Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

ZATITA PRIRODE U BOSNI I HERCEGOVINI

Svrha zatite prirode U svojoj relativno kratkoj historiji ovjek je preobrazio Zemljino lice u nevjerovatnoj mjeri; mnogo tota je izmjenio, mnogo toga istrijebio i unitio, ali je istovremeno mnogo toga izumio i izgradio. Meutim, ivotni splet svake prirodne zajednice (ekosistema), taj meusobno isprepleteni odnos tla, klime, ivotinja i biljaka, tako je osjetljiv da se cjelina mijenja im se jedan njen dio nasilno izmjeni. Ve decenijama se poveava tuni spisak ivotinja i biljaka koje su zahvaljujui ovjeku nestale sa lica Zemlje te su ostale sauvane samo kao primjerci u muzejima i knjigama. Sila koja omoguuje ljudima da stvaraju i grade ista je ona koja im omoguava i da unitavaju. Dok ih je bilo malo, tete koje su ljudi inili nisu bile tako opasne; ali za posljednjih par stotina godina naune civilizacije broj ljudi se uveavao takvom brzinom da su prostrani dijelovi Zemljine povrine ve odavno prenaseljeni. Prosvjeeni ljudi najzad su poeli shvatati da naa planeta nije neiscrpni izvor prirodnih resursa. Istaknuti umovi planete zalau se za ouvanje i zatitu ivota u prirodi, ne samo zato to je izvorna priroda dragocjena i lijepa, ve zato to opstanak ljudske zajednice zavisi od toga. Budunost ovjeanstva ne zavisi kako bi to neki pisci naune fantastike eljeli da vjerujemo u naseljavanju neke druge planete ve iskljuivo u mudrom gazdovanju na ovoj naoj. Naslijedili smo Zemlju, ali jo ne znamo sigurno hoemo li je sauvati za sebe i postati dostojni nasljednici, puni razumjevanja i gospodari svoje sudbine?! ivi svijet na planeti Zemlji ubrzano nestaje, i taj proces e se nastaviti sve dok ne budu preduzete hitne, ozbiljne akcije na globalnom nivou, sudei prema Crvenoj listi ugroenih vrsta Svjetske unije za zatitu prirode (IUCN) ), koja predstavlja najpouzdaniju i najpriznatiju procjenu brojnosti biljnih i ivotinjskih vrsta na planeti. Krajem 2007. godine na svjetskoj Crvenoj listi ugroenih vrsta nalo se 41.415 vrsta, a od toga 16.118 vrsta su pred nestajanjem. U saoptenju IUCN-a ocjenjuje se da napori koji su do sada preduzeti na zatiti vrsta nisu dali dovoljne rezultate. Smanjenje bioloke raznovrsnosti / raznolikosti neprekidno se poveava, i neophodne su koordinisane, hitne akcije da se globalna kriza nestajanja vrsta zaustavi. Tim prije, jer je opstanak i ivot ovjeka mnogostruko povezan i uslovljen biolokom raznovrsnou. I pored nastojanja da se vrijednosti prirode ouvaju i zatite, priroda je ozbiljno ugroena brojnim faktorima, iji je osnovni uzrok uglavnom, neodgovorna i nekontrolisana ljudska delatnost. Posljedice su oigledne, dalekosene, za ivi svijet esto pogubne. Pojam zatita prirode kod nas se esto poistovjeuje sa pojmom zatita okoline (okolina - okoli, ivotna sredina), ali to su ipak dva razliita pojma. Prije svega, zatita okoline i zatita prirode su dva osnovna zakonska koncepta pristupa okolini. Zatita okoline regulie ograniavanja uticaja ljudske zajednice na okolinu, a zatita prirode ograniava promjene u prirodi (ekosistemima). Drugim rijeima, zatita okoline se odnosi na podruja namjenjena urbanizaciji, industriji, saobraaju, poljoprivredi i za druge ovjekove aktivnosti, dok se zatita prirode odnosi na podruja posebne prirodne vrijednosti u kojima je ogranieno unoenje promjena u prirodne sadraje.

Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

Zatita prirode podrazumijeva sve odgovarajue aktivnosti i mjere koje imaju za cilj spreavanje tetnih aktivnosti, oteenja ili zagaivanja prirode, smanjenje ili eliminisanje nastale tete i obnova prirode i dovoenje u prvobitno stanje. Pod pojmom prirode u ovom kontekstu se podrazmijevaju divlje biljne i ivotinjske vrste, minerali, fosili i prirodna geografska (kopnena ili vodena) podruja, odnosno svi dijelovi okoline (okolia, ivotne sredine) u kojoj ovjek svojim djelovanjem jo uvijek nije izvrio znaajan negativni uticaj. Zatiena podruja su najei nain ili alat na koji se vri zatita prirode. Na ovaj nain se direktno tite biljne vrste a zatitom prirodnih stanita se stvaraju osnovni preduslovi za zatitu ivotinjskih vrsta. Pored toga se upranjava i direktna zatita odreenih biljnih i ivotinjskih vrsta. Dakle, odreeni prostori i vrste koji se odlikuju visokim nivoom bioloke raznolikosti, u kojima postoje vrijedni bioloki, geomorfoloki, hidroloki i drugi sadraji zatiuju se zakonom drave na ijem su teritoriju. Zatieni objekti su razliiti po specifinostima, veliini, oblicima i intenzitetu zatite i variraju od pojedinanih prirodnih lokacija (vodopad, peina i sl.) i odreenih vrsta biljaka i ivotinja pa sve do velikih teritorijalnih prostranstava mjerenih hiljadama kvadratnih kilometara. Iako je u praksi prisutno znatno variranje o preciznoj svrhi za koju su namjenjena zatiena podruja nabrojaemo ipak one koje se smatraju glavnima: Nauno istraivanje; Zatita divljine; Ouvanje raznolikosti vrsta i gena; Zatita specifinih prirodnih i kulturnih odlika; Turizam i rekreacija; Obrazovanje; Odriva upotreba resursa iz prirodnih ekosistema;

Zatiena podruja nude zatitarske, ali i razvojne mogunosti, emu uz duno potovanje zatitarskih koristi, treba davati prednost. Uvrijeeno miljenje o zatienim podrujima po kojem na tom prostoru ni travku ne moe ubrati je prevazieno i zastarjelo. Zatiena su podruja ivi pejza koji se ne moe praviti bez lokalnog stanovnitva koje tu ostvaruje svoje ekonomske planove i kvalitet ivota, naravno, sve u skladu sa zahtjevima ouvanja prirodne sredine i odrivog razvoja. Meunarodni standardi u zatiti prirode U razvijenom svijetu se uveliko primjenjuje kriterij po kome se civilizacijska zrelost jednog naroda mjeri i njegovim odnosom prema prirodnoj i kulturno-historijskoj batini. Sve zemlje EU su donijele zakonske mjere za zatitu odreenih lokacija koja su znaajna za konzervaciju prirode kao zatiena podruja. Zatiena podruja predstavljaju kljuni instrument prilikom zatite zona sa znaajnim i/ili ugroenim biodiverzitetom i prirodnom batinom. Prema Svjetskoj organizaciji za zatitu prirode (The World Conservation Union IUCN) zatieno podruje se definira kao: Podruje kopna i/ili mora koje je posebno posveeno zatiti i odravanju bioloke raznolikosti, kao i prirodnih i sa njima povezanih kulturnih resursa, a kojim se upravlja putem zakonskih ili drugih efektivnih mjera. U ovisnosti od svojih prirodnih i teritorijalnih karakteristika postoji vie vrsta zatienih podruja koja se razlikuju po vidu (reimu) zatite koji se u njima sprovodi. Takoer, u mnogim dravama su prisutne razliite kategorizacije reima zatienih podruja. Prema IUCN-u, koji je najrelevantnija meunarodna organizacija za zatitu prirode, postoje sljedee kategorije zatienih podruja:
Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

I kategorija: strogi prirodni rezervati ili podruje divljine - predodreena samo za nauna istraivanja i/ili praenje okolia; II kategorija: nacionalni parkovi zatieno podruje odreeno za zatitu ekosistema i duhovne, naune, obrazovne, rekreacione i posjetilake svrhe; III kategorija: spomenik prirode zatieno podruje za konzervaciju specifinih prirodnih pojava; IV kategorija: habitati zatieno podruje odreeno samo za konzervaciju i intervencije u upravljanju podrujem; V kategorija: zatieni pejzai zatiena podruja karakteristina po prirodnoj ljepoti namjenjena konzervaciji i rekreaciji (zatieni krajolik, park uma, park prirode, regionalni park i memorijalno podruje); VI kategorija: zatieno podruje prirodnih resursa (odrivo koritenje prirodnih ekosistema, npr. gazdovanje resursima zatienog podruja); Povrina ukupnih zatienih podruja (IUCN kategorije) u svijetu iznosi oko 850 miliona hektara to predstavlja 6,5 % ukupne kopnene povrine planete Zemlje. Najpoznatiji i najatraktivniji oblici zatienih podruja su nacionalni parkovi (NP). Razlozi za to su u injenicama da se radi o teritorijalno velikim prostorima, sa visokim estetskim, biolokim i drugim vrijednostima, a kojima je fiziki pristup, odnosno posjet veoma lako omoguen. Uostalom, sama definicija IUCN-a kae da se NP utvruje sa ciljem zatite prirodnih podruja od izuzetne vrijednosti, nacionalnog i meunarodnog znaaja za duhovne, naune, edukativne, rekreativne ili turistike svrhe. Meutim, jo uvijek se mogu uti pitanja o tome kakve su koristi od uspostavljanja nacionalnih parkova? Po miljenju eksperata koristi su viestruke: Zatitne: trajna zatita biodiverziteta kao i ostalog prirodnog i kulturno istorijskog naslijea; Ekonomske: promjena sticanja dohodka, odustajanje od kratkoronih ekonomskih interesa, novi duh pozitivnog umarstva, novi menadment prostora, atmosfera samoodrivosti; Razvojne: naputanje stereotipa donosi razliite mogunosti zapoljavanja lokalnog stanovnitva u turizmu (tranzitni, seoski, nauni, zdravstveni ...), proizvodnji zdrave hrane, servisi u funkciji parka (renderi, vodii, uprava parka), komunkacije sa svijetom; Politike: internacionalizacija, smanjenje ksenofobije kao posljedice rata, prevazilaenje nacionalnih tenzija; Socioloke: porast osjeanja samopotovanja, senzibilizacija stanovnitva; Obrazovne: stvaranje uslova za znanstveni rad, interakcija sa obrazovnim i znanstvenim ustanovama. Danas u svijetu egzistira vie od 1.050 zatienih podruja u rangu naconalnog parka sa preko 256 miliona hektara. Svijest o potrebi ouvanja i zatite visoko vrijednih prirodnih prostora pojavila se prvo u SAD-u gdje je 1872. g. drava osnovala prvi nacionalni park Yellowstone. U Evropi je prvi nacionalni park osnovan 1909. g. u vedskoj, a potom 1914. g. u vicarskoj, a nakon toga se mrea nacionalnih parkova (ali i ostalih vrsta zatienih
Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

podruja) u Evropi naglo iri i razvija. Razvojne mogunosti koje se pruaju lokalnom stanovnitvu su sve vee to jasno dokazuju pozitivna iskustva irom svijeta. Primjera radi navodimo podatke o godinjem broju posjetilaca odreenih nacionalnih parkova: Plitvika jezera 800.000, Bayerische Wald 1,5 miliona, Hohe Tavern 4,5 miliona, nacionalni parkovi u SAD-u preko 120 miliona. Zakonski okvir zatite prirode u BiH U skladu sa Dejtonskim sporazumom, sva zakonska okolinska legislativa iz bive SR BiH je zadrana i bila je na snazi sve do donoenja novih zakona. Sredinom 2003. godine u FBiH (u RS-u 2002. g.) donesen je set okolinskih zakona, meu kojima se nalazi i Zakon o zatiti prirode. Tekst ovih Zakona se zasniva na zakonodavstvu EU iz oblasti zatite okolia i na pristupu koji koriste EU i njene zemlje lanice prilikom regulisanja i upravljanja zatitom okolia. Time su se u Bosni i Hercegovini eljele stvoriti predpostavke za djelotvornu zatitu okolia u skladu sa najsavremenijim saznanjima i evropskim tendencijama. Na ovaj nain, dva bh. entiteta su dobila primarno zakonodavstvo u oblasti zatite okolia. Da bi se zakoni u potpunosti primjenjivali potrebno je uskladiti kantonalne zakone (u FBiH), te je potrebno donijeti niz podzakonskih akata. Set ekolokih zakona: 1. Zakon o zatiti okolia (okvirni), 2. Zakon o zatiti prirode, 3. Zakon o zatiti voda, 4. Zakon o zatiti zraka, 5. Zakon o upravljanju otpadom, 6. Zakon o fondu za zatitu okolia. Obzirom da je sadraj ove publikacije fokusiran na tematiku zatienih podruja, a ista je definisana Zakonom o zatiti prirode, tako emo navesti ciljeve tog zakona. Osnovni cilj donoenja Zakona o zatiti prirode: odreivanje uslova i naina obnove, zatite i odrivog razvoja pejsaa, prirodnih podruja, biljaka, ivotinja i njihovih stanita, minerala i fosila, i drugih komponenti prirode, nadlenosti tijela koje vre poslove zatite prirode, ope i posebne mjere za zatitu prirode, informacijski sistem, finansiranje zatite prirode, nadzor itd. Zakon o zatiti prirode FBiH podrazumijeva etiri (4) vida zatienih podruja: 1) 2) 3) 4) Zatieno podruje prirode (Ia, Ib i IV kategorija IUCN-a); Nacionalni park (II kategorija IUCN-a); Spomenik prirode (III kategorija IUCN-a); Zatieni krajolik (V kategorija IUCN-a).

Prva i druga kategorija zatienih podruja su u nadlenosti federalnih vlasti dok su trea i etvrta u nadlenosti kantona na ijem podruju se nalaze.

Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

Slika 1. Institucionalne nadlenosti u upravljanju zatienim podrujima u BiH

Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH Meunarodne konvencije i sporazumi

Federalno ministarstvo okolia i turizma

(FBiH)

Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju

(RS)

Proglaenje zatienog podruja prirode i nacionalnog parka na podruju FBiH

Proglaenje zatienih podruja prirode koja se nalaze na podruju RS

Kantonalna ministarstva Proglaenje spomenika prirode i zatienog pejzaa

Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

ZATIENA PODRUJA (Izvod iz Zakona o zatiti prirode FBiH 2003. g.) 1. Zatita podruja lan 25. Zatieno podruje je dio kopna i/ili mora odreeno radi zatite i odravanja bioloke raznolikosti, prirodnih i kulturnih resursa. Zatiena podruja su : a) zatiena prirodna podruja ustanovljena u naune svrhe ili radi zatite divljine; b) nacionalni parkovi ustanovljeni u svrhu zatite ekosistema i rekreacije; c) spomenici prirode ustanovljeni u svrhu ouvanja specifinih prirodnih karakteristika, d) zastieni pejzai ustanovljeni u svrhu ouvanja kopnenih pejzaa, priobalnih podruja i rekreacije. lan 26. Zatiena prirodna podruja Zatieno prirodno podruje je: a) kopneno ili priobalno podruje sa izuzetnim ili reprezentativnim ekosistemima, geolokim ili fiziolokim karakteristikama i/ili vrstama od izuzetne vanosti, a koriste se u naune svrhe i/ili monitoring okolia, ili b) neizmjenjeno ili neznantno izmjenjeno kopneno i/ili priobalno podruje velike povrine, koje je zadralo svoje prirodne karakteristike i uticaj, bez stalnog ili znaajnog stanita ustanovljeno radi ouvanja prirodnih uvjeta, ili c) kopneno i/ili priobalno podruje izloeno aktivnoj intervenciji radi upravljanja s ciljem osiguranja odravanja stanita i/ili ispunjenja zahtjeva specifinih vrsta. Zatieno prirodno podruje utvruje se s ciljem: - ouvanja i neuznemiravanja stanita, ekosistema i vrsta, odravanja genetikih resursa u dinaminom stanju i stanju razvoja, odravanja utvrenih ekolokih procesa, ouvanja strukturalnih karakteristika pejzaa ili stijena, ouvanja uzoraka iz prirodnog okolia u naune svrhe, monitoringa okolia i obrazovanja, ukljuujui i podruja koja nemaju pristup, svoenja uznemiravanja na minimum putem paljivog planiranja i vrenja istraivanja i drugih odobrenih aktivnosti i ogranienje pristupa javnosti; - osiguranja sadanjim i buduim generacijama ouvanja prirodnih vrijednosti i kvaliteta okolia, osoguranja pristupa javnosti i odravanje kvaliteta divljine, - ouvanja i odravanja uvjeta stanita neophodnih za zatitu znaajnih vrsta, grupa vrsta, biotikih zajednica ili fizikih karakteristika okolia, tamo gdje je potrebna odreena ljudska intervencija za optimalno upravljanje; omoguavanja izvoenja naunih istraivanja i monitoringa okolia kao primarnih aktivnosti zajedno sa odrivim upravljanjem resursa; odreivanja podruja radi obrazovanja javnosti i razumijevanja karakteristika stanita i upravljanja divljim biljnim i ivotinjskim svijetom, eleminiranja i spreavanja eksploatacije u
Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

zatienim oblastima ili posjeta koje mogu uzrokovati promjene i oteenja prirode; omoguavanja benificija stanovnitvu koje ivi u zatienom podruju koje su u skladu sa drugim ciljevima upravljanja. lan 27. Nacionalni park Nacionalni park je prirodno kopneno i/ili priobalno podruje odreeno radi: a) zatite ekolokog integriteta jednog ili vie ekosistema za sadanje i budue generacije; b) iskljuivanja eksploatacije ili posjeta koje mogu uzrokovati promjene i oteenja prirode, c) osiguranja osnova za duhovne, naune, obrazovne, rekreacione i posjetilake svrhe. Nacionalni park utvruje se s ciljem: -zatite prirodnih podruja od izuzetne vrijednosti, nacionalnog i meunarodnog znaaja za duhovne, naune, edukativne, rekreacione ili turistike svrhe; ouvanja izvornog stanja biotikih zajednica, genetikih resursa i vrsta; osigunja ekoloke stabilnosti i raznolikosti; osiguranja korienja u inspirativne, edukativne, kulturne i rekreacione svrhe, iskljuujui eksploataciju ili posjete koje mogu prouzrokovati promjene i oteenja prirode; odravanja ekolokih, geomorfolokih i estetskih karakteristika zbog kojih je podruje proglaeno zatienim. lan 28 Spomenik prirode Spomenik prirode je podruje sa jednom ili vie specifinih prirodnih/kulturnih karakteristika od izuzetne ili jedinstvene vrijednosti zbog svojih prirodnih, reprezentativnih ili estetskih osobina ili kulturne vanosti. Spomenici prirode utvruju se s ciljem : -zatite ili ouvanja trajnih prirodnih karakteristika od izuzetne vanosti, jedinstvenog ili znaajanog kvaliteta i/ili spiritualnog znaenja u skladu sa odreenim ciljevima, pruanja mogunosti za nauna istraivanja, obrazovanje, interpretaciju i procjenu od strane javnosti; -otklanjanja i spreavanja eksploatacije ili posjeta koje mogu dovesti do promjene i oteenja prirode; omoguavanja beneficija stanovnitvu koje ivi na tom podruju koje su u skladu sa ciljevima upravljanja. lan 29. Zatieni pejza Pejza je kopneno ili priobalno podruje nastalo meusobnim djelovanjem prirode i ovjeka sa izuzetnim estetskim, ekolokim i/ili kulturnim vrijednostima, i esto sa velikom bilokom raznolikou. Zatieni pejza utvruje se s ciljem: -odravanja usklaenosti meusobnog djelovanja prirode i kulture putem zatite kopnenog i/ili priobalnog pejzaa i tradicionalnog korienja zemljita, graenja, te drutvenih i kulturnih manifestacija; izvoenja ekonomskih aktivnosti u skladu sa prirodom i ouvanjem kulturnog sistema zajednica; odravanja raznolikosti pejzaa i stanita, srodnih vrsta i ekosistema; eleminiranja i spreavanja korienja zemljita i aktivnosti koje nisu u skladu sa ciljevima upravljanja, omoguavanja rekreacije i turizma koje odgovara kategoriji podruja; podsticanja naunih i edukativnih aktivnosti za dobrobit stanovnista za dui vremenski period; uea javnosti u zatiti okolia tog podruja; omoguavanja benificija kroz osiguranje prirodnih izvora (kao to su ume i ribe) i usluga (kao to su ista voda ili prihodi od turizma u cilju odrive upotrebe tog podruja) za lokalnu zajednicu.
Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

Zatieni objekti prirode u BiH Zatiena podruja Bosne i Hercegovine, proglaena prije 1992. g., zauzimaju povrinu od 30766 ha, to od ukupne povrine (5120976 ha) iznosi oko 0,60 %. Na podruju BiH u periodu od 1954. godine zatieno je 16 strogih prirodnih rezervata, 9 prirodnih rezervata sa upravljanjem, 2 nacionalna parka, 5 specijalnih rezervata, 10 rezervata prirodnih predjela, 110 spomenika prirode, 1 zatieni pejza i 1 spomenik prirode. Od zatienih podruja, najveu ukupnu povrinu zauzimaju nacionalni parkovi (20625 ha). Broj zatienih podruja u odnosu na stepen biodiverziteta i druge prirodne vrijednosti Bosne i Hercegovine generalno je veoma mali, te je neophodno pripremiti i primijeniti potpuno novi pristup u upravljanju prostorima specijalne namjene. Pri tome se mora istai i to da se zatienim podrujima koja se ve nalaze u bazi podataka ne upravlja shodno naunim ekolokim principima. Poslijeratnim zakonima koji se odnose na ovu oblast (Zakoni o zatiti prirode FBiH i RS) nije jasno istaknuto preuzimanje (prekvalifikacija) ranije zatienih podruja, te nisu utvrene paralele prema meunarodnoj relevantnoj (IUCN) kategorizaciji. Stoga dolazi, s jedne strane do zanemarivanja odreenih podruja kao zatienih, ili do proglaavanja zatienim ve ranije zatienih podruja. Drugim rijeima, veinski broj ranije zatienih podruja (do 1992. g.) praktino se ne tretiraju kao zatieni, odnosno njihov status trenutno nije definiran. Zbog toga podatak o postotku trenutno zatienog prostora u BiH (0,60 % 30766 ha) nije vjerodostojan ve je povrina pod zatitom mnogo manja.

Tabela 1. Pregled zatienih podruja i vrsta prema Zakonu o prirodnom i kulturnohistorijskom naslijeu SR BiH (Izvor: NEAP) Grupa I II III IV V VI VII Kategorija zatite Strogi prirodni rezervat Upravljani prirodni rezervat Nacionalni park Specijalni rezervati Rezervati prirodnih predjela Biljne vrste ivotinjske vrste Ptice pjevice Ptice movarice Ptice grabljivice 9 7 5 153 66 38 Geoloki Geomorfoloki 3 65 Broj 3 2 2 Podgrupa Broj

Geoloki Botaniki Ornitoloki

2 5 1

VIII

Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

Spomenici prirode

Paleontoloki Pojedinana stabla Skupina stabala

1 21 1

Pregled zatienih podruja prema Zakonu o prirodnom i kulturno-historijskom naslijeu SR BiH:

I. STROGI PRIRODNI REZERVATI 1. 2. 3. 4. 5. Prauma Peruica u sklopu Nacionalnog parka Sutjeska Prauma Lom na planini Klekovai kod Bosanskog Petrovca Prauma Janj kod ipova Prauma ua-Ribnica, Ribnica kod Kaknja Prauma Pljeevica na planini Pljeevici kod Bihaa

II. UPRAVLJANI PRIRODNI REZERVATI 1. umski rezervat Omar iznad Skender Vakufa 2. umsko podruje Bukov Do kod Ljubinja 3. umsko podruje Masna Luka na vrsnici planini

III. NACIONALNI PARKOVI 1. Sutjeska sa sjeditem u Tjentitu 2. Kozara sa sjeditem u Prijedoru

IV. SPECIJALNI REZERVATI a) geoloki 1. Peina Vjetrenica u Zavali - Popovo Polje 2. Bijambarska peina kod Krivajevia - Ilija 3. Peina Hrustovaa u Vrhpolju kod Sanskog Mosta 4. Peina Banja Stijena u Banja Stijeni kod Rogatice 5. Zemljane piramide kod Miljevine-Foa 6. Peina Lednica u Resanovcima kod Bosanskog Grahova b) botaniki 1. Tresetno podruje na Zvijezdi planini kod Varea sa rijetkim biljkama 2. Tresetite sa maljavom brezom kod Han Krama Han Pijesak 3. Tresetite ilda na Zvijezdi planini kod Varea 4. Dolomitno podruje Vrtaljica kod Konjica 5. Mediteranetum u Neum Kleku
Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

6. Panieva omorika na sljedeim lokalitetima: Gornja Brtanica - Viegrad Cerova Ravan selo Klanik Rakovac - Viegrad Tovarnica Viegrad tule Karaule Viegrad Bourevac Viegrad Veliki Stolac Viegrad Gostilja Viegrad Mehra, Sjeme pl. Rogatica Goli Vrh, Vratar Rogatica Panjak, Javor Rogatica Novo Brdo, Tesla pl. Rogatica Strugovi, Luke Srebrenica Tisovljak Vlasenica Viogor-ahdani ajnie Sokolina, Radomilja pl. Foa Plitina-Igrinik Srebrenica c) ornitoloki 1. Hutovo Blato kod apljine 2. Jezero Bardaa kod Srbca V. REZERVATI PRIRODNIH PREDJELA 1. Trebevi planina iznad Sarajeva 2. Jahorina planina kod Pala 3. Suvajsko meugorje kod Bosanske Krupe 4. Kanjon Neretve od Jablanice do Drenice 5. Kanjon Rakitnice izmeu planina Bjelanice i Visoice 6. Kanjon Vrbasa od Jajca do Banja Luke 7. Klisura Uja kod Kladnja 8. Klisura ude kod Olova 9. Klisura Miljacke od Pala do Kozije uprije Sarajevo 10. Klisura rijeke Janj Otoka kod ipova 11. Vrelo Bune u Blagaju kod Mostara 12. Predjel Baajkovac iznad Livna 13. Predjel Kruica u Kruici planini kod Viteza 14. Predjel Tisovac kod Busovae 15. Predjel Bistriak kod Zenice 16. Cicelj planina iznad ajnia VI. POJEDINANE BILJNE VRSTE 1. 2. 3. 4. 5. Runolist (Leontopodium alpinium Cass.) Alpska rua (Rhododendron hirsutum L.) Gospin vlasak (Adiantum capillus veneris L.) Mesoderka (Drosera rotunddifolia L.) uta siritara (Gentiana sympgiandra Murb.)

Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

6. Hrvatska sibireja (Sibirea croatica Deg.) 7. Paprat (Notholaena marantae) VII. POJEDINANE IVOTINJSKE VRSTE 1. 2. 3. 4. 5. Voluharica (Dolomys marakovii Bolkay) Planinski triton (Triturus alpestris Reiseri) u Prokokom jezeru na planini Vranici 153 vrste ptica pjevica i ptica korisnih za poljoprivredu i umarstvo 66 vrsta ptica movarnih i drugih vodenih stanita 38 vrsta ptica grabljivica iz reda sokolovki i sovki

VII. SPOMENICI PRIRODE a) geoloki 1. Sedrena podruja oko vodopada Kravice Ljubuki u Jajcu i okolini u potoku Sitnici kod Mokrog Pale u Jasenovi kod Mokrog Pale u Martin Brodu kod Bihaa na Palama u Crkvini kod Teslia u Studenoj kod Teslia u ajniu b) geomorfoloki 1. Veliko, Crno, Bijelo, Platno i Trokunsko jezero na Treskavici Planini 2. Jezera na planini Zelengori: Donje i Gornje Bare, Bijelo, Crno, tirinsko, Kotlaniko i Borilovako jezero 3. Prokoko jezero na planini Vranici 4. Blidinje jezero na vrsnici planini 5. atorsko jezero na ator planini 6. Borako jezero na Prenj planini 7. Blatako jezero na Bjelanici planini 8. Backo jezero na Crvanj planini 9. Dragni jezero na rijeci Plivi kod ipova 10. Oliko jezero na Plivi kod kod ipova 11. drimaka jezera kod Gornjeg Vakufa 12. Jezero Klinje kod Gacka 13. Jezero Krenice kod Gruda 14. Pauko jezero kod Kladnja 15. Izvori: rijeke Dabra kod Sanskog Mosta, Rijeke Plive kod ipova Crni izvor na rijeci Uncu kod Martin Broda, Paljanske Miljacke kod Pala Rijeke ue kod Kaknja Rijeke Janj kod Stojica ipovo Mlinitak kod Jablanice Rijeke Klokota kod Bihaa
Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

Tuevac kod Trebinja Rijeke Stavnje kod Varea Pridvorice kod Uloga Oko kod Trebinja Duman u Livnu umet u Mokrom Polju kod Trebinja Velika Voda kod Klotijevca Srebrenica Ostrovice u Kulen Vakufu Rijeke Sturbe kod Livna Bastaice kod Drvara Biotice kod Sokoca Rijeke Krunice kod Bosanske Krupe Rijeke Bregave kod Stoca Vrela Tihaljine kod Pe Mlina Ljubuki Vrelo Bunice sa jezerom kod Mostara Vrelo Litice kod Boraka Litica Vrelo Vritice u Vitini kod Ljukog 16. Kameni svod na rijeci Miljacki kod Dovlia Sarajevo 17. Samar na rijeci Bistrici kod Sijerae Kalinovik 18. Kazani na rijeci eljeznici kod Turova Trnovo 19. Haduka vrata (Mijatov prolaz) na planini vrsnici 20. Vodopad Kravica na rijeci Trebiatu kod Ljubukog 21. Vodopad Koua na rijeci Trebiatu kod Ljubukog 22. Vodopad itice nie Borakog jezera 23. Vodopad Skakavac u praumi Peruici 24. Vodopad Skakavac kod Vogoe 25. Dva vodopada na rijeci Plakovac kod Travnika 26. Vodopad Bliha kod Fajtovca Sanski Most 27. Vodopad na rijeci Bregavi u gradu Stocu 28. Vodopad Buine na Trebiatu kod Ljubukog 29. Vodopad na potoku Sokolini u dolini Jakotine kod Kotor-Varoa 30. Vodopad Oevlje kod Oevlja Vare 31. Vodopad pod Sokolinom na rijeci Janju kod ipova 32. Vodopad kod Bukve na rijeci Janju kod ipova 33. Vodopadi na rijeci Kozici kod Crvenih Stijena Fojnica 34. Veliki slap na rijeci Uni u Martin Brodu 35. Milanev Buk na rijeci Uni kod Martin Broda 36. Srednji Buk na rijeci Uni kod Martin Broda 37. trbaki Buk na rijeci Uni kod Kestenovaca Martin Brod 38. Rijeka Munica kod Gacka 39. Peina Ledenica kod Sokoca 40. Velika peina kod izvora Biotice Sokolac 41. Peina Snjetica kod Rijeke, Gaj Nevesinje 42. Peina Provalija kod Rijeke, Gaj Nevesinje 43. Peina Rupija kod Biograda Nevesinje 44. Peina Vranjaa kod Biograda Nevesinje 45. Peina Novakua u Biini planini kod Nevesinja 46. Peina Dusina kod Fojnice 47. Vilinska peina na Sebei planini kod Travnika 48. Dabarska peina Dabar kod Sanskog Mosta 49. Peina u Brateljeviima, Brateljevii kod Kladnja
Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

50. Peina kod Martin Broda 51. Meugorska peina na ator planini 52. uriina peina kod Krivajevia Ilija 53. Peina Glaviine u Boriji kod Kalinovika 54. Peina Zobnjak u Boriji kod Kalinovika 55. Peina pod Vrto planinom kod Fojnice 56. Vilina peina kod Gornjeg ieva Trebinje 57. Peina u Dolama vie sela Bihova Trbinje 58. Peina na Ilijinom brdu kod Narania Trebinje 59. Peina Govjetica kod Banje Stijene Rogatica 60. Peina Ponikva kod Varea 61. Peina Ljeljenica kod Dabra Bilea 62. Velika peina kod Fatnice Bilea 63. Peina Ponikva kod Dabra Bilea 64. Peina Brazilovka na Malom Troglavu kod Livna 65. Peina Propastva kod Viegrada 66. Subotia peina u Rastui kod Teslia 67. Oberske peine Vranci kod Kreeva 68. Peina Veliki Oklop kod Kreeva 69. Peina Mali Oklop kod Kreeva 70. Peina evrljica kod Blagaja Mostara 71. Peina Vrelo kod Nevrene ivinice 72. Peina Mokra Megara kod Donjeg Rakovca Maglaj 73. Peina Suha Megara kod Donjeg Rakovca Maglaj 74. Peina Duman u Livnu 75. Mrana peina na planini Dinari kod Livna 76. Peina ispod starog grada urevca 77. Peina ukovec kod Vidova vrela Skender Vakuf 78. Peina u Srednjoj Jurkovici-Savino brdo Bosanska Gradika 79. Peina Tormonjaa u Radinskom potoku kod Stoca 80. Peina Hardomilje u Hardomilju kod Ljubukog 81. Peina Vrbine kod Kongore Grude 82. Peina Vrpe u Odaku Bjelimii kod Konjica 83. Mijatova peina ispod Vran planine Duvno 84. Praveva peina kod vrela Litice Litica 85. Ponor Zalomke kod Biograda Nevesinje 86. Ponor Bezdan u Borovom polju na ator planini 87. Ponor Pejov Do u Boriji kod Kalinovika 88. Ponor Zovnua u Fatnici Bilea 89. Ponor Obod u Fatnici - Bilea 90. Mahmutova jama-Jelaca-Mokra brda Kalinovik 91. Jama Velika Tegara u Boriji kod Kalinovika 92. Jadova jama u Gornjoj Paklenici kod Maglaja 93. Grkova jama u Miloevu dolu kod Ljubinja c) paleontoloki 1. Gornja Bijambarska peina kod Krivajevia Ilija 2. Zelena peina vie Blagaja kod Mostara d) stabla 1. Carski hrast kod Novog Travnika
Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

2. Jablan u Sarajevu 3. Bijela topola u Turbetu 4. Grm bijele lijeske kod Nevesinja 5. Tisa kod Vranjske Vitez 6. Raeljka u Zalomu kod Nevesinja 7. Medvjea lijeska u Borikama kod Rogatice 8. Tisa u Bukovom Dolu kod Olova 9. Velika kruka na irokai Sarajevo 10. Koela Oraje kod Tebinja 11. Rijetko stablo smre na Han Brdu kod Sokoca 12. Tisa u Pepelarima kod Zenice 13. Tisa kod Travnika 14. Brljan u itomisliu kod Mostara 15. Velika medvjea lijeska u Soanima Kalinovik 16. Jela sa bradaviastom korom Bistrica Pale 17. Gigantski hrast Drijen Trebinje 18. Zeleni dub Divarsko Poljice Trebinje 19. Stara lipa Oevlje Vare 20. Gigantska lipa Donja Borovica Vare 21. Koela u Mostaru 22. Stari bor u Pruscu kod Donjeg Vakufa 23. Veliki glog u Pruscu kod Donjeg Vakufa 24. Veliki bor u Klotijevcu kod Srebrenice 25. Stari hrast u Mravinju kod Skender Vakufa 26. Hrast u Zabru kod Kotor Varoa 27. Hrast Batine kod Kotor Varoa 28. Brijest u Turskim Luanima kod Dervente 29. Hrast u Lugu kod Dervente 30. Jasen u Maloj Rijeci kod epa 31. Bukva u Gornjoj Paklenici kod Maglaja 32. Jasen u Gornjem Koprivnu Modria 33. Hrast kod Obudovca 34. Hrast u Brvniku kod Bosanskog amca 35. Hrast u Zabru kod Kiseljaka 36. Velika topola u Duhrima kod Kiseljaka 37. Bukva Gornja Zima kod Visokog 38. Veliki hrast u Ularcima kod Doboja 39. Veliki brijest u Jastrbiu kod Kladnja e) skupine stabala 1. Travnika lipa u Travniku 2. Mala sastojina tisa u Razdolju kod Ilijaa 3. etiri velike lipe u Ivankovu kod Varea 4. Dvije lipe u 96 odjelu Jastrebi kod Kladnja 5. est bukava u 96 odjelu Jastrebi kod Kladnja f) drvoredi 1. Drvored platana u Trebinju IX. MEMORIJALNI SPOMENICI PRIRODE
Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Titova peina u Drvaru Titova peina u Plahoviima kod Kladnja Titova peina u Bastasima kod Drvara Titova peina u Zabranima iznad Glavatieva Peina Podpola u ekoviima Jama Pandurica-Pandurica kod Ljubinja Jama Raeni Do kod Ljubinja

(Izvor: FMOIT - spisak nije konano definiran i jo uvijek je u fazi dopunjavanja)

Obzirom da veina gore navedenih zatienih objekata nije usklaena prema novom Zakonu o zatiti prirode, odnosno nije izvrena njihova nova kategorizacija, tako se trenutno ne moe odrediti njihov pravni status. Pored ovih podruja u BiH postoje zatiena podruja koja su se (dobrim dijelom) prilagodila novom Zakonu te egzistiraju kao regularne institucije sa upravom, uvarskom slubom i sl. Tabela 2. Trenutno zatiena podruja u BiH koja funkcioniraju u skladu sa zakonom Naziv Sutjeska Kozara Hutovo blato Blidinje jezero Skakavac Prokoko jezero Bijambare Vrelo Bosne Bardaa Una Vrsta ZP Nacionalni park Nacionalni park Park prirode (Ramsarsko podruje) Park prirode Spomenik prirode Spomenik prirode Zatieni pejza Spomenik prirode Ramsarsko podruje Nacionalni park Povrina (ha) 17.350 3.375 7.411 20.820 1.486 2.119 367 603 30 19.800

Planirana zatiena podruja u BiH Trenutno vaei prostorni plan BiH na sugestiju Zavoda za zatitu prirodnog i kulturno historijskog naslijea BiH predvia 16 nacionalnih parkova i parkova prirode kao i znatno proirenje NP Sutjeska i NP Kozara. Predviena povrina za sve ove obuhvate je 6.262 km.

Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

Ovi parkovi bi se organizirali u skladu sa definicijama IUCN-a i Zakona o zatiti kulturnohistorijskog i prirodnog naslijea Bosne i Hercegovine. Kriteriji koji se uzimaju u obzir su: - kvalitet fenomenologije prostora; - odabir fizikih ili biolokih formacija ili skupina formacija koje imaju izuzetnu univerzalnu vrijednost sa estetske ili naune take gledita; - geoloke ili fiziografske formacije kao i zone koje predstavljaju habitat ugroenih vrsta ivotinja i biljaka izuzetnih vrijednosti sa naune i konzervatorske take gledita; - znamenita mjesta prirode kao i prirodne zone koje imaju izuzetnu vrijednost sa take gledita nauke, konzervacije ili prirodnih ljepota. Obzirom da se u prvom odreivanju nisu mogli obraivati svi predloeni areali odlueno je da to budu: Igman Bjelanica Visoica Prenj vrsnica abulja Vranica ator Zvijezda Konjuh Tajan

Prema propozicijama IUCN-a iz 1984. godine prva etiri podruja ispunjavaju propozicije kategorije nacionalnih parkova. Dananja kategorizacija IUCN-a ne poznaje kategoriju parka prirode. Osnovni razlozi za odabir podruja su u najkraem: 1. Podruje Igmana, Bjelanice i Visoice odabrano je kao primjer glaciomorfoloke skulpture, fenomena u razvoju biocenoze uzrokovane klimatskom granicom. Temeljni fenomeni: kanjonski kompleks Rakitnice i karstni fenomeni Bjelanice i Visoice. to se tie endemizma i brojnosti reliktnih vrsta ovo je prelazni endemni centar. Ovo podruje je antropogeno najuticajnijih podruja BiH sa izrazito ugroenim umskim ekosistemom. 2. Podruje Prenja, vrsnice i abulje odabrano je kao najizrazitiji fenomen razvoja karstne morfoskulpture Dinarida. Sa stanovita biodiverziteta poznato je podruje kao najrazvijeniji Endemni centar jugoistone Evrope i Balkana. Ovo podruje ima izuzetnu estetsku vrijednost. Analizirajui gore izneseno kao i prirodne fenomene ovog podruja moe se zakljuiti da ono zadovoljava sve kriterije za formiranje Nacionalnog parka, kao i da se upie u Svjetsku listu prirodnog naslijea pod partonatom UNESCO-a. 3. Podruje planine Vranice predstavlja najvei silikatni kompleks geoloke formacije u Bosni i Hercegovini. Ova osnovna karakteristika dala je formu i erozionim i glacijalnim procesima, to ovo podruje izrazito razlikuje od podruja krenjaka i dolomita, kako morfoskulpturom, tako i mikroreljefom. Specifina pedogeneza rezultirala je i specifinom visokoplaninskom florom, kao i rasporedom formacija umske vegetacije. Vranica je specifian endemni centar silikatne flore. Izrazita pejsana vrijednost i sauvane prirodne vrijednosti opredijelile su da se podruje proglasi kao Nacionalni park.

Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba

Udruenje graana za zatitu okoline Zeleni Neretva

4. ator planina pripada nizu zapadnobosanskih Dinarida i potpuno je razvijena u smislu svih fenomena glacijalne i karstne erozije. Kako je ator planina situirana na klimatskoj granici sa jakim uticajem submediterana, na njoj obitavaju interesantne umske zajednice a visokoplaninska flora se odlikuje nizom endemnih i reliktnih vrsta, to ovu planinu definira kao prelazni endemni centar od zapadnih ka centralnim Dinaridima. ator planina je nukleus zatite ireg podruja zapadne Bosne sa izrazito interesantnom i vanom podruju glede stanovita prirodne fenomenologije i biodiverziteta. 5. Podruje planine Zvijezda ulazi u tzv. ofiolitsku zonu tj. U zonu magmatskih geolokih formacija serpentinita, gabra i dijabaza, koji alterniraju sa krenjakim masama dajui osnovno obiljeje ovom masivu. Planina Zvijezda predstavlja masiv izvanredne floristike raznolikosti. Zbog sekularnog antropogenog djelovanja ume su znatno izmijenile svoj prirodni facies, mada su zbog dubokih smeih zemljita zadrale stanovit nivo kvaliteta, koji je opet u daljem padu zbog intenzivnog djelovanja umarstva i kalamiteta potkornjaka i procesa suenja uma. Ovo je podruje sa izvanrednom pejzanom i rekreacionom vrijednosti uveane pojavom termalnih mineralnih voda. Zbog svega je Prostornim planom BiH predvieno proglaenje planine Zvijezde parkom prirode (to po normativima IUCN-a odgovara dananjoj III kategoriji). 6. Podruje planine Konjuh pripada takoer ofiolitskoj zoni, s tim da je pojava serpentina izraenija i karakterie osebujnu umsku i livadsku vegetaciju kao i vegetaciju stijena i sipara. Vrlo je bitno naglasiti pojavu niza reliktnih i endemnih biljnih vrsta vezanih za serpentinska stanita. Ova planina ima izrazite pejzane vrijednosti kao i bogato lovite. Posebna vegetacijska formacija su borove ume na serpentinu. Nuno je na ovoj planini kao rijetkom stanitu velikog tetrijeba formirati poseban sanctuarij za zatitu ove rijetke vrste avifaune. 7. Podruje planine Tajan je specifikum ofiolitne zone svojevremeno vanredno kvalitetne i bogate ume sekularnim djelovanjem umarstva i drvne industrije su dovedene do donje granice rentabiliteta. Podruje je zbog umjerene nadmorske visine (1000 m) idealno za rekreacioni park. Zbog velikog uea liarskih uma idealno lovite i rezervat srne, divlje svinje i tetrijeba. Zbog kontaktne zone krenjaka i serpentina, gabra i peridotita razvila se karakteristina morfoskulptura, pedogenezom razliita zemljita, a time i razliite forme vegetacije koje treba pretvoriti u umski rezervat polivalentne namjene. S tim da se centralni dio nominira u rang prve kategorije nove IUCN kategorizacije, tj. prirodni rezervat. Analiziralui dispoziciju parkova Konjuh, Tajan i Zvijezda koji su tako situirani, da je rijeka Krivaja taj bitni element koji ih spaja, objedinjava, kao da ih okuplja oko sebe. Uoljivo je na situaciji ova tri parka da su njihove meusobne udaljenosti zanemarive. Svi ovi prostori imaju veoma slinu i izuzetno vrijednu fenomenologiju koja trai jedan obavezan nivo zatite. Kombinirajui reime zatite i rejonizacijom, kvalitetnom distribucijom sadraja, njihovim razvojem, dobio bi se ekoloki i ekonomski izvanredno privlaan prostor. Ujedinjavanjem ova tri parka u jedan nacionalni park mogue je egzistiranje na profitabilnom nivou. Autor: Udruenje za zatitu okoline Zeleni Neretva Konjic U saradnji sa Fondacijom Heinrich Bll, Ured u Sarajevu
Konjic 88 400, Omladinska 4, Tel./fax.:+/387/36/728-470, E-mail: zeleni.n@bih.net.ba, Web: www.zeleni-neretva.ba