T.C.

SAKARYA NVERSTES MHENDSLK FAKLTES METALURJ VE MALZEME MHENDSL BLM

MALZEME BLM LABORATUARI II

MEKANK-2 DENEY FY

retim yeleri: Prof.Dr.Mehmet DURMAN Prof.Dr. S.Can KURNAZ Yrd.Do.Dr.Yldz Yaral ZBEK

retim Elemanlar Ar. Gr. Aysun AYDAY Ar.Gr.Aydn KARABULUT

2012-2013

DENEY-1-BASMA DENEY
GR : Basma deneyi ilem itibar ile ekme deneyinin tamamen tersidir. Basma deneyi de ekme deneyi makinelerinde yaplr. Basma kuvvetlerinin uyguland malzemeler genellikle basma deneyi ile muayene edilir. Tatbikatta basma kuvvetlerinin uyguland yerlerde kullanlan malzemeler genellikle gevrek malzemelerdir. Gri dkme demir, yatak alamlar gibi metalik ve tula, beton gibi metal d malzemelerin basma mukavemetleri, ekme mukavemetlerinden ok daha yksek olduundan, bu gibi malzemeler basma kuvvetlerinin uyguland yerlerde kullanlrlar ve basma deneyi ile muayene edilirler (ekil l).

ekil.l. Gri dkme demirin ekme ve basma deneyleri ile elde edilen mhendislik (gerilme - % uzama) diyagramlar.

Basma deneyi ile de malzemelerin mekanik zellikleri tespit edilebilir. Basma deneyi srasnda numunenin kesiti devaml olarak arttndan, ekme deneyinde grlen Boyun teekkl problemi yoktur. Basma deneyi bilhassa gevrek ve yar gevrek malzemelerin snekliini l mede ok faydaldr, zira bu malzemelerin sneklii ekme deneyi ile hassas olarak llemez. Bu malzemelerin ekmede % uzama ve % kesit daralmas deerleri hemen hemen sfrdr. Basma deneyinin dier bir avantaj da ok kk numunelerin bile kullanlabilmesidir. Bu avantaj, bilhassa ok pahal malzemelerle alldnda veya ok az miktarda malzeme bulunduu durumlarda ok faydaldr.

BASMA NUMUNELER : Basma numunelerinde, niform bir gerilme durumu elde edilmesi gayesiyle yuvarlak kesitli numuneler tercih edilir. Fakat kare veya dikdrtgen kesitli numuneler de kullanlabilir. Basma numunelerinde nemli olan bir zellik, numunenin ap (do) ile ykseklii (ho) arasndaki orandr. Bu orann (ho /do) ok byk olmas, numunenin deney srasnda bklmesine ve gerilmelerin numune zerinde homojen olarak dalmamasna sebep olur, dolaysyla yanl sonular elde edilir. Bu sebeple pratikte st limit olarak (ho/do) 10 oran tavsiye edilir. Basma numunesinin yksekliinin apa gre ok ksa olmas da istenmez, ait limit olarak ta (ho/do) 1,5 oran tavsiye edilir. Numune boyutlarnn (ho/do)<l,5 olmas durumunda, numune ile numunenin basld plakalar arasndaki srtnme, deney sonularn etkileyecek deerlere ykselir. Genel olarak, basma numunelerinde (ho/do) 2 oran en fazla kullanlan orandr. Metalik malzemeler iin basma numunelerinde genellikle ho/do = 2 oran kullanlr. Bununla beraber, farkl malzemeler iin farkl (ho/do) oran kullanlmaktadr. ekilde farkl D/h oranlarna bal olarak yk-uzamandaki deiim gsterilmitir.

BASMA DYAGRAMI : Basma deneyi, uygulanan ykn aksi ynde olmas sebebiyle ekme

deneyinin tamamen tersidir (ekil 2.). Metalik malzemelerin basma diyagramlarnn ekli, genel olarak ekme diyagramlarna benzer. Basma diyagramnda da nce, basma gerilmesinin % ekil deiimi ile orantl olarak artt (OA') elastik blge grlr. A' noktas elastik snr olarak tanmlanr. Hook kanununa gre gerilme ile % ekil deiimi arasndaki orantya sahip olan metalik malzemelerde, basma diyagramnn ilk paras olan elastik blge, ekme diyagramnn birinci ksmnn (OA) uzatlmasna tekabl eder. Elastik

snrdan sonra basma diyagramnda da plastik deformasyon blgesi (A'C) grlr. Basma diyagramnn plastik deformasyon blgesinin ilk ksm (A'B') ekme diyagramnn plastik deformasyon erisinin ilk ksmna (AB) benzer bir eimle devam eder, fakat daha sonra basma erisinin eimi (B'C) artar. Bunun sebebi, basma deneyi srasnda numunenin kesitinde devaml olarak artmasdr. Bilhassa plastik deformasyonun sonuna doru numunenin kesiti ok arttndan basma gerilmelerinde de ani ykselmeler olur.

ekil.2. ekme ve basma diyagramlarnn ematik gsterilii. ( Mhendislik (Teknolojik) Diyagram ---Gerek Diyagram)

Basma deneyinde, numune kesitinin deformasyon srasnda devaml artt gz nne alnarak hesaplanan gerek basma diyagramnda, gerek gerilme deerleri mhendislik gerilme deerlerinden daha dktr, dolaysyle de gerek basma diyagram mhendislik (teknolojik) basma diyagramndan daha az eimli bir eridir. Buna karlk gerek ekme diyagram, mhendislik (teknolojik) ekme diyagramndan daha fazla eimli bir eridir.

BASMA GERLMES : Basma deneyinde de, basma yknn orijinal kesit alanna blnmesiyle mhendislik (teknolojik) basma gerilmeleri hesaplanr. Burada da, akma yknn numunenin orijinal kesit alanna blnmesiyle akma gerilmesi hesaplanr. Akma Gerilmesi ( )=

m.a

Pakma Ao

ekme deneyinde de olduu gibi, bariz ekilde akma gstermeyen malzemelerin akma gerilmesi, teknolojik (mhendislik) basma diyagram zerinden % 0,01 den % 0,2 ye kadar kalc bir deformasyona tekabl eden bir gerilim olarak tayin edilir. Metalik malzemelerin ekme ve basma deneyleri ile elde edilen akma gerilmeleri deerleri birbirine eittir. Basma deneyinde de gerek gerilmeler, ekme deneyindeki gibi hesaplanr, yani herhangi bir andaki basma yknn, o andaki numune kesitine blnmesiyle bulunur. Basmada gerek gerilme ( Burada; )=

b, g

Pi Ai

Pi = Herhangi bir i noktasndaki basma yk, Ai= Pi yknn tatbik edildii herhangi bir i noktasndaki numune kesiti.

Basmada da gerek gerilme deerleri ( bant ile 'hesaplanabilir. (

b, g

b, g

) mhendislik gerilme deerlerinden (

b ,m

) aadaki

)=(

b ,m

) (1+e b ) = Gerek basma gerilmesi,

Burada;

b, g

b ,m

= Mhendislik basma gerilmesi, = Basmada mhendislik ekil deitirme oran.

eb

Yukardaki bantda basmada mhendislik ekil deitirme orannn (eb) negatif deerde olduu gz nne alnmaldr. eb'nin mutlak deeri alndnda, gerek gerilme, (
b, g

)=(

b ,m

) (1+e b ) forml ile hesaplanr.

Metalik malzemelerin gerek ekme ve basma diyagramlarnda gerek gerilme deerleri birbirine eittir. Halbuki mhendislik ekme ve basma diyagramlarnda, plastik blgedeki mhendislik basma gerilmeleri deerleri mhendislik ekme gerilmeleri deerlerinden daha fazladr (ekil 3.).

ekil.3.Metalik bir malzemenin mhendislik ve gerek ekme ve basma diyagramlarnn ematik gsterilii. % EKL DEM : Basma deneyinde % ekil deiimi (%eb), numunenin yksekliindeki azalma miktarnn orijinal ykseklie orannn yzde olarak ifadesidir. Basma deneyinde numunenin ykseklii azaldndan, % ekil deiimi negatif deerdedir. % ekil deiimi (% eb)= Burada;

h1 ho h1 X 100 = ( -1)x100 ho ho

h = Numunenin deney sonras ykseklii, ho = Numunenin orijinal ykseklii.

Basma deneyinde gerek ekil deitirme oran da ekmedeki gerek uzama oran forml ile hesaplanr. Basmada gerek ekil deitirme oran (eb) ile gsterilirse, =Ln

h ho = -Ln ho h1

h 0 >h 1

Basmada gerek ekil deitirme oran da negatif deerdedir. Basmada gerek ekil deitirme oran ( b ) ile mhendislik ekil deitirme oran (eb) arasndaki bant ise aadaki gibidir
b

= Ln (l+eb)

Basmada malzemenin deformasyon kabiliyeti veya sneklii, % ekil deiimi ile tayin edilir. Basmada malzemenin sneklii, genel olarak numune yzeyinde ilk grlebilir atlan teekkl ettii deformasyon miktar olarak tariflenir. Basma deneyi ile metalik malzemelerin snekliinin tayinindeki zorluk, uygulanan gerilmenin numune zerinde genellikle niform olmamasndan ileri gelir. Deney cihazndaki basma plakalar ile numune arasndaki srtnme kuvvetlerinin tesiri ile numunede ime olur (ekil.4.). ime olduunda numunedeki deformasyon homojen deildir. ime, numune ile basma plakalar arasndaki srtnmeyi azaltmak iin seilecek uygun yalayclarla minimuma indirilebilir. Oda scaklndaki basma deneylerinde teflon, yksek scaklklardaki basma deneylerinde cam uygun yalayclar olarak kullanlabilir.

ekil.4. Numune ile basma plakalar arasndaki srtnme kuvvetleri sebebiyle metalik snek bir malzemenin basma deneyinde imesi. % KEST DEM : ekme deneyinde hesaplanan % kesit daralmas yerine, basma deneyinde % kesit deiimi hesaplanabilir. %Kesit deiimi =

A A1 Ao x100= x100 Ao Ao

Burada; Ao= Numunenin orijinal kesit alan; A 1 = Numunenin deney sonras kesit alandr.

DZLEMSEL EKL DEML BASMA DENEY :

Kalnl ok az olan metalik malzemelerden silindir eklinde basma numunesi hazrlamak imkanszdr. Bu sebeple ince levha veya sac gibi malzemelerin basma deneyi, dzlem ekil deiimli basma deneyi ile yaplr. Bu deneyde, rnein satan kesilen bir erit, genilii boyunca iki basma plakas arasnda baslr (ekil.5.). Basma plakalarnn basma yzeylerinin genilii dar olup, boyu ise baslan erit eklindeki malzemenin geniliinden daha fazladr.

ekil.5. Dzlem ekil deiimli basma deneyi.

Basma plakalar arasnda baslan malzemenin eninde bir genileme olmadan kalnl azaltlr (ekil.6). Basma ilemi genellikle kademeli yaplr. Her basma kademesinde uygulanan yk ve malzemenin deformasyon sonras kalnl llr. Sonra basma plakalarnn basma y zeyleri daha sonraki kademede uygulanacak daha yksek yk iin tekrar yalanr. Dzlem ekil deiimli basma deneyinde, uygulanan ykn basma yzeyine blnmesiyle hesaplanan basma gerilmeleri, basma yzeyinin alan sabit olduundan gerek basma gerilmeleridir. Yani; =

db, g

p dir wb

Burada;

db, g

== Dzlem ekil deiimli basma deneyinde gerek gerilme,

P = Uygulanan yk, w = Baslan malzemenin genilii, b = Basma plakalarnn genilii.

ekil.6. Dzlem ekil deiimli basma deneyinde deney numunesinin deformasyonu.

Dzlem ekil deiimli basma deneyinde de % ekil deiimi, kalnlk deiiminden hesaplanr. Mhendislik % ekil deiimi (e db ) ile gsterilirse; % e db = Burada;

t1 to t1 x100=( -1)x100 to to
ti = malzemenin deney sonras kalnl, to = malzemenin orijinal kalnldr.

Gerek ekil deitirme oran (e db ) aadaki bantdan hesaplanabilir. e db =Ln

t1 to =-Ln to t1

Normal basma deneyi ile elde edilen gerek basma diyagram, dzlem ekil deiimli basma deneyinden aadaki bantlar yardmyla elde edilebilir.

Burada;

= Basma deneyindeki gerek gerilme; = Dzlem ekil deiimli basma deneyindeki gerek gerilme;

dbb

= Basmada gerek ekil deitirme oran; = Dzlem ekil deiimli basmadaki gerek ekil deitirme oran.

db

Dzlem ekil deiimli basma deneyi, haddeleme ilemindeki deformasyon ekline benzer bir deformasyonla yapldndan, haddeleme srasnda malzemede meydana gelen gerilme durumu hakknda en iyi bilgiyi | veren deneydir. Ayrca dzlem ekil deiimli basma deneyinde, normal j basma deneyinde grlen ime problemi yoktur. Ayn zamanda basma 1 plakalar arasnda baslan yzeyde btn deney boyunca sabit olduundan, normal basma deneyinde basma yzeyinin devaml artmas sebebiyle deformasyon iin gerekli kuvvette meydana gelen ani ykselme, dzlem ekil deiimli basma deneyinde olmaz.

BASMADA KIRILMA EKLLER : Basma deneyinde paralarn deformasyonu ve krlmas eitli ekiller de olabilir Snek malzemeler (rnein; dk karbonlu elik) (ekil 7.).

genellikle deney srasnda kr lmadan

deforme olurlar ve ime gstererek ylrlar (ekil7.a). Gri dkme demir gibi gevrek malzemelerde krlma, genellikle kayma ile numunenin iki paraya ayrlmas eklinde olur (ekil7.b). Pirin gibi yar - gevrek malzemelerin krlmas ise ekil 7.c de grld gibi koni eklinde olur.

ekil .7. eitli malzemelerin basmada deformasyon ve krlma ekilleri. a) Snek bir malzemenin (dk karbonlu, elik gibi) deformasyonu; b) Gevrek bir malzemenin (gri dkme demir gibi) krlma ekli; c) Yar gevrek bir malzemenin (pirin gibi) krlma ekli.

REFERANSLAR: [1] KAYALI E. S., ENSAR C., DKE F., Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri T, 1996. [2] ASM Metals Handbook, Vol.8, pp.236-260. [3] SAVAKAN T., Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, KT, 2000.

10

2.DENEY
DENEYN ADI: Eme Katlama Deneyi
DENEYN AMACI: Malzemelerin eme dayanmlarnn hesaplanmas ve ekil deitirme zelliklerinin incelenmesi. Metalik malzemelerin katlama deneyi malzemelerin ekil deitirmesi hakknda genellikle kalitatif bir bilgi edinmek gayesiyle yaplr. Eme deneyindeki ama ise kalitatif sonucun yannda, eme momenti (Me), eilme dayanm ( e), esneklik modl (Ee) ve eilme miktar (Y) gibi kantitatif deerleri hesaplamaktr. TEORK BLG: Eme, iki destee serbest olarak oturtulan genellikle daire veya dikdrtgen kesitli dz bir deney parasnn, yn deitirmeksizin ortasna bir eme kuvveti uygulandna oluan biim deimesidir. Katlama ise, emenin zel bir durumu olup, daire veya dikdrtgen kesitli deney parasnn iki kolunun birbirine paralel duruma getirilmesi(180o eme) ilemidir. malat srasnda eerek veya katlayarak form verilen malzemelerin ekil deitirme kapasitesinin tayininde ou kez bu deneyden faydalanlr. Katlama deneyi malzemenin kendisi iin uyguland gibi, bu malzemelerden kaynak yoluyla birletirilmi paralar iin de kullanlabilir. Bylece kaynak dikiinin ekil deitirme kapasitesi, hatta kaynak dikii ile esas malzeme arasnda iyi bir balant olup olmad tespit edilebilir. Birok deiik eme yntemi mevcuttur. Bunlarn hepsinde (ileri -geri eme hari) esas ama malzemeyi atlayncaya kadar tek ynde emektir. Sneklii iyi olan malzemeler 180 katlamaya ramen atlamazlar. Yani eme deneyinde kriter olarak eme as( ) kullanlr. Eilme as ise eme tamamlandktan sonra numunenin 2 kolu arasndaki d a olarak tanmlanr Bazen eme sonunda bklm ksmnn erilik yarap (r) da kriter olarak alnabilir. E me deneylerinde, eme momenti veya eilme dayanmnn hesab iin, numunenin krld andaki maksimum yk (Pmax) lmek gerekir. Bundan sonra gerekli formller kullanlarak istenilen deerler hesap edilir. Eilme Momenti Mukavemet momenti Eme dayanm NUMUNE TANIMI: Dkme Demir Parasnn Standarda gre numune boylar aadaki tabloda verilmitir.
Numunenin ap/ Kalnl 10 13 20 30 45 Numunenin Uzunluu 220 300 450 650 1000 Desteklerin ap 20-30 20-30 50-60 50-60 50-60 Eme Mandrelinin ap 10-15 10-15 25-30 25-30 25-30 Desteklerin Akl 200 260 600 600 900 Deney Balangcnda uyg. Kuvvet 2-4 4-8 10-20 20-40 40-80

11

DIN 53452 standardna gre numune boylar asadaki tabloda verilmistir:

Numune ekli Standart ubuk Standart kk ubuk Uzunluk/(mm) 120 50 Genilik b (mm) 15 6 Kalnlk h (mm) 10 4

Plastiklerin Eilmesi Standard : TS 985 Eme Katlama Standard : TS 205 Formller:

DENEYN YAPILII: Deney numunesi Cihaz tablasna yerletirilir. Deney numunesinin boyu nemli deildir. nk cihazda mesnetler aras mesafe sabittir ve deney sonularn sadece bu mesnetler aras mesafe etkiler. Deney numunesi cihaza yerletirildikten sonra yzler birbirine bakacak ekle gelene kadar orta ksmdan yk uyguland ve numune V ekline getirildi. Daha sonra numune alnarak alt ksmndaki blgeye baklarak olas atlamalar gzlemlendi.

ekil 1. Eme deneyinin ematik gsterilii

Kaynaklar 1. 2. 3. Malzeme teknolojisinde deneysel verilerin deerlendirilmesi seminer notlar Boazii niversitesi s tanbul. Metalurji ve malzeme mhendislii deney fy YT, istanbul Metalurji ve malzeme mhendislii malzeme laboratuvar deney fy, KT

12

DENEY-3
AINMA DENEY Srtnme, birbirine relatif alan iki madde arasndaki kinetik enerjinin srekli olarak dn ifade eder. Genel anlamda, temas halindeki ya da birbiri zerinde hareket eden veya hareket ihtimali bulunan yzeylerin hareketlerine kar gsterilen diren olarak tanmlanr.

1. Srtnme
Birbiri zerinde hareket eden yzeyler arasna yalayc madde konulup konulmamas bakmndan temas yzeylerinin durumuna gre, kuru, yar sv ve sv srtnme olarak halde de incelenebilir. Malzeme mhendislii asndan nemli olan kat hal srtnmesidir. Dk srtnme istenen alanlar : Yataklar, dililer, malzeme retim ilemleri Yksek srtnme istenen alanlar: Fren diskleri, debriyaj kavraycs, tornavida ular, yol yzeyleri Temasta bulunan iki malzemeden biri dierinin zerinde kayarken dier malzemenin kar yzeyin hareketine gsterdii diren Srtnme Kuvveti olarak adlandrlr.

= F/N
: Srtnme katsays F: Srtnme kuvveti N: Uygulanan yk rnek srtnme katsay deerleri ok iyi bir yalama durumunda = 0.03 Kuru ortamda = 0.5-0.7 Vakumda ok temiz metal yzeylerinde 5 olabilir Rahat bir insan yrynde = 0.2-0.3 Buz stnde yrmede = 0.05 Frenlemede = 0.3-0.6 Srtnme kuvveti ve normal yk arasndaki orantllk, kinetik ve statik srtnme katsaylar ile tanmlanmaktadr.

13

ekil 1. Statik ve kinetik srtnmenin ematik anlatm. s = statik srtnme katsays (hareketi balatmak iin almas gereken kritik deer) k = kinetik srtnme katsays (sistemin hareket hznn sabit kalabilmesi iin almas gereken kritik deer) k<s Srtnme Katsaysn etkileyen faktrler: Malzeme kompozisyonu Yzey dzgnl Kayma hz Scaklk Yzey kirlenmesi Yalama Nem Oksit filmleri Birbirine kar alan iki kat yzey arasndaki srtnme ve anma gnlk yaantda srekli karlalan bir durumdur ve ekil 2.de gsterildii zere, baz durumlarda en dk srtnme ve en yksek anma deerleri ya da en az anma ile birlikte en yksek srtnme deerleri ya da her ikisinin de en yksek deerlerinin istendii alma alanlar bulunmaktadr. rnein otomobillerde fren ile yavalama-durma esnasnda anma orannn dk, buna karn srtnme deerlerinin yksek olmas istenmektedir ya da ayakkablarmzn tabanlarndaki srtnmeden dolay kaymann engellenmesi yksek srtnmenin avantajl olduu durumlardr. Dier yandan motor silindiri iinde piston hareketi esnasnda dk srtnme ve anma beklenmektedir. Kullandmz kalemlerde srtnmenin en az, anmann ise yksek deerlerde olmas beklenir. Silgilerde ise hem srtnme hem de anma yksek olmaldr.

14

ekli 2. Srtnme ve anmann istenen ya da istenmeyen zellikler olduu ya da olmad baz kullanm alanlar

1.1 Yalayclar ve Yalama Gazlarn, sv ya da katlarn dk kayma mukavemetli ince tabakalar, karlkl alan yzeylerin birbiri zerindeki kayma hareketlerinin dzgnln arttrmak ve oluabilecek hasar engellemek amacyla iki yzey arasna ilave edilmektedir. Malzemelerin bu tabakalar, kat yzeyleri birbirinden ayrmakta ve genellikle olduka ince olmaktadrlar. Genel olarak bu filmlerin kalnlklar 1100 [m] arasnda olmakla birlikte daha ince ve daha kaln yalayc film tabakalar bulunabilir. Bu filmlerin katlarn temas esnasnda oluabilecek hasar nlemelerinde, etkinlikleri genellikle yalama olarak adlandrlr. Yalayc filme ihtiya duyan malzeme tipleri iin herhangi bir kstlama olmamasna karn, yalaycnn uygulanaca malzemenin tr bu yalaycnn etkinlik ya da verimlilik limitlerini etkilemektedir. rnein gaz filmler dk temas gerilimi iin uygun iken kat yalayc filmler genellikle dk kayma hzlarndaki temaslarda kullanlmaktadr. Birbiri zerinde kayan malzemelerden biri sert, dieri yumuak (rnein, kalay, kurun, indiyum ve bunlarn alamlar) olduu taktirde, yumuak malzeme dier malzemeyi kendi paracklarndan oluan ince bir tabaka ile derhal kaplar ve bu ekilde iki yumuak malzeme birbiri zerinde kaym gibi olur. Yani yumuak malzeme, bir yalayc madde gibi rol oynar. Bunun sonucunda srtnme katsays azalr ve bu yzeyler arasnda yenme olay meydana gelmez. Pratikte kalay alamlarnn ok iyi yatak malzemeleri olmalarnn nedeni bu olaya baldr.

2. Anma
Anma; birbirine temas eden ve birbirine gre izafi hareket yapan cisimlerde srtnme etkisiyle oluan malzeme ve ktle kaybdr.

15

Anma sonucu makine elemanlarnn ekillerinde, yzey kalitelerinde ve boyutlarnda deiiklikler meydana gelir. Bu deiiklikler sonucu makine paralar fonksiyonlarn icra edemez hale gelirler. Malzemelerin anma sebeplerini ve mekanizmalarn doru bir ekilde anlayabilmek iin anma olayna etkiyen ana faktrleri, yani anan malzemeyi, andrc malzemeyi, yalama durumunu, izafi hareketi ve yk durumunu bilmek gerekir Anma, malzemenin zellii deil, bir sistem cevabdr. Anma tribo sistemdeki dinamik parametreler, evresel parametreler ve malzeme parametrelerindeki ufak bir deiim ile olduka iddetli deiebilir. 2.1. Anma trleri Anma mekanizmalar genel olarak drt balkta incelenmektedir (ekil 4): 1. Adhesiv anma 2. Abrazif anma 3. Yorulma anmas 4. Korozyon anmas

ekil 4. Drt balkta incelenen anma mekanizmalarnn ematik gsterimi

nemli Dier Anma Trleri Abrazif Anma Yorulmal Anma Parlatma Anmas amurumsu Erozyon arpma Anmas Kaymal ve Adhesif Anma Korozif Anma Kat Partikl Erozyonu Dnel Temas Anmas Oksidatif Anma

Kavitasyon Erozyonu Sv Vurmal Erozyon

2.1.1. Adhesiv anma

Plastik temastaki iki yzey arasndaki temas arayzeyi relatif kaymaya diren gsterecek kadar adhesiv ba mukavemetine sahiptir. Dislokasyonlardan meydana gelen plastik deformasyon, basma ve kayma gerilmeleri altnda temas blgesinde kar. Temas alanndaki byle deformasyonlarn

16

sonucu olarak birletirilmi gerilme ve kayma hasar modlarnda atlak balangc ve ilerlemesi tevik edilir. atlak temas arayzeyine ulat zaman anma partiklleri meydana gelir ve adhesiv transfer tamamlanr. Temas arayzeyindeki adhesiv balanmann oluturduu bu tr anma, adhesiv anma olarak adlandrlr. Adhezyon temastaki iki malzemenin sertliinin artmas ile dmektedir .

ekil 6. Ahdesif anmaya rnek SEM grntleri

2.1.2. Abrazif anma

Abrazif anma ASTMde de tanmland zere, kat yzey boyunca, kat yzeye kar hareket eden sert partikl ya da sert ykseltilerin oluturduu anma trdr. Anma genellikle temas eden yzeyler arasndaki sert partikllerin ya da dierine gre sert yzeylerin relatif hareketlerinden dolay meydana gelen malzeme kaybn ieren kat yzeyin hasar olarak tanmlanr. Abrazyon boyunca yzeyden malzemenin nasl uzaklatnn aklanmas amacyla birok mekanizmann olduu ileri srlmektedir. Bunlar genel olarak krlma, yorulma ve ergimedir. Abrazif anmann meydana gelmesindeki karklktan dolay sadece bir tane mekanizma tm malzeme kaybndan sorumlu tutulamaz. ekil 7de tek bir abrazif ucun malzeme yzeyinden geerken oluturduu baz abrazif anma tipleri gsterilmektedir. Bu tipler Kzaklama (Ploughing), Pulluklama (Wedge), ve Kesme (Cutting) olarak adlandrlr .

17

ekil 7. Abrazif anma mekanizmasnn tipi olan a) Kesme, b) Pulluklama, c) Kzaklama anmalarnn SEM grntleri

Abrazyon anmasnn maliyeti yksek olup bir endstri blgesindeki toplam retimin %1-4 arasnda deimektedir. Abrazyonun etkisi zellikle tarmn endstriyel alanlarnda ortaya kmaktadr. Madencilik v.b gibi. Abrazyon tipik olarak temas ortamna gre olduu gibi temas tipine gre de karakterize edilir. Temas tipleri iki-yzeyli ve -yzeyli anmay kapsamaktadr. ki-yzeyli temas, abrazif malzemenin tek yzey zerindeki hareketinde, -yzeyli temas ise abrazifin iki yzey arasndaki hareketinde meydana gelmektedir. ekil 8de iki-yzeyli ve -yzeyli temas tipleri gsterilmektedir.

2.1.3. Yorulma anmas

Adhesiv ve abrazif anma mekanizmalarnda anma partikl olumas iin tekrarl temasn olmasna gerek yoktur. Tekrarl temasn olduu yerlerde anma rnlerinin olumas iin farkl bir anma mekanizmas mevcuttur. Byle tekrarl temas halinde meydana gelen anma yorulma anmas olarak adlandrlr. Tribolojik zorlamalar genel olarak yzeyde grlen, bykl zamana ve konuma gre deien mekani k gerilmeler sonucu meydana geldiklerinden yorulma anmas birok anma prosesinde grlr. Neticede malzeme yzeyinde atlaklar oluur ve bu da yzeyden paracklarn ayrlmas, ukur ve oyuklarn meydana gelmesine sebep olur. Yuvarlanma temas sz konusu olduunda ise hasarda yorulma mekanizmas daha fazla nem tar. Bilyeli bir yatakta yorulma periyodu basite yatan dnme says ile ilgilidir. Bir kre veya silindirde temas noktasndaki maksimum gerilme, yzeyin biraz altnda bir yerde meydana geldiinden yorulma hasar gerilmenin en yksek olduu yerde balar. Yzeyin altnda yorulma atlaklar oluur ve bunlar yuvarlanma temasyla ilgili karakteristik karncalanma (pitting) hasar oluturarak yzeyden nispeten byk metal paracklar ayrlmasna neden olur.

18

ekil 10. Yorulma anmasna uram malzemenin SEM grnts

2.1.4. Korozif anma

Korozif anmada yzeyden malzeme uzaklamas, anma yzeyinde kimyasal reaksiyon filminin oluumu ile gerekleir. Reaksiyon rnlerinin yzeye kuvvetli bir ekilde yapmas ve bulk malzeme gibi davranmas durumunda, anma mekanizmasnn da neredeyse bulk malzeme ile ayn olaca ngrlmektedir. Yine de birok durumda byle reaksiyon rnleri bulk malzemeden farkl davranmaktadr ki bu durumda kat yzeyin korozif ortam ile etkileimleri ile reaksiyon rnlerinin oluumu korozif anmay meydana getirir. Korozif anmada oluan reaksiyon rnleri srtnme ile yzeyden kalkar. Bu durumda reaksiyon tabakalarnn anma hz, yzeyde oluan ve yzeyden kalkan reaksiyon rnlerinin hz ile alakaldr.

3. Srtnme ve Anma Testleri

Srtnme katsaysnn hesaplanmasnda ve malzemelerin anma davranlarnn belirlenmesinde en ok kullanlan iki yntem pin-on-disk ve ball-on-disk yntemleridir.

19

ekil 11. Pin-on disk anma sisteminde srtnme kuvvetinin lmn ematik olarak gsteren sistem.

Sistem anmasnn srtnme kuvvetine etkisi a) Sistem anmyor veya anma hz ve davrannda bir deiiklik yok, b) artan anma miktar ve anma zaman ile kararl hal anmas-srtnme kuvveti ilikisi, c) Zamanla anmann ve buna paralel olarak srtnme kuvvetinin deiimi.

eitli anma yzeylerinin SEM grntleri. (dev)

20

DENEY-4
Deney Ad: Malzemelerde Yorulma Deneyi Deneyin Amac: Tekrarl yklemelere maruz kalan malzemelerin yorulma davrannn incelenmesi, hasar oluumunun deneysel olarak belirlenmesi ve malzemelerin yk-evrim says verilerinin elde edilmesi. Teorik Bilgi: Mhendislik malzemelerinin birou, kullanm esnasnda tekrarlanan gerilmeler ve titreimler altnda almaktadrlar. Klasik elastisite teorisine gre akma gerilmesinin altnda yklemeye maruz kalan paralarda sadece elastik deformasyon meydana gelecei kabul edilmektedir. Bu blgede bilindii gibi malzemede herhangi bir tahribat meydana gelmez. Buna karn dinamik ykler altnda akma gerilmesinin altnda altrlan malzemelerde bir sre sonra tahribat meydana geldii saptanmtr. Bu ekilde deien ykler altnda malzemenin yzeyinde atlan olumas ve bunu takiben kopma olay, Yorulma olarak adlandrlr. ASTM standartlar yorulmay Bir malzemede baz blge veya blgelerdeki deiken gerilme ve ekil deiiminin meydana getirdii ve belli sayda yklemeden sonra atlak veya krlma il e sonulanan ilem olarak tanmlamaktadr. Mhendislik malzemelerini % 80 bu nedenle krlmaktadr. Yorulma olaynda atlama, genellikle yzeydeki bir przde bir entikte, bir izikte, bir klcal atlakta veya ani kesit deiimlerinin olduu yerde balar. atlak oluumu iin genellikle u ana etken gereklidir: Yeterli derecede yksek bir maksimum ekme gerilmesi, Uygulanan gerilmenin olduka geni deiimi veya dalgalanmas, Uygulanan gerilmenin yeteri kadar byk tekrarlanma says. Bu ana faktrlerin yannda ok sayda yan faktrlerde saylabilir. rnein yzey kalitesi, korozyon, scaklk, ar ykleme, kalc i gerilmeler, bileik gerilmeler, gerilim konsantrasyonu, frekans, mikroyap (tane boyutu, fazlarn dalm, inklzyon gibi) atlak teekkl ve bymesi ile ilk defa uraan EWING ve HUMFREY e gre muayyen tekkerrr saysndan sonra meydana gelen Lders (kayma) bandlar, atlak teekklne yol aar. Yzeyde grlen bu Lders(kayma) bandlar, zamanla numune yzeyinden ieriye doru nfuz etmektedirler. Tekrarl yklemenin balangcnda meydana gelen kayma bandlar, ykleme sresince artmaktadr. Malzeme mrnn yaklak %5inden sonra grlen, kalc kayma bandlarnda atlak meydana gelmektedir. YORULMA MRNE ETK EDEN FAKTRLER Metalurjik faktrlerin yorulma mrne etkisi Metalrjik faktrler; -Dkm ekli -Kat hal reaksiyonlar -Scak ve souk ekil verme yntemleri -Fazlarn dalm

21

Gerek sl gerekse mekanik ilemler, malzemedeki i gerilmelerin dalm, kristal yaps, dislokasyonlarn hareketi zerine hareket ederek mekanik zelliklerde deimelere sebep olmaktadr. Dier mekanik zellikler gibi, bir malzemenin yorulma mukavemeti de, inklzyonlar, kristal boyutu, anizotropi, mikrogerilmeler gibi nedenlere bal olarak deimektedir. Isl ilemler, haddeleme ve ekstrzyon ilemleri sonucunda tane boyutu ve ekli deimektedir. Tane boyutunun klmesi yorulma mukavemetini arttrmaktadr. Scakln yorulma mrne etkisi Yorulma krlmas, katlama scaklnn altndaki btn scaklklarda meydana gelebilir. Scakln dmesi yorulma mukavemetini arttrmaktadr. Buna bal olarak yksek scaklkta yorulma mukavemeti azalmakta ve S-N erisindeki dnm noktas grlmemektedir. Scakln etkisi ile deien malzeme metalografik yaps yorulma krnda kendisini gstermektedir. Yzey artlarnn yorulma mrne etkisi Yorulma krlmalar genellikle serbest bir yzeyden balyarak ilerler. Bu sebeple yzey artlar, yorulma mukavemetine byk lde etki etmektedir. Malzeme yzeyi, yorulmada; Malzeme yzeyine tatbik edilen ilemlerle yzey zelliinin deimesi, Yzeydeki kalc gerilmeler ve Yzeydeki przllk sebebiyle etkisini gsterir. Malzeme yzeyine sl ilemler, mekanik ilemler ve kaplama ilemleri tatbik edilmi olabilir. eliklerde dekarbrizasyon, sementasyon, nitrasyon, alevle ve indksiyonla sertletirme yorulma zelliini deitirmektedir. Kalc gerilmeler, souk ilem, sl ilem veya yzey kaplama ile meydana gelir. Kalc gerilmelerin etkisi, d gerilmelerin etkisine benzerdir. Yzeydeki kalc basma gerilmeleri, yorulma mukavemetini arttrmaktadr. Malzeme yzeyindeki przllk, yorulma mukavemetine bariz bir ekilde etki eder. Przlln art yorulma mukavemetini azaltrken, mekanik ve elektrolitik parlatma yorulma mrn arttrmaktadr. Korozyonun yorulma mrne etkisi Korozyon periyodik yklemenin ortak etkilerinin malzemede meydana getirdii hasara korozyonlu yorulma denir. Normal yorulma krlmasna benzeyen korozyonlu yorulma krlmasnda, malzeme yzeyi, malzeme cinsi ve korozif ortama bal olarak, rengini deitirir; atlaklar girintili, kntl veya kademeli bir grn alr. Korozyon yorulma mrn drerek, malzemenin daha ksa srede tahribatna sebep olur. YORULMA DENEY TRLER alma esnasnda bir paraya gelecek gerilme deiik tr ve iddette olabilir. Ancak yorulma deneylerinde, malzemelerin tekrarlanan dinamik zorlamalar karsnda gsterecei diren hakknda kantitatif bilgiler edinebilmek iin, uygulamada en sk rastlanan belirli gerilme trleri ele alnmtr. Bu tr gerilmelerin dzgn periyodlarla uygulanmas halinde elde edilen sonular kriter kabul edilerek teknik yorumlar yaplabilmektedir. Deneyde kullanlan gerilme tr, yorulma deneyine de adn vermektedir. Gerilme trne gre balca yorulma deneyi trleri unlardr :

22

Eksenel gerilmeli yorulma deneyi, Eme gerilmeli yorulma deneyi, Burma gerilmeli yorulma deneyi, Bileik gerilmeli yorulma deneyi. S - N DYAGRAMI (Whler Diyagram) : Bu diyagram, farkl sabit gerilmeler altnda malzemenin ka evrim sonunda atlayacan veya krlacan gsteren banty verir. S - N erisinin izilmesi iin genellikle 8 ila 12 benzer numune kullanlr. Ortalama gerilme (Sm) tm deneylerde sabit kalmak zere numunelerin herbirine farkl periyodik gerilmeler uygulanarak numunenin atlamasna (veya krlmasna,) kadar geen evrim says (N) tesbit edilir. Kk gerilmeler iin atlamann grlecei evrim says ok byk olacandan, nceden belirlenen evrim saysna kadar deney devam ettirilerek malzemenin davran izlenir. Deneylerin tmnde gerilme genlii (Sa) deney sresince sabit tutulur. Gerilme ekseni olan ordinatta genellikle dorusal, baz hallerde ise logaritmik skala kullanlr ve bu eksende ya max. gerilme (Smax), ya min. gerilme (S min) veya gerilme genliinden (Sa) biri kaydedilir. evrim says ekseni olan apsiste ise genellikle logaritmik skala kullanlr. S - N erileri 10 6 evrimden sonra genellikle apsis eksenine asimptotik bir durum gsterirler.

ekil 1. Demir ve Demir - D Malzemelere Ait Tipik S N Diyagram YORULMA DENEY CHAZLARI Yorulma deneyinde kullanlan cihazlar ok eitli olmalarna ramen, bu cihazlar numuneye uyguladklar gerilme tr asndan 4 ana grupta toplamak mmkndr ; 1.Eksenel ekme basma 2. Eme gerilmeleri uygulayan cihazlar Dzlemsel eme gerilmesi uygulayanlar Dnen eme gerilmesi uygulayanlar 3.Burma gerilmesi 4. Bileik gerilme uygulayan cihazlar uygulayan cihazlar gerilmeleri uygulayan cihazlar

23

Yukarda belirtilen her bir grup iin deiik firma ve aratrma merkezlerince farkl cihazlar gelitirilmitir. Bu cihaz gruplar iinde en ok kullanlan, alma prensibi en basit olan eme gerilmesi uygulayan cihazlardr. Bunlar iinde dzlemsel eme gerilmesi uygu layanlar genellikle yass rnler iin kullanlmaktadr. Malzemesi deneye tabi tutulacak para alma esnasnda ne tr gerilmelere urayacaksa, o tr gerilmelerin uyguland deney cihaznn seilmesi gerekir. Aksi takdirde elde edilen sonular gvenli olamaz. Yorulma deneyi cihazlar, alma prensiplerine gre de mekanik, elektromekanik, manyetik, hidrolik ve elektrohidrolik cihazlar diye snflandrlabilirler. Yorulma deneyi cihazlarnn tmnde en nemli zellik deney sresince istenen trde ve istenen mertebede gerilmenin salanabilmesidir. Deney sresince, uygulanan ykte meydana gelecek deiim, cihazn alma kapasitesinin % 2sini amamaldr. Cihazlarda uygulanan kuvvetleri gsterebilecek ve kontroln salayabilecek dzen bulunmaldr.

Deney cihazlarnda evrim saysn kaydeden saya bulunmaldr. Saya, numune krld anda otomatikman durabilecek zellie sahip olmaldr. Kullanlacak numune tipi ve boyutu genellikle cihazn tipine, kapasitesine ve boyutuna baldr. Son yllara kadar deiik aratrmaclar kullandklar cihaza uygun farkl numune tipleri gelitirmilerdir. Son yllarda hazrlanan standartlarla numune tipleri iin baz genel kurallar gelitirilmitir. Numune boyutlar iin aadaki genel kurallar n koulmaktadr. 1. Numune ylesine dizayn edilmelidir ki atlama numunenin daraltlm kesitinde olsun. 2. Numunenin daraltlm kesiti ylesine seilmelidir ki max. gerilmenin mutlak deeri deney cihaznn alma kapasitesinin en az % 25'inde, min. gerilmenin mutlak deeri ise cihazn alma kapasitesinin en az % 2,5'inde olusun. 3. Numune boyutlar ylesine seilmelidir ki numunenin doal frekans, cihazn frekansnn en az iki misli olsun. Numunenin alnd parann dikdrtgen veya dairesel kesitli olmasna gre ASTM standardndaki numune ekilleri deimektedir. Malzemede Yorulma Olayna Etki Eden Faktrler: Malzeme Cinsinin, Bileiminin Ve Yapsnn Etkisi, Yzey zelliklerinin Etkisi,

24

entik Etkisi, Gerilmelerin Etkisi, Korozyonun Etkisi, Scakln Etkisi, Frekansn (Deney Hznn) Etkisi. Tehlikesi Yorulma olay dardan gzlemlenebilecek bir ekilde nemli bir ekil deiimi yapmadndan ve uyar vermeden elastik limitin altndaki gerilmelerde malzemenin ani olarak gmesi nedeniyle tehlikelidir. Bu tip gevrek krlma olaylarna elik kprlerde, kt yolda giden arabalarda, uak kanatlarnda rastlanabilir. Bu nedenle ok sk nlem alnmaldr. DENEYN YAPILII: 1. Aama:Plastik, lastik vb malzemelere uygulanan ekme basma tarz yorulmadr.enelere yerletirilen lastik her ekme-basma=1 tur olmak zere kopana kadar ilem uygulanr.Koptuu andaki evrim says cihazdan okunur 2. Aama:Dnerek eme vardr.Bir ucu sabit olacak ekilde balanan numunenin dier ucuna hem ykleme yaplr hem de dnme hareketi verilir.Koptuu andaki evrim says cihazdan okunur.Deney sresini ksaltmak iin numuneye entik alr 3.Aama: Metalik malzemelere uygulanan ekme basma tarz yorulmadr. Numunenin bir ucu sabit olacak ekilde cihaza balanr.Hareketli ksm aa yukar malzemeyi hareket ettirir.entik alarak deney sresi ksaltlabilir.Yk iddetinden ok yk ynnn deiimi nemlidir.

KAYNAKLAR 1. Boazii niversitesi Malzeme teknolojisinde deneysel verilerin deerlendirilmesi seminer notlar 2. Yldz Teknik niversitesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii Deney Fy 3. http://www.teknolojikarastirmalar.com/e-egitim/mekanik_deneyler/yorulma.htm

25