan i kategori5an- Izdao je nare*enje ove sadrineG p.o cijenu ivota ne dozvolite 'u da nastavi pre'a =ukovici i Fovenuo$kupacioni srpski o?icir, potpukovnik Grgur Risti, stigavi na Cetinje, poto je prethodno ob'anuo ?rancuskog generala .ola ;enela o brojno' sastavu i cilju kretanja srpskih trupa u pravcu #jegua i Cetinja, izdao je nare*enje ko'andantu srpskog bataljona iz sastava II jugoslovenskog puka, 'ajoru ntonoviu, pda bez oklevanja i pregovaranja od'ah nagrne vojsko' i artiljerijo', ako se ustai ne razi*u i ne oslobode puto$ruani kon?likt nije izbio ni 4- januara 0A0A- godine, iako je ratna at'os?era bila na vrhuncu- %stani5ke snage pod ko'ando' 7rsta .opovia su 4- januara 0A0A- dobile poja5anja od nekoliko stotina vojnika sa prosora Fjeanske nahije, 7o'ana i <agara5a- $ni su raspore*eni na poloaji'a isto5no od Cetinja.okuaji srpske vojske i bjelaa, koji su bili van Cetinja, da prodru na Cetinje i probiju obru5 ustanika tog dana nije uspio- %stanici nijesu dozvolili pored toga ni da pro*u andar'erijske patrole koje su bile krenule u pravcu sela u okolini Cetinja + 7osijeri'a i !abuke- %stanici su i jedni'a i drugi'a ulti'ativno rekli da ih nee pustiti bez borbe#a prostoru #jegua ustani5ke pozicije bile su znatno uzdr'ane i ugroene toko' 6januara 0A0A- godine- =jelake snage sa Grahova od C88 osoba pod ko'ando' kapetana &pasoja =ulajia, stavili su se na raspolaganje srpsko' 'ajoru ntonoviu i njegovi' ?or'acija'a- 7rsto .opovi je, suo5en sa to' opasnou naredio poru5niku ;ladu ;rbici da Ldo posljednjega brane dalje prodiranje jedinica 'ajora ntonoviaMli, uprkos naredba'a 7rsta .opovia situacija je, sa stanovita aspiracija ustani5kog taba, na #jegui'a bila itekako pogorana- %stanici sa #jegua dozvolili su da pro*e sa vojni' ?or'acija'a za Cetinje srpski potpukovnik Grgur Risti- #jega su ustanici u =ajica'a zadrali, ali su ga, na koncu, ipak, pustili da u*e u Cetinje% Cetinje je, 6- januara 0A0A- godine, od pravca Rijeke Crnojevia uspjelo da u*e preko 688 bjelaa, koji su ranije krenuli od .odogrice i koji su, poto je propao ustanak na podru5ju Rijeke Crnojevia, nes'etano 'ogli da se kreu pre'a Cetinju>o je zna5ajno po'oglo utv*ivanju i ja5anju pozicija okupatorskih srpskih trupa- &ve to je u5inilo da crnogorske ustani5ke snage nijesu pruile valjan otpor, jer to, realno, nijesu ni 'ogle7ad se uz'e u obzir broj5ano i u naoruanju znatno pre'onije vojne snage pod ko'ando' ,ragutina Milutinovia u odnosu na crnogorske ustanike, o5ekivanja i nada u uspjeh ustanka svedena je bila na 'ini'u'- ;ie je bila, takorei, stvar ?antastike, nego li realnosti- li, ustanici'a nije bilo povratka nazad#akon to je propao ustani5ki plan oko zauzi'anja Rijeke Crnojevia i produavanja za Cetinje, preostale ustani5ke snage oko Cetinja pretrpjele su nenadoknadiv udarac#i ustani5ke snage koje su preduzele akciju oko ;irpazara 99- (II 0A0BN 4- I 0A0Agodine nijesu uspjele;ijest da su bjelai prodri do Cetinja iz pravca .odgorice, 7rsto <rnov je pri'io u ustani5ko' tabu i bio je njo'e razu'ljivo pogo*en- li, ni to ga nije de'otivisalo da odustane od ustani5kih akcija- ,odatno je bio pogo*en 5injenico' da od najavljivanih vojni5kih aktivnosti od strane !ovana &- .la'enca ne'a nita- 7rstovi kuriri koju su traili .la'enca vratili su se i saoptili 'u loe vijesti da, nai'e, .la'encu nijesu 'ogli Lui u tragM.rvi oruani obra5uni i pogibija )ura ,rakovia

"'isari 7rsta .opovia su u 7otoru, od 'jerodavnih ?aktora, traili da savezni5ke trupe posjednu Cetinje- >o je ura*eno u o5ekivanju da bi se na taj na5in pokuale istisnuti srpske trupe i bjelai koji su drali vlast u crnogorskoj prijestoniciCrnogorski poklisari u 7otoru saoptili su spre'nost ustani5kih snaga da e u to' slu5aju postupati po upustvi'a i biti pod zapovijesti'a ko'andnata savezni5kih trupa za =oku 7otorsku i Crnu Goru ?rancuskog generala .ola ;enela- &a nji' su dvojica crnogorskih ustani5kih predstavnika i zastupnika tada i vodili razgovore7rsto .opovi je, kao stvarni vo*a ustanka, pored politi5ke akcije, 6- januara 0A0Agodine, preduzeo i odre*ene 'jere koje su i'ale vojni5ki karakter- #ai'e, srpske snage i bjelai nastojali su da iz Cetinja po*u u pravcu Rijeke Crnojevia- #jihov ko'andant je stupio u vezu sa ustanici'a i susreo se sa kapetano' &avo' Ielebie', jedni' od vo*a ustanka- Ielebi je jasno i odlu5no odbio zahtjev da i' se dozvoli prolaz za Rijeku Crnojevia i ponovno' uspostavljanju tele?onskih linija- Ielebi je, pored toga, kako se navodi u izvjetaju ko'ande !adranskih trupa, obr- 14@, od 9C(II 0A0B- godine postavio Luslove da od'ah &rbijanci napuste Crnu Goru i da i' se vlast preda u rukeM&vi pokuaji 7rsta <rnova da se dogovoro' sa ko'ando' okupacionih snaga na*e 'irno rjeenje i ne proliva bratska krv bili su bez uspjeha- <ato e do oruanog obra5una doi na =adnji dan, @- januara 0A0A- godine- >ada je jedan od ko'andanata, kapetan )uro ,rakovi, sa nedovoljno jaki' ustani5ki' snaga'a, pokuao ne'ogue + da iz'ijeni ve izvjesnu zlu sudbinu 7raljevine Crne Gore- Iako 'alobrojni i slabo naoruani, ustanici su krenuli ka Cetinju, u cilju njegovog osloba*anja- &rpska vojska i bjelai, 'e*uti', ve su bili spre'ni za otpor i slono su otvorili estoku vatru na ustanike.rvo je do oruanih sukoba dolo na sektoru $rlova kra, u osa' sati izjutra i trajale su 5itav dan- &rpska vojska i bjelai koristili su i artiljeriju- ;e u po5etku sukoba na zapadno' sektoru poginuo je kapetan ,rakovi, jedan od glavnih ustani5kih vo*a&tradao je u nastojanju da se sa5uva crnogorski barjak, koji je ulasko' srpske vojske u Crnu Goru oskrnavljen od strane do'aih renegata /bjelaa2#ai'e, 0A0B- godine stara crnogorska zastava, sa dvoglavi' orlo', oskrnavljena je 0A0B- kada su je do'ai izrodi, u slubi srpske okupacione vlasti, skinuli sa cetinjskog ,vora i brutalno gazili na njoj izvezene inicijale crnogorskog suverena- >o je okupaciono' srpsko' generalu Milutinoviu rekao kapetan ,rakovi, saoptivi 'u da su to uradili crnogorski potu*enici, a to je Milutinovi naveo u svoji' 'e'oari'a- >u zastavu, ina5e, u vrije'e okupacije, ustro+%garska soldateska je ostavila nedirnuto'General Milutinovi, u svoji' <abiljeka'a / rhiv & # 00440N0044C, 0+B-2 o to' sra'no' 5inu bjelaa je zapiasoG p7o'andir )uro ,rakovi i ovi kod =elvedera rekoe 'i da je crnogorsku zastavu potedela i ustrija, a da je s nai' dolasko' skinuta sa ,vorca na Cetinju i da ju je neko uprljao i to gde je i'e kralja #ikole izvezeno- %pita' da nije ko to od nas izvrio- Rekoe 'i da su to Crnogorci izvrili- .ored toga, o?iciri u =ajica'a pokazae 'i i na sa'ovolju policijske vlasti u ,anilovo' Gradu, gde su kaznili na 08 dana zatvora jednog 'ladia, to je rekao da je Crnogorac, a nije kazao da je &rbinD i kod =elvedera jedan od pobunjenih o?icira re5e 'i, da je 08 dana kanjen to je nosio 'edalju kralju #ikoleo7apetan )uro ,rakovi, crnogorski junak i patriota, bio je, dakle, jedna od prvih rtava u =oino' ustanku- %bijen je priliko' juria ustanika na okupacione trupe,

na zapadno' sektoru, iznad Cetinja- 7ako je zapisao istaknuti bjela, !ovan 3etkovi, koji je u5estvovao u guenju %stanka na podru5ju Cetinja, u svojoj knjizi p%jedinitelji Crne Gore i &rbijeo, ,ubrovnik 0A48, situacija na zapadno' ?rontu oko Cetinja /iznad krke i =ogdanova 7raja2 bila je najteap.rotivnika 'nogo, ovdje je najja5a njina snaga, a i'aju jake zaklone- #ae puke i 'itraljezi ne 'ogu da ih dignu iz ovih klisura, bo'be s'o ve sve utroili, artiljerije za ovaj ?ront ne'a'o- =ljekaju sablje protivni5kih o?icira, a poneki se prkosno ukae i razdere koliko ga grlo nosi#a desno' nae' krilu tako se ukaza jedno', prkosno, izaziva5ki, na nepunih 088 koraka pred nai'a sa isukano' sabljo' protivni5ki vo*a 7apeten )uro ,rakovi i podviknuG+ p7ralj #ikola jae vranca, a kralj .etar na 'agarcao- !edan na o'ladinac zgodno ga uze na nian i obori ga jedni' 'etko'- ,rakovi pade 'rtavo + zapisao je 3etkovi7apetan ,rakovi poginuo je dostojanstveno se borei pza pravo, 5ast i slobodu Crne Goreo, pjevajui jednu crnogorsku rojalisti5ku i patriotsku pjes'u, nosei crnogorski slavni krsta barjak u jednoj, a sablju u drugoj ruci.re'a neki' izvori'a, ,rakovi je, pri izdisaju, uputio teke rije5i na ra5un politi5kog vo*e ustanka !ovana .la'enca, koji je, u'jesto da sa svoji' snaga'a u5estvuje na ?rontu protiv okupacionih trupa, bez opaljenog 'etka, pobjegao u inostranstvo- .re'a iskazu ljudi koji su prisustvovali 'o'entu njegove s'rti, kapetan ,rakovi je izgovorioG p.la'en5e, .la'en5e, kua ti se iskopala, to 'e izdadeHo #ikola >o'anov <ec u svoji' Me'ori'a o ti' sukobi'a pie i ovoG p<elenai su sa svoje strane 5inili sve da do krvi ne do*e- $ni su 5ak i poslije ;ukotievog dolaska u =ajice preduzeli jo jedan put to se 'oglo u prilog 'irnog rjeenja- .o prethodno' dogovoru i pristanku bjelaa poslali su kapetana )ura ,rakovia kao pregovara5a% 5asu kada se ,rakovi slobodno i sa povjerenje' pribliavao bjelakoj strani /iznad =ogdanovga 7raja2 sa bjelake strane ispaljen je na njega plotun i ,rakovi je pao 'rtav- >o je bio povod za otvaranje estoke vatre sa obije strane, koju niko vie nije 'ogao sprije5itio.ored pre'oi okupatorske sile, njihovog oruja, bjelakih snaga itd- 7rstu <rnovo' .opoviu i njegovi' ustani5ki' snaga'a teko je pala 5injenica hapenja i odustajanja zna5ajnog dijela vo*a ustanka od oruane akcije, kao i bjekstvo !ovana .la'enca, od'ah poslije slo'a opsade Rijeke Crnojevia, te oskudica u oruju, opre'i, hrani i nedostatak bilo kakve po'oi, koja bi 'ogla 'akar nagovijestiti eventualni uspjeh i ostvarenje ciljeva ustani5kih akcija7ada je na sa'o' po5etku sukoba na zapadno' sektroru kod Cetinja poginuo ko'andir )uro ,rakovi, jedan od vodeih ustani5kih vo*a, to je veo'a teko odjeknulo 'e*u ustanici'a- li, uprkos to'e oni su svoje pozicije na <apadno' sektoru uspjeli da zadre- #a zapadno' sektoru vodila se etoka borba iz'e*u zaraenih strana, a ona je po5ela da jenjava tek oko dva sata popodne, zbog toga to je tada na Cetinje stigao ?rancuski general .ol ;enel, koji se angaovao posredni5ki radi prekida neprijateljskih dejstavaGeneral ;enel se iz 7otora za Cetinje uputio @- januara 0A0A- godine- #a putu pre'a Cetinju sastao se sa srpski' 'ajoro' ntonovie' i preporu5io 'u da se njegove jedinice ne uputaju u borbu, to je ovaj i prihvatio- #a putu za Cetinje, prvo na =ukovici, pa onda i u =ajica'a, general .ol ;enel se zaustavio i razgovarao sa ustanici'a, koji su 'u saoptili uzroke i razloge svojega nezadovoljstva i predstavili 'u svoje konkretne zahtjeve- General ;enel je od ustanika traio da se dozvoli slobodan prolaz na putu 7otor + Cetinje, te da se uspostave tele?onsko+telegra?ske ko'unikacione veze, kao i da do*e do prekida vatre-

#euspjeh 'isije .ola ;enela

% vrije'e dok je pregovarao sa ustani5ki' snga'a u =ajica'a, general .ol ;enel je u 7o'andu !adranskih trupa, kod generala ,ragutina Milutinovia, uputio svoga odronans+o?icira i tu'a5a, koji je traio od ovoga da se prekinu neprijateljstva i na taj na5in da se o'ogue pregovori iz'e*u zaraenih strana u cilju obustavljanja oruane borbe- $vo je zna5ajno, ali ne i potpuno, uticalo, na prekid borbeGeneral ;enel je stigao na Cetinje i angaovao se da se obustave oruane akcije sa obje strane- Radi toga se sastao i razgovarao sa generalo' Milutinovie' i predstavnici'a Izvnog narodnog odbora- $ni su generalu ;enelu izri5ito saoptili da nee da pregovaraju sa ustanici'a i da nepopustljivo trae da oni predaju oruje i 'uniciju, a da se ustani5ke vo*e uhapse i da i' se sudiGeneral ;enel je preko svojih izaslanka pregovarao sa ustanici'a u =ajica'a- $ni su od 7rsta .opovia traili da zajedno sa ostali' vo*a'a do*u na Cetinje radi pregovora, ali su oni to odbili, jer su znali da i' srpska vojska i bjelai spre'aju za'ku, da ih uhapse ili pobiju, a da ih general ;enel ne bi 'ogao, sve i da hoe, zatitii- Izaslanik generala ;enela je poto' ponovo odlazio u ustani5ki tab, na zahtjev generala Milutinovia, koji je od ustanika zahtijevao da se oslobode zarobljeni srpski o?iciri i da i' se vrati zaplijenjen 'aterijal%stani5ki tab je izaao u susret ti' zahtjevi'a, pa je ;enelov izaslanik doao u =ajice, u ustani5ki tab, ponovo na insistiranje generala Milutinovia, koji je traio da se proiri neutralna zona, s obeanje' da srpska vojska i bjelai nee po'jerati svoje poloaje% pitanju je, 'e*uti', bila prevara, jer kad su ustanici prihvatili taj prijedlog i kada su se povukli na nove poloaje, srpska vojska i bjelai su to 'aksi'alno iskoristili i zloupotrijebivi povjerenje, odnosno prekrivi dogovor, zaposijedali nove poloaje%zaludna su zbog toga bili protesti generala ;enela kod Milutinovia koji je, vjeti' 'anevro', pod izgovoro' da to ne 5ine njegove snage, ve dobrovoljci, skinuo odgovornost sa sebe, iako je on bio za to glavni inspirator i nalogodavac#ekadanji 'aral Cetinjskog ,vora &lavo Ra'adanovi, kojega su srpske vlasti bile ranije uhapsile, puten je iz zatvora radi toga da sa ;enelovi' izaslaniko' ode u ustani5ki tab i da od ustanika trai da odustanu od daljih akcija, da se razi*u, te da se nanovo uspostave tele?onsko+telegra?ske veze sa Cetinje'- <auzvrat, ako to prihvate, general ;enel i' je obeao da ih niko nee pozivati na odgovornost i proganjati ih za dotadanje dranje- Ra'adanovi je u to' s'islu razgovarao u =ajica'a sa ustani5ki' vo*a'a, a oni su, pored ostalog, zahtijevali da i' se garantuje da ih protivnici nee proganjati, ukoliko prihvate postavljene zahtjeve- li, uprkos sve'u, oruani kon?lkti nijesu prekinuti @- januara 0A0A- godine, ve je borba trajala 5itav danRezultat oruanog sukoba @- januara 0A0A- godine na Cetinju i okolini, sa stanovita rtava bio je sljedeiG srpska vojska i bjelai i'ali su 44 ranjena i poginula, a sa'o 'e*u zarobljeni' ustanici'a bilo je 64 ranjenika.re'a slubeni' podaci'a koje je iznijela 7o'anda !adranskih trupa 96- (II 0A0Bgodine /po st- kal-2 do zavretka borbi oko Cetinja bjelake snage i'ale su 0@ 'rtvih i @C ranjena vojnika i o?icira- 7ada se su'iraju u5inci borbi za oslobo*enje Cetinja ustanici su, u sutini, doivjeli poraz-

=oini ustanak, dakle,i na Cetinju, i u 5itavoj Crnoj Gori pretrpio je poraz, iako se ustanici hrabro borili- <a taj poraz 'nogobrojni, su ?aktori, unutranji i spoljni, Ipak, 5ine se odlu5ujui' nad'onost jedne i ne'o druge strane, ali i kolebanje i neodlu5nost, sklonost pregovaranju sa strane ustanika$ko Cetinja oruane borbe su vo*ene i u noi iz'e*u @- i 1- januara kao i toko' 5itavog sjutranjeg dana- >ada su, posebno na jugoisto5no' sektoru, srpske snage i bjelai, pod ko'ando' #ika .ejanovia, pri'orale ustanike na odstupanje, usljed nedostatka 'unicije i hrane- Mnogi ustanici su se toga dana razili sa poloaja, neki su se predali vlasti'a, a 'nogi otili svoji' kua'a- >ako je u ustani5ko' taboru nastupilo pravo rasulo- ,io ustanka je na zapadno' sektoru nastavio borbu, ali su i oni uskoro bili prinu*eni na povla5enje, uz Foven i put 7otor + CetinjeGeneral Milutinovi je nastavio sa artiljerijsko' paljbo' na ustani5ke poloaje i sa prodiranje' njegovih trupa i bjelaa- %zalud je general ;enel intervenisao da Milutinovi zaustavi dalju akciju- ;enel je poslao ponovo svoga e'isara kod ustanika, traei od njih da prekinu vatru, a oni su ukazali da ih je druga strana prevarila- &aoptili su ;enelovo' poklisaru+tu'a5u &elekoviu da dok su ustanici potovali prijedloge generala ;enela, dotle su ih srpske trupe i bjelai potpuno ignorisali i nastavili sa svoji' prodiranje'- >ada su rekli da e se, ipak, povui pod sve brojnijo' najezdo' neprijatelja7ada se vraao u 7otor sa Cetinja 1- I 0A0A- godine general ;enel se sa ustanici'a susreo i razgovarao dva puta + iznad =ajica i na Iekanju- >ada ih je pozvao da oslobode put Cetinje + 7otor, da ponovo uspostave tele?onsko+telegra?ske linije, da poloe oruje i da idu svoji' kua'a- &a generalo' ;enelo' ustanici su tada raz'ijenili veo'a u5ne rije5i, nijesu bili pre'a ;enelu ni'alo blagonakloni, ve su 'u decidirano saoptili da su prevareni i zato nijesu uvaili njegove zahtjeve- <bog neuspjelih pregovora i neprijatne at'os?ere koja je bila toko' njih, general ;enel je bio ljut i u takvo' neraspoloenju rastao se sa ustanici'a i otiao za 7otorGeneral ;enel je @- janura 0A0A- godine izdao naredbu da se obustavi pokret ?rancuskih i italijanskih snaga, koje su se bile uputuile od 7otora pre'a Cetinju- $n je kad se vraao u 7otor 1- i 0A0A- godine na ,uboviku, iznad Cetinja, zaustavio jednu ?rancusku 5etu koja je bila u vezi sa obje sukobljene strane- 7o'andir te 5ete bio je poru5nik Mira koji je radio na prekidu neprijateljstva- $n je isto uradio i kad je zaustavio kod #jegua jednu 5etu ItalijanaGeneral ;enel je 1- januara stigao u 7otor- .o dolasku u 7otor preduzeo je akciju da se oslobode svi srpski i crnogorski o?iciri koji su bili u zarobljenitvu, te da se u5ini slobodni' put Cetinje + 7otor i o'ogui nor'alan tele?onsko+telegra?ski saobraaj%lti'ativno je traio da se to u5ini u roku od 4B sati, a ako se to ne uradi intervenisae radi izvrenja njegove naredbe savezni5ke trupe- % svojoj naredbi on je naveo da se ustanici vrate svoji' do'ovi'a, da nee biti progonjeni i uzrupirani ako budu 'irni i ako poloe oruje i da 'ogu nje'u dostavljati svoje albe, a on e ih proslijediti svoji' nadre*eni'7ad se vratio u 7otor general ;enel je podnio izvjetaj ko'andantu savezni5ke vojske generalu Jrane ,n "pereu o doga*aji'a na Cetinju @- i 1- januara, kao i o svojoj neuspjenoj posredni5koj ulozi7o'anda ustanika je tih dana stupila u kontakt sa jedni' italijanski' 'arinski' o?iciro'- $n je razgovarao sa vo*a'a ustanka i obeao i' da e saveznzi5ka vojska ui u Crnu Goru- >o je, kako 7rsto .opovi pie u svo'e dnevniku, dijelo' okrijepilio i oveselilo ustanike- %stanici su i pored poraavajue situacije za njih u kojoj su tada bili, sve pokuavali da prona*u saveznika za svoje planove>ih dana je i jedan a'eri5ki kapetan doao na 7rstac i traio da se sretne sa

.opovie' i da razgovara sa nji'- li, 7rsto <rnov, kao ko'andant, nije 'ogao napustiti borbeni poloaj, ve je kao svog izaslanika poslao narodnog poslanika &ava 7rivokapia i ko'andire .etra Gvozdenovia i =oa =eira, 5lanove %stani5kog $dbora- $ni su u i'e 7rsta .opovia i ustani5kog $dbora iznijeli sljedee zahtjeveG 02 ,a se obustave neprijateljstvaD 92 ,a savezni5ke trupe posjednu Crnu Goru do uspostave njene legalne vlastiD C2 ,a srbijanske trupe napuste Crnu GoruD 42 ,a se general Milutinovi stavi pod sud zbog zlo5ina u5njenih u Crnoj Gori i 62 ,a se svi pohapeni puste iz zatvora- /$ve ustani5ke zahtjeve 7rsto .opovi navodi u svo' dnevniku-2 .onaanje' generala ;enela 7rsto .opovi i ostali ustanici bili su nezadovoljni- $ni su toko' 1- januara u 7otor poslali Iliju Martinovia sa zadatko' da za'oli savezni5ke snage i njihovu ko'andu da interveniu i da i' saopti da je dolazak na Cetinje generala ;enela, ustvari, bio akt protv ustanika, a u korist njihovih neprijatelja- li, sve to nije nita iz'ijenilo u pogledu sudbine crnogorskog ustanka-

7rah ustanka U nastavak patnje i stradanja rodoljuba

Glavni organizatori ustanka na podru5ju .odgorice, pored *enerala Milutina M;u5inia, bili su brigadir ndrija Rai5evi, 'ajor .ero ;ukovi i kapetan =oina =aovi, poru5nici Marko uovi, =lao ;ukainovi, >o'a Grujovi, .anto &avovi, Radovan &avovi i drugi o?iciri i 5inovnici%stani5ki pokret je najprije organizovan u .iperi'a- %stanici iz okoline .odgorice su presjekli put .odgorica U ,anilovgrad, na ;raniki' #jiva'a- &ve je, 'e*uti', pore'eeno hapenje' *enerala ;u5inia%o5i sa'og izbijanja ustanka, nai'e, neposredno pred po5etak oruanih sukoba, uhapeni su *eneral Milutin ;u5ini, brigadir ndrija Rai5evi, ko'andiri &tanko Markovi, Milo ;u5ini i jo nekolicina crnogorskih o?icira i 5inovnika- >o se desilo u noi iz'e*u 0A- i 98- dece'bra 0A0B- godine /po staro' kalendaru2 priliko' zasijedanja na ;elje' =rdu- .rovedeni su poto' u podgori5ki zatvor p!usova5ao- ,o njihovog hapenja je, ina5e, dolo nakon to ih je izdao jedan od u5esnika tog zbora$psada .odgorice poto' nije uspjela, iako su odre*ene akcije, poput zauzi'anja &puke glavice, preduzi'ale snage predvo*ene ko'andiri'a iz Martinia &tevano' i =ogie' Radovie' i grupe na ;elje' brdu kod .odgorice, sa kapetano' Mato' Rai5evie', na 5elu, kao i odre*ene snage u .iperi'a, na ;raniki' njiva'aMe*uti', te ustani5ke snage nijesu ni priblino bile dovoljne da bi 'ogle zauzeti .odgoricuIpak, *eneral ;u5ini i grupa od 0A crnogorskih prvaka i rodoljuba uspjela je da pobjegne iz p!usova5eo, i to zajedno sa straari'a koji su ih 5uvali- ;lasti su, nai'e, na'jeravale da ih sjutradan strijeljaju, ali to se nije dogodilo zahvaljujui ko'andiru strae, &avu =urzanu, ina5e pzelenauo, pristalici kralja #ikole, koji je bio odlu5an da te crnogorske uglednike spasi s'rti i oslobodi ih- >ako je sa'oinicijativo' i hrabrou =urzana /koji je, poto', poao sa nji'a2 ta grupa zato5enika, iste noi, preko 3e'ovskog polja i Gruda, do'ogla se obale &kadarskog jezera i uz po'o ta'onjih Malisora 5unovi'a se prebacila u lbaniju, a poto', preko &an )ovani di Medua, na italijansko tlo, pa u Gaetu, gdje su bile stacionirane crnogorske jedinice kraljevske vojske- >oj grupi crnogorskih bjegunaca na 3e'ovsko' polju priklju5io se

i ko'andir =lao Markovi i s nji'a krenuo na izgnani5ki, patni5ki put%stanak u podgori5ko' kraju je likvidiran 90- dece'bra 0A0B- godine po staro' kalendaru, bez oruane borbe- >ada je od zarobljenih ustanika oduzeto est 'itraljeza i nekoliko puaka--Ina5e, srpske trupe i bjelai gonili su oko Cetinja razbijene ustanike ustanike do 04januara, kada su borbe prestale, jer se najvei broj ustanika vratio svoji' do'ovi'a, a zna5ajan dio izbjegao za =ar i =oku 7otorsku, gdje su traili zatitu Italijana- #eki od ustanika traili su zatitu od 'erikanaca, prijavili se nji'a, a ovi su ih iskoristili tako to su ih pri'orali da rade na iskrcavanju njihovih brodova- &avezni5ke snage, pak, veinu crnogorskih o?icira vratili su na Cetinje- >ako je i jedna ustani5ka grupa od oko C88 ljudi, koja je bila pod ko'ando' ko'andira )ura 7ape, vraena u prijestonicu7o'andant ustanika 7rsto .opovi nije htio da se preda, ve je, kao sa' pie u svo'e dnevniku, 9A- dece'bra 0A0B- odnosno 00- januara 0A0A- godine uspio da stigne u =oku 7otorsku, gdje se sjutradan povezao se sa italijanski' trupa'a i sastao se generalo' 7arboneo'- >o je, u stvari, ozna5ili i de?initivno guenje =oinjeg ustanka- .opovi je, poto', sa 'ogi' ustanici'a e'igrirao za &an )ovani di Medua, a odatle se prebacio u Italiju- #o, 7rsto se opet vratio u Crnu Goru da die novi ustanak protiv okupatora- >ako je pod vo*stvo' 7rsta .opovia 09- jula 0A0Abuknuo .etrovdanski ustanak za oslobo*enje Crne Gore od velikosrpskog jar'a i terora- #o, na isto5no' sektoru ustani5ke snage su od'ah doivjele poraz- kcija srpske vojske i bjelaa razbila je njihove redove i ovladala njihovi' poloaji'a, a ustanici su po5eli da se povla5e u neredu, u pravcu =okova i 7osijera7rsto .opovi u svo' dnevniku navodi da se ustani5ka 5eta =jelica, pod ko'ando' 7rsta ;ujovia, povukla sa ostatko' snaga sa isto5kog sektora, bez opaljenog 'etka.ovla5enje bez borbe i'ala je i ustani5ka 5eta kojo' je ko'andovao ,uan ;ukovi, nakon to ih je opkolila ,onjokrajska 5eta bjelaa- .opovi je poslao ;ukoviu u po'o 98 vojnika i tek tada je ona uspjela da se izvu5e iz opsade#a5elnik podgori5kog okruga je 0- 'arta 0A0A- dostavio slubeni dopis, u koje'u se veli da je dobio in?oro'acije da Lodbjegli od'etnici u =oku i'aju organizovati teroristi5ki ko'itet, predsjednik kojega bi i'ao biti biv- kapetan 7rsto .opovi iz Cuca, a glavni vo*a toga ko'iteta je biv- knjaz .etar, koji i' je stavio u izgled obilata nov5ana sredstvaM- % to'e aktu tvrdi se da je cilj toga ko'iteta da se ko'iti + sa'i ili preko svojih pristalica u Crnoj Gori + obra5unavaju, odnosno, poubijaju sve vi*enije pristalice LujedinjenjaM--;alja ukazati i da je poslije izbijanja =oinog ustanka kralj #ikola, na intervenciju saveznika, prevashodno a'eri5kog predsjednika ;ilsona /koji je kod kralja #ikole poslao svog li5nog sekretara, 'ajora 7loza2 uputio poruku crnogorsko' naroduMesa kralja #ikole crnogorsko' narodu od 99- januara 0A0A- donijet je na inicijativu predsjednika ;ilsona>aj #ikolin 'esa, koji' je ;ersajska kon?rencija nastojala da izdejstvuje da kralj #ikola doprinese da crnogorski narod obustavi oruanu borbu, poslat je u Crnu Goru, ali on nikada nije saopten narodu- "vo njegove sadrineG pMo'e drago' naroduH .reklinje' ;as da ostanete s 'iro' na vai' do'ovi'a i da se ne protivite oruano' ruko' trupa'a, koje hoe da prigrabe vlast u nao ze'lji!a sa' dobio najvie garancije od predstavnika savezni5kih ze'alja, da e u skoro' vre'enu biti pruena crnogorsko' narodu zgodna prilika da se slobodno izjasni o politi5koj ?or'i svoje budue vladeto se 'ene ti5e, ja u se sa zadovoljstvo' prikloniti toj odluci U

#ikola, s- r-o#avedeni 'esa kralja #ikole stigao je u Crnu Goru kad je =oini ustanak bio uguen- 7on?erencija 'ira u .arizu odobrila je B- /902 januara 0A0A- da se ta poruka poalje u Crnu Goru, a ona je upuena u nju dan kasnije, dakle, A- /992 januara- li, ta poruka nikada nije uru5ena vojvodi =ou .etroviu, jer su ga okupacione vlasti ve bile uhapsile i uta'ni5ile u podgori5ko' zatvoru p!usova5ao>a poruka kralja #ikole dola je na adresu na5elnika vrhovne ko'ade vojvode Kivojina Miia, koji je istu 0CN9@- januara 0A0A- dostavio generalu ,ragutinu Milutinoviu, ko'andantu okupacionih srpskih trupa u Crnoj Gori- >u poruku pri'io je i ?rancuski general .ol ;enel, koji ju je adaktirao kao bespred'etnu, tako da ona nije soptena narodu- Me*uti', ta poruka, 5ak i da su za nju znale ustani5ke vo*e, ne bi bitnije uticala na crnogorske ustanike, jer su oni i nekoliko narednih godina nastavili gerilsku oslobodila5ku borbu /ko'itskog karaktera2, u 'nogi' krajevi'a Crne Gore- >e grupne i pojedina5ne akcije patriota koji su se od'etnuli u u'e i ko'itovali, odvijale su se pod nevi*eni' represalija'a od strane srpskih okupacionih trupa- =orbe su vo*ene p< .R ;$, I &> I &F$=$,% CR#" G$R"o u uvjerenju da one 'oraju, kad+tad, dati rezultate- #aalost, do toga tada nije 'oglo doi#o, iako je =oini ustanak uguen u krvi, 'ora 'u se priznati Lo5instvoM za sve 'u5ne godine borbe Lza 5ast, pravo i slobodu Crne GoreM koje su se poto' dogodile i u koji'a se, fada o5ajni5ki, dokazivala i potvr*ivala u krvi crnogorska dravotovorna i nacionalana svijest i posebnostMi#at 3u ovi: )ODGORIMKA SKU)3AINA Crno!or+ i naro% i n#e!ova ultura #o tr$e $o+l#e%i(e )o%!ori e + u$tine .odgori5ka skuptina 0A0B + 5iji je zvani5ni nazivG ;elika narodna skuptina + ustanovljena suprotno tada vaee' %stavu drave Crne Gore i njeno' pravno' poretku + dana 9@- nove'bra 0A0B- godine /0C- nove'bra po staro' kalendaru2 donijela je $dluku kojo' jeG ukinuta drava Crna Gora, njena teritorija unitaristi5ki sjedinjena /pripojena2 teritoriji drave &rbije i njen narod inkorporiran u srpskiH %kinuta je drava, u vrije'e donoenja $dluke suverena, 'e*unarodno priznata koja je i'ala %stav, vladaoca, #arodnu skuptinu, kao ustavotvorni i zakonodavni organ, ;ladu, pravni poredak- 7od 5ijeg suverena su &rbija i sve tadanje savezni5ke velike sile i'ale svoja diplo'atska predstavnitvaCrnogorski narod koji je $dluko' inkorporiran, uklju5en u srpski narod, pridodat nje'u, vjekovi'a je bio sa'ostalan istorijski 5inilac i subjekt$dluko' odre*eno, postalo je realnost od'ah nakon njenog donoenja i trajalo je 9C godine, kada su u tokovi'a #arodnooslobodila5ke borbe protiv nje'a5ko + italijanske okupacije 0A40+0A46- godine stvoreni uslovi za vaspostavu crnogorske dravnosti, sa dravni' statuso' ?ederalne jedinice u okviru esto5lane jugoslovenske ?ederacijeIzvrni narodni odbor ustanovljen od .odgori5ke skuptine 91- nove'bra preuzeo je svu vlast na teritoriji Crne Gore- <adatke vlasti utvrdio je u svo' operativno + radno' progra'u u devet ta5aka, obznanjeno' sljedeeg dana- Me*u nji'a istaknuto 'jesto i'a i zadatak + Lsprovo*enje u ze'lji $dluke ;elike narodne skuptine o ujedinjenju Crne Gore sa &rbijo' pod kralje' .etro' I 7ara*or*evie'M- % .roglasu narodu od

0- dece'bra poru5uje Crnogorci'a da je $dluka .odgori5ke skuptine Ltvrda kao stijena, koja se 'oe dirnuti ili napasti sa'o preko krviM i da e otpasti i LcrnogorstvoM i Lu'adijstvoM /podvu5eno u tekstu iz koga se preuzi'a + M- -2 ,akle, crnogorstvo je isto to i u'adijstvoH #arednih dana i 'jeseci, uz podrku srpske vojske, oruje', krvlju i brojni' bezobzirnosti'a i zlo5instvi'a, obezbije*eno je pokoravanje $dluci gra*ana Crne Gore koji su se protivili njeno' izvrenju,esubjektiviziranu Crnu Goru, &rbija je, kao svoj sastavni dio, 0- dece'bra uklju5ila u sastav tog dana stvorene drave jugoslovenskih naroda i ze'alja + u 7raljevstvo &rba, Ervata i &lovenaca- 7ao dio &rbije u jugoslovenskoj dravi je do njenog raspada 0A40- godine;ieslojna je sadrina i sutina .odgori5ke skuptine i $dluke koju je ona donijela#e iscrpljuje se ni u nji'a sa'i' za sebe- #i sa'o u njihovoj relaciji sa pravi'a i interesi'a naroda Crne Gore- =itan dio njene sutine jeste i odnos vlasti i vojne sile drave &rbije pre'a dravi Crnoj Gori, kao suverenoj i 'e*unarodno priznatoj, i pre'a pravu crnogorskog naroda na sa'obitnost, njegovo' pravu da sa', bez presije druge drave, odlu5uje o svojoj dravi i o sebi;rednovanje njihove slojevite sadrine i i'plikacija, kao i vrednovanje sadrine drugih slojevitih istorijskih zbivanja, odluka i procesa, zahtijeva pri'jenu viedi'enzionalnih i sloenih skala vrijednosti + pravnih, politi5kih, kulturnih, 'oralnih$dluka .odgori5ke skuptine svojo' sadrino' generirala je dugoro5ne proceseCrnogorska dravnost, crnogorski narod i njegova kultura i sada, poslije osa' decenija, trpe tetne posljedice njenog donoenja i izvrenja.ostala je si'bol koji opo'inje na savjest- Iz jednog razloga njene donosioce, protagoniste i pristalice, iz drugog razloga one koji nevoljno trpe njene tetne posljedice.oslije njenog donoenja i izvrenja nita u srpsko+crnogorski' odnosi'a nije bilo isto kao do tada- <aotrena je i produbljena suprotstavljenost srpskih i crnogorskih dravotvornih orijentacija i djelovanja, iako po intenzitetu i irini oscilatorno ispoljavanih u pojedini' vre'enski' periodi'a- <bivanja i doga*aji uzro5no + posljedi5no vezani za ukidanje crnogorske drave, u sa'o' su vrhu liste ondanjih evropskih doga*anja$dluke .odgori5ke skuptine pokrenule su raskole i bratoubilatvo u Crnoj Gori 7oli5ina i kvalitet ukupnosti 5injenica koje odre*uju sadrinu, sutinu i s'isao .odgori5ke skuptine i $dluke koju je donijela, njihovog dejstva i zna5enja, bez obzira na potpuno opre5na vrednovanja njihova, po svo' objektivno' zna5aju, spadaju u red krucijalnih istorijskih doga*anja i odlu5ivanja- Istorijska su vododjelnica poslije koje u ivotu Crne Gore i u srpsko+crnogorski' odnosi'a nita nije ostalo kao do nje- >ako je bez obzira ko je koliko svjestan uticaja njihovog u ivotu, od politike, dravotvornosti, ekono'ije, kulture, organizacije crkve kao vjerske institucije- .otvr*uju da veliki doga*aji kao i Lveliki ljudi utiru put istoriji i kad idu stranputico'M /7arlajl2- .otpuno su opre5ne i 'e*usobno isklju5ive ocjene o ustanovljenju .odgori5ke skuptine i $dluke koju je ona donijela!edan set ocjena 5ine ocjene da suG legalne i legiti'ne, Lostvarenje vjekovnih tenji i volje crnogorskog narodaM, progresivne, revolucionarne, kultna vrijednost, istorijski vrijedni doprinos stvaranju jugoslovenske draveD da je takvo njihovo ocjenjivanje potvrda patriotiz'a- &tvoren je i ideoloki koncept us'jeren na to da se u5vrsti svijest o istorijskoj pravednosti, progresivnosti .odgori5ke skuptine 0A0B- i $dluke koju je

donijela,rugi set ocjena 5ine ocjene da su .odgori5ka skuptina i $dluka koju je donijelaG nelegalne, nelegiti'ne, politi5ko nasilje vlasti &rbije nad Crno' Goro' i crnogorski' narodo'D suprotne stvarni' interesi'a i crnogorskog i srpskog naroda, unititelji istorijskih crnogorskih tekovina i vrijednostiD suprotne istorijsko+kulturnoj kultivisanosti i civilizacijski' politi5ki' vrijednosti'aD i'plicirale raskole i gotovo jednu deceniju brato+ubilatvo u Crnoj Gori, sa re?leksi'a sve do sadaD doprinijeli nestabilnosti jugoslovenske drave stvorene 0A0B- % savre'eni' rasprava'a o dravnopravno' obliku zajednitva drave &rbije i drave Crne Gore ?unkcionalizuju se oba zna5enja seta ocjena o .odgori5koj skuptini 0A0B- i $dluci koju je ona donijela- 7oriste se kao Largu'ent ili kontraargu'ent u sadanji' svakodnevni' su5eljavanji'a i dile'a'aM- .rvi set ocjena se upotrebljava za dokazivanje istorijskog i pravno+politi5kog ute'eljenja inicijativa, predloga i upornog insistiranja da se ustanovi unitarna drava na srpsko + crnogorski' prostori'a- =ez regionaliz'a ili sa regionaliz'o' uskla*eni' predsjedniko', jedni' parla'ento', jedno' vlado'Govori seG tako je Lde?initivno rijeilaM i Lza sva vre'ena zape5atila .odgori5ka skuptinaM- >o stanovite zastupao je i na nje'u insistirao pretean dio poslanika + u5esnika u raspravi na zasjedanju #arodne skuptine &rbije, odrano' 9@- aprila 0AA9- godine, na koje' je raz'atran i utvr*ivan tekst %stava &avezne Republike !ugoslavije- Insistirano je na stavu da je L.odgori5ka skuptina jedno' za svagda rijeila sjedinjenje Crne Gore &rbijiM- % drugoj raspravi na to' zasjedanju niko nije ni upozorio, pa ni predsjednik &kuptine, 'akar sa'o na potrebu provjere istinitosti tog stanovita- #a to' stanovitu je ute'eljeno, na to' zasjedanju naglaeno iskazano protivljenje ustavno' ustanovljenju ?ederativnog oblika drave &rbije i Crne Gore i traenje da se ustanovi jedinstvena, unitarna drava- $bavjetenje da &kuptina Crne Gore odlu5no odbija unitarnu dravu i da insistiranje na to'e vodi odvajanju &rbije i Crne Gore, veinu poslanika je LprivoljelaM da glasa za usvajanje predloenog teksta %stava &avezne Republike !ugoslavije;itni ;orenG %tvrditi ?akte da se ne desi da balkanska la pro*e kao istina ,ruga ocjena upotrebljava se za dokazivanje da .odgori5ka skuptina i $dluka koju je ona donijela ne'aju vrijednost koja bi ih 5inila valjani' polazite' ili ele'ento' polazita za odre*ivanje oblika dravnog zajednitva &rbije i Crne Gore- ,a je $dluka .odgori5ke skuptine protivpravna i zato dravno+pravno nitavna, da je obnavljanje' posebnih drava Crne Gore i &rbije u procesi'a 0A40- do 0A46- godine $dluka dravno + pravno ponitenaD da je sutina $dluke unitaristi5ka, te da je zalaganje da se saglasno njoj oblikuje zajednitvo drava &rbije i Crne Gore, objektivno, zalaganje protiv njihovog de'okratskog zajednitva- <alaganje koje rui uzaja'no povjerenje, a ti'e i te'elje zajednitva$va dva seta stanovita ne postoje sa'o u literaturi- I sada, gotovo jedan vijek od ustanovljenja .odgori5ke skuptine 0A0B- i $dluke koju je donijela, u realno' svakodnevno' ivotu uzi'aju se kao polazite, kao argu'ent i protivargu'ent za izgra*ivanje odnosa drave Crne Gore i drave &rbije- I uvijek kada se po'enu, zatreperi razu' i uspla'te e'ocije- !edan su od osnova ?or'iranja 'iljenja i opredjeljenja o srpsko+crnogorski' odnosi'a u sadanjosti- !edni' dijelo' su rezultat razli5itog znanja o 5injenica'a- ,ijelo' i selekcije izvora i 5injenica zavisno od elja- li su i rezultat sudara razli5itih polazita i razlika u 'agistralno' prikazivanju i objanjenju istorije Crne Gore u prvoj i drugoj deceniji (( vijeka!ednog koji daje apsolutni pri'at politici vrha drave &rbije nad pravi'a i legiti'ni'

interesi'a drave Crne Gore, i drugoj koje odbacuje taj pristup /to se kasnije obra*uje u posebno' poglavlju2- =udui da su o njihovoj sadrini i naro5ito zna5enju konstituisana dva suprotstavljena stanovita, da se oba upotrebljavaju u ivotu, javljaju se kao ?aktor koji je prepreka uspostavljanju skladnih bratskih odnosa iz'e*u &rbije i Crne Gore, srpskog i crnogorskog naroda- Jaktor su podgrijavanja nacionaliz'a, koji nee biti iskorijenjen sve dok se a?ir'ie stanovite, na bilo koji na5in, da je .odgori5ka skuptina Lza svagda rijeila sjedinjenje Crne Gore &rbijiM- >o je tetilo i srpsko' narodu ne 'anje nego crnogorsko'- % nji'a se, dakle, ukrtaju prolosti, sadanjosti i izbor puta za budunost- 7onstatovano + to e potvrditi 5injenice koje se identi?ikuju u tekstu koji slijedi + 5ini veo'a aktuelni' i zna5ajni' da se nau5ni' 'etodo' utvr*uju 5injenice i na nji'a te'elje 5injeni5no + ocjenska stanovita koji'a se kazuje kako je Luistinu biloM, kakve su i'plikacije i istorijsko zna5enje .odgori5ke skuptine 0A0B- i $dluke koju je donijela- #e radi toga da bi se navodni' ili nenavodni' Lgreka'a bivih generacija dokazivala prava savre'enihM /to je povrno i'putiranje, ako nije nerazu'ijevanje2, nego radi doprinosa da se utvrdi nau5na istina o nji'a- !er, sa'o istina otvara vidike- I ono'e ko'e je neprijatna%tvr*enje istine o nji'a obaveza je nau5na i ljudska- ,a se ne dogodi Lda balkanska la pro*e kao istinaM, 5i'e bi se Lpotkopala sopstvena slobodaM + kako je povodo' zbivanja sa Crno' Goro' 0A0B- godine napisao istaknuti a'eri5ki publicista ;itni ;oren u kratko' predgovoru svoje knjige Crna Gora + zlo5in Mirovne kon?erencije,a nasilje ne bude tretirano kao vrijednost- ,a se provjeri koliku teinu i'a ocjena zna'enitog Gledstona, izgovorena u ,o'u lordova .arla'enta ;elike =ritanije koja glasi LCrna Gora ne bi 'ogla biti tretirana gore, da se borila na strani centralnih silaM a koje je leks ,ivajn izabrao kao 'oto svoje knjige "nig'a Crna Gora, izdate u Fondonu 0A98- $baveza je ti' vea to je u utvr*enju istine o nji'a, u sutini, utvr*enje zna5ajnog dijela istine o Crnoj Gori, njenoj sudbini i dravnosti, njeni' istorijski' i civilizacijski' pravi'a, o crnogorsko' narodu i njegovoj sa'obitnosti, o nelegalno' i nelegiti'no' odnosu iskazano' pre'a nji'a + a ne sa'o o jedno' istorijsko' deavanju prije osa' decenijaJrancuska uvjerava #ikolu IG #ee'o dozvoliti &rbiji da okupira Crnu Goru I&>$RI!&7$+&I>% CI$#I $7;IRG Iinjeni5no+procesne odrednice istorijske sitacije u vrije'e ustanovljenja .odgori5ke skuptine i donoenja njene $dluke, najbitnije za te'u ovoga rada, jesuG 0- <avrni 'jesec ratnih dejstava .rvog svjetskog rataD krah i raspad ustro+%garske i'perijeD odvajanje od nje teritorija =osne i Eercegovine, Ervatske i &lovenije, oslobo*enje &rbije i Crne Gore od ustro+%garske okupacije9- ;elike sile pobjednice u .rvo' svjetsko' ratu neposredno su pred zapo5injanje' Mirovne kon?erencije organizovane za donoenje odluka koji'a e se preurediti dravno organizovanje na jugoslovensko' i evropsko' prostoru, saglasno rezultati'a rata i za'isli'a iskazani' u 5uveno' i istorijski poznato' govoru u 04 ta5aka ;udro ;ilsona od 90- januara 0A0B- godine- <a'isli'a koje su sve velike sile i njihovi saveznici usvojili kao osnovu za 'ir i rjeavanje 'e*udravnih proble'a<a'isli'a koji'a je projektovano obezbje*enje restauracije Crne Gore kao i &rbije, =elgije i Ru'unije, to je ozna5eno Lkao uslov za 'irM- <a'isli'a koje je javno deklarisala svaka od tri velike sile + & ,, ;elika =ritanija i Jrancuska$ za'isli'a o restauraciji Crne Gore ;ilson je izri5ito obavijestio i kralja #ikolu telegra'o' od 4- jula 0A0B- godine- % nje'u je iskazan stav Lda e kona5no'

pobjedo', koja e doi biti zagarantovani i prihvaeni integritet i prava Crne GoreM.redsjednik 7o'isije za spoljne poslove u &enatu & ,, Eenri Fod, u svo' govoru o 'irovni' uslovi'a u vrije'e otvaranja Mirovne kon?erencije, potvrdio je to izjavo'G L.o'enute garancije sadre restauraciju =elgije, povratak lzasa i Forene Jrancuskoj, stvaranje jugoslovenske drave i nezavisne drave koju 5ine Ieho+ &lovaci, bezbjednost Gr5ke, konstituisanje lbanije i Crne Gore i restauracija Ru'unijeM.re'ijer ;elike =ritanije, u izjavi od 98- januara 0A0B- taj stav kazao je obavezujuo' izjavo'G L=elgija, &rbija i Crna Gora 'oraju biti restauirane i ponovo uspostavljeneM- Fojd ,ord je 1- nove'bra 0A01- godine izjavioG L,an restauracije =elgije, &rbije i Crne Gore tako*e e biti dan slobode za cijeli svijetM- Mirovni uslovi koje je, sa odobrenje' od parla'enta, 6- juna 0A01- godine obznanila ;lada Jrancuske, utvr*uju da e se obezbijediti LRestauracija =elgije, &rbije i Crne Gore, sa nadoknado' na koju i'aju pravoM- 99- oktobra 0A0B- ;lada Jrancuske, pute' svog poslanika ,elaro+;arnea kod kralja #ikole, saoptava kralju #ikoli da Jrancuska preuzi'a obavezu da savezni5ke trupe, uklju5ujui srpske, koje u*u u Crnu Goru potuju njen suverenitet i da e sva nare*enja koja budu izdavana od te vojske Lbiti davana u i'e #jegovog veli5anstva kralja Crne Gore, kao to predvi*a %stav Crne GoreM- .is'o' tadanjeg 'inistra inostranih poslova Jrancuske .iona od 4nove'bra /90- oktobra po staro' kalendaru2 ;lada Jrancuske dala je i obeanjeG L---to se ti5e 'ira u ;aoj ze'lji, ne 'oe biti bolje garancije no to su nare*enja, izdana ;rhovno' ko'andantu Isto5ne ar'ijeM --- LMoete biti uvjereni da vojska pod ko'ando' generala Jrane ,q "perea nee nita propustiti da u5ini sa'o da se u ;aoj ze'lji odri red, kao i to da e ta vojska sa repekto' potovati ustavne vlasti i slobodu naroda crnogorskogM- .is'o' tadanjeg predsjednika Jrancuske .oenkarea od 94- nove'bra upueno' kralju #ikoli, Jrancuska u svoje i'e i u i'e svih savezni5kih sila potvr*uje da e Lsavezni5ke trupe koje zaposijedaju Crnu Goru /ra5unajui tu i srpske trupe2M potovati suverenitet Crne Gore i njene ustavne institucije- Garancija je iskazana re5enico'G Lto se ti5e ?rancuskih trupa, koji'a je nare*eno da privre'eno zaposjednu ze'lju ;ae 7raljevine, one e repektovati utvr*enje ustanove, odravati red, i bie na ruci stanovnitvu u cilju uspostavljanja nor'alnoga ivota koji je bio duboko potresen za vrije'e neprijateljske okupacijeM% nove'bru 'jesecu 0A0B- godine, na ukazivanje ;lade Crne Gore da &rbija na'jerava da okupira Crnu Goru i da izvri njenu nasilnu aneksiju, ;lada Jrancuske, u i'e saveznika, dala je suverenu drave Crne Gore, kralju #ikoli .etroviu, specijalno obeanje da to nee biti dozvoljenoI pored toga to ju je &rbija pripojila Crna Gora je za saveznike bila suverena ;rhovni savjet Mirovne kon?erencije odluko' br- 68, od 0C- januara 0A0A- utvrdio je pravo Crne Gore da na Mirovnoj kon?erenciji bude predstavljena sa jedni' delegato', 5i'e je i'plicitno potvr*eno postojanje Crne Gore kao suverene drave, iako su ve bili proglaeni i prisajedinjenje Crne Gore &rbiji i stvaranje drave jugoslovenskih naroda i ze'alja- ;rhovni savjet Mirovne kon?erencije 99- januara obeao je Lcrnogorsko' narodu da se slobodno izjasni o politi5koj ?or'i svoje budue upraveM kada se za to ukae Ldobra prilikaMC-M ustroguarski !ugosloveniM, kako su tada ozna5avani svi jugoslovenski narodi koji su do tada ivjeli u okviru ustro+%garske, @- oktobra /9C- septe'bra po staro' kalendaru2 0A0B- godine stvaraju #ezavisnu dravu &lovenaca, Ervata i &rba, sa sjedite' u <agrebu- &rbija je priznaje kao dravu 9@- oktobra NB- nove'bra- $na

ustanovljava #arodno vijee, kao najviu vlast u dravi i predstavnika drave- ;ijee obrazuje Lpokrajinske vlade u Ervatskoj, &loveniji, =osni i Eercegovini, ,al'aciji i ;ojvodiniM- #arodno vijee 0A- oktobra usvaja i objavljuje proglas koji' obznanjuje odluku za ujedinjenje sa &rbijo' i Crno' Goro'- % Kenevi A- nove'bra /91- oktobra po staro' kalendaru2 predstavnici vlade &rbije i #arodnog vijea iz <agreba potpisuju sporazu', nazvan Kenevska deklaracija, o stvaranju nove drave Lujedinjenih &rba, Ervata i &lovenacaM, koja obuhvata 7raljevinu &rbiju i L ustrougarske !ugosloveneMIzraeno je o5ekivanje da se i Crna Gora Lpridrui toj draviM, ali je Lostavljeno da sa'a rei hoe li se pridruitiM- #a sjednici odranoj u <agrebu 94- oktobra po staro', odnosno 00- nove'bra po novo' kalendaru, #arodno vijee bira delegaciju od 9B 5lanova Ls punovlau da s predstavnici'a &rbije i Crne Gore bezodvla5no provede organizaciju jugoslovenske draveM% odluci nalog je delegaciji da se Lprovede organizacijaM zajedni5ke drave, i to Lbezodvla5noM, a ne da se dalje razgovara da li ili ne da se ustanovi- #arodna skuptina u #ovo' &adu 96- nove'bra, donijela je odluku o prisajedinjenu &rbiji,akle, sve prije donoenja $dluke .odgori5ke skuptine- &uveren Crne Gore kralj #ikola svojo' poznato' izjavo' od 0- jula 0A0B, 5ija je sadrina ponovljena u tako*e poznatoj .rokla'aciji !ugosloveni'a, od 1- oktobra, objavljenoj u zvani5no' listu Glas Crnogorca broj 6@, B /902 oktobra, u kojoj je istakao da je izdaje Lu i'e Crne GoreM + dakle prije ustanovljenja .odgori5ke skuptine + iskazao je opredjeljenje i gotovost da Crna Gora stupi u jugoslovensku zajednicu Lkoja 'ora biti suverena nad svi' ostali'M, dodajui da Loblik vladavineM i'a rijeiti narodno predstavnitvo svih% .rokla'aciji se kae i sljedeeG L=rao, sa najvei' zanoso', radou i oduevljenje' danas izjavljuje' da eli', a uvjeren sa' da istu elju i'a sav 'oj vjerni narod u Crnoj Gori, da naa 'ila Crna Gora bude sastavni dio !ugoslavije, da 5asno u*e u jugoslovensku zajednicu, kao to je 5asno i do kraja ratovala i stvarala>ako*e je bilo optepoznato i raspoloenje naroda Crne Gore i da se realizuje jugoslovenska ideja i da Crna Gora bude u dravi koja se stvori na toj ideji#a svi' jugoslovenski' prostori'a do'iniralo je stanovite da je ostvarenje jugoslovenske ideje progresivan pravac- $bjektivne okolnosti su zaista i 5inile progresivni' de'okratski' pute' ostvarenja te ideje- ,akle, prije nego je ustanovljena .odgori5ka skuptina, svi jugoslovenski narodi i ze'lje opredijelili su se za stvaranje zajedni5ke drave jugoslovenskih naroda i ze'alja i da stupe u tu dravu%klju5ujui i Crnu Goru- .rije toga zapo5eo je i ?inalni rad da se utvrdi organizacija te drave4- ;elike sile tako*e djeluju da se stvori jedna drava na jugoslovensko' prostoru- .ri to'e, ne odre*uju na5in njenog stvaranja, niti njen dravnopravni oblik i karakter<alau se za jednu dravu, a da njeni stvaraoci utvrde na5in njenih stvaranja, oblik drave i njenu pro?ilaciju.ai je naredio prodor srpske vojske u Crnu Goru + ali ne da bi je oslobodio &rbija svoji' veliki' vojni' uspjesi'a u ratni' operacija'a, veliko' vojno' 'oi i snago', svojo' veli5ino', 5vrsto' vlau i ideoloko+politi5ki' jedinstvo' vlasti, svih svojih elita + vojne, politi5ke i kulturne + zadobija 'jesto i ulogu snanog i najzna5ajnijeg integrativnog 5inioca na jugoslovensko' prostoru- >o joj je dalo snagu uticaja na opredjeljenja i 5injenja savezni5kih velikih silaI<,;$!"#$ $, >IE .R$C"& ,!"F$; #!" &R=I!" .R"M CR#$! G$RIG % prikazanoj istorijskoj situaciji, #ikola .ai, predsjednik 7raljevske vlade &rbije,

po5etko' oktobra, 'inistru vojno' &rbije izdaje pis'o+naredbu kojo' 'u nalae da se Lne gubi ni 5asaM za organizovanje snaga koje e izvriti Lprodor u Crnu GoruM, sa cilje' da Lpodiu narod, oteraju slaba odeljenja austrougarska i proglase sjedinjenje Crne Gore sa &rbijo'M,akle, da srpska vojska Lprodre u Crnu GoruM pri'arno radi toga da Lproglasi sjedinjenjeM, a ne da oslobodi Crnu Goru- L.rodor u Crnu GoruM i nije trebao radi njenog osloba*anja, jer su sa'oorganizovani bataljoni u Crnoj Gori osiguravali oslobo*enje<adatak vie nije, kao ranije, da radi na sjedinjenju, nego da ga proglasi- #a osnovu te naredbe, bez Lgubljenja 5asaM ?or'irane su Ltrupe srpske vojske za prodor u Crnu GoruM- .rihvaeno je da one vojno+?or'acijski budu pod savezni5ko' ko'ando', ali Lsa direktni' ingerencija'a srpske ;rhovne ko'andeM- <a njihovog ko'andanta odre*en je general Milo ;esni- General ;esni izradio je plan Lizvrenja vojno+ politi5kih zadataka trupaM- >i' plano' utvr*eno jeG da Lvojska kako prodire u Crnu Goru proglaava ujedinjenjeM pojedinih djelova Crne Gore sa &rbijo', Lbez obzira na ono to bi i'ala u5initi docnije izabrana crnogorska skuptinaM- ,akle, i po sadrini i po nazivu plana, sjedinjenje je pri'aran politi5ki zadatak vojske, a ne vojno+ratniH <bog nesporazu'a sa pretpostavljeni' o brojno' kontingentu trupa, ;esni je za'ijenjen sa tadanji' pukovniko' i kasniji' generalo' ,ragutino' Milutinovie'- #jega je priliko' postavljenja u &koplju pri'io regent leksandar 7ara*or*evi- .riliko' prije'a, pre'a <abiljeka'a Milutinovia / rhiv &rpske akade'ije nauka i u'jetnosti2, regent 'u je rekaoG da Lpri radu u Crnoj Gori ne bude 'eka srcaM- ,akle, ne da iz slobodarskih i hu'anih razloga crnogorski narod osloba*a od okupatora, da 'u donese slobodu, da se pre'a njenu odnosi hu'ano, nego da ne bude L'eka srcaM u ostvarivanju sjedinjenjaH .oruka koja baca svjetlo na sve to je vezano za .odgori5ku skuptinu i $dluku koju je donijela- =ez L5asa odlaganjaM jedinice srpske vojske, pod ko'ando' pukovnika ,ragutina Milutinovia, 9C- oktobra krenule su iz .ei i ule na teritoriju Crne Gore- %5injeno je to iako je 1oktobra na kon?erenciji predstavnika savezni5kih drava odlu5eno da Lu Crnu Goru u*u trupe svih saveznika osi' trupa &rbijeM- #arednih dana preko oslobo*ene teritorije Crne Gore stigle su do .odgorice- C8- i C0- oktobra u rejonu .odgorice vodile su borbe sa odstupajui' vojni' snaga'a austrougarske vojske- C0- oktobra oslobo*ena je i .odgorica- % uputstvu ko'andantu vojnih trupa za prodor u Crnu Goru, izdato' 90- oktobra 0A0B- godine, na5elnik ;rhovne ko'ande srpske vojske vojvoda Kivojin Mii, pod posebno' ta5ko', odre*uje zadatak ti' trupa'aG po'ou Crnogoraca radite Lna sjedinjenju Crne Gore i &rbijeM- Mada je u ovoj ?or'ulaciji .aievo LsaM za'ijenio sa LiM, zajedni5ka sutina i' je + sjedinjenje- #ije u uputstvu odredio na5in na koji se to sjedinjenje i'a izvriti- Izri5ito nije stavio van snage, ali ni potvrdio, na5in sjedinjenja koji je ranije projektovao general ;esni,akle, zadatak srpske vojske na teritoriji Crne Gore, izri5ito jednako odre*en je i naredbo' i uputstvo'- $n jeG sjedinjenje Crne Gore &rbiji- $drednica LsjedinjenjeM i'a sadrinu + pripajanje, prisajedinjenje Crne Gore dravi &rbiji, inkorporiranje njeno u &rbiju&rpska vojska je zauzela ve oslobo*eno Cetinje i od'ah po5ela da uvodi LpravduM !o jedno' + dakleG upuuje se srpska vojska da LprodreM u Crnu Goru sa pri'arni' zadatko' da izvri 5isto politi5ki ustavnopravni zadatakH I da to u5ini po'ou CrnogoracaH ,io jedinica srpske vojske 9C- oktobraN6- nove'bra, zaposijeda tada slobodno Cetinje

i uspostavlja 7o'andu 'jesta- % ?unkciji ko'andanta 'jesta istog dana, 9C- oktobra, 'ajor &vetolik #ikoli, izdaje #aredbu broj 0, 5iji po5etak glasiG L% izvrenju naredaba ;rhovne ko'ande srpske vojske, po 5ije' nalogu jugoslovenske trupe u Crnu Goru ulaze kao nosilac reda, 'ira i pravde, u opte' interesu nare*uje'---M #aredba se zavrava saoptavanje'G L=ie od'ah uhapen i predat &udu na su*enjeM, ko se ogrijei o propisani red i naredbo' uspostavljen poredak- ,akle, srpska vojska preuzi'a vlast u prijestonici Crne Gore- I to dva dana poto je postala slobodna od austrougarske okupatorske vojske- 7ada i unutranje i 'e*unarodno pravo nalae vaspostavljanje organa vlasti koji su postojali u 5asu okupacije- &rpska vojska koja je iz pravca .ei prodirala u Crnu Goru, djelovala je po citirano' uputstvu- 7ao 5inilac koji i'a odlu5ujuu 'o i ulogu u ivotu- Iinjenice iskazane odrednica'a u ovo' prethodno' poglavlju i saodnos iz'e*u njih, ukupnost svega toga, koordinate su istorijske situacije, istorijskog okvira u koji'a su ustanovljena .odgori5ka skuptina i donesena njena $dluka- % koji'a se i'aju sagledavati i ocjenjivati njihova sutina i istorijska vrijednost- &vaku od njih i njihovu ukupnost i'ao sa' u vidu priliko' sagledavanja i ocjenjivanja pojedinih deavanja i 5injenica i na osnovu njih, izvo*enja ocjenskih zaklju5aka u ovo' radu- .otrebno ih je i'ati u vidu i priliko' raz'atranja 5injeni5no+ocjenskih zaklju5aka u ovo' tekstu i izgradnje stavova, i njihovoj 5injeni5noj ute'eljenosti i validnostiCR# G$R % $7>$=R% I #$;"M=R% 0A0BG Istorijski okvir .odgori5ke skuptine 0A0B- i donoenje njene $dluke, naravno, 5ini i ukupno stanje u Crnoj Gori u to' vre'enu- >o stanje identi?ikuju sljedee 5injeniceG 0- &a'oorganizovane crnogorske vojne jedinice, u sastavu 6- bataljona, u oktobru oslobodile su Crnu Goru od trogodinje austro+ugarske okupacije- $slobodile suG C8septe'braN0C oktobra + ndrijevicuD sljedeeg dana + =eraneD narednih dana do 9CoktobraN9- nove'bra oslobodile su #iki- 99- oktobraN4- nobe'bra jedinica austro+ ugarske vojske napustila je Cetinje- >og dana oslobo*ena je od austro+ugarske okupacije 5itava teritorija Crne Gore- &a'o u ndrijevici i =erana'a crnogorske sa'oorganizovane vojne jedinice razoruale su oko 9-688 austro+ugarskih vojnika i oruje' oduzeti' od njih, naoruale su sebe9- ,rava Crna Gora tada i'a status nezavisne drave, 'e*unarodno priznate- 7od njegovog suverena 09 drava i'alo je svoja diplo'ska predstavnitva- Me*u nji'a su sve velike sile saveznice u .rvo' svjetsko' ratu i &rbija- #jena nezavisnost i suverenost ranga su potpuno ravnopravnog sa nezavisnou i suvereniteto' &rbije i svake druge drave- &a isti' pravi'a i obaveza'aC- %stav Crne Gore i njen cjelokupni pravni poredak u punoj su vanosti- #jihovu punovanost nije ukinuo niko- #i okupator- #i legalno, ni protivpravno- #i akto', ni radnjo'- #iko nije ukinuo ni ustavno ustanovljene organe drave Crne Gore + 7ralja, Crnogorsku narodnu skuptinu kao ustavotvorni i zakonodavni organ, 7raljevsku vladu, 'inistarstva, sudove i druge organe- #iti i' ukinuo ili redukovao njihovu ustavno utvr*enu nadlenost- $kupator je sa'o suspendovao njihovo djelovanje i pri'jenu pravnog poretka dok je trajala okupacija- .o 'e*unarodno' pravu, po zakonitosti'a i logici ivota, u 5asu oslobo*enja, u 5asu prestanka vrenja ?akti5kih radnji okupatora koji'a su oni drani pod suspenzijo', vaspostavljaju se pri'jena %stava i zakona, oivljava se rad organa sa pravo' da vre sve ustavno i zakonski odre*ene i' ?unkcije, sve dok se na ustavno odre*eni na5in ne pro'ijene pravna odre*enja o pojedini' ili svi' organi'a- ,a svoji' djelovanje' rastauriraju pravni poredak i pravno stanje drave kakvi su bili u 5asu okupacije-

Crnogorska inteligencija je u to doba bila u logori'a po ustriji i %garskoj 7ao posljedica austro+ugarske okupacije, u oktobru i nove'bru, drava Crna Gora obezglavljena je- 7ralj i ;lada su izvan drave- =ez adekvatne povezanosti njihove i crnogorskog naroda- .ropagandno+politi5ki i 'oralno kontinuirano diskreditovani tvrdnja'a o njihovoj izdaji- %prkos traenji'a, us'eno i u pisano' obliku /4- i 94oktobra2, da se kralju #ikoli i ;ladi dozvoli odlazak iz Jrancuske i povratak u Crnu Goru, sprije5eno i' je to odluka'a ;lade Jrancuske- 7ralju #ikoli dato je obeanje da e sve naredbe koje se izdaju u Crnoj Gori Lbiti davane u i'e #jegovog ;eli5anstva 7ralja Crne GoreM- $ to'e su naprijed iskazane relevantne 5injenice,rugi dravni organi nijesu obnovljeni u Crnoj Gori- ,o po5etka djelovanja .rivre'enog centralnog izvrnog odbora za ujedinjenje &rbije i Crne Gore 96oktobra, za to nijesu postojale objektivne 'ogunosti- #akon toga njihovo obnavljanje sprije5ili su taj odbor i srpska vojska- &voji' .ravili'a za biranje narodnih poslanika za ;eliku skuptinu /u Crnoj Gori2, doneseni' u =erana'a 96oktobra, taj $dbor obznanjuje da je preuzeo vrhovnu dravnu vlast u Crnoj Gorisrpska vojska to obznanjuje ve citirano' #aredbo' br- 0 ko'andanta 'jesta na Cetinju, izdatoj 9C- oktobra Lu izvrenju naredaba ;rhovne ko'ande srpske vojskeM6- % Crnoj Gori, u ozna5eno' vre'enu, ne'a nijedne politi5ke partije ili drugog oblika drutveno + politi5kog organizovanja- .oliti5ki su djelovali, pojedina5no ili u grupa'a, jedino od srpskih vlasti zadobijene pristalice politike Lbezuslovnog ujedinjenja Crne Gore i &rbijeM#e'a nijednog lista ili druge publikacije za in?or'isanje gra*ana- #e'a organizovano konstituisanog javnog 'njenja>aj prazan prostor ispunjavaju povjerenici i podanici ;lade &rbije, unionisti, od'ah po zaposijedanju Cetinja- $bezbje*uju izlaenje svog propagandnog lista #ovo doba, koji je objavljivao jedino tekstove na liniji Lbezuslovnog ujedinjenjaM, raskrinkavao kralja #ikolu kao LizdajnikaM, cini5ki i sa o'alovaavanje' LizvikivaoM koncepciju Luslovnog ujedinjenjaM i njene pristalice- &tanje pogodno, dakle, za politi5ke 'anipulacije, za Lprodavanje roga za svijeuM- <a razne oblike hipokrizije@- ,rava Crna Gora u to' vre'enu ekono'ski je razorena i nejaka- &veopte ekono'sko izuzetno siro'atvo1- #a svojoj teritoriji Crna Gora je tada i drasti5no intelektualno osiro'aena- % pet logora interniraca na prostori'a %garske i ustrije tada se nalazilo, pre'a raspoloivi' podaci'a, naj'anje A-A68 Crnogoraca- Me*u nji'aG 01 generala i 18A o?icira, vie ranijih poslanika i na5elnika, gotovo svi pro?esori i u5itelji iz Crne Gore, vie svetenika i drugih obrazovnih li5nosti- ;eina sa autoriteto' u svoji' sredina'a- ;ie njih i u cijeloj Crnoj Gori- !edan broj je i'ao i iskustva u vrenju dravnih poslova- L% logori'a tzv- radni' jedinica'a nalazilo se vie od 06-888 CrnogoracaM- $ve 5injenice su vane za razu'ijevanje i ocjenu vre'ena i okolnosti ustanovljenja .odgori5ke skuptine i donoenja njene $dluke- %z ostalo, kazuju da potrebe oslobo*enja Crne Gore nijesu nalagale i zahtijevale ulazak i stacioniranje srpskih trupa na teritoriju Crne Gore- !er, prije pokreta iz .ei srpske vojske za Lprodor u Crnu GoruM /9C- oktobra N 6- nove'bra2, Crna Gora je bila oslobo*ena, se' .odgorice, iz koje su austro+ugarske jedinice bile u stanju povla5enja- .restali su i ratni uslovi- 7azuju da je nastala istorijska situacija koja je o'oguavala pri'jenu crnogorskih %stava i zakona, obnovu i kativiranje zakonodavnih, ustavotvornih i upravnih organa Crne Gore- <ajedno sa 5injenica'a utvr*eni' u prethodni' poglavlji'a, koje kazuju da je Crna Gora opredijeljena za uklju5enje u dravu jugoslovenskih naroda i ze'alja na principi'a jugoslovenske ideje, nji'a se utvr*uje

da nije bilo nikakve, apsolutno nikakve potrebe da je neko na to privoljava ili prisiljava- #i vojno, ni politi5kiNa,iv i o'$eten(i#e Veli e naro%ne + u$tine $reu,eti +u i, U+tava Sr&i#e .R$>I;%&> ;#$ I #"F"GI>IM#$ %&> #$;F!"#!" .$,G$RII7" &7%.>I#"G ;elika narodna skuptina + kako je zvani5no i'e .odgori5ke skuptine 0A0B + nije postojala, kao organ, kao institucija, po tada vaee' %stavu drave Crne Gore- %stav drave Crne Gore nije ni doputao, dok se ne bi iz'ijenio, da se na teritoriji Crne Gore ustanovljava bilo kakav novi organ koji bi bio nadlean da odlu5uje o ustavnopravni' pitanji'a- !er, utvr*ivao je da o to'e odlu5uje L7ralj Gospodar sporazu'o' sa #arodno' skuptino'M ustavno ustanovljeno' /5l- C@2.odgori5ku skuptinu ustanovila je 5etvoro5lana grupa lica, koja je sebe sa'onazvala i sa'opro'ovisala kao L.rivre'eni centralni izvrni odbor za ujedinjenje &rbije i Crne GoreM /stav 9- .ravila koje je donio2- I'e L;elika narodna skuptinaM preuzeto je iz %stava 7njaevineNkraljevine &rbije /5l- BA- %stava od 0B@A- 5lan 09A- %stava od 0A8C2- Iz %stava &rbije preuzeta su i odre*enja o njeni' ko'petencija'a + da rjeava, pored ostalog, o teritorijalni' pitanji'a drave &rbije i o ustavni' pitanji'a%stanovljena je na sjednici tog 5etvoro5lanog odbora odranoj 96- oktobra N1nove'bra 0A0B- godine, u =erana'a, akto' se naziva .ravila za biranje narodnih poslanika za ;eliku narodnu skuptinu- kt u koje' stoji da je na sjednici Lrijeeno da se @- nove'bra /0A- nove'bra po n- kalendaru + napo'ena M--2 izvre izbori narodnih poslanika za ;eliku narodnu skuptinu u cijeloj Crnoj GoriMD koja e 00nove'bra ov-g- u .odgorici da odlu5i o budue' dravno+pravno' poloaju Crne Gore i da izabere stalni #arodni Izvrni odbor, koji e dalje rado' rukovoditi i rjeenje' skuptine u djelo provoditiM- .ravila je .rivre'eni centralni izvrni odbor donio + vidno je to iz sa'og teksta + bez poziva na bilo koji pravni propis + Me*unarodni, Crne Gore ili &rbije- =ez poziva na bilo koje na5elo tada vaeih ustava Crne Gore ili &rbije- =ez poziva na bilo koje politi5ko na5elo- %niverzalno ili drugo$dba5ena je ti' akto' inicijativa nekoliko grupa li5nosti iz Crne Gore, organizovanih u inostranstvu, da se organizuje Lplebiscit kao na5in izjanjavanja Crnogoraca o ujedinjenju sa &rbijo'M- Inicijativa do tada paralelna i u na5elu ravnopravna sa inicijativo' da se ustanovi Lposebna optenarodna skuptina u Crnoj Gori sa sastavo' pouzdani' da proglasi eljeno ujedinjenjeM- &ve ovdje identi?ikovano neizostavno trai odgovor na nekoliko grupa pitanjaG #a koji na5in i na osnovu 5ega je obrazovan ozna5eni odborO 7o su bili njegovi 5lanovi i ko ih je i'enovao ili izabraoO !e li taj odbor od naroda Crne Gore ili bilo kojeg njegovog dijela ili nekog legalnog organa Crne Gore bio izabran ili dobio ovlaenje, 'andat, pravo, da odlu5uje o pitanji'a na koja se odnose prikazane odluke koje je on donioO !e li on i'ao pravo i legi'itet da odlu5uje o dravni' pitanji'a Crne Gore, posebno o egzistencijalno+sudbinski' pitanji'a crnogorske drave i njenog narodaO $dgovor na ova pitanja neizostavno trai i sutina vrijednosnih odrednica + legalitet i legiti'itet, budui je ustaljeno da se ti' kategorija'a, pravne prirode, ocjenjuje njihovo istorijsko zna5enje i vrijednost- I'perativnost sadrine ondanjeg prava, Crne Gore, &rbije i 'e*unarodnog, tako*e trai odgovore na postavljena pitanja- .osebno pravo drava i naroda na suverenitetD pravo na nezavisnost drave i pravo na odbranu nezavisnosti i suvereniteta$,=$R !" $RG #I<$; # .$ $,F%CI I %.%>&>;IM ;F ," &R=I!"G 7raljevska vlada &rbije, na sjednici odranoj 06- oktobra 0A0B- godine, za svog Lpovjerenika za politi5ka pitanja u Crnoj GoriM i'enovala je &vetozara >o'ia,

dotadanjeg e?a Crnogorskog odsjeka u Ministarstvu inostranih djela- Istovre'eno je odlu5ila da on Lsa srpsko' vojsko' otputuje u Crnu GoruM, sa zadatko' da, oslonce' na snagu srpske vojske, sprovede njenu politiku Lsjedinjenja Crne Gore sa &rbijo'M- &a odgovornou pre'a 7raljevskoj vladi &rbijeCrno!or+ i o%&or ,a u#e%in#en#e &io #e $o% %ire tno' )aievo' ontrolo' ,ogovoro' >o'ia i #ikole .aia odlu5eno je da se obrazuje odbor u sastavuG &vetozar >o'i, kao Lglava odboraM, kako je u toku njegovog rada i ozna5avan i kako se on stvarno ispoljio i 5lanoviG .etar 7osovi, !anko &pasojevi i Milosav Rai5evi>o'i i 7osovi bili su dravljani &rbije- ,ravljani bratske drave, ali druge drave#a polasku u Crnu Goru, >o'i je snabdjeven specijalno' i?ro' za ko'unikaciju sa ;lado' &rbije i srpsko' ;rhovno' ko'ando'- $bavezan je da u Crnoj Gori izvrava politiku ;lade 5iji je povjerenik- .etar 7osovi, tako*e je upuen od ;lade &rbije da zajedno sa >o'ie' radi da se Lsjedini Crna Gora sa &rbijo'M, kako je zadatak ?or'ulisan u pis'u + naredbi #ikole .aia upueno' 'inistru vojno' &rbije po5etko' oktobra 0A0B- /o koje' e kasnije biti govora2!anko &pasojevi i Milosav Rai5evi bili su dravljani Crne Gore- $bojica su postali 5lanovi ozna5enog odbora po dogovoru .aia i >o'ia- $bojica su djeli'a do tada dokazali da su odani i nepokolebljivi izvrioci politike zvani5ne &rbije pre'a Crnoj Gori i podanici te politike- >o kazuju sljedee 5injeniceG a2 !anko &pasojevi bio je 5lan Crnogorskog odbora za ujedinjenje Crne Gore, obrazovanog u .arizu, na 5elu sa ndrijo' Radovie', koji je obrazovan i radio pod neposredni' us'jeravanje' #ikole .aia, koji je ?inansirala ;lada &rbije- $dbora koji je u svo' i'enu i'ao odrednicu LCrnogorskiM, a sve to je 5inio, 5inio je po s'jernica'a ;lade &rbije i u dogovoru sa njo'- $d vie doku'enata koji to dokazuju, citira' sa'o posljednji pasus cirkularnog pis'a #ikole .aia, od C- /0@2 nove'bra 0A01- godine, napisanog u obliku 'e'orandu'a, upuenog svi' poslanici'a &rbije u inostranstvu- >aj pasus glasiG L7raljevskoj je ;ladi i nai' predstavnici'a na strani dunost da po'au 'irni' pute' unionisti5ki pokret 'e*u Crnogorci'aD ali 'i ne 'oe'o, a tako ni nai 5inovnici, pa i ako su ro*eni u Crnoj Gori, da se otvoreno ispoljava'o, bar za sada, u to'e poslu- Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje i njegovi organi, ako ih i'a u ;aoj sredini, nee i ne treba nita vanije da rade bez sporazu'a bilo sa 7raljevsko' vlado' bilo sa ;a'a- #e s'ije'o dopustiti da se njihov rad 'a u 5e'u 'i'oilazi i razlikuje od nae politikeMCrnogorski odbor je tako i postupao&pasojevi je u to' $dboru radio dosljedno .aievi' us'jerenji'a- >i'e je dokazao svoju pouzdanost da e izvravati srpsku politiku, to je bio osnov da #ikola .ai usvoji njegovu ponudu da iz .ariza Lpo*e u Crnu Goru sa srpsko' vojsko', jer 'oe biti od koristi za rad na ujedinjenjuM- % dogovoru sa .aie', ?inansiran iz sredstava dobijenih od ;lade &rbije, iz .ariza, preko &oluna i &koplja doputovao je u Crnu Goru- #je'u je izdata viza, iako je ;lada Jrancuske odbijala da izdaje vize Crnogorci'a raznih pro?esija + trgovci'a, 5inovnici'a, raniji' poslanici'a i 'inistri'a- Izdavata je viza sa'o oni'a koji su Luklju5eni u organizovanu ka'panju protiv Crne GoreM /osi' &pasojevia izdate su vize studenti'a )uru ;ukotiu, =oku =ojoviu, Radovanu auliu, i drugi'a, to je bio razlog za protestne note Ministarstva spoljnih poslova 7raljevine Crne Gore od 91- oktobra, broj 999C, 9Boktobra, broj 9994, 9- nove'bra, broj 9940, @- nove'bra, broj 9966, 90- dece'bra, i tako dalje2- %z .aievu preporuku i po'o, &pasojevi je sa srpsko' vojsko' doao u Crnu Goru- &a sobo' je donio 988-888 dinara, dobijenih od ;lade &rbije,

na'ijenjenih za Lpropagandni politi5ki rad u Crnoj GoriM- &voju pouzdanost da izvrava opredjeljene i politiku LsjedinjenjaM, svoju obaveznost pre'a ;ladi, ;rhovnoj ko'andi vojske &rbije i #ikoli .aiu li5no, &pasojevi je potvrdio ve sjutra dan po odranoj sjednici u =erana'a- %5inio je to slanje' tog dana, iz ndrijevice, #ikoli .aiu i Kivojinu Miiu, izvjetaj o u5injeno'- Izvijestio je o odluci da se sazove Lskuptina u .odgorici, koja e detronizirati kralja Crne Gore i proglasiti ujedinjenjeM- Izrazio je uvjerenje Lu pun uspjehM- >i'e otkriva pravi s'isao i cilj ustanovljenja .odgori5ke skuptine- >o jest, da je .odgori5ka skuptina ustanovljena da LproglasiM sjedinjenje, a ne da raspravlja o to'e da ili ne sjedinjenjeS$a+o#evi #e i:rovano o&av#etavao =eo!ra% o a tivno+ti'a na u#e%in#en#u >raio je Lda se u sve crnogorske varoi poalje to vie srpskih vojnikaM- <a ?rontove vojnici i nijesu trebali- Crnu Goru je 4 dana prije toga, 4- nove'bra, napustila, sa Cetinja, posljednja jedinica austro+ugarske vojske na teritoriji Crne Gore- .aia je obavijestio da je ve potroen novac koji je donio i traio da se za rad ozna5enog odbora Laviono' poalje 'ilion ?ranakaM- &pasojevi je i kasnije sukcesivno slao izvjetaje ;ladi &rbije i #ikoli .aiu, koristei raspoloivu i?ru- #jegov i?rovani telegra' od 00- nove'bra sadri izvjetaj da Lrad na ujedinjenju ide odli5no u 5etiri okruga + ndrijevi5ko', =eransko', 7olainsko' i .ljevaljsko'M- % nje'u ponavlja traenje da se Lpoalje, to je 'ogue bre, jedan 'ilion dinaraM- 7ao 5lan .rivre'enog centralnog izvrnog odbora za ujedinjenje &rbije i Crne Gore, !anko &pasojevi je dosljedno izvravao politiku i odluke ;lade &rbije- >o potvr*uju sadrina i rezultati rada tog odbora i niz njegovih 5injenja, od kojih e jedan dio biti prikazan u izlaganji'a koja slijede- >o potvr*uje i sadrina njegovih izvjetaja koje je dostavljao ;ladi &rbije i .aiu- >u njegovu dosljednost potvrdila je i ;lada &rbije poslije donoenja $dluke .odgori5ke skuptine, dodjeljujui 'u dvije LnagradeM za LzaslugeM- .rvu, njegovi' i'enovanje' u sastav delegacije na 'irovni' pregovori'a u .arizu, a drugu, po zavretku tog posla, njegovi' i'enovanje', tada kao istaknutog 5lana Radikalne stranke, za ;elikog upana $blasti Ia5ak#i u arhivi'a, ni u literaturi, ni u dnevno' listu #ovo doba, koji je tada izlazio na Cetinju i u koje' su objavljivane in?or'acije o aktivnosti ozna5enog odbora i njegovih 5lanova, ne'a nijednog podatka koji bi upuivao, ako ne i dokazivao, da je !anko &pasojevi, od dolaska u Crnu Goru po5etko' nove'bra do donoenja $dluke .odgori5ke skuptine, ostvario ko'unikaciju sa bilo koji' organo' Crne Gore, dravni' ili drutveni', ili bilo koji' zvani5ni' lice' iz strukture crnogorske dravne vlasti- ,akle, iako dravljani Crne Gore, !anko &pasojevi postao je 5lan .rivre'enog centralnog izvrnog odbora za ujedinjenje &rbije i Crne Gore po odluci predsjednika 7raljevske vlade &rbije, pri'jeno' kriteriju'a dokazane privrenosti politici i opredjeljenji'a ;lade &rbije i spre'nosti da ih izvrava- 7ao 5lan $dbora dosljedno je izvravao politiku i us'jerenja ;lade &rbije- .re'a njoj je i'ao i odgovornost- >o zna5iG u ozna5eno' $dboru nije bio predstavnik naroda Crne Gore, sa obavezo' i li5no' opredijeljenou da utvr*uje, iskazuje i zastupa interese, politi5ku volju i opredjeljenja Crne Gore i njenog narodab2 Milosav Rai5evi tako*e je za 5lana ozna5enog odbora i'enovan na osnovu do tada dokazane svoje privrenosti politici 7raljevske vlade &rbije i svog dokazanog opredjeljenja da je dosljedno sprovodi- >o kazuju sljedee 5injeniceG % telegra'u ;ladi &rbije, upueno' uo5i beranskog sastanka, &vetozar >o'i konstatuje da je Milosav Rai5evi Lu sve'u na 5ovjekM- <na5enje toga ne 'oe biti drugo se' + u sve'u odan politici ;lade &rbije i opredijeljen da je bezuslovno izvrava- Milosav je

to dokazao i ti'e to je, kao na5elnik =eranskog okruga, 9C- oktobra 6- nove'bra 0A0B- godine sazvao zbor u =erana'a, na koje' je iznio od zbora usvojeni stav + Lda se =eranski okrug od'ah prisajedini &rbijiM- $ odravanju zbora od'ah je telegra'o' obavijestio srpsku ;rhovnu ko'andu i od nje traio Lda &rbija od'ah prihvati to prisajedinjenjeM- &ljedeeg dana, 94- oktobraN@- nove'bra napisao je, potpisao kao na5elnik =eranskog okruga i objavio .roglas u koje' je iskazao poziv + stavG da =eranski i ndrijeva5ki okruzi, na 5ije su Lze'ljite prvo naili jugoslovenski pukoviM--- zajedni5ki i Lprvi izglasaju ujedinjenje &rbijiM, i da pozovu Lbrau Crnogorce, kao svoje saota5astvenikeM, da to Li oni u5ineM- #arednog dana se povinovao druga5ije' s'jeru, koji je >o'i donio- &'jeru da se u'jesto Lparcijalnog sjedinjenja sa &rbijo' pojedinih okrugaM obezbijedi sjedinjenje sa &rbijo' LCrne Gore kao cjelineMAo'i/ Ko+ovi i S$a+o#evi ni#e+u rili %a +u 'i+ionari +r$+ e vla%e ,osljednost Rai5evia politici i odluka'a ;lade &rbije u svojstvu 5lana ozna5enog odbora, potvr*uju i dvije LnagradeM koje je dobio za LzaslugeM- .rvu od dinastije 7ara*or*evia i'enovanje' za 'inistra u prvoj vladi 0- dece'bra novostvorene drave, obrazovanoj 90- dece'bra 0A0B- godine, i drugu od Radikalne stranke iz &rbije koja ga je i'enovala za nosioca svoje liste na izbori'a u Crnoj Gori odrani' 9B- septe'bra 0A98- .rivre'eni centralni izvrni odbor koji je ustanovio .odgori5ku skuptinu i odredio joj nadlenost, dakle, nije ustanovljen odluko' naroda Crne Gore ili bilo kojeg njegovog dijela- #i jednog jedinog sela- #iti odluko' bilo kojeg legalnog i legiti'nog dravnog organa ili politi5kog tijela Crne Gore ili iz Crne Gore#iti na osnovu opredjeljenja bilo koga od njih- #iko od njih nije dao pristanak da se on ustanovi- #i ozna5eni odbor, kao organizacioni oblik djelovanja, niti bilo koji njegov 5lan, nijesu od bilo koga u Crnoj Gori dobili 'andat da odlu5uju o Crnoj Gori#i jedan od njegova 4 5lana nije postao njegov 5lan kao predstavnik Crne Gore i njenog naroda, ni po odluci nekog iz Crne Gore- #i jedan od njih nije i'ao zadatak da utvr*uje, na sjednica'a iznosi i zastupa interese, politi5ku volju i opredjeljenja Crne Gore i njenog naroda="R #&7" $,F%7" .RI.R"MI$ .$;!"R"#I7 ;F ," &R=I!"G $dluke, koje je ozna5eni odbor donio u =erana'a 96- oktobra N 1- nove'bra 0A0B- godine, nijesu projektovane u Crnoj Gori- #iti bilo gdje drugo od nekoga iz Crne Gore- $dluke koje je $dbor donio pripre'ljene su u procesi'a izvravanja strateke politike i stratekih opredjeljenja ;lade &rbije- $ to'e postoji obi'na doku'entacija- % njoj se nalaze brojni podaci koji dokazuju da su te odluke stvarni konkretan izraz i na5in ostvarivanja te politike i tih opredjeljenja- >e'a ovog rada ne podrazu'ijeva da se to sve prikazuje- .rojekat akta koji je na toj sjednici usvojio .rivre'eni centralni odbor za ujedinjenje &rbije i Crne Gore izradio je &vetozar >o'i, Lglava tog $dboraM- >o ukazuje i on u svo' radu ,esetogodinjica ujedinjenja &rbije i Crne Gore- % nje'u >o'i konstatujeG % putu do .ei, Lkrojio sa' plan za sjedinjenjeM- 7ada sa' doao u .e Lplan je bio gotovM- .o to' njegovo' iskazu, od njega Lskrojeni planM sastojao se od opredjeljenja ?or'ulisanih u pet ta5aka- % drugoj, treoj i petoj ta5ki su opredjeljenjaG ustanoviti skuptinu u kojoj Ltreba da bude predstavljena cijela ze'lja poslanikaMD raspisati izbore za narodne poslanikeD za izbore poslanika Lnova pravila propisati, a ne pri'jenjivati crnogorski izborni zakonMD propisati da glasanje bude Lslobodno i posrednoM, radi izbora Lto vie 'la*ih ljudi, s'anjiti cenzus godina na 96 za izbor poslanikaM- $va odre*enja i 5ine sr i okosnicu sadrine prikazanih

beranskih odluka, iskazanih u obliku donesenih .ravila- ,ravljanin &rbije, 5inovnik i povjerenik ;lade &rbije, bez ovlaenja bilo koga iz Crne Gore, dakle, izvravajui i konkretizujui politiku ;lade &rbije, izradio je projekat, koji je, ?unkcionalizujui .rivre'eni centralni izvrni odbor pretvorio u beranske odluke, sa prikazano' sadrino'- $dluke od egzistencijalno sudbinskog zna5aja za Crnu Goru i njen narod.RI;R"M"#I C"#>R F#I $,=$R % # R$,% CR#" G$R" ,$KI;F!"# % .$,G$RICI 7 $ &>R #I II#IF CG % narodu Crne Gore ozna5eni odbor doivljavan je i kao strani 5inilac- 7ao 5inilac koji ne'a legiti'itet predstavnitva naroda Crne GoreIlustruje' to 5injenico' koju iznosi !ovan 3etkovi, aktivni sudionik tadanjih politi5kih zbivanja u Crnoj Gori, privreni sprovodilac odluka .rivre'enog centralnog odbora, tada uvjereni unionista, u svojoj knjizi %jedinitelji Crne Gore i &rbije- $n pieG >o'i, 7osovi i &pasojevi u .odgorici su se predstavljali Lkao izaslanici i 'isionari srpske vladeM- &azvali su Lkon?erenciju u prostorija'a .odgori5ke carinarniceM- LGlava Centralnog odbora, &vetozar >o'i, odrao je besjeduM na toj kon?erenciji- .oslije njegovog govora Lniko ni rije5i da proka'eni, niko da re5e bare', tako je ili nije takoMOno to #e uinila +r$+ a vo#+ a ine vo#ne +ile o#e +e +'atra#u o u$a(ioni' L,ok podockan Mato .avievi, advokat iz .odgorice obrati se >o'iu i ostaloj gospodi, pozdravivi ih jedno' kratko' dobrodolico'-M L.oto ovla pre*e na teret sastankaM zaustavi Lse odjedno' na ulogu koju je na sebe uzeo tzv- Centralni odborM, i re5eG L7ao gosti i kao braa uvijek na' dobro doli i vi i drugi koji i'aju sreu da se, poslije ne5uvenih 'uka i stradanja, vrate u porobljenu otadbinu- li, kao neki u5itelji, kao neke putovo*e, kao neki naro5iti apostoli, nijeste 'orali znojiti vae gojne konje kroz nae tijesne klance, niti troiti vae bijele pare u ove crne kreve- I bez vas, gospodo, 'i s'o znali i zna'o, koji' pute' valja poi, te je izlian bio va dolazak u tu svrhu- Mi s'o uvijek teili bratskoj zajednici, i sad e'o, bez 'nogo raz'iljanja, gurnuti sve prepreke koje stoje na putu narodno' ujedinjenjuKrtvovae'o i obje krunisane glave i u slobodnoj republici 5vrsto stegnuti bratske rukeM- 3etkovi zati' konstatuje da je poslije izlaganja .avievia nastalo utanje, koje je prekinuto >o'i sa predlogo' da se zavri skup, a da svi po*u na trg da se progovori Lkoja rije5 naroduM--- tada Lobilazei rije5 ujedinjenjeM- !ovan 3etkovi bio je tada i u vrije'e kada je pisao knjigu odani privrenik politike koju je izvravao ozna5eni odbor- <a vrije'e izbora sastava .odgori5ke skuptine, bio je i izaslanik tog odbora za podru5je Fjeanske nahije- &toga nije i'ao 'otiva i razloga da kazuje ovdje citirano da se stvarno nije desilo kako je prikazao&R.&7 ;$!&7 $&F$# C I &# G $,=$R G &rpska vojska pod ko'ando' Milutinovia, svoji' prisustvo' i djelovanje' u Crnoj Gori bila je oslonac i davala je snagu .rivre'eno' centralno' izvrno' odboru- >o 'u je i o'oguilo da uspjeno izvrava svoje zadatke- =ez toga 5etvoro5lana grupa gra*ana i ne bi i'ala 'oi za donoenje odluka koje je donijela u =erana'a, niti bi te odluke i'ale snagu neophodnu za njihovo izvrenje na 5itavoj teritoriji Crne Gore- =ez vojne sile srpske vojske ni $dluka .odgori5ke skuptine od 9@- nove'bra ne bi 'ogla biti donesenaako bi i bila donesena, ne bi 'ogla postati realnost- !edan vaan politi5ki zadatak srpska vojska izvrila je sa'a i neposredno- #a osnovu naredbe srpske ;rhovne ko'ande, izdate 96- oktobra 0A0B- godine, ras?or'irala je i razoruala 6 bataljona

s'aoorganizovanih crnogorskih vojnih jedinica, koje su oslobodile veliki dio Crne Gore- Izvan je te'atike ovoga rada raz'atranjeG na osnovu 5ega i sa koji' pravo' je vojna ko'anda jedne drave izdala naredbu da se raspuste i razoruaju vojne jedinice u drugoj suverenoj dravi, koje niti su ?or'irane od te ko'ande, niti su u sastavu jedinica pod njeno' ko'ando', niti ih je ona naoruavala, niti hranila- >ako su postupale sa'o vojske koje su sebe s'atrale okupacioni'- #ije li sa ovi' 5ino' 'ani?estovana okupacijaO <a te'u ovoga rada bitno je konstatovatiG Ras?or'iranje i razoruanje 6 bataljona sa'oorganizovanih crnogorskih vojnih jedinica, u ozna5eno' vre'enu, sastavni je dio procesa i 5injenja pripre'anja i organizovanja .odgori5ke skuptine- >i'e je iz politi5ke stvarnosti Crne Gore, iz politi5kog ivota Crne Gore, srpska vojska odstranila jedan vaan organizovani i objektivno zna5ajni vojno+politi5ki, aktivno djelujui 5inilac i odstranila njegovo postojanje i njegov uticaj u vrije'e organizovanja izbora i rada .odgori5ke skuptine- $dstranila vojno+politi5kog 5inioca sa autoriteto' oslobodioca u krajevi'a Crne Gore koje je taj subjekt oslobodio&a'oorganizovan, sa'ostalan sa ste5eni' autoriteto' oslobodioca, taj vojno+ politi5ki 5inilac, nai'e, nije bio pouzdan za ostvarivanje unionisti5ke politike, za ostvarivanje projektivnog sjedinjenja- >o je razlog rasputanja i razoruanja 6 bataljona sa'oorganizovanih crnogorskih vojnih jedinica- >i'e je na konkretan na5in realizovano citirano uputstvo vojvode Miia, da srpske vojne trupe u Crnoj Gori Lsjedine Crnu Goru &rbijiM- $tklonile su 'ogueg 5inioca koji bi 'ogao biti to'e preprekaSr$+ i $ov#ereni #avl#a i, Crne Gore: Svu%a +u +tar#eine o ru!a nai l#u%i .rivre'eni centralni izvrni odbor postavio je na5elnike okruga i srezova, predsjednike u varoki' optina'a, starjeine u jedno' broju kapetanija i posredstvo' njih izvjestan broj za njihov rad potrebnih 5inovnika- #a ta 'jesta postavio je isklju5ivo lica pouzdana da izvravaju zadatke Lsjedinjenja Crne Gore sa &rbijo'M, saglasno njegovi' odluka'a- >i'e je stvarao pretpostavke da se pute' lokalnih organa vlasti osigurava izbor poslanika u .odgori5ku skuptinu koji e glasati za sjedinjenje- $bavjetenje o to'e &vetozar >o'i je poslao ;rho+vnoj ko'andi srpske vojske u &koplju- % nje'u stojiG u oslobo*eni' okruzi'a 'etohijsko', andrijevi5ko', beransko' i kolainsko' uspostavljena je vlast- L&vuda su stareine okruga i srezova nai ljudi i pristalice pokretaM- &voju dravnu pripadnost i ciljeve njegovog djelovanja u procesi'a rada, sve do kona5nog izvrenja zadatka, kazuje i potvr*uje i 5injenica da je kontinuirano ko'unicirao sa ;lado' &rbije i srpsko' ;rhovno' ko'ando', koristei za to specijalnu i?ru, dobijenu od ;lade &rbije- &a nji'a se i dogovarao kako i ta 5initi- /,io sadrine i rezultata tih ko'unikacija, relevantan za izvo*enje zaklju5aka o pred'etu ovog rada, prikazuje se u tekstu koji slijedi2- #ijedno' taj odbor nije ko'unicirao ni sa jedni' legalni' i leg+ iti'ni' 5inioce' drave Crne Gore i njenog naroda- ,ravni' ili drutveni'.RI;R"M"#I C"#>R F#I $,=$R+;$!#$ $&IG%R #I %<%R. >$R ;F &>I % CR#$! G$RIG $dluka'a i sveukupni' svoji' 5injenji'a sa'ozvani .rivre'eni centralni izvrni odbor za ujedinjenje &rbije i Crne Gore iskazao se kao vrilac vrhovne vlasti u dravi Crnoj Gori- 7ao snaga jedino ko'petentna da donosi odluke o ustavnopravni' pitanji'a, od egzistencijalno+sudbinskog zna5aja za dravu Crnu Goru i crnogorski narodH ,a ih donosi bez ustavnog i zakonskog ograni5enja, rukovodei se jedino cilje' sjedinjenja Crne Gore &rbiji- &voje odluke nadredio je

tada vaei' %stavu Crrne Gore i <akonu o izboru narodnih poslanika- ,irektno i kardinalno pogazio je tada vaei %stav Crne Gore, vaee zakone i pravni poredak drave Crne Gore- $drekao je pravo i legiti'itet Crnogorskoj narodnoj skuptini, ustanovljenoj tada vaei' %stavo' Crne Gore, i njeni' legiti'ni' poslanici'a, izabrani' na legalan na5in, u to' 'o'entu sa valjani' 'andato' predstavnika naroda Crne Gore da sporazu'no s kralje' Gospodaro' /5l-C@2 donese odluku o teritorijalni' pitanji'a drave Crne Gore- Crnogorskoj narodnoj skuptini odrekao je pravo i legiti'itet da donosi propise o izbori'a i da odlu5uje po koji' propisi'a e se izbori sprovesti7oli5ina i kvalitet iznesenih 5injenica i njihov saodnos dovoljan su 5injeni5ni ?ond da se + sagledavajui ih i kroz priz'u sadrine i zna5enja koordinata tadanje istorijske situacije, istorijskih procesa i njihovih us'jerenja + izvedu pouzdani 5injeni5no+ ocjenski zaklju5ci o prirodi, karakteru, legalitetu i legiti'itetu .rivre'enog centralnog izvrnog odbora za ujedinjenje &rbije i Crne Gore- .osebno o to'e da li je i'ao pravo i legiti'itet da donese odluke koje je donio 96- oktobraN1- nove'bra 0A0B- godine u =erana'a,ajui 5injeni5nu podlogu svako' 5itaocu da sa' izvede zaklju5ke o to'e, ja izvodi' sljedea 5etiri 5injeni5no + ocjenska zaklju5kaG 0-.o svih pet svojih svojstava + ustanovljenje, zadatak, sastav, sadrina rada i odgovornost + .rivre'eni centralni izvrni odbor za ujedinjenje &rbije i Crne Gore, koji je ustanovio .odgori5ku skuptinu i odredio da je ona nadlena Lda odlu5i dravno+pravno' poloaju Crne GoreM, ekspozitura /a?ilacija2 je 7raljevske vlade &rbije, locirana na teritoriji drave Crne Gore, nezavisne, suverene i 'e*unarodno priznate sa suvereniteto' i pravi'a istog ranga i ravnopravni' sa suvereniteto' i pravi'a &rbije- $snovana i locirana na teritoriji Crne Gore sa gaenje' njenih vaeih %stava, zakona i pravnog poretka- "kspozitura protivustavno, nelegalno i nelegiti'no utisnuta u dravno i drutveno tkivo drave Crne Gore- #e 'oe se s'atrati predstavnitvo' naroda Crne Gore ni po 'e*unarodno' pravu, ni po pravu Crne Gore, ni po pravu &rbije, ni po bilo koje' pravno' na5elu ili standardno' politi5ko' de'okratsko' na5elu- #elegalan je i nelegiti'an $dbor, dakle=eran+ e o%lu e or!ani,ovano +u na+il#e Sr&i#e na% $ravo' +uverene Crne Gore =ez ovlaenja drave Crne Gore ili bilo kojeg dijela njenog naroda, donoenje' prikazanih beranskih odluka 96- oktobra N 1- nove'bra 0A0B- godine i odluka o i'enovanji'a nosilaca dravnih ?unkcija u Crnoj Gori, ozna5eni odbor osiono je nelegalno i nelegiti'no, uzurpirao vrhovnu vlast crnogorske drave, prava drave Crne Gore i crnogorskog naroda, koja i' prirodno pripadaju po vaee' 'e*unarodno' pravu, onda i sada- Grubo je povrijedio crnogorski suverenitet i crnogorsko dostojanstvo- .onosno crnogorsko bie- Grubo je potcijenio crnogorski narod- #adre*iva5ki i osiono naredbodavno iskazao je i stav da je narod Crne Gore narod sa koji' drugi raspolae- ,ravi Crnoj Gori i crnogorsko' narodu uzurpatorski je odrekao i ?akti5ki nasilno oduzeo pravo da budu gazda u svojoj kuiC- $dluke koje je ozna5eni odbor donio u =erana'a 96- oktobra N 1- nove'bra i kasnije u procesu njihovog ostvarivanja po 'e*unarodno' i unutranje' pravu, organizovano su nasilje zvani5ne vlasti &rbije nad pravni' poretko' suverene drave Crne Gore- #asilje dravno, pravno, politi5ko, nekulturno- >ako je kada se neposredno uporede njihova sutina sa konkretno' sadrino' tada vaeihG %stava i pravnog poretka Crne Gore- %stava &rbije i njenog pravnog poretka i 'e*unarodnog prava- >ako je i po univerzalno' pravno' pravilu koje utvr*uje da niko na drugoga

ne 'oe prenijeti prava vie od onog za koje je legalno i legiti'no ovlaen da daje4- #elegalne i nelegiti'ne odluke + pravno su nitavne- #jihovu pravnu nitavnost ne otklanja njihovo oivotvorenje- $no sa'o dokazuje da je sila pogazila pravo, slobodu, kulturu#eizostavna posljedica toga je + nelegalno je i nelegiti'no sve to je na nji'a zasnovano i to je u5injeno kao njihovo izvrenje- #a ovoj ta5ki je nastanak i po5etak daljeg rasta nelegalnosti i nelegiti'nosti .odgori5ke skuptine i $dluke koju je donijela- !er, tijelo koje je sa'o za sebe nelegalno i nelegiti'no, ne 'oe donijeti nijednu legalnu i legiti'nu odluku- ksio' jeG na drugoga se 'oe prenijeti, drugo'e se 'oe dati sa'o ono pravo koje se i'a- ,akle, .odgori5ka skuptina i njen zadatak da odlu5i o budunosti Crne Gore, Lgrbo su ro*eniM- Lto se grbo rodi, vrije'e ne ispraviM + kae poznata i iskustveno potvr*ena izreka ;altazara =ogiia- LIz krivog drveta, nita pravo ne 'oe se istesatiM /7ant2- 7orijen je uvijek bitan za to koji e se plod dobiti$, 0B44- G$,I#" <; #II# &R=I! R ,I , &" L=RI" CR#$G$R&7 .$&"=#$&>MG $rganizovano 5injenje zvani5nog dravno+politi5kog vrha drave &rbije da se suzbije i Lbrie crnogorska posebnostM otpo5elo je sa Garaaninovi' #a5ertanije' od 0B44- godine- &trateki' politi5ko + dravni' doku'ento' u ko'e je, iz'e*u ostalog, projektovano proirenje teritorije drave &rbije i na sve teritorije Crne Gore- ,oku'ento' na 5ijoj sadrini je, pre'a utvr*enju pro?esora &lobodana !ovanovia, priznatog velikana srpske nauke u oblasti drave i prava, redovnog 5lana &rpske akade'ije nauke, vrsnog i najveeg poznavaoca istorije drave i prava &rbije, zvani5na vlast &rbije bazirala svoju politiku sve do 0A0B- godine- $d tada pa sve do sada, oscilatorno po intenzitetu, zvani5na vlast &rbije je djelovala sa s'jero' stvaranja uslova i okolnosti da sjedini Crnu Goru &rbiji- ,a ostvari cilj Lbrisanja crnogorske posebnostiM- <a to koristi svaku priliku koja joj se prui- &a isti' cilje' djeluje i u ko'unikacija'a sa Rusijo', a 0A0B- najvie sa Jrancusko'- % to' cilju otro je reagovala na svaki iskorak drave Crne Gore koji' je ja5ala svoju sa'ostalnost i nezavisnost ili uzdizala nivo svoje dravnosti- .o5ev od 0B69- godine kada je Crna Gora proglaena za 7njaevinu- %vi*ajui da e to oteati ostvarenje prisajedinjenja, proglaenje Crne Gore za 7njaevinu Garaanin je okarakterisao + Lno u le*a &rbijiM- #a toj osnovi razvijao je politi5ku aktivnost protiv nezavisnog djelovanja Crne GoreGaraanin: Avr%ite %a +u Sr&i i Crno!or(i i+to i ta o &riite (rno!or+ u $o+e&no+t 7ada je u listu Glas Crnogorca od 98- januara do nove'bra 0BB4- godine objavljena serija 5lanaka, koja se sa puno razloga ozna5ava kao tadanji Crnogorski nacionalni progra', u koji'a se konstatuje da je u LCrnoj Gori ivotno na5elo CrnogorstvoM u zna5enju kulturno+duhovne i narodnosnoNnacionalne odrednice crnogorskog identiteta, zvani5na vlast &rbije preduzi'a akciju i Lsvi znatniji srpski listovi digoe grajuM, kako pie Matavulj- $tro je zvani5na vlast &rbije reagovala od 0A8C- do 0A0Bna svaki iskorak us'jeren da ja5a Crna Gora kao sa'ostalna i nezavisna drava,rugi oblik djelovanja ciljno povezan sa prvi', a uspjean za ostvarenje cilja, jeste siste'atsko indoktriniranje da su Ljedno te isto &rbi i CrnogorciM i regrutovanje ti' stanoviti'a indoktriniranih da se LboreM protiv Lcrnogorske posebnostiM, da se Crna Gora sjedini &rbiji- <a to je uspjeno korieno Lkolovanje 'ladia iz Crne GoreM u &rbiji- ,jelovanje sa s'jero' da su Ljedno te isto &rbi i CrnogorciM otpo5elo je izdavanje' Garaaninovog uputstva Milanu .iroancu, koga je, na osnovu ugovora

zaklju5enog 0B@@- godine iz'e*u &rbije i Crne Gore, ;lada &rbije uputila u Crnu Goru sa dvostruki' zadatko'G da bude sekretar knjaza #ikole, ostvari Lupliv na njega i na dravna djelaM i da Lja5a ideju sjedinjenja sa &rbijo'M- %putstvo koje 'u je dao Garaanin sadri i direktivuG L--- % sravnjivanju srpskog naroda sa Crnogorci'a ne davati nikad povoda da jedno drugo' pretpostavljate, no svagda govoriti kao jedno' te isto'--- jedno' rije5i, sve staranje na to upotrijebite da se to ve'o' utvrdi, i upravo obljubi, ideja sjedinjenja, dokazujui da e se iz tog sljedovati ne sa'o uveli5avanje srpskog naroda no i nadvisije njegovo nad nesrpski' narodo' na $rijentuM- >i' pute' treba Lbrisati crnogorsku posebnostM- ,akle, Garaanin konstatuje postojanje posebnosti Lsrpskog narodaM i LCrnogoracaM, to odgovara stvarnosti koju je on tada i iskazaoH % kazivanji'a o Garaaninu ovo se previ*a 5estoH % svo' izvjetaju po zavretku 'isije Milan .iroanac je predloio ;ladi &rbijeG sjedinjenje Crne Gore &rbije osiguravati prije svega tako to e se 'ladii iz Crne Gore, iz uglednih porodica, kolovati u &rbiji i u &rbiji ih u5iti da su Ljedno te isto &rbi i CrnogorciM- ;lada &rbije usvojila je tu orijentaciju- $d tada je organizovano kolovanje 'ladia iz Crne Gore u &rbiji- % po5etku desetine, a kasnije i stotine 'ladia- % toku kolovanja u5eni su da su &rbi i Crnogorci Ljedno te istoM i us'jeravani da, kao intelektualna elita u Crnoj Gori, rade protiv crnogorske posebnosti i sa'ostalnosti drave Crne Gore,jelovanje u pravcu Lbrisanja crnogorske posebnostiM od 0A8C- godine direktno i neposredno us'jereno je na likvidaciju drave Crne Gore- #ekoliko 5injenica o to'e<vani5na vlast &rbije, inicirala je i osigurala da se u =eogradu politi5ki organizuju crnogorski studenti, da se uklju5e u djelovanje Lbeogradskog jugoslovenskog pokretaM na 5ije' su 5elu stajale poznate 5vrste organizacije L#arodna odbranaM i LCrna rukaM;lada je ?inansirala i davala pravac djelovanju politi5ki organizovanih crnogorskih studenata- $dredila i' je osnovni pravac djelovanjaG sjedinjenje Crne Gore &rbiji.oliti5ki organizovani studenti u =eogradu postali su ekspozitura i sprovodnik politike zvani5ne &rbije u Crnoj Gori- Grupa /0@2 politi5ki organizovanih u =eogradu crnogorskih studenata, B- nove'bra 0A86- godine objavljuje svoju progra'sku deklaraciju, sa nazivo' Rije5 crnogorske studentske o'ladine, kao reakciju na obznanjenu odluku knjaza #ikole da e 0A- nove'bra donijeti %stav Crne Gore- % progra'skoj deklaraciji iskazuje opredjeljeneG L<dravo shvatanje nacionalnih interesa u novo' ivotu Crne Gore u5inie da sve separatisti5ke tenje, antagoniza' i provincijalni interesi, ukoliko bi se kosili sa stvarni' interesi'a srpskog naroda, 'oraju u+stuknuti pred idejo' slobode i ujedinjenja srpskog narodaM- $predjeljenje je poto' akciono operacionalizovano sa stavo'G da Crna Gora bude Ljuna srpska pokrajinaM)re o An%ri#e Ra%ovia Sr&i#a u+$i#eva %a (rno!or+ u vla%u o%vo#i o% ral#a Ni ole %stavno ure*ivanje drave Crne Gore, dakle, jesteG separatiza', provincijalna tenja, koji L'oraju ustuknuti pred idejo' ujedinjenja srpskog narodaM- Mora biti Ljuna srpska pokrajinaM, to podrazu'ijevaG 'ora biti ukinuta drava Crna GoraH ,ruga5ije ne 'oe postati to to se odre*uje kao cilj- $stvarivanje legiti'nih prava Crne Gore kao drave, njena borba za svoja prava, od tada kontinuirano, a bez osnova, proglaava se Lseparatiz'o'M, sa zna5enje' osude- .oliti5ke i 'oralne- #igdje u svijetu se borba za svoja legiti'na prava ne kvali?ikuje separatiz'o'- #iti i'a osnova za to- Razlog donoenja progra'ske deklaracije u to vrije'e jasan jeG ustav je pravno + politi5ki 5inilac 'odernizovanja, u5vrenja i ja5anja svake drave- Crne

Gore tako*e- Iinilac a?ir'acije i osiguravanja njenog pravno + politi5kog, kulturolokog, nacionalnog identiteta, posebnog individualiteta, subjektivitetaIstovre'eno i 5inilac, snaga, ja5anja ugleda i pozicije drave u siste'u drava i obaveze drugih drava da potuju njen identitet, individualitet, subjektivitet- <ato je trebalo sprije5iti njegovo donoenje kako bi se ti'e sprije5ilo uveanje prepreka za ukidanje crnogorske drave- 7ada je donesen %stav za 7njaevinu Crnu Goru, 0Adece'bra 0A86- godine i nji'e uspostavljen parla'entarni siste', grupa /0@2 crnogorskih studenata i drugi Crnogorci pridobijeni za politiku &rbije taj site' doive kao ansu da ostvare Lbrisanje crnogorske posebnostiM, da se ukine Crna Gora i njena teritorija prisajedini teritoriji drave &rbije- <ato su svoje djelovanje u to' pravcu usredsredili kroz Crnogorsku narodnu skuptinu- =orba oko toga vo*ena je otro, intenzivno sve do po5etka balkanskih ratova- <a ostvarivanje tog cilja organizovale su i dvije zavjere, 0A81, 0A8BN0A8A- I u toku ratnih dejstava kontinuirano je zvani5na &rbija radila da sebi prisajedini Crnu Goru- Crnogorski brigadir !ovan =eir, delegat Crne Gore u srpskoj ;rhovnoj ko'andi 0A04- u oktobru 'jesecu 0A04- godine, Lde'onstrativno je napustio tu dunost zbog toga to je na njega vren pritisak da se pridrui us'jerenju vojske, da se ubrza potpuno sjedinjenje Crne Gore &rbijiM,jelovala je kontinuirano da po'o saveznika Crnoj Gori LideM preko &rbije i tako je dri u zavisnostiD da crnogorska vojska ne bude na 7r?u i na &olunsko' ?rontu kao posebna vojna cjelina ili jedinica$ II#!"#!IM &R=I!" 0A0@ + 0A0B- , $&IG%R &!",I#!"#!"G <vani5na &rbija, 0A0@- godine, pod dirigentsko' ulogo' #ikole .aia, tadanjeg predsjednika 7raljevske vlade &rbije, zapo5inje iroku, siste'atsku i energi5nu akciju za sjedinjenje Crne Gore &rbiji- Jor'iran je poseban odsjek, Crnogorski odsjek, u Ministarstvu inostranih djela &rbije- % dece'bru je podnio re?erat o crnogorsko' pitanju na sjednici vlade /Ministarskog savjeta2 u ko'e je razradio plan rada na sjedinjenju- % nje'u utvr*uje ruenje ugleda i spre5avanje uticaja kralja #ikole, njegovo odvajanje od uticajnih prvaka i naroda kao jedno od klju5nih us'jerenja rada za ostvarenje cilja + sjedinjenja- 7r?ska deklaracija /0A012 izra*ena je i donesena u organizaciji dravno+politi5kog vrha &rbije- Izra*ena je i donesena bez poziva predstavnici'a drave Crne Gore da u to'e u5estvuju- % toj deklaraciji, iako je njena sadrina posveena ure*enju dravnih odnosa na jugoslovensko' prostoru, drava Crna Gora i crnogorski narod nijesu 5inilac odlu5ivanja o svojoj sudbini- % januaru 0A01- za svoju politiku zvani5na vlast &rbije, koju tada reprezentuje #ikola .ai, pridobija i ndriju Radovia, tadanjeg predsjednika crnogorske vlade u izbjeglitvu.reko njega uspijeva da ;ladu odvoji od kralja #ikole i suprotstavi je nje'u- .o direktivni' instrukcija'a koje je .ai uputio srpsko' poslaniku u .arizu ;esniu, ndrija Radovi ?or'ira Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, sa sjedite' u .arizu- % uputstvu za organizovanje tog odbora, u koje' obrazlae potrebu njegovog ?or'iranja, #ikola .ai, dirigent svih akcija za sjedinjenje Crne Gore &rbiji, za njeno Ldodavanje kao priklju5ka &rbijiM, njegove zadatke ?or'ulite u 06 ta5akaD#elovan#e O%&ora ,a u#e%in#en#e/ + u$a +a $ro$a!an%o'/ $laala #e +r$+ a vla%a Me*u nji'a je na5elni zadatakG da 'e*u Crnogorci'a vodi unionisti5ki pokret, Lu duhu optih srpskih interesa i naeg progra'aM, to jest sa cilje' sjedinjenja Crne Gore &rbiji- $dbor je i radio po direktivni' uputstvi'a .aia- % tekstu nacrta svog proglasa o ujedinjenju, $dbor cilj ?or'ulie + Lujedinjenje Crne Gore sa &rbijo' i

!ugoslavijo'M- =lisko jugoslovenskoj ideji, dakle- ,epeo' od 94- ?ebruara 0A01upueno' poslaniku ;esniu, .ai intervenieG L% deklaraciji + proglasu + crnogorskog odbora ne treba da u*e rije5 niti !ugoslavija, niti !ugosloveni, niti 'a kakva pogodbena ?or'ula ili re5enica- $dbor radi s na'a na spajanju Crne Gore sa &rbijo' i na jedinstvu srpskog naroda bez obzira na ostale !ugoslovene- $va 5injenica je veo'a bitna za razu'ijevanje i 'otiva, i sutine, i cilja .odgori5ke skuptine i $dluke koju je donijela- $dbor prvobitnu ?or'ulaciju za'jenjuje sa ?or'ulacijo'G L%jedinjenje Crne Gore sa &rbijo' i ostali' srpski', hrvatski' i slovena5ki' ze'lja'a u jednu nezavisnu dravuM- % proglasu se Crnogorci pozivaju da se okupe pod ti' geslo'- % aprilu 'jesecu 0A01- godine $bor je po5eo izdavati list %jedinjenje, koji je izlazio povre'eno- % nje'u su objavljivani tekstovi u koji'a seG optuuje kralj #ikola za kapitulaciju i izdajuD odlu5no zastupaju stavovi koje je iskazivao .aiD otro napadaju tada 5esto pojavljivani tekstovi za ?ederativno ure*enje jugoslovenske draveD zastupaju stavovi o strogo' centraliz'u- Fist je upuivan u Crnu Goru i dijeljen Crnogorci'a svuda u svijetu gdje ih je bilo%klju5ujui & ,, 7anadu i logore crnogorskih interniraca- ;lada &rbije u cjelini ?inansirala je djelovanje ovog $dbora- %klju5ujui ta'panje i distribuciju lista.o5etko' dece'bra 0A0@- godine, .ai upuuje &vetozara >o'ia u Italiju, Jrancusku i vajcarsku da se sastane sa Crnogorci'a u ti' ze'lja'a i da ih pridobije za srpsku politiku- >o'iu je dao uputstvo 5ija je sutinaG L#e s'e'o dopustiti da se pokret 'e*u izbjegli' Crnogorci'a i oni'a u 'erici razvija u drugo' pravcu do u ono' koji ide u saglasnost sa politiko' 7raljevine &rbije i opti' srpski' interesi'aM- >o'i je s ti' nalogo' boravio u Ri'u, #ici, Marselju, .arizu i Kenevi&astao se i razgovarao sa grupa'a Crnogoraca Lpristalica i protivnika kralja #ikoleMIstovre'eno .ai je u Jrancusku uputio dr Mihaila ;uk5evia, a u vajcarsku, Italiju i Jracnsuku i dva crnogorska studenta, Gligorija ;uk5evia i !ovana )urovia, da borave u ti' ze'lja'a, Lradi propagiranja ideje o spajanju Crne Gore sa &rbijo' 'e*u crnogorsko' o'ladino'M#a inicijativu M- ;uk5evia, upuenu iz Jrancuske, .ai je uputio u 'eriku dva Crnogorca, o 5e'u je obavijestio srpskog poslanika u .arizu ovakoG LRadi propagiranja ideje o spajanju Crne Gore sa &rbijo', odlu5io sa' da poalje' u 'eriku dva Crnogorca da ta'o 'e*u Crnogorci'a i drugi' !ugosloveni'a ire tu ideju i da obavjetavaju ta'onje &rbe o posljednji' dani'a Crne Gore i njene vlade na 5elu sa kralje' #ikolo'M- >i Crnogorci + &- =ogdanovi i M- .avievi + otputovali su u & , sa .aievi' instrukcija'a, a njegov povjerenik u Jrancuskoj M;uk5evi napisao je Lapel Crnogorci'a u & , u ko'e ih poziva da ne idu u crnogorsku, ve srpsku vojskuM- 7asnije su u & , upueni Milo Ivanovi, 5lan Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, i )uro ;uk'irovi- M- .avievi je poto' iz & , otputovao u 7anadu, sa isti' zadatko'- % crnogorski' kolonija'a, u gradovi'a, oni su osnivali odbore, prvo u #jujorku, a zati' i u drugi' gradovi'a.reko ovih odbora razvijali su iroku aktivnost- %spjeli su stvoriti iri krug pristalica sjedinjenja Crne Gore i &rbije i odvratiti dio Crnogoraca da ne stupaju u crnogorske vojne jedinice, nego u srpske--- $bezbje*ivali su da se dijeli list %jedinjenje, koji je redovno upuivan iz .ariza- Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, sa sjedite' u .arizu, djelovao je, sa isti' s'jero' i cilje', i 'e*u crnogorski' internirci'a u austro+ugarski' logori'aNova( %ati $rotivni(i'a ral#a Ni ole o#i &i 'o!li ve,ati $le'e ,a +e&e >a aktivnost u logori'a bila je veo'a iva u toku 0A0B- godine- %s'jerena je na

stvaranje raspoloenja i opredjeljenja interniraca za politiku Lbezuslovnog ujedinjenjaM- Internirci'a $dbor je dostavio proglas i, u djelovi'a /radi izbjegavanja cenzure progra' daljeg rada na sjedinjenju Crne Gore sa &rbijo'- Istovre'eno su i' dostavljeni paketi hrane i odjee- #astojano je da oko 068 interniranih *aka i studenata dobiju dozvolu da poha*aju nastavu u ustro+ugarskoj- <a to je ;lada &rbije $dboru odobrila na'jenska sredstva u Liznosu od 08+06-888 ?ranaka 'jese5noM /odluka je, naravno drana u strogoj tajnosti2- #aro5ita panja poklanjana je, zbog njegovog ugleda i autoriteta, generalu Rado'iru ;eoviu, ko'e su i Ldve'a njegovi' erka'a, koje su tako*e bile interniraneM, upuivani na i'ena Lpaketi hrane i odjeeM- njegovoj porodici u Crnoj Gori Lsrpsko Ministarstvo inostranih dela odobrilo je po'o od 688 ?ranakaM- Intenzivni' i os'iljeni' rado' u to' pravcu, u Llogori'a crnogorskih interniraca stvoren je jak tabor pristalica bezuslovnog ujedinjenjaM, 'ada je 'e*u istaknuti' internirci'a bilo i otrih protivnika takve politike- >o je rezultiralo otro' politi5ko' borbo' pristalica dvije dravotvorne orijentacije interniraca + jedne koja je podravala politiku koji je vodio pariski Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, za Lbezuslovno ujedinjenje sa &rbijo'M, i druge koja je podravala ujedinjenje na na5in projektovan politiko' kralja #ikole.rvi otar sukob nastao je u logoru 7arltajn- #astao je povodo' inicijative da se kralju #ikoli uputi sau5ee povodo' s'rti njegovog sina, knjaza Mirka, koji je u'ro po5etko' 'arta 0A0B- &au5ee su njegovi pisci napisali sa intonacijo' izjave vjernosti i odanosti #ikoli- .re'a podaci'a koje je objavio dr #ovica Rako5evi u citirani' radovi'a .okret za ujedinjenje Crne Gore sa &rbijo' 'e*u internirani' Crnogorci'a--- /str-0162 i Crna Gora i ujedinjenje /str-B@2, telegra' je predao jedan general u i'e pristalica- #a otru intervenciju druge grupe interniraca, telegra' je sa pote vratio ko'andant logora- % otroj pole'ici oko toga na zboru interniraca, vraanje telegra'a je branjeno sadrino' 7r?ske deklaracije i budunou- #a glasanje je od 094 internirca, koliko ih je bilo u logoru, @9 potpisalo telegra' sau5ea /66 o?icira i 1 civila2, a @0 nije /C4 o?icira i 91 civila2- % logoru =oldogason tada je Lveina interniraca stavilo znak korote i prisustv+ovala po'enu u logorskoj kapeliM- $dnos se 'ijenjao pod uticaje' propagande- 4- nove'bra 0A0B- u logoru =oldogason o?iciri su odrali skup, na ko'e je 9@C o?icira potpisalo Izjavu crnogorskog o?icira svo'e narodu, 5ija je sadrina na liniji politike koju je zastupao Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje- .ristalice ujedinjenja &rbije i Crne Gore vodili su borbu da se prihvati ideja ujedinjenja, a nijesu otvarali pitanje ni na5ina ujedinjenja, ni oblika vladavine- 7azivali su da to pitanje i'a da rijei ustavotvorna skuptina- .o'ou pridobijenih Crnogoraca, .ai je organizovao aktivnost sa isti' s'jero' i cilje' i u Crnoj Gori- % po5etku je to 5inio preko pojedinaca i skriveno- >o ilustruje sadrina jednog pis'a koje 'u je poslao jedan od povjerenika, u koje' stoji i ovoG L!a sa' dovrio spre'anje da ena, o kojoj sa' ;a' ta'o govorio, po*e preko vajcarske u Crnu Goru s 'oji' instrukcija'aM- #akon obrazovanja Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, aktivnost pre'a Crnoj Gori odvijala se preko njega>a aktivnost bila je raznovrsna i intenzivna- L.olovino' 0A0B- g- srpska ;lada je Crnogorsko' odboru stavila na raspolaganje C88- 888 ?ranaka da ih uputi kao po'o sirotinji u Crnoj GoriM- % $dboru je inicirano da pri korienju te su'e sredstava Ltreba vie da gleda'o sa politi5ke ta5ke gledita, tj- da je iskoristi'o za nae politi5ke ciljeveM, tako to Lnovac ne bi trebalo davati svoj sirotinji, jer se to ne bi osjetilo, ve ga dati istaknutiji' ljudi'a u ple'enu, koji su ranije stradali od rei'a kralja #ikole, a koji bi 'ogli vezati ple'ena za sebeM- %z konstataciju da je Lo to'e pitao srpsku ;laduM, ndrija Radovi, predsjednik $dbora, upozorio je Lda ako do toga do*e, treba sve raditi u najveoj tajnosti i slati 'askiranoM-

)ei #e u+$io %a one'o!ui $ovrata

ral#a Ni ole i ti'e o&e,!lavio Crnu Goru

$d aprila 'jeseca 0A01- godine, kada je izaao prvi broj lista %jedinjenje, $dbor je sve brojeve dostavljao u Crnu Goru na adrese pristalica politike koju je on zastupao$dbor je odravao i pojedina5ne veze sa pojedini' li5nosti'a u Crnoj Gori- $dbor je u Crnoj Gori djelovao i unutar 7o'itskog pokreta i preko njega u narodu- .okreta koji je nastao sredino' 0A0@- i'ao je, pre'a objavljeni' citirani' radovi'a #ovice Rako5evia, oko 0-088 registrovanih pripadnika- #astao je sa zadatko' + borba protiv okupatora- $rganizovan u Lko'itske 5eteM za pojedine rejone, nije bio 5vre vojno+ politi5ki povezan- li, odravane su veze iz'e*u njih- #ji'a je dostavljen i list %jedinjenje- % 'aju 'jesecu 0A0B- godine ko'iti su saznali za progra' ujedinjenja $dbora iz .ariza- .ridobijeni su da rade u korist njegove realizacije- Razvili su politi5ku aktivnost na njegovoj liniji- !edan od vidova te aktivnosti je odravanje zborova po pojedini' rejoni'a u organizaciji ko'ita- #eki' su prisustvovali sa'o ko'iti, a neki' i stanovnitvo- !edan od takvih zborova, na ko'e je Lprisustvovalo CB8 ko'itaM odran je u ,obrilovini, blizi Mojkovca, L08- i 00- jula 0A0B- godineLGrupa ko'itaM koja je u5estvovala na zboru, Lposlije due diskusije i izlaganja pojedinih grupa--- donijela je odlukeG 0- ,a se produi borba protiv okupatora do kona5nog istjerivanja iz ze'lje i ujedinjenja Crne Gore i &rbije pod dinastijo' 7ara*or*evia- 9- ,a se ne dozvoli povratak kralju #ikoli i njegovoj porodici u Crnu Goru--- 4- ,a se sprije5i svaka dalja propaganda povraeni' internirci'a za ra5un kralja #ikole- 6- ,a se nastoji svi' sredstvi'a pridobijanje za na pokret, a predo5iti i' da oblik drave i njenog ure*enja se ostavlja po zavretku rata narodu na opredjeljenjeM- 7o'iti su odluke pronosili i na njihovoj liniji djelovali po svi' djelovi'a Crne Gore- .ai je intenzivno ko'unicirao sa savezni5ki' drava'a, najintenzivnije sa ;lado' Jrancuske, sa cilje' dobijanja njihove podrke i za ovaj dio politike koju vodi- ;ie puta je radi te ko'unikacije boravio i u .arizu u ozna5eno' periodu- .rikazujui kralja #ikolu kao izdajnika saveznika, izdejstvovao je od ;lade Jrancuske da sprije5i izlazak iz Jrancuske kralju #ikoli i ;ladi Crne Gore i njihov povratak u Crnu Goru- >i'e je obezbijedio da se odri razdvojenost crnogorskog naroda i njegovog vo*stva i na taj na5in da se obezglavi Crna Gora- ,a, po'ou pridobijenih Crnogoraca, odanih vlasti &rbije, tako obezglavljenu crnogorsku dravu lake i bre ukine i prisajedini &rbiji- Izdejstvovao je i da velike sile do kraja Mirovne kon?erencije djeluju na na5in koji je u korist politike koju je .ai vodio!edan od najveih poznavaoca djelovanja #ikole .aia, koji je rezultate svog studijskog izu5avanja tog djelovanja iskazao u obi'noj knjizi .ai i &rbija, izri5ito zaklju5ujeG =ez 'nogo senti'entalnosti .ai je gledao da jedan osjeajni talas iskoristi za svoje planove i da Crnu Goru doda kao priklju5ak irenju &rbijeM%F$G I %>IC ! &R.&7" ;$!&7" % I<=$R#IM .R$C"&IM G &rpska vojska je na dva na5ina uticajno sudjelovala u izborni' procesi'a- .rvo, izvrenje' naredbe na5elnika srpske ;rhovne ko'ande od 00- nove'bra 0A0B, da trupe u Crnoj Gori Lnastave najenergi5nije i svi' sredstvi'a da se na teritoriji na koju je naa vojska okupirala ugui svaka agitacija, pa 'a od koga dolazila- <a ovo va' stoje na raspolaganju sva sredstva, koji'a 'oete raspolagati bez ikakvog prezanjaM- ,rugo, izvrenje naredbi ;rhovne ko'ande srpske vojske vojni' ko'anda'a sa sjedite' u &arajevu, <agrebu i =eogradu, da preuzi'aju 'jere i izvravaju konkretna 5injenja koji'a e zadravati internirce iz Crne Gore, koji su se vraali iz austrougarskih logora, kako ne bi doli u Crnu Goru Ldok se pitanje ujedinjenja ne rijeiM-

#a osnovu naredbi njihove ;rhovne vojne ko'ande, neutvr*eno' broju crnogorskih interniraca srpska vojska je sprije5ila povratak u Crnu Goru dok nije zavrena .odgori5ka skuptinaPivo#in Mii nare%io #e %a +e !eneralu Veoviu one'o!ui $ovrata u Crnu Goru #aredbe, raspisi i uputstva o to'e nalaze se u ?ondu doku'enta ;rhovne vojne ko'ande srpske vojske- Ilustrovano navodi' sljedee podatkeG #aredba'a od B- i Anove'bra na5elnik srpske ;rhovne ko'ande, vojvoda Kivojin Mii, naredio je ko'andantu II ar'ije, vojvodi &tepi &tepanoviu, da generalu Rado'iru ;eoviu Lo'ete ulazak u Crnu GoruM, a delegatu vrhovne ko'ande u <agrebu, potpukovniku &i'iu, da tako postupi pre'a vojvodi )uru .etroviu i brigadiru Milutinu ;u5iniu, i da se Lcrnogorske 5ete ni u ko' slu5aju ne alju u Crnu GoruM- #a osnovu tih naredbi, u =osansko' =rodu zadrani suG generali Rado'ir ;eovi, !ovan =eir i !akov !ovanovi, 'ajoriG &t- Radovi, Radovan Radovi, Kivko #ik5evi i ;lado ;rbica, barjaktariG Marko .opovi i Marko Martinovi- 7oliko je jo od A-A68 crnogorskih interniraca i oko 06-888 iz logora + radnih jedinica zadrano da se do zavretka izbora i rada .odgori5ke skuptine ne vrati u Crnu Goru, nije poznato&prije5en je dolazak u Crnu Goru prije zavretka .odgori5ke skuptine i Marku ,akoviu, od 0A8C- godine, 5elniku crnogorskog o'ladinskog pokreta za ujedinjenje Crne Gore i &rbije- &prije5en 'u je dolazak zato to je bio opredijeljen za republikanski oblik vladavine nove drave, sa pristanko' da o obliku vladavine odlu5i ustavotvorna skuptina novo?or'irane drave- Iz istih razloga sprije5en je dolazak u Crnu Goru i !ovanu )onoviu, od 0A8C- godine jedno' od najistaknutijih 5lanova najueg rukovodstva crnogorskog o'ladinskog pokreta za ujedinjenje &rbije i Crne Gore- <adravani su, dakle, ne sa'o pristalice kralja #ikole i koncepcije sa'ostalne drave Crne Gore nego i istaknuti borci za ujedinjenje &rbije i Crne Gore koji nijesu prihvatili 'onarhijski oblik vladavine nove drave i predaju Crne Gore na upravljanje bilo kojoj dinastiji- Crnogorci koji'a je sprije5en dolazak u Crnu Goru da u5estvuju u procesi'a izbora za .odgori5ku skuptinu, bili su u veini, obrazovane li5nosti + o?iciri, pro?esori, u5itelji, svetenici- !edan broj je i'ao i dravni5ka znanja i iskustvo- ;eina sa autoriteto' u svoji' sredina'a ili u cijeloj Crnoj Gori- .rethodni spisak to ilustruje&pre5avanje nji'a da u5estvuju u procesi'a izbora za .odgori5ku skuptinu i da uti5u na njeno odlu5ivanje, bez su'nje uticalo je na rezultate izbora i odlu5ivanja .odgori5ke skuptine u korist unionista, u korist njihove koncepcije Lbezuslovnog ujedinjenjaM- &rpska vojska, svoji' 'jera'a i konkretni' 5injenji'a, direktno i na protivpravan na5in, spre5avala je da unionisti u Crnoj Gori i'aju politi5ke oponente ili politi5ke partnere- >i'e i' je osiguravala da konstituiu .odgori5ku skuptinu kao skup unionista,irektno 'ijeanje u izborni proces, srpska vojska je grubo povrijedila suverenitet drave Crne Gore i crnogorskog naroda- >o njeno' konstatovano' 5injenju daje zna5enje koje prevazilazi izbore- &tacionirane jedinice srpske vojske na teritoriji Crne Gore svoje djelovanje za vrije'e izbora zasnivale su i navija5ki us'jeravale, prirodno, kako i' je nare*enoG da obezbijede sjedinjenje Crne Gore &rbiji- &tvarale su opte uslove, at'os?eru, pogodne unionisti'a da ostvaruju svoje ciljeve, a nepovoljnu za iskazivanje druga5ije volje brojni' glasa5i'a- ,jelovanje koje izbore 5ine ne sa'o antide'okratski' nego i neporjecivo neregularni'7o'andant !adranskih trupa, ,ragutin Milutinovi, tri dana prije po5etka zasijedanja

.odgori5ke skuptine, ;rhovnu ko'andu srpske vojske obavjetava o pripre'a'a .odgori5ke skuptine i iskazuje svoju procjenu njenog rezultata- % izvjetaju naglaavaG L%spjeh je, 'oe se rei, obezbije*enM- ,an kasnije dostavlja novi izvjetaj u ko'e stojiG L&jutra 00- ovog 'jeseca /po staro' kalendaru + 'oja napo'ena2 sastaje se, ovdje u .odgorici, #arodna skuptina koja i'a da prokla'uje ujedinjenje Crne Gore sa &rbijo'- $va se stvar 'oe s'atrati kao potpuno sigurna.otrebno je, 'e*uti', da odluka Crnogorske narodne skuptine o ujedinjenju bude od strane nae vlade od'ah prihvaena i sankcionisana i da vlasti u Crnoj Gori budu od'ah organizovane po odredba'a naih zakona- $d brzine /podvu5eno u originalu + 'oja napo'ena2 s kojo' se ova odluka usvoji i u djelo provede, zavisi dalji tok doga*anjaMSr$+ a vo#+ a %ire tno +e u'i#eala u i,&orne $ro(e+e ,a )o%!ori u + u$tinu $vi izvjetaji kazuju o direktnoj zainteresovanosti i involviranosti srpske vojske u izborne procese za izbor poslanika u .odgori5ku skuptinu- &ve je to i saglasno utvr*eno' zadatku srpske vojske odre*eno' joj naredbo' za Lprodor u Crnu GoruM + da rade Lna sjedinjenju Crne Gore sa &rbijo'M, da u to' radu ne budu L'eka srcaM$ne su radi toga i stacionirane na teritoriji Crne Gore- #a osnovnu konstatovanih 5injenica, sa dosta pouzdanosti 'oe se ocijeniti da su snaga i 'o srpske vojske dali 'o, snagu i akcionu sigurnost .rivre'eno' centralno' izvrno' odboru, bez 5ega on ne bi 'ogao izvriti to to je izvrio u pripre'a'a, izboru LposlanikaM, organizovanju rada .odgori5ke skuptine i u donoenju $dluke koju je ona donijela>akvu ulogu srpskih trupa u organizovanju .odgori5ke skuptine potvr*uje i njihovo angaovanje u sla'anju crnogors+kog narodnog otpora sprovo*enju $dluke .odgori5ke skuptineI<=$RI & #I<$M #"R"G%F R#$&>I #" , !% F"GI>IMI>"> < $,F%II; #!" % IM" # R$, G #aprijed konstatovane 5injenice, njihovi odnosi i zna5enja neporecivo kazuju da su izbori poslanika u .odgori5ku skuptinu sprovedeni sa nizo' neregularnosti- #ajgrublja i najo5iglednija neregularnost sastoji se u to'e to je srpska vojska sprije5ila povratak u Crnu Goru, do zavretka izbora, znatno' broju crnogorskih generala, o?icira, politi5ara i drugih uticajnih intelektualaca- #eregularnost se sastoji i u to'e to poslanike koji su predstavljali gra*ane 5itave =jelopoljske oblasti i 5itavog .lavsko+gusinjskog sreza, to je naprijed konstatovano, nijesu birali njihovi gra*ani- &astoji se i u to'e to su izbori poslanika u Cetinju, #ikiu i =erana'a sprovedeni dva dana kasnije od dana koji je raspiso' odre*en kao dan izbora poslanika, a na volji onih koji su o to'e odlu5ivali- Glasanje je izvreno bez bira5kih spiskova i bez bilo kakve evidencije o identitetu glasa5aD bira5ki odbori nijesu odre*ivaniD proglaavan je izbor povjerenika konstatovanje' da je dobio veinuD a bez utvr*ivanja broja prisutnih bira5a i broja glasova za pojedine kandidateD nije utvr*ivano koliko je na izborni' zborovi'a u5estvovalo glasa5a i da li je u5estvovala polovina glasa5a odre*enog izbornog podru5jaD rezultate glasanja na zborovi'a utvr*ivali su sa'o oni koji su rukovodili zboro' pa i kada su bili kandidati i kada su za sebe utvr*ivali da su izabrani /Cetinje, na pri'jer2D puno'oja su izdavala lica koja nijesu prisustvovala izbori'a, bez pisanih doku'enata, i tako dalje- Izbori su, stoga, neregularni 'jereno ne sa'o zato to su zakazani od subjekta koji nije i'ao ni pravo ni od naroda dobijeni legiti'itet, to su sprovedeni na na5in suprotan crnogorsko' zakonu, nego su neregularni i po standardi'a potovani' u svi' evropski' drava'a i u drugoj polovini 0A+og vijeka- #ijesu regularni ni po

.ravili'a po koji'a su sprovedeni, jer nijesu potovane ni odredbe u nji'a sadrane$dlu5ujui su bili 'o i sud unionista i njihovo opredjeljenje da se po svaku cijenu osigura pobjeda Lbezuslovnog ujedinjenjaM- <brzanost sprovo*enja izbora i L'utna situacijaM, kako situaciju opisuje 3etkovi, to su i' o'oguavali- Izneseni podaci dovoljan su osnov da se pouzdano izvede kona5ni 5injeni5no + ocjenski zaklju5ak o kakvoi sprovedenih izbora za .odgori5ku skuptinu- <aklju5ak jeG %kupnost svih 5injenica o na5inu, uslovi'a, neregularnosti'a i at'os?eri sprovedenih izbora poslanika u .odgori5ku skuptinu 0A0B- godine, pouzdano kazuje da ti izbori ne'aju svojstva i kvalitet de'okratskih, 5estitih, dostojanstvenih i pravednih izbora- #ijesu o'oguili da se utvrdi stvarna volja veine bira5a- #ijesu legalni i legiti'ni- #ijesu ni o'oguili, ni obezbijedili, da se izabere Loptenarodna skuptinaM, kako je bilo prokla'ovano- .rocesura, rokovi, na5in sprovo*enja izbora i utvr*ivanja izbora povjerenika, a poto' poslanika u .odgori5ku skuptinu, isklju5ivo raspolaganje unionista /unitarista2 sa apsolutno svi' instru'enti'a rukovo*enja izborni' proceso' i njihova organizovanost, o'oguili su .rivre'eno' centralno' izvrno' odboru da on stvarno odabere poslanike, da to ?asadno pokrije izbori'a, i da tako osigura da apsolutnu veinu poslanika u .odgori5koj skuptini 5ine pouzdano opredijeljeni za koncepciju Lbezuslovnog ujedinjenjaM, unionisti5ku koncepcijuAe'el# O%lu e )o%!ori e + u$tine #e ne!iran#e $o+e&no+ti (rno!or+ o! naro%a #e'a vie nijedne indicije, o 5injenica'a i da se ne govori, koja bi pouzdanije 'akar ukazivala, ako ne i dokazivala, da je veinska politi5ka grupacija u sastavu .odgori5ke skuptine zaista izabrana veino' glasa5a u Crnoj Gori- &provedeni' izbori'a, sa svojstvi'a koji karakteriu izbore, sutinski govorei, izabran je politi5ki ?oru' unionisti5kog pokreta u Crnoj Gori, a ne Loptenarodna skuptinaM naroda Crne Gore&provedeni u cjelini protivpravno, od raspisivanja izbora i propisivanja pravila po koji'a su sprovedeni, pa do na5ina utvr*ivanja rezultata i veri?ikacije 'andata, i bez svojstava koje osiguravaju de'okratsko utvr*enje stvarne volje veine bira5a, izbori poslanika u .odgori5ku skuptinu ne'aju kvalitet koji .odgori5koj skuptini daje legiti'itet da odlu5uje u i'e naroda Crne GoreI<;$R#I >"7&> $,F%7" .$,G$RII7" &7%.>I#"G $dluka .odgori5ke skuptine sastoji se iz dva dijela- .rvi dio je narativno obrazloenje drugog dijela + pravno+regulativnog- ,rugi dio $dluke, iskazan u pravno+regulativnoj ?or'i, i'a 5etiri ta5ke,rugi dio $dluke i jeste + $dluka .odgori5ke skuptine>aj dio je relevantan za ocjenu legaliteta i legiti'iteta $dluke- .rvi dio je za analize sa stanovita vjerodostojnosti i kvaliteta stavova u nje'u iskazanih- >o je izvan te'atike ovog rada- <a razu'ijevanje na kojoj je kulturno+duhovnoj i politi5koj 'atrici $dluka zasnovana bitna su dva seg'enta sadrine tog narativnog dijela $dluke- >o suG negacija posebnosti crnogorskog naroda i naglaavanje ocjena da je izdajnik kralj #ikola .etrovi- Iinjenice, 'e*uti', negiraju i jedno i drugo- .ravno+ regulativne ta5ke $dluke ?or'ulisane su ovako i ovi' redo'G L0- da se kralj #ikola I .etrovi #jego i njegova dinastija zbaci s crnogorskog prestolaD 9- da se Crna Gora s bratsko' &rbijo' ujedini u jednu jedinu dravu pod dinastijo' 7ara*or*evia, te tako ujedinjenje stupe u zajedni5ku otadbinu naeg

troi'enog naroda &rba, Ervata i &lovenacaD C- da se izabere izvrni narodni odbor od pet lica, koji e rukovoditi poslovi'a dok se ujedinjene &rbije i Crne Gore ne privede kraju, i 4- da se o ovoj skuptinskoj odluci izvijesti bivi kralj Crne Gore #ikola I .etrovi, vlada kraljevine &rbije, prijateljske savezni5ke sile i sve neutralne draveM.ojedina5na odre*enja u sve 5etiri ta5ke dijalekti5ki su povezana- Me*usobno su uslovljena- &adrina njihova uzaja'no se preplie i proi'a- &kupno oblikuju 5vrsto koncepcijsko, s'isaono i sadrinsko jedinstvo- >o sve 5etiri ta5ke 5ini jedno' $dluko', sa vie 'e*uzavisnih ele'enata- >ekst je naslovljen $dluka, a ne u 'noini, kada je akt koji je donijela .odgori5ka skuptina prvi put javno objavljen od'ah po njegovo' donoenju- 7lju5na sadrina $dluke su njene prve dvije ta5ke$dre*enja u treoj i 5etvrtoj ta5ki sa'o je konsekvencija regulisanog u prvoj i drugoj ta5ki- =ez trajnijeg su dejstva#"M !%G$&F ;I!" I !%G$&F$;"# % $,F%CIG >ri 5injenice su o5igledne iz sa'og teksta $dluke- #jihova o5iglednost 5ini ih neporjecivi', a bitno kazuju o sutini i s'islu $dluke i bitno doprinose njeno' razu'ijevanju- .rvoG % $dluci ne'a rije5i + !ugoslavija i !ugosloven- &triktno je njo'e ispunjen zahtjev #ikole .aia + da u akti'a o sjedinjenju Lne treba da u*e rije5 !ugoslavija, niti !ugosloven, niti 'a kakva pogodbena ?or'ula ili re5enicaM- ,akle, jugoslovenska ideja nije ni sutina ni osnov $dluke .odgori5ke skuptine 0A0B- ,rugo- $dluka je akt unilateralnog, a ne bilateralnog karaktera- kti o ujedinjenju, po prirodi stvari i odnosa, 'e*uti', bilateralni su akti- .o 'e*unarodno' i unutranje' pravu jedna drava i'a pravo da sa'a odlu5i sa'o o sebi- &a'o o svo' sjedinjenju sa drugo' dravo'- #e'a pravo da unilateralno donosi akt o ujedinjenju sa drugo' dravo', ujedinjenju dvije drave&adrina 5etvrte ta5ke, koja potvr*uje ko e biti LizvijetenM o njeno' donoenju, utvr*uje sa'o radnju koja se izvrava od donosioca odluke, a ne'a i ne 'oe i'ati karakter i snagu koji bi akt 5inila bilateralni'- Me*unarodno i unutranje pravo, dakle, odri5u $dluci, isklju5uju da i'a, svojstva bilateralnog akta, akta ujedinjenjaO%lu a )o%!ori e + u$tine na$i+ana #e ta o %a +e n#en +'i+ao ne uoi o%'a1 >ree- .rve dvije ta5ke $dluke veo'a, veo'a su sadrinski obuhvatne- >a njihova veo'a obuhvatna sadrina ?or'ulisana je veo'a krto, veo'a lapidarno- >ipo' lapidarnosti koji odlikuje + izri5ito napisati ono to treba da je transparentno, da od'ah svako vidi, a izri5ito ne kazati ono to stvarno obuhvata i podrazu'ijeva to transparentno, ali to za donosioca akta nije cjelishodno da se lako vidi i zapazi- #e kazati izri5ito to dubina teksta stvarno sadri, 5ije se postojanje u tekstu ne 'oe osporiti valjani' argu'enti'a, ali to se iz upotrijebljenih rije5i ne vidi od'ah i lako<a 5iju spoznaju su potrebna produbljenija sagledavanja sa vie LradaraM- >ipo' lapidarnosti, dakle, koji i'a svojstva + skrivalice- >ipo' lapidarnosti koji zaklanja, koji skriva da se ne vidi znatan dio sadrine i s'isla stvarno postojeih u tekstu prve i druge $dluke- <ato se sadrina pravno+regulativnih odre*enja u prvoj i drugoj ta5ki $dluke ne 'oe razu'jeti bez utvr*enja irine i dubine koju obuhvata, bez utvr*ivanja sutine i s'isla pravno+regulativnih odre*enja u nji'a- >o trai da se za to utvr*ivanje pozove u po'o pravilo koje se u nauci koristi za utvr*enje stvarne sadrine i s'isla pravno+regulativnih odre*enja- >rai ti' vie to je utvr*ivanje stvarne sadrine, sutine i s'isla pravno+regulativnih odre*enja u prve dvije ta5ke $dluke koju je donijela .odgori5ka skuptina, utvr*ivanje istine o njihovo' istorijsko' zna5enju i vrijednosti-

.R ;IF$ < C!"F$;I>$ %>;R)"#!" &>; R#" & ,RKI#" I &MI&F $,F%7",7 $ .R ;#$+R"G%F >I;#$G 7> G % pravnoj nauci a?ir'isano je pravilo za utvr*enje stvarne sadrine, sutine i s'isla pravno+regulativnih odre*enja=udui da je $dluka .odgori5ke skuptine vrste pravno+regulativne, to pravilo je djelotvorno pri'ijeniti i za utvr*enje sadrine, sutine i s'isla njene prve i druge ta5ke- >o pravilo glasiG sadrinu, sutinu i s'isao pravno+regulativnog odre*enja utvr*ivatiG 0- analizo' sadrine, sutine i zna5enja rije5i i njihovih 'e*uodnosa u cjelini skupa i sklopa rije5i koji' je pravno+regulativno odre*enje izraeno i iz kojih je sazdano, i, 9- identi?ikovanje' i analizo' pobuda, razloga i ciljeva pravno+regulativnog odre*enja 5ija se sadrina utvr*uje!o od %lpijana ovo pravilo vai- $no daje veu vanost s'islu nego rije5i'a- %lpijan je to iskazao re5enico' koja glasiG L=olje je obratiti vie panje na s'isao, nego na rije5i- &'isao je vaniji od rije5iM- Isto je iskazano i u klasi5noj izreciG L&'isao zakona je njegova duaD pro'jeno' s'isla, 'ijenja se i sa' zakonM- &utinski isto pravilo sadrano je i u zakonskoj izreci koju je ;altazar =ogii iskazao u 5l- AAC$pteg i'ovinskog zakonika za 7njaevinu Crnu Goru- Izreka glasiG L7o sa'o rije5i zakonske znade, taj jo zakon ne zna, dok 'u ne shvati razu' i s'isaoM- Izreci koja vai za sve akte iskazane pravno+regulativni' jeziko'- % istoj 'jeri kao i za zakon;altazar =ogii sutinu toga iskazao je i opisnije u 5l- 11@- $pteg i'ovinskog zakonika- % nje'u pie i ovoG L7ad se god kakav zakon tu'a5i, najprije valja odrediti--- s'isao sa'ih rije5i- <ati' se pretrauju i razabiraju--- sve prilike, prigode i uticaji pri koji'a je postalo zakonsko nare*enje- .ri to'e, treba se postaratiG da se prona*u uzroci koji pobudie zakonodavca da postavi taj zakon, kao i to to je nji'e postii elio---M- =ez uvaavanja ozna5enog pravila nije 'ogue, objektivno, utvrditi ko'pleksnu sadrinu, sutinu i s'isao $dluke .odgori5ke skuptine& ,RKI# I .%#I &MI& $ .R ;#$+R"G%F >I;#IE $,R")"#! .R;" ,;I!" > I7" $,F%7"G &adrina pravno+regulativnih od+re*enja u prvoj i drugoj ta5ki $dluke koju je donijela .odgori5ka skuptina krucijalni je dio sadrine $dluke- #jena je jedina istorijski trajua sadrina- <ato je najzna5ajnije utvrditi njihovu sadrinu, sutinu, s'isao- to je u nji'a stvarno sadrano iako upotrijeebljeni' rije5i'a nije sasvi' transparentno iskazano)ravi +'i+ao ri#ei o ,&a(ivan#u ral#a Ni ole &io #e 2 u i%an#e %r"ave Crne Gore .ri'jeno' u prethodno' poglavlju identi?ikovanog pravila izvrena je analiza sadrine, sutine, s'isla i zna5enja skupa i sklopa rije5i iz kojih je sazdan izvorni tekst dva prva pravno+regulativna odre*enja $dluke- naliza njihova u kontekstu utvr*enog i prikazanog u prethodni' djelovi'a ovog rada- Rezultat te analize sazdavaju 5injeni5ni nalaz i 5injeni5no+ocjenski zaklju5ci koji'a se + istovre'eno s transparentni' odre*enje' da se s crnogorskog prestola zbacuju kralj #ikola I .etrovi #jego Li njegova dinastijaM + utvr*uje da su stvarna sadrina i pravi s'isao $dluke koju je donijela .odgori5ka skuptina iskazani pravno+regulativni' odre*enji'a u prvoj i drugoj ta5kiG 0- ukida se drava Crna Gora, iako rije5i LukidaM i LdravaM ne'a u tekstuD 9- Crna Gora se sjedinjuje prisajedinjuje &rbiji, a ne ujedinjuje, iako je u tekstu

?or'ulacija Lda se Crna Gora ujediniM- &utinski i s'isano to je istovre'eno i odre*enje da se desubjektiviziraju Crna Gora kao socijalna, politi5ka i kulturna zajednica i narod Crne Gore kao integralna cjelinaD C- &rbija je ta Ljedna jedina dravaM kojoj se Crna Gora sjedinjujeD 4- isklju5uju se Crna Gora i narod Crne Gore iz daljeg procesa ujedinjenja jugoslovenskih naroda i ze'alja, utvr*ivanja oblika vladavine, karaktera i dravnog ustrojstva drave koja se ujedinjenje' stvara, iako u tekstu ne'a upotrebe rije5i Lisklju5enjeM ili njenog sinoni'a#ajbitniji djelovi argu'entacije koju sadre rezultati izvrnog izu5avanja i analize jesu- 0a2- 7ralj #ikola I .etrovi #jego, sa ustavno utvr*eni' zvanje' LGospodar Crne GoreM, tada je suveren drave Crne Gore, 'e*unarodno priznate- .ersoni?ikacija je njena- #jene nezavisnosti- #jenog identiteta, individualiteta, 'e*unarodnog i unutranjeg subjektiviteta- .ersoni?ikacija ravnopravnosti Crne Gore sa &rbijo' i sa svi' drugi' drava'a- .ersoni?ikacija prava crnogorskog naroda na svoju dravu, na svoju sveukupnu sa'obitnost- $dre*enje' da se kralj #ikola Lzbacuje s crnogorskog prestolaM i odre*enje' i drugoj ta5ki $dluke + da se Crna Gora sa &rbijo' Lujedinjuje u jednu jedinu dravu pod dinastijo' 7ara*or*eviaM + stvarno sadri odlukuG ukida se drava Crna Gora- %kidanje drave Crne Gore, dakle, sastavni je dio sutine i s'isla pravno+regulativnog odre*enja u prvoj ta5ki $dluke- ,rave vjekovi'a sa'ostalne- >ada 'e*unarodno priznate- ,ue od jednog vijeka statusno ravnopravne s dravo' &rbijo'- #i po 'e*unarodno' pravu, ni po pravu Crne Gore, ni po pravu &rbije .odgori5ka skuptina nije stekla pravo da ukine dravu Crnu Goru- >o je utvrdio, jo prije @C godine, velikan+nau5nik, pro?esor Kivojin .eri /0B@B + 0A6C2.ro?esor koji je, zajedno sa pro?esori'a >o'o' Kivanovie', )or*ije' >asie' i &lobodano' !ovanovie', 5inio vrh pira'ide nau5ne 'isli na .ravno' ?akultetu u =eogradu iz'e*u dva svjetska rata i tadanje srpske drutvene 'isli- 7oji je na srpsko', ?rancusko', nje'a5ko' i italijansko' jeziku napisao preko hiljadu radova, od kojih su brojni prevo*eni i na engleski, panski, ruski, 5eki, japanski i druge jezike- Me*u koji'a su i radovi o neutralnosti Eolandije, kodi?ikacija prava u Iehoslova5koj, poljsko' zakonodavstvu- 7ao vrsni i u svijetu priznati poznavalac 'e*unarodnog prava, bio je i pro?esor Eake akade'ije, a drao je predavanja na pravni' ?akulteti'a u Fionu, .arizu i =rislu- to kazuje da je obra*ivanu te'atiku o Crnoj Gori .eri obradio sa iroki' poznavanje' prava, stanja, evropskih istorijskih tokova i rjeenja u "vropi- I sa teorijsko' dubino'- <a koga je srpski nau5ni velikan, akade'ik, &lobodan !ovanovi napisao da je Lnajkrupnija ?igura pravnitva &lovenskog jugaM- Kivojin .eri, u svojoj istorijsko+pravnoj studiji, sa naslovo' Crna Gora u jugoslovenskoj ?ederaciji, objavljenoj 0A48- godine, do skoro zaobilaenoj u istoriogra?iji na nai' prostori'a, utvr*ujeG LCrna Gora je 'ogla izgubiti svoju 'e*unarodnu individualnost sa'o na osnovu jedne suverene odluke, a tu odluku bila je nadlena donijeti + jer je Crna Gora tada bila jo neprestano nezavisna i suverena rava sa svoji' ustavo' /od 0A86- godine2 i svoji' ;ladare' /kralje' #ikolo'2 + sa'o <akonodavna vlast, tj- #arodna skuptina sa ;ladare':Pivo#in )eri: )o%!ori a + u$tina #e $rotiv$ravno u inula %r"avu Crnu Goru Kivojin .eri citira 5l- C@- %stava Crne Gore, konstatuje njegovu ustavnu kategori5nost, i zaklju5ujeG L$tuda, kad niko drugi osi' zakonodavne vlasti nije bio ovlaen 5ak ni za to da dravne granice s'anji ili raz'ijeni, ti' 'anje je 'oglo biti govora da netko tko nije zakonodavac cijelu oblast Crne Gore otu*i, tj- prisajedini /anektira2 nekoj drugoj dravi, pa dakle, to nije 'ogla u5initi ni ;elika &kuptina

.odgori5ka, koja nije i'ala nikakvog oslonca u %stavu Crne Gore, koji je %stav, kao to 'alo prije rekos'o, u 5asu kada je ta skuptina sastavljena i vijeala, bio u punoj snazi, budui da je i sa'a drava, Crna Gora, jo uvijek postojala kao pravno nezavisni i suvereni 'e*unarodni individualitet- .re'a to'e, bez ustavne i pravne vrijednosti je $dluka ;elike .odgori5ke skuptine o prisajedinjenju Crne Gore &rbijiM- %tvr*uje, zati', Crna Gora Lje ula u sastav !ugoslavije sa'o jednostrano' voljo' &rbije i njenih saveznika, njihovo' ?akti5ko' vlauM /str- 6N@2%tvr*uje, dakle, da je drava Crna Gora protivpravno ukinuta, da je $dluko' .odgori5ke skuptine izvreno prisajedinjenje Crne Gore &rbiji- #a ujedinjenje ni njihovo, ni Crne Gore sa svi' jugoslovenski' narodi'a i ze'lja'a- ,a je njen %stav bio u punoj snazi- % ?usnoti datoj uz naslov studije, pro?- .eri konstatuje i ovoG L$ ovi' stvari'a nije se doskora s'jelo pisati kod nas- #aro5ito poslije dravnog udara od @- januara 0A9A- godine- li, i %stav od g- 0A90- u svo'e 5l- 0CB /gdje se, iz'e*u ostaloga, navodila, kao razlog zbog koga se 'oglo zabraniti izlaenje odnosno rasturanje novina i ta'panih spisa, i 'rnja Lprotiv drave kao cjeline, vjerski ili ple'enski razdorM2, one'oguavao je svako raz'atranje ove vrste- ,anas, pak, kada se jedno' napustila ?atalna politika unitariz'a, to jest politika jednog jedinstvenog naroda /u s'islu etni5ko'2 i integralnoga jugoslovenstva, koja je u sa'oj stvari, bila jedan siste' duhovne diktature--- koristei se, dakle, ?akti+5ko', ako jo ne pravno'--- slobodo' izraavanja 'isli, 'i s'o seM + kae .eri za sebe + Lusudili da ovaj svoj 5lanak objavi'oM- #asuprot to'e, u ?usnota'a on kazuje, o to'e je govorio, sadrinski isto kao i u ovoj studiji, u predavanji'a na .ravno' ?akultetu u .arizu 0A9B- i Eakoj akade'iji za 'e*unarodno pravo, 0A9A- godine, koja su te godine objavljena u .arizu na ?rancusko' jeziku- #avodi u ?usnota'a i naslove radova A stranih nau5nika, objavljeni' na strani' jezici'a, koji sadre stavove sutinski iste kao to su njegovi stavovi u studiji- &adrina ove ?usnote objanjava zato je o $dluci .odgori5ke skuptine na nai' prostori'a decenija'a pisano da se udovolji zahtjevi'a rei'a, a ne onako kakva je stvarno njena sadrina- <ato je Listina razu'aM, kako bi rekao Fajbnic, Lpretpostavljana istini 5injenicaM- !er, kada je velikanu + nau5niku, kakav je pro?- Kivojin .eri, Lsiste'o' jednu duhovne diktatureM bilo one'ogueno da decenija'a javno objavi na nae' jeziku kako je stvarno, ako on za sebe kae da se LusudioM da to u5ini tek 0A48- godine, nije teko zaklju5iti da su drugi, sa jo nepovoljnijo' pozicijo', o .odgori5koj skuptini objavljivali radove sa sadrino' onakvo' kakva Lse s'jela pisatiM- &a opredjeljenje' da se idolopokloni5ki ponavljaju Lizre5ene ocjene pobjednika u nekadanjoj politi5koj borbiM, bez propitkivanja i provjeravanja uvido' u 5injenice- >ako je i stvoren ideoloki siste' us'jeren na to da se u5vrste siste' vjerovanja i svijest o istorijskoj pravednosti $dluke .odgori5ke skuptine 0A0B- i njeno' ?unda'entalno' doprinosu stvaranju jugoslovenske drave- >i'e i o egzistenijalno' i'perativu njenog pripre'anja i donoenja upravo na na5in kako je to i u5injeno9a2 nalizirana i sva druga pravno + regulativna odre*enja $dluke .odgori5ke skuptine su bez odre*enja bilo koje vrste autono'ije ili lokalne sa'ouprave Crne Gore kao socijalne, politi5ke i kulturne zajednice i bilo kojeg oblika sa'ostalnog kolektivnog subjektiviteta naroda Crne Gore kao integralne cjeline- =ez odre*enja da je crnogorsko i'e, u bilo ko' obliku i zna5enju, u bilo kojoj ko'binaciji, ele'enat i'ena drave u kojoj e biti- I bez odre*enja da e teritorija Crne Gore u dravno' ustrojstvu zadrati crnogorsko i'e)ot$re%+#e%ni )o%!ori e + u$tine: O% %ana+ vie ni#e+'o Crno!or(i/ no Sr&i

&utina i s'isao toga jeste ukidanje dotadanjeg postojanja subjektiviteta Crne Gore ne sa'o kao drave nego i kao socijalne, politi5ke i kulturne zajednice i crnogorskog naroda kao kolektivnog subjekta, u politi5ko+dravno' zna5enju, u dravno+pravno' ustrojstvu drave- Junda'ent koji je u $dluku utisnut u sutinu i s'isao iskazao je na sjednici .odgori5ke skuptine, nakon to je $dluka donijeta, njen potpredsjednik Jati kratko' re5enico' koja glasiG LMi vie nijes'o Crnogorci nego &rbiM- >aj ?unda'ent je iskazan i u narativno' dijelu $dluke, koji prethodi njeno' pravno + regulativno' dijelu- >o obuhvata i odre*enjeG crnogorska istorija od tada postaje srpska istorija, crnogorska kultura postaje srpska kultura, crnogorski #jego postaje srpski #jego$dre*enje koje je polazite i putokaz da Crnogorska crkva postane &rpska crkva, to je i ostvareno ukazo' regenta leksandra 7ara*or*evia doneseni' 01- juna 0A98Fiena je Crna Gora, dakle, istorijskog subjektiviteta i drugih tekovina koje je vjekovi'a 'ukotrpno osvajala, gradila i vajala i legiti'nih egzistencijalnih prava koja joj prirodno pripadaju kao istorijski sa'ostalno' subjektu, kao narodnosno+ politi5koj, kulturnoj, ekono'skoj, ratni5koj, ljudskoj teritorijalnoj zajednici- &a ti' ?unda'ento', sa to' sutino' u sebi, odre*enje da se Crna Gora ujedini sa &rbijo' pod dinastijo' 7ara*or*evia sutinski i s'isaono utvr*uje da se teritoriji &rbije dodaje teritorija Crne Gore, da se crnogorski narod utapa u srpski i da se podre*uje dinastiji 7ara*or*evia>o je sadina sjedinjenjaNprisajedinjenja Crne Gore &rbiji, a ne njihovo ujedinjenje&adrina ?ingiranog ujedinjenja- &jedinjenja pod ?ir'o' ujedinjenja- >o kazuje, kako je ve re5eno, i 5injenica da je $dluka u cjelini unilateralni, a ne bilateralni akt- .o svoj sadrini, po svo' karakteru, sjedinjenje je unitaristi5koNunionisti5ko- &adrina 'otiva i ciljeva donoenja $dluke i ukupnost skupa i sklopa svih odre*enja u $dluci potvr*uju da je ovdje utvr*en sastavni dio sutine i pravi s'isao pravno+regulativnog odre*enja u drugoj ta5ki $dluke- ,a $dluko' nije ostvareno ujedinjenje, nego da su L;ojvodina i Crna Gora prisajedinjene &rbijiM, utvrdio je jo prije B decenija i srpski velikan u nauci dravnog prava &lobodan !ovanovi, nau5nik koji u najveoj 'oguoj 'jeri precizno odabira rije5i u prikazivanju pravno regulativnih odre*enja- $n pri to' utvr*uje da su nakon donesenih odluka Crna Gora i ;ojvodina i'ale jednak, u dravno' pogledu desubjektiviziran poloaj- .ostojanje rije5i LujedinjenjeM u tekstu $dluke ne'a sadrinu i s'isao, ne'a snagu, koji'a bi 'ogla argu'entovano pobiti utvr*eno- #e sa'o zato to jedna drava ne 'oe sa'ostalno odlu5iti o ujedinjenju bez sudjelovanja druge drave, nego i zato to s'isao i zna5enja skupa i sklopa svih djelova $dluke toj rije5i daju s'isao i zna5enje LsjedinjenjaM, LprisajedinjenjaM Crne Gore dravi &rbiji, njenog LinkorporiranjaM u teritoriju i dravno tkivo drave &rbije, a ne zna5enje LujedinjenjaM- >o kazuje i potvr*uje i sadrina .rokla'acije regenta leksandra o ujedinjenju 0- dece'bra, estog dana poslije donoenja $dluke, u kojoj Crnu Goru tretira kao inkorporirani dio drave &rbije- !ednako kao u'adiju, Ma5vu i svaku drugu regiju u okviru &rbije- Rije5 LujedinjenjeM u'etnuta je u tekst $dluke iz interesnopoliti5ki+takti5kih razloga- .oliti5ki sra5unato i veo'a dobro pro'iljeno, u ?or'ulaciji izvajano saglasno cilju- >o kazuje 5injenica da je ta rije5 u'etnuta u sklopu rije5i i re5enice, tako da nikako ne 'oe pro'ijeniti strateko opredjeljenje o sjedinjenju- %'etnuta je da realno+psiholoki privla5i i stvara privid da se zaista ostvaruju jugoslovenska ideja o ujedinjenju i elja crnogorskog naroda da se ona ostvari- .rivid da je istina drugo od odlu5enog- ,a se unitaristi5koNunionisti5ko sjedinjenjeN prisajedinjene narodu predstavi kao ujedinjenje saglasno sutini autenti5ne jugoslovenske ideje- 7onstatovana sutina citiranog odre*enja $dluke potvr*ena je i 5injenica'a od 0A0B- do 0A40-godine-

Na on )o%!ori e + u$tine Crno!or(i +u $o oravani %ina+ti#i Kara.or.evi % 5itavo' to' periodu od 9C godine od donoenja $dluke, narod Crne Gore je u poloaju koji ga obavezuje da se silo' ili 'ilo' pokorava dinastiji 7ara*or*evia i politici &rbije, bez bilo kakvih pravnih ili politi5kih garantovanih obaveza, 'akar si'boli5nih, pre'a Crnoj Gori i njeno' narodu- ,inastija 7ara*or*evia i ;lada &rbije upravljaju Crno' Goro' u 5itavo' to' periodu- .rvo sa'ostalno i osa'ostaljeno, a poto' svojo' do'inacijo' u unitaristi5ko+centralisti5ko' dravno' organiz'u jugoslovenske drave- %pravljaju na na5in koji' su Crnu Goru tretirali kao dio &rbije, kao u'adiju, Ma5vu i druge regije u &rbiji- =ez prava Crne Gore kao zajednice i crnogorskog naroda kao posebne integralne cjeline da kao 5inioci participiraju, u bilo ko' obliku, u odlu5ivanju o svoji' legiti'ni' interesi'a i o svojoj sudbini- .otvr*ena je i 5injenico' da Crna Gora nije bilo i'e nijednog seg'enta, nijednog organizacionog oblika u okviru dravnog ure*enja stvorene drave- Crnogorske i'enske odrednice ne'a ni u oblasti kulture, ni u bilo kojoj drugoj oblasti u 5itavo' ozna5eno' periodu od 9C godine- &utinski, ugaeno je crnogorsko i'e u sve'u- I'e je + zna'enje- Gaenje, u dravnopravno' ustrojstvu i s'islu, crnogorskog i'ena $dluko' .odgori5ke skuptine prevazilazi dravni i politi5ki obuhvat- ,uboko zasijeca u istorijsko+kulturno, u istorijsko+'oralno, u ljudsko egzistencijalno- % identitet- Gubitko' i'ena, zajednica prestaje biti ono to sa i'eno' jeste- Isto kao i li5nost- to je gubitak crnogorskog i'ena zna5io i zna5i za Crnogorce, govore stavovi gra*ana iskazivani i u procesu izbora poslanika u .odgori5ku skuptinu- !ovan 3etkovi, povjerenik unionista u izborni' procesi'a na podru5ju Fjekopolja, u ve citiranoj knjizi, o to'e svjedo5iG 5i' sa' Luao u prvo selo 'oje kapetanije, po5eo sa' agitovati sa ve spre'ljeni' plano'M- &eljaci leerni, nepovjerljivi i G!r%no ,atrovani oni' tvr%o!lavi' (rno!or+tvo'H, govorili suG L,obro je ujedinjenje--- ali 'i nae crnogorsko i'e ne da'oM- .ristalice republike govorili su da pristaju na zajedni5ku dravu bila ona Lod >riglava do =itolja--- od >are do =ojaneM--- Lsa'o da ne izgubi nae i'eM, crnogorsko i'e /str9B4 + 9B62Ca2 &adrina, sutina i s'isao pravno+regulativnog odre*enja u dijelu citirane druge ta5ke $dluke + da se Crna Gora ujedinjuje sa &rbijo' u Ljednu jedinu dravu pod dinastijo' 7ara*or*eviaM + uz drugo to je transparentno, u sebi skriveno ali izvjesno, sadri i odre*enjeG &rbija je ta jedna jedina dravaM- &rbija Lpod dinastijo' 7ara*or*eviaM4a2 .ravno + regulativno odre*enje u drugo' dijelu re5enice druge ta5ke $dluke koje je ?or'ulisano rije5i'a + te da Ltako ujedinjenje stupe u zajedni5ku otadbinu naeg troi'enog naroda &rba, Ervata i &lovenacaM + u kontekstu skupa i sklopa drugih pravnoregulativnih odre*enja $dluke, u svojoj dubini, u svojoj podlozi i sutini i'a s'isao koji nije transparentan, koji je skriven- &'isao jeG Crnoj Gori, i kao dravi i kao politi5koj zajednici, i narodu Crne Gore $dluko' .odgori5ke skuptine oduzi'a se pravo da, kao sa'ostalni subjekti i ravnopravno sa drugi' jugoslovenski' narodi'a i ze'lja'a, u5estvuju u stvaranju zajedni5ke drave jugoslovenskih naroda i ze'alja, u odlu5ivanju o uslovi'a ujedinjenja, o obliku zajedni5ke drave, njeno' ustrojstvu i poloaju Crne Gore u njoj- >aj s'isao citiranog pravno + regulativnog odre*enja dijela $dluke o5igledno potvr*uje isklju5enje Crne Gore i predstavnika njenog naroda iz 5ina usvajanja =eogradskog pakta o ujedinjenju 0- dece'bra 0A0Bgodine, koji' je stvorena drava jugoslovenskih naroda i ze'alja pod i'eno' 7raljevstvo &rba, Ervata i &lovenaca- .redstavnici Crne Gore nijesu ni pozvani da u5estvuju, niti su u5estvovali, ni u 5etvorodnevni' razgovori'a o Lprovo*enju

organizacijeM drave, vo*eni' u =eogradu od 9B- nove'bra do 0- dece'braRazgovori'a koje su vodili 9B+5lana delegacija #ezavisne drave &lovenaca, Ervata i &rba + kako je tada ozna5avan dravno+pravni oblik na teritoriji zapadno od ,rine + i'enovala na sjednici njenog #arodnog vijea odranoj 94- oktobraN 00- nove'bra u <agrebu, da sa Lpuno' ovlauM s predstavnici'a L&rbije i Crne Gore bezodlono provede organizaciju jugoslovenske draveM- &a dvije drave, &rbijo' i Crno' Goro', dakle=eo!ra% #e O%lu u )o%!ori e + u$tine vi%io ao teritori#alno iren#e Sr&i#e %jedinjenje su zavrili delegacija #arodnog vijea nezavisne drave &lovenaca, Ervata i &rba i prestolonasljednik leksandar 7ara*or*evi sa nekoliko dravnika drave &rbije,elegacija iz <agreba pro5itala je dresu, u kojoj je iskazana i sadrina odluke #arodnog vijea iz <agreba o ujedinjenju sa &rbijo' i Crno' Goro'.restolonasljednik leksandar 7ara*or*evi na pro5itanu dresu odgovorio je .rokla'acijo' kojo' je proglasio stvaranje drave jugoslovenskih naroda i ze'alja% njoj doslovno pieG --- proglaava' ujedinjenja &rbije sa ze'lja'a nezavisne drave &lovenaca, Ervata i &rba u jedinstveno 7raljevstvo &rba, Ervata i &lovenacaM- #ije po'enuo ni Crnu Goru ni crnogorski narod- $5igledno je da je $dluku .odgori5ke skuptine tretirao kao teritorijalno proirenje &rbije- 7ao Ldodati priklju5ak &rbijiM, to je bez senti'entalnosti, kako je ve re5eno, bio eljeni cilj u politici koju si'bolizuje .ai- >i'e je odbacio i predlog delegacije iz <agreba, utvr*en na sjednici #arodnog vijea u <agrebu 94- oktobraN00- nove'bra i podnesen u vo*eni' pregovori'aG da dravo' koja se stvara upravlja Lprivre'eno vijee sastavljeno od 5lanova #arodnog vijea, od 5lanova !ugoslovenskog odbora i delegata srpske i crnogorske vlastiM, a da Lvladarska vlast pripada regentu leksandruM, i da se u roku od @ 'jeseci i'a sastati u =eogradu 7onstituanta, u kojoj bi predstavnici iz Crne Gore i'ali sa'ostalnost kao i predstavnici drugih jugoslovenskih ze'alja- Crna Gora, upravo po $dluci .odgori5ke skuptine, nije subjekt u zavrni' 5inovi'a stvaranja drave jugoslovenskih naroda i ze'alja- #ije njen konstituent kao posebni 5inilac- % njoj se nala kao sastavni dio proirene &rbije- =ez svog identiteta i individualiteta,ravnog, kulturnog, politi5kog ili bilo kojeg drugog- Crna Gora nije bila subjekt tog istorijskog stvaranja, bila je jedan od prvih istorijskih graditelja ideje ujedinjenja jugoslovenskih naroda i ze'alja- Ideje od 5ije realizacije je o5ekivala svoj procvat- &a uvjerenje', Lda e u zajedni5koj dravi biti dobro za Crnu Goru i Crnogorce kao i za sve drugeM- Iije je koncepcijsko i sadrinsko oblikovanje u 5inu realizacije, u koje'u ona nije ni u5estvovala, Crnoj Gori donijelo, u'jesto procvata, neravnopravnost, ivot u nestabilnoj i neprosperitetnoj dravi, Lrazjedanoj raskoli'a i politi5ki' kon?likti'aM- $dluka .odgori5ke skuptine dala je legiti'itet to' isklju5enju Crne Gore iz 5ina ujedinjenja, iz kruga konstituenata stvorene drave- %tvr*ena ukupnost sadrine odre*ena $dluke .odgori5ke skuptine, dakle, pouzdano dokazuju da je to' $dluko' Crna Gora i kao drava i kao politi5ka i kulturna zajednica jednostavno inkorporirana u dravu &rbiju, unitaristi5kiNuniionisti5ki sjedinjena njoj, bez bilo kakvog politi5kog, kulturnog ili drugog individualiteta, u okviru &rbije i tada stvorene drave jugoslovenskih naroda i ze'alja- %pravo kako je odre*eno u #a5ertaniju, kao nacionalno' srpsko' progra'u, i projekti'a ra*eni' u procesi'a izvravanja politike i opredjeljenja tadanje ;lade &rbije- &tvarnost od 0A0B- do 0A40- godine potvrdila je svako od ovih utvr*enja- ko je pravedno ono to 5asni ljudi prihvataju kao poteno, a jeste, u5injeno to odlikuju utvr*eni sadraji $dluke .odgori5ke

skuptine daleko je, daleko od pravednosti-

bez pravednosti ne'a ni progresivnosti-

M$>I;I I CIF!";I %&> #$;F!"#! .$,G$RII7" &7%.>I#" I ,$#$"#! $,F%7" .$>;R)%!% #!"#% I,"#>IJI7$; #% & ,RKI#% I &MI& $G Motivi i ciljevi ukidanja drave Crne Gore i desubjektivizacija njena njeni' dodavanje' Lkao priklju5ka &rbijiM + upravo to to je naprijed identi?ikovano kao sadrina, sutina, s'isao $dluke .odgori5ke skuptine + gajeni su, u5vrivani i na razne na5ine ostvarivani due od jednog vijeka- Iinjenice o to'e naprijed su iznesene- to ta s'atrana Lvelika pobjeda &rbijeM ranije nije ostvarena nego tek $dluko' .odgori5ke skuptine, odgovor je dao, ili 'akar sr njegovu, branitelj legiti'nosti i istorijske progresivnosti .odgori5ke skuptine i $dluke koju je ona donijela, u dvije veo'a sadrajne re5enice koje glaseG L.risajedinjenje Crne Gore &rbiji, kao i stvaranje zajedni5ke drave, 'oglo se desiti tek onda kada je za te nae velike poslove i pobjede stiglo odobrenje velikih silaMNi#e &ilo u#e%in#en#a +a #u!o+loven+ i' naro%i'a ve +a'o $ri+a#e%in#en#a Sr&i#i L!a5i je potisnuo slabijeg uz po'o ja5ih od sebe-M $dgovor dosljedno saglasan sa utvr*eni' 5injenica'a- &ve, dakle, istina- Istina koja je i priklju5enjeG otklanjanju dugo trajueg tvr*enja da je $dluko' .odgori5ke skuptine ostvareno Lujedinjenje sa jugoslovenski' narodi'aMD utvr*enju da nije ujedinjenje sa svi' jugoslovenski' narodi'a i ze'lja'a, nego prisajedinjenje sa'o &rbijiD utvr*enju da je $dluko' ostvarena pobjeda ja5eg nad slabiji' i uz po'o ja5ihH ,akle, pobjeda ja5eg, a ne ostvarenje Lopte prihvaene elje naroda Crne GoreM koju je druga strana prihvatila da Lu5ini dobro za Crnu GoruM- .objeda koja se 'ogla postii LtekM uz Lpo'o ja5ihM- #e'a kraih re5enica za vie istine- I to istine koja opovrgava stanovite o legiti'nosti i progresivnosti .odgori5ke skuptine i $dluke koju je ona donijela iskazano u njeno' kontekstu koje se nalazi u isto' radu- !er, Lpobjeda ja5eg nad slabiji'M, LtekM uz Lpo'o ja5ihM, inkopatibilni su sa legiti'iteto'H L.objedaM silo' i legiti'itet ne 'ogu zajedno- #aprijed utvr*eno, a utvr*eno je na osnovu stvarnih 5injenica, oduzi'aju .odgori5koj skuptini i $dluci koju je donijela ne sa'olegiti'itet nego i progresivnost- #ije valjda da ih, sa sutino' koju i'aju, iskazanoj pre'a slobodi, pravi'a i legiti'ni' interesi'a crnogorskog naroda, proi'aju sloboda, uvaavanje i potovanje prava drugog, na5ela de'okratskog ujedinjenja, hu'anitarne sadrine jugoslovenske ideje#a ovo' 'jestu povodo' citiranog stanovita postavlja' sa'o jedno pitanje, na koje odgovor daje sadrina ovog rada na drugo' 'jestu- .itanje jeG ,a li je ta5no da je od velikih sila zaista Lstiglo odobrenjeM da ja5i slabije' gazi %stav, zakone, pravni poredak, slobodu, dostojanstvo, kulturu, uklju5ujui i spo'eni5ku, identitet, i sve bitne vrijednostiD da li su one uopte ulazile u na5in, u postupke ure*ivanja statusa pojedinih jugoslovenskih naroda u procesi'a stvaranja jugoslovenske draveOH II#!"#II#I # F < I II#!"#II#$+$C!"#&7I < 7F!%ICI $ L.R ;%M .$,G$RII7" &7%.>I#" , ,$#"&" $,F%7%G Izvorni tekst $dluke sadrina, zna5enje i s'isao skupa i sklopa iz kojih su sazdana pravno+regulativna odre*enja njena, analizirani u kontekstu utvr*enog i prikazanog u prethodni' djelovi'a ovog rada, pri'jeno' identi?ikovanog pravila, 5injeni5ni su ?ond iz kojeg je proizaao i drugi dio istraiva5kog rezultata- Iskazuje' ga u sljedei' ta5ka'aG

0- ,onosei pred'etnu $dluku, .odgori5ka skuptina je prisvojila pravo da, protivpravno i bez legiti'iteta, sa'ostalno, osa'ostaljeno od svih 5inilaca u Crnoj Gori + dravnih ustavno ustanovljenih, drutvenih + kona5no, bez priziva, i sa obavezujuo' snago' za svakoga, odlu5ujeG o ukidanju crnogorske drave, njeno' istorijsko+dravno', narodnosno+politi5ko' individualitetu, o pravu crnogorskog naroda na dravnostD o crnogorskoj sa'obitnostiD o podre*ivanju Crne Gore i njenog naroda vlasti drutve drave, na 5elu sa njeno' dinastijo'D o desu+bjektiviziranju i Crne Gore i crnogorskog naroda i njihovo' uklju5enju u &rbiju i u srpski narod.risvojila ga je sa gaenje' 'ada vaeeg %stava Crne Gore- #elegalno, dakle&vejedno je da li ga je prisvojila zabludno ili svjesno- .risvojila ga je- $naj ko je osnovao i odredio joj zadatak, nije i'ao pravo i legiti'itet da odlu5uje o ozna5eni' pitanji'a + naprijed su identi?ikovane 5injenice koje to dokazuju + pa nije i'ao pravo da drugo' daje ono to sa' ne'a- .risvojila ga je i nelegiti'no- !er, na pravno valjan ili politi5ki valjan na5in nije dobila 'andat od veine naroda Crne Gore da odlu5uje o pitanji'a o koji'a je odlu5ila $dluko' + naprijed su tako*e identi?ikovane 5injenice koje to dokazujuI,a+lani(i Vla%e SAD: 4a l#uili +'o %a #e Crna Gora na+ilno ane tirana #a takav na5in .odgori5ka skuptina, ni po pravili'a koje je sa'a utvrdila, nije i'ala pravo da donosi $dluku pravno+regulativnog karaktera sudbinskog zna5aja# F <I I< &F #I7 ;"FI7IE &IF $ &%>I#I <=I; #! % CR#$! G$RI # 7R !% 0A0B- I % 0A0A- G$,I#IG #jujork >aj's od 1- 'aja 0A99- objavio je izjavu Rolanda >rija koji je u januaru 0A0A- godine, zajedno sa kapetano' ,e'so' =ruso', kao izaslanik ;lade & ,, doputovao u Crnu Goru sa zadatko' Lda izvide situacijuM o zbivanji'a u Crnoj Gori posljednjih 'jeseci 0A0B- i dok borave u Crnoj Gori- % izjavi kaeG % Crnoj Gori Lproveli s'o preko est nedjelja i uspjeli s'o da u5ini'o detaljno ispitivanje velikog dijela ze'lje, uklju5ujui jednu posjetu 7otoru, a drugu &kadru- .oslije najirih 'oguih izvjetaja, bili s'o jo i toliko paljivi da dobije'o obavjetenje od obje strane i da zaklju5i'o da je Crna Gora bila nasilno anektiranaMLIzbori su izvreni u prisustvu srbijanskih trupa, dok je glasanje bilo sve us'eno--- ko je bio poznat kao protivnik &rbijanci'a, zabranjeno 'u je da u5estvuje u glasanju--svi oni koji nijesu htjeli pri'iti srbijansku okupaciju, kao posljedica toga, rastjerani su po planina'a, upravo na vrh bajoneta, i pod prijetnjo' s'rti--- >ako*e s'o posjetili ta'nice u #ikiu i .odgorici, gdje su svi crnogorski prvaci, koje su &rbijanci 'ogli uhvatiti, bili uhapeni, ni zbog kakvog drugog razloga osi' lojalnosti pre'a svojoj ze'lji- &talno prisustvo srbijanske vojske, kroz 5itavu ze'lju, kao i kod hapenja njihovih prvaka veo'a je ozlojedilo crnogorski narodD i provalija iz'e*u njih i &rbije svakodnevno postaje veaM- #a po5etku teksta izjave konstatuje da je povod za nju 5lanak ;oltera Fitli?ilda objavljen u #jujork >aj'su pod naslovo' L%nitenje jedne nacije, gdje opisuje patnje Crne Gore pod vlau &rbijeM- #a kraju teksta konstatuje da je o isto' Lpred'etu vodio razgovoreM sa gro?o' de &aliso', Lbritanski' 'inistro' pri ;atikanu i 'oda najvei' britanski' autoriteto' za =alkanM po njegovo' Lpovratku iz Crne GoreM, i da i on i'a isto Lgledite, ali na alost njegov izvjetaj Jorin $?is nikad nije objelodanio, uprkos 'nogobrojni' pitanji'a po to' pogledu u ,onje' do'uM- Izjavu zavrava ovi' rije5i'aG L$gro'na je nepravda u5injenica jedno' 'alo' narodu od strane jednog veeg i to ba u vrije'e kada dravnici ;elikih sila, skupljeni u .arizu, upotrebljavaju ?raze kaoG pravo na sa'oopredjeljenje

'alih narodaM- Izjavu je prenio Glas Crnogorca, koji je tada objavljivan u Ri'u, u broju A@, od 0B- juna 0A99- &adrina izvjetaja gro?a de &alisa, poslatog 90- avgusta 0A0A, koji je u 'e*uvre'enu objavljen, potvr*uje konstataciju Rolanda >rijaGro? de &alis u izvjetaju konstatuje da je dobio nalog iz Fondona da iz Ri'a po*e u Crnu Goru da ispita Lokolnosti pod koji'a su odrani crnogorski izbori nove'bra 0A0B- godine, kao i donijete odluke o ujedinjenju sa &rbijo' koje su iz njih proistekleM i naro5ito da ispita Ldo granice svoje 'oi istinske elje stanovnitva u odnosu na budui status Crne GoreM, i da je stigao na Cetinje C- 'aja 0A0A- Iz teksta izvjetaja proizilazi da je istraivanja po Crnoj Gori vrio od tada do 90- avgusta kada je poslao izvjetaj- ;e je citiran jedan dio njegovog izvjetaja u ko'e konstatuje da su izbori zbrzani i da su 'nogi saznali za njih kada su zavreni- Iz opirnog izvjetaja sa'o nekoliko konstatacijaG L!edna divizija srpskih trupa je okupirala klju5na 'jesta ze'lje--- &rbi su za'ijenili Crnogorce u ad'inistraciji a naro5ito u kola'aM--- L&rbi 5vrsto dre vlast u cijeloj ze'lji i na'jeravaju da je zadre- to se ti5e protivnika inkorporacije ze'lje u &rbiju, njihovi lideri su bili u bjekstvu i zatvoruM--- LIzgleda da i'a 'alo osnova za opovrgavanje tvrdnjeM da su izbori Lodrani pod bajoneto'M--LMnogi, sa svake stranke, su govorili o krajnjoj neregularnosti rada &kuptine- !edan o5evidac koga s'atra' nepristrasni' 'i je opisao kao ?arsuM--=eo!ra%+ a $oliti a Veli e Sr&i#e $o a,ala +e ao :atalna $re$re a #a zasjedanju &kuptine su Lvikali kao u ka?ani- #ije bilo glasanjaD rezolucije su objavljene da bi bile prihvaene jednoglasno--- sve je bilo pod sjenko' bajonetaM--L>oko' izbora bilo je puno govora o ujedinjenoj !ugoslaviji i sugerisano je da su 'nogi doli u &kuptinu i da uopte nijesu znali da e biti gurnuti u glasanje o inkorporaciji Crne Gore u &rbiju- >ek je 9@- nove'bra otkriveno da e se odlu5i+vati o ujedinjenju sa &rbijo'M--- L&hvatio sa' da je stvarna vlast bila u ruka'a srpskog generala i njegovog osoblja i da je ovo tijelo no'inalno vladalo do 98- aprila kada su njegova ovlaenja iznenadno prenijeta na jednog srpskog delegata iz =eograda, a ad'inistracija, kao to je gore po'enuto, stavljena u srpske rukeM--- % zatvoru u .odgorici Lbilo je oko 0@8 zatvorenika, uklju5ujui vodee ljude ze'lje, kao to su Risto .opovi, koji je dugo bio 'inistar ?inansija, i gospodin Marko )ukanovi, 'inistar unutranjih djelaM 5ija je Lsvojina na Cetinju oplja5kana uz saglasnost vlasti, a kua kon?iskovana bez ikakvog zakona- #ekoliko 'jeseci je ovdje tako*e bio zatvoren vojvoda =oo .etroviM--- koji je Ldran 'jeseci'a u zatvoru bez procesa, pa 5ak ni optubeM--- >oko' jula u Cetinju Lzatvorski s'jetaj je postao nedovoljan, tako da je podru' ;ladinog do'a, nesreno prekrten u ,o' slobode, bio ispunjen novi' zatvorenici'a- % noi 9A- jula izbrojeno je nekih 5etrdeset ljudi u dvje'a soba'aM--- L$'ladina je 9@- jula izdala neku vrstu dekreta da svi 'ukarci Cetinja 'oraju doi u @ sati u ;ladin do' da potpiu deklaraciju vjernosti srpsko' kralju .etru, uz prijetnju da e u protivno' biti s'atrani prijatelji'a Italije- %brzo je dolo goreM- .oto' u izvjetaju opisuje kako su grupe o'ladine u seli'a oko Rijeke, oko .odgorice, u Cr'nici palili kue, 'e*u nji'a i kuu Milutina ;u5inia, i konstatuje da 'u je paljenje kue ;u5inia opisao i Le? a'eri5kog Crvenog krstaM koji se Lslu5ajno zadesio kod tog 'jestaM--% rezi'eu izvjetaja, pod ta5- 0- konstatujeG LCrna Gora je sada okupirana od strane jake sile srpskih trupa, za koje se slubeno tvrdi da broje jednu divizijuM- .od ta5- 9naglaavaG L&rpska vladaM odbija da povu5e svoje trupe, sa obrazloenje' Lda je Crna Gora dio &rbijeM, a tvrdnju zasniva Lna radu &kuptine odrane u .odgorici nove'bra 0A0BM- >rea ta5ka glasiG L#i u jedno' s'islu izbori nijesu bili legalni--- Izbori su

odrani, a skuptina donijela odluke pod bajoneto' srpskih trupa--- u takvi' uslovi'a, protesti koji zahtijevaju nepristran stav srpskih trupa ne'inovno 'oraju propastiM- % 5etvrtoj ta5ki konstatuje da su Lpretjerana urba i beskrupulozna upotreba balkanskih 'etoda ko'pro'itovali ovo rjeenje koje se sada sree sa odlu5no' opozicijo' od strane velikog dijela stanovnitva, 'oda zna5ajne veine- $pozicija raste sa nada'a--- da je slobodna jugoslovenska drava sada 'ogunost--- $ni ele, kako kau, da u*u u jugoslovensku dravu, ali da u*u kao Crna Gora, a ne kao pro?ektura &rbije, kao slobodni Crnogorci u skladu sa tradicija'a i prolou svoje ze'lje a ne kao poslunici =eogradaD da u*u u nju na istoj ravni kao &lovenci, Ervati i sa'i &rbi--- !edna, i 'oda ?atalna prepreka takvoj uniji je politika s;elike &rbijeq koja joj se suprotstavila iz =eogradaM- esta ta5ka i'a za pred'et odnos velikih sila pre'a Crnoj Gori- &a Lduni' potovanje' pre'a dobroj volji i konzistentnostiM ukazuje da se ne 'oe nor'alizovati situacija ako Lnastave ignorisanjeM i nastavljaG L$dluke .odgori5ke skuptine, ilegalne i neregularne, ne daju validnu osnovu za bilo kakvu akcijuM--- koja je opcija u Crnoj Gori veinska, Ljedino se 'oe konkluzivno pokazati na slobodni' izbori'a- .uno onoga to se deava sugerie da ni u ko' slu5aju nije jasno da bi prijatelji aneksije &rbiji pobijediliM- %'jesto bilo kakvog ko'entara sa'o konstatuje'G tri zvani5nika tri velike sile, bez 'otiva pristranosti, sa obavezo' da objektivno obavijeste svoje vlade, nezavisno jedan od drugih, istraivali su stanje u Crnoj Gori neposredno poslije .odgori5ke skuptine i $dluke koju je donijela, i u biti identi5no utvrdili stanje u Crnoj Gori- &adrina brojnih doku'enata nastalih u Crnoj Gori ne razilazi se sa sadrino' ovih izvjetajaDKra#E

Aan#a Kne"evi )erii: ANALI4A: Dana+ #e ?< !o%ina o% o%r"avan#a )o%!ori e + u$tine Crna Gora DniE#e Crno!ora(a Crna Gora .odgori5ko' skuptino' gubi svoju dravnost, dinastiju, crkvu, ali najtragi5nija posljedica je gubljenje nacionalnog identiteta, koji proceso' uni?ikacije teko dijeli crnogorsko nacionalno bie do dananjih dana- &ve to uz desetogodinji gra*anski rat koji je bjesnio ispred lica cijelog svijeta, u istoriji poznat kao =oini ustanak, o koje' je, isti taj svijet, sa'o sra'otno utao .unih B8 godina se utalo o .odgori5koj skuptini iz 0A0B- godine i na5inu na koji je nastala zajednica Crne Gore i &rbije- >aj 5in je, do nekoliko poslednjih godina, uz ne'jerljiv doprinos istori5ara erba Rastodera i njegovog kapitalnog 5etvoroto'nog djela nn&krivana strana istorijenn, a poto' i knjiga'a Mijata ukovia, Radoja .ajovia i ostalih istori5ara, tu'a5en kao Lizraz jedinstva crnogorskog i srpskog narodaM, LujedinjenjeM i zaokruivanje vjekovne tenje za stvaranje' Lsrpske draveM<ahvaljujui po'enuti' autori'a, nesu'njivo je dokazano da je .odgori5ka skuptina bila nelegiti'na i nelegalna, da su izbori, odrani u tadanjoj Crnoj Gori

bili, ne sa'o neuspjeli, ve i najdra'ati5niji 5in 'anipulisanja narodo' koji je elio Lsa &rbijo', ruku pod rukuM da u*e u veliku jugoslovensku zajednicu, a ne da izgubi, prisajedinjenje', svoju vjekovnu dravnost i nacionalni suverenitetCrna Gora ovi' akto' gubi svoju dravnost, dinastiju, crkvu, ali najtragi5nija posledica je gubljenje nacionalnog identiteta, koji proceso' uni?ikacije teko dijeli crnogorsko nacionalno bie do dananjih dana- &ve to uz desetogodinji gra*anski rat koji je bjesnio ispred lica cijelog svijeta koji je o doga*aji'a u Crnoj Gori+sa'o sra'otno utaoH Jloskula o nedjeljivosti naroda u &rbiji i Crnoj Gori, stvorena upravo .odgori5ko' skuptino', pada posljednjih godina, pogotovo u Crnoj Gori, a odnosi ove dvije stare balkanske drave nikada nijesu bili na nie' stepenu razu'ijevanja nego to su sada!edan od uzroka je to nikada na objektivan i nepristrasan na5in nijesu analizirani potezi iz prolosti, kako bi se ras5istile naslage nesloge stvarane gotovo vijek- !edan od najvanijih istorijskih 'o'enata, 5ije se negativne posljedice, zbog jednostranog tu'a5enja, 'ani?estuju i danas je upravo .odgori5ka skuptina 0A0BzatoO Malo je prostora da se pobroji sve to se tih dana u Crnoj Gori radilo- IpakG + .odgori5ku skuptinu, sa i'eno', ;"FI7 # R$,# &7%.>I# , ustanovio je sa'ozvani Centralni izvrni odbor za ujedinjenje Crne Gore i &rbije, odluko' koju je donio na svojoj sjednici 1-nove'bra 0A0B- godine u =erana'a- $dluka'a je suspendovana pri'jena tada vaeeg crnogorskog <akona o izboru narodnijeh poslanika, po koje' su pre'a ustavni' odre*enji'a, jedino legalno 'ogli biti birani predstavnici narodaCentralni odbor za ujedinjenje &rbije i Crne Gore organizovala je 7raljevska ;lada &rbije- #jen povjerenik je, odluko' od 06-08-0A0B- &vetozar >o'i+e? Crnogorskog odsjeka u Ministarstvu inostranih dela, koji sa srpsko' vojsko' putuje u Crnu Goru da organizuje &kuptinu- ,akle, ne postoji odluka za ?or'iranje odbora od strane bilo kog legalnog i legiti'nog organa ili politi5kog tijela Crne Gore, ve druge drave+ &rbijeH +$dbor nije doivljen kao legiti'no predstavnitvo Crne GoreD njegovo' postavljanju bune se i oni koji su za ujedinjenje- >ako, npr- advokat Mato .avievi na sjednici tog $dbora kazuje >o'iuG L7ao gosti i braa ste na' uvijek dobrodoli--- li kao neki u5itelji, neke putovo*e, kao neki naro5iti apostoli, nijeste 'orali znojiti vae gojne konje kroz nae tijesne klance, niti troiti vae bijele pare u ove crne kreve---HM +$dbor sa' sebi i sa'ovoljno daje vlast, odre*uje prava i na5in njihovog ostvarivanja- .ostavlja na5elnike i druge nosioce vlasti u okruzi'a, srezovi'a, kapetanija'a---5i'e stvara povoljne pretpostavke da se pute' lokalnih organa vlasti osigura eljena odluka+$dbor svoji' odluka'a nije sa'o uzurpirao vrhovnu vlast tada suverene drave, sa ivi' kralje' i ;lado' u izbjeglitvu, nije sa'o izvrio ustavno i pravno nasilje i sruio crnogorski suverenitet, ve je i grubo povrijedio crnogorsko dostojanstvoCrnogorsko' narodu je oduzeo pravo da bude gazda u vlastitoj kui, grubo ga potcijenio iskazavi stav da je narod Crne Gore+narod sa koji' drugi raspolae$dluke koje je $dbor donio+nelegiti'ne su, jer su donesene bez ovlaenja bilo kog dijela naroda iz Crne Gore- bez takvog ovlaenja+ne'a pravnog 'andata za valjanu, legiti'nu, legalnu i pravnu odlukuI<=$R L.$&F #I7 M Iako postoji <akon o izboru narodnijeh poslanika, izbor buduih poslanika vri se na

osnovu .ravila Centralnog izvrnog odbora /CI$2, 5i'e su prekrena i u svi' evropski' ze'lja'a vaea pravila da sa'o organ sa ustavni' kapaciteto' zakonodavnog organa, zakono' propisuje izborni postupak za izbor 5lanova tijela koje odlu5uje o dravni' poslovi'a.ropisano je, dakle, da se izbori sproveduG bez bira5kih spiskova, bez traenja na zborovi'a bilo kakvih izprava o identitetu prisutnih i dokaza o posjedovanju prava glasa u odre*eno' 'jestuD bez odre*enja ko podnosi valjanu listu kandidata i koje uslove podnosilac treba da ispuni da bi lista bila valjanaD bez obaveze da se odre*uju bira5ki odbori koji e rukovoditi glasanje' i izborni' radnja'a na zborovi'aD bez odre*enja koji procenat od prisutnih i od ukupnog broja glasa5a, na teritoriji za koju se zbor odrava, treba da dobije kandidat za povjerenika da bi dobio 'andat povjerenika,odnosno, koji procenat glasova povjerenika treba da dobije kandidat za poslanika , da bi dobio 'andat poslanika-#ije odre*eno, to je posebno zna5ajno, ko i na koji na5in saziva zborove na koji'a se biraju povjerenici- <a pripre'u izbora i povjerenika gra*ani su i'ali od tri do devet danaH >M$&J"R I<=$R >eko da bi sa ove vre'enske distance 'ogli ocijeniti da su at'os?era i uslovi odravanja izbora bili slobodni- .rije svega, zbog uvo*enja policijskog sataH #ai'e, naredbo' br-0, od A-nove'bra, ko'andant 'jesta na Cetinju, srpski potpukovnik &i'ovi, nare*uje da se od 1 sati uve5e do 6 ujutro zabranjuje izlazak iz kua i slobodno kretanje po ulica'a- #aredba vrijedi i u vrije'e sprovo*enja izbora-Istovre'eno se publikuju raznorazni proglasi, kao npr- onaj tzv-$rganizovane Cetinjske o'ladine u koje', uz ostalo, pieG LCrnogorac, koji bi bio protivu ujedinjenja &rpskog naroda, taj je izdajnik, to nije &rbin, ve je izrod, njega e narod zgaziti kao crva koji kalja ze'lju kud prolaziM- #a kraju proglasa stojiG %jedinjenje se 'ora izvritiH 7ao posebnu vrstu pritiska i 'oda, najtei oblik neregularnosti tadanjih izbora navodi' 5injenicu da Crnogorci'a iz inostranstva koji su, svretko' rata eljeli da se vrate u Crnu Goru, nije bio o'oguen povratak, niti glasanje na izbori'a- .re'a neki' podaci'a, aprila 0A0B- godine u pet logora interniraca, bilo je AA68 Crnogoraca 'e*u koji'a 01 generala i 18A o?iciraIovjek koji nikako nije s'io doi u Crnu Goru je bio kralj #ikola- % jedno' od vie telegra'a koje je Centralni izvrni odbor uputio ;ladi &rbije se doslovce kaeG L&prije5iti ulazak kralja #ikole i njegovih sinova do 98-nove'bra u Crnu Goru, zna5i ujedinjenje svrenoHM #eregularnost izbori'a je, u ovo' kontekstu, doprinijela i srpska vojska koja je boravila tada u Crnoj Gori- =ila je to vojska, de ?acto, druge drave, koja je direktni' 'jera'a spre5avala da unionisti u Crnoj Gori dobiju politi5ke oponente ili politi5ke partnere u procesu konstituisanja .odgori5ke skuptine- &rpska vojska je ti'e grubo povrijedila suverenitet drave Crne Gore i njenog narodaI na krajuG % istoriji nije poznato da je neka skuptina usvojila akt sudbinskog zna5aja za jednu dravu, za 5itav jedan narod, a da o njegovoj sadrini, zna5enju i i'plikacija'a nije raspravljano ni u na5elu ni u pojedinosti'aSutin+ a $oru a + u$tine .otpredsjednik .odgori5ke skuptine &avo Jati, ina5e predstavnik socijalista, u

stvari, bijelih ko'unista, u zapisniku iste od 04N91- 00- 0A0BG >Ja ve 'oli'/ !o+$o%o/ %a +tavi'o na +tranu i+tori#u Crne Gore* 3to +e $a tie n#e,ine $oliti e i+tori#e/ #a #e %i#eli' na %va %i#ela: na onu %o #ue i o% #ue* Mi vie ni#e+'o Crno!or(i ne!o Sr&i> Iz .roglasa kralja #ikole Crnogorci'aG .oliti5ari'a iz =iograda cilj opravdava sredstvo +;a'a je poznato da zvani5na &rbija ve odavno u Crnoj Gori nije gledala brata i drugara, na zajedni5ko'u poslu, nego protivnika, koga je po neko'u 5udno'e shvatanju trebalo trsiti, tobo, u interesu &rbije- #aoruani neobjenjivo' 'rnjo' pre'a Crnoj Gori i njezinije' predstavnici'a i lieni solidne 'oralne osnove, izvjesni politi5ari iz =iograda, postavili su se u politici pre'a Crnoj Gori na na5eloG cilj opravdava svako sredstvot;o*ena je protiv nas jedna najodvratnija ka'panja kojoj je bio ciljG o'alovaiti ulogu Crne Gore u ovo'u ratu i sruiti njezin visoki ugled 'e*u saveznici'atMeni u izgnanstvu ostao je 'u5an i ni5ije' nezasluen zadatak da brani' 5ast i ugled Crne Goret.ored svijeh kleveta, ;lada &rbije nije uspjela da diplo'atski uniti Crnu Goru, okupirala ju je, u i'e vlade &rbije, njezina vojska- --,a bi se pred svijeto' kao .ilat 'ogla od svoga bogo'rskoga i u istoriji nezapa'enoga zlo5ina pravdati i preturati ga na narod crnogorski, ona je ?alsi?ikovala volju naroda- &kupila je tzv- ;eliku narodnu skuptinu na jedan nasilni5ki na5in, 5ije odluke ne'aju nikakve vanostitCrna je Gora CrnogoracaH >o je bilo i to e bitiHt&a'i Crnogorci i niko vie odlu5ie slobodno zakonskije' pute' o budunosti Crne Goret /nn#a =adnji dan 0A0B-godine2 MIF$ )%7 #$;I3, .R"MI!"R CR#" G$R"G /Govor na otkrivanju &po'en obiljeja povodo' A8 godina =oinog ustanka2 ,a'e i gospodo, "kselencije, %vaeni poto'ci crnogorskih ustanika, .otovani gra*ani Crne Gore, $belisk =oino' ustanku, nakon gotovo jednog vijeka, potvr*uje s'isao rtve tih naih hrabrih slobodara za ideju crnogorske nezavisnosti, koju ni njegov porazni ishod nije 'ogao zatrijeti ni zata'niti- $vo je prvi spo'enik posljednje' pokuaju Crnogoraca kobne 0A0B- i 0A0A- godine da oruje' odbrane ono to su s'atrali s'islo' svog postojanjaG svoju dravu Crnu Goru, njen ugled i njeno pravo da bude ravnopravna sa saveznici'a iz pobjedni5ke alijanse u .rvo' svjetsko' ratu, koji je pro'ijenio geogra?sku kartu "vrope i odnose u tadanje' svijetu- &lava kojo' su se ovjen5ali zauvijek je utkana u sr nacionalnog i dravotvornog bia Crne Gore- >a iskra vje5nosti Crne Gore posebno blista u susret 90- 'aju ,anu nezavisnosti&a ove vre'enske distance, nepristrasno su'irajui ?akta o ovo' istorijsko' doga*aju, njegova tragika i zna5aj, bez obzira na ishod, u istoj su ravni sa 'nogi' slavni' crnogorski' pobjeda'a, kao to su bitke na ;u5je' dolu ili Mojkovcu!asno, uvijek su na pravoj strani oni koji se bore za slobodu, za svoj identitet, za svoju dravu i njeno dostojanstvo- 7roz odrednice tog vrijednosnog suda jedino se

objektivno 'oe pos'atrati i =oini ustanak 0A0A- godineIz ponositih =ajica, sa ognjita crnogorske sa'osvijesti, krenula je pobuna nnza pravo, 5ast i slobodu Crne Gorenn, protiv zatiranja crnogorskog i'ena i crnogorske drave$vdje su nai preci branili dostojanstvo i pravo na sa'obitnost crnogorskog naroda$davde je otpo5ela jo jedna bitka za Crnu Goru, gerilska i e'igrantska, kasnije anti?aisti5ka i oslobodila5ka, poslije svega gra*anska i de'okratska, koja je zauvijek okon5ana 90- 'aja 988@- godine- &avre'ena Crna Gora s ponoso' njeguje svoju slobodarsku tradiciju, batinei dobre odnose sa svi' susjedi'a, na svo' sigurno' evropsko' putu$vo je prilika da se prisjeti'o crnogorskih bes'rtnika iz svih istorijski tekih razdoblja, koji su odanost svojoj ze'lji izabrali za svoje zna'enje, i koji su se rtvovali za ostvarenje tog svetog cilja- <ato sa posebni' pijeteto', svojstveni' de'okratski' i civilizovani' drutvi'a, i na ovaj na5in 5uva'o uspo'enu na ljude koji su te 0A0A- godine dali svoje ivote za svoju Crnu Goru- .od ovi' zna'enje' izraava'o i ljudsko razu'ijevanje pre'a zabluda'a naih sunarodnika s druge strane niana- Isklju5ivost u zastupanju politi5kih ideja, kon?rontiranje 'e*u najblii'a, razvrstavanje na pravednike i krivce, rodoljube i izdajnike, na pobjednike i poraene kroz zlosreno iskustvo =oinog ustanka, brojne rtve 5asnih crnogorskih vojnika i o?icira, ko'ita, heroja, ratnika i ustanika, i priz'u savre'enih dostignua u novoj Crnoj Gori djeluju kao utvare prolosti#ajbolji dokaz naeg svekolikog istorijskog trajanja i postojanosti dravotvornog tkiva Crne Gore predstavljaju dananje tekovine na koje s'o ponosni- .odrka dravnoj politici kojo' je toko' krvave jugoslovenske dra'e u bliskoj prolosti o5uvan 'ir u Crnoj Gori i u5vrena stabilnost, ostvaren ekono'ski i de'okrtski napredak, osnaene institucije siste'a, 'ultietni5ki sklad, tolerancija i suivot, zavrije*eno potovanje u regionu, u "vropi i 'e*unarodnoj zajednici sigurna su garancija za blisko sreniju budunost za sve nae ljude- Mi, koji i'a'o privilegiju da izgra*uje'o Crnu Goru po 'jeri savre'ene evropske civilizacije i univerzalnih de'okratskih standarda, na pravi na5in oduuje'o dug pre'a nai' slavni' preci'a koji su kroz istoriju o5uvali 5ast i dravni obraz Crne Gore>ragika tog vre'ena ogleda se i u 5injenici da ni oni koji su nadivjeli gubitak svoje drave, i okrenuli oruje protiv svojih najbliih, nikakvog dobra nijesu do5ekali u toj novoj dravi u kojoj je Crna Gora izbrisana sa ze'ljopisne 'ape- #eka na' to bude stalna opo'ena, ali i podsticaj da gradi'o Crnu Goru sloge i 'e*usobne tolerancije, evropski do' za sve ljude koji u njoj ive, bez obzira na razli5ite politi5ke, ideoloke, nacionalne i vjerske predznake- Generacije u Crnoj Gori proivjele su 'noge dra'e, i izvojevale 'noge bitke, proivjeli vrije'e nastanka i nestanka, i ponovnog vaskrsnua svoje drave, od sablje i puke do olovke- #e'a vie bitaka koje se ne 'ogu rijeiti 'irni' i de'okratski' na5ino', novi' gra*anski' vitetvo', i razboriti' odluka'a koje vode do izvjesne evropske budunosti&iguran sa' da je zauvijek iza nas ostavljeno e'igrantsko doba Crne Gore, i zlo vrije'e u ko' je Crna Gora bila ono to ona nije- I zato sa ovog uzvienog 'jesta jo jedno' poru5uje'oG nikad vie dravnog i nacionalnog ponienja i podre*enosti tu*i' interesi'a i ciljevi'a-

#eka je slava junaci'a =oinog ustanka njo'e ovjen5ava'o i na praznik ,an nezavisnosti, 90- 'aj,an koji praznuje'o, s puni' pravo' i neskriveni' ponoso', kao pobjedu svih crnogorskih pobjedaH #eka na' je srean ,an nezavisnostiH #eka je vje5na Crna GoraH =ajice, 98- 'aj 988A- Godine

Rova a re$u&li a
.osted on avgust A, 9809 bT crnogorskapitanja Rova5ka republika je vjerovatno najslabije opisani doga*aj novije crnogorske istorije7ad se =oini ustanak /0A0A U 0A9@2 raspla'sao u 7atunskoj nahiji, u okolini #ikia, u Rovci'a, je uspostavljena Rova5ka republika- &rpski rei' ih proglasio Lbanditi'aM kao i sve Crnogorce koji se nijesu slagali sa nestanko' crnogorske drave i srpski' represalija'a po Crnoj Gori- % jedno' izvjetaju 7o'ande <etske divizijske oblasti na Cetinju, kae se da u Crnoj Gori Li'a puno bandita, u okruzi'aG Cetinjsko' C98, =eransko' 488, 7olainsko' 488, #ikiko' 088 i ndrijeva5ko' 61C licaM- %stanak i Rova5ka republika je guena najgrublji' 'etoda'aG ubijanje', plja5ko' i zatvaranje' nedunih ljudi i 5itavih porodica, silovanje' ena, paljevino' do'ova i ekono'skih dvorita- #a Rova5ku republiku i Rov5ane /uglavno' =ulatovie i ;lahovie2, 0C- nove'bra, juriala je srpska vojska i andar'erija sa 08 bataljona, nekoliko baterija topova, 94 'itraljeza i 088 'ainskih puaka- &a'o u dani'a Lrazaranje Rova5ke republikeM silovano je i LnestaloM C8 ena i djevojaka- % 7olainu je Lzato5enoM 41 ljudi i 498 ena, *ece, 5iji su ukuani u5estvovali u ustanku i od'etnuli se u u'e- $plja5kano je A6 ko'ada svinja, C-888 ovaca, 44@ goveda i unitene stotine konica p5ela, izgorjelo 46 kua i desetine tala i ljetnjih koliba=ulatovii'a koji su se &rbi'a predali na 5asnu rije5, ivi'a je sa tijela drana koa, a u Raportu podneeno' Crnogorskoj ;ladi od 5lanova ove porodice u Ri'u 9@-jula 0A98- pieG .otpisani i'aju 5ast podnijeti sljedei izvjetaj o zlo5ini'a i nasilji'a koje su srbijanske trupe u5inile pre'a na'a i nai' porodica'a- #ae bratstvo, koje je 'nogobrojno, ve vjekovi'a ivi skro'no, ali ipak u slobodi, sreno i zadovoljno u ple'enu Rovci'a /oblast inska2- $si' nas u nae' ple'enu ivi jo jedno 'nogobrojno, poteno i hrabro bratstvo ;lahovia- ;ojne operacije srbijanske vojske, o koji'a e ovdje biti rije5i, vrene su protiv 5itavog ple'ena Rovaca, dakle protiv bratstva ;lahovia i =ulatovia- Me*uti', zlo5ini o koji'a e ovdje biti rije5i, ti5u se sa'o bratstva =ulatovia- to se ti5e zlo5ina pre'a bratstvu ;lahovia, 'i ih nee'o iznositi, jer ih u detalje ne poznaje'o, a vjeruje'o da e to oni sa'i u5initi7ad se crnogorski narod u dece'bru 0A0B- s oruje' u ruci digao da brani prava svoje ze'lje i da sprije5i njenu nasilnu aneksiju &rbiji, Rovca su uzela direktno u5ee u ustanku i s oruje' u ruci poli u .ipere 98-dece'bra 0A0B-, odakle da produe i stupe u krvavu borbu- Iz .ipera su se vratili svoji' kua'a, a potpisani je od'ah sa nekoliko Rov5ana stupio u vezu sa predstavnici'a ustaa, iz oblasti nikike i neprestano s oruje' u ruci vodio krvave borbe sa najgrozniji' nai'

neprijatelje' &rbijanci'a u toku od dvije godine, koje se borbe i danas produuju- % toku 0A0B- srbijanske vlasti iz 7olaina pozivale su nas nekoliko puta, da prizna'o nasilnu aneksiju Crne Gore i da poloi'o zakletvu na vjernost kralju &rbije- %vijek sa'o to odbijali, izjavljujui da pitanje Crne Gore nije jo rijeeno od 7on?erencije Mira, niti od crnogorskog narodau julu 0A0A- +&rbijanci su poslali protiv naeg ple'ena dva bataljona sa artiljerijo' i 'itraljezi'a, da silo' slo'e na otpor- $vaj odred do5ekali s'o u planini Fukavici i borbo' ga odbili ka #ikiu0C- nove'bra 0A0A- &rbijanci su uputili protiv nas deset bataljona pod ko'ando' potpukovnika ,uana =esarabia, sa nekoliko baterija topova /pod ko'ando' =orivoja Roksandia2 sa 94 'itraljeza i sa preko sto 'ainskih puaka7od nas su se tada bili sklonili C88 naih /crnogorskih2 ustanika- <a punih seda' dana, iako naoruani sa'o puka'a bez dovoljno 'unicije, davali s'o o5ajan otpor napada5u- Me*uti' ne'ilosrdno bo'bardovanje sela, ubijanje ena i djece, pri'orali su nas da se os'og dana, podijeljeni u nekoliko odjeljenja, probije'o kroz neprijatelja, koji je zauzeo nae selo i oplja5kao ga, 'u5ei ene i djecu- .oto je vojska srbijanska napustila nae ple'e i otila da iste LherojskeM podvige 5ini i u drugi' 'jesti'a, 'i s'o se povratili 9C- dece'bra u ple'e- Me*uti', ve sjutra dan, poslano je ponovo jedno odjeljenje protiv nas, koje nijes'o sa5ekali, jer nijes'o bili spre'ni za borbu, te s'o otili u planine- <i'u s'o prezi'ili u brdi'a u naveoj bijedi i oskudici, i u snijegu od 9+C 'etra- Mnogi od nas ili su u'rli od zi'e ili su i' otpali prsti ruku ili nogu, te se u takvo' stanju vratili i predali &rbijanci'a, koji su ih od'ah zatvorili% 'artu 'jesecu 0A98- povratili s'o se opet u nae ple'e- Me*uti', ve 9@- 'arta 0A98- &rbijanci su poslali odjeljenje od nekoliko bataljona, koje je ovoga puta dobilo nare*enje da se radikalno i kona5no razra5una s na'a#ae kue bile su ne'ilosrdno paljene i bo'bardovane, i'anja oplja5kana, djeca i ene 'u5eni i zatvarani- &rbijanska vojska sa'o pre'a nae' bratsvu u5inila je sljedee zlo5ineG 0- U &ilovano je i izgubljeno oko C8 ena i djevojakaD 'e*u ovi'a bila je i ena &tevana =ulatovia, stara 66 godinaD ona je stalno od balkanskog rata i'ala u ratu 5etiri sina, od kojih su joj jednog ubili &rbijanci a dva joj se nalaze u planina'a- .oto je nad ovo' siroto' eno' izvreno silovanje, ona se bacila u rijeku Fi' i udavila, ne'ogui podnijeti nanijetu sra'otu9- U $tjerali su u 7olain i uhapsili 498 ena i djece i 41 ljudiC- U $plja5kali su A6 ko'ada svinja, C@888 ovaca, 44@ govedi i unitili nekoliko stotina konica4- U Izgorjeli su na' 46 kua, ne ra5unajui tu staje za stoku i ljetne stanove$stavljajui na stranu i'ena ena i djece pobijenih u kua'a topovi'a za vrije'e borbe, kao i nabrajanje svih slu5ajeva 'u5enja i batinanja, iznijee'o nekoliko zlo5ina, koji e svakog uvjeriti da su upravlja5i &rbije i njihova LherojskaM vojska trebali ivjeti u doba najcrnje inkvizicije, ali ne u (( vijekuG .ero =- =ulatovi i Radivoje R- =ulatovi predali su se na 5asnu rije5 &rbijanci'a, da i' nee nita u5initi- Me*uti', 5i' su se predali, &rbijanci su ih po5eli 'u5iti, hotei ih pri'orati da kazuju gdje su se sklonili ustai- % 94 sata 5etiri su ih puta vjeali, gvozdeni' ipka'a isprebijali su i' noge i ruke, pa i' ivi' sa tijela kou skidali- Matiju !=ulatovia isprebijali su puka'a, poto i' nije u'io kazati gdje su sakriveni ustai, i tako ga isprebijana i polu'rtva ostavili- <bog toga je sakat ostao- &rbijanski vojnici stavljali su na vatru .lanu <- =ulatovi i &tanicu R- =ulatovi, starice od A8 godina, i pri'orali ih na taj na5in da prokazuju ustanike- Iz istih razloga tukli su i 'u5ili petoro

djece Kivka .-=ulatovia- ,jeci su podnosili noeve pod grlo, isprebijali ih i zati' zatvorili6- U Ruicu, enu potpisanog poru5nika =oa =ulatovia, batina'a su na'oravili da kae gdje joj se 'u nalazi- 7ako ova nije u'jela nita rei, usijani' gvo*e' vukli su je za jezik@- U #o zlo5ina5ka i'aginacija &rbijanaca dostigla je svoj vrhunac u 'u5enjuG Manje, ene Radivoja =ulatovia, Milica, ena Mira =ulatovia, Mare, ene .era =ulatovia i .etrane, ene .ura =ulatovia- $vi' ena'a zavezali su dolje suknje, poto su i' prethodno ubacili iz'e*u nogu po dvije 'a5ke- .oslije toga, poto su na taj na5in zatvorili 'a5ke, po5eli su ih tui, te su ove razjarene i podivljale razdirale kanda'a i zubi'a 'eso ovih nesrenica&totine svjedoka u Crnoj Gori potvrdie ove zlo5ine, a naj'anje stotina svjedoka nalaze se ve u Italiji- $d naih ro*aka ostalo je jo 48 u u'i spre'nih, da radije i oni i porodice njihove u'ru, nego da ostanu pod jar'o' najsra'niji', i vladavino', koju je ikada istorija svijeta zapa'tila- >ri godine ropstva pod ustro %garsko' bile su strane i poniavajue, naro5ito za na narod koji je vje5ito bio u slobodi- li ropstvo pod ustro+%garsko' danas je u o5i'a cjelokupnog crnogorskog naroda sa'o jedna prijatna uspo'ena pre'a ve 98 'jeseci robovanja pod &rbijo', za koju je Crna Gora dobrovoljno ula u rat, spasla 0A06- njenu vojsku i sebe rtvovala.ostupak sa Crno' Goro' i njeni' narodo' sra' je za (( vijek, sra' je za civilizaciju i za vlade savezni5kih ;elikih &ila, naro5ito onih, pod 5ijo' je ko'ando' i sa 5iji' je obaveza'a i generacijo' ula srbijanska vojska u Crnu Goru nove'bra 0A0B- pod uslovo' respektovanja suvereniteta crnogorskog naroda, njegove slobode i njegovih ustavnih institucija% na'jeri da izloe o5ajno stanje crnogorskog naroda, naro5ito svoga kraja, potpisani su prije est dana doli u Italiju iz Crne Gore, poto i' je trebalo tri nedjelje da preko planina Crne Gore i rbanije do*u u porat Medovu, u ko'e se nalazi italijanska posadaIzvolite, G-.redsjedni5e, pri'iti uvjerenje naeg odli5nog potovanjaRi' 9@-jula 0A98Ivan =ulatovi, ko'andir =oo =ulatovi, poru5nik M-=ulatovi, ze'ljoradnik R-=ulatovi, ze'ljoradnik KAKO SU SR)SKI PANDARMI ;C5C* GODINE U=ILI CRNOGORSKOG KOMIAU RADO3A =ULAAOVIQA I KEDA )REDRAGA =ULAAOVIQA

Nova ADPIQ: Ra%o =ulatovi D.e% )e.inE

,irektni krvni srodnik i predak u pravoj liniji /djed2 .redraga =ulatovica, aktuelnog predsjednika opozicione &ocijalisticke narodne partije, bio je Rados =ulatovic, istaknuti crnogorski patriota i ko'itski borac za slobodnu i nezavisnu drzavu Crnu Goru- %bijen je od strane srpskih zandara B- 'arta 0A9A- godine u selu Ravni u blizini Morackog Manastira- =io je gerilski borac protiv velikosrpske okupacije i aneksije Crne Gore sprovedene 0A0B- godine- =orio se protiv rezi'a ognja i 'aca kojeg je

personi?ikovala dinastija 7aradjordjevic i njihovi eksponenti u Crnoj GoriCrnogorska istorija prepuna je pri'jera da poto'ci nijesu dostojni svojih predaka- % politicko', drzavotvorno' i nacionalno' s'islu aktuelni ne?or'alni vodja opozicije u Crnoj Gori .redrag =ulatovic eklatantan je pri'jer kontroverznosti u odnosu na ono za sto se borio i stradao njegov djed Rados =ulatovic- Mnostvo dokaza to potvrdjuje7ao egze'plar navescu sa'o to da je .redrag =ulatovic i'ao nesto vise od politickog senzibiliteta za potez njegovog kolege iz &#. <orana <izica, koji je odusevljeno i u janjicarsko' stilu docekao povratak poto'aka dinastije 7aradjordjevic u =eograd i predao i' kljuceve dedinjskog p=elog ,vorao- Glas otpora ili protesta od .redraga =ulatovica se tada niti ikada nije cuo, iako je to bilo logicno s 'oralne osnove ocekivati, s obziro' da je rezi' leksandra 7aradjordjevica /.alikuce2 na brutalan nacin likvidirao njegovog djeda Radosa =ulatovica i djedjovljevog brata ,raga =ulatovica i 'noge ugledne prvake iz rovackog bratstva =ulatovica- <bog politicke trgovine zaboravio je .redrag =ulatovic na dug pre'a svoji' slavni' preci'a, koji su se zrtvovali za slobodu Crne Gore- >o sto se djed .redraga =ulatovica U Rados =ulatovic+ po crnogorski' su'a'a junacki borio za pravo, cast, slobodu i nezavisnost Crne Gore njegovo' unuku ni'alo ne s'eta i ne obavezuje ga sto je politicki vodja ovdasnje i ovovre'ene prosrpske opozicije u Crnoj Gori koja se izjasnjavaju protiv nezavisnosti i 'edjunarodnog subjektiviteta crnogorske drzaveRados =ulatovic je bio gvozdeni borac protiv velikosrpskog hege'oniz'a, unitariz'a i tiranije, a njegov unuk .redrag =ulatovic je, direktno i indirektno, pro'otor velikosrpske asi'ilatorske ideologije, kojoj je osnovni cilj da potre drzavnost Crne Gore i ruinira i podrije crnogorski nacionalni identitet- .oliticki i ideoloski zagrljaji .redraga =ulatovica i srpskog okupacionog 'itropolita u Crnoj Gori '?ilohija Radovica ocigledno i notorno to dokazuju- '?ilohije je =ulatovicev ideolog i zla kob crnogorske opozicije.osljednji crnogorski gerilci, ko'iti koji su stradali, herojski izginuli za slobodu, sa'ostalnost i nacionalno dostojanstvo Crne Gore bili su braca Rados i ,rago =ulatovic iz &'ailagica polja, kod 7olasina- $ni, kao istaknuti crnogorski junaci iz Rovaca, likvidirani su od strane srpskih okupacionih oruzanih ?or'acija B- 'arta 0A9A- godine u selu Ravni, u blizini Morackog 'anastira- =raca Rados i ,rago =ulatovic su punih 09 /dvanaest2 godina bili u su'i kao ko'iti, kako u doba austrijske, tako i u vrije'e tadasnje srpske okupacije- $ni su rjesenje' Ministra unutrasnjih djela 7raljevine &E& bili oglaseni hajduci'a i ucijenjeni sa 088-888 dinara- .olicijske vlasti su za nji'a raspisivale potjernice, organizovale potjere i obecavale velike novcane nagrade oni'a ko ih uhvati, prokaze vlasti'a ili ubije#jihov bi unuk da ga poce' zapadne raspisivao potjernice za borci'a za crnogorsku drzavnost i nacionalni identitetH =raca Rados i ,rago =ulatovic iz sela &'ailagica polja kod 7olasina stradali su kao crnogorski ko'iti 'arta 0A9A- godine u selu Ravni u blizini Morackog 'anastira- $ njihovoj pogibiji, borbi u zapaljenoj kuci sa brojni' srpski' zandari'a, koja kao da je i'ala ?il'ski scenario, pisala je beogradskap .olitikao od 0C- 'arta 0A9A- godine, br- 14A6 na strani B- $svrnucu se na ono sto s'atra' da je relevantno iz teksta kojeg je objavila p.olitikao- % to' zapisu stoji i ovoG p Interesantna je sudbina ova dva od'etnika koji su poslije dvanaest godina zivota u su'i najposlije platili zivoto'Rados =ulatovic iz sela &'ailagica polja, cija je kuca udaljena jedva tri kilo'etra od sa'og 7olasina, bio je i'ucan, bogat seljak- Medju seljaci'a i svoji' bratstvenici'a bio je osobito postovan- &a svoji' brato' ,rago', i jos nekoliko desetina rodjaka =ulatovica, od'etnuo se u su'u jos za vrije'e austro+ugarske okupacije- >aj period njegovog ko'itovanja bila je cisto nacionalne prirode, jer je Rados sa drustvo' bio

neu'orni zastitinik svoje okoline, a ne'ilosrdni sudija austrijski' vojnici'a i njihovi' spijuni'a, koje je bez sazaljenja ubijao.rvih dana poslije ujedinjenja, svu su vlast za dugo vre'ena po crnogorski' varosi'a i'ale ko'ite- $ni su ulazili u varos kao neka vrsta oslobodilaca- Medju prvi' od'etnici'a ili kako su tada nazivani ko'iti'a, koji su u 7olasin dosli, bio je i Rados =ulatovic- =ez su'nje 'edju svi' ti' ljudi'a koji su u 'asa'a dolazili iz su'e najrazboritiji bio je Rados =ulatovic- a od svih ko'ita gradjana kolasinskih on je bio najsi'paticniji i u njega su i'ali najvise povjerenjaMedjuti', uticaj separatista, obecana cast, cin i slava, od njega su ubrzo napravili najveceg pobornika za crnogorsku sa'ostalnost- !os 0A0A- godine dosao u sukob sa vlasti'a, i jedne noci opkoljen kod svoje kuce od deset zandara, u borbi bio je ranjen na sest 'jesta, i sto je najinteresantnije, uspio je da tako ranjen u'akne zandari'ao.ri'jecuje se da ovdje p.olitikao daje svoj politicki sud o uvjerenji'a Radosa =ulatovica, koji je deter'inisan cinjenico' da njegovi politicki stavovi i ko'itska borba nije korespondirla sa ideologijo' i politiko' cije je interese ona kao srpska novina zastupala- #aprotiv, politicka uvjerenja i gerilska borba Radosa =ulatovica bili su te'eljito oprecni politickoj doktrini cije je ciljeve i interese pro'ovisala p.olitikao- Cinjenica je da se Rados =ulatovic borio za crnogorsku drzavnu sa'ostalnost, ali sa'osvjesno, iz svojih uvjerenja, a ne pod uticaje' bilo koga ili bilo cega- p.olitikao u svoje'u tekstu dalje navodi i ovoGp $d tada je proteklo dosta vre'ena- .oslije a'nestije politicki' od'etnici'a u Crnoj Gori, njegovi rodjaci i drugovi toko' 0A90 i 0A99- godine predali su se vlasti'a- !edini Rados sa svoji' brato' ,rago' ostao je i dalje u su'io- ,a se zapaziti da, p.olitikao ovdje pravi previdG na'jerno ili nepaznjo'G jer je cinjenica, istorijski provjerena, da se nijesu svi crnogorski ko'iti iz bratstva =ulatovica nakon a'nestije predali vlasti'a- #eki jesu, a neki i nijesu- #eki su se predali, neki su uhvaceni, a neki su bili van do'asaja vlasti, jer su bili e'igrirali u inostranstvop.olitikao konstatuje da su svi pokusaji da se Rados =ulatovic privoli na predaju propali- $na pise i ovoG p .rije nekoliko godina pokupili su se svi vidjeniji judi i prvaci iz sreza i pozvali Radosa s brato' na pregovore- Cilj ovih pregovora bio je da se na lijep nacin sklone na predaju- #a zakazano 'jesto udaljeno nekih dva do tri kilo'etra od varosi oni su dosli- % oznaceni sat pojavio se Rados- #jegov stas i siroka ra'ena pokazivale je snazan sastav, njegova bluza od uni?or'i bivsih crnogorskih o?icira jedva se vidjela od bezbroj unakrsno opasanih redenika- Gusta brada davala 'u je izgled pustinjaka, iza poluspustenih trepavica sijale su njegove sitne oci neobicni' sjaje'- &a kratko' pusko' u ruci i u pripravno' stavu on je pristupio jedno' po jedno' i sa svi'a se iz reda ljubio;idjeni ljudi, vecino' njegovi bivsi o?iciri iz rata, nagovarali su ga, da se okane uzaludnog ko'itovanja, i ne'irnog su'skog zivota, nego da se posveti opustjeloj kuci i njiva'a- .oslije diskusije od neka dva sata, Rados je okupljeni' postavio ulti'atu', da 'u zagarantuje nosenje oruzja, da 'u drzava da neku naknagu u novcu za pretrpljene stete za vrije'e boravljenja u su'io, navodi p.olitikao- <a Radosa =ulatovica ona tvrdi da je vazio za p najveceg pobornika za crnogorsku sa'ostalnosto, te da je u svoje'u uvjerenju p borca za crnogorsku slobodu isao cak dotle da i drzavi postavlja ulti'atu'eo- &vi pregovori sa Radose' i ,rago' =ulatovice', te pozivi na predaju ostali su bez rezultata- p.olitikao navodi da je ovaj crnogorski ko'itski vodja, nekoliko godina prije nego sto je ubijen, pde'onstrativno prekinuo pregovore i pre'a to'e objavio rat drzavi- &a pusko' na gotovs, korak po korak u nazad, on je ostavio gradjane dovikujuciG <bogo', 'eni je 'jesto u su'iH #a vrhu susjednog brdasceta njegov brat ,rago sa pusko' u ruci osiguravao 'u je

odstupnicu- $d tada pa sve do danas njih dvojica su ostali u od'etnistvu- .ricalo je da su krstarili iz jednog sreza u drugi- % kolasinsko' srezu, posljednjih godina koliko se zna nijesu niko'e nikakva zla ucinili a pricalo se da su u drugi' srezovi'a narocito u niksicko' i andrijevacko', ucestvovali u napadi'a sa'i ili u zajednici sa od'etnici'a iz drugih srezova- .rije dvije godine ucijenjeni su Rados i ,rago sa po 68-888 dinara7o'andir kolasinske zandar'erijske cete kapetan g- Milojko %zelac neprestani' potjera'a sa svoji' zandari'a one'ogucio i' je dolazak u blizini 7olasina.ronosile su se verzije kako su vidjeni sad u Metohiji, sad u 7atunskoj nahiji i tako dalje- Govorilo se cak, da su oni davno vec presli u Italiju- li je kapetan %zelac sa svoji' zandari'a najbolje znao za njihovo kretanjeo, pisala je ondasnja p.olitikao"vo, kako su braca =ulatovici, pre'a pisanju beogradske p.olitikeo, ubijeni- $vu verziju njihove pogibije, kako pise p.olitikao, ispricali su zandari koji su ucestvovali u operaciji njihove likvidacije- #ai'e, po naredbi ko'andira kolasinske zandar'erijske cete zloglasnog kapetana Milojka %zelca vrsene su potjere za ko'iti'a Radose' i ,rago' =ulatovice'- #jihovo' likvidacijo' rukovodio je izvjesni narednik ,uj'ovic sa cetrnaest zandara- % selu Ravni 'arta 0A9A- godine u zoru stigao je narednik ,uj'ovic sa zandari'a- % jednoj kuci pored puta bili su Rados i ,rago =ulatovic- .rolazeci pored te kuce, koja je pripadala ta'osnje' seljaku ,jukicu, pise p.olitikao, narednik ,uj'ovic i zandar sa nji' p uputili su se pre'a kuci- #arednik je prvi otvorio vrata i usao, a za nji' i zandar- % kuci su nasli do'acina sa zeno' i sa njihovo cetvoro sitne djece, koji su zivjeli u najvecoj bijedi- % razgovoru sa do'acino' naredniku se ucini su'njivi' jedan su', koji je dolazio sa tavana kuce- U 7o ti je gore O+upitao je do'acina- 7ako 'u je ovaj dao zbunjen i nejasan odgovor, narednik se popeo do ulaska tavana, gdje je ugledao dva toliko trazena od'etnika- .re'a pricanju narednikovo', Rados je opazivsi ga pucao na njega, ali 'etak nije upalio- #arednik i zandar uspjeli su srecno da u'aknu napolje i zauz'u poziciju iz koje su i'ali na oko vrata od kuce- $d'ah za ti' narednik je dao signal zvizdaljko', i za kratko vrije'e bili su svih cetrnaest zandara na okupu- 7ucu su sa sviju strana opkolili i zauzeli dobre zaklone- 7ada su se vec bili rasporedili, zandari su glasni' dozivanje' pozivali Radosa i ,raga na predaju- li oni za to nijesu htjeli ni da cujuo navodi p.olitikao- .re'a njeno' pisanju, svi pozivi na predaju bili su uzaludni- Fist tvrdi da su cak i slati neki 'jestani kao pregovaraci, ali sve je to bilo bez rezultata- .re'a pisanju p.olitikeo, Rados =ulatovic je jedno' od njih rekaoG p,vanaest godina ja sa' ko'itski vojvoda, napadale su 'ene i vece grupe zandara pa su se lijepo uvijek provelio- .oslije propalih pregovora, p.olitikao navodi, pod'ah zati' nastala je puscana paljba- <andar'i su iz pocetka pucali po vrhu kuce da bi se oni u kuci uvjerili u njihovu nad'ocnost- .oslije uzaludnog puskaranja od jednog sata i vise zandari su posljednji put pozvali Radosa i ,raga na predaju- li oni su iz kuce odgovoriliG + >ornjajte se odatleH #arednik je zati' dozvao do'acina ,jukica i poslao ga u obliznju kucu da donese pola kila petroleu'a- 7ad se on vratio sa petroleu'o' narednik 'u je naredio da pospe petroleu' po kuci, s polja, a zati' da kucu zapali&iro'ah ,jukic htio ne htio 'orao je da poslusa naredbu, te je tako sa' sopstvenu kucu zapalio- Ci' je vatra uzela 'aha, puskaranje je ponovo nastalo sa obadvije strane- ,ovedeni tako u skripac, Rados i ,rago zbog vatre bili su pri'orani da napuste kucu i izacu napolje- Rados je prvi izasao na vrata, uspio je da opali nekoliko 'etaka u pravcu zaklonjenih zandara, a zati' je bio srusen plotuno'- ,rago je od prvih plotuna na nekoliko 'jesta bio ranjen a onda je stao da bjezi pre'a potoku- li su ga docekali zandari koji su bili sa druge strane kuce i plotuni'a oborili o , pise p

.olitika o- Isti list navodi da je, iza toga izvrsen od strane civilnih i vojnih vlasti uvidjaj- %vidjaj su vrsili, po pisanju p.olitikeo, sudija M- Radevic, poglavar sreza RMilosevic, kapetan zandar'erije M- %zelac, sreski ljekar dr =- Milic i jos nekolicina, i kod ubijenih ko'ita p nijesu nasli nista niti od novaca niti od drugih stvari, osi' 'unicije, koje su i'ali dovoljno- Rados je i'ao italijanski kratki karabin i na kundaku urezanoG R-=- ko'itski vojvoda 09 godinao- Fjekar koji je, kako pise p.olitikao, vrsio obdukciju konstatovao je da je Rados bio ?izicki bolestan, a ,rago ?izicki zdrav, kao i to p da Rados za posljednja cetiri dana nije nista jeo jer 'u je sto'ak bio potpuno prazan- ,rago je takodje bio praznog sto'aka, ali je ipak posljednih dana 'orao nesto jesti i to vrlo 'aloo- % to' clanku p.olitikao konstatuje da je Rados prije nekoliko godina boravio u Italiji i da 'u p otuda puska poticeo, konstatuje se, uz ostalo u po'enuto' srpsko' listu>ok pogibije brace Radosa i ,raga =ulatovica naveo sa' pre'a pisanju beogradske p .olitikeo, buduci da ne posjeduje', da nijesa' uspio pronaci arhivski doku'ent koje bi sve ovo prikazivao u drugacije' svijetlu i s'islu- li, u vezi sa pisanje' p.olitikeo o njihovoj pogibiji hocu da kaze' nekoliko stvariG #ajprije, ne su'nja' da je beogradska p.olitikao pisala o njihovoj pogibiji na osnovu policijskih izvjestaja,alje, opravdano se 'oze konstatovati da je policijski izvjestaj o njihovoj pogibiji bio u ?unkciji politike ondasnjeg rezi'a- .oto', tekst p.olitikeo o pogibiji Radosa i ,raga =ulatovica, s obziro' na diktatorski, represivni, despotski i inkvizitorski karakter ondasnjeg vladajuceg establis'enta, ciji su oni bili protivnici, po prirodi stvari, 'orao je proci kroz ruke cenzora- .odsjeca', u diktaturi ne'a slobode za druge vec sa'o za diktatora- &ve je, pa i sta'pa, potcinjena njegovoj volji, koja je neprikosnovena, neporeciva- >ako je bilo i u doba vladavine najprije regenta a poto' i kralja leksandra 7aradjordjevica, kada su svirepo ubijeni borci za crnogorsku slobodu i nezavisnot vitezovi Rovaca braca Rados i ,rago =ulatovic- >o znaci da je sta'pa pisala po volji ondasnjih centara vlasti i 'oci- #ajzad, p&iro'ah ,jukico, o koje' pise p.olitikao, a u cijoj su kuci i na cije' su i'anju ubijeni Rados i ,rago =ulatovic, u selu Ravni u blizini Morackog 'anastira bio je u stvari Milija .erov ,jukic, koji je vazio za jednog od njihovih jataka /a jatak je onaj koji po'aze i skriva2- 7uca Milije .- ,jukica bila je njihovo skrovisteMoze se jos nesto reci o to'e kako su, pre'a izvori'a i saznanji'a koji'a raspolaze ovaj autor, junacki izginuli braca Rados i ,rago =ulatovic, dva posljednja crnogorska ko'ita i rodoljuba u gerilskoj borbi za drzavno i nacionalno dostojanstvo Crne Gore, pravo, cast i slobodu crnogoraskog naroda=raca Rados i ,rago =ulatovic su se, kao vitezovi iz Rovaca, borili hrabro, istrajno, sta'eno i prkosno do s'rti protiv okupacije i aneksije svoje do'ovine Crne Gore#e'a nikakve su'nje da su se braca Rados i ,rago =ulatovic odrzali vise od deceniju kao ko'iti zato sto su i'ali veliko uporiste u narodu i njegovu podrsku=orili su se zajedno i otisli u s'rt zajednoli, i pored cinjenica da su zivjeli i borili se kao gorski vukovi vise od deceniju i da su i'ali svoje brojne jatake na razni' 'jesti'a, nijesu se objektivno 'ogli spasiti s'rti ili robije koju i' je tada na'ijenila vlast izuzev da napuste ze'lju, e'igriraju- to oni nijesu 'ogli ili nijesu htjeli uraditi- ;lasti su na razne nacine i razliciti' sredstvi'a nastojale da ih uhvate ili likvidiraju- % to' s'islu su za njihovu likvidaciju vlast je angazovala i svoju spijunsku 'rezu- ;last je u akciju stavila svoje dostavljace, kon?idente, spijune, uljeze, uhode, kojih je svuda i u svako' drustvu bilo i i'a ih, a koji za njih, po narudzbi, revnosno obavljaju zadatke sa naknado' ili bez nje>esko se 'oze odoljeti utisku da su vlasti preko svojih spijuna obavijestene o to'e

dje se nalaze braca Rados i ,rago =ulatovic- #a taj utisak nas, indirektno, upucuje i Milovan ,jilas prico' u svoje'u ro'anu 'e'oarskog karaktera p&vetovi i 'ostovio, .ovijesti u tri knjige, I i II, treca knjiga, Cetvrti dio, =dijeja, Matica &rpska, 0AA1- % nje'u ,jilas po'inje i'ena pbrace Radosa i ,ragao- .osto je, ipak, rijec o knjizevno' djelu, a ne o relevantno' istorijsko' izvoru, ne 'oze se sa sigurnoscu utvrditi da li su po'enuti ,jilasovi literarni likovi i'aginarni ili realni- li, i pored te racionalne rezerve, postoji oboriva pretpostavka da je ,jilas u to' svo' ro'anu kroz literarne likove pbrace Radosa i ,ragao napravio aluziju na stvarne istorijske ?igure i licnosti bracu Radosa i ,raga =ulatovica- Medjuti', to 'oze, ali i ne 'ora da bude tacno- <ato to treba uzeti hipoteticki, uslovno, kada se vrsi interpretacija i utvrdjivanje identiteta likova iz tog ,jilasovog djela- li, pretpostavi'o da je osnovano tu'acenje da su ,jilasovi likovi iz ro'ana p&vetovi i 'ostovio pbraca Rados i ,ragoo stvarni braca Rados i ,rago =ulatovic- >o na' Milovan ,jilas i'plicitno sugerise po'enuti' svoji' djelo'- #ai'e, Milovan ,jilas pise da su pbraca Rados i ,ragoo bili od'etnici, te da je pnjihova druzina u prvi' dani'a ujedinjenja pobila desetak zandara, koji su prodrli u njihov zabiti zavicaj, a poto' su se s vecino' ple'ena nekoliko dana odupirala vojsci i ujedinjaski' odredi'ao- ,jilas poto' konstatuje i ovoG p<a razliku od drugih od'etnika, braca nijesu ni okupili druzinu, niti se nekoj druzini prikljucili, nego su cetovali sa'i i veo'a povuceno, tako da su i' vlasti tesko ulazile u trago- ,jilas pise da su oni pvazili za hrabre i oko njihovog i'ena + bili su se u narodni' predstava'a spojili u jedan poja', a ako ne i u jednu licnost + sirila se posebna tajanstvenostG bli su prisutni svugdje i nigdje, pa tako sirili stravu, iako se nijesu svetili za potkazivanja i gonjenja--- #erazdvojni kretali su se 'aho' nocu i zi'ovali po ze'unica'a i prasu'a'a- <ajedno su i poginuli, izdani od jataka prokusanog na 'uka'a i u zlodjeli'a + desetak godina poslije dogadjaja ispricanih u ovi' zapisi'a--- #jihov zivot bi 'ogao biti cudesna prica o bratskoj ljubavi, o strasti'a lova na ljude i pozvijerivanju covjeka u borbi za zivot i idejuo, navodi ,jilas- .od uslovo' da je tacno, da su pbraca Rados i ,ragoo ubijeni zato sto ih je izdao jatak koji je na to pri'oran jer je bio izlozen p'uka'a i zlodjeli'ao, zasigurno, sjenka su'nje za prokazivanje ne 'oze pasti na covjeka u cijoj kuci i na cije' su i'anju su oni ubijeni#a osnovu posjedovanja potrebnih in?or'acija o to'e dje se nalaze braca Rados i ,rago =ulatovic od strane organa vlasti donesena je odluka da se uputi brojna zandar'erijska grupa koja je na'ijenjena njihovo' hvatanju ili likvidaciji- % selu Ravni u blizini Morackog 'anastira prispjeli su zandari i opsadirali kucu Milije .erova ,jukica, jer su vec i'ali in?or'acije da se tu nalaze braca Rados i ,rago =ulatovic- .re'a tvrdnja'a unuka po'enutog Milije .erova ,jukica, zandari su njegovog djeda Miliju .erova ,jukica, koji je bio vlasnik kuce u kojoj su se nalazili braca Rados i ,rago =ulatovic, prisilno odveli od kuce i vezali za jedno jabukovo stablo- &ve se to zbivalo rano izjutra B- 'arta 0A9A- godine- $stale clanove porodice Milije .- ,jukica, i to poluobucene, pri'jeno' sile, natjerali su da napuste kucup<najuci o kakvi' se junaci'a radi, narednik ,uj'ovic sa zandari'a nije s'io otici u kucu, vec su istu zapalili- 7ucu je bilo lako zapaliti, jer je krov bio prekriven sla'o', kao vecina kuca u to vrije'eo, navodi unuk Milije .- ,jukica- $n de'antuje pisanje p.olitikeo da je njegov djed sopstveno' ruko' 'orao zapaliliti svoju kucu, tvrdeci da su kucu zapalili zandari, te da je kuca izgorela u pla'enu, kao i pokucstvo, stala i petoro govedi /krava2- $n u po'enuto' clanku tvrdi da je njegov djed Milija .- ,jukic i'ao sestoclanu porodicu i da ona tada nije zivjela pu najvecoj bijedio, kako je pisala odasnja p.olitikao, vec da je u bila solidnog i'ovnog stanja- $n navodi da su ubistvo brace Radosa i ,raga =ulatovica, Milija .- ,jukic i njegova supruga tesko

podnijeli i da su ubrzo iza toga u'rili- .oto'ci bracnog para ,jukic, tri sina i scer poslije s'rti svojih roditelja zivjeli su veo'a tesko, tvrdi u p.objedio ;idoje ,jukic sa CetinjaIstinita prica o pogibiji Radosa i ,raga =ulatovica sa'a po sebi sve govori- >o sto .redrag =ulatovic, realno gledano, to zna a ne obavezuje ga nista u s'islu da se zalaze za ocuvanje i a?ir'aciju crnogorske drzave i nacije dodatno govori o njegovo' konvertitsko' i lukrativno' politicko' pro?ilu- =ilo kako bilo, u svojoj politickoj karijeri .redrag =ulatovic nosi pecat nedostojnog unuka u odnosu na dostojnog i slavnog djedaH <a Radoa =ulatovia ona tvrdi da je vaio za Tnajveeg pobornika za crnogorsku samostalnostU, te da je u svoje'u uvjerenju _&or(a ,a (rno!or+ u +lo&o%u iao a %otle %a i %r"avi $o+tavl#a ulti'atu'e`* &vi pregovori sa Radoe' i ,rago' =ulatovie', te pozivi na predaju ostali su bez rezultata- p.olitikao navodi da je ovaj crnogorski ko'itski vo*a, nekoliko godina prije nego to je ubijen, Qdemonstrativno prekinuo pregovore i prema tome o&javio rat dr-avi. )a pukom na gotovs" korak po korak u nazad" on je ostavio gra'ane dovikuju!i; 2&ogom" meni je mjesto u umiI 0a vr(u susjednog &rdaceta njegov &rat Drago sa pukom u ruci osiguravao mu je odstupnicu. .d tada pa sve do danas nji( dvojica su ostali u odmetnitvu. 1rialo je da su krstarili iz jednog sreza u drugi. / kolainskom srezu" posljednji( godina koliko se zna nijesu nikome nikakva zla ucinili a prialo se da su u drugim srezovima naroito u niki!kom i andrijevakom" uestvovali u napadima sami ili u zajednici sa odmetnicima iz drugi( srezova. 1rije dvije godine ucijenjeni su Rado i Drago sa po p+.+++ dinara. Komandir kolainske -andarmerijske ete kapetan g. ilojko /zelac neprestanim potjerama sa svojim -andarima onemogu!io im je dolazak u &lizini Kolaina. 1ronosile su se verzije kako su vi'eni sad u eto(iji" sad u Katunskoj na(iji i tako dalje. Govorilo se ak" da su oni davno ve! preli u #taliju. %li je kapetan /zelac sa svojim -andarima naj&olje znao za nji(ovo kretanjeP"pisala je ondanja p.olitikao"vo, kako su braa =ulatovii, pre'a pisanju beogradske p.olitikeo, ubijeni- $vu verziju njihove pogibije, kako pie p.olitikao, ispri5ali su andari koji su u5estvovali u operaciji njihove likvidacije- #ai'e, po naredbi ko'andira kolainske andar'erijske 5ete zloglasnog kapetana Milojka %zelca vrene su potjere za ko'iti'a Radoe' i ,rago' =ulatovie'- #jihovo' likvidacijo' rukovodio je izvjesni narednik ,uj'ovi sa 5etrnaest andara- % selu Ravni 'arta 0A9A- godine u zoru stigao je narednik ,uj'ovic sa andari'a- % jednoj kui pored puta bili su Rado i ,rago =ulatovi- .rolazei pored te kue, koja je pripadala ta'onje' seljaku )ukiu, pie p.olitikao, narednik ,uj'ovi i andar sa nji' puputili su se pre'a kui- #arednik je prvi otvorio vrata i uao, a za nji' i andar- % kui su nali do'aina sa eno' i sa njihovo 5etvoro sitne *ece, koji su ivjeli u najveoj bijedi- % razgovoru sa do'aino' naredniku se u5ini su'njivi' jedan u', koji je dolazio sa tavana kueU 7o ti je goreO +upitao je do'aina7ako 'u je ovaj dao zbunjen i nejasan odgovor, narednik se popeo do ulaska tavana, *e je ugledao dva toliko traena od'etnika- .re'a pri5anju narednikovo', Rado je opazivi ga pucao na njega, ali 'etak nije upalio- #arednik i andar uspjeli su sreno da u'aknu napolje i zauz'u poziciju, iz koje su i'ali na oko vrata od kue- $d'ah za ti' narednik je dao signal zvidaljko', i za kratko vrije'e bili su svih 5etrnaest andara na okupu- 7uu su sa sviju strana opkolili i zauzeli dobre zaklone- 7ada su se

ve bili rasporedili, andari su glasni' dozivanje' pozivali Radoa i ,raga na predaju- li oni za to nijesu htjeli ni da 5ujuo navodi p.olitikao- .re'a njeno' pisanju, svi pozivi na predaju bili su uzaludni- Fist tvrdi da su 5ak i slati neki 'jetani kao pregovara5i, ali sve je to bilo bez rezultata.re'a pisanju p.olitikeo, Rado =ulatovi je jedno' od njih rekaoG TDvanaest godina ja sam komitski vojvoda, napadale su mene i vee grupe andara pa su se lijepo uvijek proveliU" .oslije propalih pregovora, p.olitikao navodi, pod'ah zati' nastala je pu5ana paljba- Kandar'i su iz po5etka pucali po vrhu kue da bi se oni u kui uvjerili u njihovu nad'onost- .oslije uzaludnog pukaranja od jednog sata i vie andari su posljednji put pozvali Radoa i ,raga na predaju- li oni su iz kue odgovoriliG $ 9ornjajte se odatleI #arednik je zati' dozvao do'acina )ukia i poslao ga u oblinju kuu da donese pola kila petroleu'a- 7ad se on vratio sa petroleu'o' narednik 'u je naredio da pospe petroleu' po kui, spolja, a zati' da kuu zapali&iro'ah )uki htio ne htio, 'orao je da poslua naredbu, te je tako sa' sopstvenu kuu zapalio- Ii' je vatra uzela 'aha, pukaranje je ponovo nastalo sa obadvije strane- ,ovedeni tako u kripac, Rado i ,rago zbog vatre bili su pri'orani da napute kuu i iza*u napolje- Rado je prvi izaao na vrata, uspio je da opali nekoliko 'etaka u pravcu zaklonjenih andara, a zati' je bio sruen plotuno'- ,rago je od prvih plotuna na nekoliko 'jesta bio ranjen a onda je stao da bjei pre'a potoku- li su ga do5ekali andari koji su bili sa druge strane kue i plotuni'a oborilio, pie p.olitikao- Isti list navodi da je, iza toga izvren od strane civilnih i vojnih vlasti uvi*aj- %vi*aj su vrili, po pisanju p.olitikeo, sudija M- Radevi, poglavar sreza RMiloevi, kapetan andar'erije M- %zelac, sreski ljekar dr =- Mili i jo nekolicina, i kod ubijenih ko'ita pnijesu nali nita, niti od novaca, niti od drugih stvari, osi' 'unicije, koje su i'ali dovoljno- Rado je i'ao italijanski kratki karabin i na kundaku urezanoG R"8" komitski vojvoda :Q godinaU" Fjekar koji je, kako pie p.olitikao, vrio obdukciju konstatovao je da je Rado bio ?izi5ki bolestan, a ,rago ?izi5ki zdrav, kao i to Qda Rado za posljednja etiri dana nije nita jeo jer mu je stomak &io potpuno prazan. Drago je tako'e &io praznog stomaka" ali je ipak posljedni( dana morao neto jesti i to vrlo maloP. % to' 5lanku p.olitikao konstatuje da je Rado prije nekoliko godina boravio u Italiji i da 'u potuda puka poti5eo, konstatuje se, uz ostalo u po'enuto' srpsko' listu>ok pogibije brae Radoa i ,raga =ulatovia naveo sa' pre'a pisanju beogradske p.olitikeo, budui da ne posjeduje', da nijesa' uspio pronai arhivski doku'ent koji bi sve ovo prikazivao u druga5ije' svijetlu i s'islu- li, u vezi sa pisanje' p.olitikeo o njihovoj pogibiji hou da kae' nekoliko stvariG #ajprije, ne su'nja' da je beogradska p.olitikao pisala o njihovoj pogibiji na osnovu policijskih izvjetaja,alje, opravdano se 'oe konstatovati da je policijski izvjetaj o njihovoj pogibiji bio u ?unkciji politike ondanjeg rei'a- .oto', tekst p.olitikeo o pogibiji Radoa i ,raga =ulatovia, s obziro' na diktatorski, represivni, despotski i inkvizitorski karakter ondanjeg vladajueg establi'enta, 5iji su oni bili protivnici, po prirodi stvari, 'orao je proi kroz ruke cenzora- .odsjea', u diktaturi ne'a slobode za druge ve sa'o za diktatora- &ve je, pa i ta'pa, pot5injena njegovoj volji, koja je

neprikosnovena, neporeciva- >ako je bilo i u doba vladavine najprije regenta, a poto' i kralja leksandra 7ara*or*evia, kada su svirepo ubijeni borci za crnogorsku slobodu i nezavisnot vitezovi Rovaca, braa Rado i ,rago =ulatovi- >o zna5i da je ta'pa pisala po volji ondanjih centara vlasti i 'oi- #ajzad, p&iro'ah )ukio, o koje' pie p.olitikao, a u 5ijoj su kui i na 5ije' su i'anju ubijeni Rado i ,rago =ulatovi, u selu Ravni u blizini Mora5kog 'anastira bio je u stvari Milija .erov )uki, koji je vaio za jednog od njihovih jataka /a jatak je onaj koji po'ae i skriva27ua Milije .- )ukia bila je njihovo skroviteMoe se jo nesto rei o to'e kako su, pre'a izvori'a i saznanji'a koji'a raspolae ovaj autor, juna5ki izginuli braa Rado i ,rago =ulatovi, dva posljednja crnogorska ko'ita i rodoljuba u gerilskoj borbi za dravno i nacionalno dostojanstvo Crne Gore, pravo, 5ast i slobodu crnogoraskog naroda=raa Rado i ,rago =ulatovi su se, kao vitezovi iz Rovaca, borili hrabro, istrajno, sta'eno i prkosno do s'rti protiv okupacije i aneksije svoje do'ovine Crne Gore#e'a nikakve su'nje da su se braa Rado i ,rago =ulatovi odrali vie od deceniju kao ko'iti zato to su i'ali veliko uporite u narodu i njegovu podrku=orili su se zajedno i otili u s'rt zajedno)RIJEDLOG REDAKCIJE CKL2a OD=ORNICIMA KOLASINSKE O)SAINE .ostovana gospodo, objavljivanje' teksta #"&F ;#I %#%7 &F ;#$G ,j", , poznatog crnogorskog publiciste #ovaka dzica, zeli'o da ;as podsjeti'o na licnost Radosa i ,raga =ulatovica, dva velika covjeka iz vaseg kraja, dva casna borca protiv srpske okupacije Crne Gore 0A0B- godine- <na'o da niko od ;as ne zna pravu istinu o zivotu i s'rti brace =ulatovica U Radosa i ,raga, Crnogoraca sto ne pristadose na pripajanje Crne Gore &rbiji, vec uzese pusku i postase ko'iti U veliki, najveci, borci za cast, slavu i oslobodjenje Crne Gore.ostovana gospodo, ako je ko'unisticki rezi' poduplao ta'u zaborava na borbu crnogorskih ko'ita, ucinio sve, kao i onaj prethodni velikosrpski, da ta nadcovjecanska borba ostane nepoznata dolazeci' generacija'a gradjana Crne Gore, ;i ne bi 'orali, gledano istorijski ne bi ni s'jeli, podrzavati i nastavljati velikosrpsko+ko'unisticke slojeve ta'e i zaborava kada je rijec o viteskoj borbi crnogorskih ko'ita.ostovana gospodo, predlaze'o ;a' da se izborite za pos'rtno dostojanstvo crnogorskih ko'ita, posebno brace =ulatovic, Radosa i ,raga U da njihova i'ena casno ponese jedna ulica u njihovo' 7olasinu, koje'u sluze na veliku istorijsku cast i'ena Radosa i ,raga =ulatovicaH Re%a (i#a CKL2a 5@* II 5887*

Crnogorski komiti
&ko5i naG orijentacija, trai

Ko'iti

abcded

Go%ine %#elovan#a Vo.a Statu+ )oliti o rilo Cil#evi %#elovan#a )o%ru#e %#elovan#a )oliti a i%eolo!i#a

0A0@- + 0A9A7rsto .opovi, !ovan .la'enac, Milutin ;u5ini, &avo Raspopovi, >odor ,ulovi, Ivan =ulatovi Gerila Crnogorska stranka /crnogorski ?ederalisti2 <a .ravo, Iast i &lobodu Crne Gore Crna Gora crnogorstvo

)o,nati na$a%i =oina pobuna

Ko'iti na crnogor- iril- abcded /latinski comes, u prijevodu neregularni bojovnik, pripadnik neregularne vojne ?or'acije2 naziv je za crnogorske do'oljube koji su se od 0A0@- do 0A9A- oruano borili za slobodu Crne Gore, najprije u .rvo' svjetsko' ratu protiv austro+ugarske , a od 0A0B- godine pod krilatico' 2a 1ravo" Mast i )lo&odu Crne Gore i protiv srpske /7raljevina &E&2 okupacije 7raljevine Crne Gore$penito su crnogorski ko'iti poznati i po nazivu 4elenai /po podjeli na >zelene> i >&ijele> u povodu tzv- .odgori5ke skuptine2-

Sa%r"a#

0 .ojava ko'ita 9 &rpska okupacija C .obuna 4 Reorganiziranje 6 =orbe @ <lo5in u Cuca'a 1 .okolj kod #ikia B Masakriranje tijela ubijenih ko'ita A <a .ravo, Iast i &lobodu Crne Gore 08 &'rt epana Mijukovia 00 Robija 09 Krtve 0C .oliti5ka borba

04 %bojstva posljednjih ko'ita 06 <ani'ljivost 0@ &po'enik =oino' ustanku 01 Izvori 0B ;anjske poveznice

)o#ava o'ita

Radomir 3eovi!" crnogorski &rigadni general" prvi se odmetnuo u komite ?@?F. .o5etko' 0A0@- 7raljevina Crna Gora, saveznica sila ntante, pred snani' naleto' zdruenih austrougarsko+nje'a5kih trupa potpisala je kapitulaciju- 7raljevina Crna Gora je, po 'e*unarodno' ratno' pravu, ostala u statusu zaraene strane- ;eliki dio crnogorskih 5asnika, te drugih uglednika, bio je po okupaciji od 0A0@- interniran u logore u ustriji i Madarskoj- Represalije su poveane kada je general Rado'ir ;eovi, crnogorski 'inistar obrane, nakon ubojstva austrijskoga 5asnika s oruje' od'etnuo u u'u.ri'jer generala veovia slijedili su brojni drugi Crnogorci koji su dobili naziv + komiti- $ko A688 crnogorskih 5asnika, do5asnika i uglednika uhieno je i upueno u zarobljeni5ke logore u ustriji i Madarskoj, dok je u Crnoj Gori strijeljano oko 688 Crnogoraca j0k- &redino' 0A0B- u crnogorski' je planina'a djelatno B88 ko'ita, pa je austro+ugarska okupacijska vlast 'orala u Crnoj Gori koncentrirati jake snage od 91-888 bojovnika-

Sr$+ a o u$a(i#a
1odro&niji lanak o temi; 1odgorika skuptina Crnogorske ko'itske postrojbe, organizirane u pet bataljuna i niz 5eta, po5etko' listopada 0A0B- su uz 'jesti'i5ne borbe oslobodile od austrougarske vojske u povla5enju najvei dio teritorija i 'jesta 7raljevine Crne Gore- #o, na5elnik Glavnog

stoera 7raljevine &rbije, vojvoda Kivojin Mii, izdao je zapovjed svoji' snaga'a, pod nazivo' Jadranske trupe /H. jugoslavenski puk, ja5ine oko CB88 bojovnika, te odred 5etni5kog zapovjednika 7oste .eanca2, da hitno s 7osova krenu k Crnoj Gori i reokupiraju je j9k- &rpski general u Crnoj Gori, Dragutin ilutinovi!, radi pripre'e i sprovo*enja odluka nelegalne .odgori5ke skupttine o anektiranju Kraljevine Crne Gore izdao je nalog da se sve crnogorske ko'itske postrojbe razoruaju- #o, najvei broj poznatijih crnogorskih komita produit e oruanu borbu i nakon to je Kraljevina )r&ija 0A0B- reokupirala Kraljevinu Crnu Goru /ko'iti &avo Raspopovi, >odor ,ulovi, Milutin =aovi, itd-2-

)o&una

0aslovnica talijanskog nedjeljnika =4a tri&una illustrata u &r. od *+. o-ujka E F. travnja ?@?@. godine pod naslovom =Com&attimento presso 1odgoritza tra insorti montenegrini e lG esercito ser&o $ =5or&e kod 1odgorice izme'u crnogorski( po&unjenika i srpske vojske 1odro&niji lanak o temi; 5o-i!na po&una "litni crnogorski 5asnici i narodni uglednici najveeg ranga, njih nekoliko stotina pod prisego' Kraljevini Crnoj Gori, nakon 1odgorike skuptine pristizali su iz rasputenih austrougarskih logora- $ni su, skupa s najvei' broje' crnogorskih ko'ita, uz po'o biveg 'inistra !ovana .la'enca, zapo5eli pripre'e oruanog ustanka radi izbacivanja &rba iz Crne Gore- ;ojni odgovor na srpsku okupaciju, bez znanja i odobrenja 'onarha #ikole I- .etrovia /koji je od 0A0@- bio u egzilu, u Jrancuskoj2 uslijedio je uo5i pravoslavnoga =oia 0A0B- /u sije5nju 0A0A- po gregorijansko' kalendaru2 dobit e naziv =oina pobuna-

Reor!ani,iran#e

1odro&niji lanak o temi; Crnogorska vojska ?@?@.$?@H?.

*. &ataljun Crnogorske vojske u Gaeti

Crnogorski asnici u Gaeti %stanici se, suo5eni s opcijo' da ?rancuske postrojbe, koncentrirane u =oki kotorskoj oruano podre &rbe, odlu5uju nakon 5o-i!ne po&une povui s poloaja- ,ijelo' se evakuiraju u Italiji, gdje je ?or'irana nova crnogorska vojska- >ijeko' velja5e i oujka 0A0A- godine u Italiji su po5ele nicati vojarne u koji'a su se koncentrirali izbjegli Crnogorci iz do'ovine, kao i 5asnici koji su jo uvijek pristizali iz bivih austro+ugarskih logora- #jihov je broj bio u stalno' porastu pa je crnogorska vlada /orig- Ministarsko vijee2 u egzilu /sjedite tako*er u Italiji2, na 5ije' je 5elu bio !ovan .la'enac a poto' i general Milutin ;u5ini /kao 'inistar vojni pa onda kao pre'ijer2, poduzela je diplo'atske i ?inancijske korake na njihovo' organiziranju.rva je crnogorska vojarna bila u Jerari te u okolici Ri'a /7ave2, da bi koncentriranje bilo kona5no obavljeno u Gaeti i Jor'iji nedaleko #apolija- ,o sredine 0A98o?or'ljena su 5etiri pjea5ka bataljuna, kao i pridruene topni5ke i 'itraljeske postrojbe s 066A uni?or'iranih i naoruanih crnogorskih vojnika i o?or'ljeni' zapovjedni' lance' na 5elu s Glavni' stoero'- Iz Italije su do 0A99- stalno ubacivane 'anje postrojbe radi vo*enja oruane borbe-

=or&e

)avo Raspopovi!" crnogorski komitski vojvoda % prosincu 0A0A- pre'a srpski' policijski' izvjei'a u crnogorski' planina'a djelovalo je ukupno 01A@ crnogorskih ko'ita i toG srez cetinjski C98, barski 488, kolainski 488, nikiki 088 i andrijeva5ki srez 61@ ustanika- jCk ;aniji zapovjednici ko'itskih postrojbi Crnogorske vojske u Crnoj GoriG

=rigadir Marko ;u5erakovi, djelatno podru5je du obala &kadarskoga jezera, zaduen za ilegalno prebacivanje crnogorskih postrojbi iz albanskih luka za Crnu Goru i obratno, u'ro 0AC8+ih u =elgijiD =rigadir i vojvoda Ivan =ulatovi, vo*a pobune crnogorskog ple'ena Rovca 0A0A- i 0A98- godine, u'ro 0A4C- na CetinjuD =ojnik i vojvoda &avo Raspopovi, djelatno podru5je iro' Crne Gore, ubili ga srpski andar'i 9B- prosinca 0A9C- u epan ,olu kod #ikiaD &atnik i vojvoda Milutin =aovi, s nadi'ko' ujo, operirao iro' Crne Gore, ubijen s 'ajoro' Raspopovie' 9B- prosinca 0A9C- kod #ikiaD ;ojvoda >odor ,ulovi, djelatna podru5ja u kolainskoj, bijelopojskoj i andrijeva5koj opini, ucijenjen od srpskih vlasti na 98-888 dinara, ubijen u selu .risoji / ndrijevica2 u oruno' sukobu u noi 04- na 06- travanj 0A9CgodineD =ojnik ,uan ;ukovi, operirao u okolici Cetinja, #ikia, .odgorice, ubijen 0B- velja5e 0A4@- od strane $<# D =ojnik .ero ;ukovi, zapovjednik 0- bataljuna u Gaeti, operirao u Rovci'a, u Mora5i, .iperi'a i okolici #ikia, ostao bez noge, u'ro 0A66- godineD ;ojvoda >o'o 7rikapa, operirao u %skoci'a, oko #ikia, te du obala rijeke >are, datu' s'rti nepoznat-

4loin u Cu(a'a

)pomenica 5o-i!ne po&une 1odro&niji lanak o temi; /&ojstvo o&itelji 2vicer Kandarska postrojba, kojo' su zapovijedali 'ajor 7ec'anovi i 5asnik 7olakovi, 9C- travnja 0A9C- dola je kod obiteljske kue ko'ita <vicera u selu Rako5i /Cuce2%nutar kue zavezali su .etrovu 'ajku n*u /bila je stara oko @8 godina2, suprugu <agorku /oko 9C godine2, sestru .lanu /98 godina2, brata ;idaka /0C godina2, te troje .etrove 'alodobne djece i zapalili ih- j4k .re'da su o ovo' zlo5inu u parla'entu 7raljevine &E& izvijestili poslanici Crnogorske stranke dr- &ekula ,rljevi i &avo ;uleti, protiv odgovornih srpskih 5asnika nije povedena istraga ili su*enje-

)o ol# o% Ni ia

9ijela Raspopovi!a i drugi( po&ijeni( crnogorski( komita

% borba'a kraj #ikia 9B- prosinca 0A9C- je izginula cijela skupina vojvode Raspopovia- #jihova su iz'asakrirana tijela srpske vojne vlasti izloile na snijegu, pred crkvu &v- ;asilija $strokoga u #ikiu a okolo njih postrojili postrojbe, te se tako slikaliD slika je objavljena u cijelo' tisku tadanje 7raljevine &E&- &kupa s Raspopovie' poginuli suG

Milutin =aovi, i'ao je C8 godina, iz .ro5enja, sreza avni5kogMilo 7ova5evi, i'ao je C8 godina, iz Kabljaka !ovo 7rivokapi, i'ao je C@ godina, iz <aljuti, Cetinje .etar <vicer, i'ao je 91 godina, iz Rako5a, Cuce ndrija .ejovi, i'ao je 91 godina, iz .ejovia, Cetinje 7rsto .opovi, i'ao je 96 godina, iz Fipe, Cuce Milo .ejovi, nepoznato godite, iz .ejovia, Cetinje Marko Raspopovi, brat &ava Raspopovia, nepoznato godite, ivio u =aru Radovan =igovi, i'ao je 9C godine, iz sela 7obilji ,o, Cuce Mile Miljani, nepoznato godite, iz ;eli'lja, selo Miljanii, #iki Majo ;ujovi, i'ao je C8 godina, iz $egovice, Cetinje &tevo =oovi, nepoznato godite, iz "rakovia, #jegui Golub ;ujovi, nepoznato godite, iz %bala, Cetinje- j6k

Ma+a riran#e ti#ela u&i#eni1 o'ita

asakrirani crnogorski komiti; #lija 4aki!evi!" 5lagoje 3u!i! i travanj ?@HL.g.

arko

iljani!"

7o'itskog vo*u Iliju Fakievia, skupa sa njegovi' suborci'a =lagoje' ;u5ie' i Marko' Miljanie', srpske vlasti , nakon borbe, ubile 09- travnja 0A94- u selu >epca, kod #ikia-

#jihova 'rtva tijela ubice su poto' kasapili, vadili su i' o5i, lo'ili ruke i noge, parali lica i druge djelove tijela bajuneti'a, lo'ili i' i izbijali zube;ezali su ih 'rtve lanci'a za stolice i prikovali uz zid, 'rtvo' Fakieviu otkinuli polni organ i stavili ga iz'e*u ruku, da bi ih slikali i sadisti5ki triju'?irali1odro&niji lanak o temi; #lija 4aki!evi!

4a )ravo/ Ma+t i Slo&o%u Crne Gore

=orba ko'ita protiv pripajanja njihove do'ovine &rbiji vodila se pod krilatico' 2a 1ravo" Mast i )lo&odu Crne Gore-

S'rt 3e$ana Mi#u ovia

1odro&niji lanak o temi; D!epan ijukovi!

D!epan

ijukovi!" zvjerski u&ijeni crnogorski ratni (eroj

)mrtovnica D!epana

ijukovi!a

% #ikiu je 0A94- na izuzetno okrutan na5in ubijen 5asnik epan Mijukovi koji je bio pod pasko' da je po'agao ko'ite- % povodu toga ubojstva, hrvatski je politi5ar

&tjepan Radi 0- svibnja 0A94- skupa sa 18 hrvatskih poslanika tiskao proglas sljedeeg sadraja /citat iz beogradskog lista :.olitika:, str- 4, br- 61@9, 08- svibnja 0A94-g-2G

>5ra!o CrnogorciI

i" 6rvati" imamo na najljepim stranicama nae knji-evnosti" nazvan Crna Gora" velianstveni oltar slo&ode u najudesnijem (ramu &o-anskog djela. i smo vas proglasili" Crnogorci" ne samo predstavnicima ideala (erojstva ve! primjerom nedosti-ne estitosti i potenja. i" 6rvati" suz&ijamo &eogradski centralizam i 1ai!evu korupciju ne samo iz ovog razloga ve! naroito zato to svojim neistim rukama unitavaju velianstveni oltar crnogorske slo&ode" divljaki vas progone i 'avoljski zlostavljaju. Oak i da ovaj beogradski centralizam nije u5inio drugo zlo do da prezire, sramotno i divlja5ki, 5ast i slobodu Crne .ore i da pretvara Crnu .oru u mjesto na kojem vlada stra! i trepet, mi se, Arvati, nikada neemo moi pomiriti sa tim groznim zlo5incimaV. % to'e proglasu Radi poziva Crnogorce da nVrue beogradski centralizam radi toga to svojim poganim rukama razvaljuje veli5anstveni rtvenik crnogorskog naroda i Crnu .oru pretvara u jedno strano zgariste i grobnicuVW-j@k $bitelj brigadira Mijukovia je tiskala s'rtovnicu sljedeeg sadrajaG V1likovci, koji su poslati da posrbljavaju Crnogorce nijesu 2rbi no da!ije, 5iji zlo5ini trijum9uju u Crnoj .ori blagodarei zatiti oni! koji su pozvati da tite javnu bezbjednost i zakonitostV"j1k

Ro&i#a
Iz'e*u 968+C88 crnogorskih ko'ita osu*eno je pred sudovi'a 7raljevine &E& na robije do 98 godina- .oglavito su robijali u kaznionici <enica /=iE2- Medijsku je pozornost bio izazvao sudski proces na Cetinju u koje' su osuda'a od 96- studenog 0A94- godine, 9C osu*eni na kazne od 4+98 godina robije a petorica na doivotnu robiju u laki' lanci'a- #a doivotnu robiju osu*en je i dr- #ovica Radovi, koji je nakon devet godina po'ilovan-

0aslovna stranica knjige >0ekoliko stranica iz krvavog al&uma Kara'or'evi!a>

Prtve
1odro&niji lanak o temi; 0ekoliko stranica iz krvavog al&uma Kara'or'evi!a 7knjiga8 =roj ubijenih, ranjenih, uhienih, osu*enih i interniranih crnogorskih do'oljuba 8d 0A0B- do 0A9A- dostigao je brojku od 6888, dok je veliki broj do'ova i 'atrijalnih dobara uniten-jBk

)oliti a &or&a
#ajvei dio ko'ita bili su od 0A9C- 5lanovi Crnogorske stranke- !edan dio njih se 0A49- pridruio Fovenskoj brigadi generala 7rsta .opovia, a do 0A44- su poglavito prijeli u redove partizana- Rijetki su pri'jeri, poput &ava ;uletia koji se priklju5io 5etnici'a-

U&o#+tva $o+l#e%n#i1 o'ita

0aslov i dio lanka sr&ijanskog lista >1olitika> o pogi&iji Radoa i Draga 5ulatovi!a" o&javljen ?*. o-ujka ?@H@." str. A. Rado i ,rago =ulatovi, ro*ena braa, posljednji su crnogorski ko'iti, ubijeni Boujka 0A9A- godine,rago i Rado ko'itovali su neprekidno od 0A01- godine, najprije protiv austro+ ugarske a od 0A0B- i protiv srpske okupacije 7raljevine Crne Gore,jelatno podru5je i' je bio planinski teritorij iz'e*u 7olaina i #ikia- =raa =ulatovi su odbijala pozive za predaju u za'jenu za a'nestiju- %cjenjeni su od strane vlasti 7raljevine &E& na 088-888 dinara-jAk %bijeni su u selu Ravni, pokraj anastira oraa, nakon to su u opkoljeni kui dva dana pruali o5ajni5ki otpor postrojbi andar'erije-

4ani'l#ivo+t

Kadar iz ,ilma >3oskrsenja ne &iva &ez smrti> % talijansko+crnogorskoj produkciji je 0A99- sni'ljen nije'i ?il' 3oskrsenja ne &iva &ez smrti, koji je za cilj i'ao ani'irati svjetsko 'nijenje u pokuaju sprije5avanja nestanaka 7raljevine Crne Gore s povijesne karte njezini' nasilni' priklju5enje' 7raljevini &E&Jil' u epilogu prikazuje situaciju u Crnoj Gori 0A0B- kroz oruni otpor crnogorskog naroda prisajedinjenju 7raljevini &E&, scene =oine pobune, te generala ;eovia koga su vlasti 7raljevine &E&, strpale u zatvor i sudile 'u u 'ontirano' procesu 0A90- godine- <avrava si'boli5no' apoteozo' slobodnoj i nezavisnoj Crnoj Gori1odro&niji lanak o temi; 3oskrsenja ne &iva &ez smrti 7?@HH.8

#ovak ,KI3G CR#$G$R&7I !%# 7 & ;$ R &.$.$;I3

/ istorijskoj epizodi" koja poinje ?@?A. godine okupacijom i aneksijom suverene crnogorske kraljevine od strane zvanino saveznike srpske vojske" jedan od najpoznatiji( crnogorski( gerilaca i ustanika &io je )avo Raspopovi!" o,icir crnogorske vojske. #arodni ustanak je uslijedio od'ah po okupaciji i aneksiji Crne Gore od zvani5nih srpskih trupa #a kraju .rvog svjetskog rata, Crna Gora je, kao ratni saveznik, jedan od ratnih pobjednika, rtvovana kao da se radilo o gubitni5koj ili poraenoj dravi- #a svirep na5in, bez presedana u istoriji, uniten je 0A0B- godine suverenitet, dravna nezavisnost, integritet i 'e*unarodni subjektivitet 7raljevine Crne Gore- >aj 'agnu' cri'en /veliki zlo5in2, nijesu po5inili ratni neprijatelji, nego, ?or'alno, saveznici Crne Gore iz bloka ;elike ntante- >ragi5an kraj crnogorskog 7raljevstva zna5io je pobjedu zla nad dobri' i triju'? nepravde i neprava nad pravdo' i pravo'7ri'inalno u'orstvo Crne Gore, izvreno 0A0B- godine, njena invazija, okupacija i aneksija sprovedena od strane oruanih snaga zvani5ne &rbije, ozna5avali su

grotesknu, tunu i runu pobjedu nasilja, podvale, ob'ane i korupcijeIinjenica je da je tada Crna Gora likvidirana potpuno suprotno + 'e*unarodno' pravu, ugovori'a, obi5ajni' pravni' pravili'a, 'e*unarodno' 'oralu i i'perativni', obevezujui', jus cogens, nor'a'a vlastitog, 'eritornog i punovanog %stava i nacionalnog zakonodavstvaCrnogorski narod nije 0A0B- godine dobrovoljno pristao na ropstvo i nije se po'irio sa brutalni' unitenje' svoje drave- $d'ah nakon izvrene okupacije i aneksije Crne Gore od strane trupa zvani5ne &rbije, uslijedio je, 90- dece'bra 0A0B- godine, crnogorski narodni ustanak za .ravo, Iast i &lobodu Crne Gore- =io je to oruani otpor crnogorskog naroda teroru, nasilju, prevari, lai'a i korupciji- Me*uti', crnogorski ustanak, podignut kraje' 0A0B- i po5etko' 0A0A- godine, doivio je u obliku ?rontalnih sukoba, neuspjeh i slo'- Razlozi za to bili su brojni i i'ali su objektivnu i subjektivnu prirodu- Crnogorski ustanak je poto' prerastao u gerilski rat, u ko'itski, partizanski na5in oslobodila5ke borbe, koja je, razli5itog intenziteta, trajala cijelu jednu deceniju&a stanovita vjernosti svojoj do'ovini, njenoj <astavi, &lobodi i 7runi, crnogorski ustanici, gerilci i ko'iti djelovali su sa pozicija nune odbrane i i'ali su pravo i nesporni legiti'itet, da koriste i upotrebljavaju sva sredstva koja su opravdana i dozvoljena u slu5aju bezobzirnog napada neprava na pravo- =orili su se crnogorski ko'iti sa snago', odlu5nou, 5vrstino' i dosljednou vitezova bez 'ane i straha za slobodu, nezavisnost i dostojanstvo svoje ze'lje Crne Gore- ;ojevali su crnogorski gerilci kao patriote s na'jero' da se okon5a nesnoljiva situacija u kojoj je izdaja dovodila vjernost na optueni5ku klupu, izricala i izvravala kazne- %stanici koji nijesu izginuli i stradali, koji nijesu uhapeni, zatvoreni ili onesposobljeni, koji nijesu e'igrirali, sklonili su se u planine, u u'e, i podijeljeni u 'anje 5ete i grupe nastavili oslobodila5ku borbu gerilskog, ko'itskog karaktera- !edan od najpoznatijih crnogorskih gerilaca i ustanika u to'e periodu bio je &avo Raspopovi, o?icir crnogorske vojske>reba zapa'titi 5injenicu da su u godina'a poslije 0A0B- stavljeni bili izvan zakona svi Crnogorci koji nijesu bili u slubi =eograda, koji nijesu bili kao renegati velikosrpski janji5ari- >ako*e, treba zapa'titi da su srpska okupaciona vojska, andar'erija i druge naoruane grupacije ubijali crnogorske patriote onako kako su se ubijale divlje zvijeri u slobodno' lovu- $d strane civilnih i 'ilitarnih okupacionih srpskih vlasti, crnogorski patrioti, ustanici i ko'ite, su lano optuivani da su LizdajniciM, LseparatistiM, Lod'etniciM, LbanditiM, LhajduciM itd- Raspisivane su za nji'a potjernice, organizovane i izvo*ene potjere, ucjenjivani su, tako da ih je bez ikakve odgovornosti za nagradu svaku 'ogao ubiti ko je htio, ali i i'ao hrabrosti i 'ogao da to u5ini&lavni crnogorski ko'ita &avo Raspopovi ro*en je 0B1A- godine u Martinii'a u =jelopavlii'a, a ubijen je 9B- dece'bra 0A9C- godine u epan ,olu u selu Rubea kod #ikia- $tac &avov zvao se Risto, a 'ajka &avova zvala se =osiljka- &avo Raspopovi je i'ao tri brataG Marka, Mirka i Mila Raspopovia i 5etiri sestreG n*elinu, Maru, &o?iju i jo jednu koja se udala u Italiji, a 5ije i'e nijesa' uspio da sazna'- Roditelji &ava Raspopovia, sa svo' djeco' preselili su se iz Martinia u =ar- #astanili su se u Rapu /lokacija u &taro' =aru2&avo Raspopovi je bio oenjen sa .etrano' .etrovi sa #jegua- I'ao je troje *eceG sina Iliju /koji je jo iv, i'a BB godina i nastanjen je u Rovinju2 i kerke !elenu /udatu !ovanovi, koja je ivjela i u'rla u %lcinju2 i ,aru /bila je udata u &kadru, razvela se i ivjela i u'rla u %lcinju2- &avo Raspopovi je ;ojnu akade'iju zavrio u Italiji- &a svojo' porodico' bio je u Gaeti od 0A98- do 0A99- godine- Ja'ilija 'u je

ostala u Italiji, kad se on vratio u Crnu Goru i poginuo za njenu slobodu kraje' 0A9Cgodine% pis'u iz 0A0A- naveo je da se bori za prava Crne Gore, a da je !ugoslavija, u stvari + velika &rbija &avo Raspopovi je bio poznati crnogorski junak i patriota- &pada u red zna'enitih crnogorskih li5nosti (( vijeka- $drastao je i ivio u =aru- % doba 7raljevine Crne Gore bio je pripadnik crnogorske policije- ,o po5etka .rvog svjetskog rata bio je crnogorski andar' u =aru- >oko' .rvog svjetskog rata u5estvovao je u bojevi'a kao crnogorski vojnik- % doba okupacije Crne Gore izvrene od strane ustro+ %garske, bio je ko'itski 5etovo*a- !edno vrije'e bio je u grupi poznatog crnogorskog ko'ite ;ida .avievia, koji je docnije, u grupi 5iji je e? bio &avo Raspopovi, vojevao protiv srpske okupacije Crne Gore i njenih oruanih snaga- >reba rei da se hrabro i uspjeno &avo Raspopovi borio protiv austro+ugarske okupacije njegove drave% vrije'e aneksije i okupacije 7raljevine Crne Gore, izvrene brutalni' nasilje' od strane srpske vojske, andar'erije i crnogorskih renegata u njihovoj slubi, &avo Raspopovi je jedna od najpoznatijih li5nosti crnogorske oslobodila5ke borbe u periodu od 0A0B- do 0A9A- godine- =io je kao o?icir crnogorske kraljevske vojske, kao crnogorski vitez, junak, jedan od najpoznatijih gerilskih, ko'itskih vo*a- Eerojski je ivio, herojski se borio za pravo, 5ast, slobodu i nezavisnost Crne Gore i herojski je poginuo 0A9C- godine% izvjetaju o stanju na podru5ju L<etske divizijske oblastiM Ministarstva vojske i 'ornarice, od 4- januara 0A0A- godine, dostavljeno' Ministarstvu unutranjih djela, Ministarstvu inostranih djela i .redsjedniku Ministarskog savjeta 7raljevstva &E&, kojeg je, po zapovijesti Ministra vojnog, potpisao na5elnik pukovnik Mih- =!ovanovi, navodi se i to da je na podru5ju, kako se kae, L=arskog $dsjekaM, od strane crnogorskih ko'ita, kojih je, pre'a to'e izvjetaju, bilo oko 988, 'e*u koji'a je jedan od vo*a bio &avo Raspopovi, napadnut pu5ano' vatro' brod LkodraM koji je plovio =ojano' i koji je bio prinu*en da se vrati u =ar /vidjeti o to'eG rhiv !ugoslavije, 04 + 0B0 + @19 i dr erbo Rastoder, L&krivana strana istorijeM, >o' I, =ar, 0AA1, dok- br- @4, str- 0@92&avo Raspopovi je u prvoj polovini 0A0A- godine vrio gerilske akcije na podru5ju =ara i drugih 'jesta- &avo Raspopovi je u jedno' pis'u, kojega je potpisao kao Lko'andant ustakih 5etaM, od C- 'aja 0A0A- godine, a kojega je sa Ru'ije uputio okupaciono' civilno' guverneru za Crnu Goru 5ija je ?ukcija slubeno nosila i'e L.ovjerenik 7raljevske vlade za Crnu GoruM + Ivanu Foli .avieviu, na koje'u se nalazio crveni ig koji je glasio LCrnogorski ko'itet za pravduM, saoptio razloge zbog kojih se od'etnuo u u'u, objasnio svoja politi5ka uvjerenja, naveo da se bori za prava Crne Gore, te da je !ugoslavija u stvari velika &rbija itd- Ivan + Fola .avievi je depeu #a5elnika barskog $kruga, koja sadri to pis'o &ava Raspopovia, koja 'u je dostavljena, uputio 6- 'aja 0A0A- godine ko'andantu L<etske ,ivizijske oblastiM na Cetinju generalu Miloradu Mihailoivu /=iblioteka Istorijskog instituta, C@1 i dr erbo Rastoder, c- d- >o' I, dok- br- 901, str- C042&avo Raspopovi se sa svojo' ko'itsko' krugo' 'aja 0A0A- sukobio sa srpski' andar'i'a u ;ladi'iru /okolina =ara2- % to' oruano' kon?liktu poginula su tri crnogorska ko'ita, a dvojica srpskih andar'a su ranjena- >o se konstatuje i u Izvjetaju ;rhovne 7o'ande od 1- 'aja 0A0A, upueno' Ministarstvu inostranih djela 7raljevstva &E& u =eogradu, kojeg je ovo 'inistarstvo 06- 'aja 0A0A- godine uputilo srpskoj delegaciji na 7on?erenciji 'ira u .arizu- >aj izvjetaj je potpisao po

naredbi Ministra, e? .oliti5kog odjeljenja M- Mihailovi- /;idjeti o to'eG rhiv !ugoslavije CC@, ?- 96 ;III i dr erbo Rastoder, c-d- >o' I, dok- br- 99C, str- C0B+C0A2% to' doku'entu tvrdi se da je &avo Raspopovi, kraje' aprila 0A0A- godine, sa druino' napao blagajnu barskog $kruga i oduzeo joj deset hiljada dinara.orodica &ava Raspopovia bila je na udaru okupacionih vlasti- 7o'andant 'jesta u =aru je uhapsio enu &avovu, .etranu i troje *ece, sina Iliju i dvije kerke + !elenu i ,aru- .oto' ih je uputio, po sporazu'u sa povjereniko' beogradske vlade za Crnu Goru + Ivano' Folo' .avievie', okruno' #a5elstvu u =aru na dalji postupak- $ to'e treba vidjeti i doku'ent kojeg je 7o'andant L<etske divizijske oblastiM general Milorad Mihailovi uputio na5elniku cetinjskog $kruga povodo' hapenja porodice &ava Raspopovia, a koji nosi datu' od 98- juna 0A0A- godine- % izvjetaju 7o'ande 'jesta u =aru, pov- br- 406, od 0B- juna 0A0A- godine, 7o'andantu 9A- pjeadijskog puka, kojeg je podnio i potpisao ko'andant 'ajor G- #ikoli, navodi se da je od strane vlasti, 01- juna 0A0A- godine, uhapena ?a'ilija &ava Raspopovia /ena i troje *ece, to jest, sin i dvije kerke2- % to' aktu tvrdi se da je &avo Raspopovi prijethodno ubio jednog srpskog vojnika- #akon toga, 9A pjeadijski puk je, akto' pov- br- 9C9, od 0A- juna 0A0A- godine, u depei 7o'andantu L<etske divizijske oblastiM naveo da isto'e sprovodi ?a'iliju &ava Raspopovia na dalji postupak /vidjeti o to'eG ,ravni rhiv Crne Gore, $#C, ? 0, 6AN 0A0A i dr erbo Rastoder, c-d- >o' I, dok- br- 9B9, str- CB02Marta i .etrua nijesu putale srpski puk u kuu, pa je vojska 'orala da intervenieH >oko' jula 0A0A- godine sa svojo' ko'itsko' grupo' &avo Raspopovi se, na podru5ju =arskog okruga i ire, sukobljavao sa oruani' snaga'a organa okupacionih vlasti- &a svojo' ko'itsko' druino' Raspopovi je, C- jula 0A0Agodine, napao andar'erijsku patrolu na 'jestu udaljeno' oko 6 k' isto5no od =ara /u blizini Mikulia2, ko' priliko' su dvojica andar'a ranjeni- .otjera koja je poto' organizovana za Raspopovie' i njegovo' druino' bila je bez rezultata7ako se tvrdi u izvjetaju na5elnika barskog $kruga, upueno' C8- jula 0A0A- godine L7ancelariji .ovjerenika 7raljevske ;lade za Crnu GoruM na Cetinju, kojeg je ovaj proslijedio 7o'andantu L<etske divizijske oblastiM, &avo Raspopovi je 9A- jula 0A0A- godine oko 06 sati sa grupo' od @8 ko'ita napao andar'erijsku stanicu u Mikulii'a, ko' priliko' je jedan andar' ranjen, jedan zarobljen, a uve5e istog dana u Mrkojevii'a napao je vojni5ku strau /vidjetiG =iblioteka Istorijskog instutita, C@6 i dr erbo Rastoder, c-d- >o' I, dok- br- CAC, str- 60@+6012&avo Raspopovi je, 1- avgusta 0A0A- godine, sa ko'itsko' grupo' od 09 ljudi, u 00 sati prije podne, razoruao srpsku strau u 7u5i'a, oduzeo je oruje i 'uniciju njeno' ko'andiru i sed'orici vojnika, skinuo i' cipele i vojni5ke uni?or'e- #ji'a je &avo Raspopovi uru5io pis'o, potpisano i pe5atirano sa LCrnogorski ko'itet za pravduM, u koje'u obavjetava kapetana Milanovia da je vojnike razoruao i da i' je potedio ivote zato to ih ne s'atra krivci'a, ali da ubudue nee opratati niko'e ko nije na pravo' crnogorsko' putu- Iza toga, vlasti su organizovale i izvele potjeru za &avo' Raspopovie' i njegovo' druino', koju su vodili potporu5nici Mara i Moravac sa nekoliko desetina uni?or'isanih i naoruanih lica, ali ta potjera bila je potpuno jalova- /$ to'e vidjetiG =iblioteka Istorijskog instituta, C@6 i dr erbo Rastoder, c-d- >o' I, dok- br- 4C9, str- 6642&avo Raspopovi je u A i po 5asova prije podne B- septe'bra 0A0A- godine, napao sa grupo' od 68 ko'ita, sa dvije 'ainske puke, andar'erijsku kasarnu u Mikulii'a- =orba je bila estoka- LRaspopoviu su se pridruili svi seljaciM, navodi

se u izvjetaju zastpunika ;ladinog povjerenika za Crnu Goru, .ov- br- 0CA9, od Bsepte'bra 0A0A- godine, 7o'andantu L<etske divizijske oblastiM na Cetinju /vidjetiG =II>, C@6 i dr erbo Rastoder, c-d, >o' II, dok- br, 6C4, sr- @19+@1C2&avo Raspopovi je sa druino' B- i A- septe'bra 0A0A- u barsko' $krugu napadao vojne i andar'erijske postaje i strae na prostoru Ru'ije- %spio je, u noi B N Asepte'bra 0A0A- godine, sa svoji' ko'iti'a da razorua posadu bjelake o'ladine, a da A- istog 'jeseca, u sukobu sa vojsko' rani 4 vojnika- &ve se to doga*alo u okolini =ara- &avo Raspopovi ih je tada sa drutvo' razoruao, odnio i' oruje i drugu opre'u, da bi se zati' povukao u u'u&avo Raspopovi, !ovan =ulatovi i Radisav #ikezi su u i'e LCrnogorskog ko'iteta za pravduM, @- nove'bra 0A0A- godine, iz Ru'ije, uputili pis'o crnogorsko' 'inistru ?inansija i gra*evina Milu ;ujoviu u Ri'u, u koje'u su naveli da su vojnici 9A- pjeadijskog puka pod ko'ando' potpukovnika &vetozara #ikolia, po njegovoj naredbi C- (I 0A0A- godine, upali u kuu pokojnog .unie =rajovia, u kojoj su se nalazile tri ene- ;ojnici su, kako oni izvjetavaju, silo' nastojali ui u kuu, ali su i' te ene pruile otpor- $nda su vojnici pucali na njih i ranili su dvije eneG Martu Radulovi i .etruu Mili5i, kae se, uz ostalo, u to'e doku'entu /vidjetiG , CG, J";, Ministarstvo spoljnih poslova 0A98+0A99, ? 081 i dr erbo Rastoder, c- d- >o' II, dok- br- 191, str- A8@+A812- &avo Raspopovi je, pre'a slubeni' izvjetaji'a organa vlasti, B- nove'bra 0A0A- godine, bio na podru5i'a u &jevernoj lbaniji i na'jeravao je da se sa svojo' grupo' prebaci na teritoriju Crne Gore s cilje' preduzi'anja gerilskih akcija i vrenja propagande i agitacije za crnogorsku nezavisnost&a svojo' ko'itsko' grupo' &avo Raspopovi je, 9- dece'bra 0A0A- godine u A sati prije podne, napao oruane ?or'acije pod ko'ando' #a5elnika sreza 7rajinskog izvjesnog Fukia- #a5elnik Fuki i njegovih seda' andar'a su uspjeli da pobjegnu, dok je ko'itska grupa &ava Raspopovia uspjela da uhvati 5etiri andar'a, koje je razoruane i bez odijela, kasnije oslobodila /vidjeti o to'eG Izvjetaj kojeg je po'onik ;ladinog povjerenika za Crnu Gori, pov- br- 9C68, od 9- dece'bra 0A0Agodine, podnio 7o'andantu L<etske ,ivizijske oblastiM na Cetinju + =II>, C@@2&avo Raspopovi je, na podru5ju =ara 1- dece'bra 0A0A- godine, napao odjeljenje koje je bilo odre*eno kao sprovodno za transport hrane, koje su vlasti slale svoji' postaja'a u 7otoru- $sa' vojnika koji su pratili taj transport napadnuti su od njegove ko'itske grupe, od kojih su @ vojnika ubijeni, a jedan je bio ranjen- .otjera organizovana poto' za Raspopovie' i njegovo' grupo' bila je bezuspjena- >o se navodi u izvjetaju Ministarstva inostranih djela 7raljevstva &E&, .ov- br- 04B8, od 08- dece'bra 0A0A- godine upueno' iz =eograda ,elegaciji na 7on?erenciji 'ira u .arizu- .o #aredbi Ministra taj izvjeaj je uputio direktor .oliti5kog $djeljenja MGavrilovi /vidjetiG rhiv !ugoslavije, CC@, ?- 96 I( i dr erbo Rastoder, c-d- >o' II, dok br- B@0- str- 0869+086C2Razni dounici nijesu 'ogli po'oi vlasti'aG &ava je na prevaru bilo ne'ogue uhvatiti >oko' dece'bra 0A0A- godine ko'itskoj grupi &ava Raspopovia pridruilo se oko 68 ko'ita iz ;rake i >uzi- & Raspopovievi' ko'iti'a ti gerilci su se zdruili u Murii'a>oko' dece'bra 0A0A- godine potporu5nik &avo Raspopopvi, o?icir !ovan =ulatovi, 'ajor .etar Feki i drugi nalazili su se na barsko' i ulcinjsko' podru5ju i na prostoru lbanije vrei akcije i agitaciju za crnogorsku stvar- Raspopovi je

operisao na podru5ju &utor'ana, Ru'ije, Cr'nice, =ara, %lcinja i du granice sa lbanijo' kraje' dece'bra 0A0A- godine, u zajednici sa 'ajoro' crnogorske vojske Marko' ;u5erakovie' sa grupo' od oko 068 ko'ita&a 5eto' od 068 ljudi, 91- dece'bra 0A0A- godine sa ko'iti'a napao je la*u LkodraM na =ojani iz 'itraljeza i puaka u zajednici sa 5eto' Ra'a Muslia- Fa*a LkodraM i 'anja la*a L&atirM nijesu nastavili svoje putovanje, ve su bili prinu*eni da se vrate natrag- Raspopovi je predao kapetanu L&atiraM jedno pis'o u koje'u ga obavjetava da je =ojana zatvorena za snabdijevanje srpskih i drugih trupa u Crnoj Gori- $ to'e detaljno govori izvjetaj delegata #eia iz &kadra, poslat Ministarstvu inostranih djela 7raljevstva &E&, o razgovoru sa ?rancuski' generalo' ,e?urtuo' povodo' napada ko'ita &ava Raspopovia na brodove LkodraM i L&atirM na =ojani>aj telegra' je Ivan Fola .avievi otpre'io sa Cetinja 0- januara 0A98- godine za =eograd u koje'u su ga organi vlasti pri'ile 9- januara 0A98- godine / vidjeti o to'eG =II>, C@A i dr erbo Rastoder, c-d- >o' III, dok- br- A6B, str- 001A + 00B8, kao i Izvjetaj 7o'andanta <etske ,ivizijske oblasti + ;rhovnoj ko'andi od 0- januara 0A98- godine2&avo Raspopovi se sa svoji' ko'iti'a sukobio na podru5ju iz'e*u =ojane i &kadarskog jezera C- januara 0A98- godine sa odjeljenje' specijalnih srpskih 'ilitarnih ?or'acija% sukobu Raspopovia i njegovih ko'ita sa potjera'a i kontrako'iti'a u Ratiu i 7ravari'a C- januara 0A98- godine, od strane okupacionih oruanih ?or'acija, bio je jedan vojnik ranjen% sukobu &ava Raspopovia i njegovih 98 ko'ita sa srpski' kontrako'itski' oruani' grupa'a /Lletei' 5eta'aM2 i bjelako' o'ladino', u Mikulii'a i Ru'iji 08- januara 0A98- godine, na strani potjere za ko'iti'a bio je jedan 'rtav i jedan ranjen- $ to'e govore nekoliko izvjetaja predstavnika organa okupacionih vojnih i civilnih vlasti#a osnovu izvjetaja Ministarstva inostranih djela 7raljevstva &E&, .ov- br- 46C iz =eograda 06- januara 0A98- godine, upueno' Ministarstvu unutranjih djela, zaklju5uje se da je, to se konstatuje na osnovu re?erata .ovjerenika 7raljevske ;lade za Crnu Goru Ivana .avievia kojeg je ovaj podnio na osnovu raporta #a5elnika barskog $kruga, Lletea 5etaM srpske vojske i andar'erije napala, na podru5ju planine Ru'ija, ko'itsku grupu &ava Raspopovia- >rojica iz potjere su tada ubijena, a jedan je ranjen- #a strani ko'ita Raspopovia bilo je tako*e ljudskih rtavaRaspopovi je sa druino' poto' otiao u nepoznato' pravcu /vidjetiG rhiv !ugoslavije, 04+0B0+@192>oko' januara 0A98- godine, &avo Raspopovi je bio u ;elje Mikulie i u drugi' 'jesti'a u okolini- #i razgranata pijunska 'rea vlasti, razni dounici, nijesu po'ogli vlasti'a- &ava Raspopovia nije bilo 'ogue na prevaru do'a'iti i uhvatiti% izvjetaju crnogorskog ko'andira .etra Fekia iz &an *ovani di Medua, upuenog 98- januara 0A98- godine, 'inistru crnogorsko' u Ri'u Milu ;ujoviu, pored ostalog, govori se o napadu druine &ava Raspopovia i Marka ;u5erakovia na brod LkodraM, njegovo' zaustavljanju, kretanju ko'ita &ava Raspopovia na podru5ju %lcinja, =ara i drugih 'jesta, itd- % to' izvjetaju navodi se i to kako se &avo Raspopovi sa svoji' ko'iti'a 08- januara 0A98- godine u Mikulii'a sreo i sukobio sa 5eto' kontrako'ita, te kako je ta borba trajala od jutra do 'raka, kako su u drutvu &ava Raspopovia poginuli njegovi saborci ;aso .avievi i Muika Rajkovi, a ranjen Milovan 7alezi, a da je sa strane neprijatelja bilo znatno vie gubitaka- Raspopovi i ;u5erakovi su sa ko'itsko' grupo', pred najezdo' 'onih neprijateljskih snaga, bili prinu*eni da se povuku i odstupe u Medovu, *e su ostali do

0B- januara 0A98- godine, kad su se ponovo vratili na teritoriju Crne Gore da bi preduzi'ali gerilske oslobodila5ke akcije- % to'e aktu .etar Feki navodi da su u Medovu poto' pozvati od strane predstavnika legalne i legiti'ne crnogorske vlasti u egzilu ko'andiri ;ojin Fazovi, .ero ;ukovi i Marko ;u5erakovi, kao i &avo Raspopovi radi postizanja sporazu'a o dalji' operacija'a i aktivnosti'a /;idjetiG , CG, J";, M&. 0A98+0A99, ?- 081, i dr erbo Rastoder c-d- >o' III, dok- br- 08C0, str- 091@+091A2- >aj sastanak je odran i na nje'u je prisustvovao i 'ajor Rajni i utvr*en je dalji na5in rada i izvo*enja vojni5kih i politi5kih akcija u Crnoj Gori od strane crnogorskih patriota#a sastanku dijela crnogorskih ustani5kih vo*a u &an *ovani di Medua, odrano' 94januara 0A98- godine sa5injen je re?erat o stanju u Crnoj Gori, poziciji i uslovi'a pod koji'a djeluju ustanici i ko'iti, stradanju stanovnitva itd, i na koje'u su utvr*eni prijedlozi za dalju aktivnost i istaknuti konkretni zahtjevi od strane 'ajora .etra Fekia, 'ajora ;ojina Fazovia, 'ajora Marka ;u5erakovia, 'ajora .era ;ukovia, kapetana Mila &- Fekovia, kapetana #ika )eloevia, kapetana =oa =eira i poru5nika &ava Raspopovia /;idjetiG , CG, J";, Ministarstvo spoljnih poslova 0A98+0A99, ?- 0812Raspopovi je kao jedan od vo*a crnogorskog ustanka i ko'itski 5etovo*a opjevan u pjes'i :&'rt ili slobodaM #ekolicina istaknutih crnogorskih ustanika, gerilaca, ko'ita, patriota i junaka su, u i'e svih ustani5kih vo*a i ustanika u Crnoj Gori, iz &an )ovani di Medua, 9@- januara 0A98- godine, u jedno' pis'u upueno' crnogorsko' 'inistru ?inansija gospodinu Milu M- ;ujoviu, koji se tada nalazio u Ri'u, a u koje'u su sadrani i zahtjevi crnogorskih ustanika 7raljevsko' Ministarsko' &avjetu u progonstvu, u #eju, kod .ariza, u Jrancuskoj, naglasili i to da su Lubije*eni u uspjeh nae pravedne stvari, gorostasno cijeneiG da je 5ast, sloboda i nezavisnost nae do'ovine iznad svega- $d te ideje sa'o s'rt 'oe nas razdvojiti i nita drugoD za tu ideju bori'o se neprestanoM + pisali su ko'andir .etar Feki, ko'andir ;ojin Fazovi, ko'andir .ero ;ukovi, pjeadijski kapetan Milo Fekovi, kapetan =oo =eir i poru5nik &avo Raspopovi /vidjetiG ,ravni arhiv Crne Gore, J";, ?- 081 i dr erbo Rastoder, L&krivana strana istorijeM, ,oku'enti, >o' >rei, =ar, 0AA1, str- 0C042>oko' ?ebruara 0A98- godine &avo Raspopovi je operisao u pri'orsko' pojasu sa svoji' ko'iti'a- =oravio je 5esto u &an )ovani di Medua, a kako navode pojedini izvori u 7akarau 'u se nalazio 'agacin oruja i 'unicije- #a prostoru du =ojane, Raspopovi je bio 9B- ?ebruara 0A98- godine sa Ltri svoja drugaM, kako navodi 'ajor Marko ;u5erakovi u izvjetaju 'inistru crnogorsko' u Ri'u Milu ;ujoviu iz Medove od 0- 'arta 0A98- godine&avo Raspopovi se sa svojo' ko'itsko' druino' 4- ?ebruara 0A98- godine, u okolini Mikulia, sukobio sa okupacioni' vojni' ?or'acija'a- Favovski se borio i neprijateljski' ?or'acija'a nanio gubitke /ubijeni su trojica vojnika, dok je jedan ranjen2- Iz grupe &ava Raspopovia tada je stradalo nekoliko ljudi% &utor'anu je &avo Raspopovi bio toko' ?ebruara 0A98- godine, *e su iz Gaete kod #apulja dolazili crnogorski e'igrantni i pruali 'u po'o i podrku u ljudstvu, oruju i opre'i7ao glavni crnogorski gerilski ustani5ki vo*a za podru5je =ara, %lcinja i 7rajine &avo Raspopovi se i toko' 'arta 0A98- godine suprotstavljao s oruje' u ruci srpski' oruani' ?or'acija'a- >o je 5inio i toko' narednih 'jeseci, sve do svoga prebacivanja u Italiju polovino' 0A98- godine, ali i po povratku iz Italije 0A90-

godine, kada je operisao sa svojo' ko'itsko' grupo' na najvee' dijelu teritorije Crne Gore>oko' aprila 0A98- godine &avo Raspopovi se sa svojih 48 ko'ita nalazio u $bliku i nastojao je da odatle prodre u unutranjost Crne Gore- >oko' 'aja i juna 0A98godine &avo Raspopovi je bio u Crnoj Gori i borio se gerilski' akcija'a za njenu slobodu i nezavisnostRaspopovi je kao jedan od vo*a crnogorskog ustanka i ko'itski 5etovo*a opjevan i u pjes'i L&'rt ili slobodaM Rada ,edovia, napisanoj dece'bra 0A0A- godine u Marselju, a objavljenoj u e'igrantsko' LGlasu CrnogorcaM i L,ravno' kalendaru 7raljevine Crne Gore za 0A98M- % toj pjes'i, o Raspopoviu govore ove stihoviG L I od =ara Raspopovi &avaN 7au da je sa'ovoljna glavaN 5etovo*a to je od ko'itaN $n za paso nikoga ne pitaN #i za vlasti srbijanske 5ujeN ;e po svojoj volji presu*ujeMMajor crnogorske vojske i jedan od ustani5kih, ko'itskih vo*a Ivan .- =ulatovi, u izvjetaju o ustanku ple'ena Rovca za pravo, 5ast i slobodu Crne Gore, za period od 0C- nove'bra 0A0B- do jula 0A98- godine, navodi, pored ostaloga, i to da je sa brojni' crnogorski' ustanici'a stigao u &an )ovani di Medua, *e se sastao sa &avo' Raspopovie' i u zajednici sa nji' jula 0A98- godine prijeao u Italiju- >aj izvjeaj Ivan .- =ulatovi je napisao u 'jestu &ul'ano 9A- ( 0A90- godine /vidjetiG , CG, Ministarski savjet, ?- 000+004 i dr erbo Rastoder, L&krivana strana istorijeM, to' I;, =ar, 0AA1, dok br- 0411, str- 0A482,ivizijar Mulutin M- ;u5ini, 'inistar vojni u crnogorskoj izgnani5koj ;ladi, 5iji je predsjednik bio !ovan &i'onov .la'enac, svojo' #aredbo' br- 098, od 6- jula 0A98godine, unaprijedio je 0C crnogorskih o?icira- >i' dekreto' potporu5nik crnogorski &avo Raspopovi unaprije*en je u 5in pjeadijskog poru5nika- .redsjednik crnogorske ;lade !ovan &- .la'enac je, 98- jula 0A98- godine, potpisao u svojstvu zastupnika 'inistra vojnog ,ekret koji' je #jegovo ;eli5anstvo 7ralj Gospodar #ikola I .etrovi #jego vanredno zbog postignutih zasluga unaprijedio poru5nika &ava Raspopovia u 5in kapetana crnogorske vojske- >aj dekret dostavljen je L7o'andi crnogorskih trupaM u Gaeti kod #apulja /Italija2 /$ to'e vidjetiG Mile 7ordi, LCrnogorska buna 0A0A+0A94M, =eograd, 0AB@, str- 06C+0642&avo Raspopovi, kapetan crnogorske kraljevske vojske, jedan od najpoznatijih ko'itskih vo*a crnogorske oslobodila5ke borbe, e'igrirao je iz Crne Gore u Italiju&tigao je u Ri', odakle je 08- avgusta 0A98- godine doao u Gaetu, u kojoj je bila L7o'anda crnogorskih trupaM /, CG, J";, 7C>, 9B i dr erbo Rastoder, L&krivana strana istorijeM, >o' I; , =ar 0AA1, str- 01A12Iz e'igracije se &avo Raspopovi vratio u Crnu Goru radi produenja oslobodila5ke gerilske borbe- #a5elnik okruga nikikog Mih- &tojkovi, u izvjetaju na5elniku okruga Cetinje, od B- 'arta 0A99- godine, akto' .ov- br- 11, navodi da je doznao kako je !ovan &- .la'enac iz Italije uputio za Crnu Goru 99- ?ebruara 0A99- godine Lu cilju agitacije i podizanja naroda na bunu, radi otcepljenja Crne Gore od 7raljevine &E&M, kako se navodi u to'e izvjetaju, sljedea licaG Radojicu #ik5evia iz #ikia, &ava Raspopovia iz =ara, Mihaila ;ujoevia i ,raga .relevia iz 7olaina i Maksi'a ,rakovia iz okoline Cetinja sa drutvo'.rije no to je oslobodio civile, saoptio i' jeG L<aku'io 'e !ovan .la'enac da ne bije' CrnogorceM % to' aktu tvrdi se da su oni krenuli iz Ri'a preko lbanije za Crnu Goru i da na'jeravaju da se preko &kadra i >araboa prebace u nju- >aj izvjetaj je na5elstvo nikikog $kruga, .ov- br- 961, dostavilo iz #ikia 08- 'arta 0A99- godine

#a5elniku okruga Cetinje /vidjetiG II>, ; C + 06 /992 i dr erbo Rastoder, >o' I;, dok br- 060B, str- 988@+98812$d brojnih akcija koje je ko'itska grupa &ava Raspopovia izvela, svakako je najpoznatija ona preduzeta 99- septe'bra 0A99- godine- >ada je Raspopovi sa svoji' drutvo', pre'a odre*eni' izvori'a, u jedno' selu u Cr'nici, zaustavio voz koji je iao od =ara za ;irpazar- % to' vozu su, pored putnika, bili devetorica vojnika i andar'a- .utnici su tada izba5eni iz voza, a sve vojnike i andar'e &avo Raspopovi i njegova grupa su pobili, se' andar'a Mihaila %zeva, po narodnosti Rusa, koji je tada bio ranjen- &avo Raspopovi je naredio vozovo*i da vrati po'enuti voz za =ar bez putnika koji su puteni da slobodno odu, a koji'a se obratio rije5i'aG L<aku'io 'e !ovan .la'enac da ne bije' CrnogorceM /o to'e vidjeti Mile 7ordi, c-d- str9B82- $ to'e doga*aju pisao je prorei'ski list L#arodna rije5M, od 4- oktobra 0A99godine, u svo' 5lanku s ko'entaro' L>rijebi'o gubu iz torineM, u koje'u se &avo Raspopovi i drutvo tretiraju kao Ldru'ski razbojniciM, Lplja5kai L i LubiceM- % to' 5lanku navodi se da su 99- septe'bra 0A99- Raspopovi i njegova gerilska grupa u eljezni5ko' vozu, koji je saobraao na putu =ar+;irpazar, likvidirali osa' vojnika i jednog andar'a- .rorei'ski list L&lobodna 'isaoM o to'e je tako*e tada donio 5lanak, tvrdei da je &avo Raspopovi sa drutvo', na eljezni5lkoj pruzi =ar+ ;irpazar, u selu >u*e'ili, ubio Ldevet vojnika i dva andar'aM /vidjeti i Mile 7ordi, c-d- str- 9B92- <bog te gerilske akcije, vlasti su organizovale potjere za grupo' &ava Raspopovia, koje su izvodila potjerna odjeljenja vlasti na 5elu i sa predstavniko' vlasti Miladino' 7ontie', koji je iz #ia bio preko'andovan u L<etsku divizijsku oblastM- Radi akcije gonjenja crnogorskih ko'ita ?or'irane su brojne kontrako'itske grupe- !ednu od tih grupa predvodila je osoba koja se prezivala Mili i koja je kroz cr'ni5ka sela prljavo i r*avo, zlikova5ki postupala, palila ih i plja5kala- &avo Raspopovi je sa drutvo' uspio tada da izbjegne potjera'a% i?rovanoj depei, pov- br- C8, na5elnika cetinjskog okruga Mitra ;uk5evia, predatoj Ministarstvu unutranjih djela 99- januara 0A9C- godine, u kojoj se govori o kretanju ko'ita, tvrdi se i ovoG L&avo Raspopovi je stalno u =arsko' okrugu odakle je poslao u Italiju za novac i upustva ;ida .avievia, od'etnika iz okruga podgori5kogM / rhiv !ugoslavije, 04+A+9A i dr erbo Rastoder, c-d- to' I;, dok- br06B1, str- 98142- 7ako se navodi u jedno' slubeno' aktu na5elnika $kruga podgori5kog, od 9C- janura 0A9C- godine, vlasti su tada, dakle, po5etko' 0A9Cgodine, pokuale ubiti &ava Raspopovia, koji se nalazio u okolini %lcinja, ali u to'e nijesu uspjele- $n se uspio spasiti uz po'o odre*enih lica&avo Raspopovi je i'ao veliki broj prijatelja, pristalica i jataka u 7rajini- .ouzdana sklonita bila su 'u u Fivari'a i estani'a- % povjerljivo' izvjetaju pira Markovia, sreskog pisara upueno' na5elniku sreza Cetinje 91- 'arta 0A9C- godine, navodi se, iz'e*u ostalog, i to kako je &avo Raspopovi u Gornji' estani'a odrastao, i otkako je ko'ita, 'e*u ta'onji' ivlje' zadobio je veliko povjerenje i uvaavanje- &eljaci iz estana Lnjega s'atraju za junaka i 5ovjeka ko'e puka ne 'oe nita uraditi, pa i da bi bio koji sklon da ga ubije, ne'a plotuna da e ga puka 'oi ubitiM, kae se u to'e aktu- Iz toga akta proizilazi da je kod stanovnika estana &avo Raspopovi tretiran kultno- Kivalj je ?antasti5no vjerovao u njegov otpor pre'a s'rti + u njegovu navodnu bes'rtnost- % to' izvjetaju stoji kako je &avo Raspopovi bio Lvrlo vjet i okretanM&avo Raspopovi je i u &kadru i'ao zapaeno uporite- Me*u nj+egovi' prijatelji'a bio je i trgovac iz &kadra Ra'o Muslija, koji je nje'u i 'ajoru Marku ;u5erakoviu u 'nogi' akcija'a bio od po'oi /vidjetiG , CG, $#C, ?- 6, BN 0A9C i dr erbo Rastoder, c-d- >o' I;, dok- br- 06A6, str- 98B4+98B@2-

% izvjetaju na5elnika barskog okruga ;lada .ejovia na5elniku cetinjskog $kruga, pov- br- 484, od 04- aprila 0A9C- godine, navodi se i to da velika veina stanovnitva optine estane i Fivarske jatakuju i po'au &ava Raspopovia /vidjetiG , CG, $#C, 06, BN 0A9C i dr erbo Rastoder, c- d- >o' I;, dok- br- 0@8@, str- 98A62- &avo Raspopovi je sa svojo' ko'itsko' grupo' operisao na podru5ju 5itave Crne Gore, u okruzi'a =arsko', %lcinjsko', .odgori5ko', Cetinjsko', #ikiko'--% telegra'u na5elnika cetinjskog sreza =- Martinovia na5elniku sreza Ievo predato' 9@- aprila 0A9C- godine, govori se o napadu &ava Raspopovia sa drutvo' na potu kod Repljita iz'e*u =ajica i ,ubovika- % to' aktu, tvrdi se da je ujutro 9@aprila 0A9C- godine, u osa' i po sati, &avo Raspopovi sa ko'iti'a napao potu i da je ubijen !akov 7osi, 5inovnik saobraaja, da je ranjeno est lica, te da je za &avo' Raspopovie' i drutvo' organizovana potjera /vidjetiG rhiv Istorijskog instituta, ;C + A/9C2 i dr erbo Rastoder, c-d- dok- br-0@89, str- 98A0+98A92% izvjetaju na5elnika 5evskog sreza upueno' na5elniku cetinjskog $kruga, str- povbr- CB@, od 94- avgusta 0A9C- godine, po'inje se da je &avo Raspopovi ranjen i da je andar'erijska potjera za nji' koju je po'agala i bjelaka o'ladina bila bez rezulatata / II>, ; C + C6/ 9C2 i dr erbo Rastoder, c- d- to' I;, dok- br- 0@40, str90912% neki' doku'enti'a i pripovjedanji'a navodi se i verzija da su &avo Raspopovi i drugovi otrovani Fist L#arodna rije5M u broju od 0- septe'bra 0A9C- godine pie o sastanku predstavnika vlasti, o sastanku e?ova okrunih na5elnika =ara, #ikia, .odgorice i ndrijevice, na koje'u je dogovarano da se, u zajednici sa veliki' upano' L<etske divizijske oblastiM Milovano' ,akovie' i inspektoro' 'inistarstva policije 7o'neno' &pahie', preduz'u sve 'jere, kako da se uhvate ili likvidiraju ko'itske grupe &ava Raspopovia i Radojice #ik5eviaCrnogorski gerilci braa ndrija, .ero i Milovan .ejovi iz =jelica i braa &avo i Marko Raspopovi su, kako se navodi u telegra'u na5elnika cetinjskog sreza, izvjesnog Gojkovia, upueno' 06- dece'bra 0A9C- godine, na5elniku 5evskog sreza, ubili trojicu andar'a i Lu'akli u nepoznato' pravcuM, kako se kae u to'e izvjetaju /vidjetiG II>, ; 9 + 6C/9C2 i dr erbo Rastoder, c-d- >o' I;, dok- br- 0@@8, str- 904@+90412- % jedno' drugo' izvoru navodi se da su braa .ejovii i Raspopovii, 06- dece'bra 0A9C- godine, u 00 i po sati, u optini konadijskoj Lubili iz zasjede ko'andira uganjske andar'erijske stanice i dva andar'a a jednog andar'a raniliM, te kako su oni Lostavili cedulju koju su svi potpisali, da su ova ubojstva navodno za osvetu Milosava #ik5eviaM- $vo se navodi u izvjetaju na5elnika cetinjskog $kruga upuenog Ministarstvu unutranjih djela u =eogradu, pov- br- BA8, sa Cetinja 06- dece'bra 0A9C- godine /vidjetiG II>, ; C + 69 /9C2 i dr erbo Rastoder, c-d- to' I;, dok- br- 0@@1, str- 9069+906C2- Crnogorski ko'ita u5itelj Milisav #ik5evi iz #ikia ubijen je 0@- nove'bra 0A9C- godine od strane srpskih okupacionih vlasti, a braa Raspopovii i .ejovii su po'enute andar'e likvidirali u znak osvete zbog ubistva u5itelja #ik5evia, kako se navodi u izvori'a i literaturi,r Ivan + Ivo !ovievi /0BBC+0A@62 iz Ieljara, iz Ceklina, kod Cetinja, crnogorski politi5ar, konzul i diplo'ata, u svoji' 'e'oari'a L$ ljudi'a i doga*aji'a + sjeanja jednog ?ederalisteM opisuje svoj potonji susret u progonstvu, u Ri'u, sa crnogorski' o?iciro' i ko'itski' vo*o' &avo' Raspopovie'- % svoji' sjeanji'a dr Ivo !ovievi pie i ovoG L!edno' se sretoh sa &avo' Raspopovie', pristalico' !ovana .la'enca, koji 'i re5eG

+ !a ve vidi' kud je ovo krenuloH #eka ide *e god ko hoe, a to se 'ene ti5e ja u pravo u Crnu Goru i poginuu za njenu slobodu,vije suze zablistae u njegovi' lijepi' plavi' o5i'a, a njegova gusta, plava brada zadrhta+ ;ala, ako se to dogodi a ja bude' iv, spjevau ti jednu pjes'u + rekoh 'u /,r Ivo !ovievi, L$ ljudi'a i doga*aji'aM, Cetinje, 0AA6, str-04C2,r Ivo !ovievi, u svoji' 'e'oari'a, pie da je bio e'igrant u Carigradu, u >urskoj, kada je doznao za tunu vijest o ubistvu &ava Raspopvia i drugova kod #ikia- $n navodi i ovo L,oznadoh i za pogibiju &ava Raspopovia, koji je otrovan u neko' hanu u blizini #ikia, zajedno sa njegovih deset drugova, *e su ih andar'i i potukli- $d'ah se sjeti' obeanja koje sa' u Ri'u dao Raspopoviu kad s'o se zauvijek rastali pa napisah pje'u L#a grobu jedanaest osvetnikaM i poslah je u 'eriku LGlasu CrnogorcaM u koje'u je i ta'panaM /c-d- str- 046+04@2- ,akle, u odre*eni' doku'enti'a i pripovjedanji'a ljudi navodi se i verzija da su &avo Raspopovi i drugovi otrovani- >vrdilo se da su pili otrovano vino% pjes'i L#a grobu jedanaest osvetnikaM, napisanoj u Carigradu 9@- ?ebruara 0A94godine, a objavljenoj u listu L 'erikanski Glas CrnogorcaM, br- 00, godina II, Iikago 9A- 'arta 0A94- godine na strani 0, dr Ivo !ovievi navodi da su, izdajstvo', &avo Raspopovi i drutvo s'aknuti i da su beogradske vlasti, da bi ih likvidirali, prosule silne novce Lsvud na bire i trgovce, da izdadu slavnu 5etu na spavanju ili u s'etuMIvo !ovievi konstatuje da su oni poginuli u borbi, poto su prijethodno pijuni otkrili vlasti'a *e se oni nalaze- #avodi da su &avo Raspopovi i drutvo, u velikoj zi'i, u snijegu i 'eavi, na planinski' visovi'a, bez odijela, bez obue, bez hljeba i bez kue, otili kod svojih jataka da se od'ore, da po5inu od stalne, neprekidne borbe koju su vodili- .o pjevanju Iva !ovievia, oni su dospjeli u kuu jednog svog jataka blizu #ikia, tu su prenoili i po5inuli, ali pijuni koji su se u blizini nalazili, kad su saznali *e su odsjeli, njihov dolazak dojavili su svoji' nalogodavci'a, predstavnici'a okupacione vlasti, nadajui se da e zbog dounitva i izdajstva dobiti od vlasti silne darove- .o tvrdnja'a Iva !ovievia, &avo Raspopovi i drutvo su izginuli, zato to je izdaja uspjela i to su kon?identi vlasti za pare i druge privilegije prodali njih, obavijestili *e se oni nalazeCrnogorski ko'iti su se borili s pokli5e' Livjela slobodaM, i u neravnopravnoj borbi su svi izginuli 7ad su vlasti saznale *e su po'enuti crnogorski ko'iti skriveni, angaovali su vojsku i andar'eriju iz okruga nikikog i opkolili sa svih strana kuu u epan ,olu u selu Rubea kod #ikia, u kojoj su se nalazili ko'iti- $ni su bili na spavanju u vrije'e kad se obru5 oko kue stezao- Iz sna su se probudili u 'o'entu kad je vojska i andar'erija udarila, u 5asu kad su zapucale na stotine puaka iz polja i brda- Ivo !ovievi navodi da su &avo Raspopovi i ostali ko'iti prihvatili borbu i tako Lotpo5e boj krvaviM, koji je trajao pola dana Ldok nestade debehana crno+gorski' heroji'aM&avo Raspopovi i drutvo su poginuli herojski na 'egdanu, u obra5unu sa, daleko u ljudstvu i oruju pre'oniji' neprijatelje'- Crnogorski ko'iti su se borili s pokli5e' Livjela slobodaM, i u neravnopravnoj borbi su svi juna5ki izginuli- %bijeni su Lod izroda i tirjanaM, kako se navodi u toj pjes'i!ednu od najpoznatijih ko'itskih gerilskih grupa u crnogorskoj oslobodila5koj borbi od 0A0B- do 0A9A- godine sa5injavali su &avo Raspopovi, Mujo =aovi, .etar <vicer, Marko Raspopovi, Milo 7ova5evi, Majo /Mado2 ;ujovi, !ovo 7rivokapi, ndrija .ejovi, Golub ;ujovi, Milo .ejovi i Radovan =igovi- >oj

grupi pripadali su i &tevo =oovi i Mile Miljani- >i crnogorski ko'iti likvidirani su na brutalan na5in od strane srpske vojske i andar'erije i do'aih renegata pod ko'ando' srpskog andar'erijskog kapetana i ko'andanta nikike andar'erije Milana 7alabia u epan ,olu u Rubei'a kod #ikia kraje' 0A9C- godine$dgovornost za njihovo ubistvo pada i na sreskog na5elnika Kivka 7osovia i velikog upana Milovana ,akovia- .ostoji sa5uvana ?otogra?ija na kojoj se vidi jedanaest iz'asakriranih tijela, ubijenih u petak 9B- dece'bra 0A9C- godine- >ada su, pre'a najvee' broju izvora i literature, juna5ki poginuliG &avo Raspopovi, Mujo =aovi, .etar <vicer, Marko Raspopovi, Milo 7ova5evi, Majo /Mado2 ;ujovi, !ovo 7rivokapi, ndrija .ejovi, Golub ;ujovi, Milo .ejovi i Radovan =igovi- % odre*eni' izvori'a tvrdi se da Majo /Mado2 ;ujovi tada nije poginuo, ali da je bio u grupi, te da je uspio bjekstvo' da se spasi- Majo /Mado2 ;ujovi je pre'a odre*eni' izvori'a poginuo 96- januara 0A96- godine kod $egovice- % neki' izvori'a se navodi da je poginuo na podru5ju Eercegovine,rugi izvori navode da su u epan ,olu u Rubei'a, na udaljenosti oko est kilo'etara od #ikia, zajedno sa po'enuto' crnogorsko' ko'itsko' grupo' poginuli i Mile Miljani i &tevo =oovi /o to'e vidjetiG dr ,i'itrije ,i'o ;ujovi, L%jedinjenje Crne Gore i &rbijeM, >itograd, 0A@9, str- 60B, list L&lobodna 'isaoM od C0- dece'bra 0A9CD dr erbo Rastoder, L!anusovo lice istorijeM, .odgorica, 9888, str99C i dr erbo Rastoder, L&krivana strana istorijeM, >o' I;, =ar, 0AA1, dok- br- 0@A9, str- 90142#eki podaci govore o to'e da tada nije poginuo ndrija .ejovi, ve da je uspio da pobjegne u lbaniju, a da su zajedno sa po'enuto' grupo' stradali i 7iin .opovi iz Cuca i &tevo =oovi s #jegua /vidjetiG Mile 7ordi, LCrnogorska buna 0A0A+ 0A94M, =eograd, 0AB@, str- 9A82- Crnogorski knjievnik !evre' =rkovi je, u svo' djelu L7o'itske baladeM, objavio i poe'u o s'rti po'enutih crnogorskih ko'ita, navodei da su tada u grupi &ava Raspopovia poginuliG Mujo =aovi, Majo ;ujovi, .etar <vicer, 7iin .opovi, Marko Raspopovi, Golub ;ujovi, !ovan 7rivokapi, Milo .ejovi, Milo 7ova5evi, &tevan =oovi i Miljo Miljani- ,akle, on navodi da je stradalo 09 crnogorskih ko'ita /vidjetiG !evre' =rkovi, L7o'itske baladeM, III izdanje, <agreb, 0AAB, str- @B+142Fist L&lobodna 'isaoM, u broju od C0- dece'bra 0A9C- godine, donosi 5lanak o pogibiji &ava Raspopovia sa jo deset crnogorskih ko'ita- Fist za &ava Raspopovia i Muja =aovia tvrdi da su bili ko'itske vo*e i da Lnjihova se rije5 sluala i oni su bili ne sa'o gospodari svojih odjeljenja nego i stvarni gospodari cjelokupnog od'etni5kog radaM- >aj list u to'e tekstu tako*e kao jednog od ko'itskih vo*a navodi .etra <vicera- >reba rei da je pisanje L&lobodne 'isliM bilo u slubi rei'a i u ?unkciji opravdavanja terora koji se sprovodio, organizovano i planski, nad crnogorski' narodo'- .o'enuta grupa je od strane lista L&lobodna 'isaoM tretirana potpuno nepri'jereno i neta5no kao skup LrazbojnikaM, Lzlo5inacaM, LubicaM--- % to' 5lanku se tvrdi da je navedena ko'itska grupa 9C- dece'bra 0A9C- godine ula na podru5je nikikog sreza i dodaje ovoG L.reduzi'ljivou zastupnika okrunog na5elnika g- ,edovia i andar'erijskog kapetana g- 7alabia izdata su nare*enja da sve stanice u okrugu pa i u okolni' okruzi'a budu u pokretu ka selu KupiRei'ske verzije o pogibiji ko'ita bile su pune tendencioznosti, s'iljenih u propagandne svrhe Isto tako letea odjeljenja kao i jedan policijski pisar sa izvjesni' broje' andar'a bio je upuen u Kupu- >ri dana je sve bilo u pokretu- $d'etnici su se povukli iz Kupe

i nikud drugo nego u pravcu #ikia, svakako su i'ali najvee povjerenje da i' iz varoi prijeti naj'anja opasnostM, navodi se u to'e tekstu i dodaje da su na est kilo'etara od #ikia Lod'etnici doli u selo Rubea u epan ,o:- 7retanje i' je bilo opasno i htjeli ne htjeli, 'orali su tu kona5iti- $ko deset 5asova uve5e, banuli su u kuu Marka ,rakovia, jednog pukog siro'aha sa eno' i jedni' djeteto'- =ilo ih je po njegovo' pri5anju dvanaest druga- >raili su 'u da i' da ve5eru, ali kako nita nije i'ao se' brana, otiao je u selo Mujo =aovi i poslije dugo vre'ena vratio se sa suvi' 'eso' i drugi' potreba'a- ;e5erali su, bilo je prola ponoRazgovori su se vodili o njihovi' obi5ni' stvari'a iz borbe sa andar'i'a- .rije nego to su legli &avo Raspopovi je upitao da li je straa postavljena- =aovi 'u je odgovorio da je :u 5etiri pravca postavio strae: i da :ne'a ta da brineM, navodi se u to'e 5lanku- .oto' se konstatuje da je grupa andar'a iz Kupe krenula u pravcu #ikia i da su u seda' sati ujutro stigli u epan ,o ispred kue Marka ,rakovia, u koje'u su crnogorski ko'iti kona5ili- .oto' se dodaje i ovo, to zaista i'a ele'ente ?antasti5nogG L,vojica od njih svratili su na vrata i pitali ko je unutraO #a odgovor do'aina, da je puna kua od'etnika, oni pokuavaju da zauz'u bolje 'jesto- % to' 'o'entu jedino je bio budan Mujo =aovi i istr5i i sukobi se sa )uro' Ignjatovie'- !edan drugoga su uzeli na nian i obojica su pali na 'jesto 'rtvi- $sa' andar'a bili su dovoljno prisebni, okrenuli su plotun kroz prozor i od'ah s'tno rane u sobi &ava Raspopovia- .oslije pogibije dvije LvojvodeM, 'e*u od'etnici'a nastala je potpuna panika- $tpo5ela je prava bitka- #a prvu pucnjavu prispjele su u po'o andar'i'a i ostale stanice iz sreza, koje su bile u pokretu kao i odjeljenja =- .eikana, cijela andar'erija iz varoi sa sreski' na5elniko' g7osovie'- .ukaranje je trajalo sve do deset 5asova, kada je u5injen napad sa bo'ba'a- #ekoliko od'etnika istr5alo je iz kue, 'e*u nji'a i .etar <vicerM, kae se uz ostalo u to'e 5lanku- Iza toga list pie i to da Lu jedno' opte' pokolju niko nije pote*en, da je to' priliko' poginuo andar' #iko )urakovi a teko ranjeni Milan Raketi i =oo .opoviM, te se konstatuje da je Lu 08 i po 5asova borba bila zavrena- 7ua i cio prostor kue predstavljao je krvavo razbojiteM- >o je bilo saoptenje L&lobodne 'isliM o pogibiji jedanaest 5uvenih crnogorskih ko'ita, verzija, koja u 'nogo'e ne odgovara realni' 5injenica'a, ve obiluje brojni' nepreciznosti'a, neta5nosti'a i nevjerovatnosti'a, tendenciozno, s'iljeno plasirani' u propagandisti5ke svrhe- Ipak, ta verzija prua brojne zna5ajne in?or'acije i podatke koji doprinose pokuaju adekvatne istorijske, nau5ne rekonstrukcije i analize tog doga*aja i utvr*ivanja onoga to se tada stvarno zbilo!edan srpski prorei'ski list donosi svoju verziju o njihovoj pogibiji- >aj list objavio je 5lanak naslovljenG L.ogibija od'etnika u Crnoj GoriM, s podnaslovo'G L.anja gMinistru unutranjih delaM- % to' tekstu navodi se izvjetaj o borbi sa crnogorski' ko'iti'a, i konstatuje se i ovoG LMi s'o nekoliko puta donosili kako je kretanje od'etnika u Crnoj Gori sadanji' vre'eno' oteano- $d'etnici su se bili nali pred ogro'ni' tekoa'a i jedva su odolevali veliki' potera'a koje je protivu njih priredio na5elnik okruga nikikog g- ,edovi- !u5e s'o doneli izvetaj o njihovoj pogibiji koja je ovako tekla.rekju5e je na5elnik sreza nikikog g- Kivko 7osovi saznao da je jedna jaka i prili5no velika od'etni5ka grupa prela iz sreza 5evskog u #ikiko polje- 7osovi je u drutvu sa ko'andanto' andar'erije g- 7alabie' poao od'ah u $zrinie, a drugo odelenje andar'erije poslao je od'ah u drugo' pravcu$vo drugo odelenje pri'etilo je od'etnike ba kad su oni izlazili iz kue Marka ,rakovia u selu Rubea- Kandar'i su od'ah otvorili vatru na od'etnike, no ovi se povuku u kuu i iz kue po5nu pucati na poteru- Kandar'i su se nali pred dile'o'G

nisu 'ogli pucati jer je u kui bilo i drugih ukuana, koji bi izginuli, a s druge strane 'orali su odgovarati na 5este od'etni5ke plotune- % to' su 'o'entu na pucnjavu puaka doli g- 7osovi i 7alabi koji su prvo preduzeli 'ere da spasu porodicu iz kue koja je bila opsednuta- Malo docnije dola je u po'o andar'erija sa stanice iz Fukova, #ikia i Kupe sa kojo' su doli andar'erijski poru5nik g- =oidar Markovi i policijski pisar g- 7onti- #a ovaj na5in andar'erija je sada 'ogla da gusto posedne kuu i da povede borbu na ivot i s'rt=orba je otpo5ela u 1 5asova ujutro, a trajala je do 9 5asa po podne- $d'etnici su se o5ajni5ki branili- #ijesu nijedanput hteli da odgovore pozivi'a na predajuKandar'i su 'rtvi' Crnogorci'a sjekli noseve, rasparali tijela bajoneti'a i vadili utrobice :$ko jedanaest 5asova iz kue su se 5uli sve slabiji i sve re*i pucnji, a oko dva 5asa oni su sasvi' prestali- 7ua je bila sva izreetana od kuru'a- >ada su andar'i uli unutra- ;ideli su pred sobo' jezovitu sliku- !edanaest od'etnika bili su ve 'rtvi i leali po sobi- !edan se nalazio u sa'rtni' trzaji'a i kad su naili andar'i on je glasno kriknuo i izdahnuo- =io je to 5uveni &avo Raspopovi$d'ah na licu 'esta utvr*en je identitet leeva- >o suG &avo Raspopovi, Mujo =aovi, Marko Raspopovi, .etar <vicer, Milo 7ova5evi, ndrija .ejovi, Mijo ;ujovi, Golub ;ujovi, Radovan =igovi, !ovo 7rivokapi i Mihajlo ,ugovi- &e' pobijenih od'etnika uhvaeni su jataci =lao .ejakovi i Marko ,rakovi% ovoj borbi poginula su dva andar'a- %bijeni Raspopovi i =aovi bili su ucenjeni sa po 088 888, ostali sa C8 888, na taj na5in u5esnici ovog velikog uspeha dobie po pet hiljada dinaraM, kae se u to' tekstu- #a osnovu njega se 'oe zaklju5iti da se protiv jedanaest crnogorskih ko'ita borilo oko stotinu vojnika i andar'a- .o'enuti tekst 'oe da se koristi kao dokazno sredstvo u utvr*ivanju 5injenica vezanih za pogibiju crnogorskih ko'ita kraje' 0A9C- godine- li, ne 'ora biti para'etar za presu*ivanje"'igrantski crnogorski list L 'erikanski Glas CrnogorcaM, zvani5ni organ L&aveza nezavisnih CrnogoracaM u 'erici, koji je izlazio u Iikagu, godina II, broj 00, od 9A'arta 0A94- godine, na strani 0 i 9 objavljuje tekst, to jest, pis'o crnogorskih ustani5kih 5etovo*a od @- ?ebruara 0A94- godine upueno u 'erici crnogorsko' egzilantu poznato' i ugledno' ko'iti i arhi'andritu Crnogorske pravoslavne crkve + #ikodi'u !anjueviu- % to'e pis'u, navodi se, iz'e*u ostalog, da su na ko'itski zbor doli @88 crnogorskih gerilaca i dodajeG L&vi s'o zakletvu poloili jedan drugo'e da 'ira i spokojstva i'ati nee'o sve dokle dostojno i po Crnogorski ne osveti'o &ava Raspopovia sa drutvo' kao i 'noge druge, i dokle Crnu Goru od geda ne oslobodi'o pa 'akar da e'o i 'i svi glave izgubiti" 'oj dragi #ikodi'e da ti je bilo vi*eti kako su na' pri5ali oni koji su gledali, kako je srbijanska vojska i o?iciri postupala sa Raspopovie' i njegovi' drutvo', sa 'rtvi' tijeli'a- $5i su i' vadili, noseve su i' odsijecali bajoneti'a, utrobice su i' vadili, lice svako'e su nagrdili, svako'e sa bajoneti'a tijelo isparali, tako su i' tijela nagrdili od kako istorija ljudskoga 5ovje5anstva na aru ze'aljsko'e pa'ti, niko niski' nije tako u5inio kao to su oni sa Raspopovie' i njegovi' drutvo'.ored ovoga ostale 'uke i pritisak na na alosni narod Crnogorski, to ti brate ne 'ogu nikako opisati velike strahote i grozne 'uke i takvi pritisak da niko niku* 'aknuti ne 'oeD tako nije bilo ni u vrije'e cara #erona i ,ioklecijana kad su Eriane 'u5ili i bacali lavovi'aM, kae se u to'e doku'entu i konstauje da su arhi'andritu #ikodi'u !anjueviu poslali slike &ava Raspopovia i drugova,

naglaavajui Lda i' jedno' njihove sjenke poljubi i opoje svetu liturgiju i druga pjenija, pa 'akar ta sluba bila i pod vedri' nebo'M- % to'e pis'u navodi se da je arhi'andrit #ikodi' !anjuevi crnogorske ustanike li5no poznavao, da je sa nji'a 5etovao Lkao prosti vojnik vie od dvije godine kroz Crnu Goru- <na'o i to, da su tebi &avo i Marko Raspopovii i serdar Mujo =aovi pri5asni kao li5ni pobrati'i<na'o da e te ova njihova slika kao i ovo pis'o duboko potresti, ao ti je svijeh kao brau- osobito pobrati'e, dobro na' vjeruj da e'o ih dostojno osvetitiM, pie L 'erikanski Glas CrnogorcaM% ovo' tekstu objavljuje' i svedo5enje Milivoja ,rakovia, pro?esora iz =ara, kojeg je on 00- nove'bra 9880- godine dao piscu ovih redova, s naglasko' da je tu verziju o pogibiji &ava Raspopovia i drugova vie puta sluao od svog oca epana ,rakovia, koji je bio u5esnik i o5evidac tog doga*aja- Milivoje ,rakovi pri5a da su Lcnogorski ko'iti kraje' dece'bra 0A9C- godine boravili u kui )ura Ra'ova ,rakovia, starino' sa Ieva, u epan ,olu u 'jestu Rubea kod #ikia, u kojoj su ivjeli njegovi sinovi Marko ,rakovi i epan ,rakovi sa porodica'a- #jihov trei brat !oo ,rakovi ubijen je ranije kao crnogorski ko'ita od strane srpske andar'erije- % toj kui nalazila se kraje' dece'bra 0A9C- godine grupa ko'ita sa &avo' Raspopovie' i jo jedanaest drugova , ve5erala, jela i pila- >u je noila neposredno pred svoju pogibiju- 7ad su ko'iti stigli u kuu, Marko ,rakovi je otiao sa njihovi' znanje' da donese jo pia, a njegov brat, a 'oj otac epan ,rakovi, koji je tada i'ao 01 godina, ostao je u kui sa snaho', Markovo' eno', Marijo' ,rakovi i njihovi' djeteto' sino' Mo'5ilo' /Marija je tada bila trudna i kasnije je rodila kerku Milevu2$naj koji je andar'i'a odao crnogorske ko'ite ubijen je toko' ,rugog svjetskog rata kao 5etnik :Marko ,rakovi se nije bio vratio kui u vrije'e kad su srpska andar'erija i vojska i njihovi po'aga5i opkolili nau kuu u kojoj su bili crnogorski ko'iti- #ije se vratio ni kasnije u vrije'e borbe sa ko'iti'a- .oto je naa porodica bila ko'itska i zelenaka, a poto su vlasti znale da je Marko ,rakovi ko'itski jatak, presrele su ga na putu, uhvatili, prebili i uhapsili- ;ojska i andar'erija je saznala od dounika, dostavlja5a, da se u naoj kui nalaze ko'iti- ,ojavili su i' to pijuni- % pitanju je bila klasi5na izdaja od jednog jataka iz sela Rubea kod #ikia /zna se od koga ali 'u ja na'jerno i'e neu spo'enuti2 u kojega ko'iti nijesu su'njali- % stvari, oni su doli u selo Rubea zbog toga to je jedan od ko'itskih vo*a Mujo =aovi u toga jataka i'ao povjerenje, ne su'njajui da ga on 'oe izdati, to jest odati i propijati vlasti'a- #a poziv tog jataka Mujo =aovi i ko'itska grupa dola je u Rubee- 7ad je &avo Raspopovi kasnije shvatio da su otkriveni od strane vlasti zbog izdaje i pijunae, u vrije'e kad je vojska ve bila opkolila kuu i po5ela paljbu na njih, posva*ao se sa Mujo' =aovie', optuivi ga da je on kriv to e oni poginuti, jer su na njegov nagovor oni doli u Rubee- Istina je da Mujo =aovi nije i'ao nikakvu krivicu i odgovornost, jer nikako nije 'ogao predvidjeti to e se desiti, poto je bio prevaren od strane onih u koje je i'ao povjerenje, bez obzira to je &avo Raspopovi bio ljut na njega to su otkriveni- >aj koji ih je izdao ubijen je toko' ,rugog svjetskog rata kao 5etnik- Fikvidirali su ga zelenai- 7ad su vlasti saznale *e se nalaze ko'iti, poslali su potjerna odjeljenja- &vi gonioci nijesu doli odjedanput, ve sukcesivno- .ostepeno su se grupisale snage koje su s poja5anji'a koja su stizala sukcesivno opsadirali nau kuu u kojoj su bili ko'iti i ukuani- =ilo je oko stotinu vojnika i andar'a koji su napadali ko'ite- 7o'iti u kui su otkrili da su potjerna odjeljenja opsadirala kuu prije nego to je potjera po5ela da puca- Mujo =aovi je

prvi izaao napolje i rekao i' da su opkoljeni- >ada je nastupila sva*a iz'e*u =aovia i Raspopovia, u koje'u je Raspopovi rekao =aoviuG L>i si kriv to si nas ova'o doveoMH % to'e trenutku, vojska i andar'erija je pozvala ko'ite da se predaju- $ni su to odbili- .o5ela je poto' oruana borba- % kui sa ko'iti'a bili su 'oj otac epan, njegova snaha Marija sa jedni' *eteto'- 7o'iti su se branili iz kue, odbijali su sve pozive na predaju, ali su dovikivali potjeri da o'ogui ukuani'a da bezbjedno napuste kuu i tako spasu svoje ivote- Moj otac epan i njegova snaha Marija s *eteto' nijesu htjeli napustiti kuu, jer su vjerovali da e biti ubijeni, s obziro' da su znali kako vojska i andar'erija postupa sa porodica'a i jataci'a crnogorskih ko'ita- .laili su se da nee biti pote*eni, pa su ostali u kui sa ko'iti'a- $ko njihovog naputanja kue nije bilo nikakvih pregovora, ve je to 5injeno glasni' dozivanje'- .ucnjava je trajala dugo, nekoliko 5asova- .ristizala je sve vea vojska i andar'erija- #apada5i su sa sobo' poto' dovukli artiljeriju i kad su ko'iti shvatili da e oni topovi'a ga*ati kuu i da e kua biti granatirana, da e biti sruena, te da e tako oni, ako ostanu u kui, svi izginuti, odlu5ili su da napuste kuu- %spjeli su da provale iz kue, probili su zid i izali napolje- >raili su zaklone da bi se uspjenije suprotstavili napada5u- =orba se nastavila oko kue i oko kue su svi crnogorski ko'iti izginuli, osi' jednog koji je, kako 'i je otac pri5ao, uspio da pobjegne- .retpostavlja se da je to bio Mado ;ujovi, ali to nije sigurno- % kui su ostali 'oj otac epan i snaha 'u Marija s *eteto'- >u ih pronala vojska i andar'erija- #ijesu ih ubili, ali su ih tukli i 'u5ili- Mog oca epana ,rakovia su isprebijali, 'u5ili su ga tako i toliko da je ispljuvavao krv- #anijeli su 'u teke tjelesne povrede- &vuda po tijelu su ga udarali 5iz'a'a i puka'a- >ako isprebijanog su ga ostavili- $n je jedva preivio- Keni Marka ,rakovia sa *eteto' su pote*eli ivotMJe%anae+t (rno!or+ i1 1ero#a $o!inulo #e u &i(i +a +r$+ i' o u$a(ioni' :or'a(i#a'a 5?* %e(e'&ra ;C5N* ;ojska i andar'erija je pobijene crnogorske ko'ite odatle prenijela u #iki#jihova 'rtva i iz'asakrirana tijela poloili su u jedna kola i prenijeli ih u grad;ozili su se nikiki' ulica'a i hvalili se svoji' plijeno'- .oto' su ih odnijeli ispred crkve &vetog ;asilija $strokog, poloili ih na snijeg i slikali se iznad njihMoj stric Marko ,rakovi je bio tada u zatvoru- 7asnije je oslobo*en- 7ad je puten na slobodu, Marko ,rakovi se 0A9A- godine sa porodico', eno' i dvoje *ece, odselio u ;ojvodinu- % kui, u kojoj su bili crnogorski ko'iti 0A9C- godine, i iz koje su se juna5ki borili prije nego to su izali iz nje i oko nje poginuli u oruano' obra5unu sa vojsko' i andar'erijo', 'oji roditelju su poto' nastavili da ive- % toj kui su zasnovali brojnu porodicu- % njoj se rodilo devetoro *ece, 5etiri sina i pet keri- % toj kui ivjeli s'o zadugo- 7ua je vre'eno' po sebi ruinirana, tako da je na kraju poruena i na njeno 'jesto podignuta je nova 0A64- godine, u kojoj je ivjela 'oja ?a'ilijau- $vo 'i je ispri5ao pro?esor Milivoje ,rakovi, rekavi 'i da je ovu pri5u dobro zapa'tio od njegovog oca koji 'u je to 5esto pri5ao#a osnovu prikupljene gra*e, arhivskih i drugih izvora i literature, u vezi lica koja se po'inju da su poginula u epan ,olu u Rubei'a kod #ikia, u sukobu sa srpsko' vojsko' i andar'erijo', treba rei sljedeeG od petnaest lica, 5ija se i'ena i prezi'ena po'inju kao rtve, ubijeno je jedanaest- >o je sigurno i ne 'oe biti sporno- #eizvjesno je jedino jesu li tada poginuliG Mado ;ujovi, ndrija .ejovi, 7iun .opovi, Mile Miljani, &tevo =oovi i Mihailo ,ugovi- $d njih su sigurno dvojica poginuli, ali nijesa' uspio ta5no ustanoviti koja su to dvojica- $stali, 5ija su

i'ena i prezi'ena navedena u ovo'e tekstu, su sigurno tada poginuli"vo tih licaG &avo Raspopovi, iz Martinia /=jelopavlii2, ro*en je 0B1A- godine, kad je ubijen i'ao je 44 godineMu#o DMilutinE M* =aovi, iz .ro5enja iz ,robljaka, sreza avni5kog, ro*en je 0BAC- godine, kad je ubijen i'ao je C8 godinaMilo Kovaevi iz Kabljaka, sreza avni5kog, ro*en je 0BAC- godine, kad je ubijen i'ao je C8 godinaJovo Savov Krivo a$i iz <aljuti, iz Cuca, Cetinje, ro*en je 0BB1- godine, kad je ubijen i'ao je C@ godina)etar 4vi(er iz sela Roko5i iz Cuca, ro*en je 0BA@- godine, kad je ubijen i'ao je 91 godinaAn%ri#a La,arev )e#ovi, iz sela .ejovii u =jelica'a ro*en 0BA@- godine, kad je ubijen i'ao je 91 godina- .re'a neki' izvori'a on tada nije ubijen, ve je e'igrirao u lbanijuKr+to DKiunE Si'ov )o$ovi iz Fipe /Cuca2, ro*en je 0BAB- godine, pre'a neki' izvori'a, poginuo je 0A9C- godine u 96- godini ivotaMilo )e#ovi, iz .ejovia u =jelica'a, poginuo 0A9C- godine u epan ,olu u Rubei'a kod #ikiaMar o Ra+$o$ovi, brat &ava Raspopovia, ro*en u Marinii'a, ivio u =aru, poginuo 099C- godine u epan ,olu u Rubei'aRa%ovan J* =i!ovi, iz sela 7obilji ,o /Cuce2, ro*en 0A80- godine, kad je ubijen i'ao je 99 godineMile Mil#ani, iz ;eli'lja, iz sela Miljani, poginuo je pre'a neki' podaci'a u Rubei'a 0A9C- godineMar o DMa%oLMa#oE =* Vu#ovi, iz $egovice /Ievo2, ro*en je 0BAC- godine, pre'a neki' izvori'a poginuo je u epan ,olu 0A9C- godine, a pre'a drugi' 0A96godine- ko uz'e'o da je poginuo 0A96- godine u Eercegovini, kad je ubijen i'ao je C9 godineStevo Ivov =o"ovi iz "rakovia sa #jegua, u neki' izvori'a se navodi da je poginuo 0A9C- u Rubei'aGolu& M* Vu#ovi iz %bala /Ievo2, ubijen 0A9C- godine.o'inje se da je i Mi1ailo Du!ovi poginuo u toj grupi- $ nje'u ne'a'o podataka-

.o'enuta grupa od jedanaest crnogorskih ko'ita, heroja, boraca za pravo, 5ast i slobodu Crne Gore, poginula je u estokoj oruanoj bici sa srpski' okupacioni' vojni' i andar'erijski' ?or'acija'a 9B- dece'bra 0A9C- godine- #akon to su crnogorski ko'iti izginuli, okupacione 'ilitarne ?or'acije odnijele su iz'asakrirana tijela jedanaest crnogorskih ko'ita i poloili ih na snijeg ispred crkve &vetog ;asilija $strokog u #ikiu- %bice su se poto' slikali iznad tijela svojih rtava i uivali u svo'e zlo5inuU vri#e'e $o!i&i#e Ra+$o$ovieve !ru$e i,ala #e n#i!a Ale +a Devina + na+lovo' >Mueni a na(i#aH >u klasi5nu okupatorsku ?otogra?iju horornog karaktera objavio je beogradski LIlustrovani listM od 98- januara 0A94- godine, u broju C na strani 9- >u jezivu sliku ubijenih crnogorskih ko'ita prenio je i engleski list L,ejli gre?ikM- Iza toga, u ,onje' do'u britanskog parla'enta poslanik Morel je, povodo' ovog zlo5ina, 98- ?ebruara 0A94- godine postavio pitanje Lo ucjenjivanju i ubijanju boraca za nezavisnostM- ;lasti 7raljevine &E& uputile su de'anti, kojeg je objavio uticajni list L,ejli telegra?M, u koje'u se navodi da su pobijeni sa slike bili sa'o Lobi5ni razbojniciM- .otpuno lano je bilo o?icijelno saoptenje beogradskog .resbiroa da je .etra <vicera Lubio sa' crnogorski narodM, kako je navedeno- >o je 5ak objavio i engleski ugledni list L>aj'sM- "nglesko Ministarstvo spoljnih poslova /Jorin o?is2 je, u odgovoru na zahtjeve Ministarstva inostranih poslova ;lade 7raljevine &E&, saoptio da engleska ;lada nee praviti nikakve s'etnje i proble'e vlasti'a u =eogradu, te da e, u skladu s ti', ovlaeni ;ladin predstavnik interpelantu koji je postavio pitanje Crne Gore odgovoriti da Lako i'a ubijanja u Crnoj Gori to stradaju sve sa'i razbojniciM- Istina je bila potpuno supotna- %bijeni crnogorski ko'iti &avo Raspopovi, .etar <vicer, Mujo =aovi i drugovi nijesu bili razbojnici nego rodoljubi, a oni koji su ih likvidirali bili su razbojnici% vrije'e pogibije ove grupe crnogorskih ko'ita izala je iz ta'pe knjiga leksa ,evina o Crnoj Gori s naslovo' LMu5eni5ka nacijaM, a na zidovi'a stepenita Jorin o?isa naslikana je bila alegorija L&rbija stavlja ruke oko Crne Gore, ali to je s'rtonosni zagrljajM + pisao je ,evin- #eto ranije, a'eri5ki intelektualac ;itni ;oren objavio je, u #jujorku 0A99- godine, knjigu LCrna Gora+ zlo5in Mirovne kon?erencijeM- ;itni ;oren u svo' djelu, pored ostalog, navodiG L&au5esnici s'o zlo5ina po5injenog u nae' prisustvu- .rotiv je 'ira svih ljudi kad ubica podigne ruku- #ijedna rtva ne u'ire sa'a- ko pusti'o &rbiju i njene saveznike da dotuku ranjenu suverenost Crne Gore, 'i ja5a'o svaku ruku koja udara na bezbjednost svijeta- ko dopusti'o da balkanska la pro*e kao istina, potkopae'o te'elje vlastite slobode- >o ne 'oe biti, to ne s'ije bitiH 7raj jo nije doao- !o i'a daha u ze'lji na u'oru i 'oe'o je spasiti- Crna Gora se 'ora obnovitiHM,ok je u Crnoj Gori vladao krvavi rei' terora nad crnogorski' narodo', dok su crnogorski ustanici vodili gerilsku borbu, jedan od njihovih vo*a, o?icir, ko'andir ,uan ;ukovi napisao je 0A9@- godine pjes'u koja se zove LCrna GoraM- $na glasiG L7ako ne bih volio te, I ne bi 'i draga bila, Gordi kru Crna Goro, 7osturnico od starina% svije'a 'uzeji'a,

Car si straha oka tu*a, za tvoje Crnogorce, 7a zrak sunca ti si vrua;rh planine ka' do 'ora, &veto stijenje blago nae, #ad svije'a oltari'a, $ltar slave sazidae% nae'u sveto' dolu, Rua ruu kraso' kiti, &a planine vjetar apti, >i 5e opet naa bitiM.- &LIstori5ar koji svjesno preutkuje doga*aje vri svjesnu ob'anu isto kao i onaj koji pie o ono'e to se nije dogodiloM + govorio je davno 'ijan Marcelin#ovak diG =RIG ,IR 3". # MI!%7$;I3 /0B19+0A942

Krtva velikosrpskog terora, u vrije'e kad je Crna Gora bila uta'nicena okovi'a ;idovdanskog ustava iz 0A90- godine i krutog 'onarhistickog centraliz'a i unitariz'a dvora 7aradjordjevica i beogradske ;lade, od 0A0B- do 0A40- godine godine, bio je i o?icir, odnosno, ko'andir i brigadir /general2 crnogorske vojske

&cepan Mijuskovic$ ko'andiru i brigadiru &cepanu Mijuskovicu pisao je, na knjizevno+povijesno reprezentativan i doku'entaciono ute'eljen nacin, poznati crnogorski knjizevnik, akade'ik !evre' =rkovic, u svo' kulturno' ro'anu pMonigrenio, knjizi koja je literalno+istorijska sinteza crnogorske heroike i tragike, izrazene kroz vertikalu i priz'u izazova i iskusenja, uspona i padova, puteva i stranputica, hiljadugodisnje dukljansko+zetsko+crnogorske proslosti- >a knjiga je posve zasluzeno nasla 'jesto u ;asingtonskoj biblioteci u &jedinjeni' 'ericki' ,rzava'a- Moderni crnogorski nacionalni ideolog i borac za pravo, cast i slobodu crnogorskog naroda, knjizevnik !evre' =rkovic je u svo' pjesnicko' djelu p7o'itske baladeo objavio veliku poe'u pod naslovo' pepan Mijukovi i ostroski oraoo, koja govori o tragicnoj s'rti poznatog crnogorskog junaka i viteza &cepana Mijuskovica$rganizator i izvrsilac okrutnog ubistva &cepana Mijuskovica bio je srpski zandar'erijski o?icir Milan 7alabic- #ai'e, Milan 7alabic, planer, ogranizator i glavni izvrsilac tog svirepog ubistva, rodjen je 0BB@- godine u .odnovlju kod ,ervente, po narodnosti je bio &rbin- .oslije 0A0B- godine, kao izvanjac, poslat je na teritoriju bivse 7raljevine Crne Gore i bio u sluzbi okupatorskih vlasti, koje su vrsile teror i zlocine nad Crnogorci'a- &luzbovao je prvo u .ljevlji'a, pa je, radi preduzi'anja akcija na unistenju crnogorskog oslobodilackog ko'itskog i ustanickog pokreta, poslat u #iksic- 7ao srpski zandar'erijski kapetan postao je se? niksicke zandar'erije- $svjedocio se kao ubica i patogeni zlocinac- %bio je, sa svoji' po'agaci'a, 0A94- godine na svirep i okrutan nacin, ko'andira /'ajora2 i brigadira crnogorske vojske &cepana Mijuskovica, istaknutog crnogorskog junaka i patriotu iz sela 7unka u .oviji+.jesivci kod #iksica- Milan 7alabic je 0AC9- odlikovan 7aradjordjevo' zvijezdo'- >o je uslijedilo kao priznanje i orden srpske vlade i dvora kralja leksandra 7aradjordjevica za ucinjene zlocine nad crnogorski' narodo'&cepan Mijuskovic rodjen je 0B19- godine u selu 7unak, .jesivci kod #iksica<avrsio podo?icirsku i o?icirsku skolu na Cetinju- Godine 0A08- proizveden u cin kapetana, a 0A00- u cin ko'andira crnogorske vojske- &cepan Mijuskovic je bio ko'andir crnogorske vojske, istaknuti junak, ucesnik u balkanski' ratovi'a 0A09+ 0A0C- godine- =io je ko'andant .jesivackog bataljona, a u drugo' balkansko' ratu bio je ko'andant ko'binovanog Cevsko+=jelicko+.jesivackog bataljona- %cestvovao je i u prvo' svjetsko' ratu /0A04+0A0@2- .o slo'u Crne Gore bio je 0A0@- godine, kon?iniran, zatocen u 'adjarski logor =oldogason, u koje'u je ostao do slo'a ustro+%garske, kad se oslobodjen vratio u Crnu Goru- =io je protivnik srpske okupacije i nasilne aneksije Crne Gore sprovedene 0A0B- godine- !edan od organizatora i ucesnika =ozicnog ustanka 90- (II 0A0B- godine- $dbio je da polozi zakletvu kralju .etru 7aradjordjevicu i odbio je da pri'i drzavnu penziju 7raljevine &E&- $d 0A0A-godine, nakon slo'a ustanka, do 0A90- godine bio je politicki zatvorenik u podgoricko' zatvoru L!usovacaM- 7ad je oslobodjen bio je pod stalno' pris'otro' vlasti.ostoji sacuvan arhivski doku'ent, u koje'u se nalazi spisak od 66 /pedesetpet2 zatvaranih crnogorskih o?icira + protivnika aneksije Crne Gore poslije 0A0B- godineMedju brojni' zatvorenici'a bili su iG divizijar vojvoda ,juro .etrovic iz #iksica, ko'andir .etar Fo'par sa =okova, ko'andir ,juro &oc sa Fjubotinja i ko'andir &cepan Mijuskovic iz .jesivaca, cije se i'e na to' spisku nalazi pod broje' 00 /jedanaest2- #e'a su'nje da je 'ajor &cepan Mijuskovic bio protivnik unistenja crnogorske drzavne sa'ostalnosti, ugnjetavanja i terora koji je sprovodjen nad crnogorski' narodo'- &rpske vlasti su ga, sa brojni' crnogorski' patrioti'a, uhapsile i uta'nicile-

Major &cepan Mijuskovic je, kao politicki zatvorenik, zajedno sa svoja 4C, boraca i pregaoca za crnogorsku slobodu i sa'ostalnost, u Centralno' kazneno' zavodu u .odgorici /!usovaca2, u koje'u je bio uta'nicen, potpisao 04- oktobra 0A98- godine jednu Izjavu, kojo' se dokazuje protivpravnost i nistavnost odluka tzv- .odgoricke skupstine iz 0A0B- godine- #jeni potpisnici, istaknuti i ugledni crnogorski narodni prvaci, sudije, politicari, o?iciri, vojnici, 'edju koji'a i 'ajor &cepan Mijuskovic, navode razloge zbog kojih prekidaju svaku dalju saradnju sa $kruzni' sudo' u .odgorici, koji je protiv njih vodio krvicni postupak, a kojega oni s'atraju nezakoniti' i nenadlezni'- % toj Izjavi njeni potpisnici isticu i ovoG p&ila nas drzi evo dvije godine u najstrozije' zatvoruo#a teriroriji okupirane i aneksirane Crne Gore, nacelnik $kruga podgorickog, Radovan =oskovic, u jedno' izvjestaju nacelniku $kruga cetinjskog / .ov- =r- 0B0 2 od B- ?ebruara 0A99- godine, dostavlja spisak, po njegovi' rijeci'a, p glavnih agenata !ovana .la'enca i Milutina ;ucinica koji rade po njihovi' instrukcija'a i sa koji'a stoje u stalnoj vezio- >aj spisak odnosi se na istaknute licnosti iz okrugaG cetinjskog, barskog, podgorickog, niksickog, kolasinskog, bjelopoljskog, andrijevackog i peckog#a to' spisku nalaze se i'ena brojnih crnogorskih generala i drugih o?icira, 'inistara, politicara i drugih narodnih prvaka, a za okrug niksicki, kao pglavni agentio vodja crnogorske ;lade u e'igraciji, navode se iG Marko ,jukanovic, .redsjednik crnogorskog ,rzavnog &avjeta, general crnogorske vojske i clan 7runskog savjeta !oko dzic, crnogorski 'inistar Mirko M- Mijuskovic i brigadir crnogorske vojske &cepan MijuskovicCinjenica je, da je crnogorski o?icir viteskog duha &cepan Mijuskovic od 0A0Bgodine od strane srpskih vojnih, policijskih i civilnih vlasti bio stalno proganjan, optuzivan, nadziran, hapsen, uta'nicen po zatvori'a, sikaniran i 'altretiran na razne nacine i tretiran kao opasan politicki protivnik novonastalog rezi'a- .osto vlasti nijesu 'ogle dokazati njegovu krivicu, nakon zatvaranja i robijanja, pusten je na slobodu, ali je stalno, ostao pod zandar'erijsko' i drugo' pris'otro' i nadzoro'&rpski' okupacioni' vlasti'a bio je trn u oku i one su doninjele i sprovele u djelu odluku o njegovo' ubistvu, koje je i izvrseno na svirep i 'onstruozan nacin- #jegov ubica bio je zloglasni srpski zandr'erijski kapetan Milan 7alabic, koji je vec od ranije bio poznat po svojoj zlocinackoj djelatnosti<bog svirepog i zlocinackog ubistva 'ajora &cepana Mijuskovica i njegovog bratuceda &tavana Mijuskovica, nekadasnjeg crnogorskog perjanika, koje je izvrseno 90- ?ebruara 0A94- godine, ciji su izvrsioci, neposredni i posredni, zandar'erijski kapetan Milan 7alabic, ;asilije Grbic i podnarednik 7rsto ,jurdjevic, u 7raljevini &E& poslanici Crnogorske ?ederalisticke stranke Mihailo Ivanovic i Milo ,ragojevic podnijeli su 00- aprila 0A94- godine interpelaciju Ministru unutrasnjih poslova, na koju uopste nije odgovoreno- >a interpelacija objavljena je u listu pCrnogoraco, zvacino' organu Crnogorske stranke /?ederalista2, u broju A- od 90- ?ebruara 0A96godine- <agrebacki list pErvato, broj 09C4, od 0@- travnja 0A94- godine pod naslovo' p7rvavi rezi'- Ficinstva organa vlasti u Crnoj Gorio je u uvodniku integralno objavio po'enutu interpelaciju, kojoj je dao svoj redakcijski ko'entar, u koje'u akcentuje da ono sto iznijeli crnogorski poslanici Mihailo Ivanovic i Milo ,ragojevic u beogradskoj skupstini jeste puzasna slika krvavog rezi'a, koji su stvorili radikali s .asice' na celuo;odja hrvatskog naroda u 7raljevini &E& i lider Ervatske seljacke stranke &tjepan Radic je, u izjavi povodo' ubistva &cepana Mijuskovica i podnosenja navedene interpelacije od strane poslanika Crnogorske stranke o ovo'e zlocinu, u glasilu p&lobodni do'o, broj 0B- od C8 travnja 0A94- godine, u clanku pCrna Gora pod

satansko' vlado'o naveo i ovoG pI zaista sve ono sto su radili i jos rade .ribicevicevi batinasi i .asicevi radikali u Crnoj Gori, to nijesu su zlocini sa'o za interpelaciju ili za sudbeni progon, nego su to bezbostva, radi kojih treba srusiti i zauvijek one'oguciti citav ovaj radikalsko+batinaski rezi'o- &toga je po ocjeni &tjepana Radica psada prvi i glavni posaoo Ervata u beogradsko' parla'entu i van njega taj da pu zajednici sa ostali'a, ruse i obaraju rezi' kako bi oslobodili Crnu Goru i Makedoniju, ai sa'i sebe, od ovih strahota, za koje eto ne'a'o u svo' jeziku niti pravoga izrazao.ovodo' 'asovnih zlocina koje je srpski osvajacki rezi' vrsio u Crnoj Gori nad crnogorski' narodo' &tjepan Radic je u znak prijateljstva i solidarnosti sa potlaceno' crnogorsko' nacijo' uputio jedan direktni proglas /'ani?est2 Crnogorci'a, sto je konstatovala i beogradska p.olitikao u clanku pRadic i Crnogorcio u broju 61@9 od 08- 'aja 0A94- godine- % to'e Radicevo' 'ani?estu, objavljeno' 0- 'aja 0A94- godine, kojeg su podrzali 18 hrvatskih poslanika u parla'entu u =eogradu, protiv srpskih zlocina u Crnoj Gori stoji i ovoG Q5raco CrnogorciI i" 6rvati" imamo na najljepsim stranicama nase knjizevnosti" nazvan Crna Gora" velicanstveni oltar slo&ode u najcudesnijem (ramu &ozanskog djela. i smo vas proglasili" Crnogorci" ne samo predstavnicima ideala (erojstva vec primjerom nedostizne cestitosti i postenja. i" 6rvati" suz&ijamo &eogradski centralizam i 1asicevu korupciju ne samo iz ovog razloga vec narocito zato sto svojim necistim rukama unistavaju velicanstveni oltar crnogorske slo&ode" divljacki vas progone i djavoljski zlostavljaju. Cak i da ovaj &eogradski centralizam nije ucinio drugo zlo do da prezire" sramotno i divljacki" cast i slo&odu Crne Gore i da pretvara Crnu Goru u mjesto na kojem vlada stra( i trepet" mi se" 6rvati" nikada necemo moci pomiriti sa tim groznim zlocincimaP. / tome proglasu )tjepan Radic poziva Crnogorce da ruse &eogradski centralizam Qradi toga sto svojim poganim rukama razvaljuje velicanstveni zrtvenik crnogorskog naroda i Crnu Goru pretvara u jedno strasno zgariste i gro&nicuP. .oslanik Crnogorske ?ederalisticke stranke i bivsi 'inistar u doba suverene Crne Gore &avo ;uletic odrzao je u &kupstini 7raljevine &E& 91- jula 0A96- govor, u koje'u je izlozio kada, kako i od koga je ubijen 'ajor &cepan Mijuskovic i njegov krvni srodnik &tevan Mijuskovic- % to' govoru &avo ;uletic je naglasio i ovoG p!ednoga dana dolaze sest zandar'a u njegovo selo i narede da se spre'eG on 'ajor &cepan Mijuskovic, njegov brat ,jordjije Mijuskovic, potporucnik, njegov bratuced &tevan Mijuskovic i jos nekoliko njihovih rodjaka, odnosno, seljaka i da odu na poziv sreskog nacelnika na =ogetice radi nekog dogovora, o opsti' stvari'a- &vi su oni od'ah posli za ta'o- ,osavsi na =ogetice, nijesu tu zatekli sreskog nacelnika do jedino starjesinu zandar'erijske stanice, koji je naredio da idu svi receni u zatvorna pitanje zasto, odgovorio je starjesina stanice, da se pritvaraju po naredjenju zandar'erijskog kapetana Milana 7alabica, sluzbo' iz #iksica, koji je posao za ,anilov Grad, a, 'edjuti', nikakvo pisano rjesenje nije i' o to'e saopstio- .oslije toga dosli su iz ,anilovog Grada dva zandar'erijska o?icira receni 7alabic i neki Grbic sa oko 98 /dvadeset2 zandar'a i naredili da se 'ajor Mijuskovic sa drugovi'a biju, te su ih i bili zandar'i /po 4 na jednog2 bicevi'a i kundaci'a od pusaka sve dotle dok tuceni nijesu izne'ogli tako, da se nijesu 'ogli ni s 'jesta da se pokrenu7oliko su ovi zandar'erijski o?iciri pznalio za p7rivicuo 'ajora Mijuskovica i ostalih, najbolje ce posvjedociti, to sto je onda dru'o' prolazilo dvoje 'o'cadi

pjesivacke i zaustavila se da cuje sto se to radi- I zandar'erijski o?iciri naredili su, da se i ova dvojica slucajnih prolaznika dovedu i bace i zatvor gdje su bili vec receni i na 'rtvo i'e su isprebijani kao i oni- <ati' su ih sve, onako od tuce izne'ogle, izveli iz zatvora i na jedno' teretno' auto'obilu odnijeli za #iksic, gdje su na ocigled svijeta baceni u jedan podru', poznato 'e'livo niksicko 'uciliste- >u je nastala nova tuca kesa'a puni' pijeska dok nije &cepan Mijuskovic pod udarci'a izdahnuo, a 'alo kasnije i njegov bratuced &tevan Mijuskovic- &jutradan zoro' 'rtvo tijelo &tevana Mijuskovica zandar'i su odnijeli na dru' kod Carevog Mosta blizu #iksica, i stavili 'u u dzep legiti'aciju od istog datu'a, da je kon?ident policije i da je toboze upucen u su'u, da uhodi hajduke- &cepana su, pak, 'rtva bacili u ja'u u obliznje' brdu >rebjesi i zatrpali ga ka'eno'- $ni koji su od 'ucenika ostali zivi bili su sa slo'ljeni' rebri'a i odbijeni' bubrezi'a preneseni u bolnicu i jedva su pretekli#arod je sjutradan nasao &tevana na dru'u, a 'ajora Mijuskovica nijesu 'ogli naci nego tek poslije 18/ seda'deset 2 dana- #ad obojico' je bila izvrsena obdukcija od strane ljekarske ko'isije i utvrdjeno je da su bili ubijeni, u'oreni tuco'- I za sve ovo, gospodo, niko od krivaca nije uzi'an na odgovornost- &ud $kruzni u #iksicu ispitivao je docnije stvar onih, koji su pretekli u zivotu i bili u bolnici i oglasio ih je nevini', odnosno nije bilo ni indicija protivu njih za istragu- #o, za istragu i sudjenje o?icira i zandar'a oglasio se receni sud nenadlezni'- !er da su zandar'i i njeno starjesinstvo pod vojni' sudovi'a i da bi i' vojni sud trebao da i' sudi- ;ojni sud na Cetinju ispitivao je nesto 'alo docnije jedog od onih o?icira, t- j- 7apetana Milana 7alabica i pustio ga- >aj covjek je i do sada na slobodi i u sluzbi, pa je dobio i avanz'an i odlicje poslije onog zlocina nad Mijuskovici'a- $stali ucesnici u nje'u do danas nijesu uzi'ati na odgovornosto + govorio je &avo ;uletic,akle, &cepan Mijuskovic je uhapsen, 'ucen i ubijen na svirep i 'onstrozan nacin od strane ko'andanta niksicke srpske zandar'erije kapetana Milana 7alabica, ;aslija Grbica, 7rsta ,jurdjevica, .etra Jerala i drugih zandar'a po'agaca 90- ?ebruara 0A94- godine- #jegovo 'rtvo i iz'asakrirano tijelo Milan 7alabic i ostali zandar'i odnijeli su sa 'jesta zlocina i bacili u jednu ja'u na >rebjesi kod #iksica- Fes crnogorskog brigadira &cepana Mijuskovica pronadjen je nakon 19 dana /C8- aprila 0A942 godine i sahranjen u svo' rodno' 'jestu- &cepan Mijuskovic je uhapsen od strane srpske zandar'erije sa svoji' brato' ,jordjijo' Mijuskovice' i brato' od strica crnogorski' perjaniko' &tevano' Mijuskovice', te lekso' Mijuskovice' i Radovano' Magovcevice' i podvrgnut stvavicno' 'ucenju i torturi- .ored &cepana Mijuskovica, kapetan Milan 7alabic i zandar'i ubili su i njegovog brata od strica &tevana Mijuskovica, cije su tijelo bacili na putu pre'a ,anilovgadu i ono je 90?ebruara 0A94- godine pronadjeno- $d posljedica tada nanijetih teskih tjelesnih povreda &cepanov brat ,jordjije Mijuskovic u'ro je 0AC4- godine- <locin ubistva &cepana i &tevana Mijuskovica oslikavao je brutalni karakter okupacione vlasti koja je tada bila na sceni u Crnoj Gori$zaloscena porodica je o ubistvu 'ajora &cepana Mijuskovica, u #iksicu 0- 'aja 0A94-godine, u u'rlici /plakati2 ispisala ovoG QJos H?. ,e&ruara o.g. ovdasnja zandarmerija umorila je u svom zandarmerijskom pritvoru kom. )cepana ijuskovica i )tevana ijuskovica. )tevanov les nadjen je odma( iza umorstva sjutradan" iz&acen iz zandarmerijskog zatvora kod Careva mosta" a les kom. )cepana pronasli smo tek danas sedamdesetog dana po izvrsenom zlocinu u jednoj jami u 9re&jesi. .vaj necuveni zlocin izvrsila je ovd. 2andarmerija i o svemu ovome poznato je 3elikom 2upanu" Kraljevskoj 3ladi" 0arodnoj )kupstini i svim ovamosnjim vlastima i izvrsioci ovog groznog zlocina do danas jos nijesu uzeti na odgovornost" no mjesto da

se kazne oni se nagradjuju. .dgovorne vlasti i danasnji rezim" koji omogucava i zasticava ovakve zlocine prevazilaze tiraniju i &ezakonja nekadasnji( i turski( i austrijski( zlocinaca" jer su oni &ar javno u&ijali. 2likovci" koji su poslati da posr&ljavaju Crnogorce nijesu )r&i no da(ije" ciji zlocini trijum,uju u Crnoj Gori &lagodareci zastiti oni( koji su pozvati da stite javnu &ezj&jednost i zakonitost. 9ijelo pokojnikovo &ice sjutra H. o. m. u A sati prije podne preneseno iz ovd. Crkve u 1oviju o cemu ovim izvjestavamo srodnike i prijatelje pokojnikove. 0iksic" ?. maja ?@HL. god. .zaloscena 1.R.D#C%P .oslije likvidacije ko'itske grupe &ava Raspopovica, .etra <vicera, Muja =asovica i drugih u &cepan ,olu u Rubezi'a kod #iksica 9B- dece'bra 0A9C- godine, te nakon ubistva &cepana Mijuskovica i ostalih, od strane organa vlasti kapetan Milan 7alabic je za ucinjene zlocine unaprijedjen u cin zandar'erijskog 'ajora- .oslije tih zlocina, u strahu od osvete, pobjegao je na 7osovo, dje je, takodje, pocinio brojne zlocine#akon debate u &kupstini 7raljevine &E&, koju su pokrenuli poslanici Crnogorske stranke /?ederalista2, pokrenuta je istraga protiv Milana 7alabica, koji se je tada nalazio na 7osovu, u ,renici- Medjuti', to je tada zataskano, a istraga je obustavljana sa su'njivi' obrazlozenje' da Milan 7alabic nije dostupan organi'a gonjenjaMilan 7alabic je 0A9B- godine sluzbovao u =osni u =ihacu kao ko'andant zandar'erijske cete- li, ipak, poslije nekoliko godina istraga je ponovo pokrenuta i on je pritvoren i protiv njega, sada kao penzionera, je u $kruzno' &udu u #iksicu vodjen krivicni sudski postupak, koji se zavrsio dionosenje' presude 0B- oktobra 0AC8- godine, kojo' je Milan 7alabic osudjen na 0B godina zatvora- .oto' 'u je odluko' ;elikog &uda kazna zatvora ublazena, odnosno, s'anjena na 04 godina zatvora- li, organi vlasti su se solidarisali sa zlocini'a koje je pocinio Milan 7alabic, pa su odlucili da 'u ih oproste- Milan 7alabic je u zatvoru proveo 'anje od jedne godine- ,obio je od strane rezi'a po'ilovanje i vracen je u aktivnu sluzbu dece'bra 0AC9- godine i odlikovan 7aradjordjevo' zvijezdo'- =io je 'iljenik rezi'a generala .etra <ivkovica u doba diktature 7ralja leksandra 7aradjordjevica<ivio je u =eogradu, dje je C8- juna 0A48- godine na njega iz osvete pucao brat &cepana Mijuskovica U &i'o Mijuskovic, i tesko ga ranio za cetiri hica, ali je zlikovac 7alabic prezivio- % toku drugog svjetskog rata Milan 7alabic je ponovo pocinio brojne zlocine, sada na teritoriji &rbije- ,okazao se kao izdajnik i ratni zlocinac- % kvislinskoj i 'arionetskoj srpskoj vladi ar'ijskog generala Milana #edica, uzivao je podrsku i povjerenje i ona ga je postavila za $kruznog nacelnika 7ragujevca i .ozarevca- %bijen je od strane #je'aca /Gestapoa2 kraje' 0A49- godine pod optuzbo' da radi za britansku obavjestajnu sluzbu% Crnoj Gori Milan 7alabic je upa'cen kao jedan od najvecih zlocinaca i nitkova, preko kojih je okupaciona vlast od 0A0A- do 0A96 ognje' i 'ace' u krvi pokoravala Crnu Goru i terorisala Crnogorce$ pogibiji crnogorskog o?icira &cepana Mijuskovica pisali su crnogorski egzilanti i zvanicnici ;ladi'ir ,j- .opovic i ndrija .rlja u Crnogorsko' 'e'orandu'u podnijeto' 0C- septe'bra 0A94- godine generalno' sekretaru ,rustva naroda- #ai'e, peto zasijedanje ,rustva naroda /Fige #acija2 odrzano je od 0- septe'bra do 9oktobra 0A94- godine- >ada je zabiljezena diplo'astka aktivnost crnogorskih krugova u egzilu- #ai'e, 0C- septe'bra 0A94- godine predata je Crnogorska nota Generalno' sekretaru ,rustva naroda, podnijeta od strane grupe crnogorskih izbjeglica, koji su

nastojali da ponovo pokrenu raspravu o crnogorsko' pitanju- Crnogorsku notu podnijetu 0C- septe'bra 0A94- godine ,rustvu naroda potpisali su ;ladi'ir .opovic, predsjednik 7o'iteta crnogorskih izbjeglica, bivsi predjednik cetinjske opstine i 'inistar pravde u izgnanickoj crnogorskoj ;ladi, i ndrija .rlja, bivsi cinovnik u crnogorsko' Ministarstvu inostranih poslova, koji se na ro'e aktu potpisao kao 'inistar inostranih poslova 7raljevine Crne Gore- >a nota je veo'a obi'na, studiozno pisana, vrlo zani'ljiva i raznovrsna po svo'e sadrzaju- % to' doku'entu, ;ladi'ir .opovic i ndrija .rlja opisuju, iz'edju ostalog, situaciju u Crnoj Gori u periodu poslije 0A0B- godine i teror nad crnogorski' narodo', upoznavajuci svjetsku javnost i o zlocini'a koje su velikosrpske agresorske i okupacione trupe izvrsile u Rovci'a, o pogibiji &ava Raspopovica, &cepana Mijuskovica itd- % to'e aktu citiraju se izvodi iz beogradske sta'pe koji govore o represali'a nad crnogorski' stanovnistvo'- >aj doku'ent, kojeg su napisali i potpisali ;ladi'ir .opovic i ndrija .rlja, sadrzi i ovoG p&rpski o?iciri ubijaju crnogorske o?icire u njihovi' zatvori'aG Iznijece'o ovdje i citulju ?a'ilije Mijuskovic, koja je jedna od najpoznatijih u Crnoj Gori- $va citulja je bila istaknuta povodo' ubistva ko'andanta &cepana Mijuskovica i pukovnika &tevana Mijuskovica, koje su u zatvoru pocinili o?iciri i srpski zandar'i 90- ?ebruara 0A94- godine- $vaj slucaj dovoljan je da pokaze vise nego tragicnu situaciju crnogorskog naroda- Izlozice'o ukratko kako su se stvari desavale, slijedeci obavjestenja koja s'o sakupili u pitanju poslanika Mihaila Ivanovica i Mila ,ragojevica u parla'entu u =eogradu 00- aprila 0A94- godineD u jugoslovenskoj sta'pi, uglavno' i narocito u najvece' hrvatsko' casopisu p$bzoro iz <agreba /broj od 04- 'arta 0A94-2 i u p.oliticio najvece' srpsko' casopisu iz =eograda /broj od 1- 'arta 0A94-2-7o'andant &cepan Mijuskovic bio je jedan od najsrcanijih crnogorskih o?icira- %cestvovao je u balkansko' i svjetsko' ratu i bio je ranjen sest puta- % austrijski' koncentracioni' logori'a dobio je tuberkulozu- #akon pri'irja puvukao se u svoje selo, u koje su &rbi dosli da 'u predloze da stupi u sluzbu srpske vojske- $dbio je, zeljeci tako da protestvuje protiv nasilne aneksije svoje do'ovine#ije zelio da pri'a platu za stan i hranu koju 'u je ponudila srpska vlada, i to da ne bi dao zakletvu na vjernost srpsko' kralju- ;ise je volio da zivi u svo' selu, bolestan i u bijedi, nego da se na bilo koji nacin solidarise sa zlocino' pocinjeni' protiv crnogorskog naroda- Iz tog razloga, kaze se u gore spo'enuti' novina'a, bio je osu'njicen od srpskih vlasti, koje su ga zatvarale u vise navrata, nikada ne 'ogavsi da dokazu da je bio u vezi sa pobunjeni' ze'ljaci'a- .ocetko' 0A94- godine srpska vlada je odlucila da svi' sredstvi'a bile u njenoj 'oci ocisti ze'lju od pobunjenika&toga je poslala grupu o?icira specijalizovanih za ubijanjeMedju nji'a se nalazio kapetan zadra'erije Milan 7alabic i pukovnik Grbic /obojica &rbi2- $va dva o?icira, na celu jedne cete zadrar'a, dosli su u selo =ogetici, 90?ebruara 0A94- godine- .rivezali su od'ah ko'andanta &cepana Mijuskovica, njegovog rodjaka &tevana i seljake ;idaka Magovcevica, leksandra Mijuskovica, Radovana Mijuskovica, ,jordja ;ukicevica i #ikolu ;ulanovica- >ao su ih, sa lisica'a na ruka'a, prebacili istog dana auto'obilo' u kasarnu zandar'erije u #iksicu- >u je pocelo 'ucenje zrtava udarci'a zezla i vreca'a napunjeni' pijesko', da bi ih natjerali da priznaju da su bile u vezi sa pobunjenici'a- 7o'andant &cepan Mijuskovic podlegao je ti' tortura'a- #jegovo tijelo je kao upozorenje, nocu baceno u neku pecinu blizu pansiona koji 'u je ponudila srpska vojska- utopsija je dokazala da je i'ao seda' slo'ljenih rebara i izvadjene bubrege- $ni koji su uspjeli da izbjegnu s'rt ostali su ne'ocni kao svjedocanstvo jednog gnusonog zlocina

pocinjenog od strane vlade iz =eograda- &rbijanska vlada nije preduzela nikakve 'jere kako bi kaznila zlocineH 7rvnici 7alabic i Grbic bili su psa'oo pre'jestenio, navode ;ladi'ir .opovic i ndrija .rlja u to' crnogorsko' 'e'orandu'u.ogibiju brigadira &cepana Mijuskovica i drugih crnogorskih rodoljuba konstatuje i crnogorski o?icir, ko'andir i e'igrant u & ,+ Masan M- =orozan, u tekstu pod naslovo' L#ova zrtva na oltaru otadzbineM, kojeg je napisao u Eazleton, .a-, C8'arta 0A94- godine- % to'e opsirno' clanku, u koje'u govori o ubistvu 'ajora &cepana Mijuskovica i ukupnoj golgoti Crne Gore- >aj tekst Masana =orozana objavljen je u e'igrantsko' crnogorsko' listu, koji se zvao L 'erikanski Glas CrnogorcaM, zvanicni organ udruzenja L&aveza nezavisnih CrnogoracaM, godina II, br09 od 09- aprila 0A94- godine, na strani 9 i C"'igrantski crnogorski list pCrnogorski glasniko, broj 1C, ,etroit, & ,, 0A96godine, u clanku pGovor dr &ekule ,rljevica u veri?ikaciono' odboruo, pise da je vodj Crnogorske stranke u =eogradu 0A96- godine govorio o teroru nad crnogorski' narodo', kojeg je provodio rezi' Radikala, pa, iz'edju ostalog, konstatuje da veliki je zupan Milovan ,zakovic pisao u svako okruzno 'jesto i po seli'a, i na javni' zborovi'a govorio je i ovoG 7o ne glasa za radikale, nece dobiti penziju, a vi vec znate sta cu ja s nji' uciniti- 7ad se sjetite da se to govori u otadzbini Mijuskovica, ubijenog zlikovacki u zatvoru, u otadzbini, u kojoj su spaljeni zena i djeca na sred 7atunske nahije, 'orate priznati da je ta prijetnja ozbiljna i 'oze da uplivise na izbore, i kad uz'ete u obzir da je kapetan 7alabic, ubica &cepana Mijuskovica, poslije ubistva od kapetana druge klase proizveden za kapetana prve klaseo, istakao je vodj Crnogorske stranke dr &ekula ,rljevic- .oto' se suocio, u debati, sa zestoki' napadi'a radikala, koji'a je odgovorio ovakoG p7ada govori' kao predstavnik crngoorskog naroda niko'e ne dozvoljava' da daje sud o 'o'e patriotiz'u se' jedino i sa'o crnogorsko' naroduo.ovodo' zlocina nad 'ajoro' crnogorske vojske &cepano' Mijuskovice', kojega je na svirep i 'onstruozan nacin ubio zloglasni srpski kapetan Milan 7alabic sa zandar'i'a 0A94- godine u #iksicu, &avo Celebic je napisao u e'igraciju u Ri'u /Italija2 98- juna 0A94- godine poe'u pod naslovo' p;ijenac na grobu &cepana Mijuskovicao, koja je sta'pana iste godine u ,etroitu / 'erika2% to'e spjevu ko'andir &avo Celebic navodi i ovoG Q#z dalekog tudjeg kraja oj )cepane" mili druze" Cvo na gro& da ti stavim 1okapane suzom ruze. )a srca su mog uz&rane" )a drugarske ljute rane $ 0ek ti tesku &ol u&laze Dok nam &olji dan osvane. !evre' =rkoviG 3". # MI!%7$;I3 I $&>R$7I $R $ I Jebruar nije 'jesec kad ostroki orlovi lete, iz orlujista izlijeu, nebo nad oblaci'a nadvise, kad do &unca dodju, kljuno' ga rane i tu sagore-

I ljudska je i orlujska istina, to ni njihovo danasnje poto'stvo ne poriceG ,vadesetog ?ebruara 0A94- godine, nasred Crne Gore, orao krstas iz $stroskih greda izlece i triput kucu starog 'ajora &cepana nadlece=jese to u selu .oviji, zaseok 7unak, a u .jesivci'a, dva Magovcevica vidjese orla i &cepanu glas uciniseII Radovan i ;idak Magovcevic, brata &cepanova ,jordjija iz kuce izvedose i sve 'u o $rlu $strosko' kazaseG <akle se Radovan Magovcevic da i' $rao $stroski slje'e kljuno' dotace;idak to ne vidje, bas je tog trena zlosjena, po obicaju nasko' i arbanasko', pred $rlo' kapu skinuo;alja se to kad god se covjek i $rao sretnu+ #a ljudsko 'eso sluti kad se u ovo doba od godine $stroski $rao neko'e prikaze, kad 'u kucu nadleti, ko sto je danas &cepanu Mijuskovicu nadlece i slje'e kljuno' dotace, sto nije niko'e odavnoIII + !este, na ljudsko 'eso slutiH U rece stariji Magovcevic &cepanovo' 'ladje' bratu ,jordjiju, u Cetinje zagledano' isto kao i stariji brat &cepan, 'ajor crnogorskiMladji Magovcevic ustvrdi da su $rao i &cepan suvrstG + Mozda je $rao nesto 'ladji, a &cepan rjecitijiH 7ad 'ajor &cepan Mijuskovic razabra sto dva casna Magovcevica vidjese i o ce'u zbore, izusti bratu ,jordjiju ono sto niko' do tada nijeG + I na dan =ozicne nase bune taj 'i se isti $rao prikazaG 7od Gornjeg se 'anastira oci u oci tucis'oGrb 'i na kapi uoci i kaza da se na Cetinju poginulo, da na' je i ta buna propala, da Crna Gora vise nije ni orlujiste, ni viteziste, ni $ltar &vetog .etra Cetinjskog, ni $stroska bogo'olja ka'enaH

I; + &'rt 'i se dobro pri'akla, brate ,jordjije, kaza &cepanG $rao 'oj $stroski porucuje 'i, zna' ja taj jezik dobro, da racun s ljudi'a i pogani'a sto prije svede', da grobnicu pritvrdi', a oporuku celjadi'a povtori'+ ,ok je onaj 7alabic u #iksicu, nece se ljudski 'rijetH %tuvi to, brate ,jordjije, te i ti grobnicu podesi za naj'anje jos jednog 'rca, a 'oze i vise, ko zna, brate ,jordjije, po sve'u brate 'oj rodjeniH ; $stroski je orao nasa sveta 'isleca ptica, okrilje nase, njegovi su djed i pradjed suri, t'urni i ti'orni, na zetsko' i dukljansko' dvoru bili i pod oblake orlili nad ze'ljo' naso' dukljansko'#a Rasciju i ;izant 'otrili, =odinu i =alsi nebo i grbove ukrasavali, ple'enitu !akvintu i !elenu nadgledali, 'otrili kako one dvije na ze'lju dukljansku 'otre$rlu s dukljanski' preci'a 'ora se vjerovatiG #ije on tek tako, i to u nevrije'e, &cepanovu kulu nadletio i slje'e kljuno' taknuo, zna &cepan taj jezik orlova dukljanskih, bice i od 'aternjeg bolje,va casna Magovcevica nista ne iz'islise, ne dodadose, ne upjes'ise kao sto znaju nasi ljudi kad je velja 'uka na cijelu nasu ze'lju dukljansku<na to &cepan dobro, zato noc u iglu udijeva i sluti zloslutno i zlo'isleno kao nikadaG + 7alabic je onaj poslat da nas i u s'rti naruziH ;I Ci' zora studena od Manastira $stroskog zastudje, &cepanovu kucu i kucu rodjaka 'u &tevana, perjanika, 7alabicevi crni gavranovi na konji'a crni' pritiskose=jese to zandar'erija leteca, ne'ilosrdna i gojnaG &cepana i &tevana sputise, kako se Crnogorci pute U ruke naopako da po'odre ko od ka'ena za lozu da su-

;II % grad ih #iksic na urivak kostretni uvedoseG $tucenih koljena, skrsenih rebara, lica nagrdjenaCijeli' pute' &tevan s o'co' o vratu starini &cepanu po'aze da na koljena ne pane&a iste o'ce &cepanova glava 'otri na &tevana, a $rao onaj $stroski do ulaza u grad na obojicu% niksicku zandar'erijsku postaju, u kucu stravnu, s volto' pod stepeniste' puni' studi, 'raka i toljaga, ugnase dva suznja crnogorska, &cepana i &tevana ugnase$bradova i' se sa'o svezana vucica U Crnogorka, nedavno na istocno' ulazu u grad uhvacena7alabic je u dvoristu postaje drzi i pokazuje kao jatakinju ko'itsku sto i' se izgladnjela predade%z ono pgladna vucica Crnogorkao, 7alabic obavezno i posprdno doda pod junacke kuce .etrovicao;III #a &cepana i &tevana ruka'a i noga'a kidise Milan 7alabic, kapetan zandar'erijski, covjek sitnooki, zlikovac oglaseni, satrap i ciz'as odlikovaniG 7raljevski' dekreto' iz =ijograda poslat da Crnogorce u'iri, da i' volujski' zila'a, 'a'uza'a, kvasni' pijesko' i konopci'a dokaze ko su i sto su, i sto nijesu, i nigda sto ne s'iju bitiI( Majora &cepana 7alabic u lednicu za brke svede, da u voltu 'racno' kost po kost starcevu lo'iG >riput opsova 'ajku crnogorsku i krunu kraljevsku, triput 'u trupacke na kic'u skoci, triput ga, triput u brke pljunu, zati' 'u ih triput oba iscupa#it uzdahnu, nit rijec izusti, 'ajore &cepaneH

+ >i nijesi 'ajor no kurvaH U pobijesnje 'ucitelj&voji' zandari'a Jeralu, Grbicu i ,jurdjevicu narediG + =atalite &tevana, a dokrajcite &cepanaH %'ori 'e psina crnogorska, cuje' ga U jos dise&ve 'u je staro i 'rtvo, osi' 'rznje i crnogorstva, sve sa' u nje'u stukao, osi' srca i inata tog njihovogH ( 7alabic se na &tevanu od'ara, a svoje nagovara da na starca sto jos iz rebra nekog dise pripuste uhvacenu vucicu da ga za grlo bijelo--+ #o nece U prisjeti se U nji'a su vuci i orlovi najrodjeniji rod, sve i' je isto i zajednicko, sve od kuca i pecina do kosturnica, jauka i jezikaH + <ar jos &cepan dise iz 'rtvih i supljih prsijuO + ,ise, gosn kapetane, diseH U odgovori 'ucitelj Grbic+ <adavite &cepana, a ja cu sa' &tevana, disu kao da zbore+ #a rane ce prodisati, gosn kapetane, takvi su oniH (I .otonja je ura zivota, a &cepan na seda' rana diseG &vaki 'u krvosud lipti, kostani lo'ovi skripe<ube, a sve ih i'ase, kao spice tresnjeve ispljunu;ucica uz starca leze, zgrija ga i kao on prodisa&cepan uz nju kao uz svoje celjade jeknuG .rizivajuci cio svoj zivot, narocito teske 'o'ente,o nedavno se nadao, cak vjerovao i bio sasvi' siguran, da ce 'u starost biti poduza, a u'iranje lijepo i kratko;ucica prva osjeti da &cepan vise ni na rane ne diseG % dvoriste izidje da po vucji i crnogorski zavijaH (II Ci' se s'raci i perjaniku se &tevanu dah s'rze7ad se na oba Mijuskovica pasji ispsova,

7alabic trojici pod'ucitelja s nogu zapovijediG + &tevana iz grada iznijeti da se 'rtav do'rzneH + &cepana kao lubinu ovnujsku uz onaj vuceci kolacH + ,obro ga uviti i poponoci u >rebjesku ja'u s nji'H + Razu'eli gosn kapetane, s nji'a sa'o takoH $glasise se pod'ucitelji Jeral, Grbic i ,jurdjevicH (III &eda'deset je i dva dana 'ajor &cepan u ja'i zi'ovao#jegov ga rod sa'o ta'o ne trazi, ne povjerova--#eka se znaG Milan 7alabic je prvi ja'ar crnogorskiH onda dodje doba kad je ja'ara vise no ja'a biloH 0AA8Iisto sitnica, u Grblju je u tadanje vrije'e bilo veina srpskog naroda, pa tako da je i Gojak srpskog porijekla#: tom 2ekovi!eve 0auke o samo&itnosti Crnogoraca =ori+lav Ci'ea: ROVAMKA RE)U=LIKA I ^SLO=ODA ILI SMRA> Cjelovita 'onogra?ija o Rovackoj Republici u kojoj je siste'aticno, argu'entovano i nespornije' vedocanstvi'a dokazano stvarno postojanje posebnoga istorirjskog ?eno'ena /iz zlovakta prisajedinjenja 0A0B-2 Rovacka Republika Iwljegla je iz sta'pe nova knjiga pro?- &retena <ekovica Crnogorska hresto'atija U #auk/a2 o sa'obitnosti Crnogoraca I( to', sa posebnije' naslovo' Rovacka Republika i podnaslovo' n&loboda ili s'rtn kao glavne krilatice Rovcana u pruzanju otpora prisajedinitelji'a zlokobne 0A0B- &pravo' je posvetio ovi I( to' ovo' posebno' istorijsko' ?eno'enu iz zlovakta bezuslsovnoga prisajedinjenja Crne Gore &rbiji, koji je do sada nedovoljno izucavan, a dobijeni naziv Rovacka Republika sa nesigurnoscu koriscen, vise si'bolicno i epsko+narodno i'entovan7njiga je cjelovita 'onogra?ija o Rovackoj Republici u kojoj je autor, po vise osnova, siste'aticno elaborirao i argu'entovano dokazao stvarno istorijsko postojanje Rovacke Republike i takvo njezino i'entovanaje$va <ekoviceva Crnogroska hresto'atija i'a dva glavna i globalna poglavljaG I Rovacka Republika zna'eniti izraz opstecrnogorskoga pokreta otpora /ustanka2 aneksiji Cren Gore &rbiji 0A0B- sa 9C naslova i 'edjeunaslova i II Eresto'atija o Rovackoj Republici sa 9C naslova i 'edjunaslova% prvo' poglavlju autor situira pojavu Rovacke Republike u istorijski, drustveno+

politicki, ekono'ski i vojni kontekst pripre'e i realizacije bezuslovnoga prisajedinjenja Crne Gore &rbiji, nbijeloga teroran i otpora isto'+ bozicnjega ustanka, njezinoga sirenja po Crnoj Gori, narocito u Rovca u koja se prenio centar i pribjeziste svijeh crnogorskih ustanika- #a osnovu izvorne arhivske gradje, <ekovic podrobno prikazuje i objasnjava sa'u pojavu, organizaciju, proglasenje, karakter, znacaj, speci?i cnost i posebnost, vojno+politicko djelovanje, trajanje i krvavo unistenje Rovacke Republike od strane ondasnje srpske vlasti, zandar'erijijskih, policijskih, vojnijeh i paravojnih ?or'acija&ve je to potvrdjeno, u drugo' hresto'atsko' didjelu u kojoj se navode 0C@ nespornijeh arhivskih izovra+doku'enata zvanice srpsko+rezi'ske provenijencije, i vise istoriogra?sko+etnoloskih, literarnih, knjzevnijeh, poetskih, novinarskijeh, us'enih i drugijeh vedoceneja, sto rukopisu, zaista, daje karakter originalne cjelovite, na arhivski' podaci'a zasnovane 'onogra?ije, koja pored istoriogra?ske, naucne i uopste kulturoloske potrebe i'a i svoju druztveno+politicku aktuelnu opravdanost=udo ,ragoviG $,#$&I CR#" G$R" I &R=I!" % (I( I (( ;I!"7% <vani5ni diplo'atski odnosi nezavisnih drava Crne Gore i &rbije uspostavljeni su kraje' (I( vijeka, u vrije'e vladavine #ikole .etrovia i leksandra $brenovia&voju a'basadu na Cetinju &rbija otvara 'e*u posljednji' evropski' drava'a, tek 0BA1- Me*uti', gotovo hiljadu godina traju razli5iti i veo'a sloeni 'e*udravni, 'e*unacionalni i 'e*udinasti5ki odnosi ove dvije junoslovenske draveGNaertani#e'H +e Sr&i#a o%re.u#e $re'a +vo'e o ru"en#u/ a +ve %o %ana+/ +vi +r$+ i re"i'i +e $ri riveno ili #avno/ %r"e ovo! %o u'enta .rvi neposredni i konkretni oblici 'e*udravne saradnje iz'e*u Crne Gore i &rbije, uspostavljaju se u doba vladike i vladara .etra I .etrovia i voda prvog srpskog ustanka, )or*ija .etrovia + 7ara*or*a /0B84+0B0C2Crnogorski vladika .etar I .etrovi pisao je de5ansko' igu'anu ,aniluG :$ve godine i'a'o na'jeru 'i Crnogorci i, sa beogradske strane &rbi, sko5iti na oruje protiv naih neprijatelja >uraka, ako 'oe'o vsje da izbavi'o:Iako je arko elio da srpski' ustanici'a po'ogne, sa brojni' odredi'a crnogorske vojske, vladika .etar I nije 'ogao, zbog uticaja Rusije na &rbiju i zauzetosti Crne Gore u borba'a protiv Jrancuske na !adranu- &a'o 'anji broj crnogorskih dobrovoljaca, predvo*enih drobnja5ki' hara'baa'a sa !ezera, brao' ibalija + Gavrilo' i !ovano', prilaze srpski' ustanici'a 0B84- godine- 7ara*or*e je poznavao crnogorske prilike, pa 0B8@- godine pie vladici .etru I .etroviuG :Mi s'o svagda, i u srcu i u 'isli'/'a2 da ete vi, kad bilo, srpsko' narodu u oslobo*enju, velika i 'ona potpora biti:Ratei sa >ursko' 0B81- godi+ ne, Rusija je podsticala balkanske hriane da i oni ustanu protiv >uraka- Crnogorci, zajedno sa ta'onji' &rbi'a, napadoe >urke u Eercegovini, ali i pretrpjee poraz kod #ikia i tvr*ave 7lobuk- .a ipak, ozbiljnijih zajedni5kih borbi nije bilo% prvi' godina'a %stanka, >urci .ekog i &kadarskog paaluka poja5avaju pritisak na crnogorska =rda, kako njihovi ratnici ne bi prelazili u &rbiju i uklju5ivali se u ustani5ke borbe- >ek kada je turska vojska .ekog i &kadarskog paaluka, koju su predvodili, skadarski vezir Ibrahi'+paa i gusinjski Meh'ed+aga abanagi /zet

Ibrahi'+pae2 i )ul+beg abanagi /ura Ibrahi'+pae2 angaovana na guenje prvog srpskog ustanka u #ovopazarsko' sandakatu 0B8B- godine, oslabio je turski pritisak na crnogorska =rda- >ada nekoliko 5eta iz crnogorskih =rda prelazi u &rbiju i u5estvuje u borba'a sa >urci'a- % povratku, sa =r*ani'a je u Crnu Goru stigao i 'anji odred srpskih ustanika, na 5elu sa srpski' vojvoda'a + nto' =ogievie' i Eadi .rodano' Gligorijevie' i, krae vrije'e, boravio u ndrijeviciCrnogorci su te, 0B8A- godine, vodili 'anje borbe s >urci'a u Eercegovini- 7ada je 7ara*or*e boravio u #ovopazarsko' sandakatu, crnogorski vladika .etar I poslao je jednog svog sinovca da uglavi sa nji' sastanak- .oraz srpskih ustanika na Iegru i povratak 7ara*or*a u u'adiju, o'eo je ovaj sastanak,va puta se 7ara*or*e pis'o' obraao vladici .etru I, toko' posljednje godine ustanka /0B0C2, 'olei ga, da :--- ako se otvori vojna------ vi gledajte kakvi' god na5ino', te 'alo zaplaite rnaute i protiv njih vojsku ukaite, da ne bi 'ogla cela rnautija na nas poi:&trani izvori svjedo5e da je tada vladika .etar I poslao u po'o srpski' ustanici'a odred od 988 Crnogoraca- ;jerovatno se 'isli na u5ee 5eta iz crnogorskih =rda 0B8A- godine&aradnja iz'e*u Crne Gore i &rbije intenzivirana je dolasko' u Crnu Goru &i'e Milutinovia &arajlije, u vrije'e vladavine vladike .etra I- $n je bio #jegoev u5itelj, ali i srpski :povjerenik:, ko'e je #jego bezrezervno vjerovao, 'ada su 'u cetinjski gra*ani, koji su ga poznavali, :tepali: &i'o :'aniti:.oznato je da crnogorski vladari + vladike i ondanje crnogorske institucije, sve do pojave knjaza ,anila i kralja #ikole .etrovia, nijesu i'ali de?inisan i iskazan nacionalni interes i dravni progra'- <adovoljavali su se :vodeo' ulogo': Crne Gore u oslobodila5ki' ratovi'a i :glaso': o 5ojstvu i junatvu Crnogoraca- Matali su o oslobo*enju i ujedinjenju !unih &lovena, predvo*enih :viteko': Crno' Goro'- Iak je i 'ladi vladika Rade /.etar II .etrovi #jego2 bio :opsjednut: ro'anti5arski' jugoslovenstvo' i pravoslavlje'- ,rugih pretenzija nije i'aoCrnogorske gospodare, posebno knjaza ,anila i kralja #ikolu, 'u5ile su elje za do'inacijo' nad junoslovenski' narodi'a, to je bila i nepresuna tenja srpskih dinastija i rei'a- ;o*ena je rovovska, prikrivena i otvorena, borba za :svesrpski: tron++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ :# I"R> #I!": + # CI$# F#I I ,RK ;#I IM."RI! F#I .R$GR M :;"FI7" &R=I!": .o5etko' (I( vijeka, &rbija se nacionalno :budi:, vodi organizovanu oslobodila5ku borbu protiv >uraka i stvara /prvobitno2 tajni nacionalni progra'=orbu za oslobo*enje od vievjekovnog turskog ropstva i stvaranje sopstvene drave, &rbija zapo5inje prvi' srpski' ustanko' /0B84+0B0C2, na 5elu sa 7ara*or*e' i nastavlja vjeto' politiko' i oruani' akcija'a%poredo sa oslobodila5ko' borbo', &rbija de?inie progra' stvaranja 'one nacionalne drave :;elike &rbije:- =io je to progra' Ilije Garaanina, 'inistra u ondanjoj ustavobraniteljskoj ;ladi &rbije- <vani5no je to bio :.rogra' spoljne i nacionalne politike &rbije, na kraju 0B44- godine:, poznatiji kao :#a5ertanije:.re'a to'e, ovi' :#a5ertanije': se zvani5na &rbija :odre*uje: pre'a svo'e okruenju i ukupno' spoljnje' :svijetu:- % narednih 068 godina i sve do danas, svi srpski rei'i se, prikriveno ili javno, dre :#a5ertanija:, kao :slijep tapa: ili :pijan plota:-

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ .$F!&7I R";$F%CI$# RI I#ICI! >$RI :# I"R> #I! : <ani'ljivo je da su inicijatori i koordinatori /po neki' istori5ari'a 5ak i tvorci2 :#a5ertanija: poljski revolucionari koji su, kao e'igranti u inostranstvu, osnovali svoju tajnu organizaciju.oznato je nekoliko ratova iz'e*u .oljske i Rusije- .oslije neuspjelog ustanka .oljaka protiv Rusije, 0BC8- i 0BC0- godine, vo*e pobune su se razbjeale po "vropi;o*a /pobunjene2 poljske e'igracije u izbjeglitvu, bio je knez da' Iartorijski /0118+0B@02- .oti5e iz ple'ike porodice- =avio se politiko' i knjievnou%5estvovao je u ratovi'a .oljaka protiv Rusije, a bio je u ruskoj dravnoj slubi, 5ak 'inistar spoljnih poslova u vladi ruskog cara leksandra I /01A62.oslije neuspjelog poljskog ustanka, knez da' Iartorijski je e'igrirao u Fondon, a poto' u .ariz, gdje ga poljska aristokratija u egzilu bira za :nekrunisanog kralja: .oljske 0BCB- godine- >akav poloaj i ugled, u egzilu i u .oljskoj, obavezivali su ga da se angauje i nesebi5no radi na stvaranju poljske nacionalne drave- <bog toga je i vodio :antirusku politiku: i naao se u egzilu- #astojao je da, za svoje ideje, pridobije !une &lovene i velike evropske drave, a posebno Jrancusku i >ursku%spostavio je neposrednu saradnju sa &rbijo', kada je srue+na srpska :ruso?ilska: vlada kneza Mihaila $brenovia i uspostavljen srpski ustavobraniteljski rei', na 5elu sa knezo' leksandro' 7ara*or*evie' /vrije'e vladanjaG 0B49+0B6B2% hotelu :Fi'ber: u .arizu, knez da' Iartorijski je osnovao diplo'atski biro, koji je u sutini bio 'inistarstvo spoljnih poslova, sa :akreditovani': predstavnici'a u Carigradu i u ;atikanu- I'ao je svoje :izaslanike: i u neki' evropski' ze'lja'a++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ :# I"R> #I!": # .I& $ I"E .R"%R",I$ G R #I# :#a5ertanije je napisao Ieh Jrantiek <ah /0B81+0BA92, pod rukovodstvo' 5elnika poljske e'igracije u .arizu + kneza da'a Iartorijskog, a potreba'a &rbije :upodobio: Ilija Garaanin, 'inistar u ;ladi &rbije- Jrantiek <ah :#a5ertanije': predvi*a :stvaranje junoslovenske drave, sa &rbijo' kao stoero':, /centro'2% vrije'e pisanja :#a5ertanija:, vo*e pobune za uspostavljanje ustavobraniteljskog rei'a u &rbiji + >o'a ;u5i .erii /01BB+0B6A2 i vra' .etronijevi /01A0+0B692, ivjeli su u Carigradu, u e'igraciji- >vrdi se da su i'ali uticaja na Jrantieka <aha, u sastavljanju :#a5ertanija:- >oko' druge polovine 0B44- godine, vraaju se u &rbiju, kada je :#a5ertanije: ve usvojeno za srpski :nacionalni spoljno+politi5ki progra':.oljski knez, a za poljsku aristokratiju u izgnanstvu :nekrunisani kralj: .oljske + da' Iartorijski, u egzilu u .arizu, trudio se da stvori :snaan savez: /blok2 junoslovenskih naroda, kao branu i'perijalni' nasrtaji'a Rusije i ustrije- 7ad su Rusija i ustrija okupirale i podijelile .oljsku, knez da' Iartorijski je :traio savez <apadnih i !unih &lovena:, za borbu protiv Rusije i ustrije++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ :# I"R> #I!": %.$,$=F!"#$ .$>R"= M &R.&>; <ahovo :#a5ertanije: potreba'a :srpstva: pridobio je ondanji 'inistar u ;ladi &rbije + Ilija Garaanin /0B09+0B142- $vaj daroviti i oprezni srpski politi5ar i dravnik, Ilija Garaanin, bio je jedna od najistaknutijih li5nosti &rbije (I( vijeka- %

vrije'e vladavine kneza Miloa $brenovia, bio je :5elnik srpske vojske: /'inistar vojni2- % dvije srpske ustavobraniteljske vlade kneza leksandra 7ara*or*evia, Garaanin je bio 'inistar inostranih i unutranjih djela- %porno se trudio da &rbiji :obezbijedi: vodeu ulogu na =alkanu- $tuda je razu'ljivo to je, ba Ilija Garaanin, tvorac nacionalnog progra'a :#a5ertanija:$vaj dalekovidi srpski dravnik i politi5ar pravovre'eno je :poj'io: <ahovo :#a5ertanije: i :uspjeno: ga preuredio u :progra' oslobo*enja iz turskog jar'a i ujedinjenja svih &rba, u granica'a srpskih ze'alja i srpske drave:$d ukupno 6-CA1 rije5i :#a5ertanija:, <ahovih je ostalo 4-46A ili BC,0B odsto, a Garaaninovih A8B ili 0@,B9 odsto- $va /relativno 'ala2 Garaaninova intervencija potpuno 'ijenja duh i s'isao :#a5ertanija:$ <ahovoj ulozi u pisanju :#a5ertanija: saznalo se tek kada je srpski istori5ar ,ragoslav &tranjakovi /0A80+0A@@2 objavio dvije svoje stru5ne rasprave o to'enalizirao je i uporedio tekstove :#a5ertanija: Jrantieka <aha i Ilije Garaanina, pre'a rukopisi'a u Garaaninovoj zaostavtini<ahovo :#a5ertanije: je sa5injeno kao :.lan stvaranja zajedni5ke drave !unih &lovena, oslobo*enih iz ropstva ustrije i >urske, snago' srpske drave:- <ahov :plan: je o5igledna tenja za :stvaranje' junoslovenske drave, sa &rbijo' kao stoero': /centro'2Kovani(u G+r$+tvoH i,'i+lili +u +r$+ i i%eolo,i/ + (il#e' %a u +r$+ i na(ionalni or$u+ u l#ue ne+r$+ e naro%e u o ru"en#u Ilija Garaanin je, u svo' progra'u, :ispustio: ze'lje pod ustrijo' i, se' nekoliko ro*aka, izostavio poglavlje :o Ervatskoj i Iesi'a:- <adrao je sa'o odjeljak, pod naslovo' :&re', =a5ka i =anat:, jer je te ze'lje :s'atrao srpski':- Garaanin izostavlja i djelove o unutranjoj politici &rbije- 7ao dosljedni :autokrata:, Garaanin nije htio da :uo5i: vezu iz'e*u spoljne i unutranje politike, u stvaranju drave i rukovo*enju dravo'% <ahovo' uvodu :#a5ertanija:, Garaanin je :u'etnuo: re5enicuG :.rogra' spoljne i nacionalne politike &rbije na koncu 0B44- godine:<ah je napisao da :te'elj srpske politike 'ora biti junoslovenski:- Garaanin to prepravlja i kae da :&rbiji treba priklju5iti sve srpske narode, koji je okruuju:#aravno, narode iz okruenja prethodno treba :proglasiti srpski' narodi'a:, to je zvani5na &rbija kasnije u5inila- <a srpske politi5are i dravnike, :srpski narodi: u okruenju su :svi Ervati, =onjaci, Musli'ani, Crnogorci i Makedonci, kao i neka sjevernoalbanska ple'ena:- &ve su to narodi i teritorije neke budue :;elike &rbije:<ah govori o sredstvi'a za :postizanje ujedinjenja !unih &lovena:- Garaanin to prepravlja u :sredstva, koji'a se postie srpski cilj:<ah konstatuje da &rbi :treba da saznaju poloaj svake grane junog slovenstva:Garaanin to prepravlja da :treba saznati poloaj &rbiji okruenih narodaM- I tako redo'- &ve to je s'atrao &rbiji potrebni', Garaanin je pre?or'ulisao i LispustioM slovenske ze'lje i narode + Iehe, &lovake, .oljake, Ervate, =ugare i druge, a LzadraoM u tekstu sa'o one narode /i ze'lje2 koje &rbija Ls'atraM srpski'- >ako A8B svojih rije5i, u <ahovo' L#e5ertanijuM od 6-CA1 rije5i, Garaanin Lostavlja netaknutih 4-46A rije5iM, bitno 'ijenja, Lsvojata i srp5iM neke grupacije Ervata, =onjake, Musli'ane, Crnogorce, Makedonce i neka sjevernoalbanska ple'ena- #ije teko uo5iti da je <ahovo L#a5ertanijeM stoprocentno Ljunoslovenski progra'M, a Garaaninovo L#a5ertanijeM je preteno Lsrpski nacionalni progra'M, sa djeli'i5ni' Ljunoslovenstvo'M- .o'inju se =ugari i Ervati, ali bez predvi*anja srpsko +

hrvatskog zajednitva- Garananinovo L#a5ertanijeM je L.rogra' stvaranjaM ;elike &rbijeM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ L# I"R> #I!"M > !#I ,$7%M"# > Garaaninovo L#a5ertanijeM je dugo bilo tajni doku'enat- ustrija je prva saznala, tajno pribavila, pro5itala i povjerljivo arhiviralaM, tek 0BBC- godine, Garaaninovo L#a5ertanijeM + prvi velikosrpski dravni i nacionalni progra' zvani5ne &rbije, 5iji je /ko2autor i glavni LrecenzentM Ilija Garaanin$ postojanju L#a5ertanijaM, javnost je upoznata kratki' teksto' Milana - Milievia /0BC0+0A8B2, u L.o'enikuM zna'enitih ljudi srpskoga naroda novijeg doba, 0BBBgodineIntegralni tekst L#a5ertanijaM prvi put je objavio istori5ar Milenko ;ukievi /0B@1+ 0AC82, u 5asopisu L,jeloM, 0A8@- godine, pod naslovo' L.rogra' spoljnje politike Ilije Garaanina na koncu 0B44- godineM;eli5anje i popularisanje L#a5ertanijaM objavili su znanci i prijatelji Milutina Garaanina /0B4C+0BAAB2, sina Ilije Garaanina- $n ga je sa5uvao, zajedno sa ostali' o5evi' spisi'a i upoznao ondanju srpsku kulturnu javnost.osredstvo' i'a 3a'ia, sa sadrino' L#e5ertanijaM upoznao se i srpski istori5ar Milenko ;ukievi, koji opirno obavjetava 5itaoce odgovarajui' 5lanko'Iako je dugo bio Lsrpska dravna tajnaM, Garaaninovo L#a5ertanijeM je zvani5an progra' u dvije srpske vlade + kneza leksandra 7ara*or*evia /0B8@+0BB6, vrije'e vladanja 0B49+0B6B2 i kneza Mihaila $brenovia /0B9C+0B@B, vrije'e vladanja 0B6B+ 0B@B2L#a5ertanije'M projektovana srpska drava LnudiM "vropi garancije da e biti Lvjerna i krepka dravaM, koja e se L'oi odratiM 'e*u ustrijo' i >ursko'- <vani5na &rbija to objanjava Lpovoljni' geogra?ski' poloaje' i veli5ino' teritorije, prirodni' bogatstvi'a i vojni' elano' i, posebno, vatreni' osjeanje' narodnosti + srpstvaM, kao i Listi' porijeklo' i jeziko'M, to sve LgarantujeM njenu sa'obitnost i Lveliku budunostM- Istorija je, kao to se zna, de'antovala srpske LgarancijeM "vropi++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ L&R.&>;$M + I,"$F$7 I .$FI>II7 $,R",#IC >er'in /poja'2 LsrpstvoM je novijeg datu'a- !avlja se kada i Garaaninovo L#a5ertanijeM, sredino' (I( vijeka, u periodu Lbu*enjaM nacionalne svijesti- $tuda rije5 LsrpstvoM nije bila poznata ;uku 7aradiu- #e'a je u L&rpsko' rje5nikuM iz 0B0B- godine- #ee biti da je ovaj L&rbin nad &rbi'aM, ina5e odro*eni Crnogorac, ba tu rije5 zaboravio- =ilo je to vrije'e kada je &rbija nastojala da Lbude .ije'ont na =alkanuM, za ujedinjenje pravoslavnih hriana u jedan Lsrpski narodM, u svi' Lsrpski' ze'lja'aM, i, tako, ostvari Lzavjetnu 'isaoM ujedinjenja Lsvekolikog srpstvaM.oja' /kovanicu2 LsrpstvoM s'islili su srpski politi5ari, ideolozi i intelektualci, sa jasno' na'jero' da LproireM srpski nacionalni korpus, na neke nesrpske /junoslovenske2 narode u srpsko' okruenju- >i'e se izjedna5avaju vjera i nacija#ovi' ter'ini'a LsrpstvoM i Lsrpska vjeraM, pokuava se negirati postojanje nekih junoslovenskih balkanskih naroda- >i'e se pokuavaju Lsrp5itiM nesrpski narodi#akon prvog srpskog ustanka, u ;ojvodini se 5uje rije5 L&rbijanciM, ali se dugo u

&rbiji ne upotrebljava- % Crnoj Gori je rije5 L&rbijanciM prvi izgovorio &i'a Milutinovi &arajlija, sekretar crnogorskog vladike i vladara .etra I .etrovia i u5itelj 'ladog vladike Rada /.etra II .etrovia #jegoa2- 7asnije, izvanjci iz ;ojvodine + Faza 7osti, !ovan !ovanovi <'aj i drugi, dok su boravili i radili u crnogorskoj prosvjeti i novinarstvu, Lodo'ailiM su ovaj ter'in L&rbijanciM- #ovi' ter'ino' L&rbijanciM pokuava se dokazati da su i'ena jugoslovenskih naroda, sa'o regionalna /geogra?ska2, da ne'aju etni5ki karakter /etni5ki s'isao2, da je njihov zajedni5ki + zbirni etnik &rbi, koji treba LproiritiM na sve hriane i isla'lije, koji poti5u od hriana- >ako su i &rbi u &rbiji, regionalizovani u &rbijanceI ideja o stvaranju L;elike &rbijeM je novijeg datu'a- !avlja se toko' osloba*anja &rbije od vievjekov+nog turskog ropstva i LoblikovanjaM novonastale srpske draveCilj je da se uspostavi Lvelika i snanaM srpska drava, koja bi objedinila sve Lsrpske teritorijeM i svo stanovnitvo Lsrpskog porijeklaM, iako se ne podudaraju teritorija i stanovn+itvo- $tuda je ter'in :srpstvoM ideoloka i propagandna odrednica u stvaranju L;elike &rbijeM- &vako'e, iole obrazovano' 5ovjeku, je jasno da LsrpstvuM ne pripada niko, izuzev &rba, pa bili oni iz &rbije, ;ojvodine, ,al'acije ili sa druge teritorije.re'a to'e, srpska i'perijalna politika, 5iji je cilj stvaranje L;elike &rbijeM, zasniva se na Garaaninovo' L#a5ertanijuM- >aj velikosrpski i'perijalni progra' ?or'ulie zahtjeve Lsvi &rbi u jednoj draviM, gdje god Livi 'akar jedan &rbin ili gdje postoji sa'o jedan srpski grob, ta'o je srpska ze'ljaM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ &R.&7I I#>"F"7>% FCI >;$RCI I .R$. G >$RI L&R.&>; M $snovu velikosrpstva 5ine L#a5ertanijeM i 'nogobrojni spisi srpskih intelektualaca$svre'o se sa'o na neke;uk 7aradi, u 5lanku naslovljeno' L&rbi svi i svudaM, konstatuje da su &rbi Lsvi tokavci + Ervati, =onjaci i Crnogorci, te da su Makedonci juni &rbiM- >ako ;uk 7aradi Lnau5no otkrivaM da, na ovo' prostoru, osi' &rba, ne'a drugih naroda- &ve su to za njega &rbi Lpravoslavnoga, katoli5koga i 'uha'edanskoga vjerozakonaM!ovan Cviji, bio je &rbin Ldo bal5akaM, kako &rbi kau LsrbendaM- #jegova nau5na istraivanja Lprepoznaju srpsku rasuM u razni' tipovi'a ljudi,r ,ragia &tanojevi s'atra da, sve ze'lje iz'e*u ;idina i !adranskog 'ora i iz'e*u Fjubljane i &oluna Ltrebaju postati sastavni djelovi ;elike &rbijeMMilo Milojevi, 5lan &rpskog u5enog drutva, pravi poznatu Listorijsko+etnogra?sko+ geogra?sku 'apu &rba i srpskih ze'alja u >urskoj i ustrijiM /=eograd, 0B1C2, sve od Gr5ke i Crnoga 'ora, do lpa i !adranskog 'ora- % toj karti, narodi L;elike &rbijeM su L&rboslovenci, &rbohrvati, &rbo'aedonci, &rbocrnogorci, &rbobugari i &rboraaniM, te L=esarabija i =ela &rbijaM- $n, 5ak, LtvrdiM da je &rpska crkva Lstarija od Ri'ske i Gr5keM;elikosrbi, dakle, ne priznaju nacije + slovena5ku, hrvatsku, crnogorsku, 'akedonsku i bugarsku- ;elikosrbi zapostavljaju njihove razli5itosti + narodnosnu, istorijsku, vjersku, kulturnu i svaku drugu- ;elikosrbi ne priznaju zvani5ne drave, pa ni njihove dravne granice- !o se nijesu Lpo'iriliM ni sa granica'a republika prethodne !ugoslavije- ;elikosrbi i dalje LhoeM zapadnu granicu L;elike &rbijeM na liniji 7arlobag + $gulin + 7arlovac + ;irovitica#asuprot /veliko2&rbi'a, hrvatski nacional+ovinisti /veliko2Ervati LsanjajuM isto5nu granicu L;elike ErvatskeM na liniji 3uprija + .arain + %ice + ;aljevo.re'a to'e, progra' LirenjaM &rbije negira nacionalni identitet okolnih

junoslovenskih naroda- >ako LtvorciM i Lizvo*a5iM irenja srpske drave pre'a jugu, proglaavaju Makedonce juni' &rbi'a- irenje &rbije pre'a jugozapadu, zasniva se na Lprei'enovanjuM lbanaca, u sjeverno' dijelu lbanije, u L rnaute srpskog porijeklaM- Crnogorci su Luzvieni u 5iste &rbe, srpske &partanceM- =onjaci i Musli'ani su Lnare5eni za &rbe isla'ske vjeroispovijestiM.rogra' irenja &rbije pre'a 'oru, prvobitno je predvi*ao LizlazakM na &olun /Gr5ka2 i ,ra5 / lbanija2, a obrazlagan je Lsrpsko' eljo' za osloba*anje' braeM#eodoljiva vjekovna elja svih srpskih rei'a je Lbezuslovno pripajanje Crne Gore &rbijiM i izlazak na 'ore, najkrai' pute', preko Crne Gore!ovan Cviji je govorio i pisao da je &rbija Lopkoljena ze'ljaM, a &rbi Luhapen narodM, jer ne'a 'ora- &a'o !ugoslavija /7raljevina i &ocijalisti5ka Jederativna Republika2 je o'oguila LirokM izlaz na 'ore svi' &lovenci'a, svi' Ervati'a, svi' =onjaci'a, svi' Musli'ani'a, svi' Crnogorci'a, svi' &rbi'a, svi' Makedonci'a i svi' 'anjinski' narodi'a, da ive u jednoj dravi i da i'aju izlaz na !adransko 'oreGaraanin: Crno!or(i ne'a#u %e:ini+an na(ionalni $ro!ra'B oni +vu na(ionalnu $oliti u +vo%e na #ata!an i %"e:er%ar !edino je prethodna jugoslovenska zajednica /&JR!2 LokupilaM svu junoslovensku brau, od >riglava, do )ev*elije i od Eorogoa, do 7or5ule, u jednu dravu, sa Liroki' izlazo' na 'oreM- Me*uti', takva jugoslovenska zajednica bila je prepreka srpsko' i'perijalno' progra'u i brana narodi'a, koji dugo nijesu i'ali svoju nacionalnu dravu, da je i konstituiu- &tvaranje nacionalnih drava bilo je istovre'eno i oti'anje iz Lsrpskog zagrljajaM- %pravo, zbog tih svojih i'perijalnih pobuda, velikosrpska politika LputaM svaku !ugoslaviju Lniz 'utnu MaricuM, a hrvatski ustae decenija'a prijete L!ugo, nee dugoHM- Eoe L;eliku ErvatskuM&lovenija i Makedonija LbjeeM iz tog ko'ara i konstituiu nacionalne drave- =osna i Eercegovina se nala u sreditu velikosrpskih i velikohrvatskih interesa i LplatilaM visoku cijenu osa'ostaljenja&a'o su Crnogorci i dalje Lzaneseni ro'anti5arski' jugoslovenstvo'M, to srpski rei'i Lpoi'lju srpstvo'M- >rebalo je da proteknu decenije, pa da se i Crnogorci LdozovuM i odlu5e da obnove svoju hiljadugodinju dravnu nezavisnost- #ije zane'arljiv broj ni onih crnogorskih itelja, koji vie LvoleM 5ak i izolaciju i ropstvo sa &rbijo', u kojoj, u najbolje' slu5aju, Crna Gora 'oe i'ati poloaj srpskog regiona, nego da budu gospodari u svojoj kui, u nezavisnoj crnogorskoj gra*anskoj dravi- #jihove vo*e to rade iz li5nih interesa, kakve ?unkcije u =eogradu, a najsreniji su kada LdogurajuM do ,edinja- $stali su iz'anipulisani, 'islei da su patriote, sa'o zato to se Lrtvuju za srpstvoM i Lsrpsku vjeruM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ $7%.F! #!" &R.&>; I &R.&7IE <"M F! ;e s'o rekli da je L#a5ertanijeM srpski nacionalni i'perijalni progra' stvaranja L;elike &rbijeM, odnosno Lokupljanja u jednu + srpsku dravu svih srpskih ze'alja /koje to nijesu2 i LsrpstvaM /srpskog stanovnitva koje to nije2$ndanja zvani5na &rbija je cijenila da su, za sprovo*enje L#a5ertanijaM dovoljna tri uslovaG sposobno praviteljstvo ze'lje, novac i agenti /e'isari2- Garaanin je s'atrao da LnjegovaM &rbija posjeduje sve potrebne uslove za uspjeno provo*enje progra'a.rvi i osnovni uslov Lsposobno praviteljstvoM ze'lje &rbiji nije prepreka, jer je srpski

narod Ltako dobar, da se sa nji'e sve 'oe razu'no postiiM#eophodna nov5ana sredstva, obezbje*ivae srpska drava iz svog budeta, po ?aza'aRealno je i 'ogue da &rbija LangaujeM sposobne agente /e'isare2, koji e boraviti u &rbiji interesantni' ze'lja'aG =ugarskoj, =osni i Eercegovini, Crnoj Gori, ,al'aciji, Ervatskoj, &re'u, =anatu, =a5koj, &loveniji, Makedoniji i sjeverni' djelovi'a lbanijegente treba Lodabrati, edukovati /obu5iti2 i u5initi sposobni' ljudi'aM, da 'ogu da sa'ostalno Lprou5avaju stanje i raspoloenje naroda u ti' ze'lja'aM, da LupoznajuM vane li5nosti, da LiskrenoM rade za &rbiju i, naravno, da nalogodavci'a LaljuM redovno izvjetaje o sve'u- #jihova je obaveza da u svoji' sredina'a saznaju L'ane i vrlineM uglednih i uticajnih li5nosti, ple'enskih glavara i dravnih rukovodeih ljudi- % sve'u to'e ne treba zaobilaziti ni LprotivnikeM &rbije- genti treba da Luo5e i spoznaju poglede i elje pojedinacaM i naroda- Istovre'eno treba da saznaju, ta se podrava, a ta za'jera &rbiji, kao i ta se od &rbije Lo5ekujeM, a protiv 5ega su ljudi u ti' ze'lja'a- genti'a je objanjeno ta L'ogu govoritiM, a ta LpreutatiM o &rbiji i zvani5noj srpskoj politicigenti su i'ali LplateM za svoj rad, se' rijetkih srpskih LpatriotaM, koji su za &rbiju radili Lo svo' branjenikuM- >ako, reci'o, plata Lglavnog agenta za Crnu GoruM + Matije =ana, iznosila je 98 dukata /988 talijera2 'jese5no++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ $&;"> 7$&$; I $=#$; ,% #$;$G C R&>; ktivnost na Lpripre'iM terena za Losvetu 7osova i obnovu ,uanovog carstvaM, u obliku L;elike &rbijeM, to je elja svih srpskih rei'a, vodili su %stavobranitelji, na 5elu sa vra'o' .etronijevie' i >o'o' ;u5ie' + .eriie'- $bojica su LzasjeliM na vlast kao saveznici .orte- &voje Lturko?ilstvoM javno su 'ani?estovali u vrije'e krize 0B49 + 0B44- godine- >reba i'ati u vidu i da je knez leksandar 7ara*or*evi, koga su na vlast LuzdigliM %stavobranitelji, bio naklonjen saradnji sa >ursko'%stavobranitelji, kao Lturko?iliM, aktivno su sara*ivali sa Ilirski' pokreto' i Fjudevito' Gaje'- % =eogradu je izlazio ilirski list L=ranislavM, 0B44- i 0B46godine>oko' 0B41- godine, u &rbiji je ?or'irano nekoliko udruenja, koja su radila na stvaranju velikog srpskog kraljevstva, poslije protjerivanja >uraka sa =alkana- &rbi, svi i svuda, treba LupornoM da rade na Losveti 7osovaM i obnavljanju L,uanovog carstvaM, u obliku L;elike &rbijeM- .oto su obezbije*ene Losnovne pretpostavkeM za realizaciju L#a5ertanijaM, Garaanin energi5no kree u ostvarivanje tog projekta&vestrano Lpripre'ljeneM agente /e'isare2 alju u sve okolne /LsrpskeM2 ze'lje, pa 5ak i u sjevernu lbaniju, gdje ive Mirditi katoli5ke vjere- Mnogi Garaaninovi agenti bili su poznati iroj kulturnoj i politi5koj javnosti, kao reci'o >o'o 7ova5evi, rodo' iz =osne i Matija =an, knjievnik iz ,ubrovnika- #jihov osnovni zadatak je bio Ldizanje ustanka pokorenih junoslovenskih naroda, protiv >urske i ustrije i uporna politi5ka agitacija da se, sve ze'lje na*u u okrilju &rbijeM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ CR# G$R =I =IF # !;"3I ,$=I> 7 &R=I!" &rpski politi5ari i dravnici pravovre'eno su shvatili vanost Crne Gore za &rbiju<bog toga je pronicljivi dravnik, Ilija Garaanin, iroko oslanjao svoje L#a5ertanijeM

na Crnu Goru- $n prigovara 7ara*or*u da Lnije sagledao vojnu vanost Crne Gore za &rbijuM, posebno u oruanoj borbi za pripajanje =osne i Eercegovine &rbiji#asuprot 7ara*or*u, Ilija Garaanin Crnu Goru s'atra Lnajvei' srpski' dobitko'M, jer preko nje i'a najblii izlaz na 'ore i Ldri pri ruciM najhrabrije slovenske ratnike + Crnogorce- #o, Garaanin istovre'eno LvidiM Crnu Goru i kao Lnajveu prepreku stvaranju ;elike &rbijeM, kako zbog svoga ugleda u svijetu, tako i zbog hariz'ati5ne dinastije .etrovia, na njeno' prijestolu$vaj odli5an poznavalac politi5ke prilike u srpsko' susjedstvu, Ilija Garaanin, Lpri'jeujeM da Crnogorci, se' rijetkih izuzetaka, nijesu nikada i'ali sposobne politi5are i de?inisane sopstvene nacionalne progra'e sa'ostalnog rjeavanja svoje nacionalne i dravne sudbine- &va njihova nacionalna politika se Lsvodi na jatagan i de?erdarM- =rinuli su za Ljevropske proble'eM i kada na do'u 5estito nijesu i'ali hljeba- Fake su se dizali na Ltu*i ustanak, nego za svoj opstanak- Crnogorci su naj5ee vo*eni sebi5ni' razlozi'a i li5no' sujeto' i obi5no LradeM u korist svoje tete, svoga + crnogorskoga naroda i svoje + crnogorske drave#asuprot Crnogorci'a, &rbi, od 5obanina i ratara, do akade'ika, jednako podravaju L#a5ertanijeM i L,uanovo propalo carstvoM, kao svoj nacionalni progra', na Lpolzu 5itavog srpskog narodaM.rogra' L;elike &rbijeM predvi*a Lpostepeno pripajanjeM &rbiji crnogorskih =rda i Eercegovine- &rpski nacionalisti s'atraju da L=okezi /=okelji2 'rze Crnogorce, pa bi tada Crna Gora ?akti5ki bila svedena na 7atunsku nahiju- >ako opkoljena, lak je plijen za &rbijuM&rbija nastoji da LslijediM pri'jer Rusije pre'a Crnoj Gori i da 'lado' vladici Radu, svake godine daje izvjesnu nov5anu potporu- >ako e &rbija, za L'alu cijenuM, i'ati prijateljstvo ze'lje koja, naj'anje deset hiljada brdskih vojnika 'oe na raspolaganje staviti- % protivno', Crnogorci e LosjetitiM da se &rbija LsjetiM Crnogoraca, sa'o kad joj trebaju++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ # ! ,R #&7$ M$R" .R"7$ CR#" G$R" !o dok su djelovi Crne Gore bili pod okupacijo' ustrije i >urske, ondanja pre'a >urskoj vazalna &rbija je Lsro5ila plan izlaska na !adransko 'ore preko Crne GoreM>adanja srpska vlada, personi?ikovana Ilijo' Garaanino', angaovala je 0B@1godine - $rekovia, da Lsa5ini plan podjele =osne i Eercegovine, iz'e*u &rbije i ErvatskeM%o5io je per?idni Garaanin da "vropa ne dozvoljava &rbiji izlaz na Lgr5ko 'oreM, preko &oluna, jer je to stara helenska drava i kultura- Izlazak &rbije na Crno 'ore, ugroava ruske interese na =alkanu i re'eti kakvu + takvu krhku ravnoteu evropskih drava- <ato je za &rbiju Lnajkrai, najbri i najje?tiniji izlazak na !adransko 'ore, preko Crne GoreM&tupanje' na vlast dinastije 7ara*or*evia 0A8C- godine, &rbija postaje 'ilitantna drava- alje 5etni5ke odrede na 7osovo, u Metohiju i u Makedoniju- % Crnoj Gori organizuje Lsvrgavanje sa vlasti kralja #ikole .etrovia i dinastije .etroviaM$vu srpsku 'ilitantnu aktivnost, !ovan Cviji Lnau5no uobli5ava u progra'M i, povodo' aneksije =osne i Eercegovine 0A8B- godine, od strane ustro+%garske 'onarhije, javnosti predo5ava da se Lsrspko pitanjeM, to zna5i osvajanje tu*ih teritorija, Li'a rjeavati silo'M&ve ze'lje, za koje je zainteresovana &rbija, prei'enuju se u Lsrpske ze'ljeM- &rpska akade'ija nauka i u'jetnosti LobavljaM etni5ko istraivanje Lsrpskih ple'ena u Crnoj

GoriM /jer u &rbiji ne'a ple'ena2 po projektu !ovana Cvijia- $vi' Listraivanji'aM se konstituie teza o Ljednokrvno' porijeklu &rba i CrnogoracaM- % Crnoj Gori se instalira &rpska pravoslavna crkva, kao institucija asi'ilacije crnogorskog naroda$na je povre'eno i istureni velikosrpski 'ilitantni odred++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ &."CI! F#" ;"<" &R=I!" I #!"G$";" CR#" G$R" <bog kapitalnog zna5aja Crne Gore za &rbiju i na'jere da je pripoje &rbiji, zvani5na &rbija pravi poseban plan /progra'2 uspostavljanja Lspecijalnih veza i odnosa sa Crno' Goro'M, i toG redovno slanje agenata /e'isara2 u Crnu GoruD obezbje*ivanje potrebnih nov5anih sredstava za LpotkupljivanjeM Crnogoraca i za plate agenti'aD kolovanje crnogorske 'ladei u &rbiji i njihovo vraanje na rad u Crnu GoruD propagandno + psiholoka aktivnost, posrbljavanje CrnogoracaD zbacivanje sa vlasti dinastije .etrovi + #jego i ruenje crnogorske draveD i Ilija Graanin relativno brzo i lako uspostavlja takozvane Lspecijalne vezeM sa crnogorski' vladiko' i vladare' .etro' II .etrovie' #jegoe'Garaanin #e na vi#e+t o $ro!laen#u Crne Gore ,a n#a"evinu +a'o i,#avio:HAo #e na#ne+reni#i %an ,a Sr&i#uH .olitika &rbije pre'a Crnoj Gori i 'lado' vladici Radu, zasnivala se uglavno' na nov5anoj po'oi, to je L'ala cijenaM za prijateljstvo sa ze'ljo', koja u svako doba &rbiji L'oe ostaviti na raspolaganje deset hiljada brdskih vojnikaMGaraanin odlu5no i svestrano Lplanira i pripre'aM pripajanje &rbiji, onda slobodne i vodee slovenske ze'lje na =alkanu + Crne Gore- <a takav svoj nau', Garaanin Lpripre'aM #jegoa- alje 'u u LgosteM Matiju =ana, knjievnika, sa procjeno' da e on najbolje Liskoristiti iskreni panslaviza' i jugoslovenstvoM, onda odsvuda obiko+ ljenog L.ustinjaka cetinjskogMMatija =an je, jo u =eogradu, LskiciraoM plan podrivanja ugleda Crne Gore u svijetu i povezivanja sa Lvani' ljudi'aM u Crnoj Gori, koji e 'u po'oi u Lpripre'i terenaM za pripajanje Crne Gore &rbiji- #jego je LupaoM u unaprijed pripre'ljenu za'ku, 'nogo bre nego to se o5ekivalo u =eogradu- $d'ah obeava &rbiji osa' hiljada crnogorskih pukonoa, koje svakoga 5asa L'oeM izvesti izvan granica Crne Gore- $n trai da se crnogorski' vojnici'a Lobezbijede olovo, barut, oruje i tainM, sa'o dok Lzakora5e u tursku teritorijuM, a onda e oni Lbezobzirno plja5kati i turska i hrianska sela, pa e disciplina biti ne'oguaMMatija =an je revnosno obavljao svoju dunost u Crnoj Gori- $stvareni' rezultati'a zadovoljni su bili, on i njegovi nalogodavci- >o se nazire iz jednog njegovog izvjetaja =eogradu, u ko'e se konstatuje da su Lhiljadu dukata godinje ;ladici, 'ale pare za veliku koristM- Iz drugog pis'a, od 9A- dece'bra 0B4A- godine, vidi se da je vladici Radu Lisplaeno tri hiljade dukataM, poslatih iz >rsta, po ovlaeno' agentu Fajnoviu&a nov5ano' potporo', #jegou se LobeavaM i Lpravo 'jesto 'e*u srpski' crkveni' velikodostojnici'aM, u zajedni5koj srpskoj dravi$dravajui veze sa srpski' %stavobranitelji'a, #jego je na'jeravao da &rbi'a i banu !ela5iu poalje vojnu po'o u ;ojvodini, 0B4B- godine- #eposredna veza bio je Matija =an- &rbija je tada Crnoj Gori LdalaM izvjesnu ?inansijsku po'o i uticala na zbliavanje albanskog katoli5kog ple'ena Mirditi sa Crno' Goro'Ilija Garaanin je uspio da pridobije #jegoa da zajedni5ki LradeM na LprojektuM

oslobo*enja slovenske brae i o neki' drugi' L'e*unarodni' pitanji'aM- !edno od tih L'e*unarodnihM pitanja je i Liseljavanje crnogorskog narodaM, zapo5eto jo u doba vladavine vladike ;asilija .etrovia- >reba i'ati u vidu da je ondanja Crna Gora bila u veliki' 'aterijalni' tekoa'a- >ih dana je #jego prodao zlatne brilijantne krstove i ikone, da bi kupio 'alo ita za ishranu naroda- #jego je, kao i njegovi prethodnici, s'atrao da proble'e ishrane crnogorskog stanovnitva treba rjeavati Lpreseljavanje' naroda iz Crne Gore u &rbiju i okolne ze'ljeM- .oznata su #jegoeva pis'a Garaaninu za preseljavanje nekoliko grupa crnogorskih porodica#a jedno pis'o &i'a Milutinovia &arajlije, vra'u .etronijeviu, od C- juna 0B41godine, povodo' preseljenja vie crnogorskih porodica u &rbiju, Garaanin reaguje odlu5noG LGospodineH !a sa' ve izdao doputanje da, oni Crnogorci, o koji'a je onda bila rije5 na 'inistarsko' zasijedanju, 'ogu ova'o prei- $vo je sada druga go'ila i ja se ne s'ije' saglasiti sa ovako 'nogo ovih neradnika i prosjaka, ova'o u ze'lju, na veliko nespokojstvo naega naroda uopte- Iz iskustva se zna, da se oni nikada ovdje nee ozbiljno da nasele, no poto probave nekoliko 'jeseci u prosja5enju, povrate se natrag, pa u povratku po5ine 'noge poare i tako nevredi'i otidu opet preko graniceMGaraanin u pis'u naglaava da, Crnogorci treba da Lbudu dostojni prije'a u &rbijiM7ao potovalac 7ara*or*evia /i %stavobranitelja2, #jego je bio u Lveliko' prijateljstvuM sa Ilijo' Garaanino'- $bje dinastije + 7ara*or*evii i $brenovii, kao i kasniji srpski rei'i, su uo5avali i izdano koristili slabosti Crnogoraca, zloupotrebljavajui njihove vrline /hrabrost i bratsku ljubav2, a i 'ene /potkupljivost i naivnost2- % to'e su i' po'agali 'nogi crnogorski ugledni ljudi i glavariCR#$G$R&7 7#! K";I# L#"&R"3 M < &R=I!% <vani5na &rbija se dugo LnadalaM da e Crna Gora, sve do njenog pripajanja &rbiji, ostati teokratska, ple'enska, siro'ana i, u svako' pogledu, zaostala ze'lja- &a'o takva 'oe biti lak LplijenM za &rbiju- ;ijest o proglaenju Crne Gore za 7njaevinu i ,anila &tankova .etrovia za crnogorskog knjaza /vrije'e vladavine 0B60+0B@82, to je bio izraz Lu5vrivanja crnogorske drave i dizanje ugleda dinastije .etrovia na vii nivoM, &rbija je doivjela kao Lgro' iz vedra nebaM- Ilija Garaanin je izjavioG L>o je najnesreniji dan za &rbijuM$5igledno je da je Ilija Garaanin Li'ao razlogaM za ovakvu izjavu, jer je knjaz ,anilo .etrovi bio jedan od crnogorskih vladara, koji je i'ao Ljasnu vizijuM razvoja Crne Gore i zatite vitalnih crnogorskih dravnih i nacionalnih interesa- &a'o nastojanje knjaza ,anila da Crnu Goru u5ini Loslobodioce' i ujedinitelje'M srpsko+ crnogorske drave, dovoljan je razlog za srpsku netrpeljivost, pa i otvorene sukobe sa Crno' Goro'- %'jesto Lsa'ostalneM dinastije .etrovia, srpski rei'i ele L=eogradu poslunu vlast u Crnoj GoriM&rpsko+crnogorski odnosi se naglo pogoravaju, kada se Lpo5uloM da e knjaz ,anilo da se eni 7leopatro', kerko' srpskog kneza leksandra 7ra*or*evia- Kenidbu je, navodno, sprije5io Ilija Garaanin, rekavi da Lenidbe nee biti, jer je ne dozvoljava'oM#etrpeljivost iz'e*u Crne Gore i &rbije kul'inirala je toko' crnogorsko+turskog rata 0B69N6C- godine- 7njaz ,anilo je bio ogor5en srpko' pasivnou pre'a crnogorsko' stradanju- !avno je LpsovaoM srpskog kneza i njegovu vladu, a nije potedio ni srpski narod od runih rije5i, sa'o zbog toga to nijesu, zajedno sa Crnogorci'a Lkidisali da rasprostrane svoje ote5estvoMI tok je knjaz ,anilo otvoreno LizraavaoM nezadovoljstvo na pasivan odnos &rbije,

Ilija Garaanin je crnogorsko+turski rat 0B69N6C- godine okarakterisao Lbudalatino' crnogorskog vo*eM i da on ne Ldri do knjaza ,anila, 'akar on za nas govorio zlo ili dobro, jer je to jedan aki5ina, koga ni sva ruska sila ne 'oe druga5iji' napravitiM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ <bog takvog prevrtljivog ponaanja zvani5ne &rbije pre'a crnogorski' ratni' stradanji'a i arogantno + agresivnog odnosa pre'a crnogorskoj dravi, knjaz ,anilo je zakulisno radio na obaranju sa vlasti srpskog kneza leksandra 7ara*or*evia.ridobio je i neke Lugledne i vane ljude + &rbeM, pa 5ak i Fjuba #enadovia=oravei u =e5u, 0B6C- godine, knjaz ,anilo Lsklapa tajni sporazu'M sa $brenovii'a /Miloe' i Mihailo'2 protiv kneza leksandra 7ara*or*evia, o 5e'u svjedo5e neki pisani izvori i i?rovani izvjetaji#a vijest o Lpadu sa vlastiM srpskog kneza leksandra 7ara*or*evia /0B6B2, knjaz ,anilo .etrovi izjavljuje da je knez leksandar 7ara*or*evi L'nogo slab kad je dozvolio da ga &kuptina s'ijeni, a da je traio, poslao bih 'u u po'o nekoliko hiljada CrnogoracaM>reba rei da knjazu ,anilu nijesu Lostali duniM srpski knez leksandar 7ara*or*evi i 'inistar u njegovoj vladi + Ilija Garaanin- 7ovali su i oni plan za uklanjanje crnogorskog knjaza ,anila sa prijestola /i iz ivota2- #astojali su da, na vlast u Crnoj Gori, uzdignu #jegoevog sestria + &tevana .erovia Cucu&tevan .erovi Cuca je u5io gi'naziju u =eogradu /0B642, a poto' preao na vojnu /artiljerijsku2 kolu- %stavobranitelji, a posebno knez leksandar 7ara*or*evi i 'inistar Ilija Garaanin, i'ali su Lveliko povjerenjeM u njega- Cuca je bio njihov L'iljenikM i tienik- Ra5unali su da on nee biti Lpod uticaje' ruske politikeM$ndanja zvani5na srpska politika potajno je prieljkivala da na crnogorsko' prijestolu, u'jesto knjaza ,anila, LvidiM, ako ne &tevana .erovia Cucu, a ono 'akar i #jegoevog brata )oka .etrovia- &a nji' je odravala Ltajnu vezuM- Radei Lo glaviM knjaza ,anila, Ilija Garaanin je za Lsrpsku stvarM pridobio 5ak i crnogorskog vladiku #ikanora, koji je Luporno radioM protiv Crne Gore++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ 7RI;$>;$R"#!" CR#$G$R&7" &>; R#$&>I ;jekovi'a se srpski nacional + ovinisti trude da Crnogorci'a na'etnu LsrpstvoM kao 'ati5ni identitet- % ostvarivanju toga cilja, podsticali su nezadovoljstvo stanovnitva protiv dinastije .etrovi i elju za pripajanje' Crne Gore &rbiji- Kestoko i neargu'entovano ogovaraju crnogorske vladare, agresivno Lozna5avaju: Crnu Goru Lsrpsko' ze'ljo'M, a Crnogorce &rbi'a i poseu za najgrublji' ?alsi?ikati'a i prekrajanji'a crnogorske istorije i tradicije.ovoljna okolnost za dolazak srpskih agenata i e'isara je, to Crna Gora dugo nije i'ala svojih kolovanih ljudi- Iak su i li5ni sekretari crnogorskih vladara bili izvanjci Lu5eni &rbiM- #jihova glavna preokupacija bila je uplivisanje na .etrovie i crnogorsko stanovnitvo da LpostanuM &rbi>ako je, reci'o, Milorad Medakovi, kolovani &rbin Liz .rekaM, bio li5ni sekretar vladike .etra II .etrovia #jegoa i knjaza ,anila .etrovia i, istovre'eno, 5ovjek od LpovjerenjaM srpske vlasti- >o, naravno, za ivota nijesu pri'jeivali crnogorski suvereni vladari=ile su to Lgladne godineM i teka LbesudnjaM vre'ena, kada su 'nogi crnogorski itelji, radi preseljenja u &rbiju, traili od ;lade &rbije Lsrpsko podanitvoM-

Istvore'eno, iz razu'ljivih razloga, Milorad Medakovi trai i dobija Lcrnogorsko podanitvoM.o'aui knjazu ,anilu u obavljanju dravnih poslova, kao njegov li5ni sekretar, Milorad Medakovi je pravio ?alsi?ikate- #eovlaeno je prepravljao neke 5lanove ,anilovog <akonika- .oto je knjaz ,anilo svojeru5no potpisao <akonik, Milorad Medakovi ga je ponio, na ta'panje, u #ovi &ad 0B66- godine, u ta'pariju svoga brata- >oko' ta'panja, bez ikakvih konsultacija sa 7njazo', Medakovi neovlaeno 5ini dvije veo'a vane iz'jene, bolje rei dva ?alsi?ikata u ,anilovo' <akonikuOevi(i +u a+ni#e +v#e%oili %a #e n#a, Danilo/ na i,%i+a#u/ vla%i(i Ni anoru Ivanoviu $l#unuo u li(e % rukopisu je stajaloG L<akonik ,anila .rvog, knjaza i gospodara slobodne Crne GoreM- % ta'pano' tekstu <akonika, Medakovi je dodao Li =rdahM- >ako je ta'pan L<akonik ,anila .rvog, knjaza i gospodara slobodne Crne Gore i =rdahM;eo'a grubo je LprepravioM, odnosno ?alsi?ikovao 5lan A9- <akonika, koji je glasioG LI tako u ovoj ze'lji ne'a nikakve druge vjere do pravoslavne isto5ne, te opet svaki inople'enik i novovjerac 'oe slobodno ivjeti i onu slubu i onu nau do'au pravicu uivati, kao i svaki Crnogorac i =r*anin to uivaMMedakovi je iz'ijenio Lsa'oM tri rije5i i, sa nji'a Lpro'ijenioM nacionalni sastav stanovnitva Crne Gore- #jegova iz'jena glasiG L--- do jedne srpskeM- >ako druga ta'pana verzija ispravljenog 5lana A9- glasiG LI tako u ovoj ze'lji ne'a nikakve druge narodnosti, do jedne srpske i nikakve druge vjere---M$vako s'iljen i drsko u5injen ?alsi?ikat Milorada Medakovia, velikosrpski' nau5nici'a sluio je za Lklju5ni dokazM nacionalnog sastava crnogorskog stanovnitva, odnosno Lte'eljni pokazateljM da su LCrnogorci &rbiM, velikosrbi LvideM Crnu Goru bez CrnogoracaM$vako prepravljen 5lan A9- crnogorskog <akonika, kao LdokazM nacionalnog sastava crnogorskog stanovnitva, nalazi se i u LIstoriji srpskog narodaM /to' ; + 0, str- 4C0, u dijelu o Crnoj Gori 0B60 + 0B1B2 i to Liz peraM crnogorskog istori5ara Rado'ana !ovanovia, iz Istorijskog instituta Crne Gore, iz .odgorice- Iako dobro zna da se radi o ?alsi?ikatu, on /u ?usnoti2 objanjava da je to Lparagra? o narodu Crne Gore, iz <akonika knjaza ,anilaM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ CR# G$R #" >R KI >%)" >"RI>$RI!" $pte je poznato da crnogorski vladari i zvani5na Crna Gora nijesu i'ali pretenzija u prolosti, a ni danas, za osvajanje' :tu*ih teritorija: i porobljavanje' okolnih naroda#i u snu i' nije padalo na pa'et da prave :;eliku Crnu Goru: ili da :crnogor5e: druge narode,$to'anska i'perija je redo' pokoravala 'noga carstva i narodeG Gr5ku, "pir, =ugarsku, &rbiju, =osnu i Eercegovinu i stizala 5ak do =e5a, ali ne i Crnu Goru, iako su 'noge crnogorske teritorije bile pod tursko' upravo' vjekovi'a- Crnogorski narod je radije :u'irao s 'a5e' u ruci, nego podnosio sra'no podanitvo tu*inu:Crna Gora se vjekovi'a borila da ne :ostane: i dalje stijenjena u uzani' granica'a crnogorskog ka'enjara i u siro'atvu koje joj je na'etnula >urska- % toj vjekovnoj borbi :neprestanoj:, Crna Gora je stalno isticala da :ne trai one ze'lje za koje su nekada bile njena svojina, nego trai sa'o one ze'lje za koje je ratovala u

najopasnije doba i za koje je, kao i za svoju nezavisnost, prolijevala svoju krv:.oslije 7ri'skog rata /0B6C+0B6@2, poraena Rusija se okrenula saveznitvu sa &rbijo', a Crna Gora nalazi prijateljstvo sa Jrancusko'- 7njaz ,anilo se obraa .ariskoj kon?erenciji 0B6@-godine, sa crnogorski' zahtjevi'aG da se crnogorska dravna nezavisnost prizna diplo'atski' pute'D da se crnogorske granice raire pre'a Eercegovini i lbanijiD da se crnogorska granica pre'a >urskoj utvrdi kao pre'a ustrijiD i, da se Crnoj Gori ustupi =ar, koji je na njenoj granici, na 'oru++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ Crna Gora je sa'ostalno ratovala i zaklju5ivala 'ir sa >ursko', pa evropski' velesila'a nije trebalo :posebno dokazivati: ?akti5ku nezavisnost Crne Gore- <nalo se da, na svaki bojni pokli5 hrianstva protiv isla'a, Crnogorci uzi'aju 'a5 u ruke:>o je bilo poznato i ranijoj Mleta5koj Republici,a kasnije ustriji, Rusiji, Jrancuskoj i ;elikoj =ritaniji- Crna Gora je vojevala i :vraala u svoje granice: svoje teritorijeG Grahovo, Kupu /#ikiku2, =anjane, .ivu, ,robnjak, 7ruevicu, <upce, Gornje ;asojevie i sve teritorije do rijeka >are i Fi'a- $vi' bojevi'a, Crna Gora je u stvari nesebi5no po'agala oslobodila5ke ustanke ta'onjeg stanovnitvaCrna Gora je oslobodila =oku 7otorsku i ire pri'orje, koje je nekada pripadalo crnogorskoj dravi + ,ukljiN<etiNCrnoj Gori, u vrije'e dinastija ;ojisavljevia, =alia i Crnojevia i drala sve do 0B04- godine- &aglasno odluka'a velikih evropskih sila i sugestija'a ruskog cara leksandra I, sve ove pri'orske teritorije Crna Gora je 'orala predati ustriji i nevoljno se povui u svoja brda i planine.oznata su crnogorska vjekovna nastojanja da :spoji Crnogorsko pri'orje sa prirodni' zale*e' + kontinentalni' dijelo' crnogorske drave, to je postepeno i 5inila.ariska kon?erencija /0B6@2 nije uvaila crnogorske zahtjeve, pa je naredne + 0B61godine, knjaz ,anilo u5inio posjetu .arizu, sa cilje' da :u5vrsti veze i prijateljstvo: sa Jrancusko' i ?rancuski' care' #apoleono' III =onaparto'- .oznato je da je, poslije neuspjelog atentata na ?rancuskog suverena #apoleona III =onapartu, knjaz ,anilo svo' :prijatelju: ponudio dvadeset pet najhrabrijih Crnogoraca za tjelesnu gardu, da ga 5uvaju, kao to su Mle5ani 5uvali #apoleona I =onapartu++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ &jajna pobjeda Crnogoraca nad >urci'a, na Grahovcu 0B6B- godine, izazvala je oduevljenje srpskog naroda u u'adiji i u ;ojvodini, i :o5ekivanja zajedni5kog ivota, sa bratski' crnogorski' narodo':- .orasli su ugled i presti crnogorskog knjaza ,anila u "vropi- Govorkalo se da on treba da :stane na 5elo te nove srpsko + crnogorske drave:- >o je, naravno, godilo knjazu ,anilu i potajno se to'e nadao7njaz ,anilo se :'ladiki: zanosio 'ogunou :ujedinjenja !unih &lovena:, po ugledu na ujedinjenje italijanskih drava- <bog toga je i uspostavio veze sa Garibaldije'- $kolne carevine, ustrija, >urska i Rusija nijesu podravale takvu ideju, a pogotovo ne + junoslovensku dravu- Carska Rusija je stalno :'otrila: da joj crnogorski knjaz ,anilo ne :iz'akne iz bratskog zagrljaja:&vaka, a pogotovo snana i :pije'ontski vodea: Crna Gora, bila je ozbiljna prepreka stvaranju :;elike &rbije:- >a istovjetnost interesa okolnih i'perija + ustrije, >urske i Rusije i, jo uvijek pre'a >urskoj vazalne &rbije, opredijelila ih je da zduno :rade na uklanjanju sa crnogorskog prijestola /i iz ivota2 knjaza ,anila .etrovia.otrebni su bili izvrioci + atentatori, koji :nee otkriti: naru5ioce- Izbor je bio irok-

7njaz ,anilo se :za'jerio: na vie adresa u Crnoj Gori<bog li5nog sukoba sa knjazo' ,anilo', u inostranstvo su e'igriraliG .ero >o'ov i )or*ije &avov .etroviiD )or*ijeva braa + ;uko i Mitar /&i'ovi2 .etroviiD serdar Milo Martinovi, senator Fuka Radonji, vojvoda nto ,akovi, &tevan .erovi Cuca, Radovan .iper Mr5arica, Risto, ;ido i )oko =okovii, .unia i .etar .avievii, .ero #ikolin, Mato Jilipov, >odor 7adi i drugi+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ Izvanjstvu je najugodnije da svoga gospodara lie ivota njegovi podanici + Crnogorci- Izbor je briljivo izvren- #ajpogodniji su pop .unia .avievi i >odor 7adi, e'igranti u =e5u, zbog li5nih knjaevih uvreda<najui da e dugo :5ekati: pasoe od ruskog poslanstva u =e5u, ova dvojica Crnogoraca + .unia .avievi i >odor 7adi, obratie se &rbiji za pasoe, to srpska ;lada :jedva do5eka:- .otpuno je razu'ljivo to ne'a podataka, jer tajne slube :ne ostavljaju pisane tragove:, kada su, kod koga i koliko boravili u &rbiji- "videntirano je da su od e?a austrijske policije dobili :putninu: /troak za put + gotov novac2 za Carigrad- $datle prelaze u &kadarski paaluk, da :5ekaju zgodnu priliku:, da se osvete svo'e gospodaru + knjazu ,anilu .etroviu- >oliko su bili opsjednuti udnjo' za osveto', da nijesu pri'ijetili da su :oru*e u tu*i' ruka'a:&a'o dan prije ubistva knjaza ,anila, u 7otoru je zapaen boravak :crnogorskog: vladike #ikanora Ivanovia, ,al'atinca, prvog izvanjca na dunosti crnogorskog 'itropolita, koji je :na jedvite jade: hirotonisan u Rusiji, tek 0B6l- godine- &u'nja se da je on :obavijestio: atentatore o dolasku i boravku crnogorskog knjaza u 7otoruIako je austrijska policija ranije protjerala >odora 7adia, sa austrijske teritorije, ovoga puta :nije pri'jeivala: zavjereni5ke na'jere ovog nazovi Crnogorca+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ .redve5e, C0- jula 0B@8- godine, >odor 7adi je :s'rtno ranio knjaza ,anila:, koji je pre'inuo sljedeeg dana- $5evici su kasnije svjedo5ili da je knjaz ,anilo, na izdisaju, vladici #ikanoru Ivanoviu :pljunuo u lice:ustrijska policija je od'ah :obnarodovala: da je ubica knjaza ,anila :njegov: CrnogoracCrnogorci svoga upokojenog gospodara prenijee na Cetinje, a vladika #ikanor Ivanovi se, bre + bolje, vrati u 7otor, obrazlaui to svojo' :naprasno' boleu:#ajblie istini je, da se vladika #ikanor plaio :svoje li5ne odgovornosti: pred novi' crnogorski' knjazo' #ikolo' .etrovie', sinovce' knjaza ,anila, za nedo'ainsko :upravljanje i raspolaganje crnogorsko' crkveno' i'ovino':- Ii' je ovaj, od naroda nazvani, :nevjerni vladika:, prispio u 7otor, za nji' stie i :'azbata: knjaza #ikole, kojo' su saoptavaG :Iast 'i je, Monsinjeru, da ;as izvijesti' da nijeste vie ;ladika na Cetinju- ;ae odsustvo na pogrebu pokojnog 7njaza, ;aeg ,obrotvora, uzrok je ;aeg otputanja- <abranjuje ;a' se da ponesete sa sobo' 'a kakav pred'et, koji je svojina cetinjske crkve:.oslije ovakvog :pozdrava: od knjaza #ikole, vladika #ikanor Ivanovi je od'ah napustio 7otor i, preko =e5a, otputovao u Rusiju, gdje je do s'rti :zauzi'ao visok poloaj u ruskoj i crkvenoj hijerarhiji:- >o 'u je, kako se 'isli, bila :nagrada: za :li5ni doprinos: na uklanjanju, sa crnogorskog prijestola i iz ivota, knjaza ,anila.re'a to'e, bez rizika se 'oe konstatovati da je crnogorski knjaz ,anilo .etrovi, bio rtva atentata u 7otoru 0B@8- godine, uzrokovanog unutranjo' crnogorsko'

politiko' i uticaje' nekih okolnih dravaKa%a #e O'er2$aa Lata+ ;?@5* +ti!ao na %o'a Cetin#a/ Garaanin #e i,#avio: 4a na+ &i #o veli a +rea &ila a%a &i Crna Gora $ro$ala &R=I!% .F I CR#$G$R&7I .RIM > Mladi knjaz #ikola .etrovi /vrije'e vladanja 0B@8 + 0A0B2 nastavlja zapo5etu politiku svoga prethodnika + strica, knjaza ,anila- .odsti5e oslobodila5ke pokrete junoslovenskih naroda i oruane borbe za Lirenje Crne GoreM, na one teritorije, koje joj istorijski pripadaju- Mlado' knjazu #ikoli, zvani5no' gospodaru Crne Gore, LsuvladarM je bio njegov otac, vojvoda Mirko &tankov .etrovi, sve dok je bio iv /0B@12- $n je Li'ao u svoji' ruka'aM sve vanije politi5ke, diplo'atske i vojne poslove Crne Gore- >ako je knjaz #ikola dugo bio Lu sjenciM svoga hariz'ati5noga oca<bog ranijih Lcrnogorskih vezaM sa Garibaldije', koje nije isprva zane'ario ni knjaz #ikola, prenoene su pri5e da e se Lgaribaldijevci iskrcati u ,al'acijuM i, zajedno sa Crnogorci'a, dii ustanak u =osni i Eercegovini, osloboditi i Lujediniti sve slovenske ze'lje, do 'a*arske graniceM- =ile su to sa'o Lprazne pri5eM i Lpuste eljeM pokorenih naroda, jer ni Crna Gora, ni &rbija nijesu bile LkadreM da se Lstave na 5eloM ireg oslobodila5kog pokreta na =alkanu.a ipak, ezdesetih godina (I( vijeka, &rbija i Crna Gora su i'ale istovjetne oslobodila5ke elje za protjerivanje >uraka sa =alkana- Iz =osne i Eercegovine i iz =ugarske stiu e'isari u =eograd i na Cetinje- &rbija iri 'reu svojih agenata po Crnoj Gori, jer se Lpribojava crnogorskog pri'ataM, poto je Crna Gora i'ala veliki ugled u svijetu- "vropa je bila obavijetena o uspjeni' crnogorski' bitka'a sa veliki' i'perija'a- $pijen Lslavo'M i poneen za Lsvesrpski' prijestolo'M, knjaz #ikola, 98- 'aja 0BBC- godine, izjavljujeG L!a pripada' porodici, koja je bila na vlasti, kada su 7ara*or*evii i $brenovii bili LrajaM u vilajetu &rbijeMIako su 'e*usobne netrpeljivosti bile svakodnevica, oslobodila5ke tenje i 'e*unarodne prilike prisiljavaju &rbiju i Crnu Goru na tjenju 'e*usobnu saradnju, ali i na 'e*usobni Lzakulisni ratM, za presti vladajuih dvorova$d'ah po stupanju na vlast crnogorskog knjaza #ikole, 0B@8- godine, na Cetinje stie ;uk 7aradi, sa poruko' srpskog kneza Mihaila $brenovia Crnoj Gori, o zajedni5ki' oslobodila5ki' aktivnosti'a protiv >urske, u proljee 0B@0- godine&voj dolazak na Cetinje, ;uk 7ar+adi LobrazlaeM eljo' za Lnau5ni' istraivanji'aM i prikupljanje' Lnarodnog blagaM /narodnih u'ot+vorina2- ;uk 7aradi je bio 5ovjek od Lvelikog srpskog povjerenjaM, ali su na njega Lra5unaleM i vlade okolnih ze'alja, a posebno ustrija, spre'ne da Lplate e'isarske uslugeM- .a ipak, ondanji crnogorski dvor, nije blagonaklono gledao na boravak ;uka 7aradia u Crnoj Gori, kao ranije, u vrije'e vladike Rada- Crnogorci nijesu htjeli da 'u LzaboraveM prelazak u katoli5ku vjeru, zbog jedne LenetineM- $enivi se ustrijanko' no', ;uk 7aradi Lpri'aM katoli5ku vjeru- =ilo je uobi5ajeno da 'uevi svoje ene inovjerke Lprevode u svoju vjeruM, a ne obratno- Interesantno je da crnogorski dvor, se' diplo'atske i nau5ne, Lnije pri'jeivaoM i LpijunskuM ulogu ;uka 7aradia u Crnoj Gori>ih dana je i crnogorski vojvoda Mao ;rbica boravio u =eogradu i Lubje*ivaoM srpsku vladu, u potrebu zajedni5ke oslobodila5ke borbe protiv >urakaR <$R%K #!" ; &$!";I37$G $,R", % &R=I!I

Crna Gora je Lnaivno povjerovalaM da je &rbija LornaM za oslobodila5ki rat i Llako'isleno kreeM u Ldizanje ustanakaM u susjedni' krajevi'a pod tursko' upravo'- &a ti' cilje', knjaz #ikola LaljeM C88 probranih i dobro naoruanih crnogorsk+ih ;asojevia u &rbiju, 'aja 0B@0- godine, na 5elu sa kapetano' ujo' epanovi' ,ragovie'- %z vee i 'anje borbe, ovaj odred je proao tursko' teritorijo' preko =ihora, &andaka i .eteri i Lizbio na srpsku ograduM /granicu2, u ;asiljevie, kod !avor planine%'jesto LdobrodoliceM i Lbratskog prije'aM, ove crnogorske ratnike do5ekala je brojna srpska vojska i policija, na 5elu sa generalo' Ranko' li'pie', razoruali ih i, po grupa'a, strpali u logore- .oslije LuspjenihM pregovora crnogorskog i srpskog dvora, preivjeli i napaeni crnogorski ratnici, po grupa'a su se vraali u Crnu Goru, praeni turski' potjera'a- 7njaz #ikola je, poginuli' ratnici'a u ovo' pohodu, podigao /kasnije i poruio2 spo'enik na Cetinju, a preivjele odlikovao- =io je to i Lprvi javni spo'enik u Crnoj GoriM- Crnogorski vojvoda &i'o .opovi zapisuje da 'u je knjaz #ikola rekao da je to spo'enik Lizdajstva &rbijeM$d'ah poslije L'araM C88 crnogorskih ;asojevia u &rbiju, Crna Gora alje, za nji'a, snaan odred vojnika, koje je predvodio vojvoda Mao ;rbica, sa na'jero' da ta'o dignu ustanak- Crnogorski ratnici nijesu nosili crnogorska dravna obiljeja /grbove i barjake2, da se ne bi LotkriloM da Crna Gora javno LbuniM ta'onje stanovnitvo protiv >urskeCilj iznenadnog upada crnogorske vojske u &andak, nazire se u pis'u vojvode Maa ;rbice knjazu #ikoli, u ko'e se kaeG L=lagodari' =ogu, zdravo sa' prispio u )ur*eve &tupove- .ri*e no to sa' ja doa/o2, polo je 9@8 hrabrih junaka od ;asojevia, tursko' ze'ljo', do granice &rbije i, do po puta, boje' su posjekli 0B turskih glava i unijeli ih u &rbiju- 7ako su ih &rbi pri'ili, ne zna'oM- % pis'u se posebno isti5eG L!a kad skupi' 'oj korpus, s po'ou =oga uzeu .ljevlja i izbiti na srpsku granicu, ako =og da i srea 'oga hrabroga knjaza #ikole, pa tader &rbiji ne 'anjkaG ali crn obraz za dovijek, ali 'a5 u rukeM.re'a neki' /'alobrojni' i ne ba pouzdani'2 podaci'a, odred Maa ;rbice je, u &andaku LnarastaoM na 0-188 ljudi- Govorilo se da je, navodno, oko 4-888 lbanaca + katolika, iz okoline .ei Lspre'noM da se priklju5i crnogorski' ratnici'a- Mao ;rbica je na'jeravao da napadne Lturske gradoveM + .ljevlja i 7olain, ali se od toga odustalo&rbija je i'ala, ne sa'o LpasivanM, nego i ne5astan, stav pre'a ovi' crnogorski' pohodi'a pre'a &rbiji i &andaku, prieljkujui da Crna Gora to prije postrada od >uraka.oto se LpogibijaM Crne Gore nije dogodila i poto su navodni nesporazu'i otklonjeni, srpski knez Mihailo $brenovi, po svo' agentu !ovanu #ikoliu >asovcu, alje poruku crnogorsko' vojvodi Mau ;rbici i Eercegovci'a da Lne vjeruju >urci'a i obeanji'a $'er + pae /Fatasa2M- % poruci &rbija LobeavaM oruje, debanu i hranu, kao i Lnekoliko hiljada srpskih vojnikaM- $d toga, kao i od ranijih obeanja nije bilo nita;jerujui srpskoj ;ladi i poruci kneza Mihaila $brenovia, Crna Gora LizazivaM sukob sa hercegova5ki' >urci'a- $'er+paa Fatas, sa silno' vojsko', udari na Crnu Goru 0B@9- godine- %'jesto obeane vojne po'oi Crnoj Gori, &rbija se Lsnishodljivo pravdalaM >urskoj, da nije ni5i' Lu'ijeanaM u ove bune- .reko svoga kapuehaje u Carigradu + vra'a .etronijevia, &rbija obavjetava ;isoku .ortu da Crna Gora Lnastoji da &rbiju uvu5e u rat protiv >urske i da zajedno napadnu >urke u EercegoviniM- &'atrajui ne5asni' ponaanje &rbije pre'a Crnoj Gori, .etronijevi

je, LodbioM da prenese poruku ;isokoj .orti- ,a nije bilo intervencije velikih evropskih sila, u prethodni' bojevi'a iznurena, Crna Gora bi, u ratu sa $'er + pao' Fataso', estoko stradala++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ Iesto neiskren, a ovoga puta pasivan, odnos &rbije pre'a Crnoj Gori u ratu sa >ursko', kritikovali su neki srpski intelektualci i knjievnici<a'jerajui &rbiji to Lokree le*aM Crnoj Gori u za nju teki' prilika'a, a pogotovo u ratovi'a sa >urci'a, koje je predvodio $'er + paa Fatas 0B@9- godine, srpski pjesnik )ura !aki je spjevao dvije pjes'eG LCrnogorac CrnogorkiM i L.adajte braoM% najteoj situaciji za Crnu Goru, kada su se >urci neodbranjivo pribliavali Cetinju, srpski 'inistar Ilija Garaanin izjavljujeG L>o bi jo velika srea za nas bila, kada bi Crna Gora propalaM.oznata je jedna pjes'a, iz tih dana, koja govori o gavranovi'a, to Lproleu polja i planineM i slijeu u &rbiju, preklinjui jeG L , &rbijo, zaludnja delijo, .opala ti sablje pau5ina, na 5arku r*a popanulaMGavranovi'a odgovara Lsrpska 5obanijaM, da su se &rbi Lproli kavge s >urci'a, od kada na' Lnesta 7ara*or*eM, pa ih savjetuje da Lodlete lo'noj Crnoj GoriM, jer ta'o ne'a Ldana ni sahataM, da se plotun Lne 5uje puakaM;rije'e je 5inilo svoje- $slobodila5ke tenje Crnogoraca i &rba pov+re'eno su nadrastale 'e*udinasti5ke netrpeljivosti i trzavice- .rilike su ih tjerale na tjenju 'e*usobnu saradnju- .osredni5ku ulogu iz'e*u srpskog i crnogorskog dvora, u ovo' periodu i dalje je obavljao ;uk 7aradi, a bio je izvjesno djelotvorniji Ilija Garaanin.oznato je da je Crna Gora, ranije i sada, izdano po'agala /'oralno, 'aterijalno, vojni5ki i politi5ki2 oslobodila5ku borbu Lbrae u EercegoviniM- &rbija je stalno, pa i sada, zazirala od velikog uticaja i ugleda Crne Gore i knjaza #ikole u Eercegovini<ato je razaslala svoje agente po Eercegovini i Crnoj Gori++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ > !#I &.$R <%M CR#" G$R" I &R=I!" 0B@@- G$,I#" =alkanske prilike i oslobodila5ke tenje crnogorskog i srpskog naroda, uticale su da se 'e*udinasti5ka crnogorsko+srpska trvenja s'ire, ali ne i zaustave- &rpska zvani5na politika se nije odricala svoga velikosrpskog projekta L#a5ertanijaM- % to' cilju se, 0B@@- godine, vode Ltajni pregovoriM o zajedni5koj aktivnosti na osloba*anju &rbije i Crne Gore od >urske- % Italiji je, 6- oktobra 0B@@- godine, zaklju5en tajni vojni sporazu', iz'e*u Crne Gore i &rbije, o Loslobo*enju i ujedinjenju srpskog narodaM$vi' /tajni'2 sporazu'o' se &rbija obavezala da Crnoj Gori Luru5i 68-888 dukata, izvjesnu koli5inu oruja, vojne opre'e i poalje vojne starjeine + o?icire i podo?icire za obu5avanje crnogorske vojskeM- Crna Gora je LpristalaM da, poslije oslobo*enja od >uraka, Lpristupi srpskoj draviM- &porazu'o' se, tako*e, predvi*a da na prijesto zajedni5ke drave LzasjedneM srpski knez Mihailo $brenovi- % slu5aju da knez Mihailo ne bude i'ao nasljednika, na prijesto bi stupio crnogorski knjaz #ikola .etrovi-

)iroana(: Va+o#evii u tur+ o# !rani(i +u $o!o%ni ,a +r$+ u +tvarB #o a%a &i +e ta o %r"ali i Va+o#evii u (rno!or+ o# !rani(i*** Razu'ije se da srpskoj /obrenovievskoj2 vladi Ilije Garaanina, nije Lpadalo na pa'etM da crnogorski knjaz #ikola .etrovi upravlja zajedni5ko' dravo'- &rpski rei'i su Crnoj Gori na'ijenili Lulogu vojnog logoraM, koji &rbija 'oe aktivirati i upotrijebiti, kada god hoe i protiv koga hoe- Crnogorski knjaz #ikola &rbiji treba sa'o do stvaranja zajedni5ke drave &rbije i Crne Gore, a poto' e ga se &rbija Llako ratosiljatiM /osloboditi, kako je kona5no i bilo2- Izgleda da ovo nije Luo5avaoM vlastoljubivi crnogorski knjaz #ikola .etrovi- <najui da njegov ku', knez Mihailo $brenovi /ku'ovao na krtenju knjeginje <orke 0B@4- godine2, ne'a poto'aka, o5ekivao je da on bude Lcar =alkanaM#akon potpisivanja tajnog sr+psko + crnogorskog sporazu'a u Italiji, u =eogradu je usvojen i potpisan poseban .rotokol- .rethodno su, na Cetinju, ovaj .rotokol usaglasiliG izaslanik srpskog kneza Mihaila $brenovia + Miloje Fenjanin i crnogorskog knjaza #ikole .etrovia + vojvoda .etar ;ukoti, 04- septe'bra 0B@@godine- .rotokol su, u =eogradu, potpisaliG u i'e srpskog kneza + Ilija Garaanin, a u i'e crnogorskog knjaza + #ii?or ,u5i, u dva Ljednoglasna egze'plaraM<najui da srpska dravna i politi5ka elita ne potuje ni jedan dogovor sa Crno' Goro', pa nee ni ovaj, knjaz #ikola je, na svo' pri'jerku .rotokola, svojeru5no napisaoG LFaovi stari + 7njazM#eki poznavaoci prilika na cetinjsko' dvoru s'atrali su da je knjaz #ikola, toliko Lzaslijepljen prijestolo' !unih &lovenaM, 5esto Lrtvovao crnogorske nacionalne interese, ognjite i i'e crnogorskoM, za neke Luzviene velikosrpske ciljeveMRo'anti5arski opsjednut Lslovensko' knjaevsko' /ili kraljevsko'2 titulo'M, knjaz #ikola je u njoj Lvidio crnogorski interesM /dravni i nacionalni2- % to'e se sastojao 5itav njegov nacionalni progra'#asuprot nerealno' crnogorsko' knjazu, Ilija Garaanin je druga5ije pro'iljao, planski, oprezno, a 5esto i drsko nastupao- I'ao je jasan, vizionarski velikosrpski progra' L#a5ertanijeM- 7njaza #ikolu je LokruioM agenti'a /svoji' pijuni'a2, koji su ga pratili i, o sve'u, pravovre'eno izvjetavali svoje nalogodavce- >ako su sve politi5ke i dravne na'jere i aktivnosti crnogorskog dvora, na vrije'e pri'ijeene i osujeene od strane srpske ;lade i srpskog dvoraI kada su, na prvi pogled, Liskreno sara*ivaliM sa Crno' Goro', srpska ;lada, 5elnici rei'a i dinasti, tajno su ko'pro'itovali knjaza #ikolu i Crnu Goru, gdje su god stigli- &rpska ;lada je oko sebe redovno okupljala crnogorske nezadovoljnike, koji ispoljavaju, 5ak i javno, svoj li5ni gnjev i 'rnju protiv svoje otadbine, brutalno Lpsujui i prijeteiM knjazu #ikoli i Crnoj Gori- &rpska /beogradska2 ta'pa ne prekida o?anzivnu ka'panju protiv Crne Gore i, posebno, protiv knjaza #ikole&'iljaju se i ire svakodnevne i svakojake podvale- >ako, jedni' pis'o' od 1- 'aja 0B@@- godine, Ilija Garaanin LupozoravaM knjaza #ikolu i kaeG L$vdje se pronio glas da je ;aa &vjetlost obeala ustriji u po'o vai/h2 hiljadu vojnika, u predstojee' ratu s Rusijo' i Italijo'- Mi ovo niko'e ne vjeruje'o i sve glasove najivlje pori5e'oM7njaz #ikola se Garaaninu LpravdaoM, to se vidi iz pis'a, od 9B- 'aja 0B@@godine, u ko'e 'u, iz'e*u ostalog kaeG L;ae prevashoditeljstvo- $dlu5no ;as uvjerava', da ja niko'e i nikada nikakva obeanja nijesa' 5inio, niti na'jerava' u5initi---, a novine neka gataju ta i' je 'iloM$dgovor knjaza #ikole nije LzadovoljioM Iliju Garaanina, pa on u Crnu Goru alje

svoga e'isara Milana .iroanca, da Lna licu 'jestaM izvidi situaciju- Razlog odlaska Milana .iroanca u Crnu Goru, vidi se u pis'u Ilije Garaanina, upueno' !ovanu Marinoviu, u ko'e se kae da Ltreba da pretekne druge agenteM u te krajeve i LprovjeriM pri5e o slanju hiljadu crnogorskih vojnika u ustriju- Garaanin se LplaiM da LnekoM ne potkupi Crnogorce, pa kaeG L!a se boji' da ta'o novac ne uspe, a u rnautluk jo vie, jer ta'o je zapetost s >ursko' jo velikaM- $n s'atra da Lnovci 'ogu rnaute probuditi, to bi otealo planove &rbijeM>reba i'ati u vidu da su okolne ze'lje + ranije Mleta5ka Republika, a sada ustrija i >urska, protiv svake 'e*usobne saradnje i saveza &rbije i Crne Gore&ve okolnosti i saznanja upuuju na zaklju5ak da je knjaz #ikola Li'ao pravoM da, na pri'jerku .rotokola o zaklju5eno' sporazu'u iz'e*u &rbije i Crne Gore 0B@@godine, u Italiji, napie Llaovi stariM, jer u praksi nikada nije zaivio- %'jesto ugovorenih 68-888 dukata, &rbija je Crnoj Gori uru5ila svega C-888 dukata- $d oruja i druge vojne opre'e, nije isporu5eno skoro nita.oto je, napokon, shvatio da ne 'oe Lzasjesti na svesrpski prijestoM, knjaz #ikola je Lohladio glavuM- .reina5io je i, na svo' pri'jerku sporazu'a, svojeru5no zapisao da Crna Gora Lnee pristupiti &rbiji, sve dok i jedan &rbin bude pod >urci'aM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ &R.&7I I#&>R%7>$RI % CR#$! G$RI Crna Gora je u svako doba bila Lpuna srpskih agenataM, kao gora ljeti lista- i 'nogi Crnogorci su radili Lsrpska poslaM- .ovoljna okolnost za dolazak srpskih pijuna u Crnu Goru je Lsrpska po'oM u kadrovi'a- Crna Gora onda nije i'ala kolovanih ljudi, a &rbija se &porazu'o' LobavezalaM da Lobu5avaM crnogorsku vojsku- #a traenje knjaza #ikole, 'inistar inostranih poslova u ;ladi &rbije + Ilija Garaanin, alje u Crnu Goru na5elnika svoga Ministarstva, visokog o?icira Milana .iroanca, za li5nog sekretara knjazu #ikoli&a Milano' .iroance', u Crnu Goru dolazi i kapetan Fjubo+'ir Ivanovi, da organizuje vojnu obuku- #jegov glavni zadatak je da Lpripre'iM crnogorsku narodnu vojsku za uspjeno LuklapanjeM u srpsku vojnu organizaciju, to se ostvarilo toko' .rvog svjetskog rata- Ivanovi je istovre'eno bio i a*utant knjazu #ikoli, pa ga je tako stalno i'ao u Lsvo' vidno' poljuM<a obavljanje ovako vanih i odgovornih poslova u Crnoj Gori, kao to su Lispitivanje 'ogunosti svrgavanja dinastije .etrovia i knjaza #ikole, sa crnogorskog prijestola i pripajanje Crne Gore &rbiji:, Milan .iroanac je prethodno dobro edukovan /obu5en27ao li5ni sekretar crnogorskog knjaza #ikole i povjerljivi izaslanik i pijun srpskog 'inistra Ilije Garaanina, on redovno alje LtajneM izvjetaje svo'e nalogodavcu% svoji', 5esto i?rovani', pis'i'a, .iroanac govori sve LnajgoreM o Crnoj Gori, Crnogorci'a i Crnogorka'a, a posebno LrunoM o knjazu #ikoli- Rje5nik 'u je prosta5ki, a ocjene o ljudi'a ispod ljudskog dostojanstva- &a'o nekoliko drasti5nih pri'jera.iroanac Eercegovce s'atra Lkorisni' srpski' narodo'M i citira rije5i brata !ovana ,u5ia, koji eli da ga Lnikada sunce ne ogrije iz Crne GoreM- Iako je Crna Gora, u svako doba, nesebi5no po'agala vojno, 'aterijalno i 'oralno skoro sve hercegova5ke borbe protiv >uraka, bilo je i uticajnih Eercegovaca, koji su zazirali od Crne Gore<a ;asojevie u Lturskoj graniciM /,onje ;asojevie2, .iroanac kae da su Lkaraktero' i te'pera'ento' blii na'a /biva &rbi'a2 nego Crnogorci'aM, pa isti5e da su oni Lveo'a pogodni za srpsku stvarM, sa'o kada bi se i ;asojevii u

Lcrnogorskoj granici /Gornji ;asojevii2 tako draliM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ .iroanac izvjetava da su 7u5i Lvelika siro'atina u ka'enjaru, ali i juna5ka srpska populacijaM- #a 7u5e, u crnogorskoj granici, Crna Gora Lvi5eM, te i'aju razloga da &rbiji Lbudu privreniM- .osebno ih je Lpogodila crnogorska poharaM i navodi rije5i nekih 7u5a, da e Luskoro sve ovo biti srpskoM.iroanac konstatuje da su 7atunjani i veliki vojvoda Mirko .etrovi Lozbiljna s'etnja pripajanju Crne Gore &rbijiM- $n cijeni da e albanska ple'ena, 7rasnii i Gai, biti na Lsrpskoj straniM, 'ada vode politiku Lkratkog dahaM i opredjeljuju se pre'a Ltrenutni' prilika'aM&rbija, tih godina, vri snaan pritisak i uticaj na Eercegovinu i na ;asojevie, da se Lokanu Crne Gore i okrenu &rbijiM- #eki hercegova5ki glavari + pop =ogdan <i'onji, Fuka .etkovi, leksa !aki, &tojan 7ova5e+vi i drugi, pri'ali su iz &rbije nov5anu po'o u vidu Lpovjereni5ke plateM- 7ada se to saznalo, pourili su na Cetinje da LobjasneM knjazu #ikoli .etroviu da su to L5inili, ne iz nacionalnih prosrpskih interesa, ve zbog siro'anog stanjaM$rganizator :srpske propagande: u Eercegovini bio je #ii?or ,u5iCrna Gora je :porobljeno': hercegova5ko' narodu redovno pruala vojnu i 'aterijalnu po'o i politi5ku i 'oralnu podrku- I'ala je i ona svog povjerenika u susjedstvu + Eercegovini, izvjesnog Rista leksia, u Mostaru#a ovako drasti5nu i agresivnu srpsku propagandu, koja je neposredno ugroavala :istorijsko pravo Crne Gore na susjedne krajeve:, Crna Gora je :'lako: reagovala;elikosrpska politika pre'a Crnoj Gori se nastavlja i kasnije, o 5e'u govori izvjetaj ;ula 7neevia, crnogorskog grani5nog ko'esara na Kabljaku, nadleno' 'inistru u ;ladi Crne Gore iz aprila 0A8B- godine + o aktivnosti'a srpskih agenata u seli'a pljevaljske regije- Isti5e se da agenti ispituju narod :ko hoe da je &rbin, a ko Crnogorac:, da Crnogorci :nee da su &rbi:, na to i' ovi prijete :da Crnu Goru treba ujediniti kosovski' 'a5e':<bog toga !ovan )onovi konstatuje da su :nacionalno + politi5ki pogledi: u Crnoj Gori druga5iji od :srpskih ideala: i su'nja u :srpsku nacionalnu 5istost: vrha Crne Gore- >o je, reklo bi se, ?unda'entalni razlog politi5kih borbi u Crnoj Gori od 0A86do 0A08- godine++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ CR#% G$R% %.$7$!I>I $="3 #!"M =$F!"G KI;$> Milan .iroanac :vidi: naje?ikasniji i najkrai put :upokojenja: Crne Gore u :;eliku &rbiju: + obeanje' :boljeg ivota: vje5ito siro'ano' crnogorsko' stanovnitvu&a'o tako e crnogorski narod :nadvladati sebi5ne separatisti5ke elje i antisrpsku politiku cetinjaskog dvora:Vu Kara%"i #e $i+ao %a 'no!i Crno!or(i vie "ele %a G&u%u $o+l#e%n#e +lu!e u Sr&i#i/ ne!o %a +e vraa#u u Crnu GoruH >akvo svoje gledanje .iroanac obrazlae :ne'atino': crnogorskih dravnih i ple'enskih glavara- $n konstatuje da su, izuzev .etrovia i vojvode Marka Miljanova, svi :teka sirotinja: i da su :podloni pri'anju novca i darova:, to treba :iskoristiti za srpske ciljeve:-

.oznato je da se i $'er+paa Fatas, u napadu na Crnu Goru, oslanjao na :pod'iivanje Crnogoraca:, kako to narodna pjes'a kaeG :,ok je 'eni u kesi novaca, I u Crnoj Gori trgovaca, 7ojino su lako'i na blago, %5iniu to je 'eni drago:>reba rei da ja Crna Gora uvijek i'ala :trgovce: njeno' sudbino'- ;uk 7aradi je pisao da 'nogi Crnogorci, vie ele da :budu posljednje sluge u varoi'a &rbije, nego da se vraaju u Crnu Goru:- $d srpskog rei'a pod'ieni Crnogorci su isticali da i' je :bilo bolje pod >urci'a, nego pod knjazo' #ikolo':- #eki se 5ak ponose ti'e, to nikada :nijesu voljeli Crnogorce:- &ve su to, naravno, rezultati uporne i strpljive velikosrpske nacionalisti5ke politike, na nitenju crnogorske drave i :utapanju: Crnogoraca u srpsku naciju% svoji' izvjetaji'a, Milan .iroanac veo'a runo govori o crnogorski' glavari'aG vojvodi )uru Matanoviu, vojvodi Mau ;rbici, cetinjsko' vojvodi Marku Martinoviu, njeguko' vojvodi Ivu Rakovo' Radonjiu, kapetanu u &kadru .eru .eroviu i drugi'.iroanac cijeni da su :srpstvu odani:G 'itropolit crnogorski Ilarion Roganovi, grahovski vojvoda i crnogorski senator nte ,akovi, drobnja5ki vojvoda i crnogorski senator #ovica Cerovi, bjelopavliki vojvoda i crnogorski senator Risko =okovi, piperski serdar i crnogorski senator !ole .ileti.ri povratku iz Crne Gore, Milanu .iroancu su se :preporu5ivali: da prenese njihovu :vjernost: srpsko' knezu Mihailu $brenoviu neki crnogorski :5asnici:- .osebno su ga za :rukav vukli:, .etar ;ukoti, Ivo Radonji i )uro Matanovi, saoptavajui 'u da se, na njih 'oe osloniti za :svaku srpsku potrebu:% :5iste: ljude .iroanac svrstava ljubotinjskog vojvodu i crnogorskog senatora Iliju .la'enca% izvjetaju .iroanca se posebno isti5e da je, vasojeviki vojvoda i crnogorski senator Miljan ;ukov ;eovi :5vrsto uz Crnu Goru:&rpski rei' je pokuao da :pridobije: crnogoskog serdara u ;asojevii'a, >odora ;ukovia, sina vasojevi5kog vojvode Miljana ;ukova- &rpski dravnik !ovan Risti, pobrati' vasojevikog vojvode Miljana ;ukova, uticao je na srpskog kneza Mihaila $brenovia, da pokua uticati na >odora Miljanova, da 'akar on :po'ogne: &rbiji u :irenju srpstva: u Crnoj Gori- Me*uti', ovaj 5estiti Crnogorac se nije dao :obrlatiti: da radi za :srpsku stvar:Iz izvjetaja Milana .iroanca je :vidljiva strepnja: da, vladajua kua .etrovia :hoe Crnoj Gori da pripoji Eercegovinu i neke djelove rnautluka:, kao i da knjaz #ikola tei da :zauz'e prijesto 5itavog srpstva:, jer nee :htjeti da ivi pod vlau kneza Mihaila $brenovia- #o, to je sa'o njegova :pusta elja:.iroanac konta da je, nasuprot .etrovii'a, crnogorski narod :listo' odan Rusi'a i &rbi'a: i, sa alou, gleda knjaevo :prijateljsko dranje sa galioti'a Jrancuzi'a:%o5i odlaska iz Crne Gore, ovi' srpski' :dobro5initelji'a: je knjaz #ikola priredio istraaj i odlikovao ih $redeno' II reda, kao i darovao + Milanu .iroancu zlatni prsten, a Fjubo'iru Ivanoviu sat<ani'ljivo je da dr ;ladan )or*evi, predsjednik ;lade &rbije, u svoji' spisi'a, ne po'inje ova odlikovanja i uzdarja, ali ne proputa da kae, da je knjaz #ikola, na rastanku, Milana .iroanca titulisao :pa5eto' u'adijski':I pored svega, knjaz #ikola je, na rastanku, traio od Milana .iroanca da predloi Iliji Garaaninu, da se u =eogardu /i tada je bilo aktuelno ,edinje2 :pokloni: po jedan plac za gradnju kueG Mirku .etroviu, knjazu #ikoli, .etru ;ukotiu i #ii?oru

,u5iu- .iroanac je sa', ovo' spisku, dodao i :plac Ivu Radonjiu:.iroanac s'atra da :nije nepa'etno: obrazovanje :crnogorske Ma/h2ale u =eogradu: i da treba obavijestiti :glavne ljude: u Crnoj Gori da, u =eogradu, :i'aju po jedan plac: i da :'ogu graditi porodi5ne kue:, ali ne i :prodavati, do sa'o doseliti da u nji'a ive u =eogradu:Ilija Garaanin je bio :zadovoljan rado' Milana .iroanca u Crnoj Gori:, jer je u :potpunosti obavio: povjerene 'u zadatke- %poznao je crnogorske prilike, uspostavio :prijateljske: veze sa crnogorski' glavari'a i ugledni' ljudi'a i :solidno sondirao teren: za pripajanje Crne Gore &rbiji- &ve je to, naravno, ra*eno u strogoj tajnosti, jer je knjaz :podozriv i preosjetljiv: pre'a beogradskoj politici- .iroanac zaklju5uje da knjaz #ikola :nije spre'an: da :olako rtvuje: Crnu Goru i svoju dinastiju, iako je neoprezno potpisao sporazu', sa knezo' Mihailo' $brenovie', 0B@@- godine.iroanac :predlae: da, u dalji' pregovori'a sa Crno' Goro', knjaza #ikolu :treba zaobilaziti:, jer je :prevrtljiv: i angaovati vi*enije crnogorske glavare.iroanac s'atra da je najbolji na5in :denacionalizacije Crnogoraca: kolovanje crnogorske djece u &rbiji i tako, od njih ?or'irati :srpski orijentisane gra*ane:%poredo sa kolovanje', treba angaovati :nezadovoljne i ugledne: Crnogroce da :rade protiv svoje drave:- >o se postie :laskanje', 'ali' nov5ani' davanji'a, sitni' darovi'a, davanje' slube i placeva za gradnju kua u =eogradu:% pripre'i zajedni5kih oslobodila5kih borbi protiv >urske, &rbija i Crna Gora se sporazu'ijevaju o :interesni' s?era'a: i, 06- juna 0B1@- godine, u ;eneciji /Italija2 potpisuju :tajni ugovor: o savezu i tajnu vojnu konvenciju- %govoreni su :ravnopravnost nezavisnih drava &rbije i Crne Gore u savezu, sa'ostalno vo*enje ratnih operacija i istovre'ena objava rata >urskoj 0B1@- godine$d'ah poslije prvih bojeva i poraza na )inusu 0B11- godine, &rbija zaklju5uje 'ir sa >ursko'- Crna Gora je nastavila oslobodila5ku borbu protiv >urske, sada u bitno tei' uslovi'a- =rojna turska vojska preba5ena je sa srpskog, na crnogorsko ratite u ;asojevii'a7ona5no je, izgleda, knjaz #ikola :shvatio: na'jere i ponaanje srpskog rei'a, pa u ovo' ugovoru o savezu sa &rbijo', ne po'inje :ujedinjenje:- .restao je da se :odri5e: prijestola u :korist: srpskog kneza Mihaila $brenovia- #apokon se :uvjerio: da &rbija :hoe sve:, ali crnogorskog knjaza na :svesrpsko' prijestolu ne:++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ ="&$M%I# &R.&7 .R$. G #, .R$>I; CR#" G$R" Ilija Garaanin, vispren srpski politi5ar i dravnik, znao je da se na svijest Crnogoraca naje?ikasnije uti5e posredstvo' knjiga, u5itelja, popova, 5inovnika i agenata- <ato je, u sve krajeve od interesa za &rbiju, slao uticajne ljude i propagandnu literaturu- &a'o knjige i u5eni ljudi 'ogu :oblikovati srpsku svijest kod Crnogoraca:, posebno kod 'ladih narataja, koji se koluju u &rbiji% cilju ostvarenja srpskog i'perijalnog progra'a, posredstvo' !ovana ;aclika, Garaanin u Crnu Goru alje :pet sanduka knjiga:, koje navodno trai crnogorsko praviteljstvo- Me*uti', struktura poslatih knjiga :ne odgovara: crnogorsko' :zahtjevu: jer su :'anjkale: u knjigope5atnji- <ato i' se, u za'jenu, alje ono to i'a, i toG :Istorija srpskij: prostrani 088 ko'adaD :Istorija srpskij: kratki 088 ko'adaD :&rbljaka: 9 ko'ada i 98 crkveni knjiga- &anduci sa ovi' knjiga'a, :adresovani na M-n-: /:Montenegro:2, stigli su u 7otor, na i'e g- &te?ana =jelobrkovia- % pis'u poslato' sa knjiga'a !ovanu ;acliku, Garaanin se obraaG :Izvolite, Gospodine, pri'iti ovo' priliko' uvjerenje 'oga ot'enoga ponaanja + I-Garaanin:- #ije ovo

jedina poiljka- Ilija Garaanin je koristio svaku priliku, da Crnu Goru :snabdjeva: srpsko' istorijsko', knjievno' i propagandno' literaturo'% drugo' pis'u, od 99- aprila 0B@@- godine, Ilija Garaanin !ovanu ;acliku kae, iz'e*u ostalog i ovoG :Mi &rbi, ako nijes'o nita drugo kadri, bar da se dobro izgovori'o, pa ko zna da i to ne u*e u kakav ra5un:=eogradska ta'pa svakodnevno vodi o?anzivnu ka'panju protiv Crne Gore i knjaza #ikole- Jabrikuju se svakojake iz'iljotine i lai u novina'a i :te'atski': broura'a- &vaki crnogorski otpor kleveta'a, svaka istina o Crnoj Gori i njeno' protivljenju sa'ounitenju, od zvani5ne &rbije se :do5ekuje na no: i kvali?ikuje crnogorski' separatiz'o' i otporo' :vii' interesi'a srpstva:Iz &rbije se, po Crnoj Gori, svakodnevno rasturaju pa'?leti i proglasi, a potpisuje ih nepostojee :&rpsko narodno drutvo:- ;jeruje se da je njihov autor crnogorski vladika, #ii?or ,u5i, rodo' iz Eercegovine- !edno od tih :so5inenija: je i vjeto sro5en :.roglas =ugara Crnogorci'a:, da se :dre &rbije i nikoga vie:+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ Garaanin je, u Crnu Goru, redovno slao svoje :povjerenike: /agente2, provjerene, obrazovane i pripre'ljene ljude za taj posao, kao to suG ;uk 7aradi, &i'a Milutinovi &arajlija, Matija =an, Milorad Medakovi, !ovan #ikoli >esovac, Milan .iroanac, Fjubo'ir Ivanovi i drugiI poslije :nestanka: sa srpske politi5ke scene Ilije Garaanina, dolazak srpskih agenata u Crnu Goru i regrutovanje agenata od xuglednih: Crnogoraca, nijesu prestajali- >ako su srpski pijuni, u Crnoj Gori, bili i #ii?or ,u5i i kneginja ,arinka .etrovi, rodo' iz srpske trgova5ke porodice 7veki, iz >rsta.oznato je da su se njih dvoje, #ii?or i ,arinka, suprotstavljali :svi' veza'a Crne Gore sa okolni' ze'lja'a, se' sa &rbijo':- $ni su bili :najvea opozicija: vladavini knjaza #ikole i dalje' opstanku Crne Gore, kao nezavisne drave- <bog toga je .iroanac :garantovao: Garaaninu da su, #ii?or ,u5i i ,arinka .etrovi, :provjereni srpski pijuni:<vani5na &rbija je stalno podsticala :nezajaljive a'bicije: ,arinke .etrovipekulisalo se da je srpski knez Mihailo $brenovi :obeao brak: kneginji ,arinki, udovici knjaza ,anila, pa da se tako :pod jedno' kruno' /srpsko'2 ujedine Crna Gora i &rbija:4a$i+ o#i $otie i, ;655* !o%ine $o'in#e i,v#e+no! )etra Mu%ru +ina Ra%ovanovo!/ i, )atrovia/ ov#e a G(rno!or+ o! na(iona> #a preporuku ruskog konzula u ,ubrovniku + .etkovia, &rbina iz 7ragujevca, Rusija je davala po 488 guldena u zlatu godinje #ii?oru ,u5iu, za :usluge:, koje 5ini rusko' konzulatu, dajui 'u :valjane in?or'acije: o aktivnosti'a knjaza #ikole- <a svoju :revnost:, ,u5i je i od &rbije dobijao godinju platu od po 0-888 talijera i :naknadu svih trokova koje u5ini:&vaka sa'ostalna politi5ka aktivnost knjaza #ikole i Crne Gore, od &rbije je redovno :osu*ivana: kao :neprijateljstvo pre'a &rbiji i kao izdaja viih srpskih interesa:Ruski carevi, leksandar II i leksandar III, bili su iskreni prijatelji Crne Gore, njenih vldara i, posebno, knjaza #ikole- .osjeta knjaza #ikole Rusiji /.etrogradu2 0B@Bgodine, bila je zna5ajna za Crnu Goru- 7njaz #ikola je isposlovao zvani5ne granice i :vodeu ulogu: Crne Gore, u ruskoj politici na =alkanu- >ada je crnogorski suveren, knjaz #ikola .etrovi, od ruskog cara dobio na dar :sablju srpskog kralja Milutina: i

priznanje :jedinog iskrenog prijatelja Rusije:- 7asnije se /vjeta5enje'2 utvrdilo da to nije sablja srpskog kralja Milutina% 'nogi' bojevi'a sa >urci'a, 0B@9- godine, u borba'a u Eercegovini, u $stroko' klancu /poznatih :devet krvavih dana:2, u nacionalno oslobodila5ki' ratovi'a 0B1@+0B1B- godine i bojevi'a na ;u5je' dolu, Jundini i u ;asojevii'a, knjaz #ikola je :stekao zvanje car junaka:&'jeno' Ilije Garaanina 0B@1- godine, &rbija se nije odrekla :#a5ertanija:- &rpski rei'i pre'a Crnoj Gori 'ijenjaju strategiju i :egzekutore:, zavisno od prilika i potreba- Ina5e, cilj je uvijek istiG unitenje crnogorske nezavisne drave- .oslije vladavine kneza Mihaila $brenovia, &rbijo' upravljaju #a'jesnitvo i Ristieva ;lada- Ristiev :povjerenik: za Crnu Goru bio je #ii?or ,u5i- % jedno' povjerljivo' izvjetaju Ristiu, konstatuje se da, crnogorski knjaz #ikola, :uvijek udari u stranu kada interesi srpstva trae jedinstvo:++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ .R$>!"RI; #!" CR#$G$R C I CIG # I< &R=I!" .oznato je da su veina, ne sa'o agenata, nego i popova i u5itelja bili iz &rbije- &vi oni aktivno :propagiraju srpstvo: u crnogorsko' narodu, izjedna5avajui vjerska i nacionalna osjeanja naroda, sa cilje' :utapanja 'alene Crne Gore i ;eliku &rbiju:, a ti'e i :Crnogoraca u &rbe:!edan od brojnih srpskih uglednih agenata, u Crnoj Gori, je i ;asa .elagi- ,oao je na Cetinje 0B10- godine, da :podsti5e crnogorsku 'lade na ujedinjenje o'ladine srpske:- % to'e je i'ao podrku zvani5ne &rbije, koja 'u je stavila na raspolaganje nov5ana sredstva, kolske udbenike i propagandnu lektiru, pisanu ekavico'- >a je cjelokupna literatura, osnovna i po'ona, o srpskoj dravi, srpsko' narodu i srpstvu uopte- Crnogorci se ne po'inju7ao upravitelj svih kola na Cetinju, .elagi je i zvani5no :?undirao srpstvo u due crnogorske 'ladei:- .isao je propagandne tekstove, 5lanke i druge sastave- .oznata je njegova broura :% a'anet &rbinu i &rpkinji:, ta'pana na Cetinju 0B10- godine u 0-688 pri'jeraka- % svi' svoji' spisi'a, ;asa .elagi s'atra &rbi'a sve slovenske narode, a njihove teritorije srpski' ze'lja'a$vako snanu velikosrpsku aktivnost u Crnoj Gori, dugo ne :pri'jeuje: jedino knjaz #ikola- #ije 'u padalo :na pa'et: da :'ijenja nacionalnu svijest &rba u Crnoj Gori:, da &rbe :crnogor5i:- $5ekivao je da e se, 'asovni' preseljavanje' Crnogoraca u &rbiju i posrbljavanje' Crnogoraca u Crnoj Gori, stvoriti uslovi da i on :otide: u =eograd i :zasjedne na prijesto: !unih &lovena- Mislio je da niko od njega, :cara junaka:, nije :pre5i:=ilo je to vrije'e intenzivnog iseljavanja Crnogoraca u &rbiju, ali su veina njih izraavali svoju lojalnost pre'a :svo' gospodaru:, to je podsticalo iluzije knjaza #ikole da se :do5epa srpskog .rijestola:,olasko' Milana $brenovia i, kasnije 'u sina, leksandra $brenovia, na vlast u &rbiji, zaustavljeno je useljavanje Crnogoraca u &rbiju- 7njaz #ikola je bezuspjeno pisao pis'a i slao poruke vladari'a + $brenovii'a- &ve je bilo uzalud.oznato je da je najvie od Crne Gore i Crnogoraca :zazirao: dr ;ladan )or*evi- !o dok je bio srpski poslanik u Carigradu, po crnogorsko' poslaniku u Carigradu + Mitru =akiu, alje porukuG :Reci tvoje' Gavri /;ukoviu, crnogorsko' 'inistru inostranih djela2, da u ga ja nau5iti kako se vodi politika:7ada je dr ;ladan )or*evi, nazvan :srpski Ivan Grozni:, uzdignut na vlast u &rbiji, ;lada &rbije 0BA1- godine donosi %redbu o zabrani ulaska Cigana i Crnogoraca u

&rbiju- %redbu je i'ala zakonsku snagu- $d'ah je otpo5eo progon Crnogoraca iz &rbije- Eer'eti5ki' zatvaranje' granica, one'oguen je ulazak Crnogorci'a u &rbiju- .redsjednik ;lade &rbije, dr ;ladan )or*evi, nare*ujeG :Cigane i Crnogorce:, bez ikakvog obzira, vraati sa granice:Mnogi Crnogorci, pa 5ak i crnogorske odive, udate za &rbe, ekspresno su prognati iz &rbije- $stao je upa'en drasti5an pri'jer protjerivanja jedne Crnogorke iz .ipera, udate za &rbina, u okolini 7ragujevca- .rotjerivanja nijesu pote*eni ni crnogorski radnici po &rbiji + nadni5ari, posluitelji po kua'a i'unih &rba, svi u5itelji, popovi i *aci na kolovanju iz Crne Gore- Mnogi su protjerani u >ursku, pa su stradali preko albanske teritorije- $dlazei na rad u Carigrad, Makedoniju i =ugarsku, Crnogorci su 'orali zaobilaziti &rbiju- $vi postupci ;lade &rbije, u crnogorsko' narodu su upa'eni kao pri'jer otvorenog neprijateljstva$vaj Cincar, prepariran u &rbina, dr ;ladan )or*evi, izdano :nalivan bokali'a a'panjca i vina ru'enoga:, rado bi prijetio Crnogorci'aG :.rizren, .rizren va' treba, jelte, gladnici jedni- ne znate da e'o va' i 3ipur uzeti, po ko'e slavno'e i'enu nazivate se nekakvi' uljivi' ple'ii'a:++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ #"GIR #!" CR#$G$R&>; &rpski' nacional+ovinisti'a je, ranije i sada, nezavisna Crna Gora glavna prepreka na stvaranju :;elike &rbije:- #ji'a je :najpogodnija: nerazvijena i, u sve'u, zaostala i pri'itivna, a ponajprije posluna Crna Gora- <ato :pree: da i' kuda ne u'akne;elikosrbi i, sa nji'a, posrbljeni Crnogorci, :tak'i5e se: u negiranju svega to je crnogorskoG dravne nezavisnosti, nacionalnog izjanjavanja, crkve, jezika, knjievnosti, kulture, tradicije, grba, zastave, hi'ne i svih drugih osobenosti, koje Crnu Goru 5ine nezavisno' dravo', a Crnogorce posebno' nacijo'%z srpske nacionaliste, kao ipka uz puku, idu i neki srpski i posrbljeni crnogorski istori5ari- Me*uti', brojni su srpski i, razu'ljivo, crnogorski istori5ari, koji osporavaju negiranje crnogorstva- #avodi'o sa'o neke&i'o 3irkovi /:"nciklopedija !ugoslavije:2 kaeG :%sled nerazdvojne zdruenosti crkve i drave u periodu #e'anjia, bilo je 'ogue da se pravoslavlje pojavi kao bitno obeleje srpstva i da se verska pripadnost na'etne kao kriteriju' razgrani5enja:&tojan #ovakovi /:.rvi osnovi slovenske knjievnosti 'e*u balkanski' &loveni'a:2 zaklju5ujeG :>aj stari srednjevekovni srpski tip, koji identi?ikuje srpstvo sa pravoslavlje', osnova je ono' sinoni'u, po koje' su prosti ljudi naega veka, Ru'uni, Rusi, Grci + srpske vere:&i'o Matavulj /:=iljeke jednog pisca:2 konstatujeG :$d iskona, pa i na pri'orju, &rbin je bio sa'o pravoslavni- &rpstvo je zna5ilo sa'o pravoslavlje, kao to u ovi' krajevi'a, na istoku, zna5i i danas:!oze? Eole5ek, po narodnosti Ieh /:Crna Gora:, .rag, 0B11-2, predo5avaG :.ita li ga za vjeru, Crnogorac odgovara da je &rbin, pita li ga za narodnost, rei e da je Crnogorac:.avel polonovi5 Rovinski pieG :I'eno' &rbin ozna5avaju pravoslavnoga i navode i'ena naroda /ple'ena2, =ajice, #jegui, Ceklinjani:Roj >revor konstatujeG :Crnogorci nastaju nacijo', potovano' 'e*u nacija'a:++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

7ao to se vidi, stari putopisci i istraiva5i jasno uo5avaju razlike vjere i nacije, dok do'ai pisci nijesu tako eksplicitni- $5igledno je da ter'in :&lavenosrbi: ozna5ava !une &lovene + pripadnike pravoslavne vjere- #egatori crnogorske nacije, svoje :tvrdnje: da su Crnogorci &rbi, oslanjaju na postavci da su pripadnici iste vjeroispovijesti /:srpske vjere:2- <bog toga i' ne pogoduje autoke?alna Crnogorska pravoslavna crkva /ukinuta dekreto' jugoslovenskog kralja leksandra 7ara*or*evia, 01- juna 0A98- godine2%stav 7raljevine Crne Gore /5lan 482 predo5ava da Crnogorci nijesu &rbi i kaeG :,ravna vjera u Crnoj Gori je isto5nopravoslavna, a Crnogorska crkva je autoke?alna:=rojni su crnogorski nau5nici, knjievnici, dravnici, politi5ari i ljudi ostalih pro?esija, koji :propovijedaju: /govore i piu2 :crnogorsko srpstvo:, to su srpske i'perijalne pretenezije na crnogorsku sa'obitnost i crnogorsku dravnu teritoriju.rvo nerazlikovanje slovenskih naroda pri'jeuje se kod vizantijskih hroni5ara i istori5ara, koji &lovence, Ervate, ,ukljane, Raane i druge, nijesu :raspoznavali:, nego su ih sve nazivali zajedni5ki' i'eno'G >ribali, &kiti, ;arvari i sli5no.oznato je da prve teritorijalne aspiracije pre'a <eti, odnosno Crnoj Gori, ostvaruju raki /srpski2 vladari + upan &te?an #e'anja i njegovi nasljednici /bez reda i redo'2, zaklju5no sa care' &te?ano' ,uano'#eke oblike negiranja crnogorskog naroda nalazi'o u crkveni' doku'enti'a, pa i kod vladara .etrovia, koji neuspjeno la'entiraju o :slaveno+srpstvu:, sa'o iz vjerskih i dinasti5kih pobuda, koje je :najdarovitije: njegovao knjaz #ikola, elei da se :uvali: u :svesrpski prijesto:, ne pri'jeujui da 'u je to sa'o :neodoljiva: elja i nikakva ansa++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ CR#$G$R&7 # CI! .$<# > &;IM $&IM &R=IM $davno su poznati poj'ovi :crnogorski nacion: i :crnogorska nacija:&reten <ekovi citira jedan zapis iz 0699- godine, koji po'inje izvjesnog .etra Iudru, sina Radovanovog iz .atrovia, 5ovjeka :crnogorskog naciona:Gravura na jednoj sablji iz 01@@- godine, glasiG :&ie /sija2 no )oka Radonjia, guvernadura vise crnogorske nacije:Militantni o%re% o%&rane +r$+tva u Crno# Gori #e+te Crno!or+ o2$ri'or+ a 'itro$oli#a/ ona #e o+lona( 'r"n#e $re'a +vi' o&li(i'a (rno!or+tva .oznato je da se 'ultietni5ka konvencija o L&lavjanstvuM zloupotrebljava za negiranje nekih istorijski ?or'iranih naroda- &ve do sredine (;III vijeka, u crnogorskoj literaturi se nalazi sloenica Lslaveno+srpskiM, koja i'a neadekvatno zna5enje- >ako, reci'o, Lslavjano+srpsko koljenoM podrazu'ijeva =ugare, &rbe, Crnogorce, &lovence i ,al'atince /LFjetopis Matice srpskeM, =udi', 0A94- godine2 $vaj isti LFjetopis Matice srpskeM, iz 0A96- godine, konstatuje da se LIernogorci /Montenegrini2, nazivaju slovenski obitelji planina crnogorskihM<avravajui /kratku2 LIstoriju o Iernoj GoriM, u .etrogradu 0166- godine, crnogorski vladika ;asilije .etrovi, zaklju5ujeG L!a vrlo kratko napisah ovi izvjetaj o crnogorsko' nacionuM, ili, reci'o, Crnogorci, Lod svojih saveznika &rba, turskih podanika, bjehu ostavljeniM&i'a 3irkovi /L"nciklopedija !ugoslavijeM2 tvrdi da vizantijski car 7onstantin ;II .or?irogenit, pisac zani'ljive istorije, od koga poti5u osnovni podaci o &loveni'a,

nigdje ne kae za ,ukljane Lda su &rbiM- $n konstatuje da Lne'a nikakvih indikacija koje bi dopustile zaklju5ak o eventualno' ranije' jedinstvu 5itavog prostora, koji se pripisuje &rbi'aMMilo obaji /:Crnogorci:, 0A06-2 istrauje crnogorsku stvarnost po uputstvi'a nau5nika !ovana Cvijia i zaklju5ujeG L&rpstvo je bio poja' irok, neshvatljiv za prostotu, nejasan za dinastiju, rasturen po gospodarstvu i raznolik po junatvuMLCrnogorstvo se po'injalo kao nov spasilac i oslobodilac narodni i svaki iri poja', 'ora se napustiti- ;ladar je sa' postavio preutnu naredbu stiho'G L7o crnogorstvu ne bio vjeran, =ogo' i ljudi'a svud bio tjeranMCrnogorstvo i Crnogorci ?or'irani su u narodu sve ja5e kao zasebna cjelina, kao narodnost i kao nad'onost i prevlastCrnogorci su, prvo iz navike, a docnije iz uvjerenja, ponavljali tu oktrojku, kao svoj originalM% ondanjoj ter'inologiji, rije5 LnarodnostM je zna5ila isto, to i danas rije5 LnacijaM% L.rosvjetinoj enciklopedijiM /=eograd, 0A1B-2 se kae da su LCrnogorci junoslovenski narod, koji je, toko' svoje novije istorije, razvio karakteristike posebne narodne individualnosti i posebne nacijeM- #a isto' 'jestu se, za &rbe, kae Lda su juno+slovenski narod, veo'a blizak Ervati'a, Musli'ani'a i Crnogorci'aM.otpredsjednik takozvane, po sve'u nelegalne i nelegiti'ne, .odgori5lke skuptine, koja je rasturila crnogorsku dravu 0A0B- godine, &avo Jati izjavljujeG LMi, od danas, nijes'o vie Crnogorci, nego &rbiM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ &R.I"#!" CR#$G$R C $davno se, pa i danas, uzaludno LgrakeM na Crnogorce da Lpostanu &rbiM- $ni to, naravno, nee i ne 'ogu, jer su vjekovi'a i'ali slobodu i ivot u njoj- &toljei'a su se Lcrnogor5iliM- ko je Crna Gora L&partaM, ona je Lcrnogorska &partaM- ko je Crna Gora, kako joj govore L$li'pM, ona je Lcrnogorski $li'pM- Crnogorci dobro znaju odakle su, od koga i ko su- #e treba ih, sa srpske strane, posebno edukovati$5igledni su svakodnevni histeri5ni napadi srpskih nacional+ovinista, na sve to je crnogorskoG dravnu sa'ostalnost, nacionalnost, crkvu, jezik, kulturu u njeno' najire' zna5enju i duhovni ivot uopte, kao i sve institucije, koje izraavaju crnogorski nacionalni identitet- &rpski nacionalisti otvoreno LprotestujuM to se, navodno, srpski narod u Crnoj Gori Lcrnogor5iM, jer je sve do sada narod u Crnoj Gori Lbio srpski i pripadao srpsko' nacionalno' korpusuM- #ji'a izdano Lpo'auM neki Lposrp5eni CrnogorciM- %vaeni crnogorski u'jetnik .e*a =abovi, kaeG LMi u Crnoj Gori i'a'o ljudi, koji ne znaju ni i'e pra*eda, ali znaju da su srpskog porijeklaM$ni s'atraju da Crna Gora Lne'a i ne 'oe i'ati svojih, ve sa'o srpske intereseM.osebno su LgrlatiM neki Lterazijski CrnogorciM i Lcrnogorski &rbiM, i to sa'o iz li5nih interesaMnogi srpski rei'ski politi5ari, dravnici, diplo'ate, intelektualci, pa 5ak i akade'ici, bez neophodnih 5injenica, la'entiraju da su LCrnogorci &rbiM i dio Lsrpskog narodaM- $ni ne priznaju postojanje crnogorskog naroda i crnogorske nacije$ni propovijedaju da su crnogorsku naciju Liz'isliliM ko'unisti i 7o'interna, radi LcijepanjaM srpske nacije, te da je, kraje' (( vijeka, Crna Gora Lpostala crnogorska ze'ljaM, sa Lvidljivo' netrpeljivou pre'a srpsko' etnosuM- &ve se to svakodnevno la'entira, bez ikakvih valjanih nau5nih i istorijskih 5injenica- zna se da sa'o

vjernici'a ne trebaju dokazi za ispoljavanje svojih vjerskih ubje*enja&rpski' nacionaliz'o' pre'a Crnoj Gori, posebno su LobdareniM akade'iciG ,obrica 3osi, ,ejan Medakovi, Matija =ekovi, Fjuba >adi, ;asilije 7resti, !ovi5i i drugi&vakodnevno ponaanje Lobi5nogM srpskog naroda treba razlikovati od velikosrpskog nasrtanja na Crnu Goru- I crnogorski i srpski narod ne Ldovode u pitanjeM etni5ku srodnost i 'e*usobne istorijske, prijateljske i li5ne veze i odnose- Crnogorski narod i crnogorska drava, pre'a srpsko' narodu i &rbiji, 5uvaju i njeguju bratske odnose>ako je bilo u prolosti, tako je sada i tako e biti u budunosti- % to'e su potrebni, srpsko otrenjenje i srpsko pokajanje- $trenjenje od sopstvenog agresivno+ destruktivnog nacionaliz'a i oviniz'a, a pokajanje za u5injena zla okolni' narodi'aMilitantni odred Lodbrane srpstvaM u Crnoj Gori je &rpska pravoslavna crkva i, posebno, njena Crnogorsko+pri'orska 'itropolija- $na je oslonac 'rnje, netrpeljivosti i nasrtaja na sve oblike crnogorstva- >akvi' postupci'a, srpski nacionalisti5ki aktivitet snano podsti5e egzistencijalnu potrebu gra*ana Crne Gore da 'u se suprotstavljaju++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ &R=$; #!" .">R$;I3 Iako je, u prethodno' dijelu, kazano poneto o Lsrbovanju .etroviaM, posebno o LsrbovanjuM knjaza #ikole, treba rei neto vie&rpski nacionalisti se nekriti5ki Loslanjaju na srbovanjeM crnogorskih dinasta .etrovia, ali su 5injenice druga5ije- #a'jerno se, reci'o, previ*a da vladika Rade /.etar II .etrovi #jego2 po'inje LsrpstvoM kao pravoslavlje- % pis'u Mihailu $brenoviu, #jego kaeG L.o radi 'ene, bila bi neograni5ena radost, da bis'o svi &lavenosrbi u5inili 'e*u sobo' jedno pravilo knjigope5atanja, a posebno &rbi i Crnogorci:- Iz ovoga je svako'e jasno da #jego razlikuje dva narodaG &rbe i Crnogorce#jego govori o LsrpstvuM kao LpravoslavljuM i u LGorsko' vijencuM, kad se Lkune vjero' $biliaM, i kad Lnalau srpske badnjakeM, i kad Lsrpsku svijeu gasiM ili proklinje :'lijeko vas srpsko razgubaloM- $vo'e, valjda, ne treba poseban ko'entar#jegovo poi'anje LsrpstvaM je sa'o kao pravoslavlje, a ne kao nacija% svijetu ne'a pri'jera, se' u &rbiji, da se vjera i nacija potpuno identi?ikuju i da vjera i'a nacionalno obiljeje.osebno se isti5e LsrbovanjeM knjazaNkralja #ikole .etrovia, ali se na'jerno Lprevi*aM da je i on LsrpstvoM poi'ao sa'o kao LpravoslavljeM- Razlikujui &rbe od Crnogoraca, u L=alkanskoj cariciM, kralj #ikola kaeG L7o crnogorstvu ne bio vjeran, =ogo' i ljudi'a svud bio tjeranM7njaz #ikola je znao da la'entiraG LMene je postavio boji pro'isao za knjaza i gospodara crnogorskog narodaM- $n bi povre'eno LpodsticaoM ondanje urednike listova da Lvie piu o crnogorstvuM- ko ne bi bilo tako, zato bi kralja #ikolu, u Crnoj Gori LzabranjivaliM srpski nacionaliza' i velikosrpski pokret- <apravo, velikosrpska politika, navodno' tenjo' za ujedinjenje' svih jugoslovenskih naroda, dinastiju .etrovia i kralja #ikolu LudaljavaM od vlasti- %pravo, srpski nacionaliza' i velikosrpski pokret u Crnoj Gori, potjerali su kralja #ikolu da Ljede hljeb 'ilosr*aM izvan svoje ze'lje.re'a to'e, crnogorski neprikosnoveni gospodar, kralj #ikola, LsrbovaoM je iz

dinasti5kih i li5nih interesa, a svejedno je, da li je to 5inio Lna'jernoM ili LbezazlenoM$n je svoje Lsrbovanje platio crnogorsko' dravo', prijestolo', i'ovino' i svojo' glavo'M ba od &rbije, za 5ije je interese LsrbovaoM&vi ovi pri'jeri nedvos'isleno svjedo5e da je u Crnoj Gori, odavno razvijena nacionalna svijest o Crnogorci'a, kao posebno' narodu++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ #a LsrbovanjeM .etrovia posebno su uticali L&rbi od ugledaM, koji su bili visoki 5inovnici na crnogorsko' dvoru i vojni savjetnici, kao i 'nogi srpski popovi i u5itelji u Crnoj Gori&vi su oni bili Lortodoksni &rbiM- Me*u nji'a se isti5uG &i'a Milutinovi &arajlija, Fjubo'ir #enadovi, Milorad Medakovi, Matija =an, Milan .iroanac, Fjubo'ir Ivanovi, ;asa .elagi i drugi- &vi su oni u Crnoj Gori uivali gostopri'stvo, a zastupali i propagirali srpske interese, na tetu Crne Gore i dinastije .etrovia- $ to'e svjedo5e njihovi tajni izvjetaji zvani5noj &rbiji, a posebno tajna pis'a Milana .iroanca Iliji Garaaninu#eki &rbi, na crnogorsko' dvoru, po5inili su ?alsi?ikate, sa negativni' posljedica'a>ako je Milorad Medakovi /0B9C+0BA12 u5inio teki ?alsi?ikat u :<akoniku knjaza ,anila: /5lan A92 sa'o da bi :potkrijepioM da, i crnogorski knjaz ,anilo, Crnogorce Ls'atra &rbi'aMFjubo'ir #enadovi je ?alsi?ikovao crnogorsku kapu- &a5inio je LlegenduM, po kojoj je crni o'ota5 na crnogorskoj kapi, navodno Lznak alostiM za propali' srpski' /kratkotrajni'2 carstvo' #e'anjia na 7osovu- Crveni tepeluk, ogra*en zlatno' ico' u obliku polukrugova, predstavlja Lslobodnu Crnu GoruM, na porobljeno' =alkanu- 7asnije srpski ovinisti, svaki na svoj na5in, nadahnuto dodaju, svaki Lsvoju verzijuM, a sve u ?unkciji Lcrnogorskog srpstvaM- &trani putoposci su, od Fjube #enadovia, preuzeli LlegenguM, pa tako obi5na iz'iljotina, vre'eno' po5inje da Lli5iM na istinuCrnogorci'a se, iz &rbije, na'ee LsrpstvoM kao sadraj srpskih i'perijalnih interesa;elikosrbi o5ekuju da Crnogorci treba sa'i sebe da Lsrbiziraju i uklope u srpski nacionalni korpusMMar o Ce'ovi #e Sr&i#i nu%io Va+o#evie u tur+ o# !rani(i/ o#i +u +e Glavov+ i &orili $rotiv n#a,a o#i $ro$ovi#e%a (rno!or+tvoH I kada se i'perijalna politika &rbije, pre'a Crnoj Gori, po5ela ostvarivati kraje' (I( i po5+etko' (( vijeka, to je rezultiralo bezuslovni' pripajanje' Crne Gore &rbiji 0A0B- godine, u to' dugo' istorijsko' periodu, zvani5na Crna Gora LizbjeglaM je da ?or'ulie i obznani svoj nacion+alni progra'- .laila se, izgleda, da na sebe ne Lnavu5eM srpski i'perijalni gnjev, pa i agresiju, to je i doivjela na kraju .rvog svjetskog rataIako je stalno bila isturena, pred iroko otvorene :velikosrpske 5eljusti:, Crna Gora se zanosila i, o5igledno, zavaravala sopstveno' ulogo' u :5uvanju slovenskih interesa:, a knjaz #ikola nerealno :5eznuo: za srpski' prijestolo'++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ CR#$G$RCI .R$>I; CR#" G$R" Iako Crnogorci nikada nijesu uivali naro5it ugled u =eogradu, neodoljivo pre'a

nje'u hrle, naro5ito u novijoj istoriji- !o za vrije'e $brenovia, bili su na :zlu glasu:, navodno kao :lentine, neradnici i hvalisavci, vjeti pri5anju oda i 'itova o svoji' slavni' preci'a i njihovi' bojevi'a i ratni' podvizi'a:, kao i o svoji' :veliki' zasluga'a: za srpstvo;jetiji Crnogorci su uspjeli da se oene svoji' gazdarica'a i tako :prilagode: i ostanu vezani za Crnu Goru sa'o porijeklo'- % &rbiji je nastala, 'altene, 5itava biblioteka ko'i5nih i satiri5nih knjievnih djela o Crnogorci'aMnoge crnogorske siro'ane /:beze'ljake:2 ?a'ilije, pod uticaje' propagande i 'iljenja zvani5ne crnogorske vlasti, s'atrale su &rbiju :obeano' ze'ljo':- Kurile su da na neobra*eni' i nenaseljeni' ledina'a u &rbiji, na*u kakvo+takvo :uhljebljenje:- =ila je to takozvana crnogorska :ekono'ska: e'igracija u &rbiji, prvobitno :lojalna: svojoj Crnoj Gori.rva crnogorska politi5ka e'igracija u &rbiji, regrutuje se iz crnogorske politi5ke opozicije- &talnu opoziciju svojoj do'ovini + Crnoj Gori, 5inila je i crnogorska o'ladina na kolovanju u &rbiji.rva politi5ka opozicija stvaranju crnogorske drave, javlja se u vrije'e vladavine 'ladog vladike Rada /.etra II .etrovia #jegoa2- $pozicija je nastojala da zadri tradicionalnu ple'ensku organizaciju, a ti'e i :ple'ensku: vlast u Crnoj Gori% sukobu sa gospodare' i ce+ntralno' crnogorsko' vlau, protivnici su :stransvovali: 'ilo' ili silo'.rvi :izgon: iz Crne Gore doivio je crnogorski guvernadur ;uka /;ukolaj2 Radonji, sa ?a'ilijo', a poto' i Fuka .ejovi Fuka5, pop Mihailo .ejovi, Marko =oovi, Ilija .ileti, Markia .la'enac i drugi- &vi su se oni :stavili u slubu tu*inu:, protiv Crne Gore++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ % vrije'e knjaza ,anila .etrovia, crnogorski potu*enici bili suG .ero >o'ov i )or*ije &avov .etroviD te )or*ijeva braa + ;uko i Maan .etroviiG serdar Milo MartinoviD senator Fuka RadonjiD vojvoda nto ,akoviD &tevan .erovi CucaD Radovan .iper Mr5aricaD Risto, ;ido i )oko =okoviiD .unia i .etar .avieviiD .ero #ikolinD Mato JilipovD >odor 7adi i drugi% vrije'e vladavine knjazaNkralja #ikole .etrovia, nekoliko crnogorskih glavara bilo je u e'igraciji u &rbiji, jer se nijesu slagali sa neprikosnoveno' apsolutno' vlau knjaza #ikole.osebno su se isticali Marko Miljanov, !ole .ileti, .eko .avlovi i )oko .ejoviIako estoko :ljuti:, nijesu :kovali zavjere: protiv knjaza #ikole, niti se :sta+vljali u slubu: srpsko' rei'u protiv Crne GoreGrupacija crnogorske politi5ke e'igracije u &rbiji, koja je bila protiv nezavisne i sa'ostalne crno gorske drave, knjaza ,anila i dinastije .etrovia, revnosno je :sluila: srpski' dinastija'a $brenovia i 7ara*or*evia- % toj brojnoj grupaciji, posebno su se isticali >o'o $rahovac, )uro 7ustudi, &avo Ivanovi, =lao .erovi, #ikola ,recun, Marko ,akovi i jo neki&vi su oni, 'anje+vie, izdaju svoje drave + Crne Gore, s'atrali :optesrpski' rodoljublje':++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ 7$F$; #$M $MF ,I#$M .R$>I; CR#" G$R" 7raje' (I( i po5etko' (( vijeka, crnogorska o'ladina se 'asovno koluje u

=eogradu i &rbiji- &rpski dvor i ;lada, posredstvo' tajnih organizacija, za'ani' nov5ani' sredstvi'a, organizuju crnogorsku kolsku o'ladinu u &rbiji, na :anticrnogorskoj osnovi:$5igledna potvrda takve aktivnosti srpskog rei'a su :%putstva: Milanu .iroancu, za njegov rad u Crnoj Gori, koja nalau da :&rbiji pribavi iz Crne Gore, to vei broj 'ladia iz najuglednijih ?a'ilija, da i' dade stipendije i da se koluju u =eogradu$ni i'aju biti naro5ito vaspitani da budu, pod ovi' ili oni' vido', protiv Crne Gore, a da rade za &rbiju i njenu dinastiju, naro5ito kada se budu povratili u svoju do'ovinu- >reba od njih stvoriti politi5ke jani5are, da zakolju i svoju ro*enu 'ajku:.a ipak, nijesu svi crnogorski studenti u &rbiji, bili protiv svoje do'ovine, ali se nijesu s'jeli :oglasiti:Crnogorska kolska o'ladina u =eogradu, redovno je podsticala kon?likte i inicirala sukobe u crnogorsko' narodu, sve sa cilje' unitenja crnogorske drave- &rpski rei'i stalno stvaraju privid da Crnogorci :nee svoju sa'ostalnu i nezavisnu crnogorsku dravu:.ored crnogorske kolske o'ladine u =eogradu i u &rbiji, bilo je 'nogo crnogorskih doseljenika- % beogradski' arhivi'a se po'inju kao :sluge, kaldr'dije, drvodeljci, svetenici, u5itelji, ljekari i drugi:I crnogorska e'igracija /doseljenici2 i o'ladina na kolovanju u Rusiji, :organizovali su se protiv crnogorske drave:Crnogorska o'ladina na kolovanju i crnogorska e'igracija /ekono'ska i politi5ka2 u &rbiji, vodili su o?anzivnu propagandu protiv knjaza #ikole i nezavisnosti crnogorske drave- .okreu propagandne listove, broure, knjige i posebne spise /:rezolucije: i :parole:2, organizuju 'itinge i kongrese, koji'a :osu*uju Crnu Goru:% sve'u to'e su podravani i nov5ano po'agani od zvani5ne srpske politike, iako su :osude crnogorskog rei'a: liene svake istine- Izdano su :crnogorski potu*enici: hvalili :srpsku de'okratiju: i zahtijevali da se :prenese: u Crnu Goru jer su, po njihovo' 'iljenju, Crnogorci &rbi, a postojanje crnogorske drave je :5ist separatiza':- <duno :objanjavaju: po &rbiji i Crnoj Gori da su :Crnogorci &rbi, odnosno da su &rbi i Crnogorci jedan /srpski2 narod:- &a nji'a se :solidariu: i Crnogorci na kolovanju u Rusiji, jer su bili veino' srpski :pito'ci: /stipendisti2++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ Crnogorska e'igracija i o'ladina na kolovanju u &rbiji, izdano su :sluili srpski' dinasti'a:, $brenovii'a do 0A8C- godine, a poto' 7ara*or*evii'a- #jihov zvani5ni progra' je :borba protiv apsolutiz'a knjaza #ikole, a za srpsku de'okratiju:- .okrenuta je dobro :os'iljena propaganda: protiv crnogorskog parla'entariz'a.rvo udruenje cnrogorske studentske o'ladine u =eogradu, organizovao je srpski rei' 0B14- godine- .rvobitno je i'alo est 5lanovaG piro .opovi, Ilija Falevi, Mihailo ;uk5evi, Mitar )urovi, Marko Ce'ovi i Milo auli,ruga ?aza realizacije :#a5ertanija: je :prenoenje 5etni5ke bo+rbe: iz Makedonije i sa 7osova u Crnu Goru i :organizovanje atentata na kralja #ikolu:, to je pok+uano 0A81- i 0A8A- godineMe*u Crnogorci'a u &rbiji, koji su bili :aktivni: protiv Crne Gore, posebno se isticalo njih desetak- .oneto o svi'aMarko .antov Ce'ovi /0B1C + 0A402, srpski pito'ac iz Crne Gore, na kolovanju u &rbiji i Rusiji- .o5eo je bogosloviju u .rizrenu, a zavrio u =eogradu- % Rusiji je izu5io duhovnu akade'iju i pravni ?akultet- =io je visoki srpski konzularni 5inovnik u

Carigradu- ,ok je bio na kolovanju u Rusiji, podaci kazuju da je, zajedno sa Miloe' aulie', pripadao :tajno' udruenju: za :neutralisanje: interesa crnogorske drave i crnogorskog naroda- % jedno' pis'u Fjubo'iru 7ova5eviu, 'inistru prosvjete u &rbiji, zadueno' za provo*enje :#a5ertanija:, Marko Ce'ovi &rbiji :nudi: priklju5enje dijela ;asojevia /,onje ;asojevie2 u :turskoj granici:, koji se :lavovski dre u borbi protiv knjaza #ikole, koji propovijeda svecrnogorstvo:++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ Marko =ackovi, u5itelj, pripadao je e'igranti'a u =eogradu- utor je knjige :Crna Gora pri kraju (I( vijeka:, =eograd, 0BB6- godine, pune uvreda i optubi na ra5un knjaza #ikole i Crne Gore=oo .etrovi, ro*ak i a*utant knjaza #ikole i 5uveni crnogorski e'igrant, dobio je u =eogradu apart'an, u ko'e su se okupljali crnogorski nezadovoljnici i protivnici>o'o $rahovac, &avo Ivanov+i i !anko &pasojevi su bili potu*enici- .rihvatili su politiku i ideje i kreirali propagandu :;elike &rbije: i bezuslovni :ulazak Crne Gore u granice &rbije:- &vi se ovi, preko pisa'a, hvaliu svoji'a u Crnoj Gori, da :dobijaju po deset i vie dukata i da nita ne rade u &rbiji:, to je bilo voe'a privla5no za lakovjerne- .oznato je da je ;lada &rbije davala :apanau: sa'o oni' crnogorski' e'igranti'a, doseljenici'a i studenti'a, koji su :radili za srpsku stvar, na tetu Crne Gore:- $stali su teko ivjeli, to je vidljivo na pri'jeru biveg crnogorskog serdara !ola .iletia, koji je ivio na peri?eriji #ia u &rbiji&rpski 'inistar inostranih djela, ndrija #ikoli, cijenei njegove :zasluge za srpstvo:, donio je !olu .iletiu rjeenje o poveanju 'jese5ne nov5ane po'oi na 068 dinara, 0BAC- godine- I prije, i poslije ovog rjeenja, po'o se neredovno isplauje.oto za posljednja 5etiri 'je+seca nije pri'io ni :prebijene pare:, bivi crnogorski serdar !ole .ileti, pis'o' 'oli &avu Grujia, predsjednika 'inistarskog savjeta &rbije, da 'u redovno alju nov5anu po'o i kae da se :na'u5io ivijeh 'uka:- $n ga u pis'u :ku'i =ogo' i 5au:, da izvoli narediti blagajniku Minist+arstva spoljnih poslova da 'u se, za :sva 5etiri 'jeseca:, poalje izdravanje i, ubudue, da 'u se redovno alje, jer :ne'a niotkuda druge po'oi:, ve 'u je ovo sve i :'isli da nije pravo, niti je razlog, kod odre*enog 'u izdravanja, da u're gladan:Naro%na +tran a &ila #e utoite ,a (rno!or+ u e'i!ra(i#u u Sr&i#i/ ao i ,a or!ani,ovan#e atentata na n#a,a Iz tih dana je i knjiga /pa'?let2 :#ekoliko krvavih slika iz albu'a .etrovi + #jegoevog do'a:, ta'pana u $sijeku 0BAB-godine, :o troku generalisi'a Milana $brenovia:, a vjerovatnije :sredstvi'a zvani5nog srpskog rei'a:- 7njigu potpisuje /nepostojei2 Glavni odbor crnogorske e'igracije u =eogradu- &'atra se da je njen autor &avo Ivanovi, e'igrant sa Cetinja, raniji cnrogorski vojni pito'ac i a*utant knjaza #ikole, uporno :sokoljen: od Maa ;rbice7njiga vrvi uvreda'a i o'alovaavanje' crnogorske drave i crnogorske dinastije .etrovi- .isana je najgrublji' :ko5ijaki' rje5niko', natopljeni' patoloko' 'rnjo' protiv svega to je crnogorsko:- % ovo' pa'?letu, .etrovii su :narodna kuga:, :boja kazna:, :.ilati:, :otrovi:, :zvjerad u 5ovje5ijoj koi:, :otuni i prepredeni zlikovci:, :sra'otna i hajdu5ka kua: i sl- Mlado' vladici Radu i njegovoj 'ajci Ivani .rorokovi + .etrovi, upuuju se najvulgarnije psovke- #jeguko ple'e, koje je iznjedrilo vladajuu kuu .etrovia, naziva se :lac'anski':, a svi #jegui :5arapani i palinoge:-

#asuprot .etrovii'a, potu*enici :veli5aju 5asnu uzvienost i zavjetnu srpsku 'isao $brenovia:=ilo je vie crnogorskih potu*enika u &rbiji, koji su se, zajedno sa &avo' Ivanovie', upregli u anticrnogorsku prljavu propagandu- .rednja5ili su >o'o $rahovac i Marko =ackoviCrnogorska kolska o'ladina u =eogradu, pod okrilje' zvani5ne &rbije, osniva svoj :politi5ki klub: 0A8C-godine- #akon dvije godine + 0A86- godine, opet uz po'o srpske vlasti, donosi progra' :Rije5 crnogorske univerzitetske o'ladine:- #a donoenje crnogorskog %stava, ovaj beogradski klub reaguje :.eticijo':- >a5ko' B.eticije, :podrava se srpska vlast, diskvali?ikuje crnogorska politika i osu*uju crnogorski separatiza' i crnogorski provincijalni interes:&ljedee + 0A8@- godine, crnogorska univerzitetska o'ladina u =eogradu, u listu :Rije5 crnogorske univerzitetske o'ladine:, obraa se :.roglaso':, u ko'e veo'a runi' rije5i'a govori o Crnoj Gori, knjazu #ikoli i crnogorskoj politici%z crnogorsku e'igraciju bili su ondanji listovi :$djek: i :,elo:, dok su se e'igraciji estoko suprotstavljali listovi :&loboda: /&an+Jrancisko2, :,ubrovnik:, :&rbobran:, :#ae doba:, :&rpski glas: i :=ranik::#ovosadska zastava: jedni' 5lanko' karakterie crnogorsku e'igraciju i konstatuje da su crnogorski e'igranti u veini :srebroljupci: i da su e'igrirali :iz li5nih uvreda:, a ne iz :optih pobuda:Crnogorska e'igracija u =eogradu, uz nov5anu po'o srpskog rei'a, pokree nedjeljnik :Crna Gora:, 0A8B-godine.oto je konstituisana #arodna skuptina na Cetinju, saglasno novo' crnogorsko' %stavu, grupa velikosrpstvu privrenih poslanika podnosi /crnogorskoj2 #arodnoj skuptini zahtjev, naslovljen : dresa:, koju svojeru5no potpisuje Marko Ce'ovi, onda srpski konzularni 5inovnik- $vo' : dreso': se trai da se /crnogorska2 #arodna skuptina nazove :&rpska narodna skuptina 7njaevine Crne Gore:7njaz #ikola je odlu5no reagovao i od'ah bio napadnut od crnogorskih e'igranata, da :vodi politiku o5uvanja crnogorske drave:, to je krajnje neprincipijelno pre'a &rbiji- ,akle, za crnogorske potu*enike u &rbiji, svako :vo*enje crnogorske nacionalne politike je izdaja srpstva:<ani'ljivo je :protesno: pis'o knjaza #ikole svo'e ro*aku, aku .etroviu, predsjedniku Crnogorske narodne skuptine /0A8@2, u ko'e se kaeG :,ragi ako, razu'io sa' da je naa &kuptina rijeila nazvati se &rpsko+crnogorska narodna skuptina- !a protiv toga ne'a' nita, ali ne zna' to je poslanike nae na to navelo--- ;e kada je &kuptina sebi dala ovu titulu, to ista zaboravi 'ene s predlogo' na vladu, da se i ja prozove'G :Mi, po 'ilosti bojoj knjaz i gospodar &rpsko+crnogorski:- !er kada su ve gospoda, nai narodni poslanici htjeli i, za dobro nae, da potkrijepe :Iernogorska:, sa :&rpsko+crnogorska narodna skuptina: ili :Eriansko+crnogorska narodna skuptina: ili jo :.odnebesko+narodna skuptina---:Iz ovog :spora: knjaza #ikole sa Crnogorsko' narodno' skuptino', vidi se da /veliko2 &rbi s'atraju Crnu Goru :srpsko' ze'ljo':, a Crnogorce :&rbi'a:, ali ne i dinastiju .etrovia za :srpsku dinastiju:, kao ni knjaeve + ,anila i #ikolu, za :srpske knjaeve:&rpske dinastije + $brenovii i 7ara*or*evii, ?or'irale su snaan anticrnogorski ?ront od crnogorske politi5ke i ekono'ske e'igracije i o'ladine na kolovanju u =eogradu i &rbiji% politi5ki' borba'a, u Crnogorskoj narodnoj skuptini se ?or'ira i po5inje da radi #arodna stranka- <a osnovu svog politi5kog i nacionalnog progra'a, #arodna stranka

:uzi'a: progra' Radikalne stranke &rbije- &a sigurnou se 'oe tvrditi da je, ondanja #arodna stranka, bila :uto5ite: politi5ke aktivnosti crnogorske politi5ke e'igracije u &rbiji, pa i organizovanja atentata na knjaza #ikolu, 0A8A-godine$ndanja :&rpska o'ladina iz Crne Gore: u =eogradu, :poziva narod da stupi pod zastavu #a+rodne stranke: i povede borbu protiv :naih do'aih >uraka:.oznato je kako je &rbija, uz po'o ruske obavjetajne slube, grozo'orno uklonila dinastiju $brenovia 0A8C- godine i na vlast uzdigla dinastiju 7ara*or*evia- $d'ah poto', &rbija se upinje da se, sa crnogorskog prijestola, ukloni i crnogorska dinastija .etrovia>eroristi5ku zavjeru, nazvanu :bo'baka a?era:, skovali su student >odor =oovi i !ovan 3etkovi, koji su bili povezani sa crnogorsko' politi5ko' e'igracijo' u =eogradu$rganizatori :bo'bake a?ere: su Marko ,akovi, onda :glavna veza: sa zavjernici'a, >odor =oovi, !ovan 3etkovi i .etar #ovakovi% :bo'baku a?eru: su bili jo u'ijeani )or*ije #asti i ;aso 3ula?i$rganizaciju su podravaliG Mihailo Ivanovi, Milosav Rai5evi, ndrija Radovi, &pasoje .ileti, Gavro Cerovi i drGlavni' zavjerenici'a /Marku ,akoviu, >odoru =ooviu, !ovanu )onoviu i drugi'a2, bo'be je isporu5io e? gorskog /5etni5kog2 taba u Makedoniji#a spisku :osu'nji5enih: bilo je seda'deset lica iz Crne Gore i esnaest koji su bili u inostranstvu- 7ona5no je optueno 0C9 lica- $d njih su jedanaestoro aktivni u5esniciGlavni akteriG Marko ,akovi, &i'o obaji, Milija .avievi, Fazar =oovi i Fjubo .avi bili su u &rbiji- &rpska vlada ih nije htjela izru5iti Crnoj Gori++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ >ek nakon protesta Crne Gore 0A08- godine, &rbija je :protjerala: najistaknutije crnogorske politi5ke e'igranteG Marka ,akovia, >odora+ =oovia, &i'a obajia, !ovana )onovia i Fjuba .avia- $ni su se :razbjeali: po svijetuCilj :bo'bake a?ere: je bio da se, u toku izbora, izazovu ne'iri i iri sukobi u Crnoj Gori, kako bi se u gra*ansko' ratu sruili knjaz #ikola i dinastija .etrovia i uspostavila :srpska vlast: u Crnoj Gori"tni5ke osobenosti Crnogoraca, crnogorska e'igracija je tu'a5ila kao :pokrajinske razlike u srpsko' narodu:- &vuda :objanjavaju: da Crna Gora 'oe egzistirati, sa'o kao :srpska drava: i to do :odre*enog vre'ena:, odnosno do ispunjenja svog :istorijskog zadatka:- % njihovo' :vi*enju:, Crna Gora 'oe bitisati kao :srpski geogra?ski prostor:- #aziv Crna Gora je :prei'enovan: u :<eta:, kako se ranije, u jedno' periodu, nazivala crnogorska dravaCrnogorski potu*enik u &rbiji bio je i dr Radovan .erovi >unguz #evesinjski- $n je veo'a vjeto :s'islio: nekakav nepostojei :>ajni austro+crnogorski sporazu': iz 0A81- godine, a objavljen 0A09- godine- utor ovog lanog :ugovora: je u vrije'e pisanja, bio student ?ilozo?ije i knjievnosti u =riselu- =io je srpski pito'acRadovan .erovi je nau'io da ovi' :lani' ugovoro': obznani knjaza #ikolu kao izdajnika, to je u crnogorsko' narodu najvea 'oralna optuba- Razlog je sasvi' li5ni- Radovanovo' ocu, serdaru .eru .eroviu, toko' ;eljeg rata 0B11-godine, crnogorska vojska je rekvirirala 5etiri vola- Grupa crnogorskih ratnika, u kojoj je bio i serdar .erovi, plijenila je 'usli'anski' porodica'a, u Eercegovini, vie stotina goveda i druge sitne stoke za ishranu crnogorske vojske- &erdar .erovi je nekoliko volova :zadrao u svo' dvoritu:, s'atrajui da :'u pripadaju:- 7ada se to saznalo crnogorska vojska 'u je uzela, ne sa'o zaplijenjene :turske:, nego i 5etiri njegova

vola- .erov sin Radovan je, iz =risela, napisao pis'o predsjedniku ;lade Crne Gore + Fazaru >o'anoviu i traio da 'u :isplate volove: ili e napisati da "vropa :i'a ta da 5ita: i da e sva :svjetska urnalistika ispirati usta sa cetinjski' nazovi 7auro' i pova'pireni' kralje' Milano' sa 3ipura:;elikosrbi su stalno iznalazili :razloge za kritiku knjaza #ikole:- $govarali su ga da je rat, protiv ustro+%garske Monarhije, :vodio 'lako: i neodlu5no, sa unaprijed :os'iljeni': plano'- >vrdili su da je kralj #ikola, naputanje' Crne Gore 0A06godine, neskriveno :izdao srpske interese:, skrivajui naredbu da :napusti ratne odbra'bene poloaje na Fovenu:, te da se na vrije'e, bez vojske, :sklonio iz Crne Gore:prila 0A0@- godine, naavi uto5ite na &eni, kraj .ariza, kralj #ikola :daje 'andat:, za sastav ;lade, ndriji Radoviu- .od uticaje' srpske vlade u izbjeglitvu, na 5elu sa #ikolo' .aie', preko Milenka ;esia, srpskog a'basadora u .arizu, crnogorska ;lada podnosi ostavkundrija Radovi je bivi :otpadnik: sa biveg dvora kralja #+ikole, nosilac klevetni5ke ka'panje i autor brojnih anticrnogorskih pa'?leta- =io je vojni inenjer, 'inistar ?inansija i gra*evinarstva, 'aral dvora, na5elnik Ministarstva unut+ranjih djela, dravni savjetnik i, kona5no, predsjednik &avjeta /;lade u egzilu2- #jegovi odnosi i veze sa kraljevsko' porodico' bili su svakodnevni, usrdni i inti'ni, da je sebe nazivao :5etvrti' kraljevi' sino':- #jegovi savjeti i jezik bili su ?leksibilni /prevrtljivi2- .reao je put od :vatrenog Crnogorca:, do :izdajnika: Crne GoreKra#e' )rvo! +v#et+ o! rata An%ri#a Ra%ovi #e/ +a #o $et 'ini+tara i, (rno!or+ e vla%e/ i,%ao ral#a Ni olu i $reao na +r$+ i a,an ndrija Radovi je prvobitno pri5ao da su 'u :poznate 7raljeve najskrivenije 'isli:, a kasnije da :nije znao 7raljeva gnusna djela:- I kada je najee bio protiv kralja #ikole i Crne Gore, pred nji' se pretvarao toliko, da 'u je :nudio: prvo 'jesto u jugoslovenskoj ?ederaciji /to je 'oglo sa'o preko 'rtvih 7ara*or*evia2, kojeyje on, toboe, nastojao da :skrpi:- .ri kraju .rvog svjetskog rata, ndrija Radovi, sa jo pet 'inistara iz crnogorske vlade, izdao je kralja #ikolu i Crnu Goru i :preao na srpski kazan:, odnosno u Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, kojeg su ?or'irali srpska vlada i #ikola .ai, u izbjeglitvu na 7r?uGR"&I;#$&> &R.&7IE R"KIM Istorijska je istina da su srpski rei'i /ne i srpski narod, koji je puki izvrilac2, u prolosti i skorije, bili agresivni#e'anjii su poznati osvaja5i tu*ih teritorija i porobljiva5i drugih naroda, skoro 988 godina /od kraja (II do sredine (I; vijeka2- $svaja5ki' poduhvati'a se 5ak LponoseM #e'anjini sinovi + arhiepiskop &ava /kasnije nare5eni sveti &ava2 i raki /srpski2 kralj &te?an .rvovjen5ani i drugi- #e'anjii su redo' osvajaliG 7osovo, na ko'e je ivjelo vizantijsko i albansko stanovnitvoD <etu i <eane, pretke dananjih CrnogoracaD Makedoniju, sa Makedonci'aD lbaniju, sa lbanci'aD djelove =osne i Eercegovine, sa ondanji' =onjaci'aD =ugarsku, sa =ugari'a,alja osvajanja #e'anjia one'oguio je i, srpsku dravu potpuno LrasturioM, 'nogo vei od njih osvaja5, $to'ansko carstvo#akon est vjekova /0A09 + 0A0B2, na 5elu sa dinastijo' 7ara*or*evia, &rbija ponovo osvaja i svojoj dravi pripaja 7osovo, na ko'e su ivjeli lbanci, >urci, Musli'ani i Ro'iD poto' Makedoniju, koju je prei'enovala u L!unu &rbijuM, u

kojoj su ivjeli Makedonci, nare5eni u L!une &rbeM i Crnu Goru 0A0B- godine, naseljenu Crnogorci'a, koju ina5e drsko tretira Lsrpsko' ze'ljo'M, a Crnogorce L&rbi'aM, pa je tako Crna Gora bez LCrnogoracaM.oznato je, tako*e, da je ;ojvodina, u svojoj dugoj istoriji, prvi put LprilaM &rbiji, tek 0A0B- godine, ali je srpski narod 'asovno naseljavao ;ojvodinu 'nogo ranije#aseljavali su se &rbi po =osni i Eercegovini, Ervatskoj, Ru'uniji, Ma*arskoj i Rusiji- =jeei ispred >uraka, zaposijiedali su ta'onje teritorije.re'a to'e, doga*ajna istorija, ranija i savre'enija, konstatuje agresivnost srpskih rei'a- % posljednje vrije'e se, sasvi' ispravno, sa naroda LskidaM kolektivna odgovornost za po5injene zlo5ine pre'a drugi' narodi'a i personalizuje odgovornost pojedinaca + naredbodavaca i izvrilaca- %poredo s ti', 'nogo se ta prata, ali se teko zaboravlja- .ratanje je osobina velikih ljudi i ple'enitih naroda, to je ljudski i civilizacijskiG"#$CI, # , &R=IM $svajanje okolnih, nesrpskih ze'alja, srpski rei'i su LobrazlagaliM ugroenou srpskog stanovnitva i srpskih interesa u ti' sredina'a i genocido' nad srpski' narodo'>oko' ,rugog svjetskog rata /0A40 + 0A462, hrvatski ustaki rei' vrio je genocid nad srpski' narodo', na hrvatski' i bosansko + hercegova5ki' prostori'a, ali ne u broju kako se to 5esto kazuje- #auka je razjasnila de'ogra?ski nestanak srpskog naroda, u ,rugo' svjetsko' ratu- .oznato je nekoliko doku'entarnih studija /knjiga2- #avodi'o sa'o dvije najnovijeG ;ladi'ir <irojeviG LGubici stanovnitva !ugoslavije u ,rugo' svjetsko' ratuM i =ogoljub 7ova5eviG LKrtve ,rugog svjetskog rata u !ugoslavijiM#ad srpski' stanovnitvo' su vrili genocid, ne sa'o hrvatske ustae, nego i rei'i srpskog generala Milana #edia i pukovnika ,rae Mihailovia, zajedno sa #je'ci'a + okupatori'a &rbije- &a'o u =eogradu je Lubijeno, veino' 'asakrirano /LzaklanoM2 088-888, a u #iu i drugi' gradovi'a &rbije, Lvie od 088-888 stanovnikaM#je'ci su vrili genocid i nad svoji', kao i nad drugi' narodi'a.re'a to'e, nad srpski' narodo' genocid su vrili hrvatske ustae, srpski 5etnici, #edievi kvislinzi, ali i rei'i $brenovia i 7ara*or*evia- %bijali su, sakatili i, sa prijestola, zbacivali jedni druge, uz velike rtve protivnika i to 5esto, brat brata, otac sina i sin ocaIstorijska je istina da su velikosrpski rei'i vrili genocid nad Crnogorci'a, Makedonci'a, lbanci'a, Musli'ani'a i Ervati'a, u periodu od 0A09- do 0A46godine, pa i posljednje decenije (( vijeka /0AA0+0AA62 i nad lbanci'a na 7osovu i u Metohiji 0AAA- godine- %bijani su ljudi, plja5kana i'ovina i paljene kue- &jeti'o se sa'o =oinog ustanka u Crnoj Gori 0A0A- godine i pogro'a Crnogoraca od strane srpske vojske, sve do 0A9@- godine>ragi5no su stradali i Musli'ani u ;ranekoj ,olini, u ahovii'a kod =ijelog .olja, 0A94- godine- .oznati su zlo5ini srpskog 5etnika ,rae Mihailovia i popa )ujia, kada je sa'o 0A4C- godine likvidirano 98-888 ljudi, spaljena 5itava naselja, oplja5kana i unitena i'ovinaIlustrativan pri'jer velikosrpskog bezu'lja i genocida nad Ervati'a i Musli'ani'a, su LInstrukcijeM ,rae Mihailovia 'ajoru )or*iju Faiu, ko'andantu crnogorskih 5etni5kih ?or'acija, od 98- dece'bra 0A40- godine, u koji'a se kaeD L&tvorite ;eliku !ugoslaviju i, u njoj, ;eliku &rbiju, etni5ki 5istu, u granica'a &rbije,

=anata i =a5ke- Iienje dravne teritorije od svih narodnih 'anjina i nacionalnih ele'enataM- % LInstrukcija'aM se nalae da se, Lu krajevi'a o5ieni' od narodnih 'anjina i nacionalnih ele'enata, izvri naseljavanje CrnogoracaM% 7raljevini !ugoslaviji vren je neprekidni duhovni genocid nad crnogorski', hrvatski', 'akedonski' i albanski' narodo' /na'etanje srpskog jezika, literature, kolskih progra'a, udbenika, duhovnosti i svega to i'a zna5aja za srpstvo2- % %stavu 7raljevine &rba, Ervata i &lovenaca, od 9C- juna 0A90- godine /5lan C2 i %stava 7raljevine !ugoslavije, od C- septe'bra 0AC0- godine, bio je u upotrebi srpsko + hrvatsko +slovena5ki jezik- $stali narodiG Crnogorci, Makedonci, lba+nci, Musli'ani, Ma*ari, Ru'uni i drugi, i'ali su LpravoM i veliku Lprivilegiju da govore srpski' jeziko'M7ona5no, /veliko2&rbi bi 'orali da shvate da, sve to LtraeM za srpski narod, 'oraju LponuditiM ostali' narodi'a u &rbiji, da i oni ostvaruju ista prava, da stvaraju LsvojeM nacionalne drave i ostale nacionalne institucije, koje i'aju dravna obiljeja- ta bi to zna5ilo za "vropuO $pti rat Lsvakoga protiv svihM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ ;"FI7 &R=I! &> F# &R.&7 $.&"&I! =rojni dananji srpski politi5ari, dravnici, duhovnici, stru5njaci i intelektualci, kao i LprostiM ljudi /od 5obanina do akade'ika2, opsjednuti su L;eliko' &rbijo'M- !o od pojave L#a5ertanijaM 0B44- godine, u srci'a i aktivnosti'a srpskih LvelikodostojnikaM, zavisno od prilika, LtinjaM ili buktiM ;elika &rbija,ananji zagovornici velikosrpskog dravnog projekta nastoje da svoj nau' ostvare na dva na5ina!edan je Lpripajanje &rbijiM svih teritorija prethodne !ugoslavije, na koji'a su :&rbi: 5inili veinsko stanovnitvo do 0A0B- godine- >o su teritorijeG Crna Gora, koju velikosrbi s'atraju Lsrpsko' ze'ljo'M, a Crnogorce Lelitni' &bi'aMD djelovi dananje Ervatske + ,al'acije, Fika, 7ordun, =anija i &lavonijaD 5itav &re', =anat, =a5ka i =aranjaD djelovi =osne i 5itava EercegovinaD cjelokupna Makedonija, koju &rbi s'atraju L!uno' &rbijo'M, a Makedonce L!uni' &rbi'aM,akle, sve ove tu*e teritorije /i nezavisne drave2 su proglaene Lsrpski' ze'lja'aM, a =onjaci, crnogorski Musli'ani, Crnogorci i Makedonci Lprei'enovaniM u &rbe,ruga L'ogunostM stvaranja ;elike &rbije je Lujedinjenje &rbije, Crne Gore, Republike &rpske u =osni i Eercegovini i Republike &rpske 7rajine /koja vie ne postoji ni na papiru2, u jednu Lsrpsku dravuM$davno je jasno svi'a u "vropi, osi' srpski' nacional+ovinisti'a, da je projekat /Lna5ertanijevskeM2 L;elike &rbijeM nerealan i neizvodljiv- !avni je oviniza' danas s'atrati Crnu Goru Lsprsko' /dravo'2 ze'ljo'M, a Crnogorce &rbi'a- % Crnoj Gori i'a &rba /po popisu iz 0AA0- godine, ispod 08 odsto2 i to niko nor'alan ne spori, ali oni ne'aju pravo da &rbiji u L'iraz prinesuM crnogorsku dravuIsti' popiso' /0AA02 iskazano je 660-661 Crnogoraca /odnosno pripadnika crnogorske nacije2 i toG CB8-4B4 u Crnoj GoriD 048-894 u &rbijiD C0-8@A na teritoriji ostalih bivih jugoslovenskih republika&li5no je i sa Makedonijo', koja nije srpska drava /ze'lja2, jer Makedonci tako ne 'isle i ne s'atraju se &rbi'a#i =onjaci se ne osjaaju L&rbi'a isla'ske vjereM, a to nijesu ni crnogorski, ni sanda5ki Musli'ani&avre'eno' de'okratsko' svijetu je jasno, se' srpski' ovinisti'a, da nezavisne /nesrpske2 drave i nesrpski narodi u nji'a, nee dobrovoljno da se LutopeM u

za'iljenu ;eliku &rbijuM- #ee da izvre Lsa'oubistvo u prisustvu srpskih vlastiMRat, koji su /srpska2 !ugoslovenska narodna ar'ija, njen rezervni i dobrovolja5ki sastav, policija i paravojne jedinice, vodili za osvajanje tu*ih teritorija i drugih /nesrpskih2 naroda, u periodu od 0AA0- do 0AA6- godine /djelova Ervatske, djelova =osne i 5itave Eercegovine, unitavajui Ervate i Musli'ane2, kao i protiv svog, jugoslovenskog naroda + lbanaca, na 7osovu i u Metohiji, 0AAA- godine, raskuio je i srpski narod u Ervatskoj, =osni i Eercegovini i na kos'etu i nanio neprocjenjive 'oralne, politi5ke, 'aterijalne i ljudske rtve /dravi2 &rbiji- $vi ratovi su zatrli svaku elju susjednih naroda za bilo kakvo' dravno' zajednico' sa &rbijo'++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ E%M #$ .R"&"F! ; #!" &> #$;#I>; ,avno je :sro5ena:, u novije vrije'e je aktuelizovana, politika :preseljavanja stanovnitva: i to :hu'anog preseljavanja:- &jeti'o se dogovora biveg predsjednika &avezne Republike !ugoslavije + ,obrice 3osia i hrvatskog predsjednika + dr Jranje >u*'ana u ,ubrovniku, o podjeli =osne i Eercegovine iz'e*u &rbije i Ervatske i :hu'anog preseljavanja stanovnitva: u cilju stvaranja etni5ki :5istih drava: :;elike &rbije: i :;elike Ervatske:Ao o' 99 vi#e a &ilo #e ne oli o +r$+ i1 u%ara na Crnu Goru +a (il#e' ra+turan#a (rno!or+ e %r"ave i uniten#a (rno!or+ e na(ionalno+ti % veo'a runo' sjeanju je LobeanjeM visokog politi5kog i dravnog ?unkcionera &rbije + predsjednika &rpske radikalne stranke, 5etni5kog vojvode i potpredsjednika ;lade Republike &rbije, dr ;ojislava eelja o Lhu'ano' preseljavanjuM Crnogoraca iz &rbije i Musli'ana iz Rake u Crnu Goru, kao i &rba iz Crne Gore u &rbiju, ako Crna Gora LobnoviM svoju nezavisnu dravu- ;eo'a Lhu'ana politikaM, ne'a ta.oznato je da se svaki nacionaliza' zasniva na negiranju drugih naroda#acionaliza' Lne podnosiM egzistenciju drugih naroda u svojoj nacionalnoj i istorijskoj sredini- ,o'inacija LsvogM nad Ldrugi'M narodi'a, s'atra se Lsvoji' istorijski' pravo'M- %'iljena Lhu'anaM preseljavanja nacionalisti Ltu'a5eM kao L'anje zloM od suivota u dravi- >akav pristup doveo je do tragedije svih naroda u Ervatskoj, =osni i Eercegovini, na 7os'etu i u 5itavoj &rbiji /LRat &rbije sa najveo' svjetsko' vojno' alijanso' + # >$, 0AAA- godine2Ideologija svake velikodravne /i'perijalne2 politike i konkretno za'iljene L;elike &rbijeM, je, rat za teritorije, za veliku plja5ku i za vlast- &ve se to u &rbiji LpravdaM olinjalo' tezo' LsrpstvaM, kao ideologijo' i propagando'- Istovr+e'eno se javno propovijeda ?los+kula o Liz'iljeni' narodi'a i nacija'aM, unutar Lsrpskog nacionalnog korpusaM- !edino nacionaliza' i'a LizdajnikeM u sopstvenoj naciji- to su svi oni, koji se druga5ije nacionalno osjeaju ili druga5ije raz'iljaju,ugo su na javnoj politi5koj sceni velikosrpski hege'oniza', oviniza' i i'perijaliza' u svi' oblici'aG teritorijalno', dravno', nacionalno', politi5ko', vjersko', kulturno' i svako' drugo' pogledu7ona5no, i poslije svih srpskih ratova, protiv Lsvih i svakogaM i dalje je Lotvoreno srpsko nacionalno i dravno pitanjeM- ;elika &rbija je neostvarljiva- &adanja Republika &rbija ?or'alno nije Lsa'ostalna i nezavisna dravaM, jer je u svijetu kao takva nepriznata&rpsko Lnacionalno pitanjeM 'ogue je rijeiti na ustavan i zakonit na5in, proglaavanje' nezavisne drave &rbije u njeni' dravni' /avnojevski'2 granica'a,

kao gra*anske drave- Mnogi srpski politi5ari s'atraju da &rbija treba da bude L?ederacija regijaM /srpskih2 + u'adije, ;ojvodine, 7os'eta, Rake oblasti i drugih&rpski nacionalisti se LtrudeM da i Crna Gora bude LregijaM u &rbiji#ije doputeno, a ni pa'etno, Ledukovati &rbijuM, sa strane, kao to ona podu5ava druge, ta joj valja 5initi- >o najbolje znaju, njeni veinski srpski narod i 'anjinski narodi, kojih je u &rbiji blizu 48 odsto,objegli' &rbi'a, koji ele da se vrate na svoja vjekovna ognjita, treba o'oguiti i obezbijediti i' sva gra*anska prava, politi5ke i ljudske slobode, kao 'anjinske, a neki'a i kao konstitutivni' narodi'a u ti' drava'a- #jihova lojalnost pre'a ta'onji' drava'a se podrazu'ijeva, jer su one i njihove$5igledna je elja veine gra*ana &rbije da &rbija bude nezavisna, sa'ostalna i 'e*unarodno priznata drava i da, tako organizovana, gradi povjerenje 'e*u susjedi'a- &a'o nezavisne i 'e*unarodno priznate drave, &rbija i Crna Gora, 'ogu graditi svoje nove 'e*usobne odnose i saveze, neposredno i u okviru .akta za stabilnost jugoisto5ne "vrope- &vaki drugi pristup e i dalje &rbe L5initi izgubljeni' narodo' u vre'enu i prostoru, a &rbiju nestabilno' i sve 'anjo' dravo'M, s'atraju 'nogi srpski analiti5ari i politi5ari++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ &R.&7I %, RI # CR#% G$R% >oko' (( vijeka bilo je nekoliko srpskih udara na Crnu Goru, zduno po'aganih Lsrpstvu odani'M Crnogorci'a, sve sa jasni' cilje' rasturanja crnogorske drave i unitenja crnogorske nacionalnosti.oznata je odluka #arodne sku+ptine &rbije + o pripajanju Crne Gore &rbiji po zavretku .rvog svjetskog rata, usvojena ratne 0A06- godine u #iu, neposredno uo5i bjeanije srpske vojske i ;lade iz ze'lje, a to i' je o'oguila, rtvujui sebe, crnogorska vojska$va odluka je sprovedena organizovanje' nelegalne i nelegiti'ne L.odgori5ke skuptineM 0A0B- godine, od strane zvani5ne &rbije- Crna Gora je prethodno okupirana, od strane srpske vojske, a poto' bezuslovno pripojena &rbiji- &ve se odvijalo skriveno od crnogorskog naroda i 'i'o u5ea crnogorskih legalnih dravnih organa /#arodne skuptine, ;lade i 7ralja2- &ve je LobavljenoM za rekordno kratko vrije'e, upotrebo' srpske vojske i Lsrpske o'ladineM u Crnoj GoriGuei =oini ustanak Crnogoraca /0A0A + 0A9@2, srpska vojska i andar'erija, predvo*ene .opovie', 7alabie' i drugi', pobila je stotine ustanika, silovala stotine ena, zapalila hiljade kua i oplja5kala cjelokupnu i'ovinu i desetine hiljada grla stoke- <ajedno sa srpsko' vojsko', bili su i 'nogi zabludjeli crnogorski o'ladinci- $ sve'u ovo'e, uz ivo narodno pa'enje, sa5uvani su brojni doku'entiLKablja5ki ustavM je na prepad i na brzinu LsklepanM i, sasvi' je 'irno i LlegalnoM pripojio Crnu Goru &rbiji, pod privre'eni' /tu*i'2 i'eno'G &avezna Republika !ugoslavija- #a re?erendu'u, obavljeno' za sa'o seda' dana, 0AA9- godine, zvani5na crnogorska vlast postavlja svoji' Lpodanici'aM pitanjeG L,a li ste za to da Crna Gora, kao suverena republika, nastavi da ivi u zajedni5koj dravi + !ugoslaviji, potpuno ravnopravno sa drugi' republika'a, koje to budu eljeleM- /7akva javna sprdakarija2- &lubeno je saopteno da se veina bira5a LizjasnilaM za LdaM, a 'inorna 'anjina LprotivM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

#ovo L'lado, pa'etno i lijepoM crnogorsko rukovodstvo je ucijenilo svoje gra*ane da e podnijeti LostavkuM, ako se ne izjasne LzaM$stale jugoslovenske republike nijesu LpitaleM svoje gra*ane, hoe li da ive u zajedni5koj dravi + !ugoslaviji, potpuno ravnopravno sa Crno' Goro'- >akvu LeljuM Crne Gore ne podra nijedna republika- #a o5igled javnosti, velikosrbi i crnogorski po'aga5i, jo jedno' prevarie crnogorski narod- <bog toga se LKablja5ki ustavM s'atra L'ra5no' stranico' u istoriji L!unih &lovenaM%stavni' pu5e' &avezne /srpske2 skuptine !ugoslavije, od @- jula 9888- godine, Crna Gora je, i zvani5no, LbrisanaM kao republika, u toj vjeta5koj tvorevini + /srpskoj2 !ugoslaviji- <a sa'o nekoliko 'inuta, sakriveno od zvani5ne crnogorske vlasti i javnosti, Crna Gora LustavnoM postade sastavni dio &rbije, pod privre'eni' tu*i' i'eno' + !ugoslavija>ek 0AA1- godine, Crna Gora pravi istorijski zaokret, koji e i'ati pozitivan uticaj na sve bive jugoslovenske i balkanske ze'lje$va nesuvisla dvo5lana ?edera+cija, odnosno njena savezna ad'inistracija, po nazivu LjugoslovenskaM, a po aktivnosti'a LsrpskaM, pokuava 'akar privre'eno da LosporiM najstarijoj dravi na =alkanu + Crnoj Gori, pravo na sa'ostalnost i nezavisnost, dok su svi ostali jugoslovenski narodi to pravo ostvarili;elikosrpska politika i propaganda su oslonjene na neke prosrpske politi5ke stranke u Crnoj Gori, koje batine srpsku ravnogorsku 5etni5ku ideologiju, kao i na neke, po nazivu crnogorske nau5ne, kulturne i drutvene institucije, te grupe knjievnika i novinara i &rpsku pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ CR#$G$R&7I $>.$RI % posljednje vrije'e uspostavlja se snaan ?ront odbrane Crne Gore od velikosrpskog hege'oniz'a- % periodu od 0AA1- godine pa nadalje, Crna Gora je obnovila skoro sve svoje dravne ?unkcije i na sigurno' je putu da uspostavi punu sa'ostalnost i dravnu nezavisnost- .ovratila je skoro sva, ranije na ?ederaciju prenijeta ovlaenja, se' vojske i kontrole vazdunog prostora- Crna Gora ne uplauje u ?ederalne kase ni jedne LprebijeneM pare, ne LuivaM nikakve ?ederalne LblagodetiM i ne koristi nikakve ?ederalne LuslugeM- >rpi sa'o tete od nepriznate i nelegiti'ne savezne vlasti- Iako ne de jure, &rbija je de ?acto nezavisna drava od 0ABA- godine, jer svoji' %stavo' nije prenijela ni jednu vaniju ?unkciju na ?ederaciju- Crna Gora sli5an status uspostavlja tek od 0AA1- godine.re'a to'e, !ugoslavija kao savezna drava /dvo5lana ?ederacija2, postoji sa'o Lna papiruM- #jena savezna vlada i sve savezne ustanove su par ezcellance paras+rpske ustanove- &lue za LdisciplinovanjeM Crne Gore, poto ne 'ogu njo'e upravljati++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ ,I.F$M >&7I $,#$&I CR#" G$R" I &R=I!" &ve do 'e*unarodnog priznanja dravne nezavisnosti Crne Gore i &rbije 0B1Bgodine, na =erlinsko' kongresu, njihovi 'e*udravni odnosi svodili su se na Ldiplo'atske susreteM /Lad hoc diplo'atijuM, odnosno povre'enu ko'unikaciju>ek poslije =erlinskog kongresa, Crna Gora uspostavlja zvani5ne diplo'atske odnose sa ze'lja'a u okruenju- <bog 'aterijalnih ne'ogunosti, Crna Gora otvara svoja diplo'atska predstavnitva /poslanstva2 sa'o u okolni' i'perija'aG >urskoj,

ustro+%garskoj, Rusiji, ;elikoj =ritaniji i Jrancuskoj<vani5ne odnose sa &rbijo', Crna Gora uspostavlja kasnije, tek 0BA1- godine- >ada zvani5na &rbija otvara svoje poslanstvo na Cetinju, koje povre'eno biva LzatvorenoM, zbog 'e*usobnih politi5kih trzavica- =ilo je to vrije'e vladav+ine kralja leksandra $brenovia, u &rbiji i knjaza #ikole, u Crnoj Gori&rpske diplo'ate /opuno'oeni otpravnici poslova2 na Cetinju, bili suG pukovnik !evre' ;eli'irovi /0BA12, pukovnik leksandar Main /0BA1+0BA82, generaltabni pukovnik ;asilije ntoni /0A80+0A892, Milo ;asi /0A8C+0A812, !ovan !ovanovi /0A8B2, >odor .etkovi /0A8A+0A002, dr Mihailo Gavrilovi, /0A00+0A062, Fjuba Mihajlovi /0A06+0A0@2 i >iho'ir .opovi /0A01+0A0B2, kada su prestali diplo'atski odnosi, bezuslovni' pripajanje' drave Crne Gore &rbiji7ao to se vidi, &rbija 'e*u posljednji' evropski' drava'a uspostavlja diplo'atske odnose sa Crno' Goro'- .oslije nje, po5etko' (( vijeka, diplo'atske odnose sa Crno' Goro' uspostavljaju sa'o &jedinjene 'eri5ke ,rave i #je'a5ka- &ve ostale su ih uspostavile ranijeDo #e (rno!or+ a vo#+ a rvarila na %rin+ o' :rontu i San%"a u/ Vla%a Sr&i#e +e &avila $ri$a#an#e' Crne Gore Sr&i#i ,iplo'atske odnose sa &rbijo', na recipro5noj osnovi, Crna Gora uspostavlja poslije balkanskih ratova i razgrani5enja sa njo'- >ek 0A- oktobra 0A0C- godine, za izvanrednog poslanika i opuno'oenog 'inistra, u crnogorsko' poslanstvu u =eogradu, i'enovan je Fazar Mijukovi, predsjednik ,ravnog savjeta u penziji.oslanstvo se nalazilo u &vetosavskoj ulici, br- 40- .oslanstvo su 5iniliG poslanik, kavaz i posluitelj% toku .rvog svjetskog rata, zajedno sa ;lado' &rbije, u #i se seli i crnogorsko poslanstvo- #akon okupacije &rbije i Crne Gore od ustro + %garske 'onarhije, prestalo je sa rado' crnogorsko poslanstvo u &rbiji++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ ,$=R$;$F!#$ R >$; #!" < &$.&>;"#$ %#I>"#!" Crna Gora je dobrovoljno ula u .rvi svjetski rat /0A04 + 0A0B2, isklju5ivo 'otivisana odbrano' &rbije od ustro + %garske 'onarhijeD ti'e je bila na :pravoj: + pobjedni5koj strani i tako :izvojevala sopstveno unitenje: kao sa'ostalne drave i odavno konstitisane nacije.etar .la'enac, bivi 'inistar spoljnih poslova u ;ladi Crne Gore, kaeG :Mi za rat nikoliko nijes'o bili spre'ni- .rvi balkanski rat i &rpsko+bugarski rat 0A09N0Cgodine, potpuno su ispraznili nae vojne 'agazine- li, bez obzira na nau spre'u, 5i' s'o se upoznali sa sadrino' austrijskog ulti'atu'a &rbiji, dali s'o znak =eogradu, da s'o gotovi, u svakoj prilici, da sa brao' podijeli'o, kako dobro, tako i zlo- .ai na' je zahvalio i uvjeravao nas da e dijeliti bratski sa Crno' Goro', sve ono to &rbija i'a:.ripre'ajui napad na &rbiju, ustro + %garska 'onarhija je zahtijevala od Crne Gore neutralnost, nudei joj teritorijalno proirenjeG &kadar i &kenderiju /&kadarska =rda i estansku 7rajinu2, vei dio &andaka i za'ane investicije- Izraavajui istorijsku i tradicionalnu solidarnost sa srpski' narodo', Crna Gora je austrijsku LponuduM odbila i objavila rat ustro+%garskoj 'onarhiji#oto' od 00- jula 0A04- godine, crnogorska kraljevska ;lada obavjetava =eograd da je Crna Gora spre'na da po'ogne &rbiji- .ai ponovo zahvaljuje i obeava

crnogorskoj vojsci po'o u oruju, debani, hrani i novcu- Crna Gora je stupila u rat @- avgusta 0A04- godine$vaj !er'en, posrbljen u <aje5aru + #ikola .ai, nikada nije drao do date rije5i>ako su, njegove Lzahvalnost i naklonostM Crnoj Gori, trajale sa'o nekoliko danaIi' je ;elika =ritanija ula u rat protiv ustro+%garske 'onarhije, .ai je Lpredvi*aoM pobjedu i potpuno LzaboravioM na Crnu Goru i njenu nesebi5nu vojnu po'o &rbiji- Kelio je da Crna Gora to prije nestane kao nezavisna drava++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ &a'o nekoliko pri'jera ne5asnog ponaanja srpskog rei'a pre'a Crnoj Gori, koja je estoko krvarila, gladovala i, na kraju, LpoginulaM za &rbiju.oznato je da, srpskoj vlasti, predvo*enoj #ikolo' .aie', nije bilo ni Lna kraj pa'etiM, da oslobo*ene teritorije od austrougarske okupacije, LdijeliM sa Crno' Goro'- &rbija nije ispunjavala preuzete obaveze pre'a Crnoj Gori, u oruju, vojnoj odjei, hrani i novcu- Iak i povre'enu po'o Rusije u oruju, &rbija je u cjelosti zadravala za sebe- I dobijenu nov5anu po'o od saveznika, na'ijenjenu &rbiji i Crnoj Gori, .aieva ;lada je LvelikodunoM dijelila- &vako' srpsko' vojniku, za hranu, odjeu i obuu, davala je dnevno po seda' i po dinara, a crnogorski' vojnici'a, za iste na'jene, po jedan i po dinar- >ako su crnogorski vojnici, praznih vojni5kih torbica, ra'e uz ra'e sa srpski' vojnici'a, koji su i'ali pune torbe, juriali na austro+ugarske regi'ente po &rbiji&vaku po'o, koju su crnogorski radnici iz inostranstva slali Crnoj Gori, preko konzulata i Crvenog krsta, nije stizala na odredite + Crnu Goru- Iitav novac je zadravala i ar5ila &rbija- #ijesu po'ogli crnogorski zahtjevi i protesti ;ladi &rbije, preko srpskog poslanika u Carigradu + MihailoviaMe*unarodnu i svaku drugu pojedina5nu po'o, adresovanu posebno na Crnu Goru i &rbiju, srpska vlast je uslovila Crnu Goru, postavljanje' srpskog o?icira za na5elnika Generaltaba crnogorske vojske- >ako je, za na5elnika ;rhovne ko'ande crnogorske vojske, postavljen srpski general =lao !ankovi, koga je 90- jula 0A06- godine, na toj dunosti za'ijenio srpski pukovnik .etar .ei- I on je, kasnije, unaprije*en u 5in generala- $va strana, LsrpskaM ;rhovna ko'anda crnogorske vojske, us'jerila je dvije treine crnogorske vojske na srpsko ratite, u &nadaku i Eercegovini, da Ltite bokoveM srpski' ar'ija'a u borba'a i odstupnica'a, a sa'o jedna treina crnogorske vojske, angaovana je u odbrani 5itave Crne Gore++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ I dok je crnogorska vojska estoko krvarila na drinsko' ?rontu i u &andaku, ;lada &rbije se Lbavila pripajanje' Crne Gore &rbijiM- Iz #ia je poslala srpske agente 'e*u crnogorske vojnike, da ih ubje*uju da se Crna Gora Ldobrovoljno pripoji &rbiji, jo dok traje ratMCrnogorski izaslanik, pri ;rhovnoj ko'andi srpske vojske, po5etko' .rvog svjetskog rata, bio je brigadir !ovo =eir- .rije nego to se o5ekivalo, ovaj crnogorski brigadir + !ovo =eir, se vratio Lnezadovoljan, jer se uvjerio da se, u srpskoj vojsci govori, da treba izvriti srpsko+crnogorsko ujedinjenje nasilni' pute', to jest uklanjanje' sa vlasti dinastije .etroviaM- ;ratio se Lubije*enM da, iz'e*u Crne Gore i &rbije, :ne 'oe biti nikakve zajedniceM>akvo sopstveno LuvjerenjeM dovelo je u Lne'ilostM cnrogorskog brigadira !ova =eira, ba na Lnjegovo'M crnogorsko' Cetinju- I to je onda bilo 'ogue-

%poredo sa agitacijo' za pripajanje Crne Gore &rbiji, srpski vojvoda Rado'ir .utnik alje poruku pukovniku .etru .eiu i kaeG L#ae snage su svedene na 'anje od jedne 5etvrtine snageM- I predsjednik ;lade &rbije, #ikola .ai, poru5uje na5elniku Generaltaba crnogorske vojske + pukovniku .etru .eiu sljedeeG LMora'o se povui kroz Crnu GoruM- #aavi se skoro u bezizlazno' poloaju, vojvoda Rado'ir .utnik, preko pukovnika .etra .aia, apeluje na crnogorskog kralja #ikolu za Lbratsku po'o u nudiM- #a to 'u je kralj #ikola odgovorioG L;ojska je 'oja, a ko'anda tvojaM- %z to ga jo sokoli Lkoristi 'oje vojnike, kako 'isli da je najbolje za zajedni5ku stvar &aveznikaM- .ei je to jedva do5ekao i, svu crnogorsku vojsku iz Eercegovine, sa ,rine i iz lbanije, angaovao da LspasavaM to se jo spasiti 'oe u &rbiji- $dbrana Crne Gore je Lposljednja rupa na sviraliM na5elnika Generaltaba crnogorske vojske + srpskog pukovnika .etra .eia++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ &rpska ;lada dobjegla je u &kadar, 06- nove'bra 0A06- godine, poto ga je prethodno zauzela crnogorska vojska- 7raje' nove'bra 0A06- godine, ostaci srpske vojske /oko @C-8882 stigli su u .odgoricu, u ostupnici za lbaniju- <a to vrije'e, crnogorska vojska ostaje sa'a u &rbiji i u &andaku i hrabro zaustavlja oko @8-888 austro+ ugarskih vojnika, pod ko'ando' generala Jon 7evea i o'oguava LbjeanijuM potu5ene srpske vojskeJrancuski poslanik /a'basador2 na Cetinju, izvjetava svoju ;ladu u .arizuG L&rbijanci su napustili svoju ze'lju, pod zatito' CrnogoracaM- $n, dalje, isti5e da su se, od strane &rbije L'nogo podcjenjivani Crnogorci, pokazali vrijedni' poto'ci'a svojih slavnih predakaM- >oko' nove'bra, uo5i bjeanije sprske vojske za lbaniju, srpski regent leksandar 7ara*or*evi, 5ini posjetu Cetinju i kralju #ikoli i zvani5no Lzahvaljuje za crnogorsku bratsku po'o &rbiji, u najte+e' vre'enuM&a'o nepun 'jesec dana kasnije, A- i 08- dece'bra 0A06- godine, na Cetinju je boravio i predsjednik ;lade &rbije + #ikola .ai i Lodao priznanje kralju #ikoli i Crnoj Gori za bratsku po'o &rbijiM- #akon sve5ane ve5ere, koju je pripre'io u njegovu 5ast kralj #ikola, ovaj srpski lice'jer + #ikola .ai, odrao je Ltajni sastanakM sa na5elniko' Generaltaba crnogorske vojske, srpski' pukovniko' .etro' .eie' i naredio 'u da Lizda Crnu Goru i kralja #ikoluM, to je .ei revnosno izvrioM7oliko su dinasti 7ara*or*evia 'rzjeli Crnu Goru, pokazuje sljedei pri'jer- 7ada je srpski kralj .etar 7ara*or*evi posjetio Carigrad, 0A08- godine, 'e*u diplo'ata'a koje je to' priliko' pri'io, nije bilo crnogorskog izaslanika u Carigradu + !ova .opovia- $ndanji srpski izaslanik u Carigradu, !aa .rodanovi, to je LobrazloioMG L#jegovo ;eli5anstvo zapovedalo 'i je da, na diplo'atsko' prije'u, ne eli vidjeti !ova .opovia i to ne, kao predstavnika Crne Gore, nego li5noM- Crnogorski poslanik u Carigradu, !ovo .opovi, to objanjava ovakoG L7ralj .etar 7ara*or*evi 'rzi Crnogorce i sve to je crnogorsko- #ajbolji dokaz za to je i to su svi' Crnogorci'a, odjeveni' u sve5anoj /svitnoj2 crnogorskoj narodnoj nonji, koji su pohitali da do5ekaju srpskog 7ralja, vrata srpskog .oslanstva u Carigradu, bila zatvorenaM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ ,alja sudbina Crne Gore, na kraju .rvog svjetskog rata, je poznata- &rpska ;lada, na 5elu sa #ikolo' .aie', iskoristila je .rvi svjetski rat za uklanjanje sa vlasti crnogorskog kralja #ikole i dinastije .etrovia, kao i unitenje crnogorske drave-

#akon proboja &olunskog ?ronta, 90- oktobra 0A0B- godine, sprskog pukovnika ,ragutina Milutinovia, ko'andanta !adranskih trupa, pri'io je u &koplju regent leksa+ndar 7ara*or*evi i to' priliko' 'u kazaoG L;a'a je osiguran 5in generala, jer ste to i ranije zaslu+ili- .ri radu u Crnoj Gori, ne'ojte biti 'eka srca- 7ralju #ikoli treba zabraniti dolazak u Crnu Goru, po svaku cijenu, pa 'akar upotrijebili i krajnja sredstvaM<ajedno sa srpsko' vojsko', na 5elu sa pukovniko' ,ragutino' Milutinovie', ;lada &rbije u Crnu Goru alje Lspecijalne e'isareM, da rade na bezuslovno' pripajanju Crne Gore &rbiji&rpska ;rhovna ko'anda 94- oktobra 0A0B- godine, nare*uje ko'andantu II ar'ije da, Lhitno prebaci u .e 5inovnika srpskog Ministarstva inostranih poslova + &vetozara >o'ia, jer je njegova 'isija najhitnije prirodeM&ljedeeg dana, 96- oktobra 0A0B- godine, Milutinovi izvjetava svoje pretpostavljene da je u .e stigao Lnaro5iti crnogorski odborM i po'inje .etra 7osovia, delegata ;lade &rbije sa 7r?a, koji je neposredno i sa'ostalno optio sa ;lado' &rbijeJovan )la'ena(: O&ra,ovali +u %ivl#e &an%e/ o#e +u $o &latu ra,vlaile o+ti +veta(a Va+ili#a i )etra/ +a'o ,&o! to!a to +u +veevi (rno!or+ i >aj Lnaro5iti crnogorski odborM regenta leksandra 7ara*or*evia i #ikole .aia, i'ao je Lpri ruciM pedeset srpskih o?icira i 5inovnika, porijeklo' Crnogoraca + dobrovoljaca, koji su bili na raspolaganju $dboru, po zapovijesti ;rhovne vojne ko'ande &rbije- &vi su oni zduno radili na pripajanju Crne Gore &rbiji#ajbolju ocjenu o radu ovog $dbora, dao je srpski pukovnik ,ragutin Milutinovi, u jedno' pis'u, kada konstatuje da su to, za agitaciju Lnevjeti ljudiM, a Crnogorci ih nijesu ni poznavali- $n isti5e da se, kao LnaiM + srbijanski o?iciri i 5inovnici Lbijahu otu*ili od svoje brae u Crnoj GoriM% ndrijevicu je, C- nove'bra 0A0B- godine, stigao jedan od 5lanova Crnogorskog odbora, !anko &pasojevi, sa 988-888 dinara, Lza potkupljivanje pristalica ujedinjenjaM- .ukovnik ,ragutin Milutinovi obavjetava svoje pretpostavljene, da je !anko &pasojevi brzo Lpotroio novacM, odnosno da ga je Lrazdijelio ljudi'a iz svog ple'ena, prije dolaska u .odgoricuM- <bog toga !anko &pasojevi hitno trai, od ;lade &rbije, Ljo 'ilion ?ranaka ili 'ilion dinaraM- I ,ragutin Milutinovi javlja ;ladi &rbije da su, Lpotrebe za novce', sve veeM, pa 'oli da se novac u Crnu Goru poalje aeroplano'Mgenti ;lade &rbije, dinastije 7ara*or*evia i #ikole .aiaG &vetozar >o'i, .etar 7osovi, !anko &pasojevi, Milosav Rai5evi i drugi, odluko' svojih nalogodavaca, proglaeni su za Izvrni centralni odbor za ujedinjenje &rbije i Crne Gore, koji prelazi iz ndrijevice, u .odgoricu&vetozar >o'i, C- nove'bra 0A0B- godine, izvjetava srpsku ;rhovnu vojnu ko'andu da, poslovi na ujedinjenju, Lnapreduju ne 'oe biti boljeM, kao i da je u ndrijevi5ko', =eransko' i 7olainsko' okrugu Luspostavljena vlast s nai' ljudi'a- #ai se nalaze i na 5elu svih vanih institucijaM- Istovre'eno trai da se Laviono' poalje 'ilion ?ranakaM!ovan &i'ov .la'enac /0B1A+0A442, iz =oljevia u Cr'nici, predsjednik ;lade i 'inistar spoljnih poslova 7raljevine Crne Gore u progonstvu i jedan od idejnih i duhovnih vo*a =oinog ustanka, po povratku iz progonstva, u koje' je bio od 0A0Bdo 0A96- godine, u 7raljevstvu &rba, Ervata i &lovenaca, u jedno' listu je napisaoG L% 0A0B- i 0A0A- godini, Crna Gora je bila svedena na groblje- =ili su na hiljade njih

pobijeni i na hiljade kua spaljene- Kene, djeca i ne'oni starci bacani su ivi u pla'en i oganj- ,jeca su bacana kroz prozor napolje, gdje su padala na vrhove bajoneta, ta'o na'jetenih- #esrenici'a, koji bi jo ivi bili, kidani su ui, jezik i nos- Kene su silovane, pa su i' poslije pod suknja'a ubacivani 'a5kovi, koje su bezdunici tapovi'a tukli i koji su raskidali trbuh rtva'a- $brazovane su LbandeM, koje su kao Euni puostoili krajeve, jedan za drugi', plja5kali sirotinju crnogorsku, skrnavei grobove predaka, vukui kao divljaci po blatu kosti svetog ;asilija $strokog i svetog .etra Cetinjskog, sa'o zato to su sve5evi crnogorskiM.$GR$M CR#" G$R" % 7R F!";I#I !%G$&F ;I!I &rpska vojska je okupirala Crnu Goru kraje' 0A0B- godine- %la je isti' pute', koji' je kraje' 0A06- godine, prebjegla u lbaniju, pod zatito' crnogorske vojske,rasti5ni' sredstvi'a i neljudski' 'etoda'a, srpska vojska je 5inila 'asovne zlo5ine na teritoriji Crne Gore, poslije njenog razaranja 0A0B- godine- <lo5ini su vreni nad *aci'a, ena'a, 'la*i' i stariji' ljudi'a, koji nijesu podravali srpsku okupaciju Crne Gore- Crnogorski' ustani+ci'a /=oinog ustanka 0A0A + 0A912, njihovi' porodica'a, srodnici'a, roditelji'a i jataci'a + civilno' stanovnitvu, rueni su i spaljivani do'ovi, plja5kana i'ovina i, na svirep i pod'ukao na5in, uzi'ani ivoti- &ve crnogorske svetinje i vrijednosti, varvarski su unitavani i odnoeni- &paljeno je preko C-888 kua, a stotina'a stanovnika oduzeti su ivoti=ila su to Lbesudnja vre'enaM decenijskog unitavanja crnogoskog naroda, to se Lne htje vezati u srpske lanceM&a'o na Rov5ane /=ulatovie i ;lahovie2 je, 0C- nove'bra 0A0A- godine, krenula bratska srpska vojska, od Ldeset bataljona, nekoliko baterija topova, 94 'itraljeza i sa 088 'ainskih puakaM% rasturanju LRova5ke republike:, onda je Lsilovano i nestalo C8 rova5kih ena i djevojaka:D uta'ni5eno je u 7olainu 498 ena i djece i 41 ljudiD oplja+5kano je A6 ko'ada svinjaD C-888 ovaca, 44@ goveda i uniteno na stotine konica p5elaD izgorjelo je 46 kua i desetine staja za stoku i ljetnjih stanovaM% ondanjoj 7raljevini &rba, Ervata i &lovenaca, odnosno 7raljevini !ugoslaviji, Lta'nici narodaM, crnogorski narod je bio Lstavljen u bijedno stanjeM- Crna Gora je bila najzaputeniji i najzaba5eniji kraj te drave- &vakodnevne represije vojnih vlasti i andar'a /policije2, doveli su stanovnitvo ispod granice izdrljivosti- &a'o 'ali broj Crnogoraca, plaenih od beogradskog rei'a, i'ao je privilegije$ poloaju Crne Gore u 7raljevini !ugoslaviji,podaci o investicioni' ulaganji'aGodinje je ulagano po jedno' stanovnikuG u Crnoj Gori po jedan dinarD u =osni po seda' dinaraD u &rbiji po deset dinaraD u Ervatskoj po 5etrnaest dinara i u &loveniji po dvadeset i jedan dinar$d 19C 'iliona zlatnih ?ranaka, dodijeljenih za ratnu odtetu u .rvo' svjetsko' ratu, u Crnu Goru je stiglo svega pet 'iliona, to ne 5ini ni jedan odstoMe*unarodnu i a'eri5ku hu'anitarnu po'o, zvani5ni =eograd je LdijelioM po Crnoj Gori kao L'ilostinju &rbijeM&redino' 5etrdesetih godina, viak prihoda nad rashodi'a, u budetu <etske banovine, bio je C1 'iliona dinara, a u Crnoj Gori se ivjelo krajnje bijedno, ispod granice ljudske izdrljivosti- Mnotvo je sli5nih pri'jera zakidanja, na svako' koraku&rbija je, iz .rvog svjetskog rata izala sa 'nogobrojni' obaveza'a, pa i dugo' pre'a inostranstvu od po 1-688 dinara po jedno' stanovniku- Crnogorski dug je bio zane'arljiv- <bog toga je &rbija nastojala da se stvori, centralisti5ki ure*ena, drava,

kako bi sva vlast bila skoncentrisana u Radikalnoj stranci, na 5ije' 5elu je bio #ikola .ai /=aja2- >ako su ;idovdanski ustav /0A902 donijele sa'o srpske politi5ke strankeG Radikalna, na 5elu sa #ikolo' .aie' i ,e'okratska stranka, predvo*ena predsjedniko' Fjubo' ,avidovie'<bog toga je i jedan od ratnih ciljeva 7raljevine &rbije 0A06- godine, de?inisan u #iu, bio Lpripajanje Crne Gore &rbijiM- >o je ujedno bila i LnagradaM Crnoj Gori, koja je ula u rat da bi spasila &rbiju od unitenja- ,ogodilo se da je ratovala za sopstveno unitenje$ bijedno' ivotu crnogorskog naroda u /LvelikosrpskojM2 7ralje+vini !ugoslaviji, izdano su pisali listovi izvan Crne GoreLGlas CrnogorcaM, od 9@- jula 0A98- godine, prenio je pisanje zagreba5kog lista LErvatM i beog+radske LRepublikeM o teko' stanju u Crnoj Gori<agreba5ki list LErvatM, u brojevi'a 14 i 16, u uvodni' 5lanci'a konstatuje da je Lnesreno' srbijansko' /okupacijo'2 + upravo', narod ove jadne ze'lje doveden do o5ajnog stanja- ;rlo 'ali broj Crnogoraca, koji je iz =rda, dobro je plaen i po'ae srbijansku propagandu, dok se najvei dio crnogorskog stanovnitva od'etnuo u gore /u'e2 i bori se protiv srbijanskog nasilja- &tanje u Crnoj Gori je najsloenije- I to veino' zbog toga, to su etni5ki osjeaji ovog ple'enitog naroda povrije*eni i to su, dananji upravlja5i, narodu na'etnuti protiv njegove volje, to je razjag'ljeno i ono 'alo hrane i odijela, jer je srbijanska uprava povjerena veino' 'ladii'a od 0@do 0B- godine, koji su 5inili 'noge zloupotrebeD to je u Crnoj Gori uniten kuni 'irD to je srpska redovna vojska i stare ljude batinalaM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ =eogradska LRepublikaM, u broju @@, iz'e*u ostalog kaeG L% =eogradu se staraju da to vie poraze i upropaste ono 'alo sirotinje crnogorske- .rola /0A0A2 godina bila je izuzetno r*ava- %sjevi su podbacili ispod polovine- #i 'anje ni vie nego polovina stanovnitva nije i'ala svoje hrane- Radova nije bilo, a na njih niko i ne 'isli- <arade apsolutno nikakve ne'a, pa se ivi na kredit ili od prodaje posljednjih ostataka i'ovine- Gas /petrolej2 se plaa po 98 ?ranaka za litar, a kilogra' eera, od B8 do 098 ?ranaka- 7ad bi neko 'ogao da pro*e Crno' Goro' i vidi kako je odjevena ona na'u5ena sirotinja, 'orao bi rei da s'o ispod civilizacijskih naroda-&vakog hu'anog 5ovjeka 'ora srce zaboljeti, kada vidi u kakvi' je rita'a narod odjeven i na kakvoj prostirci od'ara procije*eno i o'ravljeno tijelo- $d Crnogoraca se trai ne'ogueG da budu bijednici, da skapavaju od gladi, da budu 'irni i da, ?ilozo?sko' rezigniranou, 5ekaju s'rt od gladi i da budu lojalni---M% tekstu se, dalje, kae da se od Crnogoraca trai da Lpotuju dravu, da je vole i brane, a da oni, koji govore u njihovo i'e, trguju njihovi' kosti'a i da se iz'eu u dahije i siledije- li, zlo dobro ne donosi- $vakav siste' rada shvatio se u Crnoj Gori, tako da je izvjesni' ?aktori'a u =eogradu stalo, da to vie sahrane /ne da nahrane2 Crnu Goru, da to vie zakrve Crnu Goru, da je vazda to vie unize, da bi opravdali svoju suludu politiku i da bi 'ogli ariti u ovoj velikoj nesrei- li, varaju se- $va gruda e se braniti od svih du'ana, od svih ponienja, u uvjerenju da e doi dan, kada e i narod dobiti rije5 i pre5istiti stare i nove ra5uneM&tojan padijer, .aiev i &tojadinoviev pristalica, na zboru beogradskih Crnogoraca u hotelu L.arizM u =eogradu, oktobra 0A9B- godine, zaali to .unia Ra5i Lnije ispalio one 'etke u ljude koji sahranie Crnu Goru i dovedoe do ovog stanjaM<a prve izbore, u konstituisanoj /srpskoj2 !ugoslaviji 0A98- godine, ;lada angauje zna5ajna sredstva za Lpod'iivanje bira5aM- LRadni5ke novineM od @- nove'bra 0A98-

godine, saoptavaju da je Ministarski savjet Lodobrio kredit od 688-888 dinaraM, koji je raspodijeljen okruni' na5elstvi'a u Crnoj Gori na Lslobodno raspolaganjeM u cilju kupovine =la"o Jovanovi: Aa o,vano u#e%in#en#e ;C;?* i,vreno #e $rotivno ra+$olo"en#u (rno!or+ o! naro%a/ $o'ou +ile i &a#oneta +r$+ e vo#+ e #ovac je raspore*enG Cetinju 088-888 dinaraD 7olainu B6-888D ndrijevici B6-888D .odgorici @6-888D =aru @6-888 i #ikiu 08-888 dinara- <a LrezervuM je ostavljeno /zadrano2 A8-888 dinara- % zaklju5ku teksta se kaeG LMoe li i s'e li ;lada da de'antuje ovu stvarO Moe li i s'e li da porekne ovaj doku'enatO Mi 5eka'o da to u5ini- li, ;lada je otutalaM;ii ko'andant italijanskih oruanih okupacionih snaga 0A40- godine u Crnoj Gori, leksandro .ircio =iroli, konstatuje da je Lbiva !ugoslavija, veo'a 'alo, skoro nita u5inila na podizanju ekono'ike Crne Gore i poveanju blagostanja stanovnitva poboljanje' ivotnih i higijenskih uslovaD ono 'alo utroenog novca bilo je na'ijenjeno ?unkcioneri'a, penzioneri'a, kasarna'a i andar'erijiMleksandro .ircio =iroli trai hitno od italijanske ;lade 068-888-888 dinara, za otvaranje javnih radova u Crnoj Gori i konstatujeG L=ez ovoga, svaka druga 'jera je uzaludnaM++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ $=# ;F! #!" CR#$G$R&7" ,RK ;#$&>I Crnogorski narod, predvo*en crnogorski' ko'unisti'a, u okviru 7o'unisti5ke partije !ugoslavije, zajedno sa ostali' jugoslovenski' narodi'a, toko' ,rugog svjetskog rata /0A40 + 0A462, trainaestojulski' ustanko' 0A40- godine, 5etvorogodinjo' #arodno + oslobodila5ko' borbo' protiv ok+u+patora i socijalisti5ko' revolucijo', obnovio je crnogorsku dravnost7o'unisti5ka partija Crne Gore iskazala je svoj stav o bezuslovno' i nasilno' pripajanju Crne Gore &rbiji 0A0B- godine- #a osniva5ko' kongresu 7o'unisti5ke partije !ugoslavije za Crnu Goru, 0A4B- godine, u svo' re?eratu, =lao !ovanovi kaeG L>akozvano ujedinjenje Crne Gore sa &rbijo', u nove'bru 0A0B- godine, izvreno je, ne sa'o protivno %stavu i raspoloenju crnogorskog naroda, nego i uz po'o bajoneta srpske vojske i to na najgrublji na5in, pute' sile i prevare- >o takozvano ujedinjenje, bilo je obi5no prisajedinjenje- Crnogorski narod nije i'ao 'ogunosti da sa' odlu5uje o svojoj sudbini- li, on nije bio protiv ujedinjenja sa &rbijo' i ostali' junoslovenski' narodi'a- #aprotiv, on je bio za ujedinjenje, za bratsko ujedinjenje na ravnopravni' osnova'a, na osnovu potovanja njene nacionalne posebnostiM$5igledno je da je, za svestranu bratsku, vojnu i svaku drugu po'o &rbiji, u svakoj nevolji kroz vjekove, a posebno u ,rugo' balkansko' /srpsko+bugarsko'2 ratu 0A0C- godine i u .rvo' svjetsko' ratu /0A04 + 0A0B2, Crna Gora Lnagra*enaM bezuslovni' i nasilni' pripajanje' &rbiji i unitenje' njene hiljadugodinje dravnosti i crnogorske nacionalnosti$bnovljena 0A46- godine, Crna Gora nije i'ala status sa'ostalne drave u &ocijalisti5koj Jederativnoj Republici !ugoslaviji- >o nijesu i'ale ni ostale jugoslovenske socijalisti5ke republike- Crna Gora, kao republika, bila je u sve'u ravnopravna sa ostali' jugoslovenski' republika'a- Crnogorci, kao nacija, bili su u sve'u ravnopravni sa ostali' nacija'a i 'anjinski' narodi'a u !ugoslaviji-

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ &voj najvei 'aterijalni i kulturni preporod, kao i ostali djelovi !ugoslavije, Crna Gora je doivjela u periodu od 0A46- do 0AA8- godine- % relativno kratko' periodu, stanovnitvo je prelo sa petrolejki /ganja5a2 na elektri5no svjetloD sa otvorenog ognjita na elektri5ne porete, ?riidere i za'rziva5eD sa volujskih i konjskih zaprega na traktoreD sa 'otike, srpa i kose na sa'ohodne poljoprivredne 'aineD sa saonica /araba2 i tovarnih konja na 'oderna saobraajna sredstva + auto'obile, vozove, brodove i avioneD sa drvenog i ze'ljanog poda u nove kue i na'jetaje;jekovi'a su se ljudi ra*ali, ivjeli i u'irali, a da ne odu kod ljekara, a odjedno' dobiju besplatnu zdravstvenu zatitu i besplatno kolovanje na svi' stupnjevi'a obrazovanja i 'notvo drugih socijalnih, ekono'skih i drutvenih pogodnosti i privilegijaCrna Gora je doivjela svoj 'aterijalni, kulturni i optedrutveni prosperitet.odsjeanja radi, &ocijalisti5ka Republika Crna Gora, u &ocijalisti5koj Jederativnoj Republici !ugoslaviji, i'ala je dodatna sredstva iz Jonda za nerazvijena podru5ja, dotacije za penzije i obrazovanje /kolstvo2, kursne razlike, po'o za otklanjanje posljedica od ze'ljotresa 0A1A- godine i jo neke vidove dodatnih sredstavaGodine 0ABA- Crna Gora je i'ala drutveni proizvod od 'ilijardu i est stotina 'iliona dolara /preko tri 'ilijarde 'araka2- >e iste + 0ABA- godine, Crna Gora je /jedina uz &loveniju2 i'ala spoljnotrgovinski su?icit- &a'o 7o'binat alu'iniju'a je tada ostvarivao po 098 'iliona deviznog priliva godinje- <ajedno sa turiz'o' i drugi' djelatnosti'a, o5ekivan je ukupan devizni priliv preko 5etiri stotine 'iliona dolara,eset godina kasnije, 0AAA- godine, drutveni proizvod Crne Gore bio je oko C@8 'iliona dolara /oko 188 'iliona 'araka2, preko 'ilijardu i est stotina 'iliona dolara /preko tri 'ilijarde 'araka2 i spoljnotrgovinski' de?icito' oko 068 'iliona 'araka /16 'iliona dolara2- ,akle, to su /porazni2 rezultati zajednitva Crne Gore sa &rbijo', u L'odernoj ?ederacijiM /srpske2 !ugoslavije++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ >R"3 /I # !G$R 2 !%G$&F ;I! .oslije raspada druge /i najbolje2 !ugoslavije 0AA0- godine, srpski rei', sa predsjedniko' &lobodano' Miloevie' na 5elu, uz aktivnu ulogu ondanje Lposlune crnogorske vlasti =eograduM, stvorena je trea /i najgora2 !ugoslavija + dvo5lana ?ederacija, sastavljena od republika &rbije i Crne Gore, 0AA9- godine<a'iljena je kao Losnova ;elike &rbijeM, privre'eno pod tu*i' i'eno' + &avezna Republika !ugoslavija, kojoj /L'ilo' ili silo'M2 treba da se Lprisajedine projektovane takozvane srpske ze'ljeM% &rbiji je Lsro5enM tekst novog %stava, koji je sa Lcrnogorski' eksperti'aM usaglaen na Kabljaku, pa je tada popularno nazvan LKablja5ki ustavM- >o je bio LlegalanM na5in da se Crna Gora LinkorporiraM /utisne2 u &rbiju i to Leljo' ondanjih crnogorskih politi5kih elita i vlastiM, ali ne i stvarno' voljo' crnogorskog naroda$vi' /savezni'2 i svoji' republi5ki' %stavo', Crna Gora LprenosiM sve vanije dravne ?unkcije na tu srpsko + crnogorsku ?ederaciju- &rpsko' rei'u nije, ni Lna kraj pa'etiM bilo da, ?unkcije srpske drave, LpreneseM na ?ederaciju- >ako %stav Republike &rbije nikada nije LusaglaenM sa savezni' /Kablja5ki'2 %stavo'Jederalna vlast LupravljaM sa'o /nadlenosti'a2 osakaeno' Crno' Goro' i to, po

pravilu, uvijek na tetu Crne Gore, njene dravnosti, privrede i duhovnosti- Jederalna vlast i sve ?ederalne ustanove i organi su radili u korist srpskog rei'a, koji ?ederaciju nije nizata pitao- <apravo, ?ederacija se povinovala srpsko' rei'u- >ako je ?ederalna vlada postala Lparasrpska vladaM nad Crno' Goro'- <bog svega toga, slobodou'ni i slobodoljubivi intelektualci /crnogorski i srpski2 s'atraju LKablja5ki ustavM naj'ra5niji' akto' u istoriji jugoslovenske drave i prava++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ % praksi nije ostvarena 5ak ni ona L'ini'alna ravnopravnostM 5lanica konstituenata + &rbije i Crne Gore- <bog toga je raslo nezadovoljstvo u narodu, pa 5ak i u vladajuoj crnogorskoj partiji- 7ada se Crna Gora LprobudilaM i spoznala svoje dravne i nacionalne interese, napravila je prvi i pravi istorijski zaokret /0AA12 koji e i'ati krupne, pozitivne politi5ke posljedice u regionu.oslije takvog istorijskog iskoraka crnogorske aktuelne vlasti, crnogorski orijentisanih politi5kih partija i veeg dijela crnogorskog naroda, kao i svih 'anjinskih naroda, na Crnu Goru se obruila velikosrpska ovinisti5ka torcida- 7renula su Lsrpska braaM da, 'akar privre'eno, najstarijoj dravi na =alkanu + Crnoj Gori, ospore pravo na nezavisnost i sa'ostalnost, dok su to pravo ostvarile sve jugoslovenske nacije.rvo je iz &rbije, posredstvo' ?ederalnih organa, prosrpskih partija u Crnoj Gori i direktno, krenuo specijalni propagandni rat protiv Lcrnogorskog separatiz'aM, poi'ljui Crnu Goru kao dio &rbije- Iz svih srpskih 'edija, politi5kih partija i dravnih organa Lgraktalo se iz petnih ila, na sve to je crnogorskoM.oslije tako bu5ne Lpripre'eM terena, blokirana je granica Crne Gore pre'a &rbiji i pre'a susjedi'a /=osni i Eercegovini, Ervatskoj i lbaniji2- %kinuti su trgovinski i platni pro'et sa Crno' Goro' i zaustavljen svaki dotok roba- #a scenu je stupila Lprivatizovana rei'skaM vojna sila, po i'ena ;ojska !ugoslavije- &rbija je Lher'eti5kiM zatvorila Crnu Goru po grani5noj liniji i na svi' izlazni' saobraajnica'a- =ez odobrenja takozvane, od zvani5ne Crne Gore nepriznate, &avezne /adekvatnije parasrpske2 vlade, u Crnu Goru se nije 'oglo ii niotkuda + ni sa kopna, ni sa 'ora, ni iz vazduha- Robe, na'ijenjene Crnoj Gori, ;ojska !ugoslavije je presrijetala, vraala nazad ili pretovarala u svoje stokove++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ #akon ovih sinhronizovanih aktivnosti, beogradski rei' je izvrio Lustavni pu5M, @jula 9888- go+dine, poznat kao Lestojulski pu5M- %kinuto je ;ijee republika u &aveznoj &kuptini, a izbor predsjednika &R !ugoslavije preus'jeren je, sa &avezne skuptine, Lna narodM- >ako je Republika Crna Gora Lsvedena na srpski regionM, to nije 'ogla, htjela i s'jela da LprigrliM;last u treoj /&aveznoj Republici2 !ugoslaviji /adekvatnijeG u unitarnoj &rbiji2 Lbila je kao nekada u dravi <ulu- >a'o gdje je kralj, gdje su njegovi atori, sluge i robovi + ta'o je vlast- &lobodan Miloevi je gazdovao preduzei'a, kontrolisao ?inansijske tokove u ze'lji, pri'ao strane dravnike, sklapao 'e*unarodne ugovore, ure*ivao 'edije i ko'andovao vojsko' i policijo'M, kae pro?- dr ;ojin ,i'itrijevi- $n konstatujeG L=ila je to 'itingaka spoljnja i unutranja politika- ;last se inatila sa 5itavi' svijeto', osi' sa =jelorusijo' i 7ino', a sa oslonce' na Fibiju i Irak, jer se i ove drave 5vrsto dre svoga plotaMAa o,vane G$le'en+ e + u$tineH ra+tau #e%in+tvo (rno!or+ o! na(ionalno!

t iva +ve +a (il#e' ruen#a (rno!or+ e %r"ave % posljednjoj deceniji (( vijeka, srpska zvani5na politika, njena vladajua elita /rei'2 i ne 'nogo bolja opozicija, ire 'rnju i :duvaju u ratne rogove: po Crnoj Gori- ;ode specijalni 'edijski rat, nude hege'oniju i izolaciju od :ostatka svijeta:, propovijedajui brutalnu diktaturu, kao :spasenje Crne Gore od gra'zivog okruenja:- #a svo' :i'perijalno' putu: gaze ustavne, politi5ke i ljudske slobode, prava, de'okratski ivot i svaki napredak Crne Gore% aktivnosti'a na unitenju crnogorske drave, nacije, crkve i njene duhovnosti uopte, prednja5e &rbi :poreklo' iz Crne Gore:, odnosno :terazijski Crnogorci: i njihovi trabanti u Crnoj Gori- .arceliu Crnu Goru na davno prevazi*ena ple'ena, nahije i teritorije i :obrazuju ple'enske skuptine:, na 5elu sa pova'pireni' ple'enski' poglavica'a, to je recidiv (;II, (;III i (( vijeka- >i'e se eli stvoriti utisak kod neobrazovanog stanovnitva, da crnogorska nacija nije nikad konstituisana, odnosno da je Crna Gora na :rodovsko' i ple'ensko' stupnju razvoja:<vani5na srpska politika i srpska vladajua elita, uz po'o svojih politi5kih ekspozitura u Crnoj Gori, pokuavaju da Crnogorci'a ospore pravo na svoju dravu i naciju i da je, to je 'ogue vie, :zadre: u srpsko' nacionalno' korpusu i velikosrpsko' projektu- .raviti 'a kakvu dravnu zajednicu sa takvo' &rbijo', za Crnu Goru je pogubno- &vi srpski rei'i, u posljednjih dvjesta godina, osporavaju crnogorsku dravnost, negiraju crno+gorsku nacionalnost, kulturu, jezik, crkvu i sve druge crnogorske osobenosti, nastojei da :srp5e: Crnogorce- #a svaki na5in se pokuava uniziti Crna Gora- =ezo5no i bezobzirno se klevetaju crnogorski politi5ki i dravni organi, vodei dravnici, politi5ari i sve crnogorske institucije- &vi ljudi, a posebno nosioci politi5kih ?unkcija i ovlaenja, koji se zalau za nezavisnu crnogorsku dravu i njen nacionalni, kultu+rni i 'aterijalni prosperitet, kvali?ikuju se :izdajnici'a srpstva: i :sluga'a <apada:- $ni ele da Crna Gora rtvuje sa'u sebe, za interese :vaskolikog srpstva:, to je ideoloka i politi5ka odrednica za osvajanje teritorija okolnih drava#>ICR#$G$R&7 ,!"F >#$&> &R.&7IE &>R # 7 % CR#$! G$RI &rpske :prosrpske: stranke u Crnoj Gori su ogranci ili privjesci politi5kih partija &rbije i, po pravilu, zastupaju /veliko2srpske interese u Crnoj Gori- <a takav odnos i ponaanje, jedno' broju rukovodstava ovih partija /i stranaka2, &rbija :daje: na'jetenje u =eogradu, ?ederalne ?unkcije, plate i stanove- % to'e su sadrani njihovi strana5ki progra'i, interesi i ideologija- <bog toga nastoje da obezbijede :jedinstvo srpskih interesa u Crnoj Gori:, to podrazu'ijeva unitenje crnogorske drave, crnogorske nacionalnosti i duhovnosti- &ve se to radi pod okrilje' sadanje /srpske2 !ugoslavije, koja prakti5no ne ?unkcionie od kada je nastala- >a bitka se bije i na javnoj sceni, po crnogorski' trgovi'a i u javni' istupi'a, parola'a i ikonogra?iji#arodna stranka i, iz nje nastala, &rpska narodna stranka, te &ocijalisti5ka narodna partija i, iz nje nastala, #arodna socijalisti5ka stranka i 'notvo srpskih desni5arsko + ljevi5arskih 'inornih stranaka i interesnih grupa i njihovo 5lanstvo, se :nakostrijee: na svaki po'en crnogorstva#arodna stranka se :uspjeno: vratila svo' izvorno' srpsko' nacional+oviniz'u#jeni 5elnici se :ozbiljno: ljute to, :viak: njihovog srpskog nacionaliz'a ne 'oe da :stane: u crnogorske 'edije, posebno u :'ale: televi+zijske ekrane- $va stranka se beskrupulozno angauje, u Crnoj Gori i inostranstvu, na ruenju i ruenju crnogorske

drave i njeno' :integrisanju: u srbijanske regione&koro sve stranke, sa pre?ikso' :srpska:, u Crnoj Gori su ekstre+'ne i 'ilitantneIz'eari su sva+ke srpske vlasti i gaje patoloku 'rnju pre'a crnogorski' svojstvi'a i obiljeji'a:>erazijski Crnogorci:, koji su zaposjeli stotine ?otelja u nepost+ojeoj ?ederaciji i politi5ko', privredno' i kulturno' ivotu &rbije, hoe Crnu Goru za :taoca:- $ni se, :iz ratnih i petnih ila: angauju na irenju :epide'ije srpstva: po Crnoj Gori, kako oni kau :srpskoj ze'lji:%z prosrpske stranke, kao :ipka uz puku: su i novoko'ponovane :ple'enske poglavice: u Crnoj Gori- >o je bukvalno brukanje nekada uglednih crnogorskih ple'ena i ple'enskih glavara- &vi oni, svjesno ili nesvjesno, rasta5u jedinstvo crnogorskog nacionalnog tkiva, pokuavajui da rea?ir'iu prevazi*eni ple'enski partikulariza' i 'entalitet, podsti5ui unutranje narodne podjele, sve sa cilje' ruenja crnogorske drave&'atralo se da su ple'ena u Crnoj Gori odavno :uspavana: ?or'a socijalne strukture i :zaturena: negdje u stari' enciklopedija'a i narodni' u'otvorina'a- >reba i'ati u vidu i 5injenicu da su Crnogorci, uvijek pa'tili i danas znaju, ko od koga ple'ena poti5e i ko koje' ple'enu pripada,ananja :ple'anska: okupljanja po Crnoj Gori, us'jerena su na ruenje crnogorske drave i bezuslovno pripajanje &rbiji, kao 0A0B- godine- #ajradije bi Crnu Goru :sveli: na 5etiri nekadanje crnogorske podlovenske nahije, koje ni >urska nije 'ogla savladati- $stale djelove /teritorije2 crnogorske drave, rado bi :pripojili &rbiji:, a sve pod geslo' :o5uv+anja nepostojee !ugoslavije:, to je sa'o privre'eno i'e za :;eliku &rbiju:- #ajbrojniji su :vikend ple'enici:, koje organizuje i, od jednog do drugog skupa /'jesta2 prevozi &ocijalisti5ka narodna partija- Iako je &ocijalisti5ka narodna partija stvarni organizator, treba rei da je u =eogradu :glavni tab: ple'enskog okupljanja u Crnoj GoriIz javnih 'edija je vidljivo da su anahrona ple'enska okupljanja :duvanje u ratne trube: za o5uvanje nepostojee !ugoslavije- .re+thodna se :raspala:, jer je nijesu htjeli srpski nacionaluisti- $va trea, nikada se 5estito nije konstituisala, a ni e?ikasno djelovala- #ikakvu !ugoslaviju nee srpski nacionalisti, srpske politi5ke elite i najvei dio srpskog naroda- $ni hoe :;eliku &rbiju:, privre'eno pod tu*i' i'eno'- &vaka !ugosl+avija je, za &rbe, :veliko zlo: i :grobnica srpstva:- #jihova je teza :neka svaku !ugoslaviju nosi 'utna Marica:- 7onstituisana je teorija o :zavjeri 5itavog svijeta protiv &rba: i to :novi' svjetski' poretko':- % sutini, radi se o :zajveri &rba protiv 5itavog svijeta:- &rpski rei' /pozicija i opozicija2 suprotstavio je :novo' svjetsko' poretku:, svoj :novi srpski poredak: + :osvete >urci'a i ustaa'a: i stvaranja :;elike &rbije:- <ato svako :razdruivanje: Crne Gore od zajedni5ke drave sa &rbijo', srpski ovinisti s'atraju :s'anjivan+je' drave &rbije: i :crnogor5enje': &rba.o svojoj organizaciji, ciljevi'a i sadrini, ple'enska okupljanja su o5igledno retrogradna- &vuda u svijetu, se' u 'azoniji i $keaniji, ple'ena su i5ezla, odnosno :svjesno srasla: u narodne zajednice /nacije2#a :vaskrsavanje: ple'ena treba gledati i kao na :posljednju odbranu ;elike &rbije: u Crnoj Gori++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ &jedite okupljanja :savre'enih ple'enskih poglavica: je Manastir Mora5a, pod okrilje' &rpske pravoslavne crkve i njene Mitro+polije u Crnoj Gori, to je vidljivo nastojanje da se, sadanjost Crne Gore, povee sa :ne'anjiko' tradicijo':-

$vakvi' ponaanje', &rpska pravoslavna crkva :pokriva: crnogorsku dravnu teritoriju i :sudi: crnogorskoj dravi i crnogorsko' narodu- $ve konstatacije potvr*uju neki pri'jeri :ple'enskih: zahtjeva, zapisanih u crnog+orski' javni' glasili'a#a skupu u Me*urje5ju, ple'e Rov5ana :poziva na odvajanje: od Crne Gore, ako se Crna Gora :odvoji od &rbije:- >o je svojevrstan poziv Rov5ani'a da se :diu na oruje: i pripoje &rbiji- 7oliko je Rov5ana za takvu soluciju, vidjelo se- &lono su reagovali :crnogorski Rov5ani: poruko'G :Rov5ani ne'aju druge do'ovine, osi' Crne Gore:.le'enski skup ;asojevia, odran u ndrijevici, na ko'e je bilo vie :izvanjaca: nego do'aih, izjavi da :nikada nee prihvatiti odvajanje Crne Gore od &rbije- , ako se to ipak desi, ;asojevii e biti dio &rbije:, iako to dosada nikada nijesu bili- $vo' izjavo', :vasojeviki ple'enski poglavice: daju ple'e :u 'iraz: &rbiji- &li5no se :zaklinju: nedokazani vasojeviki :patriote: i nepoznato udruenje :;aso:- #a sve te :prijetnje: odgovorili su i' vasojeviki intelektuaci i najvei dio crnogorskog naroda, u ti' sredina'a.le'enski skup %skoka i ,robnjaka :poru5i: da e oni :upotrijebiti svoje sposobnosti, znanje, hrabrost i odlu5nost da sa5uvaju !ugoslaviju:, jer su u borbi za rasturanje prethodne !ugoslavije :iznjedrili: i dva poznata ratna zlo+5inca + Radovana 7aradia i ;eselina ljivan5anina.le'ena iz ravne <ete :poru5ie: da ne 'ogu :pro'ijeniti svoje nacionalno bie, niti svoju dravnost, ni duh, ni svoju 5ast ni po cijenu ivota, a ka'oli za a'eri5ko brano ili italijanske 'akarone:- >o' priliko', ne rekoe, ko i' to trai&kuptina ple'ena =rajia, Majina, .atrovia i .obora, odrana u =e5ii'a saoptiG :#arod je posljednjoj crnogorskoj nezavisnoj dravi, 5iji je sponzor bila ?aisti+5ka Italija 0A40- godine, presudio trinaestojulski' ustanko':.atriotske i bora5ke organizacije i :narodne/ple'enske skuptine2 =oke 7otorske, Crnogo+rskog pri'orja i Cetinjske optine, na zajedni5ko' skupu u =rajii'a 01avgusta 9880- godine, a poto' na ponovno' skupu od C8- avgusta 9880- godine, zaklj+u5ieG :%koliko aktuelna vlast ne uvai interese naroda, da se ostane u zajedni5koj dravi, =oka 7otorska zadrava pravo da odlu5i o svojoj sudbini:.le'enski skup .ipera kli5e da, ako se dravni status Crne Gore :pro'ijeni protiv volje naroda:, oni e preispitati odluku iz 01A@- godine o prisajedinjenju ple'ena .ipera Crnoj Gori.odravajui .ipere i srpski rei', personi?ikovan u liku i djelu &lobodana Miloevia, ondanje /beogradske2 :;e5ernje novosti: precizirajuG :.iperi su, u svo' proglasu, osudili aktivno u5ee crnogorskih zvani5nika u a'eri5ki' planovi'a da razbiju !ugoslaviju:Ne'a vee 'r"n#e o% one o#o' i,%a#ni(i 'r,e i,%atu %o'ovinu/ ne ,&o! to!a to #e veli a ili 'ala 2 ve ,ato to #e n#i1ova Ranija i nedavna prolost svjedo5e da ne'a :vee 'rnje od one, kojo' izdajnik 'rzi izdatu do'ovinu, ne zato to je velika ili 'ala, ve zbog toga to je njegova:#iko nor'alan ne 'oe da razu'ije takozvane Crnogorce, koji se deklariu kao :srpski Crnogorci: ili :crnogorski &rbi:, koji se nakostrijee na svaki po'en crnogorske drave, a da u svi' prilika'a :potuju i zastupaju: srpske interese i srpsku dravnu nezavisnost, zapisanu u %stavu &rbije- 7o razu'an 'oe za'jeriti Crnogorci'a, koji ive u &rbiji, to su :lojalni gra*ani: srpskoj dravi- >o se podrazu'ijeva- Me*uti', takvi' :Crnogorci'a:, Crna Gora nikada vie nee

dozvoliti da crnogorsku dravu, kao :rtvu: prilau na :velikosrpski oltar:CR#$G$R&7 ,RK ;# #"< ;I&#$&> !" % R%7 M #!"#IE GR ) # ,osta je Crno' Goro' upravljano iz =eograda :daljinski':- ,ugo su Crnogorci :podstanari: u svojoj kui- =eograd je postao :vlasnik: crnogorske i'ovine&vakodnevne su uvrede i ponienja Crne Gore i Crnogoraca od beogradskog rei'a;eina crnogorskih gra*ana je kona5no shvatila da, srpstvu :pokornu i poniznu: Crnu Goru, ne :hrani:, ne brani i ne cijeni: &rbija- &vi, pa i dananji, srpski rei'i :trae: od Crne Gore :bezuslovnu pokornost i rtvovanje za sve srpske pro'aene projekte:&rpski nacionalisti hoe :bezuslovnu i'ple'entaciju: Crne Gore u &rbiju, :veliku ili 'alu:, svejedno- I nita 'anje, ni vie od toga#adati se da Crnogorci, vie nikada, nee odravati one, koji se bespogovorno stavljaju u slu+bu velikosrpstva- =rinue o sebi, o svojoj ?a'iliji, o svojoj kui, o svoji' gra*ani'a, o svojoj jedinoj do'ovini + Crnoj Gori- 7on+a5no je jasno ogro'noj veini stanovnitva u Crnoj Gori, da je bolje biti :gazda: u svojoj, nego :sluga: u tu*oj kui- ,anas je, kao nikada ranije, crnogorska dravnost na dohvat njeni' gra*ani'a- >oga su oni, u veini svjesni, to e pokazati dugo o5ekivani re?erendu'.$K"F! # & M$&> F # KI;$> CR#" G$R" % svo' vievjekovno' sa'ostalno' istorijsko' hodu, Crna Gora je pokazala da je :sposobna, zrela i spre'na da upravlja sobo' i svojo' sudbino', da ivi u 'iru i saradnji sa svoji' gra*ani'a, susjedi'a i 5lanica'a 'e*unarodne zajednice, da savjesno i odgovorno ispunjava 'e*unarodne obaveze, potuje pravila i principe 'e*unarodnog prava i 'e*unarodne politike o prijateljski' odnosi'a i saradnji 'e*u drava'a:Crna Gora je veo'a pogodno podru5je za ljudski ivot- .rije :sa'o: sto hiljada godina, 5ovjek je ivio na prostoru dananje Crne Gore- $ to'e svjedo5e arheoloka nalazitaG Crvena &tijena, $d'ut, =eran 7r, =udva, %lcinj, Risan i drugi, ali su njihovi najvaniji eksponati u 'uzeji'a izvan Crne Gore /<e'aljski 'uzej u &arajevu i drugdje2,ananja Crna Gora je velika 0C-B09 kvadratnih kilo'etara, sa 4-B88 kvadratnih kilo'etara unutranjeg i teritorijalnog 'ora% svijetu danas postoje i opstaju C4 nezavisne drave koje su, po teritoriji ili broju stanovnitva, 'anje od Crne Gore, a 98 ih je koje su 'anje i po teritoriji i po broju stanovnika- >ako, reci'o, ndora i'a 6@4-888 stanovnikaD Fukse'burg 480-888D Monako C9-888D Fihtentajn C0-888D &an Marino 96-888D ;atikan 0-888 stanovnika, i + svaka bolje ivi od Crne Gore& M$&> F# CR# G$R "7$#$M&7I $,RKI; Glavni resursi Crne Gore suG agrar, turiza', po'orstvo, industrija, saobraaj, u'arstvo i druga brojna in?rastrukturaCrnogorski agrarni resurs /ze'lja, voda, kli'a i raspored stanovnitva2 je povoljanCrna Gora raspolae sa 601-888 hektara bruto poljoprivrednih povrina ili 8,9A hektara obradivog poljoprivrednog ze'ljita po stanovniku- Iako je struktura poljoprivrednih povrina povoljna, jo se prili5no ekstenzivno obra*uje 94,B8 odsto

raspoloivog ze'ljita- Fivadskih povrina se koristi svega 00B-888 hektara ili 99,B8 odsto- .anjaka je oko C9@-888 hektara ili @C,86 odsto#a seosko' podru5ju Crne Gore ivi oko @6-888 poljoprivrednih gazdinstava, sa relativno nepovoljno' starosno' strukturo'- % prigradski' naselji'a ivi oko C6-888 porodica, koje svojo' proizvodnjo' dopunjavaju ponudu na lokalno' trituCrnogorska drava svoji' 'jera'a i aktivnosti'a, sti'ulativno uti5e na vraanje ekono'ije i ivota na devastirano' selu.ore*enja radi, Eolandija 'ukotrpno :oti'a: ze'lju od 'ora, a i'a svega 8,8@ hektara obradive ze'lje po stanovniku i godinji priliv od 06,C 'ilijarde dolara, od izvoza poljoprivrednih proizvoda- ,anska i'a 8,44 hektara po stanovniku i godinji izvoz od 6,@ 'ilijardi dolara- Jrancuska posjeduje 8,CC hektara po stanovniku i i'a godinji izvoz od dvanaest 'ilijardi dolara- Irska raspolae sa 8,C6 hektara po stanovniku i godinji' izvozo' od est 'ilijardi dolara- =elgija i'a 8,81 hektara po stanovniku obradljive ze'lje i godinji izvoz od 4,6 'ilijardi dolara>reba rei da su Crnoj Gori naklonjeni hidroloki potencijali i veo'a povoljan kli'atCrnogorski agrar, iz sopstvene proizvodnje, zadovoljava @8 odsto prehra'benih potreba stanovnitva- I'a pozitivne bilanse u proizvodnji 'lijeka, jagnjeeg i ov5ijeg 'esa, kro'pira, voa /sredoze'nog i kontinentalnog2, povra, jaja, 'eda, ribe, duvana i 'orske soli- I'a neto i ekskluzivnih, strogo kontrolisanih proizvoda, sa sopstveno' 'arko'G njeguki prut, kastradina, gove*i koet, sueni aran, njeguki sir, pljevaljski sir, pivski skorup, lozova rakija, vino L;ranacM, :#ikiko pivo: i 'aslinovo ulje.ored ekskluzivnih, i'a i visokokvalitetnih /zatienih i kont+rolisanih2 proizvoda, sa sopstveno' 'arko'G 'jeavina, kozji sir, ku5ki sir, suva s'okva, stona 'aslina, 'andarine, po'orande, 'notvo 'orskih proizvoda, proizvodnja ukljeva i pastr'ki, povre i koti5avo voe /orah, ljenik, bade'2- >o, naravno, nijesu dovoljne, ali su respektabilne koli5ineCrna Gora je uvezla kvalitetan rasni sastav u sto5arstvu- .rvi put se u Crnoj Gori proizvodi kvalitetan sje'enski sadni 'aterijal /kro'pir, kontinentalno i sredoze'no voe2, koga i'a i za izvoz- Razvijaju se plantani vonjaci i sto5ne ?ar'e kod individualnih seoskih do'ainstava#edostajui naturalno + ?inansijski bilans Crne Gore jeG 48 odsto potrebnih koli5ina, koje se 'oraju uvoziti iz evropskih ze'alja, po principu najpovoljnije trine ponude.otrebne godinje koli5ineG penice 098-888 tonaD kukuruza 68-888 tonaD eera 0@-888 tonaD 'asnoe 08-888 tona i dr<a uvoz, ovih nedostajuih koli5ina, potrebno je devedeset seda' 'iliona dolara /po cijena'a iz 9880- godine27ona5no, proizvodnja i potronja u crnogorsko' agraru, 'ogu se nes'etano odvijati po trino+ekono'sko' ustrojstvu,obrodola je i svaka robno + nov5ana inostrana po'o Crnoj Gori++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ #"7" .R$I<;$,#" M$G%3#$&>I CR#" G$R" Crna Gora i'a brojne kooperativne prednostiG o5uvanu ivotnu sredinu, povoljan prirodno+geogra?ski poloaj, kli'atske uslove, proizvodnju hrane, visoku tehnologiju, strategiju razvoja 'alih i srednjih preduzea /i privrednih drutava2, stru5nosti kadrova i drCrna Gora i'a i zna5ajne proizvodne kapaciteteG 488-888 tona sirovog 5elika

godinje, 0-888-888 tona boksita, 9B8-888 tona glinice, 088-888 tona alu'iniju'a, 16-888 tona 'orske soli, 9-188 tona uglja, C-888-888-888 kilovat 5asova elektri5ne energije godinje, ogro'ne turisti5ke kapacitete na 'oru, planini i selu, po'orsku privredu, saobraajnu in?rastrukturu, poljoprivredu i u'arstvoCrnoj Gori godinje treba oko C08-888 tona na?te, kao i drugih potreptina%kupan izvoz Crne Gore 0AA8- godine /izraen u roba'a, turiz'u i po'orskoj privredi2 iznosio je 0-868 'iliona 'araka, a 0AAA- godine C48 'iliona 'araka i to, u godini oruane intervencije zdruene vojske %jedinjenih nacija, pod ko'ando' # >$+a na &R !ugoslaviju- &a'o ovaj pokazatelj je dovoljan da se vidi, koliko je Crnu Goru LkotalaM zajedni5ka drava sa &rbijo'7ao to se vidi, to je 5itava pri5a- Crnu Goru niko ne brani, osi' njenih gra*anaD niko ne hrani dabe, iz 'ilosr*aD ne lije5i i ne koluje njeno stanovnitvo besplatno- >o nije bilo u prolosti, pa nee ni u budue- Crna Gora je dorasla da vodi brigu o svoji' gra*ani'a, a &rbija je LzasluilaM da i'a briga 'anje- ,osta je LbrinulaM o Crnoj Gori5@* 'arta ;C58* 2 U Rov(i'a +u +tra%ale &ro#ne o'it+ e $oro%i(e/ n#i1ova i'ovina i ue* O to'e o'an%ir Ivan =ulatovi $ie: U2rbijanci su poslali odjeljenje od nekoliko bataljona koje je ovoga puta dobilo nareenje da se radikalno i kona5no razra5una sa nama" *ojska je udarila od tri pravca, od 3olaina, 6odgorice i %ikia" 2vaki kamen bio je u plamenu, zaliven 5elikom i olovom, toliko je borba bila jaka" )vom prilikom zapalili su XY kua 8ulatovia, ne ra5unajui staje za stoku, i ljetnje stanove" 6lijenili su sve ustako, zatvorili XQZ ena i djece, X[ mukaraca, i skoro cijelo pleme oplja5kali i u5inili razna zvjerstvaT, $ie/ i,'e.u o+talo!/ u i,v#eta#u o'an%ir Ivan =ulatovi vla%a'a +ave,ni i1 +ila* Mo"e i %ru!ai#e SELO I O)AIMI4AM KAKO AO RADE U ROVAMKOM ARMAN#U Ur&ano# i'$eri#i u,vraa#u >u%ara(> $&!"3 $ & M , &;!">$M #$&IM teret ro*enja+ pisao je najpoznatiji stanovnik >r'anja ;eljko ;lahovi- I i'ao je ko'e pisati jer kada su se nedavno okupili =oris, <oran, ;ule, ;uki, <dravko, Mo'ir, ,ragoljub, ;ranko Rade i ostali 5lanovi Izvrnog odbora 'jesne zajednice 'ogli su da konstatuju da je u njihovo' selu u posljednjih petnaestak godina uloeno skoro 'ilion eura--;rati'o se svoji' po5eci'a, :pjevao: je Risto >oovi ;eina po5etaka unazad jednog nasloenog stoljea desila se i deavala se upravo na selu- &elo je bilo do'inantna adresa po5etka- ;esko Fakovi iz : groinvesta: sa svoji' u5inci'a, preko ove 'ikro+?inansijske tedionice, ve godina'a na konkretan na5in realizuje poslovni slogan svoje ?ir'e + za dobar ivot na selu- Iz na'a susjedne i, naravno, najblie drave &rbije stiu najgledanije >; serije upravo sa seosko' proble'atiko' i poruka'a sela + ne zna se ko je gledanijiG :&elo gori a baba se 5elja:, :Gorki plodovi: ili :&eljaci:-

$5igledno je da je selo krenulo da urbanoj i'periji uzvrati :udarac:- % Crnoj Gori ne'a previe >; serija o selu, ali zato aktivnosti nadlenog Ministarstva, sve vei iznosi grobudeta, brojne kreditne podrke seoski' projekti'a i druge 'jere i u5inci, dovode potencijale sela u neke prostore drutvenih superiornosti- 7ao potvrda te pri5e je jedno rova5ko selo- ;jerovatno najpito'ije + Rova5ko selo, gdje pored naviknutog rova5kog ka'ena i'a i rova5kih livada i ravnica- Ravnica je bilo toliko da je u jedno' trenutku, prije pola i vie stoljea, dio sela bio kandidovan i za vojni aerodro'- &elo se zove >r'anje i zasluilo je da bude zapaeno po jedno' speci?i5no' ?luidu koji povezuje taj prostor sa ljudi'a koji'a je taj prostor bio ivotni po5etak- $ni trenutno ne ive na >r'anju, ali se ponaaju kao da iz >r'anja nijesu :'akli:--kako bi i :'akli: kada je ne'ogue iskora5iti od :tereta ro*enja:- Ili pobjei od :tereta ro*enja:- ko neko i'a pravo da prisvoji :teret ro*enja: onda to i'aju Rov5ani iz >r'anja- %pravo je njihov, ali i svjetski i internacionalni + ;eljko ;lahovi de?inisao tu crnogorsku i rova5ku obavezu ro*enja- $sjeao sa' da svijeto' nosi' teret ro*enja+ pisao je ;eljko ;lahovi- I'ao je to ko'e pisati, jer kada su se nedavno sakupili =oris, <oran, ;ule, ;uki, <dravko, Mo'ir, ,ragoljub, =ranko, Rade i ostali, naravno ;lahovii, 5lanovi Izvrnog odbora 'jesne zajednice >r'anje, 'ogli su da konstatuju da je u njihovo selo, u posljednjih petnaestak godina, uloeno skoro 'ilion eura--.risjea'o se svega i to sa zaslueni' ponoso'- .risjea'o se i davne 0AA0- godine kada je vojna pota 440@ izvrila nasipanje puta od !adranske 'agistrale do >r'anje, pri5a dr ;ukajlo ;lahovi- Iz godine u godinu je trebalo odravati ali i 'odernizovati taj putni pravac- % tih petnaestak kilo'etara, sada as?altnog puta, do >r'anja uloeno je preko 188-888 eura- .ut je uvijek krvotok koji sve pokree i zbog toga gotovo da nije prola ni jedna godina da nijes'o dobili neku bitku protiv bespua- "lektri?ikacija je tako*e bila zahtjevna i zbog terena po'alo ko'plikovana ali s'o uspjeli i u to'e.lanira'o da otvori'o i prvu stranicu seoskog turiz'a tako to e'o izgraditi jednu vie na'jensku planinsku kuu + kolibu, koja e, pored 'jetana, biti na usluzi lovci'a, planinari'a, izvi*a5i'a, izletnici'a i ostali' turisti'a- Ipak, jedan od najveih proble'a >r'anja je nedostatak vode- #ekada se 5uvao snijeg u snjeanica'a a sada s'o svjedoci da je snijega sve 'anje- .roble' je kratkoro5no rjeavan sa 'anji' bistijerna'a a nabavili s'o preko IR,+a i auto+cistijernu koja dopre'a vodu ta'o gdje je najpotrebnije, isti5e dr ;ukajlo ;lahovi=itka za vodu kao stalni :?ront: >r'anja i onih koji 'u pripadaju i adreso' ali i duo', od prije nekoliko 'jeseci je ula u novu :o?anzivu: koja se zove+ izgradnja javne bistijerne zatvorenog tipa- Moderna bistijerna je zapre'ine 488 kubika sa 688 kvadrata slivne povrine za kinicu- Investitor za izgradnju bistijerne u >r'anju je gencija za izgradnju i razvoj .oidgorice- Fokaciju bistijerne je odredio &avjet Mjesne zajednice a vodilo se ra5una o odgovarajuoj visinskoj koti kako bi se obezbijedio pad vode- !avna 5es'a je locirana na sredini sela i bie na usluzi oni' najblii' ko'ija'a a to je 96 do'ainstava- #i drugi'a nije daleko, a ono to je najvanije jeste da je preduzee :&klonite ;lahovi: ve po5elo sa ze'ljani' radovi'a a betonski se nastavljaju 5i' vre'enske prilike to dozvole- ;rijednost ove kapitalne investicije za >r'anje je oko 098-888 eura a zani'ljivo je da je izvo*a5 radova preduzee :&klonite ;lahovi:, 5iji je vlasnik dr ;ukajlo ;lahovi bilo i

donator + uradio je besplatno projektnu doku'entaciju, poklonio hiljadu kvadrata ze'ljita za lokaciju bistijerne i istovre'eno u5estvuje sa C8 odsto u po5etno' ?inansiranju ovog projekta7ada sa ponoso' raz'iljaju o svoji' u5inci'a :aktivisti: iz >r'anja se sjeaju dva vana radna sastanka i dogovora- .rvi je odran @- 'aja 0AAB- na Mijoljici, dok je drugi odran 5etiri godina kasnije u &rednje' polju- % svako' slu5aju rova5ko selo >r'anje je pri'jer kako se treba vraati svoji' po5eci'a i kako treba nositi :teret ro*enja:- % ovi' dani'a i 'jeseci'a kada se s'iljaju odgovori na izazov krize, energija sela 'oe biti valjano uto5ite da se sa5uvaju aktuelni pokuaji i osvoje neki noviO :>eret ro*enja : kao ?abrika nade i opti'iz'a--)rave o'i#e ktivnost i u5inak onih koji vole i vjeruju >r'anju i'ala je pozitivan u5inak i na ostala Rova5ka sela- 7ada je 0- juna 0ABA- godine 7o'binat alu'iniju'a odobrio @-8BC kilogra'a ice za dalekovode, vodilo se ra5una i o svoji' ko'ija'a- <a dalekovod ndrikevo+ =ogutov ,o je dato 0-188 kg, za Gornja Rovca 688 kg, za ndrijevo A88 kg-->r'anje je jedina rova5ka teritorija koja pripada podgori5koj $ptini ali je saradnja sa ko'ija'a iz kolainskih rova5kih adresa uvijek bila prava--4a1valno+t $oto'a a Rova i' $re(i'a &avjet 'jesne zajednice >r'anje je donio odluku da se u centralno' dijelu sela postavi spo'en+ plo5a koja e biti zahvalnost poto'aka Rova5ki' preci'a za hu'anost pre'a 7u5i'a za vrije'a pohare od strane >uraka- #a &po'en plo5i treba da pie-->0akon po(are plemena Kua od strane 9uraka ?qqL. godine" pre-ivjeli Kui" na poziv Rovana" su nali spas na ovom prostoru i -ivjeli sve do ?qA?. godine. Rovani su -rtvovali se&e da &i spasili Kue od potpunog unitenja te zajednikim snagama" uz pomo! Kua" vodili grevitu &or&u protiv znatno nadmo!nije vojske )kadarskog vezira e(med pae 5uatlije sa ?p.+++ vojnika i istog porazili ovdje na 9rmanju. / znak za(valnosti Rovakim precima za nji(ovo junano i (umano djelo ovu )pomen plou podigoe nji(ovi potomci...> Euro ,a 'etar %rva a +vi ,a#e%no ,a o%r"avan#e $uteva ,a bi se odravali putevi kroz >r'anje dogovoreno da svaki :'etar: drveta koji se :izveze: iz >r'anja radi dalje prodaje bude plaen sa + jedni' euro'- "uro za 'etar drva a svi zajedno za odravanje putevaktivni savjet Mjesne zajednice >r'anje ide iz jednog u drugi zadatak- .rihvaena je inicijativa Mo'ira ;lahovia o istraivanju vode iz'e*u u'e i strana dok e situaciju sa buotino' &rednje polje sa hidrolizi'a ispitati <oran ;lahovi- <oran i ;ule ;lahovi su zadueni da se od bove bistijerne do as?alta dovede voda i da se uradi javna 5es'aDra"en Dra ovi

ARMAN#E/ NEKADA3N#A =A4A CRNOGORSKI- SLO=ODARA/ ODI3E NOVIM PIVOAOM )ito'a oa,a na orlov+ i' vi+ina'a .ito'a oaza, pod gorostasni' 7a'eniko', pogled sa orlovskih visina, rodno 'jesto ;eljka ;lahovia i njegova vje5ita inspiracija o Crnoj Gori i njenoj slobodi--:Crna Gora je drava koja nije znala za dravne granice, kao to nije znala za granice iz'e*u ivota i s'rti- $na je trpeza siro'atva, tuga naputenog ognjita, ne'irna vje5nost, 'ajka koja je djecu tjerala ispod svojih skuta i zbog toga 5upala rasputene kose- #jene su planine i ljute i vesele, tune i raspjevane- $na je vje5ito otvoreni prozor slobode koja neprekidno nosi raskinute lance ropstva, stalno u rana'a koje ispira kapljica rose---: >ako je, nosei u srcu rodno >r'anje i Crnu Goru, pisao ;eljko ;lahovi>r'anje danas, odie novi' ivoto', koji' se nadahnjuje penzioner Moo ;lahovi<ajedno sa brato' <orano' adaptirao je staru kulu i na taj na5in ispunio 'aj5in zavjetG :,a se kua okrijepi i da je sahrane u crnogorskoj odedi:+ Ispunio sa' zavjet 'ajke, koju sa' 'nogo volio i, eto, kad god i'a' vre'ena do*e' iz .odgorice ovdje u zavi5aj + pri5a Moo- <avi5aj 'e, kao i 'noge ljude, kad od'aknu godina'a, sve vie vu5e i nadahnjuje- >r'anje danas, nastavlja on, ne'a stanovnika kao nekad- Ipak, ljudi vikendo' dolaze, neki ovdje stanuju- #a livada'a vidi' jedno veliko stado ovaca- ,a je put bolji 'oda bi ovdje bilo i turista- Moja kua, ovdje, pored rodne kue naeg ro*aka i slobodara ;eljka ;lahovia, bogo' je dana za seoski turiza'--Ka% Moo %o.e u Ar'an#e/ on na i'$rovi,ovan #ar&ol %i"e (rno!or+ u ,a+tavu* Ula,a u +elo na$ravi na$i+: >Do&ro %oli u rova u re$u&li u>/ +ve u +lavu oni'a o#i +u +e ;C;C* &orili $o% !e+lo' >4a +lo&o%u/ a+t i $ravo Crne Gore>* Moo ;lahovi dobro poznaje istoriju svoga zavi5aja- Milinko i >oko bili su jedni od vo*a >opli5kog ustanka- $vdje jo i'a voaka koje je li5no, svojo' ruko', zasadio ;eljko ;lahovi- ;eljkova kua se adaptira, ali u njoj ne'a ni5ega osi' jedne velike ?otogra?ije- >r'anje i uopte Rovca i'ali su svoju republiku, koja je trajala nekih dvadesetak dana- =io je tu najja5i pokret otpora i baza crnogorskih slobodara i ustanika iz =oinog ustanka, koji su branili nezavisnost Crne Gore- <ulu' su pravi napravili srbijanski okupatori sa do'ai' sluga'a- #edavno su objavljeni podaci o rtva'a, jer su ovdje dovukli artiljeriju, ruili kue, ubijali i zatvarali nedune seljake#o, rova5ke i crnogorske ko'ite to nije obeshrabrilo da nastave borbu za crnogorsku nezavisnost ne priznajui legiti'nost, 'i'o volje naroda odrane podgori5ke skuptine<a Mo'ira ;lahovia, kau da je pravi rova5ki dobro5initelj- =io je voza5 seda' predsjednika, to crnogorskih, to ondanje zajedni5ke drave- $biao je svijet, ali kad je otiao u penziju doao je u zavi5aj i sada se uspjeno bavi sto5arstvo' i

poljoprivredo'- <asadio je Mo'ir tri hektara kro'pira i rai- Gaji B8 ovaca.roizvodi ba pravu hranu, a sa otkupo' uopte ne'a proble'a- $bezbijedio je potrebnu 'ehanizaciju tako da, uz po'o =osanca Muja 3eri'ovia, odrava poveliko i'anje+ >oko' 'inule zi'e, ovaj put, dug petnaestak kilo'etara od 'agistrale do >r'anja, bio je sa'o jedan dan neprohodan- #a traktoru sa', pri5a Mo'ir, 'ontirao snjego5ista5, tako da odrava' rova5ke puteve- &tigne' da ko'ija'a uzore' njivu, da i' pripo'ogne' i zato ne trai' nadoknadu- Razu'ije' ja ta zna5i selja5ki ivot, a pravo da va' kae' nasitio sa' se putovanja po bijelo' svijetu- $vdje sa' naao svoj 'ir i o5ekuje' da e druge 'oje ko'ije sve vie boraviti u >r'anjuMo'ir pokazuje kuu rova5kog ple'enskog kapetana .unie &elia i kae da je to 5ardak u ko'e se dijelila pravda- >u su sudilo i presu*ivalo pravi5no, 'oda pravi5nije nego to dananji sudovi rade, kae Mo'ir i prisjea se predsjednika koji'a je bio li5ni voza5G Marko $rlandi, Radivoje =rajovi, =oina Ivanovi, Mo'ir =ulatovi, =ranko 7osti--- % >r'anju doni'ira i kula Mitra ;lahovia nekadanjeg perjanika kralja #ikole- 7a'ena kula sa oronuli' balkono' je bila tr'anjska kola- =ato ;lahovi, #ikianin, na'jerava da tu, pra*edovsku, kulu okrijepi, ali kakoO + $d #ikia do >r'anja, preko .odgorice, i'a ta5no 006 kilo'etara- .otrebno je da se napravi put do .onikvica, a to je dionica duine 'oda kilo'etar i po, pa bi #iki i >r'anje bilo udaljeno svega 4@ kilo'etara- ;lahovii iz #ikia, zna5i, vie bi 'ogli da borave u svo' staro' zavi5aju- <ato se taj put ne napravi, a Rovca su na tro'e*i nikike, kolainske i danilovgradske optine, nije 'i poznato- % svako' slu5aj kad bi se traila naa po'o da se ta kratka dionica zavri 'i bi pritekli, jer bi na' zavi5aj na taj na5in bio 'nogo blii, kae =ato ;lahovi>r'anje pod 7a'eniko', ovog proljea sve vie posjeuju oni koji su ga zaboraviliMla*i dolaze rje*e- Ipak, Moo i Mo'ir ;lahovi se nadaju da e >r'anjci, bar oni stariji sve vie i vie pohoditi i uivati u ljepota'a svoga zavi5ajaMio Dra ovi !ednog dana skupe se Rovcani na Ceca da se dogovaraju i resavaju neke stvari u i'e ple'ena, i pri sa'o' zavrsetku dogovora jedan Gornjorovcanin dodje 'edju saple'enike u na'jeri da i' predoci sta ih ceka u novoj drzavi /&E&2, pa se za tu priliku bio obukao ovakoG na glavi nije i'ao kape, na trupu je nosio zlatni dza'adan i dusanku, dolje, od pojasa, poderane suknene gace, a na noga'a oprijecane opanke7ad ga vidjose takvoga, skup se stade ko'esatiD jedni su se ljutili, neki s'ijali, dok dobar dio po'isli da je on zandarski placenik koji je narocito poslat da se s nji'a sprdaH #e potraja dugo ta po'etnja, a ovaj Rovcanin potpuno 'irno progovoriG :=raco, sto se vi ljutite na 'ene, ja sa' dosao sa'ovoljno da vi objasni' neke stvari bez icijeg nagovora, pa zato budite 'irni da vi to i saopsti' + vidjite, ja sa' bez kape,

a to znaci da grbova vise nece bit na nji'a, pa je zato nijesa' ni ponioH $vaj dza'adan i dusanka, to va' predstavlja nasu proslost, pa uz'ite od nje oprostaj- $ve pocijepane gace znak su nase sadasnjosti:, a zati' se okrenu i, kako na gaca'a nije bilo tura, receG :$vo vi je, braco 'oja, buducnostH: <ati' ovako zavrsiG :>rpjeli ste 'uku svaku, sad trpite i ovakvu, dok izrastu krila z'aju, spas ce stici nase' krajuH: Fjudi se uozbiljise, ne rekose nista, no se kao pokisli golubovi rasturise svak na svoju stranu.o pricanju Radovana =ulatovica, sakupio Radun >ripkovic &'atra se da je Gojak, sin #ike Ilijanova, rodona5elnik Rov5ana- $n se doselio sredino' ({ vijeka i sa suprugo' Grdo' i'ao 5etiri sina+=ulata, ;laha, &reza i epa 5iji su poto'ci stvorili velika bratstva =ulatovia, ;lahovia, &rezojevia i epanovia---------------------:<a nacionalni park =iogradska gora zakono' je proglaena 0A69-godine ali je ovo podru5je pod zatitu stavljeno 'nogo ranije-!o u 0A-stoljeu,kada je 0B1B-godine 7olain uao u sastav crnogorske drave,stanovnici ovih krajeva+ Rov5ani i Mora5ani su dio svojih u'a u =iogadskoj gori poklanjali knjazu a kasnije kralju #ikoli .etrovicu->ada su nastali i danas prisutni nazivi S7njaev zabranL i S=ranikL->ako je =iogradska gora jedinstvena i po to'e to je,podrazu'ijevajui ira prostranstva u ovo' dijelu "vrope,stavljena pod zatitu prije vie od 096 godina-: :.re'a jednoj varijanti, postojao je izvjesni slovenski vojvoda 7olain koji je podigao 7olain pa bi, vjerovatno, selo 7olain iz sultanovog bereta bilo po'enuto naselje iz narodnog predanja, naselje slovenskog vojvode 7olaina, 5ija je kneevska loza bila nasledna a ple'e uticajno$dluka'a =erlinskog kongresa, 0B1B- godine, 7olain je i zvani5no postao dio Crne Gore- .redhodno su Rov5ani, ,robnjaci, Mora5ani, ;asojevii, %skoci i ostali Crnogorci vodili borbe neprestane da bi ove krajeve, a i o+tale/ o+lo&o%ili o% Aura a o% tur+ i1 u$a%a i ,ulu'a* !o 01AB- 'ladi Mina Radovi, sin kneza Radula koga su ubili >urci, sa5ekao je i u blizini 'anastira Mora5e ubio Easan+bega Mekia koji je doao da pokupi hara5- #apad na Easan bega izveden je u dogovoru sa vladiko' i crnogorski' knjazo' .etro' I- Mina Radovi je dobio titulu vojvode 01AA- na skuptini narodnih prvaka Crne Gore i =rda, odrane na Cetinju, i'enovan #e ,a lana )ravitel#+tva +u%a (rno!or+ o! i &r%+ o! o#i #e u Crno# Gori i =r%i'a vrio +u%+ u i u$ravnu vla+t*>i'e se stavljalo do znanja da crnogorska drava s'atra Mora5u svoji' sastavni' dijelo'- ,a bi to postalo stvarnost, vodie se borbe jo punih osa' decenija$ napadu na 7olain 0B6B- godine, ostao je zapis vojvode Miljana ;ukova koji je u to' boju predvodio ;asojevieG L=io sa' u 'nogi' bojevi'a kao barjaktar, kapetan i vojvoda+njegovo je svjedo5enje+ali nijedan nije bio tako straan i krvav kao to je

bila borba pri osnivanju 7olaina 0B6B- godine, koja je, istina, bila jedna od najkrvavijih koje su se igdje deavale na teritoriji Crne GoreL.objeda u ovoj krvavoj bitki uspostavila je nove granice Crne Gore pre'a krajevi'a koji su i posle toga ostali pod tursko' vlau- =orba za oslobo*enje poto' je nastavljena u donjokolainski' seli'a na lijevoj obali >are, pri 5e'u je posebno poznat boj na Fipovu 0B19- godine- #ije bilo 'ira sve do =erlinskog kongresa kada je 7olain uao u satav kneevine pa kraljevine Crne Gore a kasnije, zajedno sa njo', u jugoslovenskoj dravi, stvorenoj neposredno poslije I svjetskog rata,bio sve do njenog nestanka sa istorijske sceneGodinu+dvije poslije =erlinskog kongresa ?or'irana je kolainska brigada crnogorske narodne vojske- % toku I svjetskog rata, ona je, kao dio &an*a5ke vojske pod ko'ando' serdara !anka ;ukotia, odigrala zapaenu ulogu kraje' 0A06- i po5etko' 0A0@- godine- % 5uvenoj 'ojkova5koj bitki, odbranila je S'ojkova5ka vrataL odbivi sve napada 'nogo brojnijih austrougarskih vojnika- % oslobodila5ki' ratovi'a od 0A09- do 0A0B- iz redova ove brigade poginulo je vie od hiljadu vojnika i o?icira>eke dane, velike ljudske rtve i razaranja kolainski kraj doivio je u II svjetsko' ratu- .osle kapitulacije Italije, ovaj dio Crne Gore bio je slobodan te je 06- i 0@nove'bra 0A4C- godine u 7olainu, uz u5ee 644 delegata iz svih crnogorskih krajeva, a 49 iz kolainskog sreza, zasijedala prva skuptina <e'aljskog anti?aisti5kog vijea Crne Gore i =oke 5ije su odluke bile od presudnog zna5aja za ponovno uspostavljanje i izgradnju crnogorske drave- 7olain je tada bio Sratna prestonica Crne GoreL$bziro' da su iseljavanja bila 'asovna, najprije u &rbiju a po5etko' (( vijeka sve vie i u druge ze'lje, naro5ito u 'eriku- O+talo #e ta o ,a&il#e"eno %a #e ;C;;* !o%ine +va i trei vo#ni o&ave,ni olain+ e &ri!a%e &io na ra%u u ino+tran+tvu* &a' grad 7olain je od 0A40- do 0A44- vie puta prelazio Siz ruke u rukeL, 0B puta bio bo'bardovan od strane #je'aca i Italijana a kona5no su ga 9A- dece'bra 0A44oslobodili borci .ete crnogorske proleterske brigade- % narodnooslobodila5koj borbi 0A40+0A46- sa podru5ja 7olaina u5estvovalo je preko 0-488 boraca a poginulo gotovo 488- $ko 968 rodoljuba izgubilo je ivote na razni' okupatorski' 'u5iliti'a i gubiliti'a a bilo je dosta i bes'islenih rtava u bratoubila5ki' obra5uni'a- =are 7raljske, Fubnice, Crkvine, Fug pokraj >are, =reza+sa'o su neka od 'jesta u kolainsko' kraju koja e se vje5no po'injati po rtva'a i pogibija'a,evet 7olainaca su proglaeni za narodne heroje+;eljko ;lahovi5, &pasoje ,ragovi, =oko !ankovi, ;uk'an 7ru5i, Milutin Fakievi, &avo Makovi, !elica Makovi, !anko 3irovi i &avo ,rljevi- 7ao 'ladi studenti protiv nadiranja Jaiz'a borili su se 0AC1- u paniji ;eljko ;lahovi, Mijat Makovi, Mojsije &tevanovi i Milovan 3etkoviD Mijat Makovi i Mojsije &tevanovi su poginuli, ;eljko ;lahovi je teko ranjen---: $bziro' da zna' koliko je Rovcana bilo na ;ojni' kade'ija u Rusiji, koliko je bilo skolovanih o?icira i ratnika-- nesto 'e prirodno zacne od o?rlje spekulacija, bez ikakvog pa'etovanja- rgu'enti za tu ter'inologiju pa i da #$= pocne'o nazivati teroristicko' borbo' i da slavi'o i svercere partizanske, i sponzoruse vojne, i spijune, teroriste, sanere, bo'base sa'oubice----, a zakone #je'acke i Italije dok su njihove trupe setali po CG da naziva'o drzavni' zakoni'a CG a sve ostale kri'inalci'a i naoruzani' i organizovani' banda'aO #e'a' ja nista protiv, sa'o iste arsine i sve $7-

Nova A%"i: CRNOGORSKI KOMIAA I4 ROVACA MIKO VLA-OVIQ D;??;2 ;C5<E utenticni istorijski izvori, arhivska gradja i relevantna literatura predstavljaju sasvi' jasno, precizno i uvjerljivo svjedocanstvo o zlocini'a nad crnogorski' narodo', koji su, organizovano i planski, vrseni od 0A0B- godine, od kada je 7raljevina Crna Gora likvidirana kao nezavisna drzava, prisajedinjena &rbiji i okupirana od strane njenih regularnih trupa i drugih 'ilitarnih grupacija pod njeno' ko'ando' i kontrolo'- % tekstu koji slijedi osvrnuce'o se na proganjanje, ucjenjivanje i stradanje crnogorskog patriote, ustanika, gerilca, ko'ite Mika ;lahovica /0BB0+0A912 iz Rovaca, koji je 0A91- godine, kao borac za pravo, cast i slobodu Crne Gore, ubijen od strane okupacionih srpskih vlastiCrnogorski ustanik Miko ;lahovic se u p&pisku crnogorskih vojnika u Gaeti 0A0Ao, pod redni' broje' 9C4 po'inje kao redov- #a spisku o?icira i podo?icira kraljevske crnogorske vojske u Italiji, u okviru ,rugog =ataljona /.rva ceta2 pod redni' broje' C9, kao vodnik, navodi se Miko ;lahovic- $n se nekoliko puta po'inje i u Izvjestaju ko'andira crnogorske vojske Ivana =ulatovica o pustanku bataliona Rovackog za odbranu prava i casti Crne Goreo, koji obuhvata perod od 0C- nove'bra 0A0B- godine do jula 0A98- godine- % to' izvjestaju Miko ;lahovic se po'inje kao crnogorski ustanik, gerilac, ko'ita- #avodi se da je bio pripadnik ustanicke Cete Crkvicke i da je u to' svojstvu prisustvovao sastanku ustanickih vodja u =rocancu 0A0A godine- % to' izvjestaju ko'andir Ivan =ulatovic navodi i ovoG p% nove'bru 0A0A-g- posao sa' sa .ero' ;ukovice', .etro' &avovice', ,ragitino' Radovice', Milijo' Rakocevice', Miko' ;lahovice' i sa jos nekoliko Rovcana, da ucini'o sastanak sa ko'andiro' 7rsto' .opovice' u Cuce- .o dolasku na granicu Cuca saznali s'o da se ko'andir .opovic nalazi u blizini =rocanca dje s'o se sastavili sa .opovice' i <ivko' #ikcevice' i na sastanku donijeli odluku, da se svi crnogorski ustanici pripre'e za putovanje i da se na dan @- dece'bra 0A0A- g- sastane'o navrh .jesivaca, odakle da se produzi putovanje i pripre'a za osvajanje =arao- Crnogorski ko'andir Ivan =ulatovic navodi da je licno ucestovao u borba'a protiv srpskih okupacionih snaga i da je posao u po'oc .iperi'a kraje' 0A0A- godine zajedno psa ko'andiro' Ibro' =ulatovice', o?iciro' =ozo' =ulatrovice', post- cinovniko' Ilijo' =ulatrovice', Miko', Grujico' i ,ragiso' ;lahovici'a, sa 001 Rovcana joso, izvjestava Ivan =ulatovic- $n u to' izvjestaju navodi da su 0A98- godine, prliko' napustanja Rovaca, popaljenih od strane srpske okupacione vojske, on i njegovi saborci jedne noci kad su zagazili krozu rijeku Moracu na .jenavac bili napadnuti od strane srpskih vojnika i da je, pored ostalog, tada ranjen Miko ;lahovic- $ to'e ko'andir Ivan =ulatovic pise u svo' izvjestaju od 9A-oktobra 0A90- godine N&ul'anoN.ostoji sacuvan arhivski doku'enat, a to je Rjesenje #acelstva kolasinskog okruga o oglasavanuu za hajduke Mika ;lahovica i !okana =ulatovica- #ai'e, #acelstvo $kruga 7olasinskog, akto' br- 019- od 01- januara 0A99- godine, #acelstvu &reza Cetinje dostavlja Rjesenje koji' su oglaseni za hajdukeG Miko ;lahovic i !okan =ulatovic, oba iz opstine Rovacke, sreza Moracko+Rovackog, posto se nijesu prijavili i predali vlasti'a na osnovu poziva po'enutog nacelstva od 0C- nove'bra 0A90godine- % to' aktu navodi se da ih je pslobodno svako'e ubitio- #avodi se da su Miko ;lahovic i !okan =ilatovic ucijenjeni sa po 0-888 dinara- % to' rjesenju pise i ovoG pMiko ;lahovic, star 48 godina, rasta srednjeg, kose i brkova crnih, ociju crnih, lica okruglog, nosa i usta pravilnih, nosi povecu crnu braduo- <a !okana =ulatovica u

to' rjesenju tvdi se da je pstar 96 godina, rasta viskog, kose s'edje, brkova zutih, ociju graorastih, lica dugog, nosa i usta pravilnih, nosi zutu braduoIz kancelarije #acelstva $kruga 7olasinskog br- C001 proistekla je i sljedeca $bjavaG pRjesenje' gospodina Ministra %nutrasnjih ,jela !- =- =roj 0CC4@ od C- juila 0A99povisene su ucjene oglasenih hajduka i to zaG Milovana =ulatovica iz Rovaca od 08-888 /deset hiljada2 na 98-888 /dvadeset hiljada2 dinaraRadojicu $rovica iz &titarice i Mika ;lahovica iz Rovaca od 0-888 /hiljadu2 po na 08-888 /dest hiljada2 dinaraMiladina Mestera iz Gornje Morace od 0-888 /hiljadu2 na 6-888 /pet hiljada2 dinaraRadosa =ulatovica iz &'ailagica+polja i Mihaila Milikica iz =jelojevica od 0-888 /hiljadu2 na po C-888 /tri hiljade2 dinara$va ucjena dace se ono'e ko kojeg od naprijed i'enovanih hajduka ubije, uhvati ili prokaze vlasti'a da se hajduk uhvati ili ubije, a isplatice se od'ah iz ,rzavne 7ase, po osnovu cl- @- <akona o !avnoj bezbjednostio&resko #acelstvo 7raljevine &E& Cetinje, akto' br- 416B, od 04- jula 0A9C- godine, dostavlja Raspis ;elikog <upana <etske oblasti Milovana ,zakovica, br- 90CC od 6jula 0A9C- godine, koji' je on trazio da se povecaju ucjene za brojne crnogorske ko'ite, 'edju koji'a i za Mika ;lahovica- ;eliki zupan Milovan ,zakovic trazi da se ucjena za njega poveca sa 08-888 na 96-888 dinara- Ministar unutrasnjih djela 7raljevine &E& je akto' !- =r- A406 od 06- ;II 0A9C- godine Rijesio da se povecaju ucjene za trazene crnogorske ko'ite- <a crnogorskog gerilca iz Rovaca kod 7olasina Mika ;lahovica rjesenje' 'inistra policije 7raljevine &E& povecana je ucjena sa 08-888 na 96-888 dinara Crnogorski ko'ita Miko ;lahovic je toko' 0A94- godine boravio u lbaniji, odakle se, preko &kadra, 7astrata i drugih 'jesta, kao i preko &kadarskog jezera vracao u Crnu Goru i preduzi'ao ustanicke, gerilske akcije sa svoji' saborci'a- >o konstatuje i veliki zupan <etske oblasti Milovan ,zakovic 0Coktobra 0A94- godine, na osnovu in?or'acija koje 'u je dostavio konzul 7raljevine &E& u &kadru / lbanija2- Inace, Milovan ,zakovic je bio na teritoriji okupirane i ukinute Crne Gore kao drzave veliki zupan <etske oblasti od 'arta 0A99- do 0A91godine kada je penzionisan- I'ao je zadatak i ovlascenja da preduz'e sve represivne i druge 'jere za likvidaciju crnogorskog ko'itskog pokreta- Miko ;lahovic je poginuo 0A91- godine- ;isina posljednje ucjene koju su vlasti odredile za ubistvo ili hvatanje Mika ;lahovica iznosila je 18-888 /seda'deset hiljada2 dinaraFist p&lobodna 'isaoo, br- 9@46 od 96- I( 0A91- godine, pise u clanku p.ogibija od'etnika ;lahovicao ovoG p% nedjelju poslije podne u 7atuni'a Rovacki' poginuo je poznati od'etnik Miho ;lahovic, ucijenjen 18-888 dinara- !edno potjerno odjeljenje sa naredniko' ;ujice' naislo je u Rovacke 7atune- ;lahovic je sjedio pod jedni' boro' i citao proglas ?ederalisticke o'ladine- #a pet koraka rastojanja pucao je ;ujic- I od prve puske ;lahovic je s'rtno ranjenIsljednik podgorickog &uda g- Radovic izasao je na lice 'jesta- 7od ubijenog nadjeno je cetiri dinara u gotovo' i jedna objava izdata iz >irane na i'e Radovana 7ovacevica kojo' se ;lahovic sluzioo- Radi napo'eneG u'jesto i'ena Miho, kojeg je objavila p&lobodna 'isaoo, valjda treba da stoji MikoH .ovodo' pogibije poznatog crnogorskog rodoljuba i heroja, ko'ite Mika ;lahovica, koja se zbila 0B- septe'bra 0A91- godine u &titovu, list pRadni narodo, god I, u broju 1 od 0- oktobra 0A91- godine objavio je clanak pRobovanje i agovanjeo, u koje'u stoji i sljedceG p% planini &titovu poginuo je 0B- septe'bra od'etnik Miko ;lahovic%bilo ga je potjerno odjeljenje od sest ljudi, koje je predvodio Radovan ;ujovic sa jos jedni' kontrako'ito' i 4 zandar'a iz stanice Radovce- .okojni ;lahovic bio je od

vlasti ucijenjen sa 18-888 dinara, a u od'etnistvu je bio jos od doba austrijske okupacije- #ije bio pljackas, niti dru'ski razbojnik.osto je ;lahovic ubijen nastao je pravi uzas u 7atuni'a na &titovu- Radovan ;ujovic sa druzino' uhvatio je =oska ;ucinica i strasno ga izudarao kundaci'a#jegovu zenu #ovku probacili su kroz sake i udarali njo'e o vrata od kolibe- $d zadobivenih ozljeda na ledji'a srusila se na ze'lju, pa su je poto' iskudnaciliMarka Milacica iz Roga'a isprebijali su puska'a- Miletu ;ukanovica, starca od 68 godina, bez desne ruke, izvrnuli su na ledja, cupali ga na jednu stranu za brkove, a na drugu vukli za donju vilicu, rasklopili 'u usta, pljuvali u njih i na'oravali ga da guta njihovu pljuvacku- Miliju ;ukanovica, cobana od 0@ godina siljali su u <upu da donese vina- $n nije poslusao i tukli su ga toljaga'a sve dok je rekao da ce poci za vino- ;ojina ;ukanovica, cobana od 04 godina, tukli su tri puta za dva dana prostrta po ze'lji sa'o za to sto je pukasao da se pri'akne i vidi 'rtva ;lahovica- ,jevojcice 7osu ;ukanovic od 08 godina, ,esanku ;ucinic od 08 godina i ,aru ;ukanovic od 1 godina, koje su pokusavale da bjeze, preplasene od cuda koje su gledale, stigli su kontrako'iti i zandar'i, gadjali kundaci'a preko noga, obalili na ze'lju i ispre'lacivali- !os nekoliko djece sitne, ispod 08 godina ispre'lacivano je- &vi tuceni su iz opstine piperske, sreza podgorickog&ve seljake iz okolnih katuna sjurili su za stoko' kod 'rtvog ;lahovica- &eljake su postavili da cuvaju ;lahovica, a oni za'etnuli kolo, pjes'u i pucanje- $d tolike treske razbjezala se stoka u bespuce i za dugo se nije 'ogla okupiti- #aslo se od te stoke i slo'ljenije noga sto su polo'ile u bjezanju od pucanja i veselja- Mrtvo'e i izresetano'e ;lahovicu razvrtali su vilice i pljuvali 'u u usta&udska ko'isija je izvrsila uvidjaj na 'jestu gdje je ;lahovic poginuo i nije okrivila nikoga od postradalih seljaka- <andar'erija je izvrsila pre'etacinu =osku ;ucinicu i Marku Milacicu, ali nije nista nasla sto bi ih teretilo- =ili su dva dana zatvoreni, a sad su pod policijski' nadzoro' u .odgoricio, navodi, pored ostalog, list pRadni narodo#egatori svega sto je nacionalno i drzavotvorno crnogorsko, poput velikosrpskih istoricara i istoriogra?a, kao sto su dr <oran Fakic, dr #ovak Raznatovic, dr ;ladi'ir !ovicevic, dr &lavenko >erzic, dr leksandar &ta'atovic i drugi ?rustrirani asi'ilatori ispod sinjela '?ilohija Radovica uvijek i svuda u svoji' radovi'a i javni' nastupi'a na'jerno precutkuju da navedu zlocine vrsene u Crnoj Gori iz krvavog albu'a 7aradjordjevica u periodu od 0A0B- do 0A40- godine- &tradanje i s'rt crnogorskog ko'ite Mika ;lahovica, ciji sa' portret u ovo' tekstu nastojao da prikaze', ilustrativan je pri'jer kako je surovo ubijana crnogorska nezavisnost i sloboda- danasnji velikosrpski eksponenti janjicarskog pro?ila koji'a je puna Crna Gora to svjesno i planski ?alsi?ikuju i hoce da potru- #o, kako kaze Fivius, pistina i previse trpi ali se nikada ne 'oze zatrtio- :
Bozidar A. Vukcevic NAHIJE KOMARNICA, MORACA, ROVCA I DIO BJELOPAVLICA 1477. g

1osveceno sjecanju na 1avla 5ulatovica

NAPOMENA: U ovom izvodu navescu prvo komentar autora za Nahiju Rovca u nesto skracenom o!"iku: #Podaci o Rovcima iz de$tera mno%o su interesantniji ne%o oni o &ornjoj i 'onjoj Moraci. Pre sve%a tu je upisan "e%endarni Vuksan

kao knez Rovaca. (o je po predanju Vuksan sin Bu"atov a unuk &ojakov koji je opet sin Niksin ) neki %a zovu Nisa* od ko%a poticu Niksici i Rovca. ...# #'ve trecine p"emena Rovaca cine potomci &ojaka a oni se de"e na Bu"atovice V"ahovice +rezojevice i +cepanovice. U de$teru je upisan knez Vuksan za ko%a se zna da je Bu"atov sin a upisano je jos pet sinova +cepanovih cetiri sina +rezojeva i dva sina V"ahova i to kao prve kuce ) udovica Mara ce verovatno pripadati takodje kucama V"ahovih potomaka * pa su tek onda upisani osta"i. Oci%"edno se prvih dvanaest,trinaest kuca isticu pa su zato stav"jene u prvi red iza kneza.# -z ovo% navoda se jasno vidi "jepota i znacaj otomanskih dokumenata. No ja !ih se poza!avio #dru%om stranom meda"je# tj pokusacu da skrenem paznju na neko"iko "icnosti prema kojima istorija kako su je prikaziva"e institucije kao .ANU izdavacka kuca /'jurdje .rnojevic0 'rzavni Muzej .& is" nije !i"a korektna. Radi se o Radonji i Rajanu ve"ed,i .irne ) .rnojevicu * iz nahije 1omarnica u 'ro!njacima i sinu Niko"e Pav"ovica iz de$tera dije"a nahije 2ete ) Bje"opav"ica *. Ovome tre!a dodati i Radica sina .rno%a ) .rnojevica * kao i Radica rodjaka .rnojevica iz 'e$tera za +kadarski +andzak iz 3456. %. ) 'e$teri i Re%jistrimit te san7hakut te +hkodres i vitit 3456.*. 8asno je da je +te$an .rnojevic pored 'jurdja koji je po%inuo oko 3469. %. i -vana imao jos sinova sto se vidi iz +azdanja .etinja str. :; i str. 3<: dok. !r. < 6. maj 34=9. %. (o !i !i"i Bozidar po%inuo oko 3469. %. i mozda Andrija koji se pominje par decenija kasnije. Predstoji istoriji da utvrdi kakva je !i"a stvarna veza %orepomenutih .rnojevica. 1ao raz"o% zasto se o ovome nije vise zna"o prihvatio !ih mis"jene dr. Rados"ava Rotkovica iznijeto u +azdanju .etinja str. :93 %dje citira 'jurdjeva: #8os !ih dodao da je postoja"a tradicija da su !e%ovi od Peci i P"ava !i"i u srosdtvu sa dinastijom Petrovica i da su pre 499 %odina ... pres"i na is"am# sto su Petrovici rek"o !i se kri"i. Ovome ide u pri"o% i mis"jenje P. Rovinjsko% da su od 1a"odjurdjevica iz jedne %rane 'jurasevici i od njih .rnojevici a iz neke dru%e Petrovici. -z s"icno% raz"o%a prvenstveno z!o% na"o%a dinastije Petrovica da se o :4 v"aste"ina .rne &ore iz 345;. %. od kojih su neki vjerovatno !i"i nemanjicko% porijek"a ne smije nista saznati osta"o je otezano indenti$ikovanje Niko"e Pav"ovica +tanjevica i nje%ovo% !rojno% potomstva. U pri"o%u tome navodim s"edece: 'r. 8ovan Erde"janovic: +tara .rna &ora Beo%rad 3;<5. 'odatak str. <6=: 'opune pove"ji -vana .rnojevica iz 345;. %odine #-mena v"aste"om: ot Nje%usah knez A"eksa Bozidarevic +tepan Petkovic !rat mu Vukosav Radovan Punosevic 'a!iziv 'o!rejevic Mi"oe 2ivkovic Radonja Radicevic 'a!iziv Brajkovic !rat mu Mi"oe Radic A"eksic Vukasin 'o!rievic &jur% Bozidarovic> ot .ek"inja: +tevan Niko"ic Vuk Piperovic> ot &orevuk: +tepan 'o!rievik +tepan Mi"osa"ic> ot (ek"ic: Petko Radosa"ic ?jepoje Ostoic &jur% Mi"oevic Borovac Boroevic> ot U%anj Radic Ostojic Radosav Bo%osa"ic Radosav 1a"udjerovic Niko"a Pav"ovic.# str <6<: #-mena v"aste"om: ot .ek"inja: Radic Raskovic Rade"ja Miruevic +tepan Niko"ic Vuk Piperovic> ot .etinja: knez +tepan Nenoevic Vukota Ozrihnovic Ratko Borovina +tr%o Bo%oevic> ot Nje%usah: +tepan Petkovic i !rat mu Vukosav Mi"oe 2ivkovic Petr Po!orovik Niko"ai Rada"jevic Radic 'o!rievic> ot Braik: Radic Braik Ratko Ratkovic ?eka U%"jesic Vucko 1a"oevic> ot U%anj: Radin Ostoik Radosav 1a"o%erovic Radosav Bo%osav"jevic Niko"ai Pav"ovic#> str.<65: # Ovakav postupak M. 'ra%ovica daje nam raz"o%a sumnjati u ispravnost

i dru%ih dokumenata koje je on o!jav"jivao. .ini nam se najvjerovatnije da je on imena tadasnjih v"aste"ina i knezova u .rnoj &ori izostavio iz ove pove"je uprav"jajuci se po ze"jama i uputstvima cetinjsko% dvora koji je smatrao pametnije da se o tim v"aste"inima nista ne sazna.# Branis"av 'jurdjev se dosta pomucio da utvrdi ko je !io Niko"a Pav"ovic ) potomak Pav"ov * iz donje% de$tera i rek"o !i se da u tome nije u potpunosti uspio. -sto Rotkovic je uzeo stav da se radi o Niko"i Pav"ovome sinu. Moje je mis"jenje da su o!ojica u pravu tj da se .ema@ati ve"edi Niko"a i!n Pav"i u ovom s"ucaju moze razumjeti i kao dzemat sina Niko"e Pav"ovica ) 'jurdjev* i dzemat sina Niko"ina unuka Pav"ova ) Rotkovic*. + time sto !ih ja ostavio mo%ucnost da se ovdje mozda radi o Niko"i Pav"ovicu +tanjevicu o cemu sam ranije pisao !ez to%a da u"azim u eventua"ne ana"ize raz"o%a za i protiv takvo% tvrdjena kao i na koje%a se od pet sinova Niko"e Pav"ovica to odnosi. (o !i !i"o isuvise du%o i zamorno za ovu internet prezentaciju. Bozidar A"ekse Vukcevic

NAA-8A 1OMARN-.A U VO8N-.-MA 'zemat Niko"e sina 'jurenova ) &orenova * +pomenuti Niko"a sin ) &orena * Radu" sin Branisava 'ra%isa sin +ti"jana Niko"a sin 'o!rosava +tjepan sin Bo!"aca )B* Branisav sin +ti"jana +tjepan sin +ti"jana -van sin Radivoja +tevsa sin Radivoja Niko"a sin V"ajka V"atko ) V"adko * sin 'o!rote Radivoj sin Vukse Mi"ovac sin Radoste Bozidar sin Radonje Po!rad sin Radivoja Vuksa sin Petka &ru!an sin +tojne Mi"ic sin Radojka Marko sin 'o!rika Mi"j sin Radosa"a Mi"orad sin Brajana 'o!ricko sin Vujadi"a 'juradj sin Radovana 'jurman sin Petra Radojin sin Vukasina Vukasin sin Radoci"a Vukojina sin Petra Radojin sin Ostoje Ostoja sin +tojka Vukmir sin Vukote Vuksa sin Radsa"a Mi"sa sin Radojina Bo%dan sin Mi"anka Vukasin sin Petra 'jurman sin Radosa"a Radivoj sin Radmana V"adisav sin Ratka ) Radka * Radoje sin &rojka Radasin sin ... Bo%dan sin Vukse Radojko sin Radasina Petar sin Radasina Petar sin Radasina Radosav sin .... Na nje%a je upisana !astina koju mu je -sa,!e% odredio. Radosav sin Vr!aka +tanuje u mestu po imenu Vr!a. Radoje sin nje%ov. - spomenuti tamo stanuje. Radivoj sin Branosev. - spomenuti ) tamo stanuje * Radosav sin Petkov. - spomenuti tamo stanuje Bo%avica sin O!rada Vukac sin 2edine ) B * Vuksa !rat nje%ov .vetko sin +tjepkov +pomenuta dvojica takodje stanuju u mestu koje se zove Vr!a. Petar sin Vukce Rajo !rat nje%ov Radic sin nje%ov +irmerd !rat nje%ov , mus"iman. +pomenuti cetiri coveka , sa +irmerdom mus"imanom koji je cetvrti covek , u mestu po imenu (rnova upisani su na !astinama koje su odvajkada drza"i. A"i se trnova de"i na dva de"a. Oni su upisani na dva de"a. (u zimuju. Na mestu Mastrak imaju "etnje stanove. 1uca 6=. Na mestu zvanom 1omarnica imaju zimske stanove a na mestu zvanom 8ezera imaju "etnje stanove. +amci: Vuk sin Radivoja -vanis sin Mi"ana -vanis sin V"atka Radivoj sin 'jurina Radic sin Radonje Aerak !rat spomenuto% Mahmut sin +irmeda. +a !racom su im !astine zajednicke. 1uca <.

'zemat Radonje sina 'jurdjeva +pomenuti Radivoj sin Nenade Radic sin Radoja Radonja Pi"ic ) B * Radosav sin 'a!iziva Radocin sin Vukote Radojko sin Vojihne O!rad sin Radovina Vuksan sin Mas"ese Vuksa sin &rujice Radovan sin Radocine Bosko sin Bokci"a Ostoja sin Bo%avca Radosav sin Pokrajice Vukosav sin Bozidara Radonja sin Pri!icica V"adisav sin 1ovaca Bozidar sin Radonje Radonja sin 'o!rajka Radoje sin ?ju!oja Bo%dan sin 'o!rasina Radasin sin Mi"osa +tojan sin Radosava Radak sin Mi"omana Mi"orad sin Radocina Radi"ja sin Brajana &ru!ajac sin Novaka -skrovoj )B* sin +tojana Radosav sin Mihca. -sa,!e% je uzeo tapiju ) taksu * od nje%a pa je na %ornjoj strani !edema mosta dao komad njive. Ahmed Mahmud i Radoje. +pomenuti imaju u se"u Vr!i stare svoje !astine. U !"izini katuna po imenu ?ju!isa katun po imenu Bi"inic sa katunom Vardic P"anina i katunom po imenu +tudenac takodje imaju u posedu. Radosav sin Mi"adina 'a!iziv sin ... +tanisav sin Radujkov Bozidar sin Bo%oja Vukasin sin Perise V"adisav sin Perise Vukic sin Radosava Radi"e sin Bo%umi"a. 1uca 49. Na mestu zvanom Podpedje ) Potpecine B* imaju zimske stanove a na mestu zvanom Petine imaju "jetnje stanove. +amci: Radosav sin Radoja Radosav sin Nenade Radic sin Bo%dana V"atko sin Radoja. 1uca 4. 'zemat Radonje #Ve"edi .irne# ) .rnojevica *

+pomenuti Rajan #ve"edi .irne# ) .rnojevic * Radas sin Vojihne Brajko sin Vojihne Radin sin Vojihne Bojko sin Vojihne Vukas sin Vojihne O!rad sin Mihaj"a Radosav sin Mihaj"a V"atko sin Mi"ana Radun sin Mi"ana Ratko sin Vukasina 'juras sin .vetka. 1uca 3C. ) Upis sa strane nije $oto%ra$isan u ce"ini pa je nemo%uce procitati*. +amci: -vanis sin ... ) napisano Viran * 'juradj !rat 'jurasa Radonja sin Vojihne. 1uca C. Bastina spomenuto% Radonje je ovo sto se spominje: njive po imenu Papratnica i Orasje !astina po imenu Mucinica u se"u koje se zove &uja u mestu koje se zove Piva u katunu po imenu .rna &ora u mestu po imenu Biokovo mezra ) mezre@a* po imenu Vranic. 'zemat 'ani"a sina Paskasa )B* +pomenuti Mrdja sin Radovana 'o!ravac sin Novaka Mi"asin sin 'ivna +tanko sin Radosava 8ovahina sin Radosava Radonja sin Petka Vukajica sin Petka Radasin sin Petka +tjepan sin Radovana +tjepko sin Radovana +tjepasin sin Radovana Ostoja sin Vukote &r!ak sin Mirosava Mi"eta sin Mirosava Radic sin 1ovaca Radojin sin Bo%ave Vukajica sin Vukosava 'e"ac sin Radosava Bratmio sin Radosava Bratan sin Radosava &ojak sin 1ovaca -van sin Radovana Vukosav sin Vukote )B* 'ra%isa sin Vukote )B* Ostoja sin Nikojice Mi"orad sin Radmi"a Radonja sin Mi"o!rada Branko sin Ursu"a )B* Vukosav sin ?ju!ana Vuksa sin Nenade Bratic sin Bo%ote Vukojica sin Ve"ica .vetko sin &o"upca V"atko sin Bo%ica Radosav sin 1asa )B* Vukac sin Mi"osa. -maju zimske stanove u mestu zvanom 1ruseva a "etnje stanove na mestu zvanom 8ezera. 1uca C<.

+amci stanuju u mestu zvanom 1ruseva: Vukman sin (ase Rado sin Radojice Vukajica sin Mi"o!rada Ratko sin +tjepka Radosav sin &rujaka .vetko sin Ostoje Radu"ah sin Vukce Bozidar sin Vukosava Radonja sin ... Radojko !rat nje%ov Radic sin 2i"ajice )B*. 1uca 33 'zemat Vuka sina Mihajice Vukasin sin Vedriska Bo%dan sin Radosava Vukas sin +tanisava Radovac sin Bacijca )B* Radin sin Bacijca Vukasin sin Radica Radovan sin Marisava Radosav sin Marisava 'jurdj sin Bojice 'o!ri"o sin &ojnaka Radonja sin Brajice Radic sin Brajice Radic sin Brajice Radivoj sin Radinka Radojin sin -vrise )B* 'o!ras sin Brajka +tjepan sin 'jerosa )B* Radivoj sin Mirne Vukosav sin V"ada Radonja sin 'ujka Radosav sin 'o!roja Radivoj sin -"ine )B* Radosav sin Race Vukac sin Vucihne Novak sin Radojice Vuksa !rat nje%ov. 'ao je tapiju ) taksu * i na nje%a je upisana !astina koju drzi. 1uca :< sa staresinom dzemata. -maju zimske stanove na mestu koje se zove (ara a "etnje stanove na mestu po imenu Petine. +amci: Radovan sin Rajice Radic sin O!rada Radic sin Radinka .vetko sin Radoja Radojko sin Radica. 1uca 6. 'zemat Vukse sina 'ruskova +tjepan sin 'jursi"a )B* .vetko sin Radoja Radivoj sin Radica Vukas sin Vukica Radoje sin 'jurica Vukota ) Vukoje * sin Radmana Vukas sin Vujana. 1uca 5 sa staresinom dzemata. +amci: Radonja sin ?ju!e Ra"e sin ?ju!ica. 1uce :. -maju zimske stanove na mestu zvanom (rnovi a "jetnje stanove na mestu zvanom &ucevac. -maju takodje de"ove u mestu zvanom Mastrovica> od davnina su dos"i u posed. 'zemat Bo%ovca sina Novakova +pomenuti Niko"a sin nje%ov Mi"e sin Pokrajice ... ) neprocitano* !rat nje%ov -vanis sin 8ovaka ) NovakaB* Vukasin sin Bo%ote Vuksa sin Radenka Radoje sin 'jurice )B* Radenko sin Radocine Radinic sin Radenka Radoje sin Radojine +tjepan sin Radenka 'o!rivuk sin Radenka Vukasin !rat nje%ov Vukajica sin Radovana Radovan sin Radmi"a Radoje sin Radine Bo%ic sin Radocine Bozidar !rat nje%ov 'o!rovac sin +tjepka Vukasin sin Vitka Radoje 1as )B* +ti"jan sin +tjepka Radosav sin Radesina. -maju zimske stanove u mestu zvanom Postenje a "jetnje stanove na mestu zvanom 'jersovica )B*. 1uca :4 +amci: Radenko sin 'jerice )B* Radosav sin Radonje Brajan sin Radesina Bozidar sin Radosa"a. 1uca 4. 'zemat Radosava sina Niko"ina +pomenuti V"atko !rat nje%ov Radivoj sin &uje Mihac sin &uje Radojica sin Borine ) Borete B* Radi!rad sin Borine ) Borete B* Vukasin sin &rujice Radonja sin Mi"odavca.

1uca 5. -maju zimska stanista na mestu zvanom +imo!or a "etnja stanista na mestu zvanom 8ezera. +amci: 'juradj !rat V"atkov Paun !rat nje%ov. 1uca :. 'zemat kneza Radosava sina +tjepanova Opresa sin 'o!ro% -van sin 'o!ro% Vukosav sin Marinka Vuk sin Marinka Andrija sin Marinka Pav"e sin Ruska Rajin sin Vukasina Radmio sin 'u!otica Radmi"e sin Radosa"a Radovan sin 'ujica V"atko sin Bo%dana 'o!ri sin +trahinje Niko"a sin +tanoja Radic sin O!rada Vukasin sin Radesina Radonja sin 8ovaka ) Novaka B* Vukosav sin Raduna Radasin sin O!rica Vukosav sin ... ) napisano 2akuk* Vukajica sin Radasina Radoje sin Radosa"a Pri!io sin Radosa"a Radivoj sin Bo%dana Bo%ota sin Borovca Bo%dan sin Radana Petko sin (ajosa Radic sin &rujice 'jurica sin +tjepana Radin sin 8ovice Vukajica sin 'o!rinje Bratu" sin Radi"a Bratu" sin Vukote 'o!rinja sin Vukote -van sin Radoja U%"jesa sin 'o!ro% Radenko sin Nika Radosav sin Matosa Vitas sin Mrcine V"adimir sin Brajaka ?ju!a sin Radonje -van sin V"adisava Branisav sin O"ivera 'juradj sin V"atka Vuksa sin V"adoja Vukosav sin Vitoja Vitomir sin O"ivera Vukota ) Vukoje B* sin V"atka .vetko sin Bo%dana Radonja sin -kavije )B* Radman sin Radmi"a Petko sin Radujka Radu"e sin Pod!ice )B* Radojica sin Radonje Bratosav sin 'o!ro% Radi"e sin Bratoja Vitas sin +trahinje Vucerin sin Bratoja Vukmio sin Ratka O!rad sin Ratka Bratoje sin Niko"e 'o!ravac sin Niko"e 'o!ras sin Radovana. 1uca =C sa staresinom dzemata. -maju zimske stanove na mestu zvanom Brezovic a "etnje stanove na mestu zvanom 8ezera. +amci: -vanis sin &ru!ise Niko"a sin 'umi"a Ostoja sin +ujicem Radu"e sin 'jurice Vukasin sin Radmi"a. 1uca 6. 'zemat Bo%dana sina Bratu"ova +pomenuti 'o!rosav sin Bratu"a Ratko sin Radovana Radic sin Bo%mi"a 8ovan sin V"adis"ava Branko ) Brajko B* sin Bo%dana V"atko sin Paskasa )B* Vukic sin Bratoja Vukajica sin Bratoja Vukajica sin Mi"ana Vukasin sin Mi"ana Branko sin Radojice Mirosav sin Radojice 'o!roje sin Videna -vanis sin Brajana -van sin Brajka Bratic sin +tavre )B* Vukodra% sin Borine O"iver sin V"adoja Radosav sin 'a!iziva. 1uca :9. -maju zimske stanove na mestu zvanom 2aje"je a "etnje stanove na mestu zvanom ?ju!iste. +amci: Bozidar sin 'o!rosa"a Radin sin 8ovice Radic sin 'jurasina. 1uca C. 'zemat Radivoja sina kneza Aeraka Radosav sin Ratkov Vuksa sin Radojice 'o!ri sin Radojice 'jurin sin Radojice -vanis sin Radojice 1ovac sin (vrtka 'jurdje sin Ratka Radic sin Rodice )B* ?ukac sin Radu"a +teran sin -vana Vukasin sin -vana -vanis sin Petkov Radonja sin Petka Miodra% sin Petkov 'o!risa sin Petkov +tjepan sin Petkov V"atko sin -vka Vuk sin Radojka +tjepan sin Vukse 'juradj sin Vukote Vukajica sin

'o!resina Radosav sin Nenade (ihorad sin Bratu"a Radosav sin Ratka Radman sin Pokrajice 'o!rica sin Pokrajice Mi"an sin Miko"a 'jurdjica sin 'jursi"a Miroc sin 'jurasa V"atko sin Vukse V"atkoje sin Petka 'juren sin Radmana 'o!ras sin Bo%ote +tjepan sin 8ovine Radan sin Borine ) Borete B* Radosav sin Bo%ovca Mi"ko sin Vukoja Niko"a sin .vetka Ratko sin Bo%osava V"atko sin Bo%osa"a Vukas sin +tevice Radosav sin Bozidara Mi"ovac sin O!rada Bre%un sin O!rada Radovan sin O!rada Brajan ) Bratan B* sin O!rada Radosav sin +tojisava. -maju zimske stanove na mestu zvanom 1omarnica a "etnje stanove na mestu zvanom 8ezera. 1uca 45 sa %"avarom dzemata. +amci: Mioko sin Vukica 'ancu" sin 'jurdja -vanis sin Mi"ica Bo%dan sin &ude"je. 1uca 4. 'zemat Radmana sina Bo%avceva. Ovaj spomenuti ima staru !astinu u se"u po imenu .isnica> ponovo je na nje%a upisana. Ratko sin Radmana Vuk sin Bo%avca Paskas )B* sin Bo%avca -van sin Bo%avca &ru!as sin Bo%omora (vrtko sin Radica Radonja sin 2i%omira O!rad sin 1rstovca Radosav sin 'o!ro% Radic sin Radovana Radmio sin Radesina 'o!rasin sin 1opi"a Vucerina sin V"atka RaDjan sin &ru!ajice 'juradj sin Radmi"a Bo%dan sin Okovija )B*. -maju zimske stanove na mestu zvanom 1omarnica a "etnje stanove na mestu zvanom 8ezera. 1uca 3< sa staresinom dzemata. +amci: Vukosav sin Radise -van sin Radosa"a. 1uce :. 'zemat Aeraka sina 1ovaceva i Ve"imira Vukota ) Vukoje B* sin Mi"ise Vuksa sin Mi"ise Vuksan sin Mi"ise pop Niko"a Bo%osav sin Radivoja Rahoje sin Mi"una Radonja sin Radivoja -van sin O!rada Radovan sin Branka Radan sin Pri!isi"a Radoje sin Pri!isi"a Bo%ota sin Petka Radosav sin O!rada Radonja sin O!rada Radovan sin Radmi"a Bozidar sin Ostoja Radovan sin Bo%oja .ekoje sin Bu"e ) i"i 8o"e* Radman sin Novaka Bo%ota sin Raca -vko sin Mi"ana Radenko sin 'juroja Rahoje sin Mi"ana Novisa sin Boze Radovan sin &rujice Mahmud Mus"iman Vukmir sin Vitka Vukman sin Vitka Radovan sin Radosa"a Radosav sin Radica Vukmir sin Brajana Ostoja sin Vuceta Vukasin sin 1ovaca Radivoj sin 1ovaca Petko sin Bo%dana Ratko sin +tjepka 'ra%isa sin Vuka Radoje sin +e"aka Radivoj sin 'jursi"a Brajin sin Brajana Ratko sin 1ovaca Radosav sin Vukasina Petko sin &raje )B* Radomir sin Mirioca. -maju zimske stanove na mestu po imenu 1omarnica i "etnje stanove na mestu po imenu 8ezera. +pomenuti Aerak ima u Ono%ostu jednu napustenu mezru ) mezre@a* po imenu Orah. 1uca 46 sa staresinom dzemata. +amci: 8ovan sin +tjepanov Radica sin .vetka. 1uce: :. 'zemat Mijice sina (oho"jeva Radosav sin popov Vukac sin Radi"a Vukosav sin Petkuna Ostoja sin &acka )B* Radic sin Bo%dana Vukajica sin Radesa V"adis"av sin Radise Radonja sin 'oratkovana )B* Vukosav sinV"adisa"a Radic sin V"adisa"a Radesin sin Vise Radovac sin Bozidara Mrksa sin V"adise

Bje"adin sin Radise Radosav sin Bo%dana -van sin Ostoje Radin sin &r!ca Vukosav sin Brajana Radosav sin Meduse Radasin sin &"usca Radonja sin .icica Vukasin sin Rodje Novak sin Bo%ote Bozidar sin Novaka Radosav sin 'jursi"a V"atko sin &r!ana Radosav sin Radivoja Radosav sin Brajana Radivoj sin Bajice Radovac sin Raska 'ra%ic sin +tjepana Branisav sin 'je"ana )B* 'juric sin 'je"ana )B* Branisav sin .uvavijuka )B* Paskas )B* sin 'o!ro% Radoje sin Branisava +e"ak sin Radmana V"atko sin Vise 1aran sin Pr"a Brajan sin Pr"a +trezimir sin Radivoja Niko"a sin 'o!rice Radovan sin Vukse Vukic sin Radoja Bo%dan sin Vukse (oho"j sin Branka Rasko sin Branka Vuksa sin (omasa Branisav sin Mirasa Radosav sin 'jurena Vuksa sin Vukosa"a Radonja sin 'o!ro% Vucihna sin 'jursi"a Radonja sin Mi"ana Radisa sin Mi"ana Vukasin sin Mi"eta Radosav sin Mi"ana Vukas sin A"apca Radic sin 'jurena Vukoje ) Vukota B* sin 'o!ro% 'ra%oje sin 'o!ro% 'ra%isa sin 'o!ro% Radic sin 'ra%oja -vanis isn Ostoje Paskas )B* sin Branka Vukosav sin Branka +tjepan sin Paskasa. -maju zimske stanove na mjestu zvanom Bije"a a "etnje stanove na mestu zvanom Vrh Puzen. 1uca =5 sa staresinom se"a. +amci: +"adoje sin Paskasev )B* Radosav sin (omasev 'arosav sin 'ra%oja Radosav sin 'ra%ise ?ju!isav sin A"apca. 1uca 6. 'zemat Vukasina sina Radivojeva Pri!i" sin Vukce Vukosav sin Ostoje Bo%avac sin Aeraka Radman sin Aeraka 'o!rusko sin Aeraka +tojan sin -vana Niko"a sin Radivoja Vukajica sin Radivoja &radisav sin Bojka 'juren sin Radovca Ratko sin Radovca Radman sin (adovca Bratu" sin 'o!ri"a 'a!iziv sin Vojihne Radosav sin +isoja Radoje sin +isoja Vukac sin Mi"osa Radoje sin Mi"osa Radonja sin Mi"osa Mi"an sin V"adete V"atko sin Visava Radi"o sin Bo%mi"a Mijo!rad sin Paje )B* Petko sin ?ju!isava Radac sin Radovana Radman sin Radovana .vetko sin Vukosava Mi"enko sin Vukosava ?ju!isav sin 'o!rasina Radoje sinradosava .vetko sin Petka Radosav sin Bo%osava Pavko sin Bo%osava 'a!iziv sin Bo%osava Radonja sin Bo%osava Bo%osav sin V"adica Pri!io sin Vucka Radosav sin Vukce Radoje sin &ra!a 'o!ravac sin Ruse Radovan sin Pri!una Radivoj sin Mi"ica Vukac sin Vukosava Branimio sin Bozidara 'o!rusko sin Braji"a Radonja sin -z%rpo"ja )B* ) -z &ropo"ja B* Radoje sin Branka Brajo sin Mijorada Vukac sin Ostoja Vukajica sin Radoja. -maju zimske stanove na mestu zvanom Bukovica Po"jana i 1omarnica a "etnje stanove na mestu zvanom Pod%rizje Brakije i +e"ac. 1uca 63 sa staresinom dzemata. 'zemat Radica sina &radisa"a +pomenuti Bo%arac sin &rujana Radosav sin Ve"aka Mrksin sin Vukina Radonja u kuci Radica &rujac sin Ve"aka V"adisav sin -vcine Radonja sin Ve"aka Vucihna sin Vese"ka Radi"a sin Petka Radojko sin Petka 2oran sin 2inkasa )B* -van sin Vukasina V"adoje sin Berine +tjepan sin Radosa"a +usa u nje%ovoj kuci Radosav sin Berine. 1uca 3<. 'zemat Radosava sina Berkova +pomenuti Radonja sin Vukce Berin sin Miomana Bo%dan sin Bozidara -vanis sin .vetina +ti"jan sin Vukce &ojca" sin 8a%ode

Radonja sin Boze Radojko sin Boze Boza sin O!rada Radonja sin Bo%osa"a Miho sin O"ivera Radoje sin V"adusa Vukac nje%ov !rat Radonja sin Radisa"a 'juren sin Paskasa O!rad sin Radine Mio!rad Vukac sin Ripca Vuk sin Vukmana Radin sin O!rada Radoje sin 1o!ica Mi"adin sin Vukce +tjepan sin Aeraka Pokrajica sin Radovana 'o!ri"o sin Medoja. 1uca :=. 'zemat -vana sina Ve"imirova +tjepan sin Ve"imirov Radosav sin Pri!e Pri!o sin 1o!i"ice Petko sin -vana Bozidar 1uc Radosav sin Vucerina 'o!rovac sin +tjepka +ti"jan sin +tjepka. 1uca ; sa starjesinom dzemata. Branis"av 'jurdjev i ?amija Aadziosmanovic

-+(ROR-8+1- 2AP-+-

&odina E---

1nj. EV--

sv. 3

'r Branis"av 'jurdjev NOV- PO'A.- O NA8+(AR-8O8 -+(OR-8- BR'+1-A P?EMENA Nahija &ornja Moraca 'zemat vojvode Radosava sina +tjepanova Vukman sin Vukce Radivoj sin Radonje Radic sin Radonje Bo%ovac sin Bo%oja Radoje sin Petka 'juras sin Budisava Brajko ) i"i Branko * sin Niko"e Radman sin Brajana Bozidar sin Mi"ovca Radosav sin Brajana -vanis sin Aeraka )B* Radosav sin +"adoja O!rad sin Vukasina V"atko ) pis.: V"adko* sin popov Radonja sin Pri!i"a Bratko sin Radje"je* 'imitrije sin Radoja Ratko ) pis.: Radko* sin Radaka Radenko sin Radmi"a Bo%dan sin Mi"ovana Vukosav sin Niko"e Radosav sin ...* Radic sin V"atka ) pis.: -v"adko* 'o!rac sin V"atka ) pis.: V"adko* Radan sin Radosava Mi"osko sin Bratu"a .vetko sin 'o!ri"a Rajin sin .vetka Vukmir sin +tjepana Mi"orad sin Radosa"a Vukac sin Radoja +tjepan sin Novaka Branisav sin 'o!rasina 'jurica nje%ov !rat &r!ac sin 'a!iziva Mi"an sin Ratka ) pis.: Radko* Radosav sin 'a!iziva Radosav sin 'jursina )B* Brajin sin Vitasa Radosav sin Novakov Radman sin Mi"ka Radje"ja sin Radmi"ja Radic sin Radosava Bo%ovan sin Mi"ana Radonja sin Bo%oja Radoje sin 'u!ravca Branko sin Radmi"ja Paun sin V"atka ) pis.: V"adko* Radosav sin 2e"jana )B* Radovan sin Radosa"a (vrtko ) pis.:(vrdko* sin Vukce. 1uca 6: sa %"avarom dzemata. Nevernik po imenu A"apac )B* sin Nenade ima jedan komad zem"je koji se zove +tu! .rkovni. +amci ) mucerredan*: O!rad sin Bo%mi"a Branis"av sin Radmi"a Aerak sin 'jurasa 'o!rio sin Bo%ovca Mi"o!rad sin Petka 'juran sin Budisava 'jurdje sin Radosava. 1uca <. 2imuju na mestima po imenu Mi"osevine 8e"ica )B* Pristo )B* Bukva Visoka Mrtvice +tarce Puz Rasko Bistrica i Opa"ica ) mozda: U!a"ica* a "etuju na mestima po imenu 8avorje 1ostin 'o" +tarceva 1ovacevica Vuceva )B* i Rzaca.

Po"je +tu!e deo u posedu -vana. Po"je Mi"ocani. , Po"ovina u posedu Radosava a dru%a po"ovina u posedu nevernika po imenu (vrtko ) pis.: (vrdko* sin Vukce. 'aju desetinu. +pomenuti %"avar katuna od !ivsih !e%ova uzeo je tapijom zem"je koje se na!rajaju: !astinu Vukosava Radunovica sa m"inom zem"jistem i pasnjakom u se"u ?ju!ovicu Pri!i"ov vino%rad i u Moraci 'jurasev vino%rad. (e spomenute zem"je drzi zajedno sa svojim !ratom Aamzom i sa "icima po imenu O!rad i (odor. Nahija 'onja Moraca )'e"ovi* od se"a ?ijesnje -svadiFa* -!rija 8asenova i +vadija ) B pise:

'zemat Budisava sina O!radova spomenuti 'o!riko sin Radica 'jurko sin 'o!ri"a Mrksa sin &uje Miodra% sin &ujica Radosav sin Pri!i"a Bo%dan sin .vatka Vukosav sin Radovana Radic sin ?ju!e Mi"an sin Brajka 'imitrije sin Radosa"a 8akoje )B* sin 1udi"a Bozidar sin V"atka ) pis. V"adko * Rade"ja sin Mica Butras )B* sin Bo%isa -van sin (asa Vukasin sin (asa Radic sin ... Radesin sin +tjepana Mi"e )B* sin ... Radovan sin Pri!i"a Rasko sin Bo%ica Bozidar sin Novaka Bo%ovac sin Radojice Radovan sin +rdje Radic sin Radoja Radman sin Pri!i"a O!rad sin .vatka Burisko sin Mirana )B* Mi"an sin Radosa"a &u!ac sin Novaka V"adi"o sin Novaka. 1uca C:. +amci: 'juras sin Novaka Radosav sin Romana )B* Bo%dan sin Pe"ena )B*. 1uca C. .rkva Pir%iste )B* ) Manastir Moraca B* )-*%uman ... Roman sin Mardar)a* +ava sin popov Romio sin (vrtka ) pisano: (vrdko* pop Radi"e Mihai" sin Bozidara. 1uca =. Prihod otsekom %odisnje C69 ) akci*. 2em"je koje su ranije uziva"i i koje sada takodje drze u posedu ponovo su na njih upisane. 'zemat Radosava sina popa 'imitrija spomenuti 'imitrije sin Vukoja Vitas sin Vukoja Vukas sin V"adisa"a V"adisav sin Vukoja Vuksa sin Petka V"adun sin Vukoja 'juras sin Bozidara Ratko ) pis.: Radko* sin Vukoja 'jurovac sin ... Petko sin Bo%dana Ratko ) pis.: Radko* sin Radesina Mi"os sin ... Radica sin &osa Radic sin Radice &ru!ac )B pis.: &uru!ac * sin Radovca pop Boreta Vukosav sin Miojice Radonja sin Vitasa Vitas sin Vitasa Bozidar sin Novaka Radonja sinMiomana Radosav sin Radu"a Radovan sin V"atka ) pis.: V"adko* Ratko ) pis.: Radko* sin Vukasa 'jurdje sin popov Miros sin Radje"je +e"ak sin Miomana Radic sin Radomana Vukasin sin +toje )B* Radic sin popov Radic sin 1a"udjerov ) pis.: 1a"avir* 'a!iziv sin 'aruna Radonja sin Radje"je Radovan sin 'a!iziva Mi"osko sin Vukse Bo%dan sin 8ovana. 1uca C<. U mestu po imenu se"o ?ju!otic se"o 'jurdjevine se"o Vrana se"o Vruca i se"o +eoca )B* zimuju i "jetuju. +amci: Radesin sin Vukse Radje"ja sin popov Vukmio sin +toje )B* pop 'juradj. 1uca 4.

Potraziti "ist :<! i :5. 'zemat Bo%ica sina Bratoja +e"o 'o!ricic Morace. 1os i .rtiza ) B mozda: .rnine* u podrucju 'onje

spomenuti Bo%ic Radonja sin Radovana Bo%dan sin Radovana Radosav sin Ratka ) pis.: Radko* Radic sin Petka Mi"an sin Petka Radosav sin Petka Mi"ovac sin ... Radojko nje%ov !rat +tojko sin Brajka Brajko sin Mi"ana Vitomir sin ... Niko"a sin Radovina Petar sin Pri!i"a Radojko sin Pri!i"a Radonja sin Ratka ) pis.: Radko* 'juradj sin Radosa"a Novko sin +mi"ja Bje"adin sin Vitana Vuksa sin Vitana Novak sin A"apca Bozidar sin Radosa"a 'juradj sin Ruze Vukasin sin +tojka Niko"a sin Novaka Radojko sin 'jurka 'jurko sin ... Pri!o sin Radje"je Petar sin Radmana Bo%ovac sin Radi"a ...sin Radi"a 'jurko sin Radosa"a 'juras sin Radosa"a 'juras sin Radosa"a Ostoja sin Vukoja Radi"e sin Brata. 1uca C=. +amci: Vuja sin +tjepana 'ajko sin Radise Petko sin Pri!i"a Radin sin Bo%dana. 1uca 4. Nahija Rovca 'zemat kneza Vuksana +pomenuti Vukac sin +tjepana V"atko ) pis.: V"adko* sin +tjepana Bozidar sin +tjepana Radonja sin +rezoja ) pis.: -srezoFe* Radic sin +rezoja ?ukac sin +rezoja Vukasin sin +rezo)ja* Radoje sin +tjepana +tanisa ) pis.: -stanisa* sin +tjepana Bo%dan sin V"aha ) pis.: -$"ah* Mara udovica V"ada Vuk sin V"aha Niko"a sin ... Vuksa sin Vitomira 'o!rovac sin 'o!rasina Vukac sin Petka +tojan sin Miosa Radje"ja sin Petka Bozidar sin Pri!i"a Rados sin Brajice Miodra% sin Ratka ) pis.: Radko* Radonja sin Brajka 'jurko sin Petka +tanu"e sin ?ju!e Mi"eta sin Radoja Vukasin sin 1ovaca Ve"isav sin Miose Bozidar sin Radise Radosav sin &r!ana Pri!o sin Radoca Radosav sin Brajice Radonja sin Radoja Petko sin Bo%ica Mi"ic sin Radmi"a O!rad sin Ve"icka Radosav sin Ve"icka Radman sin Radise Pri!in sin 'jurdja Radisa sin Brajica Mi"os sin Radmi"a Radovac sin Radica +tojan ) pis.: -stoFan* sin +tojasina )B* Radi"e sin Radmana Radosav sin Radmi"a 'ajko sin Pri!ka Bratu" sin 'ajka Radovan sin Vukote Mihac sin Radosava Ratko ) pis.: Radko* sin Pri!isava Petar sin Radoca. 1uca 63. U mestima po imenu Bo%utov 'o" &osti"je P"ate )B* 8aniste i 1ranovic )B* zimuju a na mestima po imenu +titovo Ponikvica Vukotica i Brnik "etuju. )'eo* od nahije 2ete koju zovu takodje Bje"opav"ici 'zemat vojvode Radosava Petar sin Brajka ) i"i Branka * A"apen sin V"aha ) pis.: -$"ah* Brajk nje%ov sin Radje"ja sin Bo%avca Vukoje sin &udese )B* 'o!rac sin Brajka Ratko ) pis.: Radko* sin Radovana Braji"o sin Niko"e Vuca sin Vojina ... sin Novaka Radonja !rat nje%ov Radic sin 'imitrasa 'juradj sin Bratu"a 'imitras sin Petra +tjepan sin Radica 'juradj sin Radica Vuksan sin Aeraka Radosav sin +tojcina )

pis.: -stoFcin* Vukosav sin Ratka ) pis.: Radko* Mica )B* sin Pro%ona Bje"oka sin Mrkse Vuk sin Vukse Vuksan sin 'o!ro%a ) pis.: 'o!ri* Radonja sin Bo%dana Radje"ja sin &ru!e Radonja sin ... Ratko ) pis.: Radko* sin Bokce Miokus sin V"adoja Radic sin V"adoja Niko"a sin Radoja 'juras sin V"adoja &vozden ) pis.: -%vozden* sin 'jina )B* Vukja sin Bo%dana Vukas sin Vejka Vu"eta sin Mi"ica Vuceta sin Vejka Petko sin ... Paun sin Petoja )B* Radic sin Vukse Ratko ) pis.: Radko* sin Mirka 'akoje )B* sin Bo%dana. 1uca vojvode Radosava 44 sa %"avarom dzemata. 'zemat sina Niko"ina potomka Pav"ova ) .ema@ati ve"edi Niko"a i!n Pav"i 'zemat sina Niko"ina unuka Pav"ova*. +pomenuti 'juradj sin &rupka ?azar sin Ratka ) pis.: Radko* Radonja sin Ratka Radonja sin Rajka Vukota sin Radica 'jurko sin Vitoja V"ad sin Vitoja Bosko ) pis.: Bojko* sin Petra Bo%dan sin +tojse ) pis.: -stoFsa* Rajak sin Mi"ana Bosko sin Rada A"apen sin 1a"imana 'ra%onja sin &rujka +tjepan sin Radica Aerak sin Vukmi"a Radonja sin Ra"ka ) mozda: 2a"ka* 'o!resin sinBrajana Andrija sin +tjepana Radonja sin 1a"udjer )B 1a"ivir* ... Andrija sin Radonje 'imitrije sin Bozada Radosav sin ... Radje"ja kovac Punos sin Petra Radic sin Bo%osava Mi"ovac sin Bo%oja Radin sin Bo%oja Bo%dan sin Bo%oja Mi"ovac sin Punosa Miotos sin Radje"je Radonja sin Bo%oja 'imitrije sin 'jurka Miroje sin 'jurka Radoje sin Mi"una Rasko sin 1a"a 'ra%onja sin Brajka Radonja sin Nikse Pedja )B* sin 1a"udjer ) B 1a"ivir* ... Radosav sin Brajka Medun sin Mi"ete 8anko sin Braje Radosav sin Bozada Mirko sin Radonje Radosav sin Radica Bozidar sin Mi"ana Ostoja sin Mi"ana Niko"a sin Mi"ana -van sin Vuka Pavko sin Bozidara Bosko ) pis.: Bojko* sin Vuka Bozidar sin Braja Radosav sin Braja Vukosav sin ?jesa Radic sin Nika Bo%ic sin 'jurdja Bozidar sin Bo%dana Vuceta sin Bo%ica Vukosav sin Bo%ica V"adoje nje%ov !rat Miokus sin 'ajkov Vukac sin Ruze Vuk sin 'jurdja Radosav sin Vukce 'juras sin Radonje Mi"jko sin 'jurdja Pri!an sin Ratka ) pis.: Radko*. 1uca =<. 'zemat +tanise sina Radje"je. Mi"ko sin Mojica Radun sin Mi"e Vuksan sin ?azara Vuksa sin ?jepsica Radosav sin 'jurice Miro sin Nika Vuk sin 'jurdja 'juro sin Vuka ?eko sin Bje"jaka Radje"ja sin 'juraice Radje"ja sin Niko"e ?a"ic sin Radaka Petko sin Nikse Vuksan sin 'jurdja Radonja sin Bozidara Paun sin 1a"a )B* Basta )B* sin +tipica ) pis.: -stipik* ?azar sin +tjepana 2utac sin Mihai"a 'juro sin Ostoje Vitomir sin Vite Bozidar sin Vukce Niko"a sin Radena &o"u! sin Radojka Petar sin 'ra%una 'ujko sin Budosa Radje"ja sin Niko"e Bozidar sin Mi"jaka Vukasin sin Radovca Radonja sin +tojca )B* Vukasin sin Pri!ka Radonja sin Brajka. 1uce CC sa %"avarom dzemata. 'zemat Bo%dana sina U%"jesina. +pomenuti ?ipovac sin Uska )B* Radic sin Vukosa"a 'juradj sin Boska Petar sin Borka +redoje sin Vitomira Vuk sin Vitomira Matovac sin Bo%ise Nenada sin Bo%ise ?ukac sin Bo%dana Vuk sin -vka V"atko ) pis.: V"adko* sin Uska )B* Vitomir sin +"epca Bo%dan sin V"adoja Radic sin Mihorada Rades sin Bo%dana Radonja sin Radomana Vitko sin U%"jese Radovan sin Rajana -"jas sin -%ra"a )B* -van sin -"ije Vukdra% sin Vitomira 'ra%oje sin Vitomira

Vukdra% sin -vana Vukosav sin Bo%dana Niko"a sin Petka ) i"i Pejka* ... sin Brajica Radosav sin Petra Ratko sin Pri!isava Radovac sin +"epca ) pisano: -s"epac* Vitomir sin Budena )B* Vukasin sin Radovca Radje"ja sin Bozidara -"ija kovac Niko"a sin Vitasa +tjepan sin 'o!rosa"a Bo%dan sin Radonje Radje"ja sin Mi"una -van sin ... Radmio sin Vidoja Petar sin -vka &o"u! sin V"ahinje ) pis.: -$"ahine* Rasko sin Mihorada A"apen ) pis.: -h"apen* sin Vitoja Vuk sin Radosa"a Radosav sin Mi"osa 'juradj sin Bje"adina Rasko sin Bo%dana Miodra% sin Bje"oja Vukosav sin -"ije Bozidar sin Bo%oja 2ivko sin 'o!ri"a Branko sin 2utoja Niko"a sin popov -vanis sin Bje"jaka. 1uca 66. B. A. Vukcevic

fbghijh klhemegh I nbebcmegb obphjh qdjrdsh tlhemegb tuvhebgdwh

|gYcbcZ^ |i}Yc^Zd~Y _^cd\ ^` |i}YcY, bd]Y ^XYe^ZY- |i}Yc ^XYe^Z b\ ]Yb\}d^ i b\}^ ^gY ^ZY, i Yb\}Ye gYW[\- |i}Yc X\ dfY^ bd]Y iebY]Y, e]\Y g^ZYe\ ]YdX\ e^Xd X\ i_dbY] i \g\^ZYe^f c\hc\gi 0411 ^`d]\- Zd |i}Yc^Zd~d _^cdi ^` |Ycgd~Y d |^d~Y /iebY]^Zd bd]^Zd2- |Ycgd~\Z\ _^c^fe\ ^Zi ^g^g^ZY]d d}d |Ycgd~\Zd, Y |^d~\Z\ _^c^fe\ ^Zi \g^ZY]d d}d |^d~\Zd~d- |Ycgd~ iebY]^Z dfY^ X\ \cdgd bd]YG gYd~Y, }dXY]Y, gYdi d ieYV` gYd\ |Ycgd~\Z^ _^cdiG \ei}d~d, ^fd~d, i\}d~d d YZd~dV` }dXY]Y |Ycgd~\Z^ _^cdiG ZY]^Zd~d, d]d~d, ^Z\[d~d, Y`dZ^X\Zd~d, Y`i}^Zd~d, |^`Y]^Zd~d, d}dXd~d, ^`^gd~d d d~d- V` d]d~Y bi VgY]d fd]d~d, de\cd~d d ^e^Zd~dV` gYd~Y |Ycgd~\Z^ bi gcZ^`iW^Y]dG \]Y`d~d, |YX^Zd~d, \d~d, g]^Zd~d, ige^Zd~d d |^e^Zd~dV` |^e^Zd~Y bi ^ed~d, Yed~\Zd~d d ige^Zd~dV` ieY |Ycgd~\Z^ bi |i}Yc^Zd~d i idfY- V` d bi gd_e^Zd~d, ^e^Zd~d, ^fY\Zd~d, ^`d~d, }de^Zd~d, |i`d]d~d, |^}Y]d~d, |^XY]^Zd~d, Y`i]^Zd~d d VcY\Zd~dV` |^d~Y iebY]^Z^ bi ^gY]dG ig^Zd~d, ^}iW^Zd~d, Ye\cd~d, Y_ie^Zd~d, \ce^Zd~d, ^`^g^Zd~d, Y`^Xdd~d d YZd~d- V` ig^Zd~Y bi d]d~d- V` ^}iW^Zd~Y bi d~d d Yc^Zd~d- V` Ye\cd~Y bi \d~d- V` Y_ie^Zd~Y bi ig\]^Zd~d d ie^Zd~d- V` ^`^g^Zd~Y bi Y`^X\Zd~d^bc^Xd X^ g^`^ZY e^Xd bi _^g\e}^f ^` |i}Yc^Zd~YG |YYg\Zd~d, |YgidX\, \[^Zd~d /^gY]Ye cYX^Zd~Y d gcZ^ iW^e^2, \}de^Zd~d /^gY]Ye cYX^Zd~Y2, Yd~d, ^[Yd /^gY]Ye cYX^Zd~Y2, Y}^Zd~d, igYd]^Zd~d /Y`^dd~d d ^`^g^Zd~d2, dZe^Zd~d, Yg}dd~d /]\ed b\ _g\dZYXi Yg}d\2, [YXd~d /^` d bi Ygd]e^Zd~d, Yge^Zd~d, Yed~d, Y`dZ^X\Zd~d2, gY}^Zd~d, ^]Ygd, ie^Zd~d, YgY\Zd~d /_g^f\]d}d b}YZi, b}YZ\ Z- YZi2, Ygd~\Zd~d, Ygdd~d, Ygedd~d, \g`^Zd~d, dXYc^Zd~d, d\}d~d, \^Zd~d /^gY]Ye cYX^Zd~Y2, YZd~\Zd~d, \g^Zd~d /dZ\ i ^_}dd d YW}Y]dd2, ^Y]d] /^gY]Ye cYX^Zd~Y2, Y`^ZY]^Zd~d, ^ZY]d], cY]dd~d, Y^Zd~d /^gY]Ye cYX^Zd~Y2, Y}^Zd~d, \bYd,

i~d}^Zd~d, i_^Zd~d, g]\Zd~d, dc}iY]d d}d dWiY]d, i`^Zd~d /^gY]Ye cYX^Zd~Y2, YX^Zd~d /dZ\ i ^e^}d]d gd[Y d i\ d ^` d bi ]YbcY}Y _g\df\]YG dfdcgdX\Zd~d, ^ZY]^Zd~d, Y`^d~d, |^X^Zd~d, ^e^Zd~d, df^cdX\Zd~d2, |i}Yctlhemegb xvhybgdwh

}Y^Zd~d ]^b\ _g\df\ _^ ^XYe^Z^f bd]i }Yi- }Y^ b\ `^b\}d^ i |^ic^Z ^ d ci h^gfdgY^ bZ^Xi _^g^`di- fY^ X\ `ZY bd]Y |^\ci d de^}i d e~\g \]dXiV` |^\c^Zd bd]^ZY ]YbcY}Y bi iY WgYcbcZY /^gY]d2G ieY]^Zd~d, igY\Zd~d, Y}\Zd~d, Yd\Zd~d d df^]^Zd~d- g\b\[\\f `\}Y |^\c^Zd _^c^fYeY i gWdXi 0B1B U 0A8C ]YbcY}d bi ]^Zd ^gY]dG ^` ieY]^Zd~Y + |^d]d~d, ^` Y}\Zd~Y + d}^ZY]^Zd~d, ^` Yd\Zd~Y + de^Zd~d--V` de^}d]d bd]^ZY gYZd}d bi b\ ^gY]dG \[^Zd~d, ig^Zd~d, igdd~d, ie^Zd~d, Yge^Zd~d, Ygcd]^Zd~d, d^Zd~d d \}d~d- V` ^Zd ^gY]YeY X\`Y] Wg^X _^g^`dY b\ ^`b\}d^ i gWdXi d ^` d bi ]YbcY}d ]^Zd ^gY]d- V` ig^Zd~Y + _Yb^X\Zd~d, _Ybd~d d YX^Zd~d, ^` d^Zd~Y + \ei}d~d- V` i~Y de^}d]Y gYZd}^ b\ _\c ^gY]YeYG ^Z^Zd~d, d}YXd~d, d}d~\Zd~d, ^ZYe^Zd~d d \e^Zd~d- V` ^Z^Zd~Y gYZd}d bi b\ Yed~\Zd~d- V` \e^Zd~Y ]YbcY}d bi ^gY]d iebY]^Zd~d d dcgd~d- Yb^X\Zd~dfY bi ]Yb\[\]d |^YZd e^Xd cZg`\ `Y _^cdi d ^ZYY d `Y bi ^gY]Ye }Y^Zd~Y-

tlhemegb zw{nhsbgdwh

|gYcbcZ^ ~\_Y]^Zd~Y X\ `^Wd}^ _g\df\ _^ ~\_Y]i ^XYe^Z^f- ~\_Y] b\ ]Yb\}d^ i b\}^ d_[\, ]Y `\b]^X ^WY}d ^gY\ i W}dd]d fY]YbcdgY ^gYY^c^ i d_[dfY ]dX\ Wd}^ `^Z^[]^ ^WgY`dZ\ \f[\, ~\_Y]^Zd _^c^fd b\ b\}\ i \[\ iW^e^, i d\ d i \ig\X\- ~\_Y] ^XYe^Z X\ dfY^ _\c bd]^ZYG ieY /ieY2, }YceY, |^d`YgY, cY]di d Y`^XY^c^fbcZ^ cY]d\ Y`^d]Y `\}d b\ ]Y ^gY]e\G |^e^Zd~d /i |Ygd\, ^[Y d ^ZYe^ g\WY[\Z^2, i^Zd~d, Y`^Xdd~d- V` |^e^Zd~Y bi i\cd~d d dfW^Zd~d- V` Y`^dd~Y bi gYe^Zd~d, gbc^Zd~d, d^Zd~d, \ed~d d iXd]^Zd~d- V` gYe^Zd~Y bi |\~e^Zd~d, iX^Zd~d, gbcd~d, Yged~\Zd~d, Y`^X\Zd~d d \}dfYge^Zd~d- V` d^Zd~Y bi ^ZY]d /]2- V` \ed~Y bi g\d~d- V` iXd]^Zd~Y bi d}d~d^c^fbcZ^ YgeY \cg^ZYG YYg\Zd~d d \_\g^Zd~d- V` YYg\Zd~Y bi ^ZY]^Zd~d, d}i]^Zd~d d ^e^Zd~d- V` \_\g^Zd~Y bi d`d~d d YY]YgdV` d`d~Y bi d}^ZY]^Zd~d- ^c^fbcZ^ ~\_Y]Y \cg^ZY biG ^ZY\Zd~d d ^d~d- V` ^d~Y bi id~d d ie^Xdd~d- V` ^ZY\Zd~Y biG Y]`d~d, df^]^Zd~d, \YXd~d, |^X^Zd~d, \[^Zd~d d i_^Zd~d- V` Y]`d~Y bi i}\cd~d d |^^Zd~d- gYW[Y]d bi ~\_Y]^Zd~d d cgYc\e\ ^g\ e^Xd b\ `\}\ ]Y b\`Yf ^gY]YeY- ^c^fd cY]eY cYfYc^ZY biG ie^Zd, d]^\Zd~d d

Yedcd~d- V` Yedcd~Y bi ^e^Zd~d ^c^fd \`dfdgY \^gdX\ZY bi cZYZd`^Zd~d^c^fd igd\ dbc^ZY cZ- ~\_Y]^Zd~d U igdd~d d ^` d biG ^ed~d, \b]d~d d ^e^Zd~d- ^bc^Xd X^ g^`^ZY e^Xd bi _^g\e}^f ^` ~\_Y]^Zd~YG |^X^Zd~d /g^YeYXi b\ bY icY_^Zd~dfY2, |^^Zd~d /g^YeYXi b\ bY icY_^Zd~dfY2, |^`Y]^Zd~d /g^YeYXi b\ bY icY_^Zd~dfY2, ieYd]^Zd~d /g^YeYXi b\ bY icY_^Zd~dfY2, ^Xe^Zd~d /g^YeYXi b\ bY icY_^Zd~dfY2, iWY]^Zd~d, ^ebdf^Zd~d /g^YeYXi b\ bY icY_^Zd~dfY2, ^ed~d /g^YeYXi b\ bY ^Xd]^Zd~dfY, ^bcd~dfY d d}d~ddfY2, Yed~d, Ye^Zd~d /_^cd~i ^` Yed~Y d dYY2, ^bcd~d /g^YeYXi b\ bY ^ed~dfY, d}dd~dfY d iXd]^Zd~dfY2, gYb^X\Zd~d /g^YeYXi b\ bY icY_^Zd~dfY2, Yg^Zd~d /_^cdi ^` YgY, WgYcY Z^XZ^`\ icY_Y YYgY + ^ZY]^Zd~d2, \i]^Zd~d /^` d}dd~Y2, g`^Zd~d /^gY]Ye Yed~Y2, d}dd~d, icY_^Zd~d, d~d~d /g^YeYXi b\ bY icY_^Zd~dfY2, i}d~d /g^YeYXi b\ bY icY_^Zd~dfY2, V`^Zd~d, ^giW^Zd~d, cY]^X\Zd~d /i dd2, cX\_Y]^Zd~d /_^cdi ^` dcgY, WgYcY Z^XZ^`\ YYgY icY_Y2, cYfYc^Zd~d, dYg\Zd~d /g^YeYXi b\ bY \gdd~dfY, iX^Zd~dfY, \}\Wd~dfY d |^e^Zd~dfY2, \}\Wd~d /]\ cg\WY d f\Ycd bY dbc^df\]df fib}dfY]bedf g^`^f i |^b]d2g\eY}^Zd~Y, `^b\[\]d i ^ZY /\[\ iW^e^2 i 01- Z\ei- Yi\Zd~d bi d Vgd]d~Y, Y `Y[\ _^g\e}^ d |YY]Y, Y`fY]^Zd~d bi d YYgYY, d}\cd~d bi _^ ]\edfY bcYg^b\`\^d, Y _^ ]\edfY `^b\[\]dd d |X\}^_^YZ}d~Y, d]d~d /bcYg^b\`\^d2, fdcgd~d /bcYg^b\`\^d2, \cgdd~d /d Yci]be\ ]YdX\2, ^ZY\Zd~d d |X\}^_YZ}d~Y, ied~d d |^b]\, Ycd~d---

tlhemegb |l{}bp{gdwh

|gYcbcZ^ g\^X\Zd~Y X\ `^Wd}^ _g\df\ _^ c^XY]i ^XYe^Z^f, ZY]^f g\^X\VZ^ _g\df\ ]dX\ ]deY`Y ^ZY]d\]^, ]dcd X\ eY^ cYeZ^, WgYcbcZ\]de^, _g\df\ i _g^}^bcd _^bc^XY}^, b\f c^ bi ]Y}d `Y bi _^c^fd g\^XY ^XYe^ZYg\^X\ X\ dfY^ \cdgd bd]YG Y`^i, Y`dY, iei d ieYY- ^ e]\i ZY]di Y`^d]^f, g\^X\Zd~d e^Xd bi b\ ^`b\}d}d i ^_^Z^ d ^[di `^WdXYXi _g\df\ ZY]d\Zd~- V` g^`Y ZY]d\Zd~Y gYZd}d bi b\ ^gY]d d_YZ\, ^bcYgdd, \c\]dd~d, }dd~d, i]`\, d}d~d, ^}Ye d `gid--V` \]\Y g\^X\Zd~Y bi ^ZY]^Zd~d, }d]d~d, Yge^Zd~d- V` ^ZY]^Zd~Y X\ ]YbcY}^ WgYcbcZ^ Yebdf^Zd~d- V` Yebdf^Zd~Y bi ^_^Zd~d /i ^}Yd]i2, ^ZYe^Zd~d /i d_^Zi2- VgY]d }d]d~Y bi ded~d d dXYc^Zd~d- V` dXYc^Zd~Y bi ]YbcY}d i}^Zd~d, d^Zd~d d ^Zd~d^c^fbcZ^ e]\Y |^`Y]Y ^Xd]d~Y / \Y]d]Y2G ]\ |^`Y] \Y]d] b\ _gZ^ `^b\}d^ bY \ZY i \Y]bei ]YdXi _Y ^]`Y i ^ZY- fY^ X\ \cdgd bd]Y ^` e^Xd bi b\ gYZd}Y WgYcbcZYG ie^Zd~d, Y]e^Zd~d, ^e^Zd~d, ^Z^Zd~d, \gdd~d d |ied}d~d- |gYcbcZ^ Y`i}^Zd~d eYi `Y _^cdi ^` ^]d Y`i}^Zd~Y d ^fY]Y /Yci]beY ]YdXY2~mehvh klhemegh u fbgdch

Y`^Zd~d /`YZ]^ `^b\[\]d d ^gY\, d^beY2, digd\ bi _^g\e}^f d iY, ^` g\eY}^Zd~Y, `^b\[\]d i ^ZY /\[\ iW^e^2 i 01- Z\ei- Yi\Zd~d bi d Vgd]d~Y, Y `Y[\ _^g\e}^ d |YY]Y, Y`fY]^Zd~d bi d YYgYY, d}\cd~d bi _^ ]\edfY bcYg^b\`\^d, Y _^ ]\edfY `^b\[\]dd d |X\}^_^YZ}d~Y, d]d~d /bcYg^b\`\^d2, fdcgd~d /bcYg^b\`\^d2, \cgdd~d /d Yci]be\ ]YdX\2, ^ZY\Zd~d d |X\}^_YZ}d~Y, ied~d d |^b]\, Ycd~d--%laze' protest na netacnu in?or'aciju- !ukii u Rovci'a su ;asojevii porijeklo' i greska je nastala valjda sto se vezuju sa prezi'enjaci'a oko .odgorice- #a pri'jer i'a dosta !ukia u Ervatskoj koji za svoje porijeklo navode Rovca, a neki ne'aju bas nikakve veze sa Crno' Goro' i to su starovedioci u Ervatskoj.&Sa +e%a' +trana >ekst Ilije =rakovica S;ezirov 'ost i prva pohara ple'ena 7uca: iz 0AC9- godine i kratak ko'entar o to' dogadjaju )rva $o1ara Ku(a o% +trane + a%ar+ o! ve,ira Me1'e%2$a+e =u+atli#e %o!o%ila +e ;<<7* !o%ine* Ova $o1ara #e #e%an o% na#,na(a#ni#i1 i na#tu,ni#i1/ a i+tovre'eno i na#+v#etli#i1 %o!a%#a#a u i+tori#i ovo! $le'ena* $ ovo' dogadjaju i to' tesko' vre'enu pisali su 'nogi pisci, hronicari, istoricari i obicni gradjani- >o su najbolje uradili vojvoda Marko Miljanov u svo' djelu S.le'e 7uci u narodnoj prici i pjes'i: dr Rastislav .etrovic u knjizi S.le'e 7uci 0@B4+ 01A@:, &tevan .opovic u knjizi SRovca i Rovcani:, ono ;ucelic u knjiga'a S#a braniku slobode: i S=ratstvo ;ucelica i =ratonozica:, Ilija <laticanin u S#asi' starina'a:, Rajko Raosavljevic u SRovci'a i Moraci:, !- "rdeljanovic u S=ratonozici'a:, Ilija =rakovic u S<eti: 0C-8C-0AC9- godine% po'enuto' tekstu =rakovic piseG )o u+a# $o%'i(ivan#a S7ao pogranicno ple'e 7uci su bili u neprestanoj borbi sa >urci'a- #arocito su poznate strasne turske kasapnice na Malo' $rljevu 0@BB- i na veliko' $rljevu 01CBgodine=uduci po sa'o' geogra?sko' polozaju u kontaktu sa 7uci'a, =ratonozici su skoro uvijek dijelili sa 7uci'a dobro i zlo- <na se pouzdano da su u borbi na ;eliko' $rljevu ucestvovali i =ratonozici i u narodno' predanju ostala je ziva uspo'ena da su =ratonozice u toj borbi predvodili =ozo #ikolin, prvi bratonoski barjaktar za kojega narodno predanje zna, otac =raka =ozova od koga vodi porijeklo danasnje bratstvo =rakovici i Gilici u =ratonozici'a, .odgorici i .eci, i veliko bratstvo =arjaktarovici u =erana'a, =ioru, .etnjiku i drugi' 'jesti'a u &rbiji i &andzaku, =rale &tanisin, takodje barjaktar od koga vode porijeklo bratonoski &tanisici preseljeni u &rbiju, dok danasnji &tanisici koji zive u =ratonozici'a, vode porijeklo

od njegova brata <oga &tanisina i ako ,!urisin od koga vodi porijeklo danasnje bratstvo akovica u =ratonozici'a, .odgorici i drugi' 'jesti'a>urci, kivni 7uci'a narocito zbog ove dvije strasne pogibije su pretrpjeli na Malo' i ;eliko' $rljevu krojili su planove kako da i' se osvete i da ih potpuno uniste- >aj njihov plan dostigao je svoju kul'inaciju u prvoj pohari 7uca 0114- godine&kadarski vezir zatrazi od 7uca da plate caru arac, ali ovi kategoricki odbiseCuvsi to, vezir dade 'ito u 7uce da bi se 'edju sobo' izdali jer je to bio jedini nacin da >urci postignu svoj cilj, da se osvete 7uci'a u ce'u su donekle i uspjeli- />ada su .unan ,edin, =eco &avicev i dr- pri'ili po :kapu pulja: + jedna pulja 06 krajcara2 i stavili se >urci'a na raspolozenje;ezir je dosao s vojsko' u <etu i tu su 'u dosli dva orahovska junaka, ,!ulja !ovanov i Iveza ;ukov- ;ezir ponudi ,!ulji barjak pred >urci'a protiv ,rekalovica, obecavajuci 'u velike darove i carsko zna'enje#o, kad je ,!ulja to sve prezrivo odbio, vezir je spustio kroz prozor od kule =egovica konopac i barjak i kazaoG :=iraj ,!ulja ili barjak pred vojsko' ili konopac na grlo:,!ulja je na to odgovorio veziruG :Eocu konopac a nikako barjak protivu brace-: .risao je vjesali'a i sa' sebi 'etnuo konopac na grlo i gurnuo dasku ispod nogu>ako je slavno zavrsio svoj zivot na vjesali'a ovaj ponositi sin ovih surih brda i ostavio pri'jer pokoljenju kako se u'ire za svoju bracu i narodnu slobodu- Ista ova sudbina postigla bi i njegova druga, po'enutog Ivezu ;ukova da 'u nije njegov poturceni rodjak 'olbo' otkupio zivot kod dzi + pase a ovaj kod veziraSurovi o&ra(un $ni koji pri'ise novac od >uraka stavise i' se na raspolozenje a sa ,rekalovici'a pristase od &tarih 7uca 7rivodoljani, <ikovici i =akocevici;ezir skadarski rasporedi vojsku da udari 7uci'a u seda' stranaG bosansko+ hercegovacki begovi preko 7upusaca, Mecikukic preko =ioca, =eg <otovic preko Jundine, %sein $t preko <atrijebca, beg &abanagic i pasa Mah'utbegovic preko $rahova, kapetan #ekic od 7olasina preko ;eruse i skadarski vezir na Medun,rekalovici, videci da se ne 'ogu tolikoj sili turskoj oduprijeti, nijesu se zatvarali u grad ve su napravili sanac na %bli i tu su docekali >urke, a stoku i nejac + zene, djecu i starce sklonili su na Malu Rijeku, 'isleci da ih ta'o u oni' prokleti' vrleti'a, nece naci;ezirova vojska od Meduna prva je udarila na sanac a u toliko su pristigla i druga odjeljenja turske vojske- ,rekalovici su se borili kao lavovi ali je sili turskoj bilo ne'oguce odoljeti te >urci udarijese u sanac i posjekose 18 glava ali i oni ostadose oko sanca povaljani na go'ile7uci su poslije strasnog okrsaja bili pri'orani napustiti sanac i povuci se pre'a

Cvilinu, gdje ih je srela druga neprijateljska vojska s kojo' su vodili ogorcenu borbu& ovog polozaja 7uci su 'orali iz'icati pred tursko' silo', zadajuci joj teske gubitke dok su sisli na Malu Rijeku gdje i' je bila stoka i nejac- >urci, ne 'oguci oruzje' unistiti ostatak kuckog stanovnistva, urvu ka'enje niz str'e 'alorecke strane;riska zena, djece i staraca kao i poklic vojnika, 'ijesao se sa strasno' gr'ljavino' ka'ena koji lo'ljahu i goru pred sobo' i sagonjahu u korito 'alorecko--.rosla je ova uzasna noc i osvanuo je dan- >urci ne zeleci ginuti kao proslog dana na pecini, postave strazu da 7uci ne pobjegnu a znali su da ne'aju hrane pa su racunali da ce i' se sa'i predati& druge strane, >urci porucise i zaprijetise =ratonozici'a da ne puste 7uce da predju preko njihove teritorije, jer, ako to ucine, svu ce svoju vojsku okrenuti na njih i sve i' zivo plijeniti a sve 'usko pod sablju turiti;ezir je cekao na Medun da 'u dovedu kucko roblje iz pecine, koju su >urci drzali u opsadi- =ratonozici su se nasli u vrlo nezgodan polozajGledati 7uce da ih >urci kolju i drze u opsadu u pecini, tesko i' je padalo na dusuIzbaviti ih iz turskih saka, ispred onolike turske vojske, nijesu i'ali tolio 'oci i snage, utoliko prije sto su >urci strasno zaprijetili =ratonozici'a da nikako ne puste 7uci'a prolaz preko njihovog ze'ljista#o, i pored svega ovoga, vidjeniji prvaci bratonoski iz .eleva brijega, ;ilca, 7isjelice i 7lopota, 'edju koji'a narodno predanje po'injeG popa Maska i brata 'u sana &cepanova >oskovica, Radoja .re'ovica, Radovana &pahijina .avicevica, dziju =rakova, Radoja ;uceva, Radosa ;eskova, !anka >oskova, Radosa F!akova i druge, bili su se skupili na dogovor, kako i na koji nacin da po'ognu 7uci'a=#e +tvo i, $e(ine .red sa'u noc toga dana, stize kod njih rovacki vojvoda Minja Radulov sa nekoliko druga- =ratonozici i Rovcani podju zajedno ne bi li uspjeli da pored turske straze nocu izvedu opsjednute 7uce iz pecine>urska straza bila je slaba a nije ni znala puteve i prolaze kroz 'alorecke stijene, a =ratonozici'a je to sve bilo poznato, te su sa Rovcani'a vjesto i neosjetno sisli u pecinu- 7uci se obradovase i kod njih se javi iskra nade na spasenje,ogovore se da krenu u jedan sat poslije ponoci da bi u to doba najlakse prosli pored turske strazeMrtve ostavise u pecini, ranjenike i nejac krenuse sobo' i izdadose takvo naredjenje da niko ne s'ije kasnuti niti recice izgovoriti, da se strogo da niko'e ne torokne ka'en pod nogo', a 'ajka koja ne bi 'ogla na drugi nacin u'iriti dijete u kolijevci, da ga zakolje ili ruko' ugusi, je ako turska straza opazi, sve ce biti pohvatani i poklani-

>urska straza, ne poznajuci teren, nije uhvatila sve prolaze, a =ratonozici, poznajuci svaku stazu, uspjeli su da 7uce srecno provedu pored turske straze uz str'enitu stranu zvanu S$ble ulice:, pa da ne bi nagazili na strazu, koja je bila na &tubici od Male grede, skrenu lijevo preko ;elje grede, .riboja i =unijesa i izadju na vrh 'aloreckih strana>u su se 'alo od'orili i 'ajke su pregledale djecu u kolijevka'a pa su nasle da su sed'oro djece udavile zatvarajuci i' usta da ne placu sa'o da bi prosli pored turske straze$davde su se krenuli ispod sela ;ilca i 7isjelice i zora ih je zatekla na putu pored sela Futova, pa su izasli na vrh 'orackijeg strana koje se zovu .latije a odatle pravo u Rovca gdje su ih Rovcani bratski docekali-#o ipak, 7uci su se ta'o potucali bez kuca i i'anja punih seda' godinaAur+ a o+veta .osto >urci vidjose da 7uca ne'a u pecini i doznadose da su ih =ratonozici preveli pored njihove straze i preveli u Rovca, bili su jako ozloijedjeni na =ratonozice i vrebali su priliku da i' se osveteMalo vre'ena iza toga >urci prevaro' do'a'e cetvoricu od onih =ratonozica koji su bili silazili u pecinu i iz iste izveli 7uce, te je skadarski vezir, odnosno dzi+pasa $s'anagic iz .odgorice zbog toga objesio na danasnjoj &ahat 7uli u .odgoriciG popa Maska i brata 'u sana &cepanova >oskovica, Radoja .re'ovica i Radovana &pahijina .avicevica a vrebali su da uhvate i objese i ostalu dvojicu t- j- dziju =rakovica i Radoja ;uceva, koji su bili glavni inicijatori i putovodje za prevodjenje 7uca iz pecine, ali u to'e >urci nijesu uspjeli$ni nijesu bili zadovoljni ti'e sto su objesili cetvoricu bratonoskih prvaka vec na'isle da plijene svu bratonosku stoku te da i' se i na taj nacin osvete za prevodjenje 7uca preko bratonoskog ze'ljista u Rovca:.riliko' opisa dogadjaja o vjesanju bratonozickih prvaka kod &ahat 7ule u .odgorici, Ilija =rakovic je ispustio da opise detaljno kako je pop Masko ispustio dusu pod vjesali'a#ai'e, pop Masko je trazio od >uraka, da 'u dozvole da se kao svestenik pricesti>urci, koji su bili pobozni, pristadose da priceste popa Maska te 'u donesose pun 'etalni putijer /bokal2 vina i pruzice 'u ga.op Masko, koje'u je vec bila o'ca na grlu a daska pod noga'a, ci' je dohvatio 'etalni bokal sa vino', podigao ga je u vis kao da hoce da se pricesti, pa kada ga je dovoljno podigao obje'a ruka'a, snazno je udario ti' bokalo' turskog dzelata /koji je cekao ispred njega da 'u vrati putir a zati' da izvuce dasku ispod njegovih nogu2 u glavu tako da je dzelat na 'jestu ostavo 'rtav a pop Masko je poto', videci da se za'ijenio, sa' odgurnuo nogo' dasku pod nji' i objesio seErabra .renta

>ekst Ilije =rakovica S;ezirov 'ost i prva pohara ple'ena 7uca: iz 0AC9- godine i kratak ko'entar o to' dogadjaju ,alje, =rakovic piseGS#o >urci ne ostavise 7uce na 'iru ni u Rovca vec poruce Rovcani'a i strogo i' zaprijete, da ce sva Rovca popaliti ako i' ne vrate kucko roblje- ;ideci >urci da Rovcani nece vratiti ,rekalovice, pocnu se spre'ati da ih napadnu, vezir krene na njih veliku vojsku, koja se bijase prikupila u &puz i pocinula na bjelopavlicko polje nize MartinicaCuvsi za ovo, 7uci i Rovcani posalju veziru i >urci'a jednu zenu iz Rovaca sa djeteto' u kolijevci, da ponudi >urci'a sisano ku'stvo- 7ada je ove zena stigla kod vojske, ponudila je veziru i turski' vojskovodja'a ku'stvo, 'oleci ih da ne vode vojsku u Rovca>urci su je ne'ilosrdno odgurnuli, rugajuci joj se i psujuci i nju i hriscanskog svetog !ovana- F!utita Rovcanka izvadi preslicu iza pojasa i pobode ju ispred vezirova satora govoreciG S#aprijed >urci na nas ako va' 'ajka nije S!ana:, ali cete, ako =og da, proci kao na $rljevo:$va se zena zvala .renta i od toga doba ovo se 'jesto gdje pobola preslicu nazove .rentina Glavica- >u je do prije 68 godina bio pazar svake nedjelje gdje su dolazili Crnogorci i =rdjani da trguju.renta se vrati u Rovca istoga dana i javi 7uci'a i Rovcani'a da se spre'aju jer >urci nijesu prihvatili ku'stvo vec vode veliku vojsku na njihVeli a $o&#e%a 7ako narodno predanje i pjes'a kazu, turske je vojske bilo C8-888 i udarili su na 7uce i Rovcane, koji'a su i susjedna ple'ena priskocila u po'oc- 7uci i Rovcani su hrabro docekali >urke i u ovo' ljuto' okrsaju, koji nije dugo trajao, poginulo i' je sezdeset, ali su i >urci strasno razbijeni, tako da su se kroz gudure i vrleti strasno polo'ili i u neredi povukli natrag$d trideset hiljada >uraka vratilo se sa'o trinaest hiljada- $stalo je sve pobijeno i zarobljeno- Ranjeni vezir, koji je jedva iznio glavu, razjaren ovi' neuspjeho', bez obzirice odstupio je na vrat na nos sa ostatko' svoje vojske preko 7olasina, ;asojevica i =ratonozica za .odgoricuCi' je stigao u .odgoricu, izdao je najstroziju naredbu da >urci opljackaju sve sto nadju zivo u =ratonozici'a i svu stoku da dotjeraju u .odgoricu, a ako se ko usprotivi, da ce sve predati ognju i 'acu=ratonozici su bili jedno od crnogorskih ple'ena koje nikada nije bilo stvarno potcinjeno >urci'a- .ored toga, bratonoski vojvoda .ejo &tanojev =alevic, dobio je od turskog sultana Meh'eda , svog zeta po sestri, sto godina prije ovog dogadjaja, carsku povelju da =ratonozici, od Fopata do Ivovika, niko'e ne placaju nikakav

danak ni kuluk i da ih bez carskoga znanja i dozvole niko ne s'ije napasti&kadarski je vezir za ovo dobro znao, te se >urci nijesu lako rjesavali da nagaze carsku naredbu, vec su gledali da to lukavstvo' i prevaro' izvedu$vu svoju na'jeru >urci su ostvarili po'ocu Murata Cpatova, unuka vec po'enutog =ralja &tanisina, kojega prevaro' do'a'e u .odgoricu i predstave 'u da carska povelja data bratonosko' vojvodi .eju vise ne'a vrednosti posto vojvoda bijase vec odavno u'ro i da ce 'nogo bolje biti za njih da dotjeraju veziru svu stoku nego da on ide s vojsko' na njih- Murat, ne znajuci tursku politiku, pristane i vezir posalje sa nji' svoju pratnjuNeu+$#ela $o%#ela <a vrije'e vladike Rada kao i priliko' odstupanje ustrije 0A0B- g- 'ost je bo'bardovan ali ni prvi ni drugi put nije 'u ucinjen veci kvar, sto svjedoci da je zidan narociti' 'altero' i da je zaista nei'ar bio specijalista u svo' poslu--&ada da vidi'o sta bi sa 7aci'a- $ni se rastrkase po .ri'orju, Eercegovini, 7olasinu i =ijelo' .olju, ali najvise se njih zadrzalo u Rovci'a gdje se i danas zovu 7ucke livade, bastine i katuni- >a'o su zivjeli punih seda' godina- <iveci u izgnanstvu, oni su cetovali i svetili se onije'a koji su ih izdali- ,ok su ,rekalovici bili u izgnanstvu, na njihove kuce i i'anja dodigli su >urci i rbanasi, a skadarski vezir rijesi da i planinu njihovu podijeli rbanasi'a i drugi' susjedi'a% tu svrhu vezir je poslao ko'isiju od svojih ljudi, koja je posla iz .odgorice preko =ratonozica a kada su bili uz ;jetarnik jedan od clanova ko'isije rekao jeG :#e'ojte braco da ide'o da dijeli'o planinu ,rekalovica jer je to od =oga grehota, a sto ce biti s na'a ako se ,rekalovici sjutra opet povrate na svoja i'anja:- #a ove rijeci, vodja ko'isije &- =- stavio je ruku na prsa i odgovorioG :!a 'ice' svu grehotu na 'oju dusu:% to' 'o'entu pukla je puska F!akica &tanojevica F!akovica, koji je vodio 7ucku cetu i pogodila je vodju vezirovih izaslanika kroz ruku u prsa i na 'jestu je ostao 'rtav- %toliko zapucase puske i ostalih kuckih cetnika i vezirove izaslanike pobise sve do jednoga, te tako kucka planina ostade nepodijeljena$va je ceta od 09 ljudi, 'alo dana iza toga, opkoljena od >uraka rbanasa u 'jestu zvano' :,jebeza: i tu su svi junacki poginuli sa'o se spasao #ovak R- ;ujadinovic i skloni se kod dordja dukica u =rskut, a odatle posao kod neke odive ,rekalovica koja je bila udata u .ipere- Cuvsi za njega, vezir je obecao dobru nagradu ono'e ko ga uhvati i najzad je uspio da ga uhvati i objesiIza ovoga, obrazovana je deputacija od srba i >uraka, koja je posla kod skadarskog vezira da ga 'oli, da dozvoli ,rekalovici'a da se 'ogu vratiti na svoje kuce i i'anja- ;ezir vec bijase dozvolio 7uci'a koji nijesu bili ,rekalovici da se 'ogu vratiti, ali poslije velikog navaljivanja deputacije, najzad dozvoli povratak i ,rekalovica:-

O+veta na% Rov(ani'a :<nali su 7uci /u pecini ;-;-2 da je pasa izdao naredjenje da se niko ne s'ije usuditi da i' pruzi po'oc- .rijetnja je bila vise nego stravicna i glasila jeG ko se iko usudi da pruzi po'oc ,rekalovici'a, njegovo ple'e ce biti predato ognju i 'acu---: :Rovcani, cija se teritorija nije granicila sa kucko', kada su saznali sta se desava, odlucili su, na predlog njihovog vojvode Minje Radulova, ili da izbave ,rekalovice, ili da izginu zajedno sa nji'aMedjuti', kad su posli u po'oc ,rekalovici'a, Fjevorecani i' nijesu dali da prijedju preko njihove teritorije, jer su znali da bi i' se Mah'ut+pasa osvetio->ada je rovacki vojvoda odlucio da sa jos dva druga i nekoliko =ratnozica, iduci bespuce' pod zastito' 'raka, stigne do pecine gdje su bili ,rekalovici#oc je cuvala junake a njihov lagani hod vodio ih je u vjecnost- 7ada su spasioci stigli, svi su se spre'ili i polako, vodeci racuna da ih >urci ne opaze, iduci za Rovcani'a i =ratonozici'a, ,rekalovici su se izbavili--&aznavsi sto se desilo, Meh'ed+pasa, razjaren, izdao je naredjenje da se popljacka sve sto i'a zivo u =ratonozici'a i da se pri'jerno kazne zbog toga sto su dozvolili da se ,rekalovici izbave preko njihove teritorije i sto su njih nekoliko ucestvovali u to' spasavanju4ati' #e i,%ao nare%#en#e vo#+(i %a $re o )i$era i =#elo$avli(a na$a%ne Rov(ane/ o#i $ret1o%no/ na n#e!ovo tra,en#e ni#e+u 1t#eli %a 'u $re%a#u Dre alovi(e***>)o ol# u Ni +i(u>Ono +to ni#e $o+ti!ao Me1'e%2$a+a/ %a +e o+veti Rov(ani'a/ $o+ti!ao #e n#e!ov +in Ma1'ut2$a+a/ %vanae+t !o%ina a+ni#e/ a%a #e na $revaru %o'a'io u Ni +i( 6< na#u!le%ni#i1 Rov(ana/ $o% i,!ovoro' %a ,a#e%no +a n#i'a i )i$eri'a na$a%ne na Ga( o* Ne +u'n#a#u(i ni+ta/ #er (e + n#i'a &iti i )i$eri/ Rov(ani +u/ $re%vo%#eni ne,o'/ +ti!li u Ni +i( !%#e +u Aur(i/ $o $a+ino' nare%#en#u i,vr+ili $ravi $o ol# na% n#i'a* O% n#i1 6< u+$#eli +u %a +e +$a+u +a'o (etvori(a* Sa' $a+a #e ,a lao rova( o! ne,a/ %o #e ni +i( i %i,%ar o%+#e ao !lavu alu%#eru* =io #e to #e%an o% na#+urovi#i1 ,lo(ina o#i #e i,vr+io ova#/ ina(e $o ,lu (uveni =u+atli#a*** ko Meh'ed+pasa nije za zivota uspio da se osveti Rovcani'a, =ratonozici su za sva vre'ena zapa'tili poharu koja je izvrsena nad nji'a- >o' priliko' je, po pasino' naredjenju, dovedeno u .odgoricu 'nogo krupne i sitne stoke koja je prodata, a od novca koji je dobijen za bratonosku sirotinju, napravljen je 'ost preko Morace.asa je ipak u nece'u uspio+ovjekovjecio je sebe kroz zlocin, jer se 'ost i danas zove po nje'u ;"<IR$; M$&>-Istovre'eno, dok se sabirao prikupljeni novac za izgradnju 'osta, dzi+pasa $s'anagic je do'a'io na prevaru cetvoricu =ratonozica koji su po'ogli ,rekalovici'a da se izbave, i naredio da se javno objese ispred &ahat+kule nasred .odgorice:-

Jovo )o$ovi: )o$ i,%a#e

Glava 06

>O%erali tri "iva atoli a $o$a>

% augustu 0A49- godine naglo po5inje 'ijenjanje prilika i odnosa u sje+vernoj ,al'aciji- >o je vrije'e snanog prodora narodnooslobodila5kog po+kreta u svi' dijelovi'a ,al'acije- :,olazak srpskih i crnogorskih proletar+skih brigada jako je djelovao na stanovnitvo, pa i na sa'e 5etnike:, ocjenjuje u augustu tab 4- operativne zone #$.$ ,al'acije- Razlono je utvrdeno da je :situacija u 7ninskoj krajini svaki' dano' sve bolja:-0 Raspopljeni vojvo+da Mo'5ilo je pak i dalje pravio spiskove svojih pukova i svojih rtava, kadar da uvjerava >alijane kako :5vrsto dri situaciju u ruka'a:- & pohoda pre'a Fivnu uao je u 7nin, okienog auto'obila na koje' je .eria ,obrijevi,9 5etni5ki pjesnik i pisac nadriske5eva i dra'a o vojvodi Mo'5ilu, ispisao irilico' :$svetnik 7osova:- % tabu talijanske divizije su ga do5ekali suzdrano, kako pop nije navikao- .op koji je vojvodovao, pa i pored %zun5evieve prisutnosti u &tr'ici, uporno nastupa kao :zastupnik ko'andanta ,inarske divizije:, vjerovao je da e na s'rti .aje .opovia graditi jo uspjeniju kolaboraciju, ali se dogodilo obratno- Mnogi, do ljeta bliski suradnici .aje .opovia su upravo po cere'onijalno' pogrebu, organizirano' uz talijanske bajonete, shvatili .ajinu dvoli5nu igru- .ajin brat, ,uan .opovi, odigrao je zna5ajnu ulogu u procesu nove di?erencijacije, tako da se 5etnici'a u tadanjoj 'obili+zaciji :nitko nije javio:I'a o to'e podatak u analiti5ko' izvjetaju taba 4- operativne /dal'atinske2 zone od po5etka augustaG :&ituacija u 7ninskoj krajini svaki' dano' je sve bolja --- $vakvo' stanju i razvoju situacije u 7ninskoj krajini pored naprijed navedenih razloga doprinosi, osi' rada naih drugova, i rad estorice 7ninjana, bivih .ajinih saradnika- ;e sa' njihov povratak je 'nogo odjeknuo po 7ninskoj krajini, jer su skoro svi s'atrali kao sigurno da su streljani- #jihovi' povratko' je razbijena 5itava kula, koju je na njihovoj s'rti gradio pop )uji --- $voj pre+orijentaciji koja se vri u 7ninskoj krajini doprinosi dobar i portvovan rad ,uana .opovia, brata .aje .opovia --- % razgovoru koji s'o sa nji' i'ali iznosio je dobro raspoloenje naroda za narodnooslobodila5ku borbu i sve to vee povjerenje pre'a partizani'a ---:C &ve u5estalije su ,rai Mihailoviu slane vijesti da se :borbe sa ko'unisti'a re*aju iz dana u dan, jedna za drugo'G 'i se brani'o, a oni stalno napadaju i uspevaju --- nis'o i' 'ogli sa uspeho' odolevati:-: #e'oan da u borbu pokrene sve dijelove ,inarske divizije, )uji je A- augusta ?or'i+rao :udarni bataljon od 488 ljudi:- >aj bataljon je i'ao zadatak da zaustavi prodore jedinica #$;! od ,rvara pre'a 7ninskoj krajini- & ti' bataljono' )uji je u drugoj polovici augusta drao poloaje oko >ikovca- Izvjetavaju+i o to'e, obavjetajni o?icir 6- krajikog odreda ,ane >anjga sredino' au+gusta pie da :)uji sa svoji'a dri poloaj oko >ikovca:, a da su :'obilisani 5etnici koji su drali poloaj na &toiti'a: otili kua'a- I dalje je na poloaju nasuprot partizanskog rasporeda ostao Mane Rokvi :sa svojih oko 18 ljudi:- &eoske 5ete =ogunovievog puka :Gavrilo .rincip:, teko pokretljive, zadravale su se u svoji' seli'a, odnosno svaka od tih seoskihjedinica, vodova ili 5eta, :dri poloaj oko svoga sela:- >i grahovski 5etnici su na sve na5ine davali partizani'a do znanja da nisu za borbe, a uklju5uju se u njih sa+'o zbog toga to ih

 poticani od vojvode Mo'5ila :tjeraju Mane Rokvi i 3uuz:- >anjga je od svojih suradnika iz jugoisto5ne Fike saznao :da bi se 'ogao )uji povui sa sadanjeg poloaja, kao da predosjea napad- to se ti5e naroda 5etni5kih sela oni nisu raspoloeni za nikakav otpor:, ali ih terori+zira :u svako' selu po nekoliko bandita:Iak i na !elino' polju, na ,inari, gdje su se 5etnici stalno okupljali, 5etrdesetak 5etnika je po5etko' augusta, kad su saznali da su partizani zauzeli Fivno, poru5ivalo :da bi se oni predali bez borbe:, odnosno u slu5aju napada :svakako nee davati otpor:- <a jednog od 5etni5kih ko'andira, iz sela Fuke, )ujije saznao daje s partizani+'a :u stalnoj vezi:, pa gaje zatvorioD :banda: gaje pie >anjga :tuk+ la:- #ekoliko 'jeseci kasnije, kad proletarskejedinice prodru preko ,inare u 7ninsku krajinu, pokazat e se da je >anjgina augustovska in?or'acija o to+'e kako se :u slu5aju naeg napada sa ja5i' snaga'a 'oe ra5unati s potpu+ni' rasulo': 5etnika, bila to5na- $d zapadnobosanskih 5etnika najei su bili Rokvi i 3uuz, a =rane =ogunovi :se stalno ee auto'obilo' 7nin Grahovo i izgleda dok osjeti za napad da e kidnuti:-6 &u'nji5av pre'a sve'u i svako'e, stalno u procijepu iz'edu svojih na'etljivo a'bicioznih kolega, vojvoda, antihrvatski, ovinisti5ki optereen, a prilika'a i talijanski' pritisko' pri'oran na suradnju s ustaa'a, nikad do+voljno siguran u 5esto 'ijenjane talijanske stavove, koji su ga tren hvalili i da+rovali, a tren poto' s'atrali da pre'a :5etnici'a popa )ujia ne treba biti iroke ruke:, jer :ne ulijevaju 'nogo povjerenja:@ vojvoda Mo'5ilo je kra+je' augusta i'ao doja', i to s 'nogo razloga, da gubi tlo pod noga'a- &'e+tali su 'u pukovnik %zun5evi, i sa'ovoljni, prevrtljivi, sa'oljubivi Mane Rokvi, nervirala su ga braa Cicvare iz Gra5aca, koji su stalno traili nekak+vu sa'ostalnost, kao i braa Marii--- % njegovo' rodno' >opolju sve u5estalije se 5uo glas partizanske propagande, a Golubi, gdje se poslije bije+ga iz ,rvara usidrio Rokvi sa :0B8 =osanaca, neto Fi5ana: i stotinjak :pri+silno 'obilisanih iz do'aih sela:1 naglo je svrstavan u partizanske redove- Iinilo se vojvodi Mo'5ilu da su :ponajvie za ko'unisti5ki teror krivi: !oo ,urbara u >opolju i golubi5ki gi'nazijalac &tevo $pa5i, sin jednog od naj+bogatijih seljaka onoga kraja- % nekoliko navrata je traio od najpovjerljivijih 5etnika da tu dvojicu :na svaki na5in likvidiraju:, kao i brata .aje .opovia, ,uana i #enada &inobada, koji je pored strahovitog Rokvievog terora :us+pio da sa nekolicino' ljudi odri sastanak u sa'o' Golubiu:-B 7raje' au+gusta, kad se vraao iz 7nina sa sastanka u tabu divizije :&assar:, gdje je bio utana5avan plan septe'barske o?enzive u pravci'a Grahovo ,rvar i Gra+hovo Gla'o5, na ulazu u Golubi je saznao da je u selu partizanski ko'an+dir osa'naestogodinji &tevan $pa5i- .rije rata je 5esto zalazio u $pa5ievu kuu- Majka $pa5ieva je iz >opolja, od !ejina, )ujieva susjeda- ;ojvoda je na brzinu prikupio grupu do'aih 5etnika i naredio i' da opkole kuu $pa5ievih, nad =utunico', blizu eljezni5ke stanice, iz'e*u kole i crkve- )uro Reljan je prije 5etnika doletio k $pa5ii'a- <adihano zove &tevievu 'ajku MilicuG Ietnici ti kuu opkoljavajuH 0@@ Mladi partizanski ko'andir je prethodne noi doao u selo krio'ice iz ,onjeg Fapca, gdje je zavrio o?icirsku kolu- Iuo je Reljanovo upozorenje i, uvijek oprezan, isko5io kroz prozor na zadnju stranu kue i do'ogao se vinograda- Ietnici su ga

opazili i po5eli bjeso'u5no pucati, ali sudei po ishodu 5ini se da ni jedan nije ga*ao u 'ladia- 7ad je partizanski ko'andir u'akao, u dvorite velike kue $pa5ievih je ujahao vojvoda Mo'5ilo sa svoji' pratioci'a- .ucnjava se jo 5ula.op s konja psuje 'ajku Milicu, pa kaeG $di gore, eno ti tvoje kopile na straniku lei u krviH Majka slutiG iv je njen sin- to bi, ina5e, 5etnici i dalje pucaliG #e bi vi njega ni 'rtva s'jeli ostaviti, a ka'o li ranjenog- #osali bi vi njega, da se juna5ite nad 'rtvi' junako'!edan od vojvodinih pratilaca, poru5nik kraljeve garde, ko'ija $pa5ievih iz Golubia, )uro ;unduk, koji je vie vre'ena provodio kod vojvode =ir5anina u &plitu, nego na poloaji'a, za'ahnu kundako' na enu, a ona stoji sta'eno, drska iz straha za sinaG =ijete ene, kad junake ne 'oeteH ;ojvoda ne sjahuje- #areduje Milici da 5etnici'a za ru5ak poalje 5etiri pruta, 'jeinu sira, ba5vu vina, deset peka bijelog kruha i poga5e, pa kad sve to spre'i da poalje i ker $lgu da slui 5etnike- Majka Milica nee s vojvodo' da razgovaraIetnici'a govoriG .oru5ite vojvodi )ujiu kao da on nije tu, i kao da ga ne zna od ro*enja da u ga i nahraniti i napojiti, kako zapovijeda- 7er 'u ne alje'- >o su >urci radili- &rbi nikada- ko ovdje i'a &rbaH )uji je, pa'te 'nogi ve i stoga to je pri5a u par dana proneena svi' seli'a >ro'e*e, :oinio konja i bijesno odjahao pre'a crkvi:-A ;ie prikriveno nego otvoreno, 7ninska krajina je sve vidljivije svrstavana na drugu stranu od )ujia- ;ojno+politi5ko rukovodstvo narodnooslobodila5kog pokreta u ,al'aciji je s razlogo' tvrdilo da :i u sa'o' 5etni5ko' taboru dolazi do velikog podvajanja:08 i da bi 'nogi 5etnici rado predali oruje, pa 5ak bi :i da pri*u partizani'a, ali se boje represalija od strane >alijana i )ujia:- .oslije )ujievog prepada na kuu &teve $pa5ia, tab 4- operativne zone /dal'atinske2 je povjerovao da se u Golubiu :nalazi glavni tab )ujia:- Majka &tevia $pa5ia je svoji' dranje' toliko osokolila Golubiane, da je pro?esor #enad &inobad uspio da :pored sve strae, odri zbor u oblinjoj u'i, na koje' je bilo oko 088 seljaka:-: tab 4- operativne zone je u dva navrata pokuao da organizira zasjedu i zarobi ili ubije vojvodu )ujia- .rvi put je zadatak povjeren )ujievo' susjedu iz >opolja, !oi ,urbabi- .ri'ivi naredenje od ko'andanta zone ;icka 7rstulovia, ,urbaba je iz 0- dal'atinskog bataljona izabrao 5etiri borca Milana Grubia, Miloa i >odu &inobada i =oka Kunia- .revalivi dugi put iz Fivanjskog polja, ,urbaba i njegovi borci su postavili zasjedu na cesti &tr'ica 7nin, kod =olande- ,vije noi su uzaludno 5ekali- .redzoru treeg dana njihov suradnik iz Golubia, !ovo ;ukovi ih je obavijesto da je :pop otputovao u &plit:, a da su 5etnici naslutili borce u zasjedi, pa ih :eto sad, raspore*ujui se u zale*u zasjede, na .ljeivici i ;rini:

opkoljavaju- <ahvaljujui ,urbabinoj snalaljivosti i odlu5nosti njegovih drugova, probili su se kroz 5etni5ki obru5 proslijedivi pre'a partizansko' logoru na .odiu-09 &ljedeu zasjedu je postavio 0- bataljon 9- dal'atinske brigade 9@- septe'bra#o, prije nego to je ita poduzeo, bataljon je povu5en procijenivi da teren :apsolutno ne odgovara predvideno' zadatku:- &utradan je zasjedu postavila grupa boraca- %jutro 91- septe'bra sa5ekali su )ujiev auto, ali u koli'a je bio sa'o o?erD vojvode )ujia ni ovoga puta nije bilo-0C .o5etko' septe'bra !oo ,urbaba je sa 0@ partizana jo jedno' pokuao uhvatiti popa Mo'5ila- )uji je i ovoga puta izbjegao zlu kob, ali je njegov 4bataljon puka :.etar Mrkonji: tu5en kao nikad do tada- &utradan C- septe'bra ko'andant 5etni5kog bataljona #ikola =eri i ko'andir jedne 5etni5ke 5ete &tevan #ovakovi su, na zahtjev popa Mo'5ila, poslali :bratu !oi ,urbabi ko'andantu partizanskog odreda: pis'oG :!ako' pijunao' u korist vau saznali ste, da se je na bataljon nalazio na poloaju i izvrili ste napad na nas i to' priliko' zarobljeno na' je nekoliko boraca, a i'a verovatnoe da se je neki od boraca i sa' predao- !oo neka ti je na znanje da na' od'ah 5i' pri'i ovo pis'o pusti sve nae bor+ce --- ko 'i ne vratite nae borce, biu prinuden da uniti' sve partizanske ?a'ilije i toG 0- <a Fazu =jelia iz sela &tr'ica ubija'o !oe ,urbabe enu i sina i sve 'u spaljiva'o9- <a )uru 7otaraa, unitava'o i ubija'o enu Marka ,urbabe i sve njegovo, koji je ta'o sa dve erkeC- <a !ejinu >odu ubija'o i unitava'o )ujia #ikolu i svu njegovu ?a'iliju, 5iji je sin kod vas ;eljko4- <a &tevu 3uruviju ubija'o oca i 'ater Mile )ujia, koji je kod vas6- <a Media )or*a ubija'o i ponitava'o Kabarovu ?a'iliju@- <a sve ostale nae ljude koji su jutros ta'o zarobljeni ili se predali va'a, i'aju se svi pustiti kua'a sa oruje' i priboro', u protivno e biti sve ?a'ilije pristalice partizana unitene i spaljene- $vo isto vai i za selo 7ninsko .olje-:04 Ietnici su ,urbabi poslali pis'o po njegovoj staroj 'ajci ndeliji- 4aboljela ga je po'isao da bi 'u 5etnici 'ogli ubiti 'alo dijete i suprugu, ali odgovarajui i' na pis'o nije dvou'ioG : ;i znate da sa' ja odnedavna pregorio sve svoje i sa'oga sebe- Meni je 'ilija borba za slobodu pa 'akar sve izgubio, pa 'akar jo ivio sa'o jedan dan, nego li da 'e narod spo'inje kao izdajicu i prodanca--- !a va' savjetuje' da se dobro pro'islite- ;i srljate u propast, jer kud ete i to ete, kad dode dan slobode, a ako i'ate i 'alo pa'eti, 'orate znati, da se na neprijatelj lo'i i da 'u je propast vrlo blizu-:06

$voga puta 5etnici se nisu usudili da izvre prijetnju- <apravo, u noi kad je pokolj nevinih zakazan po )ujievo' naredenju >opolj5ani su iz opkoljene kue !oe ,urbabe do'iljato izveli njegovu enu i sin5ia, te ih odveli partizani'a!ake partizanske snage na grebenu ,inare su unijele velik ne'ir u 5et+nicke redove i pri'orale >alijane da uurbano pripre'e operaciju :,inara:, kojo' su htjeli ponovo okupirati jugozapad =osanske krajine i prodrijeti u Fivno- $peracija je provodena u suglasnosti s #ije'ci'a koji su, poslije slo+'a na Manja5i i gubitka !ajca, sa svoje dvije divizije, ustaa'a i 5etnici'a Rade Radia vodili o?enzivu s linije &anski Most =ronzani Majdan >ur+ne ,onji ;aku?u pravcu Mrkonji Grada i !ajca;rhovni tab #$.$ i ,;! je za pripre'anje talijansko+5etni5ke o?enzive saznao s vie strana- #ajvie podataka o to'e je bilo u )ujievo' pis'u %rou ,renoviu odnosno =ogdanu Iviu- Ietnik Mito Miljevi, ubijen sredino' septe'bra, odravao je veze i s Ivie' i s ,renovie'- Iz uhvaenog pis'a popa )ujia pie 06- septe'bra ko'andant 4- krajike brigade Milutin Mora5a ;rhovno' tabu :vidi se da okupator, zajedno sa 5etnici'a, spre'a o?enzivu pre'a oslobodeno' teritoriju =osanske krajine:- Ra5unalo se da e u o?enzivi sudjelovati :do 06-888 okupatorske vojske, 98 tenkova i topova raznog kalibra i 5etni5ke snage u 7ninu, 7rajini i Grahovu:- .o pis'u popa )ujia, o5ekivalo se da e talijansko+5etni5ke snage :biti upuene na ,rvar u dva 'ogua pravcaG cesto' 7nin Grahovo ,rvar i, koristei >ikova5ku dolinu, porueno' prugo' pre'a >rubaru i 7a'enici:Meduti', vie je panje trebalo pokloniti drugoj varijanti, takoder navedenoj u )ujievo' pis'uG da >alijani i 5etnici udare :cesto' Grahovo Fivno radi veze sa 5etni5ki' ostaci'a u pl- &taretini /Ivi2 i 5etnici'a u Crnoj Gori /planini povrh sCrni ;rh do Mlinita2:-:0 7raje' septe'bra, >alijani su najavljujui o?enzivu iz aviona bacali letke sa 5etni5ko' propagando'-01 $peracija :,inara: je angairala sve raspoloive 5etni5ke jedinice ,inarske divizije, kojo' je preko svog :opuno'oenika na terenu: pukovnika ,i'itrija %zun5evia ko'andirao vojvoda =ir5anin- Iz ;rlike, &inja i rana napad na slobodni teritorij je po5eo 98- oktobra- 7lju5ni pravci napada us'jereni su pre'a Fivnu i ,uvnu- ,io ,inarske divizije s >alijani'a istovre'eno je zaposjeo obra'bene poloaje ispred =osanskog Grahova, budui da je grupa partizanskih brigada pod ko'ando' 7o5e .opovia 08- oktobra dobila :zadatak da 'anji' odjeljenji'a prodre u neprijateljsku pozadinu ka &tr'ici, ;rlici i li5koj pruzi:-0B % operaciji :,inara: 5etni5ku grupu koja je vrila ispade s grabovskog sektora pre'a Fivnu vodio je pop )uji, a Mane Rokvi, koji je )ujiu sve vie s'etao u a'bicioznoj karijerskoj ko'binatorici, da bi dobio neku po'o kod >alijanskih generala, poduzeo je :kaznenu ekspediciju: u .olji5ki' seli'a Gata, >ugari i $strvice, gdje je uz svesrdnu po'o kalu*era i talijanskih o?icira ubio 0A8 ljudi, ena i djece-0Bn0 .oru5nik #ikoli o to'e izvjetava MihailoviaG :7raje' septe'bra 'eseca Mane Rokvi na zahtev 7o'ande >alijanske ,ivizije :&assari: 5ijoj se vlasti jedino i pokoravao, preduz'e akciju protiv hrvatskih sela iznad &plita i 7lisa ka &inju- 7ako je u izgledu bila dobra plja5ka uspeo je da sakupi oko 098 boraca vi5nih nje'u sve sa'e ara'ije i po*e u akciju-

7ako je docnije sa' pri5ao i otvoreno se hvalio, uspeo je da spali 0A hrvatskih sela i da pobije sav narod govorio je da je sa'o u jedno' selu zapalio kolu zajedno sa svi'a *aci'a i u5itelji'a- .riliko' ove akcije na 'isteriozan na5in gine akt- vazduh- p- poru5nik Ili, rodo' iz ,rvara0A, od 'itraljeza i ako tada nije bilo borbe, kako je poginuo ko ga je ubio i zato niko nije s'eo da pokua da rasvetli.lena od ove akcije bilo je dosta svega i sva5ega- 7ao posledica ove akcije i'ali s'oG celokupno dal'atinsko hrvatsko stanovnitvo protivu sebe kao i @888 novih partizana, koji su posle tog slu5aja listo' prilazili vo*i dal'atinskih partizana ;ici =uljanu, tako da je bilo slu5ajeva da je narod 5itavih dal'atinskih ostrva prelazio u partizane /slu5aj sa stanovnitvo' ostrva ;- in M- I kod <adra2- Mnogi od nas bili s'o protivni ovoj akciji, ali sa'ovolji Mane Rokvia koga su titili talijanske i hrvatske vlasti niko nije 'ogao stati na put, pa 5ak ni sa' vojvoda )uji- <bog prednjeg traili s'o da se Mane Rokvi isklju5i iz organizacije kao apsolutno tetan%'esto toga dolazi dekret o njegovo' unapredenju u 5in 5etni5kog vojvode, a unapre*en je na predlog kapetana Ivanievia- >aj Mane Rokvi, do rata loser kod ipada u ,rvaru, odjedno' je postao bujer- #jegova ena nosila se po poslednjoj 'odi i postala velika da'aD stanovao je u ustako' hotelu :Grandu: u 7ninu, a kao nagradu za verno sluenje .avelievi' ustaki' vlasti'a dobija na poklon od .avelievog Kupana ,avida &in5ia auto'obil 'arke :Jord: poslednjega 'odela&ve ovo grizlo 'e je i jelo, ali sa' bio suvie ne'oan da bio spre5i', poele su se raditi grozne stvari, 'ito i korupcija uzi'ale su 'aha-:98 .odupan velike upe Cetina, !urij &tanojevi, 6- oktobra je obavijestio ustako 'inistarstvo unutranjih poslova /:>ajnitvo Ministra rtukovia:2 i :$beg %pravnog .ovjerenika kod ;iega zapovjedni5tva talijanskih oruanih snaga &lovenija ,al'acija: /&upersloda2G :,ne 0- listopada oko @GC8 sati 5etnici su iz $'ia pod vodstvo' svojih i talijanskih 5asnika pjeke krenuli u selo Gata, #aklice, <ve5anje i Iila- #a putu pre'a Gati'a susreli su @ devojaka /'ljekarica2 koje su silovali i zati' ubili- % Gati'a su od reda palili kue i klali ene i djecu i starce i ljude- .o do sada dobiveni' podatci'a u Gati'a su ubili B6 osoba i skoro sve kue zapalili, u <va5anju preko 98 ubijenih i 'nogo kua zapaljeno, u Iila'a 0B ubijenih i 'nogo kua zapaljeno, u #aklica'a 0 ubijen i jedna kua zapaljenaIetnici su dne 9- listopada 0A49- g- palili i plja5kali u selu Gati'a- $ko 04 sati su povu5eni te su odputovali preko Mravinaca i 7lisa u ,ugopolje- ,ne 9-, C- i 4listopada 5etnici su palili kue i hara5ili po seli'a ,ugopolje, 7otlenice, ,olac Gornji i &rijane- $ ljudski' rtva'a u ,ugopolju i 7otlenica'a ne'a'o podataka, do5i' u ,ocu Gornje' i &rijana'a i'a po nekoliko ubijenih- % &rijani'a je ubijen i 'jesni upnik--.ojava i djelovanje 5etnika pod vodstvo' talijanskih vojnih vlasti na podru5ju ove ;elike Kupe ni'alo ne doprinosi s'irivanju, nego naprotiv ja5a partizanske redove, jer narod videi s jedne strane ne'o naih vlasti, a s druge postupak >alijana, rade se priklanja partizani'a ---: %z taj krvavi polji5ki pir, 5etnici su prodrli i u ,ugopolje kod &injaG selo su spalili, a C0 starac, zate5en u selu, zlo5ina5ki je ubijen-99 .rethodno su u septe'bru, u vrije'e talijansko+5etni5ke operacije : lbia: protiv partizana na =iokovu, 5etni5ke

jedinice biveg advokata, rezervnog 'ajora .etra =aovia :zapalile i potpuno unitile: 01 hrvatskih sela prodirui na 'akarsko pri'orje preko Fjubukog i I'otskog- Izvjetavajui o ti' zlo5ini'a, =aevi je pisao ,rai Mihailoviu da su 5etnici njegove :kaznene ekspedicije: iz'edu Fjubukog i 7rgovca :oderali iva tri katoli5ka sveenika: i da su :ubijali sve 'ukarce od 06 godina na vie:-: ,raa Mihailovije na to odgovorioG :<adovoljan sa' sa vai' izvetaje' o izbijanju na 'ore- Iskoristite ovu akciju da se postavi siguran kanal za vezu sa ,inarsko' divizijo'- #a ovo'e kanalu postaviti nae odrede a pored ovih i hrvatske odrede koji'a na 5elo staviti Ervate o?icire koji su se ranije stavili vojvodi na raspoloenje.osle ovoga za najkrae vre'e ;i zajedno sa dinarci'a treba da ra5istite prostoriju iz'eduG Mostar 7onjic ;isoko >ravnik !ajce Fivno, ,inarce postai na ja5i rad i to hitniju organizaciju i aktivnu borbu protiv ko'unista i ustaa-: $no to su iz'edu ;rhovca i Fjubukog, te u .agici'a uradili =aevievi i Rokvievi 5etnici, u =iteliu kod &inja u5injeno je po nare*enju popa )ujia- &atnik <a'bata o to'e pie $be' vojni5ko' povjerenitvu kod )uperslode *. nove'bra jo bez podataka :o poginuli' seljani'a:- &atnik <a'bata se alio na :talijanske vojne snage:, koje su 90- oktobra :sa C@8 5etnika iz 7nina: upale u =iteli, :te je poduzeto' akcijo' popaljeno 998 kua, otjerano oko 488 ovaca, krupne stoke 94, CC konja i 'agaradi:- Ietiri dana kasnije )ujievi 5etnici su u $tiiu uhvatili est seljaka koje su proglasili ko'unisti'a- % Ribariu su orunici zahtijevali da i' 5etnici predaju ,uka ;unia, Radu ;unia, &tjepana Miletia, &tanka Maria iz &tankovaca, te ntu .elaia i ntu !urjevia iz ;odica- <a'bata se ali na 5etnike jer :uhapene nisu htjeli predati orunici'a, navodei da uhvaene ko'uniste 'oraju predati talijanski' vlasti'a:, a poto' su ih strijeljali sve osi' 'alodobnog nte Maria-: <bog ponavljanja 5etni5kih zlo5ina u hrvatski' seli'a, general Roatta je 06oktobra vodio duge razgovore s :poglavniko': nto' .avelie'- Ri' e tri dana kasnije obavijestiti da je postignut :sporazu' s .oglavniko' u vezi s :5etni5ki': ?or'acija'a dobrovoljne 'ilicije za borbu protiv ko'unista-: #a sastanku Roatta .aveli je :u cilju sprije5avanja izgreda od strane 5etnika: dogovoreno da se :ponovo uputi opo'enu rukovodioci'a >ri?unoviu i !ev*eviu, uz prijetnju da e se jedinica'a 5iji vojnici izazivaju izgrede obustaviti snabdijevanje ivotni' na'irnica'a i novce':, ali o razoruavanju 5etnika Roatta nije htio ni govoriti, osi' u slu5ajevi'a kad se dokae krivica odredenih jedinica- .aveli je Roatti dao :na raspolaganje C888 ljudi hrvatske vojske:, ali je izraavajui pouzdanje sa'o u ustake jedinice pri to'e :ukazao da se ne 'oe ra5unati na hrvatske katoli5ko+ 'usli'anske dobrovoljne ?or'acije, jer, kako sad stvari stoje, 'oral i dranje stanovnitva nisu takvi da osiguravaju ?or'iranje pouzdanih jedinica:-9@ Mane Rokvi nije pozvan ni na kakvu odgovornost, ali e )uji gradei i na ovo' slu5aju svoje zna5enje preko svojih ljudi, koji'a je u kninsko' ustako' :vrhovni5tvu: vjerovano, ustae uvjeriti da se odred Mane Rokvia :nakon njegova pohoda u sela Gata i $strvice: potpuno raspao, :a radi sva*e u diobi pljena:%staa'a je re5eno da je Rokvi, iz'ijenivi potpuno svoj prethodni, suradni5ki odnos spra' ustaa, :izgubio svaki oslon u ovo' kraju:-:

,ok se u ustaki' ko'anda'a i razni' :vrhovni5tvi'a: jo ustro raspravljalo o 5etni5ki' zlo5ini'a, koji su na sve na5ine opisivani i procjenjivani9B, >alijani su u 7ninu organizirali paradu :sjedinjenih odreda: talijanske vojske, ustaa i 5etnika.arada podupan u izvjetaju od 6- nove'bra kaeG :'i'ohod vojske, koja je sudjelovala u borbi protiv partizana: je odrana pred ko'andanto' divizije :&assari: generalo' =erardije' 4- nove'bra.ostrojene talijanske, ustake i 5etni5ke jedinice =erardi je eu?ori5no hvalio :za njihovo dranje u borbi:, a poslije njegovog govora uslijedio je :'i'ohod i to tako, da prva bude hrvatska vojska, za njo' talijanska, a zadnji 5etnici- 7ad je prola hrvatska i talijanska vojska pred generalo' je iztupio zapovjednik 5etnika bivi jugoslavenski 5astnik =oko sanovi te rekaoG :Gospodine Generale 'i se nies'o sa Ervati'a po'irili, a niti e'o se ikada po'iriti, za ;as e'o sve dati, ali znajte da za hrvatski' stopa'a nee'o 'arirati, prole godine su nas klali- Mi e'o va'a dati po5ast, ali korak na lievo, a ako ;a' nije po volji izvolite pri'ite nae oruje, 'i nee'o da nas Ervati vode-: General 'u je preko svog tu'a5a odgovorioG :to i'ate vi sa Ervati'a, pred ;a'a je general talijanske vojske- ;i 'eni dajete po5ast, a ne hrvatskoj vojsci, izvolite izvrite pozdrav-: #a to je zapovjednik 5etnika poveo 5etnike i dao po5ast generalu, ali drugi' s'jero' tj- van linije kuda je pro'arirala hrvatska i italijanska vojska --7ada su 5etnici poslije 'i'ohoda prolazili kroz ulice 7nina pjevali su izazovne pjes'eG :$j Ervati 'i e'o ;as klati, kad se .ero iz Fondona vrati .aveliu jebe' li ti nanu, tebe 5etnik 5eka na 'egdanu,: te vikali doli Ervatska ,rava, koja po'ae partizani'a, doli hrvatska vojska- 7ad su prolazili sa eljezni5ke stanice vikali suG doli .aveli, doli %staka Ervatska, Kivio kralj .etar- $vo su sve 5etnici u5inili ne kao pojedinci, ve u stroju --- Iz ovoga je jasno, kakave su posljedice nastupile uslied duge pro'i5be, koju pop Mo'5ilo )uji vri iz'edu 5etnika kninske okolice --- #apo'inje'o da je u 'i'ohodu sudjelovalo oko 488 naoruanih 5etnika ---: I >alijani i ustae su, neovisno o stvarnoj 5etni5koj hijerarhiji, od uspostavljanja ,inarske divizije s'atrali popa Mo'5ila )ujia ko'andanto' te divizije- <a njih je on uvijek bio :ko'andant svih 5etnika od 7nina do $gulina:- .rije reorganizacije ?or'acija i ko'andiranja, kad su uspostavljeni korpusi i brigade, a uz ko'andu divizije uspostavljena nadredena joj :divizijska oblast: s )ujie' na 5elu, u oktobru 0A40- godine ustae u 7ninu su )ujia vidjeli kao :zapovjednika divizije:- .o njihovi' saznanji'a, uz popa su se u tabu nalaziliG ,i'itrije %zun5evi, bivi jugoslavenski pukovnik, rodo' iz ;ranja i ;ojo .erii, bivi jugoslavenski satnik, rodo' iz Ivanjice /:ovaj posljednji vri dunost a*utanta divizije:2- .o nji'a, divizija je i'ala pet pukova- #e spo'inju )ujiev puk :.etar Mrkonji: ni gra5a5ki puk :;od 7arador*e:, ali zato bukova5ki 5etni5ki odred s'atraju 6- puko'- ,ivizija je, po podaci'a %stake nadzorne slube, u oktobru i'ala tri do tri i po hiljade ljudi u pukovi'aG :7ralj leksandar:, pre'jeten iz ,rvara u Grahovo, :odakle se je djelo'i5no spustio u &tr'icu i okolicu:- $d puka se odvojio odred andar'erijskog narednika =ranka >orbice- %z ko'andanta Rokvia je ostao sa'o :jedan odred od 068 ljudi od najgore vrsti razbojnika i plja5kaa sa sjedite' u Golubiu:-

 :Gavrilo .rincip:, grahovski sektor, oja5an >orbi5ini' odredo'- .uk je :pod izravni' zapovjedni5tvo' poru5nika Cvjetianina: :7ralj .etar II:, sa 5etiri bataljona, sjedite u &tr'ici, ko'andant pop )uji$5ito, ustae su iz'ijeale podatke o :Mrkonjiu: i :7ralju .etru:, jer su ti pukovi povezani poslije prodora C- li5ke brigade u jugoisto5nu Fiku :$nisi' .opovi:, sjedite u 7osovu, zapovjednik bivi jugoslavenski satnik Kivko Mladenovi, rodo' iz leksinca, a njegov pobo5nik, bivi jugoslavenski satnik Rade 3uruvija iz >opolja- 7o'andanti bataljonaG &avo 'anovi, potporu5nik iz ;rbnika /968 ljudi2, potporu5nik =oko sanovi iz Kitnia /9B8 ljudi2, satnik Rade 3uruvija /oko @88 ljudi2, a C- bataljon u >epljuhu je ostao bez ko'andanta, koji je poginuo /068 ljudi2 =ukova5ki puk pod ko'ando' posjednika iz 7nina ;lade #ovakovia s potporu5niko' Milano' )uuro', iz =anje Fuke i )orde' #ikolie', iz &rbije /068 ljudi2.o ustaa'a, u rajonu Gra5aca djelovale su :dvije skupineG s jedno' zapovjeda =ranko Mari, a s drugo' bivi jugoslavenski satnik Ciganovi: /468 ljudi2-: &vih tih C888 do C688 5etnika redovno :hranu dobivaju od >alijanaG tjestenina, brano, za5ini i kruh kojeg svakodnevno pri'aju, te jo neke 'anje stvari:, dok se :za 'eso brinu sa'iG ili ga pliene po svoji' seli'a ili ga kradu, ili pak kolju ono blago koje je u borba'a zaplienjeno:-: $ko angairanja 5etnika u jesenji' talijanski' operacija'a, posebno u :velikoj operaciji protiv ko'unista na liniji Fivno Gla'o5 !ajce:, bilo je i ustrih rasprava, kako u talijanski' tako i u 5etni5ki' i ustako+do'obranski' tabovi'a7ad su u &plit, u =ir5aninov tab, doprle :sa vie strana autenti5ne vesti da su ko'unisti grupisali oko 04-888 partizana na prostoriji !ajce Gla'o5 Fivno ,- ;aku? i da se u Fivnu nalazi vodstvo ko'unisti5ke partije !ugoslavije na 5elu sa >ito', a uvidajui neposrednu opasnost za 5etni5ke jedinice dosadanje ,inarske divizije:, vojvoda =ir5aninje to javlja svo' :gospodinu Ministru i drago' bratu: ,rai Mihailoviu otputovao u &uak :da u tabu II italijanske ar'ije izdejstvuje odobrenje, zajednu operaciju najirih raz'era u kojoj bi uzele u5ee ne sa'o nae jedinice, ve i jedinice italijanske vojske:Istovre'eno je vojvoda =ir5anin rjeavao i pitanje nadlenosti- Roatta 'u je pot5inio sve 5etni5ke jedinice u Fici, koji'a je preko 'ajora &lavka =jelajca i Miloa Radojlovia /:sjevrna zona: i :juna zona:2 ko'andirao generaltabni potpukovnik Ilija Mihi- 7apetan Radovan Ivanievi Raa na5elnik taba vojvode =ir5anina, u vezi s ti' pie 'ajoru <ahariju $stojiu 9A- septe'braG :Mihije zvani5no i od strane sa'ih Italijana /ar'- *eneral Roata2 pot5injen vojvodi, ko'e su izdati uredni doku'enti da 'oe slobodno da se kree po teritoriji ;, ;II i (;III ital- ar'- korpusa, t-j- po celokupnoj teritoriji koja je od strane Italijana okupirana /Eercegovina, ,al'acija, Fika, deo Ervatske i &lovena5ka2-:

7rajnje sklon vojvodi =ir5aninu, Roatta je rado prihvatio sve njegove prijedloge, 'ada e ,rainoj vrhovnoj ko'andi biti re5eno da je >alijani'a :naturen plan za odlu5nu bitku protiv ko'unista:- Meduti', kad je Roatta prenio svojoj vrhovnoj ko'andi u Ri'u =ir5aninove prijedloge, ta'o je rijeeno da u predstojeoj operaciji sudjeluje i .avelieva vojska- 7o'andant Glavnog stana poglavnika 'aral 7vaternik je 9C- septe'bra obavijestio Roattu o suglasnosti s operacijo' iz'e*u ,inare i ;rbasa, ali je otklonio /bare' do 06- oktobra2 'ogunost angairanja ustaa i do'obrana, ne sa'o stoga to su bili zaokupljeni borba'a na drugi' sektori'a, ve i zbog toga to je bilo neophodno dobiti nje'a5ko odobrenje za ustako+do'obranske akcije izvan nje'a5ke okupacione zone- :&a hrvatske ta5ke gledita:, pisao je 7vaternik Roatti, :ne bi bilo u'jesno --- da se u ovoj akciji angairaju 5etnici, s obziro' da je u to' kraju hrvatsko stanovnitvo u veini i s obziro' na njihovo teko iskustvo s 5etnici'a:-: 7ad je Roatta uz odluku da i pored ustakih prigovora na odredeni' pravci'a u operaciji :,inara: angaira 5etnike Mo'5ila )ujia prenio vojvodi =ir5aninu .aveliev i 7vaternikov stav, =ir5anin 'u je napisao rezignirano pis'oG :Izjavljuje', da iako stari protivnik ko'unisti5ke doktrine, kao vo*a 5etni5kog pokreta na jedno' veliko' podru5ju, nisa' u stanju da pod ovako teki' uslovi'a brani' pred &rpski' narodo' i njegovo' istorijo' kolaboraciju sa italijansko' vojsko'.o sebi se razu'e da ovaj 'oj stav niukoliko ne obavezuje 'oje 'lade prijatelje i saradnike iz 5etni5ke organizacije- $ni 'ogu, pod li5no' odgovornou, bez ikakvog o'etanja sa 'oje strane, produiti saradnju ako nalaze da 'oj na5in gledanja na stvari, ne odgovara narodni' interesi'a-:C6
-------------------------------

'arirala hrvatska i italijanska vojska --- 7ada su 5etnici poslije 'i'ohoda prolazili kroz ulice 7nina pjevali su izazovne pjes'eG :8j Ervati 'i e'o ;as klati, kad se .ero iz Fondona vrati .aveliu jebe' li ti nanu, tebe 5etnik 5e+ka na 'egdanu,: te vikali doli Ervatska ,rava, koja po'ae partizani'a, doli hrvatska vojska- 7ad su prolazili sa eljezni5ke stanice vikali suG doli .a+veli, doli %staka Ervatska, Kivio kralj .etar- $vo su sve 5etnici u5inili ne kao pojedinci, ve u stroju --Iz ovoga je jasno, kakave su posljedice nastupi+le uslied duge pro'i5be, koju pop Mo'5ilo )uji vri iz'edu 5etnika knin+ske okolice --- #apo'inje'o da je u 'i'ohodu sudjelovalo oko 488 naoru+anih 5etnika ---: 0 >alijani i ustae su, neovisno o stvarnoj 5etni5koj hijerarhiji, od us+ postavljanja ,inarske divizije s'atrali popa Mo'5ila )ujia ko'andanto' te divizije- <a njih je on uvijek bio :ko'andant svih 5etnika od 7nina do $gulina:- .rije reorganizacije ?or'acija i ko'andiranja, kad su uspostavljeni korpusi i brigade, a uz ko'andu divizije uspostavljena nadredena joj :divizij+ska oblast: s )ujie' na 5elu, u oktobru 0A40- godine ustae u 7riinu su )ujia vidjeli kao :zapovjednika divizije:.o njihovi' saznanji'a, uz popa su se u tabu nalaziliG ,i'itrije %zun5evi, bivi jugoslavenski pukovnik, rodo' iz ;ranja i ;ojo .erii, bivi jugoslavenski satnik, rodo' iz Ivanjice /:ovaj posljednji vri dunost adutanta divizije:2- .o nji'a, divizija je i'ala pet pu+kova- #e spo'inju )ujiev puk :.etar Mirkonji: ni gra5a5ki puk :;od 7arador*e:, ali zato bukova5ki 5etni5ki odred s'atraju 6- puko'- ,ivizijaje,

po podaci'a %stake nadzorne slube, u oktobru i'ala tri do tri i po hiljade ljudi u pukovi'aG :7ralj leksandar:, pre'jeten iz ,rvara u Grahovo, :odakle se je djelo'i5no spustio u &tr'icu i okolicu:- $d puka se odvojio odred andar+'erijskog narednika =ranka >orbice- %z ko'andanta Rokvia je ostao sa'o :jedan odred od 068 ljudi od najgore vrsti razbojnika i plja5kaa sa sjedite' u Golubiu: :Gavrilo .rincip:, grahovski sektor, oja5an >orbi5ini' odredo'- .uk je :pod izravni' zapovjedni5tvo' poru5nika Cvjetianina: :7ralj .etar II:, sa 5etiri bataljona, sjedite u &tr'ici, ko'andant pop )uji$5ito, ustae su iz'ijeale podatke o :Mrkonjiu: i :7ralju .et+ru:, jer su ti pukovi povezani poslije prodora C- li5ke brigade u jugoisto+5nu Fiku :8nisi' .opovi:, sjedite u 7osovu, zapovjednik bivi jugosla+venski satnik Kivko Mladenovi, rodo' iz leksinca, a njegov pobo5nik, bivi jugoslavenski satnik Rade 3uruvija iz >opolja- 7o'andanti bataljonaG &avo 'anovi, potporu5nik iz ;rbnika /968 ljudi2, potporu5nik =oko sanovi iz Kitnia /9B8 ljudi2, satnik Rade 3uruvija /oko @88 ljudi2, a C- bataljon u >ep+ljuhu je ostao bez ko'andanta, koji je poginuo /068 ljudi2 =ukova5ki puk pod ko'ando' posjednika iz 7nina ;lade #ova+kovia s potporu5niko' Milano' )uuro', iz =anje Fuke i )orde' #ikoli+e', iz &rbije /068 ljudi2.o ustaa'a, u rajonu Gra5aca djelovale su :dvije skupineG s jedno' zapovjeda =ranko Mari, a s drugo' bivi jugoslavenski satnik Ciganovi: /468 ljudi2-: &vih tih C888 do C688 5etnika redovno :hranu dobivaju od >alijanaG tjestenina, brano, za5ini i kruh kojeg svakodnevno pri'aju, te jo neke 'anje stvari:, dok se :za 'eso brinu sa'iG ili ga pliene po svoji' seli'a ili ga kra+du, ili pak kolju ono blago koje je u borba'a zaplienjeno:-: $ko angairanja 5etnika u jesenji' talijanski' operacija'a, posebno u :velikoj operaciji protiv ko'unista na liniji Fivno Gla'o5 !ajce:, bilo je i ustrih rasprava, kako u talijanski' tako i u 5etni5ki' i ustako+do'ob+ranski' tabovi'a7ad su u &plit, u =ir5aninov tab, doprle :sa vie strana autenti5ne vesti da su ko'unisti grupisali oko 04-888 partizana na prostoriji !ajce Gla'o5 Fivno ,- ;aku?i da se u Fivnu nalazi vodstvo ko'unisti5+ke partije !ugoslavije na 5elu sa >ito', a uvidajui neposrednu opasnost za 5etni5ke jedinice dosadanje ,inarske divizije:, vojvoda =ir5aninje tojav+lja svo' :gospodinu Ministru i drago' bratu: ,rai Mihailoviu otputo+vao u &uak :da u tabu II italijanske ar'ije izdejstvuje odobrenje, zajednu operaciju najirih raz'era u kojoj bi uzele u5ee ne sa'o nae jedinice, ve i jedinice italijanske vojske:Istovre'eno je vojvoda =ir5anin rjeavao i pitanje nadlenosti- Roatta 'u je pot5inio sve 5etni5ke jedinice u Fici, koji'a je preko 'ajora &lavka =je+lajca i

Miloa Radojlovia /:sjevrna zona: i :juna zona:2 ko'andirao ge+neraltabni potpukovnik Ilija Mihi- 7apetan Radovan Ivanievi Raa na5el+nik taba vojvode =ir5anina, u vezi s ti' pie 'ajoru <ahariju $stojiu 9A- septe'braG :Mihije zvani5no i od strane sa'ih Italijana /ar'- *eneral Roata2 po+t5injen vojvodi, ko'e su izdati uredni doku'enti da 'oe slobodno da se kre+e po teritoriji ;, ;II i (;III ital- ar'- korpusa, t-j- po celokupnoj teritoriji koja je od strane Italijana okupirana /Eercegovina, ,al'acija, Fika, deo Ervatske i &lovena5ka2-: 7rajnje sklon vojvodi =ir5aninu, Roatta je rado prihvatio sve njegove prijedloge, 'ada e ,rainoj vrhovnoj ko'andi biti re5eno da je >alijani'a :naturen plan za odlu5nu bitku protiv ko'unista:- Meduti', kad je Roatta prenio svojoj vrhovnoj ko'andi u Ri'u =ir5aninove prijedloge, ta'o je rije+eno da u predstojeoj operaciji sudjeluje i .avelieva vojska- 7o'andant Glavnog stana poglavnika 'aral 7vaternikje 9C- septe'bra obavijestio Ro+attu o suglasnosti s operacijo' iz'e*u ,inare i ;rbasa, ali je otklonio /bare' do 06- oktobra2 'ogunost angairanja ustaa i do'obrana, ne sa'o stoga to su bili zaokupljeni borba'a na drugi' sektori'a, ve i zbog toga to je bilo neophodno dobiti nje'a5ko odobrenje za ustako+do'obranske akcije izvan nje'a5ke okupacione zone- :&a hrvatske ta5ke gledita:, pisao je 7vaternik Roatti, :ne bi bilo u'jesno --- da se u ovoj akciji angairaju 5etnici, s obzi+ ro' da je u to' kraju hrvatsko stanovnitvo u veini i s obziro' na njihovo teko iskustvo s 5etnici'a:-: 7ad je Roatta uz odluku da i pored ustakih prigovora na odredeni' pravci'a u operaciji :,inara: angaira 5etnike Mo'5ila )ujia prenio vojvodi =ir5aninu .aveliev i 7vaternikov stav, =ir5anin 'u je napisao rezignirano pis'oG :Izjavljuje', da iako stari protivnik ko'unisti5ke doktrine, kao vo*a 5etni5kog pokreta na jedno' veliko' podru5ju, nisa' u stanju da pod ovako teki' uslovi'a brani' pred &rpski' narodo' i njegovo' istorijo' kolabo+raciju sa italijansko' vojsko'.o sebi se razu'e da ovaj 'oj stav niukoliko ne obavezuje 'oje 'lade prijatelje i saradnike iz 5etni5ke organizacije- $ni 'ogu, pod li5no' odgovor+nou, bez ikakvog o'etanja sa 'oje strane, produiti saradnju ako nalaze da 'oj na5in gledanja na stvari, ne odgovara narodni' interesi'a-:C6 'arirala hrvatska i italijanska vojska --- 7ada su 5etnici poslije 'i'ohoda prolazili kroz ulice 7nina pjevali su izazovne pjes'eG :8j Ervati 'i e'o ;as klati, kad se .ero iz Fondona vrati .aveliu jebe' li ti nanu, tebe 5etnik 5e+ka na 'egdanu,: te vikali doli Ervatska ,rava, koja po'ae partizani'a, doli hrvatska vojska- 7ad su prolazili sa eljezni5ke stanice vikali suG doli .a+veli, doli %staka Ervatska, Kivio kralj .etar- $vo su sve 5etnici u5inili ne kao pojedinci, ve u stroju --Iz ovoga je jasno, kakave su posljedice nastupi+le uslied duge pro'i5be, koju pop Mo'5ilo )uji vri iz'edu 5etnika knin+ske okolice --- #apo'inje'o da je u 'i'ohodu sudjelovalo oko 488 naoru+anih 5etnika ---: 0 >alijani i ustae su, neovisno o stvarnoj 5etni5koj hijerarhiji, od us+ postavljanja ,inarske divizije s'atrali popa Mo'5ila )ujia ko'andanto' te divizije- <a njih je on uvijek bio :ko'andant svih 5etnika od 7nina do $gulina:- .rije reorganizacije ?or'acija i ko'andiranja, kad su uspostavljeni korpusi i brigade, a uz

ko'andu divizije uspostavljena nadredena joj :divizij+ska oblast: s )ujie' na 5elu, u oktobru 0A40- godine ustae u 7riinu su )ujia vidjeli kao :zapovjednika divizije:.o njihovi' saznanji'a, uz popa su se u tabu nalaziliG ,i'itrije %zun5evi, bivi jugoslavenski pukovnik, rodo' iz ;ranja i ;ojo .erii, bivi jugoslavenski satnik, rodo' iz Ivanjice /:ovaj posljednji vri dunost adutanta divizije:2- .o nji'a, divizija je i'ala pet pu+kova- #e spo'inju )ujiev puk :.etar Mirkonji: ni gra5a5ki puk :;od 7arador*e:, ali zato bukova5ki 5etni5ki odred s'atraju 6- puko'- ,ivizijaje, po podaci'a %stake nadzorne slube, u oktobru i'ala tri do tri i po hiljade ljudi u pukovi'aG :7ralj leksandar:, pre'jeten iz ,rvara u Grahovo, :odakle se je djelo'i5no spustio u &tr'icu i okolicu:- $d puka se odvojio odred andar+'erijskog narednika =ranka >orbice- %z ko'andanta Rokvia je ostao sa'o :jedan odred od 068 ljudi od najgore vrsti razbojnika i plja5kaa sa sjedite' u Golubiu: :Gavrilo .rincip:, grahovski sektor, oja5an >orbi5ini' odredo'- .uk je :pod izravni' zapovjedni5tvo' poru5nika Cvjetianina: :7ralj .etar II:, sa 5etiri bataljona, sjedite u &tr'ici, ko'andant pop )uji$5ito, ustae su iz'ijeale podatke o :Mrkonjiu: i :7ralju .et+ru:, jer su ti pukovi povezani poslije prodora C- li5ke brigade u jugoisto+5nu Fiku :8nisi' .opovi:, sjedite u 7osovu, zapovjednik bivi jugosla+venski satnik Kivko Mladenovi, rodo' iz leksinca, a njegov pobo5nik, bivi jugoslavenski satnik Rade 3uruvija iz >opolja- 7o'andanti bataljonaG &avo 'anovi, potporu5nik iz ;rbnika /968 ljudi2, potporu5nik =oko sanovi iz Kitnia /9B8 ljudi2, satnik Rade 3uruvija /oko @88 ljudi2, a C- bataljon u >ep+ljuhu je ostao bez ko'andanta, koji je poginuo /068 ljudi2 =ukova5ki puk pod ko'ando' posjednika iz 7nina ;lade #ova+kovia s potporu5niko' Milano' )uuro', iz =anje Fuke i )orde' #ikoli+e', iz &rbije /068 ljudi2.o ustaa'a, u rajonu Gra5aca djelovale su :dvije skupineG s jedno' zapovjeda =ranko Mari, a s drugo' bivi jugoslavenski satnik Ciganovi: /468 ljudi2-: &vih tih C888 do C688 5etnika redovno :hranu dobivaju od >alijanaG tjestenina, brano, za5ini i kruh kojeg svakodnevno pri'aju, te jo neke 'anje stvari:, dok se :za 'eso brinu sa'iG ili ga pliene po svoji' seli'a ili ga kra+du, ili pak kolju ono blago koje je u borba'a zaplienjeno:-: $ko angairanja 5etnika u jesenji' talijanski' operacija'a, posebno u :velikoj operaciji protiv ko'unista na liniji Fivno Gla'o5 !ajce:, bilo je i ustrih rasprava, kako u talijanski' tako i u 5etni5ki' i ustako+do'ob+ranski' tabovi'a7ad su u &plit, u =ir5aninov tab, doprle :sa vie strana autenti5ne vesti da su ko'unisti grupisali oko 04-888 partizana na prostoriji !ajce Gla'o5 Fivno ,- ;aku?i da se u Fivnu nalazi vodstvo ko'unisti5+ke partije !ugoslavije na 5elu sa >ito', a uvidajui neposrednu opasnost za 5etni5ke jedinice dosadanje ,inarske

divizije:, vojvoda =ir5aninje tojav+lja svo' :gospodinu Ministru i drago' bratu: ,rai Mihailoviu otputo+vao u &uak :da u tabu II italijanske ar'ije izdejstvuje odobrenje, zajednu operaciju najirih raz'era u kojoj bi uzele u5ee ne sa'o nae jedinice, ve i jedinice italijanske vojske:Istovre'eno je vojvoda =ir5anin rjeavao i pitanje nadlenosti- Roatta 'u je pot5inio sve 5etni5ke jedinice u Fici, koji'a je preko 'ajora &lavka =je+lajca i Miloa Radojlovia /:sjevrna zona: i :juna zona:2 ko'andirao ge+neraltabni potpukovnik Ilija Mihi- 7apetan Radovan Ivanievi Raa na5el+nik taba vojvode =ir5anina, u vezi s ti' pie 'ajoru <ahariju $stojiu 9A- septe'braG :Mihije zvani5no i od strane sa'ih Italijana /ar'- *eneral Roata2 po+t5injen vojvodi, ko'e su izdati uredni doku'enti da 'oe slobodno da se kre+e po teritoriji ;, ;II i (;III ital- ar'- korpusa, t-j- po celokupnoj teritoriji koja je od strane Italijana okupirana /Eercegovina, ,al'acija, Fika, deo Ervatske i &lovena5ka2-: 7rajnje sklon vojvodi =ir5aninu, Roatta je rado prihvatio sve njegove prijedloge, 'ada e ,rainoj vrhovnoj ko'andi biti re5eno da je >alijani'a :naturen plan za odlu5nu bitku protiv ko'unista:- Meduti', kad je Roatta prenio svojoj vrhovnoj ko'andi u Ri'u =ir5aninove prijedloge, ta'o je rije+eno da u predstojeoj operaciji sudjeluje i .avelieva vojska- 7o'andant Glavnog stana poglavnika 'aral 7vaternikje 9C- septe'bra obavijestio Ro+attu o suglasnosti s operacijo' iz'e*u ,inare i ;rbasa, ali je otklonio /bare' do 06- oktobra2 'ogunost angairanja ustaa i do'obrana, ne sa'o stoga to su bili zaokupljeni borba'a na drugi' sektori'a, ve i zbog toga to je bilo neophodno dobiti nje'a5ko odobrenje za ustako+do'obranske akcije izvan nje'a5ke okupacione zone- :&a hrvatske ta5ke gledita:, pisao je 7vaternik Roatti, :ne bi bilo u'jesno --- da se u ovoj akciji angairaju 5etnici, s obzi+ ro' da je u to' kraju hrvatsko stanovnitvo u veini i s obziro' na njihovo teko iskustvo s 5etnici'a:-: 7ad je Roatta uz odluku da i pored ustakih prigovora na odredeni' pravci'a u operaciji :,inara: angaira 5etnike Mo'5ila )ujia prenio vojvodi =ir5aninu .aveliev i 7vaternikov stav, =ir5anin 'u je napisao rezignirano pis'oG :Izjavljuje', da iako stari protivnik ko'unisti5ke doktrine, kao vo*a 5etni5kog pokreta na jedno' veliko' podru5ju, nisa' u stanju da pod ovako teki' uslovi'a brani' pred &rpski' narodo' i njegovo' istorijo' kolabo+raciju sa italijansko' vojsko'.o sebi se razu'e da ovaj 'oj stav niukoliko ne obavezuje 'oje 'lade prijatelje i saradnike iz 5etni5ke organizacije- $ni 'ogu, pod li5no' odgovor+nou, bez ikakvog o'etanja sa 'oje strane, produiti saradnju ako nalaze da 'oj na5in gledanja na stvari, ne odgovara narodni' interesi'a-:C6
----------------------

.oslije =aovieve zlo5ina5ke akcije, kad je zapalio 01 sela, :oderao tri iva katoli5ka sveenika: i na putu pre'a Makarskoj ubijao :sve 'ukarce od 06 godina na vie: i poslije Rokvievog zlo5ina u .oljici'a, toje u5injeno pod nadzoro' talijanskih o?icira, pitanje ustako+5etni5kog sudjelovanja u operaciji :,inara: sejo vie zapetljalo- Roattaje preko kapetana Radovana Ivanievia, na5elnika

=ir5aninovog taba, obavijestio vojvodu to vojvoda javlja ,rai Mihailoviu 98oktobra :da se operacija uz u5ee 5etnika uopte nee izvoditi--- iz bojazni da 5etnici ne izvre pokolj Ervata, kako se to ve desilo, po njihovi' obavetenji'a, u =iokovu i $'iu- Ipak, oni su i pored toga, to isklju5uju u5ee 5etnika pod ovako teko' optubo', zahtevali od ,inarske divizije da i' ostavi na raspoloenje 688 5etnika radi osiguranja boka jedne od njihovih napadnih kolonaC@ =ir5anin :gospodinu Ministru i drago' bratu: tvrdi da :taj predlog: nije prihvatio, nato je uslijedio prijetei telegra' generala RoatteG :Moli' da se dade na znanje ;ojvodi >ri?unoviu da ako od'ah ne prestanu sa strane 5etnika nasilja pre'a hrvatsko' i 'usli'ansko' pu5anstvu, bie obustavljena prehrana i plaanje nadnica oni' ?or'acija'a, koji'a pripadaju krivci tih nasiljako bi ta ilegalna situacija i napred trajala, preduzee se stroe 'ere-: =ir5anin Mihailoviu pie da je Roatti odgovorio s 'nogo obzira /: ko bi taj stav pore'etio kolaboraciju, nee biti krivica ;ojvodina, jer on ne 'oe i ne'a prava da uti5e na "kselenciju /Roatta2 da svoje ve ?or'irano 'iljenje o potrebi stroijih 'era pre'a 5etnici'a iz'eni:2 i sa aljenje' to je :5itavu godinu radio na jednoj strani, koja je &rbe kotala velikih rtava bez nekakve osobite koristi: i to e :;ojvodi, ako ga ko'unisti i ustae, koji su ga ve osudili na s'rt ba radi te kolaboracije, ranije ne ubiju, sigurno suditi njegovi &rbi za ovu nedovoljnu obazrivost:-CB ;ojvoda =ir5anin je 99- oktobra pozvan kod novog ko'andanta 0B- ar'ijskog korpusa generala %'berta &piga, to je traio general Roatta, insistirajui na punoj kolaboraciji uz obostrano povjerenje- $ to' razgovoru vo*eno' u &plitu 99- oktobra ,rai Mihailoviu je 9C- oktobra pisao generaltabni kapetan 0 klase Radovan IvanieviG :;ojvoda, 'ada teko bolestan, prihvata taj poziv i odlazi na razgovor u italijansku ko'andu, bez znanja i odobrenja lekara, 5i'e je naglo pogorao stanje svog zdravlja- 7o'andant je bio doneo 5vrstu odluku, da i' otvoreno i u lice kae sve to 'isli, to je, kako ete videti iz priloenog opisa razgovora i u5inio- %zdrao se ipak da prekine dosadanju kolaboraciju pre, nego to ;i naredite, a da bi dobio u vre'enu dok dobije ;a odgovor, on je prividno i privre'eno likvidirao zategnute odnose.rotivno saveti'a lekara koji su naredili apsolutan 'ir i izolovanost, g- vojvoda je naredio da dode, pa 'i je leei, slabi' glaso', tako da sa' ga jedva razu'eo, rekaoG :obavestite Gospodina Ministra o sastanku i za'olite ga u 'oje i'e da 'i objasni, da li da prekine' ili produi' kolaboraciju:-CA #a to pitanje ,raa Mihailovi je :drago' bratu ;ojvodi: odgovorio 5estitka'a :na pravilno' gledanju nae opte stvari i visoko' shvatanju nacionalne linije koje se dri'o u toku naeg rada:-48 Roatta, dakako, nije 'ogao odustati od 5etni5ke suradnje- #eovisno o to'e da li 'u je vojvoda =ir5anin zaista pisao ono to citira u pis'u Mihailoviu, Roatta je u operaciji :,inara: angairao sve raspoloive snage ,inarske divizije, a to je bilo gotovo 0888 puaka- ,an+dva prije nego to e te 5etnike povesti pre'a Fivnu, pop Mo'5ilo )uji je u &plitu posjetio ko'andanta talijanskog 0B- ar'ijskog korpusa i vojvodu =ir5anina- % talijanskoj ko'andi je dobio zadatke u predstojeoj operaciji, a

s =ir5anino' je raspravljao o neki' e'isija'a Radio+Fondona u koji'aje 5etni5ko+ okupatorska kolaboracija nazvana pravi' i'eno'- Radio+Fondon jo nije 'ada su "nglezi i'ali potpun pregled situacije u jugoslavenski' ze'lja'a za ,rau i njegov 5etni5ki ravnogorski pokret rekao da je to pokret izdaje, jo je uzdizao :5etni5ku oslobodila5ku 'isiju:, ali je septe'bra 0A49- u dva navrata e'itirao ko'entare u koji'a se to =ir5anin pie Mihailoviu :kae da i'a izvesnih grupacija koje saraduju sa okupatoro' i zovu se 5etnici, 'ada to u stvari nisu, ve sluge okupatora i izdajnici:- % ti' saoptenji'a, ali se vojvoda =ir5anin svo' :gospodinu Ministru i drago' bratu:, :skree se panja 5etnici'a Fike, severne ,al'acije i =osne da ne saraduju s ustaa'a, ve da rade pod vao' ko'ando':- #e zna vojvoda :sa kakvi' cilje' i po 5ije' naredenju se daju ovakva saoptenja:, ali zna :da hude ugledu 5etni5ke organizacije i ubijaju ugled njenih vo*a u narodu pa 5ak i 'edu sa'i' borci'a:- <aprepauje u =ir5aninovo' pis'u ,rai Mihailoviu pitanjeG :.otrebno je da zna' da li se oba ta saoptenja odnose na 'ene i jedinice koji'a ko'anduje'O: 7ao da od okupacije nije organizirao izdajni5ku kolaboraciju, i to sa znanje' i odobrenje' njegovog :gospodina Ministra i dragog brata:-: % naredno' pis'u, 98- oktobra, =ir5anin je e'isije Radio+Fondona nazvao :zlo5ina5ko' akcijo' --- protiv najnacionalnijih ele'enata u ze'lji:- >raio je od ,rae Mihailovia da intervenira kod izbjegli5ke vlade, a ne u5ini li se to vojvoda trai, vojvoda e tvrdi :po elji &rba ovih krajeva, pa i po elji izvesnih Ervata, koji jo nisu navukli crveni 'antil, biti prinuden da povede' otvorenu borbu sa to' londonsko' gospotino':- I, eto, tu se pojavljuje pop i vojvoda Mo'5ilo )uji, dolazi 0A- oktobra k =ir5aninu javljajui se :kao tu'a5 opteg neraspoloenja: i kao :najistaknutiji vo*a &rba ovih krajeva:- Ietni5ki vojvoda )uji je 0A- oktobra 0A49, poslije uspjeno isplaniranog sudjelovanja u operaciji :,inara:, od svog ko'andanta, vojvode =ir5anina, :u i'e B-888 naoruanih 5etnika energi5no zahtevao da se prekine sa to' nenarodno' ka'panjo' iz Fondona:,49 to jest da Radio+Fondon prestane govoriti kako :i'a izvesnih grupacija koje saraduju sa okupatoro' i zovu se 5etnici, 'ada to u stvari nisu ve sluge okupatora i izdajnici:-4C =ir5aninje Mihailoviu pisao da 'u je >najistaknutiji vo'a &rba ovih krajeva 5etni5ki vojvoda Mo'5ilo )uji: 0Aoktobra :izjavio da ne s'e da se vrati, a da svoji' vojnici'a neda obrazloenje, zato se preko Fondonske radiostanice slave partizani, a napadaju pojedini istaknuti nacionalni prvaci &rbi ovih krajeva- Rekao sa' 'u da obavesti narod, da se to radi bez ;aeg znanja i odobrenja i da ete ;i biti u stanju, da to sase5ete u korenu-:44 &ovjetska vlada, potpuno obavijetena o prilika'a i odnosi'a na jugoslavensko' ratitu, to nee uvijek pokazati pred zapadni' saveznici'a, 0@nove'bra 0A49- godine je nedvos'isleno upozorila jugoslavensku vladu u izbjeglitvu da je njen vojni 'inistar Mihailovi :obustavio borbe u ze'lji, 5i'e je ta'o izgubio sav autoritet:- >akoder je re5eno da se Mihailovievi :ljudi u ze'lji bore sa'o protiv partizana, i to u sporazu'u i zajedni5ki s >alijani'a:- &ovjetska vlada je tako*er jugoslavenskoj vladi dala do znanja da joj je poznato kako je :Mihailovi pregovarao i sa #edie', i to u sporazu'u s jugoslavensko' vlado':-46 =ritanska sredstva javnog in?or'iranja javno, a vlada svoji' putevi'a sve upornije vre pritisak da se 5etnici uklju5e u oslobodila5ku borbu- :Fegendarni junak balkanskih planina:, Mihailovi, prestaje biti te'a britanskih novina, a sve vie se pie o partizani'a i njihovoj borbi- #ekoliko 'jeseci kasnije, kad u Fondon stigne izvjetaj britanskog e?a 'isije kod Mihailovia pukovnika r- &- =aileTa o ,raino' govoru kod 7olaina, u Fipovu /:--- &ve dok Italijani budu na jedini pravi izvor

po'oi i opte podrke, saveznici nee uopte 'oi uticati na 'ene da iz'eni' svoj stav pre'a nji'a- Moji neprijatelji su partizani, ustae, 'usli'ani i Ervati ---:2 britanska vlada je poduzela nekoliko otrih 'jera, koje su te'eljito uzdr'ale dotad raz'jerno 5vrst poloaj jugoslavenske vlade- Churchill je upozorio kraljevsko+ jugoslavenskog predsjednika &lobodana !ovanovia kako britanska vlada :nikada ne 'oe opravdati pred britansko' javnou ni pred svoji' saveznici'a stalnu podrku pokretu 5iji se vo*a ne dvou'i da jasno izjavi da su 'u neprijatelji njegovi saveznici:, odnosno :da 'u neprijatelji nisu nje'a5ki i talijanski osvaja5i njegove ze'lje, nego njegovi ze'ljaci !ugoslaveni i vo*a tih ljudi, koji se ba u ovo'e trenutku bore i daju svoje ivote za oslobo*enje vlastite ze'lje od jar'a stranih osvaja5an:n Gotovo u isto vrije'e general .aolo =erardi, ko'andant divizije :&assari:, zadovoljan prilika'a u 7ninskoj krajini, posebno stoga :to je srpski ele'ent odlu5no na'a sklon i sasvi' dovoljno na'a pot5injen:, tabu 0B- korpusa je pisao i o popu )ujiu, koji se po =erardiju :sve vie a?ir'ira kod srpskog ivlja kao autoritativni vo*a:- <apazio je kod popa :tendencu, da se otrese od vojvode >ri?unovia- .op nastoji da lokalnoj politici pravoslavnog ivlja dade jedan jasan po5etak, koji bi se 'ogao okarakterisati u slijedee'G 02 psolutna neko'pro'isnost u odnosu pre'a Ervati'a nastojei ipak da ne do*e do otvorenog neprijateljstva92 =orba do 'aksi'u'a protiv partizanaC2 Iridentiza' srpski.re'a na'a pop koji razu'ije koliko koristi 'oe proizii za njegovu stvar od nae po'oi pokazuje se lojalan i iskren prijatelj, iako 5esto od njega 'ora'o trpiti radi njegove neobuzdanosti, kao i od pojedinog njegovog sljedbenika- ;elika veina 'anjih prvaka sigurno su na' privreniji, kao to su i njihove nie starjeine%istinu ne vole doi sa na'a u kontakt 5i' i' se prui prilika, posebno sa nai' obavjetajni' uredi'a, da bi traili ta je nji'a potrebno, na prG oruje, 'uniciju, hranu, odijela, zati' da dadu podatke i predloe razli5ite vojne operacije- $vo je u suprotnosti sa direktiva'a popa, koji bi elio da sva traenja idu preko njega-:40 %5estale e'isije Radio+Fondona o borba'a :rodoljuba: protiv okupatora s najavo' sjedinjavanja narodnooslobodila5kih anti?aisti5kih jedinica #$;! sa 5etnici'a ,rae Mihailovia, unijele su viestruki ne'ir u 'noge organizatore kolaboracije- #ije sa'o Mo'5ilo )uji ustreptao pri po'isli na ujedinjevanje :jugoslovenske vojske u otadbini:, 5iji' dijelo' je s'atrao i svoju ,inarsku diviziju- "le'enti panike su zahvatili i ko'andu dal'atinsko+li5kih i bosansko+ hercegova5kih 5etnika u &plitu, a posebno predstavnika te ko'ande pri Co'ando &uperiore JJ- - &lovenia e ,al'azia &uperslode u &uaku Rad'ila Gr*ia:Etjeti otpo5eti u ovo' 5asu neprijateljstva, zna5i hteti sledee: pisao je Gr*i kraje' septe'bra ,rai MihailoviuG :slo' nae 5etni5ke organizacije, zato to ona nije u stanju da se iznese sa italijansko' ar'ijo' i to velik deo te organizacije ne bi 'ogao biti privoljen da ude u tu borbuD

01?i baciti srpski narod u treu nevolju posle one ustake i one partizanske i toG pred najstraniju zi'u naterati ga ponovo u planinske zbegove i raskuiti ostatke srpskih sela i naseljaD dizanje' italijanske zatite, osuditi 'ilion &rba u #-,-E na gotovu s'rt- %stae i 'usli'ani 5ekaju kao krvoedni vukovi na takav 'o'enat da dokraj5e ostatke srpstvaD uneti razdor u srpsko vostvo, jer 'i politi5ki vodi &rba iz ovih krajeva ne bi 'ogli nikako poneti odgovornost za takav jedan korakD osujetiti sve napore za organizovanje svega to je potrebno za obnovu naeg novog nacionalnog i dravnog ivota-:4B #apasti >alijane, po Gr*iu toje i Mihailovi 'islio bio bi :po5etak katastro?e srpskog naroda-: :8stao je sa'o jedan put za spasavanje naroda put kolaboracije sa Italijani'a-: .osu'njavi bez realne osnove u ,rainu politiku kolaboracije, Gr*i ga je podsjeao :da nije bilo te dobre volje i po'oi italijanske, ja ne zna' kad bi se i da li bi se uopte obnovila 5etni5ka organizacija, i kad bi se ovi krajevi oslobodili od partizana-:n:0 ,raa je Gr*iu odgovorio B- oktobraG :Mogu da ;as izvesti', da su vesti na osnovu kojih ste ;i bazirali sadrinu vaeg pis'a, potpuno tendenciozne i lane i da poti5u od naih neprijatelja-: Istovre'eno je i :drago' bratu vojvodi: =ir5aninu, koji se upravo bio vratio iz &uaka, gdje 'u je Roatta dao :988 puaka za ,inaru i 088 puaka za Fiku: s ti' to e do kraja oktobra :izli?erovati po partija'a @888 puaka za ,inaru i jo C888 za Fiku:,68 s'irujui ga, pisaoG :;est o akciji protivu Musli'ana i Italijana bila je lana, i pod'etnuta od strane naih neprijatelja-:60 ,raa Mihailovi je u depea'a predsjedniku vlade &lobodanu !ovanoviu krajnje otro protestirao zbog napada na =ir5anina i )ujia u nekoliko e'isija Radio+ Fondona i zbog pohvalnih vijesti o borba'a rodoljuba, koji :nisu niko drugi nego ko'unisti izraziti antisrpski i antijugoslovenski ele'enti sa koji'a vodi'o borbu na ivot i s'rt:-: =udui da 'u je =ir5anin ponudio ostavku, ,raa ga je s'irivao uvjeravanje' kako :niko ne bi 'ogao reiti ova pitanja /kolaboracija i dr- pri'a-2 bolje nego to ste ih vi reili:, uz ocjenu da je =ir5aninov put u &uak :urodio plodo':, izraava nadu da :i pored svih tekoa sa koji'a se borite, neete nas napustiti jer je va prilog naoj stvari tako dragocen, da ja ne 'ogu za'isliti rad u vaoj zoni bez vaeg rukovodstva:-: Mo'5ilo )uji je bio u neposredni', 5ak prisni' veza'a sa svoji' stariji' vojvodski' kolego' Ilijo' >ri?unovie' =ir5anino'- $bojica su i u odnosu na Mihailovia, odnosno kraljevskojugoslavensku vladu i u odnosu na okupatora iskazivali isti stav- .a i kad ne piu sve to 5ine i kako 5ine, oni su osnovno priznaliG

da su, :svetei 7osovo:, potpuno u ?unkciji talijanskog okupatora, uz parole o srpstvu, otadbini i kralju=il#e e 4&* NOR/ ;N1, ;@*
9 .eriu ,obrijevia je )uji ostavio s nekoliko stotina ranjenih 5etnika :na jedno' pre+voju pre'a <r'ariji:, Cdece'bra 0A44- godine, gdje je i zarobljen- /:&rbija: br- 0A1, septe'+bar 0AB82

<b- #$R, ;N1, 0@+01;0I, 064,C4NC+9CIsto, 0@9, AN@n$?i M Dalmaciji" 6, A9CIsto,C, 0B9-

n Isto, 0B0n Mile Medi, Ilija ,ukic, 0arodni (eroji Kninske krajine" 7nin 0A1A, 911 08 7o'andant i ko'esar Ietvrte operativne zone #$.$ Ervatske, ;icko 7rstulovi i Ivica 7uko5 !ordan su 0- septe'bra 0A49- godine pisali ko'esaru Glavnog staba Ervatske dr ;ladi'iru =akariuG :Mnogi 5etnici, 'edu koji'a i'a i 4 ko'andira, trae vezu s nai' drugovi'a, nude i' svoje usluge, daju i' obavjetenja o kretanji'a 5etnika, a sa'i sprovode nae ljude po seli'a, 'i'o straa 5etni5kih zasjeda-: /<b- #$R, ;N1, 0@2 n <b- NOR/ ;N1, 01Mile Medi, Ilija ,uki, n-d- 9800.5 u Dalmaciji" 4, 004Isto, C, @A0 @A9Isto, @A9<b- #$R,;N1,B0I+to/ 094;II,9,C0N0- a Isto, 96A, 44N0;eljko Ili )edo je iz 7nina, a otac 'u je i'ao trgovinu u ,rvaru- $drastao je u &plitu- .okuao je studirati u <agrebu, a poto' se opredijelio za vojnu akade'iju.oginuo je 9- oktobra 0A49- godine, i to od grupe splitskih partizana 'e*u koji'a je bilo nekoliko njegovih kolega iz splitske realke- .re?ekt <erbino javlja da je Ili poginuo kad je :izvrena akcija pro5eljavanja u rajonu ,ugopolja u kojoj su sudjelovaliG jedna 5eta BA- bataljona crnih koulja, dijelovi jedne baterije artiljerije,

5etni5ki bataljon iz 7nina, kao i 4 tenka:- 70.5 u Dalmaciji" 4, CAB2 : ;II, 064,C4NC + 9B+9A0.5 u Dalmaciji. 4, @C0;II, 94A, 44N0 4Isto,Ia, 018, 60NC4&* NOR* (I;N0, @06;II, 994, C0N08 0%)8 u Dalmaciji" 4, 4C6Isto, @@An #a osnovi zahtjeva :tajni5tva 'inistra unutranjih poslova od 9- nove'bra, velika upa Cetina je izvijestila da su 5etnici u drugoj polovici augusta u selu Raane, kod I'otskog, :zapalili oko 48 kua, te 'u5ili i ubili C1 osobaG ubijeno je iz puke, ba5eno ivih ili prethodno ubijenih u vatru i ubijeno 'u5enje': desetoro Fendia, dvadeset i jedan "rceg, te dva =elajia, Ivan 7riani, !ure ,ruijani, !osip $i i don Ivan Iendi /:ubijen i ostavljen na cesti- >alijanska vojska prolazila je 'i'o 'rtvog tijela, a da nije nita poduzela da se 'rtvi upnik zakopa-:2 % biokovskoj upi ubijen je, :gol svuen i ostavljen u planini: don !ozo =rainovi- % 7ozica'a, kotar Makarska, ubijene su @C osobe, a u ,ragljani'a 40 osoba, 'e*u nji'a Ivan ;uleti /1C godine2, !akov ;uleti /B92, Mate !ujinovi /@@2, !ozo !ujinovi /1@2, .etar =egovi /@92, Martin =egovi /@@2, ;ice =egovi /092, Mijo =egovi /062, #ikola =egovi /182, Ivan =egovi /082, Marijan .ucar /B82, Mijo .ucar /B82, Fuka .ucar /B@2, Marijan Ravli /@62, &tipan Glava /B82, Ivan 7ati /@02, !ozo 7ati /182, Ivan 7ati /B82, !ozo Mio5evi /182, Mijo 7ati /B82, Grga 7ati /B62, Jrane ;e+ki /162, ?ra ;I- Ivankovi, !ozo .ejdo /@62, Matija ntunovi /182, i'un .avi /162, Mate .avi /@92, ndrija Maras /1B2, Mate Maras /B82, Ivan $k'ai /182, Marko $k'ai /182, Fuka !ovi /@62, !ure !ovi /@C2, &tipe ;uji5i /@92, Ivan Majstorovi /192, =oo Majstorovi /@@2, Jrane Maj+storovi /@B2, Ivan !ovi /@C2, Ivan Grgi /@92, nte Radalj /@@2, #iko Radalj /1B2, !ure Radalj /@B2,okazujui da nitko od ubijenih nije i'ao veze s narodnooslobodila5ki' pokreto', veliki upan Cetine tvrdi, laui svjesno ili nesvjesnoG :Iz kotara I'otski od'etnulo se u partizane 9@ osoba, a kotar broji 64 hiljade osoba-: % isto' izvjetaju su opisana :zvjerstva koja su po5inili: 5etnici :sa talijansko' vojsko': u seli'a Gata /:na 5elu svake 5ete bila je crna zastava sa 'rtva5ko' glavo':2, #aklice, Iilu, $strvici, ,ugopolje, &rijane, 7otlenice i ,olcu Gornje', gdje su 5etnici :zaklali i ubili: 098 osoba, 'e*u nji'aG .etar !uranovi /182, Fuka akor /@62, Fuce akor /C godine2, =are akor /@62, piro 7ardun /182, ndrija Generali /@92, Mate Fuka+5evi /182, Mate Mekini /182, Mila 7uvai /092, Mate 7uva5i .ovi /1C2, Ivan7uva5i5 /@62, !ozo 7uva5i /@62 Marija 7uva5i /042, Mate 7uva5i /B12, na 7uva5i /B82, ,arko Covi /02, .etar .iv5evi /@92, Matija Covi /192, Ivka =eovi /182, nte =agat /092, =oidar Milo /002, ;esna Mi+lo /I2, <vonko Milo /062, Marko .reso /@62, upnik don Jrane =abi, &Iavko !uras /@82, &tipo

01B .iv5evi /@82, =oo ;idovi /@62, te trinaest ena iz ,ugopolja- :.oklane su veino' starije osobe, ene i djeca koje nisu i'ale nikakve veze s partizani'a-: % =iteliu 90- oktobra zlo5in je izvrilo C@8 kninskih 5etnika, koji su izvravali )ujiev zadatak, @88 5etnika iz $tiia, :u sastavu talijanske vojske, koja je brojila preko tisuu ljudi:- &vaki :katolik bio je 'u5en i zaklan, a poslije veina ljeina iz'rcvarena na najgrozniji na5in:- ,ani su podaci za ubojstvo 9A osobaG Iva =uljan, zaklana i iz'rcvarena, #ikola =uljan, zaklan, i'un =uljan, zaklan noe', !ura =uljan, zaklana, &reko =uljan, strijeljan i sva 'u glava razbijena, nda =uljan, ubijena i le tako iz'rcvaren da vie nije sli5ila 5ovjeku, Ivan =uljan, strijeljan, Ivana =la, strijeljana, Mate =uljan, zaklan, Marko =uljan, zaklan, Iva =uljan, zaklana i izva*ena joj crijeva, =oo =uljan, zaklan i le iznakaen, Matija =uljan, rasje5ena na ko'ade, Jrano =uljan, iv ba5en u vatru, sav izgorio sa'o 'u ostala glava, Mijo Matkovi, zaklan i izrezane 'u ile iznad pete, n*elina Matkovi, zaklana, Mate 3urkovi, zaklan i izvadene 'u oi, ,ragutin 3urkovi, zaklan, Marko 3urkovic, zaklan, Mile 3urkovi, zaklan, Mijo 3urkovi, zaklan i pogoden s dva 'etka iz puke, nda 3urkovi, zaklana i pogo*ena iz puke, Mate 3urkovi, zaklan, ,ragutin 3urkovi, ubijen bo'bo', .avao 3urkovi, ubijen iz puke, Marija 3urkovi ba5ena niz zid, slo'ila vrat, Iva Ergovi, ubijena iz puke, Iva =uljan, ubijena iz puke, !akov 3urkovi, zaklan- :Radi zvjerstava po5injenih od 5etnika, posjetio je za'jenik kotarskog predstojnika <apovjedni5tvo talijanske divizije u &inju, gdje 'u je zapovjednik stoera izjavio, da nji'a o sve'u nita nije poznato-: /@19 @B92 70.5 u Dalmaciji. 42- ,etaljnije o pokolju u selu Kupa, v- #edjeljko 7ujundi, #motska krajina u 0.5 u ?@L? r ?@Lp. I'otski, 0AB0, 04@:Grupe 5etnika koje su izvrile prethodno spo'injane zlo5ine, po ustakih podaci'a, u $'iu su C8- septe'bra pjevaleG :&pre'te se spre'te 5etnici silna e borba da bude- 7ralja .etra ljubite- 7ralju .etru do*i preko 'ora, ne'a vie ustakih logora- #ije ovo .avelia banda, veje ovo 7ralja .etra garda- ,al'acijo al si na ka'enu, a sutra e biti u pla'enu-: % 7lisu 9- oktobraG :#a'a .etar iz Fondona pie, oj Ervati ne'a vas vie Fjepi .etar nego nte, oj Ervati j---li va' 'ater Marirala 7ralja .etra garda, oj sve korak za korako', a ja junak za junako' ---: 70.5 u Dalmaciji. 4, @112
C8

%)8 u Dalmaciji" 4, @11-

Isto, @61 @@8- & gra5a5ki' 5etnici'a, ponajvie zbog sa'ovolje brae >oana i ,ane &tanisavljevia, )uji je i'ao 'nogo proble'a, sve dok 9C- septe'bra ko'andant talijanskog garnizona u Gra5acu, 'ajor ,e'etrio de =isano nije u posebno' :uputstvu: odredio po )ujievo' nagovoruG :Italijanske vlasti po'agae 5etnike u sve'u to se uopte 'oe u5initi u cilju da sluba bezbednosti u seli'a i u Gra5acu bude to vea, a saradnja za vojni5ke operacije to bolja- $va ko'anda dala je ve 5etnici'a u saglasnosti sa divizijo' :&assari: oruje, atorska krila, ivotne na'irnice, cokule, 'uniciju, kao i po'o /06-888 dinara2 najsiro'asniji'a 5etni5ki' porodica'a-: /&aoptenja br- @@ AC o zlo5ini'a okupatora i njihovih po'aga5a, =eograd 0A4@, @1A2
C9

C0

0.5 u Dalmaciji. 4, @@8-

CC

<b- #$R, (I;N0, @C@;II-A0,@N6-

C:

: <b- #$R,(I;N0,@44N>

VII/ 06A,4AN94&* NOR/ (I;N0, @19-

C1

: Isto-

: Isto, @1A+@B8>

VII/ Ca/ ;/ 99NC4&* NOR/ (I;N0, @41+@4B-

L?

: Isto, @164C

Isto,@41Isto, @16AVII/ 5@C/ C8N9+B-

44

70

>s ;oj'ir 7ljakovi, 1olitika 3eiike 5rilamje prema Jugoslaviji u prvoj polovici ?@L*. godine. zb- #eretva &utjeska 0A4C, =eograd 0A@A, 99A41

;II, 9@9, 69 0N9B4&* NOR/ (I;N0, @64Isto,@69;II, (+(+CB<b- #$R, (I;N0, @@6-

4B

4A

68

60

: ;II, C89, 00N0: <b- #$R, (I;N0, @@6-

Miroslav Lazanski

KO JE PREVAR O !E"ERALA
.ro*e i #ova godina, niko da de'antuje =oidara ,elia

.rvo sa' po'islio da je to novogodinja ala, onda sa' o5ekivao de'anti generala da kae kako nije za jedne novine rekao to to je rekao-Raz'iljao sa' i o to'e da li se javni tuilac 'oda zainteresovao- #ita od toga, pro*e i #ova godina, niko da de'antuje generala u penziji =oidara ,elia- on je 'oj o'iljeni general, nekadanji ko'andant legendarne 64A- 'otorizovane brigade vojske !ugoslavije iz .rizrena- % vre'e agresije # >$+a na &R! general ,eli je sa svojo' brigado' zatvarao najosetljiviji pravac na granici s lbanijo' i kada je krenula 'asovna o?anziva $;7, potpo'ognuta regularni' jedinica'a albanske vojske podrane i tenkovi'a, general ,eli je naredio da se otvori vatra po albanski' tenkovi'a koji su nadirali preko grani5ne linije- .et ispaljenih ruskih protivoklopnih raketa S?agotM i pet unitenih albanskih tenkova- lbanska vojska je stala, o?anziva $;7 je slo'ljena&ledeih dana jedna grupa ko'andosa iz sastava 64A- 'otorizovane brigade nala se u blizini tro'e*e !ugoslavija, lbanija i Makedonija, na lokaciji Radika pored Globo5ice- #a i'provizovano' helidro'u sa druge strane granice ko'andosi iz 64Abrigade opazili su tri a'eri5ka helikoptera, dva Sapa5aM i jedan S5inukM, kao i jednu cisternu sa gorivo'- #ekoliko ispaljenih projektila tipa SosaM i S5inukM, jedan Sapa5M i cisterna sa gorivo' pretvoreni su u pla'en- ,rugi Sapa5M krenuo je u potragu za napada5i'a, ali ko'andosi su veto iskoristili brdovit teren i u'akliRat se zavrio, 64A- 'otorizovana brigada iz .rizrena odlikovana je $rdeno' narodnog heroja, to bi zna5ilo da su i svi njeni pripadnici narodni heroji, uklju5ujui i generala =ou ,elia- #eko'e to o5ito nije bilo drago, pa je u okviru velikih vojnih re?or'i 64A- 'otorizovana ras?or'irana- #e'a brigade, ne'a $rdena narodnog heroja, ne'a ni heroja- #e'a ni generala =oe ,elia u aktivnoj vojnoj slubi- Istina, zadrali su ga jo neko vre'e posle de'okratskih pro'ena u oktobru 9888- godine, ali onda je krenula 5istka ratnih kadrova- ,elia su optuili da je 6- oktobra na ulice =eograda hteo da izvede tenkove- $n se branio da je sa'o sa pozicija oko =eograda u kasarnu vratio jednu tenkovsku 5etu- #ije vredelo, penzionisali su ga- ;erovatno revoltiran, otiao je u politi5are, u &rpsku radikalnu stranku- $nda je posle raskola u toj stranci 'alo javno i zaplakao- Iskreno, zas'etalo 'i je to, heroji sa 7osova ne bi s'eli da pla5u zbog strana5kih proble'a i razlaza- #o, dobro, niko nije savrenI onda pred #ovu godinu pro5itah 'ali intervju generala ,elia u jedni' nai' novina'a gde se pozabavio uvozo' i izvozo' oruja- =io sa' zapanjen, general je prvo optuio ko'paniju S!ugoi'port &,.RM u vezi sa izvozo' 068-888 pancira i C88-888 pancirnih plo5a za Irak- .o 'iljenju ,elia, S!ugoi'port &,.RM uvozi te pancire iz inostranstva i u &rbiji ih sa'o prepakuje, a u &rbiji i'a ?ir'i koje to 'ogu da sa'ostalno proizvedu- <ati' je optuio i Ministarstvo odbrane &rbije da se odlu5ilo za nabavku ?inskih borbenih oklopnih transportera to5kaa u vrednosti od C@8 'iliona evra- .o ,elievo' 'iljenju, bio je tender, a na tenderu su bili austrijski SpandurM, vajcarska SpiranaM, ?inska SpatrijaM i ruski =>R+A8, pa je i pored toga to je dvostruko skuplja od ruskog vozila izabrana ?inska SpatrijaM#eko je generala u vezi sa ti' teko prevario ili je dozvolio da bude prevaren- =azi5ni 'aterijali za pancirne prsluke ne proizvode se u &rbiji, u svetu postoji sa'o nekoliko proizvo*a5a takvih 'aterijala i svi koji u &rbiji iju pancirne prsluke kupuju bazi5ne 'aterijale u inostranstvu- $d tih, takozvanih 'ekih slojeva pancira, koji se obavezno uvoze, ali ne i iz Izraela, kako tvrdi general ,eli, pod posebni' presa'a prave se pancirne plo5e i ti' postupko' ovladalo je nekoliko ?ir'i u &rbiji, iz'e*u ostalih i S7ruikM- .osao izrade 068-888 pancira i C88-888 pancirnih plo5a za Irak nije 'ogao,

zbog kratkih rokova isporuke, da bude poveren sa'o jednoj ko'paniji u &rbiji, pa je proizvodnja organizovana u nekoliko ?ir'i- &vi su dobili deo porudbine iz Iraka, neko vie neko 'anjeto se ti5e navodne kupovine ?inske SpatrijeM, za novo borbeno vozilo to5ka jo nisu na nivou vojske &rbije de?inisani ni te+te zahtevi, nije bilo ni tendera, nije bilo ni de'onstracije rada vozila u &rbiji, pa ne'a jo ni odluke- % vezi sa kupovino' izraelskih bespilotnih letelica general bi 'ogao 'alo da zapita neke iz Generaltaba kako su se to nai pukovnici gostili po Izraelu i gde je testirana ta 'ala takti5ka bespilotna letelica- I da li je testiranaO #ije proble' u to'e to general o5ito nije raspolagao odgovarajui' in?or'acija'a kada je davao taj intervju, ve to je taj njegov intervju bio u kontekstu sukoba iz'e*u donedavnog na5elnika Generaltaba i 'inistra odbrane, pa 5ak i strana5ki 'otivisan- Ispada da je na siste' odbrane odjedno' apsolutno ugroen- Mnogi su zabrinuti za budunost srpske odbra'bene politike, hoe li ta politika ii neki' svoji' pute', hoe li biti rede?inisana, hoe'o li sa5uvati tehnoloku ko'petenciju u vojnoj industriji, ko e dobiti prioritet u vojni' progra'i'aO !er generali izgleda vole oruje, a neki od njih, to je 'nogo vei proble', vole i 'o--Miroslav Fazanski objavljenoG 08N80N988A ,ragan .avlovic a 8@N09N9881 8AG91 C"&>I>7" .$FICI!I # !< , .$CI#!" .R ;I $=R C%# & GF ;#IM M JI! &7IM =$&$;IM = F7 # HHHHHHHH &ve 'a?ijaske organizacije i'aju korene u CR#$! G$RI Judbalsku 'a?iju je osnovao u'isljeni :General: !ovo .opovic se? za bezbednost .artizana-$n je :otac rkana: i cele 'a?ije koja je ubijala za &F%<=%-#jegov koncept je bio :chiken ?ar': +?ar'e pilica /?udbalera 2 koje za velike pare prodaju trzistu "vrope-#jegov ko'panjon je bio i <arko <ecevic,Curkovic,=jekovic-#ji'a je isao lavovski deo novca a .artizanu 'rvice=rana Micunovic je iz istog %dbaskog 'iljea vezan za ;ukasina Marasa i ,jukanovica i sa nji'a cini vrh 'a?ije u &rbiji i Crnoj Gori-Judbalski klubovi su postali centar trgovine drogo' i nova prestonica narko kartela postao je #ovi &ad i Milov brat od ujaka =ata 7an+7an.olicija treba da otkrije kako su kupljeni hoteli .ark i ostali hoteli ovog direktora ;ojvodine i se?a 'a?ije #aovog &ada$vo je vrlo ozbiljan i opasan projekat jer je ta 'a?ija izuzetno opasna a i'a na platno' spisku se' sudija ,politicara i vrhunske a'ericke diplo'ate /;ilije' Mongo'erT2koji i' obezbedjuju alibi po principu Gnavodne kontrole pod prednjo' hapsenja ako reci'o ne udju u # >$->a parica je palila ali "vropska zajednica posebno Italija koja gubi 'ilijarde eura svake godine su se pobunile$va akcija < E>"; koordinaciju svih policija =alkana>o je jedini izlaz iz tunela i totalnog 'raka i sansa da ce nasa deca i'ati sansu u skolskoj dobi gde ih ova 'a?ija sacekuje u dvoristi'a prodajuci drogu!ocicu ,ovaj potez vas pro?ilise u 'inistra velikog ?or'ata ali budite pazljivi jer ovi ne

prezaju od nicega i i'aju svoje ljude u svi' pora'a javne i drzavne bezbednosti-;azno je ici do kraja&inisa ,ragovic a 8@N09N9881 00G4C Gradjani &rbije neznaju biogra?iju >oplice spasojevica-.a od njega veceg 'a?ijasa ne'a-$n je od pripravnika u G{ugoslavia co''erce: placko' iste stigao do velikog biznis'ena-#eka policija pogleda njegov dosije,videce koliko krivicnih prijava od pre 08 i vise godina,koje stoje u neciji' ?ijoka'a-#ejga je licno stitio !ovica &tanisic-%z po'oc pok-=oska 7ostica cija je zena bila zajedno sa >oplico' bila u ?ir'i {ugoslavija co''erc bila u Fondonu-.a on licno preko svojih veza sabotira sudskih proces koji preko 98 godina vodi protiv :njegove: privatizacije,{%7$M ,i pored tolikih veza ;rhovni &ud &rbije ponistio-Miskovic je sa ni' zapoceo posao :# I7: jos dok je bos iz sela =osnjsana kod ;arvarina bio .otpredsednik ;lade &rbije kog je na to 'esto dovela rada ndjelkovic,koja je sa Miskovice' radila u ?abrici :<%. : iz 7rusevaca.re'a to'e ne prebacujte loptu na .iksija,to sto je ucinjeno na stadionu je 'aslo bas >oplice &pasojevica jer on i'a iskustva u radu sa kri'inalci'a,jer za odbranu svojih lopovluka,protiv radnika koji su strajkovali protiv privatizacije,angazovao kri'inalce na celu sa ubico' Iso' Fero' ,z'abo',koji je tada i'ao agenciju :7 RM"#: koje je debelo platio za sta postoji doku'entacija<ato 'oli' policiju da ptegleda i poslovanje njegove ?ir'e I>M,u koju niko ne ulazi kao nekad u ?ir'u &tanka &ubotica.olicija treba da pregleda poslovanje i partizana kao i svih su'njivih klubova i sve koji ucestvovali u lopovluci'a nadju se iza bravenicija nije gorela do zore-

Jovan )o$ovi: Naro%noo+lo&o%ila i rat

napii ko'entar raQuoD 7ad je 'etalac !osip =roz 0ACB- godine od Georgi ,i'itrova, sekretara Izvrnog ko'iteta 7o'unisti5ke internacionale, u Moskvi dobio zadatak da preuz'e kor'ilo 7o'unisti5ke partije !ugoslavije, jedne od 5lanica Internacionale, da .artiju reorganizira i osposobi za revolucionarnu borbu, !osip =roz /Rudi, ili >ito, ili ;alter2 tada 'u je rekaoG + ko je i bilo ljaga na naoj .artiji, 'i e'o te ljage opratiH .et godina poslije toga razgovora s ,i'itrovo', >ito je u !ajcu, govorei na jedno' partijsko' te5aju o povijesti .artije, rekaoG M!a va' kae' ovdje otvoreno da sa' 0ACB- godine dao rije5 drugu ,i'itrovu, da e naa .artija oprati ljagu sa svojeg i'ena pred 7o'interno', i ja 'isli' da sa' odrao tu rije5 i da je naa .artija oprala Ijagu u ovoj narodnooslobodila5koj borbi-M 7o'interna je, nai'e, uo5i >itovog dolaska na 5elo 7.!, vjerovala kako je 7o'partija !ugoslavije toliko slabo organizirana, da su u Moskvi raz'iljali o to'e

da je raspuste- poslije rata, kad su se sreli >ito i ,i'itrov, stari revolucioner ,i'itrov se os'ijehnuoG + h, kako s'o svi 'i 'alo znali o 5vrstini jugoslavenskih ko'unistaH >ito, u 'odroj uni?or'i 'arala, tiho i ozbiljno je upitaoG + ono o ljagi, jes'o li je opralinO +.o sto puta- ;aa .artija je vie od svih drugih .artija digla zastavu proleterske re+ volucijeH $vaj izlet u tri razli5ita razdoblja nae povijesti, hoe'o rei izlet u tri razdoblja iz ivota !osipa =roza, na poseban na5in ilustrira stanje koje je >ito zatekao u .artiji, preuzevi kor'iloD zati'G >itovu iskrenost pred 'ladi' ko'unisti'a, koji'a je uvijek govorio punu istinu, lenjinski 5istD i, kona5noG priznanje prvog 5ovjeka 7o'interne za sve ono 5udesno to je =roz s narodi'a !ugoslavije u5inio u nad5ovje5anskoj borbi% ovo' 'alo' poglavlju govori'o o veli5ini te borbe i o njeno' organizatoru, o prvo' ratniku oslobodila5kog rata !ugoslavije, o revolucionaru =rozu za kojeg je u ono vrije'e i jedan od Eitlerovih doglavnika rekaoG Mt $n je stari ko'unist, taj herr !osip =roz- 5vrst 5ovjekH #aalost, on je na protivnik- >aj je zaista zasluio titulu 'aralat $n je na neprijatelj, ali ja bih volio da i'a'o tuce >ita u #je'a5kojt $n se nalazi iz'e*u Rusa, "ngleza i 'erikanaca, a i'a petlje da tjera egu i da poniava "ngleze i 'erikance na najs'jeniji na5int %vijek je bio opkoljen, ali taj je 5ovjek uvijek naao na5ina da se probije- #ikad nije kapitulirao- Mi zna'o bolje nego itko drugi kakve na' on sve nedae zadaje t M Ravno seda' godina je ivio u ilegaliG u inoze'stvu kao ;alter Jridrih, ili &piridon Mekas, ili drug RudiD u ze'ljiG kao in- Ivan 7ostanjek, ili in- &lavko =abi- $d proljea 0AC4- do rujna 0A40- godine sudbinski bogata aktivnost !osipa =roza odvija se u konspiraciji- I tek od 0@- rujna 0A40- godine, kad s isprava'a na i'e nekog #ije'ca, u pratnji dviju ilegalki i jednog ilegalca, izlazi iz =eograda i odlazi na slobodni teritorij, u ustani5ku zonu %ica, koja e kasnije uzeti njegovo i'e, =roz kao !osip =roz >ito ulazi na najvea, iro' raskriljena vrata u povijest U a trebalo bi reiG u budunost U naih narodaD zauvijek izlazi iz ilegalnostiG dotadanji ko'andant Glavnog taba narodnooslobodila5kih partizanskih odreda ravno 08 dana poslije odlaska iz =eograda, na savjetovanju rukovodilaca oslobodila5ke borbe u 'jetancu &tolice postaje ;rhovni ko'andant>o savjetovanje u &tolica'a, odrano u jeku svenarodnog ustanka, u vrije'e kad je pla'en oslobodila5ke borbe ve bio razgorio, ili je razgorjevao sva podru5ja !ugoslavije, drug >ito kae da s'atra jedni' od naih najzna5ajnijih savjetovanja, na ko'e su donesene i najzna5ajnije odluke- >u s'o ve rijeili da stvara'o ;rhovni tab- .rije je to bilo vie onako, a tu s'o rijeili da se stvore glavni tabovi Ervatske, &lovenije, itd- >u je bila izvrena analiza 5itave unutranje politi5ke situacije uope, pa, koliko s'o znali, i 'e*unarodne situacije- >u je tako*e bilo 'nogo diskusije o

kratkotrajno' i dugotrajno' ratu- >u je veina ve tada, a to je prihvaeno od svih, s'atrala da e rat trajati due vre'ena t &tolice su zaista izuzetno zna5ajno 5vorite po5etka rata, ali ratno putovanje !osipa =roza ne po5inje u &tolica'a- $nih njegovih 09-888 ko'unista i tridesetak tisua skojevaca bili su svrstani za borbu jo prije nje'a5ko+talijanskog i bugarsko+ 'a*arskog napada na !ugoslaviju- $ni nisu priznali travanjsku kapitulaciju- #a sjednica'a C7 7.! u <agrebu, u &olovljevoj, u Eercegova5koj, ili na =ukovcu, >ito je svoji' drugovi'a onog travnja govorioG + Rat nije zavren- Rat tek po5inje- 7o'unisti su davno najavili ovu katastro?u$5ekivali s'o sve ovo i pripre'ili se za borbu% 'aju je, u <agrebu, odrao savjetovanje C7 7.!.oslije savjetovanja >ito prelazi u =eograd- #a ,edinju, u susjedstvu okupatorskog ko'andanta =eograda /taj je ve u rujnu 0A40- godine u jedno' pis'u Eitleru javljaoG M7o'unisti'a je uspjelo da oko svoje parole okupe i one ele'ente koji nikad ranije nisu ni sanjali o nekoj saradnji s ko'unisti'at ,obiva' utisak da 5ak i vijest o kapitulaciji &&&R+a ne bi dovela do kapitulacije ovih bandita koji su ilavi kako se sa'o 'oe za'islititM2, !osip =roz za'islio strategiju oslobodila5kog rata i njegovo preratanje u revoluciju- <apa'en je kako stoji Mna visokoj terasi kue na ,edinjut pro'atra =eograd- #jegove o5i toga su jutra prelivene senko' tugetM- $datle on 5itavo ono vrelo ljeto nevidljivi' niti'a rukovodi ustanko'- #jegovi kuriri stiu do lpa i 7aj'ak5alana- #jegove rije5i, kratko sro5ene, pisane veliki', neujedna5eni' slovi'a, naj5ee uspravni', poticaj su nevidljivih raz'jera- $n kaeG kakva je partizanska zakletva, kakva je kapa, kakva je ta vlast to je stvaraju odredi oslobodilaca- $n ve u kolovozu 0A40- godine, kad tek izdaje prvi broj =iltena Glavnog taba, u jedno' pis'u Radi 7on5aru govori kako e doskoro stvoriti #arodni ko'itet oslobo*enja, to bi Mbila neke vrste narodna vladaMG 04 'jeseci prije nego je uputio pozive vijenici'a za prvo zasjedanje ;#$!+a, on ve i'a za'isao o ratno' parla'entu>aj izuzetni 5ovjek, koji je Muprkos 'uka'a, borbi, gladi i e*i, uprkos s'rtni' opasnosti'a, jednako u 'iru kao i u ratu t od svega najvie vole prosto ivot i prosto 5ovekaM, na 5elu svojih proleterskih kolona prevalio je tisue kilo'etara bespua- =io je jedini ;rhovni ko'andant u drugo' svjetsko' ratu koje se osobno nalazio u strelja5ko' stroju, lako iz'jerljiv preko niana i 'uice- Iesto na rastojanju od neprijatelja koliko 'oe pogoditi revolverski hitac!edan takav slu5aj je bio 9B- studenog 0A40- godineG na dan povla5enja >itovih snaga iz %ica- >oga dana >ito je, s radiotelegra?isto' ;eljko' ,ragovie' i jedni' pratioce', koli'a krenuo pre'a <latiboru- Me*u posljednji'a je napustio %ice$stali 5lanovi ;rhovnog taba su iz grada izili neto ranije- .rije rastanka s drugovi'a, rekao i' je da e se svi ponovo okupiti na <latiboru- &astali su se kod hotela na .alisadu, a odatle su u svanue U s >ito' na 5elu kolone U krenuli pre'a %vcu- >ek to su krenuli, najedno' je do >ito dopro apat njegove sekretarice <denkeG + &tani, &tari, eto vabaH

7o'andir pratee 5ete je s'irio uzbu*enu <denkuG +>iho, da ne 5ujuH #je'a5ka pjeadija, razvijena u strelce, ila je ravno pre'a 'aloj koloni ;rhovnog taba- =io je jo 'rak, i 'agla, i slabo se vidjelo, pa ih nacisti nisu za'ijetili- 7asnije, >ito je jo jedno' naletio na nje'a5ku kolonu- &pasio se sklonivi se u ipraje- ;e je bio pograbio auto'at, spre'an da svakog trenutka otvori vatru, ali U sreo' U nisu ga ni ovoga puta za'ijetili- Iznad njega i nekoliko drugova koji su se nali uza nj ?ijukali su 'eci i resko sjekli prohladno jutro ra?ali, u blizini su gr'ile eksplozije avionskih bo'bi, ali >ito je znao da e i to 'inuti- .onekad je neophodna strpljivostD u ratu treba znati 5ekati- 7ad su nje'a5ke kolone krenule na drugu stranu, >ito se izvukao iz gr'lja i s'ireno, kao da se nita nije dogodilo, 'ahnuo ruko'G +#aprijed, drugoviH ,ruge put je on osobno bio 'eta nacisti'a kad je pregazio &utjesku i u ratno' rasporedu ,ruge proleterske divizije, na zelengorskoj vrleti, dvadesetpetog dana operacije M&charzM, 5ekao da najpoznatiju rijeku iz narodnooslobodila5kog rata pre*e &avina divizija s 5etiri tisue ranjenika>ito se sa pratnjo' i s 5lanovi'a engleske vojne 'isije, koji su 'u se priklju5ili na ,ur'itoru 9B- svibnja 0A4C- godine, trinaestog dana o?enzive- &pustivi se padobrani'a, kretao u centralno' rasporedu svoje 5etiri divizije- Iitav dan B- lipnja proveo je u kanjonu &utjeske, iz'e*u &uhe i >jentita- %ve5e je ruko' dao znakG +.okretH #ebo se bilo otvorilo i kia se u 'lazovi'a slijevala po >itu i borci'a- .okret je bio krajnje naporan- %toG neprijatelj otvori artiljerijsku vatru- #ije'ci su tukli s 7ouraGranate su eksplodirale desno od 5ela >itove 'ale kolone- #ekoliko boraca je ranjeno- !edan pade s'rtno pogo*en- >ito izbi na 5elo kolone i krenu ljevlje, u gusti pored %sovi5kog potoka- &pustila se 'rkla, hladna, kina planinska no- >ito se zaustavlja- $prez+ .renesi daljeG tihoH 7ad su zastali jasno su 5uli u neposrednoj blizini zveckanje oruja- =ili su pored neke vojske- Fako se 'oglo dogoditi da nabasaju na nje'a5ke poloaje- >ito apato' nare*uje jedno' od pratilaca- 7o'andiru kurira Marku .iperu, da se priulja nepoznati'a- .iper je brzo izvrio zadatak- .ravac kretanja odredila 'u je vatra u u'i- 7ad se prikrao do vatre vidio je uokolo #ije'ceG bilo ih je nekoliko stotina,alje se nije 'oglo- 7renuli su tek u cik zore A- lipnja- >ada su pronali usku, planinsku pjea5ku stazu, koja i' je u noi bila nevidljiva- .enjali su se uz june padine $zrena- Gore, na $zrenu sreli su se s borci'a 4- proleterske brigade, kojo' je ko'andovao ;asilije )urovi ;ako>ito je, zagledan u topogra?sku kartu, odre*ivao daljnje pravce prodora- $pkoljen sa svih strana, on tako svojih 04-688 boraca i preko 4-888 ranjenika vodi preko nepo5inplanina od 06- svibnja, kad je po5ela o?enziva poznata kao bitka na &utjesci-

$pkoljen je sa 098-888 nje'a5ko+talijanskih i bugarsko+ustakih vojnika- Ipak, >ito ni jednog trenutka ne su'nja da e njegovi ratnici prosjei obru5e- %pravo toga dana glavnoko'andujui svi' neprijateljski' trupa'a u operaciji, general Fters javlja vrhovno' ko'andantu !ugoistokaG M=orbe pokazuju da su ko'unisti5ke snage, pod >itovo' ko'ando' odli5no organizirane, vjeto vo*ene, s borbeni' 'oralo' to izaziva kod svih nas zaprepatenjet7o'unisti'a uvijek polazi za rudo' da iskoriste 'rak, 'aglu i kiu, izbiju pred nae poloaje i tako nadoknade nedostatak tekog naoruanjatM 7apetan &tehard, e? engleske 'isije, kora5a uz >ita- #je'u nita nije jasno- 7ad je >ito zastao i zagledao se u kartu, i "nglez se nagnuo pre'a nje'uG on po linija'a i znakovi'a na karti ne vidi izlaza- >iho pitaG +Eoe'o li se 'orati predatiO >ito se naglo uspravi- #a nje'u kratka vojni5ka bluza stegnuta opasa5e', na opasa5u pitolj MvalterM, o vratu 'u vise dalekozor i baterijska la'pa, na jedno' ra'enu kona o?icirska torba, na drugo' auto'at- >itovo lice, trenutak ranije zabrinuto, s podo5njaci'a od nesna i u'ora, ozari 5udni s'ijeakG +7apetane, partizani se nikad ne predajuH ;e se bilo razdanilo i nad <elengoro' su zaredala jata nje'a5kih avionaG po A glo'aznih dornijera, 09 crnih tuka, po 4 'eser'ita, hajnkela ili savoje- $d 06svibnja, do po5etka te najtee o?enzive, onog je dana U A- u lipnju U izvren najvei broj avionskih naletaG 1B borbenih, C izvi*a5ka, 1 za hitan transport ranjenika i B za opskrbljivanje trupa+$dolit e partizaniH U uvjerljivo kae >ito "nglezututanj kao da nikad nee prestati- =orci'a ovladala 'u5na letargijaD stanje kao u polusnu- ,ani za'orne gladi i stalni pokreti, stalni jurii i protujurii, iscrpljivali su ostatke snage- 7ad se >ito s kolono' ;rhovnog taba naao na stazi to od >jentita vijuga preko $zrena, kroz zonu nazna5enu i'eno' Milinklade, nekoliko stotina 'etara jugoisto5ije od topogra?skog znaka 0800, sav prostor uokolo bio je zasut avionski' bo'ba'a- tuke su, zavijajui stravi5no svoji' nesnoljivi' sirena'a, pikirale ravno na kolonu ;rhovnog ko'andanta- ;rhovni ko'andant zastao, tren gleda kartu, tren die pogled pre'a avioni'a, s'iren U i ta 5udesna 'irnoa, to stanje lieno svakog osjeaja straha, prelazi na sve oko njega, i ne'ogue je za'ijetiti trunku panike- ;rhovni ko'andant neto glasnije nego obi5no, da ga 5uju u onoj kanonadi eksplozija, kaeG +.ozovite 'i ko'andanta 4- crnogorskeH =o'be uokolo neprestano eksplodiraju, a ko'andant tr5i k >itu, koji pokazuje ;aki )uroviu goli, zatravnjeni prijevoj na lijevo' boku puteljka koji' od Fu5kih za ;rbni5ke kolibe, pre'a sjeveru, na putu iz obru5a, treba da pro*u sve jedinice udarne grupe ;rhovnog tabaG

+$vo je, ko'andante, Fjubin grob- .oalji jedan bataljon ta'o i dri to 'jesto po svaku cjenu- >o je klju5no 'jesto naeg probojat 7o'andant jednostavno kaeG +Razu'ije', drue &tariH U i leti natrag, k brigadi- li put 'u je presjekla jedna od avionskih bo'bi- "ksplozija ga die, pa sunovrati- >eko ranjeni ko'andant je krvario, ali ustaje- .osrnu- #ekako u5ini dva+tri koraka, a onda pade- ;ie nije 'ogao ustati- li ne odustajeG puzi- &tigao je do svojih drugova i na karti i' pokazao gdje trebaju zauzeti poloaj- % sa'rtno' gr5u, jedva 5ujno apeG +,rug >ito je naredio, Fjubin grob drati po svaku cijenut >o su bile posljednje rije5i ;ake )urovia>ito je krenuo daljeG pre'a nje'a5ko' rasporedu- >u'a5iG to s'o blie #ije'ci'a, 'anje e nas bo'bardiratiH >ito se kretao trei u koloniG Ispred njega pratilac Ristanovi i sekretarica <denka .aunovi- $ko >ita grupice boraca- vioni stalno nadlijeu- Mu'a se tresla kao da ze'lja gori U pri5ao je kasnije Rade Ristanovi- vioni su bacali bo'be siste'atski, na svaki pedalj ze'lje- !edna bo'ba ?ijuknu iznad naih glava- =acih se na ze'lju- >o u5inie i drug >ito i ostali- % neposrednoj blizini odjeknu snana eksplozijatM !osip =roz je legao uz deblo davno oborene bukve- #jegov vjerni pas Fuks, kojeg su partizani uhvatili u .rozoru prije godinu dana i poklonili ga ;rhovno' ko'andantu /nekad je taj pas pripadao nje'a5ko' ko'andantu .rozora2, sko5io je na >ita i gotovo svega ga prekrio7rhotine bo'be su zasule po nji'a- Fuksa su gotovo sasjekle, a ;rhovnog ko'andanta je sa'o jedna pogodila u lijevu ruku7ad se detonacija slegla i laki povjetarac raznio di' i silnu prainu, >ito je ustaoG +,rugovi, i'a li ivihO %okolo su bolno je5ali ranjenici- $ko >ita desetak 'rtvih drugova- panjolski borac, >itov li5ni pratilac, leao je 'rtav nekoliko 'etara dalje od ;rhovnog ko'andanta%za njega kapetan &tehardt Rana u lijevoj ruci otro je pekla- $5i vrhovnog ko'andanta se za'aglileG +!a sa' ranjent .ritr5ali su 'u pratilac Ristanovi, sekretarica <denka i ko'andir 5ete &toj5i<a'olili su >ita da se skloni s razbojita, a onda su 'u, stotinjak 'etara dalje od 'jesta ranjavanja, u neko' zaklonu, paljivo skinuli bluzu- Fijeva ruka je navie do lakta bila sva u krvi- .reosjetljiva <denka ciknuG +ta e'o sad, drue &tari- #e'a lije5nikat +#e stvaraj paniku- .revijte kako znateH #etko je od boraca u svojoj torbici naao zavoj s koji' su, preko koulje, zavili ranu ;rhovnog ko'andanta- !edan ko'ad zavoja stavili su drugu >itu oko vrata, kako bi

na to oslonio ruku- &utradan ga je tako previjenog stigao general &ava $rovi- .rije nego je ?otogra?irao ;rhovnog ko'andanta s ruko' u zavoju, stao je 'irno i vojni5ki pozdravioG +&retne ti rane, juna5eH >ako ranjen, >ito je na 5elu svojih kolona, koje su prosjekle nacisti5ke obru5e na <elengori, proslijedio na zapad, pre'a !ajcu, gdje e u noi 9A- i C8- studenog na drugo' zasjedanju ratnog parla'enta U nti?aisti5kog vijea U dobiti zvanje 'arala i biti izabran za predsjednika novoosnovanog 7o'iteta nacionalnog oslobo*enja !ugoslavije.osljednji put se !osip =roz naao izravno na nianu nacisti5kih strijelaca na svoj pedeset i drugi ro*endan, 96- svibnja 0A44- godine, u peini ponad %nca u ,rvaru>ada su divizije i korpusi koji'a je ko'andovao bili jedan od izuzetno zna5ajnih ?rontova anti?aisti5ke koalicije u "vropi- &lava !osipa =roza ve je bila pronesena iro' svijeta- =ile su objavljene knjige i stotine 5lanaka o nje'u sli5ne uvodniku u njujorko' M>he >i'eM od listopada 0A4CG Mt7ad bude ispaljen posljednji 'etak u drugo' svjetsko' ratu, >ita e histori5ari i njegovi narodi s'atrati za Georga rashingtona, &i'ona =olivara, =enita !uareza i =ernarda $nEigginsatM &ve o?enzivo koje je Eitler preko svojih generala organizirao protiv >ita zavrile su kraho'- MMi s'o redovno poslije svake o?enzive javljali Jhreru U pie jedan od tih generala U da su >itove bande razbijene- li ve sutradan >ito bi nas napadao bolje organiziran, s ja5i' snaga'at>eren kojeg bis'o 'i pro5eljali ostajao bi zapaljenih kua- %hvatili bis'o ponekog seljaka i ubili ga, a partizani'a ni tragat %vijek su nas nad'udrilitM &hvativi da 'u o?enziva'a nita ne 'oe, Eitlerov generaltab je pokuao da >ita uhvati na prepad- $rganiziran je desant- $peracija nazvana u tajni' doku'enti'a 7onjiev skok, pripre'ana je 'jeseci'a- #ajogrezliji nacisti su bili specijalno opre'ljeni i avioni'a i jedrilica'a dovezeni nad ,rvar i odatle sputeni u jednu od >itovih ratnih 'etropola- &vaki padobranac je i'ao sliku Marala >ita#apad je izvren rano u jutro 96- svibnja 0A44- % ,rvaru toga dana nije bilo partizanaD sa'o o?icirska kola i 5ete .rateeg bataljona- >ek iza 00 sati stigla je Cli5ka proleterska brigada i razbila snage desanta$nog jutra !osip =roz se zatekao u peini nad %nce'%laz u peinu neprestano su tukli snajperisti i 'itraljesci- 7asnije, kad su se >ito i drugovi spustili iz peine i krenuli uz Gradinu, opet su bili tu5eni gusto' vatro'li nacisti ni ovoga puta nisu uspjeli!osip =roz je sve vrije'e rata dijelio sudbinu svojih boraca- ko su juriali, i on je u jurino' rasporedu, ako su se s'rzavali, i on je 'rznuo, ako su gladovali, i on je bio gladan- $n je kod svakog budio sa'opouzdanje- $duevljavao je brigo' o 5ovjeku, posebno o ranjenici'a- ;ojska kojo' je ko'andovao nikad nije ni od koga, ni u selu, ni u oslobo*eno' gradu, uzi'ala nita na silu- Istina, bili su u prednostiG ono to je

i'ao, narod je sa svoji' borci'a redovno dijelio- #aalost, i narod je onih godina gladovao#aro5ito je bilo gladno proljee 0A4C- godine- %darna grupa ;rhovnog taba je vodila je vodila neprestane, danonone borbe od 98- sije5nja, kad je po5ela velika nje'a5ko+ talijansko+kvislinka operacija reiss- >ito je tada izveo na #eretvi 5udesni 'anevar, koji' je potpuno zbunio neprijatelja- %darna grupa je s vie tisua ranjenika i ti?usara bila u 5vrsto' obru5u- .artizanske divizije su nadirale pre'a #eretvi- li kad se neprijateljski ?ront na pravcu partizanskog udara poja5ao, >ito nare*ujeG +&ruiti 'ostove preko #eretveH #ajprokuaniji' proleterski' brigada'a alje zapovijest da udare u suprotno' pravcu- #je'a5ki generali su uvjereni da >ito eli da se probija u pravcu sjeverozapadaD da je odustao od prelaska #eretve- li to je bila sa'o za'ka- >ek to su neprijateljske snage rokirane, ininjerci ;rhovnog taba su osposobili 'ost kod !ablanice i kolone su s ranjenici'a krenule uz str'i .renj, da bi ta'o do nogu potukle ,raine 5etnike- #a desnoj obali #eretve #ije'ci nisu nikoga zatekliG 'ogli su sa'o dalekozori'a pratiti vijugavu kolonu u'ornih ratnika kako od'i5u uz s'rzli .renj.oto'G slijedi udar na istok- li vojska je nevjerovatno iznurena- & vojsko'G 4688 ranjenika- I narod se povla5i s borci'a- ;elika je glad%o5i 0- svibnja 0A4C- godine, poslije prelaska #eretve i ,rine, ;rhovni tab je stigao u 'jesto Govza- >ada je >ito naredio intendantu #iketiu da pribavi neto hrane za borce- %pozoravaG +%zeti sa'o ono to narod darujeH #iketi je 'alo skupio- za ;rhovnog ko'andanta je donio ko'ad suhe slanineGladan, ;rhovni ko'andant prui ruku da uz'e slanini i da prizalogaji, ali onda se na'rtiG +!esu li svi borci dobili ovoliko par5eO Intendant je bio zbunjen- MucaG +#ije bilo za sve, drue &tari- #e'a viet +;rati i ovo par5e u rezervu- I zapa'tiG koliko ostali dobij, toliko i 'eni pripada- #i zalogaj vieH Intendant je to dobro zapa'tioznalo se deavati da ;rhovni ko'andant ne dobije ni koliko ostali- 7ad je >itov tab prvi put posjetio .eko ,ap5evi, u prosincu 0A40- godine, nekoliko dana prije nogo je drug >ito u Rudu osnovao 0- proletersku brigadu, >ito je odustao od svog objedaG +!edi drue .eko- .utovao si, u'oran sit

,ap5evi se sjeaG M#a stolu je bilo 'alo ka5a'aka, neto kaj'aka i sira, dakle sve to je trebalo, osi' pribora za jelo- >raiti ga nijesa' 'ogao, a ja nisa' i'ao ba nikakvog priborat .okuah da koro' hljeba zahvati' par5e ka5a'aka, #o to 'i nije sasvi' uspijevalot >ito je to, o5igledno, pri'jetio- =rzo 'i prui svoju, jedinu kaikut + 5i'e e ti, drue >ito, jestit #o, >ito 'i ugura u ruke kaiku- =rzo sa' pojeo nekoliko zalogaja ka5a'aka i kaj'aka, hitro ustao u poao da opere' kaiku, da 'u je vrati't +7a'o eO U upita >ito+,a opere' kaiku+#e treba, o5istiu je ja U re5e>ada sa', kao stari vojnik, obrisao kaiku o kraj bluze i pruio je >itu+.ravilno U nas'ija se >itotM % koloni !osipa =roza uvijek je bilo i dje5aka- .rvi od njih se zvao lbin .ibernikG on je u koloni ;rhovnog ko'andanta krenuo iz %ica- =io je naj'la*i borac 0proleterske brigadeD dvanaestogodinjak- 7ad je 0- brigada bila prvi put postrojena pred ;rhovni' ko'andanto', lbin prozvan Mali stajao je u dvoredu 5ete MIvan CankarM 6- u'adijskog bataljona- & brigado' je kasnije sudjelovao u legendarno' Ig'ansko' 'aru, a poslije 'ara, kad je >ito svoj tab s'jestio u Jo5i, u .ratei bataljon je uzeo ko'pletnu 5etu MCankarM- $d posljedica s'rzavanja na Ig'ansko' 'aru lbinova 'ajka nica je u'rla u Jo5i- ;eliki lbin, otac dvanaestogodinjeg proletera lbina, naprosto nije 'ogao utjeiti sina- I >ito, uvijek paljiv pre'a svi'a iz svoga stroja, vidio je dje5akove suze- #aredio je da lbinu saiju uni?or'u i kapu i da 'u dadu opasa5- I krevet 'u je uredio u svojoj sobi- #a zidni' novina'a .rateeg bataljona netko je tada napisao stihoveG #e plai se na drug &tari, %za njega spava lbin Mali 7asnije je bilo 'nogo dje5aka u koloni ;rhovnog ko'andanta- <a vrije'e bitke na &utjesci naj'la*i je on onih oko >ito bio Milan !oki- #ije i'ao punih 0C- godinaIznuren neprestani' tridesetodnevni' pokreti'a po bespuu, zaspao je na <elengori>u su ga #ije'ci zarobili- !edan do'obran, koji je kasnije prebjegao partizani'a, ispri5ao je kako su nacisti tukli i ispitivali 'alog borca $kia- #ajprije su ga ispitivali o >itu- 7ae da nije ni 5uo za njega- $?icir ga udariD prijetiG +%hvatit e'o 'i >ita, jo danasH

,je5ak raskrvavljenog lica se tad razgoropadioG +#ikad vi nas neete pobijediti ni >ita uhvatitiH $?icir je bjesno naredio da dje5aka od'ah streljaju- >o je trebao u5initi onaj do'obran, koji je kasnije prebjegao partizani'a- .oveo je dje5aka u u'u, ali nije ga streljao, nego ga u'otao u ebe, pa ubacio u neki sanduk u ka'ionu- % to' sanduku !oki je stigao do &arajeva- #a ulasku u grad je isko5io, pobjegao i opet se priklju5io partizani'at >rei dje5ak iz kolone ;rhovnog ko'andanta, legendaran i po ono'e to je sve u5inio, i po crteu ndrejevia 7una /7urir !ovica2 zvao se !ovica >ol'an- 7o'esar prateeg bataljona =ranka &avi kae da je to bio najsposobniji kurir za vrije'e >itovog boravka u !ajcu i ,rvaru!edan stranac, =razilijanac $liveira, pisao je poslije rata da je !ugoslavija Mze'lja u kojoj su u toku rata ispisane najljepe stranice borbe i istrajnostiM- >o je kazano iz 'nogo razloga#ajprijeG !ugoslavija je jedina ze'lja u kojoj je pla'en anti?aisti5kog rata buknuo jo onda dok je sva "vropa bila obvijena crno' kukastokrino' zastavo' s'rti- !edini zra5ak slobode u porobljenoj "vropi,rugoG !ugoslavija je jedina ze'lja u "vropi oslobo*ena snaga'a vlastitih ar'ija>reeG !ugoslavija je ze'lja koja je u odnosu na broj stanovnika dala najbrojnije rtve u drugo' svjetsko' ratusve ono to je u5injeno, 5injeno je po za'isli'a !osipa =roza >ita- $ne 'ra5ne 0A40- godine, kad je 'alotko znao to treba 5initi i kako treba 5initi, !osip =roz, revolucioner za kojeg e najpoznatiji a'eri5ki ko'entator Fipp'ann kasnije pisati da je Mnajvaniji od svih 'isionara ko'uniz'aM /povjesni5ar Jred #eal e pak zapisati da je >itov put Mpostao najzna5ajniji kvalitetni skok u razvitku 'arksiz'a poslije oktobarske revolucijeM2, genijalni' u'jee' da teoriju razvija u praksi, objasnio je .artije i svoji' narodi'aG +Revolucija, ali ne barikade u gradovi'a, nego dugotrajni partizanski ratH I tako je pokret kojeg je on vodio bio jedini anti?aisti5ki pokret u porobljenoj "vropi koji nije ostao sa'o pokret otpora, sa'o diverzije i sitne akcije, nego je prerastao u openarodni oslobodila5ki rat7ad je Eitler izbio pred Moskvu, >ito i'a hrabrosti da u slobodno' %icu postroji svoje 5etaG 1- studenog, o odanu oktobarske revolucije, njegove su trupe izvrile prvi de?ile oslobodila5kih snaga u "vropi7ad svi saveznici alju .etru 7ara*or*eviu 5estitke za dvadeseti ro*endan, !osip =roz i'a petlje da zaprepasti saveznikeG on stvara vladu nove !ugoslavijeD u !ajcu u jesen 0A4C- godine- 7asnije e sa' rei, govorei o odluka'a u !ajcuG M<nali s'o da e ,rugo zasjedanje ;#$!+a i'ati u historiji nove !ugoslavije jednu od

najdalekosenijih i najistaknutijih ulogat nti?aisti5ko vijee narodnog oslobo*enja !ugoslavije stvorili su sinovi svih naih naroda, pravi narodni predstavnici, u jeku revolucionarne borbe za slobodu i novi, bolji ivot- % najtei' 5asovi'a svoje historije, narodi nae ze'lje i'ali su dovoljno snage i sposobnosti da ostvare jednu od svojih najveih tekovina- .oniklo iz sa'og naroda, i ?or'irano na .rvo' zasjedanju u =ihau, ovo tada centralno politi5ko tijelo izrazilo je na svo' ,rugo' zasjedanju u !ajcu 5vrstu rjeenost svih naih naroda da, kao rezultat svoje borbe, ostvare svoj slobodni ivot i pravednije drutveno ure*enje u jedinstvenoj i ravnopravnoj bratskoj zajednici- #a te'elji'a tada postavljeni' bilo je potrebno, u dalji' estoki' borba'a protiv okrutnog neprijatelja, ostvariti kona5no oslobo*enje ze'lje it u5vrstiti 'e*unarodni poloaj nove !ugoslavije U i, na principi'a socijaliz'a i sa'oupravljanja, na osnova'a istinske de'okratije, graditi i razvijati nau novu dravnu tvorevinutM >e Mnoi rjeenostiM, u renovirano' zdanju usa'ljene kue na desnoj obali .live, stotinjak 'etara prije njenog utoka u ;rbas, pretposljednje nou u studeno' 0A40godine, prvi je put odjeknula pjes'aG ,rue >ito, 'ladi 'arale, Mase su te izabrale% o5i'a vijenika /i sjedobradih staraca i golobradih dje5aka, u o5i'a prokuanih ratnika kaljenih na sovjetski' i 'a*arski' i panjolski' i jugoslavenski' ratiti'a i u o5i'a starih politi5ara koji su shvatili da je >itova 'isija sudbinski presudna za sve jugoslavenske narode2 zaiskrile su suze- =ez'jerna radost je sve obuzelaG 5ovjek koji se ve bio posvjedo5io kao si'bol i izraz hu'anisti5ke vizije svijeta, proglaen je od predstavnika svih naih naroda 'aralo' !ugoslavije- .rijedlog je obrazlagao akade'ik dr- !osip ;id'arG M,a bis'o dali izraza sadanje' stanju nae vojske koje se iz 'alih partizanskih i diverzantskih odreda, kroz teke borbe, razvila u redovnu, disciplinovanu, 'oderno organizovanu i naoruanu, jedinstveno rukovo*enu vojsku, da bis'o sa'osvesno doku'entovali njeno sadanje brojno i kvalitetno stanje i da bis'o joj u isto vre'e dali najvie priznanje za njena velika i slavna dela u naoj oslobodila5koj borbi, predlae', u i'e slovena5ke delegacije, da .redsednitvo ;#$!+a donese odluku o dodeljivanju naziva 'arala !ugoslavije vrhovno' ko'andantu #$; i .$!, drugu >itu-M ,obro je zapa'en iz tih danaG M&rednjeg je rasta, 5vrsto gra*en, glavu dri ponosno, Fice 'u je blijedo, obrijano, kosa plava, na sljepoo5nica'a prosijeda, 5elo visoko, o5i 'u lee duboko, svijetlo+'odre su, 'alko za'agljene i u'orne, nos izrazito povijen, izraz usta beskrajno ko'pliciran, brada jaka, 5itav izraz lica energi5an i o5aravajuiD u nje'u je neto napoleonsko, a 'oglo bi da bude i lice u'jetnika-M >o je lice stvaraoca- =oidar !akac, koji ga je portretirao studenog 0A4C- godine u !ajcu, uz crte na' je ostavio i opisG M&vijetlo, blijedo, ozbiljno, a ipak toplo izraajnot 'uka odlu5nost, otrina i ozbiljnost s'jenjivali su se na svijetli', sanjala5ki' izrazo' u'jetnika i s'ijeko' koji budi u 5ovjeku toplo ljudsko osjeanje-M

kad je iao, teko su ga stizali- >o je uspravni, ustri, brzi hod- #jegovi pratioci bi tr5ali, da ga stignu- #a putu do <elengore preko !ahorine i Ro'anije pre'a !ajcu, ili na putu od !ajca za ,rvar, 7roz planine snijego' zavijane, ratnici koji su ga slijedili neprestano su prieljkivali da uzjaha bosanskog ilavog konjiaG lake je bila stizati konj5e, nego brzonogog 7o'andanta,o ulaska u =eograd popodne 9C- listopada 0A44- godine, due je vre'ena proveo u %ica'a, Jo5i, na Mlinitu, u =ihau, !ajcu, ,rvaru i na ;icu- >o su =ile ratne 'etropole- &vaka od njih predstavlja odre*enu ?azu rata, iako se sve te ?aze proi'aju i tek vi*ene zajedno 5ine cjelinu%ice, 0A40G inicijative i objedinjavanjeJo5a, sije5anj+svibanj 0A49G jasne naznake rata koji prerasta u revolucijuMlinita, nad'orska visina 0488 'etara, atori, kasno ljeto i rana jesen 0A49G vrije'e razrastanja partizanskih snaga, stvaranje #arodnooslobodila5ke vojske =iha, jesen 0A49, do sije5nja 0A4CG stvaranje ;#$!+a- .roirivanje slobodne teritorije, koja je bila vea od 'nogih evropskih drava<ati' slijedi dugi period pokretaG od kraja sije5nja do 96- kolovoza 0A4C- godine !osip =roz i oni koji su ga slijedili nisu 5ak i'ali priliku ni da legnu u krevet!ajce, od 96- kolovoza 0A4C- do 1- sije5nja 0A44G razdoblje ute'eljenja nove drave%5vrivanje tekovina borbene revolucije- ;rije'e kad je #$; stasala U sa svojih 488-888 boraca U za vo*enje velikih operacija, koji'a su saveznici priznali zna5aj presudnih ?rontova,rvar, sije5anj 0A44, U 96- svibanj 0A44-G intenzivna nastojanja us'jerena na 'e*unarodno priznanje nove !ugoslavije uz shvatanje, da e'o priznati biti onoliko, koliko s'o jaki- svijet ve priznaje, u proljee 0A44- da je Mdanas 'aral >ito li5nost 5ije i'e po vanosti dolazi u isti red s 'aralo' &taljino', ,ighto' "isenhoero', =ernardo' Montgo'erTje'MD razdoblje je to kad se sve u5estalije u britansko' parla'entu 5ujeG M>ito veli da jugoslavenski narod ne eli stari poredak, narod eli nove uvjete ivota u !ugoslaviji- Mihajlovi eli stare uvjete i zato je priao #ije'ci'atM % to' periodu su i &ovjeti poslali svoju 'isiju kod >itovog taba, kojeg sovjetski general 7ornjejev U pred ostali' savezni5ki' izaslanici'a U u velja5i 0A44- pozdravlja kao Mnajtalentiranijeg organizatora i rukovodiocaM, jer U to e pak rei jedan =ritanac, Churchillov sin Randolph U M ono to su >ito i partizani u5inili trebalo bi posluiti kao pri'jer svi' okupirani' ze'lja'aM;is, poslije ,rvara, do ulaska u =eogradG 'e*unarodno priznanje- !asno uo5avanje pobjede- Razdoblje kad a'eri5ka ta'pa pie da je >ito stvorio ar'iju Mkoja je razbijala vie nje'a5kih divizija nego cijela naa i britanska vojska u ItalijiM =eograd- .objeda- &lobodna !ugoslavija,o ulaska u oslobo*eni =eograd, ;rhovni ko'andant 'aral !ugoslavije !osip =roz >ito se sreo s dvojico' dravnikaG u kolovozu 0A44- s rinstono' Feonardo'

&pencero' Churchillo', e?o' britanske vlade, a u rujnu 0A44- s generalis'uso' !osi?o' ;isarionovi5e' ,ungavilije' &taljino', predsjedniko' sovjetske ;lade% dvo'otorno' avionu anglo+a'eri5ke ko'ande &redoze'lja putovao je na susret s Churchillo' @- kolovoza 0A44- godine- #a ;isu je tada ;rhovni tab i'ao odli5an aerodro', kojeg su partizani izgradili u travnju U u sredini otoka, ta'o gdje su nekad bili veliki vinogradi vugave- <ajedno s >ito' putovao je i njegov sin Karko, koji je upravo bio navrio dvadeset godina, a i'ao je ve trogodinje iskustvo ratnikaG borio se do 0A44- u redovi'a Crvene ar'ije i ruku je izgubio u bitki za Moskvu- $d @- do 00- kolovoza >ito je obilazio savezni5ki ?ront u Italiji- >u se upoznao i s generalo' Earoldo' lezandero', koji e pola godine kasnije, obiavi &re'ski ?ront, rei >ituG +>ek kad sa' se u Italiji iskrcao sa svoji' pobjedonosni' ar'ija'a, shvatio sa' i ispravno ocjenio ogro'nu po'o i potporu koju ste davali savezni5koj stvariH >aj 5uveni britanski ?eld'aral je tako*er rekao da je M#$; jedina savezni5ka vojska u "vropi, kojoj je povjeren poseban ?ront i koja vodi sa'ostalne operacije pod ko'ando' svog vrhovnog ko'andanta 'arala >itaMChurchill je putovao u Italiju sa'o da se susretne s >ito'- MKeli' vidjeti sa'o vas i 'arala !ugoslavijeM U javio se generali'a lezanderu i rilsonu- &astanak je uprili5en 09- kolovoza na terasi vile MRivaltiM u 7azerti kod #apulja- .rvi razgovor je vo*en pred gole'o' karto' evropskog ratita- Churchill preleti o5i'a kartuD zadrava pogled na =alkanuG +I'ate, gospodine 'aral, istaknuto 'jesto u 5itavoj stratekoj slici "vrope+Mi ne'a'o dovoljno oruja- #e'a'o avijacije- >eko naoruanje na' je krajnje slabo- li za =alkan se ne uzbu*ujteG #$; !ugoslavije je pouzdan saveznikChurchill podsjea 'arala da Eitler jo raspolae s C90 divizijo' na ?rontu od 06-888 kilo'etaraG preko A-888-888 vojnika- >ito se os'jehnuo- Churchill znaG >itove divizije su i dosad uspjeno tukle neprijatelja koji je i'ao i do BC8-888 vojnika na jugoslavensko' ratitu#isu se sukobljavali razgovarajui u do'eni vo*enja rata- &tavovi su bili razli5iti kad su U razgovarajui 09- i 0C- kolovoza U preli u do'enu politi5kog- Eoe li >ito uvesti ko'uniza' Mpo ugledu na RusijuM- ta e biti s 'ladi' kralje'O .oslijeratna sudbina IstreO M>ito je U zapisano je U s 'nogo argu'enata iznosio zna5aj borbe jugoslavenskih partizana ne sa'o za oslobo*enje !ugoslavije, nego i za zajedni5ku savezni5ku pobjedu- Inzistirao je na preciznijoj razradi vojne suradnje i isporuke oruje- 7ad je rije5 o Istri i >rstu, napo'enuo je jasno da !ugoslavija ne 'oe pristati na nekakvu italijansku civilnu ad'inistraciju, jer narodnooslobodila5ki pokret, realno, svojo' 'reo' narodne vlasti, upravlja ve najvei' dijelo' tih oblasti, a osi' toga jugoslavenski narodi su ve dosad svojo' herojsko' borbo' i jasno izraeno' voljo' donijeli neiz'ijenjivu politi5ku odluku o budunosti ovoga dijela rodnog tlatM- #a pitanje o ko'uniz'u, >ito je 'arksisti5ki odgovorioG

+&vaka revolucija, pa i jugoslavenska, i'a svoje puteve- #a'a rusko iskustvo 'oe koristiti, ali nis'o nikad 'islili doslovno pri'ijeniti ta iskustvaI'ao je spre'an odgovor i za pitanje o kralju- !ednostavnoG +#eka do*e i neka se bori, kao i svi njegovi vrnjaci u !ugoslaviji.redve5e prvog dana razgovora, kuriri ;rhovnog taba, koji su neprekidivo prenosili vijesti /;is U =ari U 7azerta2, predali su >itu depeuG grupacija od tri divizije #$; prodrla u &rbiju, razbile #ije'ce, =ugare i 5etnike na 7opaoniku, kreu u srce &rbijeD dvije najelitnije divizije U 0- proleterska i @- proleterska U u borbeno' su 'aru za &rbijut #ekoliko 'jeseci kasnije Churchill je u britansko' parla'entu izjavio da je Mnajozbiljniji podravalac 'arala >ita u inoze'stvuMD i, osi' togaG M>ito je jedan od 'ojih najboljih prijateljat !a se najozbiljnije nada' da e se dokazati da on 'oe biti i spasilac i ujedinitelj svoje ze'lje, kao to je, van svake su'nje, sada njen neosporni gospodartM =io je velik dravnik, blistav strateg, jedan od najrealnijih politi5ara, znao je pouzdano da je >ito i spasilac i ujedinitelj svojih naroda, Mneosporni gospodarM !ugoslavije u ratno' razdoblju, a ipak U o to'e sa' pie U uvjeren da sa'o veliki rjeavaju sudbinu svijeta, da sa'o oni 'ogu krojiti kartu svijeta- #jegovi 'oskovski razgovori sa &taljino', listopada 0A44- godine, 5esto su opisivani- &a' Churchill je zapisao kako je dao &taljinu ceduljicu s prijedlogo' da !ugoslaviju dijeleG pola+pola&taljin je, kae, na to zadovoljno stavio potpisH .rije toga razgovora Churchill U &taljin, u Moskvi je nekoliko dana boravio !osip =rozG kraj rujna 0A44- godine- .utovao je aviono', preko 7rajove, gdje je bio tab 'arala >olbuhina, ko'andanta III ukrajinskog ?ronta- ,akota u kojoj su osi' Marala bili i Ivan Milutinovi, 5lan .olitbiroa i ;rhovnog taba i e? kabineta ;rhovnog ko'andanta Mitar =aki, uzletila je nou 90- i 99- rujna 0A44- viono' su upravljali sovjetski piloti- ;e 94- rujna >ito je bio u Moskvi- >ada je >ito prvi put U o5i u o5i U razgovarao s !osi?o' ;isarionovi5e'- >rupe Crvene ar'ije su brzi' te'po' napredovale na zapadD preko Ru'unije i =ugarske bliile su se jugoslavenskoj granici- &taljin je, kao i Churchill, s 'nogo realnosti u ocjena'a, govorio o izuzetnoj vanosti borbenih akcija >itovih divizija na juno' krilu ukrajinskog ?ronta- >ih dana u Moskvi je dogovoreno koordiniranje u oslobodila5ki' operacija'a- % saoptenju objavljeno' poslije razgovora naglaeno je da je sovjetska ko'anda traila i dobila dozvolu za ulazak trupa Crvene ar'ije na jugoslavenski teritorij kojeg e napustiti nakon zavrenih vojnih operacija- % oblasti'a /dogovoreno je da sovjetske trupe jedni' korpuso' sudjeluju u beogradskoj operaciji i da se kree sjeverni' rubo' ze'lje2 gdje e privre'eno biti sovjetske trupe U za razliku od svih ostalih ze'alja kroz koje je prolazila Crvena ar'ija U ko'pletna civilna uprava ostaje sve vrije'e u nadlenosti #acionalnog ko'iteta oslobo*enja !ugoslavije>ito se iz Moskve vratio u 7rajovu, a odatle je otputovao u ;rac, pa u =elu Crkvu, odakle je ko'andovao U preko radio+veza U jedinica'a koje su osloba*ale &rbiju i oni'a koje su osloba*ale ,al'aciju- .redve5e 9C- listopada stigao je u oslobo*eni =eograd- .roslavljeni ko'andant ar'ijske grupacije, koja je potukla nje'a5ke

divizije na prilazi'a =eogradu i u =eogradu, .eko ,ap5evi, predao 'u je raport da dunavsko' keju- 7ad i' se, neto kasnije, u %i5koj 06- pridruio predsjednik .rezidiju'a ;#$!+a dr- Ivan Ribar, >ito 'u se obratioG +<ar nisa' rekao u !ajcuG tree zasjedanje ;#$!+a bit e u slobodno' =eograduH =eograd je bio oslobo*en u listopadu, a do oslobo*enja 5itave ze'lje trebalo je jo krvariti vie od pola godine- ,a bi borba u svo' zavretku bila to uspjenija, >ito je u novoj 0A46- godini osnovao tri ar'ije, a neto kasnije jo jednu- >e su ar'ije, pod ko'anda'a .eka ,ap5evia, 7o5e .opovia, 7oste #a*a i .etra ,rapina, u suradnji s partizanski' korpusi'a u neprijateljskoj pozadini, u 5etiri posljednja 'jeseca rata potukle ko'pletne hitlerovske snage pod ko'ando' generala Fhra, vrhovnog ko'andanta !ugoistoka- >e snage su pruale ilav otpor, zajedno s ustaa'a i 5etnici'a, sve do potpunog poraza 06- 6- 0A46- godine-