Sosyal Psikoloji - Elliot Aronson Robin M. Akert T

ELLLOT ARONSON (1932-)
ABDli tannm psikoloji profesr Aronson; eitim dneminde

Abraham
Maslow,
David
Doktorasn
Standford
Minnesota,
Texas,
McClelland
niversitesinde
Kaliforniya
Santa
gibi
statlarla
tamamlad.
Cruz
ve
alt.
Harvard,
Standford
niversitelerinde retim yelii yapt. n yarg ve etnik gruplar

aras dmanl azaltan Yapboz Snf, bilisel eliki aratrmas
ve etkili ders kitaplaryla n yapt.
Amerikan Sanat ve Bilim Akademisi yelii yapt. Amerikan
Psikoloji Dernei, Amerikan Bilimde ilerleme Dernei ve Deneysel
Sosyal Psikoloji Cemiyetinin onur dllerine layk grld. n
yargy azaltan almalar dolaysyla Gordon Allport dln
ald. 1989da Eitimde Geliim ve Destek Konseyi tarafndan Yln
Profesr seildi. 1994ten beri zamanm arlkl olarak kitap
yazmaya adam bulunuyor.
_______________TIMOTHY D. WLSON_________________
ABDnin Virginia niversitesinde psikoloji profesr olan Wilson,
insanlarn sosyal ortamda davranlar ve bu ortam yorumlay
biimleri zerine younlam; tutum deiimi, benlik-bilgisi,
etkin ngr vb. alanlarda saysz makaleye ve kitaba imza
atmtr. Virginia niversitesinde 20 yldan uzun bir sredir
Sosyal Psikolojiye Giri dersi veren Prof. Wilson, profesr ve
aratrmac kimliiyle eitli dllere layk grlmtr. Kiilik,
Sosyal
Psikoloji
gibi
dergilerin
editr
yardmcln
da
yrtmektedir.
__________________ROBIN M. AKERT___________________
Robin Akert psikoloji ve sosyoloji eitimi ald Kaliforniya Santa
Cruz niversitesinden stn baan dlyle mezun oldu.
Deneysel sosyal psikoloji alanndaki doktorasn Princeton
niversitesinde
tamamlad.
Yaklak
30
yldr
Wellesley
Collegeda Sosyal Psikoloji dersleri vermekte, szsz iletiim
alannda almalar yrtmektedir.
kakns yaynlan: 560 psikoloji: 27
sbn: 978-975-256-352-0 yaync sertifika o: 11216
1.
basm, 2012 stanbul
kitabn zgn ad: social psychology kitabn ad: sosyal psikoloji

yazan: elliot aronson & timothy d. wilson & robin m. akert ngilizce
aslndan eviren: okhan gndz Copyright 2010, pearson prentice
hail trke yayn haklan: kakns yaynlan 2010 gzden
geirilmi ngilizce 7. basknn trkesi
yayma hazrlayan: seda darcan ifti editr yardmcs: serbun

behet danman: prof. dr. halil eki teknik hazrlk: yusuf ya mahmut ali akay kapak dzeni: mehmed koak i bask: alemdar
ofset kapak bask: milsan cilt: dilek mcellit
kakns yaynlan kzkulesi yaynclk tantm eitim hiz. san. ve d

tic. ltd. ti. merkez: mimar sinan mah. selami ali efendi cad. no: 5
skdar, stanbul
tel: (0 216) 492 59 74/75 faks: 334 61 48______
www.kaknus.com.tr e-posta: kitap@kaknus.com.tr datm:
ataleme sk. defne han no: 27/3 caalolu, stanbul tel: (0 212)
520 49 27 faks: 520 49 28 www.kaknus.com.tr e-posta:
satis@kaknus.com.tr
jy^c-c ryv-tcv u km
Aoi s
ê_
SOSYAL
PSKOLOJ
Elliot Aronson Timothy D. Wilson
Robin M. Akert
Trkesi:
Okhan Gndz
Torunlarm Jacob, Jason, Ruth, Eliana, Natalie, Rachel ve Leo
Aronsona Empati kurma ve merhamet etmeye dair sahip
olduumuz mkammel potansiyelin dnyay iyiletirmeye katkda
bulunmas dileiyle...
-E.A.
Ailem, Deirde Smith, Christpher ve Leih Wilsona...

-T.D.W.
Akl hocam, meslektam ve arkadam Dane Archere...
-R.M.A.
indekiler
..................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)...........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ..................................................................1
ROBIN M. AKERT ........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler...................................................................................4
Balarken..................................................................................21
Bu Baskdaki Yenilikler..............................................................21
Teekkr...................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJYE GR........................................................28
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?.........................................................33
Sosyal Yorumlamann Gc........................................................37
BALANTILAR............................................................................40
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan .........................................43
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas.............40
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas.........................44
SOSYAL ETKNN GC...............................................................47
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak...........................................47
Sosyal Durumun znellii..........................................................52
Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^........................58
z Sayg Yaklam: Kendimiz Hakknda yi eyler Hissetme

Gereksinimi...............................................................................61
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi..........................68
S....................................76
ebk yk SSSfifS...................................................................126
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r......134
m : *........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi...........................................................................183
mmm..................................221
:hdt....................................392
^ps.....................................................................................397
la I.....................................135
n i.........................................................................................135
lli...........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?................................................................................56
rrr ^........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#..............................................................105
DENE ve GR!: Yalan Tespit Etmek .......................................
Grg Tanklannn fadeleri yiletirilebilir mi?....................... .
Ortaya kanlan Anlar Tartmas .........................................
JRLER: GRUP SRELER BAINDA ...................................
Jri yeleri Davalarda Bilgileri Nasl iler?.. ......................... 934
itiraflar: Her Zaman Grndkleri Gibi mi?............................ .
Jri Odasndaki Mzakereler...................................................
NSANLAR YASALARA NEDEN UYARLAR? ................................
Ar Cezalar Suu nler mi?.................................................. . .
..................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)...........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ..................................................................1
ROBIN M. AKERT ........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler...................................................................................4
Balarken..................................................................................21
Teekkr...................................................................................26
BALANTILAR............................................................................40
SOSYAL ETKNN GC...............................................................47

Gereksinimi...............................................................................61
S....................................76
ebk yk SSSfifS...................................................................126
m : *........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi...........................................................................183
mmm..................................221
:hdt....................................392
^ps.....................................................................................397
la I.....................................135
n i.........................................................................................135
lli...........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?................................................................................56
rrr ^........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#..............................................................105
21
ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. WILSON - ROBIN M. AKERT
Balarken
Bu kitab yazmaya baladmzda en nemli amacmz sosyal

psikolojinin heyecann aktarabilmekti. renci ve profesrlerden
aldmz ok sayda nazik mektup ve e-posta mesaj bize baarl
olduumuzu sylyor. En sevdiklerimizden biri de kitab ok ilgin
bulduunu, zellikle kendisini dllendirmek iin dier almalarm
bitirdikten sonra okuduunu syleyen rencinin mesajyd. En
azndan o renci iin, kitabmzn olgu ve saylardan oluan kuru bir
rapor deil, zevkli ve etkileyici bir hikye olmasn salayabilmitik.
Yine de her zaman daha iyisini yapabiliriz ve bu yedinci baskda
amacmz,
sosyal
psikolojiyi
okumas
daha
da
zevkli
bir
hle
getirmek. Ders verirken bizi en ok memnun eden eylerden biri,

arka sralarda uyuklayan rencilerin ilgiyle dorulup Vay canna,
bunu bilmiyordum! te bu ok ilgin demesidir. Bu kitab okuyan
rencilerin de ayn tepkiyi vermesini umuyoruz.
Bu Baskdaki Yenilikler
Bu baskya, rencilerin ok ilgisini ekeceine inandmz iki
zellik
daha
ekledik.
Birincisi,
Eletirel
Dnme:
Siz
nasl
kullanrdnz? zellii. rnein, 9. Blmde rencilere, eninde

sonunda nemli bir karar verecek bir grubun yesi olacaklarn
sylyoruz ve onlar, blmde rendiklerinden yola karak grubun
en iyi karan almasn nasl salayabilecekleri zerinde dnmeye
22
ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROB1N M. AKERT
davet ediyoruz. Bu zelliin amac, renciyi okuduklanm eletirel

bir gzle deerlendirmeye ve kendi hayatlannda uygulamaya tevik
etmek.
Aynca, her blmn sonuna basit test sorulan ekledik. Bu iki yeni
zelliin,
rencilere
kitaptaki
konulara
nasl
yaklamalan
gerektiini retmede yardmc olacana inanyoruz.

Bu yeni zelliklerin yam sra, yedinci basky yeni aratrmalara
yaplan ok sayda referansla byk lde gncelledik. Bu yeni
aratrmalara birka rnek vermek gerekirse:
Her
blmn
sonuna,
Eletirel
Dnme:
Siz
nasl
kullanrdnz? olarak adlandrdmz yeni bir blm ekledik. Bu

blmde rencilere kendi gndelik hayatlanyla ilgili ilgin ve
dndrc bulacaklan- n umduumuz sorular yneltiyoruz ve
onlardan, blmde geen nemli kavramlardan bir ya da birkan
kullanarak bu sorulan ele almalann istiyoruz. Bu zelliin
amac,
rencileri
okuduklanm
eletirel
bir
yaklamla
deerlendirmeye ve kendi hayatlannda uygulamaya tevik etmek.
Bu yeni baskda her blmn sonuna, konulan alma ve
renme biimini aktarmak zere tasarlanm rnek test sorulan

koyduk. ounu kendi test dosyalanmzdan aldmz bu sorular,
konuyu ezberlenmesi gereken olgular olarak gstermek yerine,
rencileri
sosyal
psikoloji
kavramlann
anlamaya
ve
yeni
durumlara uygulamaya tevik etmeye ynelik, eletirel dnme

tipinde sorulardr.
2. Blm, Yntem: Sosyal Psikolojide Aratrma Yntemleri,
Sosyal Psikoloji Aratrmalannda Yeni Ufuklar" balkl yeni bir

blm de ieriyor. Bu blmde, sosyal psikologlann son yllarda
benimsedikleri kltrler aras aratrmalar, evrim psikolojisi ve
sosyal nroloji gibi yeni yntem ve yaklamlar ele almyor.
3. Blm, Sosyal Bili: Sosyal Dnya zerine Dnme
Biimlerimiz, yeni almalara verilen 40m zerinde referansla

gncellendi. Aynca farkl kltrlerin emalar zerindeki etkilerini
ve farkl kltrlerde b- tnselci dnmeye karlk zmleyici
dnmenin yeri konulannda yeni aratrmalan ele alan Sosyal
Bilite Kltrel Farkllklar baln blme ekledik.
Sosyal
Alg:
Baka
nsanlar
Nasl
Alglyoruz?
balkl
SOSYAL PSKOLOJ
23
4.Blmde, szel olmayan iletiim tartmas gncellendi ve

yzdeki duygu ifadelerinin evrimsel adan nemi konuya dhil
edildi (rnein, gurur ve utanma blm Tracy & Matsumoto,
2008).
Ykleme
gncelledik.
Bu
aratrmasn
tartmasyla
ve
kltr
blme
blmn
Masuda
tartarak
ve
gzden
geirdik
meslektalarnn
btnselci/zmleyici
balyoruz.
Bunu,
sosyal
nroloji
ve
(2008)
dnme
yntemlerini
yklemedeki kltrel farkllklar incelemede kullanan almalar

-Hedden ve meslektalar (2008) ve Lewis ve meslektalar
(2008)- izliyor. Ykleme yanllklar alanndaki algsal belirginliin
polis soruturmalarnda uyuma yanll zerindeki etkilerini ve
kendine hizmet eden yanllkta kltrel farkllklar ele alan yeni
aratrmalar da konuya dhil ediyoruz.
5.
Blm,
yalnzca
benlik-bilgisini
deil,
benlik
zerine
yrtlen geni kapsaml aratrmalar da iine alacak ekilde,

Benlik:
Kendimizi
Sosyal
yeniden
adlandrld
ve
Balam
yeniden
inde
Anlamak
dzenlendi.
Benlik
olarak
zerine
yrtlen aratrmalar daha geni bir kapsamda ele alarak

benlik dzenlemesi zerine yeni almalara deinen Benlik
Kontrol: Benliin Ynetsel levi baln blme ekledik.
Ayrca benlikteki kltrel farkllklar daha geni bir ekilde ele
aldk.
6. Blmde, Eylemlerimizi Mazur Gsterme Gereksinimi
bal altnda, kendini mazur gsterme konusunu keskinletirip

gncelledik ve kltrel farkllklar zerine yeni aratrmalar
ekledik. Ayrca, maymunlarda bilisel elikiyi gsteren yeni
aratrmalara yer verdik. Har- mon-Jones tarafndan yrtlen
eliki
ve
elikiyi
azaltma
deneyimi
srasnda
beyin
aktivitelerinde grlen farkllklar zerine yaplan almaya daha

geni yer verdik.
Tutumlar
ve
Tutum
Deiimi:
Dnce
ve
Duygulan
Etkilemek balkl
Blm, yeni almalara verilen 50den fazla

referans ieriyor. rtk tutumlar tartmas
geniletildi ve buna, rtk tutumlann
kkenleri zerine yeni aratrmalar da
eklendi. Kiinin Kendine Gveni ve Tutum
24
ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROB1N M. AKERT
Deiimi bal blme eklendi ve Petty ve

Brinol ile meslektalarnn araarmas
da
bu
balk
alanda
ele
alnd.
Son
olarak
eik
ala
reklamcl ele
alan blm byk oranda yenilendi, yeni aratrma rnekleri ile
medyann erkek ve kadnlarn kilo tutumlarna etkileri de blme
eklendi.
SOSYAL PSKOLOJ
23
Uyma: Davranlan Etkileme balkl 8. Blm, yeni aratrmalara

verilen
45ten
fazla
referans
ieriyor.
Altaki
ksa
yk
(McDonalds telefon sahtekrl) sann ceza davasnda verilen hkm

dorultusunda yenilendi. Buyruksal ve betimsel normlar blm
byk oranda yenilendi ve bumerang etkisi ele alnd. Bilgilendirici
uymann insan davranlarn deitirmede kullanlmas ele alnd.
Beden imgesi ve uyma blm de yeni aratrmalarla gncellendi.
Yeni eklenen taat almalar: O Zaman ve imdi bal altnda,
Milgramm itaat almasn ABDde 30 yl sonra ilk kez tekrarlayan
Jerry Burgerm (2009) almasnn artc sonulan ele alnd. Bu
balk altnda, itaat almalannda etik meselelere de deinildi.
Grup Sreleri: Sosyal Gruplarda Etki balkl 9. Blm, yeni bir
balang yks ieriyor ve burada, Bakan George W. Bushun rak
Sa- van balatma karan ele almyor, ilerleyen blmlerde bu
rnei
(Balantlar
altnda)
yeniden
ele
alyoruz
ve
Bob
Woodward, Scott McClelland ve arkadalannm kitaplanndan yola

karak Irak igal kararnn grup dnmesinin bir sonucu olup
olmadn tartyoruz. nsanlar Gruplara Neden Katlr? bal da
yenilendi ve sosyal reddedilme ve sosyal kimlik konulan zerine
aratrmalar bala dhil edildi. Aynca cinsiyet ve liderlik konusu da
cam uurum" tartmasyla gncellendi.
Kiiler Aras ekim: lk izlenimlerden Yakn likilere balkl 10.
Blm, yeni aratrmalara verilen 50 yeni referans ieriyor. Evrim ve
sevgi blm, byk oranda yenilendi. rnein, Johnston ve meslektalannm (2001) ve Gangestad ve meslektalannm (2007) yrtt
det/yumurtlama dnglerinin kadnlarda, erkek ekiciliini alglama

konusundaki etkisini ele alan yeni aratrmalara deinildi. Aynca Gillath ve meslektalannm (2008) ve Donnellan ve meslektalannm
(2008) yeni almalan dorultusunda balanma tarzlan blmne,
genetik etmenlerin balanma tarzlan zerindeki etkileri de konuya
eklendi. Blmde birok yeni malzemeye ve yenilemeye yer verildi;
rnein, yaknlk, benzerlik, yz ekicilii, ekici insanlarla ilgili
varsaymlar ve sevgi tanmnda kltrel farkllklar ele alnd.
Toplum Yanls Davranlar: Neden Yardm Ederiz? balkl 11.
Blm, yeni Dene ve Gr! altrmalann ieriyor. Bu altrmada
sos-
21
yal psikoloji kavranlan somutlatrlyor ve bylece sosyal psikolojiyi

kendi hayatmza nasl uygulayabileceimizi daha iyi grebiliyoruz.
Ayrca, grup seimi, insanlarn empati hissetmesinin nedenleri ile din
ve
toplum
yanls
davranlar
zerine
aratrmalar
da
blme
eklendi. Saldrganlk: Neden Bakalarnn Cann Yakarz? balkl

12. Blm, Craig Andersonm (2009), kresel snmann saldrganlk
zerine
etkilerini
inceleyen
yeni
aratrmas
hakkndaki
yeni
yorumlarmz ieriyor. Aynca, Bushmann (2007) iddet ve saldrgan

davran zerine aratrmalarn da ele aldk. Saldrganla gem
vurmak iin empati oluturulmas zerine yeni aratrmalar da
blme eklendi.
n yarg: Nedenleri ve Tedavi Yntemleri" balkl 13. Blm, Afrika
kkenli bir Amerikalnn bakanla seilmesi konusunda birok
yenilik ieriyor. Bu yeni durum, sosyal psikologlarn Obama etkisi
olarak adlandrd bir etki yaratt. Barack Obamann seilmesinden
ksa bir sre sonra, aratrmaclar bunun etkilerini ortaya koymay
baardlar.
Plant
ve
meslektalar
(2009),
Afrika
kkenli
Amerikallara ynelik n yarglarn azaldn, Dillon (2009), snavlara

giren Afrika kkenli Amerikallarda stereotip tehdidinde azalma
olduunu ortaya koydu. Sosyal Psikoloji ile Bir Fark Yaratmak:
Srdrlebilir
Bir
Gelecek
Kurmak
balkl,
Sosyal
Psikoloji
ibanda 1 blm, ilk olarak son baskda yer almt. Kresel

snma gibi evre sorunlar ve sosyal psikolojinin nemli sosyal
sorunlarda nasl kullanlabilecei konusu dnldnde bunun,
zamannda yaplm bir ekleme olduunu dnyoruz. Bu blm
Goldstein, Cialdini ve Griskeviciusun (2008) otel konuklarn, bir
havluyu birden ok kez kullanmaya; Graham, Koo ve Wilsonm
(basnda), niversite rencilerini daha az araba kullanarak enerji
tasarrufu yapmaya ve Holland, Aarts ve Langendamm (2006),
insanlar daha fazla geri dnm yapmaya tevik etmeye ynelik
aratrmalarm ekleyerek gncelledik. Son olarak, nsan Ne Mutlu
Eder? balna Dunn, Aknin ve Nortonm (2008), bakalarna
yardm etmenin inam mutlu ettiim gsteren almasn da dhil
ettik.
Sosyal Psikoloji Banda 2: Sosyal Psikoloji ve Salk blm
22
ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. WILSON - ROB1N M. AKERT
yeni bir al yks ieriyor. Bu ykde, drt yl ierisinde 12 aile

yesini
kaybeden
bir
kadnn
gsterdii
etkileyici
metanet
anlatlyor. Sosyal destek blm batan aa yenilendi. Shelley

Taylor ve meslektalarmn sosyal destekte kltrel farkllklar ile Niall Bolger ve
meslektalarnn grnr/grnmeyen sosyal destek zerine
yeni aratrmalar da blme eklendi.
Sosyal Psikoloji Banda 3: Sosyal Psikoloji ve Hukuk
blm, byk oranda gncellendi. rnein, phelilerin tehisi

ve bunlann nasl iyiletirilebilecei bal, Gary Wellsin yeni
aratrmasndan bir rnekle, Bond ve DePaulonun (2008),
yalanlan
tespit
etmede
bireysel
farkllklar
zerine
aratrmasyla ve Geraerts ile meslektalarnn (2007), ortaya

karlan anlar zerine almasyla yenilendi.
Sosyal psikoloji, alan bir btn olarak kavrad zaman, renci
iin canl bir hle gelir: Kuramlar aratrmalara nasl ilham veriyor,
neden aratrmalar belirli bir ekilde yrtlyor, aratrmalar
nasl yeni alma sahalar ayor. Aratrma srecinin bizde
yaratt etkiyi ayaklan yere basan, anland bir ekilde aktarmaya
altk
ve
deneyimleri
bilimsel
srecin
bakmndan
sonularn
sunduk;
okuyucunun
bununla
birlikte,
gndelik
bu
srada
konuyu sulandrmak da istemedik, insan davranlannn bu denli

artc, aratrma sonularnn olduka sezgilere aykm olabildii
dnyamzda rencilerin bu zor disiplini anlayabilmek iin salam
bir zemine ihtiyalan var.
renciyi zellikle yk anlatm yaklamyla konuya ekmeye
altk. Sosyal
psikoloji
birok
iyi
ykyle
doludur,
rnein
otoriteye itaat a- lmalannn Yahudi soyknmmdan etkilenmesi,

kariyer sahibi bir diplomat olan Masako Owadann Japon prensiyle
evlenmesinin
etkileri
ve
bunun
benlik
kavramnda
kltrel
farkllklar balamnda anlattklan... Aratr- malan gerek dnya

balamna yerletirerek konuyu daha tandk, daha anlalabilir ve
anmsanabilir yaptk. Btn blmler, gerek hayattan alnm ve
deinilecek kavramlara rnek oluturan, ksa yklerle alyor.
Blmlerde
bu
yklere
yeniden
dnyoruz
ve
rendikleri
konuyla hangi alardan ilgili olduklanm renciye aklyoruz. Bu
SOSYAL PSKOLOJ
23
yklerden birinde, New Yorkta oturduu apartmann nnde

czdann cebinden karmaya alrken beyaz polisler tarafndan
41 kez vurularak ldrlen Amadou Dial- lonun trajik hikyesi
anlatlyor (3. Blm, Sosyal Bili: Sosyal Dnya zerine Dnme
Biimlerimiz"); 11 Eyll 2001de yaanan terr saldnla- n srasnda
gerekleen inanlmaz zgeci davranlar da (11. Blm, Toplum
Yanls Davranlar: Neden Yardm Ederiz?) yklerimiz arasnda..
Her blmde hem spesifik kavramlar aydnlatan hem de konuyu
hayata balayan kk yklere yer verdik. Bunlarda ilk olarak
rencinin ilgisini ekmek amacyla, gerek hayattan bir fenomeni
anlatyoruz. Bu ykler gnlk olaylardan, edebiyattan ve kendi
yaamlarmzdan alnd. Daha sonra, sz konusu fenomeni aklamak
iin yrtlen bir deneyi ele alyoruz. Bu deneylerde genellikle
ayrntya giriyoruz nk rencilerin yalnzca temel sosyal psikoloji
kuramlann
renmekle
yetinmemeleri,
bu
kuramlarn
test
edilmesinde kullanlan yntemleri anlamalar ve deerlendirmeleri

gerektiini dnyoruz. rnein, sosyal algnn anlatld 4. Blmde
Rosa
Parksm
1955
ylnda
rk
ayrmcl
yaplan
Montgomery, Alabamada bir otobsn arka koltuklarna gitmeyi

reddetmesinin toplumda yaratt tepki ve sevin zerinden uyuma
yanllm ele alyoruz. Rosa Parks 2005te ldnde Amerikadaki
btn
toplu
ulam
irketleri
ehirlerdeki
otobslere
ilanlar
yaptrarak yolcularndan o gn ofrn arkasndaki koltuu onun

ansna bo brakmalarm istemiti. New Yorktaki ehir otobslerim
dolaan bir gazeteci yolculara, o koltua oturanlar hakknda neler
dndklerini sordu. Bu insanlar hakknda ok olumsuz isel yklemeler yaplyordu (rnein; saygsz, duyarsz hatta rk olduklar
syleniyordu).
Aslnda
davranlarnn
aklamas
tipik
olarak
durumsald, yani bu, kiilerin dnda olan bir eydi. Boyudan kk

olan ve otobsteki dier ilanlar arasnda kaybolup giden ilam
grmemilerdi ve bu nedenle de o koltukta oturmamalan gerektiini
bilmiyorlard. Sizi, bu kk yklerde bir gezinti iin kitabn
derinliklerine dalmaya davet ediyoruz.
Son olarak, sosyal psikologlann kullandklan yntemleri olduka
aynntl bir ekilde ele alyoruz. Yntembilim zerine skc
aynntlar, nasl yk gibi anlatlabilir, diye soruyor olabilirsiniz. Bize
24
sorarsanz, sosyal psikolojiyi bu denli ilgin klan eylerden biri de

rencilere
hipotezlerin
bilimsel
olarak
nasl
test
edildiini
anlatmaktr. Son yllarda ders kitaplann- da aratrma yntemleri

yalnzca ksa balklar alanda ele almyor ve alma bulgulanna
yle bir deiniliyor. Bu kitapta bilimi ve yntemi yklere birka
ekilde dhil ettik. lk olarak, bir blm btnyle yntembilime
ayrdk
(2.
Blm).
yk
anlatm
yaklammz
iddet
ve
saldrganlkla ilgili iki gerek dnya sorununu ele almada kullandk:

Pornografi kadnlara kar iddeti tevik ediyor mu? Olaya tank
olanlar neden iddet kurbanla- nna daha ok yardm etmiyor? Daha
sonra bu sorular zerine yrtlen
25
gerek aratrma almalarn temel bilimsel yntemi (gzlem

aratrmas,
aklamak
korelasyon
iin
aratrmas
kullandk.
ve
Yntembilimsel
deneysel
ilkeleri
aratrma)
teorik
olarak
anlatmak yerine, bilimsel yntemi ilgi ekici bir yk ierisinde

sunduk (gerek dnyada saldrganln ve iddete kar duyarszln
nedenleri nelerdir?) ve bundan bir ders karlmasn amaladk (bu
tip
ilgin, gerek
dnya ile ilgili
sorunlar
bilimsel olarak
ele
alnabilir). nceki basklarda bu blme aldmz olumlu tepkiler bizi

memnun ediyor.
kinci olarak, prototip niteliindeki almalar dier birok kitaba
nazaran daha detayl anlattk. Bir almann nasl hazrlandn,
aratrma katlmclarnn ne algladklarn ve yaptklarn, aratrma
deseninin kuramsal tartmalardan nasl tretildiini ve bulgularn ilk
hipotezi ne ekilde desteklediini anlattk. Sklkla okuyuculardan
aratrma katlmcs olduklarn hayal etmelerini istedik, bylece
almay katlmclarn bak asyla daha iyi anlayabileceklerini
dndk. Uygun yerlerde bir almann nasl dzenlendii ya da
ortaya kt zerine anekdotlara yer verdik; bu ksa yklerin,
okuyucular, bugne dek gizli kalan aratrma dnyasna soktuuna
inanyoruz. rnein, 5. Blmde, Nisbett ve Wilsonn (1977),
insanlarn nedensel karmlarnn hataszl zerine tasarlad bir
deneye ve Aronsonun 13. Blmdeki yapboz tekniine getirdiimiz
aklamalara bakabilirsiniz.
En sonunda, klasik ve modem aratrmalara dengeli bir ekilde
yer vermeye altk. Sosyal psikolojinin alam hzla geniliyor ve her
konuda heyecan verici yeni almalar yaplyor. 7. Blmde son
birka yl ierisinde yrtlen dzinelerce nemli almadan birok
yeni malzemeye yer verdik. Yine son yllardaki almalara yzlerce
referans verdik. Dolaysyla kitapta gncel, nemli aratrmalar
kapsand bir ekilde yer alyor. te yandan, yenileri vurgulayan baz
kitaplar gemii gz ard etme eilimi sergiliyor. Biz sosyal psikoloji
alanndaki en son aratrmalar ile klasiklemi almalar arasnda
bir
denge
kurmaya
altk.
Baz
eski
almalar
klasik
nitelendirmesini hak ediyor ve sosyal psikolojinin mihenk talarm

oluturuyor (rnein; eliki, uyma ve ykleme zerine yrtlen ilk
26
almalar).
rnein,
piyasadaki
dier
birka
kitabn
aksine,
Schachter ve Singerin (1962) yanl duygu yklemesi almasna (5.

Blm), Festinger ve Carlsmithin (1959) eliki almasna ( 6.
Blm), Asch (1956) ve Muzaffer erifin (1936) uyum aratrmalarna
(8. Blm) ayrntl olarak yer verdik. Daha sonra klasik almalar
gnmz balamnda ele alarak ayn konulardaki modem yaklamlara deindik. Bylece rencinin sosyal psikolojiyi son birka
ylda yaymlanm almalarn bir koleksiyonu gibi deil, alandaki
sreklilik ve derinlik asndan anlamasn saladmza inanyoruz.
Teekkr
Elliot
Aronson,
evre
sosyologu
olan
olu
Hal
Aronsonun
katklarn burada byk bir zevkle anmaktan gurur duyuyor. Halm

anlay
ve
yaratcl
elinizdeki
basknn
gncelletirilmesinde
byk pay sahibi. Aynca en iyi arkada (ve 55 yllk ei) Vera
Aronsona da genel katklan dolaysyla teekkr bir bor biliyoruz.
Vera, her zaman olduu gibi Elliotun fikirleri iin byk bir ilham
kaynayd ve oluma safhasndaki fikirlerinde daha akla uygun
zmlemelerin ortaya kmasnda yardmc olarak ona destekleyici
eletirileriyle k tuttu.
Tim Wilson, niversite yllannda akl hocas olan, bu alana ilgi
beslemesini salayan ve sosyal psikoloji ara trmalan ile gndelik
yaam arasndaki sreklilii gsteren Richard E. Nisbette teekkr
bir bor bilir. Anne ve babas, Elizabeth ve Geoffrey Wilsona da
genel destekleri iin teekkr ediyor. En ok da ei Deirdre Smithe,
ocuklan Christopher ve Leighe bilgisayarn ge saatlere kadar ak
kalmasna ramen gsterdikleri sevgi, sabr ve anlay iin teekkr
ediyor.
Robin Akert; Prof. Jonathan Cheek, Prof. Julie Donnelly, Nan
Vaida, Melody Tortosa ve Lila McCaine almasna ilgi gsterip
yardm ettikleri, tavsiye ve koulsuz destek verdikleri, aynca esiz
mizah duygulan iin minnettar. Aynca sosyal psikoloji rencilerine
de teekkr bir bor biliyor. Zeklan, anlaylan, ballklan ve
hayat dolu neeleri ile bu kitabn yaymlanmasnda srekli eneji ve
motivasyon kayna oldular. Ailesine, Michae- la ve Wayne Akert ile
Linda ve Jerry Wuichete her zaman olduu gibi bu projede de
gsterdikleri coku ve verdikleri snrsz destek iin minnettar. Son
SOSYAL PSKOLOJ
27
olarak; akl hocas, meslekta ve arkada Dane Archera, sosyal

psikoloji dnyasnn kaplanm ona at ve o gn bu gndr yol
gstericisi olduu iin sonsuz bir minnet borcu ile teekkr ediyor.
Hibir kitap yazarlarla birlikte perde arkasnda alan birok
insann yardm olmadan yazlamaz ve yaymlanamaz. Bu kitap da
yle oldu. Bu
ELL OT
26
ARONSON - TiMOTHY
- wLSON - ROBIN M basknn
ve bundan nceki basklarn bir j

ak
^Rt
yan meslektamza teekkr etmek isJ"! ^
hzh
kmn oku-
Aynca Prentice Hallun editr ekibin leri iin teekkr ediyoruz.

Ve
En ok da
rofe
syonellffc
biJme
sanlan Jeff Marshalla ve son olarak da Mary

yoruz. O olmasa bu projeye hibir zanan J
" Wr inanla
* teekkr etmek fa*
Bizi snflarnza davet ettiini? , "amazdk.

s
............
12 de sirUr-* ... ,.
nuniyet verecektir.
Elliot Aronson eIliot@cats.ucsc.edu Tim Wilson
tdw@virdinga.edu Robin Akert rakert@wellesley.edu
28
ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D.
WILSON - ROBIN M. AKERT
SOSYAL PSKOLOJYE GR
Psikologun grevi, insan davrann

anlamaya ' ve ngrmeye almaktr.
Farkl
alanlarda
alan
psikologlar
bunu farkl yollardan yaparlar ve bu

kitapta size sosyal psikologlarn yolunu
gstermeye
alacaz.
davranlarndan
nsan
birka
rnekle
balayalm. Bu rneklerden bazlar size

nemli,
dierleri
sradan,
bazlarysa
lardan bazlar azap dolu

lklar ve mer-
I . ,s\ . - * . -
Sosyal Psikoloji Nedir?
Sosyal
Yorumlamann
Gucu
-ggfitfbii;'
.
,
^^Êtfef^lkâSDger
, SosyL PskOojrile Kiilik
Ps-
korkutucu gelebilir. Bir sosyal psikolog

iinse
hepsi
ilgintir.
Bu
kitab
okuduktan sonra, verdiimiz rneklerin

sizin iin de en az bizim iin olduu
kadar
etkileyici
olmasn
. _ Sosyal ^Psikoloji e
osyolojmn
kjr>rij$tnlm s
umuyoruz.
rnekleri okurken btn bu olanlarn

nedenlerini
nasl
aklayabileceinizi
~ *..............a?nai- 8
dnmeye aln.
Gn aarmadan hemen nce Los
Ange- lesin zengin

birinde
mahalle
blgelerinden
sakinleri
san
bir
evden ykselen feryatlar duydular.

Bir kadm, Ltfen [ldrme beni!
diye baryordu. Sonradan komu-
er
,.,s2
sagâ3tfam&Kendum
z || Ff.ikk.mdj l'i evler
Hi>etme ^
G e r e k s m m i t <
'^S^^!ffil^^6gS:
SOSYAL PSKOLOJ
{p5^ru || ^^06Mbe^ksSbtf*l
Sos)
*1 tskoloj \ e So^val
""Problemler
m&m Ff
29
ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROBtN M. AKERT
hamet dilenen banlar duyduklarn syleyecekti, yine de hi

kimse neler olup bittiini aratrmaya ya da bir ekilde yardm
etmeye yeltenmemiti. Hatta polisi arayan bile olmamt, iki
ev tede oturan bir kadn, lklar duyduunda balkona
km ama hibir ey yapmadan geri girmiti. On iki saat
sonra san eve bir tandk gelmi ve ieride drt kiinin vahice
katledilmi olduunu grmt. Beinci bir kii ar ekilde
yaralanm ve bu on iki saati kanlar iinde, yatanda yatarak
ve
bir komunun
parmam
kprdatp
yardm
iin
911i
aramasn bekleyerek geirmiti (New York Times, 3 Temmuz

1981).
Sizce, yardm lklarn duyan mahalle sakinleri neden hibir
ey yapmad? Bir an iin durun ve dnn: Bunlar nasl
insanlard? Onlar gibi arkadalarnz olmasn ister miydiniz?
Kk bir ocuunuz olsa onu bu mahalle sakinlerinden birine
emanet eder miydiniz?
niversitede
lke
Konferanstaki
gvenlii
konumac
zerine
nemli
bir
bir
konferanstasnz.
konuya
deiniyor:
Hkmetin, telefon konumalarn dinlemeye hakk var mdr?

Konferans bittikten sonra sz alp lkenin terrizme kar bir
sava
verdiini,
bakann
en
nemli
sorumluluunun
vatandalarn saldrlardan korumak olduunu ve bu nedenle

de telefon konumalarnn dinlenmesi konusunda snrsz bir
yetkiye sahip olmas gerektiini syleyeceksiniz. Ne de olsa 11
Eyllde olanlarla karlatrldnda bu olduka kk bir
bedeldir. Tam aznz ap konuacakken arkadanz Maria,
Bu duyduklarma inanmak bile istemiyorum! diyor. Doru
drst
bir
neden
bile
gstermeden
zel
hayadanmza
mdahale ediliyor. Bunun totaliter bir lkede yaamaktan

fark yok. Steve sze giriyor ve Kesinlikle ok haklsn. Hkmetin yaklam anayasaya aykr. Mahkeme izni olmadan
konumalarmz dinlemelerine izin verilmemeli. Gler ayrl
ilkesi bunu gerektirir. diyor. Emily de sze katlyor: Bence
de. Aynca terrizme kar yrtlen szde sava, aslnda
gerek bir sava bile deil. Btn gzler size dnyor. Ne
sylersiniz?
Kendi
fikrinizi
mi
savunursunuz
yoksa
arkadalarnzn fikir birlii ettii yaklama m uyarsnz?

ou niversite rencisinin benzer bir durumda akmaya ters
ynde krek ekmek yerine, ounluun fikrine uyacam duymak
sizi artr myd?
Bir arkadamz var, adna Oscar diyelim. Ocar bir bilgisayar
program irketinde ynetici pozisyonunda alan, orta yal bir
adam. Orta Bat Amerikada byk bir niversiteye gittii
rencilik yllarnda Delta Nu olarak anacamz bir renci
demeinin yesiymi. Bu demee ye olmak iin ac verici ve
korkutucu bir kabul trenine katlmak zorunda kalm, ancak
buna dediini dnyor. Bu kabul snamas srasnda ok
korksa da demekteki arkadalann ok seviyor ve elbette ki
dier demeklerin hepsinden daha iyi olduunu dnd
Delta Nunun yesi olmaktan gurur duyuyormu. Birka yl
nce olu Sam de ayn niversiteye kaydn yaptracakken
tabii ki Oscar da ondan Delta Nuya ye olmasn istemi: Harika bir demektir -en iyi renciler hep bu demee ye olurlar.
Kesinlikle
baylacaksn.
Sam
de
gerekten
bu
demee
bavurmu ve kabul edilmi. Samin ac dolu kabul snamasna

girmek zorunda olmadn duymak da Oscar iin ayn bir
teselli
olmu
verilmiyormu.
nk
Oscar
artk
bu
ylba
tip
kabul
tatilinde
trenlerine
eve
gelen
izin
oluna
demekte ilerin nasl gittiini sorduunda Demek fena deil

ama arkadalarmn ou demek yesi deil. yantn almca
byk bir aknlk geirmi. Oscar demek arkadalarna bu
denli balyken acaba ayn durum neden
Sam iin de geerli deildi? Delta Nu eski standartlanndan uzakta
myd?
Demek artk eskisi gibi en iyi rencileri kendine ekemiyor
muydu? Sizce btn bunlar neden kaynaklanyordu?
1970li yllarn ortalarnda Kaliforniyada etkinlik gsteren bir

tarikat olan Peoples Templem (Halkn Tapma) birka yz
yesi, liderleri Rahip Jim Jonesun nderliinde Guyanaya g
etmiti. Amalan, temelinde sevgi, ok alma ve tinsel
aydnlanmaya dayal Jonestown adn verdikleri ve dier
insanlara model olacak rklar-aras bir cemaat oluturmakt.
1978 ylnn kasm aynda Kaliforniya eyaletinden Kongre yesi

Leo Ryan, baz yelerin kendi istekleri dnda cemaat iinde
tutulduu
Komn
iddialann
ziyaret
aratrmak
ettiinde
baz
zere
cemaat
Guyanaya
yelerinin
gitti.
onunla
birlikte Birleik Devletlere dnmek istediini rendi. Jones,

bu yelere gitmeleri iin izin verecekti ancak Ryan uaa
binmek zereyken kendisi ve yanndakilerden bazlan Jonesun
emriyle tarikat yelerinden birinin an ate sonucunda
hayatlann kaybettiler. Kurtulanlar olduunu duyan
Jones
umutsuzlua kapld ve cemaatine hoparlr tertibat zerinden

seslenerek lmenin gzellii ve herkesin baka bir yerde
yeniden bir araya gelecei zerine vaazlar vermeye balad.
Cemaat yeleri bir adrda, iin
SOSYAL PSKOLOJ
33
de gazozlu bir iecek ve siyanr karm olan bir fnn nnde

toplandlar.
Kurtulanlardan
birinin
verdii
bilgiye
gre,
oradakilerin hemen hepsi.bu lmcl karm kendi iradesiyle

imiti. Anne babalar, kendileri de imeden nce, en azndan
80 kk ocua ve yeni domu bebee ayn karmdan
iirmiti. Rahip Jones da bu olaydan sonra len 940 insandan
biriydi.
insanlar nasl olup da kendilerini ve ocuklarn ldrmeye
ikna olabiliyor? Bu insanlar ldrm myd? Hipnoz gibi bir tr
etkinin altnda m kalmlard? Bu insanlarn davranlarn siz
nasl aklardnz?
te artk elimizde insanlarn toplumsal davranlaryla
ilgili, bize ok ilgin gelen, birka soru var. Los Angelestaki o

mahalle sakinleri yalnzca tek bir telefon grmesiyle bir
trajediyi
engelleyebilecekken
lklara
kulaklann
neden
tkadlar?
san
lke
evden
apmda
gelen
telefon
grmelerinin dinlenmesini tartan niversite rencilerinin

durumunda
olduu
gibi,
insanlar
neden
bakalannn
dncelerine uyarlar? Neden Oscar, demekteki arkadalann

Samin sevdiinden daha ok seviyordu? Ve Jonestowndaki
ok sayda insan nasl olup da kendi ocuklann ldrdkten
sonra intihar etmeye ikna olmutu? 1. Blmde bu rneklerin
ortak yanlann ve bizim ilgimizi eken ynlerini ele alacaz.
Aynca, sosyal psikolojik aratrmalara dayanarak bu sorulann olas yantlann bulmaya alacaz.
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?

Sosyal psikolojinin temelinde sosyal etki olarak adlandnlan
fenomen yatar: Hepimiz dier insanlardan etkileniriz. Sosyal etkiyi
dndmzde akla ilk gelen mek, birisinin bir bakasnn
davranlanm deitirmek amacyla onu dorudan ikna etmeye
almasdr. Yaratc insanlarn karmak teknikler kullanarak bizi
rnein, belirli bir di macunu markas almaya ikna etmeye
almasnda ya da semenleri belirli bir adaya oy verme ye
yneltmek
iin
benzer
tekniklerin
kullanld
seim
34
ELLIOT ARONSON - TMOTHY D. WIl_SON - ROB1N M. AKERT
kampanyalannda
!P8sB|i
Dger nianlann s>ledlklenmn eylemlerinin jada yalnzca varfklannn"afiim
etkimi duygularn; tutum va da davranlarmz uzennde yaratt, etki '
.......................................................... .....................................;
SOSYAL PSKOLOJ
35
DENE vc GR!
Arne
babanzn
ya
da
yakn
akrabalaruzmâk
ve^rtlfcijmrve listesini yapn, daha sonra aym ->t<

tandnz gretmerlen
*
>* **4^* *
4f
verste arkadatannz nn Mpn ll^tudugupuz lsteerd

farkllklar
___,
not
'
aln
ne yeliyor muunu: IkiM himc 1 1 tr usTa^n t
TiVvi m b1 ilam EjrT
' ntz? Kendinize ait yem bir deerler kmesi oluturmaya tn alyorsunuz*
*f"
. -*
'
da ayn durum sz konusudur. Dorudan ikna abalarna dier bir

rnek de arkadalarmzn, bize aslnda yapmak istemediimiz bir
eyi yaptrmaya almas (Haydi ama bir bira daha i -hepimiz
iiyoruz.)
ya
da
okuldaki
kabaday
rencilerden
birinin
kendinden daha ufak tefek bir renciyi parasn almak ya da

devini yaptrmak iin zorlamasdr.
Bu dorudan etki abalan; sosyal psikolojinin nemli bir
blmn
oluturur
ve
deineceimiz blmlerde
uyum,
bu
tutum
konuyu
ve
ele
grup
srelerine
alacaz.
Bununla
birlikte, sosyal psikologlar iin sosyal etkinin kapsam, birisinin

bir bakasnn davranlanm deitirme abalarndan daha genitir.
Sosyal
etki,
davrann
tesine
geer
-grnr
davranlarmzn tesinde dnce ve duygulanmz da iine alr.

Aynca, sosyal etki, bilinli ikna abalanndan daha baka birok
biimde de olabilir. ou zaman yalnzca bir bakasnn varl
bile bizi etkiler. Dahas, bakalan bedenen yanmzda olmasalar
da
bizi
etkilemeyi
srdrrler.
Yani
bir
anlamda;
anne
babalarmz, arkadalanmz ve retmenlerimizi de yanmzda

tarz ve bir karar verirken bizimle gurur duymalarn salayacak
kararlara yneliriz.
Buna ek olarak, daha da karmak bir dzeyde, hepimiz sosyal
ve kltrel bir balam iinde yaarz. Sosyal psikologlar dnce,
duygu ve davranlarmzn neden ve nasl, toplumsal evrenin
btn tarafndan ekil- lendirildii konusuyla ilgilenirler. Tm bu
36
etmenler
gz
nne
alndnda,
sosyal
psikoloji
insanlann
dnce, duygu ve davranlanmn baka insanSosyal Psikoloji
nsanlarn dnce, duygu ve davranlarnn baka insanlarn gerek ya da hayali varlklarndan nasl etkilendiinin bilimsel olarak incelenmesi
37
Dnce, duygu ve davramlanmz kltrel ve ailevi gemiimizin yan. sra o

anki evremizden de etkilenir.
Iarn gerek ya da hayal edilmi varlklar tarafndan nasl etkilendii
zerine bilimsel bir alma olarak tanmlanabilir (Allport, 1985).

Sosyal psikologlarn zellikle ilgilendii bir konu da eitli etkiler
birbirleriyle attnda bireyin zihninde olup bitenlerdir. Bunun
sk rastland durumlardan biri de (okuyucularmzn byk bir
blmn oluturan sizin gibi) genlerin, niversiteye gidip evde
ailelerinden rendikleri ile profesrleri
ve
yatlar tarafndan
dile getirilen inan ve deerler arasnda iki arada bir derede

kalmasdr (Baknz aadaki Dene ve Gr! altrmas.)
Sosyal Yorumlamann Gc
Antropoloji ve sosyoloji gibi, dier disiplinler de insanlarn
toplumsal
evrelerinden
nasl etkilendii konusuyla ilgilenir. Bununla
birlikte, sosyal psikoloji toplumsal durumlar herhangi nesnel bir

adan
deil,
ncelikle
insanlarn
sosyal
evrelerini
deerlendirmeleri -ya da yorumlamalar sonu cunda bu evreden

nasl etkilendikleri konusuna eilmesiyle farkllk gs-
Yorumlama
nsanlarn sosyal dnyay alglama, anlama ve deerlendirme biimleri. ;
terir. Sosyal psikologlara gre, insanlarn sosyal dnyadan nasl

etkilendiini
anlamak
iin,
sosyal
dnyann
kendi
nesnel
zelliklerinden ok, insanlarn bu dnyay nasl alglad, anlad

ve yorumladm kavramak daha nemlidir (Lewin, 1943).
Bunu bir rnekle aklayalm. Jason, uzaktan uzaa Debbieye
hayranlk duyan, utanga bir lise rencisidir. Bir sosyal psikolog
olarak, Jasonm Debbieye mezuniyet balosuna birlikte gitmeyi
teklif edip edemeyeceini ngrmeye altnz dnn. Bu
grevi gerekletirmenin bir yolu Debbienin Jasona ynelik
davranlarn gzlemlemektir. Debbie, Jasona ilgi gsteriyor ve
gler yzl davranyor mu? Eer durum buysa sradan bir
gzlemci, Jasonm Debbieyi baloya davet edeceini dnebilir.
te yandan, bir sosyal psikolog olarak sizin iin asl nemli olan,
Debbienin davranlarn Jasonm gznden grmeye, yani bu
davranlan Jasonm nasl yorumladn anlamaya almaktr.
Debbie ona glmsediinde Jason bunun, son snftaki dier
onlarca ezik ya da ahmak renciye yapt trden, sradan bir
nezaket gsterisi olduunu mu dnmektedir? Yoksa bu glmsemeyi, kendisini onu baloya davet etmeye yreklendiren bir
iaret
olarak
alglamaktadr?
Debbie
onu
grmezden
geldiinde bunu nazlanma olarak m grr yoksa kendisiyle hibir

ekilde ilgilenmediini mi dnr? Debbienin davranlann
aynntl olarak bilmek, Jasonm davrann ngrmek iin yeterli
deildir; bunun iin bu davranlan Jasonm nasl yorumladm
bilmek gerekir.
nsanlann sosyal dnyay yorumlama biimleri bu denli nemli
olduundan,
sosyal
psikologlar
bu
yorumlarn
kkenlerine
zellikle nem verirler. rnein, insanlar evrelerini yorumlarken

ounlukla kendilerini en olumlu kta gsteren bir yaklam m
benimserler (rnein, Ja- sonm Debbie beni kskandrmak iin
baloya Ericle gidiyor diye dnmesi), yoksa gurur krc olsa
bile daha doru bir yoruma m ynelirler (rnein, zc ama
Debbie, benim yerime bir salyangozla baloya gitmeyi tercih
eder)?
Aadaki
Balantlar
blmnde
ele
aldmz
Rossun
SOSYAL PSKOLOJ
39
aratrmasnda da greceiniz zere, yorumlama nemli ve ok

geni bir konudur. rnein, bir cinayet davasn dnn. ddia
makamna
gre,
ne
srlen
gl
deliller
zanlnn
sulu
olduunu kantlyor olabilir ama yine de davann sonucu her

zaman iin, her bir jri yesinin bu delilleri nasl yorumlad-
BALANTILAR
Lee Rossun naf gerekilik" olarak adlandrd &zel bir
yorumlama tr bulunur Ross, srailli ve Filistinli, delegelerle
yakm alsmaTar yrteij. bir sosyal psikologdur Delegelerin yrtt grmeler
sk sk naf gere' " ' ' dnyay olduu
hliyle1' alglayann kendisi oldua inanare
mektedr (Ross, 2004, Ehrlmger, Gilavch,
&Ross^2005)_ nn da dnyay bizim grdmz gibi grdn
varsay
Taraflar, meseleleri farkl algladklarn fark ettiklerinde bile kar
tarafin vanl VcrHlmnmse nesnel oldu hm dalatrovta Sww?v
i _ -iSfi
kendlerinmse nesnel olduun^ dolaysyla Rendi
na
^
gereI va zemm oluturmas gerektiim dnrler
srail taraf da Filistin taraf a kar, trfm
teseefi
adan kavrasa bile, kar tarafin l o M ;> j u ^
ktnJdmn n b *t n zararl kacaklarm dndkleri
im,^ tavz vermeye letrdig basit bir deneyde, srailli
delegelei tarafnidkn hazrlanan 6ir bar telk m Filistinlilerin
teklifi, gibi gstererek srail vatandalarna maddeleri hakkndaki fikirlerini sormutur. srailliler, sraiMr teklifi gib gsterilm
Fiti#tm-; ' nn teklifim, Filistin'in teklifi gibi gsterilen srail*
tarafnn tekKMdentMa-ok - benimsemitir. Bu sonu RossUt
yargya
glrntar;Karr
tfftarFgehyorgi-,
b
grndnde kendi teklifiniz bile size cazip-geliniyorsa, kar,
tarifin yfrp kar taraftan gelen bir teklfinm cazip gelme
olaslm dr ki1 u anda tek umudumuz, her iki taraftaki
delegelerin de bu fenomeni -ve uyumazhklknji Sanll
masn nasl engellediini- tam olarak anladnda daha makul
bir nrlama olaslnn artmas.
na
baldr. Bu yorumlar ou zaman dava ile hibir nesnel
ilikisi olmayan eitli olaylara ve alglama biimlerine dayanr.

rnein, davann nemli tanklarndan biri sorgulama srasnda
bir an duraksam, bu da jri yelerinin sylenenlerin
kesinliinden kuku duymasna yol am olabilir. Baz jri
yeleri tan ok souk, kibirli, kendinden fazla emin ya da
SOSYAL PSKOLOJ
41
iddia makamn kendini beenmi ve ukala bulmu olabilir.

Sosyal psikolojinin dier bir ayrt edici zellii de deneye
dayal bir bilim olmasdr. Deneysel bilim insanlar olarak biz
sosyal psikologlar, in* canlarn sosyal davranlar zerine
varsaymlarmz
tahminlerimin
dncelerimizi,
halk
arasndaki yaygn inanlara, saduyuya ya da filozoflarn,

yazarlann, politikaclara, byk annelerimizin ve dier bilge
in-
Siz bu fotoraf
nasl yorumluyorsunuz? Tipik bir
siyasi
mu,
protesto
yoksa
yarg
n
m?
[Dvizler: ABDde
baz
eyaletlerde
ecinsellere
evlenme
hakk
tannmasna
kar,
Incilden
alntlar
ve
konuda
bu
halko-
yuna gidilmesi talepleri... (.n.)]
sanlarn fikir ve anlaylarna dayanarak deil, deneysel ve

sistematik olarak test ederiz. Sizin de greceiniz gibi sosyal
psikoloji alannda sistematik deneyler yrtmek birok byk
zorluu da beraberinde getirir -bunun en nemli nedeni de bu
almalarn ok karmak yapdaki organizmalarn yine ok eitli
ve
karmak
durumlardaki
davranlarn
ngrmeye
ynelik
olmasdr.
Bilim insanlar olarak bizim hedefimiz, nemli ve olduka geni
kapsaml bir dizi soruya nesnel yantlar bulmaktr: Saldrganla
neden olan etmenler nelerdir? n yargy nasl azaltabiliriz? ki
insann birbirinden holanmasna ya da birbirini sevmesine hangi
deikenler neden olur? Neden baz politik ilanlar dierlerinden
daha etkilidir? Bu kitapta sosyal psikologlarn bu zorluklar amak
iin kullandklar belirli yntemleri de ele alacaz.
Giri
niteliindeki
bu
blmde,
byk
oranda,
az
nce
okuduunuz paragraflardaki konular amaya alacaz: Sosyal

psikoloji nedir ve toplumsal konulan ele alan dier disiplinlerden
ayrt edici zellikleri nelerdir? Bu sorunun yantlanm ilk olarak
sosyal psikolojinin ne olmadn ele alarak arayacaz.
SOSYAL PSKOLOJ
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan--------------Blmn bandaki rneklere bir kez daha bakalm, insanlar
neden bu davranlan sergilemiti? Bu soruya bir yant bulmann
yollanndan biri de
43
Yorumlama ve uzlama. Sosyal psikologlarn yrtt aratrmalar neden

lkelerin bazen bir trl uzlaamadma k tutabilir.
basite gidip kendilerine sormaktr. rnein, Los Angelesteki

mahalle sakinlerine gidip neden polisi aramadklarm sorabiliriz.
Same neden demekte kuraca arkadalklarn onu pek de fazla
heyecanlandrmadn
sorabiliriz.
Bu
yaklamn
sorunlu
yanlarndan biri, insanlarn kendi tepkilerinin ve duygularnn

kkenlerinden her zaman haberdar olmamalardr (Gil- bert,
2008; Nisbett & Wilson, 1977; Wilson, 2002). Komular, polisi
ara-
maktansa
yataklanna
dnp
uyumay
yelemelerinin
nedenini, byk olaslkla, kesin olarak bilmiyordur. Muhtemelen

Sam de Delta Nu demeindeki arkadalarn, babasnn kendi
demek arkadalarn sevdii kadar sevmemesinin nedenini tam
olarak aklayamayacaktr.
Saduyuya dayal aklamalarla yetindiimiz srece gemi
olaylar hakknda fazla bir ey renemeyiz. Jonestown byk
olaslkla Amerikallarn dahil olduu ilk toplu intihard ancak
sonuncu olmayacakt. 1993 ylnda, Teksas Waco yaknlarnda,
tarikat
lideri
bulundurma
David
Koreshin
sulamasyla
mritleri,
gerekleecek
olas
yasad
silah
tutuklamalara
SOSYAL PSKOLOJ
kar
kendilerini
kaleye
45
dntrlm
bir
iftlik
evine
kapatmlar ve anlald kadaryla FBI grevlilerinin kuatmas

altndayken bulunduklar binay atee vermilerdi. Bu olayda,
aralarnda birka ocuun da bulunduu seksen alt insan
hayatn kaybetti. Drt yl sonra, Cennetin Kaps adnda karanlk
bir tarikatn 39 yesi Kaliforniya, Rancho Santa Fedeki lks bir
maliknede kendilerini ldrmt. Elde edilen kantlar tarikat
yelerinin isteyerek ve huzur iinde lrken Hale-Bopp kuyruklu
yldzn takip eden uzayllara ait dev bir uzay gemisinin gelip
ruhlarn alacana ve onlan uzaya gtreceine inanyordu
(Purdham, 1997).
Wacodaki yangn felaketinin ve Cennetin Kaps trajedisinin
ardndan halk, genel olarak en az Jonestown intiharlarnn
sonrasnda olduu kadar akl karm bir durumdayd. Bir
tarikatn, grece normal insanlarn zihin ve duygularn ne denli
gl bir ekilde etkileyebileceini anlamak, ou insan iin
olduka zordur. Bu nedenle de sulayacak birisini bulmak, ulusal
bir saplantya dnr. Cennetin Kaps trajedisinden sonra
birok insan kurbanlan aptallk ve delilikle sulamt. Ancak ele
geen kantlara gre, bunlar akl sal yerinde, hatta ou
fazlasyla akll ve iyi eitimli insanlard. Wacodan sonra da FBI
aceleci
davranmakla,
Basavc
Janet
Reno
iyi
kararlar
verememekle ve Bakan Bili Clin- ton yeterli liderlik vasflan

sergileyememekle
eletirilmiti.
Birini
suladmzda
duyduumuz aknlktan kurtulup kendimizi daha iyi hissedebiliriz ancak sz konusu olaylara neden olan karmak durumlan
anlamak iin bunun iyi bir yol olduu sylenemez.
Bizi yanl anlamayn. Biz kesinlikle halk arasndaki genel
inana kar olan insanlar deiliz. Sosyal davranlar hakknda
gazetecilerden,
sosyal
eletiride
bulunanlardan
ve
roman
yazarlanndan birok ey renilebileceine inanyoruz ve bu

kitapta da tm bu kaynaklardan birok almt yaplm olduunu
greceksiniz.
yanmann
Bununla
beraberinde
birlikte,
getirdii
yalnzca
en
az
bu
bir
kaynaklara
da-
sorundan
sz
edebiliriz: Bu kaynaklar genellikle birbirleriyle eliirler ve
46
ELLOT ARONSON - TMOTHY D. W1LS0N - ROBIN M. AKERT
hangisinin doru olduunu belirlemek de pek kolay deildir.

Baka insanlan ne kadar sevdiimizi etkileyen faktrler
konusunda genel inann neler sylediini ele alahm. Bir yandan
Tencere yuvarlanr kapan bulur deriz. Benzer bir gemii ve
ilgi alanlann paylaan insanlarn birbirlerinden holandklann
ve bir araya geldiklerini gsteren rnekler bulmak hi de zor
deildir. Dier yandan Zt kutuplar birbirini eker de deriz.
Farkl gemilere ve ilgi alanlanna sahip insanlarn birbirleriyle
yaknlk kurduu birok rnek bulmak da zor olmayacaktr. Peki,
hangisi doru?
Bu insanlar neden Jim Jonesun intihar emrine boyun ediler?
Benzer
ekilde,
Acele
ie
eytan
karr
szne
mi
inanacaz, yoksa Erken kalkan yol alr szne mi. Gzden

rak gnlden rak m diyeceiz, a Badat rak gelmez
mi? Peki, Jonestowndaki toplu kymn nedeni aadakilerden
hangisidir, nasl syleyeceiz?
Rahip
Jones,
zaten
psikolojik
adan
depresif
olan
insanlar kendine ekmitir.
Yalnzca akl hastas insanlar tarikatlara girer.
Jones o kadar gl, karizmatik bir kiilie sahipti ki
hemen herkesi, sizin bizim gibi gl, depresif olmayan
SOSYAL PSKOLOJ
47
insanlar bile, kolaylkla etkisi altma alabilirdi.
Toplumdan kopuk yaayan insanlar sosyal etkiye daha
aktr.
Yukandakilerin hepsi.
Yukandakilerin hibiri.
Felsefe,
tarih
boyunca
insan
doasn
anlamann
temel
kaynaklanndan biri olmutur. Gerekten de ada psikolojinin

temelinde filozoflann a- lmalan da nemli bir yere sahiptir.
Bunun nemi yalnzca tarihsel de deildir. Son 20-30 yl
ierisinde psikologlar bilincin doasn (rnein, Den- nett, 1991)
ve insanlann toplumsal evre ile ilgili inanlarnn nasl geli
42
tiini daha iyi anlayabilmek iin (rnein, Gilbert, 1991)

filozoflarn
almalarna
bavurmulardr.
Bununla
birlikte,
bazen byk dnrler bile birbirleriyle eliirler. Byle bir

durumda
kimin
durumlarda A
hakl
olduuna
kim
karar
filozofunun, dierlerinde
verecek?
Baz
B filozofunun
hakl
olduu sylenebilir mi? Bunu nasl belirleyebiliriz?

Filozoflarn ele ald birok konuyu biz sosyal psikologlar da
inceleriz, ancak bunu yaparken sz konusu olan insanln en
byk gizemlerinden biri olan ak bile olsa bilimsel bir yaklam
benimseriz. HollandalI byk filozof Benedict Spinoza, 1663
ylnda bu konuda olduka zgn bir anlay ne srmt. Buna
gre,
daha
nceleri
nefret
ettiimiz
birisini
sevmeye
baladmzda bu sevgi, ncesinde herhangi bir nefret olmayan

sevgiden
ok
daha
gl
olacaktr.
Spinozanm
nermesi
ustalkla ilenmi ve mant da kusursuz. Yine de bu nermenin

doruluundan nasl emin olabiliriz? Her zaman iin geerli
midir?
Bu
nermeyi
geerli
ya
da
geersiz
klan
koullar
nelerdir? Bunlar, sosyal psikologun soraca ampirik sorulardr

(Aronson, 1999; Aronson & Linder, 1965).
Sosyal psikologun grevlerinden biri, u ya da bu sonucu
verecek belirli durumlar hakknda hipotez olarak adlandrlan,
bilgiye dayal tahminler yrtmektir. Tpk bir fizikinin, fiziksel
dnyann doasna dair hipotezlerini test etmek iin deneyler
yapmas gibi, sosyal psikolog da toplumsal dnyann doas
zerine hipotezlerini, deneyler yoluyla snar. Bir sonraki grevi
de u ya da bu sonucu verecek durumlar akla kavuturmaya
yetecek karmaklkta, iyi kontrol edilen deneyler tasarlamaktr.
Bu yaklam, insan doasn daha iyi kavramamz ve mevcut durumun nemli ynlerini bildiimiz zaman doru ngrlerde
bulunabilmemizi salar. Sosyal psikologlarn kulland bilimsel
yntemleri 2. B- lmde daha ayrntl olarak ele alacaz.
Tpk genel inanlar gibi, felsefi dncelerin birbirleriyle
elimesinin
nedeni
de
karmak
bir
dnyada
yayor
olmamzdr. Belirli bir durumdaki ufak farkllklar kolayca ayrt

edilemeyebilir ancak belki de bu ufak farkllklar, ok farkl
SOSYAL PSKOLOJ
43
etkiler yaratyor olabilir.

Bu konuyu biraz daha amak iin az nceki holandmz
insan tipleri ve uzakta olmak ile sevmek arasndaki ilikiye
dnelim.
Baz
bulacam,
durumlarda
baz
tencerenin
durumlarda
ise
zt
yuvarlanp
kapan
kutuplarn
birbirini
ekeceini .ne sreceiz. Benzer ekilde, yle durumlar
vardr ki gzden uzak olan gerekten dncelerimizden de

uzak kalr ancak baz durumlardaysa insann gz ne mesafe ne
de baka bir glk tanr. Yani her iki durum da doru olabilir.
Bunu sylemek ii kolaylatryor -peki, ama yeterli mi? Pek
saylmaz
nk
insan
davranlarn
gerekten
anlamak
istiyorsak her iki durumun da doru olabileceini bilmekten

daha fazlasna ihtiyacmz var demektir.
Sosyal
Psikoloji
Karlatrlmas
ile
Kiilik
Psikolojisinin
Blmn bandaki rnekleri okuyup bu olaylarda yaananlar

ve nedenlerini dndnzde byk olaslkla siz de sz
konusu insanlarn verdikleri tepkilere neden olan gl ya da
zayf yanlarn, kusurlarn ve kiiliklerinin ayrc zelliklerini
merak etmisinizdir. Los Angelestaki mahalle sakinleri yardm
lklarm duyduklarnda neden polisi aramadlar? oumuz
bunun nedenini, insanlar tepki vermekten alkoyan ve temelleri
kiilikte yatan bir kusur ya da tuhafla balanz.
Karakterdeki bu ayrc zellikler neler olabilir? Baz insanlar
lider, bazlan yanda olur; kimileri gz pek, kimileriyse
rkektir; bazlarmz yardmseverdir, bazlarmzsa bencil. Geriye
dnp
bir
kez
daha
dnn:
mahalledeki
insanlarn
SOSYAL PSKOLOJ
41
arkadanz ya da ocuunuzun bakcs olmasn ister miydiniz?

Bu tip sorulan sormak -ve yantlamaya almak- kiilik
psikologlan- mn iidir. Sosyal davranlan aklamaya alan
kiilik psikologlan, genellikle bireysel farkllklar, yani insan
kiiliklerini
birbirinden
younlarlar.
rnein,
ayrt
eden
Jonestowndaki
zellikler
insanla-
zerinde
nn
neden
kendilerinin ve ocuklannn hayatlanna zehir ierek son verdiini

aklarken bu insanlann kiiliklerini vurgulamak ok doal grnr. Belki de hepsi uymac tiplerdi ya da iradeleri zayft; belki
de psi- kotiklerdi. Kiilik psikologlarnn aklamalan, insan
davranlarna
ynelik
anlaymz
glendirir
ancak
sosyal
psikologlar, davranlan ncelikle kiilik etmenleri zerinden

aklamann, hikyenin nemli bir ksmn, yani sosyal etkinin
oynad rol es getiine inanrlar. Unutmayn
Bireysel Farkllklar
lnsadan dier insanlardan ayran kiilik zelliklerit ki Jonestownda

intihar edenler yalnzca bir avu insandan ibaret deildi, kyn
neredeyse tamam kendini ldrmt. Hepsinin psikotik olduu
da dnlebilir elbette ancak bu olaslk ok dktr. Bu trajik
olaya daha derin, daha zengin ve ayrntl bir aklama getirmek
istiyorsak Jim Jones gibi karizmatik figrlerin ne tr bir g ve
etkiye.sahip olduunu, dier bak alarndan kopuk, kapah bir
toplum iinde yaamann yaratt etkinin doasn ve bu trajik
sonucun ortaya kmasna etki eden daha birok etmeni gz
nne almamz gerekir.
Bu iki farkl yaklam birka sradan rnee odaklanarak da

anlatabiliriz.
Arkadam
Rosay
dnelim.
Rosa,
meslektalarmdan birinin ei ve onu faklte kokteyllerinde ok

sk grrm. Bu partilerde genellikle rahatsz grnr. ou
zaman
yalnz
kalmay
tercih
eder
ve
yanma
gittiinizde
syleyecek fazla eyi olmaz. Bazlar onu utanga birisi olarak

deerlendirir; dierleriyse souk, hatta kendini beenmi bulur.
Bunun nedeni ok ak. te yandan, bir gn Rosanm kendi
evinde verdii bir yemee davetliydim ve bu durumda onun ok
ho, cana yakm, neeli ve hosohbet biri olduunu grdm. Peki
hangisi Rosann gerek kiiliiydi? Rosa utanga, souk bir
insan myd yoksa neeli ve cana yakn m? Gerek Rosa bir adm
ne kabilir mi, ltfen? Aslnda bu, yanl bir soru; gerek Rosa
42
hem her ikisi hem de hibiri. Hepimizde hem utanga hem de

cana
yakm
olma
kapasitesi
bulunur.
Rosnn
(ve
bizim)
davranlarmz zerinde bu denli gl bir etkisi olan bu iki

farkl toplumsal durumda, hangi etmenlerin farkllk gsterdii
sorusu ok daha ilgintir. Bu, sosyal psikolojinin ilgilendii bir
sorudur, (bkz. Aadaki Dene ve Gr! Altrmas)
Bu nemli bir konu olduu iin bir rnek daha vereceiz. Yol
zerindeki bir restoranda, bir fincan kahve ve bir dilim kek iin
durduunuzu dnn. Garson sipariinizi almak iin yannza
geliyor
ancak
siz hangi keki seeceinize
bir
trl
karar
veremiyorsunuz. Siz karar vermeye alrken garson da elindeki

kalemi sipari defterine sabrszca vuruyor, gzlerini deviriyor,
somurtuyor ve en sonunda patlyor: Haydi artk, daha ne kadar
bekleyeceiz? ou insan gibi muhtemelen siz de garsonun can
skc ya da kaba birisi olduunu dnrdnz; hatta belki onu
iverenine ikyet ederdiniz.
Bir de garson hakknda baz eyler bildiinizi dnn: Yalnz
bir annedir ve lmcl bir hastala yakalanm olan en kk
ocuunun inilti-
DENE ve GR!
^
Sosyal Durumlar ve Davran
Utanga birisi olarak deerlendirdiiniz bir arkadanz ya da tandnz

dnn. Bir an iin onu, zihninizde, utanga bin" olarak deil de baz
durumlarda insanlarla iliki kurmakta glk ekerken dierlerinde, bu
koriudi MbrzorMk P: yaamayan biri olarak canlandrmaya aln. ' - " ' *
Arkadanzda utanga davranlar ortaya karmaya en yadsn sosyal
durnmlaritt,' bir listesini yapn
^-
imdi de daha da dnk davranlar sergilemesine neden olafl sosyal

dorumlarn bir listesini yapn. (rnein, binsmm ontm en sevdii
hobilerine ya da sohbet konularna ilgi gstermesi onda cana yakn ya da
neeli olarak nitelendirilebikcek davranlar ortaya karabilir.)
- '
Bunu ortaya koyabilecek bir sosyal evre yaratm. Dikkatinizi, bu

evrenm.arkadamzn davranlar zerindeki etkilerine yaanlaann.
.
leri yznden btn gece uyuyamamtr; ie gelirken yolda

arabas bozulmutur, stelik tamir ettirecek paras da yoktur;
restorana
geldiinde
dier
garsonun
alamayacak
kadar
sarho olduunu grmtr, bu nedenle her zamankinden iki kat

fazla masaya bakmas gerekmektedir; stne stlk sinirli a
da siparileri zamannda yetitiremedii iin ona barp armaktadr. Tm bu bilgilerin nda, aslnda illa da can skc biri
44
olmad, yalnzca byk bir bask altnda kalm, sradan bir

insan olduu sonucuna varabilirsiniz.
Burada can alc nokta, bir durumla ilgili nemli bilgilerin
eksikliinde, birisinin karmak bir durumdaki davranlarn
anlamaya alrken ou insann, bu davran sz konusu
bireyin kiiliine balamasdr. Oysa kiinin iinde bulunduu
durum, sosyal psikologlar asndan son derece nemlidir nk
bu durum, insanlarn birbirleriyle kurduklar ilikiler zerinde
byk bir etkiye sahiptir.
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas

Sosyal
psikolojinin
sosyal
davrana
odakl
yaklamn
sosyoloji, ekonomi ve politika bilimi gibi sosyal bilimlerdeki

dier disiplinlerde de g- rrz. Bu disiplinler de sosyal etmenlerin
insan
davran
zerindeki
et-
kisini
inceler
ancak
zellikle
zmleme dzeyindeki farkllklar sosyal psikolojiyi bunlardan

ayrr. Sosyal psikoloji psikolojinin bir daldr ve te-
Fotoraftaki insanlar farkl bak alaryla ele alnabilir: bireyler, aile fertleri,
sosyal snf, meslek, kltr, blge vs.
SOSYAL PSKOLOJ
45
melinde bireylerin isel psikolojik sreler zerinde younlaarak

incelenmesi
Sosyal psikolog iin zmleme dzeyi,
yatar.
toplumsal bir durum balamndaki bireydir. rnein, insanlann

neden birbirlerine kastl olarak zarar verdiini anlamak isteyen
bir sosyal psikolog, belirli durumlarda saldrganl tetikleyen
belirli
psikolojik
srelere
odaklanr.
Saldrganlk
ncesi
engellenme oran nedir? Saldrganlk ncesinde her zaman

engellenme var mdr? Engellenmi insanlar, hangi koullar
altnda bu engellenmeyi ak, saldrgan bir eylemle amaya
alrlar? Engellenmi bir bireyin saldrgan tepkiler vermesini
hangi etmenler nleyebilir? Engellenme dnda saldrganla
neden
olabilecek
dier
etmenler
nelerdir?
Bu
sorulan
12.
Blmde ele alacaz.

Dier sosyal bilimler daha ok belirli bir toplumdaki olaylar
etkileyen
geni
toplumsal,
ekonomik,
politik
ve
tarihsel
etmenlerle ilgilenirler. mein sosyoloji; sosyal snf, sosyal

yap ve toplumsal kurumlar gibi konu balklarna eilir. Elbette
ki toplum insan topluluklarndan olutuu iin sosyoloji ile sosyal
psikolojinin ilgi alanlar arasnda bir takm rtmeler ola- aktr.
Aradaki
en
nemli
fark
sosyolojinin,
bireyin
psikolojisine
odaklanmak yerine, topluma genel olarak bakmasdr. rnein,

sosyoloji de saldrganlk konusunu inceler ancak bunu yaparken
daha ok, neden belirli bir toplumun (ya da toplum iindeki
grubun)
yelerinde
farkl
dzeylerde
saldrganlk
rettii
sorusuna odaklanr. rnein, ABDde cinayet oranlan, neden

Kanadanm ok zerindedir? ABD ierisinde cinayet oranlan
neden
toplumsal
snflar
arasnda
farkllklar
gsterir?
Toplumdaki deiimler ile saldrgan davranlardaki deiimler

arasnda nasl bir iliki bulunur?
Sosyal psikoloji ile dier sosyal bilimler arasnda zmleme
dzeyinde var olan farkllk, bu disiplinler arasndaki dier bir
aynm, yani aklamaya altklar konular arasndaki fark da
yanstr. Sosyal psikolojinin amac insan doasnn, sosyal snf
ya da kltr fark etmeksizin, herkesi sosyal etkiye ak klan

evrensel zelliklerini belirlemektir. Engellenme ile saldrganlk
46
arasndaki ilikiyi yneten yasalann, yalnzca belirli bir sosyal snf, ya grubu ya da rk iin deil, ou yerdeki ou insan iin
geerli olduu hipotezini buna rnek gsterebiliriz.
Sosyal psikoloji byk oranda ABDde gelimi gen bir bilim
daldr; bulgulannm birou henz evrensel olup olmadklarn
ortaya koyacak ekilde dier kltrlerde test edilmemitir.
Bununla birlikte, sosyal psikologlar olarak bizim amacmz, bu
tip
yasalan
bulup
ortaya
karmaktr.
Amerikal
sosyal
psikologlar tarafndan gelitirilen yntem ve kuramlar Avrupa

lI, Asyal,
Afrikal, Orta Doulu ve Gney Amerikal sosyal
psikologlar tarafndan benimsenip uygulandka bu yasalann ne

dereceye kadar evrensel olduklan konusundaki bilgimiz de
artyor. Bu tip kltrel bir genileme, gerek evrenselliklerini
gstererek gerekse sonu olarak insanlann sosyal davrantan
zerine daha doru ngrlerde bulunmamza yardm eden dier
deikenleri
kefetmemize
nayak
olarak
kuramlan
keskinletirdii iin, son derece deerlidir. lerleyen blmlerde

bu tip kltrler-aras aratrmalardan
eitli rneklere
yer
vereceiz.
Tablo 1.1 Sosyal

Karlatmlmas
Psikolojinin
Dier
Disiplinlerle
Sosyoloji________________ Sosyal Psikoloji___________Kiilik Psikolojisi__________

Bireyler
deil,
toplumlar
nsanlar
sosyal
etkiye
ak
nsanlar
birbirlerinden , zerine genel yasa ve ku- klan ortak psikolojik s- ayran

kendine zg, karamlar. reler.
rakteristik zellikler. '
Toparlamak gerekirse sosyal psikoloji, yakn akrabalar olan

sosyoloji ve kiisel psikoloji arasnda yer alr (bkz. Tablo 1.1).
inde bulunulan durumun ve daha geni kapsamyla toplumun
davranlar zerindeki etkisini incelemeleri asndan, sosyal
psikoloji ve sosyoloji ortak ilgi alanlarna sahiptir. te yandan,
sosyal psikologlar daha ok, bireylerin insanlar sosyal etkiye ak
klan psikolojik yapsna odaklanr. Ayrca, her ne kadar hem
sosyal psikoloji hem de kiilik psikolojisi insanlar birbirlerinden
ayrt eden ynlerden ok bireyin psikolojisi zerinde younlasa
da, sosyal psikoloji ou insan tarafndan paylalan ve onlan
sosyal etkiye ak klan psikolojik srelere odaklanr.
SOSYAL PSKOLOJ
47
SOSYAL ETKNN GC
nsanlar,
davranlarnn
sosyal
evreden
byk
lde
etkilendiine ikna etmeye alan sosyal psikolog devasa bir

engelle kar karya kalr: Hepimiz insanlarn davranlarm
kiilikleri
asndan
aklamaya
alrz.
Bu
engel,
kendi
davranlarmz ve bakalarnn davranlarn btnyle ayrc

kiilik zellikleri erevesinde tanmlama ve bu ekilde sosyal
etkinin gcn gz ard etme eilimidir ve temel ykleme hatas
olarak anlr.
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak

Sosyal etkinin gcn hafife aldmzda yanltc bir gvenlik
duygusuna kaplrz. rnein Jonestown, Waco ya da Cennetin
Kaps olaylann- dakine benzer itici ya da tuhaf davranlar
aklamaya alrken kurbanlara kusurlu insanlar deyip gemek
hem kolaydr hem de garip bir ekilde rahatlatcdr. Bylece
ayn
eylerin
kaplrz.
Oysa
bizim
tam
de
bamza
tersine,
bu
gelmeyecei
ekilde
sosyal
duygusuna
psikolojik
srelerin daha az farknda olmamz, olas zararl sosyal etkilere

kar daha savunmasz kalmamza neden olacaktr. Dahas,
durumun
gcn
tam
olarak
deerlendiremediimiz
iin
karmak durumlar an basitletirme eilimi sergileriz, bu da

insan davramlannm byk bir blmnn nedenlerine ynek
an
'-^
% Temel YklemeHatas
. *
i C'"'-
'
" -* ' - I J
Vjl
|"Dunmsal etmenlerin roln hafife atarak insanlarn davranlarm etkileyen

isel,
2. yatknlklara bal- etmenlerin rolne- olduundan fazla deer bimek.
48
ELL10T ARONSON - TIMOTHY D. VVILSON - ROBIN M. AKERT
laymz
zayflatr.
Yine
bu
ar
basitletirme,
Jonestown
rneinde olduu gibi, oumuzun kar koymakta byk glk

ekecei
sosyal
gler
karsnda
boyun
een
kurban
sulamamza neden olabilir.

Gndelik hayata daha yakm bir rnek verelim: ki kii bir
oyun oynuyor ve oyunculardan her biri iki stratejiden birini
semek zorunda. Birinci strateji rekabete dayanyor ve oyuncu,
kendisi en fazla paray kazanrken karsndakinin olabildiince
kaybetmesine
ynelik
oynuyor;
dier
stratejide
ibirlii
yapyorlar ve oyuncu kendisi bir miktar para kazanrken oyun

arkadann da kazanmasn salyor. Bu oyunun ayrntlarn 9.
Blmde tartacaz. imdilik oyunu oynarken yalnzca iki
temel strateji olduunu bilmekle yetinelim: rekabet ya da i
birlii.
Sizce
arkadalarnz
bu
oyunda
hangi
stratejiyi
benimserdi?
ou kii bu soruyu yantlamann kolay olduunu dnr.
rnein yle diyebilirsiniz: Bence, iletme okuyan arkadam
Jennifer daha karc biri olduundan, efkatli ve sevgi dolu bir
yaps olan Annadan daha rekabeti bir strateji seer. Yani,
nce arkadalarmzn kiiliklerini dnr sonra yant veririz.
ngrlerimizde genellikle sosyal durumun doasna pek fazla
yer vermeyiz.
Peki ama bu ngrler ne kadar dorudur? Sosyal durumu da
gz nne almal myz? Bu sorularn yantn bulmak isteyen Lee
Ross
ve
rencileri
bir
deney
yrttler.
Stanford
niversitesinde asistanlara danarak zellikle rekabeti ya da

i birliine eilimli olarak nitelendirilen bir grup renci setiler.
Bunun iin nce asistanlara oyunu anlattlar ve niversite
yurdunda
kalan
rencilerden
rekabeti
ya
da
birliki
stratejileri benimsemesi en olas rencileri sordular. Tahmin

edilecei gibi, asistanlar bu iki kategoriye uyan rencileri
belirlemekte pek de glk ekmediler.
Daha sonra Ross, bu rencileri bir psikoloji deneyinde bu
oyunu oynamaya davet etti ancak iin bir pf noktas daha vard:
SOSYAL PSKOLOJ
49
Aratrmaclar sosyal durumun grnte nemsiz bir ynn,

yani
oyunun
adn
deitiriyorlard.
Katlmclardan
yansna
oyunun adnn Borsa Oyunu dier yansna Ortaklk Oyunu olduu

sylenmiti. Oyunun dier ynleri btnyle aynyd. Boylere
rekabeti ya da i birliine yatkn oyunculara oyunun admn Borsa
ya da Ortaklk oyunu olduu sylenmiti, yani drt farkl durum
sz konusuydu.
SOSYAL PSKOLOJ
50
Elbette ki oumuz, hayatta nemli olann oyun ad gibi

ikincil bir ayrnt deil, bireyin kiilii olduunu dnrz.
Rekabetilik baz insanlarn doasnda var gibidir ve sonuta
byle
biri,
renci
arkadayla
ekimekte
tereddt
etmeyecektir. Bazlarysa i birliine daha yatkn grnr ve hi

kimse fazla para kaybetmediinde ve incinmediinde daha fazla
tatmin olacaktr. yle deil mi? Aslnda deil! ekil 1.1de
grld gibi, oyunun ad gibi durumun nemsiz grnen bir
yn
bile
insanlarn
davranlarn
ok
byk
oranda
etkileyecektir. Oyunun ad Borsa olduunda insanlarn yaklak

te ikisi rekabeti bir tepki verirken Ortaklk Oyunu olarak
anldnda bu oran yalnzca te birde kalmtr. Oyunun ad,
oyunculara nasl davranmalar gerektii konusunda gl bir
mesaj gndermitir. Yalnzca oyunun ad bile bu durumda ne tr
davranlarn uygun olduuna dair gl sosyal normlar iletmeye
yetmitir.
7.
Blmde
sosyal
normlarn
insan
davrann
ekillendirmede ne kadar gl olduunu greceiz.

Bu durumda, rencinin kiilii davran zerinde llebilir
bir
fark
yaratmamtr.
Rekabeti
olarak
adlandrlan
renciler i birliine yatkn olarak adlandrlan rencilerden

daha rekabeti davranmamtr. Bu sonu rntsne, kitab
okurken ok sk tank olacaksnz: Sosyal durumun nemsiz
grnen ynleri ok gl bir etkiye sahip olabilir ve bu etki
insan kiilikleri arasndaki farkllklar da glgede brakabilir
(Ross & Ward, 1996). Bu, kiilik farkllklarnn var olmad ya
da
nemsiz
olduu
anlamna
gelmez;
kiilikler
arasmda
farkllklar bulunur ve bunlar sklkla byk nem tarlar. te

yandan, sosyal ve evresel durumlarn hemen herkesi dramatik
bir ekilde etkileyecek denli
gl olduunu da grdk,
ite bu, sosyal psikologun
alma alandr.
SOSYAL PSKOLOJ
51
ekil 1.1
nsanlarn i birliine ne kadar yatkn olduklarm etkileyen nedir? Kiilikleri mi,
yoksa sosyal durumun doas m? (Liberman, Samuels, & Ross, 2004ten
uyarlanmtr)
birlikiler
Borsa Oyunu
Rekabetiler Ortaklk Oyunu
SOSYAL PSKOLOJ
52
Sosyal Durumun znellii

Sosyal durumun insan davran zerinde genellikle derin
etkileri olduu zerinde' durduk. Peki, sosyal durum derken tam
olarak
kastettiimiz
yollarndan
biri,
dllendirici
nedir?
sosyal
olduu
Byle
durumun
bir
tanm
insanlar
iin
yapmann
ne
kadar
gibi, bu duruma ait nesnel zellikleri
belirlemek ve daha sonra bu nesnel zellikleri izleyen davranlar belgelemektir.

nsan davrann anlamak iin yalnzca evrenin pekitiriri
zelliklerini, yani evredeki olumlu ya da olumsuz olaylarn
belirli
davranlarla
ne
ekilde
zdeletirildiini
deerlendirmenin yeterli olduunu savunan ve davranlk

olarak adlandrlan psikoloji okulu bu yaklam benimsemitir.
rnein,
kpekler
arldklarnda
gelirler
nk
komuta
uymay pozitif pekitiririnin (rnein, yemek ya da okama)

izleyeceini renmilerdir; ocuklar doru yant verdiklerinde
onlar ver, glmseyerek tebrik eder ve almlanna altn bir yldz
izerseniz arpm tablosunu daha abuk ezberleyeceklerdir. John
Watson
(1924)
ve
B.
F.
Skinner
(1938)
gibi
davran
psikologlar, btn davranlarn organizmann evresindeki dl

ve cezalann incelenmesi yoluyla anlalabileceini, dnme ve
duygu gibi znel durumlarn ise aratrlmasna gerek olmadm
savunmulardr. Dolaysyla, Los Angeleste komularnn yardm
lklarna
kulaklarn
tkayan
mahalle
sakinlerinin
davranlarm anlamak isteyen bir davran, herhangi bir

yardm giriimini engelleyen belirli nesnel etmenleri bulmak iin
durumun zmlemesini yapacaktr. Belirli bir eylem biiminin
benimsenmesine yol aan nesnel dller ve cezalar nelerdi?
Hibir ey yapmamalarna neden olan dller ve cezalar nelerdi?
Davranlar bili, dnme ve duygu gibi konular zerinde
durmazlar
nk
bu
kavramlarn
ok
mulak
ve
zihinsel
olduunu, gzlemlenebilir davranla aralarnda yeterli balant

olmadn
dnrler.
Zarif
bir
yalnl
olan
olduka geni bir davran yelpazesini aklaya-
davranlk
SOSYAL PSKOLOJ
Ddvranlk
nsan davranlarn anlamak m evredeki pekitnc zelliklere, yan

evredeki * olumlu ya da olumsuz olaylann belirli davranlarla nasl
badatrldna bakmann yeterli olduunu savunan psikoloji okulu
53
SOSYAL PSKOLOJ
54
Yahudi
Soykrm'na
giden yoldaki ilk admlardan biri. 1930larda

bir vitrinin nnde duran
bu
kadn,
Alman
halkn Yahudi mallarn

boykot etmeye aran
hkmet
destekli
bir
bildiriyi okuyor.
bilir ancak insann

toplumsal
deneyimlerinin
temelinde
bili,
yatan
dnme
ve
duyguyu ele almad iin sosyal dnyann tam olarak anlalmasnda yetersiz kalr. Gzlemlerimizi bir durumun yalnzca
fiziksel zellikleriyle snrl tutarak sosyal davranlar tam
olarak
anlayamayacamz
artk
biliyoruz.
evrelerindeki
dnyay nasl yorumladklarn grmek iin, bir durumu, bu

durumun
iindeki
insanlarn
gzlerinden
grmemiz
gerekir
(Griffin <Sr Ross, 1991; Ross & Nisbett, 1991). rnein, birisi arkamzdan yaklap srtmza bir aplak atsa ve bize, Bugn
kendini nasl hissediyorsun? dese bu dllendirici midir, yoksa
tam tersi mi? Yzeysel bir bak asyla bu bir dl olarak
grlebilir. Sonuta birisinin bizimle ilgilenmesi, istenir bir ey
deil
midir?
te
yandan,
bu
aslnda
bizim
dnce
ve
duygularmza bal, karmak bir durumdur. Sorunun, salmzla iten ilgilenen yakm bir arkadatan gelmesine ya da bu
kiinin yalnzca aylaklk eden sradan bir tandk ya da ikinci el
bir araba satmak iin cana yakm gzkmeye alan bir satc
SOSYAL PSKOLOJ
55
olmasna gre, durumu farkl ekillerde anlamlandrabiliriz. Bu,

soru ayn szcklerle ve ses tonuyla ifade
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. V/1LSON - ROBIN M. AKERT
56
edildiinde bile geerlidir. rnein, satcnn sorusuna yant

verirken byk olaslkla ona, yakn arkadamza vereceimiz
yantn aksine, bbrek arlarmzdan yaknmayz.
nsanlara sosyal durumlar anlamlandrmas ve yorumlamas
konusuna yaplan bu vurgunun temelinde Getalt psikolojisi
olarak adlandrlan bir yaklam yatar, ilk olarak, insanlarn
fiziksel dnyay nasl algladklar zerine bir kuram olarak ne
srlen Getalt psikolojisi, bir nesnenin nesnel ve fiziksel
zelliklerinin nasl bir araya geldiini deil, nesnenin insan
zihnindeki znel grnnn (getalt, btnlk) incelenmesi
gerektiini
savunur.
rnein,
insanlarn
bir
resmi
nasl
algladn anlamak amacyla resmi; tuvalin farkl blmlerinde

kullanlan temel renklerin tam oranlan, boyamada kullanlan
fra darbeleri ve bunlann oluturduu farkl geometrik ekiller
gibi farkl elere ayrabiliriz. Buna karlk, Getalt psikologlanna gre yalnzca algnn yap talann inceleyerek bir nesnenin
nasl
alglandn
anlamak
olanakszdr.
Btn,
kendisini
oluturan paralann toplam deildir. Bu nedenle de nesnel uyancPans'tek ba maymun bir t
nm
J*1 Seleri zerinde deil, alglayann
takke takyor, Amerika'da- fenomenolojisi, yani nesnenin ona nasl
g-
btn
men
onu
taklit
ediyor -Hem v Davd

Thoreau
odaklanmak gerekir.
Getalt yaklam ilk olarak Almanyada, 20.
yzyln ilk yansnda, Kurt Koffka, Wolf-
gang Kohler, Max Wertheimer ve onlann rencileri ve meslektatan tarafndan formle edilmitir. Bu psikologlardan bazlan 1930lann sonlanna
doru Nazi rejiminden kaarak ABDye g etmi ve Amerikadaki psikoloji
almalann o denli etkilemitir ki Cartwright bu konuda yle sylemitir:
Psikoloji alann en ok etkileyen kimdir, diye sorsalar Adolf Hitler, derdim."
(1979, s. 84)
G eden bu grup iinde yer alan Kurt Lewin genellikle ada deneysel
sosyal psikolojinin kurucusu olarak kabul edilir. 1930larda gen bir Al- manYahudi kkenli profesr olan Lewin Nazi Almanyasndaki Yahudimaymunlar he- rnd, nesnenin grngs zerinde
SOSYAL PSKOLOJ
57
kart nefreti birebir yaamt. Bu deneyim onun dnn

derin bir ekilde etkilemi ve ABDye geldikten sonra da Lewinin
dnceleri Amerikada sosyal psikolojiyi biimlendirmi, n
yarg ve etnik stereotipletirme gibi konulann nedenleri ve
iyiletirilmesine ynelik derin bir ilginin uyanmasna neden
olmutur.
Bir kuramc olarak Lewin, cesur bir adm atm ve Getalt
ilkelerini nesnelerin algsndan teye tayarak sosyal algya,
yani insanlarn dier insanlar ve onlarn gdlerini, niyetlerini
ve davranlarn alglayna uygulamtr. Lewin, insanlarn bir
sosyal durumu nasl algladklarn grmek iin onlann bak
alarn benimsemenin nemini tam olarak anlayan ilk bilim
insandr. Ksa bir sre ierisinde de sosyal psikologlar znel
durumlar (durumlarn insanlar tarafndan yorumlanlann) ele
almann nemine odaklanmaya balamlardr. Bunu izleyen
sayfalarda bu ilk sosyal psikologlarn temel dnceleri zerinde
duracaz.
Bu
yorumlamalar,
Bugn
kendini
nasl
hissediyorsun?
sorusuyla balantl rnekte olduu gibi olduka basit olabilir.

Baz yorumlamalarsa grnte basit olsa da aslnda fazlasyla
karmaktr. rnein, diyelim ki Ma- ria ilk bulumalarnn
sonunda Shawn yanandan pyor. Shawn bu pce nasl
tepki verir? Shawnm tepkisinin, durumu nasl yorumladna
bal olduunu syleriz: Bunu bir ilk adm, Mariann ona kar
romantik duygular beslemeye baladn gsteren bir iaret
olarak m grr? Yoksa souk, arkadaa bir ifade; Marianm
onunla yalnzca dost kalmak istedii ynnde bir belirti olarak
m? Belki de Marianm onunla ilgilendiini ancak ilikiyi aceleye
getirmek istemediini dnecektir.
Shawn durumu yanl yorumladnda ciddi bir pot krabilir;
hayatnn akn bulmuken ona srtn dnp gidebilir ya da
abartl bir ihtiras gsterisi sergileyebilir. Her iki durumda da
Shawnm
tepkisini
anlamak
iin
en
iyi
strateji,
pcn
kendisinin nesnel doasn (rnein, uzunluunu, iddetini vs.)

paralarna ayrp incelemek deil, Marianm davranm nasl
58
yorumladn belirlemek iin bir yol bulmak olacaktr. Peki, bu

yorumlamalar nasl ortaya kar? Az sonra.
Yorumlamalarn
Gdleri^
Kayna:
Temel
insan
Shawn, Mariann onu pme nedenini nasl belirleyecek?

Nesnel deil de znel durumlarn insanlar etkiledii doruysa
insanlarda dnyaya dair
SOSYAL PSKOLOJ
59
ekilde alglamaya iten nedir? Daha

nce de deindiimiz gibi, insanlarn
kiilik farkllklarna odaklanan bu tip
bir yaklam ne kadar deerli olsa da
genellikle ok daha nemli olan bir
noktay
gzden
karr:
Sosyal
durumun insanlar zerindeki etkileri.
Bu etkileri anlamak iin, herkeste
ortak olan ve dnyay neden belirli ekillerde
yorumladmz
aklayan,
insan
doasnn
temel
yasalarn
anlamamz gerekir.
Biz
insanlar
organizmalarz;
Kurt Lewin: Eer birisi
odada otururken tavann
kafasna
kmeyeceine
inanyorsa
davrann
ngrmek iin yalnzca bu
znel olaslk' yeterli midir,
yoksa
mhendislerin
hesaplamalarndan
yola
karak tavann kmesini
ilgilendiren nesnel olaslk
da gz nne alnmal
mdr? Bence gz nne
alnmas gereken yalnzca
birincisidir.
Amerikan
Psikoloji
Tarihi
Arivleri
-Akron niversitesi znel
izlenimlerin
nasl
olutuunu anlamamz
gerekir, insanlar sosyal
dnyay yorumlayarak
neye
ulamaya
alrlar? Yine bu soruya
da
insanlarn
kiilikleri
asndan
yaklaabiliriz. Shawn;
yetitirilmesi,
aile
gemii
ve
kendine
zg deneyimleri de
dhil
olmak
zere,
dnyay
belirli
bir
karmak
herhangi
bir
andaki
dnce ve davranlarmzn altnda,

eitli kesien gdler yatar. Zamanla
sosyal
psikologlar
bu
gdlerden
ikisinin birincil neme sahip olduunu

buldular: kendimiz hakknda iyi eyler
hissetme gereksinimi ve doru olma

gereksinimi. Bu gdlerin bizi ayn
yne doru ittii zamanlar da vardr
ancak ou zaman bizi zt ynlere
doru
ekitirirler
ve
byle
zamanlarda dnyay doru bir ekilde

alglamak
iin
ahlakszca
davrandmz
budalaca
ya
da
kabullen-
memiz gerekir.
Sosyal
psikolojinin
kuramclarndan
Festinger,
biri
insan
en
yeniliki
olan
Leon
duygularnn
ve
zihninin nasl altn anlamak iin

en uygun zamann bu iki gdnn
ztlat
fark
durumlar
etmitir.
aklayalm. ABD
olduunu
Bunu
bir
hemen
rnekle
bakan olduunuzu ve Gneydou Asyadaki bir lkeyle zorlu

ve masrafl bir savaa giritiinizi dnn. Savaa yzlerce
milyar dolar dktnz ve bu sava on binlerce Amerikalnn yan
sra ok daha fazla sayda masum Vietnaml sivilin hayatna mal
oldu. Sava kmaza girdi ve bitecek gibi de grnmyor.
Geceleri sk sk souk terler ve elikiler iinde uyanyorsunuz:
Bir yandan tm bu kym iin zlyorsunuz, dier yandan tarihe
sava kaybeden ilk ABD bakan olarak gemek istemiyorsunuz.
Danmanlarnzdan
grdklerini,
bazlar
bombardman
tnelin
sonunda
younlatrdnz
takdirde
dmann ksa srede teslim olacam ve savan sona ereceini

sylyorlar. Bunun size getirisi de byk olacak; asker ve siyasi
hedeflerinize ulamakla kalmayacak, tarihe byk bir lider
olarak da geeceksiniz. Dier danmanlarnzsa bombardman
younlatrmann dmanda direnci arttrmaktan baka bir ie
yaramayacan ve bar yollar aramanz gerektiini sylyorlar
(McNamara, 1995).
Hangisine inanrdnz? 6. Blmde greceimiz gibi, Bakan
Lyndon Johnson da ayn ikilemle kar karya kalmt. Onun,
sava younlatrmay neren danmanlarn dinlemesi ok da
artc olmad nk sava kazand takdirde bakomutan
olarak nceki davranm da hakl karm olacakt; buna
karlk Vietnamdan ekildiinde hem tarihe sava kaybeden ilk
ABD bakan olarak geecek hem de bo yere bunca yaama ve
paraya mal olan bir sava hakl gstermek zorunda kalacakt.
Bu neriye uymakla hata yapt. Bombardman younlatrmak,
dmann direncini artard ve savan uzamasna neden oldu. Bu
rnekte de grld gibi, kendini hakl karma gereksinimi
doru olma gereksinimini glgede brakabilir, bu da beraberinde
bir felaketi getirebilir. Kimileri Vietnam savan alakasz olarak
kestirip atmay tercih edebilir; bazlarysa lkenin 21. yzylda
karlaaca glkleri anlamak asndan retici olduunu
dnebilir
(rnein
Woodward, 2008.)
bkz.
Draper,
2008;
McClellan,
2008;
SOSYAL PSKOLOJ
z Sayg Yaklam: Kendimiz

Hakknda yi eyler Hissetme
Gereksinimi
ou insan z saygsn olabildiince yksekte tutmak, yani
kendisini iyi, yeterli ve saygn biri olarak grmek ister (Aronson,
1998, 2007; Ba- umeister, 1993; Tavris & Aronson, 2007).
nsanlarn dnyay grme bi-
SOSYAL PSKOLOJ
62
imlerinin
kendi
temellerini genellikle, bu
hakknda
olumlu
bir
imgeye
sahip olma gereksiniminde bulabiliriz.

Kendini
iyi
arptmak
ekilde
hissetmek
ile
iin
dnyay
sunmak
dnyay
doru
arasnda
bir
seim
yapmamz gerektiinde genellikle ilk

seenei tercih ederiz.
Gemiteki
Davranlar
Mazur
Gsterme Bir iftin, on yl boyunca

kocann
anlamsz
zorlatrd
kskanlklarnn
bir
evlilikten
sonra
boandn dnn. Adam gerei,

yani
kskanlnn
sahiplenmeciliikendinden
bir
bakasnn
yapaklarnn
an
nin
kansm
souttuunu
lenmektense
Fritz Heider: Genellikle kii
ve
kabul-
evliliinin
nedenini
eski
yklma
einin
gereksinimlerine
kar
onun
yeterince
yan
sra,
onun
ne hassas olmamasna balamaktadr. Bu
algladna, hissettiine ve yorum bir amaca hizmet eder: Adamn
ne dndne inanyorsa kendini iyi hissetmesini salar. nemli
ona da tepki verir. Amerikan
Psikoloji
Tarihi
-Akron niversitesi
Arivleri
yetersizliklerimizi
kabullenmek
ok
zordur ve bunun bedeli, dnyay doru

olmayan
olabilir.
bir
biimde
Elbette
ki
grmek
bu
de
arptmann
sonucunda da deneyimlerimizden bir

eyler
renme
azalacaktr.
sonraki
rnein
evliliinde
olasl
bu
de
adam,
ok
bir
muhtemelen
ayn sorunlan yaayacaktr.

nsanlann
arpttklara,
gereklii
btnyle
kendilerine
kt
grnen btn bilgileri yadsdklarn

sylemek
istemiyoruz;
bu
tip
an
davranlara ruh ve sinir hastalklan
SOSYAL PSKOLOJ
63
hastaneleri
dnda
az
rastlanr.
Bununla bir-
tnsnlum kt"dt >. deitrlr ruuhltitu kcr uch i r s i g .dkleri ile tlgl
deerlendirmeleri
64
ELL10T ARONSON - TMOTHY D. W1LS0N - ROB1N M. AKERT
likte, normal insanlaT da
sklkla, var olan
olgular
iyi
kendilerine
ekilde,
az
rnein,
en
da
olsa
Roger
grnecek
deitirebilir.
d-
nn; herkesin
Roger gibi bir tand
vardr. Ayakkab
balan
her
zaman zktr,
tirtnde
kahve
lekeleri, aznn
evresinde
hardal
kalntlanyla
hemen
ortalkta gezinir durur.

insan
Rogerm
olduunu
pa-
Onu gren ou
Leon Festinger: Genellikle u
dnebilir,
ekilde
dnmmdr:
Roger kendini rahat ve
Eger ampirik dnya karmak
rak gryor olabilir.
grnyorsa insanlarn ayn
nsanlarn
etkilere
eyler
kendileri
hissetmek
olduundan
tepkileri
derece
iin
artc
farkllklar
gsteriyorsa ve ben bunlarn
farkl
altnda yatan evrensel dina-
saklnn
buna
geni biri olahakknda
yorumlamas,
davranlaryla
mikleri gremiyorsam bu be-
ilgilenen
sradan
gzlemci
te
ileme
iin
nim hatamdr. Yanl sorulan
bile
yandan,
sormuumdur,
bu
ekilleri
dzeyde dnyay yanl bir

zaman iin temel dinamikler
fenomenin
balangta
bir
biimde zmlemiimdir. Her
hayret vericidir. Daha

bu
kuramsal
sz
gizemli
konusudur
yapmam
ve
gereken,
benim
bu
dnce ve eylemlerin
biimlilikleri ortaya karmak
aklanmasnda
iin
byk
doru
kuramsal
aygt
iyi
gereklii
insan
deildir.
teki
karlk
en
artc
gdnn
ounlukla
da
nemlisi,
anlalmas
grnen
bir
rol
oy-
bulmaktr.
nayabilir.
Ac ekme ve Kendini Mazur Gsterme nceki rneklerimizden

birine, Oscar ve olu Samin durumuna dnelim. Neden, Oscarm
zamannda
hissettiklerinin
konusunda
fazla
bir
aksine,
heyecan
Sam
dernek
duymuyordu?
arkadatan
Oscar
hemen,
demein eskiden olduu kadar iyi renciler banndrma- dn

dnmt.
Bu
doru
olabilir.
Dier
yandan,
biz
kabul
snamasn da gz nne alan ok daha inandmc bir aklama ne

sreceiz. zellikle de Oscarm demek arkadalara daha ok
sevmesinin nedenini, Samin girmek zorunda kalmad kk
drc kabul trenine balayacaz. Bu, kulaa biraz garip
geliyor
olabilir.
Bu
denli
olumsuz
bir
ey,
neden
Oscarn
SOSYAL PSKOLOJ
arkadalanm daha ok
65
66
ELLIOT ARONSON - TMOTHY D. VVILSON - ROBIN M. AKERT
niversite demeklerinin kabul

snamalarnda yaplan ahmaka
ya
da
tehlikeli
eyler,
nasl
sylesek, ahmaka ve tehlikeli

olabilir! Bununla birlikte yeleri
kayna tnr.
sevmesine sebep olsun ki? Davran psikoloji bize cezalarn

deil,
dllerin
kendileriyle
balanal
eyleri
sevmemizi
saladm retmedi mi? Gerekten de yle. Bununla birlikte,

daha
nce
de
belirttiimiz
gibi,
sosyal
psikologlar
bu
formlasyonun insan dnce ve gdlerini aklamakta fazlasyla

yetersiz kaldn kefettiler. Farelerin ya da gvercinlerin aksine,
insanlar gemiteki davranlarm mazur gsterme gereksinimi
duyarlar
ve
kategorilerine
bu
gereksinim
her
zaman
onlar,
uymayan
davranlarn
dnce,
basit
duygu
ve
davranlara yneltir.
Bakn her ey nasl geliti. Oscar dernee ye olabilmek iin ac
verici bir kabul smamasn atlattktan sonra demek arkadalar
konusunda naho eyler kefetseydi kendini aptal durumuna
dm hissedecekti: Bir avu budalayla ayn evde yaamak iin
neden onca ac ve utanca katlandm sanki? Meer ne kadar
aptalmm.
Kendini
bir
aptal
gibi
hissetmektense
kabul
snamasna girme kararn mazur gstermek iin demekte yaad

deneyimleri olduundan farkl yorumlamay yeleyecekti. Dier bir
deyile, deneyimlerini daha iyi bir kta grmeye alacaka.
Kabul snamasnda tm o aclan yaadktan sonra, Oscarm demek

evine girdiini ve dandan bakan bir gzlemciye pek de olumlu
grnmeyen eyler yaamaya baladn dnn. Dernek, Oscarm
btesinde byk bir delik amaktadr; birbirini izleyen partiler ona
sama
gelmeye,
ders
almas
gereken
zamandan
almaya
SOSYAL PSKOLOJ
67
balamtr ve notlan da eski kadar iyi deildir; demek evinde yedii

yemeklerin de kpek mamasndan pek fark yoktur. Gdlenmemi,
yani kabul snamasn yaamam bir d gzlemciye bu deneyimler
hayli olumsuz grnrken Oscar, ayn deneyimleri farkl grmeye
gdlenmitir. Gerekten de tm bunlan, demek arkadalanna kar
hissettii kardelik duygusuna karlk kk bir bedel olarak grecektir. Demekte yaamamn iyi ynlerine odaklanrken kt ynlerini
nemsizmi gibi dnecek ya da yok sayacaktr. Bu kendini mazur
gsterme abasnn sonucunda Oscar demek ve demek arkadalanna,
Same oranla, daha iyi bir gzle bakacaktr nk kabul snamasndan
gemeyen Sam, bu davrann da mazur gstermeye ve bunun
sonucunda
da
demekteki
deneyimleri
olduundan
daha
iyi
deerlendirmeye gerek duymaz. Sonu olarak, Oscar ye olduu

demei severken Sam iin ayn durum sz konusu deildir.
Bu sonu kulaa zorlama gibi mi geliyor? Oscarm zamanndaki
dernek yelerinin, Samin demek arkadalanndan gerekten daha ho
insanlar olmadm nereden biliyoruz? Bir dizi iyi-kontroll laboratuvar
deneyi yrten sosyal psikologlar, demek yelerinin davranlar da
dhil olmak zere durumdaki her eyi tam anlamyla sabit tutarak ve
yalnzca adaylann ye olmak iin kadanmak zorunda olduu kabul
snamasnn iddetini deitirerek kabul snamas fenomenini inceleme
altna aldlar. Bu deneyler kesin olarak gsterdi ki katlmclarn gruba
dahil olmak iin katlanmak zorunda olduklan sre ne kadar nahosa
katlmclar grubu
o denli ok seviyordu ve bu durum, grup yeleri birebir ayn
davranla- n sergileyen ayn insanlar olduunda bile deimiyordu
(Aronson & Mills, 1959; Gerard & Mathewson, 1966). Bu fenomeni 6.
Blmde daha aynntl olarak ele alacaz. Burada anmsamamz
gereken nemli nokta, insanlann, ksmen gemiteki davranlann
mazur gstererek, kendilerini daha iyi bir kta grme gereksinimi
duyduklan ve belirli ayrt edilebilir koullar altnda bu gdnn onlan
ilk
bakta
artc
ya
da
elikili
grnen
davranlara
ynlendirebileceidir. nsann kendisine ac veren kiileri ve eyleri,

rahatlk
ve
zevkle
badatrdklarna
yelemesi
de
bunun
rneklerinden biridir.
Bu aratrma gelenei ile elde edilen sonularn, davranlk
kuramnn batan aa yanl olduu anlamna gelmediini bir kez
68
ELLIOT ARONSON - TMOTHY D. V/ILSON - ROB1N M. AKERT
daha vurgulayalm; bu kuramlar kimi davranlar ok iyi bir ekilde

aklamaktadr (bkz. 10. Blmde sosyal dei toku kuram zerine
yrtlen aratrma ile ilgili tartma). Bununla birlikte, davran
yaklamlarn nemli tutum ve davranlara geni bir alt kmesini
yeterince
hesaba
katmadn
dnyoruz.
Kitabn
ilerleyen
blmlerinde siz de bunu daha ak bir ekilde greceksiniz. lerideki

blmlerde farkl ilkelerin geerli olduu belirli koullan birbirinden
ayrt etmeye alacaz.
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi

Grdnz gibi insanlar, kendilerini olabildiince iyi bir k altnda
grebilmek iin dorular deitirdiklerinde bile gereklii btnyle
ar- ptamazlar. nsan hayal dnyasna btnyle uyum salayamaz,
caddeye adm atarken bize doru yaklaan arabann aslnda bir serap
olduuna inanarak ya da gelecekte Keira Knightley ya da Kanye
Westle
olduunu
evleneceimizi,
dnerek
kapmzda
belirivermesinin
yaayamayz.
Aslnda
an
insanolu
meselesi
dnme,
tasarlama ve karsama yapma konusunda olduka beceriklidir. nsan

olmann en nemli zelliklerinden biri usa vurma yeteneidir. Bir canl
tr olarak mantkl dnme ve hesaplama yeteneklerimiz gerekten
de hayranlk uyandncdr. Yakn zamanda yalnzca bir mre sacak bir
sre ierisinde bilgisayarlara gelimesine, d uzayn kefedilmesine ve
birok hastaln alt edilmesine tank olduk.
Dahas, daha genel (ancak belki de daha nemli) bir dzeyde, bir
ocuun bilisel geliimini aknlk duyma;dan izlemek herhlde
olanakszdr.
Yaamn
ilk
birka
ylnda
bilgi
ve
usa
vurmada
kaydedilen inanlmaz gelimeyi bir dnn. Grece ksa bir sre

ierisinde ocuumuz; yemek, alamak ve uyumaktan baka pek fazla
bir ey yapmayan, kvranan, biare bir yeni doan bebekten, karmak
cmleler kurabilen bir gevezeye, kk kardeini sinir etmek iin
planlar yapan bir kumpasya ve anne babann iayretve gurur
kaynama^dnr,___________________________________
Sosyal Bili Trmzn artc bilisel becerileri dnldnde
sosyal psikologlara sosyal davran kuramlan gelitirirken insanlarn
dn
SOSYAL PSKOLOJ
69
ya hakknda nasl dndn hesaba katmas da daha anlalr

oluyor. Bu bak as sosyal psikolojide bilisel yaklam ya da sosyal
bili olarak adlandrlr (Fiske & Taylor, 1991; Markus & Zajonc,'1985;
Nisbett & Ross, 1980). Sosyal davranlar sosyal bili bak asyla
anlamaya alan aratrmaclar herkesin dnyay olabildiince doru
bir ekilde grmeye alt varsaymyla yola karlar. Dolaysyla, bu
aratrmaclara gre insanlar sosyal dnyay anlamak ve ngrmek
iin elinden gelenin en iyisini yapan hafiyelere benzerler.
Dier yandan bu o kadar da kolay deildir nk belirli bir durum
hakknda doru bir yargya varmak iin gerekli verilerin tmn hemen
hibir zaman bilemeyiz. Bu, en salkl ve lezzetli bileimi sunan
kahvalt gevreini semek gibi grece basit bir karar da olabilir, fiyat
18.000 dolan gemeyen en iyi arabay satn almak gibi daha karmak
ya da hayatmzn geri kalannda bizi lgncasna mutlu edecek bir e
semek gibi ok daha karmak bir karar da. ilgili verilerin hepsini
nceden toplamak neredeyse olanakszdr. Dahas, her gn saysz
karara vannz. Vereceimiz her bir karar iin btn verileri nceden
toplamann bir yolu olsayd bile, buna ne zamanmz ne de enerjimiz
yeterdi.
Kulaa biraz abartl m geliyor? Aslnda verdiimiz kararlarn ou
basit kararlar deil midir? O zaman daha yakndan bakalm, ie basit
bir soruyla balayalm: Hangi kahvalt gevrei daha iyidir, Lucky
Charms m yoksa %100 Doal Quaker m? Byk olaslkla siz de ou
rencimiz gibi %100 Doal Quaker diyeceksiniz. Sonuta Lucky
Charmsm kutusundaki cin resimleriyle, ekerli tad ve iindeki tatl
lokum tanecikleriyle, ocuklara ynelik bir kahvalt gevrei olduunu
herkes bilir. Quakerm 100% Doal kahvalt gevreinin doal buday
rengi (ak taba rengi) kutusunda ise doal buday tanecikleri
resimleri bulunur ve ne de olsa doal sizin iin daha iyi deil midir?
Bu ekilde dndyseniz siz de yaygn bir bilisel tuzaa dm ve
kabna bakarak rnn ierii hakknda bir genelleme yapmsnz
demektir. Kutunun zerine minicik harflerle baslm ierik
Toplumsal Bili
>
nsani irin kendilin . los-valdn
duû m. h^rmen dh:> a.rmt.l Irak m
sanlnn bu' rg a .- Ja kar \ imken, bos al cnlrr* an.nt vrumlna mim

sama ve kullanma biimlen
70
ELLIOT ARONSON - TMOTHY D. VVILSON - ROBIN M. AKERT
listesini
dikkatlice
okuduunuzda
Lucky
Charmsdaki
eker
miktannm biraz daha fazla olmakla birlikte, %100 Doal Quakerm ya

orannn ok daha yksek olduunu greceksiniz -o kadar ki Tketici
Raporu dergisi, bu kahvalt gevreinin Lucky Charmsdan daha

salksz olduu sonucuna varm. Kahvalt gevrei gibi basit bir
konuda bile her ey her zaman grnd gibi olmuyor.
Sosyal Dnyayla lgili Beklentiler Kimi zaman sosyal dnyayla ilgili beklentilerimizin onu doru alglamamz engellemesi de ileri biraz daha
zorlatrr. Beklentilerimiz, sosyal dnyann doasm bile deitirebilir.
rnein, kendini rencilerin yaamlarn gelitirmeye adam bir
ilkokul retmeni olduunuzu
dnn.
retim
ylnn banda
rencilerinizin standart zek testi sonularn gzden geiriyorsunuz.

Meslek hayatnzn banda bu testlerin her bir ocuun gerek
potansiyelini gsterebileceinden, tam olmasa da bir hayli emindiniz.
Buna karlk, retim hayatnda edindiiniz birka yllk deneyim
sonucunda bu testlerin kesin doru olduu sonucuna vardnz. Bu
deiimin
nedeni
neydi?
Hemen
her
seferinde,
neredeyse
hi
amadan, testlerde yksek puan alan ocuklarn snfta en baarl

renciler olduunu, testte dk puan alanlar iin tam tersinin geerli
olduunu grdnz.
Bu senaryo kulaa pek de artc gelmiyor ama nemli bir gerei
gz ard ediyor: Zek testlerinin geerlilii konusunda belki de ok yanlyorsunuz. Belki de test sonulan o kadar da doru deildi ve siz, bi lerek olmasa da yksek puan alan ocuklara dk puan alan ocuklardan farkl davranarak test sonulannm doru gibi grnmesine neden
olmutunuz. te Robert Rosenthal ve Lenore Jacobson (1968), kendini
dorulayan kehanet olarak anlan bir fenomeni incelediklerinde tam

olarak bu sonuca ulamlardr. Bu almada Rosenthal ve Jacobson,
bir ilkokul snfnda bir test uygulamt. Daha sonra da retmeni test
sonulan
hakknda
bilgilendirmi
ve
rencilerden
birkann
ilenmemi elmas olduunu, her an panldamaya ve mthi bir baan

gstermeye hazr olduunu sylemilerdi. Aslnda test sonulan byle
bir ey ortaya koymuyordu. lenmemi elmas olarak nitelendirilen
rencilerin adlan bir apkadan rastgele ekilen kurayla belirlenmiti,
yani ortalama olarak dier rencilerden farkl deillerdi. Gelin grn
ki eitim ylnn sonunda snfa yeniden gelen Rosenthal ve Jacobson,
SOSYAL PSKOLOJ
71
ilenmemi elmaslarn gerekten de ok baarl olduunu grecekti.

retmenlerinin onlara ynelik beklentisinin artmas bile baar
dzeylerini arttrmaya yetmiti. Bu etkileyici fenomen bir rastlantdan
ibaret deildir; geni bir yelpazede eitlilik gsteren okullarda
yrtlen bir dizi almada ayn sonulara ulalmtr (Rosenthal,
1995).
Peki, bu nasl olmutu? Her ne kadar bu sonu olanak d gibi
grnse de aslnda insan doasnn nemli bir ynn yanstyor. Bir
retmen olsaydnz ve belirli iki ya da rencinin daha baarl
olacana inand- nlsaydnz onlara daha farkl davranma olaslnz
artard -daha fazla zen gsterir, daha fazla soru sorar, onlan
yreklendirir ve nlerine daha zorlayc ders materyali koyardnz. Bu
da hemen her zaman bu rencilerin kendilerini daha mutlu, daha
saygn,
daha istekli ve zeki hissetmelerini
salard. Sonu
da
kanlmaz olarak kehanetin dorulanmas olurdu. Bu nedenle, sosyal

dnyay elimizden geldiince doru alglamaya altmzda bile
birok adan yanlabilir, yanl izlenimlere kaplabiliriz. Bunun nedenlerine -ve hangi koullar altnda sosyal algnn doru olduuna- 3. ve 4.
Blmlerde deineceiz.
Dier Gdler
Daha nce sylediklerimizi yineleyelim: Yorumlamalarn burada
vurguladmz iki ana kayna -kendimizle ilgili olumlu bir gre sahip
olma gereksinimi (z sayg yaklam) ve dnyay doru grme
gereksinimi
(sosyal
bili
yaklam)
-sosyal
gdlerimizin
en
nemlileridir ancak insanlarn dnce ve davranlarn etkileyen

gdler kesinlikle bunlardan ibaret deildir. eitli koullar altnda
dncelerimizi, duygularmz ve yapaklarmz ok farkl gdler
etkiler. Elbette ki alk ve susuzluk gibi biyolojik drtler, zellikle
iddetli yoksunluk durumlarnda gl birer gd olabilirler. Daha
psikolojik bir dzeyde; korku ya da sevgi, iyilik vaadi ya da sosyal
dei tokuu ieren dier dller bizi gdleyebilir. Bu gdleri 10 ve
11. Blmlerde daha ayrntl olarak ele alacaz.
Yine dier bir nemli gd de kontrol gereksinimidir. Aratrmalar
insanlarn evreleri zerinde belirli bir oranda kontrol sahibi olma
gereksinimi hissettiklerini ortaya koymutur (Langer, 1975; Taylor,
1989; Thompson, 1981). nsanlar bir kontrol yitimi yaadklarnda,
72
rnein balarna gelecek iyi ya da kt eyler konusunda hibir ey

yapamayacaklarna ya da yapabilecekleri ok az ey olduuna
inandklarnda bu durum, ileri blmlerde ele alacamz, bir takm
nemli sonular dourur.
Sosyal Psikoloji ve Sosyal Problemler

Yinelemek gerekirse sosyal psikoloji, sosyal etkinin bilimsel bir
yoldan incelenmesi olarak tanmlanabilir. Sosyal etkiyi en iyi ekilde
anlayabilmek iin insanlarn sosyal davranlarnn ana nedenlerine
odaklanmak gerekir. yi de sosyal etkiyi neden anlamak istiyelim ki,
kimin umurunda, diye dnyor olabilirsiniz. Bir davrann nedeni
doruluk istei olmu, insann kendi z saygsn arttrmak istei
olmu, ne fark eder?
Bu sorular birka ekilde yantlanabilir. En temel yant ayn
zamanda en basiti: insanolu merakl bir canldr, insanlarn sosyal
davranlar sosyal psikologlarda hayret duygusu uyandrr, bu nedenle
de sosyal psikologlar bunlarn nedenlerini olabildiince derinlemesine
anlamak isterler. Bir anlamda hepimiz birer sosyal psikologuz. Hepimiz
sosyal bir evrede yayoruz ve hepimiz bakalan tarafndan nasl
etkilendiimizi ve onlar nasl etkilediimizi, neden baz insanlara k
olurken
dierlerinden
holanmadmz,
bazlarna
da
kaytsz
kaldmz merak ederiz.

ou psikolog sosyal davranlarn nedenlerini farkl bir amala
inceler: sosyal problemlerin zmne katkda bulunmak. Bu gen
bilimin daha ilk gnlerinden beri sosyal psikologlar iddet ve n yargy
azaltmak, yardmseverlik ve hogry arttrmak gibi toplumsal
sorunlara derin bir ilgiyle yaklamtr. ada sosyal psikologlar da bu
gelenei srdrm ve insanlar su ve enerji gibi doal kaynaklan
korumaya yneltmek (Dicker- son, Thibodeau, Aronson, & Miller,
1992), AIDSin yaylmasn nlemek iin insanlan gvenli cinsellik
konusunda
eitmek
(Aronson,
1997,
1998,
Stone,
1994),
televizyondaki iddet ierikli programlar ile televizyon seyircilerinin

iddet ierikli davranlan arasndaki ilikiyi anlamak (Eron, 1996),
uluslararas anlamazlklann azaltlmas iin etkin uzlama stratejileri
gelitirmek (Kelman, 1997; Ross, 2004), rksal n yargy azaltmann
yollann bulmak (Aronson & Patnoe, 1997) ve aznlk rencilerinin lise
terk oranm azaltmak (Aronson, basnda) gibi yeni konulan da
SOSYAL PSKOLOJ
73
kapsayacak ekilde geniletmilerdir.-------------------------------------------Karmak ve olumsuz sosyal davranlan anlama ve aklama

yetenei, bunlan deitirmek gibi zorlu bir grevi de beraberinde
getirir. rnein,
SOSYAL PSKOLOJ
74
Sosyal psikoloji, iddet ierikli televizyon programlan izlemenin

ocuklarda iddet ierikli ve saldrgan davranlara yol ap
amad ve bunun olas nedenleri gibi sosyal problemleri ele
almamza -ve potansiyel olarak zmemize- yardm edebilir.
hkmet
korkutarak
AIDS
salgnm
gvenli
ciddiye
cinsellie
almaya
yneltmeyi
baladnda
amalayan
insanlar
bir
ilan
kampanyas balatmt. Bu yaklam saduyuya uygun grnyordu:

nsanlar
normalde
yapmadklar
bir
eyi
yapmaya
yneltmek
istiyorsanz iyice gzlerini korkutun.

Bu aptalca bir fikir deildi, ilerideki blmlerde greceimiz gibi,
korku alama yoluyla insanlar salklarn korumaya ynelik aklc,
uygun davranlarda bulunmaya yneltilebilir ve bununla ilgili birok
olumsuz davrantan (rnein, sigara imek, alkoll ara kullanmak)
sz edilebilir (Aronson, 2009; Levy-Leboyer, 1988; Wilson, Purdon, &
Wallston, 1998). Dier yandan, ikna konusunda uzun yllar boyunca
yrtlen sistematik aratrmalar sonucunda sosyal psikologlar AIDS
sz konusu olduunda korku yaratmann ou insanda istenilen etkiyi
hemen hibir zaman uyandrmayacan kolayca fark etmilerdi.
Aratrma verilerinin byk blm, cinsel davran sz konusu
olduunda durumun karmaklatn ortaya koyuyordu. zellikle de
ou insan cinsel ilikiye hazrlanrken lm ya da korkun bir
hastala kaplma riskini dnmek istemiyordu. Bu tip dnceler, en
SOSYAL PSKOLOJ
75
hafif devimiyle, durumun romantik ynne glge dryordu. Dahas,

ou insan prezervatif takmak iin ciisel eyleme ara vermenin
heyecan azalttn dnyor, bu nedenle de prezervatif kullanmaktan
holanmyordu.
Bu
koullar
altnda,
insanlar
korkutucu
mesajlarla karlatnda aklc sorun zme davranlarna ynelmek

yerine ounlukla bu korkuyu yadsma yoluyla azaltmay yeliyordu.
(Bana
bir ey olmaz , Benim tandm hi kimse AIDSe
yakalanmad vs.)
Bu yadsma srecinin doru olma isteinden deil, kiinin z
saygsn koruma gereksiniminden kaynaklandn tahmin edebilirsiniz.
Birisi cinsel partnerinin AIDS tamad konusunda kendini ikna
edebilirse korunmasz seks yapmaya devam ederken bir yandan da
kendini rasyonel bir canl olarak grmeye devam ederek z saygsn
korumay baarabilir. Bu srecin nasl ilediini anlayan sosyal
psikologlar bu sayede AIDS eitimi ve korunma konusuna nemli
katklarda bulunabilmitir (Aronson, 1997; Aronson, Fried, & Stone,
1991;
Stone
ve
ark.,
1994).
Bu
konuya
ilerleyen
blmlerde
deineceiz.
Bu kitab okurken sosyal psikoloji uygulamalarndan birok benzer
rnekle karlaacaksnz. Benzer ekilde, Kendi davranlarmz ya da
bakalarnn
davranlarn
deitirmekle
ilgileniyorsak
ncelikle
bunlann temel nedenlerini anlamalyz varsaymndan yola karak

nemli sosyal davranlarn kaynandaki sosyal durumlarn niteliklerini
ve bunlann altnda yatan insan gdlerinden bazlarn ele alacaz,
ilerleyen blmlerde deineceimiz aratrmalara ou bu tip temel
nedenlere eilmekle birlikte, ayn zamanda kitle iletiim aralannn
tutum ve davranlar (7. Blm), iddet ve saldrganlk (12. Blm) ve
n yarg (13. Blm) zerindeki etkileri gibi ciddi sosyal sorunlarla da
yakndan
ilgilidir.
Aynca,
ilgili
okuyucunun
en
iyi
ekilde
yararlanabilmesi iin kitabn sonuna sosyal psikolojinin salk, evre ve

hukuk konulann da iine alan ada meselelerdeki uygulamalarna
odaklanan ayn modl ekledik. retmeniniz bunlan eitim
dneminin herhangi bir blmnde dev olarak verebilir ya da karan
size ve konuya duyduunuz ilgiye brakabilir.
76
Bir Sosyal Psikolog Gibi

, Savunma Bakanlnda danman olarak iym
j. 4. .j..
ordtt^
^yn
faunas
yaptnz
br,toplant3a
feffl^t
artt^t^kffootayaoiPtâ'E ^ Acemi birliklerim daha cazip yerler

kme getirmek/ Egrmin^zorkkdere- , cesnde bir deiiklik
olmayacak ancak yaam koullan daha konlarb* hhfi?- tnlecek
(klm? sistem, lezzetli yemekler, rahat > ataklar) Bunun ilk
bakta
kaynanma
bir
ve
fikir
gibi
arkadalk
dourabileceini
fark
grndn
konulannda
ancak
birliklerdeki
beklenmedik
ed^punuz
sonular
Ne
gibi
^sonularla karlalabilir 7 pucu Oscar, Sam ve Delta Nu rneim

duunun
zet
mmmsms
Sosyal Psikoloji Nedir? nsanlarn dnce, duygu ve

davranlarnn baka in-, - ^ sanlann gerek ya da hayal
varlklarndan nasl etkilendiinin fnh-m&r olarak incelenmesi
Sosyal psikologlar sosyal evrenin breyu dnce, duygu ve
dav- f ramlarm nasl ve neden ekillendirdiiyle ilgilenirler
Sosyal Yorumlamann Gc. Sosyal etkiyi anlamak m
nsanlann sosval dnyay nasl algladklarn veyorumhdkarm
anlamak, dunvay nesnel ola rak anlamaktan daha nemlidir.
Yorumlama terimi bireyin dnyay nasl yo- | rumladn anlatr
' Sos\al Etkiyi Anlamann Dier Yollan Sosyal psikologlar sosyal
etkiyi filozoflardan, gazetecilerden ya da sokaktaki insandan
daha farkl bir ele alrlar Sosyal psikologlar sosyal etkiye, ara
tnlan dekenlenn HUWl. bir ekilde kontrol edildii
deneyler yoluyla aklamalar getmrl^s#
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas
Kiilik psikolog lan sosyal davranlan -bireyin sosyal balamda

(baka insanlarla ilikilerin de) nasl davrandn- bireyin ayrt
edici karakter ozellklen dorultusunda aklarlar Sosyal
psikologlar klklenn brbnnden farkl olduunu kabul et- :
inekle bitlikte, sosyal davranlan (birey tarafndan yorum^dig
hliyle), f ^ sosyal durumun breym eylemlerim ekillendirme gc
balamnda aklarlar.. 4f
. 2r
'
-n f'
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatnlmas Bu iki disiplini

brbrn- ^ den ayran temel noktalardan biri zmleme dzeyidir
SOSYAL PSKOLOJ
77
Sosyal p<nfcinjiT,.T,
, -dinde bireyin isel psikolojik sreleri bulunur; sosyal psikoloji iin
zm- $
SOSYAL PSKOLOJ
69
Ieme dzeyi sosyal durum ierisindeki bireydir. Buna karlk,

sosyologlar zmlemelerinde aile, rk, din ve ekonomik snf gibi
sosyal
kategorilerde
rgtlenen
insan
gruplarna
odaklanrlar.
Sosyologlarn amac tarihsel ya da politik deiimler gibi daha geni

sosyal sreleri ya da daha geni sosyal yaplarn (rk, snf,
toplumsal
cinsiyet,
tellendirdiini
cinsel
ynelim)
bireyin
sosyal
psikolog,
incelemekken
yaamnnasfce^
bireylerin
iinde
meydana gelen isel srelerle ilgilenir. Sosyal psikologlar insan

doasnn sosyal smf ya da kltr ayrt etmeksizin herkesi sosyal
etkiye ak klan evrensel zelliklerini belirlemeye alr.
Sosyologlar ise toplumlarn zelliklerini aklamaya alr;;
Sosyal Etkinin Gc. Sosyal psikologlar, titiz deneysel aratrmalar
sonucunda, sosyal evrenin bireysel davranlar gl bir ekilde
etkilediini bulmutur. Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak, insanlar
genellikle davranlan bireysel ayrt edici kiilik zellikleri asndan
aklama ve sosyal etkinin bireysel davran zerindeki gcn hafife
alma eilimindedir. Sosyal psikolojik aratrmalar sosyal ve evresel
durumlarn
bireyin
davranlarn
belirlemede
genellikle
kiilik
farkhlklanndan daha gl olduunu defalarca ortaya koymutur.

Sosyal Durumun
srekli
bir
davrann
znellii.
eyleri
nsanolu
yorumlar.
durumun
nesnel
anlamrveren
nsanlann
koullan
belirli
deil,
bir
bir
bu
canldr;
durumdaki
durumu
nasl
algladklar belirler (yorumlama).

Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri. Bireyin bir durumu'
yo- rumlamasm (alglama, anlama ve deerlendirmesini) byk
oranda iki temel insani gd ekillendirir: doru olma gereksinimi ye
kendimiz hakknda iyi eyler hissetme gereksinimi. Kimi zamanbu iki
gd zt ynlerde hareket eder; rnein, bir durumdaki davranmz
doru
bir
bak
asndan
deerlendirildiinde
bencilce
davrandmz ortaya kabilir.

z
sayg
Yaklam:
Kendimiz
Hakknda
yi
eyler
Hissetme
Gereksinimi.
ou
insan
gl
bir
kendini
iyi,
yeterli
ve
saygn
grme
gereksinimine sahiptir. nsanlar kendi z sayglarn korumak iin

sklkla dnyay alglaylarn arptrlar.
Sosyal
Bili
Yaklam:
Doru
Olma
,
Gereksinimi.
Sosyal
"bili
yaklam sos-' yal psikolojide insanlann dnya hakknda dnme

biimlerini de hesaba katan bir bak asdr: Bu gre gre
insanlar sabahlan yiyecekleri kahvalt gevreinden, evlenecekleri
kiiye kadar ok eidi konularda doru bir anlay edinmeye
alrlar. Ashnda bireyler, tipik bir ekilde, eksik ve yanl yo- -
ramlanm bilgiler dorultusunda hareket ederler.
70
Dier Gdler. ki temel gdnn, yani doru olma gereksinimi ve

kendimizle ilgili olumlu bir gre sahip olma gereksiniminin yan
sra insanlar et
SOSYAL PSKOLOJ
67
kileyen baka gdlerden de sz edilebilir. Biyolojik drtler,

dHeridinlme istei ve kontrol gereksinimi bu gdlet arasnda
saylabilir.
Sosyal Psikoloji ve Sosyal Problemler. Sosyal psikoloji kurandan
n yarg, kt enerji kaynaklan, AIDSin yaylmas, sala zararl

alkanlklar ye okullardaki iddet gibi eitli ada; problemlerle
baa, kmada etkin bir ekilde uygulanmaktadr. Ciddi sosyal
problemlenn zmne ynelik mdahale nerilerinde bulunurken
insanlann
yorumlamalan
ve
davranlan
hakknda
bilimsel
bir
temele dayanan kuramlan dayanak noktas almak gerekir.

1.
BLMN SONU: TEST
1. Aadaki konulardan hangisi bir sosyal psikologun ilgisini daha

ok eker?
a.
Su ileyen insanlann kiiliklerinin, su ilemeyenlere oranla,
iddete daha eilimli olup olmad.

b.
Su ileyen insanlann genlerinin su ilemeyenlerden-farkl
olup olmad.
c.Devlet bakanlanmn farkl da dnklk dzeylerinin politik
kararlama etkileyip etkilemedii.
d.
Birisinin bir testte hile yapp yapmama kararn, Arkadalanm
bunu rense nasl bir tepki verirlerdi? dncesinin etkileyip

etkilemedii.
e.
Birisinin
sosyal
snfna
bakarak
gelirinin
ngrlp
grlemeyecei.
2. Sosyal psikolojiyi kiilik psikolojisinden ayan fark nedir?
a.
Sosyal
psikoloji
bireysel
farkllklara
odaklanrken
kiilik
psikolojisi insanlann farkl durumlarda tasl davrand zerinde

younlar.
b.Sosyal psikoloji insanlann, onlan sosyal etkiye ak klan- ortak
zelliklerine
odaklanrken
kiilik
psikolojisi
bireysel
farkllklar
zerinde younlar.
c.Sosyal psikoloji bireylere deil, toplumlara ynelik genel yasalar
ve kurumlar ileri srer, buna karlk kiilik psikolojisi insanlan
birbirinden ayrt eden, kendilerine zg karakteristik zellikleri
zerinde durur.
d.
Sosyal psikoloji bireysel farkllklara odaklanr, buna karlk
kiilik psikolojisi bireylere deil, toplumlara ynelik genel yasa ve

kuramlar ne srer!
3. Kampste
Emil/nin
yanma
tanmad
birisi
geliyor
ve
onaprofesyonefotoraf
olduunu
sylyor.
Emilyden
renci
demeinin'yannda
68
kendisi iin'15
dakikalna poz vermesini istiyor. Bir sosyal psikologun bak
asna gre-,
Emynin karan zerinde aadakilerden hangisi etkilr olur?
a.
Adamn klk kyafeti.
b.
Adamm ona bir cret teklif edip etmemesi.
c.Emilynin durumu yorumlamas.

d.
Adamn sabka kayd.
SOSYAL PSKOLOJ
71
4. insan davranlarm sosyal bili bak asyla anlamaya alan

strattcnjacjar
aadaki varsaymlardan hangisini dayanak noktas olarak grr?

a.nsanlar dnyay olabildiince doru alglamaya alr.
' v,
b.
nsanlar
dnyay hemen her zaman doru bir ekilde alglar
' ; J
c. nsanlann dnyay alglay biimlen hemen her zaman yanltr. '
nsanlar
Jr' '
d.
kendilerini y grmek iin gereklii arpmlar.

e.
insan davranlann etkileyen en nemli gd kontrol j
5 Temel ykleme hatasn aadakilerden hangisi en iyi, ekiLdeJtnmlar7

a.Kendi davranlarmz ve bakalarnn davranlarm btnyle
ayn edici 1 lk zellklen zerinden aklarken sosyal tkinin
gcn hafife alma e
b.nsanlann davranlarn sosyal duruma gre aklayp kiilik
gcn gz ard etme eilimi.
c. Grup yeliklerinin, insanlann davranlan zerinde kiiliklerinden
daha! etini- *! h olduuna inanma eilimi.

d.
nsanlann
kiiliklerinin,
davranlan
zerinde
grup
yeliklerinden daha etki- l olduuna inanma eilimi.

6. Aadakilerden hangisi insanlann kendilerini ve sosyal dnyay
grme biim- .
lerinde z sayg yaklamna dierlerinden daha az uyar?
..................................................................................................1
72
ELLLOT ARONSON (1932-)...........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ...................................................................1
ROBIN M. AKERT .........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ............................3
indekiler...................................................................................4
SOSYAL PSKOLOJ
Balarken..................................................................................21
Bu Baskdaki Yenilikler...............................................................21
Teekkr....................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJYE GR.........................................................28
73
74
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?..........................................................33
Sosyal Yorumlamann Gc.........................................................37
BALANTILAR............................................................................40
SOSYAL PSKOLOJ
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas..............40
SOSYAL ETKNN GC...............................................................47
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak............................................47
75
76
Sosyal Durumun znellii...........................................................52
Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^.........................58

Gereksinimi...............................................................................61
S.....................................76
SOSYAL PSKOLOJ
ebk yk SSSfifS....................................................................126
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r.......134
m : *........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi...........................................................................183
mmm...................................221
:hdt.....................................392
77
78
^ps.....................................................................................397
la I......................................135
n i..........................................................................................135
lli............................................................................................135
^ _ ^JfSJff?.................................................................................56
SOSYAL PSKOLOJ
rrr ^........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#...............................................................105
a.
3-9 '* e-fr '3- *W

P- ", :iBniEiyraEX
79
80
YNTEM Sosyal Psikolojide Aratrma

Yntemleri
GENEL EREVE
Hemen
her
eye
ulaabildiimiz
internetten
gnmz
biliim
anda pornografik ierik bulmak da

eskisinden ok daha kolay. Bunun tek
yolu
da
internet
endstrisini
deil.
yakndan
Pornografi
tanyan
Paul
Fishbein, her yl video maazalarndan

800 milyon pornografik ierikli film
kiralandm tahmin ediyor: Toplam
800 kiinin ylda birer milyon film
kiraladn da hi sanmyorum (Pom
in the USA, 2004). Dolaysyla da
pornografik
ieriin
olmad
sorusu
rnein,
cinsel
bakmak
zararl
gndeme
ierikli
erkeklerde
olup
geliyor.
imgelere
cinsel
iddet
eilimini arttryor olabilir mi?

Bu konu, olumlu ya da olumsuz yantlar
zerinden,
birok
tartmaya
sahne oldu. Hukuku ve akademisyen

Cathari-
ne
MacKinnon
(1993),
Pornografi cinsel zorbalk iin hem

kusursuz bir hazrlayc, hem tevik
edici bir ara hem de bir
Bir Bilimdir
Hipotez Ve Kuramlar
nceki Kuram ve 'Aratrmalardan
Esinlenme Kiisel Gzlemlere Dayal
Hipotezler
Gzlem Yntemi. Sosyal

Davramlan Betimlemek
lifi
Ariv Analizi
Gzlem Ynteminin Snrlan
Korelasyon Yntemi:
Sosyal Davranlar
ngrmek
Taramalar
BALANTILAR: Siyasi
Anketlerde Rastgele Seim
Korelasyon Ynteminin
Snrlan: Korelasyon
Nedensellik Deildir
Deneysel Yntem:
Nedensel Sorulan
Yantlamak
Baml ve Bamsz
Deikenler Deneylerde I
Geerlilik Deneylerde D
Geerlilik Temel Aratrma
ve Uygulamal Aratrma
Sosyal Psikoloji
Aratrmalarnda Yeni
Ufuklar
Kltr ve Sosyal Psikoloji
Evrimsel Yaklam Sosyal
Nroloji "
-
Sosyal Psikolojide Etik

Meseleler
Etik Aratrma lkeleri
zet
kullanm klavuzudur... diyordu (s. 28). 1985 ylnda ABD Adalet Bakanl tarafndan atanan ve buna benzer bir gr dile getiren bir
grup uzman, pornografinin rza tecavz ve dier cinsel sularn nedeni
olduu sonucuna varmt. Buna karlk 1970 ylnda byk oranda
ayn verileri inceleyen baka bir heyet, pornografinin cinsel saldrganlk
zerinde belirgin bir etkisi olmad sonucuna ulamt. Peki kime
inanacaz? Ulusal apta yaymlanan bir haber dergisi okuyucular
arasnda pornografinin etkileri gibi psikolojik konular hakknda sk sk
anket
dzenler.
Peki
ama
bu
ounluk
fikrinin
doruyu
belirleyebilecei bir konu mudur, yoksa yant bulmak iin daha

bilimsel bir yol mu aranmaldr? Biz ikinci seenein doru olduuna
inanyoruz ve bu blmde pornografi zerine aratrmalar rnek alarak
sosyal
psikologlarn
kulland
aratrma
yntemleri
zerinde
duracaz.
Bu blmde zerinde duracamz dier bir mek de bu kez
iddetin nedenleri deil, insanlann iddet grdklerinde buna nasl
tepki verdikleri ile ilgili. Birisinin saldrya uradn grdnzde
kendi gvenliiniz iin endielenerek dorudan mdahale etmekten
kanabilirsiniz. Yine de oumuz u ya da bu ekilde, rnein polisi
arayarak, kurbana yardm edeceimizi varsayarz. te bu varsaym
nedeniyle 1960larda yaanan bir olay herkesin oke olmasna neden
olmutu. Kitty Genovese adnda bir kadn New York, Queensteki bir
sitenin sokanda vahi bir cinayete kurban gitmiti. Saldr 45 dakika
srmt. 38 apartman sakini Genovesenin lklar duyulduunda
pencereye kotuklarn sonradan itiraf edecekti. Hibiri ona yardm
etmeye almamt, polisi arayan bile olmamt. Cinayeti izleyen
haftalarda muhabirler, yorumcular ve eletirmenler bu olaya tank
olanlarn neden hibir ey yapmad konusunda birok farkl kuram
ortaya attlar. Byk ehirlerde yaamann insani duygulan krelttii,
insanlar kanlmaz olarak dier insanlann aclanna kar kaytszla,
umursamazla
ve
ilgisizlie
srkledii,
egemen
olan
grt.
Gzlemcilere gre sulanmas gereken New York ve New Yorklulard;

bu tip bir olay insanlarn birbirlerini daha ok nemsedii kk bir
ehirde yaanmazd (Rosenthal, 1964). Peki bu doru mudur? Olaya
SOSYAL PSKOLOJ
71
tank olanlann Kitty Genovesenin lklann duymazlktan gelmesi

byk ehirde yaamaktan m kaynaklanyordu, yoksa bunun baka bir
aklamas olabilir mi? Bunun yantn nasl bulacaz?
72
SOSYAL PSKOLOJ DENEYE

DAYALI BR BLMDR
Sosyal psikolojinin temel ilkelerinden biri, iddetin nedenleri ve
iddete verilen tepkiler gibi birok sosyal sorunun bilimsel olarak
incelenebileceidir (Wilson, Aronson, & Carlsmith, basnda; Reis <Sr
Judd, 2000). Sosyal psikolojik aratrmalara deinmeden nce ie bir
uyaryla
balayalm:
Ele
alacamz
deneylerden bazlarnn sonulan size ok

bariz
grnebilir
nk
sosyal
psikoloji
Oyunlara
baylrm.
hepimizin yakndan aina olduu konularla,
Sanrm
yani sosyal davran ve sosyal etki ile
satran
ilgilenir (Richard, Bond, & Stokes-Zoota,
benzer bir oyuna ada-
2001). Bu ainalk sosyal psikolojiyi dier bilimlerden ayn bir yere koyar. Parack fizii
sam
hayatm
ya
da
ok
mutlu
olabilirdim
Ama
ekonomik
bunalm
ile ilgili bir deneyin sonulanm okurken bun-
dneminde
lan kiisel deneyimlerinizle ilikilendirmeniz
insann
olduka dk bir olaslktr. Sizi bilemeyiz
oynayarak
ama biz, Vay canna, kuarklarla ilgili u de-
kazanabilecei
ney
tam
da
otobs
beklerken
bama
gelenleri anlatyor ya da Byk annem

bana hep pozitron ve anti-maddelere dikkat
etmemi
tembih
sylediimizi
yandan,
hi
davran
konulannda
ederdi
gibi
eyler
anmsamyoruz.
ya
insanlara
da
te
saldrganlk
yardmc
olmay
amalayan bir aratrmann sonulan- n
bydm
srf
snran
para
kimsenin
gelmezdi,
ona
akima
aynca
hilim
de bir oyundur. Bilimde

ok kesin temel kurallar
bulunur ve fikirlerinizin
ampirik
dnyaya
uymas gerekir. Bu hem

ok
zor
hem
de
byleyici. -Leon Festinger
okurken Aman canm, bana sorsalar ben

de sylerdim. Daha geen gn bama ayns geldi gibi eyler
sylendiine ok sk rastlanr.
insan davramlann incelerken anmsamamz gereken nemli bir
nokta
var:
Sonradan
baktmzda
sonulan
nceden
tahmin
edebileceimizi dnebiliriz. Gerekten de, gemi gr yanll

olarak adlandmlan "bir ey olup bittikten sonra sonulan ngrebilme
olasln abartma eilimi gayet iyi bilinmektedir (Blank, Musch, &
SOSYAL PSKOLOJ
Pohl, 2007; Bradfield & Wells,
- Gemi Gr Yanll
A,Kiinix bildii, olup bitmi bir olay aslnda ne kadar
ngrebileceim abartfna eilimi.
73
2005; Fischhoff, 2007; Sanna & Schwarz, 2007). rnein, siyasi

seimlerin
galibini
rendikten
sonra
neden
belirli
bir
adayn
kazandn dnmeye balarz. Seimlerden nce kimin kazanaca

konusunda gl kukularmz olsa bile, her ey olup bittikten sonra
sonular kanlmaz ve kolaylkla ngrlebilir gelmeye balar. Ayn
ey psikoloji deneylerinin ortaya koyduu bulgularda da geerlidir;
sonulan
rendikten
sonra,
bunlar
nceden
kolaylkla
kestirebileceimizi dnmeye balarz. Peki sonulan renmeden

nce deneyin neler ortaya koyacan kestirebilir miyiz? Aadaki
Dene ve Gr! altrmasnda yer verdiimiz sorulan yantladktan sonra,
bariz
bulgulann
aslnda
kadar
da
kolay
ngrlemeyeceini
sylerken ne demek istediimizi daha iyi anlayabilirsiniz.

Sosyal psikoloji, blmn banda verdiimiz iddet rneine
benzer sosyal davranlarla ilgili sorulan yantlamak iin iyi gelitirilmi
bir dizi ynteme dayanan bilimsel bir disiplindir. Bu yntemler trlerine
gre e aynlr: gzlem yntemi, korelasyon yntemi ve deneysel
yntem.
Bilimsel
bir
aratrma
sorusunu
incelemek
iin
bu
yntemlerden herhangi biri kullanlabilir ve her birinin kendine zg

gl ve zayf ynleri bulunur. Sosyal psikoloji alannda bir aratrma
yrtrken doru yntemi semek, gl ynlerinden en iyi ekilde
yararlanmak ve zayf taraflannm etkilerini en aza indirmek yaratclk
gerektirir.
Bu blmde sz konusu yntemleri aynnth olarak ele alacaz.
Elinizde tuttuunuz kitab da birok aratrma yrtm sosyal
psikologlar yazd. Dolaysyla, sosyal psikolojik almalarn hem zevkli
hem de zorlu ynlerini birinci elden size aktarmaya alacaz. in
zevkli yan, tpk bir cinayet davasnn sanna adm adm yaklaan bir
dedektif gibi, ilgin ve nemli sosyal davranlara. nedenleriyle ilgili
ipularn
ortaya
karmakta
gizli.
Filozoflann
yzyllar
boyunca
tarttklan sorulann yantlann kesin olarak ortaya koyacak aralara

sahip olmak bize ok heyecan verici geliyor. Ayn zamanda, bu
heyecam yksek dozda alak gnlllkle dizginlemeyi rendik nk
sosyal psikolojik aratrmalar retme ve yrtme srecinde karlalan
pratik ve etik kstlamalar devasa boyutlardadr.
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D, W1LS0N - ROBIN M. AKERT
HPOTEZ VE KURAMLAR
Aratrma, aratrmacnn test etmek istedii bir nsezi -buna
hipotez de diyebiliriz- ile balar. Bilimde Arimetin, doru zm bir
anda zihnin-
DENE ve GR!
Sosyal Psikoloji Snav; f - -
Her bin sosyal psikoloji aratrmalarna dayanan, aadaki sorulan

vanitfaYin.
IK
di
1 Otonte sahibi bir kiinin niversite rencilerinden, kenchfennS

Mbir zarar dokunmam baka bir niversite grentisine
neredeyse lmcl elektrik joldm vermesini istediim dnn
Szce rencilerin kata ka bunu TcBul eder?. L
2. ocuklan
zaten
yapmaktan
holandklan
bir
ey
iitf
dflehdmsemz sonuta bu etkinlikten (a) daha ok, (b) ayn
derecede, (e) daha z holanmaya balarlar.
3. Sizce hangi mten bir rn, rnein br poster seiminden
daha ok memnun - kalr: (a) posterleri inceleyip her birini
neden sevdiini ya da. sevmediini dnerek birka dakika
geirenler m yoksa (b) duygularnn nedenlerini anali?
etmeden bir poster seenler mi?
-- 4. Bir uyancya, rnein bir insan, ark ya da resme, tekrar
tekrar inarur kalmak*' & - ondan (a) daha ok, (b) aym derecede,
(c) daha az holanmanza' neden olur: .
. 5. Tandnz birisinden size bir iyilik yapmasn -rnein
lOJiraborvennesmi istiyorsunuz, o da bunu kabul ediyor. Size
bu iyilii yapan kii byk olaslkla sizden (a) daha ok, (b)
ayn derecede, (c) daha az holanmaya balayacaktr.
; : 6 . Zor bir karara vanrken hangisi iyi sonu venr? (a) zermde
daha fazla dnmeden hemen karar vermek, (b) farkl seenekler
arasnda dikkatlice dnmek, (c)
, . dikkatinizi datacak alakasz bir eyle bir sre oyalandktan
sonra karar vermek.
7. ABDde kz renciler matematik smavlannda. erkek
^renciler kadar baard t/, olamamaktadr. Aadaki
koullardan hangisi kz rencilerin de at az erkek- jjjL 1er kadar
baard olmasn salar? (a) snavda foplumsal-cinsiyete'dayal bir,
ay- " nm olmad sylendimde, (b) kz renalerin zor mateiauR
snavlarnda" t. daha baard olduu sylendiinde (nk o;
zaman bu'zorluu gslemek<
iin mcadele ederler>, (c) erkeklerin, hemen her artta
Jhzlardatf iaita baarl olduu sylendiinde.
. ; '
1
8. Reklamlarla gl aadaki ifadelerden hangisi dierlerinden
daha dorudur? kv? (a) Reklamlara gizlenen, eikalt mesajlar;
normal, her gn izlediimiz reklam- ' | - lardan daha etkilidir, (b)
televizyonda izlediimiz normal Sr kesici ya^da deterjan

reklamlan, reklamlara gizlenen eikalt mesajlardan daha etkilidir,
(> iki * reklam tr de etkili deildir.
ABDde toplum iinde (a) kadnlar erkeklere daha ok
dokunur;'(b) erkekler kadnlara daha ok dokunur, (c) herhangi
br fark yoktur -kekler ve kadnlar birbirlerine eit oranda
dokunur.
,
p
fe 10. nsanlar gemilerinde neden daha ok pimanlk duyarlar?
(a) Keke yapma- saydm dedikleri eyler, (b) Keke
yapsaydm dedikleri eyler, Cc) piman- * lk olayn ne kadar
gemite kaldna baldr.
Yantlar sayfa 119da.
de belirdiinde, "Evrekal Buldum! diye barmasnda olduu gibi,

parlak fikirlerin birdenbire ortaya ktna ynelik bir inan vardr. Bu
tip fikirlerin birdenbire ortaya kt grlse de bilim, birikimsel bir
sretir ve genellikle hipotezler, nceki kuram ve aratrmalara
dayanr.
nceki Kuram ve Aratrmalardan Esinlenme

ou alma aratrmacnn mevcut kuram ve aklamalardan
tatmin olmamasyla balar. Bakalarnn almalarn okuyan bir
aratrmac kendisinin insan davranlarn (insanlann acil durumlarda
neden bakalanna yardm etmedii gibi) daha iyi aklayacana
inanabilir. rnein, insanlann tutumlanm deitirme nedenlerini
aklayan temel kuramlardan biri olan davranlk, 1950lerde Leon
Festingeri tatmin etmiyordu. O da insanlann tutumlarn ne zaman ve
nasl deitirdikleri konusunda belirli ngrleri olan yeni bir yaklam
-eliki kuram- gelitirecekti. 6. Blmde greceimiz zere, baka
aratrmaclar da Festingerin elde ettii bulgulara getirdii aklamalardan memnun kalmayacak ve dier olas aklamalan test etmek
iin baka aratrmalar dzenleyecekti. Baka disiplinlerdeki bilim
insanlan gibi,
Fotorafta Kitty Genovesenin komularn bak Zar arasnda saldrya

urad mahalle grlyor. Neden hi kimse polisi aramama?
sosyal psikologlar da srekli bir kuram gelitirme sreci ierisindedir:

Bir kuram ne srlr; kuramn dayand belirli hipotezler test edilir;
elde edilen sonulara gre kuram gzden geirilir ve yeni hipotezler
retilir.
Kiisel Gzlemlere Dayal Hipotezler

Sosyal psikoloji gndelik hayatta karlatmz olaylar ele alr.
Aratrmaclar genellikle kendi yaamlarnda ya da bakalarnn
yaamlannda onlara ilgi ekici, sra d ve merak uyandrc gelen bir
eyi inceler ve bu olayn nedenleri hakknda bir kuram olutururlar
-daha sonra da bu kuram snamaya ynelik bir alma tasarlarlar.
Daha nce sz ettiimiz Kitty Genovese cinayetini dnn. ou
insan herhangi bir mdahalede bulunmayan komular, byk ehirde
yaamann yaratt kaytszlk, duyarszlk ve vurdumduymazlkla
sulamt. te yandan, New York niversitesinde grevli iki sosyal
psikologun bu konuda baka fikirleri vard, Bibb Latane ve John Darley
bir gn Genovese cinayeti zerine konumaya baladlar. Gerisini
Latanenin azndan dinleyelim: Bir akam, ehir merkezindeki bir
kokteyl partisinden sonra, John Darley... bir iki imek iin 12.
Sokaktaki daireme geldi. Ortak dertlerimizden biri, sosyal psikolog
olduumuzu renen tandklarn bize hemen New Yorklulann vurdumduymazlna neyin sebep olduunu sormasyd (Latane, 1987, s.
78). New Yorklular neden byle? diye sormak yerine Genovesenin
komularnn iinde bulunduu sosyal durumu incelemek Latane ve
Darleyye daha ilgin ve nemli geliyordu: Genovese vakasnn bu
kadar hayret verici olm*- smm nedeni belki de zellikle bu olayda olup
bitendir, yani yalnzca bir ja da iki kiinin deil, tam 38 insann olanlar
izlemekten baka bir ey yapmamasdr, diye dndk (Latane,
1987, s. 78).
Aratrmaclar insana ilk bakta manta aykr grnen bir
nseziden yola kacakt: Acil bir duruma tank olan insan says ne
kadar fazlaysa, ilerinden birinin olanlara mdahale etme olasl da
o denli dk olacaktr. Genovesenin komular,"Ne de olsa birileri
polisi oktan aramtr diye dknm olabilirdi. Latane ve Darley
(1968), bu durumu sorumluluun dalrnas olarak tanmlyordu.

Belki de olaya tank olanlardan her biri cinayeti yalnzca kendisinin
grdn dnseydi yardm etme olasl da artacakt.
ister bir kuramdan, isterse nceki aratrmalardan ya da gndelik
yaayy.---.
111
3P
* gzlemlenmesinden yola karak olsun, bir aratrmac bir

hipotez
Tablo 2.1 zetle Aratrma Yntemleri

Yntem_________Amac____________Yantlanan Som________________________
Gzlem
Betimleme
Korelasyon ngrme
Deneysel
Nedensellik
olur?
Bu fenomenin doas nedir?

X bilgisinden Y ngrlebilir mi?
Y deikenine X deikeni mi neden
oluturduktan sonra bunun doru olup olmadn nasl anlayabilir?

Bilimde dayanaksz grlerin hkm yoktur; aratrmacnn bir
hipotezi test etmek iin veri toplamas gerekir. Gzlem yntemi,
korelasyon yntemi ve deneysel yntemin Latane ve Darleyinkine
benzer aratrma hipotezlerini incelemek zere nasl kullanldna
bakalm (bkz. Tablo 2.1).
Gzlem
Yntemi:
Betimlemek
insan
davranlan
Sosyal
yakndan
gzlemlenerek
Davranlan
de
birok
ey
renilebilir. Belirli bir insan grubunu ya da insanlann davran

betimlemek amalandnda gzlem yntemi ok yararl olur. Bu
teknikte aratrmac insanlan gzlemler ve lmlerini ya da insanlann
davranlarndan edindii izlenimleri kaydeder. Gzlem yntemi,
aratrmann
konusuna,
aratrmacnn
gzlemledii
insanlarla
balantsna -ya da onlardan ayn olmasna- ve gzlemlediklerinin ne

kadarn nicelemek istediine gre birok farkl biimde uygulanabilir.
Bunun rneklerinden biri, aratrmacnn bir grup ya da kltr iinden
gzlemleyerek anlamaya alt ve bunu yaparken nceden sahip
olduu
fikirlerini
etnografyadr.
inceleme
Burada
konusuna
hedeflenen,
dayatmaktan
grubun
kand
zenginliini
ve
karmakln grubu canl olarak izleyerek anlamaktr. Etnografya

insan kltr ve topluluklarn inceleyen kltrel antropolojinin balca
yntemidir. Sosyal psikolojinin ilgi alan farkl kltrlerdeki sosyal
davramlann da kapsayacak ekilde geniledii iin et-
SOSYAL PSKOLOJ
83
..................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)............................................................1
TIMOTHY D. WLSON ...................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ
84
ROBIN M. AKERT .........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ............................3
indekiler....................................................................................4
Balarken...................................................................................21
SOSYAL PSKOLOJ
85
Teekkr....................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJ
86
BALANTILAR.............................................................................40
SOSYAL PSKOLOJ
87
SOSYAL PSKOLOJ
88
SOSYAL ETKNN GC...............................................................47
SOSYAL PSKOLOJ
89

Gereksinimi................................................................................61
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi...........................68
S.....................................76
SOSYAL PSKOLOJ
90
ebk yk SSSfifS....................................................................126
m : *.........................................................................................175
SOSYAL PSKOLOJ
91
_ * ft ^ ^^ mi...........................................................................183
mmm...................................221
:hdt.....................................392
^ps.....................................................................................397
la I......................................135
n i..........................................................................................135
SOSYAL PSKOLOJ
92
lli............................................................................................135
^ _ ^JfSJff?.................................................................................56
rrr ^.........................................................................................94
SOSYAL PSKOLOJ
93
r*--1=-* sas^s#...............................................................105
nografya farkl kltrleri betimlemek ve bu kltrlerin psikolojik ilkeleri

hakknda hipotezler retmek zere giderek daha fazla kullanlmaya
balanmtr (Fine & Elsbach, 2000; Hodson, 2004; Uzzel, 2000) .
Sosyal psikolojinin ilk yllarndan bir megi ele alalm. 1950lerin
balarnda Midwestte yaayan bir grup insan, belirli bir gnde
meydana gelecek korkun bir tufanla dnyann sonunun geleceini
dnyordu. Liderlerinin evinin arka bahesine ini yapacak olan bir
uzay gemisinin onlan gelip kurtaracam duyurdular. Dnyann
sonunun o kadar yakm olmadn dnen Leon Festinger ve

meslektalar, inan ve kehanetleri bo kanda bu insanlarn nasl
bir tepki vereceklerini yakndan gzlemlemenin ve bir gnce tutmann
ilgin olabileceini dndler (Festinger, Riecken, & Schachter, 1956).
Uzmanlar, grup iindeki konumalar saati saatine kaydedebilmek iin
gruba ye olmann ve normal birer grup yesi gibi davranmann gerekli
olduuna karar verdiler.
Etnografyann pf noktas, incelenen insanlann bak asn anlayabilmek iin ncelikle aratrmacnn kendi yerleik fikirlerini dayatmaktan olabildiince kanmaktr. Bununla birlikte, bazen aratrmaclann,
gzlem yntemini kullanarak test etmek istedikleri belirli bir hipotez
olur. rnein, bir aratrmac rencilerin teneffslerde ne kadar saldrganlk sergiledikleri ile ilgileniyor olabilir. Bu durumda gzlemci gzlem
balamadan nce somut bir ekilde tanmlanan belirli davranlara
sistematik olarak bakmaya balayacaktr. rnein bir ocuun dierine
vurmas, onu iteklemesi ya da bir oyuncan izinsiz olarak almas gibi
davranlar saldrganlk olarak tanmlanm olabilir. Gzlemci, oyun
bahesinin bir kesinde duracak ve sistematik olarak bu davranlann
ne
sklkta
gerekletiini
kaydedecektir.
Aratrmac
sosyal
davranlarda olas cinsiyet ve ya farkllklar ile ilgileniyorsa gzlemci

ocuun yan ve cinsiyetini de not alacaktr. Peki, gzlemcinin iini ne
kadar doru yaptn nasl bilebiliriz? Bu tip almalarda, birbirinden
bamsz olarak gzlem yapan ve bir veri kmesini kodlayan iki ya da
daha ok kii anasndaki anlama dzeyi anlamna gelen gzlemciler
aras gvenilirlik b- k nem tar. ki ya da daha ok saydaki
SOSYAL PSKOLOJ
94
gzlemcinin birbirlerinden bamsz olarak ayn gzlem sonulanyla

geldiini ortaya koyan aratrclar gzlemlerin znel olmadn, bireyin
doruyu arptan izlenimcine dayanmadm da gstermi olur.
Ariv Analizi
Gzlem
yntemi
yalnzca
gerek
hayattaki
davranlarn
gzlemlen- mesiyle snrl deildir. Aratrmac bir kltrle ilgili

toplanm belgeleri -ya da arivleri- de inceleyebilir; bu teknik ariv
analizi olarak anlr (Mullen, Rozell, & Johnson, 2001). rnein
gnlkler, romanlar, intihar mektuplar, popler mzik szleri,
televizyon programlar, sinema filmleri, dergi ve gazete yazlar ve
reklamlar bize bir toplumun kendini nasl grdyle ilgili birok ey
syler. Saldrganlk rnegindekine ok benzer bir ekilde, nce
belirli, iyi tanmlanm kategoriler yaratlr, daha sonra bunlar ariv
kaynana uygulanr (bkz. bir sonraki Dene ve Gr! altrmas).
Pornografi ile iddet arasndaki iliki sorusunu yeniden ele alalm. Bu
konuyu ele almann glklerinden biri pornografinin ne olduunu
tanmlamaktr. Yksek Mahkeme Yargc Potter Steartm ifadesiyle,
Grdm yerde tanrm da diyebiliriz ancak ieriini tam olarak
betimlemek o kadar da kolay deildir.
Ariv analizi bu sorunun yantm bulmak iin iyi bir aratr nk
aratrmaclarn
kltr
ierisindeki
mevcut
belge
ieriklerini
tanmlamasn salar -pornografi rneinde bu belgeler piyasada

pornografik ierik olarak sata sunulan fotoraf ve kurgusal
yklerdir.
rnein
kitaplarda
satlan
bir
aratrmac
ciltsiz
yetikin
gazete
ierikli
bayilerinde
kurgu
ve
kitaplarn
incelemitir (Smith, 1976). Bir dieriyse internet sitelerindeki

fotoraflar
bulgulardan,
analiz
biri
etmitir
birok
(Mehta,
2001).
Rahatsz
pornografik
yaynda
erkein
edici
kadm
istemedii bir cinsel ilikiye g kullanarak (fiziksel, zihinsel ya da

antaj yoluyla) zorlamasdr.
Gzlemciler Aras Gvenilirlik

Bir ven kmesim bamsz olarak gzlemleyen ve kodlayan M ya,
da daha ok kii , arasndaki gr birlii; k ya da daha ok
SOSYAL PSKOLOJ
95
saydaki gzlememin birbirlerinden bar msjz olarak ayn

gzlemlerde bulunduum! ortaya- koyan aratrmaclar, gzlem- \
lenn znel olmadn, bireyin dorulan, arptan izlenimlerine
dayanmadm, da . gstermi olur
% ^ <,
- Ariv Analizi
^v-. -y../,
Ararmacmm bir kltrle,ilgili tophnmfbelgefer, dier bir

deyile
arivleri-(rnein
gnlkler,
romanlar,
gazeteler vs1.) nceledii aratrma yntemi.
dergiler,,
Av Analizi. Kadnlar, Erkekler ve Medya

DENE ve GR!
Kadn
ve
aralarnda
erkeklerin
nasl
kide
iletiim
resmedildiini
grmek iin bir ariv analizi yapn.

Farkl konulara ve okuyuculara odaklanan, rnein "bir haber
dergisi, Cosmopolitan tarz bir kadn dergisi, CQ tarz bir erkek'
dergisi ve New Yorker tarz bir edebiyat dergisi gibi drt dergi
sein. Dergilerin sayfalarm iinde en az bir kiinin resmi olan bir
reklam grene kadar rastgele evirin.-Her bir dergide bu tipte en
az iki ya da reklam grene kadar bunu tekrarlayn. 'Reklamdaki
kiinin yz fotorafn kata kam kaplyor ve bu kii erkek m
yoksa kadn m? Her reklam iin bir yere not dn. Bedeninin
hangi
blmnn'grndne
gre
fotoraflar
kategorilerden birine yerletirin: (a) btn bedeni, ; ;.(b) belden

yukars, (c) byk oranda ba ve yz. Kadn ve erkeklerin
resmedli , biimlen arasnda bir fark var m? Varsa, sizce bunun
nedeni nedir? imdi, bu tipte gerek bir aratrmann sonulanm
grmek iin sayfa 119-120ye gidin.
U.LIOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROBIN M. AKERT
Hepsinde olmasa da, pornografik yaynlarn bir ksmnda kadnlara

kar saldrganlk balca konulardan biridir.
Ariv analizi eklinde uygulanan gzlem aratrmas toplumun
deerleri ve inanlar konusunda birok ey syleyebilir. Kadnlara
ynelik cinsel iddetin pornografik yaynlarda yaygn bir konu olmas
bu tip grnt ve hikyelerin birok okuyucuya hitap ettiini
dndryor (Di- etz & Evans, 1982; Gossett & Byme, 2002) ve
akla birka rahatsz edici soru getiriyor: Toplumumuzda ilenen ve
kadnlara ynelik cinsel iddet ieren sular ile pornografi arasnda
bir balant var mdr? Pornografik yaynlan okumak ya da izlemek
kimi erkeklerde iddet ierikli cinsel eylemlere yol aar m? Bu
sorulann yantlann bulabilmek iin ariv analizinden farkl aratrma
yntemlerine bavurmak gerekir. lerleyen sayfalarda kadnlara
ynelik cinsel iddetle ilgili nemli sorular ele alan aratrmaclarn
korelasyon yntemini
ve deneysel
yntemi nasl kullandna
deineceiz.
Gzlem Ynteminin Snrlan

Gzlem yntemi baz smrlamalan da beraberinde getirir. Belirli
davran trleri ok ender grldkleri ya da yalnzca zel hayatta
sergilendikleri iin bu davranlan gzlemlemek zordur. rnein,
Latan ve Darley bir olaya tank olan insan saysnn insanlann
kurbana yardm etme eilimine etkilerini aratrmak isteselerdi hl
bu soruya bir yant bulmalarn bekliyor olabilirdik nk bu tip
olaylar ok sk yaanmaz ve ne zaman yaana- raklanm ngrmek
de ok zordur.
Bunun yerine, Latane ve Darley, rnein iddet ierikli sularla
ilgili gazetelerde kan haberleri tarayarak ve olaya tank olanlann
saysn kurbana yardm edenlerle karlatrarak ariv analizi
yntemini kullanmtr. Bunda bile aratrmaclar birok sorunla
karlamtr: Btn muhabirler olaya tank olanlann saysndan sz
ediyor mu? Verilen saylar doru mu? Gazetedeki yazlarda btn
yardm biimlerine yer verilmi mi? Sz konusu verilerin dank
olduu ok ak. Ariv almalannda her zaman olduu zere,
aratrmacnn
kaderi
derleyicinin
merhametine
kalmtr;
muhabirlerin bir haberi hazrlama amac farkldr ve aratrmaclarn
sonradan gereksinim duyaca bilgilerin tmn haber ieriinde

kullanmam olabilirler.
Belki de en nemlisi, sosyal psikologlar yalnzca davran
betimlemek deil, ayn zamanda ngrmek ve aklamak isterler.
Bunun iin de dier uygun yntemleri kullanmalar gerekir.
KORELASYON YNTEM: SOSYAL

DAVRANILARI NGRMEK
Sosyal bilimlerin amalarndan biri de deikenler arasndaki
ilikileri anlamak ve farkl sosyal davran biimlerinin ne zaman
ortaya kacan ngrebilmektir. nsanlann grd pornografik
ierik ile cinsel iddet ierikli davranlar sergileme olaslklar
arasndaki iliki nedir? ocuklann televizyonda izledikleri iddet
ierikli programlar ile saldrganlklan arasnda bir iliki kurulabilir mi?
Aratrmaclar bu tip sorulan yantlayabilmek iin sklkla farkl bir
ynteme, korelasyon yntemine bavururlar.
Korelasyon ynteminde iki deiken sistematik olarak llr ve
ara-
lanndaki
iliki
deerlendirilir,
insan
-birinin
davran
dierini
ve
ne
kadar
tutundan
ngrd-
eitli
ekillerde
llebilir. Aratrmaclar, gzlem ynteminde olduu gibi, bazen

insanlann davranlann dorudan gzlemlerler. rnein aratrmac,
ocuklarda saldrgan davranlar ve televizyonda iddet ierikli
program izleme sreleri arasndaki ilikiyle ilgileniyor olabilir. Bu
durumda da ocuklann oyun bahesindeki davranlann gzlemleyebilir ancak bu kez amac ocuklardaki saldrganlk dzeyi ile
dier
etmenler,
rnein
aratrmadaki
dier
bir
lm
olan
televizyon izleme alkanlklan arasndaki iliki -ya da korelasyonudeerlendirmektir.

Aratrmaclar bu tip ilikileri korelasyon katsaysn hesaplayarak
deerlendirirler. Korelasyon katsays, rnein insanlann kilolarna
bakarak boy- lann tahmin etmek gibi, bir deikenin dierini ne
kadar ngrdn gs|Korelasyon Yntemi
.. d ya da daha ok deikenin sistematik olarak llmesi yoluyla
aralarndaki iliki- Jun (yani birinin dierini ne kadar ngrd)

deerlendirildii aratrma yntemi.
Ii|j
korelasyon Katsays
fdeikenin
dierini
ne
kadar
ngrdn
-rnein,
insanlann boylanna ba- irak kilolann ne kadar iyi tahmin

edebileceinizihesaplamaya yarayan istatis- sel teknik.
Televizyon ideme oran
O$k
Korelasyon yok
Yksek
Televizyon izleme oran
D$k
Negatif korelasyon
Yksek
O?k
Yksek
ekil 2.1 Korelasyon katsays.

emalarda
televizyonda
iddet
ierikli
programlar
izlemek
ile
ocuklarda saldrgan davranlar zerine farazi bir almadaki

olas korelasyon ilikisi grlyor. Soldaki emada gl bir pozitif
korelasyon sz konusu: Daha ok televizyon izleyen ocuklar daha
saldrgan
korelasyon
davranlar
ilikisi
sergiler.
olmadm
Omdaki
gsteriyor:
ema
herhangi
ocuklann
bir
televizyon
izleme oran ile saldrgan davranlan arasnda herhangi bir iliki

yoktur. Sadaki emada gl bir negatif korelasyon ilikisi grlyor: Daha ok televizyon izleyen ocuklar daha az saldrgandr.
teren istatistiksel bir deerdir. Pozitif korelasyon varsa bir deikenin

deerindeki
art
dier
bir
deikenin
deerindeki
artla
balantldr. Kilo ile boy birbirlerine pozitif korelasyonla baldr;

genellikle birisinin boyu ne kadar uzunsa kilosu da o kadar fazla
olacaktr. Negatif korelasyon varsa, bir deikenin deerindeki art
dier bir deikenin deerindeki dle balantl demektir. Kilo ile
boy birbirine negatif korelasyonla bal olsayd insanlarn grnm
de bir hayli tuhaf olurdu; ksa boylular, rnein ocuklar, penguene
benzerken basketbol oyuncular bir deri bir kemik kalrd! Elbette, iki
deiken arasnda hi iliki olmamas da mmkndr, bu durumda
aratrmac bir deikene bakarak dierini ngremeyecektir (bkz.
ekil 2.1).
Taramalar
Korelasyon yntemi genellikle taramalarda kullanlr. Tarama
aratrmalarnda insanlar arasndan temsil bir meklem seilir ve
bunlara tutum ya da davranlaryla ilgili sorular sorulur. Tarama,
insanlarn tutumlarn lme-
Tem
lt
bir
omeklem
oluturan
insanlarn,
davranlan
ve
tutumlan ile ilgili sorulan (genellikle sm vermeden) yantlad

aratrma
nin elverili bir yoludur; rnein, insanlara telefon aarak seimlerde

kime oy verecekleri ya da bir takm sosyal meseleler hakknda neler
dndkleri
sorulabilir.
Aratrmaclar
genellikle
insanlann
bir
soruya verdikleri yantn dier yantlan ne kadar ngrdn

deerlendirmek amacyla korelasyon yntemini tarama sonulanna
uygularlar. Psikologlar tarama aratrmalarna genellikle sosyal
davran ve tutumlan anlamak iin bavururlar -rnein, erkeklerin
ne kadar pornografik ierikli yayn izledikleri ile kadnlara ynelik
tutumlan arasnda bir korelasyon ilikisi olup olmadna bakarlar.
Aratrmaclarn,
gvenli
cinsel
ilikiye
girme
oram
gibi,
gzlemlenmesi zor deikenler arasndaki ilikiyi deerlendirmesine

olanak tanmas tarama almalanmn olumlu ynlerinden biridir,
ilgili deikenlerin gzlemlenmesi zor olduunda aratrmaclar
insanlann kendi inan, tutum ve davranlan ile ilgili sorulara verdii
yantlara dayanan tarama a- lmalanna bavurur ve sorulan sorular
arasndaki ilikiyi incelerler: rnein, AIDS ve bulama yollan
hakknda daha ok bilgi sahibi olan insanlar, bu konuda daha az ey
bilenlere oranla, gvenli cinsel ilikiyi daha m ok tercih ediyor?
Tarama almalanmn dier bir olumlu yn de nfusun temsili
kesitlerinden
meklemler iermesidir.
Bir tarama almasnda
verilen yantlar ancak yalnzca teste tabi tutulanlan (yani meklemi)

deil, insanlann genelini yanstyorsa ie yarar niteliktedir. Tarama
aratrmaclan iin teste tabi tutulan insanlann tipik olmas ok
nemlidir. meklemlerini sz konusu aratrma sorusu asndan
nem tayan bir dizi karakteristik zellii bakmndan geneli temsil
eden insanlardan olutururlar (rnein ya, eitim gemii, din,
cinsiyet, gelir dzeyi). Ayn zamanda nfusun genelinden insanlan
rastgele seim yoluyla belirlerler, bu ekilde rnekleme seilme asndan
herkese
eit
ans
tanyarak
meklemin
poplasyonun
genelini temsil etmesini salarlar. meklem rastgele seildii

srece, verilen yantlarn nfusun btn ile makul dzeyde uyumlu
olacan varsayabiliriz.
Tarama verileri ile ilgili potansiyel sorunlardan biri verilen
yantlarn doru olmama olasldr, insanlar herhangi bir mesele
hakknda ne dn-
; Rastgele Stv
Btr meklemin nfusun genelim temsil ettiinden emin olmak iin
rnekleme se*
lme
konusunda
oluturma yntemi
herkese
eit
ans
tanyan
meklem
dkleri ya da genel olarak neler yaptklar gibi ak sorulan

yantlamakta zorlanmaz. te yandan, taramaya katlanlardan farazi
bir durumda nasl davra- nacaklann ngrmeleri ya da daha nceki
bir davranlannm nedenini aklamalan istendiinde doru yant
alma olasl azalr (Schuman & Kalton, 1985; Schwarz, Groves, &
Schuman, 1998). Genellikle insanlar yant bilmeseler de bildiklerini
dnrler. Richard Nisbett ve Tim Wilson (1977) bu bildiinden
fazlasn syleme durumunu insanlann nceki tepkilerini genellikle
yanl akladn gsteren bir dizi aratrmayla ortaya koymutur.
Bu aklamalarnn gerekten insanlan etkileyen etmenlerden ok, bu
etmen-
BALANTILAR
Siyasi Anketlerde Rastgele Seim
1936' sonbaharnda haftalk The
Literary
Digest
He IBerar.
dergisi semenlerin gelecek
bakanlk seimlerinde hangi adaya oy vereceklerini
denmek iin geni bir
tarama almas dzenledi.
Dergi,, mekle- mini telefon
rehberlerinden ve otomobil
ruhsat kaytlarndan ald
isimlerle oluturmutu. 2
milyon
kiiyi
kapsayan,
anketin sonularna gre
Cumhuriyeti
aday
Alf
Landon seimleri byk bir
farkla kazanacakt.. Elbette
ki sonuta se- : imleri Alf
Landon deil, iki eyalet
dnda btn eyaletlerde
daha fazla oy alan Franklin
Delano Roosevelt kazand.
The
Literary
Digest
dzenledii ankette nasl
bir hata yapmt?' Byk
Ekonomik Buhrann en ar dnemleri yaanyordu ve ou
insann telefon yada araba alacak paras yoktu. Olanlarnsa mali
durumu iyiydi ve bunlann ou: Alf Landon taraftan Cumhuriyeti

semenlerdi. Buna karlk, semenlerin ou mali adan o kadar
iyi bir durumda deil-
nu,
bu
d ve ok buyuk oranda Demokrat aday az varlkl

kesimim darda hrakan hr $ anketi temslt
olmayan brr rnekleme da konun etkilerim hibir
zaman atlatamad Vvei -tfra'yayn hayatma son verdi) "
*; ii'Gummuzdek tarama < .lnmalar \e nyjtaiTfa
l&ferna rastlanr 1984 bakanlk ^mdennliS
^fRonald Reagan n -emlen rahat bir ekilde^;
M erluyordu -bu durum ufnzc conj akamlan'ld
Ifc
nedenle de cuma _
1
s
l
i,- *
-t. '.'I" --t"' 'fJr>r\&p
J T-
... .
^
* daha az ktklann ve dnlausnl
e\dc kaldklar u,m bu-gnlerde dzenle
anketlerde Demokru ad nn ont liri dmi
anladlar Bu tp iemL ku - "
afennjda/2
anna karn, belki cc. bunlarn .vtsinleJtr!

{"Ibyk bir gelime kaydedildi ve artk Eni a
trf^ms^&g-.
' 3ken arasndaki korelasyon doru bir ekilde saptanabiliyor (House

ve ark , 2004 Visser, Krosmck, & Lavrakas, 2000)
lerin neler olabileceine dair kuram ve inanlarna dayand

grlmtr. (Bu almalar 5. Blmde daha ayrmth olarak ele
alacaz).
Korelasyon Ynteminin
Snrlan: Korelasyon
Nedensellik Deildir
Korelasyon ynteminin en nemli eksii bize yalnzca iki
deikenin birbiriyle ilikili olduunu syleyebilmesidir, oysa sosyal
psikologun amac sosyal davranlarn nedenlerini belirlemektir. Biz,
A ile B arasnda korelasyon ilikisi olduunu sylemek deil, Bnin
nedeni Adr diyebilmek istiyoruz.
Bir aratrmac iki deiken arasndaki korelasyonu bulduunda,
bu iki deiken arasnda olas nedensel iliki olduunu gsterir.
rnein, aratrmaclar ocuklarn izledii iddet ierikli televizyon
programlan ile ocuklarn saldrganlk dzeyi arasnda korelasyon
olduunu bulmutur (bu, ekildeki kadar gl olmasa da ekil
2.1de en soldaki izelgedekine benzer bir rntdr; bkz. Eron,

1982).
Bu
korelasyon,
televizyonda
iddet
ierikli
izlemenin ocuklar da iddete ynelttii eklinde ak-
grntler
107
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. WILSON - ROB1N M AKERT
19901ann balarnda
dzenlenen bir almada
kadnlarn
doum
tercih
kontrol
ettii
yntemi
ile cinsel yolla bulaan

hastalk
(CYBH)
tama
riski arasnda bir korelasyon ilikisi olduu bulunmutu.
artc
ekilde
bir
partnerleri
prezervatif
kullanan
kadnlarda CYBH olasl,

diyafram ya da gebelii
nleyici
spiral
kullanan
kadnlara
oranla
yksekti.
te
daha
yandan,
buna bakarak prezervatif

kullanmann CYBH riskini
ykselttiini
syleyemeyiz. Korelasyon
nedensellik
anlamna
gelmez. (Konu anlatmnda bu sonulara ynelik alternatif aklamalar bulabilirsiniz.)
lanabilir. te yandan, tam tersi de doru olabilir: Belki de zaten

iddete eilimli olan ocuklar televizyonda iddet ierikli programlar
izlemeyi tercih ediyordur. Hatta, bu iki deiken arasnda herhangi
bir nedensel iliki olmayabilir. Belki de hem televizyonda iddet
ierikli programlar izlemenin hem de iddete eilimli davranlar
sergilemenin nedeni nc bir deiken, rnein ocuuna fazla
ilgi gstermeyen ihmalkr anne babalardr. (Deneysel bulgular bu
nedensel ilikiden birini destekliyor; hangisi olduunu 12. Blmde
SOSYAL PSKOLOJ
108
ele alacaz.) Korelasyon yntemini kullanrken bir deikenin

dierini ortaya kard sonucuna atlamak yanltr. Korelasyon
nedensellii kantlamaz
-----Ne yazk ki bu vecizeyi unutmak sosyal bilimlerde en sk
karlalan
yntemsel hatalardan biridir. Kadnlarda doum kontrol yntemleri
ve cinsel yoldan bulaan hastalklar (CYBH) inceleyen bir aratrma
da ayn ha
SOSYAL PSKOLOJ
109
taya dmtr (Rosenberg, Davidson, Chen, Judson, & Douglas,

1992). Bu almada aratrmaclar bir klinie gelen kadnlarn
kaytlarm incelemi, kullandklar doum kontrol yntemi ile CYBH
gemileri olup olmadna bakmtr. Aratrmaclar, artc bir
ekilde, diyafram ya da gebelik nleyici spiral kullanan kadnlara
oranla,
prezervatif
kullanan
kadnlarda
daha
fazla
CYBH
grldn bulmutur. Sonular popler basnda da geni yer

bulmu ve diyafram ya da spiral kullanmnn hastalk riskini
azalttna deinilmitir. Baz gazetelerde partnerleri prezervatif
kullanan kadnlara dier yntemleri tercih etmeleri salk verilmitir.
Aratrmaclarn vard bu sonuta gznze bir sorun arpyor
mu? Hastalk oram ile kadnlarn kulland doum kontrol yntemi
arasndaki korelasyon farkl nedensel yorumlara aktr. Belki span
ve diyafram kullanan kadnlar daha az sayda farkl kiiyle cinsel
ilikiye giriyordu. (Gerekten de prezervatif kullananlarn bir nceki
ayda birden ok kiiyle cinsel ilikiye girme olasl daha yksekti.)
Belki de doum kontrol yntemi olarak prezervatifi tercih eden
kadnlarn
yksekti.
partnerlerinde
Bunu
bilmek
CYBH
olma
olanaksz.
riski
dierlerinden
Dolaysyla,
bu
daha
korelasyon
almasndan doum kontrol yntemlerinin CYBHdan korunma

salad sonucu karlamaz.
Korelasyona dayal tasarmlardan nedensel sonular karmann
gln gsteren dier bir mek de daha nce deindiimiz
pornografi ile kadnlara ynelik rza tecavz gibi saldrgan cinsel
eylemler arasndaki ilikidir. Orta Bat Amerikadaki byk bir
niversitede bir tarama almasna isim vermeden katlan erkek
rencilere daha nce cinsel adan zorlayc bir davran sergileyip
sergilemedikleri ve pornografik ierikli yaynlan ne sklkta izledikleri
soruldu (Carr & VanDeusen, 2004). Aratrmaclar az da olsa istatistiksel adan nemli bir korelasyon bulunduunu, rencilerin
yantlan- na gre, daha ok pornografik ierikli yayn izleyenlerde
daha nce cinsel iddet uygulam olma eiliminin daha yksek
seyrettiini grdler.
Bu bulgular her ne kadar fikir verici olsa da pornografi izlemenin
renciyi cinsel iddet uygulamaya ynelttiini gstermez. Sizce bu
SOSYAL PSKOLOJ
110
korelasyon baka nasl aklanabilir? Kadnlara iddet uygulamaya

eilimli erkeklerin
nografi onlan saldrganla ynlendirmiyordur da saldrganlktan
nedeniyle pornografiye yneliyorlardr (Malamud ve ark., 2000).
Belki de nc bir
SOSYAL PSKOLOJ
r
L
D N ve GOR!
111
Korelasyon
ve
Nedensellik
Arasndaki Fark Bilmek
tki deiken arasnda bir korelasyon ilikisi olduunda, bunun illa

da bmnindip- \ rine neden olduu anlamna gelmediini bazen
unutabiliriz; korelasyona jJpak nedensel karanlar yaplamaz.
Aadaki rneklerin her birinde korek^rmt ite-"' den ortaya
ktm dnn. Bir deikenin dierine neden olduu okba^j^-*;
bi grnse bile, bu durumun baka aklamalar da olabilir mi?*' ~
1. Ksa bir sre nce bir poltkaa kz ve erkek izcilerin 'erdemlerini
ycelten br 1 konuma yapt. Bu konumada, sokak sulatma
kanan genler rasnda izci' olanlarn ok az olduuna dikkat
ekti. Dier bir deyile, izcilik etkinlikleri ile sua eilimli
davranlarn skl arasnda negatif korelasyon olduunu ne
sryordu. Sizce bunun nedeni ne olabilir? *
2. Yeni bir alma, helikopter anne babalarn -ocuklarnn
retim hayatn yafan- ;; dan takip eden, ve mdahaleci anne
baba- ocuklarnn niversitelerde, anr*baba%l lan bu kadar sk
bir takipte olmayan niversite rencilerine, oranla," daha az bar
anl olduunu ortaya koydu. Bu durum, anne babalan
kendilerini
biraz
daha
rahat
braktnda
niversite,
rencilerinin daha baarl olaca anlamna m. gelir? ^
3. Asker birliklerde yrtlen yeni bir alma, daha ok dvmesi
olan askerlerin' motosiklet kazas geirme olaslnn daha
yksek olduunu gsterdi. Neden?
4. Yeni bir almada dindar ergenlerin sua karma olaslklarnn
daha dk,, arabada emniyet kemeri takma oranlarumsa daha
yksek olduunu gsterdi?: Dindarlk insanlarda yasalara uyma
eilimini mi artnyor?
5. Kahvalt edenlerin daha ok yaadn, kahvalty atlayanlarnsa
daha gen yata ldn gsteren bir korelasyon ilikisi sz
konusu. Kahvaltlk msr ya dam; buday gevrei yediimizde
daha uzun mu yaarz?
.
6. Yem dzenlenen bur almann sonularna gre daha ok sut
ien ocuklar daha kilolu oluyor. Aratrmaclardan biri, bu
sonulara dayanarak,' Idi.yermek isteyen , ocuklann daha az
st imesi gerektiine karar verdi. Bu geerli bir karm midir?
7. Bir almada, daha ok gazete ve dergi okuyanlarn hayalet,
astroloji, altnc his :;e. gibi doast olaylara daha az inand
grld. almay yrten aratrma- " c, dergi ve gazete
okuyan insanlann bu tip eylerle ilgili akla aklamalar 5' daha
SOSYAL PSKOLOJ
112
fazla grdne, bu nedenle de doast olaylara daha kukucu

yaklati-' sonucuna ulat. Bu geerli bir kanm mdr?
8. Yeni dzenlenen bir ankette genel yayn yapan televizyon
kanallarm izleyen insanlann, izlemeyenlere oranla, daha ok
cinsel ilikiye girdii grld. Aratrmaclardan biri National
Geographic ya da Beyzbol Tarihi gibi programlann M insanlan
havaya sokaca kimin akima gelirdi?" diyor. Bu korelasyonu siz
na- s sil aklardnz?
Yantlar sayfa HO-da.. ^
SOSYAL PSKOLOJ
113
deiken sz konusudur. rnein, erkein yetitirilme tarzndaki, ya

da alt- kltrndeki bir etmen onu cinsel iddete ve pornografiye
ynlendiriyordur. Yandaki Dene ve Gr! altrmasnda, korelasyon
almalarndan nedensel sonular karmann glklerine baka
rnekler de bulabilirsiniz.
DENEYSEL YNTEM:
NEDENSEL SORULARI
YANITLAMAK
Deneysel yntem nedensel ilikileri saptamann tek yoludur. Bu
yntemde
aratrmac
olay
sistematik
olarak
kontrol
ederek
insanlann olay u (rnein, acil bir duruma baka insanlarla birlikte

tank olmak) ya da bu (rnein, ayn acil duruma tek bana tank
olmak) ekilde yaamasn salar. Deneyi dzenleyenin nedensel
karmlar yapmasna olanak tand iin, deneysel yntem sosyal
psikolojik aratrmalarda en ok tercih edilen yntemdir.
Deneysel
yntemde
her
zaman
aratrmacnn
dorudan
mdahalesi sz konusudur. Aratrmac durumun yalnzca tek bir

ynn
(rnein,
deitirerek,
grubun
incelenen
bykln)
davrann
dikkatli
(rnein,
bir
insanlann
ekilde
acil
bir
durumda yardma gidip gitmeyecei) nedeni olup olmadn grr.

Kolay gzkyor, deil mi? Ashnda hi de yle deildir. Latane ve
Darleyin grup byklnn etkileri ile ilgili hipotezini test etmek
iin bir deneye girimek ok gl pratik ve etik zorluklan da birlikte
getirir. Ne tip bir acil durum kullanlmaldr? Bilimsel bak asyla
ideal olan Genovesenin durumuna olabildiince yakm bir durum
yaratmaktr. Dolaysyla, gelip geenin tank olaca bir cinayet
sahnelemeniz gerekir. Bir koulda cinayeti yalnzca birka kii tank
olacak ekilde, dier koulda da ok daha fazla sayda kii tank
olacak ekilde dzenleyebilirsiniz.
Elbette ki akl banda hibir bilim insan her eyden habersiz
insanlann tank olaca bir cinayet sahnelemeyi dnmez. O hlde
Genovese vakasna benzeyen ve ok fazla deil de yeterince znt
SOSYAL PSKOLOJ
114
verici olacak bir du-
ntemde aratrmac, katlmclar fark koullara rastgele atar

ve bu koua- nsanlann tepkileri zerinde nedensel bir etkisi
olduu
salar.
dnren)1
bamsz
iken
dnda,
ayn
' ' -'
olmasn
115
rum gereki bir ekilde nasl yaratlabilir? Ayrca, olaya tank olan
herkesin, test etmek istediimiz deiken -bu durumda, olaya tank
olanlarn
says-
dnda
ayn
acil
durumu
yaamasn
nasl
salayabiliriz?
Latane ve Darleyin (1968) bu sorunlarla nasl baa ktna
bakalm. Bu deneyde bir katlmc olduunuzu dnn. Size
belirtilen zamanda geliyorsunuz ve kendinizi odacklara alan birka
kapnn olduu bir koridorda buluyorsunuz. Deney grevlilerinden
biri sizi karlyor ve odalardan birine alrken dier odalarda be
rencinin daha olduunu ve sizinle birlikte deneye katlacaklarn
sylyor. Deneyci size mikrofonlu bir kulaklk da verdikten sonra
odadan
kyor.
Kulaklklar
takyorsunuz
ve
bunun
niversite
rencilerinin ne tip sorunlar yaadm renmeye ynelik bir

deney
olduunu
btn
katlmclara
anlatan
bir
aklama
duyuyorsunuz.
Herkesin
sorunlarm
aka
anlatabilmesi
iin
katlmclarn
isimlerinin aklanmayaca, herkesin kendi ayr odasnda kalaca

ve haberlemenin yalnzca dahil telefon sistemiyle yaplaca
syleniyor.
Aynca
deneyci
konumalar
dinlemeyeceini,
katlmclarn ak yreklilikle ve itenlikle konuabileceklerini de

szlerine ekliyor. Son olarak da herkesten srayla ve 2 dakika
boyunca sorunlarndan bahsetmesi, her konumadan sonra dierlerinin sylenenler hakknda yorum yapmas isteniyor. Bunu salamak
iin de her seferinde yalnzca tek bir mikrofonun ak kalaca
syleniyor.
Grup tartmaya balyor, ilk katlmcnn niversiteye uyum
salamakta glk ektiini duyuyorsunuz. Biraz da utanarak,
zellikle bask altnda bazen nbet geirdiini itiraf ediyor. 2
dakikalk sresi dolunca dier katlmclarn da srayla yaadklar
sorunlardan bahsettiini duyuyorsunuz. Siz de konutuktan sonra
sra yine ilk katlmcya geliyor. aknlk iinde az nce szn ettii
nbetlerden birini geirdiini fark ediyorsunuz:
Benbirisibirisiacababirisibanabirisibanayardm
116
birisi bana biraz yardm edebilir mikendimikendimi iyi

hissetmiyorum... Sanrm sanrmyine o nbetlerden biri
yardm edersenizdzeleceime eminim-birisibirisiyardm
etsinahy-yardm edinah (yutkunma sesleri)... leceim
galibaleceimnbetnbet
geiriyorumyardm
edin
birisi... (yutkunma sesleri ve sonra sessizlik). (Darley & Latana,
1968, s. 379)
Byle bir durumda siz ne yapardnz? Siz de gerek deneye
katlan rencilerin ou gibi birisiyseniz odanzda kalr, renci
arkadanzn nbet geiriini dinler ve bu konuda hibir ey
yapmazdnz. Bu sizi artt m? La- tan ve Darley kurbann nbeti
sona ermeden nce kurban ya da deney g revlisini bulmak iin
odasndan kanlarn saysn tuttular. Katlmclarn yalnzca %31i bu
tip bir yardm arayna girimiti. rencilerin %69unun tamam,
tpk Kitty Genovesenin komularnn herhangi bir ekilde yardm
etmeye almamas gibi, odalarnda kald ve hibir ey yapmad.
Bu bulgular yardm etmeme nedeninin nbete tank olanlann
saysna bal olduunu kantlyor mu? Baka bir etmenin sz konusu
olmadn syleyebilir miyiz? Syleyebiliriz nk Latane ve Darley
deneylerine dier iki koulu da dhil etmiti. Bu koullarda ileyi
daha ncekiyle aynyd, tek bir nemli farkla: Tartma grubu daha
kkt, yani nbete daha az sayda insan tank oluyordu. Bir
koulda katlmclara kendilerinden baka katlmc daha olduu
syleniyordu (kurban ve dier iki katlmc). Dier koulda ise
tartma grubunun iki kiiden olutuu syleniyordu (die- n kurban).
Bu son durumda katlmc nbeti yalnzca kendisinin duyduunu
dnyordu.
Baml ve Bamsz Deikenler

Latan6 ve Darleyin (1968) dzenledii deneyde acil duruma
tank olan insanlann says bamsz deiken, yani dier bir
deiken zerindeki etkisini grmek iin aratrmacnn deitirdii
ya da kaldrd deikendi. Baunl deiken ise aratrmada
bamsz deikenden etkilenip etkilenmedii incelenen deikendir;
aratrmacnn hipotezine gre baml deiken bamsz deikenin
SOSYAL PSKOLOJ
117
dzeyinden etkilenecektir. Dier bir deyile, baml deikenin

bamsz deikene bal olduu varsaylr (bkz. ekil 2.2). Latan ve
Darley dzenledikleri deneydeki bamsz deikenin, yani tank
olanlann says, baml deiken, yani yardm edip etmeyecekleri
i .Bamsz Deiken
'S'Thger bir deiken -zerinde etkisi olup olmadn grmek n
araarmac tarafn
* dan. deitirilen ya da kaldrlan deiken
i--Baml Deiken
' i
? Bamsz deikenden etkilenip etkilenmedii araarmac

tarafndan llen deiirken, aratrmacnn hipotezine gre
baml deilken bamsz deikenin dzeyine baldr
zerinde etkili olduunu bulmutu. Katlmclar kendilerinden baka 4

kiinin daha nbete tank olduunu dndnde yalnzca %31i
yardm etmeye almt. Kendilerinden baka yalnzca iki kiinin
daha nbete tank olduunu dndklerinde ise yardm edenlerin
says %62ye ykselmiti. Katlmclar nbete yalnzca kendilerinin
tank olduunu dndnde hemen hepsi (%85i) yardm etmeye
alacakt.
Bu sonular olaya tank olanlann saysnn yardm etme orann
gl bir ekilde etkilediini gsteriyor ancak bu, grup byklnn
insanlann yardm etme karan zerindeki tek etmen olduu anlamna
gelmez. Nitekim 4 katlmc olduunda da nbeti duyanlann te biri
yardm etmeye almt; buna karlk, katlmclar sesi yalnzca
kendilerinin duyduunu dndklerinde bazlan yardm etmeye
almamt. Yardm davrann etkileyen baka etmenler de olduu
ok ak -tank olanlann kiilikleri, acil durumlarla ilgili gemi
deneyimleri vb. bunlara rnek gsterilebilir. Yine de Latane ve
Darley, insanlann yardm edip etmeyecekleri konusunda nemli bir
belirleyiciyi saptamt: olaya tank olan kiinin dier tanklann says
hakkmdaki fikri.
Latane ve Darleyin dzenledii deneyde eidi koullar altnda
verilen farkl yardm kararlann acil duruma tank olan insanlann
saysnn etkilediinden nasl emin olabiliriz? Bu sonucu durumun
baka bir yn dourmu olabilir mi? Deneysel yntemin gzellii
118
ite bu noktada gizlidir: Olaya tank olanlann says ile yardm karan
arasndaki nedensel balantdan emin olabiliriz nk Latane ve
Darley bamsz deiken, yani olaya tank olanlann says dnda
kalan her eyin farkl koullar altnda tamamen ayn olmasn
salamt. Bir deneyde bamsz deiken dnda her eyin ayn
kalmasn salamak i geerlilik olarak anhr. Latane ve Darley
herkesin ayn acil duruma tank olmasn salayarak deneyin i
geerlilik dzeyim yksek tutmaya zen gstermiti. Dier szde
katlmclarn ve kurbann sesini nceden kaydederek bunlan dhil
haberleme sistemi zerinden dinletmilerdi.
Bununla birlikte, Latane ve Darleyin dzenledii deneydeki
koullar arasnda, acil duruma tank olanlann saysndan baka,
nemli bir farkllk daha olduunu fark ettiniz mi? Deneydeki farkl
koullan farkl katlmclar yaamt. Belki de yardm kararlannda
gzlemlenen farkllklar bamsz deikenden deil, katlunclann
karakteristik zelliklerinden kaynaklanyordu. Tek tank koulundaki
katlmclar dier koullardaki katlma-
ekil 2.2
Deneysel aratrmada baml ve bamsz deikenler.
SOSYAL PSKOLOJ
119
lardan birok adan farkl olabilir, yardma gitmelerinin temelinde de

bu farkllklar yatyor olabilirdi. Belki de sara nbetleri konusunda bir
eyler bilme olaslklar daha yksekti ya da acil durumlarda yardm
konusunda deneyimliydiler. Bu olaslklardan biri doru olduu
takdirde, farkl yardm kararlarn etkileyenin katlmclarn gemii
deil, katlmc says olduu sonucuna varmak zorlar.
Neyse ki deneylerde katlmclar arasnda var olan ve sonuca etki
edecek farkllklar en aza indirmeye yarayan bir teknik kullanlr:
koula sekisiz atama. Bu ilem sayesinde btn katlmclarn
deneyin herhangi bir koulunda
Koula Sekisiz Atama
Tm katlmclann deneyin herhangi bir koulunda eit yer alma
ans
olmasn
aratrmaclar
salayan
ilem;
katlmclann
sekisiz
kiilik
ya
atama
da
sayesinde
gemilerindeki
farkllklarn koullara eit bir ekilde daldndan grece daha

emin olur.
120
yer alma ans eit olur; sekisiz atama yoluyla aratrmaclar

katlmclarn kiilik ya da gemilerindeki farkllklarn koullara eit
bir ekilde datldndan grece emin olabilir. Latane ve Darleyin
katlmclar deneyin koullarna sekisiz olarak atand iin sara
nbetleri konusunda daha ok ey bilenlerin ayn koul altnda
toplanma olasl da ok dktr. Sara bilgisinin farkl deney
kouluna rastgele (yani, aa be yukan eit olarak) dalm olmas gerekir. Bu gl teknik, deneysel yntemin en nemli
parasdr.
Bununla
birlikte,
sekisiz
atamada
bile
farkl
insan
karakteristiklerinin koullara dalmama olasl (ok kk de olsa)

bulunur. rnein, tpk 40 kere para at yaptmzda turadan ok
yaz gelme olasl gibi, 40 kiiyi rastgele olarak iki gruba
ayrdmzda sara nbetleri konusunda daha ok ey bilenler ans
eseri bir grupta toplanabilir. Bu, deneye dayal bilimlerde ciddiye
alman
bir
hesaplanan
durumdur.
ve
Veri
olaslk
analizinde
dzeyi
istatistiksel
(p-deeri)
olarak
tekniklerle
adlandrlan,
aratrmacya deneyin sonularnda bamsz deikenin deil,

ansn roln gsteren bir say bulunur. Sosyal psikolojinin de dhil
olduu bilimsel geleneklere gre, sonularn incelenen bamsz
deikenden deil de ans eseri kaynaklandn gsteren olaslk
dzeyi %5in altndaysa sonular kayda deer (gvenilir) kabul
edilir. rnein, 40 kere para at yaptmzda sonu hepsinde de
tura olursa bunun ans eseri olamayacan dnr ve parada bir
hata (rnein, iki taraf da tura olan hileli bir para) olup olmadna
bakarz.
Benzer
ekilde,
bir
deneydeki
iki
koulda
sonular
birbirinden ansa balanamayacak denli ok farkllk gsterdiinde

bu farklla bamsz deikenin (rnein, acil duruma tank
olanlann
says)
neden
olduunu
var
sayarz.
P-deeri
bize,
gzlemlenen farkll ansn deil bamsz deikenin ortaya

kardndan ne kadar emin olabileceimizi syler.
zetlemek gerekirse iyi bir deneyin pf noktas, bamsz
deikenin - ve yalnzca bamsz deikenin- baml deikeni
etkilemesini salamak
SOSYAL PSKOLOJ
Olaslk Dzeyi (p-degen)

istatistik eknklenyle hesaplanan ve aratrmacya deney sonularnn
bamsz deiken ya da deikenlere bal olarak deil, ans esen ortaya
kma olaslm gs- ^.lereiLsay Sosyal psikolojinin de dhil olduu
bilimsel geleneklere gre, sonularn
incelenen bamsz deikenden
deil de ans esen kavnaklandn gsteren olaslk dzeyi %5'n

altndaysa sonular kayda deer (gvenilir) kabul edilir
121
122
Sosyal
psikoloji
aratrmalarnn nemli bir ksm laboratuvar ortamnda gerekleir.

Sosyal psikologlar bu almalardan elde ettikleri bulgulan nasl olup
da gerek hayata genelleyebiliyorlar?
eklinde tanmlayabileceimiz i geerliliktir; bunun iin tm d

deikenler kontrol edilir ve katlmclar farkl deney koullanna
rastgele atanr (Campbell & Stanley, 1967). Deneyi dzenleyen
aratrmac,
geerlilik
yksek
olduunda
baml
deikeni
etkileyenin bamsz deiken olup olmadna karar verebilir.

Deneysel yntemi gzlem ve korelasyon yntemlerinden ayran
temel nokta budur: Yalnzca deneysel yntem
ile pornografi
izlemenin erkekleri iddet ierikli eylemlere yneltip yneltmedii

gibi nedensel sorulara yant bulunabilir.
rnein, aratrmaclar deneye katlmay kabul eden katlmclar
pornografik ierikli olan ve olmayan filmleri izleyecek (bamsz
deiken) gruplara rastgele olarak atam ve kadnlara saldrgan
davranma
oranlarm
lerek
(baml
deiken)
pornografinin
saldrganla yol ap amadn test etmitir. Donnerstein ve

Berkowitzin (1981) yrtt bir almada nce, deneycilerle i
birlii yapan bir kadn, erkek katlmclar sinirlendirmi daha sonra
gruba ayrlan bu erkekler farkl film trnden birini izlemitir:
iddet ierikli
pornografi (tecavz
sahnesi),
iddet iermeyen
pornografi (iddet iermeyen bir seks sahnesi) ve iddet ya da
SOSYAL PSKOLOJ
123
cinsellik iermeyen bir film (sohbet program). Daha sonra yine ayn
erkeklere daha ngiGeerlilik
Oml
deikem
yalnzca
bamsz
deikenin
etkilemesini
salamak btmur Bj tm d deikenler kontrol edilir ve

katlmclar arkk deney koullanna finst^ 1 tn
124
ce kendilerini sinirlendiren kadna kar saldrganlk sergileme frsat

verilmiti: szde alakasz bir renme deneyinde kadna verilecek
elektrik okunun miktarn bu katlmclar belirleyecektir (i birliki
aslmda elektrik okuna maruz kalmyordu ancak katlmclar bunun
yle olduunu dnyordu). iddet ierikli pornografi izleyen
erkeklerin, iddet iermeyen pornografi ya da iddet ya da cinsellik
iermeyen bir program izleyen erkeklere oranla kadna ok daha
youn
elektrik
oku
verdii
grld,
bu
da
akla
saldrgan
davranlara tek bana pornografinin deil, kimi pornografik ierikli

yaynlarda sergilenen iddetin neden olduu dncesini getiriyor
(Mussweiler & Frster, 2000). Bu aratrma sahasn 12. Blmde
daha ayrntl olarak ele alacaz.
Deneylerde D Geerlilik
Deneysel yntemin tm bu olumlu yanlarnn yannda baz
eksilerinden de sz edilebilir. nsanlan koullara rastgele atayarak ve
d deikenlerin etkilerini saf d brakarak durum zerinde yeterli
kontrol salamak bu durumun biraz da yapay olmasna ve gerek
hayattan uzaklamasna neden olabilir. rnein, Latane ve Darleyin
almalanmn, asl esin kayna olan Kitti Genovese cinayetinden
uzaklat
ne
srlebilir.
niversite
binasnda
dzenlenen
laboratuvar deneyinde bir nbete tamk olmakla kalabalk bir ehrin

bir mahallesinde yaanan vahi bir cinayet ne kadar alakal olabilir?
Gndelik hayatlanmzda dier insanlarla dhili telefon sistemi
araclyla
tartyoruz?
Katlmclar
bir
psikoloji
deneyine
katldklan- nn farkndayd, bu durum davranlann etkilemi olamaz

m?
Bunlar d geerlilik, yani bir almann sonulannm dier
durumlara ve baka insanlara ne kadar genellenebilir olduu ile ilgili
nemli sorular. Dikkat ettiyseniz iki tr genelleiebilirlik sz konusu:
deneyi dzenleyenler tarafndan kurulan durumun gerek hayattaki
durumlara genellenebilirlii (durumlar aras genellenebilirlik) ve
deneye katlan insanlardan genel olarak baka insanlara genelleme
(insanlar aras genellenebilirlik).

Durumlar Aras Genellenebilirlik Sosyal psikoloji aratrmalan bazen
SOSYAL PSKOLOJ
125
niversitelerdeki deneyler gibi yapay ortamlarda dzenlendii ve

gerek haya-
1
D Geerlilik
; alma sonularnn, dier durumlara ve baka insanlara

genellenebilme oran.
ta genellenemeyecegi iin eletirilir. Bu sorunu dikkate alan sosyal

psikologlar almalarm olabildiince gereki yaparak sonularn
genellenebi- liliifli arttrmaya alrlar. te yandan, insanlarn
gerek hayatta, hibir yaman olmasa bile, nadiren karlaacaktan
durumlara yerletirildii laboratuvar ortamnda bunu baarmak
olduka zordur; Latane ve Darleyin dhili haberleme sistemi
araclyla
gerekletirdikleri
grup
tartmas
da
bunun
rneklerinden biridir. Bunun yerine, psikologlar almann psikolojik

gerekiliini, yani deneyde tetiklenen psikolojik srelerin gndelik
hayatta yaanan psikolojik srelere benzeme oranm en st dzeye
karmaya alrlar (Aronson, Wilson, & Brewer, 1998). Latane ve
Darleyin sahneye koyduklan acil durum nemli alardan gndelik
hayattakilerden farkl olsa bile, psikolojik adan gndelik hayatta
yaanan acil durumlara benziyor muydu? Ayn psikolojik sreler mi
tetiklenmiti? Katlmclann alglay ve dnceleri ayn trde
miydi, ayn trden kararlar m vermitiler; benimsedikleri davranlar
geek hayatta benimseyecekleri ile ayn tipte miydi? Eer yleyse
almann
psikolojik
gerekilii
yksektir
diyebilir,
sonulan
gndelik hayata genelleyebiliriz.

nsanlar gerek bir olayn iinde olduklann dndklerinde
psikolojik gerekilik dzeyi de ykselir. Deneyi dzenleyenler bunu
salamak iin genellikle katlmclara almann gerek amacm
gizleyen bir gstermelik yk anlatrlar. rnein, hatrlyorsanz
Latane ve Darley katlmclara niversite rencilerinin kiisel
sorunlan zerine bir alma yrttklerini sylemi, daha sonra da
acil bir durum sahnelemilerdi. Tabii katlmclara Bakn, insanlann
acil durumlara nasl tepkiler verdik- , lerini merak ediyoruz, bu
yzden de almann bir noktasnda acil bir 'durum sahneleyip nasl
bir tepki verdiinize bakacaz demek ok kolay "oturdu. Herhalde
126
siz de byle bir durumda psikolojik gerekilik dzeyi- ln ok dk

olacan kabul edersiniz. Gerek hayatta acil durumlarla
eejde tetiklenen psikolojik srelerin gndelik" hayatta

yaanan
psikolojik
re
benzeme
oran.
S
ebk yk
SSSfifS
SJik gerekilii korumak n katlmclara atmann gerek
amacg$gP^| pdan aklama.
SOSYAL PSKOLOJ
127
ne zaman karlaacamz bilmeyiz ve bu durumlara vereceimiz

tepkiler konusunda hazrlkl olmayz. Katlmclar acil bir durumla
karlaacaklarn bilseydi tetiklenen psikolojik sreler gerekten
acil bir durum- dakilerden olduka farkl olurdu ve bu da almann
psikolojik gerekilik dzeyini drrd.
nsanlar Aras Genellenebilirlik Sosyal psikologlarn genel olarak
insanlarn sosyal etkiye ak olduu konusunu nasl aratrdklarn
hatrlayn.
Latane
ve
Darleyin
deneyi
sosyal
etkinin
ilgin,
beklenmedik bir rneini belgelemi ve yalnzca bakalarnn da

olduunu bilmenin bile yardm etme olasln drdn ortaya
koymutur. Peki ama bu bize genel olarak insanlar hakknda ne
gsteriyor? New York niversitesinde dzenlenen bu almaya,
deneyde katlmc olduklar iin ekstra ders kredisi alan 52 kz ve
erkek niversite rencisi katlmt. Farkl katlmclar sz konusu
olsayd deneyin sonulan da deiir miydi? Katlmclar niversite
rencisi deil de orta yal, meslek olarak kol gcyle alan
kiiler olsa olaya tank olanlann says, yardm kararlann etkiler
miydi. Peki ya New Yorklu deil de Orta Bat Amerikal ya da
Amerikal deil Japon olsaydlar?
Deney sonulannn belirli bir poplasyonun davranlann
temsil e inden emin olmann tek you, katlmclann bu nfustan
rastgele ol seilmesidir. deal olan, deneylerdeki meklemlerin,
tpk tarama al lannda olduu gibi, rastgele seilmesidir.
Sosyal psikologlar aratrmal da nfusun eitli kesimlerinden ya
da farkl kltrlerden gelen katlm lara her geen gn daha fazla
yer
vermekte,
bunlardan
bazlann
ime
araclyla
gerekletirmektedir (rnein, Lane, Banaji, & Nosek, 200Bununla birlikte, ne yazk ki ou sosyal psikoloji deneyinde
rastgele, neklemler semek pratik deildir ve ok pahalya mal
olur. Amerika arasndan rastgele seilen bir meklemi hangi
partiye oy verecekleri k. sunda dzenlenen bir telefon anketine
katlmaya ikna etmek zaten ok ken buna bir de binlerce dolarlk
anket dzenleme masraf eklenir. La ve Darleyi insanlan bir
deneye katlmak iin uaa binip New York'; meye ikna etmeye
128
alrken bir dnn, tabii ki buna bir de masrafl . leyin. New

York
niversitesinde
rastgele
seilmi
bir
renci
me'J,'
toparlamak bile o kadar kolay deildir; her eyden nce

katimclan V ve Darleyin laboratuannda bir saat geirmeye
ikna etmek gerekir.
129
SOS1/AL PSKOLOJ
Elbette ki pratik olmak ve masraflar, yetersiz bilim iin mazeret

olamaz. ou aratrmac bu sorunla ba etmek iin insanlan sosyal
etkiye ak klan temel psikolojik sreleri inceler ve bunlann evrensel

mel sreler olduunu varsayar. Byle bir durumda sosyal psikoloji
olarak depaylalan
:ylerindeki katlmclann birok farkl kltrden gelmesine aslnda gerek
7
jktur. Elbette ki baz sosyal psikolojik sreler kltrel etmenlerle
li dan
yakmilikili olabilir; bu gibi durumlarda da farkl insanlardan oluan rnekDasl geerlilii
arttrmann
en iyi
|/lemlere gereksinim duyarz. O hlde
soru, aratrmaclann
inceledikleyollanndan
birikarar
alanvereceidir.
de:I olup olmadna
nasl
lektir. Alan deneyinde aratrmaclar
davran laboratuvar
lamnda inceler. Laboratuvar deneyinde
olduu gibi, aradeikeni (rnein, grup bykl)
baml deiken
etme
davran)
zerindeki
etkisini
grmek iin denetler

koullara rastgele atar. Dolaysyla,
alan deneyinin desejrtamnda
dzenlenmesi
dnda,
grece yapay bir ortamboratuar
deneyi
ile
ayndr.
Alan
deneyinde katlmclar
nn
aslnda
deneyin
bir
paras
olduunu bilmezler. Gerk niversite rencisinden ok daha

fazla farkllk gstearla dzenlenen bu tip bir deneyin d
geerlilii de elbett olacaktr.
Djidekimse
bu tip
alan dorudan
almalanmn
says
ncular iri kym olduundan
onlara
mdahale
oktur. rnein
La>l merak edilen, kasiyer dndnde
mtenlerden
kann ona
970), grup bykl ve olaya tank
olanlann mdahalesi
vada degl doal ortamda gerekletirilen deney.
rini New York dnda bir dkknda test

ettiler. Kasiyer ve
n
btnyle
bilgisi
dhilinde,
iki
soyguncu" kasaya bir

daha gelene kadar bekler, daha sonra
da kasiyerden dk biray sylemesini isterler. Kasiyer
soruyu yantladktan
la bira olup olmadna bakmak iin
depoya gider. Kasiyer
ken
soyguncular
dkkann
nnde
duran bir kasa biray,

liyerek alr ve arabalarna atlayarak
oradan uzaklarlar.
130
bir hrszlk olduundan bahsedeceidir? Olaya tank olanlann

saysnn laboratuvardaki nbet deneyindeki ile ayn engelleyici
etkiye sahip olduu grlmtr: Yannda baka bir mteri-tank
olduu hlde hrszl kasiyere syleyenlerin says, yalnz bana
olduunu dnenlere oranla ok daha dktr.
Alan deneylerinde d geerlilik dzeyi ok daha yksek olduuna
gre aratrmaclar neden laboratuvar almalan yapyor, diye
dnyor olabilirsiniz. Gerekten de sosyal psikoloji iin kusursuz
deney; alan ortamnda, ilgili insan gruplanndan rastgele seilen bir
raeklemle ve son derece yksek bir i geerlilikle (tm d
deikenler kontrol altnda; insanlar koullara rastgele atanm)
dzenlenen alan deneyleri gibi grnyor. Kulaa ho geliyor, deil
mi? Gel gr ki tek bir almada tm bu koullan salamak ok
zordur ve bu tip almalan gerekletirmek neredeyse olanakszdr.
Hemen her zaman ya i ya da d geerlilikten -yani d
deikenlerin sonulan etkilemesini nlemek iin durumu yeterince
kontrol etmek, insanlan koullara rastgele atamak ve sonulann
gndelik hayata genellenebilir olmasndan- dn vermek gerekir. En
iyi kontrol laboratuvar ortamnda salanr ancak laboratuvar gerek
hayattan
farkl
olabilir.
Gerek
hayat
koullan
en
iyi
alan
deneylerinde yakalanr ancak bu tip almalarda da tm d

deikenleri kontrol etmek ok zordur. rnein, dikkatli okuyucularmz Latane ve Darleyin (1970) bira hrszl almasnn
laboratuvar deneylerinden nemli bir adan aynldm fark etmitir:
nsanlar orada yalnz ya da baka bir mteriyle birlikte olma
kouluna rastgele atana- myordu. Bu deney Latane ve Darleyin
yrtt tek alma olsayd, alverie tek bana kan insanlann,
bir arkadayla birlikte kanlardan, yardm davranm etkileyecek
bir fark olup olmadn bilemezdik. Latane ve Darley laboratuvar
ahmalannda insanlan koullara rastgele atayarak bu tip farkl
aklamalan da saf d brakm oldular.
Tekrarlamalar I geerlilik ile d geerlilik arasndaki bu dn
alverii sosyal psikoloun temel ikilemi olarak anlr (Aronson &

Carlsmith, 1968).; Bu ikilemden kurtulmann yolu her eyi tek bir
deneyde yapmaya alma- ! maktu-. ou sosyal psikolog btn
SOSYAL PSKOLOJ
131
katlmclarn farkl koullara rastgele^ atand ve btn d

deikenlerin kontrol edildii laboratuvar deneylen 1 dzenleyerek
ncelikle isel geerlilii salamay yeler. Bylece neyin ney yi
etkiledii
konusunda
fazla
bir
belirsizlik
olmaz.
Baz
sosyal
psikologlar^' sa alan almalar dzenleyerek d geerlilii en

yksek dzeye ekmeye alrlar. Birok sosyal psikolog da ikisini
birden yapar. Bir arada alndnda iki alma tipi kusursuz deneyin
gereklerini yerine getirir.
Tekrarlamalar
bir
deneyin
geerliliinin
en
son
test
aamasdr. Ancak farkl ortamlarda, farkl insanlarla almalar

dzenleyerek sonularn ne kadar genellenebilir olduuna karar
verebiliriz. te yandan, genellikle bir sorunla ilgili birok alma
dzenlendiinde sonular arasnda kimi farkllklar ortaya kar.
rnein, birka almada olaya tank olanlann yardm davrann
etkiledii
sonucuna
ulalrken,
dierlerinde
byle
bir
sonula
karlalmayabilir. Peki bu durum nasl aklanabilir? Olaya tank

olanlann says etkili midir, deil midir? Bamsz deikenin neden
olduu etkinin gvenilir olup olmadn grmek iin iki ya da daha
fazla almada elde edilen sonulann ortalamas alnr ve bu teknik
st-analiz olarak adlandmlr. Daha nce bir almada elde edilen
bulgulann ans eseri m yoksa bamsz deikene mi bal olduunu
gsteren p-deerleri zerinde durmutuk. st-analiz de temelde ayn
ilevi grr, yalnz bunda birden ok farkl almann ortalamas
alnr. rnein, bir bamsz deikenin 20 almann yalnzca
birinde etkili olduu bulunduunda st-analiz bu tek almann
byk olaslkla bir istisna olduunu ve ortalama olarak bamsz
deikenin baml deikeni etkilemediini gsterecektir. Bir bamsz deiken almalann ounda etkili oluyorsa, muhtemelen
st-analiz de ortalama olarak baml deikeni etkilediini gsterir.
Bu kitapta okuyacanz bulgulann ou eitli farkl ortamlarda,
farkl insanlarla yaplan almalarda tekrarlanmtr; bu nedenle
bunlann gvenilir fenomenler olduunu, laboratuvar ortam ya da
niversite rencileri ile snrl olmadn syleyebiliriz. rnein,
Anderson ve Bushman (1997) saldrganln nedenleri ile ilgili
laboratuvar almalan ile gerek dnyada dzenlenen almalan
132
karlatrmtr. Her iki alma tipinde de
almann, genellikle- farkl katlma poplasyonu ile ya da

deiik ortamlafa -
'
"<* > >--'<...
~^"
V *-
,*
! 'SC.-.ln" -.J- ..
' ir deikenin gvenilir olup olmadm grmek im k ya da daha

ok a- eldfe edilen sonularn ortalamasn alarak uygulanan
istatistik teknii.
133
medyadaki iddetin saldrgan davrana neden olduu grlmtr.

Benzer
ekilde,
Latane
ve
Darleyin
zgn
bulgular
eitli
almalarda tekrarlanmtr. Olaya tank olan insan saysnn yardm

davrann etkiledii sonucu ocuklar, niversite rencilerini ve
vekil adaylarn da ieren eitli insan gruplaryla (Darley & Batson,
1973; Latane & Nida, 1981); hem kk hem de byk ehirlerde
(Latane & Dabbs, 1975); psikoloji laboratuvarla- n, ehir sokaklar,
metro trenleri gibi eitli ortamlarda (Harrison & Wes, 1991; Latane
& Darley, 1970; Piliavin, 1981; Piliavin & Piliavin, 1972) ve sara
nbeti, yangn tehlikesi, kavga ve kaza gibi farkl acil durumlarda (Latane & Darley, 1968; Shotland & Straw, 1976; Staub, 1974), aynca
patlayan lastik gibi daha az ciddi durumlarda (Hurley & Ailen) yaplan
almalarla tekrarlanmtr. Bu tekrarlama ahmalannm birou,
psikoloji deneyi yapldndan habersiz olan insanlann bulunduu
gerek
hayat
ortamla-
nnda
(rnein,
metro
treninde)
gerekletirilmitir. Kitapta ele alacamz nemli bulgularla ilgili

benzer tekrarlamalara ok sk deineceiz.
Temel Aratrma ve Uygulamal Aratrma

nsanlann hangi konuda alma yrteceklerine nasl karar
verdiini merak ediyor olabilirsiniz. Bir sosyal psikolog neden yardm
davranm, bilisel eliki kuramm ya da pornografinin saldrganlk
zerindeki etkilerini incelemeye karar verir? Bu sorulan sormasnn
nedeni yalnzca merak mdr? Yoksa sosyal psikologun belirli bir
hedefi, rnein cinsel iddeti azaltmak gibi bir amac var mdr?
Temel aratrmada ama yalnzca entelektel meraktan yola
karak insanlann neden belirli ekillerde davrand sorusunun
yantn bulmaktr. Aratrmaclar belirli bir sosyal ya da psikolojik
soruna zm bulmaya almaz. Buna karlk, uygulamal aratrma
belirli bir sosyal soruna zm bulmaya ynelik olarak tasarlanr.
Irkl azaltmak, cinsel iddet orann drmek ya da AIDSin
yaylma hzn yavalatmak gibi belirli
Temel Aratrma
,,
>
Yalnzca entelektel merakla: insanlann neden belirli
134
liLUOl ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROB1N M. AKERT
biimlerde davrand na yant mim k n,r tasarlann ilisin h

Uygulamal Aratrma
..
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r
SOSYAL PSKOLOJ
135
bir sorunu zmenin yannda, davranla ilgili bir kuram oluturmak

ikinci planda kalr.
Sosyal psikolojide temel aratrma ile uygulamal aratrmann
snrlan ok belirgin deildir. Birok aratrmac kendini temel ya da
uygulamal bilim insan olarak adlandrsa da bir grubun almalan
dierinden bamsz deildir. Zamannda uygulamal bilim asndan
herhangi bir deeri olduu dnlmese de sonradan nemli bir
uygulamal sorunun zmnde kilit bir rol oynad grlen birok
temel
aratrmadan
sz
edilebilir.
rnein,
kitabn
ilerleyen
blmlerinde de greceimiz gibi, kendi evresini tayin etme

duygusunun etkilerini konu alan ve kpekler, fareler ve balklar
zerinde yrtlen almalar bakmevlerinde kalan yahlann salk
durumlann dzeltme tekniklerinin gelitirilmesine nayak olmutur
(Langer & Rodin, 1976; Richter, 1957; Schulz, 1976; Seligman,
1975).
ou sosyal psikolog belirli bir sosyal problemin zlebilmesi
iin bu problemi yaratan psikolojik sreleri anlamamz gerektiini
dnr. Gerekten de sosyal psikolojinin kuruculanndan biri olan
Kurt Lewinin (1951) bu alanda dstur kabul edilen bir sz vardr:
Hibir ey iyi bir kuram kadar pratik deildir." Bununla anlatmak
istedii, ehirlerde iddet ya da rk n yargs gibi zorlu sosyal
problemleri zebilmek iin ncelikle bunlann temelinde yatan insan
doasnn ve sosyal etkileimin psikolojik dinamiklerini anlamak
gerektiidir. Ama sosyal davranlann temelinde yatan psikolojik
sreleri kefetmek olduunda bile, elde edilen bulgular genellikle
uygulama asndan net sonular dourur. Buna kitabn ilerleyen
blmlerinde birok kez siz de tank olacaksnz.
SOSYAL PSKOLOJ
ARATIRMALARINDA YEN UFUKLAR
Sosyal
psikologlar
srekli
olarak
toplumsal
davranlan
incelemenin yeni yollann kefetme arayndadr ve son yllarda

olduka dikkat eken baz yeni yaklamlar ortaya kmtr.
136
Kltr ve Sosyal Psikoloji

Sosyal psikoloji byk oranda Batl bilim insatlan tarafndan
Batl katlmclarla yrtlen Batl bir bilim dal olarak balad. Bu
durum da bulgulann evrenselliinin sorgulanmasna neden oluyor.
Sosyal psikologlar kltrn sosyal psikolojik sreler zerindeki
etkilerini incelemek amacyla kltrler aras aratrmalar yrtrler
(Heine, 2008; Kitayama & Cohen, 2007; Nisbett, 2003; Smith &
Bond, 1999). Kitabn ilerleyen blmlerinde greceimiz gibi, sosyal
psikolojideki baz bulgular kltre baldr. rnein, 3. Blmde
Batllann ve Dou Asyallann sosyal dnyay alglama ve anlamada
temelde farkl dnce trlerine dayandn greceiz. 5. Blmde
insanlann kendilerim tanmlamalarnda bile kltrel farkllklann etkili
olduunu tartacaz. Kiisel bamszl m yoksa sosyal karlklbamll m vurguladmz kltrel deerlerimizi yanstr.
Kltrler aras aratrma yapmak baka bir kltre seyahat
etmekten, yabanc materyalleri yerel dile evirmekten ve orada
dzenlenen bir almay tekrarlamaktan ibaret deildir (Heine,
Lehman, Peng, & Greenholtz,
SOSYAL PSKOLOJ
137
Baz psikolojik sreler evrenselken bazlarysa iinde yaadmz

kltr
tarafndan
ekillendirilir.
rnein,
Afganistanda
Taliban
rejiminin kadnlan batan aa rtnmeye zorlamasnda olduu

gibi, insanlann toplum iindeki grnmleri ile ilgili zorunluluklar
onlarn benlik kavramm ekillendirir mi? nsanlann aileleri ve sosyal
gruplanyla ilikileri hakkmdaki dnceleri, EndonezyalI kadnn
alrken
bebeini
de
sranda
tamasna
benzer
kltrel
uygulamalardan etkilenir mi? Kltrler aras almalar zorlu bir

konu olsa da insanlann bakalan hakkmdaki dncelerini ve onlarla
etkileimlerini
gereklidir.
kltrn
nasl
etkilediini
anlamak
asndan
138
2002;
van
de
Vijver
&
Leung,
1997).
kltrlerinde rendikleri bak alarn

ve
tanmlamalar
tanmadklar
bir
kltre dayatmaktan kanmaldr. Ayn

zamanda
kullandklar
deikenlerin
farkl
anlaldndan
emin
bamsz
kendi
-Kul Lenu.
Iv51
ve
baml
ayn
ekilde
gerekir
(Bond,
kltrlerde
olmalar
Aratrmaclar
HyDir êy plur kuar i

lu
1988; Lomer &r Berry, 1986).

rnein, Latane ve Darleyin (1968) sara nbeti deneyim farkl bir
kltrde tekrarlamak istediinizi dnn. Deneyi baka bir yerde
ayn ekilde tekrarlayamayacanz ok ak. Latane ve Darleyin
kaydettikleri ve rencilerin niversite hayatm tarttklar kaytlar
1960larda New York niversitesinde okuyan rencilere zgyd ve
baka bir yerde anlaml bir ekilde kullanlamazlard. Elbette ki
deneyde daha ince noktalarda da farkllklar olacaktr, rnein
insanlann nbet geiren kiiye bak biimi. nsanlann bakalarn
kendi gruplanna ait grp grmemeleri kltrler arasnda byk
farkllklar sergiler; bu etmen de bakalarna kar davranlarm
byk oranda belirler (Gudykunst, 1988; Triandis, 1989). Bir
kltrdeki insanlar kurban kendi sosyal gruplarndan biri olarak
grrken
baka
bir
kltrde
kart
sosyal
gruba
ait
olarak
grlyorsa iki kltrdeki alma sonulan arasnda byk farkllklar olduunu grebilirsiniz. Bu da yardm davran ile ilgili
psikolojik srelerin farkl olmasndan deil, insanlann durumu farkl
yorumlamalarndan kaynaklanr. Farkl kltrlerde benzer ekillerde
yorumlanan ve alglanan bir alma yrtmek olduka zorlayc
olabilir. Kltrler aras aratrmalar yrten bilim insanlan bu tip
konularda ok duyarldr ve dikkadi kltrler aras almalarn says
arttka hangi psikolojik srelerin evrensel, hangilerinin kltre
bal olduunu daha iyi belirleyebileceiz (Heine, 2008).
Evrimsel Yaklam
Evrim kuram Charles Darwin (1859) tarafndan hayvanlarn
evrelerine nasl uyum saladn aklamak amacyla gelitirilmitir.
Bu kuramn mer-
SOSYAL PSKOLOJ
Kltrler Aras Aratrma
139
"*
Sz konusu psikolojik sreler her ila kltrde de var m, yoksa

insanlarn yetitirildii kltre m zg? sorusuna1 yant bulmak
iin farkl* kltrlerden insanlar e yrtlen aratrma.
'-
140
kezinde, belirli bir aync zellie sahip organizmalar remeye

daha yatkn olduu iin, belirli evrelerde hayatta kalmay
kolaylatran bu kaltsal zelliklerin gelecek kuaklara aktarlmas
sreci olan doal seim bulunur. Zrafalarn uzun boyunlar
bunun tipik rneklerinden biridir. Yiyecein az bulunduu bir
evrede uzun boyunlu zrafalar dier hayvanlarn ulaamadklar
yapraklan yiyebildikleri iin beslenebilmilerdir. Bu zrafalann
hayatta kalma ve reme olaslklan dier zrafalara oranla daha
yksektir ve bylece sonu olarak uzun boyun geni de sonraki
kuaklann hepsinde bulunacaktr.
Biyolojide evrim kuram, farkl trlerin nasl uzun boyun gibi farkl
fiziksel zelliklere sahip olduunu aklamak iin kullanlr. Peki ya
birisinin kendi trnn bir yesine kar saldrgan olma eilimi ya da
bakalanna kar yardmsever olma eilimi gibi sosyal davranlar?
Sosyal davranlann da doal seim sreci boyunca evrim geiren
genetik belirleyicileri olmas mmkn mdr ve eer mmknse bu
durum hayvanlarn yan sra insanlar iin de geerli olabilir mi?
Bunlar,
sosyal
davranlan
doal
seim
ilkeleri
dorultusunda
zamanla evrim geiren genetik etmenlerle aklamaya alan evrim

psikolojisinin ortaya koyduu sorulardr. Bu yaklamn ana fikri
evrimin ok yava gerekletii ve bunun sonucunda gnmzdeki
egemen sosyal davranlarn, ksmen de olsa, uzak gemiimizde
yaadmz evreye uyum salama srecinden kaynaklanddr
(Buss, 2008; Schaller, Simpson, & Ken- rick, 2006). Evrim kuramnn
sosyal davranlan nasl akladn ilerleyen blmlerde ele alacaz
(rnein, 10. Blmde kiiler aras ekim, 11. Blmde olumlu
sosyal davran ve 12. Blmde saldrganlk konularnda). Bu
noktada
evrim
hipotezinin
test
edilebilirlii
konusunda
birok
tartma olduuna deinelim. Mevcut davranlann binlerce yl nceki

evresel koullara uyumla ilgili olduu dnldnden, psikologlar
bu koullar ve hangi spesifik davran biimlerinin insanlara reme
ile ilgili bir avantaj salad
Doal Seim
Belirli
bir
evrede
hayatta
kalmay
kolaylatran
kaltsal
ozellklenn, bu zellikleri tayan organizmalarn reme olasl

daha yksek olduu m bir kuaktan de
SOSYAL PSKOLOJ
Evnm Psikolojisi
Sosyal davranlan- doal setal Ufeeten dorultusunda zamanla
evnm. genen genetik ennenlti'c k mr <,ln iklimim
141
142
konusunda en iyi tahminlerini yapmaya alrlar. Elbette ki bu

hipotezlerin deneysel yntemle test edilmesi olanakszdr. Aynca,
hipotezlerin akla yakn grnmesi illa da doru olduklan anlamna
gelmez. rnein, gnmzde baz bilim insanlanna gre zrafalann
uzun boyunlarnn olma nedeni ykseklerdeki yapraklan yemeleri
deil, uzun boyunun erkek zrafalara diiler iin kavga ederken
avantaj
salamasdr
(Simmons
&
Scheepers,
1996).
Bu
aklamalann hangisi doru? Bunu sylemek zor. te yandan,

evrimsel
yaklamlar
sosyal
davranlarla
ilgili
bu
blmde
deindiimiz dier yntemlerle test edilebilecek yeni hipotezler de

retebilirler.
Sosyal Nroloji
Daha nce de belirttiimiz gibi, sosyal psikolojinin konusu insan
dnce, duygu ve davranlarnn baka insanlann gerek ya da
hayal varlklanndan nasl etkilendiidir. Bu nedenle de sosyal
psikolojideki ou aratrma almas bu konuya -dnce, duygu ve
davranlara eilir. Bununla birlikte insan biyolojik bir organizmadr
ve sosyal psikologlar da biyolojik sreler ile sosyal davranlar
arasndaki balantya her geen gn daha ok ilgi gsteriyor.
Hormon ve davranlann incelenmesi, insanlarda baklk sistemi
ve insan beynindeki sinirsel sreler bunlar arasnda saylabilir.
Psikologlar beyin ile davran arasndaki ilikiyi incelemek iin
elektroansefalografi (EEG) -beyindeki etkinlikleri lmek iin baa
elektrotlar
yerletirme-
ya
da
fonksiyonel
manyetik
rezonans
grntleme (fMRG) -insan beynindeki kan akn lmek iin

kullanlan tarama aygn- gibi gelimi teknolojiler kullanr. Sosyal
psikologlar bu tip lmleri katlmclar sosyal bilgileri dnrken ve
ilerken yaparlar ve bu sayede farkl beyin etkinlikleri ile sosyal bilgi
ileme arasndaki ilikilerin haritasn kanrlar. Bu tip aratrmalar
henz emekleme safhasnda olsa da beyin ile davranlar arasndaki
ilikinin incelenmesinde yepyeni bir alma alan almasna gebedir
(Harmon-Jones & Winkie\- man, 2007; Lieberman, 2008; Ochsner,
2007).
SOSYAL PSKOLOJ
143
SOSYAL PSKOLOJDE ETK MESELELER

-----Blmde deindiimiz ahmalan okurken aratrmaclarn bazen
katlmclan almann gerek konusu hakknda yanlttm ya da Latan
ve Darleyin sara nbeti almasnda insanlan zc olabilecek bir
duruma
Sosyal psikologlar beyni ve davran ile beyin arasndaki ilikiyi

incelerler. Bunun iin elektroansefalografi (EEG) -beyindeki
etkinlikleri lmek iin baa elektrotlar yerletirme- ya da
fonksiyonel manyetik rezonans grntleme (fMRG) -insan
beynindeki kan akn lmek iin kullanlan tarama aygtgibi yntemler kullanlr. Katlmclar sosyal bilgiler hakknda
dnrken sosyal psikologlar gerekli lmleri yaparak farkl
trdeki beyin etkinlikleri ile sosyal bilgileri ileme sreci
arasndaki ilikilerin haritasn karrlar.
koyduklarn renmek sizi rahatsz etti mi? Bu alma sosyal

psikologlarn
gereki,
ikna
edici
durumlar
yaratrken
sklkla
karlat etik ikileme bir rnek oluturuyor. Bilimsel gerekelerle,

deneylerimizin gerek dnyaya olabildiince benzemesini ister,
elimizden geldiince akla uygun, kontroll deneyler yrtmeye
alrz.
te
yandan,
katlmclarda
stres,
rahatszlk
ya
da
honutsuzluk yaratmak da istemeyiz. Aratrmac deney yaratma ve

yrtme srecine girdiinde bu iki amacn ok kez birbiriyle att
144
grlr.
Aratrmaclar deneylerine katlan bireylerin salk ve iyiliklerini
dnmek durumundadr. Ayn zamanda, olaya tank olanlann
mdahalesi, n yarg, uyma, saldrganlk ve otoriteye boyun eme
gibi insanlann sosyal davranlan ile ilgili nemli bilgiler edinme
srecindedirler. Bu bilgilerin birou toplumun yaranna olacaktr.
Gerekten de sosyal psikologlar bu tip meseleleri bilimsel olarak
incelemeye ynelik gl aralar gelitirdii iin, birok akademisyen
bu tip deneyleri dzenlememenin ahlaka aykn olacan dnr.
Bununla
birlikte,
bu
tip
ciddi
sorunlan
kavrayabilmek
iin
aratrmaclarn katlmclar zerinde etkili olacak canl olaylar yaratmas gerekir. Bu olaylardan bazlar, rnein birisinin sara nbeti
geirdiine tamk olmak, katlmc asndan rahatsz edici olabilir.
Katlmclarn
deneylerde
kimi
zaman
rahatsz
edici
durumlar
yaadn gz ard ederek ya da bilimde her ey mbahtr deyip kr

krne bildiimiz yolda ilerleyerek bu ikileme bir zm bulamayz.
Bu konuda bir orta yol bulmak gerektii aka grlyor.
Aratrmaclar deneyden nce katlmclardan bilgilendirilmi onay
aldnda ikilem daha az problematik bir hle brnr. Bilgilendirilmi
onay alabilmek iin ararmac deney balamadan nce katlmcya
deneyin genel hatlarn aklar ve katlmay kabul edip etmediini
sorar. Katlmc yaayaca deneyimlerin btnyle bilincindeyse ve
katlma isteini ifade ediyorsa etik ikilem de zmlenmi olur.
Birok sosyal psikoloji deneyinde bu tip bir aklama yapmak
olanakldr ve bu durumda da gerekli aklamalar yaplr. te yandan,
bunun mmkn olmad durumlar da sz konusudur. Latane ve
Darleyin az sonra bir sara nbeti sahneleyeceklerini, bunun aslnda
gerekten acil bir durum olmadm, hipotezlerine gre deneye
katlanlann yardma gitmesi gerektiini katlmclarna sylediini
dnn. Bu, bilimsel adan, kt bir prosedr olurdu. Bu tip
deneylerin temelinde katimcinin uydurma olaylar gerekmi gibi
yaamas yatar, buna aldatmacal deney ad verilir. Sosyal psikoloji
aratrmalarnda aldatmaca katlmclarn meydana gelen olaylarn ya
da almann gerek amac konusunda yanltlmasdr. (Btn sosyal
psikoloji aratrmalarnda aldatmacaya bavurulmaz.)
SOSYAL PSKOLOJ
145
Etik Aratrma tikeleri

Katlmclarn itibar ve gvenliklerini gvence alana almak iin
Amerikan Psikoloji Birlii psikoloji alanndaki tm aratrmalar
balayan bir etik ilkeler listesi yaymlamtr (bkz. ekil 2.3). Aynca,
psikolojik araarma
' i HfT'- - t ' T v
1 uy
Bilgilendirilmi Onay
t h)
*
!
DUNA bjhmda K*> dt.nt.in d hkknd mnlt bly uhbLolduu hl

Je denete kat.imaa rza, a'sterne
. - , .
Katlmclar bur almann gerek amac ya da gereken.meydana

gelecek olaylar >
TaKkrada yanltma
.
\ ~,V ? * *"
yrtmek iin devletten fon almak isteyen btn kuramlarda

(rnein niversitelerde) aratrmalar balamadan nce gzden
geiren bir Kurumsal nceleme Kurulu (KK) bulunmas gerekir. En az
bir bilim insan, bilim insan olmayan bir ye ve kurumla ilikisi
olmayan bir yeden oluan kurul btn aratrma nerilerini inceler
ve etik ilkelere uygunluunu
tarafndan
ar
stres
yaratc
deneder.
ya
da
Deney srecinin kurul

znt
verici
olarak
deerlendirdii blmleri aratrma balamadan nce deitirilmeli

ya
da
iptal
edilmelidir.
(lerleyen
blmlerde
ele
alacamz
deneylerden bazlar 1970 ylnda KKler zorunlu klnmadan nce

dzenlenmitir. KK yesi olsaydnz bu almalara onay verip
vermeyeceiniz konusunda karan size brakyoruz.)
146
Psikologlarn Aratrma Yrtrken Uymas Gereken Eklkelerden Bazlar

1. Psikologlar bilim, retim, ve psikoloji u> hmalarnd doruluk Jurutik\t doru szll yaymay ama edmr.
2 Psikologlar herkesin haysiyet ve de>>> t. bu un. i c i - U k v ' t-nc1
kaderim tayin etme haklarna sayg ebtenr
3 Psikologlar( )yzyze elektin l tl tmre
n l a \ J Jtrl(.n,mb m
lenn kullanarak bir aratrma yrtrken breym jlglendnim?

onayn alr
4 Bilglendnlm onay alnrken (. ) psikologlar kaolmclan aratrmann
amac, tahmini suresi ve prosedr konusunda, ayrca kathm baladktan
sonra knn katlmaktan vazgeme ve aratrmadan ekilme haklan
konusunda blglen5 Herhangi bir yoldan elde edilen ya da depolanan gizli bilgilen korumak
m makul nlemler almak pskologlann ncelikli ykmlldr
6 Aratrmann ngrlen bilimsel, eitsel ya da u u l m u . d<_e.r
JujunulJu gnde mazur grlmedii ve altemanf aldanc teknikler
iermeyen
prosedurle-
nn
etkin
olarak
uygulanamayaca
saptanmad srece, psikologlar aldatmaca ieren bir alma

yrtemezler.
Kurumsal inceleme Kurulu (KK)
7 Psikologlar, bir deney desennm ve uygulamasnn aynlmaz bir paras
Bir l u r m ' i , j r t l l ctk I uun psk O]ik i'it m i l i n dunitn nde^n e etik
ilkelere uygunluunu cknetl. .n en * bir bilim u>n lt * bir bilim
uum olnu van ye ve kurum! b Ghntsr olm-r an micr 'vr u, eden
oh, m ^rup brr arnmu mu balayabilmesi lui nce. KK tarahndan
onaylanmas gerekir
Bir almada aldatmacaya bavurulduunda, deneyden sonra

bilgilendirme-anlamlandrma seans olarak adlandrlan grmenin
yaplmas ok nemli ve gereklidir. Bilgilendirme-anlamlandrma
deneyden sonra almann gerek amacn ve aslnda neyin olup
bittiini katlmclara aklama srecidir. Katlmclardan biri herhangi
bir
rahatszlk
yaadysa
aratrmaclar
bunu
gidermeye
ve
hafifletmeye almaldr. Bilgilendirme-anlamlandrma srasnda da

katlmclar
aratrmann
hedeflerini
ve
amacn
renir.
yi
aratrmaclar, sz konusu deney aldatmaca ierse de, katlmclarna

soracaklar sorularda ve aldklar yamdarda dikkati elden brakmaz.
(Bilgilen-
dirme-anlamlandrma
grmelerinin
nasl
gerekletirilmesi gerektii zerine ayrntl bir aklama iin bkz.
SOSYAL PSKOLOJ
147
Aronson, Ellsworth, Carlsmith, & Gonzales, 1990.)

B lglendrme-Anlamlandrma
Bir deneyden sonra katlmclara ahmanm gerek amacnn ve
deney srasnda olup bitenlerin tam olarak aklanmas
Deneyimlerimize
dayanarak,
deney
sonras
bilgilendirme-
anlamlandrma seansnda deneyin amac anlatld ve farkl bir

prosedrn neden uygulanamad akland srece katlmclarn
hemen
hepsinin
aldatmacaya
neden
gereksinim
duyulduunu
anladn ve aldatmacann nedenlerini takdir ettiini syleyebiliriz.

Birka aratrmac bir adm daha ileri giderek aldatmacal almalara
katlmann
insanlar
zerindeki
etkisini
incelemitir
(rnein,
Christensen, 1988; Epley & Huff, 1998; Finney, 1987; Gerdes, 1979;
Sharpe, Adair, & Rose, 1992). Bu almalar insanlann sosyal psikoloji aratrmalarnda genel olarak bulunan hafif aldatmaca ve
rahatszlklara itiraz etmediini tutarl bir ekilde ortaya koymutur.
Hatta baz almalarda, aldatmacal deneylere katlan ou insann,
aldatmaca iermeyen deneylere katlanlara oranla, deneylerden
daha ok ey rendiini ve daha fazla zevk aldn syledii
grlmtr (Smith & Richardson, 1983). rnein, Latane ve
Darleyin raporunda (1970) bilgilendirme-anlamlandrma srasnda
katlmclarn aldatmacann gerekliliine iaret ettiine ve gelecekte
de, aratrma srasnda bir miktar stres ve atma yaam olsalar
bile,
benzer
almalara
katlmak
istediklerini
sylediine
yer
verilmitir.
Bu blmde sosyal
iin ampnk yntemler kullandn grdk Artk bu
bir ey
ler bildiinize gre gazete ve dergflerde ->k dudunu, arastam

bulgularnn te- Iklenn deerlendirebilecek dutun d-snz Jn tkt
r Or m dahi ntc dt dc indiimz gibi, insanlann en sk dt
otak hatalardan bm, k deiken arasnda korelasyon ilikisi
olduu iin birinin dierine neden olduunu varsaymaktr. Artk,
kide iletinn aralannda korelasyona dayandrlan bulgularla ilgili
bir
eyler
duyduunuzda
ortaya
konan
nedensel-
sonulan
sorgulayacamz tnyoruz. rnein, bizim ksa bir sre nce

yaptmz gibi, Saglfe.gazetesde Tketici' Raporlar brorn
gzden geirdiinizi ve ilgi ekici bir,habere
nn:
Egzersiz
yapmak
iin
daha
fazla
d
motivasyona
ihtiyacnz var? Egzersiz daha y bir cinsel hayata yol ayor. Bir
148
almada egzersiz yapan erkeklerin dier- lenne oranla normal

cinsel ilevlerini yerine getirmede be kat daha baanl olduu
grld. Sorgulamaya baladnz m? Egzersiz yapan erkeklerin
cinsel hayatnn daha baanh olmas korelasyona dayal bir bulgu
ve egzersiz yapmann iyi bir cinsel hayata yol atn (yani,
neden olduunu) syleyemeyiz. Bu bulguyu farkl bir ekilde
aklayabilir misiniz? Hatta: daha da iyisi, egzersizin cinsel
hayata
geldii
hipotezini
test
etmek
zere
bir
deney
tasarlayabilir misiniz?
zet
* Sosyal Psikoloji Deneye Dayak Bir Bilimdir Sosyal psikolojinin
temel ilkelerinden
incelenebileceidir.
biri
sosyal
etkinin
bilimsel
"olarak
* Hipotez ve Kuramlar Sosyal psikoloji ara trmalan sosyal

etkinin sonulan zerine bir hipotezle balar.
nceki
Kuram
genellilde"
ve
Aratrmalardan
Esinlenme
nceki
aratrma
bulgulanna
aratrmaclar
nceki
deneylere
Hipotezler
dayanr;
getirilebilecek
farkl
bir
aklamay test etmek iin alma yrtrler.

Kiisel Gzlemlere Dayab Hipotezler Dier birok hipotez,
Latane ve Darleyin insanlann neden Kitty Genoveseye yardm
etmedii
konusundaki
n-
sezlen
gibi,
gndelik
hayatn
gzlemlenmesine dayanr.
* Gzlem
Yntemi:
Sosyal
Davranlar
Betimlemek
Aratrmaclarn insanlan gzlemleyip davranlarm sistematik

olarak
kaydettii
gzlem
yntemi
bir
fenomenin
doasm
betimlemek ve bu konuda hipotezler retmek iin kullanlr.

Ariv Analizi Aratrmacnn bir grup ya da kltr iinden
gzlemleyerek
ve kendi fikirlerini dayatmaktan
anlamaya alt etnografya
kanarak
gzlem ynteminin uygulama biimlerinden biridir. Dier bir

gzlem yntemi de aratrmacnn, rnein kadn ve erkeklerin
fotoraflarda nasl resmedildiim grmek m dergilere bakmak
gibi, belge ya da arivleri inceledii ariv analizidir.
Gzlem Ynteminin Snrlan Gzlem yntemi yalnzca toplum

iindeki av-' ranlan ve kaydan incelemek iin kullanlabilir;
insanlann
dncelerim
ya
da
zel
hayatlanndak
davranlann incelemek im uygun deldir. Ayrta,' behrh bir

grubun
gzlemlenmesine
dayanarak
insanlann
.ynelik bir genelleme yapmak da zordur.
btnne
' ' {
* Korelasyon Yntemi: Sosyal Davranlan ngrmek ki ya da daha

ok dei-J kenin sistematik olarak llp aralanndaki ilikiye
gre deerlendirildii korelasyon yntemi, ama bir deikenden
dierini
ngrmek
aratrmaclar
olduunda
ocuklann
ok'kulla-
televizyonda
'
nldr.
rnein,
izledii'iddet
eriKli
programlar ile saldrgan davranlan arasnda bir korelasyon

ilikisi olup olmadn renmek isteyebilirler.
- -'
Taramalar Korelasyon yntemi genellikle, temsil bir insan

grubuna davran ve turumlan hakknda sorular yneltilen
tarama almalarnda elde edilen so- - nulara uygulanr.
Sonularn genellenebilirimden emin olmak iin aratrmaclar
taramaya katlanlan genel nfustan rastgele olarak seerler. !
Korelasyon Ynteminin Snrlar: Korelasyon Nedensellik Deildir
Sosyal psikologlar genellikle nedensellik iliklenni belirlemekle
ilgilenirler;' rnein . televizyonda iddet ierikli programlar
izlemenin
ocuklarda
saldrgan
davra-
nlara
neden
olup
olmadn renmek isterler. Korelasyon ynteminin en nemli

eksii
nedensellii
(megV--
belirleyememesiir.
televizyon
seyretme
ve
ve
deikenleri
saldrganlk)
arasnda
korelasyon ilikisi varsa. A*Bnm ' nedeni olabilir (rnein,

televizyon izlemek ocuklarda saldrganlk dou-'; ' rur); B, Anm
nedeni olabilir (rnein, saldrgan ocklar televizyonda'iddet f
erikh programlar seyreder) ya da nc bir C deikeni hem
hem. de' ; Bnin nedeni olabilir (rnein, ocuklarn yetitirilme

eklindeki bir etken on-_r;; lan hem daha fazla iddet enkli
program izlemeye hem de saldrgan davra- j i tular sergilemeye
yneltmektedir) "
'T<v 'I
* Deneysel Yntem: Nedensel 5orulan'Yantlamak Nedensellii

kelirfemenirt tek yolu aratrmacmn katlmclar farkl koullara
rastgele atad ve bam- ~j sz deiken dnda tm koullarn
ayn kalmasn salad deneysel yntemi : kullanmaktr.
> , .
> ir ' $|
Baml ve Bamsz Deikenler Bamsz deiken araarmacmn
nedensel -V? bir etkisi olup olmadm grmek iin, deitirdii
koHur(jmein r
ocik:~
lann
televizyon
izleme
sresi);.
banni deiken araannsfeunnr etkilenip et- -S klenmedgm

grmek n oltugu deikendir (rnein, ocuklarda saldrgandavranlar).
- * V .
Deneylerde Geerlilik Deneylerde geerlilik dzeyi jrfcek.

olmaldr, yan bamsz deiken (rnein, ocukkmtekvizvon
vzleme suresi) dmda tm koullar herkes n aym olmaldr.
Deneylerde D Geerlilik Aratnnaclann elde emklerlsKuIan
dier durum ve insanlara ne oranda genelleyebileceim gsteren
d
geerlilik
deneyin
gerekilik,
zellikle
de
psikolojik
gerekilik (deneyde tetiklenen psikolojik srelenn gndelik

hayatta tetiklenen psikolojik srelere ne oranda benzedii)
dzeyini yksek tutarak salanr. Aym zamanda, almay farkl
katlmc poplasyotlanyla tekrarlamak da.d geerlilii arttrr.
Temel Aratrma ve Uygulamal Aratrma Dier bilim dallannda
olduu gibi, baz sosyal psikoloji almalan (insanlann neden
belirli ekillerde davrand temel sorusunu yantlamaya ynelik
tasarlanan) temel aratrma deneyle- nne dayanrken, dierlenyse
(spesifik sosyal sorunlan zmeye ynelik tasarlanan) uygulamal
almalardr.
* Sosyal Psikoloji Aratrmalannda Yeni Ufuklar Sosyal psikologlar
son
yllarda
sosyal
davranlan
incelemenin
yem
yollarn
gelitirdiler.
Kltr ve Sosyal Psikoloji Sosyal psikologlar kltrn insan
dnce, duygu ve davranlann nasl ekillendirdiini incelemek
iin
kltrler
almay
aras1
farkl
aratrmalar
kltrlerde
yrtrler
ancak
tekrarlamaktan
ibaret
bu,
aym
deildir.
Aratrmaclar kendi kltrlerinde rendikleri bak alarm ve

tanmlan, tanmadklan bir kltre dayatmaktan kanmaldr.
Evrimsel Yaklam Baz sosyal psikologlar sosyal davranlan
doal seim lkele- n dorultusunda zamanla evrim geiren
genetik etmenlerle aklamaya alrlar Bu yaklam, deneysel
olarak test emek zor olsa da, sosyal davranlarla ilgili yeni ve
deneysel yntemle test edilebilecek yem hipotezlere nclk

edebilir
Sosyal Nroloji Biyolojik sreler ile sosyal davranlar arasndaki
balanu sosyal psikologlann gittike daha ok ilgisini, eken bir
konudu Hormonlara ve davramlann, insan baklk sisteminin
ve insan beynindeki sinirsel srelerin incelenmesi bu yaklamn
alma konulan arasnda saylabilir
* Sosyal
Psikolojide
katlmclarn
Etik
insan
Meseleler
muamele
Ararmalarda
grmesi
sosyal
yer
alan
psikologun
sorumluluklan arasndadr
* Etik Aratrma llkelen Sosyal psikologlar aranrma katlmclannm
iyiliini
temin
almalara!
etmek
once
hukuki
kurumsal
ve
inceleme
mesleki
ilkelere
kurullarmn
uyarlar
onayndan
gemesi, katlmclardan blgendnlm onay belgesi imzalamas

istenmesi, zelhkie bir aldatmaca soz konusuysa, araurma sona
erdikten sonra katlmclan almann amac ve aslnda olup bitenler
hakknda bilgilendirme bu ilkelerden bazdandr.'
2.
BLM: TEST
1. Aadakilerden hangisi sosyal psikologun temel ikilemidir?

a.ou insan kiiliin etkilerine daha ok inand iin grencere
sosyal kolojiyi retmek zordur.
b. ou deneyde ya ya da d geerlilikten odun vermek gerekir
c Laboratuvar deneylerinde rastgele seime dayal bir populasyonla
almak olanakszdr
d.Birisinin bir testte hile yapp yapmama kararm, Ârkadalarm
bunu rense nasl bir tepki verirlerdi? dncesinin etkileyip
etkilemedii, e Gecc saat 3 30da herkes uykulu olduu m sosyal
psikoloji dersi vermek zor
2 Bir aratrmacnn rencilerin not ortalamas ile tketakleri alkol
miktar arasnda gl bir negatif korelasyon ilikisi bulduunu
dnn. Bu-almadan' karlabilecek en iyi sonu aadakilerden
hangisi olurdu?
................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)..........................................................1
TIMOTHY D. WLSON .................................................................1
ROBIN M. AKERT .......................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler..................................................................................4
Balarken.................................................................................21
Bu Baskdaki Yenilikler.............................................................21
Teekkr..................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJYE GR.......................................................28
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?........................................................33
Sosyal Yorumlamann Gc.......................................................37
BALANTILAR...........................................................................40
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan .......................................43
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas............40
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas.......................44
SOSYAL ETKNN GC.............................................................47
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak..........................................47
Sosyal Durumun znellii.........................................................52
Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^.......................58

Gereksinimi..............................................................................61
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi.........................68
S....................................76
ebk yk SSSfifS..................................................................126
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r.....134
m : *.......................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi..........................................................................183
mmm..................................221
:hdt....................................392
^ps...................................................................................397
la I.....................................135
n i........................................................................................135
lli..........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...............................................................................56
rrr ^.......................................................................................94
r*--1=-* sas^s#.............................................................105
a.
b.Daha akll renciler daha yksek notlar alr, daha ar alkoll iki
tketirler.
3. Br
grup
aratrmac
arap
imenin
caz
mziinden
daha
okholknnayajrolja- t hipotezini test etmek istiyor. 21 yandan

byk bir grup niversite: rencisini rastgele belirleyerek iki ayn
odaya ayryorlar: Birinde arap iip car'dinleyen, dierinde su iip
caz dinleyenrenciler olacak. Bununla birlikte, arap iilen odann
gzel bir manzaraya bakan geni bir penceresi var, su iilen ada ise
pencere- siz, karanlk ve kasvetli. Bu deneyde yaplan en nemli hata
nedir?
a.D geerlilii dktr.
b. geerlilii dktr.
.,.
c. lkenin drt bir yanndaki niversitelerden rastgele renci

seilmemi'."
d.Psikolojik gerekilii dk.
e.Gndelik hayat gerekilii dk.
4. ou insan snavlardan nce ekerli abur cubur yemenin snav
baarsn
artt-
rp
arttrmadm
merak
eder.
Aadaki
stratejilerden hangisi bw sorunun en iyt ekilde yantlanmasn

salar?
a.Snavlarda ok yksek ve ok dk notlar alan ok sayda renci
belirleyin, snavdan nce ekerli abur cubur yiyip yemediklerini
sorun ve yksek not
alanlarn duuk not alanlara ,

drn karlatrn
b.Byk bit snf snava
girecei bu gun ogrenrlere
snavdn r, . , cubur vyp yemedklenn sorun, snav sonulanm
r^Kkastotinn
c. Byk bir snf smava girecei bu: gn renakrm yansn*
kkerfemo ve snavda daha baanh olup obradfcknna baW '
d.Byk bu-snf sein, bir snavdan nce herkese sekerlerinden once tuz.
lu abur cubur yiyecekler dagtm ve rkmc snavda genel
noLah. T p dmediine bakn
^hmasmm due.Bir yvecek otomatnn yanma oturun, rencilerin ekerlimi
vofe t =er aldm kaydedin ve hepsmm gene! n* SLSE
dgu bakm ^ CU 1 ênlenn not ortalamasnn daha yksek olup olma-
^-----------------naya koymular.
b. tekrarlama, geerlilik
c. psikolojik gerekilik, d geerlilik
d.psikolojik gerekilik, geerlilik e- geerlilik, psikolojik
gerekilik
Bu bormde gerek hajatta yaanan trajik bir olay, rnek alan bir
laboratuar wnqT en.SZ eUlk ^ Genovese nayennden esinlenen Latane ve Dar mi
deneyde blr odaclkta
oturan katlmc dahil telefon, siste

Selren b, ^, ,ni
, 1. - " ^
***** intai
soâl psikologlarn, gerek hayattaklerden bu denh farkl
laboratuvar aW malan yrtme nedenlennden bin deildir7
'
1
-^
a- Kontroll laboratuvar almalarmda insanlan koullara rast^V i

g atamak gc
nellkle daha kolaydr
h STr aI,I5malanndakl ****' M*. gerek hayatta

y arda ver alan insanlara oranla, genelnuft.su daha y temsil eder ' V
alabilmesidir
olduunun kesm olarak anla
d Bir labora tuvar almasnn ne kadar genellenebilir olduunu grmek m ca

e 5rr\ rPaSVn VC durumlarla tekrarlamalanm yapabilirsiniz
o
ojk gerekhk dzeyi yksekse bazr psikolojik sreleri
gerek havar ta yaand haliyle laboratuvar ortamnda da
saptajabta
Profesr X, ileri zekl ocuklar zerine almasnn bilimsel dergilerde

yaynlanacandan emin olmak istiyor ancak bulgularnn bamsz
deiken olarak test ettii mutasyondan farkl bir nedeni olmasndan
endieleniyor. Profesr Xin endielenmesine neden olan ey deneyin
dr.
a. olaslk dzeyi
c. tekrarlamas
................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)..........................................................1
TIMOTHY D. WLSON .................................................................1
ROBIN M. AKERT .......................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler..................................................................................4
Balarken.................................................................................21
Teekkr..................................................................................26
BALANTILAR...........................................................................40
SOSYAL ETKNN GC.............................................................47

Gereksinimi..............................................................................61
S....................................76
ebk yk SSSfifS..................................................................126
m : *.......................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi..........................................................................183
mmm..................................221
:hdt....................................392
^ps...................................................................................397
la I.....................................135
n i........................................................................................135
lli..........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...............................................................................56
rrr ^.......................................................................................94
r*--1=-* sas^s#.............................................................105
a.
e etnografya
8. Mary
ve
juan,
ocuklar
bilgisayare^nlan1i8|e-
rilen
arasnda
sreyi
zorbala
inceledikleri
eilim
ve
almada,
gzlemciler aras gvenirlik dzeyinin, yksek olmasm istiyor.

Bunun im aagdakilerden Eangisnri yapmaar gerekir?
a.iddete
eilimli
davranlan
birlikte
gzlemleyip
kodlayarak'gvenilir bir kodlama sistemi oluturmallar.

b. Gzlemlerinin ayn olup olmadn grmek iin bamsz
gzlem verilen ayn kodlamahlar.
c. Binsi gzlemleme ve ver kodlamayL yaptktan sonra dierine
sistemini anlat- | mal.
d.Bin ocuklarda zor. _
(
rai bilgisayar oyunu ynadklan zaman gzlemleyip kodlamal
9. Aagdakilerden hangisi etik,aratrma jlkelennden bm deildir

| ... a.~Btn anoxmalar.&.az brbfrn msam^mkrorffis^ .
ruma ilikisi olmayan nc bir'yeden oluan TCK fei.

Kurulu) tarafndan incelenmelidfr.' -
b.Aldatmaca gerekb grSnyorsa ve deney
v r *
- S " . # *
c Bir almada aldatmaca soz konusuysa katlmclara

tam b ___- *______i.*, ^
anlamlandrma seans d Her almada bir
nebze aldatmaca - - - ' yk
wmmm
SOSYAL PSKOLOJ
175
Altrmalarn Y:
DENE ve GR!
*
Sayfa 73
1.
Stanley Mlgramn (1974) yrtt
almalarda! katdmclartn %65 dier bir katlmcya lmcle yakm

dzeyde elektrik oi lara elektnk oku verilmiyordu.)
2. (c) nsanlar zaten yapmaktan holandklar bir ey iin dllendirmek,
gelecekte bu etkinlikten daha az holanmalarna yo! aar (rnein,'\epper,
1995, 1996; Lepper, Greene, & Nsbett, 1973).
3. (b) Birka hafta sonra yaplan grmeler sonucunda. Wlson ve
meslektalar
(1993)
duygularm
anahz
etmeyenlerin
posterden daha!fazla memnun kaldm ortaya koymutur.
satn
aldktn
4. (a) ou durumda bir uyancya tekrar tekrar maruz kalmak1 ondan'daha

fazla holamlmasna yol aar (Zsgonc, 1968).
5. (a) Daha ok (Jecker & Landy, 1969)
6. (c) Djksterhuis ve"Nordgrenm (2006) yrttkleri aatrma dikkatleri
dalanlarn, byk olaslkla bu durum sorunu bilin dzeyinde deil
bhnch olarak deerlendirmelerine .olanak tand iin, en iyi kararlan
aldn ortaya koymutur
7. (a) Spencer, Steele ve Quhmia (1999) yrtt aratrma kadnlar bir
snavn sonulanm cinsiyet farkmn belirlediim dndnde snavda
daha baarsz-olduklarm ortaya koymutur. Cinsiyet Mtl iin .m *irs J
bir etkisi olmad sylendiinde ise en az erkekler kadar baanl olduklar
grlmtr
. -fc -<
8. (b) Reklamlardaki bilidna yonehk mesajlara
her dair herhangi bir kamt bulunmamaktadr, buna
karlk normal rel duka etkili olduunu gsteren
kantlarn says kavda deer ham & Lodsh, 1990, Chaken, Wood, &
Eagly, 1996, Lebert f moore, 1982, Wer, 1984, Wlson, Houston &
9 (b) Erkekler kadulaTa daha ok dokunmaktadr
10 (c) Ksa vadede, insanlar yapaktan ancak keke yapmasavdm"
dedikleri eyler m yapmadklan, ancak keke
yapsaydm
de&fef
dan daha ok. pimanlk duyarlar Uzun vadede
ise
1Sayfa 79
ki araarmac grubu (Archer, 1983 ve Akert. Chen, & Panter, sel basnda
portre resimler, haber ve reklam fotoraflar: zerrnt yrtmtr Bu
almada fotoraflar knn vuzunu. gsteren g gre kodlanm tr
Ulalan sonulara gore 5 yzyldan ben, "eitli kltrler ile farld grsel
ve > azl basn aralannda erkeklenn grsel olarak daha yakm plan be-
176
tam t lovch & Medvec, 1995a, Glovch, Medvec, & Chen, 19
SOSYAL PSKOLOJ
tmlendg
(ba
ve
yze
odaklanarak),
177
kadmlannsa
daha
geiH|
gla^^bedre ^ odaklanarak) gsterildii grlmtr Araurmacfar

bu bulgulan anstyet TO stereodplen yaratmann bir biimi olarak
yorumlamtr Erkekler zihinsel baarlan yceltilecek ekilde daha
gulu
bir
tarzda
resmedlrken,
kadnlar
btnyle.fiziksel
grnmlerine odaklanan daha zayf bir ekilde resmedilmitir H-, .
* Sayfa 78
1. Politikac, izcilik demeklerine yelie ve su ileme oranlarna etki
edebilecek olas nc deikenlen goz ard etmitir Genel olarak
izcilik kk ehirlerde ve banliylerde orta snf ailelerin ocuklar
arasmda yaygndr, daha kalabalk ve su orannn yksek olduu
ehirlerde izcilik ya hi yoktur ya da yaygn deildir
2.
Bunu
kesin olarak syleyemeyiz bunui' um tlCM de doru onlulu 'kjm
oj&L-, tim hayatnda sorun yalayan rencilerin nn p hlr htlikop-r

ann.
caba^
dnyor
olabilir
Ayrca,
anne
babay
mdahaleci
olmaya, ocuu retim hayatnda baarszla iten nc bir

deiken de olabilir ^ - * ,
3. Motosiklet kazalarna dvmeler m neden oluyordu 7 Hatta madem
byle dneceiz, dvmelere motosiklet kazalan m neden oluyordu
Aratrmaclar aslnda nc (ve llmemi) nc bir deikenin
her ikisine de neden olabileceini ne srdler Risk alma ve gsterili
davranlar sergileme eilimi insanlarda hem bedenlerine dvme
yaparna hem de dikkatsiz bir ekilde motosiklet kullanma eilimi
yaratyordu
4. Dm
insanlann
yasalara
uyma
olasln
arttryor
olabilir
te
yandan, nc, ve baka bir deiken, rnein dindar anne babaya

sahip olmak, insanlarda hem dindarlk hem de yasalara uyma eilimini
vvr.n J 'lablr
5. Bunu kesm olarak syleyemeyiz Kahv.t tlmtVLn nsanLr dunlu
iuim, uzun yaamay etkileyen daha baka birok adan ayrlyor
olabilir: megjn,: imanlk durumlar, ne kadar ok altklar, ne
kadar abuk sinirlendikleri,
hatta sabah saat kata kalktklar
6. Bunu kesm olarak syleyemeyiz unku st ime alkanlklarnn kiloyla
fazla bir ilikisi olmavablr ok sut ien ocuklarn kurabiye ya da buna
benzeryuk- . sek kalorili besin maddeleri tketme olasl da daha
yksektir
7. Bu geerli karm deildir Doast olaylara zaten kukucu gzlerle
bakan insanlar arasmda gazete ve dergi okuma oranlan daha yksek
olabilir. Ayrca hem doast olaylara inanmama hem de gazete ve dergi
178
okuma isteine etki eden r- nc bir deiken de soz konusu olur

8. Genel yayn yapan televizyon kanallarn izlemek insanlarda cmsel
istei arttryor olabilir Bununla birlikte, hem televizyon izleme
alkanlklarn hem de cmsel davranlan etkileyen salk ya da egum
gibi uuncu bir deiken de soz^j konusu alabilir Araarmaclann ortaya
koyduu korelasyona bakarak bu ak- ^ lamalardan hangisinin doru
olduunu sylemek mumkun deildir
SOSYAL PSKOLOJ
179
Sosyal Dnya zerine Dnme

Biimlerimiz
3 ubat 1999 tarihinde, Bat Afrikal bir

gmen olan Amadou Diallo gecenin ilerleyen
saatlerinde
Gney
biraz
hava almak
Bronxtaki
iin
apartmannn
merdivenlerine kmt. Kaderin bir cilvesi,
Gndelik Kuramlarmz'
Semalarla Otarmak Dnme
Zihinsel Stratejiler ve
Ksavollar BALANTILAR
Kiilik Testleri ve Temsil
Edilebilir Sezgisel Kestirme
tam o srada devriye gezen drt sivil polis
Yol Bhnd Dnmenin
memuru sradan bir Ford Taurus ile sokan
Gc Sosjal Bilite Kltrel
kesinden
dnyordu.
Polislerden
Dialloyu fark etti ve onu n yzn, bir yl

nce
bu
blgede
sulamasyla
resimlerine
ktlar
ve
birden
aranan
benzetti.
tam
boluuna
girmek
durmasn
sylediler.
bir
ok
tecavz
zanlnn
robot
Polisler
arabadan
srada
apartman
zere
olan
Aslnda
Farkllklar
biri
Dialloya
Diallonun
sabka kayd temizdi. Seyyar satcyd; uzun

saatler boyunca alyor, bo saatlerinde
ise niversiteye gidebilmek iin dardan
lise bitirme snavlarna hazrlanyordu. Polis
kendisine doru yaklarken o da byk
olaslkla kimliini kar-
GENEL EREVE
Otomatik Pilot: Dk Eforlu Dnme
Kontroll Sosyal Bi Yks U Eloh Duûm:

Gemii Zihinde 'tapmaBozma Kaolgusal Akl
Yrtme Dnceyi Bastrma
ve lronk Bilgi ileme nsan
Dnn Gelitirmek
Amadou Diallo Vakas - Yemden

zet
180
inak iin cebindeki czdanna uzanyordu. Siyahi bir adamn cebine

doru hamle yaptn gren ve telalanan drt sivil polis hi tereddt
etmedi. Di- alioya 41 el te ettiler ve onu hemen orada ldrdler.
Ne yazk ki bu tip olaylar bununla snrl deil. 7 Nisan 2001 gecesi
Cincinnatide bir polis memuru 19 yandaki Timothy Thomas bir sokak
arasnda
kstrm,
ondan
ellerini
grebilecei
ekilde
havaya
kaldrmasn istemiti. Thomas daha bu istee boyun emeye frsat

bulamadan polis memuru silahn ateledi ve Thomas hemen orada
ldrd. 25 Kasm 2006 tarihinde New Yorkun Queens blgesindeki bir
striptiz kulbnn nnde Sean Belle 50 el ate eden polisler Bellin
hemen orada lmne sebep oldular. Thomas da Bell de Afrika kkenli
Amerikallard ve her ikisi de silahszd. Bell lmeseydi ertesi gn
evlenecekti.
Polis memurlarnn, birisinin tehdit oluturup oluturmadna karar
vermek iin ok ksa bir zamanlan olur. Bununla birlikte Diallo, Thomas
ve Bell vakalannda ise ou kiinin akima polislerin ate amalannda
kurban-
lann
rknn
belirleyici
olup
olmad
gelecekti.
Thomas,
Cincinnati polisinin son alt yl ierisinde ldrd 15. Afrika kkenli

Amerikalyd ve ayn zaman diliminde tek bir beyaz Amerikal bile polis
kurunlanyla hayatn kaybetmemiti (Singer, 2002). Kurbanlar beyaz
rktan olsayd polislerin davran deiir miydi? Daha genel olarak
sormak gerekirse, buna benzer lm-kalm meselelerinde ya da herkesin
her gn yaad sradan durumlarda insanlar sosyal dnyalann nasl
deerlendirir, ne ekilde hareket edeceklerine nasl karar verirler? Bu
blmde insanlann sosyal dnya zerine dnme ve bu dnyay analiz
etme biimlerim ele alacaz.
1. Blmde deindiimiz gibi, sosyal psikolojinin balca konularndan biri toplumsal bilin almalan, yani insanlann sosyal bilgiyi nasl
setikleri, yorumladklan, anmsadktan ve kullandklann iine alacak
ekilde kendileri ve sosyal dnya zerine dnme biimlerinin incelenmesidir. Temel varsaym insanlann genellikle dnya hakknda doru izlenimler edinmeye altklan ve ou zaman da bunu baardklandr.
Bununla birlikte sosyal dnmenin doasndan dolay, polislerin Amadou Diallonun silahna uzandn zannetmesi gibi, insanlar kimi zaman
yanl izlenimlere kaplrlar._________________________________________
SOSYAL PSKOLOJ
181
___________________________________________________
insanlann sosyal dnyalan hakknda nasl dndklerini ve izlenimlerinin ne kadar doru olduunu anlayabilmek iin iki farkl sosyal bili
182
trn
gerekir.
birbirinden
Bunlardan
otomatik
etmemiz
birincisi
dnme
memurlar
ayrt
hzl
biimidir.
Diallonun
ve
Polis
cebinde
ne
olacan dnmeye gerek grmemiti;

bir eylere uzandn grdkleri anda
ate amlard.
Dnmeden hareket etmilerdi, yani
grdkleri nin ve varsaymlarnn doruluu zerinde bilinli bir ekilde durmamlard (Bargh & Morsella, 2008; Lundqvist & hman, 2005; Richeson <Sr Ambady, 2003; Shah, 2003; Wilson, 2002).
Elbette ki insanlar bazen de kendileri
Rodinin nl Dnen Adam hey-
ve evreleri zerine durup dnrler ve
keli insanlann oturup bir konu ze-
doru
iin
rinde a gr ar ve dikkatlice dn-
dncelerini dikkatlice tartarlar. Hangi
dkleri kontroll dnmeyi sergi-
hareket
tarzm
semek
niversiteye gideceiniz, hangi blm

seeceiniz
ve
ayrlmayacanz
sevgilinizden
gibi
aynlp
hayatnz
ler. Bununla birlikte, biz farknda olmasak da bilind, kastsz, istemsiz ve eforsuz otomatik dnmeyi
kullanrz.
etkileyecek kararlar zerine saaderce

dnm olabilirsiniz.
Bu da ikinci sosyal bili tr, yani daha fazla abay ve dnceleri
tartmay gerektiren kontroll dnmedir. ou zaman otomatik
dnme ile kontroll dnme birlikte uyum iinde alabilirler.
Uaklarda yzlerce karmak sistemi denetleyen ve deien atmosferik
koullara annda uyum salayan otomatik pilotlar dnn. ou zaman
otomatik pilot iin tamamm halleder ancak bazen insan pilotun, kumanday ele almas ve ua manel olarak uurmas gerekir, insanlarda
da evreyi denedeyen, sonular karan ve davranlara yn veren birer
otomatik pilot bulunur. te yandan, bu otomatik dnme biimini
devre d brakabilir, bir durumu yava ve dikkatli bir ekilde
deerlendirip analiz de edebiliriz. nce otomatik dnmenin doasm
inceleyelim.
SOSYAL PSKOLOJ
183
'vtrisnlinn T<endll~ve Sofiyak dnya ile- lglr druunme ekillen, yarg ve

kaarla vanrken sosyal bilgilen seme, yorumlama, anmsama ve
kullanma biimlerimiz
184
OTOMATK PLOT: DK EFORLU DNME

Amadou Diallonun vurulmas rnei bir yana, aslnda insanlann yeni
bir durumu genellikle hzl ve doru bir ekilde deerlendirebildiini
sylemekte yarar var. insanlar orada kimlerin bulunduunu, ne olup
bittiini
ve
bunu
neyin
izleyebileceini
hesaplarlar.
rnein,
niversitede ilk dersinize girdiinizde kimin kim olduu (rnein,

krsnn arkasndaki kiinin profesr olduu) ve nasl davranmanz
gerektii
konusunda
byk
olaslkla
hzl
varsaymlarda
bulunmutunuz. Snf bir renci dernei partisiyle kartrdnz da

pek zannetmiyoruz. Yine byk olaslkla bu sonulara zerinde dndnzn farknda bile olmadan ulamtnz.
imdi de farkl bir yaklam dnelim: Yeni bir durumla her karlamanzda durup bunun zerine, Rodinin Dnen Adam heykeli gibi,
yava
ve dikkatlice dnyorsunuz. Birisiyle ta- ' 1 " ~ ntnzda
15 dakikalna msaade isteyip
evremizdeki dnyay yatartyor,
ratan zihnimizdir.. Aym
TT
bu
rendiklerinizi
,
ondan holanp holanmadnza

karar verr
ovaya yan yana bakyor t
sak hile, benim gzlerim.meye alyorsunuz. Tanmadnz bir yolasla bu ovay sizin grd-
da araba kullanrken yola devam
etmeden
gnz gibi grmeyecektir. nce arabay kenara ekip yoldaki dneme-George Gissing, The Private
leri, ini klar analiz etmeniz
gerekiyor,
papers ofHenry Ryecroft. 1903
Kulaa yorucu geliyor, deil mi? Neyse ki
in
~ sanlar hakknda aba sarf etmeden, hzl bir
ekilde izlenimler edinebiliyor, yeni bir yolda ilerlerken bilinli

zmlemelere ok fazla gerek duymuyoruz. Tm bunlar,
gemi deneyimlerimiz ve dnyayla ilgili bilgilerimizle evremizi
otomatikman
bilind,
analiz
kastsz,
ederek
istemsiz
yapyoruz.
ve
abasz
Otomatik
dnme
dncedir.
Farkl
otomatik dnme biimleri bu ltleri farkl derecelerde karlasa da (Bargh & Ferguson, 200; Moors & De Houwer, 2006;
SOSYAL PSKOLOJ
185
Wegner & Bargh, 1998) u an iin, konumuz snrlan ierisinde,

bu ltlerin hepsini ya da bir ksmn karlayan dnce
biimlerini
otomatik
dnme
olarak
tanmlamak
yeterli
olacaktr.
Otomatik Dnme
Bilind, kastsz, istemsiz ve abasz-eforsuz dnme.
Gndelik
Dnme
Kuramlanmz:
emalarla
Otomatik
Otomatik dnme nceki deneyimlerimiz ile balant kurarak yeni

durumlar anlamamza yardm eder. Tanmadmz birini grdmzde
nasl biri olduunu anlamak iin her eye en batan balamayz; bu kii
mhendislik okuyor ya da kuzenim Helene benziyor gibi dncelerle snflandrrz. Ayn ey yerler, nesneler ve durumlar iin de geerlidir.
Daha nce hi gitmediimiz bir hamburgerciye gittiimizde dnmeye
bile gerek duymadan masaya oturup bir garsonun bizden sipari
almasn beklemenin bouna olduunu biliriz. Sipari vermek iin kasaya
gitmemiz gerektiini biliriz nk zihnimizdeki senaryo bize burasnn
da dier hamburgercilere benzediini syler ve burada da ilerin
dierlerinden farkl yrmediini varsayarz.
SOSYAL PSKOLOJ
186
Correll ve ark. (2002)m yrtt bir almada katlmclar ekranda,

yukardaki resimde grld gibi, bir silah ya da cep telefonu benzeri
zararsz
nesneler
resimlerdeki
tutan
insanlann
insan
yans
fotoraflar
Afrika
gryordu.
kkenli,
dier
yans
Grlen
beyaz
Amerikalyd. Elinde silah olduunda katlmc ate et dmesine,

zararsz bir nesne varsa ate etme dmesine basacakt. Gerek polis
memurlan gibi, onlann da karar vermek iin ok ksa bir sresi vard
(yanm saniyeden biraz fazla). nsanlann en sk dt hata, elinde,
resimdeki
gibi
zararsz
bir
nesne
olduu
hlde
Afrika
kkenli
Amerikallan grdklerinde ate etmeyi semeleriydi.
Daha formel bir dille anlatmak gerekirse insanlar sosyal dnya ile ilgi
li bilgilerimizi dzenleyen ve emalar olarak adlandrlan zihinsel
yaplardan yararlanr. Bu zihinsel yaplar farkna vardmz, zerine
dndmz ve anmsadmz bilgileri etkiler (Barlett, 1932; Heine,
Proulx, & Vohs, 2006; Mark us, 1977). ema ok genel bir terimdir;
baka insanlar, kendimiz, sosyal roller (rnein, bir ktphaneci ya da
mhendisin nasl birisi olduu) ve belirli olaylar (rnein, insanlar bir
restoranda yemek yerken olup bitenler) gibi birok ey hakkmdaki
bilgilerimizi kapsar. Bu rneklerin her birinde emalarmz sosyal dnya
ile ilgili bildiklerimizi ve yeni durumlar yorumlaymz dzenlemek iin
SOSYAL PSKOLOJ
187
kullandmz temel bilgi ve izlenimlerimizi ierir. rnein, Animal

House2 renci demei yelerinin grltc, uygunsuz parti aklan
olduunu, hortumdan su fkrtr gibi kusmaktan holandklarn tahmin
edebiliriz.
Irk Stereotipleri ve Silahlar renci dernei, cinsiyet ya da rk gibi bir
sosyal gruba atfedilen emalar genel olarak
stereotiper olarak
adlandnlr. Bu konuyu 13. Blmde ele alacaz; imdilik baka

insanlara
bu
stereotipleri
ok
hzl
ve
otomatik
bir
ekilde
atfedebildiimizi sylemekle yetinelim. rnein, yeni dzenlenen bir dizi

deneyde, polis memurlanmn gerek hayatta yaadklanna benzer
durumlarda, Afrika kkenli Amerikallarla ilgili stereotiplerin insanlann
ate etme kararlanm etkileyip etkilemedii test edilmitir (Correll,
2002; Payne, 2001, 2006). Bu almalardan birinde siyahi olmayan
katlmclara park, tren istasyonu, kaldnm gibi gerek hayattaki
ortamlarda bulunan gen adamlann fotoraflan gsterilir. Fotoraftakilerin yans Afrika kkenli Amerikal, dier yans ise beyazdr. Yine yans
silah, dier yans ise cep telefonu, czdan ya da fotoraf makinesi gibi
zararsz nesneler tutmaktadr. Katlmclardan, fotorafta grdkleri kii
bir silah tutuyorsa zerinde ate et yazl dmeye basmalan, elinde
zararsz
emalar
"* - 4.*?.
* irV
ihsanlarca sosyal dnya de ilgili bilgilerini temalar ya d a konubrF

evresndedteen- Iemtek m kullandklar vefark ettikleri, zerine
dndkleri, ve ammsaeldam bilgilen etkileyen zihinsel yaplar.
-
2 Animdi House (John Lands, 1978, ABD); ayn adl bir renci
demeinin maceralarn konu alan bir genlik-komedi filmi (.n.)
188
bir nesne varsa ate

etme
yazl
dmeye
basmalar
istenir.
Gerek polis memurlar

gibi, katlmclar da ok
ksa bir sre ierisinde
(yanm saniyeden biraz
Silahs
daha
Silahl
bir
Siy
ah
Beyaz
uzun
srede)
ekil 3.1
Bilgisayar oyununda insanlara ate etme hatalar:
Katlmclar silah tutanlara ate edecekleri, aksi takdirde ate etmeyecekleri bir
bilgisayar oyunu oynadlar. Ekranda resmi grlen kiinin rkndan etkilendikleri
grld. ekilden de anlalaca gibi, insanlar genellikle silahsz Afrika kkenlilere
ate etme hatasna dyordu.
(Correll, Park, Judd, & VVictenbrmk, 2002 almasndan uyarlanmtr.)
karar vermek zorundadr. Ayrca katlmclar, polis memurlarnn gerek

hayatta
yaadklar
risk
ve
yararlan
model
alan
bir
sistemle
puanlandrlr. Silah tamayan birine ate etmeyenlere 5 puan, silah

olan birine ate edenlere 10 puan verilir. Elinde zararsz bir nesne tutana
ate edildiinde eksi 20, silah tutana ate edilmediinde ise (ki bu bir
polis memurunun gerek hayatta karlaabilecei en tehlikeli durumdur) eksi 40 puan verilir.
Sonulara gelince... Katlmclar, elinde bir silah olsun ya da olmasn,
fotoraftaki kii siyahi kkenli olduunda ate etme eilimi sergiliyordu.
Bu silahl adam n yargs" da siyahi kkenli kii elinde silah tutuyorsa
hata paym azaltrken, elinde zararsz bir nesne olduunda silahsz
birinin vurulmasna neden oluyordu (bkz. ekil 3.1). Fotoraftaki adam
beyaz olduunda ise katlmclarn iki secimde de yapt hatalarn
says birbirine eitti. (Siz de bu testin bir benzerine katlmak
iin
http://backhand.uchica-
go.edu/Center/ShooterEffect/
adresindeki web sitesini ziyaret edebilirsi-
SOSYAL PSKOLOJ
189
niz). Dolaysyla, emalarn birisine ate etmek ya da etmemek gibi hayati

kararlan nasl etkilediini bu rnekle grm oluyoruz. Elbette ki bu yalnzca deneydeki bir oyundan ibaretti ve katlmclar aslnda kimseye ger-
ekten ate etmiyordu. Ayrca katlmclar eitimli polis memurlan deildi;

belki de polis memurlarna verilecek gelitirilmi bir eitim, bu gibi durumlarda ortaya kabilecek n yarglarnn nne gemeyi de baarabilir. Bununla birlikte, yakn zamanda bilgisayar oyunlan kullanlarak ve polis katlmclarla dzenlenen deneyler polislerin de siyahiler ile silahlar arasnda
dier insanlannkine benzer bir iliki kurduunu ortaya koydu; rnein polisler, silahl bir beyaza oranla, silahl bir siyahiye ate etmeden nce karar
vermek iin daha az zaman harcyordu (Correll ve ark., 2007; Eberhardt,
Goff, Purdie, & Davies, 2004; Plant & Peruche, 2005). Bununla birlikte, bir
almada polis memurlannm son kararlannda rk stereotiplerinin, polis
olmayan katlmclara oranla, daha az etkili olduu grld (Correll ve ark.,
2007). Dolaysyla, polis memurlannm sradan insanlarla ayn oranda
silahl adam n yargs tayp tamad, henz zerinde kesin karara
vanlm bir konu deildir.
emalara levleri: emalara Neden Gereksinim Duyuyoruz? Az nce emalann dourduu olumsuz sonular, insanlann yanl bir ekilde boluklan
doldurduunu
grdk
(rnein,
siyahi bir adamn elinde zararsz

Btn kantlara ulamadan
bir nesne olduu hlde bir silah tuttuunu
bir kuram oluturmak en
zannetmek). Bununla birlikte, dnyay an-
byk
lamlandrmamz, dzenlememiz ve bilgileri-
hatadr.
Yarglar-
nzda yanllk yaratr.

(Sir
1898
Arthur
Conan Doyle)
mizdeki boluklan doldurmamz asndan

emalann genellikle ok yararl olduunu da
unutmamalyz. Bir an iin hibir emanz
olmadm dnn. Karlatnz her ey
size aklanamaz, kafa kantnc, daha nce
eine rastlamadnz bir ey gibi gelseydi nasl olurdu? Sinir sistemindeki

trajik bir bozukluktan kaynaklanan Korsakov sendromundan mustarip insanlar ite tam da bu durumdadr. Bu bozukluk kiinin yeni anlar oluturma yeteneinin kaybolmasna ve karlat her durumu, daha nce
benzer durumlan defalarca yaam olsa bile, sanki hayatnda ilk kez
gryormu gibi deerlendirmek zorunda kalmasna neden olur. Bu durum
190
bazen o denli rahatsz edici, hatta dehet verici olabilir ki, Korsakov
sendromu olan
SOSYAL PSKOLOJ
191
baz insanlar yaadklar deneyimlere bir anlam verebilmekte bile byk

bir zorluk yaarlar. Nrolog Oliver Sacks (1987) Thompson adndaki bir
Korsakov hastasnn durumunu yle anlatyor:
Hafzas
yalnzca
birka
saniyelikti.
Srekli
olarak
dikkati
dalyordu. Bellek kayb nedeniyle srekli byk bir bolua dyor,

ancak o bu boluklar, hemencecik uydurduu yklerle ve her trl
hikyeyle dolduruvermeye alyordu. Akntda srklenme hissi ve
badamazlklar
bir
an
iin
bile
msamaha
gsterilecek,
kabullenilecek gibi deildi -bunun yerine Mr. Thompson bilindnda

aralksz ve abucak yaratt yklerle evresinde srekli olarak
doalamayeni bir dnya kurguluyordu... nk bu durumdaki bir
hastann kendini (ve dnyasn) her an, tam anlamyla, oluturmas gerekir
(s. 109- 110; italikler zgn metinden)
Ksacas, bir sreklilie sahip olmak ve yeni deneyimleri gemi
emalara baglaya- ^lan' Bubimizde, bilmek insanlar iin o denli
nemlidir ki bu
bu
durumakatlambmek yeteneini kaybedenler
kendi emalarn icat iin kurandan, yardma a- etmek zorunda

kalr.
gmnz.
-<*
emalar, olup biteni anlamlandrmamza -rGe^rge Santayana, The
ense ,
af Beauty, 1896
yardm ettikleri iin zellikle karmak du- ...................... ----ramlarda yararl olurlar. Harold Kelleyin
(1950) artk klasiklemi bir ara armasn ele alalm. Bu almada, bir
ekonomi dersinin farkl ubelerine kayd niversite rencilerine o gn
derslerine konuk bir retmenin girecei syleniyor. Konuk retmenin
nasl biri olduu konusunda bir ema yaratmak isteyen Kelly, rencilere
ekonomi blmnn farkl retmenlere ne gibi tepkiler verildiini
incelediini ve dersten nce rencilere retmenle ilgili ksa bir
biyografik not datlacan sylyor. Bu notta retmenin ya, gemii,
retim deneyimi ve kiilii hakknda bilgiler yer alyor. rencilerin bir
blmne datlan notta, Onu tanyanlar cana yakn, retken, eletirici,
pratik ve kararl birisi olduunu syler deniliyor. Dier rencilere de aym
not datlyor, yalnz tek bir farkla: Cana yakm tanmlamasnn yerini,
olduka souk ifadesi alyor. renciler bu kiilik tanmlarndan birini
rastgele olarak alyorlar.
Konuk retmen 20 dakikalk bir snf tartmasn ynetiyor ve daha
192
sonra renciler onunla ilgili izlenimlerini deerlendiriyorlar. Ne kadar esprili biri? Ne kadar arkada canls? Anlayl m? Kellynin hipotezine g
re, durumda ksmen bir belirsizlik olmasna karn -sonuta konuk

retmeni yalnzca ksa bir sre gryorlar- renciler biyografik notta
verilen emay boluklar doldurmak iin kullanacaktr. Tam da byle
oluyor. retmen btn rencilere kesinlikle ayn ekilde davranm
olmasna karn, cana yakn bir retmen beklentisi iindeki renciler,
karlarnda souk birini bulmay bekleyen rencilere oranla, ona ok
daha yksek puanlar veriyor. Ayrca, retmenin cana yakn birisi olmasn
bekleyen rencilerin ona daha fazla soru ynelttii ve tartmaya daha
fazla katld grlyor. Bu sizin de banza geldi mi? Bir retmen
hakkndaki beklentileriniz onunla ilgili izlenimlerinizi etkiledi mi? artc
olsa da retmenin tam da sizin beklentilerinize uygun bir ekilde
davrandn fark ettiniz mi? Farkl beklentileri olan bir snf arkadanza
onun ayn retmen hakknda neler dndn sorun. Kullandnz
farkl emalardan hareketle ayn retmeni farkl alglyor olabilir misiniz?
Elbette ki insanlar dnyada gerekten olan bitene btnyle yanh bir
ereveden bakmazlar. Bazen grdklerimiz grece daha belirgindir ve
bunlan yorumlamak iin emalarn yardmna gerek duymayz. rnein,
Kellynin aratrmasndaki snflardan birinde retmen belirgin bir ekilde
kendinden emin, hatta biraz kibirli davranlar sergilemiti. Kibrin grece
daha belirgin bir ayrt edici zellik olduunu da hesaba katarsak, renciler boluklan doldurmak iin beklentilerine dayanmak zorunda kalmayacakt.
Gerekten
koullarnda
de
hem
cana
yakn
hem
de
souk
davranma
194
Onu tanyanlar olduka souk ve ret-Onu tanyanlar ok cana yakn ve

retken, eletirici, pratik ve kararl biri oldu- ken, eletirici, pratik ve
kararl biri olduunu syler.
unu syler.
SOSYAL PSKOLOJ
retmen
kibirli
olarak
195
birisi
deerlendi-
rilmiti.
Buna
retmenin
belirgin
karlk,
daha
olan
yetenei
az
mizah
konusundaki
deerlendirmelerde
emalarn
etkisi
grlyordu:
davranma
Souk
koulundaki
rencilere oranla, cana

yakn
davranma
koulundaki
renciler
Bu adam bir alkolik mi, yoksa yalnzca talihsizin biri mi?

Belleimizde
eriilebilir
durumda
olan
emalar
bakalaryla ilgili yarglarmz etkileyebilir. Ksa bir sre

nce
bir
arkadanzla
alkolik
bir
akraba
hakknda
retmeni daha esprili
konutuysanz alkoliklik belleinizde eriilebilir olduu
bulmulard. Demek ki
iin, bu adamn da alkolik olduunu dnme olaslnz
elimizdeki
artacaktr.
kadar
bilgiler
belirsizse
ne
boluklar
doldurmak
iin
emalara
denli
fazla
bavuruyoruz.
Kellynin almasndaki rencilerin yanl bir ey yapmadnn da
altn izmek gerekiyor, insanlar kullandklar emalarn doru olduuna
inandklar srece, belirsizlikleri zmek iin bunlar kullanmalar da son
derece mantkldr. Karanlk bir ara sokakta aniden karnza kan bir
yabanc size Czdann kar dediinde bu tip karlamalarla ilgili
emalarnz size bunun bir soyguncu olduunu, aile fotoraflarnza
bakmak gibi bir niyeti olmadm syler. Bu ema da ciddi, belki de
lmcl bir yanl anlamadan kanmanz salar. Asl tehlikeli olan,
Amadou Diallonun silahna uzandn dnen polis memurlarnn
durumunda olduu gibi, doru olmayan ema- , lan otomatik olarak
uygulamaktr.
Hangi emalar Kullanlr? Eriilebilirlik ve Hazrlama Sosyal dnya yorumlamaya ak, belirsiz bilgilerle doludur. rnein, bir belediye otobsnde gittiinizi ve otobse binen birisinin gelip yannza oturduunu
dnn. Kendi kendine birbiriyle badamaz eyler sylyor ve bir ileri
lemeye balyor. Bu davranlan nasl anlamlandnrdmz? Bunun iin
196
kullanabileceiniz birka ema var. Bu davranlan alkolik birisinin
SOSYAL PSKOLOJ
197
davranlar olarak m nitelendirirdiniz, yoksa akl hastas birisinin mi?

Nasl karar vereceksiniz?
Bu adamla ilgili olarak aklnza gelen ve izlenimlerinize yn veren emay eriilebilirlik belirliyor olabilir. Eriilebilirlik ile anlatlmak istenen,
zihninizde n planda olduu iin belirli ema ve kavramlar sosyal dnyay la ilgili yarglarnzda kullanma eiliminizin daha fazla olmasdr (Higgins,
1996a; Sanna & Schwarz, 2004; Wyer & Srull, 1989). Bir eyin eriilebilir
olmasnn nedeni bulunur: Baz emalar gemi deneyimlerinizden dolay kronik olarak eriilebilirdir (Chen & Andersen, 1999; Dijksterhuis & van
Knippenberg, 1996; Higgins & Brendi, 1995; Rudman & Borgida, 1995).
Yani bu emalar srekli olarak etkindir ve belirsiz durumlar yorumlamak
amacyla kullanlmaya hazr durumdadr. rnein, ailenizde alkoliklik
gemii varsa alkolizmi betimleyen nitelikler muhtemelen sizin iin kronik
olarak eriilebilir olacak, bu da sizde oto
. bse binen adamn sarho olduunu
Genellikle, blnm la bir
eyi gryorsam onu daha
nceden dnmmdr.
Maclean, A River alal
dnme eilimi yaratacaktr. Buna karlk,
tandnz birinde bir akl hastal varsa, -Korman
hastalklar ile balantl davranlara y-
Runs thT0US>l 11
___________ nelik dnceler sizin iin alkoliklige bal

dncelerden
daha
eriilebilir
durumda
olacak, bu da otobsteki adamn davranlarn ok daha farkl yorumlamanza yol aacaktr.

kinci nedene gelince: Bir ey eer mevcut hedeflerinizden birisiyle ilikili ise daha eriilebilir olabilir. Akl hastal kavram sizin iin kronolojik
adan eriilebilir olmayabilir, te yandan anormal psikolojisi dersine alyorsanz ve snava girmeden nce farkl akl hastalklar trlerini renmeniz gerekiyorsa, bu kavram sizin iin geici olarak eriilebilir olabilir.
Bunun sonucunda da otobsteki adam fark etmeniz ve davranlann bir
akl hastalnn iareti olarak grmeniz olasl artacaktr -en azndan snav atlatana ve akl hastalklann renme hedefiniz ortadan kalkana dek
(Forster, Lberman & Higgins, 2005; Kuhl, 1983; Martn & Tesser, 1996).
, ' < . v.'.' Eriilebilirlik
,_-
^^
Belirli ema ve kavramlarn zihinde ne kadar n planda olduu ve buna

bagmK^j olarak sosyal dnyayla ilgili yarglara varrken kullanlma
olasl.
-S,s
198
Son olarak, emalar yakm zamanda yaanan deneyimler nedeniyle eriilebilir olabilir (Bargh, 1996; Higgins & Bargh, 1987; Oishi, Schimmack, &
Colcombe, 2003; Stapel &r Koomen, 2000). Bu da belirli'bir ema ya da
ayrc zelliin her zaman eriilebilir olmad ancak insanlann bir olayla
karlamadan nce dnd ya da yapt bir ey tarafndan hazrland anlamna gelir. rnein, adam otobse binip yannza oturmadan
hemen nce Ken Keseyin bir akl hastanesindeki hastalan anlatt Guguk
Kuu adl roman okuduunuzu dnn. Akl hastalanyla ilgili dnceler

zihninizde eriilebilir olduuna gre, byk olaslkla otobsteki adamn
akl hastas olduunu varsayardnz. Buna karlk, tam o srada camdan
baktnzda danda bir poetteki ieden ikisini ien, duvara yaslanm
bir alkolik grseydiniz byk olaslkla otobse binen adamn da sarho
olduunu dnecektiniz (bkz. ekil 3.2). Bu iki durum da, hazrlamaya,
yani ksa zaman nce yaanan deneyimlerin bir emann, aync zelliin
ya da kavramn eriilebilirliini etkilemesine mek olarak verilebilir.
Keseyin romann okumak, akl hastalann betimlemek gibi belirli aync
zellikleri hazrlar. Dolaysyla bu zelliklerin, her ne kadar en bata aync
zellikleri hazrlayan olaydan btnyle bamsz olsa da yeni bir olay
yorumlamak iin kullanlma olasl da artar.
Hazrlama etkisini daha iyi anlamak iin bir deneyi ele alalm (Higgins,
Rholes, & Jones, 1977). Bu aratrmada katlmclara birbirinden bamsz
iki almada yer alacaklan sylenmiti. Bir alglama almas olan ilk
almada bir listedeki szckleri ezberlemeye alrken aym zamanda
farkl renkleri de birbirinden ayrt etmeleri gerekiyordu. kinci almada
ise katlmclar Donald adnda birisi hakknda bir paragraf okuyacak ve
onun hakkmdaki izlenimlerini aktaracaklard. Paragraf ekil 3.3de
okuyabilirsiniz. Paragraf okuduktan sonra siz Donald hakkmdaki ne
dnyorsunuz?
Donaldm, gemi kullanmaktan pek anlamasa da bir geminin dmenine
gemesi ve Atlantik Okyanusunu amak istemesi gibi, birok hareketinin
hrstan kaynaklandn, bunun olumlu ya da olumsuz bir ey olarak
yorumlanabileceini siz de fark etmisinizdir. Macera duygusunun
azrlama
zamanda yaananlarn bir emann, aync zelliin ya da kavramm
eneb- rliin arttrmas.
"
'
(Buchmann
&
DiPrete,
2006).
te
yandan,
erkek
renciler
matematik ve bilim snavlarnda daha yksek puanlar almaya devam

ediyor ve bu farkn yalnzca erkek ve kadnlar arasndaki cinsiyet farkyla
aklanabilecei de pek olas grnmyor (Ghiselln, 1996; Halpern ve
ark., 2007; Spelke, 2005; Spelke & Grace, 2007).
Yapbozm paralann tek tek ele alalm: retmenlere u andaki

snflarnda akademik adan en yetenekli ya da gemi yllardaki en
baanl rencilerini sorduunuzda can skc bir gerek gzler
nne seriliyor: retmenler ounlukla erkek rencilerin adlarn
anyorlar.
ou
retmen,
sz
konusu
bir kadm
retmen
olduunda bile, erkeklerin daha zeki olduunu ve kadnlara oranla

akademik adan daha baanl olacaklann dnyor (Jussin &
Eccles, 1992). Anne babalar da kendi ocukannm yetenekleri
konusunda benzer eyler dnrken, ayn durum ergenlerin
kendileri hakkmdaki dncelerinde de deimiyor (Bhanot &
jovanovic, 2005; Yee & Eccles, 1988). Bu inanlar erkeklerin
zellikle matematik ve fen derslerinde kz rencilerden daha
baanl olduu konusunda daha da gldr. Bir almada fen
derslerine duyduklan ilgi ya da bu derslerden aldklar notlar
asndan erkek ve kz renciler arasnda bir fark olmad grlmtr.

Buna
karn,
anne
babalan
kzlannm
fen
derslerine
erkek
ocuklarndan daha az ilgi duyduunu ve fen derslerini daha zor

bulduunu dnmektedir (Tenenbaum & Leaper, 2003).
Kz rencilerin matematik ve fen derslerinde daha az baanl olmasnn nedeni kendini dorulayan kehanet midir? retmenler ve
anne babalar erkek ve kz ocuklara cinsiyet ve akademik baar ile
ilgili beklentilerini doru karacak ekilde davranyor olabilirler mi?
Daha ak konualm: Burada anne babalann ve retmenlerin bile
bile kz rencilerin baansn drecek ekilde davrandn ne
srmyoruz. Bununla birlikte, retmenlerin ve anne babalarn
farknda olmadan kzlarn baars ile ilgili beklentilerini hakh
karacak
ynde
davrandklann
gsteren
eitli
veriler
sz
konusu.
Aratrmaclarn retmen ve anne babalann kz ve erkek ocuklara ne
SOSYAL PSKOLOJ
139
gibi farkl davranlar sergiledii zerine yllar sren almalan (Sadker &
Sadker, 1994) sonucunda tanmlad u rnei ele alalm: Beinci
snf retmeni zor bir matematik problemini anlatyor ve kz
rencilerinden birisine herkesin soruyu grebilmesi iin kitab
tutmasn sylyor. Sonra il-
retmenler istemeden de olsa rencileriyle ugili beklentilerinin, kimi

rencilere
dierlerinden
farkl
davranarak,
gereklemesine
neden
olabilirler.
gin bir ey yapyor: Srtm snfn sanda kalan kz rencilere dnyor

ve problemi sol tarafta oturan erkek rencilere aklamaya balyor.
Kitaptaki bir rnei okumak iin arada bir kz rencilere dnse de
dikkatini neredeyse btnyle erkek rencilere veriyor; yle ki kz
renciler retmenin yalnzca ensesini grebiliyor. Matematik kitabn
tutan kz renci sehpa ilevi gryordu" diyor Sadker ve Sadker.
retmen kz rencileri erkek rencilerin seyircisi hline getirmiti (s.
3). Sadkerler almalarnda retmenlerin erkek
rencilere daha
ayrcalkl davrand buna benzer daha birok durumu belgeliyor.

Bu tip anekdotlar, ilgin olmakla birlikte, elbette ki kendini dorulayan
kehanetlerin okullarmzda sz konusu olduunu kantlamyor. Bunun iin
retmenlerin beklentilerinin deneysel olarak kontrol edildii almalar
dzenlemek gerekiyor. Robert Rosenthal ve Lenore Jacobson da (1968) bir
ilkokulda dzenledikleri ve sosyal psikolojideki en nl almalardan biri
olan aratrmalarnda ite tam da bunu yaptlar. Okuldaki btn rencile-
140
rin girdii bir test yaptlar ve retmenlere kimi rencilerin ok baarl

olduunu, gelecek yllarda akademik adan padama yapacaklarm
syle- diier. Aslnda bu o kadar da doru deildi: Patlama yapacak
demlen renciler aratrmaclar tarafndan rastgele seilmiti, ikinci
blmde deindiimiz gibi, sekisiz atamann kullanlmas patlama
yapacak rencilerin ortalama olarak dierlerinden daha zeki olmad ve patlama yapma
olayllarn da dierlerinden daha fazla olmad anlamna geliyordu. Bu
renciler ik-dierleri arasndaki tek fark retmenlerin zihinlerindeydi
(ne rencilere ne de anne babalara test sonularyla ilgili bir ey
sylenmiti).
retmenlerde belirli rencilerin zel bir baar gsterecei
beklentisi yaratan Rosennthal ve Jacobson olacaklar beklemeye
koyuldu. Snf dinamiklerini belirli aralklarla gzlemlediler ve her yl
sonunda
renciler
arasnda
bir
zek
testi
dzenlediler.
Kehanet
dorulanacak myd? Evet, kehanet dorulanmt -farkl snflardaki

patlama
yapaca
sylenen
rencilerin
zek
testi
sonularnda, dier rencilere oranla, ok daha byk ilerlemeler kaydettii grlyordu (bkz. ekil 3.5). retmenlerin
beklentileri
geree
dnmt.
Rosenthal
ve
Jacobsonm
bulgulan daha sonra bir dizi deney ve korelasyon almasnda

tekrarlanmtr (Babad, 1993; Blank, 1993; Jussim, 2005; Jussim
& Harber, 2005; Madon, 2004).
Rosenthal ve Jacobson'm (1968) almasndaki retmenler
duyarszca davranarak patlama yapmasn bekledikleri rencilere
daha zenli ve zendirici mi yaklamt? Kesinlikle hayr. ou
retmen kendini mesleine adamnr ve kimi rencilerini
kayrdklan dncesi orlan bir hayli rahatsz eder. Kendini
dorulayan kehanet bilinli, kastl bir hareket deil otomatik
dnmenin bir rneidir (Chen & Bargh, 1997). in ilgin yan,
Rosenthal ve Jacobsonm almasndaki retmenler, patlama
yapmas beklenen rencilerle dier rencilerden biraz daha
az zaman geirdii sylyordu. Bununla birlikte, daha sonraki
almalar
retmenlerin patlama yapmas ve
daha baanl
olmas beklenen rencilere genel olarak drt adan farkl
SOSYAL PSKOLOJ
yaklatn
ortaya
koyacakt:
141
Patlama
yapmas
beklenen
rencilere duygusal adan daha scak davranyor, onlara daha

fazla
kiisel
ilgi
gsteriyor,
onlan
yreklendiriyor
ve
destekliyorlard; onlara renmeleri iin daha fazla ve daha

zorlayc ders materyali veriyorlard; almalannda onlara daha
fazla ve daha iyi geribildirim salyorlar- dv derste onlara daha
fazla ve daha uzun sz veriyorlard (Brophy, 1983; Rosenthal,
1994; Snyder, 1984).
Az nce dersi kz rencilerden ok, erkek rencilere anlatan
beinci snf retmeninden sz etmitik. Kendisinden izin
alnarak
NBC televizyon kanalnda yaynlanan
ve okullarda
cinsiyet ayranclm ileyen poteline programnda yaynlanmak

zere dersi videoya kaydedilmiti. O
ekil 3.5
dorulayan kehanet:
1 yl sresinde zek
tinden aldklar puanla
gelime kaydeden 1.
snf rencileri.
retmenlerin baarl
bekledii
renciler
gerekten de dier
rencilerden
daha
ilerleme kaydetti.
Kendini
Okulda
tesorantl
ve
2.
olmasn
fazla
(Rosenthal &
almasndan
1968
I1
uyarlanmtr)
Parlak renciler
dre
i Bn
ndter
Jacobson,
IQ puan: 10 IQ puan: 20 IQ puan: 30
hlde aslnda kz ve erkek rencilere eit davranmak iin ok

abaladn dnebiliriz. Buna karn, erkek rencileri kayryordu ki
bu da beklentilerimizin davranlarmz ne kadar gl bir ekilde
etkileyebileceini gsteriyor. Kendini dorulayan kehanetin bu denli
otomatiklemi olmasnn ortaya koyduu rahatsz edici izlenimlerden
biri de emalarmzn deiime kar olduka direnli olabilecei
gereidir.
Erkek
renciler
matematikte
kzlardan
daha
baarldr emasnn bir retmende olduunu dnn. Ona,

yi de Bay Jones, nasl byle bir eye inanrsnz? Matematikte
ok baarl olan bir sr kz renci var, diyebiliriz. Bay Jones
byk olaslkla hemen ikna olmayacaktr, nk emasn
destekleyen
hayatmda,"
verilere
diyecektir,
sahiptir.
Onca
matematikte
yllk
baarl
retmenlik
olan
erkek
rencilerimin says, kzlarn neredeyse katyd. Onun

hatas elindeki verileri nasl snflandrd deil, bu verilerin
olumasndaki roln ayrt edememesidir. Saygn bir sosyolog
olan Robert Merton insanlann en batan beri hakl olduklann
gstermek iin olaylann mevcut akndan sz etmesi olarak
tanmlad bu sreci hata krall olarak adlandmrd (1948, s.
195).
Kendini Dorulayan Kehanetlerin Snrlan Btn bunlar gc elinde tutan
insanlann bizimle ilgili beklentileri karsnda biare kurbanlar olduu-
muz anlamna m geliyor? Sarah adnda bir kadnn bir hukuk irketine i
bavurusu yapan ve belki de cinsiyeti, rk, i deneyimi ya da okuduu
niversite nedeniyle Sarahm nitelikleri hakknda olumsuz beklentileri
olan birisiyle grtn dnn. Bu beklentilerin stesinden gelip
aslnda
Kendini
nlemek
Dorulayan
Kehanetleri
1. Sosyal gruplar, zellikle de sevmediiniz gruplar hakkndak kendi

ema ve beklentilerinizi inceleyin. Bu belirli bir rk ya da etnik
grubun* kart renci grubunun, syas bir partinin ya da belirli
bir cinsel ynelimi olan insanlarn yesi olduu bir grup olabilir:
Neden bu grubun yelerinden holanmyorsunuz? Belki de, Ne
zaman
onlardan
biriyle
etkileime
girsem
bana
souk
ve
dmanca davranyorlar" diye dnyorsunuz. Belki de haklsmz.
te yandan.sizesouk ve dmanca davranmalarnn nedeni belki

de
doalar
gerei
byle
olmalar
deildir,
onlara
davran
biiminize karlk veriyor da olabilirler.
2 Kendim dorulayan kehanete kar koymak iin u altrmay

deneyin: Holanmadnz bir grubun bir yesini bulun ve onunla
bir sohbet balatn. rnein, bir derste onun yamna oturun, br
parti ya da toplantda; yanma gidip onunla konumaya balayn.
Bu kiinin tandnz en dost canls, en nazik, en tad insan
olduunu dnmeye aln. Siz de olabildiiniz kadar scak ve
cana yakn davrann. Tabii, suyunu da karmayn -bu kiiyle daha
nce hi konumadnz hlde birdenbire sempati kraliesi ya da
kral gibi davranmaya balarsanz kuku uyandrabilirsiniz. in
pf noktas bu kiinin ho ve cana yakn biri olmasn zaten
bekliyormu gibi davranmanz.
3. Onun tepkilerini gzlemleyin. Size bu kadar cana yakn karlk
vermesine-a- rdnzr m? Doas gerei souk ve dmanca
davrandm dndnz insanlar, onlara davran biiminize
karlk olarak byk olaslklascak ve cana yakn davranlar
sergileyecektir. lk denemede som alamazsanz, aym eyi ikinci
ya da nc grmenizde de deneyin. ok byk olaslkla, dost
canls davranlarnzn onda da ayn ynde davranlar yarattm
greceksiniz (bkz. 10. Blm).
bu i iin ok uygun olduunu gsterebilir mi? Yoksa kendini dorulayan

kehanet zerine aratrmalarn da gsterdii gibi, grt kii
Sarahm davranlarn bir anda sorular karsnda duraksayan, yetersiz
yandar verecek ekilde mi etkiler?
Son
aratrmalar
kendini
dorulayan
kehanetlerin
sklkla
yaandn, bununla birlikte baz koullarda insanlann gerek doasnn
sosyal etkileim iindeki davranlan sayesinde stn kabildiini

gsteriyor (Jussim Sr Harher. 2005: Madon ve ark., 2001; Madon ve ark.,
basnda;
kehanetler
Willard,
basnda).
zellikle,
rnein,
grmeci
kendini
dikkatini
dorulayan
grt
vermedii zaman yaanr (Biesanz, 2001; Harris &
kiiye
146
Perkins, 1995). Grmeci doru bir izlenim edinmek amacyla yola kt

ve dikkatini verdii zamansa beklentilerini bir yana brakp karsndaki
insann gerekte nasl biri olduunu grebilir. Bu nedenle grecei avukat megul deilse ve ona yeterli zaman ayrabilecek durumdaysa Sarah
iin grme de olumlu geecektir. Aksi takdirde, grecei avukatn
kendini
dorulayan
dorulayan
kehanetlerinin
kehanetlerinizin
yapabileceinizi
grmek
iin
kurban
stesinden
aadaki
olabilir.
gelmek
Dene
ve
Siz
de
istiyorsanz
kendini
neler
Gr! altrmasn
okuyabilirsiniz.
zet olarak, her gn o kadar ok bilgiyle karlarz ki bunlar idare
edilebilir bir dzeye indirmemiz gerekir. stelik bu bilgilerin birou belirsizdir ya da anlamn zmek zordur. VVilliam Jamesin deyiiyle bu
hzla byyen, kafa kartran karmaa ile baa kmann yollarndan
biri, deerlendirmemiz gereken bilgi miktarn azaltan ve belirsiz bilgileri
yorumlamamza yardm eden emalardr. Bu emalar hzl, abasz ve
kastsz bir ekilde uygulanr, ksacas otomatik dnmenin bir biimidir.
Bir dier otomatik dnme biimi de sosyal dnya zerine dnrken
belirli kurallar ve ksayollan kullanmaktr. Bu ksayollar, genellikle ok
yararldr, ancak grdmz gibi, bazen de dnya ile ilgili yanl karmlar yapmamza yol aarlar.
Zihinsel Stratejiler ve Ksayollar

Hangi niversiteye bavurmak iin nasl karar verdiinizi anmsayn.
Aklnzdan geen okullarn listesini sonradan bavuracanz okullara gre
nasl daralttnz? Belki de lkenizdeki btn niversiteleri (ABDde bu say
3000in zerindedir) tek tek ayrntl olarak aratrmak gibi bir strateji
setiniz. Btn kataloglan batan sona okumu, niversite kampslerini
srayla ziyaret etmi ve bulabildiiniz her retim yesi, dekan ve
renciyle grm olabilirsiniz. Hl yorulmadnz m? Bu tip bir strateji
kukusuz mmkn olandan fazla zaman ve para gerektirir. ou renci
her bir niversiteyi aratrmak yerine, nce seeneklerini azalar ve ondan
sonra geriye kalan az saydaki okulu aratrmaya balar.
Bu rnek gndelik yaamlarmzda verdiimiz dier birok karara ve
vardmz yargya benziyor. Hangi ii kabul edeceimize, hangi arabay
SOSYAL PSKOLOJ
147
alacamza ya da kiminle evleneceimize karar verirken genellikle btn

seenekleri uzun uzadya incelemeyiz. (Evet, artk evlenme zaman geldi;
148
yarndan tezi yok gidip nfus mdrlnden ehirdeki bekrlarn listesini

alp grmelere balayaym.) Bunun yerine, kararlan kolaylatran, her
bir karan byk bir aratrma projesine dntrmeden hayatmza devam
edebilmemizi salayan zihinsel stratejileri ve ksayollan kullanrz. Bu ksayollar her zaman en iyi karara varmamz salamaz. rnein, belki lkenizdeki btn niversiteleri bitkin dene dek, srasyla aratrsaydmz, u an
okuduunuz okuldan daha ok memnun kalacanz bir niversite seebilirdiniz. Bununla birlikte, zihinsel ksayollan kullanmak daha etkin bir yol dur ve genellikle makul bir zaman ierisinde iyi kararlar verebilmenizi salar (Gigenrenzer, 2008; Griffin & Kahneman, 2003; Gilovich & Griffin,
2002; Nisbett & Ross, 1980).
Hangi ksayollan kullanrz? Bunlardan birini zaten grdk: yeni durumlan anlamak iin kullandmz emalar. Seeneklerimizi incelerken her
eye en batan balamak yerine genellikle gemi bilgi ve emalanmz
kullanrz. niversitelerden (rnein, hangi niversitelerin daha itibarl olduu gibi) dier insanlara (rnein, retmenlerin kz ve erkek rencilerin yetenekleri konusundaki emalar) kadar hemen her ey iin birok emamz bulunur. Bununla birlikte, belli bal baz karar ve yarglara vanrken
elimizin altnda her zaman nceden hazr bir ema olmaz. Bazen de o kadar ok ema olur ki hangisini kullanacamza karar veremeyiz. Peki bu
durumda ne yaparz?
Byle zamanlarda genellikle yargya varmada sezgisel kestirme yol
kullanma olarak adlandmlan zihinsel ksayollan kullanrz (Gigerenzer,
2008; Shah & Oppenheimer, 2008; Tversky & Kahneman, 1974). ngilizcede sezgisel kestirme yol anlamnda kullanlan heuristic Yunancada kefetme anlamna gelir; sosyal bili alannda sezgisel kestirme yollar
insanla^ nn hzl ve etkin bir ekilde yargya varmak iin bavurduu
ksayollara karlk olarak kullanlr. Sezgisel kestirme yollar zerinde
durmadan nce, bunlann bizi illa da dnya ile ilgili doru karmlara
gtrmeyeceini belirtelim. Bazen sezgisel kestirme yollar sz konusu
durum iin uygun deildir ya da yanl uygulanr ve bu da yanl yarglara
vanlmasma neden olur,
Yargya Yarmada Sezgisel Kestirme Yol
insanlann hzl ve etkin bir ekilde yargya Varmak
iin
SOSYAL PSKOLOJ
kullah zihinsel
yollar.
149
150
Aslnda, sosyal bili alanndaki birok alma tam da bu usavurma yanllarna odaklanr; retmenlerin yanl bir ekilde erkek rencilerin kzlardan daha baanl olduuna inanmasnda olduu gibi, bu blmde de bu
tip birok yanla deineceiz. Bununla birlikte, bazen insanlan yanl
ynlendiren zihinsel stratejilerden sz ederken sezgisel kestirme yollan
belirli bir nedenle kullandmz da unutmamalyz: ou zaman ok
kullanldrlar ve bizim yararmza alrlar.
Aklmza Ne Kadar Kolay Geliyor? Mevcut Sezgisel Kestirme Yollar Bir
restoranda birka arkadanzla oturduunuzu dnn. Neden sonra
garsonun bir siparii yanl anladm fark ediyorsunuz. Arkadanz Alphonse, vejetaryen hamburgeri ve soan halkalar istemiti ancak bunun
yerine vejetaryen hamburgeri ve kzarm patates geliyor. Olsun varsn
diyor arkadanz, kzarm patates yerim Bunun zerine aslnda siparii
geri gndermesinin gerekip gerekmedii zerine bir tartma balyor ve
arkadalar Alphonseu yeterince hakkn savunamamakla suluyor. O da
size dnp, Sence ben hakkn savunamayan birisi miyim?" diye soruyor.
Yantnz ne olurdu?
Daha nce de deindiimiz gibi, yantnz nceden hazrda bekleyen
bir emaya dayanarak verebilirsiniz. Alphonseu iyi tanyorsanz ve kafanzda hakkn ne kadar savunabildiine dair bir resim olumusa hzl bir
yant vermekte de zorlanmazsnz: Hi zlme, Alphonse, ikinci el bir
araba almak iin pazarlk yapmam gerekseydi arayacam ilk kii sen
olurdun." Bir de Alphonseun hakkn ne kadar savunan birisi olduu
hakknda daha nce hi dnmediinizi ve soruya yant vermeden nce
biraz zamana ihtiyacnz olduunu farz edin. Bu gibi durumlarda
genellikle
aklmza
en
kolay
gelen
rneklere
bavururuz.
Eer
Alphonseun hakkn sa
yunan
bir
ekilde davrand
rnekler
aklnza
daha kolay
geliyorsa (rnein, bilet kuyruunda kaynak yapmaya alan birini

engellemesi) Alphon- -seun gayet de hakkn savunan biri olduu
sonucuna vanrsmz. Hakkn jsavunamad rnekler aklnza daha kolay
geliyorsa (rnein, bir satc- onu pahal bir cep telefonu almaya ikna
etmesi) hakkm pek de savu- ,-Men birisi olmadn dnrsnz.
:t Sezgisel Kestirme Yol yargnn akla en kolay gelen
SOSYAL PSKOLOJ
dnceye dayandrld zihinsel karar kstas.
151
152
Bir yargnn akla en kolay gelen dnceye dayandrld bu zihinsel

karar kstas, mevcut sezgisel kestirme yol olarak adlandrlr (Oppenheimer, 2004; Schwarz & Vaughn, 2002; Tversky & Hahneman, 1973). Mevcut sezgisel kestirme yolun birok durumda iyi bir strateji olduu sylenebilir. Alphonseun kendi karlarn koruduu birka durumu kolayca
anmsayabiliyorsanz zaten byk olaslkla Alphonse hakkn savunan bir
insan demektir. Mahcup, silik davranlar sergiledii rnekleri daha kolay
anmsyorsanz byk olaslkla deildir. Mevcut sezgisel kestirme yol
stratejisinin sakncas, bazen akla en kolay eyin, genel resmin tipik bir
zellii olmamas ve yanl sonulara yol aabilmesidir.
mein, hekimler bir hastala tan koyarken bize grece en
dolambasz gelen yolu izlerler, yani insanlardaki belirtileri gzlemleyip
eer varsa hastal tanmlarlar diyebiliriz. Bununla birlikte, bazen
belirtiler birden ok hastaln gstergesi olabilir. Doktorlar mevcut
sezgisel kestirme yollarn kullanp akllarna en kolay gelen tanlara m
ynelirler? Tbbi tamlan konu alan birka almaya gre gerekten de
yle yapyorlar (Weber, 1993).
Dr. Robert Marisonm muayenehanesine gelen 9 yandaki bir kza, Nicolea koyduu tany ele alalm. Nicole ylda bir ya da iki kez yaad ve
ynelim
bozukluu,
uykusuzluk,
geveleyerek
konuma
ve
tuhaf
miyavlama sesleri karma davranlarnn karakterize ettii nrolojik

nbetler dnda her ynyle normal, irin bir ocuktu. kez hastaneye
yatrlm, bir ok uzman
doktor tarafndan
muayene
edilmi
ve
tomografi, beyin-dalgas testleri ve neredeyse btn kan testlerini de

ieren birok testten gemiti. Yine de doktorlarn eli kolu balyd. Dr.
Marion ise Nicoleu grr grmez sorununun akut aralkl porfiri (AAP)
olarak adlandmlan ve ender rastlanan kaltsal bir kan hastal olduunu
anlayacakt. Bu bozukluktan muta-; rip insanlann kan kimyas sklkla
dzensizleiyor,
bu
durum
da
eitli
n-;
rolojik
belirtiler
ortaya
kanyordu. Hastalk dikkatli bir diyet ve belirip ilalardan kanmak

suretiyle kontrol altna da alnabiliyordu.
Onca doktor doru bir tan koymakta bu denli zorlanrken Dr. Marion
hastal nasl bu kadar abuk tanmlayabilmiti? Ksa bir sre nce
tarihteki nl isimlerin genetik hastalklan zerine bir kitap yazmt ve bu
SOSYAL PSKOLOJ
153
isim-'
kral III. Georgedu. Doru tany koyabilmemin nedeni kusursuz bir he-f
kim ya da ok iyi bir dinleyici olmam deildi diyor Dr. Marion. Bakalan-j
154
nm yapamad bir eyi yapmtm

nk Nicole ile tam anlamyla
doru yerde ve doru zamanda
karlamtk (Marion, 1995, s.
40).
6 rnek
12 rnek
Hakkn Savunma Hakkn Savunamama
8 Dier bir deyile, Dr.

Marion
mevcut
sezgisel kestirme yol kullanmt. AAP
ekil 3.6
Eriilebilirlik ve hakkm savunma davranlar

Kendi hakkm savunduu 6 durumu dnmesi istenen katlmclar bunda zorlanmam ve ben hakkn savunabilen birisiyim sonucuna ulamtr. Ayn ynde 12
mek dnmesi istenen katlmclarsa bu denli ok rnek bulmakta zorlanm, Pek
de hakkn savunabilen birisi deilim sonucuna ulamtr (grafiin sol tarafnda
grld gibi). Tam tersi ynde 6 ya da 12 rnek dnmesi istenen katlmclarda
da benzer sonulara ulalmtr. Bu sonular insanlann yarglarn genellikle
eriilebilirlie,
yani
bilgiyi
zihinlerine
ne
kadar
kolay
getirebildiklerine
dayandrdn gsteriyor.
(Schwartz ve ark., 1991 almasndan uyarlanmtr.)
bozukluunun aklna hemen gelmesinin nedeni bu konuda ksa zaman

nce alm olmasyd ve bylece tany kolayca koyabilmiti. Bu rnekte
mevcut sezgisel kestirme yolun kullanlmas muu sonla bitse de bazen
her eyin nasl yanl gidebileceini tahmin etmek hi de zor deil. Dr.
Marionun da dedii gibi: Biz hekimler de dier insanlara benzeriz.
Sinemaya gider, televizyon izler, gazete ve roman okuruz. Bir gece nceki
sinema kuanda ender rastlanan bir hastaln belirtilerini grdmzde tam koyarken byk olaslkla nce bu vaka aklmza gelecektir
(Marion, 1995, s. 40). Tam koyduunuz hastalk filmdekiyle aynysa her
ey yolunda demektir. Elbette ki Nicoleun daha nce grd 12 doktorda olduu gibi, hastalk hekimin belleinde mevcut deilse, durum o kadar da ac olmayacaktr.
nsanlar kendileriyle ilgili eidi yarglara varrken de mevcut sezgisel
kestirme yollan kullanrlar m? Genellikle kendi kiiliklerimiz, rnein hakkmz ne kadar savunduumuz ile ilgili oturmu fikirlerimiz olduunu dnrz, ancak ou zaman kendi ayna zelliklerimize dair yerlemi
SOSYAL PSKOLOJ
ema-
155
lannz yoktur (Markus, 1977). Bu nedenle de kendimizle
ilgili yarglara va- trken kendi davranlarmzla ilgili en kolay

anmsadmz rneklere dayanrz. Bunun doru olup olmadm
inceleyen
aratrmaclar,
gemi
davra-
mlan
anmsamann
kolaylk derecesini deitirdikleri akllca bir deney d
156
zenlediler
(Schwarz
ve
dierleri,
1991).
Bir
koulda,
insanlardan haklarm savunduklar 6 rnei dnmeleri istendi.

ou insan telefonla pazarlama grmelerini nasl da hemen geri
evirdiini ve bylece karlarn koruduunu anmsayacakt. Dier
koulda da insanlardan haklarm savunduklar 12 rnei dnmeleri
istendi. Bu grup bu denli ok rnei anmsayabilmek iin bir hayli
dnmek zorunda kalacakt. Daha sonra btn katlmclardan haklarn
ne denli savunabildiklerini deerlendirmeleri istendi.
Burada yant aranan soru, insanlann haklann ne kadar savunabildiklerini dnrken mevcut sezgisel kestirme yollan kullanp kullanmad,
yani rneklerin akllanna ne kadar kolay geldiiydi. ekil 3.6mn sol blmnde de grebileceiniz gibi, kullanyorlard. Kendilerinden 6 mek dnmesi istenen katlmclar, haklann grece daha fazla savunduunu dnyordu nk bu sayda rnei dnmekte zorlanmamlard. (Eh,
bu ok kolay oldu, sannn haklann savunan bir insanm.) Kendilerinden
12 mek dnmesi istenen katlmclarsa haklann grece daha az savunduklann dnyordu, nk bu kadar fazla mek bir anda akllanna gel meyecekti. (Hm, zor i, galiba haklanm pek de iyi savunamyorum.) Digerlerinden de haklarn savunamadklan 6 ya da 12 mek dnmeleri istenmi ve benzer sonulara ulalmt -ekil 3.6nm sag blmnde de
grebileceiniz gibi, alt rnek dnmesi istenenler kendilerini gre daha
az hakkn savunan insanlar olarak grecekti. Ksacas, insanlar kendileri
ve bakalar hakknda yarglara varrken mevcut sezgisel kestirme yollar
-akllarna belirli rneklerin ne kadar kolay geldii- kullanrlar (Caruso,
2008). Yakn zamanda kurnaz bir niversite profesr bu teknii rencilerin ders deerlendirmelerindeki puann ykseltmek iin kullanmt. rencilerinden dersin daha iyi olabilecek 2 ya da 10 ynn dnmelerini
ve daha sonra dersle ilgili genel izlenimlerini puanlandrmalarn istemiti.
Sizce derse kimler daha yksek puan vermitir? Elbette ki kendilerinden
dersin daha iyi olabilecei 10 ynn dnmesi istenenler nk derste
bu denli eksik yn bulmakta zorlanacak ve Eletirecek o kadar da fazla
konu bulamadma gre ders ok iyi demek ki! diyeceklerdi (Fox, 2006).
A ile B ne kadar benzer? Temsil Edilebilir Sezgisel Kestirme Yol New
Yorkta bir devlet niversitesine gittiinizi dnn. Gnn birinde renci
demeinde Brian admda bir renciyle tanyorsunuz. Brian sarn, bronz
SOSYAL PSKOLOJ
157
tenli, cana yakn biri ve kumsala gitmekten holanyor. Sizce Brian

Amerikann hangi blgesinden gelmitir? KaliforniyalIlara zg bir stereotipe uyduu iin Brianm Kaliforniyadan geldiini dnebilirsiniz. Bu
durumda Brian aklnzda canlandrdnz KaliforniyalI tipine oturtmanzda
olduu gibi, bir eyi tipik bir duruma ne kadar benzediine gre snflandrma anlamna gelen temsil edilebilir sezgisel kestirme yolu kullanyorsunuz demektir (Gilovich & Savitsky, 2002; Kahneman & Tversky,
1973; Kahneman & Frederick, 2002).
eyleri temsil edilebilirliine gre snflandrmak genellikle gayet akla
yakn
bir
durumdur.
Temsil
edilebilir
sezgisel
kestirme
yolunu
kullanmasaydk Brianm nereli olduuna nasl karar verebilirdik? New

Yorklu rencilere mi yoksa baka eyaletlerden gelen rencilere mi daha
ok benzediine dair dncelerimizi tartmaya bile almadan rastgele
bir eyalet mi seecektik? Aslnda, bavurabileceimiz baka bir bilgi
kayna daha bulunuyor. Brian hi
Temsil Edilebilir Sezgisel Kestirme Yol | insanlarn bir eyi: tipik bir
vakaya ne kadar benzer olduu dorultusunda smflan- gfdrd zihinsel
bir ksayol.
158
tanmyor olsaydk New Yorklu olduunu tahmin edebilirdik, nk eyalet

niversitelerinde genellikle niversitenin bulunduu eyaletten gelen
rencilerin say*, dierlerinden daha fazladr. Tahminimiz New York
eyaleti olsayd temel oran bilgisi, yani poplasyondaki farkl snflardan
yelerin grece skl ile ilgili bilgiyi kullanyor olacaktk (rnein, New
York eyalet niversitelerindeki New York eyaletinden gelen rencilerin
yzdesi).
insanlar hem temel oran bilgisine (rnein, bir niversitede KaliforniyalIlardan ok New Yorklulann olduunu bilmek) hem de sz konusu kiiyle ilgili olarak bu bilgiyle elien baka bir bilgiye (rnein, Brianm sarn ve cana yakn olduunu ve denizden holandn bilmek) sahip oldu unda ne yaparlar? Kahneman ve Tversky (1973) insanlarn temel oran
bilgisini yeterince kullanmadn, belirli bir kiiyle ilgili bilginin genel kategoriyi (rnein, KaliforniyalIlar) ne kadar temsil edebildiine daha ok dikkat ettiklerini bulmutur. Her ne kadar belirli bir kiiyle ilgili bilgi gvenilir
olduunda bu hi de kt bir strateji deilse de sz konusu bilgi sallan tda
olduunda bamza olduka dert aabilir New Yorktaki eyalet niversitelerinde okuyan KaliforniyalIlarn temel orannn az olduunu bildiinizde, temel oran yadsyp sz konusu kiinin bir istisna olduuna karar
vermek iin elinizde hayli gvenilir kantlar olmas gerekir. Dou eyaletlerinde yaayan sarn, tasasz ve denizi seven insan saysnn hi de
aznsa- namayacak dzeyde olduu dnlrse bu rnekte temel oran
kullanmak daha akllca olacaktr.
nsanlann temel oran btnyle gz ard ettiini de sylemiyoruz (Koehler, 1993,1996). rnein, beyzbol kolar solak atclarn yollad toplara solak vurucularn isabet salama olaslnn daha yksek olduunu
bilirler ve kaleye solak bir vurucu yollarlar; ku gzlemcileri kulan tanmlarken blgelerindeki farkl ku trlerinin yaylmm gz nne alrlar. (Bu
byk olaslkla bir ak kuyruksallayan deildi nk onlar bu blge de hi
grlmezler.) Bizim anlatmak istediimiz, daha ok insanlann gzlemledikleri bireysel karakteristik zellikler zerinde ok fazla durup (Yine de siyah gerdanna, beyaz gsne baklrsa bu bir ak kuyruksallayan
olabilir) temel orana ok daha az nem verdikleridir.
TemelOran Bilgisi
SOSYAL PSKOLOJ
159
Poplasyondaki farkl kategorilere ait yelerin grlme skl ile ilgili bilgi
BALANTILAR
Kiilik Testleri ve Temsil Edilebilir Sezgisel Kestirme Yol

internette de rahatlkla bulabileceiniz trden bir kiilik testini
yantladnz d- , nun. yle bir sonula karlayorsunuz:
^
. >
rr
, Bakalarnn sizden holanmasna ve sizi beenmesine
gereksinim
duysanz
eglmndesiniz.
da
kendinize
Kiiliinizin
zayf
kar
ynleri
eletirel
fsa
da
olma
genellikle
bunlar telafi edebiliyorsunuz. Henz yararlanmaya balamadnz hazrda bekleyen olduka geni bir kapasiteniz var. Dardan.
fejiptinH
ve
kontroll
grnseniz
de
iten
ie
telal
ve
gvensizsiniz. Zaman zaman do- ,, ru karar verip vermediiniz,

doru eyi yapp yapmadnz konusunda- ciddi endielere
kaplyorsunuz. Belirli bir oranda deiiklik ve eitlilik sizi mudu
ederken, kstlama ve snrlardan rahatsz oluyorsunuz. Dnce
y&nndenbamsz olmakla vnyor, yeterli kant sunmadka
bakaannin
grlerini
kabul
etmiyorsunuz.
te
yandan,
kendinizi bakalarna itenlikle atnz,- sonradan bunu pek de

akllca bulmadnz zamanlar da oluyor Kimi zaman da dnk,
dost canls ve sokulgan,'bazen, de ie dnk .ihtiyatl've fc<trv davranyorsunuz. Baz hevesleriniz pek gereki deil
Vay canna," diyebilirsiniz, inanlmaz bir test, nasl da her eyi
bilmiler, tylerim diken diken oldu.* Eer durum buysa bunu
syleyen bir tek sz deilsiniz. Ber- tram Forer (1949] bu sonucu bir
grup renciye datarak paragrafn onlar ne kadar y tanmladn
0=ok
zayf
5=mkemmel
leinde
deerlendirmesini
istedi
Deerlendirmelerin ortalamas 4,26 puand Bu durum sirk -vnetcs

ve ovmen P T. Bamuma itafen Bamum etkisi olarak anlr
Neden ou kii bu kiilik tanmnn kendilerine ok y uyduunu
duunur?
Bu-
" yantârmâi1
^n
trtnu
temsil
edilebilir
sezgisel
kestirme yolna (feyandr:

' Paragraftaki fedeler her yne ekilebilecei iin herkes gemiinde
bu ifadelere ^ yakn (yan bu ifadeleri temsil eden) davranlar
bulabhr u fadev ele alalm ft?Zaman zaman doru kafar verp
vermedi^.dbh
eyi
yapp
>
apmadgnz
ko-
nusunda
ciddi
endielere kaplyorsunuz." Hepimiz hjma benzer anlar* yani bu ifa.,^y temsil eden rnekler yaamzdr, rnein, kim hangi niversiteye
gidecei ya? da hangi blm seecei gibi nemli bir karara varrken
teredct etmez k?
160
^ Benzer ekilde, hepimiz kimi zaman herfesten fcamsz dnr

km zaman ba- ^ falanna kendimizi biraz feda aarz. Paragrafnbizi
ok' iyianlatyor gfbi grtu-'* fesinin nedeni, allnmia'ên talerin
fc1*'
.byle hissetmediim ya da. davranmadm b&jsr rnek var
tfemgmwnirftr;
rnein, tarih boyunca insanlar, doru olmad zamanlarda bile, bir
hastaln tedavisinin bu hastaln belirtilerine benzemesi -hastal
temsil edebilmesi- gerektiini dnmtr. Hatta, tilkilerin gl bir
solunura sistemleri olduu iin tilki akcieri yemenin astma iyi geldii
inancna bile rastlanmtr (Mili, 1843). Temsil edilebilirlie bu denli
gvenmek, hastaln gerek nedenini ortaya koymay bile engelleyebilir.
20.
yzyln
balarnda
Washingtonda
yaynlanan
bir
gazetedeki
bayazda hkmet san- hummann nedenini bulmak iin, heT eyi bir
yana brakp, sivrisineklerin peine den Walter Reed gibi ileri zekllarn
aratrmalarna bo yere kaynak ayrd iin eletiriliyordu (Nisbett &
Ross, 1980). Sezgisel kestirme yollar sizin dnmenizi nasl etkiliyor?
Bunu renmek iin sradaki Dene ve Gr! testini zebilirsiniz.
Bilind Dnmenin Gc
Otomatik dnmenin tanmlayc zelliklerinden biri de bilind
olmasdr. Dndmzn farknda olmadan dnebiliyor olmak
inanlmaz grnse de sosyal psikologlar her geen gn bunun geerlilii
konusunda
daha
fazla
ikna
oluyorlar
(Bargh
&
Morsella,
2008;
Dijksterhuis, 2004; Dijkster- huis & Nodgren, 2006; Hassin, Uleman,

Bargh, 2005, Stapel & Koomen, 2006; Wilson, 2002). Yalnzca yava,
bilinli dnmeye dayanmak zorunda olsaydk zor durumda kalrdk
nk genellikle evremizde olup bitenler, neye dikkat etmemiz ve hangi
hedefin
peinde
gitmemiz
gerektii
konusunda
ok
vermemiz gerekir. Aksi takdirde hayat nmzden hzla
hzl
1
kararlar
akp giderken
biz kafamz kayarak beklediimizle kalrdk. Amadou Diallo vakasnda

grdmz gibi, hzl, bilinsiz srelerin bazen trajik hatalara 1
yol at da dorudur. Bununla birlikte, ou zaman bilind dnme, \
-
dnyada yolumuzu bulabilmemiz asndan byk bir neme sahiptir. ;

Bir partide birisiyle konuurken odann dier ucunda adnzn anld-,
SOSYAL PSKOLOJ
161
n duyduunuz oldu mu hi? Bunun olabilmesi ancak sohbete dalmken

bir yandan da dier konumalarda nemli bir eyin geip gemediini bi-j
lind olarak izlemenizle mmkndr (rnein, adnzn). Bu kokteyl"
etkisinin
gereklii
kontroll
deneysel
koullar
konmu-/* tur (Moray, 1959; Harris & Pashler, 2004).
altnda
da
ortaya
jf
Bilind dnmeye bir dier rnek de birbiriyle atan birden o||

amacmz olduu ve hangisini seeceimize karar veremediimiz
durum-|
162
Akl Yrtme Testi

'
t
DENE ve GR!
Aadaki sorulan yantlayn.
1. R harfini dnn. Sizce ilk harf olduu szckler mi daha oktur

(rnein, raptiye) yoksa 3. harf olduu szckler mi (rnein, park)? . ff''
ilk harf olduu szckler ; nc harf olduu szckler
ilk ve nc harf olduu szcklerin says hemen hemen eittir 2.
Sizce ABDde aadakilerden hangisi daha sk rastlanan lm nedenidir?
| kazalar I fel
kazalar ve fel yaklak olarak ayn sayda
tyv" i . .
6.. 3. 6 para at yaptnz dnn. Sizce hangi diziliin gerekleme

olasl da- r- ha yksektir, TYYTYT m yoksa TTTYYY m? (T = Tura, Y =
Yaz)
? TYYTYT daha yksek bir olaslktr TTHYY daha yksek bir olaslktr iki
diziliin gelme olaslklar ayndr 4. Para atn yaptnz ve YYYYYY
geldi, bir sonraki atta cura gelme olasl ne0,
-
dir?
5'ten az
0,5
0,5ten byk
; Yantlar sayfa 177-178de.
T-
larda grlr. rnein, zor bir matematik dersi aldnz ve retmenin

notlan an erisine gre deerlendireceini, bunun da ancak birka kiinin en yksek notu alabilecei anlamna geldiini dnn. Pek de iyi tanmadnz bir snf arkadanz baz konularda zorlandn sylyor ve
bir kahve iip konularn zerinden birlikte gemeyi neriyor. Bir yandan
ona yardm etmek; ilgili, efkatli bir insan olmak amacnz gerekletirmek istiyorsunuz. Dier yandan iyi bir not almak istiyorsunuz ve bir ba kasnn notlarn ykseltmek bu olasl dryor. Hangi ama dorultusunda hareket edersiniz? Seenekleri bilinli bir ekilde tartarak bu konu zerinde bir sre dnebilirsiniz. te yandan genellikle hedefi bizim
yerimize, ksmen hangi amacn yakn zamanda etkinletirildii ya da hazrlandna bal olarak, bilind yanmz seer (Aarts, Custers, & Hol-
163
Aratrmalar
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. WlLSON - HOBN M. AKERT
insanlann
amalarm
yakm
zamanda
yaadklar
deneyimlerin bilind olarak etkinletirebileceini gsteriyor. rnein,

birisi ksa bir sre nce bir kilisenin nnden getiyse, o farknda olmasa
da, Altn Kural (herkese iyilik yapma kural) etkinlemi ve bu da evsiz
barkszlara para verme eilimini arttrm olabilir.
land, 2007; Bargh ve ark., 2001; Frster, Liberman, & Friedman, 2007;
Hassn, basnda).
Sosyal psikologlar bu hipotezi insanlarn amalann akllca bir yntemle hazrlayarak ve bunun davranlann etkileyip etkilemediini izleyerek test etmitir. rnein, Azim Shariff ve Ara Norenzayanm (2007)
dzenledii bir aratrmada katlmclardan hissetti, o, yok etmek,
ruh gibi bir dizi szckten cmleler oluturmas istenmitir; bylece
katlmclar rnein o, ruhu hissetti gibi cmleler oluturacaktr. Daha
sonra da gya ekonomik oyun ieren baka bir almada katlmclara
kendileri ve sradaki katlmc arasnda paylalmak zere on adet 1 dolarlk bozuk para verilmitir. Karann ne olduunu yalnzca sradaki katlmc bilecek ve bu katlmc nceki katlmclar tanmayacaktr. Bu durumda siz ne yapardnz? Elinize ksa yoldan 10 dolar kazanmak iin bir
frsat gemi ve eytan parann hepsini cebe indirmenizi sylyor te
164
yandan btn paray i edip sradaki katlmcya hibir ey

brakmamak kendinizi bir miktar sulu hissetmenize de neden
olabilir. te bir omzu
165
sosyal psikoloji
nuzdaki eytann, Aptal msn nesin, al btn paray ite! derken

dier omzunuzdaki melein Bakalar sana nasl davransn istiyorsan
sen de onlara yle davran" dedii durumlardan biri. Ksacas herkes para
kazanmak ister ancak bu bakalarna kar iyi olma amacyla atr. Peki
hangi ama baskm kar?
Bu,-biraz da yakn zamanda hangi amacn hazrland ile ilgilidir. Katlmclara ilk nce verilen cmle kurma grevini anmsayn. Katlmclarn
bir szckler Tannyla ilgili szckler verilmiti (ruh, lah, Tann, kutsal ve
peygamber) ve bunun amac dier insanlara kar iyi olma amacn
hazrlamakt.
Kontrol
koulundaki
katlmclara
sradan
szckler
verilmiti. Bu almann nemli ayrntlarndan biri, katlmclarn cmle

kurma grevi ile para oyunu arasnda bir balant kurmamasyd -iki
grevin birbirinden btnyle ayr olduunu dnyorlard. Buna karn, Tannyla ilgili szcklerle cmle kuran
katlmclar
kayda
kendilerinden
deer
oranda
sonraki
daha
fazla
kiiye
para
brakacakt (ortalama 4,44 dolar); sradan

szcklerle alanlar sradaki katlmcya
ortalama
2,56
katlmclann
dolar
daha
brakmt.
zgeci
Bilincin
dzndj
engin
bir
yaam akp gider ve bu belki

de
bizim
iin
gr
ala-
Ayrca
nmzda olan kk dnce
davranma
adacndan daha nemlidir
amacn yalnzca Tann ile ilgili szcklerin
-E S Dallas (18661
hazrlamad da grld. nc koulda

cmle grevi, din szckleri olmasa da
bakalanna kar drst olmayla ilgili szckleri ieriyordu (rnein,
medeni ve anlama). Bu kouldaki insanlar sradaki kiiye Tann ile
ilgili szcklerle hazrlanan katlmclar kadar para brakmt (ortalama
4,44 dolar). Bu tip almalar da gsteriyor ki amalar etkinletirilebilir
ve bu da insanlann davranlann, onlar farknda olmadan etkileyebilir
nk deneydeki katlmclar cmle kurma grevinin ikinci grevde
sradaki kiiye ne kadar para brakacaklanm etkilediini bilmiyordu.
Bundan
nasl
bir
sonu
karabiliriz?
Matematik
snav
iin
snf
arkadanza yardm edip etmeme kararnz, yakn zamanda hazrlanan

amalannza dayanabilir. rnein, ksa bir sre nce sizin
166
lerine kar iyi davrand bir kitap okuduysanz snf arkadanza yardm
etme olaslnz da daha fazla olacaktr.
sosyal psikoloji
167
Sosyal Bilite Kltrel Farkllklar

zerinde durduumuz otomatik dnme trlerinin dnyann dier
yerlerindeki insanlar iin de geerli ya da baz kltrlerde dierlerine
gre daha yaygn olup olmadn merak ediyor olabilirsiniz. Eer
yleyse doru yerdesiniz demektir: Sosyal psikologlar kltrn sosyal
bili zerindeki etkileri ile her geen gn daha fazla ilgileniyorlar.
emalarn Kltrel Belirleyicileri Herkes dnyay anlamak iin emalar
kullansa da emalarn ierii yaadmz kltrden etkilenir. rnein,
bir aratrmac gneydou Afrikada kk bir lke olan Svvazilanddaki
yerel Bantu kabilesinde Bantu adnda bir srtma ve sko bir yerleimci ile grmtr (Bartlett, 1932). iki adam da bir yl nce gerekleen
karmak bir sr alm satmnda bulunmutur. Isko yerleimcinin satlan hayvan saysn ve sat fiyatlarn anmsamak iin kaytlara bakmas gerekmitir. Bantulu srtma ise alm satmn her ayrntsn anmsam, erkek ya da dii hangi hayvann kimden ne kadara alndn, rengi nin ne olduunu hemen syleyebilmitir. Bantu halknn besledikleri srlarla ilgili bellei o denli gldr ki hayvanlarn damgalamaya bile
gerek grmezler; bir sr serbest kalp baka birinin srsne kartnda sahibinin tek yapmas gereken oraya gidip hayvann geri almasdr
ve bunu yaparken onu dier dzinelerce hayvandan ayrt etmekte hibir
glk yaamaz.
Hi kukusuz iinde yaadmz kltr, emalarmzn nemli bir kaynadr. Sr srleri Bantu ekonomisinin ve kltrnn temel paras olduu iin Bantu halknn sr srleri ile ilgili emalar ok gelimitir.
te yandan, New York Borsasnda ilem gren ktlar iin ya da
Amerikan Ido- l programndaki yarmaclar iin istedii kadar gelimi

bir emas olsun, bir Amerikalya sorduunuzda size btn srlarn
birbirine benzediini syleyebilir. emalar kltrel etkilerin kendini
gsterdii nemli alanlardan biridir -iinde yaadmz kltr bize
dnyay anlama ve yorumlama biimlerimizi etkileyen zihinsel yaplar
alar. 5. Blmde farkl kltrlerde yaayan insanlann kendileri ve
sosyal dnya ile ilgili emalarnn temel farkllklar gsterdiini ve bunun
dourduu ilgin sonular greceiz (Wang & Ross, 2007). imdilik,
kltrmzden rendiimiz emalarn dnyay alglama ve anmsama
168
eklimizi gl bir ekilde etkilediini sylemekle yetinelim.
iki resme hzlca bir

gz
bir
atm.
fark
Aralannda
grebildiniz
mi?
Metinde
deindiimiz
hangi
gibi,
farkllklar
greceiniz,
yetitirildiiniz
kltrle
balantl
olabilir.
Btnselci Dnme/zmleyici Dnme Kltr, sosyal bilii dier temel alardan da etkiler. Sk kullanlan bir benzetmeyyyineleyelim: insan
zihni sosyal dnya ile ilgili dnmemize ve bu dhyada hareket
etmemize yardm eden aralarla i lu bir alet kutusu gibidir. Herkes bu
aletleri kullanabilir, ancak hangilerini daha ok tercih ettiimizi iinde
bydmz kltr etkileyebilir (Norenzayan & Heine, 2005). Evinizde
vida deil ivi varsa tornavida da pek fazla iinize yaramayacaktr.
Yine ayn ekilde kltr, insanlann kendi dnyalann anlamak iin
otomatikman kulland dnme biimlerini de etkileyebilir. Altn bir
kez daha izelim: Kltr dnme biimlerinin hepsini deil, bilind
169
sosyal psikoloji
dnme ya da emalan kullanma gibi tm insanlarda gzlemlenen

otomatik
dnme
biimlerini
etkiler.
te
yandan,
genel
olarak
insanlann dnyaya ynelik baz temel alglama ve dnme biimleri

kltrden etkilenir. Aradaki fark daha iyi anlamak iin yukanda
grdnz iki resimden sttekine hzlca bir bak atm. imdi
de hemen altndaki resme hzlca gz gezdirin. ki resim arasnda
bir
fark
bydnz
grebiliyor
kltre
bal
musunuz?
olabilir.
Yantnz,
Richard
iinde
Nisbett
ve
meslektalan Bat kltrlerinde yetien insanlarda genellikle

zmleyici
balam
dnme
gz
nne
tarz
olduunu,
almadan
yani
nesnelerin
evrelerindeki
zelliklerine
odaklandklanru ortaya koymutur. rnein, sayfadaki resimlere

bakan Bathlar byk olaslkla resimde ne kan nesnelere,
yani uaklara odaklanacaktr. Bu nedenle de bu nesnelerdeki
farkhhklan, rnein ikinci resimdeki yolcu uanda daha fazla
pencere olduunu daha nce fark edeceklerdir (Masada &
Nisbett, 2006). Dou Asya (rnein, in, Japonya ya da Kore) dnme

tarznda yetien insanlarda ise btnselci dnme tarz daha ok
grlr, yani genel balama, zellikle de nesneler arasndaki ilikilere
daha ok odaklanrlar (Nisbett, 2003; Nisbett, 2001; Norenzayan &
Nisbett, 2000).
rnein, Dou Asyallar resimlerin arka planlanndaki fark, rnein

bu iki resimde kontrol kulelerinin birbirinden farkl olduunu, daha kolay
grrler. (Sz konusu almada katlmclara 20er saniyelik video
filmler gsterilmi ve iki resim arasndaki btn farkhhklan bulmalan
istenmiti. Burada grdnz resimler video filmin son sahnesinden
alnmtr). 4. Blmde dnme tarzlanndaki bu farkllklarn baka
insanlann duygulanm alglamamz nasl etkilediini de ele alacaz.
rnein, bir arkada grubu ile evrelenmi bir snf arkadanza
rasdadmz dnn. Batl lkelerde bydyseniz byk olaslkla snf
arkadanzn yzne (dikkatinizin nesnesi) odaklanr, neler hissettiini
ayrt etmeye alrdnz. Dou Asyada bydyseniz byk olaslkla
gruptaki herkesin yzn tarar (ger
' \ ^ , -< ,
- * tr s - **. - , , >
170
...............................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ................................................................1
sosyal psikoloji
ROBIN M. AKERT .....................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ..........................3
indekiler................................................................................4
Balarken...............................................................................21
171
172
Bu Baskdaki Yenilikler............................................................21
Teekkr................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJYE GR......................................................28
sosyal psikoloji
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?.......................................................33
Sosyal Yorumlamann Gc.....................................................37
BALANTILAR.........................................................................40
173
174
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan ......................................43
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas...........40
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas......................44
sosyal psikoloji
SOSYAL ETKNN GC............................................................47
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak.........................................47
Sosyal Durumun znellii........................................................52
175
176
Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^.....................58

Gereksinimi............................................................................61
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi.......................68
S...................................76
sosyal psikoloji
ebk yk SSSfifS.................................................................126
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r....134
m : *.....................................................................................175
177
178
_ * ft ^ ^^ mi........................................................................183
mmm.................................221
:hdt...................................392
^ps..................................................................................397
la I....................................135
n i.......................................................................................135
sosyal psikoloji
lli.........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?..............................................................................56
rrr ^.....................................................................................94
179
180
r*--1=-* sas^s#...........................................................105
nel balam) ve bu bilgiyi arkadanzn neler hissettiini ayrt etmek iin
kullanrdnz. (Masuda, Ellsworth, & Mesquita, 2008).
Btnselci ile zmleyici dnme arasndaki bu farkllk nereden
kaynaklanyor? Richard Nisbette gre (2003) bu farkllklarn kkeni
Dou ile Batnm farkl felsefe gelenekleridir. Dou dncesini her eyin
balantl ve grece olduunu vurgulayan Konfys, Taoizm ve Budizm
felsefeleri
etkilemitir.
Bat
dncesinin
temelinde
ise
nesneleri
balamlarndan bamsz olarak yneten yasalara odaklanan Yunan

felsefe gelenei, yani Aristo ve Platon bulunur. Bununla birlikte, son
almalara gre farkl dnme tarzlar ayn zamanda farkl kltrlerdeki
mevcut evresel farkllklardan da kaynaklanyor olabilir. Yuri Miyamoto,
Richard Nisbett ve Takahiko Masu- do Japonya ve ABDde rastgele
seilen ehirlerden ehir manzaralar ieren fotoraflar ektiler. Daha
sonra bu fotoraflar olabildiince eletirmeye altlar: rnein,
ehirleri byklklerine, binalarn trlerine gre (rnein, oteller ve
devlet ilkokullar) ayrdlar. Aratrmaclarn hipotezine gre Japon
ehirlerinin grn daha youn olacak, yani ABDdeki ehirlere
oranla insann dikkatini eken daha ok nesne ierecekti. Resimde
grld gibi, haklydlar. Japonyadaki sokaklarda, ABDdeki sokaklarn
grnne oranla, ok daha fazla bilgi ve nesne bulunuyordu.
Amerikallarn n plandaki nesnelere daha ok odaklanrken Dou
AsyalIlarn daha ok genel balama dikkat etmesinin nedeni bu olabilir
mi? Bu sorunun yantm bulmak isteyen Miyamoto ve meslektalar ABD
ya da Japon ehirlerinin fotoraflarm Amerikal ve Japon niversite
rencilerinin oluturduu bir rnekleme gsterdiler. rencilerden
resimlerdeki yerde olduklarn hayal etmeleri istendi, buna gre Japonya
resimlerinin btnselci, Amerika resimlerinin zmleyici dnmeyi
tetikleyecei
tahmin
ediliyordu.
Daha
sonra
renciler
yukarda
deindiimiz ve iki resim arasndaki farkllklar bulmaya altklar

havaalan grevini tamamladlar. ngrld zere, Japon ehirlerinin
fotoraflarn
gren
katlmclar
test
resimlerinin
arka
planndaki
farkllklar saptarken, ABD ehirlerinin fotoraflarm gren katlmclarda
ana nesneyi ayrt etme eilimi daha yksekti. Bu bulguya gre, btn
181
sosyal psikoloji
kltrlerdeki insanlar hem btnsel hem de zmleyici dnme

yeteneine sahiptir (yani zihinsel alet kutularnda ayn aletler bulunur),
ancak yaadklar evre, hatta ksa sre ncesinde kendilerini hangi
evrenin etkiledii, bu tarzlardan birine doru bir eilim yaratr
(Norenzayan, Choi, & Peng, 2007).
Bu noktada, otomatik, bilind sosyal bili zerinde neden bu kadar
durduumuzu dnyor olabilirsiniz. Oysa otomatik ve kontroll olmak
zere iki tr dnme tipi olduundan sz etmemi miydik? Sosyal dnyay,
bir sorunu oturup etraflca dndmzde yaptmz gibi, yavaa,
dikkatlice ve kastl olarak dnmek mmkn deil midir? Evet, bunu da
yaparz. Bununla birlikte, otomatik dnme zerinde bu denli ok
durmamzn nedeni ok yaygn olmas ve zihinsel yaamlarmzn byk
blmne hkim olmasdr. Modern jet uaklarn ounlukla otomatik pilotla
umas
gibi, insanlar da gndelik hayatlarnda ounlukla otomatik
dnmeye dayanrlar.
Yine de una deinmeden geemeyeceiz: nsanlann eylemlerini bilinli
olarak denetlediklerini zannetmesi, bunun illa da byle olduunu gstermez.
Daniel Wegnere gre (2002, 2004; Preston & Wegner, 2007), insanlarn
eylemlerini bilinli bir istemle kontrol ettiini sanmas bir yanlsamadan,
eylemlerimizi aslnda otomatik dnmemiz ya da d evre kontrol
ediyorken kapldmz bo bir duygudan ibaret olabilir.
Aslnda oyun makinesine para atmad ve oyunun yalnzca tantm gsterisini izledii hlde kontrol dmeleriyle lgnlar gibi uraan, oyunu
oyna- dklann sanan kk ocuklan hi grdnz m? Arada bir oyun,
kontrol dmesinin basld yne doru akar ve sanki ocuun komutlarna
tepki veriyormu gibi grnr; bu da ocuun denetimin kendinde
olmadn anlamasn gletirir (Wegner, 2002). Yetikinler de tpk buna
benzer kontrol yanlsamalan yaarlar. rnein, piyango numaralann
kendilerinin
semesine
izin
verilen
insanlar,
nceden
belirlenmi
numaralarla piyangoya giren insanlara oranla, kazanacaklanndan daha

emin olurlar (Langer, 1975). Kim bilir tuttuklan takmn mana izlerken
kritik bir anda uur getirmesi iin bir eyler yapan, yer deitiren,
pannaklann kenedeyen taraftarlar neler hissediyordur?
Bu rneklerde de grld gibi, insanlar bazen olaylar zerinde gerekte olduundan daha fazla kontrol sahibi olduklann zannederler. Bu du-
182
rum tam tersi de olabilir -insanlar aslnda olaylan fark ettiklerinden daha ok
kontrol ediyor da olabilirler. Birka yl nce otizm ve serebral palsi gibi
iletiim bozukluu yaayan insanlann iletiim kurmasna, kendilerini ifade
edebilmelerine
yardmc
olmak
amacyla
iletiim
kolaylatmc
olarak
adlandmlan bir teknik gelitirilmiti. Eitimli bir kolaylatmc iletiim gl yaayan hastann parmaklanm ve kollann tutarak bilgisayar klavyesini
kullanmasna yardm ediyor, bylece o da sorulara yant verebiliyordu.
Teknik byk bir heyecan yaratmt. D dnyayla iletiim kuramayan insanlann bir anda dili zlm, bu insanlar kolaylatrcnn yardmyla her
trl soruyu yantlayabilmeye balamt -ya da yle grnyordu. Daha
nce hep sessiz olan otistik ocuklanyla iletiime geme frsat, anne babalann ayaklann yerden kesmiti.
Kk ehirler
Aratrmaclar
Ota byklkte ehirler
Japonya
ve
ABDde
Byk ehirler
rastgele
seilen
yerlerin
yukarda
183
sosyal psikoloji
grdnz fo- toraflanm ektiler. Aratrmaclann hipotezine gre Japon

ehirlerinin grn daha youn olacak, yani ABDdeki ehirlere oranla
insann dikkatini
eken
grld
haklydlar;
gibi,
Japonyadakilere
oranla
daha
daha
ok
nesne
ABDden
az
ierecekti.
alman
youndu.
Fotoraflarda
fotoraflardaki
Bu
evrelerden
da
grnt
birinde
bymenin insanlann dnme tarzlann nasl etkileyebilecei zerine

tartmay mende okuyabilirsiniz.
Gel gr ki klavyelere basann aslnda iletiim gl yaan kii deil,

bilmeyerek de olsa, kolaylatmc olduu anlalnca bu teknik de gzden
decekti. yi tasarlanm bir almada aratrmaclar kolaylatrc ile iletiim gl olan kiiye kulaklklar araclyla birbirinden farkl sorular
soruyordu. rnein, kolaylatmc, Bugn hava durumu hakknda ne dnyorsun?" sorusunu duyarken, iletiim gl olan kiiye kulakl
araclyla, le yemeini beendin mi? diye soruluyordu. Monitre
yansyan yantlar iletiim gl olan kiiye deil, kolaylatrcya sorulan
sorulara uyuyordu (rnein, Keke daha gneli olsayd) (Wegner, Fuller,
& Sparrow, 2003; Wegner, Sparrov/, & Winerman, 2004; Wheeler, Jacobson, Paglieri, & Schwartz, 1993). Kolaylatrclar kastl olarak sahtekrlk yapmyordu; aslnda yazlanlara iletiim gl olan kiinin karar
verdiine ve onlara yalnzca klavye zerindeki parmaklarn oynatarak yardm ettiklerine gerekten inanyorlard.
Bu rneklerden de grld gibi, eylemlerimize ne kadar kendimizin
neden olduu ile ilgili olarak bizim bilin dzeyinde hissettiklerimiz ile aslnda ne kadarna neden olduumuz gerei arasnda bir kopukluk olabilir.
Uurlu apkamz giydiimizde tuttuumuz takmn gol atacana inanmamz
gibi, bazen abartl bir kontrole sahip olduumuzu zannederiz. Bazen de,
aslnda yazlanlara bilindmda kendisi karar verirken bunu yapann iletiim
engelli kii olduunu zanneden kolaylatrclarn durumundaki gibi, sahip
olduumuz kontrol olduundan az grrz (Wegner, 2002).
Bu kopuklua karn, bilinli, kontroll dnme bazen denetimi ele alp
davranlarmz etkileyebilir ve bu bazen daha iyi, bazense daha kt ynde
olur.
KONTROLL SOSYAL BL:

YKSEK EFORLU DNME
Washingtonda yaayan bir avukat olan Richard Wilkins byk babasnn
184
Marylanddeki
cenaze
treninden
dnyordu.
Yolda
giderken
kenara
ekmesini isteyen polis, arabasnda arama yapacan syledi. Wilkins kar

kt, ancak polis arama kpeinin tasmasn oktan zmt. Wilkixs
ailesiyle
birlikte
arabann
iinde
aresizce
otururken
kpek
arabamn dn, n cam ve stop lambalar da dhil olmak zere,

batan aa koklad, j
Hibir ey bulamamt. "Kendimizi aalanm hissettik diyordu Wilkins
(Driving while Black, 1999). Afrika kkenli bir Amerikal olan Wilkins,
polisin yolda yryenleri, uak yolcularn ya da motorlu tat kullananlar
rklarna dayanarak hedef semesi ve durdurmas anlamna gelen rk profili
karmann kurban olmu olabilir.
11 Eyll 2001 olaylarndan bu yana rk profili karmann rnekleri byk
bir dikkat ekiyor. Dnya Ticaret Merkezinin kulelerine uakla arpan
terristler Orta Dou kkenli olduu iin baz insanlar ayn kkene sahip gibi
grnen herkesin uak yolculuklarnda zel bir incelemeye tabi tutulmas
gerektiini dnyor. rnein, saldrlardan sonraki ylba gecesinde
Michael Dasrath ve Edgardo Cureg, New Jerseyden Tampaya giden
Continental Havayollar uana binmiti. Dasrath, Gney Amerika doumlu
bir ABD vatandayd, Cureg de oturma iznine sahip bir Filipinli. Her ikisi de
ayrntl gvenlik kontrollerinden sorunsuz gemiti. Birinci snf koltukta
umaya hazrlanan Dasrath kpekli bir kadnn rahatsz olduu gerekesiyle
ikyeti
zerine
uaktan
indirildi.
Cureg
de
gya
dier
yolcular
endielendirdii iin uaktan indirilecekti.

Bu rk profili karma iddialar Amadou Diallonun yaad ve blmn
banda deindiimiz trajediyle benzerlikler tayor. Her iki durumda da
masum insanlardan yalnzca derilerinin rengi nedeniyle phelenilmi- ti.
Bununla birlikte, dier ynlerden olduka ayrlyorlar. Diallonun durumunda
polisin tepki vermek iin ok az, belki birka saniye kadar zaman vard ve
Diallonun elinin neye uzandn dikkaice dnememilerdi. ok byk
olaslkla polis memurlar otomatik dnme yoluyla hareket etmiti.
Wilkinsm durumunda ise polisin dnmek iin yeterince zaman vard.
Tahminen bu polisin karan daha bilinli ve kastlyd. Gerekten de ABDdeki
baz polis mdrlklerinin memurlann siyahi ve Latin Amerika kkenli tat
kullanclarn daha fazla durdurmaya ynlendirdiini gsteren kantlar sz
konusu ve bu da rk profili karmann otomatik dnmenin bir sonucu
185
sosyal psikoloji
deil, polisin bilinli politikalannn bir paras olduunu akla getiriyor

(Drummond,
1999).
Benzer
ekilde,
uaktan
indirilen
iki
adamn
durumunda, havayollan yetkililerinin byk olaslkla ne yapacaklann

dnp karar vermek iin yeterli zamanlan vard.
Dolaysyla rk n yargs otomatik dnmeden ya da bilinli, kad
dnmeden kaynaklanyor olabilir -bu konuyu 13. Blmde daha aynnt-
186
h olarak ele alacaz. imdilik, daha bilinli, kontroll sosyal bili tipini bu
mek zerinden aklamakla yetinelim. Kontroll dnme bilinli, kastl, istemli ve eforlu-abal dnme olarak tanmlanr, insanlar genellikle
is- tenli olarak bu dnmeyi etkinletirebilir ya da devre d
brakabilirler ve
S
ne dndklerinin btnyle farknda olurlar. Aynca, bu dnmenin

{ eforlu olmas, zihinsel eneji gerektirdii anlamna gelir, insanlar bir
kerede | yalnzca tek bir eyi bilinli, kontroll bir ekilde dnebilirler; bir
yandan - le yemeinde ne yiyeceklerini dnrken dier yandan
karmak bir ma- * tematik sorusunu dnemezler. Buna karlk, arka
planda
gerekleen
otomatik
dnme
herhangi
bir
bilinli
aba
gerektirmez.
.1
Gemii Zihinde Yapma-Bozma: Karolgusal Akl

Yrtme I
nsanlar ne zaman otomatik pilottan kp bir eyi daha yava ve bi- |
linli bir ekilde dnmeye balar? Bu durumlardan biri bir snavda yal- |
nzca bir ya da iki puanla baansz olmak gibi hedefi kl pay kardmz
olumsuz bir olay yaadmz zamanlardr. Bu koullar altnda, zihnimizde
gemiin bir ynn, olabilecekleri hayal ederek deitirdiimiz karolgusal
dnme devreye girer (Girotto, 2007; Kahneman & Miller, 1986; Markman,
McMulen, & Elizaga, 2008; Roese, 1997; Tetlock, | 2002). Ah o soruyu
doru yantlasaydm snav geecektim diye d- - nebilirsiniz rnein.
Karolgusal dncelerin olaylara duygusal tepkilerimiz zerindeki |
etkisi byk olabilir. Gemii zihinde yapmak-bozmak ne kadar kolaysa, 3
buna vereceimiz duygusal tepki de o kadar gl olacaktr (Camille ve
ark., 2004; Miller & Taylor, 2002; Niedenthal, Tangney, & Gavanski, 1994).
rnein, bir grup aratrmac bir e ya da ocuunu kaybeden insanlarla
grmeler dzenlemitir. Beklenildii gibi, kii bu trajedinin nne nasl
geilebileceini daha ok dnp bu durumu hazrlayan koullan zihninde
lp bitike hissettii stresin de arttn bildirmitir
Kontroll Dnme
-_*
Bilinli, kastl, istemli ve aba harcayarak dnme.

Karolgusal. Dnme
SOSYAL PSKOLOJ
Olabeceklei hayal etmek iin gemiin bir ynn zihinde deitirme.
187
188
(Davis, Lehman, Wortman, Silver, & Thompson, 1995; ayrca bkz. Branscombe, Owen, Garstka, & Coleman, 1996).
Karolgusal akl yrtme insanlann duygulan zerinde elikili etkiler
yaratabilir. rnein, sizce kim daha mutlu olacaktr, Olimpiyatlarda ikinci
olup gm madalya kazanan bir sporcu mu, yoksa nc olup bronz madalya kazanan m? Elbette ki gm madalya kazanan nk daha iyi bir
derece yapmtr! Aslnda, gm madalya kazanan sporcu yan kazandn gznde daha kolay canlandrabildii ve bu nedenle de karolgusal akl
yrtmeye daha fazla bavurduu takdirde -zellikle de gm madalya
kazanan sporcunun beklentileri bronz madalya kazanann beklentilerinden
daha yksekse, bunun tam tersi de olabilirdi (McGraw, Mellers, &r Tet- lock,
2005). Bu hipotezleri test etmek isteyen Medvec, Madey ve Gilovich (1995)
1992 Olimpiyatlannn video kaytlann incelediler. Hem yartan hemen
sonra hem de madalya treninde kinciler nclerden daha mutsuz
grnyordu. Gazetecilerle rportajlarnda da gm madalya kazananlar
ok az farkla kaybettim; ok kt oldu gibi eyler syleyerek karolgusal akl yrtyorlard. Buradan da u dersi kanyoruz: Madem kaybedeceksiniz, bari kl pay farkla kaybetmeyin.
Daha nce kontroll dnmeyi bilinli, kastl, istemli ve eforlu olarak
tanmlamtk; ancak otomatik dnmede olduu gibi, farkl kontroll
dnme trleri de bu koullan farkl derecelerde karlar. Karolgusal akl
yrtmenin bilinli ve aba harcayarak yapld ok ak; gemii saplant
hline getirdiimizi ve bu dnme biiminin genellikle baka bir ey
dnmemize izin vermeyecek denli ok enerji gerektirdiini biliyoruz.
Bununla birlikte her zaman kastl ve istemli deildir. Gemiin zerine
perde ekmek ve yolumuza devam etmek istediimizde bile karolgusal
akl yrtmenin karakteristik zellii olan ah keke tarz dnceleri bir
yana brakmak o kadar da kolay olmayabilir (Goldionger, 2003).
Bu da, karolgusal dnme zihinsel gevi getirme ile sonulandnda
yani kii srekli olarak yaamndaki olumsuz eyler zerinde odaklandnda
pek de iyi olmaz. Bu tip dnmenin depresyona yol aan nedenlerden biri
olduu bilmiyor (Lyubomirsky, Caldwell, & Nolen-Hoeksema, 1993). Bu
nedenle kt bir snav sonucu zerinde, baka bir ey dnemeyecek
kadar, taklp kalmanz nerilmez. Bununla birlikte, karolgusal dnme,
insann dikkatini gelecekteki olaylarla daha iyi baa kabilmenin arelerine
SOSYAL PSKOLOJ
yneltti-
189
SOSYAL PSKOLOJ
165
Sizce kim daha mutludur, Olimpiyat oyunlarnda gm madalya kazanan m

(ikinci olan) yoksa bronz madalya kazanan m (nc olan)? Gm
madalya kazananlarn derecesi bronz madalya kazananlardan daha iyi olsa
da, araurma sonularna gre, onlardan daha az mudu olurlar, nk
birinci olup altn madalya kazandklarn hayal etmek onlar iin daha
kolaydr.
gi zaman yararl da olabilir. Daha ok ahsaydm snavdan iyi bir not alr dm dncesi insana kendi yazgs zerinde daha fazla denetim sahibi ol duu duygusunu alad ve bir sonraki snava daha fazla almaya tevik
ettii oranda faydal olacaktr (Nasco & Marsh, 1999; Roese & Olson, 1997).
Dnceyi Bastrma ve Ironik Bilgi leme

Zihnimizdeki bir eye taklp kalacamza basite artk bu konuda dnmemek iin elimizden geleni yapabiliriz. Bu tip bir dnceyi bastrma,
yani yitirilen sevgili, patronla naho bir karlama, dolapta bizi bekleyen le ziz bir pasta gibi bir an nce unutmak istediimiz bir ey hakknda
dnmemeye alma abasmda ne kadar baarl olabiliriz? Bu, biri
grece otomatik, dieri grece kontroll olan iki srecin etkileimine
baldr (Mitchell ve
* - ' r ' "J
Dnceyi Bastrma
Unutmay yelediimiz bir ey hakknda dnmekten kanmaya almak. j
SOSYAL PSKOLOJ
167
ark., 2007; Wegner, 1992, 1994; Wegner, Wenzlaff, & Kozak, 2004).
Sistemin otomatik blm, yani izleme sreci, bilince girmeye alan
davetsiz dncelerin izlerini arar. stenmeyen dnce saptandktan sonra
sistemin daha kontroll blm, yani iletim sreci devreye girer. Bu,
kiinin dnecek baka bir ey bularak dikkatini datmaya ynelik bilinli
abasdr. Bu iki sre, tpk alveri merkezinde ocuklarn abur cubur
yiyeceklerden uzak tuunak isteyen anne babann gizlice i birlii yapmas
gibi, ikili olarak alrlar. Birisi, izleme srecinde olduu gibi, abur cubur
satan yerleri gzden karmamaya alr ve grdnde eine haber verir:
Mc Donalds alarm! Einin grevi de, iletim srecinde olduu gibi,
ocuklann dikkatini yemekten uzaa ekmektir: Hey ocuklar, bakn
Snger Bobun kocaman bir resmi var burada. Her iki sre de (anne ve
baba) iini yapt, biri kanmak istediimiz konu hakknda bizi uyard,
dieri de dikkatimizi bu konudan baka bir yne ektii srece bu sistem
gayet sorunsuz iler.
Peki, kii yorgun ya da dalgm olduu zamanlarda kontroll iletim sreci
iini yapamazsa neler olur? izleme srecinde istenmeyen dncelerin
rnekleri bulunmaya devam eder ve bu davetsiz dnceler kontroll sistemin engeline taklmadan bilince girer. Sonuta istenmeyen dncelerin
yksek sklkta ortaya kt bir am-eriilebilirlik durumu meydana gelir.
rnein, grevi ocuklann dikkatini datmak olan ebeveyn iini aksattnda, uyarmakla grevli anne ya da baba srekli bu yeri iaret edip durduu iin, ocuklar abur cubur satan yerin yaknlarda olduunu daha da ok
fark edecektir (Renaud & McConnell, 2002; Wenzlaff & Bates, 2000).
iin ironik yan, insan yorgun ya da dalgm olduunda, yani bilisel yk
altndayken, bir eyi dnmemek iin ne kadar ok urarsa bu
dnceler de
o kadar ok birbirinin pei sra skn etme eilimi gsterirler (tpk boyu
1,60 olan patronunuzun yatmdayken ksa boylu insanlarla ilgili esprileri
dnmemeye altnz zaman olduu gibi). Dahas, dnceleri
bastrmann duygusal ve fiziksel bir bedeli de olabilir. Bir almada tp
rencilerinden gn boyunca kiisel bir konu hakknda yaz yazmalan
istenmitir (Petrie, Bo- oth, & Pennebaker, 1998). Her yazma devresinden
sonra, kimi katlmclardan az nce yazdklan ile ilgili dncelerini
bastrmas
istenmitir.
Dncelerini
bastrmayan
katlmclarla
karlatnldnda, baarma koulundakilerin baklk sistemi ilevlerinde
168
kayda deer bir d grlmtr. Dier bir almada, krtaj olan

kadnlara bu konuyla ilgili dncelerini baarmak
iin ne kadar abaladklar sorulmutur (Majr & Gramzow, 1999). Krtaj
olayn unutmak iin daha ok ura veren kadnlar, daha fazla psikolojik
stres yaadklarn bildirmitir. Sosyal Psikoloji ve Salk konulu 15.
Blmde de greceiniz gibi yazarak ya da tartarak sorunlarmz
amak, bu sorunlarla ilgili dncelerimizi bastrmaya almaktan daha
iyidir.
nsan Dnn Gelitirmek

Kontroll dnmenin bir amac da otomatik dnmenin denetim
ve dengesini salamaktr. Tpk bir uak pilotunun bir sorun ktnda
otomatik pilotu devre d brakp uan kontroln ele almasnda
olduu gibi, kontroll dnme, sra d olaylar meydana geldiinde
denetimi devralr. insanlar hatalann dzeltmede ne kadar baarldr?
Daha iyi dnmenin yollan retilebilir mi?
Bu yndeki yaklamlardan biri insanlan akl yrtme yetenekleri konusunda daha alak gnll olmaya ynlendirmektir. Genellikle vardmz yarglara, olmas gerekenden daha fazla gven duyarz (Blanton,
Pel- ham, DeHart, & Carvallo, 2001; Buehler, Griffin, & Ross, 2002;
Juslin, Winman, & Hansson, 2007; Vallone, Griffin, Lin, & Ross, 1990).
rnein,
retmenler
erkek
rencilerinin
ve
kzlann
yetenekleri
konusundaki inanlanna gereinden fazla gvenirler. Bence en byk

hata, hibilincinde
Bu
nedenle de, insanlann kann gcn bir hatamzn
ol-
gelitirmeye
alan
herkesin
karsna
bir
mamaktr. ar gven engeli kar (Metcalfe, 1998). -Thomas Cariyle

______________________^ ou insan akl yrtme srelerinin olduu
hliyle yeterince iyi olduunu dnr ve dolaysyla iyiletirici bir
hamleye gerek grmez. O hlde, dier bir yaklamda dorudan bu an
gven
zerinde durmak, insanlan
yanl dnyor olabilecekleri
konusunda kna etmeye almak olacaktr. Bu yolu uygulamay seen

bir grup aratrmacnn da ortaya koyduu gibi (Lord, Lepper, & Preston,
1984) kendi bak alanmn tam tersini dnmeleri istendiinde,
insanlar dnyay farkl bir ekilde yorumlamann da mmkn olduunu
grrler; sonu olarak da vardklan yarglarda daha az haAn Gven Engeli
SOSYAL PSKOLOJ
169
insanlann kendi yarglarnn doruluundan ok fazla emin olmas. .
taya derler (Anderson, Lepper, <Sr Ross, 1980; Hirt, Karde, &
Markman, 2004; Mussweiler, Strack, & Pfeiffer, 2000).
Dier bir yaklam da, gndelik hayadannda uygulaiyacaklann
umarak, insanlara doru akl yrtmeye ynelik baz temel istatistiksel
ve yntembi- Umsel ilkeleri dorudan retmektir. Bu ilkelerin birou
istatistik ve aratrma deseni derslerinde zaten okutulmaktadr, rnein,
bir bilgi meklemin- den (rnein, sosyal yardm alan bir grup anne) bir
poplasyona (rnein, sosyal yardm alan btn anneler) genelleme
yapmak istediinizde geni, yansz bir meklem kullanmanz gerekir. Bu
tip derslere devam eden insanlar bu ilkeleri gndelik yaamlarnda
uygularlar m? Bu blmde ele aldmz hatalara dme eilimleri daha
m az olur? Birden fazla alma bu sorulara cesaret verici yandarla
sonulanm, insanlann akl yrtme srelerinin niversite istatistik
dersleri, aratrma deseni zerine lisansst dzeyinde eitim, hatta
ksa sreli tek seferlik derslerle bile gelitirilebileceini ortaya koymutur
(Crandall & Greenfield, 1986; Mallyo, 2001; Nisbett, Fong, Lehman, &
Cheng, 1987; Schaller, 1996).
rnein,
Richard
Nisbett
ve
meslektalan
(1987)
niversite
dzeyindeki farkl eitimlerin insanlann gndelik sorunlan zerine

istatistiksel ve yntembilimsel akl yrtmeyi de ieren dn-
....................
me biimlerini nasl etkilediini aratrdlar Ul bir kukuculuk bl(meklem sorulann sradaki Dene ve Gr! goTg emaresidir,
altrmasnda bulabilirsiniz); bu, insanlann -WUliam
Shakespeare , ' kk bilgi rneklerinden nasl genelleme yapacaklan ile ilgili anlaylarnda olduu gibi, tam da bizim bu blmde
ele aldmz akl yrtme biimidir. Aratrmaclar psikoloji ve tp
rencilerinin istatistiksel akl yrtme sorulannda hukuk ve kimya
rencilerinden daha baanl olacan ngrmt nk psikoloji ve tp
blmlerinin ders programnda dier iki blmde olduundan daha ok
istatistik dersi vard.
ekil 3.7de grld gibi, iki yl niversite eitiminden sonra psikoloji ve tp rencileri, hukuk ve kimya rencilerine oranla, istatistiksel
akl yrtme problemlerinde daha byk bir ilerleme kaydederler.
zellikle psikoloji rencilerinin kaydettii ilerleme gze arpyor. in
ilgin yan, farkl blmlerde okuyan renciler Yksek Lisans Kayt
170
Snav
rnek-
lem
sorulannda
psikoloji
rencileri
kadar
baanl
oluyordu, yani genel zek dzeyi olarak aralannda herhangi bir fark
bulunmuyordu. Buna kar-
Akl Yrtmen Ne Kadar Gl?
171
SS\AL PStKOLOJ!
DENE ve GR!
1. Son bir buuk yldr
ehrinin
Middleopolis
emniyet
glerinin banda
ser vilmeyen bir polis
mdr
var.
Bu
konuda fazla bir deneyimi olmamasna karn valiyle yakn ilikileri

sayesinde siyasi bir tercihle greve atanm. Va
ksa bir sre nce polis mdrn halkn nnde savunmak iin mdrn,
greve gelmesinden bu yana su orannn %12 dtn duyurdu.
Aa- ^ dakilerden hangisi valinin atad polis mdr ile ilgili bu
iddiasn daha| ok rtr?
- y;
a) Middleopolse konum ve nfus olarak en yakn 2 ilde su oranlan
ayn d-y nem iensmde % 18 orannda dmtr.
b) Middleopoliste
yaayanlar
arasnda
yaplan
bir
tarama
almasnda ankete?! kaclanlann, polis kaytlanna oranla, %40

daha fazla su bildirdii grl^ mtr.
c) Saduyulu
dnnce
bir
polis
j|
mdrnn,
su
orann;
azaltmakiin yapa.t| biiece fazla bir ey olmad grlr. Bunun

nedeni,
byk
oranda,
resmli
yetkililerin
kontrol
dndaki
sosyoekonomik koullardr.
d) Polis mdrnn rgtl sularla ilgili olduu bilinen insanlarla i

,J$j
balaffijj tlan olduu ortaya kmtr.
2. Beyzbol liginin ilk iki haftasndan sonra gazeteler en iyi 10 vuru

ortalamak sim yaynlamaya balar. Genellikle ilk iki haftadan sonra en
iyi vurucunu ortalamas yaklak olarak 0,450dir. Buna karlk,,
beyzbol tarihinde busgjy ne kadar hibir vurucu sezon sonunda 0,450
ortalamay tutturamamtr! Sizce neden?
a) Bir oyuncu sezon banda sadece ans eseri yksek ortalama
tutturmu ot
bilir.
b) Sezon banda bu denli yksek bir ortalama tutturan vurucu bu
baar korumak iin byk bir bask altma girer. Bu bask da
oyununu kt etkiler.
c) Adclar ma yaptka forma girerler, bu nedenle; de vuraculan
daha: iyi av maya balarlar ve vuru ortalamalanda dmeye
balar.
d) Bir vurucunun ortalamas yksek olduunda atclar ona kar daha
fazla ^ ba sarf eder.
*" "
e) Bir vurucunun ortalamas yksek olduunda atclar dorudan

ona aa.J mak yerine yana oynayarak vurucu srasn
geitirmeye bakarlar/ .
172
Yantlar sayfa 177-178de. ,
' * _ _ . -
'
(Sorular Lehman, Lempert, &r Nisbett, 1988, s. 442den alnmtr) - .
SOSYAL PSKOLOJ
ekil 3.7
Farkl
blmlerdeki
rencilerinin
istatistiksel akl
yrtme
yetenekleri tesbaarlan
ki
lisans eitiminin
nunda
psikoloji
rencilerinin
istatistiksel akl
rtme
problemlerinde
ve kimya rencilerine
grlmtr.
173
lisans
tindeki
yllk
sove tp
y-
oranla
daha
byk
bir
aama
(Nisbett, fong, Lehman, & Cbeng, 1987 almasndan uyarlanmtr.)
hukuk
kaydettii
Kimya Hukuk Tp
Psikoloji
hk, aldklar farkl eitim, gndelik sorunlar zerinde ne kadar doru ve

mantkl akl yrttklerini belirliyordu (Nisbett ve ark., 1987). Dolaysyla, bu blmde ele aldmz hatalar bertaraf etmek amacyla insanlarn
yeteneklerinin gelitirilebilecei dncesi temelsiz bir umut deildir.
stelik bunu yapmak iin lisansst eitim almanz da gerekmiyor.
Bazen, Lord ve 'meslektalarnn (1984) aratrmasndaki katlmclarn
yapt gibi tam isini dnmenin bile byk bir faydas olduunu
grebilirsiniz. Ayrca, an lisansst hem de lisans dzeyindeki formel
istatistik eitimi yararl Scaktr. Bu nedenle, niversitede istatistik dersi
almaktan
ekiniyorsanz,
daha
cesaret:
Yalnzca
ders
kredisi
tamamlamakla kalmaz, ayn zada akl yrtme becerinizi de gelitirmi

olursunuz!
AMADOU DALLO VAKASI - YENDEN

u ana kadar iki ok farkl sosyal bili tipini grdk. Biri abasz,
istemsiz, >z ve bilind olan otomatik dnme, dieri de daha
eforlu, istemli, tli ve bilinli olan kontroll dnmeydi. Ayrca, her iki
dnme biimi
de ok ciddi hatalara yol aabileceinden sz ettik. Amadou
Diallonun ona ate aan polislerin, Diallonun rkna dayanan
174
otomatik varsaym- bir sonucu olabilir. Farkl rka ynelik n yarg

trleri daha kontroll ~e biimlerinin, rnein rk profili karmann
sonucunda ortaya ka- Peki o zaman, tipik bir insanolunun
dnme yetenei ne kadar iyidir?
. lunun inanlmaz bilisel yetenekleri ile ulat kltrel ve
entelekt-
SOSYAL PSKOLOJ
175
el baanlar olduu gerei ile ayn zamanda bu blmde deindiimiz

dolayl zihinsel hatalara da eilimli olmasn nasl badatrabiliriz? Bu
soruyu ele almann yollarndan biri, hangi dnme biiminin -otomatik mi
yoksa
kontroll
m-
insanolunun
zihinsel
ilevlerinde daha
nemli
olduuna bir yant bulmaya almaktr. Bu soruya verilen farkl yantlar
&
sosyal psikolojide ateli bir tartma yaratt. Bu tartma hlen sryor,
-i
ancak insan dncesinde otomatik dnmenin rolne gittike artan bir

ekilde nem verildiini sylemek yanl olmayacaktr. nsanlann sosyal
dnya zerine dnrken otomatik pilotla gittiini gsteren aratrmalann
says her geen gn artyor.
Kesin olan bir ey varsa o da, yol aabilecekleri sorunlar bir yana, her iki
dnme biiminin de son derece yararl olduudur. Sosyal dnya ile il gili
bilgileri otomatik olarak ileme ve evremizle ilgili hzl varsaymlarda
bulunma yeteneimiz olmadan yaamak ok g olurdu; evremizde olup
bitenleri anlamaya alrken srekli tekleyen, ilkel, an yava bir bilgisayara benzerdik. Gerektiinde kendimiz ve sosyal dnya hakknda daha yava ve dikkatlice dnebildiimiz kontroll moda geebilmemizin de bizim
yaranmza olduu ok ak.
Sonuta ortaya yle bir sosyal, dnen varlk portresi kyor:
nsanlar muhteem bilisel yetenekleri olan gelimi, sosyal, dnen g
varlklardr. nsan beyninin gcyle ak atmak bir yana, bu gce
ucundan kysndan yaklaabilen bir bilgisayar henz retilemedi.
Bununla birlikte, henz ilerleme kaydedebilmemiz iin de nmzde
birok olanak var. Sosyal dnmenin ele aldmz eksik ynleri,
rnein bu blmde deindiimiz rk n yargs, olduka ciddi sonular
dourabilir (Gilovich, 1991; Nisbett & Ross, 1980; Slucher & Anderson,
1989). Belki de insan dn ile ilgili en uygun benzetme kusurlu
bilim insanlar olacaktr. Bizler sosyal dnyanm doasm mantkl bir
yaklamla kefetmeye alan, ancak bu konuda kusursuz olamayan ok
zeki dnen varlklarz, insanlar ge- lf nellikle kendi emalanna
uymayan gereklere gzlerini kaparlar, bazen de bakalanna bu
emalann gereklemesine yol aacak bir ekilde davranrlar -ki iyi bir
bilim insan bunu asla yapmazd.
.-,;
.1 P
176
fanm gerei, kendi otomatik dnmemiztn-frf^^,^.

bilind, kastsz, istemsiz ve eforsuz
' matk ileyiini seyredebileceimiz zel bir pencere yok, buda

bakalar hak : ^-ne denli hzl
varsaymlanmz'l^ngu^vfe^tttasÊ^^H^^^fsffliip grmemizi
zorlatryor. nsanlara bakalaryla ^tty'^VpatiTk;vara- an
olduunu gsterebilecek dolayl ipular olabilir mi? Dme^^|bu^lm-
deindiimiz kendini dorulayan kehanetlerle gl blm dnn. Birr- jpkul retmem erkek rencilerin matematik konusunda kzlardan
dahabaan- utduu varsaymmn doru olup ohnadn anlayabilir mi?
Beki ya sizin^cStdf '-ndelk yaamnzdaki varsaymlarnz: Birisiyle
yeni tantnzda ve pmigideL s daha iyi tanmaya baladnzda,
hakkmdaki ilk varsaymlarnzn d9^rôIupi adm anlayabilir msnz?
Bu kiiyi tanyan 'baka insanlarla fkr alverii | pmann bir yarar
olabilir m?
zt
'
Otomatik Pilot: Dk Eforlu Dnme Sosyal bili, yam insanlann

kendileri ve sosyal dnya hakknda duunme biimlen byk oranda
otomatik
dnme,
yani
bilind,
kastsz,
istemsiz
ve
eforsuz
dnmeden oluur
GndelikKuramlanmz:
emalarla
Otomatik
Dnme
Otomatik
dnme-' nn nemli bir bolm gemiten gelen bilgimizin yem

bilgileri dzenlemek ve yorumlamak m kullanlmasdr Daha spesifik
bir anlatmla, insanlar sosyal dnva ile ilgili bilgilerim temalar \a da
konular erevesinde dzenle^K iin zihinsel yaplardan yararlanr, hu
da insanlarn neleri fark ettii, dnd ve anmsad uzennde
etkilidir emalar, sosyal dnya ile ilgili belirsizlii azaltmak iin son
derece kullanldr. Bununla birlikte, bir bakas hak kndaki bir ema
va da beklentimizin o kiiye ynelik davranlarmz etkilemesi ve bu
davranlarm: sonucunda da bu knn beklentilerimizle tutarl bir
ekilde
davranmas
olarak
ortaya
kan
kendim
dorulayan
kehanetlerde olduu gibi, sorun da yaratabilirler,

Zihinsel Stratejiler ve Ksayollar Otomatik dnmenin dier bir biimi
de yargya varmada kullanlan sezgisel kestirme yollardr. Bunlar
insanlann hzl ve etkm bir ekilde yargya varmak iin kulland
SOSYAL PSKOLOJ
zihinsel ksayollardr nsanlarn bir yargy akllarna gelen bir eye

dayandrd mevcut sezgisel kestirme >ol ve bir eyi tipik bir duruma
ne
kadar benzediine
gre snflandrmas
olan temsil edilebilir
sezgisel kestirme yol bunun rneklen arasnda sa
177
173
SOSYAL PSIKOLOJ1
ylabilir. Sezgisel kestirme yollar son derece yararldr ve genellikle

doru yarglara varmamz salarlar, ancak yanl kullanldklarnda
doru olmayan yarglara da yol aabilirler.
Bilind Dnmenin Gc Son aratrmalar insan dncesinin byk
oranda bilinli farkndalgn dnda gerekletiini gsteriyor, insanlar
evrelerinde olup biteni, bilinli dikkatlerini gerektirecek nemli bir
eyin olup olmadn, bilind olarak izlerler, insanlann amalan bile
bilind bir ekilde etkinletirilebilir.
Sosyal Bilite Kltrel Farkllklar nsan zihni, sosyal dnyada olup
bitenler zerine dnmelerine ve davranlarna yardm eden belirli
aletlerle dolu bir alet antasna benzer. Btn insanlar ayn aletlere
sahiptir, ancak yetitikleri kltr hangi aletlerin daha sk kullanld
zerinde etkilidir. Bat kltrlerinde, evreleyen balam gz nne
almadan, nesnelerin zelliklerine odaklanan bir dnme biimi olan
zmleyici dnme tarz ne kar. Dou Asya kltrlerinde yetien
insanlarda ise daha ok btnselci: dnme tarz, yani genel balama,
zellikle de nesneler arasndaki ilikilere odaklanan dnme biimi
yaygndr.
*
Kontroll Sosyal Bili: Yksek Eforlu Dnme Sosyal bili btnyle
otomatik deildir; bilinli, niyetli, istemli ve abal dnme olan kontroll

dnmeyi de kullanrz.
Gemii Zihinde Yapma-Bozma: Karolgusal Dnme insanlann gemiin
' bir ynn, olabilecekleri hayal etmek iin deitirmesi anlamna gelen
Kar- olgusal akl yrtme, kontroll dnme biimlerinden bindir.
Dnceyi Bastrma ve ronik Bilgi leme Kontroll dnmenin dier bir
biimi de dnceyi bastrma, yani bir ey hakknda dnmeyi
engellemeye almaktr. Aratrmalar dnceyi baarmann genellikle
geri teptiini, insanlanna unutmaya altklan konu hakknda, zellikle de
yorgun olduklarnda ya da dikkatleri daldnda, daha fazla
dnmesine neden olduunu gsteriyor., ,J^j
nsan
Dnn
Gelitirmek
Bu
blmde
sosyal
biliin
yanl
ileyebilecei gi, hatal yarglar retebilecei birka durumdan s t ettik.

Ara trmalar - bazi-'- ij dnme biimlerinin, rnein istatistiksel akl
yrtmenin, eitimle* me~ in istatistik dersi alarak, byk oranda
gelitirilebileceini ortaya koyuyor. ' j
*
Amadou
Diallo
Vakas
Yeniden
Sosyal
biliin
trajik
sonular
dourabilecei-,-! m gstermek iin Amadou Diallonun lmn mek

gsterdik. Bununla bir- J-j likte, insanlann ok gelimi sosyal, dnen
varlklar
olduunu
ve
blisel
ye-
"]
teneklerinin
ok
iyi
olduunu
unutmamak gerekir. nsanlar kusurlu bilim in-'I, sanlarna benzer; biz sosyal dnyann doasn manaksal bir yoldan kefetme-- ye alan, ancak
bunu kusursuz bir ekilde baaramayan ok zeki, dneni varlklanz.
174
SOSYAL PSIKOLOJ1
.
-m
106
BLM: TEST
m:*
l U . K i A R U N . S O N - T M O T H Y O. WlLSON - R O B I N M . A K E R T
:v.
I. Tatilde evdesmz. Anne babanz u anda okuduunuz niversitenin

Takp ni- , versteden daha y olduunu gsteren 12 omek atyorlar
sizden. Bu
k _ mek bulmakta zorlanyor, sonunda vazgeiyor,
Belki de ikisi o kadar da fark- ff,
11 de
sonuca ulamak iin aadaki aWl
^ ^ dnyorsunuz. Bu
a- |r tejlerden hangsm
str
kullanm olabilirsiniz?
|S-,a. Temsil edilebilir sezgisel kestirme yol
*b. Temel
c. Dayanak
oran bilgisi
oluturma ve uyum sezgisel kestirme yolu d
Karolgusal
dnme
2 Sam
panayrda bul karay al paray oynuyor ve
hangi kupann altnda top olduunu bilirse bir oyuncak eek

kazanacak. Ne yazk ki dizili 20. kupann arasn- *
%dan
13111
da topun olduu kupann yamndakmi seiyor.'Sosyal
psikoloji aratrmalarna gre Sam, ddhaMyk olaslkla , a bilisel

eliki yaayacaktr
- b. karolgusal dnme kullanacaktr.
c. hatasn kalabalgjtn grltsne balayacaktr
d. bir daha byle oyunlar oynamayacaktr
3 Dnceyi bastrma konusunda yrtlen aratrmalara gore
dncelerimizi bastrma konusunda aslnda ok baarlyz b
dncelerimize btnyle hkimiz
l zelhkie bilisel yuk altnda olduumuzda dncelerimizi
bastrmay baara- d dncelerimiz uzennde hibir kontrolmz
yok
e zellikle bilisel yk altnda olduumuzda dncelerimizi ok y
basrab^ 4 Sinemada katl otostopu temal bir korku flm izledikten sonra
arabanzla eve
Td
8ru giderken yolda bir arkadanzn bnsyle yksek sesle
konutuunu gryorsunuz ve bunun, sonu kavgayla bitecek bir tartma

olduunu vasayyor- Y~- - sunuz. Bu, aagdaklerden hangisine bir rnektir^
b. T emel oran
bilgisi - c nan
srdrme J' d
KontroU dnme
t 5. Aagdaklerden hangisi bu bolmde ele aldm: btnselci dnme
tarz m ,* sylenemez
|f
ye oranla Dogu Asyada daha yaygndr
b Balama ve nesnelerin birbirleriyle lklenne odaklanr
SOSYAL PSKOLOJ
c. Bat
da
yaayan
insanlar
Japonyada
ekilmi
175
fotoraflarla
hazrlanrsa btnselci dnebilirler.

d.
Btnselci dnme tarz byk olaslkla genetik kkenlidir.
e.Kkleri Konfys, Taoculuk ve Budizm gibi felsefi geleneklere

uzanyor
olabilir.
6. Rob kesinlikle renci yurtlarndaki en ekici ocuk deil, ancak
kim olduu ve
nasl grnd konusunda kendine son derece gvenli. ou
kadnn onu ok
ekici bulduu konusunda kendinden emin ve gerekten de ondan
ok daha ekici kadnlarla sk sk randevulayor. Robun baarsn
aadakilerden hangisi s daha iyi aklar?
a.Kendini
onaylama
kuram
i
b.Temsil edilebilir sezgisel kestirme yol
c. Kendini dorulayan kehanet

d.
Kendine gveni srdrme kuram
7.Aadakilerden
hangisi
kendini
dorulayan
kehanete
rnek
gsterilemez?
a.Bir retmen erkek rencilerin matematik konusunda kzlardan
daha baarl olduklarna inanyor ve snfndaki erkekler kzlardan
daha baarl oluyor, .J
...........................................................................................1
176
ELLLOT ARONSON (1932-)....................................................1
TIMOTHY D. WLSON ............................................................1
ROBIN M. AKERT .................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ........................3
SOSYAL PSKOLOJ
indekiler............................................................................4
Balarken...........................................................................21
Bu Baskdaki Yenilikler........................................................21
Teekkr.............................................................................26
177
178
SOSYAL PSKOLOJYE GR..................................................28
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?...................................................33
Sosyal Yorumlamann Gc.................................................37
BALANTILAR.....................................................................40
SOSYAL PSKOLOJ
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan ..................................43
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas.......40
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas..................44
SOSYAL ETKNN GC........................................................47
179
180
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak.....................................47
Sosyal Durumun znellii....................................................52
Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^.................58
SOSYAL PSKOLOJ
Gereksinimi........................................................................61
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi...................68
S..................................76
ebk yk SSSfifS.............................................................126
181
182
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r 134
m : *.................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi....................................................................183
mmm................................221
:hdt.................................392
SOSYAL PSKOLOJ
^ps..............................................................................397
la I..................................135
n i...................................................................................135
lli.....................................................................................135
183
184
^ _ ^JfSJff?..........................................................................56
rrr ^.................................................................................94
r*--1=-* sas^s#........................................................105
8.
ma konusunda yrtlen almalara gre, eer
daha ok aklnza gelecektir,
a.gdlenmemiseniz
b.isteklerinize kar ilgisizseniz
c. bilisel adan megulseniz
d.hedeflediiniz kilodan daha kiloluysanz
SOSYAL PSKOLOJ
Altrmalarn
Yantlan
177
10. Aadakilerden hangisi otomatik dnme

uzelne ekilde zetliyor 7
>
>"*
, a. Otomatik dnme genellikle yanl yarglar
<
tb
Otomatik
dnme
artc
dereceiefogru'dff t - ok ender rastlamr - f< "T*

-.Otomatik dnme en iyi bilinliyken gerekleir'
3-0 T >6 3-8 P-i *3-9 > *-*> q:C p-I
Sayfa 153
.Doru yant (b), nc harf. Tversky ve Kahneman (1974) ou
insann
(a)
DENE vc GOR!
iarededigini
kkn,
ilk
harf,
grdler.. Bu hatann nedeni
neydil Tversky ve
Kahneman a gre R harfiyle
balayan
szckleri
daha
kolay
dnebildikleri \ m akllarna nce bu rnekler geliyordu Mevcut

sezgisel kestirme yolu kullanarak da bu rneklerin akllarna daha
kolay gelmesinden, bu szcklerin daha
1
fazla olduu sonucunu karyorlard.
1.
Doru yant (b). Slovic, Fischoff ve Lchtenstein (1976) ou
insann (a) kk-
nr kazayla a ellediini grdler Bu hatann
nedeni neydi? Yant yine me\cut sezgisel kestirme yol: Kaza sonucu
lmlere basm yayndaki haberlerde daha sk rastlanr ve bu nedenle
de bu tp lmler, fel nedeniyle lmlere oranla, insan-i larm aklna
daha kolay gelir.
Doru yamt (c). Para atnn sonucu rastgele bir olay olduu iin her
iki diziliin ; gelme olaslklar ayndr. Tversky ve Kahnemana gre
(1974)" temsil edilebilir
rastgele
olaylarn
,i
se:gisel kestirme yol nedeniyle insanlar
dizililerinin
de
rastgele-
a ~
grnmesi
gerektiini dnrler. Yani, olaylarn rastgele olma kavramm tem-

sil etmesini beklerler. Bu nedenle de birok insan TYYTYT diziliini
semitir,. nk bu TTTYYY diziliine oranla, rastgele olma, fikrini
daha ok temsil eder. As- ; Jrnda her k diziliin de gerekleme
olasl 2 da 1, yani 64te birdir. Yine ayn s êkilde, drt numaral
bir piyango bileti alyor olsaydnz, 6957 numaral bileti mi s tercih
ederdiniz yoksa 1-111 numaral olan m? ouinsan ilk bileti
seecektir. nk gze daha rastgele grnr ve bu nedenle
kma ans daha yksek zan- ? edilir. Aslnda her iki rakam iin de
kma olasl 1000de birdir.
178
3.
Doru yarat (b). Birok kii (c) skkn iaretlemitir nk
arka arkaya be kez ya-' z gelince anslarn eitlenmesi iin"

sradaki anm sonucunun tara gelmesi,gerdk-^j titni dnrler.
Kumarbaz yanlgs olarak adlandrlan bu inanca gre nceden?!
gerekleen
rastgele
olaylar
(rnein,
art
arda
bekeryazgelmesi)sonraki rastgif le alaylan etkileyecektir. Oysa,

eer para hileli deilse, neefesom^ ler zerinde hibir etkisi
yoktur. Tversky ve Kahnemariagre (1974) kumarbaz) nilgs
ksmen temsil edilebilir sezgsel kestirme yoldan kayiaklaian B'e
y^ bi: " ra, alt yazya oranla, rastgele sonucu daha fazla temsil
ediyormu gibigr^r:'
*
Sayfa 170
Bu somya verilecek yamt. yntembilimseL akd yrtmeyi erektiriyor.

Su' ' nmn polis mdrnn nlemleriyle dp- dmediini;
d&ffiiyl TOMffii dialarnn doru olup olmadn grmek im
Middleopoliseênzer dier terdeki su oranlan bu ehrin su
oranm karrlaafflak da^ iy 'bli^ yntemi olacaktr.
_^
>.. ,
4.
Bu soruya verilecek yant, istatistiksel aM^yrtme)!
gktWr&GS^W^!î. neklemierinin skor ve yetenekleri doru
yanstma
olasl,
dar
veri
meklem
rine
oranla
daha
yksektir. rnein hileli olmayanbir pata ile. drt kez atya

tnzda hepsinin yaz ya da hepsinin tura gelmesiok da Sna dbir dafuiB," maz, aneak at saysm bine kardnzda
bu olaslk son derece dktr, rnekten yola karsak,
istatistik ilkesine gre yuru yapmak zere kaleyfe f fazla
gelmemi olan beyzbol oyuncularnda,: sadece ans eseri ok
yksek
Cya
olmayacaktr.
ok
te
dk)
ortalamalar
yandan,
kaleye
grmek
me
says
sra;
yzleri:
bulduunda sadece ans eseri, ok yksek; bir ortalama tu*^

malan hayli dk bir olaslktr.
SOSYAL PSKOLOJ
179
SOSYAL ALGI:
Baka nsanlar Nasl
Anlyoruz
m
Bakalann
deildir,
iin
anlamak
olduklar
kolay
gibidirler?
Yaptklar eyleri neden yaparlar? Bu

sorularn sorul- ma skl ve aciliyeti
Ne
York
Times
gazetesinde
yaynlanan bir okur mektubundaki bu

dokunakl
hikyede
de
aka
^grlebiliyor:
ipularn kullanmadan iletiim

kurmak
rtk Kiilik Kuram:

Boluklar Doldurmak
Kltr ve rtk Kiilik Kuramlan
Nedensel Ykleme:
Neden -Sorusunu
Yantlamak
Ykleme Srecinin Doas
yerinde yaad romantik bir
Kovaryasyon Modeli: sel ve
iliki- in sonunda bir kadn arkadam
Dsal Yklemeler Uyuma
eski sevgilisinin ona gnderdii bir
Yanll: Kiilik Psikologu Gibi
anta
dolusu
iiri pe atmt.
sevgilisi
by-
&fktup, kart ve
fC
Ertesi gn eski
telefon
ebir
Arkadam
ey
edip
neden
yaptm
sordu.
oke
olmutu.
Eski
sevgilisi bunu nereden bil- pni yle

aklad:
Evsiz
bir
adam
p-
kantmrken mektuplar bulup oku- ,

sonra da bir dosyann zerindeki tenumarasm aramt. Evsiz adam, innn bu kadar kken birdenbire nasl
bildiklerini renmek istiyordu.
GENEL EREVE
Szel Olmayan Davranlar

Yz fadelen ve Duygular Kltr ve
Szel Olmayan letiim Kanallar ok
Kanall
Szel
BALANTILAR
Olmayan
E-posta
ikilemi
letiim
Szel
Davranan nsanlar Kltr ve

Uyuma Yanll
Aktr/Gzlemci Fark Kendine
Hizmet Eden Yklemeler
Kltr Ve Dier Ykleme

Yanllklar
zet
Aslnda daha nce arardm demiti telefonda, Ama sabahtan beri

birisinden bozuk para koparmak iin urayorum. (De Marco, 1994)
Evsiz adam talihsizin biriydi; evi yoktu, paras yoktu, btn gn
pleri kartryordu ama yine de insanlk durumunun yaratt

sonsuz merak onu da saryordu. Elerin neden ayrldn renmek
istiyordu. Elindeki tek paray da bir yant bulabilmek umuduyla
harcyordu.
Bakalarnn davranlarn aklamak hepimizde temel merak
konularndan
biridir.
te
yandan
insanlann
belirli
davranlar
sergileme nedenleri genellikle kendilerini gizlerler. Yapabileceimiz

tek
ey
gzlemleyebildiimiz
davranlara
odaklanmaktr:
Ne
yapyorlar, neler sylyorlar, yz ifadeleri, beden dilleri, ses tonlan.

Ne yazk ki bakalarnn zihinlerini oku- yamyoruz; kim olduklarn, ne
ifade ettiklerini btnyle ve doru olarak bilemeyiz. Bunun yerine
izlenimlere, kiisel kuramlara dayanr, bunlar elimizden geldiince iyi
bir ekilde bir araya getirir, bylece makul derecede doru ve
kullanlabilir sonular elde etmeyi umanz.
Bakalarn anlamak o kadar temel bir istektir ki bu istei
hobilerimize ve bo zamanlarmza bile tanz. Sinemalara gider,
romanlar okur, pembe diziler seyreder, havaalanlarnda insanlan
izleriz nk yabanclann ve kurgu karakterlerin bile davranlan
bizde byk bir merak uyandm- (Weiner, 1985). nsan biliinin bu
temel ynn realite TV programcla- n ok akllca smrr;
aktrleri deil, gerek insanlan sra d, hatta zor durumlar ierisinde
ekranlara yanstrlar. Televizyon ovlannda gzlemlenen bu yeni
akm yepyeni bir ekim merkezi olmutur. 2000 ylnda ekimine
balanan zgn Survivor program ile yayn hayatna giren realite
ov- lan en ok izlenen 10 program listesinde her yl kendilerine
rahatlkla yer buluyor. Neden bu ovlar halk arasnda bu kadar ok
tutuluyor? nk insanlan anlamaya almay seviyoruz.
Btn
gn
sosyal
hayatta
kalabilmek
iin
zorunlu
olarak
yaptmz eyi, eve gittikten sonra bu kez televizyonu aarak

elenmek, iyi raman geirmek iin yapyoruz. rnein, sosyal
psikoloji asndan zellikle ilgin olan iki popler realite programn
SOSYAL PSKOLOJ
181
ele alalm: Survivor ve American Idol. Survivor programnda

yanmaclar birbirlerine kumpas kuruyor, yalan sylyorlar, sonra da
yarmac arkadalanm birer birer programdan gnderip son kalan
olabilmek ve 1 milyon dolarlk dl alabilmek iin saflar oluturuyorlar. Program aknn tipik bir paras olarak, birisinin dier bir
ya- nmacyla ittifak oluturduunu, neden sonra, ayn kiiye gzn
bile krpmadan ihanet ettiini gryoruz (Gilbert, 2000; James, 2000).
Yarmaclar
ne
zaman
doruyu
sylyor,
ne
zaman
yalan
sylyorlar? Gerek hayatlannda nasllar -dalavereci, karc ve frsat

insanlar m, yoksa yalnzca programda oyunun kuralna m uyuyorlar?
American Idol programnda ise yarmaclarn amac, rakiplerin

arasndan syrlarak en iyi arkc seilmek ve bol kazanl bir albm
anlamasna
hak
kazanmak.
Programn
zorlu
aamas
var:
Yarmaclar, farkl gemilere sahip ve fazlasyla gerek insanlar;

yetenekleri de eitlilik gsteriyor, yle ki programn ilk haftalarnda
ark sylemeyi beceremeyen (ama safa ok iyi ark sylediklerini
sanan) insanlar ekrana yansyor; jri de yarmaclara kar ok
eletirel, hatta acmasz davranabiliyor. Kimi yarmaclar utanyor,
kk dyor ve gzyalarna bouluyor; ksacas, ekrana duygusal
bir enkaz yanstlyor. zleyicilerin bu gerek-hayata ait duygusal
gsteriyi ve yarmay seyretmekten holand da aka grlyor
(ABDde u anda en ok seyredilen program durumunda). zleyiciler
de bu srete ok nemli bir rol oynuyor -her hafta verdikleri oylarla
birisinin programdan gnderilmesini salyorlar. zleyiciler bu karar
vermekten o kadar honutlar ki programla ilgili olarak birbirleriyle
iletiime gemeleri iin internetteki sitelerin says, buna bahis siteleri
de dhil, ptrak gibi oalyor (Arthur, 2006).
Neden baka insanlan ve davranlann dnmeye bu kadar ok
zaman ve eneji harcyoruz? nk bu sosyal dnyamz anlamamza
ye ngrmemize yardm ediyor (Heider, 1958; Kelly; 1967). Bu
blmde sosyal alg konusunu, yani baka insanlar hakkmdaki
izlenimlerimizin ve ka- nmlanmzm nasl olutuunu ele alacaz.
Bunun iin kullandmz nemli bilgi kaynaklarndan biri insanlann
yz ifadeleri, beden hareketleri ve ses tonu gibi szel olmayan
davrantandr.
182
SZEL OLMAYAN DAVRANILAR

lk defa tantmz insanlar hakknda ne biliriz? Ne grp
duyduysak onu. Bir kitab kapana bakarak deerlendirmememiz
gerektiinin farkmSosyal Alg
T Baka insanlar hakkmdaki izlenimlerimizin ve karmlarmzn nasl
olutuunun ' incelenmesi da olsak da bu tip kolay gzlemlenebilir
bilgiler ilk izlenimlerimiz asndan ok nemlidir. rnein, ekicilik

gibi fiziksel zellikler insanlar deerlendirme biimimizi etkiler
(Hatfield & Sprecher, 1986). Aynca insanlarn sylediklerine de ok
dikkat ederiz. Sonuta, tr olarak en kayda deer baarmz szel
dili gelitirmi olmamzdr.
Bununla birlikte, szckler hikyenin yalnzca bir blmdr. Tek
bir
szck
kullanmadan
ciltler
dolusu
bilgi
aktarabiliriz
karmzdakine (Ambady <Sr Rosenthal, 1992; 1993; De Paulo &

Friedman, 1998; Gifford, 1991, 1994). Szel olmayan iletiim
insanlarn, kastl ya da kastsz olarak, szckleri kullanmadan
iletiim kurmasdr. Yz ifadeleri, ses tonu, jestler, beden duruu ve
hareketleri, dokunma ve baklar szel olmayan iletiimin en sk
kullanlan ve en aklayc kanallardr (Henley, 1977; Knapp & Hail,
2006).
Szel olmayan ipularn okumak dier trlerle paylatmz bir
yetenektir.
rnein,
kpekler
yalnzca
szel
olmayan
kpek
ipularn deil, insanlarnkini de kullanrlar ve insanlann szel

olmayan
ipulan-
anlamada
empanzelerden
bile
daha
baarldrlar (Hare & Tomasello, 2005). Bununla birlikte, insanolu

zellikle szel olmayan etkili ve karmak iletiimi ile ne kar. Son
nrolojik
aratrmalar
insanlarda
(ve
yakn
akrabamz
olan
primatlarda) ayna nronlar olarak adlandmlan zel bir tr beyin

hcresi bulunduunu ortaya koymutur. Bu nronlar bir eylemde
bulunduumuzda ve baka birisinin de ayn eylemde bulunduunu
grdmzde tepki verirler (Gailese, Fadiga, Fogassi, & Rizo- latti,

1996). yle grlyor ki ayna nronlar empati hissetme yetenei* :
mizin temelindeki sinir hcreleridir.
rnein, birisini alarken
grd- : mzde bu ayna nronlar otomatik ve istemsiz bir ekilde

sanki
biz
al-
yormuuz
gibi
alevlenirler.
Bruno
Wicker
ve
meslektalar (2003), iren- , me hissinde ayna nronlann roln
SOSYAL PSKOLOJ
aratrdlar,
iki
ayn
koulda
aratrmaya
183
katlanlann
beyin
hcrelerindeki alevlenme rntlerine bakmak j iin fonksiyonel

manyetik rezonans grntleme (fMRG) tekniinden |
_ * ft
Szel Olmayan iletiim
^ ^^ mi
h, yz ifadelen, ses'tonu, jestler, beden durua ve hareketlen, dokunma vebaM
szel olmayan ipulardr
'rS
184
yararlandlar: Gerekten mide bulandrc, iren kokulan koklamak ve
bir
filmde
oyuncunun
irendiini
gsterecek
ekilde
yzn
buruturmas. Aratrmaclar katlmclarn iren bir eyi koklayarak

irenme hissi duymasnda da bir bakasnn irendiini gsteren yz
ifadesini gzlemlemesinde de beynin ayn blgesinin etkinletiini
buldular.
Dolaysyla-
birbirimizle
duygusal
iletiim
kurmann
yollarndan biri, bu ayna nronlarn etkinlemesidir. Aratrmac

Vittorio Gallesenin deyiiyle, en azndan bazen, Bakalarnn ne
hissettiini dnmemiz gerekmez, sadece biliriz -ksacas biz de
ayn eyi hissederiz (Winerman, 2005, s. 50). Ayrca, bakalarnn
duygularm, bunlar e zamanl olarak taklit etme yoluyla da anlarz.
Yznzde empati yoluyla ortaya kan kas hareketleri bir bakasnn
neler hissettiini anlamanza yardm eder (Stel & van Knippenberg,
2008).
Szel olmayan ipular iletiimde birok ilevi yerine getirir.
Duygularmz, tutumlarmz ve kiiliimizi ifade etmemize yardm
ederler.
rnein,
fkelendim
demek
iin
gzlerimizi
ksar,
kalarmz atarz ve azmz ince bir izgi hlini alr. Da dnk

olma gibi kiilik zelliklerini geni jestler,
ses
tonumuzdaki
kullandmz
klarla
ifade
ses
sk
deiimler
perdesindeki
ederiz
(Knapp
&
ve
ini
Hall,
2006). Szel olmayan iletiim yollarndan

biri olan sesi nasl kullandmz grmek
iin sradaki Dene ve Gr! altrmasna
bakabilirsiniz.
Szel
olmayan
Gozler, dolu ve dorultulmu
bir
silah
kadar
tehdt- kdr ya da slklama,

tekmele- m. kjdu
ohblr
ama deiik bir ruh

hlinde, vaydklan iyilik
dolu nlarla kalbnzn
ipular
genellikle
sz-
cklerden daha drst kabul edilir ve insanlarn gerekte hissedip de szcklere
neeyle dans etmesini de

salayabilir -Ralph
VValdo Emerson,
The Coruma of Life
dkmedii duygularm ifade ettii dnlr. Gerekten de aratrmalar bastrlm

ûygularn genellikle yz ifadeleri ya da
êden hareketleri ile darya szdrldn gsteriyor (Ekman,
2003, '^006). Bununla birlikte, bu bastrlm szel olmayan
ipularn fark et- tek ve yorumlamak zordur; rnein, bize yalan
SOSYAL PSKOLOJ
185
sylendiini her zaman layamayz. Bu zorlua karn, ABD Ulam

Kurumu terrist etkinlikle- nne geme umuduyla,
havaalanlanndaki yolcularn gizli duygula- yzlerinden okumaya
ynelik olarak eittii yzlerce gvenlik g-
SOSYAL PSKOLOJ
183
Sesin Szel Olmayan pucu

Olarak Kullanlmas
Sylediiniz szckler bilgiyle dolu olsa da
farkl anlam kazanabilir. Bu cmleyi aadaki duygulan aktaracak ekilde
se< olarak sylemeyi deneyin. Sesinizin kalnlyla (tiz ya da pes),
la,
konuma
ses tonunuzun
hzn
ykseklii ya da yumuaklyla ve vurguladnz
szckle eitli denemeler yapn.
Onu tanmyorum.
bunlar syleme biiminiz sizi dinleye- - ne sylemek istediiniz eyle

ilgili daha da fazla fikir verir. Onu tanmyorum j bi btnyle uradan
bir cmle bile bunu syleyi biiminize bal olarak birt
Kzgnsnz.
Dalgac davranyorsunuz.
Korkmusunuz.
armsnz.
ireniyorsunuz.
imdi bu altrmay bir arkadanzla yapn. Cmleyi farkl biimlerde
tekrarb ken ona sranz dnn; arkadanz olas yz ifadelerinizden yardm
almasn, t< ipucu olarak ses tonunuzu kullansn istiyorsunuz. fade ettiiniz
duygulan ne k dar tahmin edebiliyor? imdi cmleleri arkadanz sylesin
-siz onun szel, ohin yan ses ipularn anlayabiliyor musunuz? Arada yanl
tahminler szkonusuy; sesle ilgili neyin eksik ya da kafa kartmc olduunu
tartn. Bu ekilde, rnei
irenen" bir ses tonunun nasl ktn ve "kzgn" ya da korkmu sesten

kn daha iyi anlayabilirsiniz.
ok mutlusunuz.
revlisi altryor (Lipton, 2006; Wilber & Nakashima, 2007). (ABDdej

2009 ylnda gsterime giren Lie T o Me -Bana Yalan Syle adl
olarak bu konuyu iliyor!)
Szel olmayan iletiim biimleri genellikle ayr ayr, farkl kana
zerinden (rnein, baklar ya da jestler) incelenmitir; bununla bir
gndelik hayatmzda birok farkl szel olmayan ipucu trn ayn
a olduka ba dndrc bir bilgi orkestrasyonu ile kullanrz (Arch<
Akert, 1980, 1984). imdi bu kanallardan birkan ele alalm ve
daha ra da bu szel olmayan bilgi senfonisini doal ortam iinde
nasl yoru dmza dnelim.
184
dizi de

s
Yz fadeleri ve Duygular
Szel
olmayan
iletiimin ba tac,
yz
ifadeleri
kanaldr,
iletiimin bu yn ayn zamanda Charles Darwin'in nsan ve
Hayvanlarda Duygularn fadesi (1872) kitabndan bu yana en uzun

aratrma gemiine sahiptir. Bu ncelii, insan yznn son derece
etkili bir iletiim arac olmasndan ^kaynaklanmaktadr (Kappas,
1997; McHugo & Smith,. 1996; Wehrle, Kai- ; se Schmidt, & Scherer,
2000). 177. sayfadaki resimlerde grlen yz ifadelerine bir gz
gezdirin.
Bu
ifadelerin
anlamlarn
hi
zorlanmadan
ka-
rtabileceinize hi kuku yok.
I Evrim ve Yz fadeleri Darwinin yz

ifadeleri zerine aratrmalar bu lalanda
birok ynden ok etkili oldu. Biz,
Gzler
|yz
eyler
ifadeleri
yoluyla
iletilen
temel
duygularn êvrensel olduu dncesi

zerinde duracaz: Btn insanlar bu
ve
az
farkl
sylediinde
deneymh bu m un gizli
xi dint gu.c
duygulan aym ekilde kodlar ya da ifade
-Ralph Waldo Emerson,
eder ve btn insanlar bu kodlan ayn
The Conduct of Life
dorulukta zebilir ya da yo- tmlayabilir.

Darvvin evrime duyduu ilgi nedeniyle,
szel olmayan iletiim biimlerinin
kltre zg deil, tre zg" olduunu dnyordu. Ona gre
yz ifa- eleri bir zamanlar kullanl olan fizyolojik reaksiyonlara!
kalnulanyd.
lein, erken hominidler tad kt olan bir ey yediklerinde
burunlarn
onutsuzluk
iinde
buruturur
ve
yedikleri
eyi
azlanndan karrlard, phua Susskind ve meslektalarnn

(2008) yrtt son almalar Darvin bu grn destekler
nitelikte. Bu almada irenme ve korku ifadeleri incelenmi ve
ncelikle bu duygulara karlk gelen kas harekederinin irbirinin
tam ztt olduu bulunmutur, ikinci olarak da, korku duyan y- n
algy zenginletirirken, irenme duyan yzn algy drd
anlal-
ya da bnnn srtmr svazlama gibi szel olmayan bir davranta

buluri- r 3a Kendn ifade etme
fesspi.s.
&zme -
- r -v-J."
sergiledii szel olmayan davrann anlamm yorumlama; rnein,

svazlandnda, bunun bir ltuf mu yoksa sevecenlik ifadesi m
olduuna
initir. Korku iin, yz ve gz kaslarndaki hareketler duyusal girdileri

arttrr; yle ki grsel alan geniler, burundaki hava hacmi artar, gz
hareketleri hzlanr ve bunlann hepsi korkutucu bir eye verilen
yararl tepkilerdir. Buna karlk, irenme durumunda kas hareketleri
duyulardan gelen girdileri azaltr: Gzler kslr, daha az hava
solunur, gz hareketleri yavalar ve btn bunlar tad ya da kokusu
iren olan bir eye verilen anlaml tepkilerdir (Susskind, Cusi,
Feiman, Grabski, & Anderson, 2008).
Bu nedenle Darwin (1872), irenme ve korku gibi yz ifadelerinin
evrimsel bir nem kazandn da ne srmtr. Duygu durumlarn
(rnein, bir yiyecekle deil de bir insan ya da durumla ilgili)
irenme duygusunu iletebilmek, trlerin evriminde yaamsal bir
neme sahiptir (Hansen & Hansen, 1988; Izard, 1994; McArthur &
Baron,
1983).
potansiyel
rnein,
tehlike
birisinin
fkelendiini
oluturduunu)
anlamak,
(ve
dolaysyla
erken
dnemdeki
insanlar iin evrimsel adan byk olaslkla ok nemliydi -belki de

hayatta kalmak ya da lmek anlamna geliyordu. D. Vaughn Becker
ve meslektalan (2007), bu alanda ok ilgi ekici bulgulara ulatlar.
Aratrma katlmclannn, erkek yzndeki fke ifadesini ve kadn
yzndeki mutluluk ifadesini daha hzl ve daha doru zdklerini
buldular. Dahas, bilgisayar teknolojisini kullanarak kadn ve erkek
yzlerinde kk deiiklikler yaptklannda ve gsterilen duygulann
iddetini deitirdiklerinde yine, fke ile erkek yzleri ve mutluluk ile
kadn yzleri arasndaki balantnn gl olduunu ortaya koydular.
Aratrmaclar, evrimsel bak asyla, kodlayamn erkek ya da kadn
olmasna bal olarak fke ve mutluluu alglamann bedelinin ve
kazanmnm da deiecei sonucuna ulatlar (Becker, Kenrick,
Neuberg,
Blackwell,
&
Smith,
2007).
i
Darwin duygulara bal yz ifadelerinin evrensel olduunu
sylerken i hakl myd? Alt temel duygusal ifade iin bunun yant
evettir: fke, * mutluluk, arma, korku, irenme ve znt.
rnein, ok iyi tasarlanm 1
z
bir almada Paul Ekman ve Walter Friesen (1971) Yeni Gineye
giderek okur yazar olmayan, Bat medeniyeti ile hibir balants

bulunmayan ?
' 'w
Gney Fore kabilesindeki kod zme yeteneklerini inceleyeceklerdi.

Fore f
-j
halkna duygusal ierikli ksa ykler anlattlar ve onlara bu alt
duyguyuJ yzleriyle ifade eden Amerikal kadn ve erkeklerin
fotoraflann gsterdi-1 ler. Katlmclarn grevi duygusal yz
ifadelerini anlatlan yklerle ele- J tirmekti. Fore halk da bu
konuda Batl katlmclar kadar baanlyd. Da-1
Fotoraflarda alt temel duygunun yz ifadelen grlyor. Hangi yz hangi

duygunun ifadesini tayor, tahmin edebilir misiniz?
jiunzr 3A >J]U>[SBS >(n|npnu '3mmsi[n TOJJOJ 3>yQ :(>[E.eAEiSeq uansn ]os) lepraeA
ha sonra aratrmaclar katlmclardan, anlatlan yklere uyan yz

ifadelerim
sergilemelerini
istediler
ve
bu
srada
yzlerinin
fotoraflarn da ektiler Daha sonra bu fotoraflar Amerikal

katlmclara gsterdiler ve onlann da bu kodlan doru bir ekilde
zdn grdler. Dolaysyla, en azndan alt temel duyguyu
yorumlama yeteneinin kltrler aras olduunu, yani kltrel
deneyimin deil, insan olmann bir paras olduunu ortaya koyan
kayda deer veriler sz konusu (Biehl ve ark., 1997; Ekman, 1993,
1994; Ekman ve ark., 1987; Elfenbein & Ambady, 2002; Haidt &
Keltner, 1999; zard, 1994; Matsumoto & Wilingham, 2006). r Bu alt

temel duygu ayn zamanda insan geliiminde ilk ortaya kan
duygulardr. Henz alt aylk ocuklar bile, bu duygulan yetikinlerle
badatrdmz yz ifadeleriyle sergilerler. Ayn durum doutan
kr ocuk- ^ _da da geeriidir; ifadeleri bir yetikinin yznde hi
grmedikleri hlede, onlar da bu temel duygulan kodlayabilirler
(Eibl-Eibesfeldt, 1975; Ga- i, Miceli, & Sini, 2001). Sululuk, utan,
mahcubiyet ve gurur gibi dier duygular insan geliiminin sonraki
dnemlerinde ortaya kar ve b- olaslkla evrimin de sonraki
aamalannda ortaya kmtr. Sonradan
ortaya kan bu duygular sosyal etkileimle yakndan balantldr.

rne-J
in,
yalnzca,
bakalarnn
sizin
davranlanzla
ilgili
beklentileri olduun^ ve bu beklentileri karlamann ya da boa

karmann da belirli sonula!! dourduunu renecek kadar
bydnzde gurur ya da utan duyarl siniz (Adolphs, 2003).
Alt temel duygunun dnda, ayrc ve hemen saptanan yz
ifadeleri! le aktanlan baka duygu durumlar da var mdr?
Aratrmaclar hor gr kayg, utan, gurur ve mahcubiyet duygulann
inceleyerek bu sorunun ] ntn bulmaya alyorlar (Ekman,
OSullivan, & Matsumoto, 1991; Has rigan & OConnell, 1996; Keltner
&r Shiota, 2003). rnein, hor grme zl rine yrtlen son
almalar, bu duygunun da daha nce deindiimiz t temel duygu
gibi kltrler aras olarak tanndn gsteriyor. Estony
Japonya, ABD, Sumatra, talya, Hindistan
Vietnam gibi, ok farkl kltrlerin yaan
lkelerde
yrtlen
aratrmalarda
kal
lmclar hor grme ifadesini tanyabiliyord

yandaki resimde de grld gibi, gerile
dudaklann bir ucu, yzn bir yannda yut n
doru kvnhyor (rnein, Haidt & Ke ner,
1999; Matsumoto & Ekman, 2004).
Benzer ekilde, aratrmalar gurur du|
Son aratrmalara gre hor
grme
evrensel
olarak
tannan bir ifade olabilir.
gusunun da kltrler aras nitelikte oldu nu

gsteriyor. Gurur, yz ifadesinin yamjl ra
beden duruu ve jest ipulann da ier iin
zellikle ilgin bir duygu gsterisid Prototip gurur ifadesi hafif bir
glmseme, geriye doru hafife yatr ba, grnr bir biimde
genilemi gs kafesi ve durula birlikte, ko nn ban zerine
kaldnlmas ya da ellerin kalalara konulmas hareked rini ierir
(Tracy & Robins, 2004). ABD ve talyadaki aratrma katil lan ve Bat
Afrikada,
Burkina
Fasodaki
okur
yazar
olmayan,
yaltlm]|
kabilenin yeleri gurur ifadesini gsteren fotoraflann kodunu dor

ekilde zebilmiti (Tracy & Robins, 2008) Jessica Tracy ve David 1
moto (2008) gurur ve bunun zdd olan utan duygulann 2004 Olin
ve Engelliler Olimpiyadanndaki judo karlamalannda kazanan ve 1
den sporculann spontane ifadelerini kodlayarak aratrdlar. Yarmak
lkeden katlan, gren ve grme engelli sporcular bir karlamay

kazandktan ya da kaybettikten sonra fotograflanarak kodlandlar.
Dnyann
drt
brr
yanndan
gelen
gren
ve
grme
engelli
sporcularda gurur ifadesi nem- 'oranda kazanmakla balantlyd.

Dk omuzlar ve km bir gs esi ile ifade edilen utan ise
yine byk oranda kaybetmekle balan tly- -Yalnz bir grup dnda:
Bu durum, yarmalara ABD ve Bat Avrupa gi- yksek dzeyde
bireyselci kltrlerden gelen, grebilen sporcular iin erli deildi.
Bireyci toplumlarda utan, sergilenmek yerine gizlenmeye lan
olumsuz, damgalanm bir duygudur.
-fl zerken Neden Bazen Yanlrz? Yz ifadelerinin kodunu zmek
ada ele aldmzdan daha karmak bir itir. ki nedenle: Birincisi,
in- 'lar sklkla karma duygular sergiler (Ekman & Friesen, 1975);
yzleri* bir yan bir duyguyu gsterirken, dier yan farkl bir duyguyu
aktarr. 0. sayfadaki fotoraflara bakarak yzlerde hangi ifadenin
sergilendiini ilamaya aln. Soldaki fotorafta fke ifadesi (gz
ve ka blgesi) ile i- ^-me (burun ve az blgesi) ifadesinin bir
arada olduunu gryoruz, lygu ifadesini net bir ekilde grmek
iin fotorafn yansn elinizle katabilirsiniz.) Birisi size hem berbat
hem de uygunsuz olan bir ey syle- de yznzde bu tip bir ifade
belirebilir -hem konudan irenmisiniz- rhem de bunu size syledii
iin karnzdakine kzarsnz. Yz ifadele- ' zerken bazen
yanlmamzn ikinci nedeni de kltrdr.
Kltr ve Szel Olmayan letiim Kanallar

.Paul Ekman ve meslektalar, on yllar boyunca kltrn duygusal
yz eleri zerindeki etkisini incelediler (Ekman & Davidson, 1994;
Ekman
.Friesen, 1969; Matsumoto & Ekman, 1989; Matsumoto &

Kudoh, ). Her kltrn kendine zg gsterim kurallar olduu ve
bunlarn gi duygu ifadelerinin gsterilmesi gerektiini belirledii
sonucuna
4
Duygu
uii taraf bir duyguyu da vururken, dier tarafnn farkl bir duyguyu
yan- ifadesi.
fR>
SL"~
.l.Mito
, Kurallar
Jrel olmayan davramkn sergilemenin uygun olduuyla ilgili kltrel
ku-
ulatlar. Olimpiyatlardaki ve Engelli Olimpiyatlarndaki sporcularn
spontane ifadelerinde olduu gibi (Tracy & Matsumoto, 2008),

bireyci kltrlerin gsterim kurallar bakalarnn nnde utan
duygusunun sergilenmesini tevik etmez, buna karlk ortaklaac
kltrlerde buna izin verilir (hatta tevik edilir).
Bir rnek daha verelim: Amerikadaki kltrel normlar erkekleri
keder ya da alama gibi duygusal ifadeleri sergilemekten alkoyar,
buna karlk kadnlarn bu tip duygulan sergilemesine izin verilir.
Japonyada, geleneksel kltrel kurallara gre, kadnlar rahata,
azn genie aarak glm- seyemez (Ramsey, 1981). Japon
kadnlar
genellikle
glmsediklerinde
azlarn
kaparken
Bat
toplumlannda kadnlann geni geni ve sk sk glmesine izin verilir,

hatta kadnlar buna tevik edilirler (Henley, 1977; La France, Hecht,
& Paluck, 2003). Gerekten de, Japonya'da szel olmayan ifadeleri
yneten kltrel gsterim kurallan, Batl topumlardakinden artc
derecede farkldr. Japon normlan insanlann olumsuz yz ifadelerini
glmseme ve kahkahalarla gizlemesini ve genel olarak, Bat top- i
lumlarna
oranla,!
daha az yz ifadesi?
sergilemesini
rektirir
ge(Argyle,
1986; Aune & Aune,
1996;
kunst,
Gudy-
Ting-Too-
mey, <Sr Nishida,

1996;
Richmond &
McCroskey,
1995).
Batda, As- yahlann

insanlar genellikle bir seferde birden ok duyguyu
da vururlar. Bu insanlann hangi duygulan
sergilediini tahmin edebilir misiniz? Yantlar hemen
aada.
(Ekman & Friesen, 1975, almasndan uyarlanmtr)
(tunSuffii utnnpu 3A jjijucjSbS as apg
pspunztA urapra] uraamua?! sa sppnSzo spej pjspunzni
:jepraA)
stereotipi* pik olarak

esrarengiz
ve
anlal-f mas zor

olara.
edilmesin'
budur.
kabul
nedeni
Szel olmayan iletiimin elbette yz ifadelerinden baka

kanallan bulunur. Bu szel olmayan ipulanm da kltr
ekillendirir. Gz tem
ve
bak,
kltrnn
zellikle
yeleri,
gl,
szel
birisi
onlarla
olmayan
ipulardr.
konuurken
Amerika
gzlerinin
iine
bakamadnda kukulanrlar ve koyu renkli gne gzl takan

birisiyle konuurken kendilerini rahatsz hissederler. Bununla birlikte,
ekil 4.1de grld gibi, dnyann dier yerlerinde dorudan gz
temas bir saldrganlk ya da saygszlk gstergesi olarak kabul
edilir. Bir dier szel olmayan iletiim biimi de insanlann kiisel
alanlann kullanma tarzlardr. Size ok yakm (ya da ok uzak) duran
birisiyle konutuunuzu hayal edin; normal yer semeden bu tip
sapmalar o kiiyle ilgili izlenimlerinizi etkileyecektir. Kiisel alan
kullanm konusunda kltrler arasnda byk farkllklar grlr
(Hail, 1969). rnein, Amerikallar evrelerinde bir metre kadar bo
alan bulunmasm tercih ederler; buna karlk, dier baz kltrlerde,
birbirlerini hi tanmayan insanlar aralarnda dokunacak kadar az
uzaklk olmasndan bile rahatsz olmazlar.
El ve kol hareketleri de ok etkileyici iletiim aralardr.
Amerikallar ba parmak ile iaret parmaklar bir daire oluturacak
ekilde birbirine deerken dier parmaklarn bunlann zerinde
kvrld OK iaretini ve orta parmak dik dururken dierlerinin
avu iine bastmld hareket ekme iaretini hemen tanrlar. Bu
tip, tanmlar anlalan, ak kar- lklan olan jestler amblem olarak
adlandmlr (Ekman & Friesen, 1975; Archer, 1997a). Amblemlerle
ilgili nemli bir nokta, bunlarn evrensel olmamasdr; her kltrde
kendine zg amblemler kullanlr ve bu amblemleri baka kltrden
insanlarn anlamas gerekmez (bkz. ekil 4.1). Dolaysyla, hareket
ekmek
Amerikan
toplumunda
aka
anlalan
bir
iletiim
iaretiyken, baz Avrupa lkelerinde bunun iin elinizi enenin

altndan geirdiiniz hzl bir jest kullanmanz gerekir. Bakan George
H. W. Bush bir keresinde parmaklanm V ekline getirerek zafer
iareti yapmt, ancak bunu yaparken avu ii kendi yzne doru
bakyordu ve ne yazk ki bunu Avustralyada byk bir kalabaln
nnde yapmt ki Avustralyada bu ekilde yapldnda iaret,
hareket ekmek anlamna gelmektedir (Archer, 1997a)!
Szel olmayan davranlarn birok biim belirli bir kltre zgdr. 8ir kltndeki scfcef omayan avrantlam bazdan dier bir kltrde hibir
anlama gelmez, halta M kltrde de olan kimi szel olmayan davranlar bu iki kltrde ok farkl anlamlara da gelebilir, farfc toplumlardan insanlar
etkileime girdiinde szel olmayan davranlardaki bu tip farkllklar yanl anlamalara yol aabilir. Aada bu kltrel farkllklardan bakrna yer veriyoruz.
{ttMfKttmfcty
ve Kzlderili halklar ise temas orannn

dk
olduu
kltrlere
mek
gsterebilir.
Kltrler
ayi\ta
sym
tww*yetten
taunlarn
btrbtrtenne
arkadaa dokunmasn uygun grp
grmemesi bafctmtrrtsn da irbtf/erinden
aydr, rnein, Kore ve MtsHdakt erkek
ve kadnlar kendi cinsiyetlerinden
arkadalaryla el ele tutulabilir, kol kola
girebilir ya da diz dize yryebilirler ve bu
szel olmayan davranlar hibir cinsel
fma tapmaz. A80*de ise bu tip
davranlara, zellikle erkek arkadalar
arasnda, ok daha az rastlanr:
Amerikan kltrnde dorudan gz

temas kurmak deer v#rien bir
davranp insann 'gznn iine*
takmayan
bilisinin
kaamak
davrand, hatta yalan syledii
dnlr. Sununla birlikte dnyann
birok yerinde, aJjftJ kendinden
itn oian birisiyle, dorudan gz
temas kurmak saygszlk kabul et.
mem, Nijerya, Porto ia'da ve
Taylandda
ocuklara
retmenleriyle ye dier yttitotafe
dorudan gz temas kurmamas
retifc Kzlderililerde Cherokee,
Navajo ve Hopt kabilelerinde de gz
temasndan obbflditoce ka#wftr.
Jsponar Amerikallara oranla ok
daha az gz temas kurarlar. Buna
karplk Arapiar gz temasm ok
fazla, dier baa kltrlerde delki
kabul edilecek oranda kullanrlar.
nêlataafiMnnta
;**& top/umiar insaniam birbirlerine

ok ykm durduu ve ok s*
dokunduu, temas oran yksek
kftrier ve Insaniarm kiisel alamn
daha ok koruduu ve birbirlerine daha

az dokunduu, temas oran dk
kltrler olarak da btititefaen ayni*
OttaDou lkeleri, Gney Amerika
lkeleri ve Gney Avrupa lkeleri mas
otan yfcsek thcte arasmda saylabilir.
Kuzey Amerika lkeleri, Kuzey Avrupa
lkeleri, Asya lkeleri, Pakistan
anlam yoktur, ancak talya'da Ne

sylemeye alyorsun?! Ispanya'da yr,
Tunus'ta 'biraz Yavata ve Malta'da *tyi
birisine betyorcun, ama aslnda ktsn"
anlamlanna gelir.
B w ba jestleri
'Tamam' iareti: Tamam iareti, iaret

parma ve baparman bir ember
oluturacak ekilde birletirilmesi, dfer
parmaklarn yukarya bakacak ekilde
<& tutulmas fe yaplr. ASMe bu iaret
'Tamam*' anbmna getir, dur kardfc
Japonya'da bu jestin anlam "para'dtr.
Fransa'da 'sfr,* Meksika'da 'seks,*
Etiyopya'da 'ecinsellik' anlamlarna gelir.
Son olarak, Brezilya gibi kimi Gney
Amerika lkelerinde. AmeriktfaVi ona
parma gsterme hareketi ite ayn
anlam tayan, hakaret anal bir hareket
olarak grlr.
Baparmak yukarf jesti: A8&de
dier parmaklan avu iine kapatp
baparmakla yukary iaret etmek
'Tamam' anlamna getir. 8 Arnpa
lkelerinde benzer anlamlar tar rnein
Fransa'da harika!* anJamma gefir. Suna
tarM, Japonya'da 'tek arkada'
demektir.
Czdan II Jesti: Bu hareket btn
parmaklar ak e gergin durumdayken
itf
effn
parmaklatr*,
ulanyutonysaerecek ekBde karlkl
olarak birbirlerine dokundurularak yapk
Bu jestin ABD kltrnde belirli bir
Ba sallamak: ABDide birisinin ban

yukan aat saSama evet'. Wr
yanan dier yana doru sallamak
'hayr' anlamna gefr. Buna kardk,
Afrtkafan
bas
btmferinde
ve
Hindistan'da bunun tam tersi geerfidin
ba yukan aa saflamak'haytr^ Hd
yana sallamak evet* anlamna gelir.
Kore'de eler bksz daha karn Ba iki
yana sallamak 'bilmiyorum* demektir
(ABDtfe insanlar bunu ifde etmek iin
ormalanm ylkertert. Son olarak, Budarlar
balarn geriye attktan sonra yemden
dz konuma getirerek btr tortuya
katrimsdkJamr
antaorl&F
-ve
AmerikaNlar ou zaman bunun
'anlatk2 anlamna geldiini zannederek
yanlrlar.
ekil 4.1
Kovaryasyon kuramna gre tutarllk, ayrt edicilik ve konsenss dzeyini,

belirli kiinin davranna, bu kiinin durumunun mu yoksa kendi karakteristik
zellikleri ya da yatknlklarnn m neden olduunu anlayacak ekilde kullanrz.
198
E L L I O T A R O N S O N - TMOTHY D WiLSON - R O B l N M AKERT
ok Kanall Szel Olmayan letiim

Telefonla
konutuumuzda
olduu
gibi
belirli
baz
spesifik
durumlar dnda gndelik hayatmz ok kanall sosyal etkileimden

oluur (Archer & Akert, 1998; Rosenthal, Hail, Di Matteo, Rogers, &
Archer, 1979). Tipik bir durumda, baka insanlarla konutuumuzda
ya da onlar gzlemlerken birok szel olmayan ipucu sz konusudur.
Bu bilgileri nasl ve ne kadar 'dora kullanrz?
Dane Archer ve Robin Akert, ok kanall szel olmayan kod
zmeyi incelemek iin, gerek hayattaki yorumlama durumlarna ok
benzeyen
bir
szel
olmayan
iletiimde
kod
zme
grevi
gelitirdiler. Sosyal Yorumlar Grevi (SYG) video grntlerinde doal

olarak gereklemi 20
adet
szel
olmayan
davran
sahnesi
'ieriyordu
(Archer
&
Akert,
1977a,
1977b,
1980,
1984).
Bu sahnelerde aktrler
deil,
gerek
insanlar
oynuyordu ve konumalar
Fotoraflarda
Franszlarn
kulland
szel
da senaryo gerei deil, olmayan amblemler grlyor. Bu jestler

gerekti. Sahne- S- 1er bir Fransada rahata anlalrken Amerikallar
dakika kadar sryor- -V tarafndan yorumlanmas zordur. (Soldaki
du ve izleyiciye gerek bir amblem
-
etkileimden bir
ok
skc,
sadaki
Beni
kandramazsn" anlamna gelir.)
(Wylie, 1977, almasndan uyarlanmtr)
para sunu- i yordu. Her

sahnenin sonunda izleyiciye sahnedeki in- , sanlar ya da aralarndaki
ili-
ki hakknda bir soru soruluyordu. rnein, bir sahnede ! kadn bir
bebekle oynarken grlyordu, izleyiciye, Hangi kadn bebein

annesidir? diye soruluyordu. Her sahnede net bir doruluk lt sz
konusuydu, rnein bu sah- ede kadnlardan biri gerekten bebein
annesiydi. te yandan, bunu sesli iarak dile getirmiyorlard; aynca
kadnlar sz konusu yorumlama sorusunun sahneyle herhangi bir
SOSYAL PSKOLOJ
199
ilikisi olduunu da bilmiyorlard.

Bu ve dier sahnelerde doru yant bulabilmek iin, izleyicinin
sahne- grlen insanlann szel olmayan davranlanna dikkat
etmesi ve bunla- yorumlamas gerekliydi. Archer ve Akert (1980)
teste katlan 1400 Idi-
200
BALANTILAR
O
E-Posta kilemi: Szel

Uetiim Ktrmak
Olmayan pulanyla
Saat sabaha kar 4:00, hl yana leden sonraya yetitirmeniz gbekenîk deviniz zerinde alyorsunuz. Bir sorunuz var ve
profesrnze e-posta a1 ya karar veriyorsunuz, bir ihtimal ertesi sabah
yantlayabilir diyecE^n| 1 E-postann sonunda devi yapmak iin son
ana kadar beklemekle" lgB u yapyorsunuz, oysa aslnda sorunuzun
karmakl, gnlerdir bu konu ze altnz ortaya koyuyor. Ertesi
sabah profesrden sizi dey%p||gj ciddi); almamakla sulayan sert bir eposta geliyor. Haydi bakaImi;lE^0q&r|^|aj " nz anlamam.
Buna benzer senaryolar e-postayla iletiimin yaratt ikilemi ortayjrko ^
Szler yazlyor, ancak onlara, ek anlamlar katacak szel olmayan iputeji
lk edemiyor Mizah, ineleme,' znt gib^duygular kopuyor ve. szcH
olas yanl anlamalara ak bir ekilde, ortada tek bana kalyorlar.
Bazen _ ; postalara -)) gibr errwtkonar ekleyerek szcklerimizin
anlamna aklk ^ tirmeye alnz. Kullanlabilecek emotifeonlann says
olduka tzla .'Isa di] (.ornem birka yuz tanesini wwv. emotconunverse
cotn sitesinde mz) sz konusu mesaj, resm olacaksa bunlar pek de
uygun kamayabilir, stelik bunlar yorumlamak da.ogu zaman zordur.
% < l> - ^ i n l i m wtlr rnein? (SrasyIa'Kafam kanb" ve;Emin
deilim^ ^geijEpley & N g , 2 0 0 5 )
'^
,
E-posta kullananlar szel olmayan, ipular olmamasnn neden
olabilecei s runlan yeterince anlayabiliyorlar m,acaba.? Justin Kruger
ve meslektalar (2005) yrtt aratrmaya gre hayr. Bu
aratrmada: niversite^ren| nne anlatmalar iin yurt hayat,
flrt;gibi konular veril'd ve b-kM drt duygudan birine uyuyorduineleme*zntr fke ya,da ciddiyet gr clenn grevi, kou zenne ilgili
duyguyu baanl bir ekilce aktarabilen 1 anlaam oluturmakt. Btr
anlatm ya bir bakasyla yz yze grerek ya ) bakasyla yalnzca ses
yoluyla gretekyadibre-ôs d. Son olarak, katlmclar mesajlarm ya
bir yahancya ya d ya&f bi/arlSe lannailetecekti.,
,*
Anlatmlarn iletmeden nce katlmclara mesajlannda ilgili'duyguyu aea baanl bir ekilde aktarabldklen ile ilgili dnceleri soruldu ekil 4 2
de derj reblecemz gibi, ngrlen isabet oran ok yksekti.
Kahmcar iletinn v teneklpn konusunda kenderme son derece
gveniyordu ve ister e-posta ister y yze etkileim yoluyla olsun yal^fc
%90 OTanulsBeEbydetnETerin dU** yorlard Daha sonra niesajlan
SOSYAL PSKOLOJ
alanlardan mesajda hangi uy^nu"W3ttS
201
202
letiim tp
Mesajlar gnderenle ngrd
isabet oran
> Mesaj alclarnda gerek isabet
oran
' mesaj tpnce duygularn

iletilme doruluu
ajlan gnderenler u mesaj
tipinde de ineleme, mizah,
znt ve ciddiyet duygularnn hepsini
iletebilecekleri konusunda
kendlenne fazlasyla
gvense de asln- c ok byk olaslkla duygulan e-posta araclyla
iletmekte balans: olacaklar
ve bu durum, ahc, arkadalar da olsa bir yabanc da oba
deimeyecektir (Kroger, Epley, Parker, & Ng , 2003l almasndan
uyarlanmtr)
gerek isabet oram soruldu ekil 4 2de grld gibi, mesaj eposta ile ilet- nde alclarn duygusal anlam kavrama oran duuyordu
n daha da vahim f katLm< ilam rk utulan c'jjru dudunun kr> mi
a , <-iiuit n f;h but yle vabancr olanlar kadar baarl rdr Yan, e-posta
yazanlar duygularm yalmz- szcuklerle aktarma yetenekten
konusunda kendlenne an gceniyorlard vTuhrnavik, lctUenn
zannediyorlard ancak yamln^jiit kru^Lrêdasadan hisse E postalarda olduu gibi yalnzca szck t * t M her r it yar
ksk k. *-pr F-pst \ zaki d UkiE , \ k
jtm ,pk.
lkfl' 11un jljtlk' tanl n
ylabilirsiniz v bu \ n'> inlim 1 r bu b 'u mk hol i r egmz gibi; ba^klmv'a

ekle;rlenm:de >.dd *mu.ljr dogu hlr \\nn "utmayn^buyuk olaslkla,
yazdnz
e-postada
kendinizi
<,
rtr
hr
jeh.il
ifade-
duunebdrsmz, ancak aslnda yazdklanmz yalnzca size net grun-
ettiinizi
SOSYAL PSKOLOJ
203
nin %64ten fazlasnn, yani ans eseri doruluk dzeyi olan %33n
ok us- 'S tnde bir orann, bu sahnede doru kodu zdn ortaya
koydular. Ka- tlmclar doru yant bulmak iin birka farkl szel
olmayan iletiim ka- * naln kullandklarm belirtiyordu. rnein,
gerek annenin bebeiyle ko- I nuurken kulland ses tonunu dier
annenin ses tonuyla karlatrm- lard; anne olmayan kadnn bebei
tutarken bedeninin durumunu ve du-Mr- ruunu gz nne almlard;
gz temas ipularna, zellikle de bebein
fi-' annesiyle kurduu gz
temasna karlk, annesi olmayan kadnla kurduu WF'. gz temasna

dikkat etmilerdi; ayrca annenin bebee dokunuunu, anne ^
olmayan kadnn dokunuuyla kyaslamlard.
SYG video grntlerinin daha yakndan incelenmesi nemli -ya

da tan- * layc- szel olmayan bilginin aslnda her sahnede, sahne
boyunca yayld--^ m gsteriyordu (Archer & Akert, 1980; Akert &
Panter, 1986). Dier bir de- v yile, genel olarak doru yant yalnzca
tek bir nemli ipucu vermiyordu. Bu-f nun yerine, her sahnede
anlaml szel olmayan bilgiler mevcuttu. Bu da kodu zenin iini
kolaylatryordu: Bak davranm gzden kardnda, ses
tonunu ya da sra d bir jesti yakalyor ve yize doru sonuca
ulayordu.
zetlemek gerekirse insanlann tutumlann, duygulann ve aync
kii- > lik zelliklerini de ieren szel olmayan davranlanna
bakarak insanlar hakknda birok ey renebiliriz. Szel olmayan
davran bize birok bilgi zerresi sunar ve insanlar hakknda genel
izlenimlerimizi ya da kuramla- i- nmz olutururken bu verileri
kullannz. te yandan, szel olmayan - ipulan sosyal algnn yalnzca
balangcdr. imdi bakalanyla ilgili izle-tfc nimler olutururken
kullandmz bilisel sreler zerinde duracaz.
RTK KLK KURAMI:

BOLUKLARI
DOLDURMAK
3. Blmde grdmz gibi, insanlar sosyal dnyann doas
hakkn- T* da kendilerinden emin olmadklannda boluklan doldurmak
iin
emalan"*"
na
bavururlar.
ema
zihinsel
bir
ksayoldur:
204
Elimizdeki bilgi az o!duun: - da emalar bize boluklan doldurmamz

iin ek bilgi salarlar (Fiske & V
sSfj
Taylor, 1991; MaTkus & Zajonc, 1985). Dolaysyla, bakalann

anlamay altmzda, balang noktas olarak elimizde yalnzca
birisiyle ilgili b" ka gzlem bulunur, daha sonra emalanmz
kullanarak anlaymz bir*
SOSYAL PSKOLOJ
205
daha tamamlarz (Dweck, Chiu, & Hong, 1995; Kim & Rosenberg,
1980). emalar hzl bir ekilde, insanlann
nasl
olduunu
anlamak
iin
haftalar
harcamadan izlenimler edinmemizi salar.

si&rÊhiffida
ve emz Bizde
ya- j
Bu tip bir ema rtk kiilik kuram olarak

adlandmlr
ve
hangi
ayrc
kiilik
zelliklerinin bir arada bulunduuyla ilgili

dncelerimizden oluur (Asch, 1946;
Tuleblr olduu, kendileri

olma temasnn
Schneider, 1973; Sedikides & Anderson,
beklenmedik
1994; Werth & Foerster, 2002). Birisinin eitlemeleri olduu en

dier karakteristik zelliklerini belirlemek sonunda ortaya kar
iin birka bilinen aync zellikten yararla-
-Marv McCarthy
junz. Bu nazik birisiyse, rtk kiilik kurammz byk olaslkla ayn

zamanda cmert birisi olduunu syler; benzer ekilde, cimri birisinin
ayn zamanda aym zamanda aksi biri olduunu varsayarz. Bununla
birlikte, emalara gvenmek bizi yanl yola da srkleyebilir. Birisi
hakknda yanl varsaymlara ulaabiliriz; hatta kullandmz ema
-ya da stereotip- sonucunda, bu kiinin ait olduu grubun dier
yeleri
gibi
olduuna
inanarak,
stereotipik
dnmeye
bile
balayabiliriz. (Bu konuyu 13. Blmde daha
derinlemesine inceleyeceiz.)
Kltr ve rtk Kiilik Kuramlar

rtk kiilik kuramlan zamanla ve deneyimle geliir. Her ne kadar
hepimiz hangi aync kiilik zelliklerinin bir arada bulunduuyla ilgili
birka kendine zg kurama sahip olsak da birok benzer kuram da
bakalanyla . paylatmz sylenebilir (Gervey, Chiu, Hong, &
Dweck, 1999; Hamilton, 1970; Stapel & Koomen, 2000). Bunun
nedeni
rtk
kiilik
kuramlannm
kltrle
yakndan
balantl
olmasdr. Dier inanlar gibi, bunlar da top
hm ierisinde kuaktan kuaa aktanlr ve bir kltrn rtk
kiilik kura- bir dierinden ok farkl olabilir (Anderson, 1995;

Chiu,
MOTTS,
Hong,
j& Menon, 2000; Cousins, 1989; Vonk, 1995).
206
tk Kiilik KuTam
anlarn eitli kiilik zelliklerini gruplamak iin kulland bir ema
tipi; me- ", oumuz nazik birisinin aym zamanda iyi kalpli olacana
inanrz.
207
ELLOT ARONSON - TIMOTHY

D. WILSON - ROB1N M AKERT
rnein, Amerikallar birisini

J yardmsever olarak
algladn- 1 da, onun ayn
zamanda iten ol- i duunu da
dnrler; pratik ; bir insan
ayn zamanda tedbirli ;'
davranan birisidir (Rosenberg,
Nelson, & Nivekananthan, 1968),
i Bu kltrdeki dier bir gl rtk kiilik kuram da fiziksel ekicilikle ilgilidir. yi olan gzeldir
j grne gre fiziksel

zellikleri a gzel olan birinin
ayn zamanda M daha baka
birok harika nitelii i olduu
dnlr (Dion, Bersche- 1 id, &
Walster, 1972; Eagly, Ash- more,
Makhijani, & Longo, 1991; |
Jackson, Hunter, & Hodge,
1995). indeki rtk kiilik
kuram gele- * neksel in
deerlerini tayan birisini yle
tanmlar: Kiiler arasn- *3 da,
kendi iinde ve ren qinde (ilikilere odaklanma) uyum yaratan
ve bu uyumu koruyan insan
rtk kiilik kuramlar kltrden kltre
farkllk gsterir. Baallar bir sanat kiilik
tipi (yaratc, arpc ve ini kl, sra d
bir hayat tarz yaayanlar; rnein stteki
resimde grlen ressam Andy Warhol)
olduunu dnrler. inlilerde bu rtk
kiilik kuram yoktur. inlilerde shi gti
kategorisi bulunur -bunlar ayaklan yere
basan, kendini ailesine adam, toplumsal
becerileri kuvvetli ve biraz ketum insanlardr
(alttaki resim). Bu rtk kiilik kuram da
Batda yoktur.
(Che- ung ve dierleri, 1996).

rtk kiilik kuramlar arasndaki
kltrel
farkllklar
ortaya koyan ok ilgin bir

alma(Hoffman,
1986).
'
dan
Lau,
Bu
bahsedelim
&
Johnson,
almada
aratrmaclar kltrlerin kiilik

tipleri
-yani
anlalm
basit,
szel
zerinde
etiketlerle
208 E L L I O T A R O N S O N - TMOTHY D
WiLSON - R O B l N M AKERT
tanmlanan insan tipleri- ile

ilgili
farkl
grdler.
fikirleri olduunu
rnein.
kltrlerinde birisinin sa-
Bat
SOSYAL PSKOLOJ
209
I Sanat tipi (Batklardaki rtk kiilik

kuramlarndan) I Shi g kiilik tipi (in'deki
rtk kifilik kuramlarndan)
ngilizce konuan
ince konuan
ve ngilizce ykleri ve ngilizce ykleri
okuyanlarn say
okuyanlarn says
says
ince konuan
ve ngilizce ykleri
okuyanlarn
ekil 4.3
rtk kiilik kuramlan: Kltrmz ve dilimiz bakalanyla ilgili izlenimlerimizi
nasl ekillendiriyor.
Katlmclar kendi dillerindeki rtk kiilik kuram ile tutarl bir izlenim
edinmilerdi. rnein, hem ince hem ngilizce konuabilen ve bakalanyla
ilgili ngilizce ykler okuyanlarda, Batdaki rtk kiilik kuramlanndan
sanat kiilik ile tutarl izlenimler oluma eilimi daha fazlayd. Hem ince
hem ngilizce konuabilenler aym ykleri ince okuduklannda izlenimlerin
indeki rtk kuram olan shi git ile tutarl olma eilimi artyordu.
(Hofftnan, Lau, & Johnson, 1986 almasndan uyarlanmtr.)
nat kiilii olduunu sylemek bu kiinin yaratc, arpc ve ini

kl olduu, sra d bir hayat tarz yaad anlamna gelir. Buna
karlk inlilerin sanat tip iin bir emas ya da rtk kiilik kuram
yoktur. Elbette ki bu tip insanlann bireysel karakteristik zelliklerini
tanmlayan yaratc gibi birok szck incede de bulunur ancak
sanat ya da bohem gibi geni bir aync kiilik zellikleri
kmesini tanmlayan ayn bir szck yoktur. Buna karhk, inde ise
Batda yer almayan kiilik kategorilerine rasdanr. rnein, shi g
ayaklan yere basan, kendini ailesine adam, toplumsal becerileri
kuvvetli ve biraz ketum birisini anlatmak iin kullanlr.
Hoffman ve meslektalannm (1986) hipotezine gre, bu rtk
kiilik kuramlan insanlann bakalan ile ilgili oluturduklan izlenimleri
etkiler. Bu hipotezi test etmek isteyen aratrmaclar ngilizce ve
ince ykler yazdlar ve bu yklerde sanat tipine ya da shi g
210
tipine
uygun
davranan
birisini,
bu
etiketleri
kullanmadan
betimlediler. Anadili ngilizce olan ve baka bir dil bilmeyen bir gruba
ve ince-lngilizce olmak zere iki dil konuan baka bir gruba, bu
yklerin ngilizce versiyonlarn dattlar. Dier ince-lngilizce
konuan gruba da yknn ince versiyonu verildi.
Sizce, insanlar okuduklar ykleri anlamak iin kendi kltrel
kuramlarn kullandnda ortaya nasl bir durum kar? Kuram (ya da
ema) kullanmnda lderden biri boluklan doldurma eilimi, yani
emaya uyan bilginin, aslnda gzlemlenmemi olmasna karn,
gzlemlendiine
inanmaktr.
Aratrmaclar
katlmclardan,
yklerdeki karakterler hakkmdaki izlenimlerini yazmalanm istedi;

daha sonra da katlmclann, yklerde yer almayan ancak sanat
ya da shi g kiilik tipine uyan aync zellikleri yazp yazmadna
bakt. rnein, gvenilmez tanm, sanat kiilik tipi yksnde
gemiyordu ancak rtk kiilik kuram ile tutarlyd.
Anadili ngilizce olan katlmclar, karakterler hakkmdaki ngilizce
metni okuduklarnda shi g kiilik tipinden ok, sanat tiple tutarl
bir izlenim sahibi olma eilimi sergiliyordu (bkz. ekil 4.3). Benzer
ekilde, iki dil, yani ince-lngilizce konuan katlmclar karakter
tanmlanm ngilizce okuduklannda yine shi g kiilik tipi ile deil,
sanat tipiyle tutarl bir izlenim edinmilerdi nk ngilizce, sanat
tipi iin uygun bir etiket sunuyordu. Buna karlk, iki dil, yani incelngilizce
konuan
katlmclar,
tanmlan
ince
metinden
okuduklannda sonu rnts ncekinin tam tersi oluyordu. Shi g

karakterle ilgili izlenimleri, sanat kiilikle ilgili izlenimlerine oranla,
emayla daha tutarl oluyordu nk ince, dil olarak bu tip kiiler
iin uygun bir etiket ya da rtk kiilik kuram sunuyordu.
Bu sonular, Benjamin Whorfun (1956), konutuumuz dilin
dnya ile ilgili dnme eklimizi etkilediini ne sren tannm
argman ile tutarldr. Aym ekilde tanmlanan karakterler iki dil
konuan katlmclar tarafndan metnin diline (ve dolaysyla rtk
kiilik kuramna) bal olarak farkl alglanyordu. Bu nedenle de
kiinin kltr ya da konutuu dil, geni oranda paylalan rtk
kiilik kuramlan retir ve bu kuramlar da insanlann birbirleri
hakknda vardklan karanlar etkileyebilir.
SOSYAL PSKOLOJ
211
Szel olmayan davranlann kodunu zmek ve rtk kiilik

kuramlanna dayanmak genellikle otomatiktir -bazen bu bilgileri
kullandmzn bilincinde olmayz (Willis <5r Todorov, 2008). Peki,
bir bakasnn davranm bilinli olarak aklamamz gerektiinde ne
yaparz?
212
NEDENSEL YKLEME: NEDEN?

SORUSUNU YANITLAMAK
Baka insanlan gzlemlerken izlenimlerimizi
geni bir bilgi kaynamz -bu insanlann
szel
olmayan
davranla r-
dayandracak
e\lenvne dt. o buJah v l n
olduunu
vardu-BiIangta
grdk. Bu szel olmayan davranlardan
neden7
vard
Havva
insanlann kiilikleri ilgili tahminlerde de
neden
bulunabilir, rnein ne kadar arkada
Kopald (.an m sklma7
canls ya da da dnk olduklarn
Merak m etm- a? Em ona
elmay
tUncUn
bunun u para m vermiti7
tahmin edebiliriz. Bu noktaya geldikten
Onu bunu yapmaya Adem
sonra da boluklan doldurmak iin rtk
m ikna etmiti7 Eger Adem
kiilik kuramlanmz kullanmaya balanz:
deilse kim ikna etmiti7
Birisi arkada canlsysa genellikle aym
-John le Carr,
zamanda
House, 1989
iten
bir
insan
olaca
The
Russm
sonucuna ularz.
Bununla birlikte, szel olmayan davran ve rtk kiilik kuramlan
birisinin gerekte neler dnd ya da hissettii konusunda
amaz
bilgiler
veren
kaynaklar
da
deildir.
Bir
tandnza
rastladnz ve size, Seni grdme ok sevindim! dedi. Peki ama

bunu iten gelerek mi sylyordu? Belki de nezaket gerei,
olduundan daha heyecanlym gibi davranyordu. Belki de dpedz
yalan sylyordu ve aslnda sizi grmekten hi de holanmamt.
Yani, szel olmayan iletiimin kodu bazen kolaylkla zlebilir, rtk
kiilik kuramlarmz izlenim edinmemizi hzlandrabilir ancak yine de
karmzdaki insann davranlan gerekte ne anlama geliyor, bu
hl byk oranda belirsizdir (De Paulo, 1992; De Paulo, Stone, &r
Lassiter, 1985; Schneider, Hastorf, & Ellsworth, 1979).
Tandmz kii neden bu ekilde davranmt? Bu neden
sorusunu yandamak iin, insanlann gerekte nasl olduklan ve
sergiledikleri davranlara onlan gdleyenin ne olduu konusunda
daha ince ve daha komplike kanmlara ulamamz salayan anlk
gzlemlerimizi
kullanrz.
Bu
sorulan
nasl
yantladmz,
bakalannm davranlanndan nasl nedensel anlamlar kardmz

inceleyen ykleme kuramnn lg alanna girer.
K
SOSYAL PSKOLOJ
213
Ykleme Kuram
| insanlann kendilerinin ve bakalannm-davran nedenlerini aklama
ekilleriyle il- f gili bir tanm.
214
Ykleme Srecinin Doas

Fritz Heider (1958) genellikle, ykleme kuramnn kurucusu
olarak kabul edilir. Heider, yazd etkili kitapla sosyal alg alann
tanmlamtr
ve
gnmzdeki
aratrmalarda
da
etkisini
srdrmektedir (Singer & Frith, 2006; Trope & Gaunt, 2003). Heider
naif psikoloji ya da saduyu" psikolojisi olarak adlandrd konu
zerinde almtr. Buna gre,
insanlar amatr bilim insanlan gibidir, makul bir aklama ya da
nedene
ulaana
bakalannm
dek
ellerindeki
davranlarn
bilgileri
anlamaya
bir
alrlar
araya
getirerek
(Surian,
Caldi,
Sperber, 2007). nsanlann makul olarak kabul ettikleri aklamalar ve

sonulara varma yollan Heiderde byk bir ilgi uyandrmtr.
Heiderin en deerli katklanndan biri basit bir ikilemdir: nsanlarn davran ekillerini -rnein, bir babann kzma neden bardnanlamaya alrken iki yklemeden birini yapabiliriz. lk seenek
isel ykleme yapmak, yani davranlara isel nedenler ykleyen bir
aklama getirmektir. Bu durumda babann davranna onunla ilgili
bir eyin -yatknl, kiilii, tutumlan ya da karakteri- neden
olmutur. rnein, sz konusu babann anne babalk becerilerinin
zayf olduuna ve kzn uygun olmayan bir yoldan disipline ettiine
karar verebiliriz. te yandan, dsal ykleme yaparak babann kiilik
ya da tutumlarndaki deil, durumun kendisindeki bir eyin bu
davrana neden olduuna da karar verebiliriz. Babas bard, nk
kz sana soluna bakmadan yola frlad, diye dndmzde
babann davranna dsal ykleme yapm oluruz.
Yaptmz ykleme tipine gre baba hakkmdaki izlenimimiz de
ok farkl olacaktr, isel ykleme yaptmzda baba hakkmdaki
izlenimimiz olumsuz olur. Dsal ykleme yaptmzda ise onun
hakknda fazla bir ey renmi olmayz -ne de olsa ou anne baba,
ocuklanmn onlan
SOSYAL PSKOLOJ
215
Fri.cz Heidere gre genellikle birisinin davran nedenlerinin isel olduunu

dnrz. rnein, sokakta birisi bizden para istediinde genellikle yoksul
olmasnn kendi hatas, belki de tembel ya da uyuturucu bamls olduunu
dnrz. Ayn kiinin durumunu bilseydik -belki alt fabrika kapand
iin isiz kalmtr ya da einin tbbi giderleri yznden iflas etmitir- farkl bir
dsal ykleme yapmamz sz konusu olabilirdi.
dinlemeden yola frlamas durumunda ayn eyi yapard. Gerekten

olduka byk bir fark!
Bu isel/dsal ykleme ikilii, yaammzn en zel blmlerinde
bile son derece nemli bir rol oynar. Gerekten de mutlu, honut
evliliklerde elerin birbirleriyle ilgili yklemeleri, sorunlu ve skntl
evliliklerdeki elerin yklemelerinden ok farkl olacaktr. Birbirinden
honut eler birbirlerinin olumlu davranlan iin isel yklemeler
(rnein, Bana yardm ediyor nk o iyi yrekli bir insan.),
olumsuz davranlan iin dsal yklemeler (rnein, Bugn ok
ters konutu nk bu hafta ite byk bask altndayd.) yapar.
Buna karlk, skntl evliliklerdeki eler bu rntnn tam tersini
sergileme eilimindedir: Elerin olumlu davranlan d nedenlere
balanrken (rnein, Bana yardm ediyor, nk arkadalanmz
etkilemeye alyor.) olumsuz davranlar da isel nedenlere
216
yklenir (rnein, Bugn ok ters konutu, n
217
k kafasz, bencil bir insan.). Yakn ilikilerde skntlar ba

gsterdiinde eler arasndaki ikinci ykleme rnts, durumu
ktletirip ilikinin geleceini daha da zora sokmaktan baka bir ie
yaramaz (Bradbury & fincham, 1991; Fincham, Bradbury, Arias,
Byme, & Karney, 1997; Karney & Bradbury, 2000).
Heiderin nemli katklarndan biri de isel yklemeleri dsal
yklemelere yelediimizi ne srmesidir. Her iki ykleme tipi de
her zaman iin olanakl olmakla birlikte, Heidere (1958) gre,
insanlann davran nedenlerini yine insanlann iinde arama eilimi
ar basar. Algsal olarak insanlara odaklanrz, insanlar fark ederiz
ve genellikle grmekte ve aklamakta zorlandmz durumu (dsal
aklama) es geebiliriz (Bargh, 1994; Fletcher, Reeder, & Bull,
1990; Gilbert, 1998b; Jones, 1979, 1990; Jones & Davis, 1965; Miller,
1998). Sradaki Dene ve Gr! altrmasnda insanlarn karlkl
konumalan srasnda yaptklan yklemeleri gzlemleyebilirsiniz.
Kovaryasyon Modeli: isel ve Dsal Yklemeler

Sosyal alg srecinde ilk ve temel adm insanlann isel ya da
dsal ykleme yapma arasnda nasl karar verdiklerini belirlemektir.
Harold Kelleyin ykleme kuramna en byk katks, bir bakas
hakknda izlenim sahibi olurken birden fazla bilgiyi fark edip bu
bilgilerle dndmz gr olmutur (1967, 1973). mein, bir
arkadanzdan arabasn dn istiyorsunuz ve o da hayr diyor.
Doal olarak siz de nedenini merak ediyorsunuz. Arkadanzn bu
davran nasl aklanabilir? Kelleyin kovaryasyon modeli olarak
anlan kuramna gre, bu sorunun yantm bulmak iin farkl
zamanlarda, farkl durumlarda meydana gelen birden ok davran
rneini inceleriz. Bu arkada size daha nce arabasn dn
vermi miydi? Bakalanna veriyor mu? Size daha nce baka
eyalann dn vermi miydi?
Kovaryasyon Modeli
Bu kurama gre, birisinin davran nedenleri ile ilgili bir ykleme
olutururken'sis*- tematik olarak, olas nedensel etmenlerin sz konusu
218
olduu yada olmad koiJ- lann rntsne ve davrann sergilenip

sergilenmediine dikkat ederiz.
SOSYAL PSKOLOJ
219
-s
Di M ve GR!
nsanlar
Y
Ykleme oluturmak
gndelik
yaammzn nemli bit
dersm ke yazs, s 108). Ykleme surecim bamdayken izleyeb}

[p^.;lJ:^
' yapmanz gereken bir arkada grubunda ilgin birttartjma
tonus^mM^,'"^rka- dalanmz size o gn balarndan geeni anUtmr da
oLblr vj ia_!.pm^n can- i jd bir. baka k hakknda konuuyor
v
ôlabilirsiniz. AdâIann^fiû^yStnCA'
"
*I
W**/ -V*
sylediklerine dikkat edin Arkadalarnz sz konusu kiinin neden belirir

bir~e-^.
kilde davrandm ya da belirli bir ey sylediini anlamaya "atyorlar _
Diferbr' deyile, yklemeler yapyorlar Szn greviniz, onlarn
yorumlarm takp etmek ve kullandklar ykleme stratejilerim belirlemek
( '
zellikle dikkat etmeniz gereken ey sz konusu knn karakten ya da
kiilii, ile ilgili isel yuklemeleT m yoksa yaamndaki dr tum olay ve
deikenlerle ilgili duruma bal yklemeler m yaptklar Arkadalarnz
bir ykleme cipim dierinden daha m ok kullanyor 7 Yatknla dayal
yorumlar yapyorlarsa farkl, duruma bal bir yorum ortaya attnzda
neler oluyor? Size katlyorlar m yoksa ters mi dyorsunuz' 1 Kendi
yklemelerinin doru olduu konusunda ne gibi kantlar ne sryorlar7
Gerek bir konumada insanlan yklemeler vaparfcen izlemek bu
dnme tipinin birbirini anlamaya alan insanlar arasnda ne kadar
yaygn ve gl olduunu anlamanza yardm edecektir
Kendisinden nce gelen Heider gibi Kelley de bir ykleme

oluturma srecindeyken bilgi ya da veri topladmz dnyordu.
Kelleye gre kullandmz bu veriler birisinin zamanla, farkl
yerlerde, farkl aktrlerle ve farkl davran amalaryla birlikte nasl
bir kovaryasyon sergiledii ya da deitii ile ilgiliydi. nsanlann
davrarulanndaki kovaryasyonu kefederek (rnein, arkadanz
isteinizi geri evirmitir ancak arabasn baka arkadalanna dn
vermekte saknca grmez) bu davrann nedeni konusunda bir
yargya varabilirsiniz.
220
Bir ykleme olutururken kovaryasyon iin hangi bilgi trleri

zerinde dururuz? Kelley (1967) temel bilgi tipi belirlemiti:
konsenss, ayrt edicilik ve tutarllk. Gap giyim maazasnda yan

zamanl bir iiniz olduunu dnn. Patronunuzun Hannah adl bir
maaza alanna bardn gzlemliyorsunuz. Otomatik olarak u
yklemsel soruyu soruyorsunuz: Patron neden Hannahya banyor
ve onu bu kadar sert eletiriyor -bu pat-
SOSYAL PSKOLOJ
221
Patronu Hannah'ya neden bard?
Bu davran
yandaki gibi
grlrse
isel
ykleme
-neden
patronun kendisiyle ilgilidiryapma eilimi ar basar.

dk ayrt edicilik:
yerinde Hannah'ya Patron btn yalnzca
patron alanlara barr, barmaktadr.
yksek konsenss: yksek ayrt edicilik:

Btn atanlar Patron dier
Hannah'ya bamr. alanlarn hibirine
barmaz.
Bu
davran
yandaki : gibi
grne dsal
ykleme-neden
Hannahfejlgldryapma eilimi ar
basar
BUdavan yandaki
gibi grlrse -t-v ;^.5;
patronun Hannah'ya ^
Patron Hannah'ya
onu neredeyse
her grdnde
barr.
yksek tutarllk:
Patron Hannah'ya
onu neredeyse her
grdnde barr.
k'yada yksek fSdk ya d yksek dk tutarllk: konsenss

ayrt edicilik
^PironHarmah'ya ilk
defo barmtr.
bir ey
olduu ime
d
nme eil)
mmm
ekil 4.4
Kovaryasyon Modeli
Patron, alan Hannahya neden barmt? Bu davrann isel mi
(yatknla
bal)
yoksa
dsal
(duruma
bal)
etmenlerden
kaynaklandna karar vermek iin insanlar konsenss, ayrt edicilik ve

tutarllk bilgilerini kullanr.
ronk ilgili bir ey mi, Hannahyla m, yoksa patronun evresinde

olan ve onu etkileyen bir durum mu sz konusu?
Kelleyin (1967, 1972, 1973) kovaryasyon model deerlendirmesi
bu soruyu nasl yantlard? Konsenss bilgisi bakalarnn ayn
uyarana kar
Konsenss Bilgisi
- -> I-,
222
ELLIOT ARONSON -
TMOTHY D WiLSON - R O B l N M
AKERT
.......................................1
ELLLOT ARONSON (1932-) 1
TIMOTHY D. WLSON .......1
ROBIN M. AKERT .............1
SOSYAL PSKOLOJ. 3
SOSYAL PSKOLOJ
indekiler........................4
Balarken.......................21
Bu Baskdaki Yenilikler. . .21
Teekkr........................26
223
224
ELLIOT ARONSON -
AKERT
SOSYAL PSKOLOJYE GR28
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?33
Sosyal Yorumlamann Gc37
BALANTILAR.................40
SOSYAL PSKOLOJ
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan
225
43
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas
SOSYAL ETKNN GC. . .47
44
40
226
ELLIOT ARONSON -
AKERT
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak 47
Sosyal Durumun znellii52
Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^
58

Gereksinimi....................61
SOSYAL PSKOLOJ
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi
227
68
S..........76
ebk yk SSSfifS........126
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r

....................................134
228
ELLIOT ARONSON -
AKERT
m : *.............................175
_ * ft ^ ^^ mi................183
mmm........221
:hdt..........392
^ps..........................397
la I...........135
SOSYAL PSKOLOJ
n i..............................135
lli................................135
^ _ ^JfSJff?.....................56
rrr ^.............................94
229
230
ELLIOT ARONSON -
AKERT
r*--1=-* sas^s#...105
nasl davrand ile ilgilidir -bu durumda uyaran Hannah oluyor.

yerindeki dier insanlar da Hannahya barp onu eletiriyor mu?
Ayrt edicilik bilgisi aktrn (aklamaya altmz davran
sergileyen kiinin) baka uyaranlara nasl tepki verdiiyle ilgilidir.
Patron maazadaki dier alanlara da baryor, onlar da yerden
yere vuruyor mu? Tutarllk bilgisi ise gzlemlenen davran ayn
aktrn ayn uyarana kar zaman ve koullar ierisinde ne sklkta
sergilediiyle ilgilidir. Patron, Hannahy maazada mteriler varken
de bara ara eletiriyor mu, yoksa bunu yalnzca maaza boken
mi yapyor?
Kelleynin kuramna gre bu bilgi kayna bir araya gelip iki
belirgin rntden birini oluturduunda net bir ykleme yaplabilir.
Eylemdeki konsenss ve ayrt edicilik dzeyi dk, tutarllk dzeyi
yksek olduunda insanlar genellikle isel ykleme yaparlar (bu
davrann nedenini patrona balarlar -bkz. ekil 4.4). Hannahya
baka hi kimsenin barmadn, patronun dier alanlara da
bardn ve Hannahya da barma frsatn hi karmadn
biliyorsak patronun huysuz ve kinci bir insan olduundan, Hannahya
da bu yzden bardndan neredeyse emin oluruz. Konsenss,
ayrt edicilik ve tutarllk dzeylerinin hepsi de yksek olduunda
dsal ykleme eilimi (bu durumda, ykleme Hannah ile ilgilidir)
baskn kar. Son olarak da, tutarllk dk olduunda, net bir isel
ya da dsal ykleme yapamaz ve zel bir dsal ya da durumsal
yklemeye bavururuz. Yani, durumda sra d ya da tuhaf bir eyler
dndn dnrz -rnein, patron az nce sinir bozucu bir
haber alm, karsna ilk kim ktysa hncn da ondan karmtr.
Kovaryasyon modeli, insanlann nedensel yklemeleri ussal,
mantksal bir ekilde yaptm varsayar. pulann, rnein eylemin
ayrt ediciliini gzlemler, daha sonra da kiinin neden bu ekilde
davrandyla ilgili man- '"tksal bir sonuca ularz. Birden ok
almada, insanlann yklemeleri
genellikle Kelleynin modelinde
ngrld ekilde yapt dorulanmtr (Forsterling, 1989;

Gilbert, 1998a; Hewstone Srjaspars, 1987; Hilton, r'Smith, & Kim,
1995; Orvis, Cunningham, & Kelley, 1975; White, 2002),
................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-).........................................................1
TIMOTHY D. WLSON .................................................................1
ROBIN M. AKERT ......................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler.................................................................................4
Balarken................................................................................21
Teekkr..................................................................................26
Sosyal Yorumlamann Gc......................................................37
BALANTILAR..........................................................................40
SOSYAL ETKNN GC.............................................................47
Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^......................58

Gereksinimi.............................................................................61
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi........................68
S....................................76
ebk yk SSSfifS..................................................................126
m : *......................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi.........................................................................183
mmm..................................221
:hdt....................................392
^ps...................................................................................397
la I.....................................135
n i........................................................................................135
lli..........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...............................................................................56
rrr ^......................................................................................94
r*--1=-* sas^s#.............................................................105
ancak iki istisnayla: Aratrmalar insanlarn konsenss bilgisini

Kelleyin
kuramnda
ngrld
denli
ok
kullanmadm
gstermitir. nsanlar yklemeler olutururken tutarllk ve ayrt

edicilik bilgilerine daha ok bavururlar (McArthur, 1972; Wright,
Luus, & Christie, 1990). Aynca, Kel- leynin sz ettii bilgi
boyutuyla ilgili veriler de her zaman mevcut deildir. rnein,
arkadanzdan ilk kez arabasn dn istediiniz iin tutarllk
bilgisi sz konusu olmayabilir. Aratrmalar, bu gibi durumlarda insanlann
ellerindeki
bilgileri
kullanarak
ykleme
srecini
srdrdn ve gerekirse elde olmayan bilgilerle ilgili kanmlar

yaptn gsteriyor (Fied- ler, Walther, <Sr Nickel, 1999; Kelley,
1973).
zetlersek kovaryasyon modeline gre, tpk Sherlock Holmes
gibi davran nedenleri hakknda sistematik ve mantksal sonulara
ulaan usta dedektiflere benzeriz. te yandan, 3. ve 6. Blmlerde
deindiimiz gibi, insanlar bakalar hakknda yarglara vanrken her
zaman manaksal ya da ussal davranmazlar. Bazen, z deer
dzeylerini yksek tutma gereksinimini doyurmak iin bilgileri
arptrlar (bkz. 6. Blm). Bazen de, ou zaman yardmc olsalar
da, yanl yarglara vanlmasna da neden olabilen zihinsel ksa
yollara bavururlar (bkz. 3. Blm). Ne yazk ki bazen yaptmz
yklemeler batan aa yanl olur. imdi ykleme srecini bozan
belirli hata ve yanllklardan bazlann ele alacaz. Bunlardan biri
ok sk kullanlan bir lasa- yoldur: Buna gre, insanlann davranlan
iinde bulunduklan duruma deil, nasl birisi olduklanna baldr. Bu
uyuma yanll olarak adlandrlr.
Uyuma Yanll: Kiilik Psikologu Gibi Davranan

nsanlar
1955in Aralk aynda bir gn, Montgomery, Alabamada siyahi
bir kadn terzi, ehir otobsnde yerini beyaz bir adama vermeyi
reddetti. O zamanlarda ABDnin gney eyalederindeki aynmc Jim
Crow" yasalarna gre Afrika kkenli Amerikallar gndelik yaamn
btn aamalarnda ikinci snf vatanda konumundayd. rnein,
otobslerde en arkadaki 10 srada oturmak zorundaydlar; otobs

boken orta blmde oturabiliyorlard, ancak otobs dolduunda
yerlerini beyazlara brakmalan gerekiyordu. En ndeki on sra ise
her zaman beyazlara braklmak zorundayd (Feeney, 2005). 1955
ylnda o gn Rosa Parks yasay inedi ve yerinden kalkmay
reddetti. Daha sonra yle diyordu; nsanlar yerimden yorgun
olduum iin kalkmadm sylyor ama bu doru deil. Benim
yorgunluum fiziksel deildi... Hayr, yalnza
teslim
olmaktan
yorulmutum
(Feeney,
2005, s. Al,
B8). Rosa Parks ayrmc
yasalar
inemekten
sulu bulundu ve para

cezasna
Bunun
arptrld.
zerine
kkenli
Afrika
Amerikallar
Montgomeryde
otobsleri
bir
ylm
zerinde
bir
kar
atlar.
Yksek
Mahkemenin
otobslerde
ayrmcln
sre yasad olduu kararndan sonra Rosa Parks,

boyunca boykot ettiler ve otobsn n tarafndaki koltuklarda oturuyor.
dava
Bu
davann sonunda Yksek Mahkeme, 1956 ylnda, otobslerde

ayrmclk yaplmasn yasa d ilan etti.
Rosa Parksm bu cesur
davran
nsan
Haklan
Hareketinin de mjdecisi
olacakt (Shipp, 2005).
Rosa Parks 24 Ekim
2005
tarihinde
92
yanda ld. Amerikan

Toplu Tamaclk Birlii
onun
ansna
gnn
Anma
Rosa
Gn
Aralk
Parks
ilan
ABDnin drt bir yanndaki otobslerde Rosa

Parksn ansna bir koltuun bo braklmas iin
etti. fotoraftaki- ne benzer uyanlar asld.

lkenin drt bir yanndaki (Richard Perry/The New York Times)
byk ehirlerde ofrn hemen arkasndaki koltuk onun ansna

bo brakld. Koltuun hemen bitiiindeki cama da zerinde Rosa
Parksn resminin yan sra, Her ey bir otobste balad" yazan bir
afi as- larak yolcular anma gnne uymaya anld (Ramirez,
2005).
New Yorklu bir gazeteci o gn insanlann bu istee uyup
uymadn rmek iin otobsleri dolat -sonuta, byk bir ehrin

otobsndeki bo ir koltuk yle kolayca gzden kanlabilecek bir
ey deildi. Yolcularn
Makalenin yn
ekil 4.5
Uyuma yanll.
Yazann setii makale konusunun dsal nedenlere dayand (yani, seimsiz

koul) bilinmesine karn, yazdklarnn Castro ile ilgili gerek duygularn
yanstt dnlmt. Yani, davranna isel bir ykleme yaplma.
(Jones & Harris, 1967 almasndan uyarlanmtr.)
ok byk bir blm anya, ayakta duracak bir yer bulmann bile
zor olduu kalabalk saatlerde dahi uyuyordu. Yine de anma gn iin
ayrlan koltua oturanlar da olmutu (Ramirez, 2005). Bu, hem
gazeteci hem de dier yolcular iin ilgin bir gelimeydi. Bu insanlann
aklndan neler geiyordu? Neden byle bir ey yapyorlard? Yaptklan
herkesin gznde ok irkin bir saygszlkt. nsan nasl olur da Rosa
Parksm onuruna yaplan bir anya uymazd? Oturanlar n yargl,
hatta rk myd? Bencil ya da kibirli insanlar myd bunlar, kendi
ihtiyalannn her eyden daha nemli olduunu mu dnyorlard?
Ksacas, oturanlar hakknda yatknla dayal yklemeler yaplyordu
ve bunlar karakterleri ve tutumlan ile ilgili olumsuz yklemelerdi.
yi bir muhabir olan gazeteci oturanlara neden bu zel koltua
oturmay setiklerini sordu. Gelin grn ki ortaya duruma dayal bir
ykleme kacakt. Uyany grmemilerdi. Gerekten de uyan yazlan
kkt ve dier duyurulann arasnda gzden kamlabilirdi (Ramirez,
2005).
Uyan
oturanlara
gsterildiinde
hemen
yerlerinden
kalkyorlard. Adamn biri uyany, Hzlca okur okumaz irkildi.

Kzgnlkla bir kfr savurdu ve hemen yerinden frlad. Orada
olduunu fark etmedim bile... Bu tarihtir... Bu zgrlk demektir
dedi (Ramirez, 2005, s. Bl). Dolaysyla, otobsteki dier yolcular
oturanlar hakknda yanl ykleme yapyordu. Yolcular oturanlarn
davrann duruma, yani bu rnekte ok kk ve kargack burgack
yazlm, kt yerletirilmi yazya deil, insan tipi olarak nasl biri
olduklarna (bu rnekte kt insanlar olmalarna) balyordu.
nsan davranlan ile ilgili olarak oumuzda yaygn olarak
bulunan temel kuram ya da ema, insanlann davran nedenlerinin
durumdan deil, nasl biri olduklanndan kaynaklanddr. Byle
dndmzde sosyal durumlarn davran zerindeki etkisine
odaklanan sosyal psikologlara deil, davrann isel yatknlk ve
aync zelliklerden kaynaklandn dnen kiilik psikologlanna
benzeriz. nsanlann davranlannm yatkmhklanna ya da kiiliklerine
karlk geldiini ya da uyduunu dnme eilimi, uyuma yanll
olarak anlr (Fiske & Taylor, 1991; Gil- bert, 1998b; Gilbert & Jones,
1986; Gilbert & Malone, 1995; Jones, 1979,
1990) . Uyuma yanll o denli yaygndr ki birok sosyal psikolog
bunu temel ykleme hatas olarak adlandm (Heider, 1958; Jones,
1990; Ross, 1977; Ross & Nisbett, 1991).
insan davranlannm durumdan kaynaklanmadn, yatknlk ve
inanlann bir yansmas olduunu dnme eilimi birok deneysel
almada ortaya konmutur (Gawronski, 2003; Jones, 1979,1990;
Miller, Ash- ton, & Mishal, 1990; Miller, Jones, & Hinkle, 1981; Vonk,
1999). rnein, Edward Jones ve Vicrot Harrisin (1967) yrtt
klasik
bir almada
niversite
rencilerinden,
bir
rencinin
Kbadaki Fidel Castro ynetimini destekleyen ya da yeren bir

yazsn okumalan, daha sonra da yazy yazan rencinin Castro
hakknda gerekten neler hissettiini tahmin etmeleri istenmitir
(bkz. ekil 4.5). Koullardan birinde rencilere, yazy yazann kendi
grn savunduu sylenmi, bylece yazann neler hissettiini
tahmin etmek kolaylamtr. Elbette ki Castro lehine yazmay setiinde
Castroya
sempati
duyduunu
tahmin
etmek
zor
olmayacaktr. te yandan, dier koulda renciler, kendisi de
aratrmada bir katlmc olan yazann, aslnda kendisinden savunmas

istenen gr dorultusunda yazdn renmitir. O hlde yazann
kaleme ald yazya inanp inanmad nceden bilinemeyecektir.
Bununla birlikte, bu aratrmadaki ve buna benzer dier birok
almadaki katlmclar, istedii gr semediini bil-
diklerinde bile, yazarm kaleme ald yazya gerekten inandm

dnmtr. ekil 4.5te de grld gibi, tahminlerde ufak bir
yumuatma olsa da -yazarn Castro yanls ya da Castro kart
tutumu konusundaki tahminlerde fazla bir oynama olmamtr- yaz
ieriinin yazarn gerek duygularn yansttn varsaymlardr.
Uyuma
yanll,
insanlann
Canl
izlenimlerinizin
srkleyip
sizi
gtrmesine
izin vermeyin; ona zlenim, dur bakalm biraz
ykleme
hatas
ykleme
her
deyin. nce, ne olduunu,
davranlannm
neyi
temsil
ettiini
davran
dorultusunda
aklama eilimi, neden genellikle temel
dourmaz;
greyim."
-Epictetus, Sylemler
yani
yatkmlklan
kiiliklerine
olarak
anlr?
sel
zaman
yanl
sonular
elbette
ki
insan
nedeni
baldr.
ou
zaman
Bununla
birlikte,
sosyal durumlann davranlan gl bir

ekilde
etkileyebileceini
gsteren
kayda deer oranda veri bulunmaktadr; gerekten de sosyal

psikolojinin verdii en nemli ders bu etkilerin son derece gl
olabileceidir.
Uyuma
davranlarm
aklarken
yanllnn
d
pf
etkileri
noktas,
hafife
alma
bakalanmn
eiliminde
olmamzdr. Jones ve Hanisin (1967) yrtt almada olduu

gibi, durumun davran zerindeki etkisi ok bariz olduunda bile insanlar isel yklemeler yapmakta srar ederler (Lord, Scott, Pugh, &
Des- forges, 1997; Newman, 1996; Ross, 1977; Ross, Amabile, &
Steinmetz, 1977; Ross & Nisbett, 1991).
Uyuma Yanllnda Algsal Belirginliin Rol nsanlar neden uyuma
yanllnn tuzana der? Bunun bir nedeni, birisinin davrann
aklamaya alrken dikkatimizi genellikle bu kiinin evresindeki
duruma deil, bu kiiye odaklamamzdr (Baron & Misovich, 1993;
Heider, 1944, 1958; Jones & Nisbett, 1972). Aslnda, birisinin
davranlanna neden olan durumu gremeyiz bile (Gibert & Malone,
1995). Birisinin bana o sabah erken saatlerde ne geldiini
bilmiyorsak (rnein, bir snavdan knk not alm olabilir), bu duruma
dayal bilgiyi onun mevcut davrann anlamak iin de kullanamayz.
Hatta, durumu bildiimizde bile, bunu nasl yorum-
Uyuma Yanll
insan davranrlarnn, yatknlklaryla {kiilikleriyle) uyutuunu (karlk
geldiini) dnme eilimi.
ekil 4.6
Algsal belirginliin maniple edilmesi.
Taylor
ve
Fiskenin
almasnda iki aktr ve
alt aratrma katlmcs
ekildeki
gibi
yerletirilmiti.
Katlmclar
aktrlerin
konuma
zerindeki
etkisini
ayn
ayn
puanlandrdlar.
Aratrma sonucuna gre
katlmclar daha net bir
ekilde
grebildikleri
aktrn
konuma
zerinde daha byk bir rol olduunu dnyordu. (Taylor & Fiske, 1975
almasndan uyarlanmtr.)
ladn bilemeyiz -belki de krk notu nemsemiyordur nk zaten

dersi brakmaya karar vermitir. Durumun onun iin ne anlama
geldiini bilmediimizde davran zerindeki etkilerini de doru bir
ekilde deerlendirenleyiz. Gerekten de davranlarn duruma bal
nedenlerini
ou
zaman
bilemeyiz
ya
da
doru
bir
ekilde
yorumlamakta zorlanrz (Gilbert, 1998b; Gilbert & Malone, 1995).

Bundan ne reniyoruz? Durum neredeyse grnmez olduunda
bile, bireyin algsal belirginlik dzeyi son derece yksektir -onlar
gzlerimizle grr, kulaklarmzla iitiriz. Grdmz eyin de
gzlemlediimiz
davrann
mantkl
ve
makul
bir
aklamas
olduunu zannederiz (Heider, 1958). Durumu gremediimiz iin

nemini de gz ard ederiz. Bizim iin algsal belirginlik tayan ey
karmzdaki
insandr,
grmediimiz
durumlar
deil;
biz
de
dikkatimizi onlara verir, davrann tek nedeni olarak onlan grrz.

Algsal belirginliin nemi birka alma, zellikle de Shelley
Taylor ve Susan Fskenm (1975) yrtt saygn bir aratrma ile
ortaya kon-
. Algsal Belirginlik / - "

| Birisinin dikkat odag^dafablgnin grnteki nemi.
mutur. Bu aratrmada, iki erkek renci
ekil 4.7
Algsal
belirginliin
etkileri. ekilde aktrlerin

konuma
zerindeki
nedensel rollerine ilikin

deerlendirmeler
grlyor.
daha
iyi
Katlmclar
grebildikleri
aktrn
zerinde
konuma
daha
etkili
olduunu
dnmt.
(Taylor
Aktr A&
Fiske,
1975
Aktr B
almasndan
<5
Aktr
AveB'yi gren
Aktr
Ay
bir
girer.
gren
Aktr
B'yi
gren
(Aslnda ikisi de
uyarlanmtr.)
tanma
sohbetine
aratnnaclann
su
ortadr ve sohbetlerinde nceden okuduklan bir senaryoya uygun

davranrlar.) Grmelerin her birinde bu iki renciye alt katlmc
daha elik eder. Sohbet eden iki rencinin evresinde kendilerine
gsterilen yerlerde otururlar (bkz. ekil 4.6). ki katlmc, aktrlerin
iki yanma oturtulur, bylece her ikisinin de profilini net bir ekilde
grebilirler. kier katlmc aktrlerin arka tarafna oturtulur ve
konumaclardan
birinin
yzn,
dierininse
yalnzca
ensesini
grebilirler. Dolaysyla, bu almada grsel adan belirgin olan

aktr, yani katlmclann daha iyi grebildii kii, bariz bir ekilde
ayarlanmtr.
Sohbetten sonra araurma katlmclarna iki renciyle ilgili
sorular
sorulur
-rnein,
sohbeti
kim
ynlendirmitir,
kim
konuacaklan konuyu belirlemitir? Sonu? Katlmclar daha iyi

grebildikleri rencinin sohbette daha baskn taraf olduunu
dnr (bkz. ekil 4.7). Btn gzlemciler aym sohbete tank
olmalanna karn, A rencisinin yzne doru bakan katlmclar
sohbeti ynetenin ve konulan belirleyenin o olduunu, B rencisine
bakanlarsa bunun tam tersini dnmtr. Buna karlk, her iki
renciyi de aym oranda grebilen katlmclar sohbette her iki
rencinin de etkili olduu sylemitir.
Algsal belirginlik -ya da
grsel bak
SpiSBi
asuyuma l
yanllnn
neden bu denli yaygn olduunu da aklar. _______ Dikkatimizi
BALANTILAR
O.
daha ok insanlar zerinde odaklarz nk

durumu grmek ya da bilmek ok zordur; in-
evresel
ft
~ '*
Polis Sorgusu ve Uyuma Yanll

Diyelim k ilenen bir sutan dolay potansiyel sank ola ak polis sz
gzaltna al- sf d (ancak elbette k masumsunuz). Karakolda bir komiser
imdi sizinle greceim sylyor Televizyondaki polisiye dizilen bunun
br sogulama^pldlgunu anlayacak kadar zlemlmz var. Komiser
sorgulama sresince verdiiniz yant- s larm videoya kaydedileceini ve
bunlarn dafca sonra mahkemede defif oaralciaj- % lamlableceru
sylyor. Sosyal psikoloji dersmi'aldgnaz.'in'hemen, Kamera fc r; yalnzca
beni m ekecek, yoksa hem beni hem de sonlan soran komiserimi eke-
m cek?" diye soruyorsunuz. Neden bu soruyu srdunuz? nk posm

yapvde- m
o kaytlar zerinde yrtlen sem aratrmalar algsal belirginliin uyuma
yanll- m
' * . .. f.'-'i . A ' <*(
gm teukleyebleceni ve bunun da sann sulu bulunup bulunmamas^

zerin- as de etkili olabileceini gsteriyor (Lasster, 2002).
G. Damel Lasster ve meslektalar (2G07) (dahstnce hem savc hem de
ceza mahkemesi avukat deneyimi de olan) 21 yagca ve (sorgulama
konusunda ok dene-* yml olan} 24 polis memuruna itirafta bulunan
(ve aslnda ataoknanmi BrKk-fc s olan) bir sann video kasetini
izlettirdiler. Kaset bu aratrma katlmclarna; farkl kamera asndan
biriyle zlettirlmn: Birude- odak yalnzca sann
derm- ** de
yalnzca sorgulaycnn zerindeydi ve sonuncusunda da sank ile

sorgulayc arasmda eit olarak datlmt. Ka almclara toafin ne kadar
istemli" ne kadar zorlama olduu soruldu. Hem yarg, hem de polis
memurlarnn
yantlarndan
hare-
ketle
yalnzca,
sank
2enne
odaklanan video ekmlermde, dier k versiyona oranla, istemli

deerlendirmesinin kayda deer oranda yksek olduu grld (Lass- |
er Diamond, Schmdt, & Elek. 20071 Sann algsal belirginlii, yan
grntde tek bama yer almas, uyuma yanllm tenklem, algsal
olarak belirgin olmad ekimlere oranla/daha sulu grnmesine neden
lmn' hur^r < K - atinuv,! r* nk gerek krimi sorgulamalarda
yalnzca samgrn ekilmesi standart uygulamadr. Gerekten de videfeayd yaplan polis iorgulanuLnndak kamera asnda eit odak*
uygulamasn geen. tek lke ykleme yenMgg|&|^^S^3i^6^
san davranlanm aklarken durumun etkisini hafife alr, hatta

unuturuz.
Yine
de
bu,
hikyenin
yalnzca
bir
ksm.
Birisine
odaklanmamz neden, bu kiinin davranlanm belirleyenin yalnzca
kendisi olduu gibi abartl bir sonuca ulamamza neden olur ki?
Sulu, 3. Blmde ele aldmz zihinsel ksa yollardan biri: Dayanak
oluturma ve uyum sezgisel kestirme yolu. nsanlann yargya
varrken bir
dayanak noktasndan yola ktktan sonra bu noktadan farkl bir
noktaya yeterince uyum saglayamamalanyla ilgili birka rnei ele
almtk. Uyuma yanll da bu ksa yolun yan rnlerinden biridir.
Ykleme yaparken dikkatimizin odan balang noktas olarak
kullanrz. rnein, birisinin Kbadaki Castro rejimini ateli bir
ekilde
savunduunu
duyduumuzda
genellikle
buna
hemen
yatknlkla ilgili bir aklama getirmeye alrz: Herhalde radikal

bir siyasi gr var. Yine de bu aklamann hikyeyi tam olarak
anlatmyor olabileceini de fark ederiz. Dier yandan, aratrmaclarn ona bu gr savunmasn sylediini de biliyorum diye
dnebilir,
yklemelerimizi
daha
durumsal
bir
aklamaya
uyarlamaya alabiliriz. Bununla birlikte asl sorun, insanlarn

genellikle
yarglarn
yeterince
uyarlayamamasdr.
Jones
ve
Harrisin (1967) dzenledii deneydeki katlmclar, savunduu

grn aslnda yazy yazana nceden verildiini biliyordu ancak
yine de yazdklarna, bir dereceye kadar da olsa, inandn
dnmlerdi. Dayanak noktalann, yani yazda savunulan gr
yeterince uyarlayamamlard (Quattrone, 1982).
Ykleme Yaparken Yaanan ki Adml Sre Ykleme yaparken iM
adm- h sreten geeriz (Gilbert, 1989, 1991, 1993; Krull, 1993).
nce isel ykleme yapar, kiinin davrannn yine onunla ilgili bir
ey olduunu varsayarz. Daha sonra da bu yklemeyi kiinin iinde
bulunduu durumu gz nne alarak uyarlamaya alrz. Bununla
birlikte, ou zaman ikinci admdaki uyarlama yeterli olmaz.
Gerekten de dikkatimiz danksa ya da zihnimiz megulse
genellikle ikinci adm atlar, isel ykleme dzeyim ar ykseltiriz
(Gilbert & Hixon, 1991; Gilbert & Osbome, 1989; Gilbert, Pelham, &
Krull, 1988). Peki ama neden? nk ilk adm (isel ykleme) ok
hzl ve kendiliinden gerekleirken ikinci adm (duruma uyarlama)
daha fazla aba ve bilinli dikkat gerektirir (bkz. ekil 4.8).
Bu ikinci ykleme ilemini -olabildiince doru bir yargya
varmaya is- tekliysek ya da hedef kiinin davran konusunda

kukularmz varsa, rnein, yalan sylediine ya da daha baka
amalan olduuna inanyorsaktk Adml 'Ykleme Sreci
Bir bakasnn davranm, once otomauk bir seL ykleme yaptktan

bonra bu -S sel yklemede uyarlamalar yaplabilmesine olanak verecek
ekilde duruma bafi| oLu nedenleri dnerek zmlemek
yargya
varmadan
nce
bilinli
olarak
yavalayp
dikkatlice
dndmzde gerekletiririz (Hilton, Fein, & Miller, 1993; Risen

& Gilovich, 2007; Webster, 1993).
Kltr ve Uyuma Yanll

Uzun bir sre boyunca uyuma yanllnn evrensel olduu kesin
kabul gryordu: Dnyann drt bir yannda herkesin ykleme
yaparken
bu
(Norenzayan,
bilisel
Choi,
&
ksayolu
Nis-
bett,
kullandn
1999).
te
dnyorduk
yandan,
sosyal
psikologlar her geen gn, kltrn sosyal davranlarn eitli

ynlerine etkileri zerinde daha ok younlayor. Sosyal psikoloji
durumun bireyi nasl etkilediini inceler, dediimize gre,
K ADIMLI YKLEME SREC
YKLEME
DAVRANI
Smfu ocuruyamnuz.
Profu< bir som
onyor,
Hemen
dnfincdcki
djrnti
vantiyor
Anu
AylcdiUeri
bajun pj
yanlt^t
Bu
hjlfcnda
djrtnci
ooonustk
hit
mI
y&kUmc
yaptyortuus.
Zamanna, eneniniz
m
diki f*z(a
dOfOnyo
f/ &me$n dunjnu
oia* aklamalar
degericndiriyortmj
;.
i.
drtda
up<$m<
ili
yklemeyi
uyartvot,
oiu
neden* tat hesaba,
fcaup
on
yklemeni oJ Uf
(ryordunuz.
M^gul ya 4a yotgun olduunuz,

i'AA/dntt
y* & y*(nt&
inttdij)ni2 *m bu davran*
fecrim daha fazia dvnmyor,
t&et, yarkml& dayal ilk admda
kalyorsunuz
ekil 4.8
tki adml ykleme
sureci.
kltr de daha kapsaml, st dzey bir durum deikeni olarak kabul

edebiliriz. Bir kltrn iinde doarz; byrken kurallar, normlar ve
kltrmz tanmlayan gereklii etiketlemeyi reniriz. Ksacas,
kltr gndelik yaammz etkileyen en byk durumlardan biridir.
Son on yl ierisinde, sosyal psikologlar uyuma yanll zerine
kltrler aras almalar yrttler. Dnyann her yerinde uyuma
yanll grlyor muydu? Yoksa uyuma yanllnn nedeni kltr,
zellikle de Bat kltr myd?

0 hlde, imdi verileri gzden geirelim.
260
ELLIOT ARONSON - TMOTHY D. W1LS0N - ROBIN M. AKERT
Kuzey Amerika ve dier baz Bat kltrlerinde bireysel zerklik

vurgulanr. Her birey bamsz ve kendine yeten bir insandr;
davranlan isel aync zelliklerini, gdlerini ve deerlerim
yanstr (Markus & Kitayama,
1991). Bu kltrel deerin entelektel tarihi Yahudi-Hristiyan
dininde bireysel ruh inancna ve Ingilizlerin, bireylerin yasal haklan
geleneine kadar dayandnlablir (Menon, Morris, Chiu, & Hong,
1999; Kitayama, Ishii, imada, Takemura, & Ramaswamy, 2006).
Buna karlk in, Japonya ve Kore gibi Dou Asya kltrlerinde grup
zerklii vurgulanr. Birey benlik duygusunu ait olduu sosyal
gruptan alr. Bu inanan entelektel tarihi de Konfys geleneine,
rnein cemaat inam (qunti defenzi) ya da sosyal varlk ( she-
hui de renge) anlayna dayanr (Menon ve ark., 1999, s. 703).

Aratrmalar bu farkl kltrel deerlerin insanlann fark ettii ve
dikkat ettii bilgi tipini etkilediini gsteriyor. 3. Blmde de
deindiimiz
gibi,
bireyselci
Bat
kltrlerinin
doasnda
olan
deerler bu kltrlerde yetien insanlarda zmleyin dnme
tarz grlmesine neden olur. Bu dnme tam nesnelerin (ya da

insanlann) zelliklerine odaklanrken nesneyi evreleyen balam ya
da duruma, hi deilse bile, ok az dikkat edilmesini de beraberinde
getirir. Buna karlk, Dou Asyadaki gibi ortaklaac kltrlerin
(rnein, in, Kore ve Japonya) deerleri, insanlarda btnselci
dnme tarznn ortaya kmasna neden olur. Buna gre, insanlar

resmin btnne" yani nesne (ya da insan) ile onu evreleyen
balamn yan sra aralarndaki ilikiye odaklanr (Nisbett, 2003;
Nisbett & Masuda, 2003). Dnme tarzlarndaki bu farkllklar
insanlan alglaymz, rnein duygusal yz ifadelerinin kodlama
zmemizi etkiler.
Bir
grup
arkadanzla
konutuunuzu
hayal
edin.
Bir
arkadanzn yz ifadesi dikkatinizi ekiyor. Somurtuyor ve az ince,

gergin bir izgi hlini alm. Acaba ne hissediyor? zmleyici
dnme tarzma gre bir karara, varmak iin yalnzca onun yzne
odaklanmanz gerekir. Btnselci dnme tarzna greyse gruptaki
dier
arkadalarnzn
yzlerini
de
taramal,
onlan
somurtan
SOSYAL PSKOLOJ
arkadanzla
vermelisiniz.
karlatrmal
Takahiko
ve
Masuda
ancak
ve
261
bundan
meslektalan
sonra
(2008)
karar
yz
ifadelerinin' kodlarn zme zerine bu rnektekine ok benzeyen bir

alma dzer* lediler. ABD ve Japonyadaki aratrma katlmclarna
insan gruplan izgi resimlerini gsterdiler. Her resimde bir kii
merkez figrd ve tf planda yer alyordu. Bu kiinin yz ifadeleri
mutlu, zgn, fkeli ve n d. Gruptaki dier insanlarn yz ifadeleri
ise bu merkez figrn ifadesi ile ayn ya da bundan farklyd.
Katlmclarn grevi merkezdeki kiinin duygularm 10 zerinden bir
skalada puanlamakt.
Aratrma sonucunda Amerikallarn yapt puanlamalarda grup
yelerinin yzlerindeki ifadelerin ok az bir etkisi olduu grld.
Merkezdeki figr glmsyorsa mutlu seeneinin puan da
yksek oluyordu. Dier grup yelerinin yz ifadeleri nemsizdi. Buna
karlk, Japon katlmclarn puanlamasnda grup yelerinin yz
ifadelerinin byk bir etkisi olduu grlmt. Grup yeleri de
glmsyorsa merkez figrn glmsemesi mutluluk belirtisi olarak
grlyordu; grup yeleri zgn ya da fkeli grndnde ise
merkez figrle ilgili mutlu deerlendirmesinde nemli bir d sz
konusuydu. Ksacas, izgi karakterin yz ifadesinin anlam balam
erevesinde, yani yanndaki izgi karakterlerin hislerine bal olarak
deiiklik sergiliyordu (Masuda ve ark., 2008). Ayrca, aratrmaclar
izimlere bakan katlmclarn gzle izleme harekederini de lmt.
Japonlar, Amerikallara oranla, arka plandaki karakterlere daha uzun
bir sre bakyordu. Her iki grup da ie merkezdeki figre bakarak
balyor ancak bir saniye sonra Japonlar gzlerini, Amerikallardan
ok daha uzun bir sre, dier karakterler zerinde gezdiriyordu
(Masuda ve ark., 2008). Dr. Denie Parkn da bir kamera benzetmesi
kullanarak belirttii gibi, Amerikallar daha ok yakm ekim, Dou
Asyallar ise daha ok manzara ekimi yapyordu (Goldberg, 2008,
s. Cl).
Masuda ve meslektalarnn (2008) aratrmasndaki gzle izleme
verileri, zmleyiciye karlk btnselci dnme kullananlarda,
psikolojik dzeyde, ok ilgin bir ey olduunu gsteriyor. Bu soruyu
iki grup aratrmac farkl teknikler kullanarak aratrd. Trey Hedden
262
ELLIOT ARONSON - TMOTHY D. WILSON - ROBIN M. AKERT
ve meslektalar (2008) kltrel deneyimin beynin hangi blgesinde

algsal ilemi etkiledi-
ini bulmak iin fonksiyonel Manyetik
Rezonans Grntlemeden (fMRG) yararlandlar. Bu aratrmaya

katlan Dou Asyallar ve Avrupa kkenli Amerikallar kutularn
iindeki izgilerin uzunluklarn degerlendi- -rirken fMRGye girdiler.
Baz katlmclara her bir izginin evresindeki kutuyu gz ard
etmeleri (Balam gz ard et), bazlarna da her bir izgi- '
evresindeki kutuya dikkat etmeleri (Balama dikkat et) sylendi,
almclar izgilerin uzunluklarnda yanlmadlar ancak kltrel dne tarzlarnn tersini yapmalar sylendiinde kayda deer oranda
daha fazla beyin etkinlii gzlemleniyordu. Yani, balama dikkat
etmeleri
sylendiinde
Amerikal
katlmclarn
st
kortikal
blgelerinde (n ve yan alanlar) daha fazla etkinlik grlyordu.

Buna karlk Dou Asyal katlmclarn ayn blgelerindeki etkinlik,
balam gz ard etmeleri sylendiinde artyordu. Daha fazla
kortikal etkinlik de nesneleri kendisi iin tipik olmayan bir ekilde
alglamas istendiinde katlmcnn dikkatini daha fazla vermesi (bir
anlamda, bilisel olarak daha fazla almas) gerektii anlamna
gelir (Hedden, Katay, Aron, Markus, &r Gabrieli, 2008).
Dier aratrmac grubu beyin etkinliini lmek iin olaya ilikin
potansiyellerden (OP) yararlandlar (Lewis, Goto, & Kong, 2008).
fMRG beynin hangi blgelerinin etkin olduunu gsterirken OP
nrotik
alevlenmenin
balang
ve
bitiinin
daha
ayrntl
bir
zmlemesini sunar. Bu aratrmada da katlmclara hedefler ve

balam ile ilgili grsel bilgiler ieren bir dizi basit alg grevi
verilmiti. Bununla birlikte, ilgin bir farkllk vard. Katlmclarn hepsi
Amerika kltr iinde yetimi Amerikallard ancak iki farkl etnik
gemileri vard: Avrupa kkenli Amerikallar ve Dou Asya kkenli
Amerikallar. OP rntleri Avrupa kkenli Amerikallarn hedeflere
daha fazla dikkat ederken Dou Asya kkenli Amerikal katlmclarn
hedeflerin
evresindeki
balama
daha
fazla
dikkat
ettiini
gsteriyordu.
John Gabrienin deyiiyle, Kltr dnyay nasl grdnz
deil, onu nasl dnp yorumladnz deitirir" (Goldberg, 2008,
s. C3). Bireyin zgrln ve kendine zgln savunan Bat
SOSYAL PSKOLOJ
263
kltr, yelerini yatknla bal yklemeleri, durumlara bal

yklemelere
yeleyecek
ekilde
mi
sosyalletiriyordu?
Batllar
eylemlerini aklamak iin duruma deil kendi ilerine mi bakyordu?

(Dix, 1993; Rholes, Newman, & Ruble, 1990). Buna karlk, grup
yeliim, karlkl ball ve grup normlarna; uymay vurgulayan
ortaklaac (genellikle Doulu) kltrler, yelerini duruma bah
yklemeleri, yatknla bah olanlara yeleyecek ekilde mi sosyalletiriyordu? Bu kltrlerde ocuklar bireyden ok, durumun
davranlar
akladn
dnecek
ekilde
mi
yetitiriliyordu
(Fletcher & Ward, 1988; Hong, Morris, Chiu, & Benet-Martinez, 2000;
Markus & Kitayama, 1991; Triandis, 1990, 2001)? Bu ok farkl
sosyallemenin sonucunda ortaklaac kltrlerdeki insanlarda,
bireyselci kltrlerde yaayan insanlanf oranla, daha az uyuma
yanll m grlyordu?
Yant hem basit hem de karmak: Bireyselci kltrlerdeki
insanlar bakalar ile ilgili yatknla dayal yklemeleri, ortaklaan
kltrlerde
yaayan
ve
duruma
bal
yklemeleri
yeleyen
insanlara oranla, daha fazla tercih ederler. rnein, Joan Miller

(1984) iki farkl kltrden -Hindistanda yaayan Hintliler ve
Amerikada
yaayan
Amerikallar-
gelen
insan-
'
lardan
arkadalarnn eitli davranlarm dnmelerini ve bu davranllann nedenlerini aklamalarn istemiti. Amerikal katlmclar
davranlara ynelik yatknla dayal aklamalar tercih ediyordu.
ArkadalaSU.
| nnn davranlann, bu davranlarn meydana geldii durum ya da
ba- lamla deil, onlarn nasl bir insan olduuyla aklyorlard. Buna
kar-
I* hk,
Hintli katlmclar arkadalarnn davranlan iin duruma bal
ak- I lamalan yeliyordu.

I Evet ama belki de Amerikallara! ve Hintlilerin farkl tipte rnekler ol*
duunu
dnyorsunuzdur.
Belki
de
Hintliler
gerekten
de
nedenleri daf
ha
ok
durumsal
olan
davranlan
dnrken
Amerikallarm
dnd
. davranlar daha ok yatknla balyd. Bu alternatif hipotezi test
264
etmek
isteyen Miller (1984), Hintlilerin dnd birka rnei alp
aklamala-
' n iin Amerikallara verdi. sel ve dsal yklemeler arasndaki fark bir
kez
l daha kendini gsterecekti: Hintliler bu davranlann durumdan

kaynaklanC dn dnmt ancak Amerikallar ayn davranlan yine
yatknlkla il- '
gili nedenlere balyordu, t ince ve ngilizce gazetelerdeki yazlana
karlacnld
bir
yaygnlnda
yine
baka
kltrel
a-
III
hmada
farkllklann
uyuma
sz
nl-
yanllnn
konusu
olduu
grlmtr. Bu almada aratrmaclar biri Iowadaki p' inli bir

lisans rencisinin, dieri Michigandaki beyaz kkenli bir posta- K ne
alannn iledii iki toplu cinayet vakasn hedeflemitir (Morris & K
Peng, 1994). Bu iki cinayetle ilgili olarak New York Times ve ABDde
ince
Kolarak
kodlanmtr.
yaynlanan
Ara-
p&ma
WorldJournalda
sonulan
kan
ngilizce
tm
haberler
haberlerde
toplu
cinayetlerle ilgili olarak yatknl- bal yklemelerin, inli gazetecilerin

yazd haberlerle karla tmld- pffida, ok daha fazla olduu
grlmtr.
rnein,
Amerikal
gazeteciler
gllerden
birini,
kiiliinin fena ynlerini vurgulayarak, fazlasyla den- Mfez biri

olarak
tanmlamtr.
ince
haberlerde
ise
mdryle
anlaa-
pramas ya da inlilerin oluturduu cemaatten kopuk olmas gibi

du- |HSpLa bal nedenler n plana kmtr.
265
Dolaysyla,
toplum-
Batl
lardaki
davranlar
insanlar
yatknla
bal terimlerle aklayan

kiilik
psikologlarna
benzerler.
Buna
Dou
kltrlerindeki
insanlar
karlk,
davranlarn
durumsal nedenlerini gz
nne
alan
sosyal
psikologlara benzerler.
Bununla
ortakla-
birlikte,
ac
kltrlerde
yaayan insanlarn hibir

zaman
yatknla
yklemeler
dayal
yapmadn
dnmek de yanl olur.

Elbette ki yaparlar -arada
Aratrma sonularna gre ykleme yaparken
yalnzca bir derece fark
Japonya gibi ortaklaac kltrlerde yaayan
bulunmaktadr.
insanlar, bireyci kltrlerdeki insanlara oranla,
aratrmalar
duru-
Son
bakalar
hakknda yatknla dayal
dnmenin -uyuma yanll- birok kltrde grldn ortaya

koma bal bilgileri daha ok hesaba katyorlar. W01- Bununla birlikte, ortaklaac kltrlerdeki insanlar
durumun davran nasl etkilediinin daha ok farkndadr ve durumsal
etkileri gz nne alma eilimleri daha fazladr (Chloi, Dalal, KimPrieto, & Park, 2003; Choi & Nisbett, 1998; Choi, Nisbett, &
Norenzayan, 1999; Krull ve ark. 1999; Miya- moto & Kitayama, 2002).
Dolaysyla, aradaki fark, ortaklaac kltrlerdeki insanlann yatknla
bal aklamalann tesine gemesi ve durumla ilgili bilgileri de
deerlendirmesidir.
imdi verilere bakalm. Birka aratrmac, bu blmn banda ele
266
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. VVILSON - ROBN M. AKERT
aldmz Edward Jones ve Victor Harrisin (1967) kulland desenin

eideme- leri olan almalar dzenlemitir. Bu desende, (lehte ya da
aleyhte) belirli bir gr savunmas istenen hedef kiiden konuyla ilgili
bir yaz yazmas ya da konuma yapmas istenir. Daha sonra,
aratrmaya katlanlara hedef kiinin
SOSYAL PSKOLOJ
267
konu hakkmdaki gerek fikrini deerlendirmeleri sylenir. Ne var ki

daha nce de grdmz gibi, Amerikal katlmclar konu ve
konumac arasmda uyuma yanll sergiler ve temel ykleme
hatasna derler: Hedef kiinin dile getirdii grn onun gerek
tutumu olduunu varsayarlar. Ayn ey Kore, Japonya ve inde de
geerlidir: Katlmclar hedefin konuma ya da yazsnn ieriinin
onun gerek gr olduuna inanrlaT (Choi & Nisbett, 1998; Krull
ve ark., 1999; Kashima, Siegel, Tanaka, & Kashima, 1992; Kitayama
& Masuda, 1997; Masuda & Kitayama, 1996, 2003).
Peki ya durumu makale-yazma tipinde bir almada daha
belirgin hle getirseydik neler olurdu? Ortaklaac kltrden gelen
katlmclarda uyuma yanll, bireyselci kltrlerden gelen
katlmclara oranla, daha m az grlr- Benzerlikler farkllklarn
d? Aratrmaclar bu almalardaki du- glgesidir Farkl insanlar
farkl benzerlikler ve
ben- rumsal bilgiyi daha belirgin klmak iin kat- zer farkllklar
grr
hmclann da hakknda yargya vardklar he- -viadmr Nabokov
Sofgtm
def kii ile ayn sreten gemesini salam- ----------------------------tr. Gzlemcilere de, ayn hedef gibi, kendi
semedikleri bir gr savunan bir yaz yazma grevi verilmitir.
Hatta bazen nceden hazrlanm cmleleri yazlarnda kullanmalar
istenmitir.
Daha
sonra,
hedefin
tutumunu
deerlendirmeleri
istendiinde gzlemciler de hedefin durumunun kendilerininki gibi

kstlanm olduunu, yani hedefin yazd yaznn onunla ilgili pek
de bir ey sylemediini anlamlardr. Peki ya sonu? Amerikal
katlmclar hl hedef kiiyi deerlendirirken uyuma yanll
sergilemeyi srdrrler; yazmn hl onunla ilgili gerek bir eyler
sylediini
dnrler.
Buna
karlk,
ortaklaac
kltrlerde
katlmclar bu durumsal bilgileri gz nne alr ve hedef hakknda

ok daha az, yatknla dayal ykleme yaparlar (Choi & Nisbett,
1998; Kitayama & Masuda, 1997; Masuda & Kitayama, 1996).
yleyse uyuma yanllnda gerekten de temel olan bir
eyler var -insanlar, kltrleri her ne olursa olsun, bakalar
hakknda yatknla dayal dnme eilimindedir. Bununla birlikte,
Dou Asya gibi ortaklaan kltrlerde, deneyimler ve deerler
268
sayesinde, bu yatknla dayal dnme eilimi alabilir. Bu

kltrlerde yklemeler olutururken duruma bah bilgileri, zellikle
de durumsal bilgi belirgin ve ayrt edilebilir nitelikteyse, hesaba
katma eilimi, bireyselci Batl kltrlere oranla, daha yksektir
(Chloi, Dalal, Kim-Prieto, & Park, 2003; Lieberman, Jarcho, &
Obayashi, 2005; Trope & Gaunt, 2000).
Sonu olarak, ykleme srecinde uyuma yanllnn altnda
yatan
kltrel
deindiimiz
Ortaklaac
iki-
farkllktan
adtnl
kltrlerdeki
nasl
sreci
zetleyebiliriz?
anmsayn
insanlann
Daha
nce
ekil
4.8).
(bkz.
yaptklan
ile
bireyselci
kltrlerdeki insanlann yaptklan arasnda nasl bir fark var? Srecin

hangi aamasnda iki kltr birbirinden aynlyor? Dnyann drt bir
yanndaki insanlann yola ayn noktadan ktn, uyuma yanll
sergilediini dnyoruz: Bakalan hakknda otomatik olarak
yatknla dayal yklemeler yapyorlar. Daha sonra ise, ortaklaac
kltrlerdeki insanlar duruma bakyor: Durumu hesaba katarak ilk
izlenimlerini gzden geirip dzeltiyorlar. Batklar bu ikinci adm
atlyorlar. lk izlenimlerine, yani yatknla dayal yklemeye taklp
kalyorlar (Cho- i ve dierleri, 2003; Hedden, Ketay, Aron, Markus, &
Gabrieli, 2008; Knowies, Morris, Chiu, Hong, 2001; Lewis ve
dierleri, 2008).
Aktr/Gzlemci Fark
Uyuma yanllnn ilgin ynlerinden biri de uygulamadaki
eitsizliktir:
Bakalarnn
davranlan
iin
isel
nedenler
bulma
eilimimiz ar basarken, kendi davramlanmz aklamak iin

kendimizden telere, yani duruma bakarz.
Bu da ilgin bir ykleme ikilemi yaratr: Aym davran, bu
davran gzlemleyen birisinde yatknla dayal yklemeleri
tetiklerken, davran - - - :: _ sergileyen kiide durumsal
yklemeleri ha- ounlukla hibir ey g- rekete geirebilir. rnein,
bakkalda ocu- rnd gibi deildir. Ya- una baran bir kadm
gryoruz. Onun k- sz st krema gibi grnr. t, acmasz bir
anne olduunu dnyo- -W. s.
Gilbert,
H.MS Pmafore
m2
ole
yandan, o
kendi davran hakknda

dnrken bunu iini kaybetmesinden kay-
SOSYAL PSKOLOJ
269
naklanan kayg ve strese balyor. Yklemelerdeki bu farkllk

aktr/gzlemci fark olarak adlandrlr (Jones & Nisbett, 1972;
Hansen, Kimble, &
Aktr/Gzlemci Fark
Bakalarnn
davranlann
|
yatknla
bal
nedenlerle
aklarken
davranta- i nnda duruma bal etmenlerin rolne odaklanmak.
kendi
~
'A
Biers, 2001; Nisbett, Caputo, Legant, & Marecek, 1973; Robins,

Spranka, & Mendelson, 1996; Watson, 1982).
Ann Landerse yazlan mektup (bkz. s. 108) aktr/gzlemci
farkna iyi bir mek. Mektubu kaleme alan kii yaamn etkileyen
ve davranlarn ekillendiren d gler zerinde odaklanyor. Ona
zarar veren bir ilikiyi bitirememesine neden olan kendi iindeki
nedenlere odaklanmak yerine kendi dndaki nedenlere -onun
deyimiyle, annesinin "takntsna" odaklanyor. Gel gr ki Ann
Landers bu numaray yutmuyor. Mektubu gl bir isel yklemeyle
yandyor: Sorunlarnn kayna annesinin ilikiyi onaylamamas
(durum) deil, kendisidir. Tahmin edebileceiniz gibi aktr/gzlemci
fark insanlar arasnda iddetli anlamazlklar yaratabilir. Peki,
neden
............. ...............1 .............................. mu................. nmr..........imin m umujUMIM
*&&&$** ~r ~ - ' ' : .

^Sevgili Ann Landers,
...
Annemle yaadm sorunlar nedeniyle artk aresiz

kaldm yardm edebilecein umuduyla bu
mektubu yazmaya karar \erdim.
Bryi kadar nce annemin kar kmasna ramen erkek
arkadamn yanma bc-u ndm Kevnden hibir zaman
holanmamt Evetr kusursuz Inr deilkesml^'~l %lle veilikimizde de sorunlar yayoruz Alkolik, abuk sinirleniyor, gemiiz
rt^ ok yalan, sylyor ve hibir iite tutunamyor Onun yznden
boazma kadaror~ ca girdim ve en buyuk sorunum annemin
benim durumumu kajasmtr takm olmas Endielenmesini
anlyorum, ama daha fazlasna katlanamyorum MCHGANDAN
ANNE KURBANI
Sevgili Anne Kurban
tf
Banar yazan annen deil, sensm O yzden tavsiyeyi de sana

vereceim Bir an nce- , bir danmana git ve neden alkolik,
geimsiz, ?sc bir yalancdan aynlamadnm
- nedenlerini renmeye al
270
Mektup ve mektuba verilen yant aktr/gzlemci farkna bir mek

oluturuyor. Scho- eneman ve Rubanowitz (1985) gazetelerdeki Ann
Landers ve Sevgili Abby nasihat kelerine gelen mektuplar incelediler
ve aktr/gzlemci farkn gsteren gl verilere rastladlar. Mektuplar
yazanlar sorunlarnn kaynan genellikle d etmenlere balarken (rnein,
bu mektubu yazan kii en byk sorununun annesi olduunu sylyor)
nasihat veren ke yazan onlara verdikleri yandarda genellikle yatknla
dayal yklemeler yaparlar (rnein, Hemen psikolojik yardm almalsn).
(Dear Ann Landers Creators Syndicate, Inc.in izniyle.)
kimi zaman aktrler ve gzlemcilerin yapt

birbirlerinden bu denli keskin bir ekilde ayrlyor?
yklemeler
Yeniden Algsal Belirginlik Bu keskin ayrln nedenlerinden biri eski

dostumuz algsal belirginliktir (Jones & Nisbett, 1972). Daha nce de
sz ettiimiz gibi, nasl ki bakalarnn davranlann durumdan

daha ok fark ediyorsak, kendi durumumuzu da davranlanmzdan
daha ok fark ederiz. Hibirimiz, yaammz boyunca nmzde bir
boy aynas tutup kendimizi srekli olarak gzlemleyecek kadar
bencil ya da ben-tnerkezli olamayz Darya bakarz; bizim iin
belirgin olan bakalar, nesneler ve meydana gelen olaylardr.
Kendimize o kadar ok dikkat etmeyiz. Bunun sonucunda da ; aktr
ve gzlemci bir davrana neyin neden olduunu dnrken onlara
en belirgin ve fark edilir grnen bilgilerin na kaplrlar (Male &
Kno- be, 1997; Nisbett & Ross, 1980; Ross & Nisbett, 1991; Storms,
1973).
Aktr/Gzlemci
Farknda
Bilginin
Ulalabilirliinin
Rol
Aktr/gzlemci farknn kaynanda baka bir neden daha gizlidir.

Aktrler kendileri hakknda gzlemcilerden daha fazla bilgiye
sahiptir. Aktrler yllar boyunca nasl davrandklarn bilirler, o
sabah balarna gelen olay bilirler. Dav-' ran ve durumlarnn
zaman
ierisinde
sergiledii
benzerlik
ve
farkllkla-
gzlemcilerden daha iyi fark ederler (Balcetis & Dunning, 2008;

Jones & Nisbett, 1972; Krueger, Ham, & Linford, 1996; Maile &
Knobe, 1997). Kel-! ie/in (1967) deyiiyle, aktrlerin kendileri
hakkmdaki tutarllk ve avrt edicilik bilgileri gzlemcilerden ok
daha fazladr.
rnein, bir partide sessizce kendi banza oturduunuzda
gzlemci- - nin, hakknzda yatknla dayal bir ykleme yapmas
daha byk bir olaslktr: Olduka ie dnk birisi. Aslnda siz
genelde partilerde byle davranmadnz biliyor olabilirsiniz. Belki
de
kimseyi
tanmadnz
partilerde
daha
ekingen
davranyorsunuzdur. Belki de kt bir haber nedeniyle kendinizi

yorgun ve depresif hissediyorsunuzdur. O hlde, aktrlerin
kendilerine ynelik yklemelerinin genellikle durumsal etkenleri
daha ok ' yanstmas artc deildir nk aktrler davranlannm

bir durumdan dierine nasl bir farkllk sergilediinin, onlar
yalnzca snrl bir balam-! da gren ou gzlemciye oranla, daha
ok farknda olurlar.
Bu noktaya kadar, insanlarn yklemeler yaparken kulland
zihinsel ksa yollan ele alrken algsal belirginlik ve bilginin
ulalabilirliinin rot ne deindik. Peki ya gereksinim, istek, umut ve
korkulannz? Bu duy
SOSYAL PSKOLOJ
273
etmenler de yklemelerimizde yanllklar yaratmaz m? Dnyay belirli

bir ekilde grme gdmzn kaynanda, bu grnn, hem
kendimiz hem (je genel olarak yaam hakknda daha iyi eyler
hissetmemizi salamas yatyor olabilir mi? Evet! imdi ele alacamz
ksa yollarn temelinde gdlerimiz yatmaktadr; bunlar z saygmz ve
dnyann gvenli ve adil bir yer olduuna dair inancmz korurlar.
- Kendine Hizmet Eden Yklemeler

Alisonm kimya dersine gittiini ve o gn vize snavnn sonucunu
renecei iin kaygl hissettiini dnn. Profesr snav kdn
veriyor. Alison kd eviriyor ve en yksek notu aldn gryor.
Alison bu nota nasl bir aklama getirir? Tahmin edebileceiniz gibi,
insanlar baanlann hemen sahiplenirken baarszlklarnn
suunu
kendi
kontrolleri
dndaki
olaylara
atma
eilimindedir. Alison, byk olaslkla, baarsn kimya konusunda iyi olmasna ve elbette zeksna balayacaktr.
Tipik
aktr/gzlemci
rntsnden
bu
kopuu
nasl
aklayabiliriz? insanlarn z sayglar tehlikeye dtnde ;

genellikle kendine hizmet eden yklenmelere bavururlar.
Ksaca belirtmek 'gerekirse, bu yklemeler (isel ykle- f
meler
yaparak)
baarszlklarmz
baarlarmz
iin
(dsal
yk-
sahiplenllemeler
|me,
yaparak)
bakalarn ya da du- grumu sulama eilimidir (Carver, De ||

regorio, & Gillis, 1980; McAllister,
996; Miller & Ross, 1975; Pronin, Lrn, ipRoss, 2002; Robins
& Beer, 2001).
MKendme Hizmet Eden Yklemeler
B^nun baanlann aklarken isel, yatknla bal etmenlere,
baarszln, ak- lErken. ise dsal, duruma bal etmenlere paye
karmas
Spor yarmalarnda kazanan ve kaybedenler genellikle yanm sonucunu

aklarken ok farkl, kendine hizmet
eden yklemeler yaparlar.
274
Profesyonel sporlar kendine hizmet eden yklemeler iin zellikle ilgin bir inceleme alandr. Sporcular ve kolar elde ettikleri zaferleri
aklarken takmlarnn ya da oyuncularnn zelliklerini fazlasyla n
plana karrlar. Gerekten de takmlarnn zafer ya da yenilgileri
hakknda yorum yapan sporcu ve kolarn aklamalar incelendiinde
galibiyederin
%80ine
yaplan
yklemelerin
isel
etmenlere
dayandrld grlmtr (Lau & Russell, 1980). rnein, 1977

ampiyonluk malarnn 4. ayanda New York Yankees takmnn Los
Angeles Dodgers nasl yendiini aklayan Yankees menajeri Billy
Martin
bu
baary
takmdaki
bir
oyuncuya
yklemitir:
Hepsi
Pinellanm sayesinde (Lau & Russell, 1980, s. 32). Yenilgiler ise daha
ok d nedenlere, takmn kontrolnde olmayan etmenlere yklenir.
rnein, Dodgers takm da yenilginin nedenini yeteneklerinin daha az
olmasna ya da kt bir oyun karmalarna deil, anszlklarna ve
Yankeesin ok iyi bir oyun karmasna balamtr. Dodgersn
menajeri Tommy Lasorda yle diyordu: Bizi yenmek iin ok byk
bir takm olmanz gerekir ve Yankees de kesinlikle byk bir takm (s.
32).
Kendine hizmet eden yklemeler yapma eilimi kimlerde daha
fazladr? Roesch ve Amirkhan (1997) spor dnyasnda bir oyuncunun
beceri, deneyim ve yapt spor tipinin (takm oyunlarna karlk tenis
gibi bireysel sporlar) oyuncunun karlama sonucu hakknda yapt
ykleme tipini etkileyip etkilemediini merak ettiler. Sonuta deneyimi
daha az olan sporcularn, deneyimli sporculara oranla, kendine hizmet
eden yklemeleri daha fazla kullandn grdler. Deneyimli sporcular
bazen yenilgiden kendilerinin sorumlu olduunu ve zaferler iin her
zaman btn payeyi sdenemeyecekle- rini bilirler. Beceri dzeyleri
daha yksek olan sporcular, daha dk dzeydeki sporculara oranla,
kendine hizmet eden yklemeleri daha fazla kullanrlar. stn yetenekli
sporcu
baarnn
kendi
becerisinden
kaynaklandna
inanrken
baarszl, sra d ve can skc bir sonucu arkadalanna ya da dier

oyun koullanna balar. Son olarak, bireysel spor yapan sporcular, takm oyunculanna oranla, kendine hizmet eden yklemelere daha fazla
bavururlar. Bireysel sporcular kazanmann ve kaybetmenin btn
ykn omuzlannda tadklann bilirler. Bir sonraki Dene ve Gr!
altrmasnda eidi sporculann kendine hizmet eden yklemelerini
SOSYAL PSKOLOJ
grebilirsiniz.
Neden kendine hizmet eden yklemeler yapyoruz? ou insan, bir
dnce ya da inanc deitirerek gerei arptma pahasna, z
saygsn olabil-
275
276
ihV *
l
|awa.
Spor Sayfalarndaki
DENE ve GR!
i'zeret mi ararlar? Bir Kjdê __________

Hizmet Eden
dahaki sefere gazetelerin Ykleinejfeafi ly
spor eklerini yajiaâe
sppr.prdg- f ramlarn Sporcular ve antrenrleri baarlan iinleendilenni;
izlerken bunun yantn
kendiniz bulmaya aln* Spor risanannm ken- !;di"performanslann
yorumlarken ne gibi yklemeler yapan '2rmIeyin/Kendi- Svne hizmet
eden bir rnt m sz konusu?
*., ' , . *
'->v rnein, bir galibiyetten sonra sporcular, Harika takm oyunumuz
sayesinde kavzandk; bugn defans izgimiz gerekten ok salamd ya da
Bugn servislerini l ok glyd gibi isel yklemeler mi yapyor? Peki,
yenilgilerden sonra,. Bu se- izon sakatlklardan ok ektik ya da "izgi
hakemi bugn, bana kafyi takt-gibi dsal yklemeler mi yapyorlar?
Aratrma sonularna gre kendine hizmet eden, i-^ykleme rnts,
rnein kazanann, Rakip takm bugn ok kt bir gr&n- deydi, biz de
kazandk (dsal) ya da yenilenin Bugn ok kt oynadm. Ber-- l batam
(isel) dedii zt bir rntye oranla, daha ok kendini gsterecektir - Daha
sonra da Roesch ve Amirkhanm (1997) araormasna uyan rnekler bulup bu,!: alamayacanza bakn. Kendine hizmet eden yklemeler bireysel spor
yapanla^ ara
smda takm sporlar yapanlara oranla daha m yaygn? Yldz
oyuncular kendilerinden daha az yetenekli meslektalarna oranla daha m fazla kendine hizmet
eden yklemeler yapyor? Son olarak: da insanlann kendine hizmet eden
yklemelere ba- . ' vurmalanna gsterdiimiz nedeni dnn (z
saygmz konmak, kendimizi bakalarna olumlu gstermek ve gemi
performanslarmzla ilgili kiisel bilgileri
miz.) Sizce, bir spor insan kendine hizmet eden bir ykleme yaptnda
bu g- " dden hangisi ibanda? rnein, Michael Jordan takmnn
yenilgisini kendi dm- daki etmenlere balasayd, sizce z saygsn im
korumaya alyor ohrchi, yoksa ' ba$kalannm gznde iyi grnmeye ya da
yaad deneyime en mantkl yklemeyi yapmaya m (yani, o kadar
yetenekliydi ki yenilgilerin ou onun hatas deildi)? -
digince korumaya alr. (Bu konuyu 6. Blmde uzunlamasna ele

alacaz.)
Burada,
saygy
korumak
ya
da
arttrmak
iin
kullanlabilecek belirli bir ykleme stratejisi sz konusu: Nedensellii

(bir eyin olma nedenini) sizin iin en iyi olacak yere koyun gitsin
(Greenberg, Pyszczunski, & Solo- mon, 1982; Snyder & Higgins, 1988;
SOSYAL PSKOLOJ
277
Wann & Schrader, 2000). zellikle bir konuda baarsz olduumuz ve

bunu dzeltemeyeceimizi hissettiimiz zaman kendine hizmet eden
yklemeleri
kullanma
eiliminde
oluruz.
Gelecekte
daha
iyisini
yapabileceimize dair pek umut olmadnda dsal ykleme gerekten

de z saygmz korur. te yandan, kendimizi gelitirebileceimi
278
ELHOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROBiN M. AKERT
ze inandmzda mevcut baarszl isel nedenlere ykleme ve

iyiletirme
...................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)............................................................1
SOSYAL PSKOLOJ
TIMOTHY D. WLSON ...................................................................1
ROBIN M. AKERT .........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ............................3
indekiler....................................................................................4
Balarken...................................................................................21
279
280
Bu Baskdaki Yenilikler................................................................21
Teekkr....................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJ
BALANTILAR.............................................................................40
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan ..........................................43
281
282
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas..........................44
SOSYAL ETKNN GC................................................................47
SOSYAL PSKOLOJ

Gereksinimi................................................................................61
S.....................................76
283
284
ebk yk SSSfifS....................................................................126
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r........134
m : *.........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi............................................................................183
mmm...................................221
SOSYAL PSKOLOJ
:hdt.....................................392
^ps......................................................................................397
la I......................................135
n i...........................................................................................135
lli............................................................................................135
285
286
^ _ ^JfSJff?.................................................................................56
rrr ^.........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#...............................................................105
laf
jik olaylardr. Bu olay hi tanmadmz bir yabancnn bana
geldiinde J bile bizim iin moral bozucu olabilir. Bu, baka birisinin
bana geliyorsa -J benim de bama gelebilir, diye dnrz. Bu
nedenle de bu gerei yad- J smak iin eidi admlar atanz. Bunun
yollanndan biri de savunmac yk- ~
lemelere bavurmak, bizi incinebilirlik ya da lmllk duygulanndan
ko- -
ryan davranlara aklamalar getirmektir.
''-"lif
1
Savunmac ykleme trlerinden biri, kt eylerin yalnzca kt

insan- a lann ya da en azndan aptalca hatalar ya da kt seimler
yapan insanlann 'M bana geldiine inanmaktr. Yani, bizim bamza
SOSYAL PSKOLOJ
287
kt bir ey gelmeyecek-. 1|
Savunmac Yklemeler
s"
<.
"^r-
>
- ' - t i k
ncinebilirlik ve lmllk duygularm engellemeye ynelik davran aklama^
288
tir nk biz aptalca ya da dikkatsizce seimler yapmayz. M e vin

Lerner {1980, 1998) bunu adil dnya inanc -yani insanlar ne hak
ediyorsa onu yaar, ne yayorsa onu hak etmitir- olarak adlandm
(Hafer, 2000; Hafer & Begue, 2005; Lipkus, Dalbert, & Siegler, 1996).
Adil dnya inanc baz zc, hatta trajik sonular dourur. rnein,
niversitenizdeki bir kz renciye bir arkadann tecavz ettiini dnn. Siz ve arkadalarnz bu olaya nasl bir tepki gsterirdiniz? Kzn
tecavz tetikleyecek bir ey yapm olabileceini dnr mydnz?
O akam, olay yaanmadan nce, davetkr m davranyordu? Erkek
arkadan odasna davet etmi miydi?
Elaine
Walster
(1966)
ve
arkadalar
tarafndan
yrtlen
almalarda aratrmaclarn "kurban sulamak olarak adlandrd bu

tip yklemeler incelenmitir (rnein, Burger, 1981; Lemer & Miller,
1978; Stormo, Lang, & Stritzke, 1997). Yrtlen eitli deneylerde
ilenen sulardaki ya da yaanan kazalardaki kurbanlarn kendi
sonlarn hazrladna inanld grlmtr. rnein, insanlar tecavz
vakalarnda kurbanlar sulamakla kalmaz (Abrams, Viki, Masser, &
Bohner, 2003; Bell, Kuriloff, & Lottes, 1994), dayak yiyen kadnlar da
saldrgan kocalarnn davranlarndan sorumlu tutulur (Summers &
Feldman, 1984). Bu tip ykleme yanllklarn kullanan kii bylece
yaamdaki belirli dzeydeki rastlantsallg da kabullenmek zorunda
kalmam, kendisi gibi masum bir insan bile ke banda bir kaza ya
da sulunun bekleyebileceini dnmemi olur. Adil dnya inanc,
insann kendi gvenliiyle ilgili kayg uyandrc dnceleri uzakta
tutar.
KLTR VE DER YKLEME YANLILIKLARI

Kltr ile ykleme yanllklar arasndaki balant zerinden kendine
hizmet eden yanll inceleyen sosyal psikologlar burada da kltrn
nemli bir bileen olduunu grdler. rnein, bir Afrika lkesi olan
Ganadaki endstri iileri ve ustabalanna i kazalarnn nedenleri
soruldu. Her iki grup da son derece kendine hizmet eden yklemeler
yapt. iler durumdaki etkenle-.
- - .
Dnya
nanc
. insanlann bana kt,
varsaymna da- - n bir
ri
- ' - mi-sA
iyi insanlann bana iyi eyler
tr savunmac ykleme.
,-
geldii
SOSYAL PSKOLOJ
289
ri suluyor, bylece kendilerini sorumluluktan ve sutan aklam

oluyordu; rnein, an i yk, ynetimin basks ve yetersiz eitim
gibi konulan ne sryorlard. Ustabalan ise iileri suluyordu;
kazalann
yegne
nedeni,
iilerin
dikkatsizlii,
beceriksizlii
ve
cahilliiydi (Gyekye & Salminen, 2004). j Dnyann drt bir yannda

yrtlen 266 almay kapsayan yeni bir | st-analiz almasnda
Amy Mezulis ve meslektalan (2004), kendine hiz- J met eden
yanlln en gl olarak ABD ve dier Batl lkelerde (Kanada, J
Avustralya ve Yeni Zelanda) grldn buldu. Bu durum aynca
Afrika, | Dou Avrupa ve Rusyada da yaygnd. ABD ierisinde beyaz,
Asya, Afrika, J Latin Amerika kkenli ve Kzlderililerden oluan
katlmc rnekleri ara-1 smda kendine hizmet eden yanllk bakmndan
kayda deer farkllklar J yoktu. te yandan, baz Asya kltrlerinde
(Japonya, Pasifik Adalan ve | Hindistan) kendine hizmet eden yanllk
dzeyi ok dkt, hatta hi "j yoktu (Mezulis, Abramson, Hyde, &
Hankin, 2004).
Birok
jj
geleneksel
bakalanyla,
uyum
Asya
ok
kltrnde
nemli
alak
deerlerdir.
gnlllk
rnein,
ve
in
rencilerden baaniann ba-?J kalanna, rnein retmenlerine, anne

babalanna ya da durumun dieri ynlerine, rnein okulun kaliteli
olmasna atfetmeleri beklenir (BondJ 1996; Leung, 1996). ABD ve
dier Batl lkelerin aksine, buradaki feultrelP gelenekler baany
kendilerine yklemelerini ho grmez. Tahmin edeblej ceiniz gibi,
inli
araurma
katlmclan,
Amerikal
katlmclara
oranla,
bajj
anlanndan kendilerine daha az paye kanyordu (Anderson, 1999;

Lee
Seligman,
1997).
inli
rencilerin,
baaniann
durumun
zelliklerine y lemesi de kltrlerinin deerlerini yansttklann

gsteriyor.
||
Peki, bireyselci ve ortaklaac kltrler arasmda Olimpiyatlardaki

al tul madalya baarsn aklama konusunda farkllklar grlr m?
Yrttefl st-analiz almalan reklam, ark szleri, televizyon
programlan ve sanat gja bi kltrel rnlerin, kendi kltrlerinin
deerlerini yanstan ieriklere sal hip olduunu gsteriyor. Bat
kltrlerinde bu ierik daha bireyselci olurken! Japonya, Kore, in ve
Meksika gibi lkelerde daha ortaklaac bir ierik grra lyor (Morling
& Lamoreaux, 2008). Hazel Markus ve meslektalan (200ffl| bunun
290
televizyon ve gazetelerdeki spor yorumlarnda da deimediini ort|H

koydular. 2000 ve 2002 Olimpiyatlannda ABD ve Japonya adna altn
macj|l ya kazanan sporcularla ilgili medyada kan haberleri kodladlar.
Altn
madgj
ya
kazanan
medyasnda bu sporculjffl
Amerikal
sporculann
baans
ABD
291
indilerine zg yetenek ve becerileri ile aklanyordu; ksacas

altn madalyal sporcular bu i iin doru kumaa sahip olduklarn
gstermiti (Mar- jjus, Uchida, Omoregie, Townsend, &r Kitayama,
2006, s. 110). Buna karlk, altn madalya kazanan Japon sporcular
Japon medyasnda daha geni terimlerle anlatlyordu. Buna bireysel
yetenek
de
dhildi
ancak
gemiteki
baanl
ya
da
baarsz
deneyimleri de hesaba katlyor; antrenr, takm arkadatan ve aile

gibi baka insanlann bu baandaki rolne de deiniliyordu. Son olarak,
Amerikadaki haberler, kendine hizmet eden ykleme tarzna uygun
olarak,
olumsuz
ynlerden
ok,
olumlu
ynlere
odaklanyordu
(rnein, gc sayemde yanta kald); buna karlk Japonyadaki

haberlerde olumlu ve olum- .soz ynlere verilen arlk aynyd
(rnein, Katld ikinci olimpiyat oyun- Jaripek de iyi gemedi.
Zirveye ok yaknd, ama performans kusursuz deil-
. t;
Markus ve
ark., 2006, s. 106-107). Altn madalyal iki sporcunun aklamalarndan

yaplan aadaki almalar, kltrn insann kendi davranna ynelik
tanmlama ve aklamalanm nasl etkilediini zetliyor:
i- Bence konsantrasyonumu hi kaybetmedim. Artk neler yapabileceimi
dnyaya
- gstermem gerekiyordu... Onu yenebileceimi biliyordum, buna
kalbimin derinlik- terinde inanyordum... arada kukuya kaplyordum...

ama sonra Hayr, bu be- $ nim gecem olacak diyordum (Misty Hyman,
kadnlar 200 metre kelebekte altn
madalya sahibi Amerikal sporcu) (Markus ve ark., 2006, s. 103).
Dnyann en iyi antrenr ve en iyi yneticisi yanmdayd, beni destekleyen

onca
1 insan
da
buna
katlnca
birlikte
altn
madalyay
getirdiler.
Bu
madalyann yalmz- T ca benim olduuna, onu tek bama kazandma

inanmyorum (Naoko Takahashi,
- kadnlar maratonda altn madalya sahibi) (Markus ve ark., 2006, s. 103).
[T-
'Peki ya baarszlkta? ABDdeki gibi bireyselci kltrlerde

insanlann .dine hizmet eden yanlla eilim gsterdiini,
baanszlklan aklamak 'kendi dlanna, duruma baktklarn
anmsayn. indeki gibi ortaklaac tjirlerde bunun tam tersi
geerlidir. nsanlar baarszl d deil, i ne- Jite balarlar
(Anderson, 1999; Oishi, Wyer, & Colcombe, 2000). Gerede, Japonya
292
ve Kore gibi kimi Asya kltrlerinde kendine ynelik ele-
yklemeler ok yaygndr ve gruplan bir arada tutan nemli bir

tutkal " grrler. Kii kendini eletirdiinde (yani, kendine hizmet
eden ykle- ; tersini yapanda) dierleri ona duygudalk ve
sevecenlik gsterir ki grup yeleri arasndaki karlkl ball
glendirir (Kitayama & Uc- 003; Kitayama, Markus, Matsumoto, &
Norasakkunkit, 1995).
Adil dnya inancnn insanlara gvenli, dzenli ve ngrlebilir bir
yaam grn korumada yardm eden savunmac bir ykleme
olduunu anmsayn. Peki bunun kltrel bir yan da olabilir mi? Adrian
Fum- ham (1993) ou insann dnya adil bir yerdir inanc tad bir
toplumda ekonomik ve sosyal eitsizliklerin de adil grleceini ne
sryor. Bu tip toplumlarda yoksul ya da yoksun kiilerin daha az eye
sahip olmay hak ettiklerine inanlr. Dolaysyla, adil dnya yklemesi
adaletsizlikleri aklamak ve hakl gstermek iin kullanlabilir. Bu
konuda yrtlen ilk almalarda da bu dorultuda sonulara ulald:
Zenginlik ve yoksulluk dzeylerinin ularda olduu kltrlerde adil
dnya yklemeleri, daha eit bir gelir dalm olan toplumlara oranla,
daha yaygndr (Dal- bert & Yamauchi, 1994; Fumham, 1993; Furnham
&
Procter,
1989).
rnein,
Hintli
ve
Gney
Afrikal
aratrma
katlmclannm adil dnya ska- lasmdaki puanlar, skalada ortalama

puanlar alan ABD, Avustralya, Hong Kong ve Zimbabweli katlmclara
oranla, daha yksektir. meklemdeki en dk puanl gruplar -adil
dnyaya en az inananlar- ngilizler ve sraillilerdir (Fumham, 1993).
SZ N A S I L K U L LA N I R D I N I Z ?
Hayatnz boyunca bakalanyla igiK yklemeler yapacaksnz. Hayatta
kalmak istiyorsanz bu kanlmaz. Bakalarnn gerekte nasl insanlar
olduuna dair kararlar vermeniz gerekecek. Sevebileceiniz bnsi mi?
-Gvenemeyecegnz bins m? Peki, bunu doru bir ekilde yapmann bir
yolu var m? te btn mesele bu. Yaamn bu alannda birok ey doru"
kararlar vermeye bal ancak genellikle yarglanmz, en iyi artlarda bile,
kusursuz
olmayan
bilgilere-dayandrmak
zorunda
kanz.Yme
de
yapabileceiniz bir ey var:. lk olarak, yklemelerin iki eit, yan isel ve
dsal olduunu unutmayn. Kendinize st 'sk, birisinin davranlanna her

ikisinin deneden olabileceini anmsatn. Bu iki- eitten brine (belki de bir
ykleme yanllna) fazla kapldnz fark edince-kendinizi'dier olasl da
SOSYAL PSKOLOJ
293
gz nne almaya zorlayn. Dier bir deyile, ykfemefer.yaparkert adil

davrann, insan davran son. derece karmaktr ve genellikle hem bireysel
hem de duruma bal etmenlenn bir rndr. kincisi, alak gnll olun.
Bir bakas hakknda bir ykleme yaparken bunu zerinde altm? ancak
yeni
bilgilerin
nda
deitirebileceiniz
dnn.nc olarak, hakl kanz za
bir
hipotez
gibi
294
man bunu kabul edin ancak yanl kararlanma d&j$ardfc meler ok nemli
bir remnedeneym olabdtr Aslnda bii rnak diyoruz. Haydi, undi gidin ye
bilgelein '
zet
T
zel olm
'.~^
ayan Davrau Szel olmayan iletiim; d^âde lan aktarmak ve
aync kiilik zelliklerim iletmek m kuTfottr H^pJ \ olmayan ok mce

pulanmn kodunu doru bir ekilde zebilir
Duygusal Yz fadelen Ala ana duygu evrenst Idr, dnyann drt bir yanndaV mOnvln
JI
l t i *
- -uw;6w* JUAUU UU UU411 LATK11, Cllger taraf farkl bir duyguyu ifade emgnde gorulur Duygusal kodlama
ve kod zmede ayna nronlar da rol oynar ve empati kurmamza
yardm ederler
Kltr ve Szel Olmayan letiim Kanallar Bat, dokunma, kiisel alan jestler ve
ses tonu dger szel olmayan l n m | n ll n l r , m,, s l4 ^ [lr Her kltrn kendine
ozgu gstenm kurallan vardr ve bunlar insanlann hangi duygulan
sergileyebileceim dikte eder Amblemler y lan.mUnm.c an_ lamlan olan
jesderdirve kltr tarafndan belirlenirler ok Kanall Szel Olmayan letiim
Sosyal etkileim ayn anda birden ok so- -e! olmayan iletiim kanalnn
kodlanmasn (ve bunlarn kodlarnn zlmesini) gerektirir. Szel olmayan
iletiim bu birden ok kanal arasnda dald im genellikle neler olduunu
anlamak iin tek bir kanal uzennde younlarz Bu da bakalar hakknda doru
yarglara .varma yeteneimizi glendirir. ' rtk Kiilik Kuramlar: Boluklan
Doldurmak Bakalarm ankmaV^rn davranlarn gzlemleriz ancak ayn
zamanda duygulan, aync kiilik miw ve gd-' len hakknda karmlar yaparz.
Bunun iin de bir kiide hangi ayma kiilik zel- ilklerinin bir arada bulunduuna
dair genel kavranlan ya da emalan
Kltr ve rtk Kiilik Kuramlan Bu genel kavram -ya da emalarbelirli bir kltrde yaayan insanlar arasnda ortaktr ve kuaktan kuaa
aktarlr Nedensel Ykleme: Neden Sorusunu Yantlamak nsanlann
sergiledikleri ey- lemlenn arkasndaki duygu ya da aync zellikleri
anlamak iin vukleme kuramna gre, yaptikkn eyi neden yaptdann

belirlemeye alm Bu da sosyal dnyay anlayp ngrmemize yardm,
eder.
Ykleme Srecinin Doas nsan davranlarnn nedenine karar vermeye
alrken iki yklemeden binne bavururuz: isel ya da yatknla "bal
ve d- sal ya da duruma bal ykleme.
Kovaryasyon Modeli: sel ve Dsal Yklemeler Davranlar
za
.'
man, yer, aktr ve davrann hedeflerine gre farkllklarn

gzlemlenmesine dayanan kovaryasyon modeli gzlemcinin isel ya da
dsal bir ykleme yap- '
SOSYAL PSKOLOJ
295
maya nasl karar verdiini inceler. Bu seimlerimizi yaparken konsenss,

ayrt edicilik ve tutarllk bilgilerini kullanrz.
Uyuma Yanll: Kiilik Psikologu Gibi Davranan nsanlar nsanlar ykleme
yaparlarken eitli zihinsel ksa yollan da kullanrlar; ema ve kuramlarda
bunlarn arasnda saylabilir. Sk kullanlan ksa yollardan biri uyuma
yanll, yni kiinin davran ile yatknlnn uyutuuna (ya da birbirlerine
karlk geldiine) iianma eilimidir. Bu yanlln nedenlerinden biri kiinin
davrannn algsal belirginlik asndan, evresindeki duruma oranla, daha
gl olmasdr, ld adml ykleme srecine gre ilk ve otomatik ykleme
genellikle
yatknla
dayaldr
ancak
ikinci
admda
durumsal
bilgiler
dorultusunda deitirilebilir.
Kltr ve Uyuma Yanlla Hem bireyselci hem de ortaklaac kltrlerdeki
insanlar uyuma yanll sergilese de ortaklaac kltrlerdeki insanlar
davrann durumsal nedenlerine kar daha duyarldr ve duruma bal
deikenler belirgin olduu srece duruma dayal aklamalar getirmeye
daha eilimlidirler. Bunun nedeni de zmlemeci deil, btnselci dnme
tarzn kullanmaland.
Aktr/Gzlemci Fark Bu fark uyuma yanllnn geni hlidir: Genellikle
bakalannn davranlanm yatknla dayal nedenlere balarken, kendi davranlarmzn nedenlerini durumsal olarak grrz. Aktr/gzlemci farknn
temelinde algsal belirginlik ve bilginin ulalabilirliinin aktr ve gzlemci
asndan farkl olmas yatar.
Kendine Hizmet Eden Yklemeler Yaptmz yklemeler kiisel gereksinimlerimizden
de
etkilenir.
nsanlann
baarlan
iin
isel
yklemeler,
baarszlktan iin dsal yklemeler yapmas kendine hizmet eden ykleme

olarak adlandmlr. Savunmac yklemeler insanlann, lmllk duygulanm
engellemesini; salar: Adil dnya inana da savunmac ykleme tiplerinden
biridir, buna gre kt eylerin kt insanlann, iyi eylerin iyi insanlann
bana geldiine inannz.
* Kltr ve Dier Ykleme Yanllklar eidi bulgular kendine hizmet eden ve
savunmac yklemelerin kltrler aras farkllklar sergilediini gsteriyor. Bu
farkllklann en tipii bireyselci Bat kltrleri ile ortaklaac Dou kltrleri
arasndadr.
4. BLM: TEST
1. Paul Ekman ve Walter Friesen ilkel Gney Fore kabilesindeki eitli yz
ifadelerinin: anlamlarn incelemek iin Yeni Gineye gittiler. Vardklan temel
sonu neydi?
a. Yz ifadeleri evrensel deildir nk farkl kltrlerde farkl anlamlara
gelirler.
b. Alt temel duygunun ifadesi evrenseldir.
c. Alt temel duygunun ifadesi evrensel deildir.
296
d. Gney Fore kabilesinin yeleri aym duygulan Batllardan farkl ekillerde ifade ediyordu.
SOSYAL PSKOLOJ
297
2. Kelleyn yklemede kovaryasyon modeli hangi"1

a. Birisinin tek bir davranm gdrrgrin.ez- tf
b. nsanlar kltrel emalan kullanatak nedensey
c. nsanlar bakalannm davran nedenleri lar yaparlar
" j. "*
-'r
d. nsanlar us ve manta dayal nedensel yu*. men r pmk n
t0
rL
3 Aadaki psikolojik olaylarn hangisi K-'ttvci lakll.kfcTlj'd.tlu'az fflilur'
...................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)............................................................1
298
TIMOTHY D. WLSON ...................................................................1
ROBIN M. AKERT .........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ............................3
indekiler....................................................................................4
Balarken...................................................................................21
SOSYAL PSKOLOJ
Teekkr....................................................................................26
299
300
BALANTILAR.............................................................................40
SOSYAL PSKOLOJ
SOSYAL ETKNN GC................................................................47
301
302

Gereksinimi................................................................................61
S.....................................76
SOSYAL PSKOLOJ
ebk yk SSSfifS....................................................................126
m : *.........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi............................................................................183
mmm...................................221
303
304
:hdt.....................................392
^ps......................................................................................397
la I......................................135
n i...........................................................................................135
lli............................................................................................135
SOSYAL PSKOLOJ
305
^ _ ^JfSJff?.................................................................................56
rrr ^.........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#...............................................................105
4 Diyelim k Mscha tartma derslerinde en n srada r t unlua unun, tar'ijnu
ya ne kadar katldndan bams: olarak, katlm notunun da daha yksek olduunu fark etti. retmenin hemen karsndaki komnnn, Mschatun tartmada ne kadar rol ovnadg konusunda ret t! u mn udem t,j
dakilerden hangisidir?
"
'
a. retmenin emalan kullanmas

b. Algsal belirginlik
c. retmenin rtk kiilik kuramlan
d. Ik adml ykleme sreci
5 Daha nce birbirlerini hi gonnem olan Bav Rovve ve Bayan Dabney
randevulayorlar Sinemaya gitmek m Bay Roweun svah ust alabilir
arabasna binene kadar gayet y anlayorlar. Bayan Dabney gecenin gen
kalannda seksiz ve ime kapank davranyor. Daha sotra, erkek kardeinin
ayn model arabayU ksa bir sure once ciddi bir kaza geirdii ve hatrlamak
306
istemedii an annn canland anlalyor Bay Rowe ise oun souk ve ie

kapal
bir
olduunu
duumi-
vor
Bay
Rove
un
dncesi
aagdaklerden hangisine omek gsterilebilir?

a. Adil dnya mana.
b. Uyuma yatll.
c. Algsal belirginlik.
d. Yetersiz dorulama.
6. Jake adnda bir rencinin kmva dersinde uyu>akaldgm dnn Aynca,
bu derste bir tek onun uyuduunu ve dier derslerde de uyuyakaldn
duunun Kelleym yklemede kovaryas) on modeline goe insanlar onun bu
davrann 'uyujakalmasm) nasl aklayacaktr?
a Bu, Jake ile slgh sra d bir eyden kaynaklanmaktadr unku bu davrannn konsenss dk, ayrt edicilii ve tutarll yksektir b Kimya gerekten
de ok skc bir derstir nk Jake n davrannn konsenss, ayrt edicilii ve
tutarll yksektir. -

3 0 7 ile lgd sra d bir eyden kaynaklanmaktadr nk bu
c Bu Jake
davrannn konsenss ve ayrt edicilii dk, tutarhh yksektir
.................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)..........................................................1
TIMOTHY D. WLSON .................................................................1
ROBIN M. AKERT .......................................................................1
8
SOSYAL3 0PSKOLOJ...........................3
indekiler..................................................................................4
Balarken.................................................................................21
SOSYAL PSKOLOJ
Teekkr..................................................................................26
309
BALANTILAR...........................................................................40
310
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan ........................................43
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas........................44
SOSYAL PSKOLOJ
SOSYAL ETKNN GC..............................................................47
311

312
Gereksinimi..............................................................................61
S....................................76
ebk yk SSSfifS..................................................................126
SOSYAL PSKOLOJ
m : *.......................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi..........................................................................183
mmm..................................221
:hdt....................................392
^ps....................................................................................397
la I.....................................135
313
n i........................................................................................135
314
lli..........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...............................................................................56
rrr ^.......................................................................................94
SOSYAL PSKOLOJ
r*--1=-* sas^s#.............................................................105
8-Mingnl,Jason iseABDNen
<
sonular kendilerine bildiriliyor ve sonularn y oldua soylenyor

Daha sos ra kendilerinden performanslarn deerlendirmeleri
isteniyor. Kendje tem* eden yanllk uzenne yrtlen kltrler aras
almalara gref aagdafale hangisi daha olasdr7
a Mingn aksine Jason baarsn kendi stn yeteneine balayacaktr
^ b Ne Mng ne de Jason baanlann kendi ustun yeteneklerine
bulayacaktr c Hem Mng hem de Jason baanlann kendi stn
yeteneklerine balayacakta:d. Jason m aksine Mmg baarsn kendi ustun yeteneine bagliayacaktr ^
Aadaki ifadelerden hangisi uyuma canllnda grlen kltrel farUdk ^j
en y seklide tanmlar7
Ortaklaan kltrlerde yatknla dayal yklemelere pek rastlanmaz, b Batl
kltrlerde yatknla dayal yklemelere pek rastlanmaz
.................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)..........................................................1
315
TIMOTHY D. WLSON .................................................................1

316
ROBIN M. AKERT .......................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler..................................................................................4
Balarken.................................................................................21
SOSYAL PSKOLOJ
Teekkr..................................................................................26
317

318
BALANTILAR...........................................................................40
SOSYAL PSKOLOJ
SOSYAL ETKNN GC..............................................................47
319

320

Gereksinimi..............................................................................61
S....................................76
ebk yk SSSfifS..................................................................126
SOSYAL PSKOLOJ
m : *.......................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi..........................................................................183
mmm..................................221
:hdt....................................392
^ps....................................................................................397
321
la I.....................................135
322
n i........................................................................................135
lli..........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...............................................................................56
SOSYAL PSKOLOJ
rrr ^.......................................................................................94
r*--1=-* sas^s#.............................................................105
b
01 = 6 B-8' L a 9 q- 1*
323
BENLK:
Kendimizi
Balam
inde
324
E L L O T A R O N S Sosyal
ON - TIMOTH
Y D. VVILSON
- ROBN M.
Anlamak
; Byk sporcu olunmaz, byk spor- 'f cu
ukL \s.l Ovmel Zihniyet-
doulur -ya da bize yle geliyor. Do- |
Kendi Yeteneklerimizi Anlamak
utan yetenekli ya da Bylei milyon; da bir gelir denildiini duyarz. Dou'

^
tan
gelen
yetenekler
elbette
ki
nemlidir. E Bu kitabm yazarlarndan

birinin beyzbol liginde atc deil, bir
psikolog olmasnn nedenlerinden biri de
budur. Peki ama doutan gelen yetenek
mi her eyi belirler? rnein, gelmi
gemi en iyi basketbol oyuncusu kabul
edilen Michael Jor- dan dnn. Lise
takmndan atldm biliyor muydunuz?
(Evet, doru, Michael spordan.) Yine de
vazgemedi ve iki kat :1a alt, her
sabah okuldan nce an- enman yapmak
iin evden saat altda t. En sonunda
lkedeki en iyi basket1
programlarndan birine sahip olan
uzey Carolina niversitesine kabul .

Onun yine de dinlenecek zaman
GfcNEL I RF\E
Benlik Bilgisi
Benhk Tanmnda Kltrel Farkllklar

Benlik Tanmnda Cinsiyete Bal
Farkllklar Kendimizi fe bak Yoluyla
Tanmak ' BALANTILAR Anne Babalar
AKERT
Kandmz Tanmak I
Bakalarn -- Kullanmak
Benlk-Kontrolu
Benliin Ynetsel tlevi
izlenim Ynetimi* Btn Dnya
Bir Sahnedir
Kltr* zlenim Yonetm ve
Benlii-
Glendirme
yoktu, oyununu gelitirmek iin almaya devam etti. Kuzey Carolina

elemelerde yenilip hayal krkl yaratt gece dorudan spor salonuna
gidip saatlerce srayarak at antrenman yapt. Dnyadaki en iyi kadn
futbolcu kabul edilen Mia Hammin tutumu da onunkinden farkl deildi.
ocukken srekli olarak kendisinden daha byk, daha iyi futbolcularla
oynayarak kendi kendine meydan okuyordu. 10 yama geldiinde bir
ekilde, 11 yandaki erkek ocuklarn takmna kabul edilmeyi baard ve
takmn eti golc oyuncusu oldu. Kolej yllarnda o kadar da iyi bir
futbolcu olduunu dnmyordu ancak lkenin en iyi futbolcularna
kar oynarken, Hayal edebileceimden ok daha hzl bir ilerleme
kaydediyorum diye dnyordu (Hamm, 1999, s. 4). Dnya Kupasn
kazanan ve Olimpiyat Oyunlarnda altn madalya alan takmlarda yer
ald ve ona dnyann en iyi kadn futbolcusu diyenleri yle yantlad:
Yanlyorlar. Potansiyelim var belki, ama henz o aamaya gelmedim
(Hamm, 1999, s. 15).
Bu hikyelerin ana fikri yalnzca alan kazanr deil -burada
nemli olan kendimizi ve yeteneklerimizi nasl grdmz. Kimileri
spor
yeteneinin
doutan
geldiine,
milyonda
bir
kuram
dorultusunda, sonra-
Araamaclar dier trlerde de benlik-kavram olup olmadm incelemek iin

yle
bir
inceleme
yrttler.
Bu
trler
aynadaki
imgelerinin
kendi
yansmalar olduunu anlyorlar m, yoksa bunu trlerinin baka bir yesi mi

zannediyorlar? Ayn prosedr insanlarda da uyguland ve insanlarda benlik-
kavTamvnm 18 ay dolaylarnda gelitiini ortaya koydu.
dan kazanlmadma inanr. Bu grn sorunlu yan, her sporcu gibi, bu tip
insanlann da arada bir baarsz olduklarnda bu yetenee sahip olmadklar
gibi ykc bir fikre kaplmalardr. Ben, o milyonda bir gelen insanlardan biri
deilim ve bunu hibir ey deitiremez diye dnrler. O zaman neden
antrenmanlarla zaman kaybedeyim? Belki de en iyisi psikoloji dersini
semek. Michael Jordan ve Mia Hamm gibileri ise sporda baary
gelitirilebilecek bir beceri olarak grrler. Baarszlk brakp gitmelerini
deil, daha fazla almalar gerektiini gsterir. Bu blmde de greceimiz gibi, insanlann kendi yeteneklerini grme ve davranlarnn nedenlerini yorumlama biimleri baanlan zerinde ok nemli ve belirleyici
bir etkiye sahip olabilir. Peki ama bir insan kendisini zamanla nasl tanr?
Daha genel olarak, benliin doas nedir ve insanlar bunu nasl kefeder?
imdi bu sorularn yantlarm arayacaz.
Siz kimsiniz? Kendim" dediiniz bu insana nasl dntnz? Amerikan
psikolojisinin kurucusu William James (1842-1910) benlik algmzdaki temel
ikilii tanmlamt. Benlik kendimizle -ya da Jamesin (1890) deyiiyle
bilinen hatta daha basit olarak benim ile ilgili dnce ve inan larmzdan oluur. Benlik ayn zamanda, bilen ya da ben olarak etkin
bilgi ilemcisidir. ada deyimiyle benliin bilinen ynn benlik-kavram, bilen ynn de z-farkndalk olarak adlandrrz. Benlik-kavram
benliin ierii (kim olduumuzla ilgili bildiklerimiz), z-farkmdalk ise
kendimiz hakknda dnme eylemidir. Benliin bu iki yn bir araya gelerek btn bir kimlik duygusu yaratr. Benliiniz hem (zamanla toplanm
arpc bir ierikle dolu) bir kitap hem de bu kitabn (istedii zaman istedii
blm aabilen ya da yeni bir blm ekleyebilen) okurudur. Bu b lmde
benliin her iki ynn, yani hem benlik-kavrammm doasm hem de
kendimizi z-farkmdalk yoluyla nasl tandmz ele alacaz.
Benlik duygusu olan tek canl tr biz miyiz? sorusu, balamak iin iyi
bir nokta. Bu konuda yalnz olmadmz gsteren birka arpc almadan
sz edebiliriz (Gallup, 1997). Aratrmaclar bir hayvan kafesi| Benlik-kavram
j Benliin, ierii; yani kim olduumuza dair bildiklerimiz.
j| z-farkmdalk
^Kendimiz hakknda dnme eylemi.
; ' 'i
SOSYAL PStKOLOj!
nin iine bir ayna yerletirdiler ve artk tandk bir nesne hline gelene
kadar aynay orada braktlar. Daha sonra hayvan ksa bir sreliine
anestezi ile uyutuldu ve kana ya da kulana kokusuz krmz boya
srld. Hayvan uyanp aynaya baktnda ne oldu dersiniz? empanze
ve orangutanlar hemen kendi balarndaki krmz boyal blgeye
dokundular. Yunuslarda da kendilerini aynada tandklarm gsteren
belirtilere rastland. Yunuslarn bedenlerine (zehirli madde iermeyen)
krmz bir boyayla iaret konulduunda yunuslarn dorudan aynaya
doru yzerek bu noktay grmek iin bedenlerini dndrdkleri grld
(Emery & Clayton, 2005; Reiss & Marino, 2001).
Bu almalara gre empanze ve orangutanlarda ve muhtemelen
goril ve yunuslarda tam gelimemi bir benlik-kavram sz konusu.
Aynadaki
imgenin baka bir hayvana deil, kendilerine ait olduunu anlyorlar ve daha
nce olduundan farkl grndklerini de
fark edebiliyorlar (Gallup, Anderson, &
Shillito, 2002; Heschl & Burkart, 2006;
Posada & Colell, 2007).
insanlarda benlik duygusunun ne zaman gelimeye baladn merak eden
aratrmaclar krmz boya testini yrmeye yeni balayan ocuklarla yaptlar
ve kendim tanmann 18 ay civarnda
gelitiini buldular (Courage, Edison, &
Ho- we, 2005; Lewis & Ramsay, 2004).
Harvard niversitesi mezunu Ma-
Biz bydke bu basit benlik-kavram da
sako
; gittike karmaklar. Psikologlarn in-
Owada
varisi
Prens
Japonyada
tahtn
Naruhito
ile
evlenmek iin gelecek vadeden

kariyerinden
vazgeip
sanlarda benlik-kavramnn ocukluktan

yetikinlie nasl bir deiim geirdiini
kendisinden beklenen geleneksel
anlamak iin bavurduu yntemlerden
rolleri
birok
biri farkl yataki insanlardan basite
Batl kadn bu karan sorgulad.
Ben kimim? sorusunu yantlamalarm
Biroklan iinse burada asl me-
istemektir. Bir ocuun benlik-kavram,
benimsediinde
sele benliin karlkl bagml/bagtmsz
alglanndaki
farkllklard.
kltrel
327
328
ELLIOT ARONSON - TMOTHY D. NVILSON - ROBIN M. AKERT
tipik bir ekilde somut olduu iin ocuklar bu soruya kolayca

gzlemlene-
SOSYAL PSKOLOJ
329
bilen ya, cinsiyet, oturduu yer ve hobileri gibi kesin ve kolayca gzlemlenebilen yantlar verir. 9 yandaki bir ocuk bu soruyu u ekilde
yantlayacaktr: Gzlerim kahverengi. Salarm kahverengi. Kalarm
kahverengi. .. Erkeim. Boyu neredeyse 2 metre olan bir amcam var
(Montemayor & Eisen, 1977, s. 317),
Olgunlatka fiziksel karakteristiklere daha az, psikolojik durumlara
(dnce ve duygularmza) daha fazla odaklanr, bakalannm bizimle ilgili yarglanzerine daha fazla dnmeye balarz (Hart & Damon, 1986;
Li- vesley & Bromley, 1973; Montemayor & Eisen, 1977). Bu da bir lise
son snf rencisinin, Ben kimim? sorusuna verdii yant:
Ben bir insanm... Aksi biriyim. Kararszm. Hrslym. ok meraklym. Birey
deilim. Yalnzm. Amerikalym (Tann yardmcm olsun). Demokratm. Liberalim. Radikalim. Tutucuyum. Sahte-liberalim. Ateistim. Smflandnlabilir birisi deilim (yani, olmak istemiyorum) (Montemayor & Eisen, 1977, s. 318).
ilk genlik dnemindeki bu rencinin hobilerini ve grnmn betimlemeyi oktan geride brakt aka grlebiliyor (Harter, 2003). Peki,
ama benlik tam olarak ne yapar? Drt nemli ilevi vardr: Benlik-bilgisi ile
kendimiz hakknda bildiklerimizi formlletirir ve organize ederiz; benlikdenetimi ile planlar yapar kararlarmz uygularz; kendini-sunma ile kendi-
mizi bakalarna en iyi ekilde gstermek iin elimizden geleni yaparz;

kendini-mazur-gsterme yoluyla da kendimizi kendimize en iyi ekilde
gstermek iin elimizden geleni yaparz (Baumeister, 1998; Graziano,

Jensen- Campbell, & Finch, 1997; Leary & Tangney, 2003). Benliin ilk
ilevini bu blmde, kendini mazur gstermeyi bir sonraki blmde ele
alacaz.
BENLtK BLGSt
Kim olduunuzu nasl tanmlarsnz? Bu soru ok net grnyor olabilir
ancak bunu yamdama ekliniz byk olaslkla ok arpc kltrel ve
sosyal sreleri ortaya koyacaktr.
Benlik Tanmnda Kltrel Farkllklar

1993 ylnn haziran aynda 29 yanda bir Japon kadn olan Masako
Owada Japonyann varis prensi Naruhito ile evlendi. Masako, Harvard ve
330
Oxford niversitelerinde eitim grmt, d ilerinde grevliydi ve diplomat olarak muhteem bir kariyere sahip olma yolunda ilerliyordu. Be
dil biliyordu ve mesleindeki prestiji her
geen
gn
Gcrdayan teker ya
karar
biroklarn
kapar. -Amerikan atasz
kariyerinden vazgetii anlamna geliyordu.
Ban uzatan ivi tokma
Gerekten de artk bamsz bir hayatn
yer.
-Japon atasz- _ . ,
artyordu.
Prensle
artmt
evlenme
nk
bu,
yaknndan bile geemeyecek, prense ve

kraliyet ailesinin geri kalanna tabi olacak,
zamannn byk bir blmn de kesin
izgilerle belirlenmi kraliyet trenlerinde geirecekti. Bazlar onun

monari zerinde adalatrc bir etkisi olacam ummutu ancak,
Bugne dek prenses kraliyet ailesini deil, kraliyet ailesi onu deitirdi
(Girl bom tojapans princess, 2001).
Siz, Masakonun prensle evlenme karan hakknda ne dnyorsunuz? Vereceiniz yant benlik-kavramnz ve bydnz kltrn izlerini tayabilir. ou Bat kltrnde insanlar kendilerini, bakalanmn
deil, kendi isel dnce, duygu ve eylemleri ile tanmladklar bir bamsz benlik grne sahiptir (Kitayama & Uchida, 2005; Markus &
Kitayama, 1991, 2001; Nisbett, 2003; Oyserman & Lee, 2008; Triandis,
1995). Batllar kendilerini bakalanndan olduka ayn olarak tanmlamay
renirler ve bamszlk ile teklie deer verirler. Sonu olarak, ou
Batl, Masakonun varis prensle evlenme karann hayretle karlamtr.
Bu gre gre, Masako, ona kendisine ait bamsz bir yaama sahip bir
birey olarak deer vermeyen, geri kalm, cinsiyet aynmcs bir toplum tarafndan evlilie zorlanmtr.
Buna karlk, ou Asyal ve Batl olmayan kltrler kiinin kendisini
bakalan ile ilikisi balamnda tanmlad ve davranlannm genellikle
Bamsz. Benlik Gr
Kiinin, kendini bakalannm dnce, duygu ve eylemleri ile deil, kendi i
dn-j eleri, duygulan ve eylemleri ile tanmlamas.
Karlkl Baml Benlik Gr
'
;1
Kiinin kendini bakalaryla ilikileri balamnda tanmlamas; davranlarnn

genellikle bakalanmn dnce, duygu ve eylemleri tarafndan;
SOSYAL PSKOLOJ
belirlendiini kabuj etmek.
331
332
SOSYAL PSKOLOJ
1)1 M:
VC
GR!
Talimatlar:
Aadaki
ifadelere
ne
kadar
katldnz y r an
lrun-
333
P Bamszlk ve
Karldd^^^
rac'^nrt
St-
.............. M&$fS?i.
^KesdKfe^^' t!
Katkmvotum____________^yorem
fi 1. Muduluum evretndeklerin
mutluluuna baldr.
, 2. Kendi karlarm iinde bulunduum
3 lig
_4
07
lSHil
grubun karlanna feda edentn.

3. Grup kararlarna sayg duymak
bence nemlidir.
' 4. Kz ya da erkek kardeim baarsz
olduunda sorumluluk duyanm.
-V*^
5. Grup yelenne kesinlikle katlmasam

bile tartmaktan kanrm.
Y
6. vg ya da dller konusunda tek

bama ne kmaktan rahatsz olmam.
7. Benim m en nemlisi kendi bamn
6 7*.
ai*^
aresine bakabihnemdir.
t#
7^
; V *ty*
il!
8MI
8. Yeni tanta insanlara kar.

1
direkt ve ak szl olmay yelerim.
9 Bu ok adan bakalarndan farkl
Iflltto
ve kendime zg olmay severim.
2
2
3 llli
10. Bakalanndan bamsz kiisel
4 kimliim benim iin ok nemlidir. .
KffSjSf V.
Ss
3 1
5
simi
pist
lllppi
5
'-------------------------------------------------------------------------------Not Bu sorular Sngehs m (1094; insanlarda karlkl baml \e bamsz

benlik
i grlerinin gcn lmek im gelitirdii lekten alr nutr Asl
lekte kar- y fakh bamll lmek im
12, bamszl lmek inr 12
soru bulunmaktadr H Biz burada her iki tipten beer tanesine yer
veriyoruz: lk be sora LrlLL bam lh son be* soru ise bamszl
lmek m tasarlanmtr Puanlandrma ta- matlan iin 298. sayfaya
baknz. , -- ; - *
{(Smgels, 1994 almasndan uyarlanmtr.,)
334
bakalarnn
ELLOT ARONSON
TIMOTHY D. W1LS0N - ROB1N M. AKERT
dnce, duygu ve eylemleri tarafndan belirlendiini dn-
d karlkl baml benlik grne sahiptir. nsanlar arasndaki ballk

ve. karlkl bamlla deer verilirken
bamszlk ve teklik hor go- .
ve
rlr. rnein, Ben... diye balayan bir f
yanltc olabilir Bu zorluk
cmle kurmalar istendiinde Asya kltrle- f
ter
rinden gelen insanlarda, Bat kltrlerinden J
bak
trden
zordur
gzlem
geerl-Wllam James B0
gelenlere oranla, aile ya da din cemaat gibi

* sosyal gruplara atfta bulunma eilimi daha
yksektir (Boncher, 1994; Triandis, 1989). fj
Birok Japon ve dier Asyallara gre Masa-
j konun kariyerinden vazgemesi hi de artc deildi ve kendisini

bakalarna, rnein anne babasna ve kraliyet ailesine kar ykml ve
bal : grmesinin doal bir sonucuydu. Bir kltrde olumlu ve normal
grlen bir davran baka bir kltrde ok farkl alglanabilir.
Ted Singelis (1994) insanlarn kendilerini ne kadar karlkl baml
ve bamsz grdn lmek iin bir anket gelitirdi. 235. sayfadaki
Dene ve Gr! altrmasnda bu lmden rnekler bulabilirsiniz. Singelis, anketi Manoadaki Hawaii niversitesi rencileri arasmda dzenledi
ve Asya kkenli Amerikallarn bamszlkla ilgili maddelerden ok,
karlkl bamllkla ilgili olanlara, buna karlk beyaz Amerikallarn
karlkl bamllkla ilgili maddelerden ok bamszlkla ilgili olanlara
katldn grd.
Bu sylediklerimiz, Bat kltrnden gelen herkesin bamsz benlik
grne, Asya kltrnden gelen herkesin de karlkl baml benlik
grne sahip olduu anlamna gelmiyor. Kltrler ierisinde benlikkavram konusunda farkllklar sz konusudur ve kltrler arasndaki temas arttka bu kltrler arasndaki farkllklar da azalabilir. rnein,
Masakonun evlenme kararnn, en azndan baz gen Japon kadnlar tarafndan ok da olumlu karlanmadn, bu seimi karlkl bamlln
olumlu bir iareti olarak deil, Japonyadaki feminist davaya bir ha- net
olarak grdklerini syleyebiliriz (Sanger, 1993). Japonyada i gc- ;
ne katlan kadnlarn says rekor dzeylerde ve kariyer uruna evlilii
erteleyen ya da dnmeyen kadnlarn says her geen gn artyor.
SOSYAL PSKOLOJ
335
Kral-; yet Ailesinin kstlayc yaam Prenses Masakoyu da olumsuz

etkilemii gibi grnyor. Prenses 2004 ylnda halkn karsna
kmamaya balad
336
ve kraliyet ailesi basn szcs prensesin depresyon nedeniyle terapi grdn aklad (Carpenter, 2008).
Yine de Bat ve Dou kltrlerinin benlik duygusu konusunda farkllk
sergiledii yadsnamaz ve bu durum kltrler arasndaki iletiimde ilgin
sonular dourmaktadr. Gerekten de benlik duygusundaki farkllklar o
kadar temel niteliktedir ki bamsz benlikleri olan insanlar ile karlkl ba mllk duygusu olan insanlann birbirlerini bu adan anlamas ok zordur.
Batklar Asyahlann karlkl bamllk duygusunu takdir etmekte glk
ekerler; benzer ekilde, birok Japon iin de Amerikallarn kendilerini ait
olduklan sosyal gruptan ayn tanmlamas inanlacak gibi deildir. Bir grup
Japon renciye Batl benlik gr zerine seminer veren bir psikolog
yle diyordu: renciler derin bir i geirdiler ve Bu gerek olabilir mi?
diye sordular. (Kitayama & Markus, 1994, s. 18). William Shakespearein deyiiyle Bat toplumunda benlik her eyin lsdr. Bununla
birlikte, biz bu benlik kavramnn ne kadar doal olduunu dnsek de
bunun sosyal bir yap olduunu ve dolaysyla kltrden kltre farkllklar
sergileyebileceini unutmamamz gerekir.
Benlik Tanmnda Cinsiyete Bah Farkllklar

Kadnlann bir araya geldiklerinde bakalanyla ilgili sorunlan ve ilikileri
hakknda konutuklarn erkeklerin sohbetlerindeyse duygulardan baka
her ey (genellikle spor) olduunu syleyen stereotipte doruluk pay var
mdr? Elbette ki bu abartl bir stereotiptir ancak erkek ve kadnlarn
benlik kavranlan arasndaki fark yanstt iin bir doruluk pay olduu
da sylenebilir (Baumeister & Sommer, 1997; Cross, Bacon, & Morris,
2000; Cross & Madson, 1997; Gabriel & Gardner, 1999, 2004).
Kadnlarda ilikisel karlkl bamllk daha yksektir, yani yakn ilikilerine, rnein eleri ya da ocuklan hakknda hissettiklerine daha ok
odaklanrlar. Erkeklerde ise kolektif karlkl bamllk daha yksektir, yani
daha geni gruplardaki yerlerine, rnein Amerikal ya da bir demek yesi
olmalanna daha ok odaklanrlar (Brewer & Gardner, 1996; Gabriel &
Gardner, 1999). ocukluun erken dnemlerinden itibaren kzlar yakn
ilikiler kurmaya, bakalanyla i birlii yapmaya ve dikkatlerini sosyal ilikilere odaklamaya daha eilimli olurken, erkek ocuklar daha ok grup
SOSYAL PSKOLOJ
337
-yeliklerine nem verirler (Cross & Madson, 1997). Bu farkllklar yeti80
likiye bal olaylar Kolektif olaylar
ekil 5.1
Karlkl bamllk tiplerinde cinsiyete bal farkllklar.
Erkek ve kadn niversite rencilerinden yaamlarndaki nemli duygusal
olaylar anlatmalar istendi. Kadnlar daha ok ilikiye bal, yakn kiisel
ilikilerle ilgili olaylar bildirdiler. Erkekler ise daha ok kolektif, daha
byk bir gruba yelikleri ile ilgili olaylar anlattlar.
(Gabriel & Gardner, 1999, s. 648 almasndan)
kinlik dneminde de grlr rnein, kadnlar az saydaki yaknlan ile sa mimi ilikiler ve i birlii kurmaya daha ok odaklanrlar, kiisel konulan ve
duygularm, erkeklere oranla, tartmaya daha eilimli olurlar (Caldwell &
Peplau, 1982; Davidson & Duberman, 1982).
Erkekler ise spor takmlan gibi sosyal gruplara daha ok odaklanrlar.
rnein, kadn ve erkeklerden yaamlanndaki olumlu ya da olumsuz duygusal bir olay anlatmalan istendiinde kadnlar nianlanmak ya da bir aile
yesinin lmesi gibi kiisel ilikilerinden sz etme eilimindedir (Gabriel &
Gardner, 1999). Erkekler ise bir demee kabul edilmeleri ya da tuttuklar
takmn nemli bir ma kaybetmesi gibi daha geni gruplan ieren
olaylardan sz ederler (bkz. ekil 5.1). Benlik-kavrammzn ilikisel karlkl
bamllk duygusuna ne kadar dayandn grmek iin sradaki Dene ve
Gr! altrmasndaki sorulan yantlayabilirsiniz.
338
DENE vc GR!
SES
-1 Talimatlar Aadaki ifadelere ne kadar katldnz a katlmadnz belirtin

~lt
Kesinlikle > . r ^ . ... Kesinlikle
Katlmyorum
Kadlyorum
bir
ffvYa'krn ilikilerim kimliimin f

nemli bir yansmasdr ', 2. Kendimi
zdeleme hissederim.
birisine yakn hissettiimde genellikle o
kiinin kimliimin nemli bir paras

oldupnu hissederim. fe3. Bir yaknm
nemli bir baan kazandnda genellikle
2345
gl t * bir gurur duyarm.
67234567234
4. Bence kimliimin en nemli blmlen

yakn arkadalarnla
- bakarak anlalabilir.
67
5. Kendimi dndmde genellikle

yakn arkadalanm ve ailemi de , dnrm.
6. Birisi bir yatanm incittiinde ben
'
V- de kendimi incinmi
2345
67
hissederim. r -7. Genel olarak,

yaku ilikilenm
' benlik-imgemm. nemli bir parasdr. .
7. Genel olarak, yakm ilikilerimin kendi

hakkmdaki duygularmla ilgisi yoktur.
v
1
9 Bence nasl brs* olduuma dair
hslermle yakn ilikilerim alakaszdr.
2345
10. Sahip olduum yakn arkadalar

gurur kaynagmdr.
67
1
2
07
3 4 5
* >11. Birisiyle yakm arkadalk
67
kurduumda |r genellikle o kiiyle gl

3
SOSYAL PSKOLOJ
XNot: Puanlandrma talimatlar iin 298. sayfaya

baknr. (Cross, Bacoo, & Moms, 2000
almasndan uyarlanmtr-)
339
Bu tip cinsiyet farkllklarn ele alrken ihtiyatl olmalyz: Kadn ve erkekler arasndaki psikolojik farkllklar, benzerliklerin saysndan ok daha
azdr (Deaux & LaFrance, 1998; Hyde, 2005). Yine de yle grlyor ki
ABDde kadn ve erkekler kendilerini farkl tanmlamaktadr, kadnlarn
ilikisel karlkl bamllk duygusu, erkeklere oranla, daha yksektir.
Kendimizi e bak Yoluyla Tanmak

nsanlann iinde bydkleri kltrn ve cinsiyetlerinin benlik-kavTamnm gelimesinde rol oynadm grdk. Peki ama insanlar kltr ve
cinsiyet tarafndan ekillendirilen benliklerim nasl tanrlar?
Bu soru size tuhaf gelebilir. 5u ie bak! diyebilirsiniz. Bunun iin
bir sosyal psikoloji kitabna ihtiyacm hi yok! Bunda aracak ne var?
Kendimle ilgili dnrm, olur biter. Dier bir deyile, ie bak, yani
dnce, duygu ve gdleriniz hakknda yalnzca sizin sahip olduunuz
i bilgi-
10
15
20
Kategorilere den dncelerin yzdesi (Toplam %100)
ekil S.2
Ne hakknda dnyorsunuz? insanlar bir hafta boyunca gnde birka
kez rastgele aralkla alan ar cihazlar tadlar. an cihaz her sinyal
verdiinde az nce dndklerini anlattlar. Benlikle ilgili dncelerin
skl artc derecede dkt.
(Csikszentmihalyi & Figurski, 1982 almasndan uyarlanmtr.)
ler yoluyla kendinizi tandnz sylyorsunuz. Gerekten de ie bak

yoluyla baz sorularn yantlarn bulabilirsiniz. te yandan, ie bakn
ilgin iki ynne deinmek gerekiyor: nsanlar bu bilgi kaynana
zannettiiniz kadar sk bavurmaz -aslma baklrsa, insanlar kendileri
hakknda pek de fazla dnmezler ve dndkleri zaman da duygu ve
davranlarnn nedenleri bilinli farkmdalklanndan gizleniyor olabilir
(VVilson, 2002; Wilson & Dunn, 2004). Ksacas, kendini-irdeleme o
kadar da ahm ahm bir ey deildir ve tek bilgi kaynamz bu olsayd
iimiz hi de kolay olmazd.
Benlie Odaklanmak: z-Farkndalk Kuram nsanlar kendileri hak- .
knda ne kadar sk dnrler? Bu soruya yant arayan aratrmaclar
yalan 19 ile 63 arasnda deien ve 5 farkl irketten gelen 107
alandan 1 hafta boyunca an cihaz tamasn istedi. an cihazlan
sabah 7:30 ile akam 10:30 arasnda rastgele aralklarla gnde 7 ila 9
kez alyordu (Csikszentmihalyi <Sr Figurski, 1982). Cihaz her aldnda
katlmclar o anki etkinlikleri, dnceleri ve ruh hlleriyle ilgili bir dizi
soruyu yantlyordu. ekil 5.2de de grld gibi insanlar kendileri
hakknda artc derecede az dnyordu. Kaydedilen dncelerin
yalnzca %8i katlmclarn kendisi hakkndayd; katlmclar daha ok i,
angaryalar ve zaman hakknda dnyordu. Aslna baklrsa, Hibir ey
dnmyorum yantnn skl kendileri hakkmdaki dncelerinden
daha fazlayd. Yani kimi zaman ie bak yapsak da, bu o denli sk bir
bilisel etkinlik de deildir. Gndelik hayada ilgili sradan dnceler ve
tabii ki bakalan ve onlarla konumalanmz zerine dnceler gndelik
dncelerimizin ok byk bir blmn kaplar (bkz. ekil 5.2).
Elbette ki bazen, zellikle de kendimizi bir video filmde grdmzde ya da aynada kendimize baktmzda olduu gibi z-farkmdalnm
te-
tiklendii
ortamlarla
karlatmzda
bilincin
sahne
klarn
kendimize eviririz. mein, bir arkadanzn yeni video kamerasyla

ektii ve g- tlerin hemen hepsinde olduunuz bir filmi izlerken zfarkmdahk du- uinunda olursunuz; yani kendi dikkatinizin odanda yer
alrsnz. z-far- udalk kuramna gre byle bir durum yaadmzda
mevcut davram-
bak ,
Kendi ^lttnc l?3kmi vc kenefi (IUÛBLC i* ^ \^ ^llulfinn iDLC^cnc
lanmz deerlendirip isel standart ve deerkrimizle karlatrrz (Carver, 2003; Duval & Silvia, 2002; Duval & Wicklund, 1972; Philips & Silva, 2005; Wiekens & Stapel, 2008). Ksacas, kendimizin farknda oluruz,
yani kendimizin nesnel, yarglayc gzlemcileri hline gelir, kendimizi d
bir gzlemcinin gzyle grrz. Diyelim ki sigaray brakmaya karar
verdiniz ve gnn birinde bir vitrin camnda, sigara ien aksinizi
grdnz. Sizce nasl hissedersiniz?
Bu yansma, davrannz ile isel stanAynaya baktmda bir
lk atom yrein
ska karmda duan
kendim
deildim
alayc, kem bakl bir
evtanm
yuzydu
-Fredrch
Netzsche,
Byle Buyurdu Zerdt
dardnz arasndaki uyumazln farkna

varmanza neden olacaktr. Davrannz i
y-: nergelerinize (yani, sigaray brakmaya)
gre
deitirebilirseniz
Davran-
mz
hissederseniz
olmayan
bunu
yaparsnz.
deitiremeyeceinizi
kendiniz
hakknda
ho
bir geribildirim
alacanz
iin
benlik-farkmdal durumunda olmak sizi

rahatsz edecektir (Duval & Silvia, 2002). ekil 5.3te ben- likfarkmdalmn kendi i standartlarmzn bilincine varmamz nasl salad ve bunu izleyen davranlarmz nasl ynlendirdii grlyor.
Bazen insanlar benlikten kama abalarnda daha da ileri giderler.
A1-. kol bamll, an yeme ve cinsel mazoizm gibi eidi etkinliklerin
bir ortak yan bulunur: Bunlann tm i sahne klarn kiinin kendi
ze-: rinden uzaklatrmasnn etkin yollandr (Baumeister, 1991).
rnein, sarho olmak kiinin kendi hakknda olumsuz dncelerden
(geici bir sre iin de olsa) kamasn salar. nsanlarn, tm risklerine
karn, dzenli bir ekilde bu tip tehlikeli davranlara ynelmesi kendine
odaklanmann ne kadar itici bir ey olabildiini gsterir (Hull, 1981; Hull
& Young, 1983; Hull, Young, & Jouriles, 1986).
Bununla birlikte, benlikten kamann btn yollan bu denli zarar veri|
ci
deildir.
Birok
dinsel
ifade
ve
tinsellik
biimi
de
kendine
odaklanmada# kamann etkili yollandr (Baumeister, 1991). Aynca,

kendine odaklanm! her zaman kanma amal deildir. Ksa bir sre
nce byk bir baan ya
z-
nsanlarm dikkatlerim kendi zerlerinde younlatrdklarnda kendi

davranrlar n set standart deerleriyle karlatrdktan dncesi.
SOSYAL PSKOLOJ
345
Bu ipucu bir bcnlik-farUtndal durumu yaratyor. Benliinizin farkna vanyor,

kandiniz hakknda dnmeye balyorsunuz.
0 evrede
benlieodaklanan bir
ipucuna
rastlyorsunuz
(rnein., bir
Mevcut dncelerinizi
ayna/ kamera
ya da davranlarnz
ya da seyirci
ise! standart ya da
topluluu)
beklentilerinizle
karlatryorsunuz.
Uyuuyorlar m?
Davrannz
kendiniz iin
koyduunuz
standarda uyacak
Yant evetse, her

ey yolunda/
Davrannz
deitiremiyorsanz
kendinizi
berbac
hissedeceksiniz!
Benlik-farkndahg
durumundan
olabildiince abuk uzaklan!
ekilde detirin ve
kendinizi harika
hissedin)
ek 5.3
i-farkndalk kuram: benlie-odakl dikkatin sonulan.
nsanlar
kendilerine
odaklandklannda
standartlanyla karlat- nrlar.
davranlann
isel
(Carver & Sheier, 1981, almasndan uyarlanmtr.)
adysanz kendinize odaklanmaktan, olumlu icraatlannz vurgulayaca

in, gerekten byk bir zevk alabilirsiniz (Greenberg & Musham, 1981;
ilvia & Abele, 2002). Dahas, kendine-odaklanma size neyin doru
neyin yanl olduu hissini anmsatarak beladan uzak durmanz da
salayabilir.
farknda
rnein,
olduunda
eitli
mein,
almalarda,
bir
insanlarn
aynann
kendilerinin
karsnda)
ahlaki
standartlanna, rnein bir testte e yapma ayartsndan silkinmek gibi,

daha ok uyduunu ortaya koymutur (Beaman, Klentz, Diener, &
Svanum, 1979; Diener, Wallbom, 76; Gibbons, 1978). O zaman, bize
eksik ynlerimizi hatrlattnda z- kndalktan zellikle kanmak
isteriz ve bu koullar altnda (rnein,
kt geen bir snavdan hemen sonra) insanlar benlik-farkmdalmdan

kamaya alr. Dier zamanlarda ise -rnein, omzunuzdaki kk
eytan sizi ayartmaya alrken- bir miktar z-farkmdalk, ahlak
kurallarnz ve ideallerinizi hatrlamanz salad iin, o kadar da kt
bir ey deildir.
Bununla birlikte, bu noktaya kadar szn
Yemin ederim, an bi-
ettiimiz almalarn neredeyse hepsi Ba-
linli
tl
olmak
bir
lkelerden
gelen
(ounlukla
da
omeklemleri
ile
hastalktr um anlamyla
Amerikal)
gerek _ bir
yrtlmtr. Dou Asya kltrlerinde
-Fyidbt
Dosta
evsky,
Yrattn- thrt NbAzr, 1864

,
li."?"*.1'.*-!' - .
katlmc
byyen insanlann benlikle ilgili daha ok

karlkl
balla
dayanan
bir
gre
sahip olduklar, kendilerini bakalar ile

ilikileri
balamnda
tanmladklar
dnlrse onlardaki z-farkmdalk eilimi de farkl olabilir mi? Son

almalara gre bu sorunun yant evettir. Dov Cohen ve meslektalar
Do-
O gruptan uzak dur. Benlik-farkndalklan korkun dzeyde.
w.
gu Asyallarda benlie dardan bak, yani kendilerini bakalanmn
gz; grme eiliminin daha yksek olduunu bulmutur (Cohen,

Hoshino-Br ne, & Lung, 2007). Daha ak olmak gerekirse her iki
kltrdeki insa da bu iki bak asndan birini seebilir ancak
insanlann benimseme e' liminde olduu n tanml durumlar
asndan bir farkllk sz konusu,
Dou Asyallann kronik z-farkmdalk durumunda olduu nk
Bunu,
kendilerini bakalarnn gzyle grme eilimlerinin daha gl olduu

eklinde de ifade edebiliriz. Eer durum buysa az nce deindiimiz
aratrmadaki
z-farkmdalk dzeyi, Dou Asyallara oranla daha yksek
Batklardaki
olmaldr.
gibi insanlar ayna ya da video kamerann nne konduun da
Steve Heine ve meslektalan da yakn zamanda dzenlenen bir
almada
um da bu sonuca ulamtr (HeiKeke biraz alak
gnll olmaya
ne, Takemoto, Moskalenko, Lasaleta & He-
alablsetn.. Kendimi
inrich, 2008). Bu almada, bir Amerikan

ya
da
Japon
niversitesinde
okuyan
dnmekle o kadar
megulm k. -Dame
Edch. Sttwell
rencilerden oluan katlmclardan, Son

derece dnceli biriyimdir gibi 20 ifadeyi kendilerini ne kadar iyi anlatt
asndan puanlandrmalar istenmitir. Daha sonra da yine ayn ifadeleri

ideal olarak olmak istedikleri kiiye ne kadar uygun olduu asndan
deerlendirmilerdir.
.
Temelde
bu
benliklerinden
grevin
ne
amac,
kadar
uzakta
insanlann
dncelerinde
olduunu
lmektir;
ideal
rnein,
kendilerinin, grmek istef diklerinden daha az dnceli birisi olduklann m dnmektedirler?

Kajgj"-:.
. ulmclann yans bu grevi bir ayna karsnda yerine getirirken, dier

ya-
11
I
I
111II
1II
Ayna
Amerikallar
Japonlar
yok
Ayna
di 5.4
Japon
ve Amerikal niversite rencileri zerindeki
etkileri, floru formunu ayna nnde dolduran Amerikal renciler, ayna
olmadan dolduran erikallara oranla, ideal ve gerek benlikleri arasnda

daha fazla uyumazlk buldular. ,yandan, aynann varl Japon renciler
zerinde herhangi bir etki yaratmama.
rs iin byle bir durum sz konusu deildir. Daha nce de grdmz

gibi, Bathlar yansmalarn aynada grdklerinde bu durum d bak a.
sn tetikkr; onlar da kendilerinin nesnel, yarglayc gzlemcilerine dnrler ve bylece davranlan ile i standartlar arasndaki uyumazl
da daha iyi grebilirler. Ayn ey bu almaya katlan Amerikallar iin
de ge- erliydi; sorulan bir aynann nnde yantladklannda ideal ve
gerek benlikleri arasnda daha byk bir uyumazlk olduunu fark
ediyorlard. Buna karlk, odada bir ayna olup olmamas Japon
renciler iin hibir eyi deitirmiyordu. ekil 5.4te de grld gibi
her iki koulda da uyumaz- lklan fark ediyorlard; yani, sorulan aynal
odadaki Amerikallar gibi yantlyorlard. Aratnnaclann belirttii gibi,
Japon katlmclar sanki kafalarnn iinde ayna varm gibi davranyor,
kendilerini d bak asyla grmek iin gerek bir aynaya gereksinim
duymuyorlard
(Heine
ve
ark., 2008).
Siz
benliinizin
ne kadar
farkndasnz? Bunun yamam bulmak iin sradaki Dene ve Gr!

altrmasn yapabilirsiniz.
Neden Byle Hissediyoruz? Bilebileceimizden Fazlasn Sylemek Benlik-farkmdal sz konusu olsa ve iimize, kalbimizin iindekilere
bakabilsek bile neden belirli bir ekilde hissettiimizi syleyebilmek o
kadar da kolay olmayabilir. Birisine neden k olduunuza karar
vermeye altnz dnn. k olmak insann ban dndrr,
kendini bulutlann zerinde hissettirir, insan dalgnlatm; aslnda, eski
Yunanllar akn bir hastalk olduunu dnrd. Peki, ama siz neden
byle hissediyorsunuz? A- kuzm hangi yn ona ak olmanza neden
oldu? Onun grn, kiilii, deerleri ve gemiindeki bir eyin bunda
rol oynadm biliyoruz. Peki ama tam olarak ne? iki insan arasndaki bu
zel kimyay nasl aklayabiliriz? Zamannda bir arkadamz bize,
saksafon ald iin bir kadna k olduunu sylemiti. Gerek neden
bu
muydu? Kalbimizin
ileyii
o kadar gizemlidir ki
nedenlerini
aklamakta ok zorlanabiliriz.
Ne yazk ki aklamakta zorlandmz konular aktan ibaret deil. 3.
Blmde grdmz gibi temel zihinsel ileyilerin ou, farkndalk
dnda gerekleir (Wilson, 2002). Bu, her eyden habersiz dnrler
olduumuz
anlamna
gelmiyor
-genellikle
dnce
ilemlerimizin
sonularndan haberdar oluruz (rnein, k olduumuzu biliriz), ancak

ou zaman bizi bu sonuca gtren bilisel srelerin farknda olmayz.
Tpk bir sihirbazn apkadan tavan karmas gibi: Tavan grrz,

ancak oraya
HJS
!)! \i: vc GR!
...............................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ................................................................1
ROBIN M. AKERT .....................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ..........................3
indekiler................................................................................4
Balarken...............................................................................21
Teekkr.................................................................................26
BALANTILAR.........................................................................40
SOSYAL ETKNN GC............................................................47

Gereksinimi............................................................................61
S...................................76
ebk yk SSSfifS.................................................................126
m : *.....................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi........................................................................183
mmm.................................221
:hdt...................................392
^ps..................................................................................397
la I....................................135
n i.......................................................................................135
lli.........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?..............................................................................56
rrr ^.....................................................................................94
r*--1=-* sas^s#............................................................105
= Kesinlikle karakteristik deil (benimle alakas
\nk> i Pek karakteristik deil
igjj
^ = Ne karakteristik ne de deil Biraz
karakteristik
Ijjj
Kesinlikle karakteristik (bana ok benziyor)
Srekli kendimi anlamaya alyorum n Genellikle
kendimin ok farknda deilimdir 3 Kendi hakkmda ok
dnrm
3,
3t
Kendimi asla irdelemem Genellikle inidir du\ H1JM
lkkt ed nn Srekli gudulenm inceliyorum Bazen bir
verlt ti t^ndn zUcim hissine kaplyorum ^9. Ruh
rf
Genellikle kendi fantezilerimin
znesymdr.
hlimdeki deiimlere kar tetktevm

Blr soruna
eildiimde zhnmm nasl fjrknd .un ir
J Lriai 1 'in n-jJis kumulumu atLliKe o kiiyle
3
3
jj|j
li
jy
r *
5"
5
4
4
5
5
li
4
5
5
gu n b =de*. >m. hr^denm

pot Puanlandrma talmadan iin 298 sayfaya halnnrCFemgstem Sheler t Buss 1975 al^masmdan u\ arlannu^ )
girdiini
bilemeyiz.
Bu
tavan
sorunuyla
nasl
baa
kacaz?
Genellikle .belirli bir ekilde hissetmemizin nedenlerini bilemesek de, yle

grnyor iki, hemen her zaman elimizin alanda bir aklamayla
kageliriz. Bu gezegendeki evrim srecinin sonucunda en gl beyinlere
sahip
olan
tr
olmakla
vnrz
ve
bu
beyni
kullanmaktan
da
ekinmeyiz. Ne yazk ki be- gtlerimiz, yamnda bir kullanma klavuzuyla

gelmemitir, ie bak, duygu W- davranlarmzn doru nedenlerine
ulamamz salamayabilir, ancak
362
biz kendimizi bunun doruluu konusunda ikna edebiliriz. Richard Nisbett

ve Tim Wilson bu fenomeni bilebileceimizden fazlasn sylemek *
olarak adlandmr nk insanlann kendi duygu ve davranlarna getirdii "
aklamalar genellikle makul artlarda bilebileceklerinin tesine geer (Nisj bett & Ross, 1980; Nisbett & Wilson, 1977; Wilson, 2002).
megin, bir almada niversite rencilerinden gn ierisindeki ruK
hallerini 5 hafta boyunca her gn not
etmeleri istenmitir (Wilson, LaserJj
Asli* en sk inceleme yo-
& Stone, 1982). Aynca renciler hava du-
lu. !j bile, o l-mn
rumu, i ykleri ya da bir gece nce ne
kaynaklanlma btnyle
kada#j uyuduklan gibi, gndelik ruh hllerini
nfuz edemevz -ImmanueJ
tpj
Kant
grebilecek
de
gncesini
tutmula?! dr. 5 haftann sonunda renciler

ruh
hlisi
ri
birbirleriyle
deerlendirmitir.
eylerin
Mevcut
verilerin
ile
riji
bu
dier
kadar
zmlenmesi,
deikenlerin
ilikili
olduunu
ou
durumda,
insanlann ruh hllerinf ngren eyler konusunda yanldn gstermitir.

rnein, ou, uyu= duklan uyku miktanmn bir sonraki gnk ruh hllerini
etkileyeceini grmt, ancak bu aslnda doru deildi: Uyku miktanmn
ruh hlleri i bir ilikisi yoktu. Katlmclar ilerine bakm ve kulaa
mantkl gelen ^ her zaman doru olmayan bir takm kuramlar bulmu ya
da retmiti (>l denthal & Kitayama, 1994; Wegner, 2002; Wilson, 2002).
Bu katlmclarn, en azndan ksmen, dayandklan nokta kendi nedei
sel kuramlanyd. nsanlar kendi duygu ve davranlann neyin etkiled|
konusunda birok kuram retirler (rnein, yi uyuyup uyuyama ruh
hlimi etkiliyor) ve bu kuramlan da genellikle neden belirli bir el de
hissetliklerini aklamak iin kullanrlar (rnein, Bugn hi havam
deilim, kesin dn 6 saat uyuyabildiim iin bu durumdaym.) Bu ku: lann
birounu iinde bydmz kltrden reniriz -gzden olan gnlden
rak olur, pazartesi gn herkes kendini kt hisseder ya boanm
insanlann ikinci evlilii de iyi gitmez gibi dnceler bunlara ,i nek
gsterilebilir. 3. Blmde de deindiimiz gibi, bunun sorunlu yam|
Nedensel Kuramlar Knn kendi duygulan ve davrantan ile ilgili
kuramlar, genellikle bu tp kuf lan kltrmzden renim (rnein,
Gzden rak, gnlden rak*}
SOSYAL PSKOLOJ
363
jna ve kuramlarmzn her zaman doru olmamas ve dolaysyla

eylemlerimizin
nedenleri
konusunda
bizi
yanl
yarglara
ynlendirebilmesidir.
Nedensel kuramlar, bu konu zerinde alan aratrmaclarn bire ||
bir yaad bir rnekle ele alalm. Dick Nisbett ve Tim Wilson bir akam .
Michigan niversitesindeki ofislerinde bulumulard, ie bak genelce
belirli bir ekilde hissetmemizin nedenlerini ortaya koyamaz ve in- r
duygu, yarg ve eylemlerinin nedenlerini bulmaya alrken ne- fensel
kuramlara
bavururlar" hipotezini
test
etmenin
yollarn
aryorlard.
Akllarna pek de muhteem fikirler gelmiyordu ve bir trl ilerle- fat

kaydedemiyor olmak aratrmaclarn sinirlerini bozuyordu. Daha j^sonra,
sinirlerinin bozulmasna ofisin hemen dnda elektrikli spr- t'efe yerleri
temizleyen hademenin neden olduunu fark ettiler (ya da i. otlara yle
geliyordu). Grltnn toplantlarn bldn fark etmekleri zaman
aldndan, sanki bir anda bir ilham gelmiti. Belki de arka plandaki dikkat
datc
grltler
tam
da
aradklar
olayd:
nsanlarn
yarglarn
etkiliyordu, ancak nedensel kuramlar bu olasl yeterli bir
TV dizisi Friendsin bir

blmnde
Ross,
Rac-
helm
holand
ve
ho-
lanmad ynlerinin bir listesini yapar. Nedenlerin

dourduu
aratrmalara
tutum
gre,
deiimi
bu
zerine
listeyi
yrtlen
yapmak,
hisleri
konusundaki fikrinin deimesine neden olabilir.
tflhS
...
364
ekilde gz nne almadnda insanlar davranlarn aklarken bunu

hesaba katmyordu.
Nisbett ve Wilson (1977), bu olasl test etmek iin bir alma tasarlad (elbette ki nce ofisin kapsn kapattlar). nsanlara sinir bozucu bir
grlt eliinde bir belgesel seyrettirdiler. Filmin ilk dakikasnda (Dck
Nisbettin canlandrd) bir inaat iisi filmin gsterildii odann hemen!
darsnda elektrikli testeresini altryor ve deneyi yrten Tim Wilson
gidip ondan film bitene dek almaya ara vermesini rica edene kadar da
bunu eidi aralklarla tekrarlyordu. Filmin sonunda katlmclar filmi ne*
kadar beendiklerini puanlandracak, daha sonra da aratrmac onlardan
dikkat datc sesin bu deerlendirmeleri etkileyip etkilemediini de
belirtmelerini isteyecekti. Grltnn gerekten etkili olup olmadn
grmek iin kontrol koulundaki katlmclara film herhangi bir grlt
olmadan- izlettirilmiti. Hipoteze gre grlt, insanlann filme verdikleri
puan d-| recek, ancak insanlar olumsuz deerlendirmelerinden
grltnn so- > rumlu olduunu fark etmeyecekti.
Sizce bu akla yakn bir hipotez mi? Aratrmaclar yle olduunu dj nyordu, ancak sonunda btnyle yanldklann anladlar. Filmi arkal
-"JSg
plandaki sinir bozucu grlt eliinde izleyen kathmclann deerlendiij
meleri, grltsz bir ortamda izleyen kathmclann deerlendirmelernf
den daha dk deildi (aslna baklrsa, filmi onlardan biraz daha fazla
bet|
enmilerdi).
te
yandan,
katlmclara
grltnn
verdikleri
puanlan; kadar etkiledii sorulduunda onlann hipotezleri de Nisbett ve

Wilson,,r hipoteziyle ayn dorultudayd. Grltnn deerlendirmeler
zerinde g rnr bir etkisi yoktu, ancak dier taraftan duygularna
getirdikleri akla malan etkilemiti. ou katlmc grltnn filmle ilgili
deerlendirmeljg rini drdn sylyordu. Bu durumda, hem
katlmclar hem de arasc turnaclar ayn nedensel kurama dayanyordu,
ancak bu kuram -en aznda arka planda rahatsz edici bir grlt
eliinde belgesel film izleme konug sunda- doru deildi.
insanlann, duygu ve davranlanmn nedenlerini bulmak iin kendi ilerine baknklannda yalnzca nedensel kuramlanna dayandklann s.yl(|
mek istemiyoruz. nsanlann kendileri hakkmdaki bilgileri, rnein gee
teki tepkileri ve bir seim yapmadan nce akllanndan geenler, kltre
yoldan renilmi nedensel kuramlardan ok daha fazladr (Gavanski^
SOSYAL PSKOLOJ
365
Hoffman, 1987; Wilson, 2002). Bununla birlikte, gemiteki eylemlerimiz

ve imdiki dncelerimiz hakknda kendi iimize bakmamzn, hissettiklerimiz konusunda her zaman doru sonulara ulamamz salamayaca
da bir gerektir (Wilson & Bar-Anan, 2008).

Nedenler Hakknda e bakn Sonulan Televizyondaki F riends dizisinin
'bil blmnde Ross bir ikilemle kar karya kalr. Yllarca peinden koifugu Rachel sonunda ona kar romantik davranm ve pmlerdir.
Sofun udur ki Ross u anda gerekten ok holand julie ile birliktedir.
Ne yapmal? Ross, arkadalan Chandler ve Joeyin srarlaryla, bir karara
varabilmek iin bu iki kadnn holand ve holanmad ynleri hakknda
bir liste hazrlar. Sizce bu iyi bir fikir midir?
Byk olaslkla hayr. Tim Wilson ve meslektalar duygulanmzm nedenlerini zmlemenin her zaman iyi bir strateji olmad ve aslnda her
eyi daha da kt bir hle getirebilecei sonucuna ulamtr (Wilson,
2002; Wilson, Dunn, Kraft, & Lisle, 1989; Wilson, Hodges, & LaFleur,
1995). Az nce grdnz gibi, bir ey hakkmdaki hislerimizin nedenlerini tam olarak bilmemiz ok zordur, bu nedenle de bize en akla yakn grnen nedenleri gz nne alrz. te yandan, akla en yakn grnseler de
^bunlar doru nedenler olmayabilir. Daha da kts, kendimizi bunlann
doruluu konusunda ikna edebilir, bylece hislerimizi nedenlerimize uyduracak ekilde dnmeye balayabiliriz.
Ross rneinde olduu gibi, romantik e konusundaki duygulann
kesin bir ekilde zmlemeye alan insanlan dnn, insanlar nedenlerini bu ekilde listelemeye baladnda genellikle elerine kar tutumlar da, en azndan geici bir sre iin, deimeye balar (Wilson,
'Dunn, Bybee, Hyman, & Rotondo, 1984; Wilson & Kraft, 1993). Neden?
Romantik duygulanmzm kesin nedenlerini saptamak hi de kolay bir ey
deildir; bu nedenle biz de zihnimizde beliriveren ve bize makul grnen
'nedenlere sanlnz (bir kadna saksafon ald iin ak olduunu syleen arkadamzn durumunda olduu gibi). Wilsonm almalannda insnlann genellikle birlikte olduklan kiilerle aralanndaki iletiimi ya da "gi
alanlannn ve gemilerinin benzerliini ne srd grlmtr. &
nedenlerin doru olduu sklkla grlebilse de, insanlar byk olas- a
szcklere o kadar kolay dklemeyen nedenleri, rnein iki insan mdaki
o zel kimyay, gz ard etmektedir.
366
Sorun udur ki akla yakn grnen ve kolayca dile getirilebilen

nedenler bazen insanlann nceki tutumlarndan farkl bir tutuma iaret
eder. Birlikte olduunuz kiiyle iyi bir ilikiniz olduunu, ancak bunun
nedenini kesin bir ekilde ifade etmekte glk ektiinizi dnn.
Aklnza partnerinizin rahatsz edici bir zellii, rnein apr upur sakz
inemesi geliyor. u sakz ineme sesi gerekten de rahatsz edici
diye dnebilirsiniz. Byle bir 1 insanla ilikimin fazla yryeceini
sanmam. Bunun sonucunda da hisset- [ tikleriniz konusundaki fikirleriniz
deiiyor ve bu da nedenlerin dourduu '< tutum deiimi, yani
tutumlarnzn nedenleri zerine dnmenin, tutum \ deiimine yol
amas ile sonulanyor; tutumlarnzn akla yakn, kolayca dile getirilebilen
nedenlere uyduunu varsayyorsunuz (Wilson & Kiaft, 1993). te yandan,
nedenleri zmlemenin etkisi zamanla azalr ve insanlar en bataki
aklamas
zor"
tutumlara
geri
dner.
Dolaysyla,
nedenlen
zmledikten hemen sonra (bir kz ya da erkek arkadatan ayrlmak gibi)

nemli kararlar verdiimizde, bu kararlardan daha sonra piman olabiliriz,
Bunun nedeni de insanlann nedenleri zmledikten hemen sonra
szckle-,, re dkmesi kolay eyler (rnein, sakz inemek) zerinde
odaklanmas ve aklamas zor duygulan (rnein, aralarndaki zel kimya)
gz ard etmesi- J dir. te yandan, uzun vadede asl nemli olan,
aklamas zor duygulardr (Halberstadt & Levine, 1997; Reifman, Larrick,
Crandall, & Fein, 1996; Sen- gupta & Fitzsimons, 2004; Wilson, Lindsey, &
Schooler, 2000).
Sonu olarak, insanlann belirli bir duygunun nedenini tam olarak blj
mesi genellikle zordur ve bu nedenler zerine ok fazla dnmek
tehlikeli olabilir. Peki, ie bakn bu snrlan dnldnde, nasl biri
oldu| muzu ve tutumlanmz baka hangi yoldan anlayabiliriz? imdi z
bilginin; dier kaynan, kendi davranlanmz gzlemlememizi ele
alacaz. ^
Kendi Davranlanmz Gzlemleyerek Kendimizi Tanmak* Bir

arkadanz klasik mzii ne kadar sevdiinizi soruyor. Duraksyor
sunuz, nk byme srecinizde hi klasik mzik dinlememitiniz,
anc
SOSYAL PSKOLOJ
367
Nedenlerin Dourduu Tutum. Deiimi

Knn tutumlarnn nedenlerim dnmesi sonucunda tutumunun deimesi^
sanlar tutumlarnn, akla yakn olan ve kolavca dile getirilebilen nedenlere u
368
son zamanlarda arada bir senfoni dinlediiniz oluyor. ey, bilmiyorum,

diye yantlyorsunuz onu. Sanrm baz klasik mzik trlerini seviyorum.
Daha dn arabayla eve dnerken radyoda Beethovenin bir senfonisini
dinledim. Bu durumda, nemli bir z bilgi kaynam kullanm
oluyorsunuz: Kiinin kendi davranlann gzlemlemesi (bu rnekte,
dinlediiniz mzik). Benlik-algs kuramna gre tutum ve duygulannz
belirsiz ya da mulak olduunda bu durumlar hakknda davranlanmz ve
bu davranlarn ortaya ka durumu gzlemleyerek kanmlara vannz
(Bem, 1972). imdi bu kuram aynnth olarak ele alalm. lk olarak,
duygulanmz yalnzca nasl hissettiimizden emin olmadmz zaman,
davranlanmza bakarak deerlendiririz. Klasik mzii ok eskilerden beri
sevdiinizi bilseydiniz, bunu sylemek irin davranlarnz gzlemlemeye
gerek duymazdnz (Andersen, 1984; Andersen &
Jr*'. r
Ross, 1984). te yandan, belki de duygulan-
Hep grte*
nz bu denli kesin olmayabilir; belki de bu
dndm
- konuda daha nce hi dnmemitiniz. te nzfi
zellikle byle bir durumda neler hissettiinizi anlamak iin

davranlarnza bakarsnz (Chaiken & Baldvr, 1981; Wood,
1982).
kinci olarak, insanlar davranlannm gerekten hislerini yanstp yanstmad ya da onlan bu ekilde davranmaya itenin durum olup olmadn ayrt ederler. Klasik mzik kanaln kendi isteinizle atysanz -kimse
sizi bunu yapmaya ynlendirmediyse- byk olaslkla klasik mzii
sevdiiniz iin bu kanal dinlediiniz sonucuna ularsnz. Eer Beethoven
alan kanal siz deil de arkadanz atysa, klasik mzik sevdiiniz iin
arabada bu kanal dinlediiniz sonucuna ulamanz da pek olas deildir.
=.. Bu size tandk geldi mi? 4. Blmde ykleme kuramna, yani insanlann bir bakasnn tutum ve duygularn deerlendirmek iin onun davranlann gzlemlediine deinmitik. Benlik-algs kuramna gre, insanlar
endi tutum ve duygulan konusunda kanmlara varmak iin de ayn yk-
u-Algs Kuram
kurama gre, tutum ve duvgulanmz belirsiz ya da mulak olduunda
bunlu: nda kendi davranlarmz ve bu davranlarn, gerekletii
durumu gz-
SOSYAL PSKOLOJ
369
leme
ilkelerini kullanr. rnein,
bir
arkadanzn klasik mzik
sevip
sevmediini anlamak iin
byk
olaslkla
davranlarn
gzlemler ve neden bu
ekilde davrandn aklarsnz. rnein, durum
tersini
gerektirmedike ya da bir
dayatma olmad -kimse
ona
Mozart
dinlet-
medii- hlde hep klasik
mzik
dinlediini
Bu
davran
ile
aklar ve Mozart sevdii
so-
nucuna ularsnz. Benlikkavram
CDlerini
zorla
grebilirsiniz.
isel
ykleme
kuram
duygularmz
da
kendi
ayn
ekilde
deer-
lendirdiimizi
syler:
Kendi
davranmz gzlemler ve bu- Birok program dller vaat ederek ocuklar
da- , .. . ,.
,P,,,
, ,. nu kendimize aklarz; yan
ha fazla kitap okumaya ynetmeye alr. Peki,

ama bu programlar ocuktaki okuma sevgisini
neden bu
eklde davrandll- arttnr m,
mz zerine bir ykleme yapa
yoksa azaltr m?
rz (Albarracin & Wyer, 2000;

Laird, 2007; Olson & Stone, 2005; Wilson, 2002). Az sonra greceimiz gibi,
benlik-algs
kuramm
destekleyen
birok
almadan
sz
edilebilir.
sel/Dsal Gdlenme rencilerine okuma sevgisi alamaya alan bir

ilkokul retmeni olduunuzu dnn. Hem daha ok okumalarn, hem de
kitap sevgisi kazanmalann istiyorsunuz. Bunu nasl baarabilirsiniz? Pek de
kolay olmayacak nk rencilerinizin dikkatini televizyon, bilgisayar
oyunlar ve cep mesajlar gibi birok eyden, okumaya ekmeniz gerekecek.
sel Gdlenme
Bir etkinlii d dl ya da basklar nedeniyle deil, holandmz ya-da flgil
imiz iin gerekletirmek.
370
Siz de dier birok retmen gibi oraklan kitap okumalarna karlk

dllendirmeye karar verebilirsiniz. Belki o zaman cep telefonlarn bir yana
brakp ellerine bir kitap alabilirler -ve bylece sonunda okumay sevmeye
balayabilirler. Elbette ki bugne dek retmenler rencilerini bir glmseme ya da yldzl pekiyi ile hep dllendirmilerdir, ancak artk daha
gl zendiricilere bavuruyorlar. rnein, baz okullarda bir pizza restoranlar zinciri belirli bir sayda kitap okuyan rencileri bedava pizzayla
dllendiriyor (bkz. www.bookitprogram.com). Baz yerlerde de retmenler eitsel baarlan karlnda rencileri eker, kek ya da oyuncakla
dllendiriyor (Perlstei, 1999).
Birka yl nce, Bat Georgia niversitesi profesr Mel Steely yoksul
ocuklara daha da cazip bir dl sunmaya karar verdi. Dk gelirli
ocuklara okuduklan her kitap iin 2 dolar denen renerek Para Kazan
programn balatt. O gnden sonra program aralarnda Florida, Kuzey
Carolina, Teksas ve Washington da olan birka eyaletteki okullara yayld
(Kimel, 2001). rnein, Dallasta 66.000den fazla renci 650.000in
zerinde kitap okudu (bkz. www.eblofdallas.org Earning by Leaming of
Dallas).
dllerin gl gdleyiciler olduuna, pizza ve para gibi dllerin
ocuklann daha fazla kitap okumasn salayacana kuku yok. Bir davran
her yineleniinden sonra dllendirildiinde sklnn artmas psikolojinin en
eski ve en temel ilkelerinden biridir. ster bir pedala bastnda yiyecek alan
bir fare olsun, isterse okuduu her kitap karlnda pizza alan bir ocuk,
dller davran deitirebilir
te yandan, insanlar fare deildir ve dllerin ite, insanlann kendi
hakkmdaki dncelerinde, benlik-kavramlannda ve gelecekteki okuma
gdlerinde ne gibi etkiler yarattn gz nne almamz gerekir. rnein,
okuma karl para aldklarnda insanlann neden okuduklan konusunda-
371
ki fikirlerinde bir deiiklik olur mu? renerek Para Kazan gibi dl

programlarnn tehlikesi ocuklann okumay kendi iinde zevkli bir etkinlik
olarak deil, para kazanmann bir yolu olarak grmeye balamasdr. dl
programlar sona erip pizza ve dolarlann arkas kesildiinde ocuklar
program ncesinde olduundan da daha az kitap okumaya balayabilirler.
Bu durum zellikle okumay zaten nceden de seviyor olan ocuklar
iin geerlidir. Bu ocuklarda isel gdlenme, yani bir etkinlikle d dl
ya da basklar nedeniyle deil, onu zaten zevkli ya da ilgin bulduu iin
ilgilenme istei yksektir (Durik & Harackiewicz, 2007; Harac- kiewicz,
Durik, & Barron, 2005; Harachiewicz & Elliot, 1993,1998; Hirt, Melton,
McDonald, & Harackiewicz, 1996; Lepper, Corpus, & Iyengar, 2005; Ryan
& Deci, 2000). Etkinlie katlma nedenleriniz sizinle, bir kitab okurken
hissettiiniz zevk ve heyecanla ilgilidir. Dier bir deyile, okumak bir i
deil, elencedir.
ocuklar kitap okuma karlnda dllendirildiinde ne olur? Daha
nce isel gdlenme sonucu ortaya kan okuma artk dsal gdlenme,
372
yani bir etkinlie, grevi yapmaktan zevk aldnz ya da grevi ilgin

bulduunuz iin deil, d dl ya da basklar nedeniyle katlma istei ile
ilikilidir. Benlik algs kuramna gre dller isel gdlenmeye zarar
verebilir. Daha nce zevk ald iin kitap okuyan birok ocuk artk bunu
dl iin yapmaya balamtr. Bunun talihsiz sonucu da isel gdlenmenin yerini dsal gdlenmenin almas ve kiinin balangta zevk 1|
ald etkinlikten arak holanmamaya balamasdr. An dorulama etkisi
olarak anlan bu sonu, insanlar davranlannn kaynanda zorlayc d
nedenler (rnein, bir dl) grmeye baladnda orta kar ve bu
tsel Gdremne
Bir etkinlii d dl ya da basklar nedeniyle deil, holandmz ya da
ilgilene^ mz m gerekletirmek
Dsal Gdlenme
Bir etkinlii grevden holandmz ya da grevle ilgilendiimiz m. deil,
d diflj ya da basklar nedemy'e gerêklearmek
An Dorulanu Etkisi
nsanlarda davranlarnn nedenim zorlayc d& nedenlere balama ve êl
ne len roln kuuk grme eilimi
SOSYAL PSKOLOJ
373
da davranlarndaki isel nedenleri gz ard etmelerine neden olur (Deri,

Koestner, & Ryan, 1999a, 1999b; Harackiewicz, 1979; Lepper, 1995; Lepper,
Henderlong, & Gingras, 1999).
rnein, drdnc ve beinci snf retmenleri tarafndan rencilere 4
yeni matematik oyunu retilen ve 13 gnlk temel dzey periyoduna
yaylan bir almada retmenler, her rencinin her bir matematik oyunu
ile ne kadar zaman geirdiini not etmitir. ekil 5.5teki en sol izgide
grld zere, renciler balangta matematik oyunlarna isel bir ilgi
gstermi, temel dzey periyodunda oyunlarla birka dakika zaman
geirmitir. Bunu izleyen birka gnlk dnemde programa dl de dhil
edilmitir. Artk ocuklar matematik oyunlarn oynayarak sertifika ve kupa
almaya ynelik puanlar kazanmaya balamlardr. Oyunlarla ne kadar uzun
sre geirirlerse alacaklar puan da o denli artacaktr. ekil
Temel dzey
(dl yok)
dl
program
zlem
(dl yok)
Gn bloklar
ekil 5.5
An dorulama etkisi.
Bataki
temel
dzey
evresinde
aratrmaclar
ilkokul
ocuklarnn
matematik
oyunlaryla ne kadar zaman geirdiini ltler. dl program srasnda, ocuklar

oyunlar oynadklar iin dllendirdiler. dl verme dnemi bittikten sonra (izlem
evresi), ocuklar oyunlar temel dzey evresinde olduundan bile daha az oynuyordu
ki bu da dllerin oyuna duyduklar isel ilgiyi azalttm gsteriyor.
(Greene, Stemberg, & Lepper, 1976 almasndan uyarlanmtr.)
374
5.5teki orta izgide de grld gibi, dl program ocuklarn

matematik oyunlar ile daha fazla zaman geirmesinde etkili olmutur, yani
dller etkili gtidleyicidirler.
Peki, program bittiinde ve ocuklar artk oyun oynadklar iin dl
almamaya baladklarnda ne olmutur? Asl nemli soru budur. An dorulama hipotezinin ngrd gibi, ocuklar matematik oyunlarna en batakinden, dller iin iine girmeden nce olduundan ok daha az zaman
ayrmaya balamtr (bkz. ekil 5.5, en sadaki izgi). Bu sonular kontrol
koulundaki sonularla karlatran aratrmaclar, insanlann oyunlardan
daha az holanmasna, zamanla herkesin oyunlardan sklmasnn deil,
dllerin neden olduunu belirlediler. Ksacas, dller ocuklann oyunlara
duyduu isel ilgiyi yok etmiti; almann sonlanna doru ocuklar,
neredeyse oyunlann yzne bile bakmamaya balamlard (Greene, Stemberg, & Lepper, 1976).
isel gdlenmeyi toplumdaki dl sisteminin yaratt tehlikelerden
nasl koruyabiliriz? Neyse ki am dorulama etkilerinin engellenebilecei
koullar da var. dller, ancak en bataki ilgi dzeyi yksek olduunda ilgiyi
azaltacaktr (Calder & Staw, 1975; Tang & Hail, 1995). Bir ocuk kitap
okumaya ilgi duymuyorsa bedava pizza vadederek onu okumaya tevik
etmek kt bir fikir deildir, nk zaten nceki ilginin azalmas gibi bir
durum sz konusu deildir.
Aynca, dln tipi de nemlidir. Bu noktaya kadar hep greve bal
dller, yani insanlara bir ii ne kadar iyi yaptklanna baklmakszn yalnzca
yaptklan iin dl verilmesi zerinde durduk. te yandan, bazen dln
grevin ne kadar iyi gerekletirildiine gre verildii baanma bah dller
de kullanlr. rnein, ders notlan baanma baldr nk yksek bir notu
ancak derste baanl olduunuz zaman alabilirsiniz. Bu dl tipinin greve
ilgiyi azaltma olasl daha dktr -hatta ilgiyi arttrabilir denk size
bu grevde baarl olduunuz mesajm verir (Deci &
SOSYAL PSKOLOJ
375
....................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-).............................................................1
TIMOTHY D. WLSON ....................................................................1
ROBIN M. AKERT ..........................................................................1
376
SOSYAL PSKOLOJ............................3
indekiler.....................................................................................4
Balarken....................................................................................21
Bu Baskdaki Yenilikler.................................................................21
SOSYAL PSKOLOJ
377
Teekkr.....................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJYE GR..........................................................28
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?...........................................................33
Sosyal Yorumlamann Gc..........................................................37
378
BALANTILAR..............................................................................40
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan ...........................................43
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas...............40
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas...........................44
SOSYAL PSKOLOJ
379
SOSYAL ETKNN GC.................................................................47
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak.............................................47
Sosyal Durumun znellii............................................................52
Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^..........................58
380

Gereksinimi.................................................................................61
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi............................68
S.....................................76
ebk yk SSSfifS.....................................................................126
SOSYAL PSKOLOJ
381
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r.........134
m : *..........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi.............................................................................183
mmm...................................221
:hdt.....................................392
382
^ps.......................................................................................397
la I......................................135
n i...........................................................................................135
lli.............................................................................................135
SOSYAL PSKOLOJ
383
^ _ ^JfSJff?..................................................................................56
rrr ^..........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#................................................................105
Ryan, 1985; Sansone &t Harackiewicz, 1997). Dolaysyla, ocuklar matematik oyununu oynadklar iin, bu konuda ne kadar iyi olduklarna baklmakszn, dllendirmek yerine (yani, greve bal dl)', matematikte baarl olduklar iin dllendirmek daha iyi sonular verecektir. Yine de baarma bal dller de geri tepebilirler, bu nedenle onlar da ok dikkatli
kullanlmaldr. nsanlar bu dllerin verdii olumlu geribildirimden holansa
da,
deerlendiriliyor
olmann
yaratt
tedirginlikten
holanmazlar
(Harackievvicz, 1989; Harackiewicz, Manderlink & Sansone, 1984). in pf

noktas, insanlann deerlendirildikleri iin kendilerini gergin ve tedirgin
hissetmeyecekleri bir ekilde onlara olumlu geribildirim verebilmektir.
Duygularmz Anlamak: ki Etmenli Duygu Kuram Herhangi bir anda ne
384
kadar mutlu, fkeli ya da korkmu olduunuzu dnn. Yaadnz

duygunun hangisi olduunu nasl bilirsiniz? Soru kulaa biraz aptalca geliyor
olabilir; ne yani, nasl hissettiimizi bu duygu zerinde dnmeden bilemez
miyiz? Bununla birlikte, duygular yaama eklimiz ile yukanda ele
aldmz eitli benlik-algs sreleri arasnda birok ortak nokta bulunur.
Stanley Schachter (1964) kendi duygulannz hakknda, tpk nasl insanlar olduumuz ya da matematik oyunlanyla ne kadar ilgilendiimiz zerine
yaptmz karmlar ile ayn trden karmlar yaptmz savunan bir duygu kuram ne srmtr: Her durumda, davranmz gzlemler ve daha
sonra da neden bu ekilde davrandmza bir aklama getiririz. Tek fark,
gzlemlediimiz davrann trdr. Schachtere gre biz isel davranlanmz, yani psikolojik adan nasl uyanldmz gzlemleriz. Kendimizi uyarlm hissettiimizde bu uyanlmann nedenini bulmaya alrz. rnein, bir
gn 5 kilometrelik bir kouya ktnz ve evinize yryerek dndnz
dnn. Keyi dnyorsunuz ve birden psikoloji snfndan yeni yeni
tanmaya baladnz, son derece ekici birisiyle karlayorsunuz. Kalbiniz
arpyor ve biraz da terliyorsunuz. Peki, bunun nedeni yeni arkadanzla
aranzda filiz veren ak mdr yoksa az nce komu olmanz m?
Schachterin kuramnn iki etmenli duygu kuram olarak adlandnlmasrnn nedeni, duygusal durumlanmz anlamann iki adml bir sreci gerektirmesidir: nce psikolojik bir uyanlmlk durumu yaarz, daha sonra da
bunun iin uygun bir aklama ya da etiket ararz. Fiziksel durumlanm- z;
tek balanna aklamak zordur, bu nedenle de neden uyarlm olduu
385
muz konusunda bir ykleme yapabilmek iin durumdaki bilgilerin yardmna bavururuz (bkz. ekil 5.6).
Stanley Schachter ve Jerome Singgerm (1962) bu kuram test etmek
iin dzenledikleri artk klasiklemi almada bir katlmc olduunuzu
hayal edin. Deneyi yrten kii size Suproxin adnda bir vitamin karmnn,
grme zerindeki etkilerini test ettiklerini sylyor. Bir doktor kolunuza az
miktarda Suproxin enjekte
ediyor ve deney
grevlisi
ilacm
etkisini
gstermesini bekleyeceklerini sylyor. Bu arada sizi kendisine de Suproxin
verildiini
syleyen
baka
bir
katlmcyla tantryor. kinize de dolve
az
dneceSoru
ok
Hayatm kazanmak m
durmanz iin bir soru kd veriyor
(basketbol)
sonra grme testlerini yapmak zere
karar
oynamaya
verdiim
anda
oyunun
bana
byulu
gelen
baz
\onlen
kavbolup
gitmiti
Russell 1979
-Bili
ini syleyerek yannzdan ayrlyor.

kadna baktnzda baz sorularn
kiisel ve rencide edici olduunu gryorsunuz. rnein, sorulardan biri
yle:
Annenizin
erkekle
evlilik
(babanz
ilikisi
dnda)
ka
olmutur?
(Schachter & Singer, 1962, s. 385). Dier katlmc bu hakaret dolu sorulara
sinirli bir tepki veriyor, gittike daha ok fkeleniyor ve en sonunda soru
kdn paralayp yere atyor ve odadan dan frlyor. Bu durumda sizce
nasl hissederdiniz? Siz de fkelenir miydiniz?
Tahmin edebileceiniz gibi bu deneyin asl amac gz muayenesi yap-
386
mak deildi. Aratrmaclar iki nemli deikenin -uyarlma ve bu uyarlmann duygusal aklamas- var olduu ya da olmad bir durum yarattktan
sonra insanlann yaadklar duygulan ya da herhangi bir duygu yaayp
yaamadklarm
gzlemliyordu. Katlmclara aslnda vitamin kanm ve-
rilmemiti. Katlmclarn bir blmne insan bedeninde doal olarak retilen

ve uyanlmaya neden olan (beden ssn, kalp atn ve nefes alp ver me
skln arttran) epinefrin hormonu, dierlerine ise herhangi bir fizyolojik
etkisi olmayan bir plasebo verilmiti.
Da Etmenli Duygu Kuram.
Duygusal deneyimin ilk olarak fzvolojk uyarlma, dhi, sonra da buna uygun bu i i
aklama arayndan oluan da adml hr benlik-algs srecinin, sonucu
yaandgtj
SOSYAL PSKOLOJ
387
LLANTILAR
Anne Babalar ocuklarm Nasl vraeli?

-ime babann ocuklarna ev devlerinde yardan ettfl- e
andan Bat kltrlerinde, ocuu vgye, boduk!*, ^
n r ^
IM1
.
r n
IP
:^jen ok gzel olmu, Johnny. Gney Amerika ha nr.U v vl

utun matematik sorularn doru yantlamsn, Suse Aferin sana,
aynen by- devam et Birok anne baba ocuklara kendilerini y
hissettirecei
ve
isel
1-
llenmelenmglendrecedncesiyleonlanvmeninyararh'oa,jm,
sardr. Bununla birlikte, blmn banda grdmz gibi, bazen
dller isel gdlenmenin azalmasna da neden olabilir. Anne babalar
ne yapmal? fen puf noktas, vgnn verdii mesajdr (Dweck. 2006;
Henderlong &r Lepper
/ 1 Hacftiewicz 200- ocuktum ur. aer-Ht Jnu

jlmalarm ^meyz, yoksa engellere olumsuz tepkiler venrjfa Dilbilgisi snavnda orta aldma gre Samnm bende dilbilgisi yetenei s- :
Zlh
fr
y^n, yan ok almann meyvelerim ler zorkLnda *
^fanz dncesini tevik edecek ekildeocuklann abasna odaklanmak daha m
- sonular verecektir (Bir sonraki snava daha v hazrlanrsan daha m bir rot alr
< ^voneheT1
cuunuz ^ ^ not aldnda abalan karlnda onlarU
yeth
|. ra ynelteceiniz vgnn dozunu karmayn, nk bu Sefer de, upk

basketbolle da En Deerli Oyuncu dln deil de En yi aba dln alin
bir oyuncu - fa, yetenek asndan ah dzeyde olduklarn dnebilirler
Gsterdklen aba f* lôrianvmn yan sra, artk bu atanda yeterlik
kazandikkrm da onlara his- .yettirmeniz y olacaktr. (rnein, Bilim
projene
almsa ve gerekten di ' t
ok'
olduunu * j
yeteneklidir
U Vg<k sa
?rbk tannlIa
**It
lan konusunda, neredeyse uzman

(yan, birisi bir konudk ya
* mest
^ ^ ***
BU
yCrine
T T
Blmn. banda Mchel^-

dannda buzihniyeti tadm grmtk. O kadar afaaflkt d
lisede i&n V? .ta.kod. Ur basketbol oyuncusuykeY dnyam* en ^ o|
Tcu^ dmull j-arada, acaba hse tatommdan atldgmda annesi ona neler
sylemiti* Ona hemen gakma dnp kendim disipline etmesini
syledm diyor annesi. Dier Etf,
* le, ona daha fazla almasn svl<*mtf ____^
-ann ise gdkmelen de daha en bata yksektir ve baanmlanm^

Lebman M kus &
\ 'fm
* ^tavama, 1999, Lev, 1995
T f f Cl
akademk
Onularda moave etmek n anne baba ' pSnepek fazla
388
gerek grlmyor olabilir
SOSYAL PSKOLOJ
389
Epinefrin size verilmi olsayd nasl

hissederdiniz hayal edin: Rencide; edici
sorulan
okurken
hissetmeye
kendinizi
0
(Unutmayn,
grevlisi size
uyanlm
balyorsunuz.
deney
Kendinizi uvJnlm hisiedtyorsutu,

dnck nedenini tam bilmvornu2.,.
Neler ohyot?
mngada
epinefrin
olduunu
syleme-
miti,
Ate basyor
nedenle
bu
ekilde
ttler
bu
KalP*o!
"teUVO'
iPaP1
ciyoT
enjeksiyonun
hissetmenize
neden
olduuna J bilemezsiniz). Aslnda deneyin

i birlikisi olan dier katlmc fkeli bi
tepki
veriyor.
Byk
olaslkla
siz
de
sinirlendiiniz iin yznze ate ba an

ve uyanlm hissettiinizi dnrdnz.
Bylece Schachtere gre,: (1964) duygu
ekil 5.6
ki etmenli duygu kuram.
nsanlar nce fizyolojik uyarlma yaar, daha sonra buna bir aklama
getirirler.
yaamak
iin
gerekli
olan
iki
koulu
yayorsunuz
-uyanlm
hissediyorsunuz, evrenizde bu uyanlmln mantkl bir aklamas ola5
bilecek
bir
neden
anyor
ve
buluyorsunuz,
sonuta
siz
de
fkeleniyorsunuz.* Gerekten de, deneyde epinefrin verilen katlmclar,

plasebo verilen katlmclara oranla, ok daha fkeli tepkiler verecekti.
Schachterin kuramnn en ilgin yanlanndan biri, insan duygular bazen
geliigzel olduunu, uyahlmlklanna getirilebilecek en akla yat
390
Iklamaya dayandn ne srmesidir. Schachter ve Singer (1962) bu

dncenin doruluunu iki yoldan gsterdiler. nce, uyanlmlklanna
duygusal olmayan bir aklama getirerek insanlann fkelenmesini
engelleyebileceklerini gsterdiler. Bunun iin baz katlmclara epinefrin
aldkla- mi, bunun da kalp atlarm hzlandracan, yzlerine ate
basmasna ve ilerinin hafife titremesine neden olacan sylediler.
nsanlar
gerekten
ekilde
hissetmeye
baladklarnda
bunun
fkelenmelerine deil, enjeksiyonun etkisine bal olduunu dndler.

Bunun sonucunda da soru ;kdna sinirlenmediler.
Daha da ilginci, Schachter ve Singer uyanlmla getirilebilecek en
ak-
yakm
aklamay
deitirerek
katlmclarn ok farkl bir duygu yaaasn salayabileceklerini gsterdiler. Di-
Byk
ier koulda, katlmclara rencide edici bir
dnme
jlsoru kd verilmemiti ve i birliki de
badenme duyduum fke
fkeli bir tepki vermiyordu. Bunun yerine
haline
ok neeli, aman ok da umurumdayd

davranlar sergiliyor; elinde buruturduu
k- gtlarla basketbol oynuyor, uaklar
bal
karmann
urayp
gelmesinin
heyecanm
kayu-
butun
hissedebiliyor-
dum
-Norman Maclean, A Rver Rus
Through 11, 1976
yapyor,
"bir keye braklm oyun emberiyle
eleniyordu.
duruma
nasl
Peki,
bir
gerek
tepki
katlmc
verecekti?
bu
Epinefrin
alan,
ancak
bunun
etkilerinden haberi olmayan katlmclar da kendilerini mutlu ye neeli

hissetmeye balayacak, hatta i birlikinin tuhaf elencelerine onlar da
elik edecekti.
Duygularn kendini-alglama srecinin bir sonucu olabileceini ve insanlarn uyanlmlk durumlarna en akla yakm aklamay getirmeye
al- f tklarn gsteren Schachter ve Singer deneyi sosyal psikoloji
alanndaki en nl almalardan biri olmutur. En akla yakm aklama
bazen doru -aklama olmayabilir, dolaysyla insanlar yanl duygulara
kaplabilirler.
hachter ve Singer (1962) deneyindeki insanlar uyarlm olduklan iin
fkeleniyor ya da neeleniyordu ve bunun nedenini de can skc
SOSYAL PSKOLOJ
391
sorulara ya da i birlikinin onlara da bulaan neeli-vurdumduymaz

davranlarna
balyordu.
Uyanlmlklannm
gerek
nedeni
olan
epinefrin onlardan giz- enmiti, bu nedenle onlar da davranlarna

getirdikleri aklamalar dual ipularna dayandrmt.
392
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROB1N M. AKERT
Yanl Nedeni Bulmak: Yanl Uyanlmhk Yklemesi Schachter ve Singerin (1962) ulat bulgular gndelik hayata ne kadar genellenebilir?
(2. Blmden hatrlayalm: Bir almann d geerlilik ls sonularn
laboratuar
dnda
da
geerli
olmasdr.)
Herkes
bu
almadaki
katlmclar gibi yanl duygulara kaplr m? Gndelik hayatta insanlar

genellikle uyarlm durumda olmalarnn nedenlerim bilir, diyebilir
miyiz? Karmza bir soyguncu kp silahn dorultsa ve ya paran ya
cann, dese uyarldmz hissederiz ve bunun da korku olduunu doru
bir ekilde ayrt ederiz.
:hdt
70
60
50
C
Ol
T
3
Ol
c
o
Kpry getikten ve dinlendikten

sonra
40
30 ------------------------------------------------------------
ekil 5.7
20--|H|
----1
Uyarlmann
yanl
yklenmesi.
Kadn kprden getikleri srada

erkeklerin yanma gidip bir soru
formunu
Kpry
geerken
doldurmalarn
istediinde
telefonla
Kadnn katlmclara yaklat zaman
edenlerin
olmutu.
getikten
onu
daha
arayp
oram
Ayn
sonra
kma
da
kadn
teklif
yksek
kprden
sonra
dinlenmi
erkeklerin yanma gittiinde ise

sonradan
arayp
kma
teklif
edenlerin
says
grece
daha
dkt.
(Dutton
&
Aron,
1976
Hayalimizdeki erkek ya da kadnla ay altnda ssz bir kumsalda

yrrken kalbimizin kt kt atmasn doru bir ekilde ak ya da cinsel
ekim olarak adlandrrz.
Bununla birlikte, gndelik hayattaki birok durumda uyanlmla birden ok akla yakn aklama getirilebilir ve asl kaynann hangisi
olduunu
belirlemek
kadar
da
kolay
deildir.
ok
ekici
bir
SOSYAL PSKOLOJ
393
arkadanzla bir korku filmi izlemeye gittiinizi dnn. Sinema

koltuunda otururken kalbiniz hzla atmaya balyor ve nefesiniz kesiliyor.
Acaba bunun nedeni arkadanzn cazibesi midir yoksa filmin korkutucu
olmas m? Bu duruma Uyanlm olmamn nedeni %57 orannda
arkadamn bir iim su ol'
^ S l V >-J ' A
Yanl Uyaralmlk Yklemesi
Jjgt
; ;$
394
ELLIOT ARONSON - TMOTHY D VV1LSON - ROB1N M. AKERT
mas, %32 orannda korku filmi, %11 orannda da az nce yediim patla m msrn neden olduu hazmszlktr gibi bir aklama getireceinizi
sanmyoruz. Uyarlmlm kesin nedenini hatasz saptamak bu denli zor
olduu iin bazen duygularmz yanl tanmlarz. Uyanlm olmanzn nedenini arkadanzn cazibesine balayabilirsiniz, ancak asl neden byk
oranda film (hatta hazmszlk) olabilir.
Bu durumda yanl uyanlmlk yklemesi, yani insanlarn, hissettikleri
duygularn nedenleri konusunda yanl sonulara varmas sz konusudur
(Ross & Olson, 1981; Sinclair, 1994; Thompson, Gold, & Ryckman, 2003;
Ziliman, 1978). Bu durumu Donald Dutton ve Arthur Aronm (1974) bir
alan almasnda nasl incelediini ele alalm. Gen ve ekici bir kadn
Ingiliz
Kolombiyasndaki
bir
parkta
dolaan
erkeklerden,
gzel
manzaralann yaratclk zerindeki etkilerini aratran psikoloji projesinin

bir paras olan soru formunu doldurmalarn istiyor. Formu dolduranlara
daha sonra zaman olduunda proje ile ilgili ayrntl bilgi vermekten
mutluluk duyacam sylyor. Formun bir kesini yrtp adn ve telefon
numarasn yazyor ve katlmcya onunla yeniden grmek istedii
takdirde telefon etmesinin yeterli olacam sylyor. Sizce erkek-
395
Yanl-ykleme. nsanlar, korkutucu bir kprden geerken olduu gibi, bir

nedenden dolay uyarldklarnda bu uyanlmlk hlini ou zaman yanl
kaynaa, megin birlikte olduklar insann cazibesine yklerler.
ler bu kadn ne kadar ekici bulmutur? Sizce onu arayp bir randevu ko
parmaya alrlar m?
Bu soruyu yantlamak kolay deil. Hi kukusuz, yant sz konusu er-1
kein u anda baka bir ilikisi olup olmad, ne kadar megul olduu vs.
| gibi etkenlere bal olacaktr. Bununla birlikte, yaadklar bedensel
belirti- ? leri nasl yorumladklarna da bal olabilir. Farkl bir nedenle
uyarlmlarsa, yanl da olsa, bunun nedenini gen kadnn ekiciliine
balayabilirler. Bu dnceyi test etmek isteyen Dutton ve Aron (1974),
kadnn parktaki erkeklere iki farkl koulda yaklamasn salamt.
Bir koulda erkekler derin bir kanyonun zerine gerili 137 metre
uzunr| luundaki bir asma kprde yrmektedir. Kpr tel kablolara
tutturul^ mu ahap kalaslarla ina edilmitir ve zerinde yrrken alak
korkulus tutunabilmek iin eilmek gerekir. Kanyonun zerinde biraz
ilerleyince, esen rzgar kprnn iki yana doru sallanmasna neden olur.
Bu korkutucu bir deneyimdir ve kpr zerinde yryen ou kii bir
hayli uyarlr' -kalpleri rpnrcasma atmaya, nefesleri kesilmeye balar ve
terlerler. Itel tam bu noktada ekici kadn kprnn zerindeki erkee
yaklar ve on-| dan soru formunu doldurmasn ister. Sizce bu erkek
396
karsndaki kadn nef

M
kadar ekici bulacaktr?
'Jf
Dier koulda, gen kadn adama yaklamadan nce kpry geme-|

sini ve parktaki bir bankta bir sre dinlenmesini bekler. Bu srada adamtj
biraz soluklanmaya frsat olur -artk kalbi rpnrcasma atnuyordur vg
nefes allar normale dnmtr. Soru formunu doldurmalar istendiini
de sakince manzarann tadn karmaya balamlardr. Bu erkekler genj
kadm ne kadar ekici bulmu olabilir? Schachterin iki etmenli kuram!
-31
nm ngrs gayet ak: Kprdeki erkeklerin uyanlmlk dzeyleri bl|

hayli yksek olacaktr, onlar da bunun nedenini ksmen ve yanl bir eg
kilde de olsa gzel kadnn cazibesine balayacaktr. almann sonula n
da bu dorultudadr. Gen kadnn kprde konutuu erkeklerin bul yk
bir blm daha sonra telefonla arayarak ona kma teklif ederkej bankta
oturan ve daha sonra telefon edenlerin says grece daha azS (bkz. ekil
5.7). Bu tip yanl uyanlmlk yklemeleri daha sonra dzjl lenen eitli
almalarda da hem erkek hem de kadn katlmclarla oj ya konmutur
(rnein, Meston & Frohlich, 2003; Zillman, 1978). | sadan hisse:
Karnza ekici bir kadn ya da erkek ktnda kalbiniz| kt atyorsa
uyarlmhnzm nedeni zerine dikkatlice dnn -yanl nedenlerle
k olabilirsiniz!
Sosyal Dnyay Yorumlamak: Deerlendirmeye Bal Duygu Kuramlar
Birok alma insanlann bazen uyanlmlk durumlarnn nedenlerine
-yanl yklemeler yapabileceini onaya koymu olsa da, bazen baz durumlarda hi uyanlmlk hissetmeyeceimiz bir duygu da yaayabiliriz.
Birok
olay
farkl
ekillerde
grlebilir;
duygusal
tepkilerimiz
bu
olaylan :asl yorumladmza baldr. Diyelim ki en iyi arkadanz ksa

bir sre -r nce lkedeki en iyi tp okullarndan birine kabul edildiini
sylyor.
Neler
hissedersiniz?
Deerlendirmeye
bal
duygu
kuramlannm temel d- -ncelerinden birine gre, hissedeceiniz duygu,

fizyolojik bir uyanlma -olmad takdirde, bu olay nasl yorumladnza
ya da akladnza ba- h olacaktr (ElIsworth, 1994; Frijda, 1986;
Lazarus, 1995; Ortony, Clore, & Collins, 1988; Roseman & Smith, 2001;
Russell & Barrett, 1999; Sche- rer, Dan, & Flykt, 2006). ki deerlendirme
tr zellikle nemlidir: Bu olayn sizin iin ifade ettii ey iyi mi yoksa
SOSYAL PSKOLOJ
397
kt m? Siz bu olayn nedenlerini nasl aklyorsunuz?

Hayatnz boyunca doktor olmay hayal ettiyseniz ve arkadanzn
bu Ludu kabul haberi kendinizi iyi hissetmenize deil, kendi durumunuz
hakknda
endielenmenize
neden
oluyorsa,
kskanlk
ve
hn
duygulanna 'kaplabilirsiniz: Onun baars size bir tehdit gibi grnyor.

Dier yandan, p fakltesine girmek gibi bir isteiniz yoksa byk
olaslkla onun bu balans sizi de mutlu edecektir, hatta onun bu baars
sizi de umutlandrabi- fir (Tesser, 1988). Hissettiiniz duygu ayn
zamanda olayn nedenini nasl admza da bal olacaktr. Arkadanzn
baarsnda katknz oldu- hu dnyorsanz (sizin yardmnz olmasa o
zorlu fizik dersinin altm- n kalkamazd) byk olaslkla gurur duyarsnz.
(Elbette ki ayn fakl- ' sizi reddettiyse yardm ettiiniz arkadanzn
kabul edilmesi sizi pek de itlu etmeyecektir.) Bunu btnyle kendi
bana baardn dnyoruz, bu baarnn sizin iin herhangi bir
tehdit
oluturmadn
varsayar-
byk
olaslkla
ona
hayranlk
duyarsnz.
^ps
jjgcrlendrmeye Bal Duygu Kuramlar ^ lojk uyanlma olmad
zamanlarda bile duygulann insanlar tarafndan olay- gennleavorum ve
aklamalann bir sonucu olduunu savurun kuramlar
Bilisel deerlendirmeler Schachterin iki etmenli kuramndaki

etmenlerden birine, insanlarn bir olayn nedenlerini aklamaya
almasna ve buna verdikleri tepkilere benzer (bkz. ekil 5.6).
Schachterin kuram ile bilisel deerlendirme kuramlan arasndaki temel
fark, uyanlmlm rol; i ile ilgilidir. Bilisel deerlendirme kuramlanna
gre uyarlma durumu heri zaman nce gelmez; bilisel
deerlendirmeler tek balanna duygusal kiler iin yeterli bir neden
olutururlar. Bununla birlikte bu iki kurar uyumaz deildir, insanlar
uyanldklannda ve bu uyanlmlm neden kesin olarak bilemediklerinde
uyanlml aklama biimleri duygusa tepkilerini belirler (Schachterin
iki etmenli kuram). Uyanlmadklannd ise duygusal tepkilerini balanna
gelenleri nasl yorumladklan ve ali dklan belirler (bilisel
deerlendirme kuramlan). Bu iki kuram da ir lann olaylan, bu olaylara
kendi davranlan da dhildir, gzlemleyerek daha sonra bu olaylan
aklamaya alarak kendileri hakknda bir eyl rendii konusunda
398
hemfikirdir.
Zihniyet: Kendi Yeteneklerimizi Anlamak

Blmn banda Michael Jordan ve Mia Hamm rneklerinde de g|
dnz gibi, benlik-bilgisinin, yani kendi yetenek ve becerilerimizi ke
dimize aklamamzn ok nemli bir tr bulunmaktadr. Bazlan ye
neklerinin deimez olduuna inanr; Bir insanda bir yetenek ya vardr j
da yoktur. Psikolog Carol Dweck (2006), herkesin deimeyen oranda;
tenekleri olduu dncesini sabit zihniyet olarak adlandm. Bu gr gre
zekmzn, spor yeteneimizin, mzik becerilerimizin vs. oram sab tir.
Dweckin geliim zihniyeti olarak adlandrd dier dnce bii gre
yetenekler serpilip geliebilen, ilenebilir niteliklerdir. Aratr zihniyetin
baan asndan ok nemli bir rol oynadn ortaya koyuj Sabit
zihniyetli insanlar engellerle karlatktan sonra vazgeme eili
gsterirler ve becerilerini gelitirmek iin daha az alrlar; ne de olsal
eyi baaramamalan bunun iin gerekli eye sahip olmadklarn gc
SabtZhmyet
Ht.rl.esm belirli \e Jeg'sme:
^'f
OTandayetenee
sahip olduu gJruu
\'>cnekfern nfevp gen$rell<-teumz, deiken ncelfclpr olduu
Bu karikatrde Sally kzm final snavlarndan, nce cesaretlendirmeye alyor.

Ancak, sabit zihniyet ve geliim zihniyeti zerine yrtlen aratrmalar
dnrsek, doru eyleri mi sylyor? Bu blmde deindiimiz gibi, anne
babalann
ocuklarna
yeteneklerin,
'birisinde
ya
vardr
ya
da
yoktur
denilebilecek sabit nitelikler deil, ok alma e gelitirilebilecek, deiebilir

nitelikler olduu (geliim zihniyeti) mesajn vermesi daha iyidir.
'mektedir. Michael Jordan ve Mia Hamm gibi geliim zihniyeti olan insan lar engelleri ok alma yoluyla kendini gelitirmek iin bir frsat olarak
SOSYAL PSKOLOJ
399
grrler (Cury, da Fonseca, Zahn, & Elliot, 2008).

'> Zihniyet yalnzca sporda baaran asndan deil, akademik alan da
d- _hil olmak zere her trl yetenei nasl grdmz asndan

nemlidir. "rencilerin ou niversiteye baladklarnda bir tmsee
toslar; siz de bir psikoloji ya da matematik snavndan dk not alm
olabilirsiniz. Hayal prkh yaratan bu not sizde nasl bir tepki yaratmt?
Dweckin aratrma- finna gre, zek konusunda sabit zihniyeti olan
rencilerin bu noktada Szgeip sonraki snavlarda da dk not alma
olasl daha yksek olur- en, geliim zihniyeti olan rencilerin
abalarm iki katma karp sonra- testlerden daha yksek not alma
olasl
daha
fazladr.
Aynca,
bu
ara-
tumalar
zihniyederin
de
deiebileceini ortaya koymutur; sabit grl ' sanlar geliim

grn benimsemeyi renebilirler. Dolaysyla, bir daki sefere ister
spor alannda olsun, ister derslerinizde ya da kiisel iliki- , Titizde, bir
engelle karlatnzda bunu, Bende o yetenek yokmu de- ek ki"
diye dnmek yerine, daha ok almak ve kendinizi gelitirmek in bir
frsat olarak grebilirsiniz.
JE>.-
Kendimizi Tanmak Im Bakalarn Kullanmak ienlik-kavram ssz

bir ortamda tek bana gelimez, evremizdeki in- j|*r tarafndan
ekillendirilir. Baka insanlarla hi etkileime gememi
olsaydk kendi imgemiz bulank olurdu nk kendimizi bakalarndan
ayr benlii olan birisi olarak gremezdik. Daha nce deindiimiz ve hay
vanlarda bir benlik-kavram olup olmadn belirlemek iin dzenlenen
ayna ve krmz boya testini anmsayn. Bu testin eitli versiyonlar
sosyal temasn bir benlik-kavrammn olumas asndan gerekten de
ok nem-! li olduunu ortaya koymutur. Gordon Gallup (1997) normal
aile grupla-| nnda byyen empanzeleri yalnz, tamamyla sosyal
yaltm ierisinde! bytlen, yalnz empanzelerle karlatrmtr.
Sosyal
deneyim
sahibll
empanzeler
ayna
testinden
gemitir";
ahularna krmz boya srldkll ten ve aynada kendilerine baktktan

hemen sonra aynadaki imgelerini! alnlanndaki krmzl incelemek iin
kullanmlardr. Buna karhkjj sosyal yaltm iindeki empanzeler
yansmalarna
hibir
tepki
gstermedi
mi,
kendilerini
aynada
400
tanmamtr, bu da bir benlik duygularnn geli&a medii ynnde

yorumlanmtr.
Kendimizi Bakalaryla Karlatrarak Kendimizi Tanmak Kendimizi tajf
nmlamak iin bakalarm nasl kullanrz? Kendi yetenek ve tutumlarna!
z lmenin yollarndan biri, bakalar arasnda nasl durduumuza baki
inaktr. Yardm fonu oluturan bir ofiste altnz dnn: Aylk maaj
nzdan belirli bir miktar kesilmesini ve bunun bir yardm kuruluuna gi||
meini salayabilirsiniz. Ayda 50 dolar balamaya karar veriyorsunuz.
B| cmert bir ba m? nsan sever doanzdan tr zel bir gurur
duymil nz gerektirecek bir durum sz konusu mu? Bu soruyu
yantlamann
bj|
yolu,
kendinizi
bakalaryla
karlatrmaktr.
Arkadanzn ayda yalnz|| 10 dolar baladn rendiinizde byk

olaslkla
bakalarna
yardn
etmeyi
ok
nemseyen,
cmert
biri
olduunuzu dnrsnz. te yara dan, arkadanzn her ay 100 dolar

baladn renirseniz kendinizi bj| yk olaslkla o kadar da cmert
hissetmezsiniz.
-M
Yukardaki rneklerden hareketle, sosyal karlatrma kuramna gf|

insanlar kendi yetenek ve tutumlarn, kendilerini bakalaryla karla^
rak renirler (Buunk & Gibbons, 2007; Festinger, 1954; Mussweijgf
2003; Suls & Wheeler, 2000). Bu kuram iki nemli soru erevesindeki
v
SoSyl
|^^fryn^ ^j|i*j
Kendi yetenek ve tutumlarmz kendimizi bakalaryla karlatrarak rendi

gruu
SOSYAL PSKOLOJ
401
planr: Ne zaman sosyal karlatrma yaparz? Kendimizi kiminle karlatrmay seeriz? Birinci sorunun
yant yle: nsanlar sosyal karlatrmay, kendilerini kyaslayacaklar
nesnel bir standart olmad zaman ve belirli bir alanda kendileri hakknda bir
belirsizlik yaadklarnda yaparlar (Suls & Fletcher, 1983; Suls & Miller, 1977).
Ofisteki ba program yeni balyorsa ve ne kadar cmert olmanz gerektii
konusunda
kararszsanz,
zellikle
bu
durumda
kendinizi
bakalanyla
karlatmrsmz. kinci sorunun -Kendimizi pimlerle karlatrmay seeriz?yantna gelince, aratrmalar nmze ruc bir sonu koyuyor (Gilbert,
Giesler, & Morris, 1995; Mussweiler, iter, & Epstude, 2004). nsanlar en bata
kendilerini evredeki herhan- ' biriyle karlatrma drts duyarlar ve bu ilk
karlatrma hzl ve |otomatik bir ekilde gerekleir (bkz. 3. Blmdeki
otomatik yarg konu- ). te yandan, kendimizi bakalannm baanmyla hzl
bir ekilde kar- atrdktan sonra bu karlatrmann ne kadar uygun
'Kendini baarl
insanlarla
karlatrp
duolduunu
dn: balar
ve btn
karlatrmalara!
eit
derecede
rursan tabii
ki depresyona
girersin."
bilgilendirici
olmazl
fark ederiz,
^-'niversitedeki spanyolca snfnda ilk gnnz olduunu ve bu TSte ne

kadar baanl olacanz, bu konuda yetenekli olup olmad- z merak
ediyorsunuz. Kendinizi kiminle karlatrmalsnz: iki yl Is- kaldn
syleyen renciyle mi, dersi rastgele setiini ve da- jjnce Ispanyolcayla
hibir ilgisi olmadn syleyen renciyle mi,
. sizinle benzer bir gemii olan renciyle mi? nsanlann sz konu- m
hakknda kendilerini benzer gemie sahip insanlarla karlatr- ||i
semeleri elbette ki artc deildir (Goethals & Darley, 1977; Mil- 1982;
Suls, Martin, & Wheeler, 2000). Kendinizi tpk sizin gibi lise
402
SOSYAL PSKOLOJt
yllarnda spanyolca dersi alm, ancak daha nce spanyolca konuulan

bir lkede hi bulunmam bir renciyle karlatrmanz daha bilgilendirici olacaktr. Bu renci derste iyi gidiyorsa, byk olaslkla sizin iin
de durum ayn olacaktr.
stn baarnn -ulalmak istenen en st dzeyin- ne olduunu bilmek istediimizde yukarya doru sosyal karlatrma yaparz: Kendimizi
belirli bir yetenek konusunda bizden daha iyi olan insanlarla karlatrrz
(Blanton, Buunk, Gibbons, Kuyper, 1999). En iyinin en iyisini bilmek,bylece bir gn o noktaya ulatmz hayal etmek istiyorsak elbette ki
kendimizi daha nce Ispanyada yaam renciyle karlatrmamz veonun derste ne kadar baarl olduunu izlememiz gerekir. Bununla birlikte,
kendimizi
asndan
bize
benzeyen
birisiyle
karlatrmak
benlik-bilgisi
genellikle daha anlamldr (Thomton & Arrowood, 1966;

Wheeler,
Koest-
ner,
&
Driver,
1982;
Zanna, Goethals, & Hill, 1975).

t imen ajûnurUtr bir i
Bununla birlikte, kendimizle ilgili doru' bir
ant'.n h baytarnn ee-
imgeye sahip olmak sosyal karlatrmar
hennemde yaad&lan. deh^

1 reu uunmezst.k, cnni
dncesi bz pek de. tat:,
mn nedenlerinden yalnzca bir tanesidir1

-sosyal karlatrmay egomuzu iirm;
mm etmeyeceK&r. | -P.jJ fene
iin de kullanrz (Helgeson & Mickelsor
lir Cn[uit. oj Menr'l992 r',"
1995). Ispanyolcay harika konuaca?
-'"'.S*'' '\
bilmek sizin iin ok mu nemli? O zamgjs
kendinizi Ispanyolcay hayatnda ilk defa' vs *i
yan
renciyle
karlatrn, onu alt edece

rize hi kuku yok. Kendini belirli bir aync zellik ya da yetenek kon
sunda daha kt durumdaki insanlarla kyaslama olan aa doru sos
karlatrma benlii-korumaya, benlii-glendirmeye ynelik bir strat
jidi (Aspinwall & Taylor, 1993; Buunk, Oldersma, & de Dreu, 2001; Le
wood, 2002; Walton & Cohen, 2003). Kendinizi sizin kadar iyi olmayan
sanlarla karlatrdnzda daha iyi hissedersiniz. rnein, aratrmac
la gren kanser hastalarnn ok byk bir blm kendilerini onla
daha kt durumda olan hastalarla karlatrm ve byk olaslkla
Aa.Doru SosysJKarlatrma
Kendmnzi, belrh.br ayal edici zellik ya da yetenek asndan,
SOSYAL PSKOLOJ
bizden durumdala msanlara karlatrmak
403
404
kendi hastalklarnn gidiat hakknda daha iyimser olabilmek iin

yapmlardr fWood, Taylor, & Lichtman, 1985).
Kendimizi daha iyi hissetmenin dier bir yolu da mevcut baarmamz
gemi baanmmzla karlatrmaktr. Burada da bir anlamda aa
doru sosyal karlatrma sz konusudur, ancak karlatrma noktas bir
bakas deil, gemiteki benliktir. Bir almada kendilerini gemiteki
daha
kt
hlleriyle
karlatran
insanlar
bylece
daha
iyi
hissetmilerdir. rnein, bir renci niversitedeki benliinin, utanga

ve ie kapank lisedeki benliinden daha da dnk ve daha giriken
olduunu sylemitir (Ross & Wilson, 2003; Wilson & Ross, 2000).
Ksacas, amalarmzn doas yaptmz karla trmalan etkiler.
Yetenek
ve
dncelerimizi
doru
bir
ekilde
deerlendirmek
istediimizde kendimizi bize benzeyen insanlarla karlatnnz. Ulalacak

ileri bir noktay grmek istediimizde yukar doru karlatrmalar
yapanz. Son olarak, amacmz benliimizi glendirmek olduunda
kendimizi bizden daha az talihli olanlarla (buna gemiteki benliimiz de
dhildir) karlatnnz; bu tip aa doru karlatrmalar, kyasa gre,
daha iyi durumda grnmemizi salar.
Bakalanmn
Grlerini
Benimseyerek
ou insan bir bakasdr,
Duûri.'-I.'n h h?
hnn rkrVrt !u, ati
Jn.hrtjUu. tutkulanbn
alnndr. -Oscar Wlde.
1905
,____________
Kendimizi Tanmak Az nce yeteneklerimizi lmek iin kendimizi

bakalanyla kyasladmza deindik. te yandan, sosyal dnyayla ilgili
grlerimiz sz konusu olduunda genellikle arkadalanmzm sahip
j,olduu grleri benimseriz. Birlikte taklan
ansanlarm genellikle dnyay ayn ekilde grdklerini daha nce fark etShi miydiniz? rnein, koridorun sonundaki oda arkadalan 2008
bakan- ifc seimlerinde hep birlikte Barack Obamay desteklemi
olabilirler, en gevdikleri program American Idol olabilir. Yandaki dairede
SOSYAL PSKOLOJ
405
kalan oda arka- felan ise ateli birer John McCain taraftaryken birlikte
The Rea World Hanekten holanyor olabilirler. Benzer grlere sahip
insanlara getirileDoru Sosyal Karla turna
'B
mr,belilbravredi.MzelJkviJd.vui.ncK hndan bizdenLuarvh

ndk! n-anlad fcjrla^trrruk
406
bilecek aklamalardan biri, elbette ki benzer grlere sahip insanlann

bir araya gelmeleri ve farkl grler tayan insanlara oranla, sosyal
ba
kurma
olaslklarnn
daha
yksek
olmasdr.
10.
Blmde
gerekten de tencere yuvarlanm kapan bulmu deyiminin doru

olduunu greceiz (Newcomb, 1961).
Dier aklama da baz koullarda insanken-
lann birlikte takldklan insanlann grlerini
dimizi asla tam. olarak tanv-
benimsediidir. Charles Cooley (1902) bunu
mavz
ayna
Dorusunu
ancak
isterseniz,
Ne
bir
yapacamz
ey
yaptktan
sonra biliriz te bu yzden

elennuz
ve
anne
benlik
olarak
adlandmr,
yam
kendimizi ve sosyal dnyay bakalanmn
ocuklarmz,
gzleriyle gorur ve genellikle bu grleri
babalarmz,
benimseriz. Yeni aratrmalar, bunun zellikle
arka-
iki kii y geinmek istediinde sz konusu
dalarmz var, nk bizi
olduunu ortaya koyuyor (Hardin & Higgins,
meslektalarmz
ve
bizden daha y tanyan binlerinin
olmas
-Richard
gerekir
Russo,
Straghtman,
1996; Lun, Sinclair, Whitchurch, & Glenn,

2007; Sinclair, Huntsinger, Skorinko, | &
Hardin, 2005). Yakm bir arkadanz The'M
Real World'n gelmi gemi en iyi televiz- 1
yon program olduunu dnyorsa byk J

J
olaslkla programdan siz de holanrsnz.
Arkadalann birbirlerinin dncelerini etkilemesi belki de artc de
'4i
ildir. Asl amc olan bu tip bir sosyal uyumlamamn, yani insanlann
baka birisinin tutumlann benimsemesinin ilk defa karlatmz ve iyi j
geinmek istediimiz birisi olduunda da sz konusu olmasdr. Aynca,
sosyal uyumlama bilind da olabilir, rnein, Stacey Sinclair ve meslek| talannm dzenledii bir almada katlmc olduunuzu dnn
(Sine- -f| lair, Lowery, Hardin, & Colangelo, 2005). Deneyi yrten kii size
kar | ho ya da naho bir ekilde davranyor. Birinci koulda almaya
katldnz iin size teekkr ediyor ve bir ksede eker ikram ediyor,
ikinci koulda ise eker ksesini bir kenara itip, sen bunlara bakma,
dierleri katlm"-^ clara teekkr edip eker ikram ediyor ama bence
fazladan not alacan.
iin kendini ansl saymalsn, diyor (Sinclair ve ark., 2005, s. 588). Daha
Sosyal Uyumlama
SOSYAL PSKOLOJ
insanlann bir bakasnn tutumlann benimseme sureci.
407
408
SOSYAL PSKOLOJt
Yksek n yarg 20
Bo tirt
Irklk kart tirt
15
ekil 5.8
Holanlan
deneyciye
sosyal
uyumlanma.
Katlmclar,
hoa
giden ya da naho
davranlar
sergileyen,
rklk
kart bir tirt ya

da
basksz
bir
tirt giyen deney

Holanlan
Holanlmayan
grevlisiyle
etkileime girdikten sonra siyahilere kar otomatik n yarg testine girdiler.

Deney grevlisi holanlan davranlar sergilediinde ayn zamanda rklk
kart bir tirt giyiyorsa katlmclarn, basksz tirt giydii zamandaki
katlmclara oranla, daha az otomatik n yarg sergiledii grld (lekte
ykselen say artan otomatik n yargy gstermektedir). Deney grevlisi
naho
davrandnda
katlmclar
onun
grlerinin
tersi
ynde
tepkiler
veriyordu: Irklk karn tirt giyiyorsa, basksz tirt giydii koula oranla,
otomatik n yarg dzeyi artyordu. Bu sonular da insanlann holandklar
kiilerin grlerini otomatik olarak benimserken, holanmadklar insanlann
grlerini otomatikman
reddettiini
gsteriyor.
(Sinclair,
Lowery,
Hardin,
&
Colangelo, 2005 almasndan uyarlanmtr.)
sonra bilgisayarn bana geip basit bir grevi yerine getiriyorsunuz. Bu

grevde ekranda iyi szc belirdiinde her defasnda bir tua, kt
^ szc belirdiinde ise baka bir tua basyorsunuz.
Siz farknda deilsiniz, ancak bilgisayar grevi aslnda bilind n
yarglan lyor. yi ya da kt szcklerinden hemen nce ekranda
ok Jksa bir an iin beyaz ya da siyahi bir insann yz grnyor. Yzler
ok ' hzl yanp snd iin onlar bilinli olarak gremiyorsunuz ve
bilgisayar ^szcklere tepki verme srenizi lyor. Bu almadan
nceki aratrmalar bu tip bilinalt grntlerin laboratuvar ortamnda
insanlan etkileye- ilecegini ortaya koymutur (Bu aratrma ile ilgili daha
fazla bilgiyi 7. B
SOSYAL PSKOLOJ
409
lmde bulabilirsiniz). Bu almada, kii siyahilere kar n yargl ise

ekranda siyahi bir yz belirdikten sonra kt" szcne daha ksa, iyi
szcne ise daha uzun bir srede tepki verecei ngrlyordu.
nsanlann deneyi yrtenin grlerine uyumlanma dzeyini grmek
iin aratrmaclar tek bir eyi deitiriyordu: Seanslann yansnda deneyi
yrten kii zerinde rklk kart bir slogan bulunan tirt giyiyordu
(Eracism: Irkl Silin), dier yansnda ise byle bir tirt sz konusu
deildi. Yant aranan soru uydu: insanlar deneyi yrten kiinin rklk
kart grlerine, bilind olarak, naho davrand zamanlara oranla,
ho davrand zaman daha m fazla uyacaktr? ekil 5.8de de grld
gibi, bu sorunun yant evet tir. Deneyi yrten kii ho davrandnda
ve rklk kart tirt giydiinde naho davrand koula oranla, kat lmclar daha az otomatik n yarg sergiliyordu. Farknda bile olmadan
kendi grlerini onun grlerine uyumluyorlard. Peki ya naho davrand zaman? ekil 5.8de grld gibi, katlmclar onun grlerine
tepki gsteriyordu: Irklk kart tirt giydii zaman, giymedii zamanlara oranla, otomatik n yarg dzeyi de artyordu. Bu sonular holandmz insanlann grlerini otomatik olarak benimsediimizi, holanmadmz insanlann grlerini de otomatik olarak reddettiimizi gsteriyor.
BENLK-KONTROL:
LEV
BENLN
YNETSEL
Sarah gemie bir perde ekip yapt btn budalalktan affederek

eski erkek arkada Jakele yeniden birlikte olmaya karar verir. Her ey
gemite kald diye dnr. Artk nmze bakalm. Bir gece partinin
birinde Jakee rastlar ve ister inann ister inanmayn, Jake Sarahmn
arkada Meghanla birliktedir ki Jake, Meghana kar hibir ilgisi olmadna dair daha nce yeminler etmitir. Yklan Sarah orada ngar karp
acsn hafifletmek ve her ikisine de defolun gidin demek ister, ancak
diini skar, yznde bir glmsemeyle partinin en mutlu kzm oynar.
Kendisiyle gurur duymaktadr, anacak ksa bir sre sonra, salkl beslenip
birka kilo verme karanna karn, kendisini elinde koca bir kse patates
cipsiyle bulur. Bu rnekte Sarah hepimize tandk olan bir eyi yapmaya,
kendine benlik-kontrol uygulamaya almtr. Birinci durumda baanl
olmu, eski erkek arkadana defol git deme isteini bastrm, ancak
ikinci durumda, yani salkl beslenme konusunda baansz olmutur.
410
Benlik-kontrol uygulama konusunda ne kadar baarl olduumuzu

belirleyen nedir?
Benliin dier bir nemli ilevi de u anda neler yaplacan ve gelecee dair planlan seen ba ynetici konumunda olmasdr (Baumeister,
Schmeichel, & Vohs, 2007; Carver & Scheier, 1998; Higgins, 1989; 2005;
Leary, 2004). rnein, yle grlyor ki henz gereklememi olaylan
hayal
edebilen
insanoludur
ve
ve
uzun
bu
vadeli
planlan
planlar
yapp
yapabilen
eylemlerimiz
tek
canl
zerinde
tr
denetim
uygulayan da benliktir (Gilbert, 2006). te yandan, diyet yapmaya ya da

sigaray
brakmaya
alan
herkesin
bildii
gibi,
davranlanmz
dzenleyip optimal seimlere ynelmek dile kolaydr ama bunu yapmas

zordur.
3. Blmde pek de ie yaramayan ve genellikle geri tepen bir benlikkontrolne, zihnimizden uzak tutmaya altmz dnceyi bastrma konusuna da deinmitik. Genellikle bir konuyu, rnein eski erkek arkadamz ya da bfedeki patates cipslerini, ne kadar dnmemeye alrsak
bu dnceler zihnimizde o denli sk belirmeye balar. Engellemeye
almaktan vazgeerek yasakl konu zerine dnmeye balamak ancak
bu dnceler zerinden eyleme geme sz konusu olduunda benlikkontrol uygulamak daha iyi bir stratejidir. Elbette, yine bunu da
sylemesi kolay, yapmas zordur. Peki baanl olma olaslmz ne zaman
yksektir?
Bunun
yama,
kendini
dzenleyici
kaynak
modeline
gre,
eylemlerimizi kontrol etmeye altmz srada enerimizin ok olmasdr

(Baumeister & Hetherington, 1996; Baumeister, Vohs, & Tice, 2007;
Schmeichel & Baumeister, 2004). Bu yaklama gre benlik-kontrol iin
enerji gerekir ve tpk 5 kilometre kotuktan sonra basketbol oynamakta
zorlanmamz gibi bu enejinin bir greve harcanmas, dier bir greve
aynlan miktan snrlar.
Bu dnceyi test etmek isteyen aratrmaclar katlmclardan bir konuda benlik-kontrol uygulamalann, dolaysyla bunun, daha sonraki ve
ilk grevle tamamen alakasz, baka bir grevde kontrol uygulama
yeteneklerini azaltp azaltmadn grmek istediler. rnein bir almada
bir dnceyi bastrmalan istenen kathmclann (beyaz ay hakknda
dnmeyin), birinci grevde dncelerini bastrmak zorunda olmayan
katlmclara oranla, ikinci grevde duygulanm dzenlemeye alrken
daha ok glk ektikleri grld (komedi filmini izlerken glmemeye
SOSYAL PSKOLOJ
411
aln) (Muraven, Tice, & Baumeister, 1998). Aratrmaclara gre

grevler birbiTinden olduka farkl olmasna karn birinci grev insanlann davran I
duygularm kontrol etmek iin kulland kayna tketmi, bu da
sonraki benlik-kontrol eylemini gerekletirmeyi zorlatrma, tte bu
vj f Saraha patates cipslerini yememek bu denli zor geliyordu -eski
erkek ariul dama defol git dememek iin bir sr enerji harcamt,
bu da bakaVJ konuda benlik-kontrol uygulamasn gletirmiti. ll
Peki, benlik-kontrol uygularken harcadmz bu enerji tam olaratl
nedir? Son aratrmalara gre bu enerji insan kannda herhangi bir andjf
X
___________ bulunan glikoz dzeyidir (Gailiot & Baume
t
He? ne y^^f%'sMK. ister> 2007) Bir eker tr olan glikoz beyi-fi afim,
grnnz karta- ne enerji salayan yakt olarak dnlebiliri! '
" ' ve insanlar davranlarn kontrol etmeve c* H
-Charles Dckeni,1843., lsrken h
(.
'11
- ---------:-------1-------- 11lrken bu yaklta ilasyla gereksinim du-S
yarlar. Bu nedenle de bir grevde (eski erkek
-f arkadaa tad tad glmsemek) kullanldnda kanda bir baka grev
ii ^ (patates dpsi ksesinden uzak durmak) gerekli olan glikoz miktar
azakr" Yani? Salkl ve dzenli beslenin ve n atlamayn, nk
glikozu y 'll ineklerden alrz. Bir almada ekerle atlandrlm limonata
ienlerin suni bandna ile tatlandrlm limonata ienlere oranla daha iyi
benlik- -I kontrol uygulayabildii ortaya konmutur (Masicampo &
Baumeister 2008). Beslenmenizde ekerin yerini abartmayn, nk
bunun saflksa sonular douraca (rnein, an kilo) ok aktr ve
zaten beyninizin *i kullanabilecei miktar da snrldr. te yandan, yakm
zamanda dilerinizi 'I skmanz ve kendinizi kontrol etmeniz gerekeceini
biliyorsanz me& * eski erkek ya da kz arkadanzn partide olacam
biliyor olabilirsiniz-^'' zamankinden biraz daha fazla eker yemek fena
bir fikir olmayabilir.
ZLENM YNETM: BTN
DNYA BR SAHNEDR
1991 ylnda nde gelen muhafazakar Cumhuriyetilerden David
Duke ! Louisiana eyalet valiliine adayln koymaya karar verdi,
insanlan ikna et-
mesi kolay olmayacakt nk yetikinlik
yaamnn byk bir blmnde beyaz rkn stnlne manan ve
412
bir Yahudi dman olmutu ve 1989#" lnda ofisinde Nazi kitaplan

sat yapyordu (Dke, 1991). Halka irin g-
SOSYAL PSKOLOJ
413
tlemm ynetimi ibanda: 1970lerde David Duke, Ku Klux Klann liderlerinden

biriy- ;i 1991 ylnda muhafazakr Cumhuriyeti Partiden Louisiana eyalet
valiliine adayl* jm koydu. Bu dnemde Dukenin kendini sunumunda gze arpan bir
deiiklik vard. ^Grnn gzelletirmek iin estetik ameliyat olmasnn
yan sra, seim kampanyas boyunca Nazi ideolojisini ve Ku Klux Klan artk
desteklemediini iddia edecekti.
zkmek in, artk Nazi ideolojisini ve 1970lerde liderliini (ya da Byk

B- ;. ycln) yapa Ku Klux Klan hareketini desteklemediini
aklad. Ayn zamanda yzne estetik ameliyat yaptrarak grnmn
de gzelletir- ;meye alyordu. Dukenin kampanya sylemi pek fazla
Lousianal semem rkandramad. Yeni giysiler alanda ayn eski rk
mesaj okuyorlard ve sofunda, seimleri Demokrat Parti aday Edwin
Edwards kazand. Duke, 2003 ' ylnda destekilerinden toplad paray
kiisel yatrmlarnda ve kumarda sharcad iin 15 ay hapis cezasna
arptrld (Murr & Smalley, 2003).
David Duke kadar an makyaj tercih eden politikaclarn says pek
tfazla olmasa da kamuoyunu ynetmek politikada yeni bir kavram
deildir, i Ba kan John F. Kennedy kendisini karsna kacak her trl

engelle yzlemeye hazr, salkl, gz kara bir adam olarak tantmt;
ancak dejeneratif kemik hastal vard ve bakanlk dneminin byk
bir blmnde Isrt anlanyla boumak zorunda kalmt (Dallek, 2002).
Bunlar izlenim ynetiminin, yani bakalann bizi grmelerini istediiekilde ynlendirmeye almann u rnekleri (Goffman, 1959; aowles &
Sibicky, 1990; Leary, 2004; Murphy, 2007; Schlenker, 2003;
414
Ynetim . *
nnn bizi, grlmek istediimiz ekilde grmelerim, salamaya almak, v
SOSYAL PSKOLOJt
415
Spencer, Fein, Zanna, & Olson, 2003). Tpk politikaclann eylemlerini en

iyi ekilde gstermeye alp bakalarnn onlar hakkmdaki izlenimlerini
ynetmeye almas gibi, gndelik hayatlarmzda biz de ayn eyi
yaparz. * Erving Goffmanm (1959) belirttii gibi, seyircilerimizi
(evremizdeki insanlar) , aslnda yle biri olmasak bile, belirli biri gibi
olduumuza ikna etmeye alan sahne aktrlerine benzeriz.
nsanlar birok farkl izlenim ynetimi stratejileri uygular (Jones &r |j
Pittman, 1982). Bunun yollarndan biri de ya ekmek, yani genellikle daf ha yksek statdeki birini, kendini ona beendirmek iin, pohpohlamak
ya
da vmektir (Brodsky, 2004; Jones & Wortman, 1973; Vonk, 2002).
iltifat- 1 larla, fikirlerine katlarak, sempati besleyerek ya da gstererek vs.

ya eke- j biliriz. Patronunuzun dzenledii ekip toplantsnda herkese
fenalklar gel-1 mi, uyku bastrm olabilir, ancak siz kp da, Harika
bir i karmsn Jf Sue. Sunumuna bayldm diyorsanz byk olaslkla
ona ya ekiyorsu- J nuz demektir. Ya ekmek gl bir tekniktir, nk
herkes kendisine ho davramlmasm sever -ve yaclar bu konuda
baarldr. Bununla birlikte, J karnzdaki kendisine ya ektiinizi ve
samimi olmadnz hissederse j
bu plan geri tepebilir (Jones, 1964; Kaufmann & Steiner, 1968).
|f
4
Aratrmalarn dikkatini en ok eken dier bir strateji de kendini-en- a

gelleme, yani insanlarn kendilerine engel ve mazeretler yaratarak bir g|f revde iyi olmadklarnda kendilerini sulamaktan kanmasdr. Bir
grev- -f
de iyi ya da baard olmamak benlik-degerine zarar verir. Gerekten de,

beklediimizden ya da gemitekinden kt sonular almak, aslnda
pePSjj fbrmansmz iyi olduunda bile, canmz skabilir. Bu hayal
krkln na-| sil engelleyebilirsiniz? Kendini-engelleme aslnda artc bir
zmdr:/!
yi bir i karamayacanz dnerek daha en batan mazereder
retme-' ye balayabilirsiniz (Arkn <Sr Oleson, 1998; Jones & Berglas,
1978; McC a, 2008; Rhadewalt & Vohs, 2005).
nsanlarn genellikle kendilerim bir bakasna ho gstermek m ounlukla <
.:?2
416
st statdeki bu kiiyi pohpohlama ve ovme sureci

Kendn-Engelle
tnsanjrn bu n^rt' d<. Laân-: olmalan durumunda kendilerim sulamamak'
engeller ve mazeretleryaratma stratejisi
Politikaclarn hemen hepsi kamuoyuna yansttklar izlenimlerini, kimi zaman

gerekleri de arptarak, ynetmeye alrlar. Bakan John F. Kennedy
kendisini karsna kacak her trl engelle yzlemeye hazr, salkl, gz
kara bir adam olarak tantmt; ancak dejeneratif kemik hastal vard ve
bakanlk dneminin byk bir blmnde srt arlaryla boumak zorunda
kalma.
Bir dersinizin final snavndan nceki geceyi dnn. Zorlu bir ders,
blmn zorunlu dersi ve iyi bir not almak istiyorsunuz. Akla yakn strateji
iyi bir akam yemei yemek, bir sre almak ve daha sonra yataa
erkenden girip iyi bir uyku ekmek olacaktr. Kendini-engelleyen strateji
ise btn gece almak, sonra kafay ekmek, ertesi gn de snava kzarm gzler ve bulank bir beyinle girmek olacaktr. Bylece snavda iyi
bir not alamazsanz bunu bakalarna aklamak iin elinizde bir mazeretiniz olacak, bu mazeretle onlardan gelebilecek olas negatif isel yklemelerin de (size zeki olmadnz syleyecekler) nne gemi olacaksmz. Snavda iyi bir not alrsanz daha da iyi -bunu zor koullar altnda
ûykusuzken) baarmsnzdr ki bu da zellikle zeki ve yetenekli olduunuzu gsterir.
nsanlar kendilerini iki ekilde engeller. Daha an biiminde, kii bir
grevde baarl olma olasln eitli engellerle azalar ve eer baarsz |
larsa bunun suunu da yeteneksizliine deil, yaratt engellere atar,
turucu, alkol kullanm, grev iin aba sarf etmeme ve nemli bir aya
SOSYAL PSKOLOJ
417
yeterince hazrlanmama bu tip engeller arasnda saylabilir (Deppe

Harackiewicz, 1996; Kimble & Hrt, 2005; Lucas & Lovaglia, 2005;
Spalding & Hardin, 1999). in ilgin yan, aratrmalara gre erkekler bu
tip kendini-engelleme stratejilerine kadnlardan daha ok bavururlar
(McCrea, Hir't, & Milner, 2008).
kinci kendini-engelleme tipi bu denli an deildir. Buna gre, insanlar baarlarn engelleyecek engeller yaratmak yerine, baarsz
olmalar
durumunda
kullanabilecekleri
mazeretler
uydururlar
(Baumgardner, Lake, & Arkin, 1985; Greenberg, Pyszcynski, & Paisley,

1984; Hrt, Deppe, & Gordon, 1991). nemli bir snavdan nce kafay
ekecek kadar ileri gitmeyebiliriz, ancak kendimizi iyi hissetmediimizi
syleyebiliriz. nsanlar her trl mazereti kullanabilir: Utangalklarn,
snav kaygsn, kt ruh hlini, fiziksel semptomlan ve gemilerindeki
olumsuz olaylar sulayabilirler.
nceden mazeretler uydurmak da sorun yaratabilir: Bu mazeretlere
inanmaya balayabilir, bunun sonucunda da grev iin daha az aba sarf
edebiliriz. Zaten baansz olacanz bir grev iin abalamann ne anlam var ki? Kendini-engelleme, baarszlklanmzla ilgili onur krc yklemelerin nne geebilir, ancak genellikle ters etki yaratarak en bata
korktuumuz kt performansn hazrlaycs da olabilir. Dahas, kendi- :
ni-engelleyenler performanslan konusundaki onur krc yklemelerden
(rnein, zeki olmadklanmn dnlmesinden) kansa da, evresindekiler onlara kar naho duygular beslemeye balayabilir. Kendini-engelleyen stratejiler uygulad dnlen insanlar evrelerinde pek fazla sevilmezler (Hirt, McCrea, & Boris, 2003; Rhodewalt, Sanbonmatsu, ,
Tschanz, Feick, & Waller, 1995). zellikle kadnlar, kendilerini-engelleyen insanlara kar eletirel davranrlar. Dolaysyla, az nce de belirttii miz gibi, kadnlar baanlannm nn kesecek kendini-engelleyici davranlar daha az sergiler, bu tip insanlan da eletirirler (McCrea ve ark.,
2008). Neden mi? Aratrmalara gre kadnlar bir eyi baarmak iin ok
almaya erkeklerden daha fazla deer verirler ve bu nedenle de
yeterince aba sarf etmeyip baanszlga kar mazeretler uydurduunu
dndkleri insanlara kar daha eletirel davranrlar.
Kltr, zlenim Ynetimi ve Benlii-Glendirme

Btn kltrlerde insanlar bakalan zerinde braktklar izlenim konu- i
IS*
sunda endielenirler, ancak bu endienin doas ve insanlann kulland E
418
SOSYAL PSKOLOJ
419
lenim ynetimi stratejileri kltrden kltre bir hayli farkllklar sergiler

(Lalwani, Shavtt, & Johnson, 2006). rnein, Asya kltrlerindeki insanlarn,
Bat kltrleri ile karlatrldnda, kendilerini karlkl olarak daha

baml grdklerine deinmitik. Bu kimliin bir sonucu olan yzn giz lemek ya da toplum tarafndan ayplanmak-
tan
kanmak, Asya kltrlerinde ok byk bir nem tar. Japonyada

dnlere doru konuklarn gelmesi ya
>?da baanl. olmak
da cenazelerde uygun sayda yas tutann

bulunmasna
Aslnda
byk
insanlar
bu
bir
nem
konuda
verilir.
o
grnmek-;, a .ielmzaen
denli
t;
endielenirler ki konuk ya da yas tutan
gelen her eyi yakyoruz.." s:
says yeterli deilse en yakm acenteye

gidip konuk kiralayabilirler. Bcnriya olarak
-Franos de La Rochefovca.:
nH, 1678
adlandmlan bu acentelerdeki alanlar,

belirli
bir
cret
karlnda,
en
yakn
arkadanzm gibi davranrlar. rnein, ikinci dnne az sayda

konuun katlmasndan endielenen Hiroko adnda bir kadn 1500 dolar
karlnda 6 kii kiralamt ve
SZ NASIL KULLANIRDINIZ?
fcfelmde benliin doasna ve insanlann tutum, ayna zellik ve
yeteneklerini tandklarna deindik. Peki, insanlarn dnce ve
davranlannm bakalar tdan nasl etkilendii zerinde duran, bir sosyal
psikoloji kitabnda bu balk faryor? HibiT ey benlik-bilgimizden daha
kiisel olamaz, ancak grdnz dnce ve inanlarmz sosyal bir balam
ierisinde, biimlenir. Kendi haya- " da grlerinizin anne, baba, arkada ya
da retmenleriniz tarafmdan ekil- gi rnekler aklnza geliyor mu? (Ya da
daha genel olarak, iinde yaadnz pluluk ve kltrden) (Kltr ve cinsiyet
farkllklarnn benlik rerindeki; etki-,: i iin bkz. s. 243-248) . Simdi soruyu
tersine evirelim: Bir bakasnn, rnein, (leinizin, yakm bir arkadanzn
ya da romantik partnerinizin benlik-gr-n- etkiledigmiz rneklerden
birkan sayabilir misiniz? rnein,, (akademi-, m- . spor, srclk vs.
gibi herhangi bir alanda) yetenekleri konusunda gereki ayan olumsuz
fikirlere sahip ve bu nedenle de biraz yreklendirmeye ihtiyac ' . bir
arkadanz dnn. Bu blmde rendiklerinizden yola karak, bu
''adanzn biraz kendine gven kazanmasn salamann birka yohmu
syle- "r misiniz? (rnein, isel/dsal gdlenme iinbkz. s. 262-270,
zihniyet tip- "-iin bkz. s. 278-279).
420
SOSYAL PSKOLOJt
zet
Benlik-kavram kendi hakkmzdaki bilgilerimizin ieriine, benlik-farkmdal
kendimiz hakknda dnme eylemine karlk gelir. Bu blmde benliin
ilevini
ele
aldk:
kendi
hakkmzda
bildiklerimizi
formle
ettiimiz
ve
dzenlediimiz benlik-bilgisi; planlar yapp kararlan uyguladmz benlikkontrol; kendimizi bakalarna en iyi ekilde gstermeye altmz benliksunumu.
* Benlik-Bilgsi Kim olduumuzu nasl tanmlarz? Benlik-bilgisi zerinde eidi
kltrel ve sosyal etkiler bulunur.
Benlii Tanmlamada Kltrel Farkllklar Bat kltrlerinde yetien insanlar
bamsz
benlik,
grne
sahip
olma
eilimindeyken.
Asya
kltrlerinde yetien insanlar karlkl baml benlik grne sahip olma

eilimindedir
Benlii Tanmlamada Cinsiyete Bal Farkllklar Yakm ilikilere daha ok
odaklanan kadnlarda ilikisel karlkl bamllk eilimi daha yksekken,
daha geni gruplara yeliklerine odaklanan erkeklerde kolektif kartlkl
bamllk ar basar.
Kendimizi e bak Yoluyla Tanmak
z-farkndalk kuramna gre insanlar " kendilerine odaklandklarnda
mevcut davranlarn isel standartlaryla ve , deerleriyle karlatrr,
bunlara gre deerlendirirler. Bildiimizden fazlas- ^ m sylemek" zerine
yrtlen aratrmalara gre insanlar neden belirli bir ekilde hissettiklerini
anlamak iin kendi ilerine baktklarnda genellikle birou kltrden
renilen nedensel kuramlara dayanrlar, insanlar tutumlarnn nedenleri
zerine dnrken bu tutumlarn akla yakn, kolayca dile ge- "* tirilebilen
nedenlere karlk geldiini dnrler, bu da nedenlerin dourduu tutum
deiimine yol aar.
Kendimizi
Kendi
Davranlarmz
Gzlemleyerek
Tanmak
Benlik-bilgisi
edinmenin dier bir yolu da kendi davranlarmz gzlemlemektir. Benlik-algs kuramna gre tutum ve duygularmz belirsiz ya da mulak olduunda^
bu durumlar hakknda kendi davranlarmza ve bu davranlarn hangi du- j
ramlarda ortaya ktna dayanarak karsamalar yaparz. Kendi davranlajj nmz konusunda dsal nedenlere fazla odaklanrken i nedenleri hafife
alma- J| mz an dorulama etkisi yaratr. ki etmenli duygu kuramna gre,
duygusaf S deneyim insanlann nce uyanlmlk yaad, daha sonra da
bunun iin uy- j| gun bir aklama arad iki adml benlik-algs srecinin bir
sonucudur.
Iil-3
sanlar
bazen
onlan
uyaran
ey
konusunda
yanl
karsamalar yaparlar. De*J| erlendirmeye bal duygu kuramlarna gre

duygular, fizyolojik bir uyanl-3 mlk olmad zamanlarda bile, insanlann
olaylara getirdikleri yorum ve|g aklamalarn bir sonucudur.
Zihniyetler: Kendi Yeteneklerimizi Anlamak Baz insanlar kendi yetenekleri*
konusunda sabit zihniyetli olurlar, yani deitiremeyecekleri ve belirli btil
SOSYAL PSKOLOJ
bulunur,
buna
421
gteyetenekle
ilensptg dr Sabit zhnyetl msanlar

engellerle
edrler
ve
buna
becerilerizerindee
fcarhk
sahip
geliim
o
zfyetme
aabkceklenn
ve
buarat ^ Kendimizi Taramak
;tlik
kavramIannmekiBendm!
rlÂ'^r ii'''
j
tenek
ve
tutumlarmz
kehmzi
'h
ca,
msanlar
holandktan ve ed ^ m otomatik olarak

benimserler.,
^^
** Benlik-Kontrol Benliin Ynetici levi Benlik kontrol enei gerektirir

vfe
bu
enerinin
bir
grevde-harcanmas,
dier
bir
grevde
harcanabilecek miktn aza- ,* Or Son aratrmalara gre kandaki glikoz

dzeyi benlik-kontrol m, harcadmz zihinsel yakttr ,
* zlenim Ynetimi: Btn Dnya Br Sahnedir Bakalarnn bizi', "onlara
g&rn- mek istediimiz ekilde grmelerini isteriz.
Kultur, izlenim Ynetimi ve Benlii Glendirme Bakalarna sunduumuz
imgeyi ynetme istei btn kltrlerde gl bir ekilde bulunur
ancak sunmak istediimiz imgenin tipi, iinde yaadmz' kltre gre
farkllkta ' sergiler.
5. BLM: TEST
:;L Benlik-bilgisi zerine yrtlen aatrmakra gre, aadakilerden
hangisi sylenemez?
a. Kendini bilmenin en iyi yolu ie bak yoluyla kendi iimize bakmakta.
b. Bazen kendimizi tanmann en iyi yolu yaptklarmza bakmaktr.
c. ou zaman kendimizi bakalarna bakarak anlamaya alrz.
d. inde yetitiimiz kltrn kuramlan kendimizi tanmann yollarndan
biridir.
e. Genellikle kendimizi de bakalarm tandmz yollardan tanrz.
2. Arkadanz Jane bir hukuk irketinde staj yapyor. Ona her eyin yolunda
gidip gitmediini sorduunuzda, Her ey yolunda, ie benden bir ay sonra
balayan stajyerden ok daha iyi durumdaym diyor. Janein yapt
karlatrma.
aadakilerden hangisidir?
Yukan doru sosyal karlatrma
>. ..
. b. Aa doru sosyal karlatrma

c. izlenim karlatrma
js- d, Benlik-bilgisi karlatrma
422
3. Psikoloji
snfndan,
olduka
arkada
canls
olan
ve
grr
grmez
holandnz jessica ile karlatnz dnn. Size son Fransa seyahatini ve

bundan ne kadar holandn anlatyor. Daha sonra bir yurtd eitimi
seminerinde, Paristeki bir programn size ekici geldiini fark ediyorsunuz. Bu
durum aada-: kilerden hangisine rnek gsterilebilir?
..................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)...........................................................1
SOSYAL PSKOLOJ
423
TIMOTHY D. WLSON ...................................................................1
ROBIN M. AKERT ........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ............................3
indekiler...................................................................................4
Balarken..................................................................................21
424
Teekkr....................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJ
425
BALANTILAR............................................................................40
426
SOSYAL ETKNN GC...............................................................47
SOSYAL PSKOLOJ
427

Gereksinimi...............................................................................61
S.....................................76
428
ebk yk SSSfifS....................................................................126
m : *........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi...........................................................................183
mmm...................................221
SOSYAL PSKOLOJ
429
:hdt.....................................392
^ps.....................................................................................397
la I......................................135
n i..........................................................................................135
lli............................................................................................135
430
^ _ ^JfSJff?.................................................................................56
rrr ^........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#...............................................................105
a.
b. Yukar doru sosyal karlatrma.
4. Elisein oturup snavna almas gerekiyor, ancak son zamanlarda yaad,
ai-
leyi
sorunlar
dikkatini
datyor,
Benlik-kontrol
zerme
yrtlen
aratrma- - lara gre aadakilerden hangisi almaya younlamasna

yardmc olacaktr? j-'
a. almadan nce kouya kmak.
b. almadan nce ufak bir ikolata attrmak.
c. alrken ailevi sorunlarn dnmemek iin elinden geleni yapmak.
d. Kendini, btn derslerinden en yksek notlan alan arkadayla karlatrmak.
5. Kk kz kardein gnnn bir blmn boncuk kolyeler yapmaya
ayrmak- tan holamyor. Bu arada yalanlarda bir doum gn partisi var ve
herkesebirer tane kolye datmak istiyorsunuz. Kardeiniz kolyeleri yapmay
neriyor, ancak - siz onu biraz daha motive etmek iin kolye bana bir dolar
SOSYAL PSKOLOJ
vermeyi
olasdr?
neriyorsu-
nuz.
Aadakilerden
hangisi
431
dierlerinden
daha
3
..................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)...........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ...................................................................1
432
ROBIN M. AKERT ........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ............................3
indekiler...................................................................................4
Balarken..................................................................................21
SOSYAL PSKOLOJ
433
Teekkr....................................................................................26
434
BALANTILAR............................................................................40
SOSYAL PSKOLOJ
435
SOSYAL ETKNN GC...............................................................47
436

Gereksinimi...............................................................................61
S.....................................76
ebk yk SSSfifS....................................................................126
SOSYAL PSKOLOJ
437
m : *........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi...........................................................................183
mmm...................................221
:hdt.....................................392
438
^ps.....................................................................................397
la I......................................135
n i..........................................................................................135
lli............................................................................................135
^ _ ^JfSJff?.................................................................................56
SOSYAL PSKOLOJ
439
rrr ^........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#...............................................................105
a.
b. kadnlara oranla, erkeklerde kolektif karlkl bamllk daha yksektir.
6. Cadlar Bayramnda bir deney dzenlemeye karar veriyorsunuz. akaa
ocuk-J lar kapnza geldiinde onlan girite sraya sokuyorsunuz. Siz de bu
grubun ara--
440
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROBIN M. AKERT j
sna katlarak ocuklarn

eve
duran
kseden
herkesin
Krer'tas
.yars
salona girerken salodaîrj
sz konusu deil. Her
^..,banglr.bu batan, karc
^tee",
a
Ayna
koulundakiler. , -gk p^7
ila
9
yalarnda
olanlar.
ic,Ayna
olmayanmaldaldfer. v\V 4tfP *d Aa
doru sosyal krilannA yapanlar
8.
Catherine matematik snavnda iyi bir
Boald. Dabasonra;< gj'^baladnda
matematikten, yazgmens. j^nâme; t' hangisini sylemesi
dafa uygut olur?-;
j a. Bu snava gerekten iyi altn ve buni^mêe^ topMyq^| jfrh. ok
akll br ocuksun, yaptn her eyde bakanl lyorsun^-''
jfjC. Matematikte
**
'"d.
Snf
arkadalarm geride brakt;
9. Mchael ve Pam arkadatrlar ancak hi kmadlar, Mchael Pame kma
teklif etmek istiyor ve Pamm onu bir arkadatan daha fazlas ohrak
gormesm umu- - yo An dorulama ve bilisel eliki kuramna gore
aadaki koullardan hangisinde Pam Mchaeldan daha ok holanacaktr?
- i
Ki; a. Mchael birlikte Dave Mattews konsenne gtmeyt teklif ediyor, PanvDave
Mathhews orkestrasn ok seviyor, ancak konsere bileti yok, bu nedenle se- vnerek kabul ediyor. v b. Michael birlikte Dave Mattews konserine gitmeyi teklif
ediyor. Pam Da,ve r Mathhews orkestrasm ok seviyor, ancak konsere bileti
yoktu. Yine de tekli- : t & kabul etmiyor nk hafta iine yetitirmesi gereken
nemli bir devi var;
c. Michael, Pam pek holanmad bir restoranda Sevgililer Gn yemeine
da-:: vet ediyor. Yine de Pam bu teklifi kabul ediyor.
d. Michael, Pami ok pahal bir restoranda Sevgililer Gn yemeine davet
edi- H yor. Pam de bu teklifi sevinerek kabul ediyor.
-.
10. Benlik-algs kuramna gre aadakilerden hangisi televizyondaki The
Daily -< ' Sftow wth Jot Stevnart programnn ekimlerinden en ok holanan
izleyicidir? :
a. Ikl alklayn uyarsnn hemen nnde oturan ve k her yandnda
bu komuta uyduunu fark eden David.
b. Dier herkesten daha ok gldn fark eden Stephen.
c. Alklasn diye arkadalarnn srekli drtmelerine maruz kalan Zta.
d. Arkada Eleanoru mutlu etmek iin glp duran Jimmy.
SOSYAL PSKOLOJ
441
q-ot 3-6 -e >i p-9 >s 'q.-v q-z -i
:uBiqBtty tmsj
442
DENE ve GR!
Altrmalarn Yantlan
*
Sayfa 245
* -,
1.
Karlkl bamllk dzeyini hesaplamak i 1 ila 5^ s'ohiara v
ann ortalamasn aln Bamllk dzeyini hesaplamak'm
drila .'
verdiiniz j^tfam-je^kBBagmi!.tteaaB^da^ftj 6idtfefria^'i,*il (19 ya
kkenli Amerikallarn karlkl bamllk sorularna,11 * dan
daha
fazla katlrken, beyaz Amerikallarn btnMk bamllkla
ilgili
olanlardan daha fazla katldn bulmutu ^ _ (
*
Sayfa 249
- ....
Vv^TPl^
2. Puannz hesaplamak iin ilk nce S* vev. soruMVvja^ lann ters evnn
Yam, a 1 yantn verdiyseniz bunu, a'Tâpnj n^'j dysenz a 6, a 7
yantn verdiyseniz a 1, vs. yapn Daha sonra ri gnz yantlarn puanlanm
toplayn.. Ytiksek puan kendinizi' dabs <;ok karlkl bamllk
erevesinde tanmladnz gsterir. Cross,' Bacon y'j ns ( 2000),
kadnlarn erkeklerden daha yksek puanlar aldn bulmutuf versce
rencilerinden oluan 8 meklemde kadnlarn puan ortalamas iken
erkeklerinki 53,4 olmutu.
* Sayfa 257
3.2 ve 5. sorulara verdiiniz yantlan ters evirin, rnein* yamanz I
ise &u 5 yapn; yantnz 2 ise bunu 4 yapn vs. Daha sonra 10
soruya verdiiniz.; ann puanlanm toplayn. Puannz ne kadar
yksekse dikkatinizi kendi ze nizde odaklama eiliminiz de o
kadar fazla demektir. Fengstein, Scheer ve Bu (1975), niversite
rencilerinden oluan bir meklemde ortalama puanm _ olduunu
bulmutu.
bunlardan biri de onun patronu roln oynayacakt 0ordan &

Sulliva
1995).
Bu
tip
izlenim
ynetimi
stratejileri
Batl
okuyucularmz ok an j bi grnyor olabilir, ancak Batda kamu

zerindeki izlenimi ynetme ist i de en az bunun kadar gldr
SOSYAL PSKOLOJ
443
(ve David Dukenin halkn onunla ilg grn deitirme abalan

da bunun rneklerinden biridir).
444
EYLEMLERMZ MAZUR
GSTERME GEREKSNM:
elikiyi Azaltmann Bedelleri ve Getirileri
On yl nce Kaliforniya Rancho
hayata
g-
Jtmekti.
Uzay
Santa Fede lks bir maliknede 39
gemisinin onlan aiabme-
kii l bu- j. lundu -hepsi bir toplu
GENEL EREVE , ^
stikrarl, Olumlu Uelik
mgesini Korumak ' "
intiharda lmt. Yine hepsi eski bir

niversite profesr Marshall Herff
Applewhite
tarafndan
Bilisel eliki Kuram'
kurulan
Rasyonel Davran/Bavramlan
Cennetin Kaps olarak adlandrlan
Rasyonelletirme Kararlar,
kapal bir tarikatn yesiydi. Btn

cesetler,
ayaklarnda
siyah
Kararlar, Kararlar eliki* Beyin
Nike
ve Evrim abalan Mazur
ayakkablar, yzlerinde mor peeler,
Gstermek.
yerde dzgn bir ekilde uzanyordu.
Yetersiz Mazur Gsterme
Tarikat yeleri isteye- i rek ve huzur
Psikolojisi Savunma ve
ikiyzlln Sosyal Sorunlara
iinde lmt -ve bunu bir i intihar

olarak
grmyorlard.
Uygulanmas yi ve Kt
Arkalarnda
Davranlarmz Kltr ve eliki
inanlarn ve niyetlerini ayrntl bir

e-
BALANTILAR: eliki Kuramnn
raide aklayan video kaytlan
brakmgkyznde
Jard:
net
O
bir
intihar
sralarda
e-
Eylemlerini
tjlde
grlebilen Hale-Bopp kuyruklu yl-
inan- orlard. Hale-Boppun kuyruu
uzay gemisiydi ve grevi de
onlan alp raiden vcut bulacaklan bir
Aklamak
iin
Popler Basnda Kullanlmas
fzmm onlan cennete gtreceine

aslnda
Bombaclarnn
eliki zerine Son.

Dnceler:
Hatalarmzdan Ders
Almak
Cennetin Kaps: Yeniden

*
zet
445
ELLIOT ARONSON
MMolH' l VUl..>OI'
ROBIN M AKERT
si iin ncelikle mevcut kaplarndan kurtulmalar gerekiyordu. Yani

hayatlarna son vererek bedenlerini terk etmeliydiler. Gel gr ki onlar
almaya gelmesi gereken uzay gemisi ortalklarda yoktu.
Toplu intihardan birka hafta nce Hale-Bopp dnyaya henz
plak gzle grlemeyecek kadar uzakt ve baz tarikat yeleri gidip
ok gl ve pahal bir teleskop satn almlard. Kuyruklu yldz ve
arkasndaki uzay gemisini daha iyi grmek istiyorlard. Birka gn
sonra maazaya geri dnp teleskopu iade edecek, paralann da
kibarca geri isteyeceklerdi. Maaza mdr grntde bir sorun mu
yaadklarn sorduunda, Kuyruklu yldz bulduk, ancak arkasnda
onu izleyen hibir ey gzkmyor" demilerdi (Ferris, 1997). Maaza
mdr onlar teleskopta bir sorun olmad, nk kuyruklu yldz
izleyen herhangi bir ey olmad konusunda ikna etmeye alsa da
fikirlerini deitirememiti. Tavrlar akt ve tabii nclleri doru
kabul edildiinde mantklar da kusursuzdu: Ra- le-Bopp Kuyruklu
yldzn uzayllara ait bir geminin izlediini biliyoruz. Bu pahal
teleskop uzay gemisini gsteremiyorsa, o zaman teleskopta bir sorun
var demektir.
Dnceleri size tuhaf, akl d ya da aptalca geliyor olabilir ancak
genel olarak Cennetin Kaps tarikatnn yeleri hi de aptal, aklsz ya
da deli deillerdi. Onlan tanyan komular ho, akll, makul insanlar
olduklarn sylyordu. Dahas, bilgisayarlar ve internet konusunda
uzmandlar ve yaamlarn son derece yeniliki internet sayfalan
tasarlayarak kazanyorlard. Onlarla yakm ilikideki mterileri onlarn
sra d zeklanndan, yetenek ve yaratclklarndan etkilenmilerdi.
Peki, ama bu zeki, akl banda insanlan gerek d bit dnme
biimine ve kendine zarar veren davranlara iten sre neydi? Bu
blmn sonunda bu tarikat yelerinin davramlann aklamaya
alacaz. imdilik, sadece bunlann akl sr ermez davranlar
olmadn; normal ve insani bir eilimin, davranlanmz mazur
gsterme gereksiniminin u rneklerinden biri olduunu sylemekle
yetinelim.
stikrarl, Olumlu Benlik-tmgesini Korumak
446
hU.U'i v i<
(M.) JH! I.' WLNON OBIN M AKERT
Son elli yl ierisinde sosyal psikologlar insan davranlannn en

gl , belirleyicilerinden birinin istikrarl, olumlu benlik-imgesini
koruma gerek-,: sinimi olduunu kefetti (Aronson, 1969, 1998;
Tavris & Aronson, 2008;.-;
SOSYAL PSKOLOJ
447
Wicklund <r Brehm, 1998). oumuzun benlik-saygs ona ya da st

dzeydedir. nl yazar Garrison Keilorm Wobegon Gl romanndaki
mitolojik kahramanlan gibi, biz de ortalamann zerinde insanlar
olduumuza inanrz. rnein, bir milyon lise rencisi arasnda yaplan
bir tarama almasna gre rencilerin yalnzca % 2si kendilerini
liderlik yetenekleri konusunda ortalamann alanda gryordu (Gilovich,
1991).
te yandan, bu inanc korumak her zaman o kadar da kolay
deildir. Hayat akp giderken bu konuda birok glkle yz yze
geliriz. Bu blmn konusu insanlann bu glklerle baa kma
biimleridir.
Bilisel eliki Kuram

oumuz kendimizi makul, ahlakl ve zeki grmeye gereksinim duyanz. Akl d, ahlakszca ya da aptalca davrandmz gsteren
bilgilerle
karlatmzda
bundan
olduka rahatsz oluruz. Kiinin allm

Kalp konutuunda zhn
(tipik olarak olumlu) benlik kavramna

kart olan eylemlerin neden olduu bu
itiraz. etmenin'
rahatszlk duygusu bilisel eliki olarak
olacan dnr.
adlandnlr. Yanm yzyllk aratrma

bilisel
elikinin
davram-
lannm
insan
dnce
temel
-Mlan Kundera
birikimi
ve
gdleyicisi
olduunu ortaya koymutur. Bu gl fenomenin kesin ileyiini ilk

olarak
Leon
Festinger
(1957)
incelemi
ve
bulgulann
sosyal
psikolojinin muhtemelen en nemli ve kkrtc kuram olan bilisel

eliki kuram altnda birletirmitir. Balarda sosyal psikologlar atan
herhangi iki biliin (dnce ya da kanlar) bilisel elikiye yol
aabileceine inanyordu (Brehm & Co- hen, 1962; Festinger, 1957;
Festinger & Aronson, 1960). Ancak daha sonralan btn bilisel
tutarszlklann eit derecede rahatsz edici olmad grld. elikinin,
insanlann benlik-sayglann tehdit ettii zaman en gl ve en rahatsz
edici durumda olduu anlald. Bu rahatszln nedeni de bizi
olduumuzu zannettiimiz kii ile eylemlerimiz arasndaki
448
hU.U'i v i<
I
Bilisel eliki
-,
Nedeni, kiinin, balangta iki ya da daha fazla tutarsz bilie sahip olmas,
daha Sonraysa kiinin altlageldik, tipik olumlu- benlik-kavramna ters den
bir harekette bulunmas eklinde tanmlanan, rahatsz edici bir drt ya da
duygu. *
SOSYAL PSKOLOJ
Bir d$'i3enc Cbarlte Brown..

"Byk Balkaba" balkaba
CAr(a>mda belirdiinde onu
grcbilcccftz.
Dnyorum dv lkede on
milyonun zerinde balkaba
carlad olmal,.. Doru cartada
olduumuzu
nereden
biliyorsun?
ime vle dokuyor, Charlic Brown.

Yine de, bence buras onun scvccci
Crden bir bJlub^ tarlas.
uyumsuzluk konusunda yzlemeye zoriamasyd (Aronson,

1968,1969, 1992, 1998; Greenwald & Ronis, 1978).
Bilisel eliki her zaman bir rahatszlk yaratr ve biz de buna
tepki olarak bu rahatszl azaltmaya alrz. Bu sre alk ve
susuzluun etkilerine ok benzer: Rahatszlk bizi yemek yemeye ya
da su imeye gdler. te yandan, alk ya da susuzluumuzu
yiyerek ya da ierek gidermenin aksine, elikiyi azaltmaya giden
yol her zaman o kadar da basit ve bariz deildir. Hatta, dnya
zerine dnme biimimiz ve davran ekillerimizde etkileyici
deiikliklere neden olabilir. elikiyi nasl azaltabiliriz? Bunun
temel yolu var (bkz. ekil 6.1):
Davranmz elikili bilile uyumlu hle gelecek ekilde
deitirmek.
449
450
hU.U'i v i<
elikili bililerden birini deitirerek davranmz mazur

gstermeye almak.
Yeni bililer ekleyerek davranmz mazur gstermeye almak.
rnek olarak, her gn milyonlarca insann birka kez yapt bir

eyi*
sigara imeyi ele alalm. Siz de sigara kullanyorsanz byk olaslkla
eli-r
YA i dmntfX4 uyumlu biit+Jer eklc)<efeitrMm<z.
ekil 6.1
Bilisel elikiyi nasl azaltabiliriz?
Davranmz elikili bilile uyumlu hle gelecek ekilde deitirerek
elikili bililerden birini deitirerek davranmz mazur gstermeye
alarak
Yeni bililer ekleyerek davrannm mazur gstermeye alarak
ki yayorsunuzdur nk bu davrann ac dolu, erken bir lme

neden olabileceini biliyorsunuz. Bu elikiyi nasl azaltabilirsiniz?
Bunu yapmann en direkt yolu davrannz deitirip sigaray
brakmak olacaktr. O zaman davrannz sigara ile kanser arasndaki
balantyla ilgili bilginizle tutarl olur. Birok insan bunu baarm olsa
da aslnda bu pek de kolay bir ey deildir -birok insan sigaray
brakmay denemi ve bunu baaramamtr. Peki, bu insanlar ne
yaparlar? Her eyi sineye ekip lm beklemeye baladklar pek
SOSYAL PSKOLOJ
451
sylenemez. Hayr. Aratrmaclar sigara brakma klini- -ine giden

ve sigaray bir sre braktktan sonra yeniden imeye balayan sigara
tiryakilerinin davran ve tutumlarm incelediler. Sizce bu aratrmaclar neyi kefettiler? Sigaray brakmay deneyip baarsz olan
tiryakiler aslnda sigara imenin tehlikeleri ile ilgili alglarn azaltmay
baarmlar-d. Bu ekilde, kendilerini berbat hissetmeden sigara imeye devam
edebiliyorlard (Gibbons, Eggleston, & Benthin, 1997).
Tiryakiler sigara imelerini mazur gstermek iin olduka yaratc
yollara bavurabilirler. Bazlar sigara imek ile kanser arasnda
balant kuran ve-
304
ELLM'! AKI'NMIN T1 IvH.ltHV D. WII.SON ROBIN M. AKERT
Bu gen ocuk, nsann biraz fazla kilolu olmasnda yanl bir ey yok diye
dnyor
olabilir.
Ne
de
olsa
profesyonel
Amerikan
futbolu
oyuncularndan bazlar 130 kilodan ar ve ylda milyonlarca dolar

kazanyorlar. Simdi kzarm patates alabilir miyim?"
rilerin kesin olmad konusunda kendilerini ikna eder. Bazlan

yeni bililer eklemeye alrlar -rnein, filtrelerin ou zararl
452
kimyasal
hU.U'i v i<
yakalad
ve
bylece
kanser
riskini
azalttn
dnrler, ancak aslnda bu da doru deildir. Bazlan da

parlak bir istisnaya odaklanmalarn salayan bir bili eklerler:
Byk babama baksana. 87 yanda ve 12 yandan beri
gnde bir paket sigara iiyor. Demek ki her zaman da zararl
olmuyor. Yine bazlan da siga rann son derece zevkli bir etkinlik
olduu, bunun kanser riskine dedii biliini eklerler. Hatta
bazlan, her ey gz nne alndnda, sigara imenin bu riske
dediine, nk onlan rahatlatp sinirsel gerilimi azalttna ve
bylece salklarna iyi geldiine bile kendi kendilerini ikna
edebilirler.
Bu mazur gsterme davranlar sigara imeyen birine
budalaca gelebilir. Biz de tam olarak bunu sylemek istiyoruz
zaten. Tiryakilerin gerekeleri, eliki yaayan insanlann bunu
azaltmak
iin
genellikle
gerei
yadsdklarn
ya
da
arpttklanm gsteriyor. Kilo vermeye alp baaramayanlar,

gvenli cinsellii reddedenler ya da genel salk durumlan
hakknda
kt
haberler
alan
insanlar,
riski
yadsma
ve
rahatszlklann azaltma konu-,

sunda en az tiryakiler kadar yaratc" olabilirler (Aronson, 1997; Croyle &
Jemmott, 1990; Goleman, 1982; Kassajian & Cohen, 1965; Leishman, 1988). Bu
yanlsamalarn kimi zaman ie yaradklar da grlr; rnein, Shelley Taylor ve

meslektalar AIDS gibi lmcl bir hastala karn hayatta kalma konusunda
gereki olmayan olumlu yanlsamalar olanlann, daha gereki olanlara
oranla daha uzun bir sre hayatta kaldn ortaya koymutur (Taylor, 1989;
Taylor & Armor, 1996; Taylor & Brown, 1988; Taylor & Gollwitzer, 1995). Ancak
bu yanlsamalar (sigara ime durumunda olduu gibi) genellikle zarar vericidir.
D Krklnn Acsn Neden Bytrz? Hayallerinizdeki i iin grmeye
gittiinizi dnn. Tam almak istediiniz alan, maa dolgun, potansiyel
alma arkadalarnz da kafa dengi tiplere benziyorlar, ie alnmazsanz byk
bir d krkl yaayacanz dnyorsunuz. Sizce bu d krkl ne kadar
srer?
Artk bu sorunun yantm biliyorsunuz. Bu sre ie alnmamanzn sizde
yaratt elikiyi ne kadar baanl bir ekilde azalttnza baldr. Kt haber
SOSYAL PSKOLOJ
453
size ulatnda d krklna urarsnz; te yandan, daha byk bir olaslkla

bu durumu kendinizi iyi hissetmenizi salayacak ekle evirirsiniz. rnein,
zaten bu ite ilerlemenizin mmkn olmadn dnmeye balayabilirsiniz.
iin ilgin yan, insanlar genellikle elikiyi ne kadar baarl bir ekilde
azaltabileceklerini nceden gremezler. Daniel Gilbert ve Tim Wilsonm
yrtt eidi almalara gre insanlar gelecekteki olumsuz olaylara nasl
tepki vereceklerini dndklerinde etki yanll sergilerler, yani olumsuz
duygusal tepkilerinin younluk ve sresini gzlerinde bytrler. rnein,
romantik bir iliki bittikten ya da bir ii kaybettikten sonra genellikle kendimizi
ok korkun hissedeceimizi dnrz ve bunu gzmzde bytrz
(Gilbert, Pinel, WiIson, Blumberg, & Wheadey, 1998; Mel- lers & McGraw, 2001;
Wilson & Gilbert, 2005).
insanlar gemite elikiyi baanl bir ekilde azalttklann bilmelerine
karn, neden gelecekte de ayn eyi yapacaklanm fark edemezler? nk
tki Yanll
ecektek olumsuz olaylara gstereceimiz duygusal tepkilerin younluunu ve i
abartma eilimi.
elikiyi azaltma sreci byk oranda bilinddr. Gerekten de elikiyi

azaltma sreci bu ekilde daha iyi iler (Giibert ve ark., 1998). Az nce beni
reddeden kiinin tam bir salak olduuna kendimi ikna ederek daha iyi
hissetmemi salayacam demek pek de etkili olmayacaktr. Grmeci
hakkmdaki dncelerimizi bilind olarak dntrmek daha etkili olacaktr; bu ekilde onun salaklnn nesnel bir gerek olduuna daha rahat
inanabiliriz (Bem & McConnell, 1970; Goethals & Reckman, 1973). elikiyi
azaltma
sreci
ounlukla
bilind
olduu
iin
bizi
gelecekteki
kayglarmzdan koruyacan da ngremeyiz.
Rasyonel Davran/Davranlar Rasyonelletirme

ou insan kendini rasyonel bir canl olarak grr ve genellikle bu konuda hakldrlar: Rasyonel dnme yeteneimiz yadsnamaz. Dier yandan,
grdmz gibi, benlik-saygmz koruma gereksinimi bazen bizi rasyonel
olmayan dnmeye, daha dorusu rasyonelletirmeye yneltir. elikiyi
azaltma srecindeki insanlar hakl olduklan konusunda kendilerini ikna
etmekle o kadar meguldr ki ok zaman kendilerini irrasyonel ve uyumsuz
davranlar iinde bulurlar.
454
hU.U'i v i<
1950lerin sonlarna doru, rk ayrmclnn hl ok yaygn olduu

dnemlerde, Edward Jones ve Rika Kohler (1959) gneydeki bir ehirde basit
bir deney gerekletirdiler. rk aynm konusunda iki farkl gr gl bir
ekilde
savunan
insanlar
setiler,
yani
bazlan
ayrmcl
kuvvetle
savunurken, dierleri ayrmcla iddede kar kyordu. Daha sonra bu

kiilere her iki tarafn grn savunan bir dizi argman sunuldu. Bunlardan
bazlar akla yaknken, dierleri daha ok budalacayd. Burada yama aranan
soru, insanlann hangi argmanlar daha ok anmsayacayd.
Katlmclar btnyle rasyonel davrandklar takdirde, savunduklar gr
her ne olursa olsun, akla yakn argmanlan daha iyi anmsat ken mantksz
olanlan daha az anmsamalan beklenir. Sonuta, insan neden mantksz bir
iddiay anmsamak istesin ki? Peki, eliki kuramnn ngrs nedir? Sizin
grnz destekleyen budalaca bir argman sizde eliki yaratr, nk
bu grn geerlilii konusunda ya da bu gr savunan insanlann zeks
konusunda kukulara kaplmanza neden olur. Benzer ekilde, kart gr
savunan mantkl bir argman i da eliki yaratr, nk kar tarafn geree
sizden daha yakn olabilf
Bunun ok gvenli bi araba olduu kesin. Hem belki benzin fiyatlar da der.
cegini gsterir. Bu argmanlar eliki yaratt iin bunlar anmsama- maya

alrz.
Jones ve Kohlerin bulgulan da tam olarak bu yndeydi. Katlmclar kendi
grlerine uyan mantkl argmanlan ve kart gr savunan mantksz
SOSYAL PSKOLOJ
argmanlan anmsyordu. Daha sonra dzenlenen ve lm cezasnn cinayet

sulann azaltp azaltmadndan, heteroseksel ilikide AIDS kapma risklerine
kadar geni bir konu yelpazesini ieren eitli aratrmalarda da benzer
sonulara ulald (rnein, Biek, Wood, & Chaiken, 1996; Edwards & Smith,
1996).
Btn bu aratrmalara da gsterdii gibi, insanlar bilgileri her zaman yatsz
bir ekilde ilemezler. Bazen bunlan nceden oluturduumuz dncelere
uyacak ekilde arptrz. Byk olaslkla ite bu yzden politika ya da din
konusunda belirli bir gre sk skya bal insanlar, bizim grmz (yani
doru gr!) ne kadar gl ve dengeli iddialara dayanrsa dayansn, hemen
hibir zaman kabul edemezler.
Kararlar, Kararlar, Kararlar

Verdiimiz her kararda eliki yaanz. Neden? Bu srece yakndan balm.
Diyelim ki bir araba satn alyorsunuz, ancak panelvan m yoksa mi- ' mi
alacanza karar veremiyorsunuz. Her ikisinin de avantajlan ve de
455
zavantajlar olduunu biliyorsunuz: Panelvanlar ok kullanl olabiliyor;

arkasna bir sr eya tkabilir, uzun yolculuklarda iinde uyuyabilirsiniz,
Motoru da gl, ancak ok benzin yakyor ve park etmesi zor. Minilerse
hem alrken hem kullanrken daha az masrafl, hkimiyeti kolay ve sorunsuz,
ancak onlar da ok dar ve gvenlik konusunda endielisiniz. Karar vermeden
nce byk olaslkla olabildiince ok ey renmeye alacaksnz. Belki de
bu
konudaki
uzman
grn
renmek
iin
Tketici
Rapo-
runu
okuyacaksnz. Arkadalarnzn da fikrini alacaksnz. (Hatta anne babanza bile

danabilirsiniz.) Otomobil satclarna gidip test sr de yapabilir, ikisini
karlatrabilirsiniz. Karar vermeden nceki tm bu davranlar rasyoneldir.
Diyelim ki mini arabay almaya karar verdiniz.
Peki imdi ne olacak? Biz, davrannzn belirli bir ekilde deieceini
ngryoruz: Kilometre bana harcanan benzin miktarn, sanki dnyadaki en
nemli ey buymu gibi, gittike daha ok dnmeye balayacaksnz. Ayn
zamanda, kesinlikle diyebiliriz ki, mini arabanzda uyuma ansnz olmad
gereini de gz ard edeceksiniz. Benzer ekilde, olas bir arpmann kayda
deer bir risk oluturaca da aklnza pek gelmeyecek. Dnmedeki bu
deiim nasl gerekleir?
Holandklarmz ve Holanmadklarmz arptmak ster iki araba arasnda,
ister iki niversite ya da iki potansiyel sevgili konusunda olsun, herhangi bir
karara vardmzda yaptmz seimin btnyle olumlu, reddettiimizinse
btnyle olumsuz olduu ok az grlr. Bu nedenle de bir karara varrken
kukuya deriz. Karar verdikten sonraysa zeki bir insan olduunuz ynndeki
biliiniz setiiniz arabann, niversitenin ya da sevgilinin olumsuz ynleriyle
eliir. Ayn zamanda bu bili reddettiiniz araba, niversite ya da sevgilinin
olumlu ynleriyle de eliir. Bunu karar sonras eliki olarak adlandrrz.

Bilisel eliki kuramna gre kararnz konusunda kendinizi daha iyi hissetmek
iin zihniniz elikiyi azaltmaya alacaktr.
Peki, ne ekilde alacaktr? Jack Brehmin (1956) dzenledii ilk deneylerden biri buna aklk getiriyor. Brehm bir tketici test servisinin
Karar Sonras eliki
Bir karar verdikten sonra ortaya kan eliki; tipik olarak, yaplan seimin
hoa.
evrilen seenekler kmsenerek azaltlr.
den yanlan
yceltilerek
ve geri
Satlan mal geri alnmaz. Mteri yeni televizyon setinden ne zaman daha ok
memnundur? Satn almadan on dakika nce mi? Yoksa satn aldktan on dakika
sonra m?
temsilcisi gibi davranarak kadnlardan tost makinesi, su stcs gibi eitli ev aletlerinin kendilerine ne kadar cazip grndn puanlandrmalarn istemiti. Kadnlara, ankete katlmalarnn karlnda ev
aletlerinden birinin kendilerine hediye edilecei sylenmiti. Daha
sonra da eit derecede holandklar iki ev aleti arasnda seim
yapmalar istenmiti. Kararn verdikten sonra da ev aleti paketlenip
kadna veriliyordu. Yirmi dakika sonra kadnlardan rnleri yeniden
puanlandrmalar istenecekti. Brehm, kadnlarn setikleri ev aletini
aldktan sonra yeniden yaptklar deerlendirmede bu alete daha
yksek puan verdiklerini grd. Dahas, bata seebilecekleri, ancak
reddettikleri ev aletinin puann da kayda deer oranda dryorlard.
Dier bir deyile, bir karardan sonra elikiyi azaltmak iin tercih
ettiimiz ve
geri
evirdiimiz
seimler
hakkmdaki
duygularmz
deitiririz; bunlar zihnimizde bilisel olarak birbirinden aynr, bylece

yaptmz seim konusunda kendimizi iyi hissederiz.
Kararn Kalcl Kukusuz, karar ne kadar nemliyse eliki de o kadar
byk olacaktr, iki araba arasnda karar vermek elbette ki tost
makinesi ile
su stc arasnda seim yapmaktan daha nemlidir. Hi kukusuz,

e semek, araba semekten de byk bir karardr. Kararlar
kalclklar,
yani
geri
alnmalarnn
gl
asndan
da
birbirlerinden ayrlr. Beenmediiniz bir arabay bir bakasyla

deitirmek, mutsuz bir evlilii sonlandrmak- tan ok daha kolaydr.
Bir karar ne kadar kalc ve geri alnamaz ise elikiyi azaltma
gereksinimi de o denli byk olacaktr.
Hipodromlar geri alnamazl incelemek iin mkemmel bir
ortam su-1 nar. Deneyimli bahisiler bir ata para yatrmadan nce
yar
listelerini
verdiklerinde
de
uzun
bahis
uzadya
gzden
gielerine
geirirler.
giderler.
Bir
Srada
karar
beklerken
kararlarm oktan vermi olurlar, ancak hipotezimize gre, bu

karardan hl geri dnebilecekleri iin elikiyi azaltma gereksinimi
de duymayacaklardr; buna karlk, gieye gidip bahsi yatrdktan
sonra -bu 2 dolarlk bir bahis bile olsa- karar artk kesinlikle geri
alnamaz. Geri ahnamazhk nemli bir etmen olduuna gre
bahisilerin bahsi yatrdktan birka dakika sonra, bahsi yatrmadan
nceki birka dakikaya oranla, elikiyi azaltmak iin daha ok
alacaklarn ngrrz.
Basit, ancak zekice dzenlenmi bir deneyde sosyal psikologlar
bahis giesine 2 dolarlk bahis yatrmaya gidenlere, atlarnn
kazanacandan ne kadar emin olduklarn sordular (Knox & Inkster,
1968). Aratrmaclar, aym soruyu 2 dolarlk bahis oynayp gieden
aynlanlara da ynettiler. Parasn oktan yatrm olanlann hemen
hepsi, henz srada bekleyenlere oranla, oynadklar atn kazanma
ansm daha yksek gryordu. Birind' grup ile kincisi arasnda
yalnzca birka dakikalk bir fark olduundan kazanma olasln
arttracak herhangi bir ey gereklemi olamazd; deien tek ey
kararn kesinlii -ve dolaysyla ortaya kard elikiydi.
Hipodromdan Harvard niversitesine geersek Gilbert & Ebert
(2002), geri ahnamazlk hipotezini bir fotoraf dersinde test ettiler.
Bu a-:* lma katlmclara psikoloji deneyine katlarak fotoraflkla
ilgilenrrr isteyen rencilere ynelik bir ilanla duyuruldu. ki
fotorafa puan verecek daha sonra da birini seip alacaklard. Dier
fotoraf ynetimle ilgili nede lerle alkonulacakt. renciler iki
koula rastgele atand. Birinci Ko rencilere fotoraflar be gn
ierisinde deitirebilecekleri syle kinci Koul: rencilere bunun
son kararlan olaca sylendi. Ara clar, iki fotoraf arasnda seim
yapmadan nce iki fotoraf arasnda kurmada grlen farkllklarn
nemsiz olduunu buldu. Daha sonra
ttrmaclar seim yaptktan 2, 4 ve 9 gn sonra deitirme ans

olanlann, setikleri fotoraf ikinci seme ans olmayanlara (kararlarn
geri alamayanlara) oranla daha ok sevip sevmediklerini grmek iin
rencilerle balant kurdu.
Deneyin sonucunda fotoraflar deitirme ans olan rencilerin,
daha ilk gnde son kararlarn veren rencilere oranla, setikleri
fotoraflar daha az sevdikleri grld.
Bu almann ilgin ynlerinden biri de rencilerden ikinci bir
seme ansna sahip olmann kararlarndan duyduklar memnuniyeti
etkileyip etkilemeyeceini ngrmelerinin istenmesiydi. renciler
ikinci bir ansa sahip olmann onlan daha ok memnun edeceini
dnyordu, ancak yanlmlard. yle grlyor ki insanlar son
kararn onlan daha ok mutlu edeceini bilmiyor.
Geri Alnamazhk Yanlsamasn Yaratmak Bir kararn geri alnamazl
her zaman elikiyi ve bu elikiyi azaltma gdsn artunr. Bu
nedenle, kurnaz satclar geri alnamazlm var olduu yanlsamasn
yaratmaya yarayan teknikler gelitirmitir. Bunlardan biri de dk
fiyat bime tekniidir (Ci- aldini, Cacioppo, Basset, & Miller, 1978;
Weyant, 1996). Sekin sosyal psikologlardan Robert Cialdini, bu teknii
yakndan incelemek iin bir otomobil sat irketinin sat blmne
geici bir sreliine katld. Bu teknik yle ilemektedir: Araba satn
almak istiyorsunuz ve bir otomobil galerisine giriyorsunuz. Daha nce
birka satcy dolatnz iin almak istediiniz arabann fiyatnn
18.000 dolar dolaylarnda olduunu biliyorsunuz. Orta yal, cana yakn
bir satc yannza yaklayor ve bu arabay size 17.679a satabileceini
sylyor. Satc ciddi bir mteri olduunuzu mdrne kantlamak iin
sizden bir ek yazmanz istiyor, siz de dk fiyattan heyecanlandnz
iin bunu kabul ediyorsunuz. Bu srada eve ucuza aldnz gc gcr
yeni arabanzla dnme hayalleri kuruyorsunuz. Gel gr ki
10
dakika sonra yannza dnen sanc pek de mutlu gzkmyor.

Size iyi bir indirim yapma telayla fiyat yanl hesapladn ve
mdrnn bunu
.kfiyat Bime *
.J'i j||
tfann mteriyi ok dk bir fiyatla alma ikna ettikten som bir
fta yap&gt^ syleyek fiyat arttrmasna dayanan kt myetl
san stratejisi; mteng&et e mal sonradan, arttrlan fiyattan almay

kabul eder
**
fark ettiini sylyor. Arabann fiyat meerse 18.178 dolarm. D

krklna uruyorsunuz. Dahas, ayn arabay baka bir yerde daha
ucuza alabileceinizi de biliyorsunuz. Arabay satn alma kararnz geri
alnamaz deil. Oysa, Cialdini ve meslektalarnn (1978) yrtt
aratrmaya gre, b durumda artk arabay bu satcdan almak iin
geerli olan nedenler -indirimli fiyat- ortadan kalkm olmasna karm,
insanlar yine de, fiyatn en bata 18.178 dolar olmasna oranla, daha
byk bir olaslkla alverii srdrecektir. Peki ama neden?
Dk fiyat bime teknii en az nedenle ie yarar. lk olarak,
mterinin satn alma karan kesinlikle geri alnabilir olmasna karn
yine de bir tr taahht sz konusudur. ndirimli sat iin ek yazmak,
mteri bu konuda gerekten dndnde anlamann artk geerli
olmadm fark edecek olsa bile, bir geri ahnamazlk yanlsamas
yaratr. Pazarlamann zorlu dnyasnda ise geici bir yanlsama bile ok
gl sonular dourabilir. kincisi, taahht duygusu heyecan verici bir
olay beklentisini tetikler: yeni bir araba sahibi olmak. Beklenen olay
(anlamann sona ermesi ile) suya dnce eliki ve d knkh
yaanacaktr.
nc
olarak,
aslnda
son
fiyat
mterinin
dndnden daha yksek olsa da baka bir yerde grd fiyattan

ok da fazla olmayacaktr. Gerekten de mteri bu koullar altnda,
Aman, ne olacak sanki? Buraya kadar geldik, formlan da doldurduk.
eki bile imzaladk -uzatmann ne alemi var? diyecektir. Bylece, elikiyi azaltma ve geri ahnamazlk yanlsamasn kullanan zorlayc sat
grevlisi, mterinin rn sancnn istedii fiyattan almaya karar
verme
olaslm ykseltmi olur.
adesiz Sat
Avantaj
' Sosyal psikoloji* desmi almayan be arkadanza u soruyu
yneltin; Belirli' cep teHanmn.satm almak istediinizi ve bu modeli
&
kdkknda, grdn
SOSYAL PSKOLOJ
463
Kopya ektikten sonra kendisini bir

frsatn
bulan
yapaca
herkesin
konusunda
ayn
ikna
eyi
etmeye
alacak.
Ahlakszca Davranma Karan

Elbette arabalar, ev aletleri,
yan atlan, hatta bakanlk
adaylanyla ilgili kararlar kolay olanlardr. ou zaman
seimlerimizde ahlaki ve etik
meseleler de iin iine girer.
Bir arkadaa yalan sylemek
ne zaman dorudur, ne zaman deildir? Bir eylem ne
zaman hrszla, ne zaman
dn almaya girer? Ahlaki
ikilemleri zmek kiinin benlik-deeri asndan gl anlamlar
ierdiinden eliki asndan da incelenmesi son derece ilgin bir
konudur. in daha da ilgin yan, zor bir ahlaki karan izleyen
elikiyi azaltma sreci kiinin gelecekte daha ok ya da daha az
ahlaki davranmasna da neden olabilir.
rnein, snavda kopya ekme konusunu ele alalm. Diyelim ki
ikinci snftasnz ve fizik dersinin finaline giriyorsunuz. Hep bir
cerrah olmak istediniz ve tp fakltesine kabul edilmenizin byk
oranda
bu
fizik
dersinden
alacanz
nota
bal
olduunu
dnyorsunuz. Snavdaki nemli bir ' soru olduka iyi bildiiniz bir
konudan, ancak bu snava ok ey bal ol
duu iin youn bir kayg yayorsunuz ve aklnza hibir ey
gelmiyor. Da- ' kikalar akp gidiyor. Kayg dzeyiniz de gittike

artyor. Bir trl dnemiyorsunuz. Banz kttan kaldmp
baktnzda snfn en zeki rencisinin yannda oturduunuzu gryorsunuz. Kdna yle bir
baktnzda
sz
konusu
soruyu
bitirmek
zere
olduunu
gryorsunuz. sterseniz yantn rahatlkla okuyabilirsiniz ve siz de
464
bunun farkndasnz. Zaman doluyor. Ne yaparsnz? Vicdannz

kopya
ekmenin
yanl
olduunu
sylyor,
ekmezseniz kt bir not alacanz da kesin. Kt bir
ancak
kopya
notun da tp fakltesine veda etmek anlamna geleceinden

eminsiniz Vc-l dannzla boumaya balyorsunuz.
Kopya ekmeye
karar verseniz de vermeseniz de benlik-
deennzef ynelen bu tehdit eliki yaratr. Kopya ekerseniz, Ben

drst, ahlakl! bir insanm inancnz ya da biliiniz, Az nce
ahlakszca
davrandm"'
liinizle
elikiye
der.
Kopya
ekme
ayartsna kar koyarsanz, "CerS rah olmak istiyorum biliiniz ,Iyi

bir not alp tp fakltesine kabul edilf me olaslm ykseltebilirdim,
ama yapmadm. Aptal mym neyim? ] liinizle elikiye der.
Bu durumda, baz renciler kopya ekmeye karar verirken
bazlan < tam tersi ynde karar alr. Peki, rencilerin bu
karardan sonra kopya ek me konusundaki tutumlan ne olur?
Zorlu bir mcadeleden sonra kop ekmeye karar verdiinizi
dnn. elikiyi nasl azaltrsnz? eliki 1 ramna gre byk
olaslkla setiiniz eylemin olumsuz ynlerini en dzeye indirmek
iin bir yol bularak hareketinizi mazur gstermeye alrsnz.
Dolaysyla, elikiyi azaltmann etkin yollarndan biri kopya ek
konusundaki tutumunuzu deitirmekten geer. Kopya ekme
konusun daha hogrl bir tutum benimser kendinizi bunun
kurban olmayan su olduu, kimsenin canm yakmad, o kadar
da kt bir ey ohnad ve zaten herkesin kopya ektii konusunda
ikna edersiniz.
Buna karlk, zorlu mcadele sonrasnda kopya ekmemeye
karar fiinizi dnn. elikiyi nasl azaltrdnz? Yine eylemin
ahlaksalh ] nusundaki tutumunuzda bir deiim olurdu, ancak bu
kez tam tersi yn Yani, iyi bir nottan vazgetiiniz iin bu
hareketinizi mazur gster amacyla kendinizi kopya ekmenin
iren
bir
gnah
olduu,
insann
bu
dan
daha
fazla
alalamayaca ve kopya ekenlerin ortaya karlp sert i ekilde

cezalandrlmas gerektii konusunda ikna ederdiniz.
eliki Kiisel Deerleri Nasl Etkiler? Burada sz konusu olan davra
basite rasyonalizasyonu deil, deerler sisteminde gerekleen bir
imdir. Bu tip seim yapmak durumunda kalanlar snavda kopya ek
ile ilgili tutumlarnn, kopya ekmeye ya da ekmemeye karar
466
vermeler bal olarak, serdemesi ya da yumuamasn yaarlar.

Burada unutul mas gereken ilgin ve nemli nokta, iki farkl ekilde
hareket etmeyi; leyen iki kiinin kopya ekmekle ilgili oarak
balangta yola neredeysej de tutumlarla kmasdr. Biri kopya
ekmenin eiinden dnp vazgel
SOSYAL PSKOLOJ
ken
dieri
467
vazgemenin
eiinden dnp kopya ekmeye

karar
vermitir.
kararlarn
te
yandan,
verdikten
kopyayla
ilgili
sonra
tutumlar,
ranlarnn
dav-
sonucunda
birbirinden
keskin
bir
ekilde
ayrlacaktr (bkz. ".ekil 6.2).
Judson
ilkokulda
Mills
(1958)
dzenledii
bir
deneyle
bu grleri test etti. Mills ilk

nce
6.
snf
rencileri-
,nin
kopyayla ilgili tutumlarm lt.

Daha sonra da onlar, sonunda
kaza- . sanlara dl verilecek
olan
zorlu
Durum,
bir
snava
kopya
soktu.
ekmeden
kazanmay neredeyse olanaksz- :

karacak
ekilde
ayarlanmt.
Mills . ocuklann kolayca kopya

ekebilece- *gi bir ortam ve
yakalanmayacaklar ' yanlsamas
yaratt. Bu koullar altn(T.
, da da, tahmin edebileceiniz

gibi,
kimi
renciler
ekerken digerErtesi
gn
'rencilerine
kopya
leri ekmedi.
altnc
snf
ekil 6.2 Kopya piramidi.

ki rencinin bir snava girdiini
dnn. Her ikisi de kopya ekme
kopya
ekme
frsatn yakalyor. Balangta her
konusundaki duygulan
yeniden
ikisinin de kopya ekmekle ilgili
soruldu. El- r bette ki bir gn nce

kopya eken g- .'renaier bu
konuda daha hogrl olurken,
kopya
ekme
isteine
kar
tutumlar
ektiini,
ayn.
dnn.
larnda
Birisinin
dierininse
Bundan
sonra
ngrlebilir
kopya
ekmediini
tutum-
deiimler
meydana gelecektir.
oyanlarn tutumlar sertlemiti. f
CCarol Tavris tarafndan, yaratlm ve izinle
Laboratuvar ortamnda dzenle-
kullanlmtr.)
~ en klasik deneyler genellikle

gerek
nyada
dzenlenen
468 ELLOT ARONSON - TIMOTHY D.

W1LS0N - ROB1N M. AKERT
ada aratrV';
malarn esin kaynadr. Bunun
r- felerinden biri de
Hindistandaki dzey i adamlan
arasmda ara- yrten iki sosyal
psikologun
SOSYAL PSKOLOJ
469
Millsin sonular ile balantl, ilgin verilere ulam olmasdr

(Viswesva- | ran
& Deshpande, 1996). Etik davranp davranmama

f verme srecinde olan i adamlarnn hassas
konusunda bir karar

bir
durumda
olduunu
d-
nyorlard: Bir yandan etik
davranmak istiyorlar, dier yandan baarl ola- t bilmek iin

kukusuz etik olmayan bir ekilde davranmalar gerektiini d- jnyorlard. Aratrmaclarn bulgularna gre, i dnyasndaki
baarlan- J nm kesinlikle etik olmayan davranlara bal olduunu
dnen i adam- j lan, byle bir eye inanmak iin herhangi bir
nedeni olmayan i adamlan- I na oranla, (mesleki memnuniyetsizlik
asndan) ok daha fazla eliki yayordu. Bizim ngrmze
gre de bu aratrmaclar bir iki yl sonra yeni- ^ den bu konuyu ele
alsalard bu gruptaki elikinin azaldn greceklerdi; yani,
Millsin deneyindeki katlmclar gibi, etik olmayan davranlar sergi-
% leyenler her ey olup bittikten sonra davranlann mazur

gstermenin bir
,'U
yolunu bulmu olacaklard.
eliki, Beyin ve Evrim

Nrologlar
yakn
zam
anda
bilisel
elikinin
ve
bunun
azaltlmasnn beynin bilgileri ilemesinde yansma bulduunu

ortaya koydular. Bir almada elikili ya da uyumlu bilgileri
ilemeye alan katlmclar MRG ay- iv gtlanna balandlar. Bu
almada Drew Westen ve meslektalan (2006), J,: kii elikili
bilgilerle karlatnda beynin akl yrtme blgelerinin neredeyse
btnyle kapandn ve bu eliki zldnde beyindeki duy- ;
gu devrelerinin mutlulukla yanp snmeye baladn grdler.
Westenn* deyiiyle, insanlar, tm paralar grmek istedikleri
rntye yerleene dek'| bilisel kaleydoskoplara! alkalamaya
devam ederler, her ey yerli yeri-* ne oturduunda da beyin onlan
memnuniyet devrelerini altrarak dl--i lendirir. Westena gre
bu sre bir uyuturucu bamlsnn uyuturucu' aldktan sonraki
hislerinden ok da farkl deildir.
Louisa Egan, Laurie Santos ve Paul Bloomun (2007) dzenledii
470
de^J neyler bilisel elikinin evrimsel bir geliim sergiledii fikrini

destekler; bu| da bilisel elikinin hayatta kalma asndan nemli
olduunu gsteriyor^
Brehmin (1956) almasnda ev alederini deerlendiren ve bir ev
aletini
I
hediye olarak setikten sonra tercih etmedikleri ev aletine verdikleri
puanj ikinci deerlendirmede dren ev kadnlarn anmsayn.
Egan, Santos v|| BJoomun almasnda maymunlar benzer bir
duruma yerletirilmitir, yas
nz bu durumda seim konusu ev aletleri deil, farkl renklerdeki
ekerlerdir. Ev kadnlan gibi, onlar da semedikleri renkteki ekerleri
sonradan daha az sevmeye balamtr. Eddie Harmon-Jones, Cindy
Harmon-Jones, Meghan Feam, Johathan Sigelman ve Peter Johnsonm
(2008) dzenledii deneyler de bilisel elikinin biyolojik temelleri
olduu
dncesini
destekliyor.
Bu
almada
eliki
azaltma
srecinde sol n kortikal etkinliin sz konusu olduunu gsteren

verilere ulalmtr.
abalan Mazur Gstermek

ou insan gerekten istedii bir eyi elde etmek iin ok
almaya hazrdr. rnein, belirli bir kariyerde gerekten ilerlemek
istiyorsanz bu konuda biraz daha fazla alma olaslnz yksektir.
Lisansst eitim koullann karlamak iin derslerinize biraz daha
fazla alr, yine lisansst eitim snavn atlatmak iin alr ve bir
dizi stresli grmeye girersiniz.
imdi de bu nermeyi ba aa evirelim. Diyelim ki belirli bir
kulbe ye olmak iin ok aba sarf ettiniz, ancak kulbe girdikten
sonra bunun nemsiz etkinliklere kendini kaptrm, skc, gsteri
budalas tiplerle dolu, btnyle yararsz bir organizasyon olduunu
anladnz. Kendinizi budala gibi hissederdiniz, deil mi? Akl banda
biri ie yaramaz bir eyi elde etmek iin ok almaz. Bu tip bir
durum kayda deer oranda eliki yaratr; mantkl, becerikli biri
olduunuz bilii skc bir kulbe ye olmak iin
471
ok altnz bilii ile eliir.

Bu elikiyi nasl azaltabilirsi!
JS
>
&
o
niz? Davrannz nasl mazur

gsterebilirsiniz?
Kulbn
v -c
*
O
II
II
80
ta "O
v>
5
S
8
-*
Kontrol
Orta iddetli
(snama yofcj snama
iddetti
Snamann iddeti
ekil 6.3
size
ve
yelerinin
ilk
grndnden
bakta
daha
iyi,
daha ilgin ve daha deerli

olduuna
kendinizi
ikna
etmenin bir yolunu bulmakla

ie balayabilirsiniz. Skc tip-
Snama treni ne kadar sert olursa gruptan
leri ilgin insanlara, gereksiz
o kadar ok holanrz.
bir kulb deerli bir yere
Bir gruba ye olmak iin ne kadar ok aba
nasl evirirsiniz? Kolay. En
sarf edersek, yeni katldmz bu grubu o
skc insanlann ve en gereksiz
kadar ok severiz.
kulplerin bile birka iyi taraf
(Aronson & Mills, 1959 almasndan uyarlanmtr.)
vardr. Etkinlikler ve davranlar eitli yorumlara aktr; in
sanlarn ve eylerin en iyi ynlerini grmeye gdlendiimizde bu

belirsizlikleri olumlu bir ekilde yorumlama eiliminde oluruz. Elde
etmek iin ok uratmz bir eyden daha ok holanma eilimi
abann mazur gsterilmesi olarak adlandrlr.
Klasik bir deneyde Elliot Aronson ve Judson Mills (1959) aba ile
elikiyi azaltma arasndaki balanty incelemitir. Bu deneyde
niversite rencileri cinsiyet psikolojisinin eitli ynlerini tartmak
zere dzenli bir ekilde toplanacak bir gruba katlmaya gnll
olmutur. Gruba kabul edilmek iin bir n eleme srecinden geerler.
Katlmclarn te biri iin bu ilem an talepkr ve nahotur; te
biri ilemi biraz naho bulurken geri kalan te biri herhangi bir n
elemeden geirilmemitir.
Daha sonra katlmclarn katlacaklan grubun yelerinden biri
tarafndan ynetilen grup tarmalanndan birini dinlemelerine izin
verilmitir. Onlar aslnda canl bir tartmaya tank oldklann
zannederken aslnda dinletilen, daha nceden yaplm bir
kayttr. Kaydedilen tartma olabildi-
4 7Mazur
2
E L LGsterme
O T A R O N S*O N
abay
- T
. I,M O T H Y D . W 1 L S 0 N - R O B 1 N M . A K E R T
Knn, elde etmek m ok aba sarf ettii bir eyden Idhj ok holanma
SOSYAL PSKOLOJ
473
Eylemleri Mazur Gsterme

DENE ve GR!
Gemite elde etmek iin sizi bir sr

zahmete sokan > a da ok aba h rcam
imza *, neden olan bir eyi dnn. Bu,,
bilet alabilmek m saatlerce kuytum hlied-
ij.
ginz bir konser olabilir ya da
yakn- arkadanza z>arete gitmek tnsaade; boyunca arapsana dnm

trafikte skp kalm olabilirsiniz , 1 zellikle, hedefinize ulamak iin
katlanmak zorunda kaldnz eyknn bir lstesm kann.
>r
-~-
'
2. Sizce tm bu abay mazur gstermeye alm olabilir msnz 3
-Hedefi iyi yanlarn abartm, olumsuz ynlenn ise en al dzeye indirmi

olabilir rpm;- pSiiMiE? Hedefi deeram abarttnz gsteren 'birka meg
not aln ..
Bir dahaki sefere kendinizi bu tip bir durumda bulduunuzda kendim
mazur fjfc gstermenin sz konusu olup olmadn grmek Kin eylem ve
bililerinizi dk- ^ kadce izlemek isteyebilirsiniz
ince 2evksz ve can skc olacak ekilde ayarlanmtr. Tartma

sona erdikten sonra katlmclardan tartmann ne kadar holarna
gittiini, onlara ne kadar ilgin geldiini ve tartmaya katlanlann
zeklarn vs. puanlandrmalar istenmitir. Ana bulgulara ekil 6.3te
yer verdik.
Sonular ngrleri destekliyordu: Gruba katlmak iin ok az
aba harcayan ya da hi aba harcamayan katlmclar tartmadan
pek fazla holanmamt. Tartmay olduu hliyle grebiliyorlard
-zevksiz, skc, zaman kayb... Deneye katldktan iin piman
olmulard. Buna karlk, sert bir n elemeden geen katlmclar
ayn tartmann, bekledikleri kadar canl olmamakla birlikte, ilgin ve
kkrtc taraflan olduuna ve dolaysyla temelde bu deneyimi
yaamaya dediine kendilerini ikna etmiti. Ksacas, sarf ettikleri
abay grup tartmasnn btn belirsiz ynlerini olabilecek en
olumlu ekilde yorumlayarak mazur gstermilerdi. Benzer koullarda
dzenlenen
dier
ararmalarda
da
benzer
sonulara
ulalmtr (rnein, Cooper, 1980; Gerard <Sr Mathewson, 1966).

ou
insann
zor,
naho
deneyimlerden
holandn
sylemiyoruz elbette ki holanmazlar da zaten, insanlann naho

deneyimlerle
balanal
eylerden
holandn
da
sylemek
istemiyoruz -bundan da holanmazlar. Bizim sylemek istediimiz,
474
birisi bir hedefe ulamak ya da bir eyi elde etmek iin zorlu ya da
naho bir deneyim yaamay kabul ettiinde bu he
SOSYAL PSKOLOJ
475
defin ya da eyin ona daha ekici gelmeye balayacadr. Yani,

siz tartma grubuna doru giderken yannzdan geen bir araba
zerinize
amur
srat-
sa
gruptan
daha
ok
holanmaya
balamazsnz; te yandan, -sonradan I nemsiz ve skc olduu

ortaya kan bir gruba kabul edilmek iin amur birikintisinin iine
atlamanz gerekseydi bu gruptan daha ok holanrd- nz. (Bkz.
sradaki Dene ve Gr! altrmas.)
Yetersiz Mazur Gsterme Psikolojisi

Kkken bize asla yalan sylemememiz retildi. Gerekten de
ilkoij
kul
tarih
dersleri;
George
Washington
ve
vine
aac
hikyesinde ld gibi, bize doruymu gibi anlatlan ve grne

gre bakan olmak isti|| yorsak dorudan ayrlmamamz gerektiine
bizi ikna etmeye alan sy|j lencesel yklerle doludur. Gel gr ki,
her ne kadar henz tek bir yalab sylememi insanlar varolsa bile,
biz henz byle birisine rastlamad]^ oumuz, iyi bir nedenle
olduunu dnerek, zaman zaman doruluk-; tan bir nebze de olsa
sapmamz gerektiini hissederiz. Bu iyi nedenlerde^ biri de yine bize
retilen bir davran, yani bakalarna kar nazik o maktr. Kimi
zaman birisine kar nazik olmak iin yalan sylememiz gej rektiini
dnrz.
Diyelim ki arkadanz Jen size yeni ve pahal elbisesini gsteriyor

ve
fikrinizi
soruyor.
Elbisenin
tam
bir
felaket
olduunu
dnyorsunuz jg tam da bunu dile getirmek zereyken elbisede

deiiklikler yaptrdm sylyor, yani artk iade etmesi sz konusu
olamaz. Ne sylersiniz? By|| olaslkla aklnzdan srasyla u tip
dnceler geecektir: Jen yeni elbii| sinden ok memnun ve ok
heyecanl. Bir sr de para vermi, stelik gr tk iade de edemez.
Gerekten dndklerimi sylersem ok zlr.* 'J Siz de Jen'e yeni
elbisesinden ok holandnz sylyorsunuz. Bg yk bir eliki mi
yaarsnz? Hi sanmyoruz. Bir nceki paragrafta * verdiimiz akl
yrtme srecinde de grld gibi bu yalanla uyur bir sr
dnce sz konusu. Gerekten de sevdiiniz insanlara ac
e
Dsal Mazeret
elikili kiisel davranlara bireyin kendi cbmdan getirilen, bir
476
LOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROB1N M. AKERT
aklama
ya EdiL dnda
bir nedene balama (rnein, byk bir dl almak ya
da iddet dan kanmak iin) .
SOSYAL PSKOLOJ
477
tirmemenin sizin iin nemli olmas, sylenen bu zararsz yalan iin

dsal mazeret salamtr.
Kart Tutumu Savunma Peki ya inanmadnz bir ey sylediiniz
ve iten olmayan bu davrannz iin iyi bir dsal mazeret
olmadnda ne olur? rnein, ya arkadanz Jen son derece zengin
biriyse ve irkin elbisesine verdii paray sokaa atmak onun iin hi
sorun deilse? Onun iin nemli olan iten grnz renmekse?
Belki de eskiden satn ald bir eyin berbat olduunu aka
sylemitiniz ve arkadalnz bundan bir zarar grmemiti. Bu
durumda
dsal
mazeretler
-Jene
elbisesi
konusunda
yalan
sylemenizin nedenler- en alt dzeydedir. Buna karn gerek

fikrinizi sylemezseniz (ve bunun yerine, Jen, bence, nasl desem,
ilgin bir elbise derseniz) eliki yaarsnz. Davran iin dsal
iaazeret bulamadnzda da isel mazeret bulmaya alrsnz -yani,
kendinizle ilgili bir eyi deitirerek elikiyi azaltmaya alrsnz
(rnein, tutumunuz ya da davrannz).
*
Peki, bunu nasl yaparsnz? Elbiseyle ilgili daha nce fark
etmediiniz -fonlu bir eyler bulmak iin daha ok aba sarf

edersiniz, iyice baktnzda byk olaslkla bir eyler bulursunuz.
Ksa bir sre sonra da elbisey- ilgili tutumunuz, onun hakknda
syledikleriniz dorultusunda dei- _ eye balar -bylece
sylediinize inanmaya balarsnz. Bu durum genel- e kart tutumu
savunma olarak adlandrlr ve gerekte inandmz- farkl bir gr
ya da tutumu ne srdmzde yaanr. Bunu dsal 'zeret az
olduunda yaptmzda, yani kendi dmzda bir gdleme sz
nusu olmadnda, inandmz ey, sylediimiz yalana gittike
daha benzemeye balar.
* Bu nerme ilk olarak Leon Festinger ve J. Merrill Carlsmithin
(1959) im niteliindeki bir deneyinde test edildi. niversite
rencileri bir sa- oyunca dayanlmaz derecede skc ve

yinelenen grevler yapmaya ikna
-ff" "
azeret *
*
BBEMM
âdisiyle ugi bir eyi deitim ek elikiyi azaltmas (omen^
tutujnmu
vramn
deitirmesi).
ggg^jgg
edildi. Katlmclara deneyin amacnn, grev nceden ilgin olarak

tantl-5 dmda insanlann daha iyi baarm gsterip gstermeyeceini
test etmek \ olduu sylenmiti. Katlmclarn hepsine kendilerinin
kontrol kouluna^ atand -bu yzden onlara nceden bir ey
aklanmad sylenmiti. Bu nun yan sra, odaya az nce giren
gen bir kadn olan bir sonraki katln emin deney koulunda olduu
da sylenecekti. Aratrmac, katlmcy gen kadn grevin ilgin ve
zevkli olduu konusunda ikna etmesi gere tigini sylyordu. Bunu
deney grevlisinin deil, bir renci arkada sylemesi daha
inandmc olaca iin de mesaj onun iletmesini istiyordu Bylece
aratrmac katlmcdan grev konusunda bir baka renciye - lan
sylemesini istiyordu.
rencilerin yansna yalan sylemeleri karlnda 20 dolar
teklif ed lecekti (byk bir dsal mazeret), dier yansmaysa yalan
karlnda yak nzca 1 Dolar teklif ediliyordu (kk bir dsal
mazeret). Deney sona < dikten sonra bir grmeci katlmclara
deneyde daha nce gerekletirmi olduklan grevden ne kadar
holandklann soracakt. Sonular hipote doruluyordu: Yalan
sylemeleri, yani grevin zevkli olduunu sylemeljj ri karlnda
20
dolar denen renciler etkinliklerin gerekten oldug gibi skc
ve zevksiz olduunu syleyecekti. te yandan grevlerin zeyl|

olduunu sylemeleri karlnda 1 dolar denen renciler grevi
kayj deer oranda daha zevkli olarak deerlendirmiti. Dier bir
deyile, ya sylemek iin bolca dsal mazereti olanlar yalan
sylemi, ancak syled lerine inanmamt; buna karlk dsal
mazereti ok olmayanlar syledi leri yalarm geree yakm
olduuna kendilerim ikna etmeye balamlar^
Ayn ey nemli tutumlar sz konusu olduunda da yaanr m?
Bir ni nemli konulardaki tutumunu deitirmeye ikna edebilir
misiniz?
Da
sonraki
aratrmalar
Festinger-Carlsmith
paradigmasnn nemli alanlard da geni bir ekilde dallanp

budaklandm gstermitir. rnein, Arth|
R. Cohenin (1962) dzenledii bir deneyi ele alalm. Cohen,
GneydoJ Asyadaki savaa kar gsteriler dzenleyen rencilere
kar niv kampsne sk sk polisin agnldg hareketli dnemlerde
Yale niver sinde sosyal psikolog olarak alyordu. Polis kimi

zaman an g nyordu. Bu tip bir olayn sonrasnda Cohen, renci
yurduna giderekj nnm bir aratrma enstitsnde grevliymi gibi
davranacakt. g lere her meselenin ift tarafl olduunu, enstitnn
de polis-renci ko?|
sunda her iki tarafn da gr -ile ilgilendiini sylemiti. Daha

sonra da rencilerden polisin
davranlarn
destekleyen,
gl -.makaleler yazmalarm
isteyecek-
Aynca,
makaleler
yazdklar
karhmda
rencileri dllen- eye yetkili

olduunu
da
ekleyecekti.
sz-
lenne
rencilere,
atandklar koula bal olarak,

50
sent ve 1, 5 ya da 10 dolar r
neriyordu (1962 ylnda 10 dora 30 bira alabilirdiniz.) Teklifi

duyan
rencinin
renci-
dier
. lere teklif edilen
miktardan
haberi
renciler
yoktu.
makaleleri
"yazdktan sonra Cohen, polisin

davran konusundaki gerek ;|
uturau deerlendirdi.
Sizce verdii mesaja kendisi de inanmaya

balayacak m?
Sonular akt: dl ne kadar azsa makaleyi yazan kii polisi o denli

iyi niyedi gryordu. Dier bir eyile, makale yazmak iin
renciye ne kadar byk dsal mazeret veril- 'yse, kendisini
yazdklar konusunda ikna etme abas da o denli az olurdu. Buna
karlk, polis hakknda yazdklarnn karlnda 50 Sent ya .1
Dolar alacam renenler yazdklarnda doruluk pay olduu
konunda kendi kendilerini ikna etmeye alyordu.
Benzer bir deneyde aratrmaclar balangta esrann zararl
olduuna an rencilerden esrar kullanmm ven ve
yasallatrlmasn savunan video kaseti dzenleyip ekmelerini
istemiti (Nel, Helmreich, & Aron- a, 1969). Bazlarna byk
dller vaat edilmiti, bazlannaysa kk, igular yine gayet akt:
dl kk olduunda esrann kullanlmas ve allatrlmas
konusundaki tutum da o denli yumuuyordu.
Bu deneylerin birounda insanlar bir bakasna zaran olabilecek
bir
auda
drst
olmayan
davranlar
sergiliyordu
(yalan
sylyorlard). r- |in, esrann zararl olduunu dnyorsanz ve

bir bakasna bunun ak-
482
sini sylyorsanz, sizin dncenize gre, bu kiiye byk bir zarar

veriJj yorsunuz demektir. Dolaysyla, imdi mantken sradaki soruya
geme gerekiybr. Yalan sylemek yeterli midir? Bir bakasna zarar
vermek eli kinin gerekli koulu mudur, yoksa eliki, zararl
sonular dourmasa bile yalnzca drst davranmama sonucunda
yaanabilir mi? Eddie Harmon-J^ nes ve meslektalarnn (1996)
dzenledii bir deneyde drst olmaya davranlara tek bana
eliki yaratmaya yettii grlmtr. Bu deney tad korkun olan
bir ikiden ien ve aslnda gzel bir tad olduunu sv lemeye
gnll olan katlmclar (kontrol grubuyla karlatrld^ gerekten
de bunun doru olduuna inanmaya balamtr. kinin tadn iyi
olduunu sylemek iin bu ifadeyi kk bir kt parasna ya lar,
hemen sonra bu kd buruturup atmlardr. Dolaysyla, syled ri
yalan hi kimseyi etkilemeyecek olsa bile yalan syleme eylemi,
eliti yumuatp drstlk hissini yeniden eski yerine oturtmak
amacyla, ina lannda da deiikliklere neden olmutur.
Savunma ve
Uygulanmas!
kiyzlln
Sosyal
Soranlara
Laboratuvar dnda ne olur? Kart tutumu savunma zerine

yrf len deneyler sosyal sorunlar ele almak iin kullanlabilir mi?
inp ABDnin en nemli ve uzun sreli sorunlarndan biri olan rk

ilikiler! rk n yargs konusuna bakalm. nsanlar bir aznlk
grubunun yaranl politikalar savunmaya ikna edildikten sonra bu
gruba kar tutumlani daha iyi niyetli olmas salanabilir mi?
Kesinlikle.
Mike Leippe ve Donna Eisenstadtm (1994) dzenledii bir dizi
nem li deneyde beyaz niversite rencileri Afrika kkenli

Amerikal renci^ re ayrlan niversite bursu fonunun iki katma
karlmas gibi tartmal fi konuda fonun arttrlmasn savunan
makaleler
yazmaya
ikna
edildi.
Topj
lam
fon
miktar
kstl
olduundan bu, aym zamanda beyaz rencilere |j nlan fonlarn

yanya inmesi anlamna geliyordu. Tahmin edebileceiniz:Jr bi bu
olduka elikili bir durumdu. renciler bu elikiyi nasl azalta
lirdi?
Bunun
en
iyi
yolu
kendilerini
bu
gre
gerekten
SOSYAL PSKOLOJ
483
inandklarna' na etmek olacakt. Dahas, elikiyi azaltmann bu

grn
tesine
geeee
gi,
yani
kuramn
ngrsyle
aym
dorultuda Afrika kkenli Amerikal ra ynelik genel tutumun da

daha iyi niyedi ve destekleyici olaca da'j srlebilirdi. Leippe ve
Eisenstadtm bulgulan tam da bu yndeydi.
484
Leanne son Hing, Winnie Lie ve Mark Zannanm (2002) dzenledii

benzer bir deneyde kaamak rk olarak anlan (d n yarglan
dk, ancak i yarglan yksek olan) renciler arasnda n yargl

davranlan azaltmak iin ikiyzll uyarma teknii kullanlmt.
almada deney bu nce azmlk gruplarna eit davranmann
nemine deinen makale- yazmt. Daha sonra da Asya kkenli
birisine, olmas gerekenden daha %nsuz davrandklan iki durumu
kaleme alacaklard. Bu makaleler deney bunda ikiyzllk
duygusunun domasna neden olmutu. Sonu ola- , bu renci
grubunda n yargl davranlarn azaldn gsteren verire
ulalmt. zellikle de ikiyzllk koulundaki katlmclar Asya Kkenli renciler Birliinin btesinde yaplacak bte kstlamasn
destek- aeyi reddetmilerdi.
[yzllk Paradigmas Son yirmi ylda eliki kuram bu ynyle
baka
nemli sosyal soruna da uyguland: AIDSin yaylmasn
nlemek. lk /vakalara tan konulan 1980lerin balanndan bu yana

AIDSe yol aan ve olarak bilinen virs dnya apnda yaklak 15
milyon insann lme- yol at ve gnmzde Asya ve Afrikada virs
tayan insanlann say- her geen gn artyor. Belki de en byk
trajedi AIDSin aslnda byk 'randa engellenebilir olmas. ABD
hkmeti bu mesaj verebilmek iin e- ' bilgilendirme ve nleme
kampanyalannda milyonlarca dolar harcad, ma karlk yalnzca
bilgilendirmenin insanlan cinsel adan riskli davra- lardan
alkoymakta yetersiz kald ve birok konuda olduu gibi yapl- ;
gerekeni bilmekle bunu yapmak arasmda byk bir uurum olduu
rld. rnein, niversite rencileri AIDSin ciddiyetinden
haberdar ol- anna karn cinsel ilikiye girerken prezervatif kullanan
rencilerin sa- ok az. yle grlyor ki bunun nedeni de
prezervatif kullanmann ra- hk yaratmas, romantik bulunmamas ve
aynca insanlara hastal tmas ki bu da sevimeye hazrlanan
insanlann dnmek isteyecei ey olacaktr. Oysa, aratnnaclann
saysz defa ortaya koyduu ze- i yadsma cinsel davranlara ok
sk elik eder. Bu durumda da AIDSin insan iin bir sorun olduunu
SOSYAL PSKOLOJ
485
kabul etmekle birlikte kendimizi risk bunda grmeyiz. Bu tehlikeli

dncenin stesinden nasl gelebiliriz? {kiyzllk paradigmas ilk
olarak 1990larda bu sorunun zlmesi- yardmc olabileceini fark
eden Elliot Aronson ve rencileri tarafm- kullanld (Aronson, Fried,
& Stone, 1991; Stone, Aronson, Crain,
486
Winslow, & Fried, 1994). Aratrmaclar niversite rencilerinden

oluJ an iki gruba AIDSin tehlikelerini anlatan ve her cinsel ilikide
prezerva tif kullanma zorunluluunu savunan bir konuma
hazrlamalarm sylet di. Birinci gruptaki renciler yalnzca
iddialarn hazrladlar. Ikn-* grup ise iddialarn hazrlamann yan
sra bunlan bir video kamera ka smda anlatacakt ve onlara bu
kaydn niversite rencilerinden olua geni bir izleyici topluluuna
dinletilecei sylenmiti. Ayrca, renc rin yansm prezervatif
kullanmann zellikle zor, tuhaf ya da olana olduu durumlarn listesi
karttrlarak kendi prezervatif kullan" durumlarnn farkna
varmalar salanmt.
Bu durumda, temelde, karttklar liste sayesinde prezervatif
kul" dklan durumlarn farkna varmalar salanan ve daha sonra
video kam nn karsna geen gruptaki katlmclar yksek
dzeyde eliki yaa Neden? Kendi ikiyzllklerinin farkna
varmalar salanma: Bakala t verirken kendilerinin bu
dorultuda davranmadklarn fark etmiler*' di. kiyzllkten
kurtulup
benlik-degerlerini
korumak
iin
verdikleri
de
kendilerinin de uymas gerekecekti. Aratrma sonucunda olan

da olarak buydu: Aratrmaclar rencilere ok ucuz bir fiyata
prezervatif olana tanma. Sonular, ikiyzllk koulundaki
prezervatif satn renci saysnn, dier tm koullardaki
rencilere oranla, daha fazla o
Prezervatif alan katlmclarn
oran
Satn alnan ortalama prezervatif

says
taytalk 'i?
Yafnoea
Yalnzca fa
ekil
kiyzllklerinin farknda olan insanlar sylediklerini yapmaya balarlar.
6.4
is Yalnza M#
SOSYAL PSKOLOJ
(J. Harachiewicz, 1994 almasndan

uyarlanmtr.)
487
-dounu gsteriyordu (bkz. ekil 6.4). Sonularn uzun vadeli olup

olmad- -gm grmek isteyen aratrmaclar deneyden birka ay sonra
rencileri
aradlar
ve
etkilerin
srdn
grdler.
kiyzllk
koulundakiler, yani bi- isel elikiyi en st dzeyde yaayan

renciler, kontrol kouundakilere vtanla, prezervatifi daha ok
kullandklarm sylyordu.
Benzer bir aratrma deseni kullanan Alexandra Peterson, Graeme
Ray- ve James Olson (2008) sigara kullanan rencilerden, lise
grencileri
sigaray braktrmaya ynelik sigara kart bir video kasedi
doldurmala- L istedi. Yukardaki deneyler gibi bu deneyin amac da

katlmclarda e- lri yaratmakt nk (sigara ime) davranlan,
video kasedinde savun- sigara kart grle eliiyordu, bu yzden
de davranlan ile syledikleri arasndaki tutarszlkla yzlemek
zorunda kalyorlard. Gerek- de ikiyzlln uyarlmas,
kalunclann sigaray brakma niyetini aha fazla dile getirmelerine
neden olmutu.
Petersonm almasnda aynca yksek benlik-deeri ile davransal
delikler yapma niyeti arasndaki iliki de llmt. Katlmclara, ben,-deeri ne kadar yksekse elikiyi en dorudan yolla, yani sigaray
b- Itakarak azaltma niyeti de o denli fazla oluyordu. Bu araurma daha
nceden dzenlenen bir almaya dayanmaktadr. Bu almada
srcler top- tama aralan yerine yeledikleri ulam eklinin
yaratt eliki ile tizletiriliyordu: Araba kullanmak hem rasyonel
deildi (daha uzun za- an alyordu) hem de daha az sorumluluk tayan
bir davrant (evreye ta fazla zarar veriyordu). Benlik-degerleri daha
yksek olan katlmclar avraulann deitirmeye, yani toplu tama
aralann kullanmaya daha yetli davranrken benlik-deerleri daha
dk olan srcler araba kulla tercihlerini, evrecilerin durumu
abarttklan gibi eski grler de olmak zere eitli nedenlerle
rasyonelletirmeye alyordu (Hol- td, Meertens, & Van Vugt, 2002).
zlln Uyanlmas ve ofr fkesi Seiji Takaku (2006) zararl davlan deitirmek iin ikiyzlln uyarlmas tekniini uygulamaya
zllgtta Uyanlmas
L davranlaryla ters den ifadelere ynelterek, daha sonra da
ona' savunduu inceler ile davranlar arasndaki tutarszl hatrlatarak

eliki yaratmak. Bulamac, kiiyi daha sorumlu davranlara
ynlendirmektir.
490
alt benzer bir almada, kuram ofr fkesi sorununa

uygulad.
Otomobil
kullanrken
insanlann
fkeli
davranlar
sergiledii durumlara karlk gelen ofr fkesi, her yl yksek

oranda lmcl trafik kazas ve yaklak 250 milyar dolar sosyal
harcamaya neden olmaktadr (AAA, 2004). Ta- kaku dzenledii bir
dizi
deneyde
uyanlm
ikiyzlln
ofr
fkesini
azaltma
zerindeki etkilerini test etti. Bu almalardan birinde sklkla ofr

fkesine neden olan bir durumun, otoyolda giderken n aniden
dier bir araba tarafndan kesilen bir arabamn video grntleri
kullanld. Den ~ koulunda katlmc balangta dier bir srcnn
nn yanllkla keser ve bu da yolu kesmenin bozuk kiiliin bir
belirtisi olmadn, herkesin yapabilecei bir hata olduunu akla
getirir.
Takaku
bu
dndklerinde,
bu
almada
durumun
insanlann
uyanlmadg
kendi
hatalann
koullara;
oranla,
fkeden affetmeye daha abuk getiklerini grd. Bu durum da mi- '

silleme yapma gereksiniminin daha az hissedilmesini salyordu.
Hafif Cezann Gc Tm toplumlann ileyiinin temelinde, ksmen,
ceza ya da ceza tehdidi bulunur. rnein, otoyolda 150 km hzla
giderken bir polis bizi yakaladnda ykl miktarda bir trafik cezas
alacamz, bu du~; rumun sklkla tekrarlanmas durumunda
ehliyetimize el konulacan bili-
riz. Bu nedenle de evrede trafik
polisi olduunda hz limitlerine uymay reniriz. Ayn ekilde,

okulda okuyan genler snavda kopya ekerken ya-' kalandklannda
retmen tarafndan azarlanacaklann ve ciddi cezalar ala^ caklann
bilirler. Bu nedenle de retmen snftayken kopya ekmemeyi
renirler. Peki ama sert cezalar yetikinlerin hz limiderine uymay
isr_' meini salar m? Genlerin drst davranlara deer vermeyi
renmesine neden olur mu? Bize sorarsanz, hayr. Bize gre, tek
rendiimiz ey yakalanmaktan yakay syrmay baarmaktr.
Okullardaki zorbalk davranlann ele alalm. ocuklan
kendilerinden daha ufak tefek yapdaki ocuklan dvmenin doru ya
da zevkli bir ey ol|, madii konusunda ikna etmek son derece zordur
(01weus, 2002). te yandan, kuramsal olarak, bu tip davranlann
ho olmad konusunda kendi lerini ikna edebilecekleri belirli
SOSYAL PSKOLOJ
koullan dnebiliriz. 4 yandaki erk kardeini ikide bir hrpalayan

6
yandaki bir ocuun anne ya da babas o duunuzu dnn.
ocuunuzla mantkl bir ekilde konuma abala sonu vermedi.

Sonuta daha iyi bir insan olmasn salamak amacyla: kk
ocuunuzun saln ve esenliini korumak iin) saldrgan
491
492
nlann cezalandrmaya baladnz. Anne-baba olarak en hafifinden (rnein, sert bir bak) en
a- nna (sert bir tokat, kede 2
saat ayakta durmasn sylemek
ya
da
jelevizyon
izlemesini
yasaklamak gibi) bir dizi ceza

arasndan
seim
Tehdidin
boyutu
bykse
byk
-"apabilirsiniz.
ne
kadar
olunuzun
-davranndan vazgeme olasl Bir anne ya da baba kardeine zorbalk

o kadar artacaktr -yalnz, sadece yapan bir ocuun davranlann olay
siz yanmdayken. Ancak siz gz- srasnda mdahale ederek durdurabilir.
den
kaybolduunuz
kardeini
yeniden
anda
hrpalamaya
Peki
ama
gelecekte
bunun
tekrarlanmamas iin ne yapabilir?
balamas hi de olmayacak bir ey deildir. Ksacas, ou ofrn hz

yaparken evrede polis olup olmadna dikkat etmesi gibi, 6 yandaki
olunuz da kk kardeine zorbalk taslamaktan holanmaya devam
edecektir; rendii tek eyse siz ortalklardayken bu davran
sergilemekten ve dolaysyla cezalandrlmaktan kanmaktr. Ona hafif
bir cezayla gzda verdiinizi dnn. Her iki durumda da -hem iddetli hem de hafif ceza tehdidi altndayken- ocuk eliki yaar. Kk
kar- 'eini dvmediinin farkndadr, onu dvmek istediinin de
farkndadr. inde kardeine vurma istei olduu hlde ona vurmad
zaman iten ie kendisine u soruyu sorar: Kk kardeime neden
vurmuyorum? iddetli ceza tehdidi alandayken yeterli dsal mazur
gsterme biiminde tatmin !ci bir yant sz konusudur: Vurmuyorum,
nk vurursam annem ba- beni gerekten cezalandrr. Bu da
elikiyi azaltmaya yarar.
. Hafif tehdit durumundaki ocuk da eliki yaar. Bununla birlikte
ken-
e,
Kk
kardeime
neden
vurmuyorum?
sorusunu
sorduunda eli- alanda ok da tatmin edici bir yant yoktur, nk

tehdit o denli hafif- ki pek de fazla mazur gsterme etkisi yoktur.
Ksacas, yetersiz cezalanma sz konusudur. ocuk yapmak istedii
SOSYAL PSKOLOJ
493
bir eyi yapmaktan ekin- ktedir, ancak bunun iin bir mazereti olsa
bile tam bir mazur gsterme konusu olmaz. Bu durumda da eliki
yaamaya devam eder; dolaysy-
494
la, kk kardeine kabadaylk taslamamasn baka bir ekilde mazur

gstermesi gerekir.
Cezann iddeti ne denli dkse dsal mazur gsterme de o denli
az olacaktr; dsal mazur gsterme az olduunda da isel mazur
gsterme
gereksinimi
artacaktr.
ocuk
yaad
elikiyi
kk
kardeini aslnda dvmek istemediini dnerek azaltabilir. Zamanla

isel mazur gsterme aray kk ocuklar dvmenin elenceli bir
ey olmadna karar vermesine kadar uzanabilir. O hlde, ocua
kendi isel mazeretini oluturmak iin ak kap brakmak, kalc bir
deerler kmesi oluturmasn salayacaktr.
Buraya
kadar
cezalandrmann,
herhangi
iddetli
bir
davran
hafif
cezalandrmaya
bir
oranla,
ekilde
davrann
tekrarlanma olasln daha ok drd konusunda fikir yrttk.

Bunun gerekten doru olup olmadn grmek isteyen Elliot Aronson
ve J. Merrill Carlsmith (1963) okul ncesi adaki ocuklarla bir deney
dzenledi. Sz konusu ocuklar
ok kk yata olduu iin deneyi
dzenleyenler saldrgan davranlar
gibi nemli deerleri etkilemenin
etik
olmayacan
dndler.
Bunun yerme ocuk iin ok nemli

olan, ancak toplumsal adan o
denli
nemli
ocuklarn
olmayan
farkl
duyduu
bir
eyi,
oyuncaklara
istei
deitirmeye
altlar.
Deneyde
ocuklara
farkl
ilk
olarak
oyuncaklar
ne
kadar beendikleri soruldu. Daha

sonra deney grevlisi ocuun en
ok
gstererek
,. .,.
,,
Bu ocuu ekici
DT
sevdii
oyuncaklardan
onunla oynamasna J izin vermediini
oyuncakla oyna-
birini
maktan vazgemeye nasl tevik edebi- syledi. ocuklarn yans buna

uy- liriz?
madklan takdirde hafif bir ekilde
Yetersiz Cezalandrma;
Kiinin arzu edilen bir etkinlik, ya da nesneye direndikten sonra yeterli dsal
ma zeret olmamasndan, dolay eliki yaamas; genellikle kiinin yasak
etkinlik ya nesneyi olduundan deersiz grmesiyle sonulanr.
SOSYAL PSKOLOJ
495
cezalandrlmakla, dier yars da iddetli bir ekilde cezalandrlmakla j

tehdit edildi. Deney grevlisi, ocuk-j
lara dier oyuncaklarla oynama i
ve]
yasaklanan oyuncakla oynama istei- j
ne
kar koyma zaman ve frsat tan- j

inak iin birka dakikalna odadan j
kt. ocuklann hibiri yasaklanan
Daha
odaya
sonra
dnerek
iddetli ceza
Hafif ceza
tehdidinden sonra tehdidinden sonra
>
oyuncakla oynamad.
grevlisi ekil 6.5
deney
ocuklara
Yasak oyuncak deneyi.
hangi
Birka
oyuncaklan daha ok beendiklerini

sordu.
Balangta
yasaklanan
ancak
deilken
ellerinde
sonra,
hafif
ceza
herkes iddetli ceza tehdidine maruz kalan

oynamak ocuklara oranla, yasak oyuncakla
oyuncakla
istemiti,
hafta
tehdidiyle yz yze gelen ocuklarda,
grevli
frsat
odada oynama eiliminin ok daha dk

olduu grld. Hafif tehdide maruz
olmasna
kalan ocuklar oyuncan ekiciliini,
karn ocuklarn hibiri yasak oyun-
olduundan az grerek kendilerine
cakla oynamama. ocuklar ak bir mazeret bulmak zorunda kalmt.

ekilde eliki yayordu. Bu rahatsz (Freedman,
1965
almasndan
edici duyguya nasl bir tepki vermi- uyarlanmtr.)
lerdi? iddedi cezalandrma tehdidi alandaki ocuklann bu davrantan

kanmak
iin
yeterli
mazeretleri
Hvnrflita n*>ri#n vaL'lacmorhlflanm
vard, biliyorlard ve dolaysyla bu konudaki tutumlann deitirmek

iin herhangi bir nedenleri yoktu. Bu ocuklar hl yasak oyunca ok
beendiklerini sylyordu; hatta bazlan bu oyunca balangta
olduundan daha da ekici buluyordu.
Peki ya dierleri? Yasak oyuncaktan kanmak iin fazla bir dsal
mazereti olmayanlar, yani oynamaktan ok da korkmas gerekmeyen
hafif tehdit koulundaki ocuklar, elikiyi azaltmak iin isel bir
mazerete
gereksinim
duyuyordu.
Aslnda
bu
oyuncaktan
holanmadktan ve bu nedenle de onunla oynamadklan konusunda

kendilerini ikna etmeyi baarmlard. Yasak oyunca, deneyin banda
olduundan
daha
az
beeniyorlard.
Burada,
kk
ocuklann
davranlannda, kendini-mazur-gstermenin kendini-ikna-etmeye yol
496
ag aka grlebiliyor. Bu da ocuk yetitirme asndan ok nemli

kanmlar ieriyor. ocuklann daha iyi deerlere y-
497
amacyla
neltmek
cezaya
ELLOT ARONSON
- ROBIN
bavuran
anne - TIMOTHY
babalar,D. W1LS0N
davran
deitirmeye yetecek oranda en hafif cezalan kullanmaldr; deerler

bunu izleyecektir. Kendini kna Etme Kalc mdr? Kopya ekmenin
ktl konulu bir seminere girdiinizi dnn. Bunun kopya
ekmekle ilgili tutumunuz zerinde geici bir etkisi olabilir. te
yandan, bir ya da iki hafta sonra kendinizi batan kanc bir
durumda bulduunuzda bu yeni tutumunuz sizi kopya ekmekten
alkoyar m? Byk olaslkla hayr. Sosyal psikologlar birka
seminerin genellikle kalc ya da uzun sreli tutum deiikliklerine
yol amayacan bilir. Dier yandan, yaadnz deneyimin, bu
blmde daha nce ele aldmz Judson Milisin (1958) deneyindeki
ocuklann
durumuna
benzediini
dnn.
Bu durumda
yeni
tutumunuzun srekli olmas beklenir. Kopya ekme frsat bulan,

ancak buna direnen ocuklar birisi syledii iin deil, kendini-ikna
yoluyla
kopya
ekmenin
kt
olduuna
inanmlard:
Kopya
ekmeyerek gerekten istedikleri bir eyden vazgemi olduklan

gereini mazur gstermek iin, kendilerini bu inan dorultusunda
ikna etmilerdi. Kendini-ikna etmenin dorudan ikna abalanndan
daha kalc sonular vermesinin nedeni, kendini-iknada dsal inandrma ya da basknn deil, isel ikna olmann sz konusu olmasdr.
Kendini-mazur gstermenin tutumlar zerindeki uzun sreli
etkilerini test etmek isteyen Jonathan Freedman (1965), Aronson ve
Carlsmithin (1963) yasak oyuncak deneyini tekrarlad. Birka hafta
sonra okula gen bir kadn geldi ve ocuklara bir dizi yazl snav
yapacan syledi. Aslnda Freedman iin alyordu. Snavlan,
tesadfen, Freedmann deneyi iin kulland, yani oyuncaklann
rastgele ortala sald snfta dzenliyordu. Snav yaptktan sonra
kendisi baka bir snfta notlan verirken ocuklardan kendisini
beklemelerini istedi. Not verme ileminin biraz uzun srebileceini
syledikten
sonra
ocuklann
-ans
eseri!-
ortalkta
bulunan
oyuncaklarla istedikleri gibi oynayabileceklerini de szlerine ekledi.

Sonular arpcyd: Freedmanm birka hafta nce hafif bir
cezayla tehdit ettii ocuklann ok byk bir blm, kendi
balanna, yasak oyuncakla oynamamaya karar vermiti. Buna
karlk, ar ceza tehdidi alKendini kna Etme
M. AKERT j
498
.
1
Kendini mazur gsterme abalarnn sonucunda ortaya kan ve-uzun sre
etkili j
olan tutum deiimi.
ekil 6.6
Yetersiz mazur gstermenin gc.
tndaki
ocuklann
ok
byk
bir
blm
yasak
oyuncakla
oynayacakt. Hafif ceza tehdidi birka hafta sonra bile tek bana
etkili olurken ar ceza tehdidi iin aym durum sz konusu deildi.
Yineleyelim: ocuklann oyuncakla oynamamasna neden olan bu
fenomenin gc, bir yetikinin oyuncak hakknda ocuklara naho
eyler sylemesi ile ilgili deildi. Bu tip bir bilgi yetikin ortalklarda
gzkmediinde pek de etkili olmayacakt. Hafif tehdidin en azndan
birka hafta boyunca etkisini srdrmesinin nedeni, ocuklann
oyuncan naho olduu konusunda kendi kendilerini ikna

etmeye gdlenmi olmasyd. Freedmann dzenledii deneyin
sonulanm ekil 6.5te bulabilirsiniz
Yalnzca Somut dl ya. da Cezalar Deil Grdnz gibi,
byke bir dl ya da ceza, bir eyleme, gl bir dsal mazeret
salar. Dolaysyla, birisini herhangi bir eyi yapmaktan yalizca bir
kereliine alkoymak istediinizde en iyi strateji ona byk bir dl
vadetmek ya da onu iddetli bir cezayla tehdit etmektir. Buna
karlk, bir tutum ya da davran benimsemesini istediinizde onu
anlk itaate ynlendiren dl ya da ceza ne kadar kk olursa
tutumundaki nihai deiim de o denli byk olacak ve dolaysyla
etkinin sresi de daha kalc olacaktr. Gl dsal mazereder sunan
byk dl ya da iddetli cezalar itaati tevik etse de gerek tutum
deiimini engellerler (bkz. ekil 6.6).
Bu durum yalnzca somut dl ya da cezalar iin geerli deildir;
mazereder gze kolay grnmeyen biimlerde de gelebilir. rnein,
arkadal ele alalm. Arkadalanmz severiz, onlara gveniriz,
SOSYAL PSKOLOJ
499
iyiliklerini dnrz. Yakn bir arkadanzn evinde, resm bir akam

yemeine davetli olduunuzu dnn. Arkadanz misafirlere tuhaf
grnml bir meze ikram ediyor. Bu ne? diye soruyorsunuz. Bu
mu? Kzarm ekirge, tadna baksana, nasl bulacaksn ok merak
ediyorum diye cevap veriyor. Yakm bir arkadanz olduu iin onu
konuklarn nnde utandrmak istemiyorsunuz ve bir, tane alp
aznza
atyorsunuz.
Sizce
bu
yeni
yemekten
ne
kadar
holamrdmz?
Bunu bir sre aklnzda tutun. imdi de pek holanmadnz
birinin evine davetli olduunuzu, yine ayn ekilde size bu garip
grnml
mezeyi
uzattn
ve
kzarm
ekirgenin
tadma
bakmanz istediim dnn. Kabul ediyorsunuz, ite kritik soru: Bu

iki
durumdan
hangisinde
ekirgeyi
daha
lezzedi
bulursunuz?
Saduyu, ekirgeyi sevdiiniz bir arkadanz ikram ettiinde daha

ok beeneceinizi syleT. Ancak bir dakika iin durun ve dnn:
Hangi durumda dsal mazeret daha azdr? Saduyu bir yana, eliki
kuram tam tersim syleyecektir. Birinci durumda kendinize Bu iren bcei nasl yerim? diye sorduunuzda elinizde gl bir
mazeret bulunuyor: Yersiniz, nk bunu sizden sevdiiniz bir
arkadanz istiyor. kinci durumda bu tip bir d mazeret sz konusu
deil, bu nedenle de sizin bir mazeret yaratmanz, yani, kendinizi
ekirgeden holandnz konusunda ikna etmeniz gerekiyor. Bu,
eliki azaltc davrana biraz tuhaf bir rnek olsa da hi de o kadar
abartl
bir
durum
deil.
Gerekten
de
Philip
Zimbardo
ve
meslektalar bu rnekle birebir rten bir deney dzenlediler

(Zimbardo, Weisenberg, Firestone, & Levy, 1965). Bu deneyde,
yedek subaylardan zor artlarda hayatta kalma projesinin bir paras
olarak kzarm ekirge yemeleri istendi. ekirgeleri sert, can skc
bir komutann emirleri dorultusunda yiyen yedek subaylar -sevilen,
yumuak
bir
komutann
emri
altndaki
askerlere
oranla-
yediklerinden ok daha fazla holan- mt. Sert komutann emri

altndaki yedek subaylar iin dsal mazeret pek de sz konusu
deildi. Bunun sonucunda da aslnda tuhaf ve eliki yaratc olan bu
davran mazur gstermek iin ekirge yemeye ynelik daha olumlu
bir tutumu benimsemilerdi.
iyi ve Kt Davranlarmz
Birisine kar nazik ya da acmasz davranlar sergilediimizde o
500
kiiye kar bir daha asla ayn duygulan hissedemeyiz (bkz. sradaki
Dene ve Gr! altrmas).
Ben
Franklin
Etkisi
Holandmz
insanlara
bunu,
onlara
iyi
davranarak gsteririz. Bunun tam tersi de geerlidir. Hatta ii

holanmadmz kiiye
SOSYAL PSKOLOJ
501
hor davranmaya kadar gtrebiliriz.

Peki
ama
birisine
bir
iyilik
yaptmzda neler olur? zellikle de

holanmadmz birine kurnazca iyilik
yapmaya ynlendirildiimizde ne olur?
Ondan
daha
ok
mu
holanmaya
balanz yoksa daha az m? eliki

kuramna gre bu kiiye iyilik yaptktan
sonra
holanmaya
ondan
daha
balanz.
fazla
Nedenini
grebiliyor musunuz?
Yantnz aklnzda tutun.
Bu
durum
uzun
sredir
halk
arasnda
yaygn
bir
inan
olagelmitir. Byk Rus yazar Lev Tolstoy bu konudaki dncelerini

1869 ylnda yazm ve bundan yaklak bir yzyl nce de
Benjamin Franklin bu yaygn inan politik bir strateji olarak
kullandm itiraf etmitir. Franklin, Pennsylvania eyalet
Belki kendisi farknda deildi,

ancak Ben Franklinin ilk eliki
kuramclarndan
olduu
sylenebilir.
meclisi yesiyken dier bir parlamenterin muhalefetinden

ve husumetinden bir hayli mustaripti. Bunun zerine onun kalbini
kazanmaya karar verdi.
Amacm ona yaltaklanarak gzne girmek deildi, ancak bir sre sonra
baka bir yntem geldi aklma. Ktphanesinde eine az rasdanan,
deerli bir kitap olduunu duymutum; ben de ona bir pusula gndererek
kitab bana birka gnlne dn vermesinin ok makbule geeceini
syledim. Kitab hemen gnderdi, bir hafta sonra kitab bu iyiliine
duyduum byk minneti belirten bir notla birlikte iade ettim. Mecliste
bir sonraki karlamamzda benimle konumaya balad (ki bunu daha
nce hi yapmamt) ve ses tonu da gayet medeniydi; stelik bana her
konuda yardmc olmaya hazr olduunu da szlerine ekledi, bylece
yakm iki dost olduk ve bu dostluk onun lmne dek srd. te bu
durum, duyduum eski bir deyii doruluyordu: Senin zorlaman
olmadan sana iyilik yapan birisi, bir baka iyilik iin her zaman hazr ve
de nazr olacaktr.
(Franklin, 1868/1900, s. 216-217)
Elbette ki Benjamin Franklin bu aka manipulatif stratejinin

baarsndan memnundu. Yine de ihtiyad bilim insanlan olarak bu
anekdoda yetinenleyiz. Franklinin baars zellikle bu stratejisine
mi yoksa Franklinin kendi genel, etkileyici kiiliine mi dayanyordu?
502
Bunu sylemek imknsz. Emin olmak iin, etkileyici kiilik gibi

etkenleri kontrol eden bir deney tasar-
SOSYAL PSKOLOJ
1)1
\l V
e GR!
Sokakta
503
yi Davranlar
yrrken
dilenen
ya
da
btn
arabasnn ierisin- ' ' de
varlklar olan bir pazar
sokaklarda yatp kalkan insanlan grdnzde onkr hakkmda nefer hisS^%5: yorsunuz? Birka saniye dndkten sonra duygalannzm bir listesini
karj|ip|J
ou
niversite
rencisinin
kard
lstelerekarmakduygulann yansdj^g :-;s|| rlyor Bunun nedeni byk

olaslkla bu msanlar iin acma duygusu hssepngy* nizin yam sra onlan
rahats? edici bulmanz ve gerekten 'ellerinden geleitf yaps^^l lard
yaamlaruun daha iyi olabileceine inanmanzdr.'Bir dahaki sefere dilenen'
ya da pleri kartran insanlann olduu bir yerden geerken bir tanesinin
elinM| birka lira tututurun ve onlar im iyi dileklerde bulunun~Daha
sonra d hie^-j^ tiklerinizi not edin. Bu insanlan imdi daha farkl alglyor
olabilir misiniz? -Farks^j ettiiniz deiiklikleri bilisel eliki kuram
asndan analiz edin.
layp dzenlememiz gerekir. Jon Jecker ve David Landy (1969),

Franklinin bu gndelik deneyinden yaklak 240 yl sonra ite tam da
bu ynde bir deney dzenlediler. Jecker ve Landynin deneyinde
renciler ykl miktarda para kazanabilecekleri bilgiye dayal bir
yarmaya
katldlar.
Deney
sona
erdikten
sonra
deneyi
dzenleyenler katlmclara giderek deney iin kendi btelerini

kullandklarm ve bunun yeterli olmadm, bu nedenle de deneye
zamanndan nce son vermeleri gerekebileceini syleyecekti. Son
olarak da, Bana bir iyilik yapp kazandnz paray iade edebilir
misiniz? diyeceklerdi. Ayn istek farkl bir katlmc grubuna bu kez
blm sekreteri tarafndan iletilecek ve parann zor durumda olan
(ve kiisel olmayan) psikoloji blm deney btesine balanmas
rica edilecekti. Dier katlmclardan kazandklar paray iade etmeleri
istenmiyordu.
Son
olarak
da
katlmclara
deneyciyi
deerlendirecekleri bir soru formu veriliyordu. Deneyci iin zel bir

iyilik yapmaya raz edilen katlmclar deneyciyi en ok beenen
gruptu; yani, ona iyilik yaptktan sonra onun harika, yaptklar iyilie
layk bir kii olduu konusunda kendilerini ikna etmilerdi. Dierleri
de deneycinin olduka iyi birisi olduunu dnyordu, ancak onlarn
504
deerlendirmeleri deneyci iin iyilik yapan katlmclarn harika bir

insan" benzeri tanmlamalarnn yaknndan bile gemiyordu (bkz.
ekil 6.7).
Mike Leippe ve Donna Eisenstadtm dzenledii ve Afrika kkenli
Amerikal rencileri kayran politikalar herkesin nnde
savunduktan
SOSYAL PSKOLOJ
505
sonra bu renciler konusunda daha iyi niyetli bir tutum sahibi olan
beyaz
rencilerin
katld
deneyi
anmsayn.
Ben
Franklin
Etkisinin roln, yardmlama davrannn beyaz rencilerin

tutumunda-
nasl
bir
deiiklik
yarattm
grebiliyor
musunuz?
Bir tanda yardm etme frsatnz olduunu, ancak ok
Bize
aceleniz olduu ya da uygun durumda olmadnz iin ona
,-
yardm etmediinizi dnn. Bu bolama davran sizce sz

konusu kiiye kar duygularnz nasl etkiler? Gail Williamson
ve meslektalar (Williamson, Clark, Pegalis, & Behan, 1996)
iyi.lifc.yjpa- &:ul=
usrJsr.-evev -Lev
Tolstt>jr,J1869
ite tam da bu durumu aratrdlar. Tahmin edebileceiniz gibi,

yardm isteini geri evirme davran kiinin sz konusu tandktan
daha az holanmasna yol ayordu. Bu davran bolama ile ilgiliydi.
te yandan, bir de birisine gerekten zarar verdiinizi dnn. Sizce
o zaman neler olur? Aadaki blmde bu konuyu ele alacaz.
Kurbanlarmzdan Nefret Etmek Vietnam Savanm iyiden iyiye
kzt sralarda Elliot Aronson evini boyatmak iin bir usta
tutmutu.
Boyac nazik, iyi yaradll bir insand; lise mezunuydu ve orduya
katldktan sonra Vietnamda savamt. Ordudan ayrldktan sonra
boyaclk yapmaya balamt. yi ve gvenilir bir usta, drst bir i
adamyd. Onunla almak houma gidiyordu. Bir gn kahve molas
verdiimizde
sava
ve
zellikle
de
yaknmzda
bulunan
niversitedeki iddetli sava kartln tartmaya baladk. Bu

konuda
taban
tabana
zt
dndmz
grdk.
Ona
gre
Amerikan mdahalesi doru ve adildi, dnyann gvenlii ve demokrasi iin gerekliydi. Bense bunun son derece kirli bir sava
olduunu,
binlerce
masum
insan
ldrdmz,
sakat
braktmz, sava ve politika ile ilgili tek bir kan bile olmayan
yallann,
kadn
ve
ocuklann
zerlerine
napalm
san&r-
* dan oKTbHnn.
bombalan
yadrdmz dnyordum. Bana uzun uzun baktktan sonra yle

dedi: Sen ne diyorsun hocam? Ne insan? Onlar Vi etnamlI, bildiin
pislik, baka bir ey deil. Bunlan gayet inanarak sylyordu,
sesinde herhangi bir garez ya da hn yoktu. Bu szler beni dehete
drmt. Bu iyi yaradll, akl banda, nazik gen adamn byle
506
bir tutuma sahip olmas beni hayrete drmt. Bir ulusu nasl
olup da btnyle insan rknn dna itivermiti?
SOSYAL PSKOLOJ
507
ekil 6.7
Birisine iyilik yaptmzda
bu
kiiye
olumlu
kar
duygular
besleme
olaslmz
artar.
(Jecker & Landy, 1969
almasndan
uyarlanmtr.)
birka
iyilik yok Psikoloji blm iin
Deneyci
iyilik
iin iyilik
gn
izleyen
Bunu
boyunca
konumaya
devam ettik ve onu iyiliin Alclar daha fazla tanma ansm oldu.
Sava
srasnda
Vietnaml sivillerin ldrld
birka operasyonda yer aldn rendim. Sonuta hissettii sululuk
duygusu onun iin giderek bir eziyete dnmt -ve birdenbire
VietnamlIlara kar bu tutumunun, iindeki sululuk duygusunu
hafifletmek
iin
ortaya
km
olabileceini
fark
ettim.
Yani,
Vietnamllann tam anlamyla insan olmadklar konusunda kendini

ikna edebildii takdirde onlara zarar verdiinde kendisini o kadar da
kt hissetmeyecekti ve bu da eylemleri ile iyi bir insan olduu
ynndeki benlik-kavram arasndaki elikiyi azaltacakt.
Elbette ki boyacnn tutumunun nedenleri zerine bu dnceler
kesin olmaktan ok uzak. Amerikallarn duyduklar elikiyi azaltmak
iin Viet- namllan hor grdkleri bir gerek olmakla birlikte bu
karmak bir durum. rnein, belki de VietnamlIlara kar her zaman
olumsuz ve n yargl bir tutumu vard ve bu da onlara kar iddet

kullanmasn
kolaylatrm
olabilirdi.
Buna
benzer
durumlarda
acmaszln
mazur
gsterildiinden
emin
olmak
iin
sosyal
psikologlarn gerek dnyann karmaklndan bir sre iin bir adm

geriye ekilip deney laboratuvannn daha kontroll ortamnda bu
sav test etmeleri kanlmazdr.
elikili bilin sonucunda ortaya kan tutum deiikliini lmek
iin, ideal olarak, eliki yaratan davran ortaya kmadan nce
tutumlarn ne olduunu bilmemiz gerekir. Keith Davis ve Edward
Jones (1960), dzenledikleri deneyde buna benzer bir durum
508
yaratmlardr. Bu al
SOSYAL PSKOLOJ
mada,
katlmc
renciler
gen
bir
509
adamla
yaplan grmeyi izlemi ve bu gzlemin sonucunda, gen adamn insani adan ne gibi eksikleri
olduu konusundaki zmlemelerini ona iletmitir.
Katlmclardan (aslnda deneyi dzenleyenlerle i
birlii yapan) gen adama
Neden sava,
dmann insandan aa bir rnein s, gvenilmez,
skc varUk olarak algllanmasma yol aar?

bir adam olduunu sylemeleri
istenmitir. Katlmclar btn bunlar olup bittikten

sonra
kendilerini,
acmaszlklarnn
kurban
olan
kiiden
holanmadklar konusunda ikna edebilmitir. Ksacas, grmeciye

kalbini kracan bildikleri eyleri syledikten sonra, kendilerini onun
bunu hak ettii konusunda ikna etmilerdir. Grmeciden, can
yakc eyleri sylemeden ncesine oranla, daha az holanmaya
balamlardr.
imdi boyac rneine geri dnelim. Bir an iin Vietnamda
ldrd herkesin silahsz siviller deil, tam tehizatl dman
askerleri olduunu dnelim. Sizce yine ayn derecede eliki yaar
myd? Bizce hayr. Bir dman askeriyle atmaya girdiinizde bu
bir ya o ya ben meselesidir; boyac dman askerini ldrmeseydi
dman askeri onu ldrebilirdi. Dolaysyla, bir insan ldrmek
byk olaslkla hibir zaman iin kolay bir ey olmayacaktr, ancak
kurbann silahsz bir sivil, bir ocuk, kadm ya da yal olmasnn
yarataca ar yk de dier durumlarla karlatrlamaz.
Ellen Berscheid ve meslektalarnn (Berscheid, Boye, & Walster,
1968) dzenledii deneyin sonulan da bu fikirleri destekliyor. Bu
almada niversite rencileri bir dier renciye (gya) can yakc
elektrik oku verecekleri bir deneye katlmaya gnll olmutur.
Tahmin edebileceiniz gibi, elektrik okunu veren renciler kurban
renciyi
hor
grmeye
balamtr.
rencilerin
yansna
bu
davranlarnn geri dn olaca sylenmitir: Yani, kurban

renciye daha sonra ayn davran onlara uygulama ve misilleme
yapma olana tannacaktr. Kurbann daha sonra misilleme yapaca
sylenen renciler kurban hor grmemitir. Ksacas, kurban daha
sonra cn alaca iin eliki
510
en ak dzeye inmi ve bu nedenle de elektrik okunu verenler

kurban
kk
grerek
kendilerini,
onun
bu
acy
hak
bu
sonular
ettii
konusunda ikna etmeye gerek grmemitir.

Laboratuvar
hakkmdaki
deneylerinde
fikirlerimizi
elde
destekliyor;
edilen
bu
sonulara
boyac
gre
sava
srasnda askerlerin sivilleri hor grme gereksinimi, silahl kurbanlara

oranla daha fazladr (nk bireyler misilleme yapamazlar). Dahas,
Aronsonun boyac ile tanmasndan birka yl sonra, Temen
William Calleyin Vietnam My Laide sivillerin katledilmesi ile ilgili
yargland asker mahkemede de benzer olaylar yaanmtr. Uzun
ve ayrntl bir ifade veren Calleyin psikiyatr, temenin VietnamlIlar
insandan daha aa yaratklar olarak grmeye baladn ak bir
ekilde belirtmitir.
Grld
gibi,
bu
alandaki
sistematik nsan akimn yceltmek ya aratrmalar insanlann

acmaszca davra- da yerin dibine sokmak ve mlar sergiledikten
sonra bu durumdan hi bunu mazur gstermek im etkilenmeden
yaamaya devam edemedik- yapamayacag ey yoktur. lerini
ortaya koyuyor. Boyacnn, Temen
-MoUgre, 1869
Calleyin ve
dier binlerce Amerikal asker

personelin Vietnamllan nasl olup da insandan aa varlklar olarak grmeye baladklarn hibir zaman
tam olarak renemeyiz, ancak yle grlyor ki ok sayda sivilin
ldrld savalara katlan insanlar, katliamdaki su ortaklklarm
mazur gstermek iin kurbanlarn hor grebiliyorlar. Onlarla dalga
geip
pislik
olduklarn
syleyebiliyor,
insandan
daha
aa
yaratklar olarak grebiliyorlar. Ne gariptir ki, kurban insandan aa

grmek, acmaszln srmesini, hatta daha da artmasn neredeyse
garanti altna alyor. nsandan aa yaratklar ldrmek, insanlari
ldrmekten daha kolay geliyor. Bu da insanln gelecei ile ilgili
tokat gibi bir gerei gsteriyor: Gaddarlk yapmaktan ekinmeyen
insanlann bu davran sergileme olasl, sonsuz bir iddet zincirinin
sonuna eklenen (kurban insandan aa grme eklindeki) kendini
mazur gsterme halkas ile birlikte daha da artyor. Ardndan iddet
ve kurban insandan aa grme eilimi gittike daha da artarak
bunu izliyor. nsanlk tarihindeki inanlmaz gaddarlklar ite bu
SOSYAL PSKOLOJ
511
ekilde meydana geliyor -rnein, Nazilerin 6 milyon Avrupal

Yahudiyi ldrmesiyle sonulanan Nihai zm. Ne yazk ki bu tip
felaketler gemite kalmaktan ok uzak ve her gn gazetelerde
karmza kyorlar.
Kltr ve eliki
elikinin etkilerim dnyann hemen her yerinde grebiliriz
(rnein, Beauvois & Joule, 1996; Sakai, 1999), ancak bu her zaman
aym
biimde
olmaz.
Harry
Triandise
gre
(1995),
grubun
gereksinimlerinin bireysel gereksinimlerin nne getii toplumlarda

eliki azaltc davranlar -en azndan yzeysel dzeyde- daha az
yaygn olabilir. Bu tip kltrlerde davranlar daha ok grup uyumunu
korumaya yneliktir ve kendini tatmin davranlarna, yani bireysel
gdlere ynelik davranlara daha az rastlanr. Dierlerine gre
eliki azaltc davranlara, Batl kltrlere oranla, Japonyada daha
az
rastlanr
nk
Japon
kltrnde
bireyin
tutarszlklar
kabullenmesi olgun ve geni fikirli bir kii olduunun bir iareti olarak
grlr (Hong, 1992).
Aynca, kendini tatmin daha az bireysel toplumlarda da sz
konusu olsa bile, bunu toplumsal etkenler tetikler. Japon sosyal
psikolog Haru- ki Sakai (1999), dzenledii bir dizi etkileyici deneyde
eliki konusu ile ilgili bildiklerini Japon toplumsal ynelimleri zerine
uzman bilgisi ile birletirerek Japonyadaki eliki azaltc davranlar
aratrmtr. Ksaca belirtmek gerekirse Sakai, Japonyada insanlann
elikiyi azaltmak iin skc bir iin ilgin ve zevkli olduunu
sylediini (klasik Festinger ve Carlsmith deneyinde de ayn sonuca
ulalmtr), bunun da tesinde, tand ve holand bir kiinin
skc bir ii ilgin ve zevkli olarak tanmladm gren birisinin eliki
yaadn ortaya koymutur. Sonu olarak, bu durumda gzlemcinin
tutumlan deimektedir. Ksacas, gzlemci kendi deerlendirmesini
arkadann syledii yalan dorultusunda deitirmektedir.
eliki zerine Son

Dnceler: Hatalarmzdan
Ders Almak
Bu blmde eliki azaltc davramlann istikrar hissini yemden
512
kurduu ve benlik deerimizi korumaya yardmc olduu iin yararl

olabilecei zerinde durduk. Bununla birlikte, btn zamanmz ve
enerjimizi ego-
SOSYAL PSKOLOJ
513
BALANTILAR
eliki Kuramnn ntihar Bombaclarnn Eylemlerini
Aklamak iin Popler Basnda Kullanlmas
Eyll 2001 tarihinde ikiz kulelerin intihar bombaclar tarafndan saldrya u- j
ramasnn ardndan politik analizciler bir msanm kendisinin yan sra binlerce
masum insan yok etmeye yneltecek denli byk bir nefretin nasl ortaya
kabildi-,*! gini anlamaya altlar, stelik bu eylemm drudan bir politik
etkisinin tma^g can bile bile.. ou analizci intihar bombaclarnn
davrann din fanatizmle ^ aklad. Bununla birlikte, bu aklamann olup
biteni anlamlandrmamz atsm-,3 dan pek de yararl olduu sylenemez
Pubtzer dll gazeteci ve Orta Dou te-.-fl man Thomas Fnedman farkl bir
yaklam benimsedi. Bu zor soruya bilisel eli* | ki kuramna dayanan ksmi
bir yant getiriyordu. Friedmana (2002) gre OrtaDo^ gu ve Avrupada
yaayan binlerce erkek, onurunun lekelendiini Friedmana gre bu gen
erkeklere;
'
daha gen yalardan itibaren camilerde dinlerinin tek tannh din
aracmâlri. en eksiksiz ve ileri inan sistemi olduu, Mslmanln
Hristiyanlk ve Yahu-1 dilikten stn olduu retiliyordu. Buna karhk,
slam dnyasnn eitim,^' bilim, demokrasi ve geliim asndan
Hristiyan Batnn ve Yahudi dnyasmm -{l gerisinde kaldm
gryorlard. Bu durum da bu gen insanlarda bir bilisel eliki
yaratyordu ve bu bilisel eliki fkelerini ateleyen kvlcmd. Bu^fS
nunla baa kmak iin de slam dnyasnn geri kalma nedenim
Avrupa, Ame-^J rika ve sraillilerin Mslmanlardan bir eyler alm
olmasna ya da Avrup*$| Amerika ya da sraillilerin Mslmanlann
geliimini kasten engellemesineya da Mslman dnyasnn liderlerinin
gerek inantan uzaklap slama uygun^ olmayan bir yolu benimseyip
Amerikann dmen suyuna girmi olmasna ba-'5 lyordu... Onlara
gre Amerika dinsel evrene ya da en azndan yaratmak iste-% dikleri
bu evrene zarar veren en lmcl silaht. te bu yzden Amerikay,
Ba-^f th Avrupa'nn bile tesinde, nihai ktlk hline getirmilerdi ve
hu ktl-|| gn zayflaalmas, hatta mmknse yok edilmesi
gerekiyordu- ntihar etmele- ^J ri bile gerekse bunu yapacaklard.
Amerika yaamlarndaki anlam silip ati-!f na gre, bu saldnya
karlk vermeleri gerekiyordu. (2002, s. 334-335). ^
muzu korumak iin harcasaydk hatalarmzdan hibir zaman ders

alamazdk. Bunun yerine hatalarmz gz ard etmeye alr, daha
da
kts
bunlar
birer
erdeme
dntrmeye
urardk.
Hatalarmzdan ders almadmz takdirde kendi dar zihnimizin

erevesine skr kalr, herhangi bir geliim ya da deiim
kaydedemeyiz.
Yapmamz gereken ilk ey insanlardaki benlik-tatminine ynelik
514
eilimin daha ok farkna varmaktr. Bununla birlikte, grdnz

gibi, benli- ;
gi mazur gsterme bilindmda ileyen bir sretir. Yine de
eylemlerimizi mazur gsterme eilimimizin farkna vardmz anda
dncemizi izlemeye balayabilir ve gerekten de kendimizi i
stndeyken yakalayabiliriz. te o zaman kendi davranlarmz
eletirel ve tarafsz bir gzle incelemeye balayabiliriz ve bylece
eylem/benlik-tatmini/daha youn eylem dngsn krma ansn
yakalarz. rnein, bir niversite rencisi olan Marynin oda
arkada Sandraya krc bir ekilde davrandn dnn. Marynin
eylemlerinin tipik gidiat Sandranm bu davran hak ettii ynnde
olacaktr. Marynin bu deneyimden bir ders karabilmesi iin kurbann hor grme gereksinimine kar koyabilmesi gerekir. deal olan
elikiye yeterli bir sre katlanp sonunda unlan syleyebilmesi
olacaktr: Evet, her eyi elime yzme bulatrdm. Acmaszca ve
aptalca davrandm. Yine de bu illa da acmasz ve aptal birisi
olduum
anlamna
gelmez.
nce
oturup
neden
bu
ekilde
davrandm dnmeli, sonra bunu telafi etmeliyim ve en sonunda

da ayn hatay tekrarlamamak iin yaptm bu hatadan ders
almalym. Elbette ki kendi hatamz kabul etmemiz gerektii ve
ou insan bunu yapmakta bir hayli zorland iin, bunu sylemek,
yapmaktan daha kolaydr.
Biz sradan insanlar iin hatalarmzn sorumluluunu stlenmek hi
de kolay olmaz. Tarihe baktmzda siyasi liderler iin de durumun
pek
SOSYAL PSKOLOJ
Bu kadnlar byk bir frsat tepip ma kaybettiler. Acaba buna mazeret mi

uyduracaklar, yoksa hatalarndan ders mi alacaklar?
515
516
farkl olmadm
gryoruz (Travis &r Aronson, 2007). rnein, eski
ABD
ba-
tatminine
kanlarnn
doludur.
zetleyen
hatratlar
kendine
hizmet
ynelik
eden,
benlik
ifade eitleri ile
Bu
ifadeleri
cmle
ise,
yapmam
en
Bir
gerekseydi,
aynsn yapardm
olacaktr
(Johnson,
Nixon,
1971;
iyi
daha
yine
1990;
Rea- gan, 1990).

Biz
sradan
insanlar
benlik-
tatmini dngsne
yakalandmzda
ders
kendimizi
karma
ve
gelitirme olanan
karrz.
yandan,
dngye yakala-
bu
nan bir siyasi lider

sonular ok daha
Vietnam Sava
Lyndon
Johnsonn
te
olduunda
Bakan Bush Irak igal etmenin
ok
nemli
olduu
konusunda
kendi kendini mi ikna etmiti?
vahim olabilir.
srasnda Bakan
en nemli asker
danmanlarndan biri olan eski savunma bakam Robert McNamara

(1995), hatratnda sava kazanamayacaklarn daha 1967 ylnda,
yani ABDnin savatan ekilmesinden sekiz yl nce fark ettiini
itiraf eder. Buna karlk bu konuda -grevi braktktan sonra bilesessiz kalmay yelemitir. Bu durum sava iyiden iyiye kzp
fazladan on binlerce Amerikalnn yaralanmasna ve yz binden fazla
VietnamlInn lmesine karm deimemitir. Bu konudaki gvenilir
analisdere gre McNamara grlerini kamuoyu ile paylasayd
sava ok daha ksa srecei iin bu trajik ve felaketle sonulanan
bir hata olmutur. Buna karlk o, savau kazanlamayacan kabul
etmek, nceki fikirleri ile eliecei iin (rnein, Tnelin sonundaki
grebiliyorum) sessiz kalmay yelemitir.
Daha yakm gemite, Bakan George W. Bush rak Devlet
Bakan Sad- dam Hseyinin Amerikallar iin bir tehdit oluturan
kide imha silahlarna sahip olduuna inanmak istemitir. Bu da
bakann ve danmanlarnn C1A raporlarn, raporlar belirsiz
olmasna ve elde edilen dier bilgilerle elimesine karm, Irakn
kitle imha silahlarna sahip olduu eklinde deerlendirmelerine yol
amtr. Bakan Bushun bu yorumu, nleyici bir sava iin gerek
SOSYAL PSKOLOJ
duyulan mazeret olmutur. Bush Amerikan birlikleri Iraka girer

girmez bu silahlarn ele geirileceine inanyordu.
517
518
lrakn igalinden sonra yetkililere, Kitle imha silahlan nerede?

diye sorulduunda Irakn byk bir lke olduunu ve silahlann iyi
saklandn, ancak eninde sonunda bulunacan sylediler. Aylar
geti, ancak kitle imha silahlan bulunamad, ancak yetkililer hl
ayn eyi sylyordu. Neden? nk byk bir eliki yayorlard.
Silahlan bulacaklanna inanmak zorundaydlar. Sonu olarak Irakta
kitle imha silah olmad resmen kabul edildi. Yani, igal srasnda
Irak byk olaslkla ABD iin herhangi bir tehdit oluturmuyordu.
Sonu? Her hafta Amerikal askerler ve Irakl siviller lyordu ve
hzineden milyarlarca dolar akp gidiyordu. Peki, Bakan Bush ve
ekibi elikiyi nasl azalttlar? Sava mazur gsterecek yeni
bililerle: Birdenbire ABDnin gerek misyonunun ulusu acmasz bir

diktatrden
kurtarmak
ve
rakllara
demokrasinin
nimetlerini
getirmek olduunu rendik. Tarafsz bir gzlemci iin bu mazeret

yetersizdi (sonuta dnyada birok gaddar diktatr var). Buna
karlk, youn bir eliki yaayan Bakan Bush ve kabinesi iin bu,
mantkl bir mazeretti.
Kimi
yorumcular
Bush
ynetiminin
ayak
oyunu
yaptn,
Amerikan halkn bilerek kandrmaya altn ne srd. Bakanm

akimdan neler geiyordu kesin olarak bilemeyiz. te yandan, bilisel
eliki zerine yrtlen 50 yllk aratrmalara dayanarak, Bakan
ve kabinesinin Amerikan halkn bilerek kandrm olmasa bile,
kendilerini kandrmay baardklan- n syleyebiliriz. Yani, kitle imha

silahlan olmasa bile Irak igal etmenin gerekli olduu konusunda
kendi kendilerini ikna etmi olabilirler.
Bir lider bu kendini mazur gsterme dngsnden nasl
kanabilir? Tarihsel rnekler bu sreten kanmak isteyen li-
Kt bir hayat sren bur
derlerin i emberin dndan danmanlan grevlendirdiini,
insann
nk onlann daha nceki kararlarn neden olduu elikiyi

azaltma gereksinimden bak olduunu gsteriyor, ite tam
da bu nedenle Bakan Abraham Lincoln, politikalanna kar -
kurtuluu
cezalandrlmas
durumunun
gremeyecek
kendim
da
da
sefaletim
denli
kandrp
kan birka kiiyi kabinesine dhil etmiti (Goodwin, 2005).
kandrmamasna baldr
Bakan
-Le\ Tolstov
etkinlii
Obama
da
kantlanm
Lincolnn
yolundan
simalardan
giderek
oluan
kendisinden daha muhafazakr eilim ser
politik
kabinesine,
SOSYAL PSKOLOJ
519
gileyen yeleri de dhil etti. Bu durum her ne kadar liberal

destekileri
arasnda
biraz
huzursuzluk
yaratsa
da,
bizim
tahminimize gre, daha iyi kararlar almas ve ar kendinimazur~gstermeden kanmas asndan yararl olacaktr.
Cennetin Kaps: Yeniden

Blmn banda Cennetin Kaps tarikatnn lideri Marshall Herff
Applewhitem mritleri ile ilgili ok nemli bir soruyu ortaya
atmtk. 1. Blmde de Rahip Jim Jones ve Texasta Wacodaki
David Koreshin takipileri ile ilgili benzer sorular sormutuk. Nasl
olup da bu akl banda insanlar tartmasz oumuzun trajik ve
anlamsz olarak nitelendirecei ve toplu intiharlarla sonulanan bu
duruma
debilmi
ti?
Bunun
karmak bir
durum
olduunu
sylemeye bile gerek yok; liderlerin karizmatik, ikna edici gleri,

grubun grlerinin (dier grup yeleri tarafndan) byk bir
toplumsal destek grmesi, gruplarn kart grlerden kendilerini
yaltmalar ve (aynalarla kapl bir odaya benzer) kapal bir sistem
oluturmalar gibi birok etmen sz konusuydu.
Bize gre, tm bunlann yan sra, katlmclann zihinlerinde
yksek dzeyde bir bilisel elikinin var olmas tm gruplar iin
geerli olan en gl etmenlerden biriydi. Bu blm okuduktan
sonra nemli bir karar veren ve kendini (zaman, emek, fedakrlk ve
ballk asndan) bu karara byk oranda adayan bireylerde
eylemlerini ve bu karan mazur gsterme gereksiniminin ok gl
olduunu siz de rendiniz. Bu insanlar ne kadar ok eyden
520
fedakrlk edip
ne kadar ok alrsa, grlerinin doruluu
konusunda kendi kendilerini ikna etme gereksinimi de o den

li artacaktr; hatta onlarla ayn inanc tamayan insanlar iin
zlmeye bile balayabilirler. Cennetin Kaps tarikatnn yeleri
inanlan
uruna
birok
eyden
fedakrlkta
bulunmutu:
Arkadalanm ve ailelerini terk etmi, ilerini brakm, para ve mal

varlklarndan vazgemi, dnyann bir ucuna tanm ve inanlan
dorultusunda uzun ve zorlu bir almaya kendilerini adamlard.
Bu, inanlanna duyduklan ball arttnyor- du. Bilisel eliki
kuramm bilen sosyal psikologlar iin Cennetin Kaps yelerinin uzay
gemisini gstermeyen teleskobun arzal olduuna inanmas artc
bir durum deildir. Aksi takdirde dayanabileceklerinin
tesinde bir eliki sz konusu olacakt. Kaplarndan kurtulmak
istemeleri, daha yksek bir hayata kavuacaklarna inanmalar, her
ne kadar trajik ve tuhaf olsa da, akl sr ermez bir durum deildi.
'Yalnzca, bu blmde defalarca grdmz bir srecin ar bir
rneiydi.
SIZ NASIL KULLANIRDINIZ?

' Alkoll ara kullanan bir arkadanz var. Bunu yapmasnn ok tehlikeli
dugirr % nu ona srekli sylyorsupuz O ise bununla baa kabileceini
sylyor Bu dav- V Tanr deitirmesini nasl salayabilirsiniz'?' ipucu
rencileri
gveff'^telti|e_
^prezervatif
kullanmaya)
yneltmeyi
amalayan aratrmay ammsaym/4^;? -:7k paradigmasnn dknn.

,
r'zet
",
* istikrarl, Olumlu Benlik imgesini Korumak ou insan kendim drst,

zeki,
, duyarl ve iyi bir kii olarak grmek ister. Gerekten de eliki duygulannr
azalt- > maya alrken davran deiimim ve bilisel arptmay
tetkleyen ey- tam-*' , olarak bu benlik imgesini korumaya almamzdr.
Ok bakta;' bu blmde sin- ! I , ktamz davranlarn birou -insanlara
zarar verdikten sonra onlardan daha.
\, da az holananlar, birisine iyilik yaptktan sonra ondan daha ok
holananlar, hi dl olmamasna ya da ok kk bir dl sz konusu
olmasna karm syledikleri, br yalana inananlar- size ok artc
gelmi olabilir. Bilisel eliki kuramnn getirdii aklamalar olmadan
SOSYAL PSKOLOJ
521
bu tip davranlar anlamak^ bizim. iin gerekten de ok zor olurdu.
-,'
f'
; Bilisel eliki Kuram Bilisel eliki kuramna gre insanlar kendileri ile
il-
gili
kavramlar
(benlik-imgesi)
ile
tutarsz
davranlar
sergilediklerinde rahatszlk (eliki) hissederler. Bu elikiyi azaltmak

iin de (1) kendileri ile ilgili bililerine uyumlu hle getirmek iin
davranlarm deitirirler,- (2bille- - nnden birini deitirerek
davranlarn mazur gsterirler ya da ( 3) yeni.bilT ler bularak
davranlarn mazur gstermeye alrlar.
Rasyonel
Davran/Davranlar
Rasyonelletirme
,,
Biz
insanlar
bgenev nellikle yanl olarak, nceden sahip olduumuz fikirlere

uyacak efctldeîle.- , riz. Bunun nedeni, grlerimizle ters den
bilgi ya da grlerin bizde e-' liki yaratmas olarak aklanr ve
elikiden, rasyonel davran pahasna bile olsa, kanrz.
--
Kararlar, Kararlar, Kararlar Kararlar iki seenek arasnda seim

yapmamz gerektirdii iin eliki yaratr. Yanl seimi yapm olma348
olasl, ly kararI ! , . . . - k- ' . . ' .. : ' u- ' : r- . W ! i' : i'' >!
k r ! T
lar veren biri olarak oluturduumuz benlik imgemizi tehdit ettii iin, rahat szlk duymamza neden olur. Bununla birlikte, seim bir kez kesinletikten
sonra zihnimiz yaptmz seimi glendirerek rahatszl azaltr.
eliki, Beyin ve Evrim

abay Mazur Gsterme nsanlar elde etmek iin ok aba harcadklar
bir . eyden, aslnda ondan o kadar da holanmayacak olmalarna
karn, daha ok : holanma eilimi sergiler. Bu da, rnein zorlu bir
snama testinden sonra ye olunan renci demeklerine duyulan
youn ball aklar.
Yetersiz Mazur Gsterme Psikolojisi Bu etki tam anlamyla saduyuya

ayk- v ndr. Bir eylem karlnda cmert bir dl aldmzda bu
eylemin tutum ya da inanlarmz zerinde ya hi etkisi olmaz ya da
ok kk bir etkisi olur. - Buna karlk, dl eylemi mazur gsterecek
denli byk olmadnda yapt- .i gmz ey iin ok az dsal mazeret
sz konusu olduundan bilisel eliki yaarz. Bu da eylemimizi kendi
bamza mazur gstermek iin isel mekanizmalarn devreye
girmesine neden olur, isel kendini mazur gsterme sreci, dsal
mazeretlerin belirgin olduu bir duruma oranla, deerlerimiz ve davranlarmz zerinde ok daha gl ve uzun vadeli bir etkiye sahiptir
Savunma ye ikiyzlln Sosyal Sorunlara Uygulanmas Birisi

inanlar ya da asl davranlar ile ters den bir eyi herkesin nnde
savunduunda bu durum onda eliki yaratr. AIDSi nleme
deneyindeki katlmclar prezervatif kullanmalm nemini anlatan
522
video kasetler
doldurmutu. Daha sonra kendilerinin de prezervatif
kullanmadn fark etmeleri salanmt. Katlmclar, eli- ws kiyi

azaltmak
iin,
davranlarm
deitirmi
ve
prezervatif
satn
almlard, ila- ^ yzll uyarma, yani insanlann syledikleri ile

yapaklar arasndaki fark, grmelerini salamak da insanlardaki
elikiyi azaltma eiliminden yararlana- rak toplumsal adan yararl
davranlan tevik etmenin yollanndan biridir. j
iyi ve Kt Davranlar Bilisel eliki kuramm uygulamann zekice,

ancak A manipulatif, yollanndan biri de insanlann size bir iyilik
yapmalann salaya- $ rak sizden daha ok holanmalarna yol
amaktr. Bunun nedeni, iyilik yapan kiinin bu davranna isel bir
mazeret bulmaya gereksinim duymasdr. Bu- f nun tam tersi de
geerlidir. Birisi bir insana ktlk yaptnda, bu kt dav- ^ ranm
kendi benlik imgesine ynelttii tehdidi bertaraf etmek iin kurban - j
aalayarak kt davran mazur gstermeye alr. Yani, kurbann
bu kt davran hak ettii ya da daha an durumlarda grld
gibi, kurbann m- :J sandan daha aa bir varlk olduu dncesine
sarlacaktr.
Kltr ve eliki Bilisel eliki Batl olmayan kltrlerde de grlr,

ancakiigj eliki azaltma sreci ve bu srecin younluunda kltrel
normlar arasmda; j| ki farklan yanstan eitlilikler sz konusudur.
Ji
SOSYAL PSKOLOJ
523
* eliki zerine Son Dnceler: Hatabrouza^j tlmas bazen,

olumsuz deer ve davranjfejcig vurabilir. elikiyi azaltma sreci
bilmtb olaasn^ le etmek mmkndr. tnsardarm:eikT^lin-'M|
sre hakknda daha bilinli olmamz salayabilir LDJ nlar
sergilediimizi fark ettiimiz yem-r durvmâj srecini bilinli
olarak durdurarak davranmz zerinde da
J i
<. *
*
' '
l
^f>Sc^*rre.^*
6. BLM: TEST
1. Ben Franklm etkisinden yola karak, aagdaklerden hangisi
Tonyden daha ok holanmamza yol aar?
'"
a. Tonymn bize 10 lira bor vermesi
b. Tonyye 10 lira bor vermek
'
'
c. Tonynin bizden bor ald 10 hray demesi
d.Tonynin 10 lira bulmas
2. Eski bir evi tamir etmek iin 2 yl boyunca saatlerce ok alan Abby
ve Brian yaptklan ev seiminin doru olduundan artk daha da
eminler. eliki kuramna gre, bu durum aadakilerden hangisine
mek gsterilebilir?
a. tutuma ters den davran
b.yetersiz cezalandrma.
c. Ben Franklin etkisi.
d. abay mazur gsterme.
3. Amy yeni ald ayakkablar hakkmdaki fikrinizi renmek istiyor.
ten
ie
bunlarn
grdnz
en
irkin
ayakkablar
olduunu
dnseniz de Amyye ok gzel olduklarn sylyorsunuz. Gemite

Amy her zaman sizin samimi grlerinize deer vermitir ve aslnda
ucuza ald bu ayakkablann naslgrn- > d pek de umurunda
deildir. Bu beyaz yalan iin dsal mazeret ______________
olduu iin,
byk olaslkla__________________________________________.
a. yksek, ayakkablardan holandnza karar verirsiniz.
b. yksek, ayakkablarn irkin olduunu dnmeye devam edersiniz.
c. dk, ayakkablardan holandnza karar verirsiniz.
d. dk, ayakkablarn irkin olduunu dnmeye devam edersiniz.
4. Megan ikisi de prestijli olan iki yksekokuldan kabul ald. Bilisel
eliki kuramna gre, aadaki koullardan hangisinde daha ok
eliki yaayacaktr? Karar vermeden nce iki okulun olumlu ve olumsuz yanlarm dnrken
b Hangi okulu seeceine aa be yukan karar verdikten sonra,
ancak henz bu konuda okullar bilgilendirmeden nce c Hangi okula
gideceine karar verdikten ve bunu okullara bildirdikten hemen
SOSYAL PSKOLOJ
d. Megan yukardaki koulda da eit oranda eliki yaayacaktr

5. Bir demee yardm kampanyas erevesinde 30 liralk elence
kitaplar satmanz gerekiyor. Satlarnz arttrmak iin dk fiyat bime
tekniini nasl uygularsnz?
a. Kitaplar 70 liradan satmaya balayn ve mterilerle pazarlk
yapyormu gi- ; bi davrann, en son 30 liraya kadar dn.
b. Kitaplar 25 liradan satmaya balayn, ancak mteri tam ek defterini
eline aldktan sonra bir hata olduunu ve kitaplarn dndnzden 5
1
hra daha pahal olduunu syleyin
<
c. Mterilere kitap satn almalar karlnda hediye nerin (rnein, bir
kitap
alana
bir
kurabiye
hediye).
d. Kitaplan 40 liradan satmaya balayn, ancak mteriye 3 hafta

ierisinde posta yoluyla 10 lira iade edileceini syleyin.
6. 6 ve 13 yalarnda iki erkek ocua bakclk yaptnz dnn.
Byk karde sk sk kk kardeine vuruyor. Buna son vermenin en
etkin yolu aada- -. kilerden hangisidir?
a. Byk kardei bir kenarda be dakika boyunca bir ey yapmadan
beklemek g- : bi hafif bir cezayla tehdit etmek ve buna uymasn ummak
b. Byk kardei bir kenarda be dakika boyunca bir ey yapmadan
beklemek gibi hafif bir cezayla tehdit etmek ve buna uyup uymad
konusunda endielenmemek
c. Byk kardei, tokadamak gibi, ar bir cezayla tehdit etmek
d. Kk kardele kendisini nasl savunmas gerektii zerine konumak
7. Bir giyim maazas mteri memnuniyetini arttrmak iin aadaki
karar son- rast eliki tekniklerinden hangisini uygulayabilir?
a. Btn fiyatlar yarya drmek
b. Mterilerden maazann ne kadar iyi olduunu syleyecekleri bir
radyo reklam yapmalarn istemek
c. Maazadan alveri yapmak iin yelik aidat talep etmek
d. Satlan mal geri almamak
8. Okulda sorumsuz davranlan nlemek isteyen ve duvaryazlan
konusunda bir ' trl sz dinletemedii birka rencisi olan bir mdr,
okul mallarna zarar vermenin olumsuz ynlerini anlatan bir konuma
yapyor, ikiyzllk paradig- ' mas kullanlarak yrtlen aratrmalardan
yola klrsa mdr rencilerin okula zarar vermesini nlemek iin
aadakilerden hangisini yaparsa gerekten * sonu alacaktr?
a. Yalnzca okul mallarna zarar verenlerden deil, btn rencilerden bu
konuda bir konuma yapnasm isteyerek
i
b. Bu rencilerden okula zarar vermenin yalnzca olumsuz deil, olumlu
yanlanndan da sz eden bir konuma yapmalarm isteyerek
J
93
95
ELLIOT ARONSON - TlMOTH\ D. WlLSON - ROBIN M. AKERT
c. renciler konuma yaptktan soma onlara okul anmsatarak

d. renciler konuma yapaktan hemen sonra okulun ye yardm etmelerini
isteyerek
9. Bir snavdan nce retmenin Jake'e, kopya ekerken y,

> okuldan uzakla tmlacam Sylediim dlnte.
yakaland takdirde onu kopya ekmenin nedemyanliy bir makale
yazmakla hafif bir ekilde cezakndracjni* rencinin de kopya
ekm'edigi dnlrse, bt durumda grs ne olacaktr?
a. Amanda, Jakee oranla,. daha drst bps olduunu t

b.Jake, Amandaya oranla, daha drst birisi olduunu,
c. Amanda ve Jake kendilerini eit oranda drst hissedeCe
d. ikisi de tehdit edildii m ne Jake ne de Amanda kendini
10. Bess uyuturucu bamll nedeniyle tedavi gryor; na
gre,
Bessm
klinikten
ayrldktan
uzakdunn& nn artmas m klinik
sonra
uyuturucudan
olmaldr.
'4?'
a. zoraki (tedaviye girmeye zorlanmtr) ve zorlu bir yer
b. zoraki (tedaviye girmeye zorlanmtr) ve kolay bir yer r
c. gnll (tedaviye girmek kendi tercihidir) ve kolay bir yer &
d. gnll (tedaviye girmek kendi tercihidir) ve ok zorlu bir yer
P-OI b-6 'V-L -9 <l- >* ^--Cr
96
SOSYAL PSKOLOJ
97
TUTUMLAR VE TUTUM
DEM: Dnce ve Duygulan
Etkilemek
yle grnyor ki artk bamz nereye evirsek karmza bir

reklam kyor. nternet reklamlar
tarafndan igal edilmi durumda,
umumi tuvaletlerin duvarlarnda,
filmlerde,
bankamatiklerde
ve
benzin istasyonlarnda da yerlerini

aldlar (Cropper, 1998). Yine de,
insanlann horlama sorununu zmeyi
reklam
vadeden
sektrndeki
yenilik
SnoreStop
adl
dln Neb- raska, Omahal 20
tarafndan
yandaki An- drew Fischer hak
SnoreStop.Fischera 37.375
ediyor.
sitesine
Fischer,
ilan
EBay
internet
vererek
alnnda
(geici dvme eklinde) 30 gn

boyunca bir logo ya da mesaj tayacan duyurmutu. Ak arttrma (zellikle de Fischer ulusal ba-
irket
kazanlmt.
mek Yemden Bilisel eliki Kuram

knaya Ynelik letiim ve Tutum
Deiiklii. Duvgu ve Tutum
Deiiklie < . t Knn Kendi
nuun.cl'.n GKU \e 1u tum Deiimi
-
snda habeT olduktan sonra) alp
Tutumun Alanmas Urun
ban
Yerletirmeye Kar Uyank Olmak
gitmi
ve
en
sonunda
kna Edici Mesajlara Kar Koymak
Akran Basksna Kar Koymak
98
kna'almalarnda. Bumerang
Etkisi Tepkisellik Kuram
Tutumlar Davranlan Ne
Zaman ngrr
Kendiliinden. Davranlan
ngrmek Uzennde Dnlm
Davranlan ngrmek
Reklamn Gcu
- V w[ ^ \ -> * ** *^'f3f-r* *3?

i'
Reklamlar Nasl Etkili Oluyor?
BALANTILAR
Kullanmn
Uyuturucu
Azaltmaya
Ynelik
Medya Kampanyalan e Yanyor

mu7
Eikalt
Reklamlar
Zhrn
Kontrol Edebilir m' Reklamlar,

Kltrel Stereoupler
Davran
zet
ve Sosval
Sava masraflarnn altndan baka trl kalkamayz!"
dolar dedi, o da szn tutarak irketin logosunu alnnda tad

(Puen- te, 2005).
Bedenini reklamclara aan tek kii Fischer deildi. Kaliforniya
Chap- man College rencisi Jacop Authier, namdier Gmleksiz
ocuk" yalnzca 1 dolar karlnda gsnde doum gn mesajlar
ya da politik sloganlar tayordu (Pomfret, 2005). Bir internet kumar
sitesi
de
Elise
Harpa
internet
adreslerini
kamnda
tamas
karlnda 8.800 dolar demiti. Bu srada Harp 8 aylk hamileydi

(Puente, 2005). Reklamlarn kendine yer bulduu sra d alanlar
insan bedeniyle de snrl deil. rnein, CBS kanal yeni yayn akn
duyurmak iin evlerdeki buzdolaplarnn iini kullanyordu. CBSin
2006 Sonbahar TV yayn ak yumurta kabuklarnn zerinde
duyurulmutu (Joachim, 2006).
Reklamclarn bu snr tanmayan atlmlann bizi etkilemeye
ynelik abes, ancak zararsz abalar olarak deerlendirmek hi de
zor deil. Bununla birlikte, reklamlarn gl etkileri olabileceini de
gz ard edemeyiz. rnein, sigara reklamlarnn tarihini ele alalm.

19. yzylda ttn de dhil olmak zere ou tketim eyas yerel
olarak retilip satlyordu. Buna karlk, Endstri Devrimiyle birlikte
ou tketim eyasnda toplu retime geilmesi, reticileri rnleri

iin daha geni pazarlar aramaya yneltti. Reklamclk bunun doal
sonularndan biriydi. 1880li yllarda sigaralar ilk defa toplu olarak
retilmeye baland ve James Buchanan Duke gibi nde gelen
reticiler markalarn byk bir hrsla pazarlamaya baladlar. Duke
gazetelere
ilanlar
35 V
vermi,
binlerce
reklam
panosu
MiMlI I \\ I
kiralam,
KOtilN M A K t R T
markasn desteklemek zere nl aktrislerle anlam ve rnlerini

satan
insanlar kendi bedenlerini reklam panosu olarak kullanmaya baladlar.

Andrew Fisc- her 30 gn boyunca alnnda SnoreStop dvmesi tamas
karlnda
37.375
dolar
ald.
Resimde
grlen
Elise
Harp
kamnda
GoldenPalace sergilemesi karlnda 8.800 dolar kazand.
bayilere dller vermeye balamt. Ksa bir sre sonra dier sigara
reticileri de ayn yolu izleyecekti (Kluger, 1996).
Btn bu abalar byk bir baaryla sonulanmt -rnein,
ABDde sigara satlarnda patlama yaanmt- ancak yine de kadn
tketicilerin oluturduu pazar hl fethedilememiti. 20. yzyln
balarna dek sigara tketicilerinin %99u erkeklerden oluuyordu.
Kadnlarn sigara imesi toplumda ho karlanmyordu; sigara ien
kadnlarn ahlakndan kuku duyuluyordu. Yeni filizlenmeye balayan
kadn haklan hareketi ve kadnlara oy hakk mcadelesi ile birlikte
bu durum deimeye balad; iin ilgin yan sigara imek kadn
zgrlnn bir simgesi hline gelecekti (Kluger, 1996). Sigara
reticileri de bu gr yaptklan reklamlarla desteklemekten gayet
memnundu.
Kadmlann
toplum
iinde
sigara
imesi
ho
karlanmad iin ilk sigara reklamlarnda sigara ien bir kadna

35 V
MiMlI I \\ I
KOtilN M A K t R T
hibir zaman yer verilmemiti. Bunun yerine sigara imek zek ve

klkla badatnlmaya alyor ya da formda kalmann bir yolu
olduu mesaj veriliyordu (Seker yiyeceinize bir Lucky iin).
1960lara gelindiin
SOSYAL PSKOLOJ
102
de sigara reklamlarnda kadn zgrl ile sigara arasnda

dorudan balant kurulacak ve zellikle bu amaca ynelik bir marka
(Virginia Slims) piyasaya srlecekti (ok yol kat ettin bebeim").

Kadnlar kutu kutu sigara almaya balamt. 1955 ylnda ABDdeki
sigara ien kadn says sigara ien erkeklerin yarsna ulamt.
Genelde sigara ienlerin saysnda d olmasna karn, kadnlar
say olarak neredeyse erkekleri yakalamt. 2005 ylnda sigara ien
yetikin erkeklerin oran %24 iken, yetikin kadnlarn says %18i
bulmutur (National enter for Health Statistics, 2007).
ABDde daralan pazann yerine yeni pazar arayna giren ttn
irketleri dier lkelerde agresif bir sigara tantm kampanyas
balattlar. Dnya Salk rgtnn tahminlerine gre yalnzca
Asyada her gn 50.000 gen sigaraya balyor ve sonu olarak
gnmzde Asyada yaayan genlerin drtte birinin lm nedeni
sigara olabilir (Teves, 2002).
Bunda reklamcln sorumluluu var m? Reklamlar insan tutum
ve davranlann ne oranda ekillendirebilir? Peki tutum tam olarak
nedir ve nasl deitirilir? Bu blmn konusunu oluturan bu sorular
ayn zamanda sosyal psikolojinin en eski sorulan arasnda yer
almaktadr.
TUTUMLARIN DOASI VE KKEN

Hepimiz dnyalarmz deerlendiririz. Karlatmz hemen her
eye kar holanma ya da holanmama duygusuna sahip oluruz;
aslna baklrsa birisinin anuez, ikolata, Radiohead ve Barack
Obama konusunda tamamen ntrm dediini duymak ok tuhaf
olurdu.
Basite
sylemek
gerekirse,
tutumlar
insanlann
dier
insanlar, nesneler ya da dncelerle ilgili deerlendirmeleridir

(Ajzen & Fishbein, 2005; Cra- no & Prislin, 2006; Eagly & Chaiken,
2007; Fazio, 2007; Petty, Caciop- po, Strathman, & Priester, 2005).
Tutumlar,
genellikle
davramlanm-
z,
rnein
anuez
yiyip
yemediimizi, Radiohead konserine gidip gitmeyeceimizi ve Barack

Obamaya
oy
verip
vermeyeceimizi
belirledikleri
iin
nemlidir.
Tutumlar
nsanlar, nesneler ya da dncelerle ilgili deerlendirmeler.
104
Baz tutumlar olgu

ve
saylardan
ok
duygu ve deerlere
dayanr.
Krtajla
ilgili tutumlarda da
bu durum sz konusu olabilir.
Tutumlarn Kayna Nedir?

Tutumlarn nereden geldii sorusuna verilebilecek en ilgin
yantlardan biri genlerimizdir (Guastello & Guastello, 2008; Tesser,
1993). Bu yant destekleyen bir veri, farkl evlerde byyp
birbirlerini hi tanmam olsalar da tek yumurta ikizlerinin, ift
yumurta ikizleriyle karlatrldnda, daha fazla ortak tutuma sahip
olmasdr. rnein, bir almada tek yumurta ikizlerinin lm cezas
ya da caz mzik gibi konularda, ift yumurta ikizlerine oranla, daha
fazla ortak tutuma sahip olduu grlmtr (Martin ve ark., 1986).
imdi, bu veriyi nasl yorumlayacamz konusunda dikkatli olmamz
gerekiyor.
Tutumlarmz
belirleyen
spesifik
genler
olduunu
sylemiyoruz; rnein, mzik tercihlerimizi belirleyen bir caz

sevme geni olduu sylenemez. te yandan, yle grlyor ki kimi
tutumlar genetik yapnn dolayl birer ilevidir ve genlerimizle
dorudan balantl olan miza ya da kiilik gibi zelliklerle ilikilidir
(Olson, Vemon, Harris, & Jang, 2001). Caz rockn rolldan daha ok
sevme eilimine yol aan ve anne babadan kaltmsal olarak
aktarlan bir miza ya da kiilik zellii sz konusu olabilir.
Genetik etkenlerin yan sra, sosyal deneyimler de tutumlarn
ekillenmesinde ok nemli bir rol oynar. Sosyal psikologlar bu
deneyimler ve bunlann nasl farkl tutumlara yol at zerine
odaklanmtr. Buna gre tutumlar bileenden oluur: Tutum
nesnesi ile ilgili oluturulan dnce ve inanlar, yani bilisel
bileen, tutum nesnesi ile ilgili duygusal tepki
106
ler, yani duygulanmsa! bileen ve tutum nesnesine ynelik

davranlar, yani davransal bileen. Aynca, herhangi bir tutumun
birden
fazla
deneyim
tipine
dayanabileceini
anmsamak
da
nemlidir (Zanna & Rempel, 1988). Bilisel Kaynakl Tutumlar Bazen

tutumlarmz ncelikle, bir otomobilin nesnel zellikleri gibi, ilgili
olgulara dayanr. Kilometre bana ne kadar benzin yakyor?
Gvenlik zellikleri neler? insanlann deerlendirmeleri ncelikle bir
tutum nesnesinin zellikleri ile ilgili inanlarna dayandnda bunun
bir bilisel kaynakl tutum olduunu syleriz. Bu tutum tipinin amac
bir eye sahip olmak isteyip istemediimize hzl bir ekilde karar verebilmek iin bu nesnenin art ve eksilerini snflandrmaktr. rnein,
elektrikli sprge gibi btnyle pratik bir nesneyle ilgili tutumunuzu
ele
alalm. Tutumunuz byk
Senden holanmyorum,
olaslkla belirli
ama seni seviyorum.
markalarn
Galiba srekli seni d-
nesnel zellikleri ile ilgili inanlarnza
nyorum.
dayanacaktr; te yandan rnein sizi ne
Bana
kt
davranyorsun, sem deli

gibi,
seviyorum.,.
avucunun
-Smokey
iine
Beni
aldn.
Robnscm,
Yoave Really Cot a Hold

on Me, 1962.
emi
kadar
gc
seksi
ve
fiyat
gibi
gsterdiini
deerlendirmeye
almazsnz.
Duygulanm Kaynakl Tutumlar Art ve

eksilerin
ok,
nesnel
duygu
ve
deerlendirmesinden
deerlere
dayanan
tutumlar duygulanm kaynakl tutumlar

olarak adlandrlr (Breckler & Wiggins,
1989; Zanna & Rem- pel, 1988). Bazen,
kilometre bana ka litre ; benzin yaktna aldrmadan, bir

arabadan sadece holanrz. Kimi zaman da olumsuz inanlarmz
olmasna karn bir eyin -rnein birisinin- han- f ka olduunu
dnrz (Smokey Robinsonun Youve Redlly Got a Hold on Me
arksnn
szlerinde
olduu
gibi).
Hangi tutumlarn daha ok duygulanm kaynakl olduunu

anlamaya yo- ; nelik bir rehber olarak grg kurallarna gre bir
akam yemei davetinde j tartlmas uygun olmayan politika,

cinsellik ve din gibi konulan dneb- j
Bilisel Kaynakl Tutumlar
ncelikle kiinin bir tutum nesnesi ile ilgili inanlarna dayanan tutum;
Duygulanm Kaynakl Tutumlar Daha ok kiinin bir- tutum nesnesi ile ilgili
inanlarndan ok duygu ve deer ne dayanan tutum.
108
lirsiniz. rnein, yle grlyor ki insanlar

oy
verirken
grlerine
adayn
adaylarn
ynelik
belirli
inanlarndan
kendisi hakknda
amaiil
politik
ok,
hissettiklerine
daha ok nem vermektedir (Abelson,
Teri hibir zaman mirtffcfen; ekilde istemeyiz , -Fano?-c3ta

vRodwca- ud
lofa
Kinder, Peters, & Fiske,

1982;
Granberg
&
Brown,
1989).
Gerekten de, semenlerin te birinin belirli politikaclar hakknda

hibir ey bilmedikleri hlde onlara kar gl duygular besledikleri
tahmin ediliyor (Tedlawsk, 2002; Wattenberg, 1987).
Peki,
duygulanmsal
gelmediine
gre,
tutumlar
olgularn
incelenmesinden
nereden
kaynaklanrlar? Birden ok kaynaktan sz

edebiliriz. nsanlann krtaj, lm cezas ya
Bovle yaratlmz,
da evlilik ncesi cinsel iliki gibi konularla
yrtmeyiz,
ilgili duygulan, olgulann tarafsz bir ekilde
hissettiimiz
incelenmesinden ok, kendi deerlerine
yalnzca
dayanr. Bu tip tutumlann ilevi dnyann

doru bir resmini izmekten ok, kiinin
-Mark
akl
yerde,
hissederiz.
Twain,
Conneccut Yankee in
Kmg Arhur's Court, 1885
kendi temel deer sistemini ifade etmesi

ve dorulamasdr (Maio & Olson, 1995;
Schwartz, 1992;
Smith, Bruner, & White, 1956; Snyder & DeBono, 1989). Dier duygulanmsal tutumlar duyusal bir tepkiden, rnein (ierdii kalori miktarna
karn) ikolatann tadm sevmekten ya da bir tabloyu, bir otomobilin
izgilerini ve rengini beenmek gibi estetik tepkilerden kaynaklanabilir.
Yine bu tip tutumlann kayna koullanma da olabilir (De Hauwer,
Thomas, & Baeyans, 2001; Walther, 2002).
Klasik koullamanm ileyii u ekilde gerekleir; Duygusal bir
tepki douran bir uyancya ntr bir uyanc elik ettiinde en sonunda bu
ntr uyanc tek bana ayn duygusal tepkiyi douracaktr (Olson &
Fazio,
2001). rnein, ocukluunuzda byk annenizi ziyaret
ettiinizde scaklk ve sevgi duygulann yaadnz dnn. Aynca,

byk annenizin
f
Klasik Koullama
^Duygusal bir tepki yaratan bir uyancnm (rnein, byk anneniz) ilk
uyanann piuygusal zelliklerini zerine alana dek aym tepkiyi yaratmayan
ntr bir uyarc ile f'(rnein, kurabiye kokusu) srekli olarak eletirilmesi.
SOSYAL PSKOLOJ
...................................................................................................1
110
ELLLOT ARONSON (1932-)............................................................1
TIMOTHY D. WLSON ....................................................................1
ROBIN M. AKERT .........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ............................3
112
indekiler....................................................................................4
Balarken...................................................................................21
Teekkr.....................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJYE GR..........................................................28
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?...........................................................33
114
BALANTILAR.............................................................................40
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas...............40
SOSYAL ETKNN GC................................................................47
116
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak.............................................47
Sosyal Durumun znellii............................................................52

Gereksinimi................................................................................61
S.....................................76
ebk yk SSSfifS.....................................................................126
118
m : *.........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi............................................................................183
mmm...................................221
:hdt.....................................392
^ps......................................................................................397
la I......................................135
n i...........................................................................................135
lli.............................................................................................135
120
^ _ ^JfSJff?..................................................................................56
rrr ^.........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#................................................................105
naklann lmenin yollarndan birini aadaki Dene ve Gr!

altrmasnda bulabilirsiniz.
Davran Kaynakl Tutumlar Kiinin bir nesneye ynelik davranlann gzlemlemesine dayanan tutumlar davran kaynakl tutumlar
olarak.
Edimsel Koullama
Sonrasnda bir dl (olumlu pekitiriri) ya da cezann sz. konusu olmas
sonu da zgr irademizle sergilediimiz davranlan daha sk ya da nadir
sergilei balamamz.
Davran Kaynakl Tutum .
Kiinin
bir
dayanan ti
tutum
nesnesine
ynelik
davranlarn
gzlemlemesine
SOSYAL PSKOLOJ
KlasikKoullama
(A)
r
121
Uyarc
(kurabiyeler)
(byk
anneyf2lyaretief) (1. ve 1 Uyanlarn srekli olarak birlikte
' duyg/ar
tekrarlanmas sonucunda)
Hof
1. Uyana
(kurabiyel
er)
duygular
Edimsel Koullama
*
Olumlu
pekime
< ya
da ceza (OlumJu
pekitirme anne
babanvonay;
cezaânne
babann
onaylamamas)
^*ydnellk davranif \
lmen baka rktan bir T
ocukla oynamak) \
ynelik olumlu
ya da
olumsuz1'
tutumlar^'
ekil 7.1
Tutumlarda klasik ve edimsel koullama
Duygulanm kaynakl tutumlar klasik ya da arasal koullamanm sonucunda
ortaya kabilir.
adlandrlr. Bu, kulaa biraz tuhaf geliyor olabilir -nasl hissettiimizi

bilmeden nasl davranacamz nasl bilebiliriz ki? Daryl Bernin
(1972) benlik algs kuramna gre belirli koullar altnda insanlar
nasl davrandklarn grmeden nasl
hissettiklerini bilemezler. rnein, bir
arkadanza egzersiz yapmaktan ne
Ne
kadar
dek
holandm
dnn.
Eer
sorduunuzu
yant,
Sanrm
egzersiz yapmay seviyorum nk

srekli ya kouya kyorum ya da
spor
salonuna
tutumunun
gidiyorum,
davran
sylediimi
ne
grene
dndm
nereden bilebilirim?
Graham Wallas, The Art
of Thouht, 1926
olursa
kaynakl
olduunu syleyebiliriz. Tutumu bilisel ya da duygulanm temelli

olmaktan ok kendi davrann gzlemlemesine dayanmaktadr.
5. Blmde de deindiimiz gibi, insanlar yalnzca belirli koullar
altnda
tutumlarn
davranlarna
dayandrrlar,
ilk
olarak,
balangtaki tutumlarnn zayf ya da belirsiz olmas gerekir. Eer

arkadanzn egzersiz yapmaya ynelik tutumu zaten glyse bu
konuda nasl hissettiini anlamak iin davranlarm gzlemlemesine
gerek kalmaz, ikinci olarak, insanlar yalnzca davranlarna baka
bir olas aklama getiremediklerinde tutumlarm davranlarna
SOSYAL PSKOLOJ
dayandrrlar. Eer arkadanz kilo vermek iin ya da doktoru salk
122
SOSYAL PSKOLOJ
123
Tutumlann Duygulanmsa! ve
DENE ve GR!
Psikologlarn tutumlann duygulammsal ve bilisel bileenlerini nasl

l germek iin aadaki sorulan yantlayn.
1. Ylanlara ynelik tutumlannz en iyi ekilde tanmlayan sayy daire
iine 'ai
nefret
znt
-3
-3
-2 -1
-2 -1
0
0
2
2
keyifsizlik
-3
-2 -1
gerginlik
-3
-2 -1
sknt
fke
-3
-3
-2 -1
-2 -1
irenme
hzn
-3
-3
-2 -1
-2 . -I
3
3
sevgi ^
coku
mutlul
u
sakinlik
0
0
2
2
3
3
0
0.
2
2
3
3
heyeca
n^
rahatlk
.
kabulle
n.
nee
2. Ylanlann aync ya da karakteristik zelliklerini en iyi ekilde

tanmlayan say y daire iine aln.
yararsz
-3
-2 -1
aptal
-3
-2 , -1
yararl Tj
akll
gvenli
gvensiz
-3
-2 -1
zararl
-3
-2 -1
faydal
deersiz
-3
-2 -I
deerli J
kusurlu
-3
-2 -1
kusursuz
salksz
-3
-2 -1
salkl '|j
0
0
Bilisel Kaynaklan________
1. ve 2. sorulara verdiiniz yantlan ayn ayn toplayn.
1. soru sineklere ynelik tutumunuzun duygulammsal bileenini lerken
2.;sf ruda tutumlannzm bilisel bileeni llyor. ou insann ylanlara.
ynel|| tutumlan bilisel olmaktan ok duygulanm kaynakldr. Eer sizin iin
de duj ram buysa 1. soruya verdiiniz yantlann toplam puam, 2. soruya
verdiiniz} ntlann toplam puanna oranla, sfrdan daha uzak olacaktr (ou
insan iin i gatif ynde).
imdi baa dnn ve ylan yerine elektrikli sprge koyarak sorulan
SOSYAL PSKOLOJ
yenisi yantlayn. ou insann elektrik sprge gibi kullanma ynelik br
nesneydi nelik tutumu duygulammsal olmaktan ok bilisel kaynakldr.

Sizin m < rum buysa 2. soruya verdijiniz yantlarn toplam puam, 1. soruya
verdiiniz y larm toplam puanna oranla, sfrdan daha uzak olacaktr.
124
SOSYAL PSKOLOJ
125
verdii iin egzersiz yapana inanyorsa komasnn ya da spor

salonuna gitmesinin nedeni, byk olaslkla, bunlardan holanmas
deildir. (Benlik-algs kuramnn daha ayrntl anlatm iin bkz. 5.
Blm.)
Ak Tutumlar/rtk Tutumlar
Bir. tutum ortaya ktktan sonra iki dzeyde var olabilir. Ak
tutumlar kolaylkla aktarp anlatabiliriz; bunlar birisi bize Pozitif
ayrmclk konusunda ne dnyorsun? gibi bir soru ynelttiinde
kendi
deerlendirmemiz
olarak
dndmz
tutumlardr.
nsanlarda rtk tutumlar da sz konusudur ve bunlar istemsiz,

kontrol
edilemez
ve
kimi
zaman
bilind
olan
tutumlardr
(Gawronski & Bodenhausen, 2006; Greenwald & Ba- naji, 1995;

Nosek, 2007; Stanley, Phelps, & Banaji, 2008; Wilson, Lindsey, &
Schooler, 2000).
nsanlarn aym konudaki tutumlar ak ve rtk olabilir. Ak tutumlar

insanlann bilinli olarak sergiledikleri ve kolaylkla anlatabildikleri
tutumlardr; rtk tutumlar istem d, kontrol edilemeyen ve en
azndan kimi zaman bilind olan tutumlardr. Sos- val psikologlar
zellikle insanlann dier rklardan insanlarla ilgili ak ve rtk utumIan> la ilgilenirler.
*7
* Ak Tutumlar
Bilinli olarak sergilediimiz ve kolaylkla anlatabildiimiz tutumlar.
rtk Tutumlar
stem d, kontrol edilemeyen ve kimi zaman bilind olan tutumlar.
Sam adnda orta snf bir aileden gelen beyaz bir niversite
rencisi olduunu dnn. Sam btn rklarn eit olduuna
inanyor ve her trl rksal n yargdan nefret ediyor. Bu, Samin
ak tutumu, yani dier rklarla ilgili olarak eylemlerini belirleyen
bilinli deerlendirmesi. rnein, ak tutumu ile tutarl olacak
ekilde niversitesindeki pozitif ayrmclk politikalarn destekliyor.
Bununla birlikte, Sam aznlk gruplan ile ilgili birok stereotipin
olduu bir toplumda bym ve o pek de farknda olmasa bile bu
olumsuz dncelerin ksmen iinde filizlenmi olmas mmkn
(Devine,
1989a). rnein belki de evresinde Afrika kkenli
Amerikallar olduunda iinde onlara kar otomatik ve istemsiz

olumsuz duygular te- tikleniyor olabilir. Eer durum buysa Afrika
kkenli Amerikallara kar olumsuz rtk tutumu olduu sylenebilir
ve bu da byk olaslkla izlemedii ya da kontrol etmedii
davranlarn etkileyecektir, rnein Afrika kkenli Amerikallarla
birlikte olduunda daha gergin olacaktr (Dovidio, Kawakami, &
Gaertner, 2002).
Bu tip otomatik n yarglan 13. Blmde ele alacaz (aynca
bkz.
3.
Blmdeki
otomatik
dnme
tartmas.)
imdilik,
insanlann yalnzca dier rklara kar deil, hemen her eyle ilgili
olarak ak ya da rtk tutumlara sahip olabileceini belirtmekle
yetinelim. rnein, renciler ak olarak matematikten nefret
ettiklerini
sylerken
rtk
dzeyde
aslnda
bu
konudan
ok
holanyor olabilirler (Galdi, Arcuri, & Gawronski, 2008; Kawa- kami,

Steele, Cifa, Phills, & Dovidio, 2008; McConnell, Rydell, Strain, &
Mackie, 2008; Ranganath & Nosek, 2008).
Bunu nasl biliyoruz? 3. Blmde deindiimiz gibi, insanlann
rtk tutumlarn lmeye ynelik eitli teknikler gelitirilmitir.
Bunlann en yaygn kullanlanlanndan biri de insanlann bilgisayar
monitrnde grdkleri szck ya da resimleri kategorize ettikleri
rtk arm Testi ya da Tdir (Greenwald, McGhee, &
Schwartz, 1998; Nosek, Greenwald, & Banaji, 2005). Bu testin
ileyii hakknda ayrntl bilgi vermek yerine size bu testi kendinize
uygulayabileceiniz
ve
ileyii
hakknda
daha
fazla
bilgi
bulabileceiniz bir internet sitesini ziyaret etmeyi nereceiz:

implicit.harvard. edu/implicit.
rtk tutumlar zerine yrtlen aratrmalar henz emekleme
aamasnda ve sosyal psikologlar bu tutumlann doas, lme
teknikleri
ve ak
tutumlarla ilikisi konulannda
etkin olarak
almalar yrtyor (Al-
barracin, Hart, & McCulloch, 2006; Fazio & Olson, 2003; Gawronski
<Sr Bodenhausen, 2006; Kruglanski & Dechesne, 2006; Petty, Brinol,
& De- Marree, 2007). rtk tutumlarn kaynaklan da dhil olmak
zere bu konuda birka cephede birden ilerleme kaydediliyor.
rnein, Laurie Rud- man, Julie Phelan ve Jessica Heppen (2007),
rtk
tutumlann
daha
ok
ocukluk
deneyimlerimizden
kaynaklanrken ak tutumlannsa daha ok yakn dnemlerdeki

yaantmza dayandn gsteren verilere ulat. Bir almada
aratrmaclar niversite rencilerinin an kilolu insanlara kar rtk
ve ak tutumlann incelediler. Aynca rencilere u anki kilolan ve
byme andaki kilolan da soruldu. Kaulmclann mevcut deil,
ocukluktaki kilolan an kilolu insanlara ynelik rtk tuttfmlann
ngrrken, mevcut kilolanysa ocukluk kilolannn aksine, ak
tutumlann ngryordu. rnein, ocukluunda an kilolu olan,
ancak yetikinlik dneminde normal kilosunda olan birisini dnn.
Bu kiinin ar kilolu insanlara kar rtk tutumu ocukluunda kendi
yaad obezlik durumuna dayand iin olumlu olacaktr. Buna
karlk ayn kiinin am kilolu insanlara kar ak tutumu ise, u anda
kendisi an kilolu olmad iin, byk olaslkla olumsuz olacaktr. Bu
almada elde edilen dier bir bulgu da, anneleri an kilolu olan ve
anneleriyle yakn ilikisi olan kiilerin an kilolu insanlara kar,
olumsuz ak tutum sergilemelerine karm, olumlu rtk tutum
sergilemesidir. Ksacas, insanlar ou zaman ayn eyle ilgili farkl
tutumlara sahip olabilir ve bunlardan biri ocukluk deneyimlerine
dayanrken dieri daha ok yetikinlik dnemindeki yaantlan ile ilgili
olacaktr.
13. Blmde stereotipletirme ve n yarg konulann ele alrken
rtk tutumlar konusuna yeniden dneceiz. Bu blmn geri
kalannda ise ak tutumlann nasl deitii ve davranla ilikisi

zerinde duracaz.
TUTUMLAR NASIL DER?

Tutumlar bazen deiirler. rnein, ABDde bakanlann poplerlii
genellikle artc bir hzla azalr ya da ykselir. 11 Eyll 2001
tarihindeki trajik olaydan nceki haftalarda ABD Bakan George W.
Bushun po- litikalann desteklediini syleyen Amerikallann oram
yalnzca %50 ; iken 11 Eyll olayndan hemen sonra bu oran % 86ya
frlamtr. Bunu iz-
Tutumlarda bazen ksa sre

ierisinde
byk
deiiklikler
grlr.
rnein,
ABDde
Bakann poplaritesinde artc
d ve artlar grlr. rnein,
11
Eylldeki
terrist
saldrlarndan nce Amerikallarn
yaklak %50si Bakan Bushun
yaptklarn
destekliyordu.
Saldrlan izleyen gnlerde Bakann politikalarn onaylayanlara
oran %82ye frlad. 2008 ylnda
bakanlk
dneminin
sonuna
gelindiinde onay oran %30un
altna dmt, imdi Bakan
Obamanm ilk gnleri ve onu
onaylayanlarn orannda ne gibi
deiiklikler olacak, bu oran sabit bir seyir mi izleyecek, yoksa daha nceki
ba- kanlarda olduu gibi ini kl m olacak hep birlikte greceiz.
ley en dnemlerde de poplerliinde ini klar olmutur. 2003

Martm- da ABD ordular Irak igal etmeden hemen nce Busha
destek oran yeniden %57ye dmken, igalden hemen sonra bu
oran %71e ykselmitir. Bushun bakanlk dneminin sonlarna
doru, bitmek bilmeyen Irak Sava ve hzla de geen ekonomi
ile birlikte, Bakan Bushun yaptklarn destekleyenlerin oram
%30un altna inmitir (pollingreport.com/BushJob.htm).
Tutumlann deimesi genellikle toplumsal etkiye bir tepki olarak
gerekleir. Bakanlk adayndan amar deterjanna kadar her eyi
kapsayan
tutumlarmz
bakalannm
syledikleri
ya
da
yaptklanndan etkilenebilir. Sosyal psikologlann tutum konusuyla bu

denli ilgilenmesinin nedeni de budur. Tutum gibi son derece kiisel
ve isel olan bir ey bile son derece sosyal bir fenomendir ve
bakalanmn hayal ya da gerek davranlanndan etkilenir, rnein
reklamcln btn k noktas, tketim eyalan konusundaki
tutumlanmzm reklamlar araclyla nasl etkileneceidir. An- drew
Fischer anmsadnz m? Fischer SnoreStop rnnn dvmesini.
alnna yaptrdktan sonra bu rnn internet zerinden satlannda
5 kat art olmutu (elbette ki Fischerm ulusal basnda yer
almasnn da bunda katks olmutu; Puente, 2005). imdi tutumlan

deitirme olasl yksek olan koullan ele alalm.
Davranlar Deitirerek Tutumlar Deitirmek:

Yeniden Bilisel eliki Kuram
Tutum deiimine yol aan koullardan birini zaten ele almtk:
nsanlar tutumlar ile tutarsz bir ekilde davrandklarnda ve bu
davran
iin
bir
dsal
mazeret
bulamadklarnda
tutumlarn
deitirirler. Elbette ki bu da bilisel eliki kuramnn konusuna giriyor,
6. Blmde deindiimiz gibi, insanlar kendilerini iyi, nazik ve drst

biri olarak grmelerini tehdit eden bir ey yaptklarnda, zellikle de bu
davran dsal koullarla aklamak olanaksz olduunda, eliki
yaarlar.
Bir arkadanzn sigaray brakmasn istediinizde ondan sigarann
zararlaryla
ilgili
konumalar
hazrlamasn
isteyebilirsiniz.
Bunu
yaparken de arkadanzn konumayla ilgili dsal nedenler bulmasn

engellemeye
alrsnz;
rnein,
bu
davranm, Bu konumay arkadama iyilik
- - - - - ..
olsun diye yapyorum ya da Bunun karl-
Bakalarn inandrarak as^
nda iyi para alacam gibi dsal bir ne-
lnda kendimizi ,kna 3ê|K;!

nz.
denle mazur gstermesini istemezsiniz. Yani, 6. Blmde de deindiimiz gibi, amac-
-Jiuuus
mor"*
nz arkadanzn konumay yapmasna i-
sel
mazeretler
rine
inandna
bulmas
karar
ve
vererek
bylece
yaayaca
syledikleelikiyi
azaltmaya
almasdr. Peki, ama kitlesel apta bir tutum deiiklii yaratmak

istediinizde ne yaparsnz? Kanserle Sava Demeinin sizden sigara
kart bir kampanya hazrlamanz istediini ve bunun lke apnda
blmn
bandaki
rnee
benzer
sigara
reklamlarna
kar
kullanlacan dnn. eliki teknikleri ok gl olsa da kitlesel

apta uygulanmalar ok zordur (rnein btn Amerikal tiryakilerin
tam da isel mazerete uygun koullar altnda sigara kart konumalar
hazrlamasn salamak ok zor olsa gerek). Olabildiince ok sayda
insann tutumunu deitirmek iin dier tutum deitirme tekniklerini
kullanmanz gerekecektir. Bunun iin, byk olaslkla, bir konuya
belirli bir bak asn savunan bir konuma ya da televizyon reklam
gibi iknaya ynelik iletiimin bir trne bavurursunuz.
Ynelik iletiim
|p|
. konuda belirli bir gr savunan. letiim (rnein, konuma ya da

televizyon lam)
ffe
'
Peki vereceiniz mesaj insanlann tutumlann deitirecek ekilde olu,

turnann yolu nedir?
knaya Ynelik letiim ve Tutum Deiiklii

Kanserle Sava Demeinin reklam kampanyanz iin size
alt rakaml bir bte tahsis ettiini dnn. nnzde,
almanz gereken birok karar var. Kamuoyuna yapacanz
duyuru olgular ve rakamlardan m oluacak?
Yoksa hastalkl akcierler gibi korkutucu
grntler ieren mesajlar gibi daha duygu
sal
bir
yaklam
benimsemelisiniz?
Acaba mesajnz Oscar dll bir aktr m

verme-1 li yoksa Nobel dll bir tp
aratrmacs I m? Daha cana yakm bir
tonla sigaray brak-1 mann zor olduunu
-ya da
bildiinizi mi syleye-1 mnom^"fa>}dur

> yoksa daha sert davranp tiryakile- gotanute ortaya,
ceksin2
koyduu- > 7ak srmeyi artk brakn m diyeceksi- fcanta dayanr* _

re
''is
Gerekten ikna edici bir iletiim kurna-ATSMteles, toonP < ^ " 1
mn zorluunu siz de net bir ekilde grebili-

yorsunuz.
_
f.
Neyse ki bata Cari Hovland ve meslektalan (Hovland, Janis, &

Kel- | ley, 1953) olmak zere sosyal psikologlar yllar boyunca etkili
ikna ileti- iminin nasl olaca konusunda birok alma yrttler.
2. Dnya Sa- vanda Amerikal askerlerin moralini ykseltmek iin
ABD adna al- r tklan yllarda edindikleri deneyimden yararlanan
(Stouffer, Suchman, lf' De Vinney, Star, & Williams, 1949) Hovland ve
meslektalan insanlann ikna edici iletiimden hangi koullar altnda
daha ok etkilendii zerine | birok deney yaptlar. ahnklan konu,
Kim kime ne diyor? eklinde zetlenebilir, yani iletiimin kaynana
(rnein, konumacmm ne kadar uzman ya da ekici olduuna) ve
dinleyicinin doasna (rnein, dostane "t
ya da dmanca izleyici kitlelerinde hangi trde yaklamlar ie

yarar) baklr. Aratrmaclar Yale niversitesinde alt iin ikna
edici iletiim zerine yrtlen bu almalardaki yaklam Yale
Tutum Deiimi yaklam olarak anlr.
Bu yaklam insanlann ikna edici iletiimlere tepki olarak
tutumlan- n nasl deitirdii konusunda yararl bilgiler edinilmesini
salamtr; bu bilgilerin bazlanm ekil 7.2de grebilirsiniz. te
yandan, aratrma ilerledike bir sorun ortaya kmt: kna edici
iletiimlerin
birok
adan
nemli
olduu
grlmt
ancak
hangisinin daha nemli olduu belirsizdi -yani, hangi etmenin ne

zaman dierlerinden daha n planda olduu anlalamyordu.
rnein, Kanserle Sava Demei adna stlendiiniz ii yeniden
ele alalm. Pazarlama mdr reklamn bir ay ierisinde hazr
olmasn istiyor! Yale Tutum Deiimi almalanna gz attnzda
ikna edici bir iletiim kurmak iin kimin kime ne demesi gerektii
konusunda birok yararl bilgi bulabilirsiniz. Bununla birlikte, kendi
kendinizi unlan sylerken de bulabilirsiniz: Burada bir sr bilgi
var
ve
hangisine
daha
ok
nem
vermeliyim
bilemiyorum.
Duyurulan kimin yaptna m odaklanmalym, yoksa mesajn

ieriine mi daha fazla nem vermeliyim?
Dorudan/Dolayl kna Yollan Baz tannm tutum aratrmaclan da
ayn
sorulan
sormutur:
letiimin
temelinde
yatan
etmenler
-rnein, mesajn salaml- ne zaman vurgulanmal ve ne zaman

mesaj veren kiinin gvenilirlii ya da ekicilii gibi, mesajn
mant ile dorudan ilgili olmayan etmenler n plana kanlmal?
(Chaiken, 1987; Chaiken, Wood, & Eagl, 1996; Petty & Cacioppo,
1986; Petty ve ark., 2005; Petty & Brinol, 2008). rnein, iknada
aynntlandrma olasl modeli (Petty &r Cacioppo, 1986; Petty ve
ark., 2005) insanlann ne zaman konumann ieriinden (yani,
mesajn mant) ve ne zaman daha yzeysel zelliklerinden (rnein, mesajn uzunluu ve kimin tarafndan verildii) etkileneceini
saptar.
rmtlandrma Olasl Modeli
aya ynelik iletiimlerin tutundan deitirmesini k yoldan aklayan
model: '-sanlarn gdlendii ve iletiimdeki mesajlara dikkat etme
yetisine sahip olduu rudan ve insanlarn mesajlara dikkat etmedii,
yzeysel karakteristiklerden (r- in, konumay yapan kii) etkilendii
dolayl yol.
Yale Tutum Deiimi

Yaklam
Iknaya ynelik iletiimlerin etkisi kimin kime
ne sylediine dayanr.
koyarsanz daha etkili olur? Eer

konumalar arka arkaya yaplacaksa ve
dinleyicilerin karar vermek iin yeterli
zaman olacaksa nce konumak daha
iyidir. 8u koullar altnda byk olaslkla
insanlann ilk duyduklarndan daha fazla
etkilendii ncelik etkisi sz konusu
olacaktr. Konumalar arasnda bekleme
olacaksa ve insanlar ikinci konumay
dinledikten hemen sonra karar verecekse
insanlann
ikinci
konumay
birinci
konumadan daha iyi anmsayacakla
sonralk
etkisi
olasl
yksek
olduundan en son konumak daha etkili
olacaktr (Haugtvedt & VVegener, 1994;
Miller & Campbell, 1959).
Kim: letiim Kayna

Saygn konumaclar (rnein, kesin bir
uzmanlk sahibi konumaclar) dinleyicileri
daha az kayda deer konumaclardan daha
ok ikna eder (Hovland & VVeiss, 1951; Jain
& Posavac, 2000).
ekici konumaclar (bu fiziksel ya da
kiilie dayal bi ekicilik olabilir)
dinleyicileri ekici olmayan konumaclardan
daha ok etkiler (Eagly & Chaiken, 1975;
Petty, VVegener & Fabrigan, 1997).
Kime: Dinleyicilerin Doas

Ne: letiimin Doas
Iknaya ynelik iletiim srasnda

dikkatleri dalan dinleyicilerin,
dalmayan dinleyici lere oranla, ikna
olma olasl daha yksektir (Albarradn
& Wyer, 2001; Festinger & Maccoby,
1964).
Zek dzeyi dk insanlar, zek
dzeyi yksek insanlara oranla, zsaygs
ortalama olan insanlar, dk ya da
yksek olan insanlara oranla, daha kolay
kna olurlar (Rhodes & Wood, 1992).
nsanlar
zellikle
daha
kolay
etkilendikleri 18 ila 25 yalan arasnda
tutum deiikii- ne daha ak olurlar. Bu
yalardan sonra insanlann tutumlar daha
kalcdr ve deiime kar daha fazla
diren gsterir (Krosnlck, & Ahinin, 1989;
Sears, 1981).
Onlar etkilemek iin

tasarlanm gibi grnmeyen mesajlar
inalar daha ok etkiler (Petty &
Cacioppo, 1986; VValster & Fabriar,
1997).
Tek ynl (yalnzca savunulan

gr ortaya koyan) bir iletiim mi daha
etkilidir, yoksa iki ynl (Savunulan gr
destekleyen ve eletiren) iletiim mi? Genel
olarak, kart grleri nasl rteceinizi
biliyorsanz, iki ynl mesajlar daha etkilidir.
(Crowley & Hoyer, 1994; Igou & Bless,
2003; Lumsdaine &Janfs, 1953).
Kime: Dinleyicilerin Doas

Kendi grnnz kart gr dinlemeden
nce mi yoksa dinledikten sonra m ortaya
ekil 7.2
Bu kurama gre belirli koullar alunda insanlar mesajdaki

olgulara daha ok dikkat vermeye gdlenirler ve bu nedenle de bu
mesajn ierii mantksal adan daha inandrc olduunda ikna
olma
olaslklar
artar.
Yani,
insanlar
bazen
duyduklarn
detaylandmr, iletiimin ierii konusunda

Dorudan tkna Yollan Kiinin iktaya ynelik iletiim zerinde
dnmesi, iletiimi dikkatle dinleme mesajlar deerlendirmesi, bu
durum kiinin iletiimi dikkatlice dinleme yesi ayn zamanda
gdsne sahip olmas durumunda gerekleir.
dikkatlice dnp bu bilgileri ilerler. Petty ve Cacioppo (1986) bunu

dorudan ikna yolu olarak adlandrmtr. Dier koullardaysa insanlar
olgulara dikkat vermeye gdlenmezler; bunun yerine mesajn
yalnzca yzeysel zelliklerini, rnein ne kadar uzun olduunu ve
kimin tarafndan aktarldm fark ederler. Bu durumda insanlan
mesajn mant ile etkileyemezsiniz nk mesajn ieriine o kadar
da dikkat etmezler. Mesajn yzeysel zellikleri -rnein, uzunluu, bir
uzman tarafndan m yoksa ekici bir kii tarafndan m iletildiimesajn
kabul
edilebilirliini
belirler,
insanlar
mesajn
dolayl
zelliklerinden etkilendii iin Petty ve Cacioppo bunu dolayl ikna

yolu olarak adlandrmtr.
nsanlann dorudan ya da dolayl ikna yolunu tercih etmesinin
nedeni nedir? Burada iin pf noktas insanlann olgulara dikkat etme
gds ile birlikte dikkat etme yetisine de sahip olmasdr, insanlar
konuyla gerekten ilgiliyse, bu nedenle de mesaja yakndan dikkat
etmeye gdlenmise ve dikkat verme yetisine de sahipseler
-rnein, dikkatlerini datan bir ey yoksa -dorudan ikna yolunda
ilerleme olaslklar daha yksek olacaktr (bkz. ekil 7.3).
Mesajn ieriine Dikkat Etme Gds nsanlann bir mesaja dikkat etmeye gdlenmesini belirleyen eylerden biri konuya duyulan kiisel
ilgidir: Konu kiinin esenlii asndan ne kadar nemlidir? rnein,
Sosyal Gvenlik haklannn azaltlmas konusunu dnn. Bu konu
sizinle ne kadar ilgili? Eer 72 yanda ve btn gelir kayna emekli
maa olan biriyseniz bu konu sizi son derece ilgilendirecektir; te
yandan varlkl bir ailenin 20 yandaki ocuuysanz bu konu kiisel
olarak sizi pek ilgilendirmeyecektir.
nsanlar bir konuyla kiisel olarak ne kadar alakalysa konumadaki
mesajlara o derece ok dikkat edecek ve bunun sonucunda da
dorudan ikna yolunu tercih edeceklerdir. rnein bir almada
niversite rencilerinden son snf rencilerinin okuldan mezun
olabilmek iin genel bir snava girmesi gerekip gerekmedii zerine
bir konumay dinlemeleri istenmitir (Petty, Cacioppo, & Goldman,
Dolayl kna
Yolu
1981). rencilerin yansna niver-
nlnn ifcnaya ynelik bir iletiimdeki mesajlar dnmeyp dolayl
iputenn-, tfcra. etkilenmesi.
Tutum deiiklii bazen insanlann olgular hakkmdaki mesajlar dndaki eyler

yoluyla ikna olduu dolayl yoldan gerekleir. rnein, bazen mesajn
gcnden ok, iknaya ynelik iletiimi kimin aktardndan etkileniriz. Oprah
Wmfreyin nermesi, rnein, bir kitabn annda en iyi satanlar listesine
girmesini salayabilir.
sitenin, genel bitirme snav uygulamasn ciddi olarak gndemde

tuttuu sylenmitir. Konu bu katlmclarn kiisel ilgi alanna
girmektedir. Dier renciler iinse konu pek de ilgi ekici deildir
nk onlara niversitenin byle bir uygulamaya balayabilecei
ancak bunu 10 yldan nce gndeme almayaca sylenmitir.
Daha
sonra
aratrmaclar
dinleyicilerin
konuyla
ilgisini
etkileyebilecek iki deikeni iin iine katmtr. Birincisi mesajlarn

salamldr. Katlmclarn yans salam ve ikna edici mesajlan
rnein, Bitirme snav uygulayan niversitelerde lisans eitiminin
kalitesi ykselmitir) dinlerken dier yansna zayf ve ikna edici
olmayan mesajlar (rnein, Snavda baarsz olma riski birok
rencinin gze almaktan holanaca bir zorluktur ) dinletilmitir.
kinci deiken dolayl yolu, yani konumacnn prestijini ierir.
rencilerin yansna konumacnn Princeton niversitesinden itibarl bir profesr olduu, dier yansna ise konumay hazrlayann
bir lise rencisi olduu sylenmitir.
Konumacnn mesajna ne kadar katldklanna karar vermek iin

kat hmclar bu iki bilgiden birini ya da her ikisini birden
kullanabilirler. MeJ sajlan dikkatlice dinleyip bunlann ne kadar ikna
DORU
DAN
IKMA.
edici olduu zerine da*., .

Bence
iyi Vi n smdavm.. buob

' tfkUtim***
x
*.
,j
. KomjnMenw*6yi*'. itjin... /./'
tA-SM^ ,
' TMm
'
id"
nebilirler ya da yalnzca mesaj kimin verdiine (yani kaynan

prestijine) bakabilirler. Aynntlandrma olasl modelinin ngrd
gibi, insanlann ikna olma yolu konuya olan kiisel ilgilerine baldr.
ekil 7.4n sol tarafndaki tabloda konu dinleyicileri yakndan
ilgilendirdiinde ulalan sonular grlyor. Bu renciler mesajn
niteliinden (yani, dorudan yol araclyla iknadan) byk oranda
etkilenmitir.
Salam
mesajlan
dinleyenler,
zayf
mesajlan
dinleyenlere oranla, konumaya daha ok katlmtr ve konumacnn

Princeton niversitesinden bir profesr ya da bir lise rencisi olmas
\onuyac
nc
iu<Ur no%, una
yalun birisi.
ekil 7.3
Ayrumlandrma Olasl Modeli
Aynnalandrma
olasl
modeli
insanlann
iknaya
duyduklarnda tutumlarn nasl deitirdiklerini aklar.
ynelik
iletiimleri
herhangi
bir
fark
yaratmamtr.
Prestijli
biri
tarafndan
dile
getirilmemi olsa bile iyi bir mesaj iyi bir mesajdr.

Peki ya konu dinleyicinin ilgisini ok ekmediinde neler olur? ekil
7.4n sa tarafndaki tabloda grld gibi mesajlann salaml
deil, konumacnn kim olduu n plana kar. Salam mesajlan
duyan ve konumaya katlan dinleyicilerin says, zayf mesajlan
duyup konumaya ka-
tlan dinleyicilerin saysndan yalnzca biraz daha yksektir. Buna

karlk,
Princeton
niversitesinden
profesr
dinleyenlerde,
lise
rencisinin hazrlad konumay dinleyenlere oranla, sylenenlere

katlma oran ok daha yksek olmutur.
Bulgular genel bir kural ortaya koyuyor: Bir konu kiinin ilgisini ekiyorsa konumadaki mesajlan daha dikkatli dinler ve mesajn salaml,
Aristonun deyiiyle konumann kamu, ikna oranm byk lde
etkiler. Konu kiisel ilgi alanna girmiyorsa kii mesajlara daha az dikkat
eder ve zihinsel kestirme yoldan giderek, Prestijli konumaclara
gvenebilirim benzeri dolayl kurallara uyar (Chen & Chaiken, 1999;
Fabrigar, Pri- ester, Petty, & Wegener, 1998).
Yksek Kiisel lgi
Dk Kiisel Itgi
6
A
Gl
mesajlar
5 -2
2ayf
S
Uzmanl
d?k kaynak
mesajlar
Uzmanl
yksek kaynak
Uzmanl
dk kaynak
Uzmanl
yksek kaynak
ekil 7.4
Tutum deiimi tipinde kiisel ilginin etkileri
Ykselen deer iknaya ynelik iletiime, yani niversitede bitirme snavlarnn
uygulanmas fikrine, daha ok kiinin katldn gsterir. Sol panel: Konunun kiisel ilgi
dzeyi yksek olduunda mesajlarn nitelii konumacnn uzmanlna oranla
dinleyicileri
daha ok etkilemitir. Bu dorudan ikna yoludur. Sa panel: Konunun kiisel ilgi
Bir konunun kiisel ilgi alanna girip girmemesinin, yan sra insanla-
dze-
rn
konumaya
dikkat
etme gds,
dinleyicinin
kiiliine
de dayanr.
yi bir
dk
olduunda
konumacnn
uzmanl
mesajlarn
niteliine
oranla
dinleyicileri
Bazlar
dnmekten daha ok zevk alr; bu tipteki insanlann bili
daha ok etkilemitir. Bu da dolayl ikna yoludur.
(?etty, Cacioppo, & Goldman, 1981 almasna dayanan Petty & Cacioppo, 1986
almasndan
uyarlanmtr.)
gereksiniminin yksek olduu sylenir (Cacioppo, Petty, Feinstein, &

Jarvis, 1996). Bu kiilik deikeni insanlarn aba gerektiren bilisel
ak- tivitelerde bulunma ve bunlardan holanma dzeyini yanstr. Bili
gereksinimi yksek olan insanlar tutumlann daha ok ilgili mesajlara
yakndan
dikkat
ederek
(yani
dorudan
yolda
ilerleyerek)
olutururlar. Buna karlk, bili gereksinimi dk olan insanlar daha

ok dolayl ipularna, rnein konumacnn ekiciliine ya da
prestijine gvenirler. Sradaki Dene ve
Gr! egzersizinde bili gereksiniminizin
dzeyini grebilirsiniz.
Mesajlara
Bazen
Dikkat
istesek
Edebilme
de,
Yetenei
belki
yorgun
olduumuzdan, belki pencereden gelen

dikkat
datc
inaat
Bent tantlar delîart

ler ikna ederL -Covenny T
atmore.*, W
grlts
yznden, belki de konu ok karmak

olduu ve deerlendirmekte zorlandmz iin, bir konumaya dikkat
etmekte zorlanrz. nsanlar mesajlara yakndan dikkat edemedikleri
zaman dolayl ipularndan daha ok etkilenirler (Petty & Brock,
1981; Petty, Wells, & Brock, 1976). rnein, birka yl nce esrar ve
kokainin yasal olup olmamas konusunda, tavsiye stnunda bir dizi
yazma gereklemiti. Okuyucular her iki tarafn da ikna edici grlerini
okumutu
belirlemekte
ve
zorlanmaya
hangi
grn
balamlard.
daha
Bir
doru
olduunu
okuyucu
ikilemden
kurtulmann yolunu mesajlarn salamlna deil, mesaj verenlerin

prestij ve uzmanlklarna bakmakta bulmutu. Okuyucu eidi itibarl
isimlerin uyuturucunun yasallatrlmas yanls yazlar yazdm
belirtiyordu ve Princeton niversitesinden bir profesrn Bilim
dergisinde yaymlanan yazsn, nl ekonomist Milton Friedmanm,
Baltimore eski valisi Kurt Schmokeun, ke yazan William F.
Buckleyin ve Dileri Eski Bakan George Schultzun yazlarm
bunlara rnek gsteriyordu. Dolayl ikna yoluna iyi bir mek oluturacak ekilde, yasallatrma yanls gr okuduu mesajlann
salamlna
dayanarak
deil,
gvendii
eidi
isimlerin
bu
dorultuda gr bildirmesine dayanarak desteklediini sylyordu.

Il Gereksinimi
sanlann aba gerektiren bilisel etkinliklerden ne kadar holandm, ve

bunlara
e kadar zaman ayrdm yanstan bir kiilik deikem,
'*
Bili DENE ve GR!
Gereksinimi
Aadaki
lee
bakarak
verilen
nermelerin karakteristik zelliklerinizi ne kad yansttn belirtin.

1 = Hi yanstmyor (size hi benzemiyor) 2 Pek yanstmyor , ;v
3 Kararsz
4 * Biraz yanstyor
5 = Kesinlikle yanstyor (size ok benziyor)
-.-4
1. Karmak problemleri basit problemlere yelerim.

2. ok dnme gerektiren bir durumun sorumluluunu almay severim.:
3. Dnmek bence pek de elenceli deil---------4. Dnme yetilerimi zorlayan bir eydense ok dnmemi gerektirmeyen 1
ey yapmay yelerim._________
5. Bir ey hakknda derinlemesine dnmemi gerektirme ihtimali olan dur n
nceden grmeye ve bunlardan kanmaya alrm.______ 6. Uzun sren, beni zorlayan dnsel deerlendirmeler beni tatmin; eder. ^
7. Dnsel olarak kendimi yalnzca gerekli olduu kadar zorlarm.
8. Ufak, gndelik projeler zerine dnmeyi uzun vadeli olanlara yelerim.
9. Bir kere renildikten sonra zerinde fazla dnmeyi gerektirmeyen
grevi den holamnm
10.Dnce yoluyla ykselme fikri bana cazip geliyor.____
11.Sorunlara yeni zmler bulmay gerektiren grevlerden ok holanrm.
12.Yeni dnme yollarn renmek bana heyecanl gelmiyor..
13.Hayatmn zmem gereken bilmecelerle dolu olmasn yelerim.
14.Soyut dnme fikri bana cazip geliyor. -
15.Zihni zorlayc ve nemli grevleri, olduka zor olan, ancak fazla, dn
gerektirmeyen grevlere yelerim. ____
16.ok fazla zihinsel aba gerektiren bir grevi bitirdikten sonra tatmin duy
sundan ok rahatlama hissederim._____;______
17.in bir ekilde hallolmas bence yeterlidir; nasl hallolduu beni pek fazla't
lendirmez.____________
18.Kendimi beni kiisel olarak ok ekmeyen konular zerinde bile de ne
dnrken bulurum.______________
Bu lekte kiinin aba gerektiren bilisel etkinliklerden ne kadar holand
bunlara ne kadar zaman ayrdm yanstan bir kiilik deikeni olan iri/if
gere# nimi llmektedir (Cacioppo ve ark., 1996). Bili gereksinimi yksek
olan iz lar tutumlarm olutururken daha ok ilgili mesajlara yakndan dikkat
ederler ni, dorudan yolu seerler), buna karlk bili gereksinimi dk
olan insanlan! ha ok konumacnn ne kadar ekici ya da gvenilir olduu
gibi dolayl.ipu na dayanrlar.
Not: Bu lekteki puannz hesaplamak iin bkz. s. 415.
Uzun Sreli Tutum Deiiklii Nasl Salanabilir Artk ikna edici iletiimin insanlann tutumlann iki ekilde -dorudan ya da dolayl yoldandeitirebildiini rendiinize gre, bunun nasl bir fark yarattm
merak etmeye balam olabilirsiniz. Petty ve meslektalanmn (1981)
dzenledii almada rencilerin genel bitirme snav ile ilgili
dncelerini
mesajla-
nn
mantnn
yoksa
konumacnn
prestijinin mi deitirdii gerekten de o kadar nemli mi? Sonuta

hedefe ulaldna ve rencilerin dnceleri deitirildiine gre
bunun nasl yapld bizi neden ilgilendirsin ki?
Uzun sreli tutum deiiklii yaratmakla ilgileniyorsak bu konu
bizi ok ilgilendirir. Tutumlann mesajlann dikkadice zmlenmesine
dayandran insanlarda bu tutumun uzun sreli olma, bu tutumla
tutarl biT ekilde davranma ve kar-ikna almalanna direnme
olasl, tutumlann dolayl ipulanna dayandran insanlara oranla
daha yksektir (Chaiken, 1980; Mackie, 1987; Petty, Haugtvedt, &
Smith, 1995; Petty &r Wegener, 1999). rnein bir almada
katlmclar tutumlann mesajlarn mantn zmleyerek ya da
dolayl ipulanna dayanarak deitirmitir. 10 gn sonra ayn
katlmclara telefon aldnda mesajlann mantn zmleyenlerin
yeni tutumu daha ok benimsedii, yani dorudan ikna yoluyla
deien tutumlann daha kalc olduu grlmtr (Chaiken, 1980).
Duygu ve Tutum Deiiklii

Kanserle Sava Demei iin hazrlayacanz reklamn nasl
olacan artk biliyorsunuz deil mi? Pek saylmaz. nsanlann titizlikle
hazrladnz mesajlan gz nne almalan iin ncelikle onlann
dikkatini ekmeniz gerekiyor. rnein, sigara kart reklamnz
televizyonda gsterilecekse insanlann kanal deitirmek ya da
buzdolabna ynelmek yerine reklam izleyeceinden nasl emin
olabilirsiniz? insanlann dikkatini ekmenin yollarndan biri onlann
duygulanna oynamaktr.
Korku Yaratan letiimler nsanlann dikkatini ekmenin yollarndan
biri onlan korkutmaktr -rnein, hastalkl akcier resimleri gsterip
sigara kullanm ve akcier kanseri arasndaki balanty gsteren
korkutucu
rku Yaratan. letiim
rm tutumlarn onlarda korku yaratarak deitirmeye alan iknaya
ynelik jlar.
Kanadada
btn
sigara paketlerinin
zerinde
imen
sigara
tehlikeleri
konusuniieren
uyanlar
resi
bulunmas
er
zoru
ludur. Sizce resmd

grnt insanlan k
kutup sigaray bir
maya
yneltebdr
mf
verilere yer verebilirsiniz. Bu tip ikna edici mesajlar, yani insanlan

kor" tarak tutumlann deitirmeye almak korku yaratan
iletiim olarak a* landnlr. Kamuoyu duyurulan genetikle gvenli
cinsellik, emniyet ke ri takmak ve uyuturucudan uzak durmak
gibi konularda bu yaklam benimser. rnein, Ocak 2001
tarihinden itibaren Kanadada satlan siga* paketlerinin zerinde
paketin en az %50sini kaplayacak ekilde hasta di etlerinin
resimlerine yer vermek zorunlu klnmtr (Carroll, 2003).
Peki korku yaratan iletiim ie yarar m? Bu, yaratlan korkunun
ina lann dikkat verme yeteneim etkileyip mesajdaki iddialan
deerlendirin ye almalann salamasna baldr. Ortalama bir
korku yaratldysa ve ' sanlar mesaj dinleyerek bu korkuyu
azaltmann yollann renecekle inandysa mesaj dikkatli bir
ekilde zmlemeye gdlenecek ve b olaslkla dorudan ikna
yolundan ilerleyerek tutumlann deitirec dir (Petty, 1995;
Rogers, 1983).
Bir grup sigara tiryakisine akcier kanserinin anlatld bir film
izletiB ve daha sonra sigaray brakmann yollarndan sz eden
kitapklar da bir almay ele alalm (Leventhal, Watts, & Pagano,
1967). ekil 7.5t alt izgide grld gibi bu koul alandaki

insanlarda, yalnzca filmi " yen ya da yalnzca kitapklan okuyan
insanlara oranla, sigaray azaltma * mmn ok daha yksek olduu
grlmtr. Neden? Filmi izlemek i korkutmu, kitapklan
okumak da bu korkuyu azaltmann bir yolu ol ynergeleri izleyerek
sigaray brakabilecekleri konusunda onlara gven mitir. Yalnzca
kitap okumak pek de ie yaramamtr nk '
* Film
yok,
talimatlar
Ffrn,
talimat
yok - film,
talimatlar
|ek 7.5
Korku
yaratmann
tutum
deiimi
zerindeki
Deneyden sonraki sre
etkileri
ara sigara
imenin
zararlarn
gsteren
korkutucu
bir
film,
sigaray brakmann " yollaryla ilgili talimatlar ya da her ikisi birden izletildi,
ikisi birden izletilenlerde siga- - ray azaltma orannn daha yksek olduu
grld.
Leventhal, Watts, & Pagano, 1967 almasndan uyarlanmtr.)
adice okumaya gdleyet korku sz konusu deildir. Yalnzca filmi

iz- aek de o kadar yararl olmamtr nk insanlar korku yaratan
ancak bu korkunun nasl azaltlaca konusunda herhangi bir bilgi
vermeyen mesajla- . kolaylkla gz ard edebilirler. Bu da insanlan
korkutarak tutumlarn ve iarn deitirmeyi amalayan baz
almalarn neden baarsz oldu- anu aklyor: nsanlan korkutmay
baarsalar da bu korkuyu nasl azalta- konusunda spesifik nerilerde
bulunmuyorlar (Aronson, basnda; tHoog, Stroebe, <Sr de Wit, 2005;
Ruiter, Abraham, & Kok, 2001).
Korku yaratan mesajlar insanlan boacak denli gl olduklarnda
da basz olurlar, insanlan lmne korkuttuunuzda savunmac bir
tutum ahr- r, tehdidin nemini yok sayarlar ve konu hakknda
rasyonel bir ekilde d- jTkemezler (Janis & Feshbach, 1953;
Uberman & Chaiken, 1992). Bu neden- , Kanserle Sava Demei iin
hazrlayacanz kampanyada insanlan korkut- amalyorsamz u
noktalan gzden karmayn: nsanlarn verdiiniz aja dikkat
etmelerini salamaya yetecek oranda korku yaratmaya aln ve

mesaj gz ard etmelerine ya da arptmalarna neden olacak denli
korutmayn; sigaray brakmakla ilgili spesifik nerilerde bulunun ve
mesaj dik- lice dinlemenin bu korkuyu azaltmaya yardm edecei
gvenini yaratn.
Yargc beklerken sa
jri yelerine ikolata
t ram edebilir
miyim? M vekkilimin
ikram.
Sezgisel Kestirme Yol Olarak Duygular Duygular bir ey hakknda

hissettiimizle ilgili sinyal gndererek de tutum deiikliine yol
aabilip Sezgizel-sistematik ikna modeline gre (Chaiken, 1987)
insanlar dolayl ikna yolunu setiklerinde genellikle sezgisel
kestirme yollara bavururlar 3. Blmde bu kestirme yollarn
insanlann hzl ve etkin bir ekilde yar da bulunmalanm salayan
zihinsel ksayollar olduuna deinmitik. Bub 1 lmde ele aldmz
balamda kestirme yol, insanlann konu ile ilgili her b detay
zmlemek ve tutumlannn ne olduuna zaman kaybetmeden rar
verebilmek iin kulland basit bir kuraldr. Uzmanlar her zaman
haki ldr ve Uzunluk gtr (yani uzun mesajlar ksa mesajlara
oranla ikna edicidir) bu kestirme yollara mek gsterilebilir.
in ilgin yan, duygulanmz ve ruh hlimiz kendi balanna da
tu? tumlanmm belirleyen kestirme yollar olarak davranabilirler. Bir
ey hak? kndaki tutumuza karar vermeye alrken ou zaman,
Bunun hakk da neler hissediyorum?" kestirme yoluna bavururuz
(Clore & Huntsi ger, 2007; Forgas, 1995; Schwarz & Clore, 1988;
Storbeck & Clor 2007). iyi eyler hissettiimizde tutumumuz da
olumlu olur; kt his" sz konusu olduundaysa tutumumuzun
yelkenlen de suya iner. im
S
ezgisel-Sistematik kaa Modeli
~
tknay ynelik iletiimlerin tutum deiimine yol amasn 2
yoldan akla? del: mesajlann. tn, yanlarm sistematik
olarak.ilemek ya da. zihinsel (sezgisel kestirme yollar) kullanmak,

rnein Uzmanlar her zaman
128
ELLOT
ARONS
ON TIMOT
HY D.
V/1LSO
N ROBIN
M.
AKERT
Birok
ikna
reklamda
etmek
iin
kullanlmaya
ilanda
insanlan
duygular
allr.
anne
Bu
babalara
bebekleri uyutmann en iyi

yolunun onlan srt st yatrmak olduunu retmek iin
01
irinlik
VsiDS"
(oyuncak
resimleri)
ve
hayvan
endie
(uyanmasn istiyorsan yukan

bakmasn sala) bir arada
kullanlm.
bu kurala uyma fikri kulaa ho geliyor olabilir ve kestirme yollar sz

konusu olduunda gerekten de yledir -yani ou zaman. Yeni bir
koltuk almak istediinizi ve mobilyacya gidip eitlere bakndnz
dnn. i'Bunun hakknda neler hissediyorum? kestirme yolunu
kullanrsanz hissettiklerinizi ve duygularnz hzl bir ekilde gzden
geirebilirsiniz.
Bir
koltua
oturduunuzda
kendinizi
ok
iyi
hissettiinizde de byk olaslkla o koltuu satn alrsnz.

Tek sorun bazen bu hislerin nereden geldiini bilemememizdir.
Kendi- ' i ok iyi hissetmenize yol aan gerekten koltuk mudur,
yoksa tamamen sz bir ey mi? Belki daha en batan iyi bir ruh
hlindeydiniz, belki de obilyacya giderken radyoda ok sevdiiniz bir
ark almt. Bunun nda neler hissediyorum? kestirme yolu ile
ilgili sorun, ruh hlimizin edenini bazen yanl anlamamz, bir
kaynaktan (sevdiimiz ark) gelen ygulanmz yanllkla baka bir
kaynaktan (koltuk) gelen duygulara at- etmemizdir (yanl ykleme
iin bkz. 5. Blm; Claypool, Hail, Madde, & ircia-Marques, 2008).
Byle olduunda kt kararlar verebiliriz. Yeni Ituk eve geldiinde
artk kendinizi o kadar da iyi hissetmenize yol ama- , in fark
SOSYAL
PSKOL
OJ 129
edebilirsiniz. Bu da reklamclarn ve satclarn rnlerini sunar-
130
ken (rnein, gzel bir mzik ya da ho bir grnt eliinde) iyi duygu lar yaratmaya ve bylece insanlann bu duygulard
azndan bazlan- pazarlanan mala yklemesini salamaya almasn gayet iyi aklyor. Duygu ve Farkl Tutum Tipleri
tutum deitirme tekniklerinin bf ans, deitirilmeye allan tutumun tipine baldr. Daha nce de dei diimiz gibi tut
ayn
ekillerde
tum
nesnesi
ve
atele
iyi
yolu
olacaktr
ilgili inanlarmza dayan ken (bilisel kaynakl tutumlar) bazlar#* daha ok
deerlere
Bmsm daha nce hi du-
(duygula kaynakl tutumlar), dayanr. eitli aha| larda en iyi yntemi
kar:
_ uzuned bir- konuyu
vermek olduu grlmtr: Bir tutum bi| sel kaynaklysa bu tutumu deit
rasyonel
zmesi
mesajlar kullanmak, du gulanm kaynaklysa duygusal yaklamlan benim
(Fab
'yinelemeye , almak
& DeBono, 1989).

Farkl
ortaya kmazlar; bazlan daha ok t
ile
trdeki
yararszdr
-Jouthan,Swft
1990). rnein, bir
duuunp*
gar & Petty, 1999; Haddock, Maio, Amold, & Huskinson, 2008; Shavit 1989;
j
reklamlann ne derece etkili olduunu inceleyen bir aj lmay ele alalm (Sh
klima ya da elektrikli sp genin fiyatm, gcn ve gvenilirliini n
karan kimi reklamlar rnn nesnel avantajlan vurgulanr. Parfm ve kot pantolon reklamlarn da olduu gibi, rnn n
zellikleri yerine ne kadar seksi, gzel, gen' lik dolu olduunu vurgulayan reklamlarda ise duygular ve deerler vur lamr.
reklam tipi daha etkili olacaktr?
Bu sorunun yantn bulmak iin katlmclara farkl trde reklamlar gsterilmitir. Bunlardan bazlan klima ya da kahv
kullanm rm leri ile ilgilidir, insanlann bu tip rnlerle ilgili tutumlan genellikle n% nn kullanmla ilgili zellikl
deerlendirilmesinden sonra olu: (rnein, bu klima ne kadar elektrik harcyor?) ve dolaysyla bili"* kaynakldr. Parfm
tebrik kartlan gibi dier eyalar ise sosy kimlik rnleridir. nsanlann bu tip rnlere ynelik tutumlan gene*: likle baka
nasl grnd ile ilgili kayglan yanstr ve daha duygulanm kaynakldr.
ekil 7.6da grld gibi insanlar en ok tutumlan ile uyuan r. lamlara olumlu tepkiler vermitir. Tutumlan bilisel ka
olduu-'
SOSYAL PSKOLOJ
131
Tutum tipi
Duygulanm
kaynakl (sosyal
kimlik)
Bilisel kaynakl
(yararc)
(yarar
c)
(sosyal kimlik)
Tutum tipi
7.
6
ygulanmsal ve bilisel bilgilerin duygulanm ve bili kaynakl tutumlar zerinde- i etkileri

-nlann tutumlan bilisel kaynakl olduunda (rnein, klima ya da kahveye yne- k) rnlerin yararl ynlerini vurgulayan bilise
reklamlar daha etkili oldu, mumlan daha ok duygulanm kaynakl olduundaysa (rnein, parfm ve tebrik rtlanna ynelik) deerleri
kimlii vurgulayan duygulanm kaynakl reklam- daha etkiliydi. (Yksek sap insanlann reklamlar okuduktan sonra daha fazla olum- d
getirdiini
Shavtt, 1990 almasndan uyar
rnein, klima ya da kahve ile ilgili olduunda) klimann zellikleri gibi allanmla ilgili ynlerine odaklanan reklaml
baarldr, insanlann tumlan duygulanm kaynakl olduundaysa (parfm ya da tebrik kartlarnda olduu gibi) deerler v
kimlik konulanna odaklanan reklam- daha baanh olmutur. ekil 7.6da grlen grafikte insanlann farkl am tiplerine g
olumlu tepkilere yer veriliyor, insanlarn rn- ' almay ne kadar istedikleri lldnde de benzer sonulara ulal- tr. Ya
gnn birinde reklamc olursanz ite size kssadan hisse: emli olan insanlann pazarladnz rnle ilgili tutumlandr ve sizi
kampanyasn bu dorultuda dzenlemeniz gerekir.
.ltr ve Farkl Tutum Tipleri 5. Blmde ele aldmz benlik-kavramm- ki farkllklar konusundan yola karsak, farkl k
insanlar ayn ne kar farkl tipte tutumlar sergileyebilir mi? Daha nce de b
132
Sizce bu reklam tutumlan

gulanm kaynakl m yoksa 1 sel
kaynakl m olan insanlar! ha
ok etkiler? Genel ol; reklamlar
deitirmeye aho lan tutum
trne gre dklannda daha etkili
olurlar.^ reklam da insanlann
duygufc hedefliyor gibi
grndne' re (gerekten de
arabann j lii, yakt harcamas
ya da | nirlii gibi hibir bilgiye
yeri rilmemi) daha ok, tutun
duygulanm kaynakl olan ir lan
etkileyecektir.
miz
gibi
Bat
bamszlk
kltrlerinde
ve
vurgulanrken
bireysellik
bir
Asya
kltrnde karlkl-bamllk
ve
ortaklaaclk
plana
kar; farkllklar insanlardaki

farkl tutum tiplerini ve bu tutumlan deitirmeg yollanm etkiliyor
olabilir (Aaker, 2000).
Bat kltrlerinde yaayan insanlar tutumlann daha ok
bireyselli! kendini gelitirmekle ilgili kayglara dayandmrken, Asya
kltrlerin insanlar tutumlannda daha ok aile gibi bir sosyal grup
ierisindeki' numlann temel alyor olabilir. Bu durumda, bireysellik
ve kendini geliti meyi vurgulayan reklamlar Batl kltrlerde daha
ok etkili olurken A|f kltrlerinde insanlann sosyal grubunu n plana
karan reklamlar dil baanl olacaktr. Bu hipotezi test etmek
isteyen aratrmaclar ayn ra iin bamszl (rnein, bir
ayakkab reklamndaki slogan: Doru ayaS kablan giydiinizde her
ey kolaylaacak") ya da karlkl bamll ! negin, ayn rn iin
farkl bir slogan: Ailenizin ayakkabs) vurgr farkl reklamlar
hazrladlar ve bunlan Amerikal ve Koreli katlmaB gsterdiler (Han
& Shavitt, 1994). Amerikallar en ok bamszl1 layan
reklamlardan etkilenirken Korelilerin karlkl bamll vur_
SOSYAL PSKOLOJ
133
k reklamlardan daha ok etkilendii grld. Aratrmaclar ABD ve

Ko- de yaymlanan gerek dergi reklamlarn da incelediler ve bu
reklamlarn
birbirinden
farkl
olduunu
grdler:
ABDdeki
reklamlarda bireysellik, -dini gelitirme ve rnn birey olarak

mteri iin avantajlar daha ok gulanrken Koredeki reklamlarda
daha ok aile, bakalarn dnme -rnn sosyal gruba salad
faydalar n plana karlyordu. O hlde, el olarak reklamlarn,
deitirmeye altklar tutuma gre hazrlanma- durumunda daha
baarl olacam syleyebiliriz.
Kiinin Kendi
Deiimi
Dncelerine
Gveni
ve
Tutum
Kanserle Sava Demei iin nasl ikna edici mesaj hazrlayacanz

hak-
da
artk
birok
ey
bilmenize
karn,
hesaba
katmak
isteyebileceiniz bir yden d ha sz edebiliriz: nsanlar verdiiniz

mesajn tetikleyecei dn- ye ne kadar gvenecekler? Verdiiniz
mesajn sigara tiryakilerinde, Vay ma, gerekten de sigara imenin
bilmediim
birok
tehlikesi
varm
gncesinin
uyanmasn
saladn dnn. Buraya kadar her ey yoda ancak ayn

zamanda insanlann bu dncelere ok gvenmesini de isiniz.
Gzlerini kanp, Bu konuda o kadar da emin deilim" derlerse
rdiiniz mesajn da pek etkisi olmayacaktr (Petty & Brinol, 2008;
Petty,
t;
ol, & De Marree, 2007). Byk olaslkla buraya kadar her ey

yeterin- ' ak ancak insanlann kendi dncelerine gvenme ekli
her zaman o r da bariz deildir. Pablo Brinol ve Richard Petty (2003)
tarafndan d- 'enen ve katlmclara yeni bir kulaklk modelinin
dayankllnn soluu bir almay ele alalm. Kimilerinden kulaklk
takarken balann yana, dierlerinden de aa yukan doru
sallamas istenmiti. Bu sra- | kulaklk araclyla, rencilerin
niversite kampsndeyken kimlik mm yakalarna takmas gerektii
zerine bir konuma dinliyorlard. | olarak da kimi katlmclar bu
konuda ikna edici, gl mesajlar dinken (rnein, kimlik kartlan
kampsn renciler iin daha gvenli ol- m salayacakt) dierleri
134
ikna edici olmayan mesajlar duyuyordu (r- n, renciler kimlik

kara taktnda gvenlik grevlileri le yemeine / fazla zaman
ayrabilecekti).
Elbette ki tahmin edebileceiniz gibi, almann amac kulaklklann
tamln test etmek deil, bir mesaj dinlerken ba iki yana ya da
aa h sallamann mesajn ikna ediciliini etkileyip etkilemediini
grmek-
SOSYAL PSKOLOJ
la I
n
l l i
135
i
I
Ba^yla
onaylama
Bayla reddetme
Zayf
mesajlar
Gl mesajlar
ekil 7.7
Kiinin kendi dncelerine gveninin ikna zerindeki etkileri Katlmclara
btn rencilerin kiisel kimlik kart tamasyla ilgili gl ya da mesajlar
ieren tartmalar dinletilmittr. Gya kulaklklarn dayankllm lmek i
kacmclardan tartmalar dinlerken balarn iki yana ya da yukardan
aaya do sallamalan istenmitir. Verilen mesajlar gl olduunda balarm
evet" anlamnda y kan aa sallayanlarn mesajlara daha fazla gvendii ve
bu nedenle de, eklin solu grebileceiniz gibi, daha fazla ikna olduklan
grlmtr. Mesajlar zayf oldu ise balarn hayr anlamna gelecek
ekilde iki yana sallayan katlmclarn mesajla^ ikna ediciliine daha az
gvendii ve dolaysyla, eklin sanda grebileceiniz gibi, ( ha az ikna
olduklan grlmtr. Dier bir deyile, balarn yukan aa sallayanl sanlar,
iki yana sallayanlara oranla, mesajla ilgili kendi dncelerine daha fazla gv
initir (rnein, mesajlar daha glyken vay canna, bu gerekten ikna
edici" ve sajlar zayfken vay canna, bu gerekten ok aptalca)
(ekil Btiilol & Petty, 2003 almasndan uyarlanmtr.)
ti. Buna gre, ba hareketlerinin, verilen mesajla ilgisi olmamasna

kar insanlann verilen mesaja duyduklan gveni etkileyecei
dnlyor Ba evet der gibi yukan aa sallamann, hayr
der gibi iki yana ssS maya oranla, verilen mesaja, daha fazla gven
salayaca dnlyoi alma sonunda bunun gerekten de
byle olduu grld ve buradan n ka ilgin karma vanld. Etkili
mesaj duyarken balarn yukan aala layan insanlar, balarm iki
yana sallayanlara oranla, mesaja daha ok kdf yordu nk balanyla
onayladklarnda dinlediklere mesaja daha fazlij ven duyuyorlard
(bkz. ekil 7.7nin sol blm). te yandan, mesajl yf olduunda
136
ba aa yukan sallamak tam tersi bir etki gsteriyordu-J
SOSYAL PSKOLOJ
137
gn iki yana sallayanlara oranla, duyduklar mesajn aslnda zayf

olduu, edici olmad ynnde kendilerine daha fazla
gvenmelerini salyor, en mesaja daha az gven duymalarna
neden oluyordu (bkz. ekil ,7nm sa blm). Yani, mesajlarnz
salam ve ikna edici olduu srece, ann verdiiniz mesaja
duyduklan gveni arttrmak iin yapacanz ey, mesajn daha
etkili olmasn salayacaktr (Barden & Petty, 2008).
KNA EDC MESAJLARA KARI KOYMAK

Bu noktaya kadar kukusuz sinirlenmisinizdir (ve bunun tek nedeni
bu blmn bitmek bilmemesi olmasa gerek). Tutumlannz
deitir- e ynelik bu kadar ok akllca hazrlanm yntem sz
konusuyken ik- ' edici iletiimlerden korunma ansmz hi mi yok?
Aslnda var: En azn- bir takm stratejilere bavurduunuzda bunu
baarabilirsiniz, ite tn bu ikna edici mesaj bombardman altnda
srekli fikrini deitiren iri olmaktan korunmann yolu.
, Tutumun Alanmas
. Yapabileceiniz eylerden biri, birisi saldnya gemeden nce
tutumunu- kar mesajlan gzden geirmektir. nsanlar tutumun

alanmas (Ber- ., Maio, & Olson, 2003; McGuire, 1964) olarak
adlandrlan teknii kul- lehte ve aleyhte mesajlar zerine ne kadar
ok dnrse manaksal inanlar kullanarak dncelerini
deitirme giriimlerini o denli iyi ber- edebilirler. Tpk insana az
miktarda virs verilerek daha sonra ortaya 'abilecek viral bir
hastala kar baklk kazanmasn salayan ada olgu gibi,
mesajlan nceden deerlendiren msanlar daha sonraki iletiimle-
etkilerine kar grece bak olurlar. Buna karlk, mesele

hakknda d- leyen, yani tutumu dolayl yoldan oluan birisi,
tutumuna manaksal 1dan yneltilecek saldrlara kar zellikle
savunmasz olacaktr.
rnein, William McGuire (1964) yrtt almada katlmclan
lumun ou yesi tarafndan zerinde dnmeden kabul edilen,
her ye-
138
Alanmas
kart kk dozlarda fikirleri nceden alayarak insanlar tutum
d&; abalarna kar bak hle getirmek
139
sonra
dilerimizi
fralamalyz
benzeri,
kltrel
basmakalplara basit argmanlarla alamt. ki gn sonra
inekten
katlmclar yeniden gelip-' basmakalplara ynelik, rnein dileri

ok fralamann zararlarndan V seden, daha gl saldrlar
okuyacaklard. Bu iddialara kar alanan sanlann, alanmayan
kontrol grubuna oranla, konu hakkmdaki tutu n ok daha az
deitirdii grlecekti. Neden? Zayf mesajlarla ala sanlann bu
mesajlann neden yanl olduu zerine dnmeye za olmutu ve
bu sayede 2 gn sonra duyacaklar daha gl mesaja kar ma
olaslklar da ykselmiti. nsanlann dilerini ne sklkta fralamas!
rektii zerine herhangi bir dncesi olmayan kontrol grubu ise sk
di alamaya kar iddialara kar zellikle savunmasz durumda
kalma, r
rn Yerletirmeye Kar Uyank Olmak

TV dizisi 24te tipik gergin bir sahne. Terristler saldrya hazrla
ve gz pek terrle sava ajan Jack Bauer enselerinde. te yandan,
ter
ler
de etin ceviz ve Terrle Mcadele

Herhangi Dr conuaa Ko-
ye numann
e,
etkisi
en
.kînm
temel
fikirlerini
glendirmesidir; aslnda,
insan
saldrma
savunmann
ve
hararetiyle
ikna olmaya snana dek.

neye
inand
zaman
hibir
tam
olarak
'bilemez.
-Charles
Dudley
Wamer,
Backlog Studies, 1873
minin (TMB) bilgisayar sistemini ke

alyorlar. TMB bilgisayar uzman C
online saldrnn farknda ama telala-*
yor. Patronuna Cisco sistemi gvenli
140
derken kamera, bilgisayannn monit " ki "Cisco Gvenlik Yant

Sistemi yi odaklanyor. TV kanallarnn irketlerde dklan para
karlnda gerekletir"' program srasnda rn yerletirme uy~
malarndan birine tank oluyoruz. Hatta, co Systems bir sre kendi
web sitesinde 2 zisinden alman bir video klip linkine bile yer
vermitir (Paul, 2005).
TV programlannn aralarnda reklamlar baladnda insanlar
gen* le uzaktan kumandadaki sessiz dmesine basarlar (ya da
program
den
kaydedilmise
bu
blm
hzl
geerler).
Reklamlardan kanma e mine karlk olarak da reklamclar

rnlerini programn iinde sergile nin yoUanm ararlar. irketler TV
programlarnn
ya
da
sinema
filmle
yapmclanna,
rnlerini
senaryoya dhil etmeleri karlnda para' (Kang, 2008). rnein,
E.T. filminde Elliot, E.T. harflerini yazabilmek
SOSYAL PSKOLOJ
141
s Pieces marka ekerlerden kullanm ve daha sonra bu markann

sarnda patlama yaanmt. Popler sinema filmi Iron M an (Demir
)de aralannda Apple ve Dell bilgisayarlar, Audi, Ford ve Rolls
Royce mobilleri ve Vanity Fair ve Rolling Stone dergileri de olmak
zere 40tan markann reklam yaplmt, i* rn yerletirmenin
etkili olmasnn nedenlerinden biri de insanlann, ^m ve
davranlanmn etkilenmeye alldn fark etmemesidir. Bu duinda savunma kalkanlanmz indiririz; E.T.de Reeses Pieces
markasn
jisy
rdmzde
binlerinin
tutumlanmz
etkilemeye
altm
dnmeyiz 'bu nedenle de kar fikirler retmeyiz (Burkley, 2008;

Levitan & Visser, 08; Wheeler, Briol, & Hermann, 2007). Buna kar
zellikle ocuklar mmasz durumdadr. rnein, yrtlen bir
alma, izledikleri filmde yetikinlerin sigara itiini gren 5 ila 8.
snfta okuyan ocuklann siya kar tutumlannm daha olumlu
olduunu ortaya koymutur (Sar- t ve ark., 2002; Wakefield, Flay,
& Nichter, 2003).
Bu da tutumlannm deitirilmeye allaca konusunda insanlan
nden uyarmann rn yerletirmeye -ya da daha genel olarak
iknaya kar " 'n bir ara olup olmad sorusunu akla getiriyor. yle
grlyor ki bu ekten de etkili bir aratr. Yrtlen eitli
almalarda
insanlan
tu-
mlannn
az
sonra
deitirilmeye
allaca konusunda uyarmann buna : daha az savunmasz

olmalann salad grlmtr. nceden uya- dklannda insanlar
grdkleri ve iittiklerim daha dikkatlice analiz eder- r ve bunun
sonucunda da tutum deiikliinden kanma olaslklan ar- .. Bu tip
uyanlar olmadnda ise insanlar ikna denemelerine daha az dik-
ederler ve bunlan olduktan gibi kabul ederler (Knowles & Lnn,

2004; jarin, Cialdini, Rice, & Sema, 2002; Wood & Quinn, 2003).
yleyse o- Jdann TV izlemesine ya da sinemaya gitmesine izin
vermeden nce on- :a tutumlann deitirmeye ynelik denemelere
maruz kalacaklarn jtnsatmak iyi olacakur.
Akran Basksna Kar Koymak
142
Tutumlara ynelik saldrlana ounlukla duygulanmza yneldiine

inmitik. Bu tip fikir deitirme tekniklerini de manaksal tekniklerin
lerini savuturabildiimiz gibi savuturabilir miyiz? Bu nemli bir
soru tutum ve davranlardaki kritik deiimlerin ou mantksal
deil,
Ticari bir rn bir sinema ya da televizyon gsterisinin senaryosuna sokma

a gelen rn yerletirme gittike yaygnlayor. rnein, 24 dizisinin bir
blmnde Jack Bauer belirgin bir ekilde sergilenen Macintosh PowerBook
bilgisayarnn mi stratejisini belirlemeye alyor.
duygusal tepkiler eklinde gerekleir. rnein, ou ergenin

sigara, ikf da uyuturucu kullanmaya nasl baladn dnn.
Bunun nedeni gen likle akran basksdr ve bu yalardaki ocuklar
bu tip basklara kar z likle savunmaszdr. Gerekten de, bir
almada
grld
zere,
bir
erg
nin
esrar
kullanp
kullanmayacam ngrmenin en iyi yolu esrar kulla " bir

arkada olup olmadna bakmaktr (Ailen, Donohue, & Griffin,
20 Yamaguchi & Kandel, 1984). Bunun tasl gerekletiini
dnelim.
dalar
arasnda
manta
dayal
tartmalar
olmayacaktr. (Hey Jake, y* tlen yeni aratrmalarda az

miktarda iki imenin sala yararl ol
______________________ bulunmu, haberin var myd?) Aksine,''
Bir yoldan ikna szckle- ran basks deer ve duygulara
SOSYAL PSKOLOJ
ynelir, ri etkidir.
dedilme korkusunu, zgrlk ve
zerki)
-Homeros__________ - teini hedef alr. Ergenlik anda arkad^
nemli bir sosyal onay kaynadr

-belT en nemlisidir- ve belirli tutum ya da davranlan
benimsemek, rn uyuturucu kullanmak ya da korunmadan
cinsel ilikiye jirmek, dller vadedebilir. Ergenlik andaki
ocuklann tehlikeli davra' ynelme olasln azaltmak iin
gerekli olan ey, akran basks yoluy
143
144
deiikliine
direnmelerine dunc olacak

tekniklerdir.
Seeneklerden
biri
McGuriem
p-flama
yaklamnn mantn akli

basks gibi daha etkin ikna
teklerini
ekilde
de
kapsayacak
gelenektir.
Bunun
iin insanlar,
"tebilecekleri
mesajlar-
mantksal
eitli
dozlar
verme yoluyla a- ann yan

sra,
karlaabile-
ekleri
US THE EW EVOLUTION
duygusal basklardan mekverilerek
MV-
pIlyUl,..
de
alanabilir.
rnein, ou sigara ien snf arkadalaryla taklan 13 yandaki
'Jakei ele alalm. Snf arkadalar imedii iin Jakele dalga
imeye balyorlar ve ona psrk yorlar. Hatta biri bir sigara yak- nr
ve bir nefes almas iin ona atyor. Bu tip bir baskyla kar- ;an 13
yandaki ocuklann ou boyun eecektir. te yandan,
L
ee karlaabilecei bu tip
basarn daha hafif
versiyonlarn ve bunlara kar

koyma tekniklerini nce- en
gsterdiimizi dnn.
rnein onunla rol oyunu
Ergenlerde
engellemeye
ksmen
sigara
alan
baarl
kullanmn
kimi
programlar
olmutur.
Resimdeki
Boyz II Men grubu gibi birok nl isim

grntlerinin
bu
almalarda
kullanlmasna izin vermitir.
oynayabiliriz: Bir kada,

sigara imedii iin Jakee korkak tavuk diye barr ve biz de a,
Seni etkilemek iin sigara ieceime tavuk olmay tercih ederim
de- ; retiriz. Smf arkadalarnn uygulad gl baskya kar
direnme- iin bu, etkili bir yol mudur?
Ergenlerde sigara kullanmn nlemeye ynelik eitli programlar
SOSYAL PSKOLOJ
"un
gerekten
de
etkili
bir
yol
olduunu
145
gsteriyor.
Bu
programlardan .ide psikologlar 7. snf rencileri ile yukandakine

ok benzeyen bir oyunu oynamtr (McAlister, Perry, Killen,
Slinkard, & Maccoby, 3). Aratrmaclar, yrtlen almadan 3
yl sonra bu oyuna katlan encilerde sigara ime orannn, kontrol
grubunda yer alan ve rol oyu-
SOSYAL PSKOLOJ
135
nuna katlmayan rencilere oranla, nemli derecede dk

olduuj bulmutur. Bu yreklendirici sonu da sigara
kullanmn azaltmaya nelik benzer programlarda ayn tekniin
kullanlmasn salamtj| (Chassin, Presson, & Sherman, 1990;
Crone ve ark., 2003; Hoffma Monge, Chou, & Valente, 2007).
kna almalarnda Bumerang Etkisi: Tepkisellik Kuram*!

Tutumlarna ynelecek saldrlara kar insanlara alama
yoluyla baj klk kazandrmaya alrken eli hafif davranmay
unutmamak gerekip ocuunuzun asla sigara imemesini
salama almaya altnz d: nn. Vereceim mesaj ne
kadar gl olursa o kadar iyi, isterse yanl sun diye dnp
ocuunuzun sigara paketine bakmasn bile yasakla bilirsiniz.
Ne zarar olacak ki? diyebilirsiniz, En azndan bylece bu
nunun ne kadar ciddi olduunu anlayacaktr.
Aslnda ok sert yasaklamalar getirmek zararldr, yasak ne
kadar olursa bumerang etkisi yaratma ve yasaklanan etkinlie
ilginin artmas: neden olma olasl da o denli artar. Tepkisellik
kuramna (Brehm, 1966i gre insanlar yapma, dnme ve
isteme zgrlklerinin kstland hi sinden holanmazlar.
zgrlklerini tehdit altnda hissettiklerinde nafi bir tepkisellik
durumu ortaya kar ve insanlar bu tepkisellii azaltmak i
tehdit edilen davran (rnein, sigara imek) sergileyebilirler.
rnein,
bir
almada
aratrmaclar
bir
niversite
kampsndeki valedere ve duvarlara yaz yazmalarn nlemek

amacyla, iki uyandan l rini yerletirdiler (Pennebaker <Sr
Sanders, 1976). Uyanlarn birinde I bir ekilde duvarlara yaz
yazmayn ibaresi okunuyordu. Dier uyanda ha lml bir dil
kullanlmt: Ltfen duvarlara yaz yazmayn. Arat clar iki
hafta sonra dnerek uyanlarn aslmasndan sonra duvarlara ne
dar yaz yazldn incelediler. ngrld gibi, Hibir
ekilde... u snn bulunduu tuvalederdeki yaz miktan,
Ltfen duvarlara... uya' mn bulunduu tuvaletlere oranla,
nemli lde daha fazlayd. Be:
Tepkisellik Kuram
nsanlar belirli bir davran sergileme zgrlklerinin tehdit

136
altnda old inandnda naho: bir tepkisellik hli ortaya kar ve
bunu, da tehdit alt am sergileyerek azaltrlar.
137
e, sigara ime, uyuturucu kullanma ya da burnuna hzma takma konuda sert

uyanlar alan insanlann kiisel zgrlk ve seim duygulanm ye- -n kazanmak
iin bu davranlan sergileme olaslktan daha yksek otatr (Bushman, 2006;
Miller, Lane, Deatrick, Young, & Potts, 2007).
r
TUTUMLAR DAVRANILARI * NE ZAMAN NGRR?

Kanserle Sava Demei iin dzenlemeniz gereken reklam kampanya-
dnn. Bu tip kurumlann reklam kampanyalanna bu denli ok para '-rcamak

istemesi basit bir varsayma dayanr:
insanlann
tutumlan dei- de (rnein, sigaradan o

ho-
adklan
zaman)
davranlar
da
kadar da
t
verinz
ancak
deiir
insanlann davranlarn
rnein, sigaray brakrlar).

Klasik bir almada (LaPiere, 1934) tu- ile
davranlar arasndaki ilikinin aslmo kadar da basit olmad grlmtr.
etkileme- yiz. -Franois

Rouchefouca-
de
La
uld,
Vecizeler, 1665
930lann balannda Richard LaPiere, gen

ir
inli
iftle
lkeyi
batan
baa
gezecekleri bir seyahate kma. Bu dlde ABDde Asya kkenlilere kar

yaygn bir n yarg vard ve bu ne- fenle girdikleri her otelde, restoranda,
kamp alannda LaPiere arkadalan- reddedilecei korkusunu tayordu. Buna
karlk, gittikleri 251 iletme anda yalnzca birinin inlilere hizmet vermeyi
geri evirmesi onu ol- ka artacakt.
n yargnn sz konusu olmadn gren LaPiere insanlann Asya k- ilere
kar tutumlann farkl bir ekilde incelemeye karar verdi. Seya- t sona
erdikten sonra inli arkadalanyla birlikte gittii her yere birer ektup yazd ve
inli mterileri kabul edip etmediklerini sordu. ou den de yant ald ancak
yalnzca bir yant olumluydu, %90mdan fazlas lilere kesinlikle hizmet

vermeyeceklerini
sylyordu,
ifade
138
E L L I O T A Rdierleriyse
O N S O N - T M OkaT H Y zd.
D . W Insanlann
L S O N - R O Byazyla
IN M. AKE
RT
ettii tutumlar gerek davranlanndan ne- farklyd?
LaPierein almas, elbette ki kontroll bir deney deildi. Bu sonula,insanlann tutum ve davrantan arasnda illa da bir tutarszlk ortaya n
kendisi de kabul ediyordu. Mektuptanna yant veren iletme
SOSYAL PSKOLOJ
sahiplerinin, onlan arlayan grevlilerle ayn kii olup olmadn bite

olanakszd, aynca inli arkadalann kabul etmeleri ile mektubu okur lan
arasnda geen birka ay zarfnda fikirleri de deimi olabilirdi, de insanlann
tutumlan ile gerek davranlar arasndaki bu uyumaz! denli dikkat ekici ki
davranlara zorunlu olarak tutumlan izledii va ymm sorgulamak kanlmaz
oluyor. zellikle de LaPierein al dan sonra dzenlenen ve tutumlann
davranlan yeterince ngrmedi^ ortaya koyan aratrmalar (Wicker, 1969)
bu gr destekliyor.
Peki bu nasl oluyor? Birisinin Asya kkenlilere ya da siyasi bir ada,? kar
tutumu gelecekte nasl davranaca konusunda gerekten hibir o sylemez
mi? LaPierein almasnda ve bunu izleyen aratrmalarda edilen bulgular
ile davran ve tutumlarn ou zaman tutarl
olduu ge ini nasl
badatrabiliriz? yle grlyor ki tutumlar davranlan; ca belirli spesifik

koullar altnda ngrmektedir (DeBono & Snyder, i Zanna & Fazio, 1982).
nemli etmenlerden biri de ngrmeye ahtg davrann kendiliinden mi
yoksa planl m olduudur (Fazio, 1990),
Kendiliinden Davranlan ngrmek

Bazen spontane davranr, yapmak zere olduumuz ey zerine ok
dnrz. LaPiere ve inli arkadalan bir restorana girdiinde resto
mdrnn onlara hizmet edip etmeme konusunda dnmek im zaman
yoktu; ani bir karar vermesi gerekiyordu. Benzer ekilde, yolda rrken birisi
bizi durdurup imar yasasndaki deiikliklerle ilgili bir < eyi imzalamamz
istediinde genellikle durup 5 dakika boyunca d meyiz; dilekeyi imzalama
konusunda hzl bir karar veririz.
Tutumlar, yalnzca eriilebilirlikleri yksek olduunda kendilig davranlan
ngrr (Fazio, 1990, 2007; Kallgren & Wood, 1986). TuC eriilebilirlii bir
nesne ile onun bir deerlendirmesi arasndaki a mm gcdr ve genellikle
birisinin bir konu ya da nesne hakkmdaki gulann ne kadar hzl bir ekilde
aktarabildii ile llr (Fazio, 20 Eriilebilirlik yksek olduunda tutum
nesnesini her grnzde j
Tutum EriilebtKrligi Tutmyesnesi e kiinin hu nesneyle ilgili deerlendirmesi
arasndaki 1 gc ,' kiint nesneyle ilgili duygularn ne kadar hzh
aktarabildii ile t
139
'nmenizde tutumunuz aklnza gelir. Eriilebilirlik dk olduunda tutumunuz

aklnza daha
gelir.
gre,
1 4yava
0
E L LBuna
IOT AR
O N S Oeriilebilirlii
N - T M O T H Y Dyksek
. W I L S O mlann
N - R O Bkendiliinden
IN M. AKERT
davranlar ngrme olasl daha yksektir kii harekete geerken
tutumunu dnme olasl yksek olacak- peki ama tutumlan en bata
eriilebilir klan nedir? nemli belirleyi- erden biri kiinin tutum nesnesi ile ilgili
davransal deneyiminin dere- 'dir. Kimi tutumlar, rnein birisinin evsizler
bannamda gnll ola- ahmasmdan sonra evsizlere kar tutumunda olduu
gibi, yaparak ilen deneyimlere dayanr. Dier tutumlarsa pek fazla deneyim sz
ko- olmadan ekillenir, rnein kiinin evsizler hakkmdaki tutumu ga- tede
okuduu bir yazya dayanyor olabilir. Kiinin bir tutum nesnesi ile ' deneyimi ne
kadar dorudansa eriilebilirlii de o kadar yksektir, ysyla kendiliinden
davranlan tutumlaryla daha tutarl olacaktr lasman & Albarracin, 2006).
zerinde Dnlm Davranlan ngrmek ou durumda davran

kendiliinden deildir, zerinde dnlm l bir davrantr. oumuz hangi
niversiteye gideceimiz, bir i tek- i kabul edip etmeyeceimiz, tatil iin
nereyi seeceimiz gibi konuiar- ciddi bir ekilde dnrz. Bu koullar
altnda tutumumuzun eriilebi- 'i daha az nemlidir. Bir konu zerinde
dnmek iin yeterli zaman- olduunda tutumlarmz eriilebilir olmadnda
bile
nasl
hissettii-
zerine
dnebiliriz.
Eriilebilirlik
yalnzca,
ne
yapacamz konuda, zerinde fazla dnmeden ani karar vermemiz

gerektiinde nem r (Eagly & Chaiken, 1993; Fazio, 1990).
Tutumlann, zerinde dnlm davranlan nasl ngrd zeri- en
tannm kuram planl davran kuramdr (Ajzen & Albarracin, 7; Ajzen &
Fishbein, 1980, 2005). Bu kurama gre, insanlann nasl nacaklan konusunda
dnmeye zamanlan olduu zaman davram- en iyi ngren ey niyetleridir
ve bunu da ey belirler: spesifik
v*';'
Davran Kuram
s. , f
w planl, dnerek sergiledii davranlarm en iyi ngren eyin- kioia bevramara ynelik tutumlan, znel normlar ve alglanan, davran-kontrol fikri:
SOSYAL PSKOLOJ
141
" 0a0aiha:^fi6^ t/tuh:

Juanlanrir
genel
tutumu
deil,davrana ynelik spesifik
tutumu
znel normlar Ihsanlann nem
verdikleri dier nsanlann sz konusu
davran nasl grecekleri tle ilgili
nanlan
Alglanana
davran ne k....... ..............
sergileyebilecekleri le ilgili
nantan
ekil 7.8
Planl davran kuram.
Bu kurama gre insanlann planl, zerinde dnlm davranlarn en iyi
ngret ey davranlarnn niyetleridir. Bu niyetleri en iyi ngrense spesifik
davrana ynelik tutumlan, znel normlan ve davranla ilgili alglanan
davran kontrolleridir.
(Ajzen,
1985
almasndan
uyarlanmtr.)
;
davrana ynelik tutumlan, znel normlar ve alglanan davran

kontrolleri (bkz. ekil 7.8). imdi bunlan srasyla ele alalm.
Spesifik
Tutumlar
Planl
davran
kuramna
gre
yalnzca
davrana ynelik spesifik tutumlann bu davran ngrmesi

beklenebilir. Bir almada? aratrmaclar evli kadnlardan oluan
bir rnekleme doum kontrol haplarna ynelik genel (doum
kontrolne ynelik tutumlan) ve zel (gelecek ? iki yl ierisinde
doum kontrol hap kullanmaya ynelik tutumlan; bkz. Tablo 7.1)
tutumlann sormutur, iki yl sonra kadnlara grmeden son- i
ra doum kontrol hap kullanp kuanmadklan sorulmutur.
Tablo 7.1de grld gibi, kadmlann doum kontrol ile ilgili
genel tutumlan doum kontrol uygulayp uygulamamalann
hibir ekilde ngrmemitir. Bu ge-_ nel tutum kararlarn
etkileyebilecek haplann uzun vadeli etkileri ve dier doum
kontrol yntemlerine ynelik tutumlan gibi dier etmenleri
hesaba j katmamtr. Doum kontrol hap kullanmyla ilgili soru
zele indike bu
tutumun gerek davran ngrme oran da
ykselmitir (Davidson & Jac- card, 1979).

Bu alma LaPierein (1934) insanlann tutum ve davranlan
142
AKERT
arasmda
ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. WILSON - ROBIN M.
grd
tutarszl
aklamamza
yardm
ediyor.
letme sahiplerine sorulan, inlilere hizmet verir misiniz?

sorusu ok geneldi. Daha spesifik bir soru, rnein, Amerikal bir
niversite profesrnn elik ettii eitimli
SOSYAL PSKOLOJ
143
k kadn gruplarna doum kontr E spesifikse gerek doum

kontr onOa yaknsa gsterir. i
^;)lxn
I!8S$18M
r
3 I1- - ^
...
.
Tutum Da's ranv |

kontrolne ynelik tutum - . - - ;
j|j|m kontrol haplarna ynelik tutum c pn kontrol hap

kullanmaya ynelik tutum. .
: izleyen 2 yl ierisinde doum kontrol
57
n,!kullanmaya ynelik tutum
iriak. Davdson & Jaccard, 1979 almasndan

uyarlanmtr.
m t Ti?
iyi giyimli, nazik bir inli ifte hizmet verip vermeyeceklerini

sorsayd iletme sahiplerinden davranlaryla daha tutarl yantlar
alabilirdi.
znel Normlar Davrana ynelik tutumlan lmenin yan sra
insanlann znel normlann, yani nemsedikleri insanlann sz konusu
davran nasl grecekleri ile ilgili inanlann da lmemiz
gerekir (bkz. ekil 7.8). Birisi- t nin niyetini ngrrken bu
inanlan bilmek kiinin tutumlann bilmek kadar nemli olabilir. rnein, Kristenin bir hip-hop konserine gitmekle ilgili
niyetini ngrmeye altmz ve bu mzik trnden
holanmad- | n bildiimizi dnn. Byk olaslkla
Eylemler
'
verebilecekleri
btn
verecekse-'
e
kiilim
sonulan
bu
eylemler
ni:
yeden
konsere gitmeyeceini syleriz. te yandan, diyelim ki en iyi
arasnda' tutarlfk olmas
arkada Tony, Kristenin |- konsere gitmesini ok istiyor. Bu
gerekir. . _ - -Franos de
znel
La Rocheiuca' uld,
nor-
1665":
*
mu -yakn arkadann davrann nasl grecei konusundaki
inancm- bildiimize gre ngrmz de deiebilir.
|;Alglanan Davran Kontrol Son olarak, ekil 7.8de grld gibi,
insanlann
niyetleri
bir
davran
ne
kadar
rahatlkla
sergileyebilecekleri ko- |nusundaki inanlanndan, yani alglanan

davran
kontrolnden
de
etkile-
ptir.
nsanlar
uygulamann, rnein cinsel iliki srasnda pre
bir
davran
Vecizcler,
144
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROBIN M. AKR
vatif kullanmay anmsamann zor olduuna inandnda bu ynde l bir
iyetleri olmaz. Davran uygulamann, rnein iten eve dner st
lmay anmsamann kolay olduuna inandklarnda ise bu ynde l bir
iyetin oluma olasl daha yksektir.
Kayda deer sayda aratrma insanlara niyetleri belirleyen bu etke
esifik davranlara, znel normlara ve alglanan davran kontrolne
ik tutumlar- hakkmdaki fikirlerini sormann hangi ii kabul edece
niyet kemeri takp takmayacaklar, zamannda muayeneye gidip gi
cekleri ve cinsel iliki srasnda prezervatif kullanp kullanmayaca gibi
nl, zerinde dnlm davranlarn ngrme olasln a dm
aya koyuyor (Albarracin, Johnson, Fishbein, <Sr Mueller 2001;
mitage & Conner, 2001; Cooke & Sheeran, 2004; Trafimo Finlay, 1996).
REKLAMIN GC
Reklamn ilgin yan ou insann, reklamlarn kendisi dnda h
erinde etkili olduunu dnmesidir (Wilson & Brekke, 1994). ns

_
genellikle u tip yorumlarda bulunur
, v - Reklamlar izlemekte bir saknca grm Bir ulusun

deaHemtt refc,
amlarna bakarak/syleye- ram- Bazllan elenceli ve beni o kadar da ; htircfni?
c
kilemiyorlar. Peki bu doru mu? Bu s;_
-GeorgeKonnan Dougfes, Sa- psikoloji asndan nemli bir soru uth
v/ind, 1917
tutum ve davranlar zerine buraya
ele aldmz aratrmalarn ou Iaborattc'
atunda
niversite
rencileriyle
dzenlenen
aratrmalard.
Bl
nda grdmz gibi, hepimiz gndelik yaammzda tutumla
itirmeye alan yzlerce reklamla karlayoruz. Bu reklamlar ger_

ie yanyor mu, yoksa her yl reklamlara milyarlarca dolar aktan -' ler
alarn boa m harcyor?
yle grnyor ki insanlar reklamlardan dndklerinden daha r.
ileniyorlar (Abraham & Lodish, 1990; Liebert & Spafkin, 1988; 1991;
lls, 1997; Wilson, Houston, & Meyers, 1998). Reklamlarm radm
steren en iyi kant kablo TV pazar aratrma testleri olarak a dnlan
malardr. Bu almalarda reklamclar, kablo TV irketi
SOSYAL PSKOLOJ
arla ortaklaa alrlar ve rastgele seilmi bir izleyici grubuna, herifi m
zlettirirler. Bu potansiyel mterilere kasalarda taranan zel _ kartlan
erilerek yaptklar alveriler izlenir ve bylece rnein 'jbaDub
amar detejan reklamn izleyenlerin gerekten daha fazla
aDub alp
lmadklanna baklr, bu da reklamlann etkinliini lme- \ iyi yoludur.
00n zerinde kablo TV pazar aratrmasnn sonu- plamlann,
zellikle yeni rnlerde, ie yaradm gsteriyor (Lodish .,1995).
eklamlar Nasl Etkili Oluyor?
klamiar nasl etkili olur ve hangi reklam trleri daha etkilidir? Bu so- rm
ntlarn daha nce ele aldmz tutum deiimi konusunda bula- %.
klamclar duygulanm kaynakl tutumlan deitirmeye alum- unun

iyi yolu, daha nce de belirttiimiz gibi, duygulara kar duy-
lanmaktr. rnein, farkl gazoz markalarnn reklamlarnda oldu- -i
u reklam duygusal yaklam benimser. Farkl kola markalarnn ~da o
dar da farkl olmadn dnrsek, ou insann alveri ka- tem farkl
arkalann nesnel niteliklerine bakarak vermediini grebili- jDolaysyla,
zoz reklamlarnda olgulara ve saylara yer verildiini g- lyiz. Bir reklam
keti yneticisinin belirttii gibi Gazoz reklamlarnn zellii aslnda
bir ey sylemiyor olmalandr (Battle for Your Bra- .?1991). Gazoz
klamlan insanlara rakamlar vermek yerine onlann duymana ynelir ve
zoz markas ile heyecan, genlik, eneji ve cinsel eki- duygularn
da- , ya alr.
anlann tutumlan Ja bilisel kaynakly- ir noktay daha gz ne
mamz gerekir: au kiiyle ne kadar al? insanlarn gn- |k
yadann etkile- gjmemli sonular dolacak m, yoksa onla-
rudan etkileme- TTN SEKTR YEN BR PAZAR BULDU
145
BALANTILAR
Uyuturucu Kullanmm Azaltmaya Ynelik Medya
Kampanyalar e Yaryor mu?
Filmlerde sigara ve iki tketimi yaygn olarak grlebiliyor, bazen de ou
cin hayran olduu kamuya mal olmu kiilerin uyuturucu ve alkol kulla]
zendirdiini gryoruz. Reklamlar, rn yerletirme ve nller insanlann
da' nlann etkileyebilir; ttn ve alkol kullanm da bu etkilerin arasmda
yer tadr (Pechmann & Knight, 2002; Saffer, 2002). Bu da nemli bir soruyu
me getiriyor: Alkol, ttn ve esrar gibi maddelerin kullanmm nlemeye
kamu ilanlan ie yaryor mu?
Buraya kadar, zellikle iknaya ynelik mesaja dikkat etmeye ok da gdl
diklerinde
ya
alrken
dikkatleri
insanlann
da
tutum
dikkat
ve
deitirmenin
dald]
davran]
zor
olabildi;
grdk.
Bununla birlikte, ynelik
S*
mesajlar iyi ilem etkili

de
olabilirler
ve
tutumlann
deitirmeye
baanl
almalar zerinde durduk. Peki,

aratrmaclar
laboratuvar
hayattaki
teknikleri
dna
tutum'
np
gerek
davranlan,
rnein ii yasa d maddeleri

kullanma-;^ limini deitirmeye
alt] da neler olur?
Medyadaki
(televizyon,
radj
elektronik ya da basl m. ki) bir

mesajn
genlerde
kullanm
(yasa d maddeler kol ve ttn)

Madde
kamusal
kullanmm
azaltmaya
kampanyalann
ie
ynelik
yaradn
yakn gemite dzenlenen bir st-analiz

almasnda grebiliyoruz. Bu blmde
zerindeki etkile ni test eden

almalann
konuda
bir
olduka
analizi
bu
reklendirici
sonular i (Derzon & Lpsey,
okuduklarnzdan yola karak, yukandak
2002). T gibi belirli maddeyi
ilann etkili olduunu syleyebilir misiniz?
hedefi'
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. WlLSON - ROBIN M. AKERT
See Knox Countyde

|br medya kampanyasndan sonra oculdat^Jj|gj
gsterilmitir. Aratrmaclar
ald grlmtr. Televizyon veradyodat
her mblge%
Mesajlardan daha etkili olmutur (Ibrahim.&j
(genlik andaki genlerle
n..aktrlerin esrar kullanmnn insan i- gibi
grmeler yapm ve
konulardaki etkilerinden kaynaklahav kvzyon
son30gnt
flmlenn ieren alma m konuca j|tur
efik tutumlarn ve esrar
(Palmgreen, Donohew, Lorch, Hoyle, & Stejb
kullanmm deerlendirmi
tiiV:#?
sa filmlerin yani yem, duygusal adan'heyecanl etkinlikleri . kiiliklerini
anlatmak m kullankn bir terim olan heyecan jk olan: genler zerinde
gzlemlenebilir bir etkisi olmad grfin iler zaten esrar kullanmadklar n
ksa fiknlenn-bu/tip insanlar uzermd< langi bir etkisinin olmas da
beklenemez. :Buna teM^hêla arama yksek oian ergenlerde ksa
filmlerin etkisi kesin olarak gzlemleneblmitir ksa lmler yalnzca Fayette
Countyde gsterildii ve Knox Countyde gsterilmedii: ada, Fayettede
yaayan ergenler arasmda son 30 gnde esrar k^mHnffir 638den. %28e
dt grlmtr,. Buna karlk, aym dnmdeKnoijCi- l&ntydeki
ergenler arasmda esrar kullanmn yaygnlamtr. '-Ksa''IQ]pIeEilC&K
ôuntyde gsterildiinde yaplan grmelere gre.
esm'kullanmm^^60K$6|s$ fdg grlmtr. Bu oranlar ok yksek deildir;
ksa filmleri izleyen: ergenfer& &epsi hemen esrar kullanmna son vermitir
demlemez. Hi kukusuz kimi' ergen-' > fcr filmleri hi izlememi, izleyenler
arasndan birou da filmlerdensedaleianeifts mitr. Buna karlk, kamu
sal asndan bakldnda %10luk br'dfeet-?.
Rileyici olduu, daha salkl davranlan zendirmeye ynelik medya
kampanya- * plannn umut venc olduu sylenebilir.
.
yen daha nemsiz bir mesele mi sz konusu? rnein, mide

ekimesini ele alalm. Bu, ou insanda gl duygu ya da deerleri
harekete geiren bir konu deildir -daha ok bilisel kaynakldr. te
yandan, sklkla mide ekimesi yaayanlar iin konu hi kukusuz
kiisel
olarak
nemlidir
Bu
durumda,
insanlann
tutumlann
deitirmenin en iyi yolu man- . tksal, olgulara dayanan mesajlar

kullanmak ve onlar, pazarladnz 'rnn mide ekimesine kar en
etkili ya da en hzl rn olduuna ik- :ha ederek bu rn almalann
salamaktr (Chaiken, 1987; Petty & Ca- cioppo, 1986).
Peki, ya kiisel adan doru3j dan alakal olmayan, bilisel

kay- I nakli bir tutum sz
konusu
oldu-
unda
ne
yaparsnz? rnein, t yalnzca

arada srada mide ekiSl mesi
yaayan ve bunu pek defl|
nemsemeyen insanlara biniil
kar
bir
ila
satmaya
alumulli da ne yapmanz
gerekir? imdili! bir sorunla
kar
karyasnz;jj
byk
olaslkla
nk
insanlar
reklama pek de dikkat etmeyeYukarda reklamclk tarihinin en nl
eklerdir.
Bu
durumda
ilanlarndan biri grlyor. Gnmzde insanlann
tutumlann
cinsel ayranclk yapa ve aalayc
deitirmek
olduu ok ak olsa da, 1930lu yllarda
yolu tercih edebilir, rnein
yaymlanan bu reklam az kokusunu
iin
dor:;f|
layl
kiilikle alakal bir sorun hline getirip
rn tantmnda nl sinema
insanlann kiisel ilikilerle ilgili korku ve
yldzlann kullanabilirsiniz. Bu-
gvensizliklerini
radaki sorun, daha nce de de-
Gnmzde
ok
benzer
iyi
kullanma.
korkulan
kullanan
reklamlara rnek verebilir misiniz?
indiimiz gibi, basit ve dolayl

ipulan
yoluyla
tetiklenen
tutum deiikliklerinin uzun vadeli olmamasdr (Chaiken, 1987; Petty

& Cacioppo, 1986). Yani, elinizde insanlann duygulanm tetiklemeyen
ve
gndelik
hayatlanyla
dorudan
alakal
olmayan
bir
rn
olduunda banz dertte demektir.

Yine de vazgemeyin. Burada iin pf noktas rn kiisel
olarak alakal klmaktr. Bunun nasl yapldm grmek iin birka
gerek reklam kampanyasn ele alalm. 20. yzyln balannda
boaz
enfeksiyotlannm
tedavisinde
kullanlan
bir
antiseptik
(Listerine) irketini devralan Gerald Lambert rneine bakalm.

rn iin daha geni bir pazar arayna giren Lambert bunu bir
az gargaras olarak pazarlamaya karar vermiti. Asl sorun o
dnemde kimsenin az gargaras kullanmamas, hatta bunun ne
ol- - duunu bile bilmemesiydi. Dolaysyla, tedaviyi bulan

Lambertin imdi hastal icat etmesi gerekiyordu. Yllar boyunca
saysz dergide yer alan : Listerine reklamna bakn. Bu reklam,
gnmzde korkun derecede cinsel
150
ayrmclk yapt ok ak olsa da, o gnlerde insanlann sosyal

reddedilme
ve
baarszlk
korkularn
ok
baanl
bir
ekilde
kullanmt. Birok kez nedime oldu ama hi gelin olamad slogan

reklamclk dnyasnn en nl sloganlarmdandr. Akllca seilen birka
szck bir sorunu -halito- sis/az kokusu- bir anda milyonlarca insan
kiisel olarak ilgilendiren bir problem hline getirmeyi baarmt.
Eikalt Reklamlar Zihni Kontrol Edebilir mi?

2000 ylnn eyll aynda ABDde George W. Bush ile Al Gore
arasndaki bakanlk yan gittike kzrken Seattleda yaayan bir
adam televizyonda bir siyasi partinin reklamm izliyordu. Balangta
reklam sradan bir siyasi tamum gibi grnmt. Reklamda George
W. Bushun reeteye tabi ilalar politikas vlrken Al Goreun fikirleri
yeriliyordu. Yeniden yaynlandnda reklam videoya kaydetti ve
geriye doru ar ekimde oynatrken artk sra d bir eylerin
dndnden emindi. Spiker, Al Goreun ila politikas: Brokratlar
karar verecek derken ekranda SIANLAR szc hzl bir ekilde
-normal oynatma hznn otuzda biri kadar bir sre boyunca- yanp
snyordu. Dikkadi izleyici Goreun kampanya sorumlula- nyla grt
ve onlar da hemen basnla iletiime geti. Ksa bir sre iinde btn
lke Bushun kampanyasnda
Gorea kar olumsuz bir izlenim
yaratmak iin eikalt mesajlar kullanld haberiyle alkalanyordu.

Bushun kampanya grevlileri SIANLAR szcnn reklama kasten
eklendii sulamasn reddedecek, bunun tamamen bir kaza eseri"
olduunu ne srecekti (Berke, 2000).
SIANLAR rnei bilin dzeyinde alglanamayan ancak insanlann
yarg, tutum ve davranlann etkileyebilecek szck ya da resimlerin
kullanlmas olarak tanmlanan alt eikalt mesajlann kullanlmasyla
ilgili tartmalann ne ilki ne de sonuncusuydu. 1950lerin sonlarnda bir
iddiaya gre James Vicary bir sinema filminde Coca-Cola iin ve
Patlam Msr \yin mesajlann beyaz perdeye yanstm ve film
arasndaki satlarda patlama yaandm iddia etmiti (kimilerine gre
hikye btnyle ViEikalt Mesajlar
Bilinli olarak alglanmayan ancak yine de insanlann yarglarn, tutum ve
151
dayran- lann etkileyebilen szck ya da resimler.
"
2000 Eyllnde, ABDdeki bakanlk seimlerine ynelik kampanyalarda,

George W. Bush, reeteli ilalarla ilgili politikalarn anlatan bir televizyon ilam
yaymlad. Spiker Al Goreun ila politikas: Brokratlar karar verecek derken
ekranda SIANLAR szc saniyenin otuzda biri kadar bir sre boyunca yanp
snyordu. Buna benzer alt algsal mesajlar insanlann tutumlann etkileyebilir
mi?
carynin uydurmasyd; Weir, 1984). Gizli ikna teknikleri zerine ok

satan kitaplarn yazar Wilson Bryana (1973, 1989) gre reklamclar
yazl basndaki ilanlara dzenli aralklarla gizli cinsel mesajlar -rnein,
bir iki reklamndaki buz kplerinin zerindeki seks yazs ya da
margarin reklamlarndan dondurma reklamlarna kadar hemen her
reklamdaki
erkek
ya
da
kadn
cinsel
organ
resimleri-
yerletirmektedirler. Keye (1973) gre bu grntler bilin dzeyinde

alglanmasa da insanlann iyi bir ruh hline girmesini ve reklama daha
ok dikkat etmelerini salar. Yakn zamanda, Kanadada, kumar
oynayanlann bilin dzeyinde gremeyecekleri kadar hzl bir ekilde
yanp
snen
kazandnz
yazsn
her
dnte
kullanan kumar
makineleri kullanmdan kaldnlmtr (Benedetti, 2007).

Eikalt mesajlar yalnzca grsel deildir; iitsel mesajlar da sz
konusudur. nsanlann kilo vermesine, sigaray brakmasna, alma
alkanlklann gelitirmesine, z gvenlerinin artmasna, hatta golf
oynama tekniklerinin gelimesine yardmc olmaya ynelik eikalt
mesajlar ieren geni bir CD pazanndan sz edebiliriz. Peki ama eikalt
mesajlar etkili midir? Bir rn dierlerine yeleme olasln arttmr m
ya da kilo vermemize ve sigaray brakmamza yardm eder mi?
SOSYAL PSKOLOJ
Kamuoyunda, mesajlann zihinlerimize girdiinin farknda olmasak bile,

eikalt mesajlann tutum ve davra-
153
154
nlan ekillendirebilecei ynnde yaygn bir inan var (Zanot,

Pincus, & Lamp, 1983). Peki, bu ne kadar doru?
Eikalt
Reklamlarla
ilgili
iddialar
rtmek
Eikalt
reklamlar
savunanlarn yalnzca birka iddialarn desteklemek zere kontroll

almalar gerekletirdi. Neyse ki eikalt zerine birok alma
yrtld ve bunlar bazen abartl olan iddialar deerlendirme
olanan bize veriyor. zetle belirtmek gerekirse, gndelik yaamda
karlalan eikalt mesajlara insan davranm etkilediini gsteren
herhangi bir veriye ulalamad. Gizli komutlar bizde normalde
olduundan daha kuvvetli bir drtyle sraya girip patlam msr alma
istei uyandrmyor ve (ne yazk ki!) kendini gelitirme CDlerindeki
eikalt komutlar sigaray brakmamza ya da kilo vermemize yardm
etmiyor (Brannon & Brock, 1994; Broyles, 2006; Pratkanis, 1992;
Theus,
1994;
rnein,
bir
Trappey,
1996).
almada
rastgele
seilen insanlara bellei gelitirmek

da
gveni
tasarlanm
gelitirme
(Greenwald,
arttrmak
eikalt
ya
iin
kendini
CDleri
dinletildi
Spangen-
berg,
Pratkanis, & Eskenazi, 1991).

Bu kasetlerin hibiri insanlann bellei
ya
da z gveni zerinde etkili olmad.

Buna karn katlmclar CDlerin ie
yarad konusunda ikna olmutu ve
bu
da insanlann neden eikalt CDlere
her
yl milyonlarca dolar akttn gayet iyi aklyor. Yalnzca eikalt

mesajlar ie-
TjMHCTO
ren mzikler dinleyerek kendimizi

gelitirmemiz elbette ki ok ho
6
olurdu ancak
alma-
bu
ve
benzeri
niJmmlartvn**.*"
lar, sorunlanmzm stesinden gel-
HMftlHE
*' **vimMWMM(nrtr<K
KsaiESKr ssfcs?5'*'
ESSZSS KKKSr"*
Reklamlara cinsel imgeler eklemenin
rn
satlarn
arttrdna
ynelik
bilimsel herhangi bir veri mevcut deil.

Bununla birlikte, kamuoyu bu alt algsal
teknii ok iyi biliyor -yle ki, kimi
reklamclar
yaymladklan
ilanlarda
eikalt mesajlan tiye almaya baladlar.
SOSYAL PSKOLOJ
mede eikalt CDlerin en fazla mucize ilalar ya da falclar kadar etkili

olabildiini gsteriyor.
Eikalt Etki ve Laboratuvar Verileri Eikalt mesajlarn etkilerinden
155
156
sz ederken gndelik yaamda karlalan" vurgusu dikkatinizden

kamam olsa gerek, insanlarn dikkatli bir ekilde kontrol edilen
laboratuvar koullarnda eikalt mesajlardan etkilendiini gsteren

veriler mevcut (Dijksterhuis, Aarts, & Smith, 2005). rnein bir
almada HoIIandal niversite rencilerine yanan-snen Lipton
buzlu ay" mesaj ya da ayn harflerden oluan anlamsz bir szck
gsterilmitir (Karremans, Stroe- be, & Claus, 2006). Daha sonra btn
rencilere iecek ikram edilmi ve Lipton buzlu ay m yoksa bir
maden suyunu mu tercih ettikleri sorulmutur. renciler o anda
kendilerini
susam hissetmiyorsa eikalt
mesajlann rencilerin
tercihleri zerinde herhangi bir etkisi olmamtr. Buna karlk,

susam ve Lipton buzlu ay mesajn grm renciler arasnda,
anlamsz szc gren rencilere oranla, buzlu ay seme orannn
ok daha yksek olduu grlmtr. Dier benzer laboratuvar almalannda da eikalt dzeyde aktarlan resim ya da szcklerin benzer
etkileri olduu grlmtr (rnein, Bargh & Pietromonaco, 1982;
Bom- stein, Leone, & Galley, 1987; Dijksterhuis & Aarts, 2002; Strahan,
Spen- cer, & Zanna, 2002).
Peki bu durum reklamclarn gndelik reklamlarda eikalt mesajlar
nasl kullanmalar gerektiini renecei anlamna m geliyor? Belki
de... Ancak henz byle bir ey gereklemedi. Eikalt uyaranlarla ilgili
baanl denemelerin hepsi gndelik yaamda tekrarlanmas ok zor
olan dikkatlice kontrol edilmi laboratuvar ortamnda gerekletirilmitir. Eikalt etkilerin elde edilebilmesi iin aratrmaclar odann aydnlatlmasn, insanlann ekrandan uzakhklann ve gsterilen eikalt uyaranlardan dikkatlerini alacak herhangi bir eyin olmamasn kontrol etmek zorundadr. Dahas, laboratuvarda bile eikalt mesajlann insanlan
kendi iradeleri, deerleri ya da kiilikleri ile ters decek eyler yapmaya yneltebildiim gsteren herhangi bir veriye ulalamamtr (Neuberg, 1988). Laboratuvarda tam doru koullar oluturulduunda susam insanlann ho bir iecei dier bir iecee tercih etmesi
salanabilir.
Buna
karlk,
spermarkete
koup
aslnda
almak
istemedikleri bir rn almalamu ya da nefret ettikleri bir politikacya

oy vermelerini salayamaz. Dolaysyla Bushun kampanyasndaki
SIANLAR ibaresinin Go- reu destekleyen semenleri Busha oy
SOSYAL PSKOLOJ
vermeye yneltmi olmas ok dk bir olaslktr.
157
158
DENE ve GR!
Reklamlar ve Zihin Kontreltt

Aada
arkadalarnzla
birlikte
deneyebileceiniz ve tasaaltr refatmlarn gc hakkmdaki manlann test

etmeye ynehk bir artrmaya yet y eriyoruz Yaklak 10 arkadanza
-tercihen sosyal psikoloji dersi almam kadalamaa! - âdaki sorulan
sorun ve eitli reklam trlerinin etkilen konusuSSifi^nlarain ne kadar
doru olduunu grn.
1. Reklamlardaki eikalt mesajlardan etkilendiinizi dnyor musunuz?
(Eikalt mesajlar arkadalarnza bilinli olarak alglanmayan, ncak

yine de insanlann yarglanm, turam ve davranlann etkilediinden sz
edrlens& ck ya da resimler olarak aklayn.)
J,
2. Televizyondaki detejan reklamlan gibi bilinli olarak algla&gnz gadrfk

= reklamlardan etkilendiinizi dnyor musunuz?
'_
3 Esrar kullanmnn yasal olup olmamas gibi belirli bir grnz

oan,bir:konuda sizin grnze aykn k konumadan bnn seme
ansnz olduunu dnn. A konumasnda, birisi sizin grlerinize
aykn- eidi grler ie sryor. B konumasndaki tm mesajlarsa
eikalt olarak veriliyor, yamjbibr eyi bilinli olarak alglayamyorsunuz.
Hangi konumay dinlemeyi _terct ederdiniz, A konumasn m, yoksa B
konumasn m?
Sonulan aadaki izelgeye kaydedin:
''
Soru 1
Soru 2
Soru
Evet:
Evet:
Evet:
Hayr
Hayr:
Hayr:
Ulatnz sonulann gerek almalarda elde edilen sonulara uyup

uymadn ' grmek iin bkz. sayfa 415 Bilginizle arkadalarnza gsteri
yapn. Arkadalan- : niza, insanlann fikirlerim aslnda alt algsal mesajlarn
deil gndelik reklamlarn etkilemesine-karm, neden alt algsal mesajlara
kar gndelik reklamlara olduundan daha temkinli yaklatklarn sorun.
Sizce insanlar aslnda daha z etkiE olan bu reklam trnden neden daha
ok korkuyorlar? Bu durum, insanlarn kendi dnsel ileyileri konusunda
neler soyluyor7
Reklamlar, Kltrel Stereotipler ve Sosyal Davran in ilgin

yam eikalt mesajlar evresinde dnen bu byk heyecan, rekiamlann
aslnda insanlar onlan bilinli olarak algladnda daha etkili olduu
gereini perde arkasna itti, insanlann her gn bilinli olarak grd
SOSYAL PSKOLOJ
rekiamlann, eikalt mesajlar iermemelerine karn, insanlann dav-
159
160
1981 1989 1997 1988 1989 1992 1997 1997 Kong, 1996
1997
ekil 7.9
Televizyon reklamlarnda kadn ve erkeklerin resmedilii.
Kadn ve erkeklerin televizyon reklamlarndaki resmedilileri dnyann drt bir
yannda incelendi. ncelenen lkelerin tmnde kadnlarn erkeklere oranla,
gsz, baml rollerde daha ok resmedildii grld.
(Fumham & Mark, 1999 almasndan uyarlanmtr.)
ranlann temelden etkileyebildiim gsteren birok veriden sz

ettik. Aslnda normal rekiamlann daha etkili olmasna karn
insanlann eikalt mesajlar ieren reklamlardan korkmas ilgintir
(Wilson, Gilbert, & Wheadey, 1998). SiTadaki Dene ve Gr!
altrmas evrenizdeki insanlarda da bunun geerli olup olmadn
grmenize yardm etmeyi amalyor.
Aynca,
reklamlar
yalnzca
mteri
tutumlann
etkilemekle
kalmaz. Reklamlardaki szck ve imgeler, rnleri arzu edilen

imajlarla ilikilen- direrek kltrel stereopleri de aktanr (rnein,
Marlboro reklamlan sigaray; etin ceviz, mao Marlboro Erkei ile
ilikilendirirken
bira
rek-
lamlannda
bira
tketimi
cinsellikle
badatmlr). Reklamlar aynca sosyal gruplarla ilgili stereotipik

dnme biimlerini pekitirip srdrebilir. Ksa sre ncesine dek
rekiamlann hemen hepsinde beyazlar (imdilerde dier rklan temsil
eden bireyler de gruba dhil ediliyor), heteroseksel- ler, (anne,
baba, oul ve kzdan oluan) geleneksel aileler vs. grlrd.
Reklamlara
baknca
boanm
ailelerin,
orta
yal
ve
yal
vatandalarn, farkl rklardan insanlann, ecinsellerin ve bedensel

engellilerin hi var olmadn dnebilirdiniz.
Reklamlarda zellikle cinsiyet stereo tipleri ok yaygndr.
Erkekler yapar, kadnlar izler. eitli almalarda dnyann drt bir
yanndaki
reklamlar
ile
bunlarda
kadn
ve
erkeklerin
nasl
SOSYAL PSKOLOJ
resmedildikleri
incelenmitir.
ekil
7.9da
161
grld
gibi
bir
almada kadmlann, incelenen btn lkelerde, erkeklere oranla

daha ok baml rollerde olduu (yani.
gc elmde tutmad, bir bakasna bal olduu) grlmtr
(Fumham Mak, 1999).
Belki de yle dnyorsunuz: Evet, televizyon reklamlar
toplumdaki stereo tipleri yanstyor olabilir ancak bu stereo tiplerin
ekillenmesinde
ya
da
insanlarn
tutum
ve
davranlannm
etkilenmesinde o kadar da byk bir rol oynamyorlar. te yandan

reklamlar araclyla aktanlan imgeler aslnda hi de zararsz
deiller. 8. Blmde de greceiniz gibi medyada kadnlar iin ince
bir beden imgesi allanp pullanp sunulmaktadr. Dergi, sinema ve
televizyon programlannda gsterilen kadnlar srekli olarak daha da
inceliyor ve gerek poplasyona oranla ok daha ince bir bedene
sahipler. Hatta bazen o kadar zayflyorlar ki anoreksiye tansna
uygun hle geliyorlar (Fouts & Burggraf, 1999, 2000; Wiseman,
Gray, Moismann, & Ahrens, 1992). Bununla kadnlara ve gen kzlara
nasl bir mesaj veriliyor? Gzel olmak iin zayf olmak gerekir. Bu
mesaj evlere girdiinde Amerikadaki kadnlar d grnlerinden
gittike
daha
az
memnun
olmaya
balyorlar.
Bir
tarama
almasnda niversitede okuyan kadmlann neredeyse yansnn

bedenlerinden memnun olmad grlmtr (Bearman, Presnell,
Martinez,
2006;
Monteath
&
McCabe,
1997)
ve
bu
memnuniyetsizliin kadmlann gerek beden lleri ile hibir ilikisi

bulunmamaktadr (Grabe & Hyde, 2006). Daha da kts, kiinin
bedeninden memnun olmamasnn yeme bozukluklar, dk z
gven ve depresyon riskini arttrd grlmtr (Grabe, Hyde, &
Lindberg, 2007). Peki ama kadmlann medyadaki resmedilileri ile
bedenlerinden memnuniyetsiz olmalan arasnda nedensel bir iliki
var mdr? yle grlyor ki by- : le bir iliki sz konusudur.
Deneysel almalarda kadnlara medyadaki zaS?-
'' yf kadn imgeleri gsterildikten sonra kendi bedenleri hakkmdaki

olumi lu fikirlerinde byk bir d olduu grlmtr (Grabe, Ward, &
' Hyde, 2008). 8. Blmde medyann, erkeklerin kendi bedenleri
162
hakkmda- | ki fikirlerini de etkilediini greceiz. Bu blmde

medyann insan tutum- jHan zerinde hem dorudan (rnein, belirli
bir rnle ilgili tutumlanm- iz hedefleyen reklamlar) hem dolayl
(rnein, erkek ve kadmlann resme- |dili ekilleri) gl etkileri
olabileceini grdk.
Sizce reklamlar sizin tutum ve davranlarnz ne kadar etkiliyor?
Televizyon zk- '"* eliinizi ve bir ar kesici markasnn reklamm
grdnz ya da marka r3f8 mnm yerine bir TV programnda rn
yerletirme eklinde sergilendiim ( in, 24 dizisinde terristlerle
kapmaktan yorulan Jack Bauerin azna birka a- n kesici atverdigini)
dnn. Bir reklam ya da rn yerletirme uygulamasn lemenin bir
sonraki alveriinizdeki tercihlerinizi byk oranda etkleyece; dnmek
size belki de abartl geliyordu; peki, bu blmdeki bilgilen okuduk Sonra
fikriniz deiti mi? Reklamclk sektrnn kurban olmak istemedi)
dnrsek, reklamlarn etkilerine direnebilmek iin neler yapabilirsiniz?
knay ynelik mesajlara direnmeyle ilgili blm anmsayn (s. 387):
Etkilerden ka> bilmek iin hangi stratejileri kendinize uyarlayabilirsiniz?
Elbette k an reklamlarna kar bir savunma sistemi gelitirmenin pek
gerekli olmadn da nyor olabilirsiniz. Peki ya belirli bir siyasi adaya oy
vermeye ya da sigaraya nelik tutumlarnz olumlu hle getirmeye ynelik
giriimler konusunda ne d! nyorsunuz? Tabii ki hibirimiz alveri
dnyasnn ritmine kaplan robo dnecek deiliz. Yine de reklamlardan
etkilenmeyi ne kadar istediimiz ve etkiye kar koymak iin atabileceimiz
admlar zerine dnmeye deer.
zet
* Tutumlann Doas ve Kkeni Kiinin dier insanlar, nesneler ve fikirlere y
lik kalc deerlendirmeleri tutum olarak adlandrlr.
Tutumlann kayna nedir? Baz tutumlann zayf genetik temellen
olabil ancak buna karn ounlukla deneyimlerimize dayanrlar.
Bilisel kay tutumlar ounlukla insanlann tutum nesnesinin
nitelikleri ile ilgili nna dayanr. Duygulanm kaynakl tutumlar
daha ok insanlann duyg deerlerine dayanr; klasik koullama ya
da edimsel koullama yoluyla; olabilirler. Davran kaynakl
tutumlar insanlann tutum nesnesine y eylemlerine dayanr.
Ak/rtk Tutumlar Bir tutum olutuktan sonra iki dzeyde var
Ak tutumlar bilinli olarak sergileyip kolaylkla aktarabildiimir t
dr. rtk tutumlar ise istemsiz, kontrol edilemeyen ve kimi zaman
bil tutumlardr.
* Tutumlar Nasl Deiir? Tutumlar genellikle sosyal etki sonucunda de

Davranlan Deitirerek Tutumlan Deitirmek; Yeniden Bilisel
e Kuram Tutumlann deimesinin yollanndan biri kiinin dk
dsal ret durumunda kar tutumu savunmasdr. Bu

gerekletiinde kii
davranna ynelik isel mazeret

bulur ve tutumkrHtt tegStBga
tttSrl bS- le gennr.
. Iknaya Ynelik iletiimler ve Tutum 1 tmler sonucunda da deiir. Yale
Tutam
' _ ... ^ __________ . . .
. ......
ya ynelik bir iletiimin etkenlii letiimcinin 5zcSH|^fam^^m.feay'-'

nana, mesajn kendi zelliklerine (rnein; smgtoe^f i^^yclern zelhklerine dayanr. Detaylandrma olabilirlik modeli insanlann ne zaman
ileti
imdek
mesajlann
gcnden
ve
ne
zaman
yzeysel
karaktensokleden. diha ok etkilendiim belirler nsanlar br mesaja

dikkat etmeye gdlendikleri \ e bu ynde yeterli olduklarmda
mesajlann gucune yakndan dikkat ettikleri dorudan ikna yolunda
ilerlerler. Gdlenme ya da. yeterhlk dzeyler^d-, k olduunda
konumacnn ekicilii gbi.yzeysel zf~ diklen dolayl ikna yolu n
plana kar.
Duygu ve Tutum Deiimi Duygular tutum deiikliini eitli ekillerde
etkiler
.....' .
Korku
..........
yaratan
'
' \ *,'..
iletiimler
, .*;: v.\ /....> L.'I' . ; v.: - fc^. s .,; . j--.A 'V.I '*. _*'
Ortalama
bir
korku
yaratldnda
Ve
nsanlarTne- sajn ieriine gvendiinde uzun vadeli tutum deiimi

yaratlabilir. Duygular kiinin tutumunu ayarlamak iin zihinsel kestirme
yol olarak da. kullanlabilir; insanlar bir nesnenin varlndan honut
olduunda genellikle, ho duygularn kayna baka bir ey oba bile, bu
nesneden holandklar sonucunu karrlar. Son olarak, knaya ynelik
iletiimlerin etkisi insanlarn sahip olduu tutum tipine gre de deiir.
Duygu ve sosyal kimhk zerinden tutum deitirme abalan, bu tutum,
duygulara ve sosyal kimlie dayandnda daha ok ie yarayacaktr.
Kiinin Kendi Dncelerine Gveni ve Tutum Deiiklii nsanlann bir tutum
nesnesiyle ilgili kendi dncelerine gveni iknaya ynelik tfenjr gc
zerinde etkilidir, tnsanlarm gveni iknaya ynelik bir iletiimi dinledikleri
srada balann yukan aa ya da iki yana saOamaan gibi eylerden etkilenebilir.
' tkna Edici
Mesajlara Kar Koymak insanlann iknaya ynelik mesajlann et-" , kilerine

kar koymalan zerine eitli aratrmalar dazenemnitir.'-'. vfc Tutumun
Alanmas Bunun yollarndan birir insanlan kendi grlerinin tersne ufak
dozlarda mesajlar vermek ve byece ketuMertiri daha yacaklan iknaya
ynelik mesaja kar daha- kolay savunmalarm salamaktr a rn
Yerletirmeye Kar Uyank Olmak Reklamclar rn pazarlamak"iin TV
programlan ve sinema filmlerinde rn sergileme yteminl gn daha ok
bavuruyorlar. rn yerletirme gib tutum deitim^fc yne- - lik abalara
kar nceden yaplacak uyanlar insanlann. .tutum degiHme kar daha az
savunmasz olmalarn, salayacaktr. <1
Akran Basksna Kar Koymak Genlere akran basksna kar

koymann yollarm retmek buna kar daha az savunmasz olmalarn
salayacaktr.
kna almalarnda Bumerang Etkisi: Tepkisellik Kuram Tepkisellik
kura mna gre insanlar seme zgrlkleri tehlike altna girdiinde
tepkise' olarak adlandrlan naho bir duygu hissederler. Tutumlan
ynetme
abala
insanlar
seme
zgrlklerinin
kstlandn
hissettiinde, geri tepebilir.
* Tutumlar Davranlar Ne Zaman ngrr? nsanlann tutumlan hangi kou
lar altnda gerek davranlann belirler?
Kendiliinden
Davranlan
ngrmek
Tutumlar
kendiliinden
davranla ancak grece eriilebilir olduklannda ngrr. Tutum
eriilebilirlii bir n* ne ile buna ynelik deerlendirme arasndaki
balantnn gcn anlatr,
zerinde Dnlm Davranlan ngrmek zerinde dnlm (I
diliinden olmayan) davranlar, planl davran kuramna gre, insanla
sz konusu spesifik eyleme ynelik tutumlannm, znel normlarnn (ba
lannn sz konusu davran nasl grdklerine dair inanlar) ve
davranlar m kontrol edebileceklerine ynelik inanlannn bir ilevidir.
)>,
* Reklamn Gc Reklamclara! kablo TV abonelerinden oluan farkl
rnekle lere farkl reklamlar gsterip alveri alkanlklara gzlemledii
ortakl- kablo TV pazar testlerinde de grld gibi reklamlar insanlann
tutumla deitirmede olduka etkili olabilir.
Reklamlar Nasl Etkili Oluyor? Reklamlar duygulanm kaynakl tutu
duygular zerinden, bilisel kaynakl tutumlan olgular zerinden hedefley
rek ve bir rnn kiisel olarak alakal gzkmesini salayarak etkili olur
*
Eikalt Reklamlar Zihni Kontrol Edebilir mi? Reklamlardaki eikalt
mesar ann insan davranlarm etkilediine ynelik herhangi bir veri
bulunmam- tadr. Bununla birlikte, kontroll laboratuvar koullarnda
eikalt etkile' var olduu grlmtr.
%
Reklamlar, Kltrel Stereotipler ve Sosyal Davran Reklamlar insan
tutum lann ticari rnlere yneltme amal deitirmenin yat sra
kltrel ster, otipleri de aktanrlar.
7. BLM: TEST
1. Aadakilerden hangisi tutumlar iin sylenemez?
a. Tutumlar insan, nesne ve fikirlere ynelik deerlendirmelerdir.
b. Tutumlar miza ve kiiliimizle ilikilidir.
c. Tutumlar zaman ierisinde nadiren deiirler.

d. Tutumlar iknaya ynelik iletiimlerle deitirilebilir.
e. Tutumlar doru koullar altnda insanlann davranlann ngrebilir.
Paige
bir
kpek
yavrusu
almak
istiyor.
Biraz
.aratnna^yg Syerine daha ufak, daha hareketli ve

ocuklarla
dahayi'
kpek
almaya
karar
veriyor
Aadaki tutum tiplerinde

<fe etkili olmutur*
.Duygulanm kaynakl tutum Davran kaynakl

tutum
* Sr-
.'Ak kaynakl tutum Bilisel kaynakl tutum Sigara kart bir ilanda
aadakilerin hangisi kullanldnda nssmlarte sigr limeye ynelik
tutumlarm, deitirme olasl daha yksek ulu#
Sigara imenin bedene verdii zararlar gsteren am grafik rj inak ve
insanlar sigara imenin risklerine kar uyarmak
\ , - <
b. Sigara imenin risklerine ynelik eikala mesajlar vermek
'l" *
vesgaray maya ynelik nerilerde bulunmak

i; Sigara imenin be den uzenndek etkilerini gsteren grafik
$
*
resimler kullanmak ve sigaray brakmaya ynelik spesifik

nerilerde bulunmak d. Sigaray brakan insanlann baan yklerine yer
'K&r
vermek
Emiliann okulunda AIDSin tehlikeleri ile ilgili bilgileri anla tmaya ynelik
bir' ^toplant dzenleniyor. Emilia hangi durumda bu bilgilere daha;
okrdikkatiede-" ? cek ve onlan uzun bir sre anmsayacaktr?
.'
gia. Konumac dnyadaki AIDS istatistikleri ile ilgili bilgiler verdiinde.

b. Konumac AIDSin Emiliann ait olduu toplumdaki yaylm
anlactgmda ve Emilianm dikkatini datan herhangi bir ey sz konusu
olmadnda
c. Konumac
AIDSin
Emiliamn
ait
olduu
toplumdaki
yayln
anlattnda ve bir arkada hafta sonundaki para hakknda Emiliann

kulama bir eyler fsldad srada.
d.
numac AIDS konusunda tannm bir uzmansa.
Ko
^
|5. Havaalannda telal, dikkatsiz yolculara elektrikli di fras satmaya

alyorr
- sunuz. Aagdaklerden hangisi yolculann bu rn almasn salamada en
az etkili olacaktr?
a. Di frasnn olumlu ynleri ile ilgili ikna edici bir bror datmak.
b. Her 10 di hekimden 9u bu di frasn neriyor, yazan byk bir
afi hazrlamak.
c. Brad Pitte benzeyen bir arkadanzn di frasyla poz verdii byk
bir afi hazrlamak.
d.nsanlan durdurup ou film yldznn bu di frasn kullandn
biliyor muydunuz? demek.

j 6. Tepkisellik kuramna gre, aadaki kamuya ynelik mesajlardan hangisi'
insanlan emniyet kemeri takmaya yneltmede en az etkili olacaktr?
a. Ltfen arabaya her biniinizde emniyet kemeri takn.

b. Hayat kurtarmak iin emniyet kemeri takn.
c. Yasaya gre emniyet kemeri takmak zorunludur."
d. ocuklarnza emniyet kemeri takn, onlann hayatlarn gvenceye aln.
7. Aadaki koullardan hangisi insanlann bir siyasi adaya oy verme olaslm daha ok
arttrr?
a. Adayn politikalanna olumlu bakmas, ancak kiisel olarak hakknda olumsa; duygular
beslemesi
b. Adaym politikalan hakknda fazla bir bilgisi olmamas, ancak kiisel olarak hakknda
olumlu duygular beslemesi
c. Ulusal yaynda aday destekleyen eikalt ilanlar grmesi

d. ocuklan dikkatini datrken aday destekleyen televizyon ilanlan grmesi'f
8. Aagdakilerden hangisi iknaya kar koymann yollanndan biri deildir? 3
a. nsanlan grlerine aykn mesajlara ufak dozlarda maruz brakarak fikir
del iikligine kar bak hle getirmek.
,J|
b. insanlan rn yerletirme gibi reklam tekniklerine kar uyarmak. . ^

c. nsanlarn bir rn almalann yasaklamak.
d. Gerek hayattaki basklan lml dzeyde ieren rol oyunlan oynamak. jfl
9. Bir tarama almasnda Milo emniyet kemeri taklmas gerektii grne
tldm sylyor. Planl davran kuramna gre, belirli bir gnde Milonun
niyet kemeri takmasn ngren dier etken nedir?
a. Gvenli araba kullanmann nemli olduuna genellikle; kaalyor olmas.
b. En iyi arkada Trevorun arabada olmas ve emniyet kemeri takmas.
c. Emniyet kemerine ynelik tutumunun ok da eriilebilir olmamas.
d. Milonun emniyet kemeri takmay anmsamann zor olduuna inanmas.
10.Sinemada film izlerken Coca Cola in yazrm bilinli olarak greme
iniz bir hzla perdede yanp sndn dnn. Eikalt alglama zerine?,
rtlen ara trmalan gre, aagdaklerden hangisi daha dorudur?
a. Ancak susamsanz kalkp bir Coca Cola alrsnz.
b. Ancak Coca Colay Pepsiye tercih ediyorsanz kaikp bir Coca Cola al
c. Kalkp bir Coca Cola alma olaslnz daha dktr.
d. Eikalt mesajn perdede yanp snmesi Coca Cola almanz olasln
DENE vc GR!
Altrmalarn Yantlan
Sayfa 376
Puanlandnna. ncelikle 3, 4, 5, 7, 8, 9, 12, 16 ve 17. sorulara

verknryantlan tersine evnn u ekilde: Bu sorulara l puan verdiyseniz
bunu S olaklesap- ff layn; 2 verdiyseniz 4, 3 verdiyseniz yine 3, 4
verdiyseniz 2, 5 verdiyseniz lrola- ; rak hesaplayn Daha sonra 18 soruya
verdiiniz yantlarn puanlarm' toplayn, fi Bilisel gereksinimi yksek olan
insanlann szel zek puanlan, brazdaha yksek dolmakla birlikte soyut
usa vurma puanlan daha yksek deildir. B^'gerefcsm- pjminde cinsiyet
fark sz konusu deildir
'
J
\
?
T
fi* Sayfa 407

-*
mSon 1 Wlson, Gilbert ve Wheatley (1998) niversite rencilerisin^8rurr' Efendilenn istemedikleri bir ekilde etkileyebileceim
dndkten m^Ssaki sbi mesaj almak istemediini
bulmutur.
.&Sortt 2. Wlson, Gilbert ve Wheatley (1998) niversite
renciler^ pte8min kendilerini istemedikleri bir ekilde etkileyebileceini
'd jjim sradan gndelik TV reklamlarm izlemek istemediini butmutur.
5rii3;_,
Ivson,
Gilbert
ve
Wheatley
(1998)
niversite
rencilerinden o^âl$a| Hz etkileyeceini dndkleri bir
konuma tipini dinlemeyi semelrmEif^ inde rencilerin
%69u sradan bir konumay, %31i eikalt kon lmtir. In ilgin yan,
insanlann zihinlerini sradan konumalara dahaîjêt-.- 1 ikilemesidir.
SOSYAL PSKOLOJ
173
174
M:' v\
KOBIN M AKERT
1i
UYMA:
Davranlar Etkileme
2004 nisannda Mount Washington Kentuckydeki McDonalds

restorann arayan bir adam, 51
yandaki yardmc mdr Donna
Je- an Summersa kendisini polis
dedektifi
olarak
tantt
restoranda
bir
syledi.
alanlardan
ve
gerektiini yoksa
Hatasz Olmann nenr
Bilgilendirici Uyma ,r'
nsanlar Bilgilendin
Uvarlar7
GENEL
SII
* Uyma: ]
: fMgta
Olda *
Norma Dayal Sosyal Etki Kabul

Edilme Gereksinimi
Summersa sann kabataslak bir
Uyma ve Sosyal Kabuk Aschn izgi

Deneyi Hatasz Olmann nemi, Yemden, Normatif Sosyal Etkiye Kar Kovmann
Sonulan
Gndelik Hayatta Normatif Sosyal Etki
nsanlar Normatif.Sosyal Etkiye'-Ne
J
Zaman Uyarlar?
(<
Aznlk Etkisi: Az Sayda nsan ok Saya
ksan Etluledgde
* ''
BALANTILAR, Propagandann'$oi r.
tarifini yapaktan ve gen bir kadn
Sosyal Etkinin Yararl Davranlar
olduunu
Tevik
restorann
McDonaldsm
ve
sorun
biri
parasm
almt.
irket
merkeziyle
Summersn
konutuunu
olduunu
mdryle
sylyordu
ve
verdii isimler de doruydu. Polis,
yardmc
syledikten
mdr
sonra
alanlardan
birisinin
bu
tarife
dnd
(bu
alan,
uyduunu
kimliini
gizli tutmak amacyla Susan adyla

anacaz). Polis dedektifi yardmc
mdre alman paray bulmak iin
Susanm stn hemen aramas
Etmek Amacyla KuUamlma >,

Buyruksal ve Betimsel Nomdann Rol
Normatif Sosyal Etkinin Kofu Bilgilendirici
Sosyal Etfm33?Ro.*
taatin Dier NedenTerf
'T
taat almalan, O Zaman ve imdi
zet
Eogn
SOSYAL PSKOLOJ
Susann
tutuklanarak
hapse
atlacan
175
ve
st
aramasnn
orada
telefondan verilen talimatlara gre restoranda yaplacam sylemiti

(Wolfson, 2005).
Btn bunlann kulaa biraz tuhaf geldiini dnyor olabilirsiniz.
Summers da sonradan aslnda en bata aklnn biraz kartn, ancak yine
de telefondaki sesin ok otoriter olduunu ve bilgilerini ok ikna edici bir
ekilde verdiini syleyecekti. Aynca, ne de olsa sz konusu adam bir polisti ve polislere itaat etmemiz gerekir. Summers aynca telefon konumas
sresince arka planda polis telsizi sesleri duyduunu dnmt.
Summers, Susan kk bir odaya ald ve kapsn kilidedi. Susan 18
yandayd ve geen aylar ierisinde yapt ite hibir bir kusuru
olmamt. Telefondaki polis Summersa ne yapmas ve ne sylemesi
gerektiini anlatyordu. Talimatlara uyan yardmc mdr Susandan
zerindekileri, rlplak kalana dek, birer birer karmasn istedi. Btn
giysilerini bir antaya koydu ve antay da, telefondaki sese uyarak,
odann dna kard. Hrszlk sulamasndan korkuya kaplan ve zerinin
aranmasndan sarslan Susan alamaya balamt. Saat 17:00 olmutu.
Ne yazk ki Susan iin bunu izleyen 4 saat daha da fazla aalanma ilve
cinsel taciz ierecekti ve btn bunlann tek nedeni telefondaki polisin

talimadanyd (Barrouquere, 2006).
Susan ilk restoran kurban da deildi. 1999 ylndan beri restoran mdrlerine alanlarm taciz etme talimat veren telefonlar geliyordu. Olaylarn faili telefon kart kulland iin, izini bulmak zor olmutu; bu nedenle
de polisin tm vakalar renip yapbozun paralann bir araya getirmesi
biraz zaman almt. 32 eyalette bir dzine farkl restoran zincirine bal 70
restoranda yneticilere bu tip telefonlar gelmi ve onlar da arayann talimatlarna uymutu (Barrouquere, 2006; Gray, 2004; Wolfson, 2005). Tahmin edebileceiniz gibi telefondaki kii aslnda bir polis deildi ve yzlerce
kiiyi telefonda korkun bir yntemle iletmiti.
Susan bir saattir kilitli odada plak bir ekilde ayakta duruyordu.
Summersm piirme blmndeki denetleme grevinin bana dnmesi
gerekiyordu ve polis Susana gzclk etmesi iin baka birini armas
talimatn vermiti. Summers 42 yandaki nianls Walter Nix Jr. arad, o
da restorana gelmeyi kabul etti. Nix gittike kendini kaybetmeye balayan,
dehet iindeki plak genle odaya kapand. Bu noktadan sonra olaylar
gittike daha da tuhaflamaya balad. Walter Nix de telefondaki sesin polis
olduuna inanmt ve talimatlarna daha byk bir titizlikle itaat ediyordu.
3 saat boyunca talepleri gittike artan dedektif, Nixe Susanm eitli
cinsel isteklere boyun emesi gerektiini sylyordu. Ayrca dorudan
Susanla da konuuyor ve sylenenlere boyun emedii takdirde bana
gelecekleri anlatarak onun gzn korkutuyordu. Benden daha stn bir
otoriteyi temsil ettikleri iin korkmutum. Yasayla bamn dertte olduunu
dndm iin korkmutum diyecekti Susan daha sonra (Wolfson,
2005, s. 3).
Saatler sonra telefondaki ses Nixe yerini baka bir adama brakmasn
sylemiti. 58 yandaki restoran alan Thomas Simms odaya anld.
Daha sonra, Bu ite bir terslik olduunu hemen anlamtm diyecekti
(Wolfson, 2005, s. 7). Telefondaki polisin sylediklerini yapmay reddetti.
Donna Summers ararak bu ite bir yanllk olduu konusunda onu ikna
etti. O zaman kandrldm anladm, diyor Summers. Aklm bamdan
gitti. Susana beni affetmesi iin yalvardm. Neredeyse kendimi kaybedecektim (Wolson, 2005, s. 7). Bu anda dedektif telefonu kapatt. Susanm kbusu en sonunda bitmiti.
SOSYAL PSKOLOJ
177
Birok eyaletteki polis dedektiflerinin katld soruturma sona erdiinde 38 yandaki Floridal David R. Stewan telefondaki sesin sahibi oldu
178
i-'t'IMN M AKERT
u sulamasyla tutukland. Evli ve be ocuk babas olan Stewart eski

bir cezaevi gardiyanyd; bir alveri merkezinde gvenlik grevlisi olarak
da
abm,
aynca
gnll
erif
yardmcl
da
yapmt.
2006
sonbaharnda Bullitt Kentuckyde yargland^ Aleyhindeki yalnzca ikinci

dereceden delillere ulalabildii iin jri tarafndan susuz bulundu.
Tutuklanmasn^ ve yarglanmasndan sonra restoranlara gelen sahte
aramalarn da arkas kesilecekti (ABC Haberler, 2007). Yardmc mdr
Donna Summers ve (eski) nianls Walter Nix, Jr. eitli sulamalarla yz
yze kaldlar ve sulu olduklarn itiraf ettiler. Summers artl salverilirken
Nix 5 yl hapis cezasna arpunld. imdi panik atak, anksiyete ve
depresyon sorunlaryla bouan Susan, alanlarn daha nce de yaanan
sahte telefon aramalar konusunda uyarmad gerekesiyle McDonalds
irketine dava at. Ken- tuckydeki davada jri, Susana 6,1 milyon dolar
tazminat denmesi kararna vard (Barrouquere, 2006; Neil, 2007; Wolfson,
2005). Yardmc mdr Donna Summers da McDonalds irketine tazminat
davas at ve zararlarna karlk 1,1 milyon dolar tazminat almaya hak
kazand (Neil, 2007).
Bu olayla ilgili en znt verici yorumlardan biri Susann terapistinden
gelecekti. Susan o gece talimatlara uymutu nk yetikinlerle yaad
deneyimleri, sylenenleri yapmas gerektii, iyi kzlarn sz dinledii
ynndeydi (Wolfson, 2005). istediklerini yaptrmak iin bizi etkilemeye
alan insanlarla her gn karlayoruz. En gl sosyal etki biimi itaat
yaratr ve yasal bir otorite figr bir emir verdiinde gerekleiryerine
getirilir. Restoranlarda yaanan sahte polis aramalar insanlann bazen nasl
an itaatkr olabileceini gsteriyor. Sosyal etkinin daha karmak bir
biimi de uymadr. Bu durumda bakalan bizim iin neyin daha uygun
olduunu sylerler, sz dinlemek de bizim kanmza grnr. Bu blmde
sosyal etki srelerinin potansiyel olarak olumlu ve olumsuz etkilerini ele
alacaz.
UYMA: NEDEN VE NASIL

Fullerden yaptmz alnt m, yoksa Twainden yapamz alnt m size
daha yakm geliyor? Hangisi uyma (itaat) szcne hemen verdiiniz
tepkiyi daha iyi anlatyor? mein, Amerikal okurlanmzm Twainin sz-
SOSYAL PSKOLOJ
179
lerini tercih etmesi pek de artc olmayacaktr. Amerikan kltrnde itaat

etmemenin nemi vurgulanr (Hofstede, 1986; Kim & Markus, 1999;
Markus, Kitayama, & Heiman, 1996). Amerikallar kendilerini etin birey?.
iler;, kendilerini dnen, ezilenin yannda yer alan, doru dndkleri

uruna akntya kar krek eken insanlar olarak grrler. Bu kltrel
benlik-imgesi Amerikan ulusunun kurulu ekli, ynetilip biimi ve toplumun batya doru yaylmas -yani vahi batnn
t
<-
ehliletirilmesi- srecindeki tarihsel deneyimi

tarafndan ekillendirilmitir (Kitayama, Ishii,
imada, Takemura,
& Ramaswamy, 2006; Tumer, 1932).
Amerikan mitolojisi etin bireyselciler imgesini
birok farkl ekilde yceltir. rnein, Amerika
tarihindeki en uzun sreli ve en baarl reklam kampanyalarndan biri

Marlboro Adam imgesini ierir. 1955 ylndan beri ayrlardaki yalnz
kovboy, arketip bir imge olagelmitir. Bu sayede sigara satlar artmtr.
Brakn vahi baty, hayat boyunca tek bir at bile grmemi insanlar yarm
yzyl boyunca bu basit, armsal imgeye yant vermitir. Bu imgenin bizimle ilgili duymak istediimiz bir eyler syledii ok ak: Kararlyz; iradesiz, zayf itaatkrlar deiliz; biz kukla deil, oynatcyz (Cialdini, 2005;
Pronin, Berger, & Molouki, 2007).
Peki ama bu ne kadar doru? taatkr deil miyiz? Verdiimiz kararlar
her zaman kendi dncelerimize mi dayanyor, yoksa ne yapacamza karar verirken bazen bakalarnn davranlarn m rnek alyoruz? 6. Blmde deindiimiz Heavens Gate (Cennetin Kaps) tarikatndaki toplu
intihar rneinde de grdmz gibi insanlar bazen an ve artc bir
ekilde uymac davranabilirler ve bunu lm
kalm gibi nemli bir mesele sz konusu
olduunda bile yapabilirler. Yine de, bunun
sra
ve
bir
mek
olduunu
Hepi nz benzer ekilde dnseydik
hi
de
iyi
syleyebilirsiniz. Belki de Marshall Applew-
olmazd
hitem mritleri salkl insanlar deildi ve
ohnasavd at varlar da
karizmatik bir liderin talimatlarna uymaya
olmazd
eilimliydiler. Bununla birlikte, daha baka
fkr
farkllklar
Mark Twan
ve daha korkutucu bir olaslktan da bahsedebiliriz: Heavens Gate (Cennetin Kaps)

yelerinin maruz kald uzun sreli, gl itaat basks sz konusu olduunda belki de oumuz ayn ekilde davranacaktk. Bu gre gre, ayn
SOSYAL PSKOLOJ
an koullar altnda hemen herkes uymac davranacaktr.
181
Gl sosyai bask alandayken, bu ahlak d bir ey yapmak anlamna gelse

bile, bireyler gruba uyar. Vietnam Sava srasnda Amerikal askerler My Lai
kynde aralarnda yal, kadn ve ocuklann da bulunduu birka yz
Vietnaml sivili katletti. Kurbanlardan bazlannm grld dll fotoraf
tm lkenin kann dondurdu. Askerler neden byle hunharca bir ey
yapmt? Bu blmde, sosyal etkinin kurduu uyma ve itaat basklannm iyi
insanlan nasl kt eyler yapmaya ittiini greceksiniz.
Bu gr doruysa insanlann gl sosyal basklar altnda artc derecede uymac davrandn gsteren baka rnekler de olmal. rnein,
1961 ylnda rk ayranclna son verilmesini isteyen Amerikal insan haklan
eylemcileri gsterilerinde Mohandas Mahatma Gandinin iddet iermeyen
protesto ilkesini benimsemilerdi. zgrlk Kouculann iddet ieren
mdahaleleri pasif bir ekilde kabullenme ynnde eitiyorlard. Kuzey
eyaletlerden, ou da niversitelerden gelen daha az sayda beyazn da
katlmyla gney eyaletlerden gelen binlerce Afrika kkenli Amerikal
Gneydeki ayrmc yasalan protesto ettiler. Birbiri ardna gelen atmalarda insan haklan eylemcileri gneyli erif ve polislerden yedikleri dayaa,
coplara, hortumlara, krbalara, hatta tecavz ve cinayetlere pasif bir ekil de gs gerdiler (Powledge, 1991). iddet iermeyen protesto idealine
gl bir ekilde uymalan Amerikadaki eitlik kavgasnda yeni bir r
aacak ve yeni Vatandalk Haklan Yasas 1964 ylnda kabul edilecekti.
imdi de Vietnamdaki My Lai katliamm ele alalm. 16 Mart 1968 sabah, Vietnam Savamn iyiden iyiye kzt sralarda, bir Amerikan birlii
SOSYAL PSKOLOJ
183
onlan My Laiye gtrecek helikopterlere dolutular. Askerler endieliydi,

nk daha nce hibir atmaya katlmamlard; kyn 48, Vietkong Ta-
buru tarafndan kontrol edildii syleniyordu ve bu tabur dmann en korkulan asker birliiydi. Helikopter pilotlarndan biri aada Vietkong askerlerini grdn telsizden duyurdu ve askerler silahlan ellerinde helikopterlerden atlamaya baladlar. Ksa sre sonra pilotun yanldn anladlar ortalkta dman askeri grnmyordu. Yalnzca tamam kadn, ocuk ve
yallardan oluan kyller ufak atelerin evresinde toplanm kahvalt hazrlyorlard. Mfreze komutan Temen William Calley anlalmaz bir ekilde bir askere kylleri ldrme emri verdi. Dier askerler de ate
etmeye balaynca kymn boyutlan da artacakt. Amerikallar ky dolap
My La- ideki btn kylleri katlettiler. Kadn ve ocuklan bir hendee
doldurup zerlerine ate ettiler; kulbelere saklanan kyllerin zerine el
bombalan attlar. l says kesin olarak bilinmemekle birlikte 450 ila 500
Vietnaml sivilin o gn ldrld tahmin ediliyor (Hersh, 1970).
Bu rneklerin hepsinde insanlarn sosyal etki ama yakaland grlyor. Bu durumda da davramlann deitirip bakalannn beklentilerine
uymaya balyorlar (OGorman, Wilsin, & Miller, 2008). Sosyal psikologlar
iin uymann zndeki gerek de budur: Kiinin davramlann, bakalarnn
gerek ya da hayal etkisi sonucunda deitirmesi (Kieser & Kiesler, 1969;
Aarts & Dijksterhuis, 2003). Bu rneklerde de grld gibi uymann;
yararllk ve asaletten, isteri ve trajediye, ok geni boyutlu sonulan
olabilir. Peki ama bu insanlar neden uymac davranlar sergilemiti?
Bazlan byk olaslkla karmak ya da sra d bir durumda ne yapacan
bilemedii iin itaat etmiti. evrelerindeki insanlarn davranlarn ipucu
olarak
kullanm
ve
benzer
ekilde
davranmaya
karar
vermilerdi.
Dierleriyse byk olaslkla herkesten farkl davranmalar durumunda alay

konusu olmaktan ya da cezalandrlmaktan korkmutu. Grubun beklentileri
ynnde hareket etmeye karar vermi, bylece grup yeleri tarafndan
reddedilmekten ya da kk grlmekten kurtulacak- lanm dnmlerdi.
imdi uymacln nedenlerini ve ileyi biimlerini birer birer ele alalm.
Uyma
Baka insanlarn gerek ya da hayali etkileri sonucunda kiinin davranlarmadegimesi.
BLGLENDRC SOSYAL ETK: NEYN DORU

OLDUUNU BLME GEREKSNM
Psikoloji profesrnze nasl seslenmelisiniz -Dr. Berman m, yoksa
Profesr Berman," Bayan Berman ya da Patricia m? Geniletilen renci hizmetlerine karlk harlarn arttrlmasna ynelik referandumda
oyunuzu nasl kullanacaksnz? Suiyi nasl yersiniz,; blerek mi, btn
olarak m? Koridordan ykselen ln nedeni neydi; akalaan arkadalar
m, bir kapka kurbannn haykr m?
Bu ve dier birok durumda ne dneceimiz ya da nasl hareket
edeceimiz konusunda kendimizden emin olamayz. yi ya da doru bir
seim yapabilmek iin elimizde yeterli bilgi yoktur. Neyse ki gl ve
yararl bir bilgi
kaynan kullanabiliriz: Bakalanmn davraBu
gibi
'durumlarda
.kalabaln
yaptn
yapmak her zaman en

iyisidir. Peki ya iki ayn
topluluk
varsa?
nlan. Bakalarna ne dndklerini sormak

ya da onlann ne yapan izlemek durumu
tanmlamamza yardm eder (Kelley, 1955;
Tho- mas, 1928). Sonunda dier herkes gibi
zaman ea kalabalk olana
hareket
katlacaksn"
oluruz,
mdad
Bay
-Charles
Pickwick
diye
ya-
Pickwick.
Dickens,
Papers
(Bay
Pickvrick'in Servenleri)
ettiimizde
ancak
gvenemeyen,
uymac
davranm
bunun
nedeni
kendine
gsz,
iradesiz
insanlar
olmamz deildir. Bakalanmn etkisi bizi

uymac davranmaya yneltir nk onlan
davramlanmza
kaynaklan
klavuzluk
olarak
edecek
grrz.
bilgi
Uymac
davranmamzn nedeni bakalannm belirsiz bir durumu bizden daha doru

yorumladna
ve
uygun
hareket
tarzm
sememizde
bize
yardm
edeceine inanmanuzdr. Bu durum bilgilendirici sosyal etki olarak adlandrlr (Cialdini, 2000; Cialdini & Goldstein, 2004; Deutsch & Gerard, 1955).
Bakalan nasl bizim iin bir bilgi kayna olur? Muzaffer erifin (1936)
dzenledii deneydeki katlmclardan biri olduunuzu dnn. almann
ilk aamasnda karanlk bir odada tek banza oturuyorsunuz
Bilgilendirici Sosyal Etki
'38
Bakalannm, onlan davramlanmza yn verecek birer bilgi kayna olarak

grmeg miz sonucunda uymac davranmamza neden olan, etkileri; uymac
davranmamiz^S nedeni bakalanmn belirsiz bir durumu bizden daha doru
yorumladna ve u^j gun hareket tarzm sememizde bize yardm edeceine
SOSYAL PSKOLOJ
inanmamzdr.
185
Denek
1 Denek 2 Denek 3
ekil
8.1
erifin (1936) otokinetik
almalarnda
bir
grubun kararlan.
Katlmclar
bir
noktasnn karanlk bir
odada
ne
hareket
ediyor
grndn
ettiler.
Yalnz
vard.
Gruplar
hlinde
gibi
tahmin
yalnz
balarna grdklerinde
Dier grup yeleriyle birlikte
byk farkllklar
kadar
bir
tahminler
araya
getirilip
arasnda
bakalarnn
tahminlerini de duyduklar samansa n hareket mesafesi konusunda grubun

tahminine uydular.
(erif, 1936 almasndan uyarlanmtr.)
ve sizden 5 metre uzaktaki a odaklanmanz isteniyor. Deney grevlisi

n hareket mesafesini tahmin etmenizi istiyor. tenlikle izliyorsunuz ve evet, biraz hareket ettiini gryorsunuz. Tam mesafeyi bilmeniz
gerekmiyor, ancak 5 santimetre kadar diyorsunuz. Ik kayboluyor ve yeniden grnyor; yeniden tahminde bulunmanz isteniyor. Ik sanki biraz
daha fazla hareket ediyor ve siz de 10 santimetre diyorsunuz. Birka denemeden sonra k her seferinde ayn uzaklklar arasnda, 5 santimetre ya
da 10 santimetre, hareket ediyor gibi grnyor.
Bu grevin ilgin yan aslnda n hi hareket etmiyor olmasyd. Otokinetik etki olarak adlandrlan bir yanlsama nedeniyle k hareket ediyor
gibi grnyordu. Her yeri eit karanlktaki bir ortamda parlak bir a (rnein, karanlk bir gecede bir yldza) baktnzda k ileri geri atlanyormu gibi grnr. Bunun nedeni n konumunu belirlemenizi salayacak
sabit bir referans noktas olmamasdr. In hareket ettii uzaklk kiiden
kiiye deiir ancak zamanla sabit bir uzaklk gibi grnmeye balar. erifin
deneyinde katlmclarn hepsi almann ilk aamasnda sabit bir tahmine
SOSYAL PSKOLOJ
187
varmlard ancak tahminler kiiden kiiye deiiyordu. Kimileri n

birka santimetre hareket ettiini dnrken 20 santimetre aralkta
hareket ettiini dnenler bile olmutu.
erifin otokinetik etkiyi semesinin nedeni, katlmclarn duruma kesin
bir
tanmlama
getiremeyecei,
belirsiz
bir
durum
yaratmak
istemesiydi. Deneyin birka gn sonra dzenlenen ikinci aamasnda

her bir katlmc yine daha nce kla ayn deneyimi yaam iki
katlmcyla eletirilecek- ti. Katlmclarn de fikirlerini yksek sesle
dile getirdii iin arak gerek bir sosyal durum sz konusuydu.
Otokinetik etkinin herkeste farkl olduunu anmsayn; kimileri ok fazla
hareket grrken kimilerinin grd hareket aral ok kktr. Peki
katlmclar eletikleri dier katlmclarn farkl yarglarn duyduktan
sonra ne yapacakt?
Birka denemeden sonra katlmclar ortak bir tahmine ulayordu ve
grubun btn yeleri bu tahmine uyuyordu. Bu sonular insanlarn
bakalarn bir bilgi kayna olarak kullandn ve grup tahmininin doru
olduu sonucuna ulatklarn gsteriyor (bkz. ekil 8.1). Bilgilendirici
sosyal etkinin nemli zelliklerinden biri de zel kabul durumuna, yani
insanlarn
bakalarnn
davranlarna,
gerekten
doru
olduuna
inandklar im uymasna yol aabilmesidir.

nsanlar, iinde olduklar gruba uyarken aslnda iten ie n ok
az hareket ettiine inanyor olabilirler. rnein, belki birisi kendi
zelinde n 20 santimetre hareket ettiine inamyorken budalann
tekiymi gibi grnmemek iin grubun tahmini dorultusunda
santimetre hareket ettiini syleyebilir. Bu da kii grubun sylediklerine

ya da yaptklarna illa da inanyor olmasa bile grup iindeyken gruba
uyduu kamusal boyun eme durumudur. te yandan, erif bu yoruma
kukuyla yaklam ve katlmclardan n hareketini grup katlmndan
sonra
yeniden
tek
balamayken
deerlendirmelerini
istemitir. Artk grup iinde aptal gibi grnme korku-s

v- "V
z44Kaln% ^
t - ^
nsanlarn yapaklarna ya da sylediklerine gerekten inanarak
onlarn davr Kamusal Boy Eê' >' . ' '. >

Kiinin bankalarnn syiediklerme .ya dar yapaklarna illa da inanyor toplum
ierisindeyken bakalarna uymas.
SOSYAL PSKOLOJ
189
su sz konusu olmad hlde katlmclar grubun daha nceki yantn yi nelemeyi srdrmtr. Hatta bir almada insanlann, deneye bireysel
olarak katldktan bir yl sonra bile grup tahminine uyduu grlmtr
(Rohrer, Baron, Hoffman, & Swander, 1954). Bu sonular da insanlarn
gereklii tanmlamak iin birbirlerine dayandn ve kendi zellerinde de
grup tahminini kabul ettiklerini gsteriyor.
Bilgilendirici uymann zel kabul yaratma gc yaamn, aralannda
enerji tasarrufunun da bulunduu, eitli alanlarnda kantlanmtr. rnein Jessica Nolan ve meslektalan (2008), Kaliforniya sakinlerinden oluan
bir rnekleme, evlerinde elektrik tasarrufu yapmalann tavsiye eden bilgiler
sunmutur. Katlmclara drt farkl mesajdan biri verilmitir. Bu mesajlann
nde tasarrufun temel nedenleri anlatlmaktadr: evreyi korumak,
topluma yarar salamak ya da maddi tasarruf. Drdnc mesaj bilgilendirici
uymay
tevik
edecek
ekilde
tasarlanm
bir
mesaj
iermektedir: Katlmclara komulanmn ounun elektrik tasarrufu yapt

sylenmitir. Daha sonra da katlmclarn harcadklan elektrik, evlerindeki
elektrik sa- yalanna baklarak kaydedilmitir. Aratrma sonucunda
komulara davranlanyla ilgili bilgi ieren rnek niteliindeki mesajn,
dier mesaja oranla, nemli oranda daha fazla enerji tasarrufuna yol
at grlmtr (Nolan, Schultz, Cialdini, Goldstein, & Griskevicius,
2008).
Benzer
ekilde,
Noah
Goldstein,
Robert
Cialdini
ve
Vladas
Griskevicius (2008) otel iletmecileri tarafndan kullanlan ve konuklann

pek de ho karlamadkla- n enerji tasarrufu iin banyo havlulannz
yeniden kullann mesajnn ie yaramasn salamay baarmlardr.
Aratrmaclar banyoya konulan ve konuklann ounluunun havlulan
yeniden kullandm belirten yaznn otellerde daha nce kullanlan yazdan
nemli oranda daha etkili olduunu ortaya koymutur (evreyi birlikte
koruyalm; Goldstein ve ark., s. 473).
Son olarak, bilgilendirici uymann zel kabul yaratma amacyla kullanlmas ABDdeki yzlerce niversitede, rencilerin kendilerini iki lemlerine vermesini nleme amacyla baanl bir ekilde uygulanmtr. Son
birka yl iinde rencileri daha az alkol tketmeye yneltme almalannda sosyal normlar yaklam" olarak adlandrlan yeni bir teknik, eski
gz korkutma taktiklerinin yerini almtr. Sosyal normlar yaklamnda
alkol tketiminin azaltlmas amacyla dorudan bilgilendirici uymadan yararlanlr. Aratrmaclar tipik bir rencinin, smf arkadalanmn kendisin
191
i-'t'IMN M AKERT
den ok daha fazla iki tkettiine inandn ortaya koymutur. Bu yntemde de rencilere kampsteki iki tketimiyle ilgili doru bilgiler (ikinin sanldndan daha az tketildii bilgisi) verilir. ki ime normlaryla
ilgili belirsizliin azaltlmas ve rencilere durumla ilgili yeni bir tanmn
verilmesi ile hedeflenen, rencilerin bu bilgiye uymas ve alkol tketimlerini azaltmalardr. Sosyal normlar yaklamnn ie yarayp yaramayaca
aratrmaclar arasnda hl tartlmakta olan bir konudur (Lederman, Stewart, Goodhart, & Laitman ve ark., 2003; Schemo, 2003b) ve bu tartma y
bu blmde daha sonra yeniden ele alacaz.
Hatasz Olmann nemi

Daha sonra yrtlen aratrma erifin bilgilendirici uyma zerine klasik almasn ilgi ekici ekillerde geniletti (Baron, Vandello, & Brunsman, 1996; Levine, Higgins, & Choi, 2000). Bu aratrmada otokinetik etkiye oranla gerek yaama daha yakn muhakeme grevleri kullanld ve
bilgilendirici sosyal etki ile ilgili baka bir deiken daha ortaya kondu: Grevde hatasz olmann kii iin ne kadar nemli olduu.
rnein, bir almada aratrma katlmclarna ilgi ekici ve belirsiz bir
grev verilmiti: grg tankl (Baron, Vandello, & Brunsman, 1996).
Katlmclardan, gerek bir sutaki grg tanklarndan olduu gibi, yan yana duran pheliler arasndan sanklan semeleri istendi. 13 grevin her
birinde katlmclara bir adamn -sangm"- fotoraf gsteriliyordu. Daha
sonra da yan yana duran drt adama bakp ilerinden san seiyorlard.
Yan yana durduklan srada sank bazen fotoraftakinden farkl giysiler iinde grlyordu. Katlmcnn grevi san tehis etmekti. Slayt gsterisi
eklinde izledikleri fotoraflar birbirini ok hzl bir ekilde takip ettii iin
bu ok zor bir grevdi. Katlmclar her bir fotoraf saniyenin yalnzca yans
kadar bir sre boyunca grebiliyordu.
Aratrma katlmclan iin grevde hatasz olmann nemi u ekilde
belirleniyordu: Yksek-nem koulunda katlmclara grevin gerek yaamdaki grg tankl yeteneini lmek iin dzenlenen gerek bir test
olduu ve daha sonra polis karakollannda ve mahkemelerde iyi grg
tanklann
zayf
grg
tanklarndan
ayrt
etmek
iin
kullanlaca
sylenmiti. Katlmclann ald puanlar grev baanm normu olarak kabul
edilecekti. Aynca, en hatasz katlmclara 20 dolarlk bir dl verile-
Sekiz bin bal kaba Eyfel Kulesine gidiyor. Cadlar Bayram (Halloween)
ABDde yaygn olarak kutlanan zel bir gndr; son yllarda pazarlamaclar ekim
aynda geleneksel olarak sakin giden satlar hareketlendirmek iin bu zel
gnn anlamn abarttlar. Bu zel gn kutsallarn gecesi (a// Hallows' eve)'
szne dayanan, eski bir Ingiliz ve rlanda gelenei olsa da genellikle
Amerikada kutlanan bir gn olarak bilinir. Ta ki 1997 Ekimi- ne, yani Ah-loween Fransz pazarlamaclar tarafndan Franszlara pazarlanana dek. Neden?
Fransz ekonomisi kt bir durumdayd ve Fransz sanclar insanlan satn almaya
yneltecek bir fikir arayndayd (Cohen, 1997). Bilgilendirici sosyal etki onlan
Amerikadan Cadlar Bayram kavramn dn almaya yneltti, Franszlar da
bilgilendirici sosyal etki yoluyla ve kelimenin tam anlamyla bu zel gnn
anlamm renmeye balad. 1997 Cadlar Bayramnda oyun ya da ekerin
ne anlama geldii konusunda hibir fikirleri yoktu. rnein bir Parisli, Btn bu
olup bitenlerin tuhaf olduunu sylemem gerekiyor. Monoprixte oturuyorum ve
pazar yerinde birden bir sr bal kaba grdmde nelerin dndn
anlayamadm diyordu (Cohen, 1997, s. Al). te yandan, 2001 Cadlar
Bayramnda bilgilendirici sosyal etki, grevini tamamlama. Fransz maazalan
siyah ve portakal rengi dekorlara brnm, vitrinlere oyulmu kabaklar yerletirilmi, gece kulplerinde kostm yanmalan dzenlenmeye balanmt.
2002 ylna gelindiinde Cadlar Bayram Fransada o kadar popler bir hle
gelmiti ki Hristiyan din liderleri Franszlann dikkatini ertesi gnk Azizler
Gnne ekmek iin Cadlar Bayramna kar bir kampanya balatmt
(Associated Press, 2002).
ekti. Buna karlk, dk-nem koulunda, katlmclara aratrmann bir

ilk deneme niteliinde olduu ve slayt grevinin hl gelitirme aa-
SOSYAL PSKOLOJ
193
masnda olduu sylenmiti. Aratrmaclar slayt gsterileriyle ilgili yararl

ipular elde etmeyi umuyordu ve grev baarm normu hakknda
herhangi bir fikirleri yoktu. Dolaysyla katlmclar greve iki farkl dnce
biimiyle balyorlard. Katlmclarn yars baarmlarnm ok nemli
olduunu ve yasal srelere etki edeceini dnyordu, iyi bir i
karmaya gdlenmilerdi ve 20 dolar kazanmak da fena olmayacakt
hani! Dier katlmclar ise bu denli hayalperest deildi; bu da dierleri gibi
sradan bir aratrma almasyd. Baarmlarnm, deneyi dzenle* yenler
iin pek de bir nemi yoktu.
Yksek-nem koulunun gndelik hayattaki endieleri yansttn g^
rebiliyoruz -verdiiniz kararlar ve vardnz yarglar bir takm sonular douracaktr ve siz de ileri doru bir ekilde halletmek istersiniz. Bu du rum sizi, bilgilendirici sosyal etkiye daha fazla ak klar m? Aratrmac lar
bu durumun insanlarn bilgilendirici sosyal etkiye daha ak hle getir:
diini ortaya koydular. Dk-nem koulundaki katlmclar deneydeki i
birlikilerin kararlarna uymu ve kritik nemdeki grevlerin yzde
%35inde ayn yanl yantlan vermilerdi. Yksek-nem koulundaki kat-:
lmnla r ise mttefiklerinin kararlann uyup kritik grevlerin yzde %51'in-
de ayn yanl yant vermilerdi.

Daha nce de belirttiimiz gibi, durum belirsiz, doru yant semek zor
olduunda gereksinim duyduumuz fazladan bilgi iin yzmz bakalanna dneriz. Baron ve meslektalan bu tip durumlarda karar bizim iin
ne kadar nemliyse bilgi ve yol gstericilik iin bakalanna dnme eiliminin o denli gl olduunu ortaya koymutur.
Dolaysyla, ne dneceiniz ya da yapacanz konusunda kararsz olduunuzda ve bir yamta ulamak sizin iin nem tekil ettiinde bilgilendirici uyma sergileme olaslnz daha yksek olacaktr. Belirsiz bir durumda bu iyi bir stratejidir, ancak risklerden btnyle annm da deildir.
Ya dier insanlar da yanlyorsa o zaman ne olacak?
Bilgilendirici Uyma Geri Teptiinde
Bilgilendirici sosyal etkinin dramatik biimlerinden biri; kiinin korkutucu, potansiyel olarak tehlikeli bir durumla kar karya kald ve bu du-'
ruma nasl bir tepki vereceini ok iyi bilemedii kriz anlannda ortaya k,
kar (Killian, 1964). Kii neler olup bittii ya da ne yapmas gerektii konu-,
sunda hibir fikre sahip olmayabilir. Birisinin kiisel gvenlii sz konusu

olduunda bilgi gereksinimi akutlar ve bakalannm davrantan son de- ;
rece bilgilendirici bir hle gelir.
SOSYAL PSKOLOJ
195
The
Nevv
York
Times
Dnyalar
Sava
olaym
manetten
Ksmen
duyurdu.
bilgilendirici
sosyal
etkiler
nedeniyle
birok
dinleyici Orson Wellesn Marsllarn Dnya'y
istila
duyurusunu
ettii
gerek
sanmt.
1938 ylndaki Cadlar Bayramnda ABDde olanlan ele alalm. nl film

ynetmem ve oyuncusu Orson Welles ve Mercury Tiyatrosu radyoda
H. G. Wellsin Dnyalar Sava (War of the Worlds) oyunundan esinlenen
bir oyun sergiliyordu. Bunun televizyon ncesi dnem olduunu, radyonun
mzik, komedi ve drama programlan ile en
nemli elence arac ve fla haberlerin en
etkili kayna olduunu da unutmayalm. O
nsanlann %'99u aptal ve
gece Welles ve arkadalarnn yaynlad
biz geri kalanlar da byk
oyun Dnya- nm Marsllar tarafndan igal

edilmesi zerineydi ve o kadar gerekiydi
ki milyonlarca dinleyici korkuya kaplp
polise
binlerce
telefon
insan
arabalaryla
yadrmaya
da
balamt;
panie
igalden
'bir salgnn tehdidi,altnda1
yzj '
- Thomton Wilder,
The f fi Matdanahcf
(patan)
kaplp
kamaya
alyordu (Cantril, 1940).

Bu kadar ok Amerikalnn, duyduklar eyin uzayllarn igalini aktaran
gerek bir haber olduunu dnmesinin nedeni neydi? Bu gerek-yaam
krizim aratran Hadley Cantr (1940) iki neden ne sryor. Birincisi,
oyunda gerek haber anonslarnn ok iyi bir paroadisi yer alyordu ve
birok dinleyici yaynn ban (dinleyeceklerinin bir oyun olduunu kesin
olarak
belirten
blm),
baka
bir
kanalda
lkenin
en
sevilen
programlarndan biri olan Charlie McCarihy'yi dinledikleri iin karmt.

Bununla birlikte, dier bir olas aklama sosyal etkiyi ierir. Program
dinleyenlerin birou aileleri ya da arkadalaryla birlikte
olduklar ve kararsz kaldklar iin duyduklarna inamp inanmadklarmgrmek iin birbirlerine bakmlard. Sevdikleri insanlarn yznde grdkleri endie ve tela da hissetmeye baladklar panik duygusunu arttr-,
mt. Dinleyicilerden biri sonradan, Birbirimizle ptk ve leceimidndk diyecekti (Cantril, 1940, s. 95).
Aynca, korkuya kaplan birok dinleyici gerek hayattaki olaylan rad
yoda duyduklar habere uyduracak ekilde yanl yorumlamt: Pencer
den dar baktmzda Wyoming Bulvannn arabalarla dolup tat
grdk. nsanlar kayor, diye dndm ya da Sokaktan tek bir araba
bile gemiyordu, arabalarn bir alt sokakta parampara olduunu dnmtm, diyorlard (Cantril, 1940, s. 93). Durum ok belirsiz olduunda
ve insanlar neler olup bittiini bildiklerine inanmaya baladklarnda, dorulanmam
kantlan
bile,
duruma
getirdikleri
tanmlamaya
uyacak
ekilde? yeniden yorumlarlar.

19. yzyl sonlan sosyologlanndan Gustav Le Bon (1895) duygu ve
davranlann kalabalk ierisinde nasl hzla yaylabildiini inceleyen ilk
aratrmaclardand; Le Bon bu etkiyi bulama olarak adlandrmt (Fowler & Christakis, 2008; Hatfield, Cacioppo, & Rapson, 1993; Levy & Nail,
1993). Daha nce de belirttiimiz gibi insanlar gerekten belirsiz bir durum
sz konusu olduunda byk olaslkla bakalanmn yorumlanna gvenirler. Ne yazk ki gerekten belirsiz ve karmak bir durumda bakalanmn
bilgisi bizimkinden daha fazla ya da daha doru olmayabilir. Dier
insanlar) da yanl bilgiye sahip olduunda biz de onlarn hatalann ve
yanl yorumlarn benimsemi oluruz. Bu nedenle durumu tanmlamak iin
bakalarna dayanmak, bazen ciddi hatalar yapmamza neden olur.
Amya kaan ve yanl ynlendirilmi bilgilere dayanan sosyal etkinin
rneklerinden biri, grnrde hibir fiziksel nedeni olmamasna karn bir
grup insanda benzer fiziksel belirtilerin grld kitlesel ruhsal hastalktr
(Bartholomew & Wessly, 2002; Colligan, Pennebaker, & Murphy,
Bulama
Duygu ya da davranlann kalabalk ierisinde hzla yaylmas.
Kitlesel Ruhsal Hastalk
Bilinen hibir fiziksel neden olmakszn bir grup insandabenzer fiziksel, belirtil
ortaya kmas.
198
, .1982)- rnein, 1998 ylnda Tennesseedeki bir lise retmenisnfnda genzin kokusu aldn bildirmi ve ksa bir sre sonra ba ars,
mide bulants, nefes darl ve ba dnmesi hissetmeye balama. Snf
boaltldktan
sonra
okuldaki
dier
insanlar
da
ayn
belirtileri
hissettiklerini sylemeye baladlar. Sonuta btn okulun boallmasma

karar
verildi.
Herkes
retmen
ve
rencilerin
ambulanslara
yerletirilmesini izledi. Yerel uzmanlar okulu incelediler ve herhangi bir

sorun saptayamadlar. Okul yeni- ald ve hasta olduunu syleyen
insanlarn says gittike artt. Okul yemden boaltld ve kapauld. eidi
devlet kuramlarndan uzmanlar epi- demiyolojik ve evresel inceleme
yrtmek zere okula arld. Yine her- 'hangi bir soruna rastlanmad.
Okul yeniden aldnda gizemli hastalk '
alam da sona erecekti (Altman, 2000).
Evet,
Tennessee Salk Mdrlnden Ti
mothy
Jones
bu
sra
vaka
zerine bir alma balat. Toplam 170
gerekten
de
hepimiz
birbirimize
sarlmak
zorundayz,
yoksa hepimiz ayn ayn
renci, ret-
celladn, ellerine sarlnz
- men ve personel benzer semptomlarla
Benjamin
FranHmv
Bamszlk
Bildirgesi
imzalanrken, 1776
hastanelere kaldrlm ancak hibir organik

neden
bulunamamt.
Bu
salgn
tipi
genellikle bir ya da birka kiinin fiziksel

semptomlar hissettiklerini sylemesiyle balar; bu insanlar genellikle
hayatlarnda bir tr stres bulunan kiilerdir. evrelerindeki dier insanlar
da bu hastala mantkl grnen aklamalar getirmeye balarlar. Bu
aklama, yani duruma getirilen yeni tanm, yayhar ve ayn semptomlar
tadna inananlarn says artar. Salgna yakalanan insanlann says
armka hem fiziksel semptomlar hem de bunlara getirilen szde
aklama daha inanlr hale gelir ve bunun sonucunda daha da fazla
yaylr (Colligan ve ark., 1982; Kerckhoff & Back, 1968; Singer, Baum,
Baum, & Thew, 1982). Tennesseedeki lisede hastalanan renciler,
hastalanmayan . rencilerle karlaanldnda, byk olaslkla bir
teneffste hasta birisini gren ya da bir snf arkadann hasta olduunu
bilen rencilerdi. Hi kukusuz mulak semptomlar (hatta hi var
olmayan semptomlar) binamdan kaynaklanan korkutucu bir hastalk
olarak tanmlayan bilgi, dorudan temas yoluyla yaylma. Aynca,
medyann yaanan bu olaya dramatik bir ekilde geni yer vermesi de
SOSYAL PSKOLOJ
199
insanlarn kayglarn arttrm ve olanlarla ilgili szde bilgilerin daha da

fazla yaylmasna neden olmutu.
200
Kitlesel ruhsal hastaln (dier sra d uyma biimleri ile birlikte) en

ilgin ynlerinden biri de yaylmasnda kitlesel medyann oynad gl
roldr. Televizyon, radyo, gazete, dergi, internet ve e-posta yoluyla
bilgiler toplumun btn katmanlarna hzl ve etkili bir ekilde yaylr. Orta
ada dans manisi Avrupada ancak 200 ylda yaylrken (Sirois, 1982)
gnmzde dnyann ou yerinde birok kii sra d bir olay yalnzca
birka dakika iinde renebiliyor. Neyse ki medya bu salgnlar belirsiz
olaylara getirilen daha mantksal aklamalara yer vererek dindirme
gcne de sahip.
nsanlar Bilgilendirici Sosyal Etkiye Ne Zaman

Uyarlar?
imdi bilgilendirici sosyal etki yoluyla uyma yaratma olasl yksek
durumlar ele alalm.
Belirsiz Durumlar Belirsizlik insanlann birbirlerini bilgi kayna olarak
kullanmasndaki en nemli deikendir. Bakalannm etkisine en ok ak
olduumuz durum doru tepki, uygun davran ya da doru dn ce
konusunda kararsz kaldmz zamanlardr. Kendimizden ne kadar az
emin olursak bakalanna o kadar ok gveniriz (Ailen, 1965; Renfrow &
Gosling, 2006; Tesser, Campbell, & Mickler, 1983; Walther ve ark., :
2002) . My Laidekine benzer belirsiz durumlar, bu durumun iindeki insanlann bilgilendirici sosyal etki altnda kalmasna ideal koullan hazrlar.
18-19 yalarndaki gen askerler ok deneyimsizdi. ou ilk defa bir
atmaya katlyordu. Kyllere ate eden birka asker grdklerinde
ou, kendisinin de bunu yapmas gerektiini dnm ve ate amaya
balamt.
Kriz Durumlan Bakalarm bilgi kayna olarak kullanmay tevik eden kriz
genellikle belirsizlikle bir arada ortaya kar. Bir kriz durumunda genellikle
ne yapacamz konusunda durup dnecek zaman bulamayz. Hemen
harekete
gememiz
gerekir.
Korkup
panie
kapldmzda
ve
ne
yapacamz bilemediimizde bakalanmn tepkilerine bakp onlar gibi

davranmamz ok doaldr. Ne yazk ki taklit ettiimiz insanlar da bizim
gibi korkmu ve panie kaplm olabilirler ve dolaysyla mantkl
davranmayabilirler.
rnein, My Laideki askerler kye geldiklerinde dman askerleriyle
bir atma yaayacaklann dnyorlard. Kukusuz korkuyorlard ve si-
SOSYAL PSKOLOJ
201
nirleri sonuna kadar gerilmiti. Dahas, kimin dman olduunu ayrt et-
202
The Southern Standard,

Tennesseedeki bir okul-
da meydana gelen korkutucu ve gizemli bir

olay manetine tad.
te yandan, zehirlenmelerin bir kitlesel ruhsal hastalk vakas olduu,
incelemeler
sonu-
cunda ortaya kacakt.
inek kolay da deildi. Vietnam Savanda Vietkong sempatizan sivillerin

ABD askerlerinin getii yollara mayn dedikleri, gizli yerlerden askerlere ate atklar ve el bombas ataklan biliniyordu. Vietnamdaki gibi bir
gerilla savanda birisinin sivil mi yoksa sava m, dost mu yoksa
dman m olduunu ayrt etmek ok zordur. Bu nedenle de bir iki asker
My Laide- ki kyllerin zerine ate amaya baladnda dierlerinin de
onlan izlemesi ve bunun doru ey olduunu dnmesi belki de artc
deildi.
Askerler
bir
kriz
durumunda
olmasalard
ve
hareketleri
konusunda daha fazla dnebilselerdi belki de bu trajedinin nne

geilebilirdi.
Dier nsanlar Uzman Olduklarnda Belirsiz bir durumda genellikle uzman
kiilerin ya da daha bilgili kiilerin grlerine daha ok deer verilir
(Allison, 1992; Cialdini & Trst, 1998). rnein, uan motorlanndan
duman ktm gren bir yolcu yol arkadalanmn deil uu grevlilerinin
tepkilerini daha ok temseyecekur; bununla birlikte uzmanlar her
zaman gvenilir bir bilgi kayna olmayabilirler. Dnyalar Sava skecini
radyoda dinleyen bir gencin olup biteni renmek iin polis karakolunu
aradn, polislerin de radyoda anlalan olaylan gerek sandm
dnn (Cantril, 1940)! (Dene ve Gr! alrmasmda bilgilendirici sosyal
etkideki
belirsizlik,
kriz
ve
uzmanlk
deikenlerinin
sizin
ve
arkadalanmzn hayatnda nasl ilediini inceleyebilirsiniz.)
NORMA DAYALI SOSYAL

ETK: KABUL EDLME
GEREKSNM
1990l yllarda Brezilyann Rio de Janeiro ehrinde yaayan gen erkek
ve kzlar tehlikeli ve dncesizce bir oyun kefetmilerdi: Gittike hzla-
SOSYAL PSKOLOJ
179
Bilgilendirici sosyal etkinin en ilgin rneklerinden biri de acil

durumlara olanlann davranlardr. Acil durum, tamm gerei bir
kriz durumudur. Bi
zen de olmazlar. Acil bir durumda olaya ank olanlar unlar dnr:.
Neler ol yor? Yardma ihtiya var m? Ne yapmam gerekiyor? Herkes
ne yapyor?
ykde de grdmz gibi, bakalar sanki yanl giden hibir ey

yokmu gffi davrandnda siz de yanlp acil bir durumun sz konusu
olmadn dnebilip siniz. O zaman da. bilgilendirici sosyal etki geri
tepmi demektir.
,J
Bilgilendirici sosyal etkiyi tanmak iin insanlann kurban deil, tank
olduklan a durumlardaki davranlan hakknda ykler toplayn. Kendi
deneyimlerinizi d nn ve arkadalarnzdan tank olduklan acil
durumlan size anlatmalara!! istey Kendi deneyimlerinizi anmsarken
ya da arkadalannzla onlann deneyimleri? ha| knda konuurken
bilgilendirici sosyal etkinin nasl bir rol oynadn not aln: i
1. Gerekten acil bir durumun sz konusu olduuna nasl karar
verdiniz,: arkada lannz nasl karar vermiler? Olay gren dier
insanlara bakp tepklenn mi, iz lediniz? Neler olduunu
anlayabilmek iin bakalanyla m konutunuz?: K
2. Acil bir durumun sz konusu olduuna karar verdikten sonra ne
yapmanz ge rektiine nasl karar verdiniz? Bakalannm yapa
eyleri mi yapnz? Onjal ne yapmalan gerektiini mi gsterdiniz ya
da sylediniz?
'
3. Ortalkta uzmanlar, durum hakknda ve nasl bir yardm gerektii
konusuna! daha fazla ey bilen insanlar var myd? Uzmanlarn
syledii eyleri yapom m? Acil durumun yaand yerde siz bir
uzman (en azndan daha bilgili); ftil konumunda idiyseniz, insanlar
nan sylediklerinizi
trenlerin zerinde
iki yana aarak srf yapyorlard. Her yl
yapakollarn
m?
Btn bu sorulann ortaya koyduu kottular, yaanan bilgilendirici
sosyal etkuB rnekleridir.
'idi
trenlerden derek ya da 3000 voltluk elektrik tellerine arparak ortalama

150 gencin lmesine ve 400den fazlasnn yaralanmasna karn srf oyunu devam etti (Amett, 1995). Daha yakm bir dnemde ABD ve Avustralyada, hzlanan arabalar zerinde srf yapan genler daha da byk bir
sorun hline geldi. ABDde Massachusetts, Ohio, Arizona, Wisconsin
180
eyalet-
SOSYAL PSKOLOJ
181
Bakalar tarafndan kabul edilme

ve sevilme istei
tehlikeli davranlara yol aabilir.
Yukarda Brezilyal
genlerin,
akran
gruplarnda
popler
olduu
ta trenlerin zerinde srf yaptklar grlyor.
lerinde ve Avustralya New South Walesde araba srfnde len ya da ar

yaralanan birok gen vard (Daniel & Nelson, 2004).
Neden ergenler bu tip riskli davranlar sergiler? Neden baz insanlar
mantksz,
hatta
tehlikeli
davranlar
iermesine
karn
grubun
yaptklarn taklit etmeyi tercih eder? Brezilyal, Amerikal ya da

AvustralyalI genlerin, hayatlarn bilgilendirici uyma nedeniyle tehlikeye
attklarn hi sanmyoruz. Gen bir kzn ya da erkein bir trene bakp,
Bilmem ki ne yapsam? Belki de saatte 120 km hzla giden bir trenin
zerine kp ayakta durmak ok mantkl bir eydir, ne de oka herkes
bunu yapyor demesi pek de akla yakn gzkmyor. Bu rnek bize
insanlarn bilgi gereksinimi dnda baka nedenlerle de uymac davran
sergilediini gsteriyor: Baka insanlarn bizden holanmasn, bizi kabul
etmesini istediimiz zaman da uyma- c davranlar sergileriz (Maxwell,
2002). Grubun kabul gren davran, deer ve inanlarla ilgili rtk
(bazen de ak) kurallar olan sosyal normlara uyarz (Deutsch & Gerard,
1955; Kelley, 1955; Miller & Prentice, 1996). Gruplarn grup yelerinin
davranlar ile ilgili kesin beklentileri bulunur ve itibar sahibi yeler bu
kurallara uyarlar. Uymayanlarsa farkl, zor ve en i nunda da sapkn olarak
alglanr.
SH,,
y~'-
Sosyal Normlar
g^Grubun kendi yelerine ynelik kabul gren davran* deer ve inanlarla
ilgjh' rfi tk ya ak kurallar.
*
,
182
Sapkn yelerle dalga geilir; onlar dier grup yeleri tarafndan

cezalandrlr, hatta reddedilirler (James & Olson, 2000; Kruglanski &
Webs- ter, 1991; Levine, 1989; Miller & Anderson, 1979). Japonyada
bazen btn bir snf (hatta okulun tamam), farkl olarak grlen bir
renciye sran dner. Kimi bu renciyi taciz ederken kimileri de
yalnzca grmezden ' gelmekle yetinir. Japonya gibi son derece birbirine
bal, grup-yneliml bir kltrde bu davran biimi derin ve trajik
sonular dourur: Bir yl ieri-J sinde okul zorbalnn kurban olan 12
gen intihar etmitir (Jordan, 1996). Ergenlik anda kendilerini btn
sosyal etkileimden soyutlayan 5 (ve ounlukla erkek) hikikomori
genler
de
Hikikimoriler
Japonyada
btn
grlen
zamanlarn
sosyal
anne
fe-;
nomenlerden
babalanm
evinde,
biridir.
kendi
odalannda tek balanna geirirler. Kimi hikikomorilerin ogjj yldan uzun

bir sre inzivaya ekildikleri bilinmektedir. Japon psikologlar- birok
hikikomorinin yalnz yaamay semeden nce iddei zorbalk kur--;

ban olduunu belirtiyorlar (Jones, 2006). Son zamanlarda ABD ve
ngilteredeki
araurmaclar ilk ve ortaokullardaki siber zorbalk
rneklerim in-1 celemeye baladlar. Cep telefonu ya da internet

zerinden sergilenen buJj zorbalk biimi de ortaokul rencilerinin
neredeyse yzde %11ini etke|< yen ve gittike yaygnlaan bir sorun
hline gelmitir (Kowalski & LimberJ 2007; Smith ve ark., 2008).
insanolu doas gerei sosyal bir trdr. ok az kii, kimseyle
gr^ meden ya da konumadan mnzevi bir hayat yaayarak mutlu
olabilir. Ba|| kalanyla etkileimlerimizde duygusal destek alr, sevgi ve
efkat grp ho deneyimler yaanz. Bakalan kendimizi ne kadar iyi
hissettiimiz zerindi ok nemli bir rol oynar. Uzun sre yaltlm
olarak
yaayan
bireyler
z rinde
yrtlen
aratrmalar,
insani
temastan yoksun kalmann stresli ve| travma tik bir durum olduunu
ortaya koyuyor (Baumeister & Leary, 199 Schachter, 1959; WiUiams,
2001).
Sosyal ortamda onaylanma gereksiniminin ne kadar temel bir
insani reksinim olduunu grnce bakalan tarafndan kabul

edilmek iin gen likle uymac davranlar sergilememiz de amc
olmaktan
kyor.
No
matif
nedenlerle
uymac
davranlar
sergileyerek bakalarnn davranli m taklit etmemizin nedeni onlan
SOSYAL PSKOLOJ
183
bilgi kayna olarak grmemiz deil, si takdirde onlara ekici

gelmeyecek,
alay
konusu
olacak,
sorunlar
yaa|
cak
ya
reddedilecek olmamzdr. Dolaysyla, hoa gitmek ve kabul eL
da
184
inek iin bakalarnn etkisiyle uymac davranlar sergilediimizde

normatif sosyal etki sz konusudur. Bu tip uymaclk, grup itan ve
davranlarna kamusal platformda boyun eme e sonulanrken zel
kabul her zaman sz konusu olmayabilir (Cialdini, Kallgren, & Reno,
1991; Deutsch & Gerard, 1955; Levine, 1999; Nail, McDonald, & Levy,
2000).
nsanlann hoa gitmek ve kabul edilmek iin uymac davranlar
sergilemesi size o kadar da artc gelmiyor olabilir. Bunun ne zaran
var ki? diye dnyor olabilirsiniz. Grup bizim iin nemliyse ve moda
kyafetler
giymek,
revataki
laflan
tekrarlamak
kabul
edilmemizi
salayacaksa neden ôlmasn? te yandan, bir bakasnn cann

yakmak gibi daha nemli davran biimleri sz konusu olduunda hi
kukusuz bu tip uyma basklanana kar koyanz. Doru davran
biiminden emin olduumuzda ve pek de umursamadmz bir grup bizi
bask altna almaya altnda tabi- i ki uymac davranlar sergilemeyiz. Yoksa sergiler miyiz?
Uyma ve Sosyal Kabul: Aschn izgi Deneyi Bu sorunun

yantn bulmak isteyen Solomon Asch (1951, 1956), nor-matif sosyal etkinin gcn aratran artk klasiklemi bir dizi alma
yrtt. Aschm almalan insanlann sergileyecei uymaa davranlara
bir snn olduu varsaymna dayanyordu. erifin almalannda (bkz.
Bilgilendirici Sosyal Etki: Neyin Doru Olduunu Bilme Gereksinimi )
insanlann uymac davranmas doald, diye dnyordu, nk durum
son derece belirsizdi -katlmclar n ne kadar hareket ettiini tahmin
etmeye alyorlard. Ascha gre durum belirsiz olmadnda insanlar
rasyonel ve nesnel problem zcler gibi davranacakt. Grup kesin
dorularla elien -bir ey sylediinde ya da yaptnda insanlar sosyal
basklara direnecek ve neler olup bittiine kendileri karar verecekti.
Asch bu hipotezi test etmek iin yle bir alma dzenledi.
Katlmclara bunun algsal yarg zerine bir deney olduu ve almaya
dier yedi
. .lgflgttS
J'tif Sosyal Etki -s
fgpjgjMA*
SOSYAL PSKOLOJ
185
Mamun boa, gitmek ve kabul edilmek iin uynac chvraiei$feS aan etkileri;
bu tp uymaclk grup man ve davra e sonulanrken bu inan ve
davranlarn zel kabul her zaman sz. kojasa ^
J?*0* . .................,......._.....
______
186
Standart
izgi
Karlatrma izgileri
ek 8.2
Aschm izgi almalarnda karar grevi Normatif sosyal etki zerine
yrtlen bir almada katlmclardan sadaki karlatr- 'j ma izgilerinden
hangisinin uzunluk olarak soldaki standart izgiye daha yakn olduuna karar
vermeleri istendi. Doru yant (ekilde de grld gibi) ok akt. te yan- |
dan, grubun (aslnda deney i birlikisi olan) yeleri sesli bir ekilde yanl
yant vere- eklerdi. imdi katlmc bir ikilem ierisindeydi: Doru yant
syleyip btn gruba , kar m kmalyd, yoksa onlann davranna uyup
bariz bir ekilde yanl olan yana-; m vermeliydi?
(Asch, 1956 almasndan uyarlanmtr.)
renciyle birlikte katlacaklar sylenmiti. Senaryoya gre deney

grevlisi herkese; birinin zerinde tek, dierinde 1, 2 ve 3 olarak
numaralandn}^! m izgi olan iki kart gsteriyordu. Katlmclara
ikinci kartn zerindeki ki izgilerden hangisinin uzunluk olarak birinci
karttaki
izgiye
en
yakm^
olduu
soruluyordu
(bkz.
ekil
8.2).
^4
Doru yantn ikinci izgi olduu apak grlyordu. Katlmcla

2. izgi demesi de artc deildi. Siz sondan ikinci srada
olduunuz! iin siz de ayn yama verdikten sonra son kalmc da bu
karara katlyor-J du. Deney grevlisi daha sonra yeni bir ift kart
kanp kahmclardan i kirlerini sesli bir ekilde sylemelerini
istiyordu. Bu noktada byk ol lkla siz de, Zaman kaybndan baka
bir ey deil. Yann da snavm var diye dnrdnz.
Siz tam byle dalp gitmiken artc bir ey gerekleir. Deney
gre lisi nc kart iftini kartr ve yant yine ok aktr -3. izgi
birinci 1
184
ELL10T ARONSON - TMOTHY D. Wll.SON - ROB1N M. AKERT
Asch izgi almasndaki katlmclar. Gerek katlmc ortada oturuyor.

evresinde ise az nce izgi grevinde yanl yant veren deney i birlikileri
oturuyor.
taki izgiye en yakn uzunluktaki izgidir. Buna karn ilk katlmc doru
yaman 1. izgi olduunu syler! Herhlde o kadar skld ki uyuyakald
diye dnrsnz. Daha sonra ikinci kalmc da 1. izginin doru yant ,
'olduunu syler. nc drdnc, beinci ve altnc katlmclar da bunu
onayladktan sonra sra size gelir. ok ardnz iin byk olaslkla
yanl grp grmediinizi anlamak amacyla izgilere daha dikkatli bakmaya balarsnz. Yine de hayr, doru yant kesinlikle nc izgidir. Ne
yaparsnz? Cesaretle 3. izgi mi dersiniz yoksa gruba uyup yanl olduu
aikr olduu hlde 1. izgi mi dersiniz?
: Grdnz gibi Asch doru yant aka grldnde bile insanlarn '
uymac davran sergileyip sergilemeyeceini ararmaya ynelik bir du- f
rum hazrlamt. 18 denemenin 12sinde btn gruplardaki katlmclarn, .
biri dnda, tm yanh yant vermiti. Peki, ama neden? Aschm beklen- i
tisinin tersine uymaclk oran olduka yksekti: Kaalmclann yzde |%76s
denemelerin en az birinde uymac davran sergilemiti. Ortalama l'olarak,
deney i birlikilerinin yanl yant verdii 12 denemenin yaklak jpte
birinde insanlar bu yanta uymutu (bkz. ekil 8.3).
nsanlar neden bu kadar fazla uymac davran sergilemiti? Kahmc- Inn,
erifin almasnda olduu gibi, karar vermek iin bakalarndan
alacaklar
bilgiyeE Lgereksinimleri
yoktu nk durum belirsiz deildi.
186
L10T ARONSON - TIMOTHY D. WlLSON - ROBIN M. AKERT
Yantlar o kadar akt ki kontrol grubundaki katlmclar kendi balarna

karar verdiklerinde yzde %98in zerinde doru yant verdikleri
grlmt. Bununla birlikte, artk normatif bask sz konusuydu. Dier
katlmclar yabanc olsa bile farkl gr ne sren tek kii olma korkusu
o kadar g. lyd ki insanlar, en azndan bazen, uymac davran
sergiliyordu. Katlmclardan biri dncelerini u ekilde aklayacakt:
Ortada bir grup vard; kesin bir fikirleri vard; benim fikrim onlara
uymuyordu;
bu
da
fkelenmelerine
yol
aabilirdi...
Zpkt
gibi
kalakalmtm... Kendimi aptal durumuna drmek istemiyordum...

Kesinlikle doru olduumu dnyordum, ancak benim tuhaf biri
olduumu dnebilirlerdi (Asch, 1956,
No. 416).
Bunlar uymacln klasik normatif neaosnanm^.yter kr sorun
denleridir: nsanlar, yaptklarnn yanl ol-
karmayn ya da illa da -
duunu bilmelerine karn tuhaf ya da budala
karacaksanz beklenen turde bir borun karn -Robert

Bolt A Man Jor AB Stascms
gibi grnmemek iin yine de gruba uyarlar.

Bu nedenler normatif basklarla ilgili nemli
bir
(Her Devrin Adam)
gerei
de
gzler
nne
seriyor:
Bilgilendirici sosyal etkinin tersine, normatif ?

basklar genellikle zel kabul olmadan kamu-
sal boyun eme ile sonulanr, yani insanlar grubun yaptklarna

inanmadklar ya da yaptklarnn yanl olduunu dndkleri hlde yine
de gruba uyarlar.
Aschm almasndaki bulgulann zellikle artc yani, insanlann
btnyle
yabanc
insanlar
nnde
aptal
durumuna
dmekten
korkmasyd. Kendileri iin nemli olan bir gruptan aforoz edilmeleri gibi
bir durum sz konusu deildi. Arkada ya da aile yeleri gibi
nemsedikleri
insanlara
uymadktan
iin
cezalandmlacak
ya
da
reddedilecek ya da onlann sayglann kaybedecek de deillerdi. Buna

karm, normatif nedenlerle uymaclk zerine yrtlen onlarca yllk
aratrmalar, bize btnyle yabanc olsalar ve onlan bir daha hi
grmeyecek
olsak
bile
sosyal
reddedilme
korkusuyla
uy-
mac
davranlar sergilediimizi ortaya koyuyor (Crutchfield, 1955; Tan- ford

& Penrod, 1984).
Asch (1957), almasn biraz deitirerek sosyal reddetmenin insan
davranlarm ekillendirmedeki gcn de gstermitir. Deney i
SOSYAL PSKOLOJ
187
birlikileri yine daha nce olduu gibi 18 denemenin 12sinde yanl

yant vermi-
188
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. WILSON - ROBIN M. AKERT I
1-3
4-6
7-9
Katlmclarn uymaclk sergiledii - C1Q18.3
10-12
denemelerin says
Aschrn izgi deneyinin sonulan, i Aschn izgi almasnda katlmclar, grubun

verdii yantn ok ak bir ekilde yan- , l olduu dnlrse, artc
derecede yksek bir uymaclk dzeyi sergilemitir. Ka- uhmclaru %76s
denemelerin en az birinde uymaclk sergilemitir; hi uymaclk ser-
gilemeyen katlmclann says %24tr (bkz. tabloda 0 olarak etiketlendirilmi
ubuk). ou katlmc grubun yanl yant verdii 12 denemenin 1 ila 3nde
uymaclk sergilemitir. Bununla birlikte, nemli sayda katlmc grubun her
yanl yamana uymutur (bkz. en sadaki iki ubuk).
(Asch, 1957 almasndan uyarlanmtr.)
ler, ancak bu defa katlmclar yandan sesli olarak sylemeyip bir kda
yazmlardr. Artk insanlann, grubun kendileri hakkndaki dnceleri ..
konusunda endielenmesine gerek yoktur, nk grubun, verdikleri yant
renmesi olanakszdr. Uymac davran orannda da dramatik bir d,
-
(12 denemenin yalnzca 1,5i), grlmtr (Insko, Smithi Alicke, Wade,
& Taylor, 1985; Nail, 1986). Serge Moscovicinin (1985) almalarnda da ;

grld zere, Aschm almalan uymac davrann en dramatik r
neklerinden birini, gereklie ve doruya srtn evirdiini bile bile
insa- ; nm kr krne gruba uyduunu ortaya koymutur (s. 349).

Gregory
Bems
ve
meslektalan
normatif
sosyal
etkiye
kar
koymann ne kadar naho ve rahatsz edici olduunu gsteren biyolojik

verilere ulamtr (Bems ve ark., 2005). Bems ve aratrma ekibi
fonksiyonel manyetik rezonans grntleme (fMRG) kullanarak aratrma
katlmc-
SOSYAL PSKOLOJ
189
larmm grup kararlarna normatif olarak uyduu ya da bamszlklarn m

koruyup grupla ters dt zamanlarda beyin etkinliklerinde gerekle- m
en deiimleri incelemitir.
<
Bu almada, izgilerin uzunluklar deil, zihinsel rotasyon grevi i

kullanlmtr. fMRG taraycsnn iindeki katlmclara boyutlu bir figrn resmi gsterilmitir ve (farkl bir ynde dndrlm) ikinci bir fi-
grn birinci figrle ayn olup olmad sorulmutur. Katlmclar yant- )
lann bir dmeye basarak vermitir. Bu grev Aschm izgi grevinden J
biraz daha zordur; katlmclar tek balarna karar verdiklerinde Aschn 1
deneyindeki temel dzey hata oram %2 iken, bu deneyde temel dzey ha- 1
: r
' 4t
ta oran %13,8 olmutur.
Katlmclar fMRG cihazna yerletirilmeden nce aslnda i birliki I olan

dier drt katlmcyla tanm ve etkileime girmitir. Bu drt i bir- ^ liki
de ayn zihinsel rotasyon grevine katlacak olmasna karn yalnzca
katlmcnn beyin etkinlikleri fMRG ile taranacaktr. Grev srasnda kat-
lmc, denemelerin ilk te birlik blmnde dier katlmclarn yamdarmdan habersizdir. Denemelerin sonraki te
ikilik blmnde ise katlmc dier drt grup
Yanl
ya
da
nedenler
balamaz.
doru
treleri
Onlara
itaat
edilmesi gerekir; zerlerine

yorulana
kadar
kafa
yesinin yamtlarm bir ; monitr araclyla

grebilmektedir. Sonu-
.4
ta grubun verdii
yantlarn yans, hep bir- | likte, yanlken

dier yans da dorudur.
yorarsnz, ancak ott lan
Peki katlmclar ne yapmtr ve en nemlisi
igneyemezsiniz, bu kan
bunu yaptklan srada beyinlerinin hangi alan
bir ekilde yasaklanmtr.
etkindir? lk olarak, katlmclar grubun yanl
Mark Twam
yamtlanna ortalama %41 orannda uymutur

[Bu normatif uyma oran Aschm (1951,
1956) ahmalannda ulalan sonulann benzeridir.] Katlmcnn tek bama

yant verdii temel dzey denemelerinde fMRG, beynin grme ve
alglamaya aynlan arka alanlannm etkin olduunu gstermitir. Katlmclar
grubun yanl yamtlanna uyduunda da aym blgeler etkindir; bununla
birlikte katlmclar doru yant verip grubun ortaklaa verdii yanl
kararla ters dmeyi setiinde beynin grsel/algsal alanlan etkin deildir.
Bunun yerine beynin farkl alanlan etkinleir: Olumsuz duygularla ilgili alan
olan amigdala ve sosyal davramlan ayarlamakla grevli sa kuyruklu
ekirdek
1(Bems
90
ARONSON
TIMOTHY
D. WILSON - ROBIN
M. AKERT I da
ve ark., ELLOT
2005).
Yani, -bu
beyin-grntleme
aratrmas
normatif sosyal etkinin insanlar, kendi inanlarn savunduklar ya da gruba

kar geldikleri zaman rahatszlk ya da gerilim gibi olumsuz duygular
hissettii srada gerekletii fikrini desteklemektedir (Spitzer, FischbacheT, Hemberger, Gron, & Fehr, 2007).
Hatasz Olmann nemi, Yeniden

imdi de, Tamam, demek normatif sosyal etkiye uyuyoruz ama yalnzca nemsiz konularda. izginin uzunluuna karar verme grevinde doru
yant verip vermemek kimin umurunda ki? Ortada tehlikeli bir durum olmadna ve gruba uymak her zaman daha kolay olduuna gre ne fark
eder? nemli bir durumda ben olsam grubun yanl kararma uymazdm
diye dnyor olabilirsiniz. Bu da gerekten iyi bir eletiri olurdu. Bilgilendirici sosyal etkide durumun nemi ile ilgili tartmamz anmsayn; belirsiz durumlarda vereceimiz karar ya da ya da yapacamz seim ne ka dar nemliyse bilgilendirici nedenlerle uymac davranma olaslmz da o
kadar artacaktr. Hatasz olmak bizim iin nemli olduunda grup basksna
kar koyup grupla ters decek kadar gl myz?
Baron ve meslektalan (Baron, Vandello, & Brunsman, 1996), daha nce
ele aldmz samklann grg tanklan tarafndan tehis edilmesi almasna normatif sosyal etkiyi tetikleyen deney koullarn da eklemiti.
Aratrma katlmclanna sanklan yalnz bana ve sra hlinde grdkleri
ifter slayt gsterildiini anmsayn. Katlmclar slaydara iinde iki i birlikinin de bulunduu bir grupla birlikte bakyordu. Bilgilendirici uyma almasnda aratrmaclar grevi son derece zorlatnp belirsiz bir hle sokmutu -slaytlar yalnzca saniyenin yans kadar bir sre grlebiliyordu.
Normatif sosyal etkiyi incelemek istediklerindeyse grevi iyice kolaylatracaklard: Katlmclar slaydann her birine 5 saniye boyunca bakabiliyordu ve
dahas slaytlan ikier defa gryorlard. Artk grev Aschn izgi deneyindekine benzemi ti; genel olarak, uyuklamayan her katlmc doru yant
bulabilirdi. Baron ve meslektalan bir kontrol grubuna slaytlan tek balamayken gstererek grevin kolaylm ortaya koymutu. Kontrol grubundaki katlmclar denemelerin %97sinde doru yant vermilerdi ve bu
sonular Aschm izgi uzunluuna karar verme grevindeki %98lik grup
performansna ok yaknd.
1 Baron
91
ve meslektatan
katlmclarn hatasz olmasnn nemini daha
ELL10T ARONSON - TIMOTHY D. WlLSON - ROBIN M. AKERT
nce de deindiimiz yollarla maniple edecekti. Katlmclann yans doru yant vermelerinin ok nemli olduunu dnrken dier yars ver dikleri yantlann aratrmaclar iin nemsiz olduuna inanyordu. imdi
katlmclar, i birlikiler bariz bir ekilde yanl yant verdiklerinde na: bir
tepki gstereceklerdi? Aschm almasnda olduu gibi denemelerin etr
azndan bazlannda gruba uyacaklar myd, yoksa iyi bir i karmaya gdlenmi katlmclar gruba kar gelip yanl yantlan ve onlarla ayn
yam.' t vermeye ynelik normatif basky gz ard ederek her seferinde
doru yant m vereceklerdi?
Aratrmaclar dk-nem koulundaki katlmclann kritik denemelerin %33nde gruba uyduunu buldu (Bu bulgular Aschn izgi grevindekilere ok yakn.) Peki, hatasz olmak katlmclar asndan nemli olduunda hangi sonuca ulalmt? Grubun, yanl olduu ak yamtlanna
daha az uyuyorlard; kritik denemelerin yalnzca %16smda grubun bariz
yanl yantlarn tekrarlamlard. Bununla birlikte, yine de bazen gruba
uyduklann gz ard etmeyin! Gruba kar gelmek yerine denemelerin en
azndan bazlannda boyun emilerdi. Bu bulgular normatif sosyal etkinin
gcn gsteriyor: Grup hatal, doru yant bariz, hatasz olmaya ynelik
gdler gl olduunda bile kimi insanlar, grubun yabanc insanlardan
olumasna karn, sosyal reddedilmeyi gze almakta zorlanrlar (Baron
ve ark., 1996; Homsey, Majkut, Terry, & McKimmie, 2003).
Normatif
sosyal
etki
daha
nce
deindiimiz
olumsuz
uyma
stereotipine ok yakndr. Kimi zaman normatif nedenlerle uymac

davranmak korkaklk ve zayflk olabilir ve olumsuz sonular dourabilir.
Trenlerin zerinde srf yapan Brezilyal genler gibi, tehlikeli bir durum
sz konusu olduunda bile sosyal basklara direnmekte zorlandmz iin
grubu izleyip uymac davranlar sergileyebiliriz. Kabul edilmek insan
doasnn bir parasdr ve trajik sonulara yol aabilir.
Normatif Sosyal Etkiye Kar Koymann Sonulan

Normatif sosyal basknn gcn gzlemlemenin yollanndan biri de
insanlar bu baskya kar koyduunda neler olduuna bakmaktr. Birisi
grubun istediklerini yapmay reddedip grup normlarn inediinde neler
olur? Arkadalannzdan oluan grubun normlanta uymadnz dnn.
192
Kimi arkadalarn grup kararlan ile ilgili eitliki normlan vardr. rnein, :
elenecek filmi kararlatrrken herkesin fikri sorulur; daha sonra da tek bir
filmde karar klnana kadar tercihler tartlr. Bu tip bir normu olan bir
grupta ne olursa olsun Asi Genlik (Rebel Without a Cause) filmini
izlemek istediinizi sylediinizde neler yaanr? Arkadalannz bu

davrannza " aracaktr, hatta bu duruma canlan sklabilir ya da
sinirlenebilirler. Grupta uymayp arkadalk normlann hie saymay
srdrdnzde ise b- iyk olaslkla iki ey yaanacaktr. lk olarak,
grup ncelikle sizinle daha
-Fazla iletiime geerek srye geri dnmenizi salamaya alr.
Arkadalarnz neden bu kadar garip davrandnz anlamaya ve sizi
grubun beklentilerine geri dndrmeye alrken ineleyici yorumlar ve
uzun tartmalar birbirini izleyecektir (Garfinkle, 1967). Tartmalar sonu
vermediinde ise byk olaslkla size ve sizin hakknzda olumsuz eyler
sylemeye ve sizden uzaklamaya balarlar (Festinger & Thibaut, 1951).
Aslnda sz konusu olan ey reddedilmi olduunuz gereidir (Abrams,
Marques, Bown, & Henson, 2000; Homsey, Jetten, McAuliffe, & Hogg, 2006;
Levi- ne, 1989; Marques, Abrams, Paez, & Hogg, 2001; Milgram & Sabini,
1978).
Stanley Schachter (1951) grubun normatif etkisini gz ard eden bir bireye grubun nasl bir tepki verdiini ortaya koymutur. niversite rencilerinden oluan gruplara Johnny Rocco
adnda gen bir sulunun vaka gemiini
okutan Schachter, daha sonra rencilere
Baar ya da baarszln
bu konu zerinde tartmalann sylemitir.
si sim.
ou renci vaka hakknda orta-yol bir
tar
yaklam benimsemi, Roccoya sevgi ve
-Nccoio Machaveffi, friinlm-
W**J
disiplini bir arada barndran bir ekilde

yaklalmas gerektiini belirtmilerdir.
Bununla birlikte, Schachter katlmclardan
habersiz bir ekilde gruplara bir i birliki yerletirmitir. Bu i birliki,
grubun tavsiyeleriyle ters den fikirler ne srer. Grubun dier yeleri ne
derse desin Rocconun en sert ekilde cezalandrlmas gerektiini savunur.
Peki gruptan sapan i birliki nasl bir muamele grmtr? Gerek katlmclar btn tartma boyunca yorum ve sorularm en ok i birlikiye
yneltmi, tartmann sonlanna doru onunla olan iletiimlerini keskin bir
ekilde kesmilerdir. Dier grup yeleri onu kendi fikirlerine yaklatrmaya
SOSYAL PSKOLOJ
193
alm, bunun ie yaramadn grdklerinde ise onu gz ard etmeye
43
1:1.1 UM \ki''NUN TIMOTHY D VVILSON - ROBIN M AKERT
Kurallar Ykarak Normatif Sosyal Etkiyi Aa karmak
Her gn birok insanla, arkadalarnzla, profesrlerinizle, i arkadalarnzla

3 D INI ve GR!
yabanclarla konuuyorsunuz. ster uzun
ister ksa olsun sohbet ederken j kan
kltrndeki belirli etkileim kurallarna"
uyuyorsunuz. Amerik normal ve kibar"
olarak kabul ettii szl olmayan davran biimleri je-jj sohbet kurallar
arasnda yer alr. Bu normlarn ne kadar gl olduunu, onfc ykarak ve
insanlarn size nasl tepki verdiine dikkat ederek grebilirsiniz; \ leri tepki
normaf sosyal etkinin gerek hayattan bir rnei olacaktr.
rnein, sohbet srasnda birbirimizden belirli bir uzaklkta dururuz -ne ok';
ne de ok uzak. 60 ila 90 santimetre Amerikan kltrndeki tipik sohbet i dr.
Aynca, dier kiiyi dinlerken yeterince gz temas kuranz; buna karhk bfe|
nu tuumuz srada karmzdaki insandan baka bir yere daha fazla bakarz.
Bu normatif kurallar ykarsanz neler olur? rnein, bir arkadala sohbet
ederkejj ok yaknda ya da ok uzakta durun (rnein, 30 santimetre ya da 2
metre). kadanzla tipik, normal bir ekilde sohbet edin, yalnzca
aranzdaki normal zajj lkta farkllk olsun. Arkadanzn buna nasl bir
tepki gsterdiini: not edin.ok yaknda durduunuzda byk olaslkla
arkanza doru bakyor olacaktr; ok jfafl km durmay srdrdnzde
kendini rahatsz hissetmeye balayabilir, hatta soh-J beti genellikle
olduundan daha ksa kesebilir. ok uzakta durduunuzda, by olaslkla o
size doru yaklaacaktr; geri ekilirseniz garip bir ruh hlinde olduul nuzu
dnebilir. Her iki durumda da arkadanzn tepkisi byk olaslkla '"sizj
yznde kafas karm bir ifadeyle ok fazla bakmak, rahatsz ya da
arm; da$f ranmak ve normalden daha az konumak ya da sohbeti
bitirmek olacaktr. Normatif olmayan bir ekilde davrandnz ve sohbet
ettiiniz kii ilk nce biteni anlamaya, sonra da tuhaf davranlarnz
bitirmeye ala Bu ksa altru sayesinde srekli tuhaf davrandnzda
olacaklar grm oldunuz 'insanlar nce sizi deitirmeye alacak, sonra
da byk olaslkla sizden kamaya ya da : grmezden gelmeye
alacaklardr.
Altrma bittikten sonra ltfen arkadanz altrma konusunda
bilgilendirerek davranlarnzn nedenini anlamasn salayn.
balamlardr. Aynca i birliki cezalandmlmtr. Tartmadan sonra gya

grubun gelecekteki toplantlann ilgilendiren bir sora formu doldurmulardr.
Bu soru formunda katlmclara, gruptaki insan says drlmesi gerektiinde kimin elenmesi gerektii sorulmutur. Yantlan elbette ki grupla
ters den kii olmutur. Aynca rencilerden gelecekteki tartmalarda
SOSYAL PSKOLOJ
193
ki eitli grevlere grup yelerinden isimler nermeleri istenmitir. Onlar da

not almak gibi, en nemsiz ya da skc ilere i birlikiyi nermilerdir.
Sosyal gruplar uymac olmayanlar hizaya getirme konusunda ok yeteneklidir. Yani, zerimizde normatif bask kuranlara genellikle ayn tepkiyi ver memiz artc olmasa gerek! Sradaki Dene ve Gr! altrmasnda sosyal
etkiye kar koymann nasl bir ey olduunu siz de grebilirsiniz.
Gndelik Hayatta Normatif Sosyal Etki

Normatif sosyal etki gndelik yaamlarmzda birok dzeyde kendini
gsterir. rnein, ok azmz modann esiri olsak da genellikle gnn modasna uygun ve k giysileri tercih ederiz. 1970lerdeki geni kravatlar,
1980lerde yerini ince kravatlara brakmt; etek boylan miniden maksiye
inmi, sonra 1990larda yeniden ykselmiti. Belirli bir gruptaki insanlann
ayn ekilde grndn ve bu nasl bir grnt olursa olsun moda en dstrisi tarafndan yeniden k ilan edilene dek birka yl iinde demode
grneceini fark ettiinizde normatif sosyal etkinin i banda olduunu
anlayabilirsiniz.
Geici hevesler de normatif sosyal etkinin uan rneklerinden biridir.
Belirli etkinlik ya da nesneler birdenbire popler hle gelip btn lkeyi
lgnca kasp kavurabilir. rnein, 1950lerin sonlannda hulahopu olmayan
her ocuk toplumdan dlanma tehlikesiyle kar karyayd. 1930lar- da
btn niversite rencilerinin bir Japon bal vard, 1950lerde telefon
kulbelerine kim daha ok insan sokacak yarmas, 1970lerde ise resm
toplantlarda mlplak ortalkta kouturmak moda hline gelmiti. Bu hevesler imdi sama grnyor olabilir, yine de kendinize u soruyu sorun:
u anda peinde kotuunuz baz geici hevesler olabilir mi?
Sosyal Etki ve Kadm Bedeni Normatif sosyal etkinin olumsuz biimlerinden biri, kadmlann ekici bir bedenle ilgili kltrel tanmlara uymaya
almasdr. ounda olmasa bile birok kltrde tombul kadnlar ekici
kabul edilirken Bat kltrlerinde ve zellikle ABD kltrnde an zayf
kadm bedenine gnmzde daha fazla deer verilmektedir (Grossbard, Lee, Neighbors, & Larimer, 2009; Jackson, 1992; Weeden & Sabini, 2005).
Kadn bedeniyle ilgili tercihler neden kltrden kltre farkllklar sergiler? Bu sorunun yantn bulmak isteyen Judith Anderson ve meslektala- n
(Anderson, Crawford, Nadeau, & Lindberg, 1992) 54 kltrde hangi ka-
EL
1
LI
9
O
4
dm bedenininT -toplu, balketi, zayf- ideal kabul edildiini incelediler.
A
Aynca bu kltrlerde
yemek stoklanran ne kadar gvenilir olduunu
R
O
da incelediler.
Sklkla yemek ktl ekilen toplumlarda toplu
N
S
bedenlerin daha
gzel kabul edilecei hipotezinden yola ktlar:
O
N
Toplu kadnlarn
besini yeter- liydi ve bu nedenle de salkl ve
T ekil 8.4te de grebileceiniz gibi hipotezlerini desdourgandlar.
M
tekleyen veriler
elde ettiler. Srekli ya da kimi zaman yemek ktl
O
T
ekilen kltrlerde
toplu kadnlar zayf ya da balketi kadnlara tercih
H
Y
ediliyordu. Yemek stoklan daha gvenilir olduka toplu ve balketi
D.
/
beden tercihiVd
gsteriyordu:
IL
En arpc veri,
S kltrler arasndaki zayf beden tercihlerinde grlen
O
ykseliti. Yalnzca
yemek stoklan gerekten gvenilir olan lkelerde
N
(rnein ABDde) zayf beden tipine verilen deer yksekti.
R
O
Amerikadaki
standart kadm bedeni nedir? Zaman iinde deimi
B
midir? 1980lerde
Brett Silverstein ve meslektalan (Silverstein,
1
N
Perdue, PeterM ." son, & Kelly, 1986) Ladies Home Journal
A
(Bayanlarn Ev
Dergisi) ve Vogue :'f dergilerinde 1901-1981 yllan
K
arasnda yer Ealan kadn fotoraflarm incelediler. Aratrmaclar
1969 ylnda hippi giysileri ve sa stilleri
R
m
ok modayd.
fotoraflardaki
T kadmlann gs-bel llerini santi-'! metre
cinsinden hesaplayarak bir gs-bel oranna ulatlar. Yksek bir say;

daha toplu ve dolgun bedene, dk saylarsa zayf, ve ince beden tipine karlk geliyordu. Ulalan sonular 20. yzyl boyunca ekici kad
bedeniyle ilgili kltrel tanmlarda arpc bir dizi deiimin yaandn^
ortaya koyuyordu (bkz. ekil 8.5).
20. yzyla girilirken dolgun ve toplu kadm ekici kabul ediliyordujS
1920lerin dank sal kzlar dneminde sfr beden ve dz gsl kad
SOSYAL PSKOLOJ
195
kaynaklarnn gvenilirlii
Gvenilmez Gvenilmez
(7 kltr)
16 kltr)
Hi
Gvenilir
(36 kltr)
Ksmen
Gvenilir
(S kltr)
Ksmen
ok
ekil 8.4
Farkl kltrlerde ideal kadn bedeni.
Aratrmaclar 54 kltr besin kaynaklarnn gvenilirlii zerinden gruplara
ayrdlar. Daha sonra bu kltrlerin her birinde ideal olarak kabul edilen
kadn bedenini belirlediler. Besin kaynaklan gvenilmez ya da bir dereceye
kadar gvenilmez olan kltrlerde kabul edilen en gzel kadn bedeni toplu
bedendi. Besin kaynaklannn gvenilirlii arttka orta ve toplu beden
tercihinde d grlyordu. Yalnzca besin kaynaklaman gvenilir olduu
kltrlerde zayf bedene deer veriliyordu.
(Anderson, Crawford, Nadeau, & Undberg, 1992 almasndan uyarlanmtr.)
Grable gibi dolgun poster kzlarnn n plana kt 2. Dnya Sava yllarnda yeniden deiecekti.
kadnlar damgasn vurdu. Buna karlk 1960la- rn swing modasnda ngiliz model Twiggynin t gibi,
963 ylndan sonra gs-bel oran ok dk dzeylerde seyretmeye devam etti ve geen yzyln
......................... ......... _
soluklu bu dneminde Amerikal kadnlara kadns ekicilik standard olarak
1998; Wiseman,
e yrtlen son st analizler 2000li yllarda kadnlarn, 1990l yllara oranla,
rd benimsediini gsteriyor (Grabe, Ward, & Hyde, 2008).
Hi bir kadn, ok zayf ya

da ok zengin olamaz.
-Walls Smpso, Wmdsor
Desi
196
E L L O T A R O N S O N - T I M O T H Y D . W 1 L S 0 N -Son
R O B Ibirka
N M . A Kon
R
ierisinde
yl
Japon
kadnlarnn fiziksel
ekicilik
stan-
dartlarnda
da
deiiklikler
grlmesi ilgintir.
2.
Dnya
Savandan sonra
Vogue
Ladtes* Home Journal
ekil 8.5
Vogue ve Ladies Home Journal dergilerindeki modellerin ortalama gs-bel

oranlan, 1901,1981.
20. yzylda ekici olarak kabul edilen kadm bedeni anlaynda 1900lerin
balarndaki toplu kadn bedeninden 1920lerdeki sfr bedene, 1940 ve
1950lerde daha toplu
ve
balkende bedenden 1960lar ve sonrasnda ok
zayf kadm bedenine dn eklinde dramatik bir deiim yaanmtr.

(Silverstein, Perdue, Peterson, & Kelly, 1986 almasndan uyarlanmtr)
hattou shin gzellii" olarak anlan uzun bacakl, ince bedenli, Batllam kadm grnm tercih edilmeye balanmtr (Mukai, Kambara, &
Sasaki, 1998). Bu kltrel deiimin Japon kadnlar zerinde zayf olmaya
ynelik gl normatif basklar yaratan bir etkisi olmutur (Mukai, 1996).
Hatta, Japonya ve Amerikada yaayan niversite andaki kadnlan inceleyen aratrmaclar Japon kadmlannda kendini am kilolu olarak grme
eiliminin daha yksek olduunu ortaya koymulardr. Aynca, Amerikal
kadnlara oranla, kendi bedenlerinden honut olmadklarn syleyen Japon kadmlann oram da daha yksektir. stelik aslnda Japon kadmlann
Amerikal kadnlara oranla ok daha zayf olduklan grlmtr. Bunun
yan sra, aratrmaclar Japon katlmclarda, Amerikal kadmlann tersine,
bir anket yoluyla belirlenen sosyal onay gereksiniminin yeme bozukluklann kayda deer oranda ngrdn ortaya koymutur. Japon kltrnde sosyal uymaya Amerikan kltrnden daha fazla nem verilir ve
do-
197
SOSYAL PSKOLOJ
3i-
Kadnlarn bedenleri ile ilgili standartlar deiebilir. Gnmzn kadm

modelleri ve sinema yldzlan daha ince ve kaslyken 1940 ve 1950lerin
Marilyn Monroe gibi kadn ikonlan balketinde, daha toplu ve daha az kash bir
beden yapsna sahipti.
laysyla zayf olmaya ynelik normatif basklar Japon kadnlar zerinde

daha da ciddi sonular dourmaktadr (Mukai ve ark., 1998).
Bilgilendirici sosyal etki mekanizmas yoluyla kadnlar kltrlerinde

belirli bir dnemde hangi beden trnn ekici kabul edildiini renirler.
Kadnlar ekici bedenin ne olduunu (ve dier bedenlerle nasl kardatracaklann) aile, arkada evresi ve medyadan renirler. deal kadm
bedeninin zayf olduu mesaj btn basn yayn biimleriyle aktarlabilir.
rnein, aratrmaclar gen
kzlara ve
yetikin
kadnlara ynelik
dergilerdeki yaz ve rekiamlann yan sra televizyon programlarndaki

kadm karakterleri de kodlamlardr (Barriga, Shapiro, & Jhaveri, 2009;
Cusumano & Thompson, 1997; Fouts & Burggraf, 2000). Kadnlar
kendilerini olduklarndan daha kilolu ve toplu grme eilimi sergilerler
(Cohn
&
Adler,
1992)
ve
medyadaki
zayf
kadn
imgeleriyle
karlatklarnda bu etki daha da glenir (Bassenoff, 2006; Fredrickson,

Roberts, Noll, Quim, & Twenge, 1998; Grube, Ward, & Hyde, 2008;
Strahan eve ark., 2008). Ortalama bir Amerikal kadnn 1,63 cm boyunda
ve 63 kg. arlnda, Amerikadaki ortalama reklam modellerinin 1,80 cm boyunda ve 53 kg. arlnda
oldua dnlrse bu Ssonu

O S Y A L Partc
S K O L O J deildir (Locken & Peck,1 9 8
2005). Aslna bC khrsa, ulusal apta dzenlenen bir tarama
3i-
almas Amerikan toplumun! da kadnlara kar kilo ayrmclnn

giderek yayldn ve neredeyse ayrancl denli yaygn bir hle
geldiini ortaya koymaktadr (Puhl, And yeva, & Brownell, 2008).
Normatif Sosyal Bask kadnlarn rejim yaparak -ve iin kts

bazen " anoreksiya nervoza ve bulima gibi yeme bozukluklar
yoluyla- ideal be" ne ulamaya almasn aklar (Bearman, Stice, &
Chase,
2003;
aratrmaclar
Stice
lisede
Shaw,
okuyan
2002).
kz
Henz
1960l
ilerin
yzde
yllarda
%70inin
bedenlerinden honutsuz olduunu ve kilo verim istediini bulmutur

(Heunemann, Shapiro, Hampton, & Mitchell, 19 Sands & Wardle,
2003). Gnmzde kadnlar zerinde etkili olan sos' kltrel zayflk
basks normatif sosyal etkinin potansiyel olarak lme* bir biimidir.
En son 1920lerin ortalarnda ok ince kadn bedeni standa olarak
kabul edilmi ve bu dnemde bir yeme bozukluklar salgm ba g'
termiti (Killen ve ark., 1994; Silverstein, Peterson, & Perdue, 1986).
G' nmzde yine aym ey, bu kez daha gen yataki kzlarda
yaanyor: Ani rika Anoreksiya Bulimia Birlii yakn zamanda 12 ila
13 yalarndaki kz nn te birinin aktif olarak rejim, kusma, mshil
ya da rejim haplan yoL^ la kilo vermeye altn gsteren
istatistikler yaynlamtr (Ellin, 200 Benzer ekilde, son almalar
henz 7 yandaki Amerikal kzlarn bile B denlerinden memnun
olmadklarn sylediini ortaya koyuyor (Dohnt^, Tiggeman, 2006;
Grabe & Hyde, 2006).
Christian Crandall (1988), uymaya ynelik basklar ve yeme
bozukla lan -bu aratrmada bulimia, yani periyodik kontrolsz ve
an yeme' nemlerini izleyen yememe, kusma ya da mshil kullanma
yoluyla arm rntleri sergileyen bir yeme bozukluu- zerine bir
aratrma yrutr tr. Crandallm aratrmasndaki katlmclar iki
niversitedeki kz r yurdanndan seilmitir. Crandall iki grubun
an yeme dnemlerinde dilerine zg sosyal normlan olduunu
bulmutur. Birincisinde grup ", mu daha ok yiyeni daha popler
grme ynndedir. Dierinde ise lerlik belirli bir miktarda an yeme
ile doru orantldr -en popler dierleriyle karlatmldmda, ne
ok sk ne de fazla geni aralklarla- yeme dnemlerine girerler.
Ar yeme dnemleri normatif sosyal etkinin bir biimi olmutur.
Crandall iki dnem boyunca kz rencileri test etmi ve yeni yelerin de
arkadalarnn yeme rntlerine

bulmutur. Byk olaslkla
S O S Y A L P S uyduunu
KOLOJ
199
3i-
balangtaki uymac davran, aylak rencinin gruptan kilosunu tasl

ayarlamas gerektiini rendii bilgilendirici sosyal etki temellidir.
Buna karlk, yeni ye an yeme davranlann grup ve arkadalannm
standart- na uydurduka bu etki yerini normatif uyma srelerine
brakacaktr. ' davranlan sergilememek ya da farkl davranlar
sergilemek kolaylkla cplerlik kaybna, hatta gruptan dlanmaya yol
aabilmektedir.
Sosyal Etki ve Erkek Bedeni Peki ya ekici erkek bedeniyle ilgili kltrel
'tamnlar? Bu tanmlar da zamanla deimi midir? Erkekler de mkem' el grnml bedenlere sahip olmak iin normatif uymac davranlar
-rgiler mi? Son zamanlara kadar bu sorular pek fazla aratrlmam.;,
ncak son on yl ierisinde dzenlenen aratrmalar erkek bedenleriyle
ilgili kltrel normlann da deitiini ve erkeklerin de ideal bedene ulanak iin kadmlann onlarca yldr yaadklan normatif basklann aynsn
yaamaya baladm gsteriyor (Cafri ve dierleri, 2005; Cafri &
hompson, 2004; Grossbard, Lee, Neighbors, & Lerimer, 2009; Morry &
taska, 2001, Olivardia, Pope, Borowiecki, & Cohane, 2004; Wojtowicz &
von Ranson, 2006).
Veriler zellikle de ekici erkeklerle ilgili sosyokltrel beklentilerin n
yirmi otuz yl ierisinde deitiini ve artk ok daha kasl erkek beinin ideal olarak grldn ortaya koyuyor. rnein, Harrison Pove meslektalan (Pope, Olivardia, Gruber, & Borowiecki, 1999) G.l.
gibi erkek ocuklara ynelik oyuncak bebekleri bel, gs ve kol kasannm lleri zerinden incelediler. G.l. Joeda 1964 ila 1998 yllan
arada
yaanan
deiim,
aratrmadan
alman
resimlerde
de
grebileceiniz bi, arpcyd.

; Aynca iki kadm dergisinde -Glamour ve Cosmopolitan- 1950 ylndan
yana erkek ve kadm modellerin ne sklkta grece plak olarak
resme- iini kodladlar. Kadnlar iin geen yllarda oran yaklak
%20 dolayda kalrken erkek resimlerin bir deiim yaand aka
grlyor- 1950 ylnda grece plak erkek resimlerinin oran %5in
altndayken 5 ylna gelindiinde ayn oran %35 dzeyine kmt
(Pope, Philips, livardia, 2000).
26.8
orjiul C.Uoe grece
(mtanacafc, ve
En gf denizci
Gung- Ho'da bir
nomal
"kunjfu* grnmne
Bahriyeli ddvmei
1964 ylnda, retilen

beden
llermdeydi
On yit sonra )oc
brnecekci.
Bu
En onuncusu gave uygun

ekilde G.I. Joe Extrete |A$j
oUrak adlandrlm.
vard.
Amerikada kltrel erkek bedeni ideali, zaman ierisinde deiti mi?

Harrison Pope meslektalan (1999) yu kandaki resimde grdnz G.l. Joe
oyuncak bebekleri de hil olmak zere son otuz yldaki en gzde aksiyon
oyuncak bebeklerinin bel, gu kol kas oranlann ltler. Aratrmaclar
oyuncak bebeklerin zaman ierisinde ok ha kasl bir grnme brnerek
en geni bedenli vcut gelitiricilerin bile bedenle deki kas orann ok
geride braktn grdler. Aratrmaclara gre erkek bedeninS bu gibi
imgelerle sunulmas erkek ocuklann kendi beden imgeleriyle ilgili bozuklu
lara yol aabilir.
(neredeyse) plak -ve mkemmel- erkek bedenleri erkek okuyucif lann

kendileriyle ilgili alglarn etkiliyor muydu? Medyay takip ile beden sel
kayglan, niversite rencisi erkeklerden oluan ayn meklem ze
den inceleyen Ida Jodette Hatoum ve Doborah Belle de (2004) bu
sorunu yantn aratrdlar. Bu aratrmann sonucunda Maxim,
Details, Esqui. 1,. Mens Fitness, Men's Health gibi erkeklere

-ynelimlik ve hepsi de an 1 l erkek bedenleri ieren dergileri
okumakla kiinin kendi bedeni ile il; olumsuz dncelere sahip olmas
arasnda kayda deer bir korelasyon ili kii olduu grld. Aynca, aym
aratrma bu erkeklere ynelik dergil-' (ve filmleri) daha ok takip eden
erkeklerin kadnlarda ince bedene de dal ha fazla deer verdiini
gsteriyordu.
Pope ve meslektalan (Pope, Gruber ve ark. ,2000) ABD, Fransa ''
Avusturyadaki erkeklerden bilgisayardaki bir erkek bedenini ya ve
arcndan ncelikle kendi bedenlerine benzeyecek ekilde, sonra sahip
o" mak istedikleri bedeni yanstacak ekilde ve en sonunda da
kadmlann fazla ekici bulaca bedeni gsterecek ekilde
SOSYAL PSKOLOJ
201
deitirmelerim istediler, kekler kendi bedenlerini betimleme

konusunda olduka baanhydlar; 1 na karlk lkedeki erkekler de
kendi bedenlerinden 13 kg daha kas ieren erkek bedenlerini ideal
beden olarak semiti. Bu ideal stan dm aym zamanda kadmlann da en
fazla ekici bulduu beden oldu
202
dnyorlard.
(Buna
karlk,
kadn
katlmclardan
ayn
grevi
yapmalar istendiinde aslnda ok normal, tipik grnml bir erkek

bedenini ideal beden olarak seeceklerdi.)
Aratrmaclar ergenlik andaki ve daha ileri yalardaki gen
erkeklerin aileden, akranlarndan ve medyadan, daha kasl olmalar
ynnde basla hissettiklerim buldu; onlar da bu baskya
ideal gen vcut sahibi olma stratejileri *' -oiK?
: Bir koyunu arka ayaklan ?
gelitirerek tepki veriyorlard (Bergstrom &

Neighbors, 2006; McCabe & Ricciardelli,
insana dn$(ttrei8esrilz1
2003a, 2003b; Ricciardelli & McCabe,
ama bir koyan
2003) . rnein, eitli almalarda elde

edilen sonulara gre gen erkeklerin %21
ila ' 42si kas gelitirmek ve/veya kilo
almak iin yeme alkanlklann deitirmi,
%12
rr
ayn konuma ge nr uz.

bir insan kalaba luj
farklar kalmaz
-Sr Max BeerDohm Zulefca
Dobson
ila 26s bedensel ya/kilo orann
drmek iin rejime balamt. Aynca

daha kasl bir vcuda sahibip olmak iin stereoit ve efedrin gibi riskli
maddeleri kulla- nanlann says da her geen gn artmaktadr (Cafri ve
ark., 2005). Btn .bu veriler bilgilendirici ve normatif sosyal etkinin
artk erkekler zerinde de etkili olduunu, erkeklerin kendi bedenlerinin
ekicilii ile ilgili alglarn deitirdiini ortaya koyuyor.
nsanlar
Uyarlar?
Normatif
Sosyal
Etkiye
Ne
Zaman
nsanlar akran basksna her zaman boyun emezler. Uymac

davranlar yaygn olsa da srekli olarak bakalannm yaptklann taklit
etmeyiz. Aynca her konuda, rnein krtaj, pozitif aynmclk, ecinsel
evlilikleri gibi konularda her zaman hemfikir de olamayz. Peki tam
olarak ne zaman normatif basklara boyun eeriz?
Bibb Latanenin (1981) sosyal etki kuram bu soruya bir yant getiriyor. Bu kurama gre bakalarndan gelen sosyal etkiye yant vermemiz
deikene baldr:
;cyaL Etki Kuram
yal etkiye uymann grubun neminin gcne, yaknlna ve gruptaki
SOSYAL PSKOLOJ
insan sama bal olduu dncesi.
203
204
1. G: Grup sizin iin ne kadar nemli?

2. Yaknlk: Etkileme denemesi srasnda grup zaman ve yer olarak
siz ne kadar yakn?
3. Say: Grupta ka kii var?
Sosyal etki kuram g ve yaknln artmas ile birlikte uymann da
tacan ngrr. Bir grup bizim iin daha nemliyse ve grubun ne
iindeysek zerimizdeki normatif basklara uyma olaslmz da o ka
artacaktr. rnein, Crandallm (1988) almasndaki niversiteli kz i
rencilerin gruplarndaki g ve yaknlk dzeyi ok yksekti ve bu da ri
di sonular douruyordu. Bir sonraki Dene ve Gr! altrmasnda no tif
sosyal etkinin daha olumlu bir eidim bulabilirsiniz.
Saynn etkisi ise farkldr. Grubun bykl arttka bireyler k
zerlerinde daha az etki hissederler - 3 ile 4 kii arasndaki fark 53
Tr* ile 54 kii arasndaki farktan daha fazladr. Bir gruba uymamz
ynnde bask hissettiimizde ounlua bir kiinin daha katlmasnn
yarataca' ki, 3 kiilik bir grupta 15 kiilik bir grupta olduundan daha
yksektir. T' tane g, yaknlk ve saynn bu varsaylan etkilerim
kapsayan matema sel bir model gelitirerek bu forml eidi uyma
almalanmn sonula, na uygulad. Sonu olarak, formln gerekte
yaanan uyma miktarm kin bir ekilde ngrd grld (Bourgeois
& Bowen, 2001; Lata^ 1981; Latane & Bourgeois, 2001; Latane &r
LHerrou, 1996).
rnein, AIDS farkmdah etkinliklerine yksek oranda katlan to
luklarda yaayan ecinsel erkekler, bu etkinliklere daha az katlan
ed erkeklere oranla, riskli cinsel davranlardan kanmaya ynelik,
zerler^
de
hissettikleri
sosyal
basknn
daha
fazla
olduunu
sylyorlard (Fish in ve ark., 1993). Benzer ekilde, heteroseksel

niversite rencilerin oluan bir meklemle yaplan almada riskli
cinsel davranlarda but" ma eilimlerini, arkada gruplarndaki cinsel
davranlarla ilgili no belirledii grlmt (Winslow, Franzini, &
Hwang, 1992).
imdi sosyal etki kuramnn insanlann hangi koullar altnda norr,
sosyal basklara uyaca konusunda sylediklerini daha aynntl bir
ele alalm.
SOSYAL PSKOLOJ
205
Grup 3 ya da Daha Fazla Kiiden Olutuunda Grup bykl

noktada uymay etkilememeye balar? Asch (1955) ve onu izleyen
maclar uymann gruptaki insan saysyla birlikte ykseldiini,
ancak1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Denee katlmayan insanlann says
ekil 8.6
rap byklnn uymaclk zerindeki etkileri.

* h, fikir birliine varan ounluun saysn deitirdi ve ounluk drt kii
olduk- n sonra daha fazla insan eklemenin uymac davranlar ok
etkilemediini grd,
h,1955 almasndan uyarlanmtr.)
a da 5 kiiyi daha ierdiinde uymann ok fazla artmadn buldular

ond, 2005; Campbell & Fairey, 1989; Gerard, Wilhelmy, & Conolley,
968) -ve bu bulgular sosyal etki kuramnn ngrleriyle tutarlyd (bkz.
M 8.6). Ksacas, normatif sosyal bask yaratmak iin ok geni bir grup
rekmez. Mark Twainin Huckleberry Finnin Maceralarnda dedii gibi:
hirdeki btn budalalar bizim tarafmzda deil mi? Bu btn ehirler l
yeterince byk bir ounluk deil mi?
p nemli Olduunda Sosyal etki kuramnn dier bir ngrs de grubun
nn, yani bizim iin ne kadar nemli olduunun etkili olaca ynndeNormatif basklar arkadalna, sevgisine ve saygsna nem verdiimiz
hrdan geldiinde ok daha gldr nk bu sevgi ve saygy
kaybetme- ek bizim iin ok nemlidir. Dolaysyla, bize ok ekici gelen
ve gl bir " "de zdeletiimiz gruplar, balanmadmz ya da az
balandmz grup- oranla zerimizde daha byk bir normatif etkiye
sahiptir (Abrams, Wet- U, Cochrane, Hogg, & Turaer, 1990; Guimond,
206
1999; Hogg, 1992; No- Jk, Szamrej, & Latan, 1990; Wolf, 1985). Bunun
sonularndan biri de bir- e ok bal gruplarda hareket tarz kararlarna
varlrken en mantkl, en i- yakm karardan ok, birbirlerini memnun
etmeye ynelik kararlar alrnma- tehlikesidir. Bu durumun eitli
rneklerini 9. Blmde ele alacaz.
Bununla birlikte, nemli gruplara normatif uyma gsterme davran

ou zaman ok ciddi sonular dourmadan gruptan ayrlma hakkn kiiye tanmaktadr. Bu ilgin gzlem gruba uymann, tpk bankaya para
yatrmak gibi, zamanla kiiye zg kredi kazandrdm saptayan Edwin
Hol- landere (1960, 1985) aittir. Gemiteki uymac davranlarnz
sayesinde
gelecekte
ok
fazla
bir
sorun
yaamadan
gruptan
ayrlabilirsiniz (ekilebilirsiniz). rnein, gemite baka alanlarda

arkadalk normlarna uyduysanz arabanz dn vermek istememeniz
arkadalarnz ok da fazla si- nirlendirmeyecektir nk gemite bu
alandaki normatif kurallardan sapma hakkn kazanmsmzdr.
Grup inde Bir Mttefik Olmadnda Normatif sosyal etki gruptaki herkes ayn eyi syledii ya da ayn eye inandnda en gl
durumundadr -rnein, arkada grubunuz 101 Dalmayalnm gelmi
gemi en iyi film olduuna inanyor olabilir. Bu tipte oy birliiyle
gerekleen bir sosyal etkiye kar koymak, eer bir mttefikiniz yoksa,
ok zor, hatta olanakszdr. Baka biri grupla ayn fikirde deilse, rnein,
Yurtta Kcmein en iyi film olduunu dnyorsa, bu davran sizin de

akntya kar koymanza yardm edecektir.
Mttefik sahibi olmann nemini test etmek isteyen Asch (1955),
uyma deneyinin farkl bir versiyonunu dzenledi. Alo ya da yedi i birliki
yanl yantlan verirken bir i birliki btn sorulan doru yantlyordu.
Arak denek yalnz deildi. Grup ounluuyla ters dmesine karm bir
mttefikinin olmas denein normatif basklara kar koymasna yardm
etmiti. Btn i birlikilerin yanl yant verdii almada katlmclarn
%32si aym yanl yant verirken bu almada aym oran % 6da kalmt.
Normatif sosyal etkiye bir bakasnn kar koyduunu grmenin kiiyi
aym davran sergileme konusunda yreklendirdiini gsteren birka
almadan daha sz edilebilir (Ailen & Levine, 1969; Morris & Miller,
1975; Nemeth & Chiles, 1988).
Kart gr savunan tek kii olmann zorluu ABD Yksek Mahkemesinde de kendini gsterir. Bir davadan sonra dokuz yarg kararlannKiiye zg Kredi
'
208
Kiinin grup normlarna uyarak zamanla toleransn arttrmas; yeterli kiiye

zgH
kredi,kazanan
kii
bazen
grup
tarafndan
normlardan sapan dajja| ranlar sergileyebilir.
cezalandrlmadan
jjj
SOSYAL PSKOLOJ
209
da oy birlii olup olmadm

grmek iin resm olmayan bir
grme
dzenlerler.
Daha
sonra baz yarglar farkl taslaklar hazrlar ve dier yarglar

hangi tasla imzalayacaklarna
karar verirler. En sonunda yine
resm olmayan etkileme almalar sz konusu olur ve en
sonunda bir karara varrlar.
1953 ila 2001 yllan arasndaki
(29 farkl yarg tarafndan verilen 4178 karan ieren) Yksek
Mahkeme
lendii
kararlarnn
ierik-analizi
ince-
alma- Uymacla verilen deer kltrler arasnda
snda en yaygn kararn (btn farkllklar gsterir. Eskimolarda olduu gibi,

kararlarn %35i) 9a kar 0 oyla, yani oy birlii ile verildii
avclk kltrleri bamszlk ve kendini ortaya
koyan
davranlar
destekler,
bu
kltrlerde uymaclk dzeyi dktr.
grlmtr. Peki ya en nadir

karar? 48 yl boyunca eine en az rastlanan kararsa (btn kararlarn
yalnzca %10u) yalnzca bir yargcn karara kar kt 8e kar 1 oyla
alman kararlardr (Granberg & Bartels, 2005).
Grubun Kltr Ortaklaac Olduunda Amerikada gcrdayan tekerlek
yalanr, Japonyada kntlk yapan ivi aklr (Markus & Kitayama,
1991, s. 224). Kiinin yetitii toplumun normatif sosyal etki skln
etkiledii doru mudur? Yantn evet olmas belki de artc deildir.
Asch almalarn Norve ve Fransada tekrarlayan Stanley Milgram
(1961, 1977), Fransz katlmclara oranla Norveli katlmclarn daha
uymac davrandklarn bulmutur. Milgram (1961, s. 51) Norve
toplumunu derin bir grupla zdeleme duygusu ile birbirine byk
oranda bal olarak tanmlarken buna karlk Fransz toplumunda
sosyal ve politik yaamda uzlama ok daha azdr. Normatif sosyal etki
zerine yrtlen dier bir kltrler aras almada Lbnan, Hong Kong
ve Brezilyadaki insanlarn (birbirlerine ve Amerikadaki rnekleme)
210
benzer oranda uymaclk
^
DENE ve GR!
Moda: Gerek Hayatta Normatif &

-------_------------- ,;-a
;
.
Normatif sosyal etkinin gerek

hayattan bir rneini grmek iin moday, ff le de sizin ve arkada
grubunuzun, bunun yan sra niversitenizdeki di* *' larn tercih
ettii giysi ve taklan ele alabilirsiniz. Bu normatif moda\k-/-'
inediinizde, rnein, grubunuzdan farkl bir ekilde giyindiinizde
o gzlemleyebilirsiniz.
Bir arkada ya da tandk grubunda olduunuzda herkesin nasl
giyindikse; edin. Farkl bir kltrden geliyormu ve bu grubun
normlarn biiryorcm* pm; bu sayede gznzden kaabilecek
ayrutJan da daha kolay yakalayab** rnein, bu grup ne dp
pantolon, ayakkab, tirt ve aksesuarlar tercih edjr - kesimleri
birbirine benziyor mu? Moda kurallarm ayrt edebilir misiniz?^.
Daha sonra niversitenizdeki insanlan izleyerek biraz zaman
geirin, dier insan gruplannn neler giydiim gzlemleyin.
niversitenizde giy# tanmlanabilecek farkl alt gruplar var m?
Eer varsa niversite kamp farkl normatif uyma tipleri sz konusu
demektir; arkada gruplan kamp tnnn deil, kendi alt gruplarnn
kurallan dorultusunda giyiniyor d Son olarak, cesaretiniz varsa,
normatif grubunuzun moda kurallarn in' nu inceden inceye de
yapabilirsiniz, bariz bir ekilde de. (Yine de makul ol tuklanmamza
neden olacak bir ey yapmayn!) rnein, erkekseniz kar*' etek
giyerek dolaabilirsiniz. Bu kesinlikle dikkat ekecektir; imdi no ye,
ok temel bir noktada uymuyorsunuz! Kadnsanz normatif kurallan
iin daha yaratc olmanz gerekecek, nk kadm modas erkek tipi
giyj' iinde barmdnr. Giysinizin, zerine banz ve kollannz iin
delikler at yk bir p poeti giyebilirsiniz. Her iki durumda da,
kampste her zs yryn ve sanki garip bir ey giydiinizin farknda
degilinisiniz gibi insanlar size nasl tepki gsteriyor'? Arkadalarnz
ne diyor? Yabanclar si/ lerini dikip bakyorlar m?
i'
Arkada grubunuz (ve genel olarak okulunuzdaki renciler) sosyal
etki ki: mn ne srd nitelikleri de tayor olabilir: Grup sizin iin
nemlidir; ye says ten fazladr ve fikir bifliie varmtr (bu
durumda arkada nuzda ya da niversitenizde kesin moda normlan
sz konusudur). Bun'1' sosyal etkiye uymamaya baladnzda dier
grup yeleri zerinizde basM cak, sizi uymac davrana
dndrmeye alacaktr.
212
sergiledii, buna karlk Zimbabweli katlmclarn ok daha yksek da

uymaclk sergiledii grlmtr (Whittaker & Meade, 1967). maclarm
da belittii gibi, Bantu kltrnde uymaya daha yksek bir s yal deer
biilmektedir.
SOSYAL PSKOLOJ
213
Japon kltr Amerikan kltr ile karla tnldnda, daha uymac

vasna karm iki Asch-tipi iki almada grup oy birlii ile yanl yant
rdii zaman Japon rencilerin Kuzey Amerikal rencilere oranla
daha
-
uymac davrand grlmtr (Frager, 1970; Williams & Sogon,
84) Japonyada i birlii ve sadakat kiinin ait olduu ve zdeletii

ba ynelirken tamamen yabanc insanlarn davranlarna, zellikle de
-'ikoloji deneyi gibi yapay bir ortamda, uyma beklentisi ok dktr.
Her ekilde, katlmclarn dier grup yelerinin tarih deil, kendileri gi')1 psikoloji rencisi olduunu dnd ngiliz rneklemde de uymac
Vrani oran ok daha yksek olmutur (Abrams ve ark., 1990). Benzer

kilde, Alman aratrma katlmclar Asch deneylerinde Kuzey Amerikal
almclara oranla daha az uymaclk sergilemitir (Timaeus, 1968); Almanyada yabanclara uymaya, iyi tanmlanm birka gruba uymadan
daha z deer verilir (Moghaddam, Taylor, & Wright, 1993).
j 17 lkede 133 Asch izgi deerlendirme almasn kapsayan bir stanaliz almasnda aratrmaclar kltrel deerlerin normatif sosyal
etkidi deitirdiini bulmutur (Bond & Smith, 1996). (lkeler: ABD,
Kanada,
ngiltere,
Fransa,
Hollanda,
Belika,
Almanya,
Portekiz,
Japonya, Hong -ng, Fiji, Zimbabwe, Kongo (Zaire), Gana, Brezilya,

Kuveyt
ve
Lbnan),
kltrlerdeki
taklaac
katlmclara
kltrlerdeki
ranla
katlmclar,
bireyci
izgi
grevinde daha yksek oranda uymaclk

sergilemitir. Uymacla olumsuz baklan
insanlar sosyal kottlan
ABDnin aksine or- rklaac kltrlerde
yaratabilir ve bu koullan
uymaclk,
deer
veri-
en
bir
ayrc
zelliktir. Ortaklaac kltrde bakalarna
deitirebilir. , ~ *. -Tess
Onwueme
-r ,
uymak boyun eme ya da rkakhm bir

gstergesi
deil,
nezaket
ve
lyarhhk
gereidir (Hodges & Geyer, 2006;

";th & Bond, 1999). Birey deil grup vurguland iin ortaklaac
kltr- ; eki insanlar normatif sosyal baskya grup iindeki uyum ve
destekleyi- ' ilikileri arttrd iin deer verirler (Guisinger & Blatt,
1994; Kim, Tri- dis, Katba, Choi, & Yoon, 1994; Markus ve ark.,
214
1996). yj. W. Berry (1967; Kim & Berry, 1993) iki kltrdeki ok farkl
ye- ek bulma stratejilerini karlatrarak uymacl kltrel bir deer
ola- ik incelemitir. Berrynin hipotezine gre avclk ve balklkla
geinen ' lumlarda yelerin bamszlk, kendini ifade etme ve
maceraclk zel-
SOSYAL PSKOLOJ
215
iklerine daha fazla deer verilecektir nk bunlar eve yemek getirrnJl iin
gereklidir. Buna karlk, daha ok tarmla geinen toplamlarda jj birlii, uyma ve
geimlilik daha deerlidir nk bu zellikler birlikte ysjjl ama ve karlkl
baml iftiliin daha baarl olmasn salarla* Berry, Asch tipi bir uymaclk
grevinde hayvan ve balk avlayarak getf&U nen Kanada Baffin Adasndaki
Eskimolan Afrikada tarma dayal bir tnJS hm olan Sierra Leonedeki Temnme
halkyla karlatrmtr. Tenll halknda grubun nerilerini kabul etme eilimi
aka ne karken EsTflaH molarda durum tam tersidir. Bir Temnenin
deyiiyle: Temne halfa bil ey seerken herkesin bu karara katlmas gerekir; biz
buna i birlii dil riz. Buna karlk Eskimolann yanl karara ok nadiren katld
grS mtr; bunu yap tklan zamanda yzlerini sakin, bilge bir glmsemdl
kaplar (Berry, 1967, s. 417).
'M
Son olarak, ABDde uymaclk dzeyinin deitiini gsteren ilgi ek@

verilerden sz edebiliriz. rnein, ilk Asch almasndan 25 ila 40 yl sonfl ra
ABD ve ngiltere gibi Batl lkelerde dzenlenen almalarda uymaclk!
oranlarnn dt grlmtr (Bond & Smith, 1996; Lalancette & StaS ding,
1990; Larsen, 1990; Nicholson, Cole, & Rocklin, 1985; Penin &rj Spencer, 1981).
Ifj
Aznlk Etkisi: Az Sayda nsan ok

Sayda nsan Etkilediinde
Normatif sosyal etki ile ilgili tartmamz sanki bireyin grup zerindgj hibir
etkisi yokmu gibi bu noktada kestirip atamayz. Serge Moscovicfmm de (1985,
1994; Moscovici, Mucchi-Faina, & Maass, 1994) belirttii gibjj| gruplar kendilerine
uymayanlan susturmay, yoldan sapanlan reddetmek ve herkesi ounluun
bak asna gre ynlendirmeyi gerekten baar|I bilseydi sistemde deiiklik
yapmak hibir zaman mmkn olmazd. Hepll miz monoton bir e zamanllk
iinde uygun adm yryen robodara bengi zer, deien gereklie asla adm
uyduramazdk.
JS
.SSa
Moscoviciye (1985,1994) gre ise birey ya da grup iindeki azmhJ||

ounluun davran ya da inanlarn etkileyebilir. Buna aznlk etldljl
Aznlk Etkisi
/j
Grup ta aznlk olan yelerin ounluun davran ya da inanlarn

etkilemj
216
verilir. Burada iin pf noktas tutarllktr: Aznlk grne sahip anlar

kesintisiz biimde ayn gr dile getirmeli ve aznln faikl eleri
gr birlii ierisinde olmaldr. Aznlk yesi kii farkl iki g- S
arasnda gidip gelirse ya da iki kii farkl aznlk grlerini dile ge- " rse
ounluk tarafndan tuhaf ve temelsiz fikirleri olan insanlar ola- lc
reddedilirler. Buna karlk, aznlk tutarl, deimeyen bir gr e
getirdiinde ounluk byk olaslkla bunu fark eder, hatta azm- k
grn benimseyebilir (Moscovici & Nemeth, 1974). rnein, 20 dan
daha fazla bir sre nce az sayda bilim insan kresel snmayla Meili
kayglarn dile getirmeye balamlard. Gnmzde bu konu artk
ounluun dikkatini ekmi durumda. yle ki ssanayilemi lke- 'itm
politik liderleri konuya dnya apnda zmler bulmak iin bir ya
geliyorlar.
) Yaklak 100 almay kapsayan bir st-analiz almasnda Wendy

Wood ve meslektalar aznlk etkisinin
nasl
ilediini
tanmladlar
(Wo-
pd,
Lundgren, Ouelette, Busceme, & Black-
Kimsenin sz
'stone,
sindirmesine ve kimsenin
1994).
ounluk
dier
grup
yelerini normatif etki yoluyla uymac

davranlara
deneylerinde
ynlendirebilir.
olduu
ibi,
sz
Asch
konusu
sz susturmasna izin
vermeyin -Adam Ckyton
Powell
uymac davranlar zel kaWbul olmadan kamusal boyun eme yoluyla

peydana gelebilir. Azulktakiler ise bakalarm normatif yollardan
nadiren Etkileyebilirler -ounluk, aznlk tarafndan nasl grldne
pek fazla drmaz. Aslna baklrsa aznln fikirlerini herkesin nnde
benimseme
Ti,
ounluk yelerinde nefret uyandrr; aznln sra d,
tuhaf gr- ine uyduklarnn grlmesini istemezler. Bu nedenle aznlk

yelerinin grup zerindeki etkisi dier temel yntem, yani bilgilendirici
sosyal etki 'luyla gerekleir. Aznlk yeleri gruba yeni ve beklenmedik
bilgiler su- ~r ve grubun meseleyi daha dikkatlice ele almasn salar.
Bu dikkatli inileme ounluun aznlk grndeki doru ynleri
grmesini ve byle- bu grn tamamen ya da ksmen kabul
SOSYAL PSKOLOJ
217
edilmesini salayabilir. Ksa- mi, ounluk normatif sosyal etki yoluyla

kamusal boyun eme salarken imlklar genellikle bilgilendirici sosyal
etki yoluyla zel kabul grrler . e Dreu & De Vries, 2001; Levine,
Moreland, & Choi, 2001; Wood, Po- ^ Leck, & Purvis, 1996).
218
SOSYAL
ETKNN
YARARLI
DAVRANILARI
TEVK ETMEK AMACIYLA KULLANILMASI
Bilgilendirici ve normatif uymann nasl gerekletii zerinde durd'

ABDdeki gibi yksek dzeyde bireyci bir kltrde bile her iki uyma tpi
yaygndr. Bu uyma eilimi insanlann davranlann ortak karlar donf
sunda etkilemek amacyla kullanlabilir mi? Robert Cialdini, Raymond k
ve Cari Kaligren sosyal normlann (toplumda kabul edilebilir davran, d*
ve inanlarla ilgili kurallar) insanlan toplumun onaylad, doru davran|j
ra yneltmek amacyla kullanld bir normatif davran modeli gelitirdi
(Cialdini, Kaligren, & Reno, 1991; Kaligren, Reno, & Cialdini, 2000).
BALANTILAR
Propagandann
Gc
i Sura d sosyal etkinin rneklerinden biri de propagandadr ve
propaganda^
likle
1930lardaki
Nazi.
rejimi
srasnda
mkemmelletirilrnitir. Propaganda paganda cinin istedii amac

destekleyecek
bir
tepki
yarannak
im
alglan
dinneye,
bilii
ayarlamaya ve davranlan ynlendirmeye ynelik planlatl tematik

almalar olarak tanmlanr (Jowett & ODonnell, 1999, s. 6).
AdblfHitle
devlet
ynetiminde
bir
ara
olarak
propagandann,
gcnn^*' farkndayd, iktidara gelmeden nce yazd Kavgam
(Metil Kamp/)da U Propagandann amac gerein nesnel bir ekilde

incelenmesi (...) ve dah da kitlelerin nne akademik bir drstlkle
konulmas deildir; propaga grevi bizim amacmza daima gz
kara bir. ekilde hizmet etmektir" diyor 182'183). Hider 1933 ylnda
joseph Goebbelsiyeni kurulan Nazi Halk fit*' ma ve Propaganda
Bakanlnn bana getirdi. Bu.'Almanlann hayatna her nfuz eden
ok etkili bir tekilata. Naziler gazete, film ve radyo gibi her t tiim
aracna kontrol aluna almtii Posterleri ve gsterileri, yani insan kij
de gl, sadakat ve vatanseverlik duygulan yaratan kamusal
toplantlan ge ekilde kullanarak Nazi ideolojisini yayyorlard (Jowett
& ODonnell, 1~ man, 1995). Nazi propagandas okullarda ve daha
sonra da Hitler Genlij!- annda retiliyordu:. Propaganda her
zaman tutarl, dogmatik bir mesajijf du: Alman halk rklarnn saflm
korumak ve Lebensraum, yani yaama^ nt fetihler phylaarffinnak
SOSYAL PSKOLOJ
iin harekete gemeliydi (Staub, 1989).
Lebatsrtmm endieleri 2. Dnya Sava'na yol at; rkn safl

endieleri ise- diSoyknnavAlmanhalk Avrupadaki. Yahudilerinyok
edilmesini nas
219
I
220
0 ve 1940lada Alman propagandas Almanlarn yaamna her

ynyle nft ti. Yukanda 1934 ylndaki Nuremberg mitingine katlan
byk insan topln- grlyor. Bu tip geni boyutlu toplumsal mitingler
Goebbels ve Riteyb i partisine sadakat ve uymay tevik etmek iin
sklkla kulland bir teknikti.
lici? nemli etmenlerden biri 13. Blmde ayrntl bir ekilde ele
alacamz , ^yargyd. Yahudi kartl Nazilerin rettii yem bir fkr
deildi.
Hem
Almaa-.;
la
hem
de
Avrupann
birok
yennde
yzyllardan beri vard. Propaganda fen ? fe dinleyicinin nceden de

var
olan
inanlar
zerinde
younlat
zaman
baa-
olur.
Dolaysyla Alman halknn Yahudi kartl Goebbelsin bakanl tara
olduka
kolay
bir
ekilde
glendirilip
geniletilebilirdi.
Nazi
propaganda- Kahudileri Aryan Alman vrknm safln bozan ve

dolaysyla Almanlarn hayat- ikalmasm tehdit eden biT unsur olarak
tanmlyordu. Yahudiler haere, asalak se kan emiciydi (Staub, 1989,
s. 103) ve yok edilmesi gereken bir fare istilas
; sunuluyordu (Jowett & ODonnell, 1999, s. 242); te yandan,
Yahudi kar- kendi iinde yeterli bir neden deildir. 1930larda
Almanyadaki: Yahudi kar- n yarg, komu lkelerde (ve ABDde>
olduundan daha fazla deildi Sadece : lkelerde Almanyada olduu
gibi nihai zm" kavram ortaya kmam- a'(Tindale, Munier,
Wasserman, & Smith, 2002). yarg nemli bir iaret haberci olmakla
birlikte Yahudi Soyknmm aklamak- eterli deildir. 7. Blmde de ele
aldmz gibi, propaganda tutum deiikli- t .yol aan ikna edici
mesajlar roln oynamt te yandan, propaganda sos- i etki srelerini
de harekete geirmiti. Totaliter, faist bir rejimde devlet "z- ndr, her
yerdedir, her zaman hakldr ve devlete her zaman boyun eilmeli- .
SOSYAL PSKOLOJ
i. . Propaganda birok Alman bilgilendirici uyma yoluyla da ikna

edecekti. ;Ya-
221
SOSYAL
PSKOL
OJ 211
nu"
olarak
adlandrd
eye
yeni
zm
yollar
reniyorlard
Propaganda, t manlann Yahudileri bir tehdit olarak grmesini ok baarl bir

ekilde salarn Daha nce de grdmz gibi bir krizi yaayan insanlann
bir uzman taraf verilen bilgilere uymas ok daha byk bir olaslktr.
gstermeyecekti.
I
111
zaman bir
diren ba
...............Wm
rnein yerlere p atmann yanl bir davran olduunu hepimiz biliriz. Bir hamburgeri yedikten sonra paketini yere ya da araba camndan
dar m atanz yoksa karmza bir p tenekesi kana kadar elimizde mi
tarz? Yere p atanlarn saysn azaltmak, seimlerde oy verenlerin
saysn arttrmak ya da insanlan kan vermeye tevik etmek istediimizi
dnelim. Bunu tasl baarabiliriz?
Cialdini ve meslektalanna gre (1991), ilk nce durumda hangi norm
tipinin etkin olduuna odaklanmamz gerekir. Ancak bundan sonra insanlan toplumsal adan yararl olacak davranlara yneltecek sosyal etki biBuyruksa Normlar
Bakalanmn neleri onaylad ve onaylamadyla ilgili
dncelerimiz.
Yukarda Avustralyada dzenlenen byk bir festivalin sonras grlyor.

Sosyal normlara uymay tevik ederek insanlann yerlere p atmaktan
kanmak gibi toplumsal adan olumlu ekillerde davranmasn salayabiliriz.
imini harekete geirebiliriz. Bir kltrde iki tip sosyal norm bulunur. Buyruksal normlar bakalanmn neleri onaylad neleri onaylamadyla ilgili
dncelerimizle balantldr. Buyruksal normlar davranlan normatif
(ya da normatif-olmayan) davranlara vadedilen dl (ya da ceza)
yoluyla ynlendirir. rnein, kltrmzdeki buyruksal normlardan, biri
yerlere p atmann kt olduunu syler. Betimsel normlar insanlann,
bakalan ister onaylasn ister onaylamasn, gerek davranlann nasl
algladmzla ilgilidir. Betimsel normlar insanlan hangi davranlara!
verimli ya da uyumlu olduu konusunda bilgilendirir. rnein, hepimiz
yerlere p atmann yanl olduunu biliriz (buyruksal bir norm), aynca
insanlann kimi durum ve zamanlarda bunu yaptn da biliriz (betimsel
bir norm) -rnein, insanlar basketbol ma izlerken fstk kabuklann
yerlere atarlar ya da sinemaya gittiklerinde bo paketleri koltuklara
brakrlar. Dolaysyla, buyruksal norm bir kltrdeki
Betimsel Normlar
Bakalan ister onaylasn ister onaylamasn, insanlann belirli
du
nasl davrandklar ile ilgili
dncelerimiz.
ou
onaylad ya da onaylamad
insann
davranlarla, betimsel norm ise insanlann gerekte yaptklanyla ilgilidir

(Kaligren ve ark., 2000).
214
SOSYAL PSIKOLOJ1
imdi yararl davranlan tevik etmek amacyla sosyal etki sreleri!

nasl kullanabileceimiz zerinde duralm.
Buyruksal ve Betimsel Normlarn Rol

Cialdini, Kaligren ve Reno bir dizi alma ile buyruksal ve betin
normlann insanlann yerlere p atma davranlann nasl etkilediini ince
lediler. rnein, bir alan deneyinde ehir ktphanesi alanlan park
rindeki arabalanna dnerken yanlanna deney i birlikisi yaklat (Ren
Cialdini, & Kaligren, 1993). Kontrol grubu koulunda i birliki hibir;
sylemeden ya da yapmadan yryp geti. Betimsel norm koulunda
i bir liki elinde bo bir hamburger paketi tayordu ve katlmcnn
nnde geip gitmeden nce elindeki paketi yere att. birliki elindeki
p atarken ak bir ekilde, nsanlar bu durumda bunu yapar"
mesajn veri-J yordu. Buyruksal norm koulunda ise i birlikinin elinde
hibir ey yokt ancak katlmcnn nnden geip giderken yerdeki bo bir
paketi alaca Bir bakasnn yere att p alarak ak bir ekilde
Yerlere p atmayn! mesajm veriyordu. Bu koul iki ortamdan
birinde gerekleecekti yerlerde bir sr p olan park yerinde (deneyi
dzenleyenler yerleri kg bardak, ikolata kgtlan vs. ile doldurmutu)
ya da temiz ve yerlerde olmayan bir alanda (buras deneyi
dzenleyenler tarafndan temizlenmiti!
Bu noktada aratrma katlmclan yerlere p atmakla ilgili iki norm
pinden birine maruz kahyordu ya da hibir norm sz konusu olmuyord
(kontrol grubu) ve bunlar kirli ya da temiz bir ortamda gerekleiyordu
Peki yerlere p atma olaslklan neydi? Arabalanna gittikleri zaman ofSrl
tarafndaki silecein alana yerletirilmi byk bir el ilan olduunu g
eklerdi. Ayn ilan btn arabalarda vard (nk deneyi dzenleyenler i
rafndan yerletirilmilerdi). Bu durumda katlmcnn nnde iki seendS
vard: El ilanm yere atabilirlerdi ya da yanlanna alp daha sonra bir p
atabilirlerdi. Kim, ne yapacakt? Kim p yere atmaktan kanacakt?
Kontrol grubu bu durumda yere p atanlann oranm gsterir. e
8.7de de grebileceiniz gibi aratrmaclar insanlann te birinden b
daha fazlasnn p yerlere attn bulmutu ve ortamn temiz ya da 1
olmas bunu deitirmiyordu. Betimsel norm koulunda i birlikinin <
evrenin durumu
Temiz
p var
215
SOSYAL PSKOLOJ
Yok Betimsel
Buyruksa!
(I; birliki
(1$ birliki yere (I; birliki yerdeki
yryp geer) poet atar)
poeti alr)
Durumda n plana karlan norm tipi
ekil 8.7
Betimsel ve buyruksal normlarn yerlere p atma zerindeki etkisi.
Kontrol grubuna ait veriler (solda) insanlarn. %37 ila 38irun evre (park yeri)
ister temiz ister kirli olsun n camlarnda bulduktan bir bror yere attn
gsteriyor. Betimsel bir norm n plana karldnda yerlere p atma oran
yalnzca evre temiz olduunda nemli lde dyor (ortada). Buyruksal
bir norm n plana karldnda yerlere p atma oran her iki evre tipinde
de nemli lde dyor, bu da buyruksal normlarn davranlar
deitirmede daha etkili olduunu gsteriyor. iReno, Cialdini, & Kallgren,
1993 almasndan uyarlanmtr.)
deki p yere atmas, park yerinin durumuna gre iki farkl mesaj
veriyordu. Kirli park yerinde i birlikinin, davran, Burada ou insan
yerlere p atar mesajn veriyordu. Temiz park yerinde ise nsanlar
burada yerere p atmazlar mesajn veriyordu. Dolaysyla, betimsel
normun kirli "nama oranla temiz ortamda daha etkili olmas beklenebilir
ki aratrmac- :r da bu sonuca ulamtr (bkz. ekil 8.7). Son olarak da
buyruksal norm ouluna bakalm. Bu norm tipi en gl sosyal etki
bilgisini verir: I bircinin yerdeki p almas hem temiz hem de kirli
ortamda
buyruksal
"rmu
gstermi
(Yerlere
atmayn)
ve
almadaki en dk yere p tma orann dourmutur (bkz. ekil 8.7;

Reno ve ark., 1993).
Bu ve buna benzer almalarn ardndan aratrmaclar olumlu davra216
ELLOT AKONSON - TIMOTHY D. WlLSON - ROBIN M. AKERT
f nlan tevik etmede buyruksal normlarn betimsel normlardan daha

gl J olduu sonucuna ulatlar (Kallgren ve ark., 2000). Bu sonu
artc de- I ildir, nk buyruksal normlar normatif uymay kullanr
-uymac davra- * nlar (rnein, yerlere p atmamak)
sergilememizin
nedeni
bir
bakasnn
sergiledii
davrann
bize toplumun yerlere p atmay onaylamadn

sersemler gibi grnrz ve bir bakas bizi yere p
grdnde utanr, hatta daha da kt hissederiz.
normlar
hep
vardr
-yerlere
atmann
kt
bencil
- i '"a J.T. t (/'i.
anmsatmasdr. Bu durumdayken yere p attmzda
atarken
Elbette
olduunu
biliriz- ancak bizim iin her zaman belirgin olmazlar (Kallgren ve ark.,
2000). Sosyal adan yararl davranlar tevik etmek iin durumdaki bir
eyin dikkatimizi ilgili norma ekmesi ve onun hakknda dnmemizi

salamas
gerekir.
Dolaysyla
buyruksal
normlar
-toplumun
neyi
onaylayp neyi onaylamadm- aktaran bilgi, olumlu davran deiiklikleri yaratmak iin gereklidir.
Normlarn Davranlar Deitirmek iin Kullanlmas: Bumerang Etkisine Dikkat niversitelerde iki lemlerini azaltmak iin kullanlan sosyal
normlar
tekniinden
sz
etmitik.
Buna
gre
renciler
akranlarnn haftada aldklar alkol oram hakknda abartl tahminlerde

bulunuyordu (Berkowitz, 2004; Lewis, Lee, Patrick, & Fossos, 2007;
Perkins, 2007). Dolaysyla rencilere Okulunuzdaki renciler
haftada ortalama yalnzca X miktarda iki imektedir demek, bilgisel
olarak bu dk dzeye uymala- - nn salayaca iin aldklar alkol
orann da drecektir. Bununla birlikte, aratrmaclar bu yaklamla
ilgili nemli bir soruna dikkat ekmektedir:
Bu teknik bazen bumerang etkisi yaratr. Yani, zaten az alkol
kullanan (ya da hi imeyen) renciler niversitedeki ortalama
miktar" rendiklerinde dierleri gibi olmak iin alkol tketimlerini
arttrabilirleri Ksacas, alkol tketimini azaltmay amalayan bir
duyuru tam tersine arttrc bir etki yaratabilir (Perkins, Haines, & Rice,
2005; Wechsler ve ark., 2003). Bu yaklamn ie yaramas iin mesaj
alan insanlann ikiye ayrldn anmsamak gerekir: Toplumsal adan
olumsuz
davranlar
ortalamann
zerinde
sergileyen
(ve
bu
davranlar azaltmaya ikna etmek istediiniz) insanlar ve olumsuz

davranlar ortalamann altnda sergileyen (ve olduklar gibi kalmasn istediiniz -bumerang etkisiyle olumsuz davran daha fazla
sergilemelerini istemediiniz) insanlar.
P. Wesley Schultz ve Smeslektalan

bumerang etkisini evlerde
OSYAL PSKOLOJ
217
tasarrufu gibi toplumsal adan olumlu bir davrana
elektrik
odaklanarak mercek altna aldlar (Schultz, Nolan, Cialdini, Goldstein, &

Griskevicius, 2007). Kaliforniyadaki bir mahallenin sakinleri almaya
katlmay kabul ettiler. Temel dzey enerji tketimleri lld ve iki
gruba ayrldlar: Elektrik tketimi mahalle ortalamasnn zerinde olanlar
ve altnda planlar. Daha sonra rastgele seilen hanelere birka haftalk
enerji tketimleri hakknda iki farkl bilgiden biri verildi: Betimsel norm,
koulunda
hanelere
hafta
ne
kadar
elektrik
harcadklar
ve
mahalledeki ortalama elektrik tketimi bildirildi (betimsel norm bilgisi)

ve nasl enerji tasarrufu yapabilecekleri konusunda eitli neriler
sunuldu. Betimsel norm art buyruksal norm koulunda hanelere yine
yukardaki
bilgiler
verilecek,
ancak
buna
ince
bir
ekleme
daha
yaplacakt: Ortalama tketimin altndaki hanelere verilen bilgilerin

yanma aratrmac ufak bir glen yz izecekti. Tketim ortalamann
zerinde ise glen yz yerini zgn yze brakacakt. Glen ya da
zgn yz, mesajn buyruksal blmn oluturuyordu -mesaj alanlar
kullandklar
enerji
miktan
konusunda
onaylanyor
ya
da
onaylanmyordu.
Haftalar sonra aratrmaclar enerji kullanmn yeniden ltler. Verilen mesajlann enerji tasarrufuna katks olmu muydu? Zaten az
miktarda eneji tketenler tasarruf yolundan sapp bumerang etkisiyle
msrif komular gibi olmaya m karar vermilerdi? ilk olarak, betimsel
norm mesajlar, ortalamadan daha fazla eneji tketenleri olumlu
etkilemiti;
tketimlerini
drp
tasarruf
yapmaya
balamlard.
Bununla birlikte, betimsel norm mesaj ortalamadan daha az enerji

tketenler zerinde bumerang etkisi yaratmt. Komularnn ne
yaptn (deli gibi elektrik harcadklarn) renir renmez eneji
tketimlerini arttrmlard!
te yandan, betimsel norm art buyruksal norm mesaj herkes zerinde baanl olmutu. Tketimleri ortalamann zerinde olanlar mesaj
aldklannda eneji tketimlerini azaltmt. (Dolaysyla, her iki mesaj
tipi de bu hanelerde etkili olmutu). Daha da nemlisi, eneji tketimleri
zaten ortalamann altnda olanlarda mesaj aldklan zaman bumerang
etkisi olumama -alma balamadan nceki dk tketim dzeyleri
ayn kalmt. Dolaysyla, mesajlann zerinde grdkleri glen yz
onlara doru eyi yaptklann anmsatm ve onlar da bunu yapmay
srdrmlerdi (Schultz ' ve ark., 2007).
Bu alma ABDdeki enerji tasarrufu almalarn derinden

etkilemitir. Buyruksal mesaj vermek iin glen ve zgn yzleri
SOSYA
L P S bilgiler
I K O L O J 1 ieren betimsel
kullanmak v bunu enerji tketimiyle
ilgili
normla
birletirmek:
Chicago,
Sacramento
ve
Seattlen
da
aralarnda bulunduu 10 byk ei hirdeki elektrik irketlerince

kullanlan bir yntem hline gelmitir ufman, 2009).
OTORTEYE TAAT
taat btn kltrlerde deer verilen bir sosyal normdur.
Herkes zaman her aklna eseni yapamaz -bu kaos dourur. Bu
nedenle ocuklu; muzdan itibaren meru olarak grdmz
otorite figrlerine itaat edee ekilde sosyalleiriz (Blass, 2000;
Staub, 1989). Genellikle sosyal itaat nc munu yle iselletiririz ki
otorite figr evrede olmadnda bile kural yasalara uyarz
-ortalklarda polis arabas olmasa bile krmz kta du ruz;
bununla birlikte, itaat son derece ciddi, hatta trajik sonular da
do; rabilir. insanlar otorite figrnn emirlerine bakalarn
incitme, hatta drme derecesinde itaat edebilir.
My Lai katliam neden yaand? Bu rnekte, insanlan uymaya
ynelt nedenler bir araya gelerek bir felaketin yaanmasna
neden olmutu. Di* askerlerin davranlan ldrmenin doru ey
gibi grlmesine nedeni mutu (bilgilendirici etki) ve askerler
arkadalan ve stleri tarafndan t dedilmek istememilerdi
(normatif etki). Aynca, askerlerden bazlan da sonraki kongre

mahkemesinde komutanlan Temen Calleyden sivilleri? drme
emri
aldklann
syleyecekti.
Dolaysyla,
My
Lai
trajedisi
askerlerin otoriteye itaat normunu sorgulamadan ya da bunun

iin bi. rumiuluk stlenmeden hemen kabul etmesi nedeniyle
yaanmt. Tnf uyma basklarnn gc nedeniyle yaanmt,
askerlerin kiiliklerindi kusurlar nedeniyle deil. Bu da olay daha
da korkutucu bir hle getirt1 nk benzer sosyal etki basklanmn
sz konusu olduu durumlarda ;' benzer eylerin yaanabilecei
anlamna geliyor. Blmn banda ele mz restoranlara alan
sahte polis telefonlan da itaat normunu knfi rne kabullenmeye
gsterilebilecek can skc rneklerden biridir. K
20. yzyl
Almanya
ve
Avrupann
dier
blgelerinde,
Ermene Ukrayna, Rwanda, Kamboya, Bosna, Sudan ve dier

yerlerde birok ket ve soyknma sahne olmutur. Dolaysyla
insanolunun nne
218
;yahudi Soykrmnn kurbanlar, Almanya, .Nordhausen, Nisan "|p5. Sosyal

psiko- Sfaa gre Alman 'feuhafzlann ve halknn ou iin bir lgnlk sz
I I l , A k( r\--( - I I M O T H ' D V t M L S O N - R O B I N M . A K E R T
konusu egildir, aslnda bun- ^lar sra d sosyal etkilere maruz kalm
'sradan
insanlardr.
"nemli
sorulardan birisi
itaatin nerede
bitip kiisel
sorumluluun
nerede
baladdr.
Hannah Arendt
(1965) zellikle
Yahudi
Soyknmnn
nedenlerini
anlamaya alan filozoflardan biridir. Hitlerin Nazi rejimi nasl olup
:
da 6 milyon Avrupal Yahudinin ldrlmesini salayabilmitir?

Arendte gre soykrmda yer alan insanlar ne sadist ne de
psikopatt; masum insan- katletmekten zevk almyorlard; onlar

yalnzca gl ve karmak sos- ral basklara boyun een, sradan
vatandalard. Arendt, Yahudilerin lm mplanna tanmasndan
sorumlu Nazi subay Adolf Eichmannm davas- incelemi ve onun
sz edildii gibi bir canavar olmad, yalnzca emir- ri sorgulamadan
yerine getiren dier brokratlar gibi sradan bir brokrat duu
sonucuna ulamt (Miller, 1995).
. Eichmannm -ya da My Laideki askerlerin, Kamboyadaki Kzl
Kimer- nn, Bosnadaki Srplarn- iledii sulann affedilmesi
gerektiini syleme- ahmyoruz. Btn bu davranlar delilik
deyip geitirmenin iin koyma kamak olacam sylemek
istiyoruz. Bu davranlar, sra d bir syal etkiye maruz kalm
sradan insanlann eylemleri olarak grmek da- verimli -ve tabii ki
daha korkutucu- olacaktr. Peki ama Soykrm, My i ve dier
kitlesel felaketlerin yalnzca kt, psikopat insanlann suu oldm; her trden inam etkileyen, gl sosyal kuvvederin sz
konusu
olduunu
nasl
kantlayabiliriz?
I I l ,Bunun
A k( r\--( - iin
I I M O T Hsosyal
' D V t M L Sbasky
ON - ROBIN
laboratuvar otta mmdaki kontroll koullarda incelememiz gerekir.

Sradan vatandalar bir rteklem oluturup onlan eitli sosyal
etkilere maruz braktktan s|f ra nereye kadar uymac ve itaatkr
davranacaklarn inceleyebiliriz. DP dzenleyen bir aratrmac,
sradan insanlan masum bir insana iddetli! lar yaatmak gibi ahlak
d eylemlere yneltebilir mi? Stanley Milg| (1963, 1974, 1976) ite
bu sorunun yamam anyordu ve sosyal psil^ alanndaki en nl
almalardan birine imza atacakt.
Milgramm almalanndan birinde katlmc olduunuzu dm
Gazetede bellek ve renme zerine bir alma iin katlmclar
arand syleyen bir ilan okuyorsunuz. Laboratuvara geldiinizde
biraz topluc yalannda, sakin grnml bir katlmcnn daha orada
olduunu g|| yorsunuz. Beyaz bir laboratuvar gmlei giyen deney
grevlisi birinizil retmen, dierinizin renci roln oynayacan
sylyor. Bir apkadan*! t ekiyorsunuz ve retmenlik rol size
dyor. Greviniz dier kat cya eletirilmi bir dizi szc
retmek (rnein, mavi-kutu, zel-g ve onu test etmek. Deney
grevlisi, almann amac cezann renmet tindeki etkilerini
aratrmak olduu iin, dier katlmc hata yaptg ona elektrik oku
vereceinizi sylyor.
Dier katlmcnn -yani rencinin- bitiik odadaki bir iskemleye!
ylarla balandn ve koluna elektrotlarn yerletirildiini
gryorsurg Siz de zerinde 15 voltluk artlarla 15ten 450 volta
kadar ykselen,"! ok dzeylerini kontrol eden 30 dme bulunan
bir ok reticinin oturuyorsunuz. Dmelerin yannda,
fotoraflarda grebileceinizi Dk oktan balayp Dikkat:
iddetli oka ve oradan da en yu| dzeylerde, pek de hayrl
grnmeyen XXX iaretine kadar eitli ec ler bulunuyor. Deney
grevlisi ilk hatasnda renciye en dk dzeyi 15 voluk bir ok
vermenizi ve bunu izleyen her hatada oku 15 v|| trmanz sylyor.
oklarn nasl olduunu anlamanz iin de size, ge ten ac veren 45
voltluk bir ok uyguluyor.
Szck ifderini renciye okuduktan sonra sra test aamasna
g| lk szc okuduktan sonra okuduunuz drt szck arasndan
eip meini istiyorsunuz; renci nnzdeki paneldeki klan
yakan drt meden birine basarak yant veriyor. renci ilk birka
soruyu doru lyor ve her ey yolunda gidiyor. Sonra yanl yantlar
vermeye bah|j
M. AKERT
I I l , A k( r\--( - I I M O T H ' D V t M L S O N - R O B I N M . A K E R T
t renci (deneyi dzenleyenin i birlikisi) sandalyeye balanr ve koluna

elekyerletirilir. , 1974 almasndan uyarlanmtr.)
e sylenileni yapp ok vermeye balyorsunuz. Bu noktada

byk ola- uygulamak zorunda kalacanz oklarn says ve
iddeti sizi endie- meye balyor. 75 volt dzeyine ktnzda
hoparlr araclyla di- katlmcnn ac iinde, Ah! dediini
duyabiliyorsunuz. Belki de du- yp deney grevlisine ne
yapmanz gerektiini soruyorsunuz. Grevli, tfen devam edin
diyor. renci hata yaptka ok vermeye devam edi- nuz.
renci, Ah! Yeter arak, karn beni buradan, diye baryor, k
bir kaygyla deney grevlisine bakyorsunuz. Deneyin baarl
ol- iin devam etmeniz gerekiyor diyor, (bkz. ekil 8.8).
Ne yapardnz? Sizce ka kii deney grevlisinin szn dinleyip
en ek dzey olan 450 volta kadar kmtr?
Yale niversitesinde okuyan psikoloji rencilerine bu soru
soruldu- da katlmclarn yalnzca yaklak % 1inin en yksek
dzeye kaca 'ninde bulunmulard. Orta snf yetikinlerden
ve bir grup psikiyatr- oluan meklemin tahmini de buna
yaknd; te yandan, uyma konu- okuduklannzdan sonra belki
siz bu kadar da iyimser olmayabilirsi- . Hi kimse Yahudi
Soykrm gibi felaketlerin yaanabileceine inanm- du ancak
yaand. Milgramm deneyindeki katlmclann ou da otorigrnn basklanna boyun eecekti. Uygulanan en yksek ok
ortala- 360 volttu ve katlmclann %62,5i 450 voltluk en st
dzeye kadar iti. Katlmclann tam olarak %80i, daha nce kalp
rahatszl oldu- syleyen renci rolndeki katlmcnn kann
beni buradan, ka- beni buradan! Kalbim skyor., kann beni
buradan! Dayanamyorura. Artk deneye devam etmek istemiyorum, diye bardn duymas;
karn ok uygulamaya devam etmiti (Milgram, 1974, s. 56).

renci durumundaki katlmcnn
I I l , A k(aslnda
r\--( - I I Mrol
O T Hyapan
' D V t M Lbir
S O Ndeney
- R O B I NMbfc
. AKERT
likisi olduunu belirtmemiz gerekiyor; aslnda oklar hissetmyord Ayrca,
dier katlmclarn gerekten ok uyguladklarna inanmalar salayacak,
gereki bir deney ortam yaratldm belirtmekte de fay var. Milgram,
katlmclardan birinin retmen rolne verdii tept yle anlatyor:
Olgun ve balarda kendinden emin bir i adamnn laboratuvara gvenli bir at|
lmsemeyle girdiini grdm. 20 dakika ierisinde kprdanp duran, kekeli yen ve
hzla sinir buhranna doru ilerleyen bir harabeye dnt. Srekli ku-| lak
memesini ekitiriyor, ellerini ovuturuyordu. Bir ara yumruunu alnna j gtrp
Tanrm, buna bir son vermemiz gerek diye geveledi. Yine de deneyi grevlisinin
sylediklerini kelimesi kelimesine uyguluyordu ve deneyin sonu-'? na dek de itaat
etmeyi srdrecekti. (Milgram, 1963, s. 377).
Neden (yalan 20lerden 50lere uzanan, iilerden, memurlardan, $,

adamlarndan oluan) katlmclarn byk bir blm deney grevlisinin 7
isteklerine (yalnzca kendi zihinlerinde olsa bile) bir baka insana byk j aclar
vermeyi gze alma derecesinde boyun emiti? niversite rencle- i rinin,
orta snf gelir seviyesindeki yetikinlerin ve psikiyatrlarn, insanla- | nn ne
yapacaklar konusundaki tahminleri neden gereklerden bu kadar Jjy uzakt?
nsanlann niin uymac davranlar sergilediini aklayan nedenleri,
Milgramm katlmclann -tpk My Laideki askerler gibi- itaat etme- a ye
yneltecek ekilde ve tehlikeli bir biimde bir arada ilerler. imdi bunun
Milgram deneylerinde nasl ilediini daha yakndan inceleyelim. .j
Normatif Sosyal Etkinin Rol
ilk olarak, normatif basklann insanlar iin devam etmeye kar gel- %
meyi zorlatrd ok ak. Birisi bize bir ey yaptrmak istediinde hayr
demenin ok zor olabildiini grdk. Bu, zellikle de sz konusu kii otorite
olarak bizim stmz olduunda geerlidir. Milgramn katlmclan byk
olaslkla devam etmeyi reddetmeleri durumunda deney grevlisinin hayal
knklma urayacan, incineceini, hatta belki de kzaca- j gn dnmt
ki bunlann hepsi katlmclar zerinde devam etmeye ^ ynelik bask
yaratma. Aschm almasnn aksine bu almada deney m
renci Tepkileri
75 volt: Ahf ^0 volt Ah!
\05 volt: Ah! (daha sesli)

V20 Ahi Bu gerekten canm yakt.
,135Ah!!
150 Ah! Deneyimdi 8u kadar yeter. kar beni buradan. Sana kalbimde
sorun olduunu sylemitim. imdi kalbim skmaya balad. Devam
etmek stemiyorum. kar beni. jV65 Ah! Brakn beni (baryor)
XgO Ah! Acya dayanamyorum. kar beni buradan! (baryor)
195 Ahi karn beni buradan. karn beni buradan. Kalbim skyor.
karn beni! Beni burada tutmaya hakknz yok! karn! karn beni!
karn! Kaibim kr durumda1. kann beni buradanl
210 Ahi Deney grevlisi! kar beni buradan. Bu kadar yeter. Artk
deneyde kalmak istemiyorum.
225 Aht 240 Ah!
255 Ah! karn beni buradan.
270 Ahi (strap dolu bir lk) karn beni buradan. karn beni. karn
beni. Duyuyor musunuz? kann beni buradan.
285 Ah! (Istrap dolu bir lk]
300 Ah! (Istrap dolu bir lk) Artk kesinlikle cevap vermeyeceim.
karn beni buradan. Beni burada tutamazsm*. karn. karn beni
buradan. 315 Ah! (Youn strap dolu bir lk) Cevap vermeyeceimi
sylemitim.
Artk bu deneyde ben yokum.
330 Ahi (Youn ve daha uzun, strap dolu bir lk) karn beni buradan.
kann beni buradan. Kalbim skyor. kann beni, diyorum. (mdan
kyor). kann beni buradan. Beni burada tutmaya hakknz yok. kann
beni! karn beni buradan) kann!
DeneyiDzenleyeninitaatsakmakinKullandTalimatlar
) Talimat- Ltfen devametfin ya da Ltfen durmayn
2. Talimat: Deney iin devam etmeniz gerekiyor
3. Talimat: Devam etmenii kesinlikle

ok nemli
A.Tattmat Baka seeneiniz yok:
devam etmelisiniz.
Talimatlar
hepardkoiarak
szyieniyor- du. 2, Talimat ancak
VTalmat
yetersiz
kaldnda
sylenebiliyordu.
Katlma
4.
Talimattan sonra deneye devam
etmeyi
reddederse
deneye
son
veriliyordu; De* neyi dzenleyenin ses
eonu her zaman kararlyd ancak kaba
deildi. Katlma her duraksadnda
ya da .sylenenleri: yapmakta kararsz
kaldnda talimat . seans batan
tekrarlanyordu.
zel Talimatlar. Katlmc, rendntn
kala fiziksel sakatlanmaya maruz
kalma olasln sorduunda deneyi
dzenleyenûn- lan sylyordu:
okJar ac verid olsa da kala bir doku
zedelenmesi
sz
konusu
deil,
oyzden ltfen devam edin. (Bunu
gerektiinde 2., 3. ve 4. talimatlar
izliyordu.]
Kattitmo, rencinin devam etmek
iste*
dlini
sylediinde
deneyi
dzenleyen onu yle yantlyordu:
renci stese de istemese de btn
szck jfderini doru bir ekilde
renene kadar devam etmelisiniz. .0
yzden ltfen devam edin. [Bu*, nu
gerektiinde 2,3. ve 4. talimatlar
izByordu.1
ekil 8.8
Mlgramn itaat almasnda rencinin protestolarnn ve deneyi dzenleyenin
insan- ta ok vermeyi srdrmeye tevik etmek iin kulland talimatlar.
(Mlgram, 1963,1974 almasndan uyarlanmtr.)
grevlisinin etkin bir ekilde insanlan uymac davranlara yneltmeye

altn, Deneyin baanl olmas iin devam etmeniz gerekiyor gibi kesin
komutlar verdiini de unutmayalm. Bir otorite figr devam etmemiz
konusunda srar ettiinde hayr demek zordur (Blass, 1991, 2000, 2003;
Hamilton, Sanders, & McKeamey, 1995; Meeus & Raaijmakers, 1995; Miller,
1986).
Milgram deneylerinde normatif basklann sz konusu olduu yine,
Milgramm dzenledii, ayn almann deiik bir versiyonu araclyla
daha da ak bir ekilde grlebilir. Bu almalarda retmen bulunuyordu ve bunlardan ikisi deneyi dzenleyenlerin i birlikisiydi. birliki
224
lerden birine szck iftlerini okumas sylenmiti; dieri renciye yantnn doru olup olmadn syleyecekti. Dier (gerek) katlmc ise z- gn
deneyde olduu gibi her hatada biraz arttrmak suretiyle ok vermekle
grevliydi. 150 volta gelindiinde ve renci rolndeki katlmc ilk kez
iddetli tepkiler vermeye baladnda ilk i birliki, deney grevlisinin telkinlerine karn devam etmeyi reddedecekti. 210 volta gelindiinde ikinci i
birliki de deneyden ekilecekti. Sonu? Deney arkadalarnn kar k
gerek katlmcnn da itaat etmemesini kolaylatracakt. Bu deneyde
almclarn yalnzca %10u en st ok dzeyine ulamt (bkz. ekil 8.9). Bu
sonu Aschm almalarnda i birliki, ounlua kar kp tutarl olarak
doru
yanz
verdiinde
insanlann
uymac
davranmay
reddetmesi
bulgusuna yakndr.
Standart
Dier iki Deneyi dzenleyen Katlmclar
versiyon
retmen odadan kyor ve verecekleri ok
devam etmeyi dier bir'retmen' dzeyini reddediyorlar devam etmeye ynelik kendileri talimatlan
veriyor seiyor
ek 8.9
Milgram deneyinin farkl versiyonlarnda elde edilen sonular.
taat katlmcnn bir bakasna ykselen ok dzeyleri verme talimatm ald zgn
versiyonda en yksek dzeydedir (sol panel). Dier katlmclar itaatsizlik meg
sergilediklerinde ya da otorite figr orada olmadnda itaat dzeyi der (ortadaki
iki panel). Son olarak, oklar arttrmaya ynelik herhangi bir talimat verilmediinde
katlm clann hemen hibiri oklan ykseltmemitir (sa panel). En soldaki panel ile
en sadaki panel arasndaki zdk, sosyal bir norm olan itaatin ne kadar gl
olduunu ortaya koyuyor.
(Milgram, 1974 almasndan uyarlanmtr.)
SOSYAL PSKOLOJ
225
Bilgilendirici Sosyal Etkinin Rol

Milgramn zgn almasndaki normatif basklarn gcne karn
bunlar itaatin tek nedeni deildir. Deney grevlisi otoriter ve srarlyd ancak katlmclann kafasna silah, dayayp
Devam et, yoksa kanmam de-miyordu. Katlmclar istedikleri zaman kal-
* .V Vsr- ft '
Insanu uzun ve kasvetli
kp
gitmekte zgrd. zellikle de deney grevlisini tanmamalanna ve byk olaslkla

bir daha hi grmeyecek olmalanna karn
neden kalkp gitmemilerdi?
Daha nce de grdmz gibi insanlar
en grt sulannT k f V'

dm adna deil ^ ita? d f
lendguu gorureunuz
-t P.Snow
kafa
kanunc bir durumda olduklarnda ve ne

yapmalan gerektii konusunda kararsz
kaldklannda durumu tanmlamak iin bakalarndan yararlanrlar. Bilgilendirici sosyal etki zellikle durum belirsiz olduunda, bir kriz sz konusu olduunda ve ayn durumdaki bakalan uzmanlk sahibi olduunda gldr.
Milgramn kathmclannn karlat durum kukusuz kafa kanunc, beklenmedik ve sinir bozucu bir durumdu. Deney grevlisinin aklamalanna
gre her ey normaldi ancak daha sonra her eyin ekli deiecekti.
renci rolndeki katlmc acyla haykrmasna karn deney grevlisi,
oklar ac verici olsa bile kalc hasar olmayacan, katlmcnn devam
etmesi
gerektiini
sylyordu.
Katlma
kimsenin
canm
yakmak
istemiyordu ancak almaya katlmay ve talimatlara uymay kabul etmiti.

Bu tip bir atma durumunda katlmclarn neyin doru olduu konusunda bir uzmann
-deney g- ' revlisinin- yardmna bavurmalan ok doald (Hamilton ve

ark., 1995; Kra- kow & Blass, 1995; Miller, 1986; Miller, Ccollins, & Brief,
1995).
Deneyin Milgram tarafndan gerekletirilen dier versiyonu bilgilendirici
etkinin ilevsel olduu fikrini destekliyor. Bu versiyon, kritik dei*
iklik dnda zgn deneyle aynyd: ilk olarak, deney grevlisi hangi
ok 'dzeylerinin uygulanacan sylemeyecek, karan retmene (gerek

katlmcya) brakacakt. kincisi, alma balamadan hemen nce deney
grevlisine bir telefon gelecek, o da odadan kmak zorunda kalacak ve
katlmaya yalnz bana balamasn syleyecekti. nc olarak da ikinci
bir retmen roln oynayan deney i birlikisi rencinin ne kadar srede
ya-
226
t verdiini kaydedecekti. Deney grevlisi dan knca i birliki aklna bir

sistem geldiini syleyecekti: rencinin her yanl yantnda ok
SOSYAL PSKOLOJ
227
arttrabilirlerdi. Gerek kaulmcmm bu sistemi uygulamas ka

^srar edecekti.
durumda komutlar veren kiinin uzman olmadn unutr ^
fardan daha fazla bilgi sahibi olmayan sradan birisiydi. UZ în de

katlmclar duruma nasl tepki verecekleri konusu P
eiliminde olmayacakt. ekil 8.9da da grebilece '
4 0llU
erans alma
bu
versiyonda
maksimum ok dzeyini verme konusunda # ^>ten o/o20ye

dmtr. (Katlmclarn %20sinin yine de itaat e* ^'
olmayan bir kiiyi bile yol gsterici olarak kabul edebil
lin3S
uzm
an
ê kararsz
olduklarn gsteriyor.)
b/Iilgrarl ara^mcân dzenlenen farkl bir versiyon da uzman otoritff
nin bu tipte uymac ve itaatkr davranlar yaratmadaki ne- g i
or. Bu versiyonda gerek katlmalara talimatlar iki deney gf
yXX
vermektedir. 150 volta gelinip renci deneyin durdurulmas iin K*
^ deney grevlisi almaya devam edip etmeyecekleri ke ^ A fikir

ayrlna derler. Bu noktada katlmc-retmenlerin tam-;**
5
v vermekten vazgemitir. Katlmclarn durma nedeninin kurban
Ulanmadn unutmayn; ancak otoritelerin durumla ilgili tanm

kîan belirsizletiinde kaulmclar uymac rolden syrlmlardr.
taatin Dier Nedenleri

vlgtam deneylerinde hem normatif hem de bilgilendirici sosyal
t;' r ok glyd; bununla birlikte, katlmclarn neden bu kadar

insa
davranmaya
boyun ediini aklamakta yetersiz kalyorlar. Bu
etki anlarn ilk bataki itaatini aklayabilir, ancak renciye

yaptklan ka grmeye baladktan sonra neden yaptklarnn
korkun bir hata Uygunu fark edip durmamlard? My Laideki
askerlerin silahsz ve sava maz sivillerle kar karya olduklarm
sonradan
anlamalarna
karn
lleri
ldrmeye
devam
etmesinde (ve telefondaki polisin talimatlar^ haf ve yasa d

bir hl almaya baladktan sonra bile restoran mdrle
alanlarn
taciz etmeyi srdrmesinde) olduu gibi Milgramm
katlm! artnu ou da karlarndaki insann ac dolu lklarna

karm
ok
meye
devam
edeceklerdi.
'
M
228
Yanl Norma Uymak Bu devam eden boyun emeyi anlamak iin

dm taun dier ynlerini de gz nne almamz gerekiyor.
Milgramm, dene|
- deki katlmclann ne yaptklarndan btnyle habersiz olduunu
ylemek istemiyoruz. Katlmclar birbirleriyle atan normlar ana tak- '
kalmlard ve hangi norma uyacaklanna karar vermekte zorlamyorlarDeneyin banda, Uzmana, yani meru otorite figrlerine itaat et diyen ' !
rma uymak son derece akla yakn bir davrant. Deney grevlisi kendin~n emin ve bilgiliydi ve alma ilgin bir hipotez zerine yrtlen man- ih
bir teste benziyordu. Yani, i birlii yapp sylenenlere uymamak iin
neden yoktu.
s te yandan, oyun kurallar deimiti ve otoriteye itaat et normu aruygun olmaktan kmt. Az nce ok makul biri gibi grnen deney
Grevlisi arak katlmclardan, dier katlmcya dayanlmaz aclar yaatma- i
istiyordu. Bununla birlikte, insan bir kez bir normu izlemeye balad- da bu
normun artk uygun olmadm fark edip, Dier insanlara yok ' e zarar
vermeyin normunu izlemek zere yolun yansnda fikir deitir-
ekte
zorlanabilir. rnein deney grevlisi daha en bata dier katlmc- a

ldrc olabilecek oklar verilmesini istediindei ne olurdu? Ka kii unu
kabul
ederdi?
Byk
olaslkla
ok
az
kii
nk
bu
bakalanna
zarar ,'ermekle ilgili nemli bir sosyal ve kiisel normu ihlal etmek
anlamna geektir. Bunun yerine, deney grevlisi otoriteye itaat et
normunun uy- ' b gibi grnmesini salayarak ve daha sonra bu zarar
vermekle ilgili norma yava yava ihlal ederek katlmcnn yemi
yutmasn salayacakt iollins & Brief, 1995).
Milgram deneyindeki katlmclann otoriteye itaat et normundan sapmas,
durumun temel yn nedeniyle zellikle zordu. Birinci olarak, teney
katlmclann yaptklann dnmelerine olanak vermeyecek ekilde l bir
tempoyla gerekletiriliyordu. rencinin yamtlann kaydetmek, .st iin
srada hangi szck ifderinin olduunu belirlemek ve verilen ya- dogru
olup olmadm kaydetmekle meguldler. Bu ayrulan dikil bir ekilde
deerlendirmek ve hzl hareket etmek zorunda olduklan davramlann
ynlendiren normun -otorite figryle i birlii yapmak- ' sre sonra arak
uygun olmadn fark etmekte glk ekiyorlard ~onway & Schaller,
2005; Modigliani & Rochat, 1995). Milgramm kanlarna deneyin
ortasnda bir sreliine gidip bir odada tek balarna inlenme frsat
verilseydi byk olaslkla birou durumu baanh bir e- Sde yemden
SOSYAL PSKOLOJ
229
tanmlayp devam etmeyi reddederlerdi.

Kendini Mazur Gsterme Deney grevlisinin katlmclardan oklar
seferinde ok az arttrmasn istediini unutmayalm. Katlmclar k bir
oktan potansiyel olarak lmcl bir oka birdenbire atlamyordu, nun
yerine, her seferinde, verdikleri oku 15 volt daha arttrp arttrma
caklanna karar vermeleri gerekiyordu. 6. Blmde de grdmz gil
kii nemli ya da zor bir karar verirken eliki yaar ve bunun sonucu
da elikiyi azaltma basklan ortaya kar. Zor bir karann yaratt eli'
yi azaltmann etkili yollanndan biri, karann nasl btnyle mazur gst
rilebileceine karar vermektir. Bununla birlikte, elikiyi azaltmak nce
eylemi mazur gsterdii iin baz durumlarda kiiyi seilen etkinlikte a
yol aan basklara ak brakr.
Dolaysyla, Milgram deneyinde katlmclann en bata ilk oku uyj
lamay kabul etmesi, itaati srdrmeye ynelik isel bir bask
hissetmele ne neden olmutur. Katlmclar uyguladklan her ok
dzeyinde bu: kendi zihinlerinde mazur gstermek zorunda kalyorlard.
Belirli bir ok! dzeyini mazur gsterdikten sonraysa bir noktada izgi
ekip durmaya rar vermeleri ok zor oluyordu. Tamam, 200 volt verdim
ama 215 volt v mem, asla! diyemiyorlard. Her ok dzeyi ve bunun
mazur gsterilmesi bir sonraki okun temelini atyordu ve bir noktada
durmak, eliki yaratacakt; 215 volt 200 volttan ok da farkl deildi,
230 volt da 215 volttan- farkl deildi. ok vermeye devam etmeyi
reddedenler bunu devam e ynndeki ok gl isel basklara ramen
yapabilmilerdi (Darley, 1992; Gilbert, 1981; Miller ve ark., 1995).
Mika Haritos-Fatouros (1988; aynca bkz. Staub, 1989) bu artml yak-'
lafmn Yunanistanda asker diktatrlk tarafndan 1960l yllarda ikeif
cecileri eitmek iin kullanldn belirtiyor. Eski ikencecilerle gren *
Haritos-Tatouros, ikencecilerin siyasi tutuklularla ilk temasnn onlara
ye- \ mek gtrmek ve arada srada birka kez vurmak olduunu
renecekti, -j Daha sonra dierleri ikence yaparken nbeti olarak
grevlendirilecekler- \ di. Daha sonra birka grup dayanda yer
alyorlard. Son admda komu- j* tan adama dnmek iin frsat
tanmadan birden gelip emrediyordu ve . bir ikence seansndan
sorumlu oluyorlard (1988, s. 1117).
Kiisel Sorumluluun Yitirilmesi Katlmclann Milgram deneylerinde
dier kii de meru bir otorite figr (Deney grevlisi; patron; polis)
ise kukla onlar da kukla oynatcs konumundadr. Size ne yapmanz
230
ektiini anlatrlar ve sonulardan da onlar sorumludur -ne de olsa sa:e sylenilenleri yapmanz en batan beri onlann fikridir. Milgram
j74) kiinin kendi eylemleriyle ilgili sorumluluk duygusunu yitirmesinb itaat almalarnda ulalan sonular aklamada ok nemli bir rol
'nadmm altn izer.
! dam cezalann uygulayan hapishane gardiyanlarnn ii kukusuz
en rahatsz edici mesleklerden biridir. lm hkmnn gereklerini
yerine getirmeleri gerekir. Hapishane gardiyanlar birisini ldrmeleri
gereken bu '-reve nasl bir tepki verirler? Hi kukusuz yaadklar
bilisel elikiyi Itmalan gerekir. Bir cana kymak en ahlak d eylemdir,
bu nedenle de lerini yapmak iin kendilerini mazur gstermeye en st
dzeyde gereksi- 'irim duyarlar. Michael Osofsky, Albert Bandura ve
Philip Zimbardo (2005), ABDnin gney eyaletlerindeki cezaevinin
idam ekibindeki gardiyanlar- ? la bir alma yrtm ve onlan idam
grevinde yer almayan dier gardiyanlarla karlatrmtr. Btn
gardiyanlar lenen suun doas gerei katiller yaama haklanm
yitirmilerdir ve dam cezalann uygulayanlar toplumun isteklerini
yerine getirdikleri iin eletirilmemeleri gerekir gibi ifadelere ne kadar
katldklann sorun bir anketi yantlamtr.
Aratrmaclar iki gardiyan tipinin tutumlan arasnda yksek oranda,
kayda
deer
bir
farkllk
olduunu
bulmutur,
idam
ekibindeki
gardiyanlarn, dier gardiyanlara oranla, yaptklan ite ok daha fazla

ahlaki
ykm-
szlk
sergiledii
grlmtr.
dam
ekibindeki
gardiyanlar idamlarla ilgili btn kiisel sorumluluu reddetmektedirler.

Yalnzca emirleri, bu durumda yarg ve jri yelerinin emirlerini yerine
getirdiklerine gl bir ekilde inanrlar. Dier alanlarda da yksek
oranda
mazur
gsterme
sergilerler.
Normal
gardiyanlarla
karlatrldnda, hkmlleri nemli insani niteliklerden yoksun

canllar olarak grme eilimlerinin daha yksek olduu grlmtr.
Hkmlleri daha ok topluma ynelik birer tehdit olarak grrler ve
ldrlmeleri gerektiine inanrlar. dam gardiyanlan yaptklar iin
ahlaki boyutuyla ilgili endielerini bu tutumlar sayesinde azaltabilirler.
Bir gardiyann deyiiyle Yapacak bir iimiz vard, biz de o ii yaptk.
Grevimiz bu adam idam etmekti ve biz de bu ii profesyonelce yerine
getirecektik (Osofsky, Bandura, & Zimbardo, 2005, s. 386).
taat almalar, O Zaman ve imdi
Stanley Mgramm itaat almalar psikoloji alanna yaplan en
SOSYAL PSKOLOJ
nen li katklardan biri olarak grlmektedir (Benjamin & Simpson,

2009). Mil-?J gramm 1960l yllarn balannda gerekletirdii
alma, izleyen yllard 11 farkl lkede yaklak 3000 aratrma
katlmcsyla tekrar edilmi (Blass, 2009). Bununla birlikte, Milgramn
aratrma rnts, aratr evrelerinde aratrma katlmclarna etik
davranma zerine bir prote (ve ruh aray) frtnas yaratmtr.
Milgramn almalar birka nedenle etik d olmakla eletirilr tir. lk
olarak, almada aldatma kullanlmtr. rnein, katlmclar bellek ve
renme zerine alld sylenmitir ancak durum elbette! ki bundan
farkldr. kinci olarak katlmclardan bilgilendirilmi onayI alnmamtr.
Katlmclar almaya katlmay kabul ederken almar gerek doas
hakknda bilgilendirilmemi ve dolaysyla verdikleri or da aslnda
anlamsz hle gelmitir. nc olarak, retmenlik rol ka-i tlmclarda
psikolojik rahatszlk yaratmt ve ou katlmcda rahatsz-? lk yksek

dzeydeydi. Drdnc olarak, katlmclara ekilme hakkna J sahip
olduklar sylenmemiti; aslna baklrsa deney grevlisi katlmc4| lara
Ddevam etmeniz gerekiyor diyerek tam tersini sylemi ve zgr-f
lklerini ellerinden almt. Beinci olarak, katlmclar verilmi kavrayp
yaamlard. almann sonunda bazlar daha nceden kabul
etmemi^ olmalanna karn kendileriyle ilgili bir eyler (rnein,
birisinin cann'! yakma emrine uyacaklarn) renmiti (Baumrind,
1964, 1985; Mil- gram, 1964; Miller, 2009). Milgramm deneylerini
evreleyen etik meseli leler (genellikle inanlann aksine) 1966 ylnda
ABDde aratrma kat lmclanyla ilgili etik ynergelerin oluturulmasnn
nedeni deilse dd| (Ttp aratrmalarndaki katlmclar korumak
amacyla oluturalm: lard), bu yeni ynergeler itaat almas
dzenlemeyi gittike daha b yk bir sorunsal hline getirmitir
(Benjamin & Simpson, 2009). gramm prosedrn izleyen son itaat
almalar en son 1976 (ABDd ile 1985 yllan (ABD dnda,
Avusturyada) arasnda dzenlenmit (Blass, 2009). Bugne dek.
2006 ylnda Jerry M. Burger (2009) ABDde 30 yldan sonra ilk it
deneyini dzenlemitir. Bu yllar arasnda lkede birok deiiklik yaan|
mtr. Peki bakalanna zarar verme derecesinde itaatkr olma eilimine!
bir deiiklik olmu mudur? Bu almay modern etik ynergeler ereyesmde dzenlemesi gerektii iin Burger (2009) prosedrde birka deiiklik yapmak zorunda kalmtr. lk olarak, katlmclarn yaad psikolojik rahatszl rencinin ilk haykrna ve almann sona ermesi- '
231
232
istemesine yol aan 150 volt dzeyinde almaya son vererek drmtr. Milgramm dzenledii sekiz deneyin st-analizi itaatsizliin en
ok
almann
bu
aamasnda
ortaya
ktn
gstermektedir
(Packer, " 008). Dolaysyla, Burger, 150 voltta itaat etmeyi srdrenleri
birbirini izlemen oklara (ve strese) maruz brakmadan itaat ile
itaatsizlii bu kri- "k 150 volt noktasnda karlatrabilecek ve
aratrmaya
son
verebilecektir.
kinci
olarak,
katlmclar
alma
ncesinde bir klinik psikolog tarafndan muayene edilmi ve bu

deneyime olumsuz bir tepki verme ola- "sl 1 olanlar, bu olaslk ok
dk bile olsa, almadan karlmtr "(adaylarn yzde %38i
almadan karlmtr). Son olarak, Burger (2009) katlmclara birok
defa
almay,
tpk
renci
gibi,
istedikleri
uzaman
terk
edebileceklerini sylemitir.
Burgerm deneyi dier birok adan zgn deneye benzemektedir.
De-
r-ney
grevlisi
itiraz
etmeye
balayan
katlmclara
devam
etmelerini emretmek iin Milgramm kulland drt tevik cmlesini

kullanmtr (rnein, Deneyin baanl olmas iin devam etmeniz
gerekiyor). (Katlmclara deneyi istedikleri zaman terk edebilecekleri
sylendii iin bu emirle- rin katlmclar iin ne ifade edecei
belirsizdir.) Burgerm katlmclan, SMilgramm deneyindekiler gibi,
gazete ilanlan ve el ilanlar ile anlan yetkinlerdir (bu deneyde
Kaliforniya Santa Clara sakinleri). 20 ila 81 arasnda deien ya
yelpazesi Milgrammkinden daha geni olmakla birlikte ya ortalamas
(43) yakndr. Katlmclar, Milgramm deneyindekilere oranla, etnik
adan daha eitlidir ve daha eitimlidir: Burgerm meklemindeki'enn %40 niversite mezunudur ve %20si yksek lisans yapmtr.
Bur- fgerm almasnda retmen rolne hem erkek hem de kadmlar
kabul edilmitir; Milgramm almalannda yalnzca bir deneyde kadm
katlmclar kullanlmtr. Son olarak, Milgramn itaat almalan ok iyi
bilindii in Burger niversitede iki dersten daha fazla psikoloji dersi
alanlan dene- e kabul etmemitir.
Burgerm (2009) bulgulan ne gsteriyor? Milgramm deneylerinden
45 sonra insanlar daha m itaatsizdi? Sonuta, geen btn bu yllar
boyunca nsan Haklan hareketine, Vietnam Sava kart gsterilere katlan
SOSYAL PSKOLOJ
233
insan- *
'S
lar otoriteyi sorgulamay renmilerdi. Ayn zamanda hllerinden ok

j daha memnundular ve hem eyalet hem de merkez ynetim baznda
hk- J meti destekyorlard (Cohen, 2008). Btn bu kltrel
deneyimler daha
gl, daha az itaatkr bir Milgram katlmcs
yaratm myd? Ne yazk ki,1 hayr. Burger (2009) kendi katlmclan ile
Milgramm almasmdakiler % arasnda itaat asndan kayda deer bir
farkllk bulamamt. Kritik 1501 voltluk ok verildikten (ve renci
Brakn beni diye haykrdktan sonra) 1 Burgerm katlmclanmn %70i
itaat etmiti ve devam etmeye hazrd (bu 1 noktada Burger almay
sonlandmyordu). Bu karlatrlabilir noktada 3 Milgramn deneyinde
katlmclann %82,5i itaat edip almaya devam edi- J yordu; %70 ile
82,5 arasndaki fark istatistiksel adan nemsizdir. Benzer j ekilde,
Burger (2009) erkek ve kadn katlmclar arasmda itaat asndan bir
fark olmadn ortaya koymutu ki bu da Milgramm almasndaki bulN gularla tutarlyd.
Burgerm metodolojisinde etik nedenlerle yapmak zorunda kald
deiikliklerin Milgramm sonulan ile dorudan karlatrma yapmay
zorlatrdn unutmamak gerekiyor (Miller, 2009). Burgerm yapt
deiikliklerin
bazlar
itaatsizlik
olasln
ykseltmi,
baz
deiikliklerse itaat eilimini arttrm olabilir. Burger'n yapt en

nemli deiiklik almay 150 volt noktasnda durdurmak olmutur.
Bu uygulama, prosedr daha etik bir hale getirirken gnmzde ka
katlmcnn 450 voltluk oka kadar kacam bilmemiz olanakszdr
(Twenge, 2009). Mil- gram itaat almalannm gc ve anlam,
katlmclann 150 volttan sonra adm adm devam ederek en yksek
dzeyde oka kadar kmalandr. itaat rntsnn en ok bu
noktasnda katlmclar kendilerini atma hlinde, gergin ve endieli
hissederler (Miller, 2009). Gnmzde yaplan tekrarlamada bu
bilgiye ulalamaz. Bu da bize bilimsel aratrmalara bazen atan iki
amac
olduunu
anmsatyor:
yeni
bilgilere
ulamak
ve
zarar
vermemek.
Saldrganlkla ilgisi Yok Milgram almalan hakknda son olarak da 1
ulalan sonulara farkl bir ekilde yorumlanabileceine deinmemiz /
gerekiyor: Katlmclann bu denli insanlk d davranmasnn nedeni in-
234
san doasnn, yzeyin hemen altnda gizlenen ve en kk frsatta ortaya kmaya hazr bekleyen kt ynnden mi kaynaklanyor, insanlann
byle bir yn de var mdr? Bu hipotezi test etmek isteyen Milgram, almasnn farkl bir versiyonunu dzenledi. almada bir tek ey dnda
her ey aynyd: Deney grevlisi katlmclara renci hata yaptnda
istedikleri dzeyde ok uygulayabileceklerini sylemiti. Milgram kat-Umclara en st dzeyde ok kullanma izni vermi ve onlara btn ok
dzeylerinin deneyde yeni bilgilere ulalmasn salayacan sylemiti.
Bu bilgiyi alan katlmclar saldrgan drtlerini istedikleri gibi serbest
brakabileceklerdi. Buna karlk, katlmclar ok dk oranlarda- ki
oklar uygulamt (bkz. ekil 8.9). Katlmclarn yalnzca %2,5u
maksimum ok dzeyine kmt. Dolaysyla, Milgram almalan insanlarn ilk frsatta ktletii gibi bir bulgu ortaya koymamaktadr
(Reeder, Monroe, & Pryor, 2008). Bunun yerine, almalar aslnda sosyal
basklann sinsice bir araya gelerek insancl kiilerin insanlk d davranmasna yol aabileceini gstermektedir. Bu blm Stanley Milgramm szleriyle bitirelim:
Eichman bile toplama kamplann dolatnda grdklerinden tiksinmiti ancak kitlesel cinayetlere katlmak iin tek yapmas gereken
masasnda oturup evraklan kartrmakt. Ayn zamanda, kampta gaz
odalarna zehirli gaz atan adam da sadece stlerinden ald emirleri
yerine getirdiini syleyerek davrann mazur gsterebilir. Yani,
insanlann eylemleri paralara blnmtr; ktle karar veren
yalnzca bir kii deildir ve sonularna da bir kii katlanmaz. Modern
toplumda sosyal olarak rgtlenmi ktln en yaygn zellii belki
de budur. (1976, s. 183-184).
SOSYAL PSKOLOJ
233
r ^

LA
Uyma ve itaat konulan Charles Dickensm ki ehrin Hikyesi
romanndaki muhteem al cmlesini akla getiriyor: Zamanlarn en
iyisi, zamanlarn en ktsuy- d. Sosyal etkinin bu tipleri sosyal dzeni
korumada inanlmaz derecede yararldr. Onlar olmadan yaam kaotik,
hatta tehlikeli olurdu. Bununla birlikte bunlann da soykmm tevik
edecek ve olas klacak derecede karanlk bir yz de vardr. "* Sosyal
etkinin potansiyel olumsuz etkilerinden kendinizi korumak iin neler ya- '
pabilirsiniz? Bunlann en zorlusu byk olaslkla bilgilendirici uymadr;
tanm gerei, bakalarna uymanzn nedeni neler olup bittiini
bilmemenizdr. Dolaysyla hatal olup olmadklanm anlamak ok zordur.
Tipik olarak, uzman olmayan , birisinin yerine bir uzmana gvenmenin
en iyisi olacan syleyebiliriz, ancak bu tavsiye bile kesin deildir.
Normatif uymacla kar koymak daha yalndr. Taplacak doru eyin
ne olduunu bilirsiniz ancak bakalannm knamalarna gs gerebilir
misiniz? Bir mttefik edinmenin grup basksna kar koymay kolayla- '*
trdgm anmsayn. taat de olduka dorudan bir senaryo ortaya koyar.
Etik ya da ahlaki inanlannza aykn bir emir aldnz fark edersiniz.
Normatif uymaclkta olduu gibi, burada da asl mesele itaatsizliinizin
sonularna katlanmay isteyip istememeniz ve bunu yapp
yapamayacanzda. Neyse ki bu sosyal etki tiplerini renmek
gelecekte grupla ayn fikirde olmann ne zaman uygun olup ne zaman
olmad konusunda daha bilinli olmanz salayacak.
zet
* Uymaclk: Ne Zaman ve Neden Uymaclk insanlann davranlann
bakalannn gerek (ya da hayal) etkisi sonucunda deitirmesiyle

ortaya kar, insanlann uymaclk sergilemesinin iki nedeni vardr:
bilgilendirici ve normatif sosyal etkiler.
* Bilgilendirici Sosyal Etki: Neyin Doru" Olduunu Bilme Gereksinimi
insanlar yaplacak ya da sylenecek en doru (ya da en iyi) eyin ne
olduunu bilme- . diklerinde kendini gsterir. Bu insanlar bakalanmn
davranlann nemli ve gerekli bir bilgi kayna olarak grrler ve
bunlar kendi eylemlerine uygun bir yol izmek iin kullanrlar.
Bilgilendirici sosyal etki genellikle insanlann bakalannm yaptklanna
ya da sylediklerine itenlikle inand zel kabullenmeyle sonulanr.
Hatasz Olmann nemi Hatasz olmann nemli olduu durumlarda
bakalanna bilgilendirici sosyal etki yoluyla uyma eilimi de artar.
Bilgilendirici Uyma Geri Teptiinde Bakalanm bilgi kayna olarak
kullanmak bu insanlar olan bitenleri yanl bildiinde geri teper.
234
Duygular ve dav-
SOSYAL PSKOLOJ
235
rarular grup ierisinde hzla yayldnda neklennden

br dt- k!eSt.I ruhsal hastalktr - t insanlar Bilgilendirici
Sosval Etkvt Nt Zaman U\ar 3
-------
duunda bir knz va aa bir uzma'mrvarhg st
* : - bilgilendirici sosyal etkiye ttyma lasllg daWar'V/P^"
ol-
e&SIl
NommfSo^Ma W ffl
rarLumua sr-1
-----m* sunucunda oraya kar Grubun soyaT
bilir davranrla lgh ak ya da rtk kurallarna, deerleme ve

tutumlamu toyanz Normatif sosyal eda. genellikle dger insanlarn
fikir \e davranlarnn zel kabuluyle ded, kamusal boyun eme ile
sonulanr *-' '
.. aonAsthnsanlarm, enazmdankuniaman, grubun banz bir ekilde vanls
olan yantna uyduunu bulmutur. - ,w & * . , , frj.. t ffrflMj ii.- . js.
Hatasz Olmann Onem Yemden Hatasz olmak
normatif sosyal etkiye daha fazla fa koyarlar ve doru

yamu vererek gruba' kar gelme olaslklar artar
*^,1^,
* ' *
Normatif Sosyal Etkiye Kar Koymanm Sonulan Normatif sosyal
etkiye
rs koymak alaya alnma, dlanma, hatta.grup
tarafmdanreddedlme rfesonulanabilir. .
3Wo^ aTT 0nnatf ^
Etfe Nr nnatlf S0
^ etM **T* hayatta b rok

dzeyde kendim gsterir: Yeme alkanlklarmz, fobilerimizi
moda-'
y beden imgesini ve dierlerini etkiler, toplum ierisinde
dora (gorgfe) ' kabul edilendavranlar tevik eder.
normlar yoluyla iletilenlere oranla daha gldr. Aynca, betimsel normlarn

bumerang etkisi" yaratmamasna da dikkat etmek gerekir.
Buyruksal ve Betimsel Normlarn Rol
Otoriteye taat Sosyal psikolojinin en nl alma dizisinden biri olan Stanley
Milgramm deneylerinde otorite figrlerine itaat incelenmitir. Milgramn de-;
neylerinde katlmclar baka bir insana neredeyse lmcl elektrik oklan uy->
gulam, bu da itaatin insann kanm donduracak denli yksek seviyelere kar-'g,
1
bileceini gstermitir.
vy
Normatif Sosyal Etkinin Rol Normatif basklar insanlann otori te
figrlerine;^? boyun emeye kar koymasn zorlatrr, insanlar otorite
figrlerini iyi bir i., kararak memnun etmek isterler.
V,
Bilgilendirici Sosyal Etkinin Rol taat deneyi elikili, belirsiz talepleriyle
r..' katlmclarn kafasn kartran bir durum yaratmtr. Neler olup
bittiini';', ak olarak tanmlamakta glk eken katlmclar uzmann
talimatlarn uygulamtr.
\_
itaatin Dier Nedenleri Katlmclar yanl norma uymutur Artk uygun ol-'
masa bile otoritenin dediini yap" normuna uymay srdrmlerdir. Bu
norma yz evirmeleri nedenden tr zor olmutur: deneyin hzl bir
tempoda ilerlemesi; ok dzeylerinin kk artlarla ykseltilmesi; kiisel i
sorumluluk hissinin yitirilmesi.
taat almalan, O Zaman ve imdi Milgramm aratrma deseni etik
adan aldatma, bilgilendirilmi onay, psikolojik rahatszlk, deneyden ekilme
hakk ve verilmi kavray nedenleriyle eletirilmitir. Milgram almasnn
ABDde dzenlenen gncel bir tekrannda 2009 ylndaki itaat dzeyinin
1960larda dzenlenen zgn almadakinden pek de farkl olmad grlmtr. Benzer ekilde, erkekler ve kadm katlmclar arasmda iki farkl dnemde de bir fark bulunmamaktadr.
h> i
8. BLM: TEST
1.Aadakilerden hangisi bilgilendirici sosyal etkinin rneklerinden biri
deildir?
a. Bir yanta kouyorsunuz ancak rotadan emin olamadnz iin bir yol ayn^Jj mmda dier kouculara hangi yolu seeceini grmek iin bekliyorsunuz
~--B
b. Yeni bir ite henz almaya baladnz ve birden yangm alarm alyor; ne
^ yapacaklann grmek iin i arkadalarnza bakyorsunuz.
c. niversiteye gittiinizde ortama uymak, yani insanlann sizden daha fazla
fi holanmas iin giyiniinizi deitiriyorsunuz.
;S|
d. Gelecek dnemde hangi dersleri alacanz danmannza soruyorsunuz.
-'!
e. Kitlesel ruhsal hastalk
l|l
2. Sosyal etki kuramna gre aadakilerden hangisini sylemek daha doru
SOSYAL PSKOLOJ
olur? Jj
237
238
a. nsanlar kendilerine fiziksel olarak za oranla, daha fazla uvmaolk *n1

b.insanlar Kendileri m. nemli olanlara nypaa_ |
.....................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)..............................................................1
SOSYAL PSKOLOJ
TIMOTHY D. WLSON .....................................................................1
ROBIN M. AKERT ...........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ.............................3
indekiler......................................................................................4
239
240
Balarken.....................................................................................21
Teekkr......................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJYE GR...........................................................28
SOSYAL PSKOLOJ
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?............................................................33
Sosyal Yorumlamann Gc...........................................................37
BALANTILAR...............................................................................40
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan ............................................43
241
242
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas................40
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas............................44
SOSYAL ETKNN GC..................................................................47
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak..............................................47
SOSYAL PSKOLOJ
Sosyal Durumun znellii.............................................................52
Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^...........................58

Gereksinimi..................................................................................61
243
244
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi.............................68
S......................................76
ebk yk SSSfifS......................................................................126
SOSYAL PSKOLOJ
m : *...........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi..............................................................................183
mmm....................................221
:hdt......................................392
^ps........................................................................................397
la I.......................................135
245
246
n i............................................................................................135
lli..............................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...................................................................................56
rrr ^...........................................................................................94
SOSYAL PSKOLOJ
r*--1=-* sas^s#.................................................................105
^/aadakilerden hangisini aa karr .
a* zel kabul ile birlikte kamusal boyun
eme b Temel ykleme hatas
c. zel kabul olmadan kamusal boyun eme
d.Bilgilendirici etki
.....................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)..............................................................1
247
248
TIMOTHY D. WLSON .....................................................................1
ROBIN M. AKERT ...........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ.............................3
indekiler......................................................................................4
SOSYAL PSKOLOJ
Balarken.....................................................................................21
Teekkr......................................................................................26
249
250
BALANTILAR...............................................................................40
SOSYAL PSKOLOJ
SOSYAL ETKNN GC..................................................................47
251
252

Gereksinimi..................................................................................61
SOSYAL PSKOLOJ
S......................................76
ebk yk SSSfifS......................................................................126
253
254
m : *...........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi..............................................................................183
mmm....................................221
:hdt......................................392
^ps........................................................................................397
la I.......................................135
SOSYAL PSKOLOJ
n i............................................................................................135
lli..............................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...................................................................................56
rrr ^...........................................................................................94
255
256
r*--1=-* sas^s#.................................................................105
a.
b. Tp szlne baktktan sonra fark^hastalnz olabileceinden, korknia, ya baladnz.
* 2 " * ? \*m0k
c. Bns katl anlar diye barnca nsan kalaballdan panie kaplr ' j:
---------------kadnlarn Eang beden tipinin ekici olarak dnMn orenme mekanzmasyken,----------------diyet ve dier yollardan bu p birJBedene kavumaya almalarm anlatr. '* ~ * V - V ??Sp <
.....................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)..............................................................1
SOSYAL PSKOLOJ
TIMOTHY D. WLSON .....................................................................1
ROBIN M. AKERT ...........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ.............................3
indekiler......................................................................................4
257
258
Balarken.....................................................................................21
Teekkr......................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJ
BALANTILAR...............................................................................40
259
260
SOSYAL ETKNN GC..................................................................47
SOSYAL PSKOLOJ

Gereksinimi..................................................................................61
261
262
S......................................76
ebk yk SSSfifS......................................................................126
SOSYAL PSKOLOJ
m : *...........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi..............................................................................183
mmm....................................221
:hdt......................................392
^ps........................................................................................397
la I.......................................135
263
264
n i............................................................................................135
lli..............................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...................................................................................56
rrr ^...........................................................................................94
SOSYAL PSKOLOJ
265
r*--1=-* sas^s#.................................................................105
c.
d.nsanlar ou zaman kamusal olarak uymaclk sergilerken bit tip bir etkiyi
zelde kabul etmezler.
/jsa.
'"kat
aSSSSafiSL .
_Bs8$frc
266
7 Brandon toplumun kuk yata alkol kullanmay janh grdnfbilJ

;
yandan niversitede cumartesi akannbtok a|^^
yor. Toplumun ounluunun kk yata alkol bilmesi
belirli
koullarda, birok ergenin Mfti
durumlarnn birer rneidir
a. buyruksal bir norm; betnnfeyic bir norm
M
b betmleyc. bir norm, buyruksal bir
t
norm c. benmleyc bir norm; uymaclk
d.
buyruksal bir norm;
8.
Tom niversitede yeni' bir enu
Derelerin ilk hafta&r 1 1
r
. > \ * rencilerden birinin Dirptobse bindTgljri
karar venyor ve otobsn onlan dersm
W
hangi uymaclk trne mek olarak gstenlebiKr?,
a. Otoriteye itaat
b. Bilgilendirici sosyal etki
c. Kamusal boyun eme
d. Normatif sosyal etki
e. Bilinsiz uymaclk
9. Aadaklerden hangisi normatif sosyal etkiyi en iyi ekilde anlatyor? '
a. Sarah bir grup arkadayla alyor. Altrma testindeki yantlarn I
rrken soruya btn arkadalarnn kendisinden farkl, yanr verdiini g yor.
Konuup ona gre yantn farkl olduunu sylemek yerfee onlarn tna
katlyor nk doru olmalar gerektiini dnyor. ' J"
b. Sarahnm katld akam yemeine bir ie arap gtrmesi gerekiyor, i
da kendisi arap imiyor ancak hangi markann daha iyi olduunu c hibine
sorabilecei aklna geliyor.
1
c. Sarah, patronu ve arkadalaryla yemee kyor.' Patronu belirli tir
grupla dalga geen bir espn yapyor ve herkes glyor. Sarah esprinin 1
olmadm dnyor ancak o da glyor.
d.Sarah ilk defa bir uaa biniyor. Motordan garipppeslet geldiini duynca t
talanyor ancak uu grevlilerinin yzne laaJapherhangi bir endie i
grmeyince o da rahatlyor.
. Milgram almalarnda aadaklerden hangisi katlmclann ok vermeye vam
etmesinde en az etkili olmutur? ,
*
a. Normatif sosyal etki
'
b. Otoriteye itaat et normunun etkinlemesi
r ' A,
c. Kendini mazur gsterme
d. Bilgilendirici sosyal etki
e. Katlmclann saldrganl
3-01 >6 q-8 *-Z *9 > ,l-t *> >t

:uBiqBnv 1
GRUP SRELER
Sosyal Gruplarda
Etki
19 Mart 2003 tarihinde Washing- tamamlad. Bunun zerine Bakan

ton D.C.de mevsim normallerinden GENEL ER \ E
souk bir bahar gn Bakan George Grup Nedir?
W. Bush Beyaz Saraym merkezi olan
zemin
Durum
katnda
ba
danmanlarn
Odasnda toplad.
Aylarca
sren planlamann sonuna gelinmiti:
'
nsanlar Gruplara Neden Katdr^

Gruplarn Yaps ve levleri
Gruplar ve Bireylerin Davran

Sosyal Kolaylatrma Bakalanmn
Varl Bize Enei]i Verdiinde Sosyal
Irakm igalinin onaylanmas. Bakan
Aylaklk. Bakalarm \ 1 Hz R
ilk olarak danmanlarnn herhangi
hadamgn t Sosyal Aylaklkta Cinsiyet
bir son dncesi ya da tavsiyesi
ve Kltr Farkllktan Kim En ok
olup olmadn sordu. Herkes sessiz
Kaytanyor7 Bireyselliin \< k Umas-
kalnca
personelden
Orta
Dou
ordular komutan General Tommy

Franksle gvenli bir video balants
kurulmasn
Arabistandaki
ssnde
istedi.
Prens
bulunan
Suudi
Sultan
Franks
ve
Hava
st
dzey komutanlar Bakan Busha son

bir brifing verdiler ve General Franks
Hava
kuvvetleri
Sayn
Bakan
harekta
diyerek
hazr
szlerini
Kalabalkta Kaybolmak
Grup Kararlan: Kafa Kafaya Vermek
Tek
Bana Rjrjr Vermekten \eMdr
UIlem Kayb Grup Etkileimleri
Sorunlara ty zmler Bulmav
Engellediinde BALANTILAR* Irak
igal Karar Grup Dncesi
Sonucunda m j&nnnt3 ,
Grup Kutuplamas An Ular

Gruplard Lnirlk
2 6 8 ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. WILSON

- ROBIN M. AKERT I
atma ve birlii
nunek iletiimin Etkilen Uzlama ve
Sosyal ikilemler atmalan 1 thdtlr
Pazarlk
Bush nceden hazrlad szleri syledi: Dnya bar ve Irak

halknn karlar ile zgrl iin zgr Irak Harektna balama
emri veriyorum (Woodward, -2004, s. 379).
Bu szlerle Bakan Bush hi kukusuz tarihilerin uzun yllar
boyunca zerinde duraca tartmal bir sava balatm oldu.
Sosyal psikologlar asndan Irak igal kararnn alnma sreci,
ashnda her trl nemli kararn verilme ekli, ok ilgi ekicidir.
rnein, uzmanlardan oluan bir grup, bireylerden daha iyi kararlar
m verir? Uluslar aras ilikiler, ulusal gvenlik, insan haklan ve asker
istihbarat konularnda uzman ok sayda yetenekli insan Amerikan
hkmetinin
hizmetindedir;
uzmanlann
grlerinden
yola
kldnda alman ortak kararn her zaman iyi sonular douraca

dnlebilir. te yandan, gruplar her zaman iyi karar vermezler,
zellikle de grup birlikteliini koruma istei ya da baskn bir lideri
memnun etme istei gzleri kr ettiinde. Bu blmde gruplarn
doas ve insan davranlann nasl etkiledikleri zerine benzer
sorulann yantlann arayacaz; bunlar sosyal psikolojinin en eski
konulanndandr (Cartwright & Zander, 1968; Kerr & Tindale, 2004;
Forsyth, 2000; Levine & Moreland, 1998; Wittenbaum & Moreland,
2008).
Irak
Savayla
ilgili
tartmamza
blmn
ilerleyen
sayfalarnda dneceiz.
GRUP NEDR?
Bir ktphane de masann evresinde alan alt renci bir grup
deildir. Ancak psikoloji finaline birlikte almak iin toplanmlarsa
bir grup olutururlar. Grup ya da daha fazla sayda kiiden oluur,
bunlar gereksinimleri ve amalan birbirlerini etkilemelerine neden
olacak
ekilde
etkileim
ve
karlkl-bagmhlk
ierisindedirler
(Cartwright & Zander, 1968; Lewin, 1948). (iki kii genellikle grup
olarak deil, ikili olarak adlandrlr; Levine & Moreland, 2006). D
ileriyle ilgili ortaklaa alarak bir karar almaya alan bakanlk
SOSYAL PSKOLOJ
269
dammanlan, toplulukla ilgili bir sorunu tartmak zere toplanan

vatandalar ya da bir partide kurtlann dk-
Geeksinlra ve hedefleri nedeniyle; etkileime giren ya da daha

fazlasaydabs|jg msz insan.. ,
,jl
Gruplar insanlara eitli karlar salar.

Bakalan nemli bir bilgi kayna olabilir.
Gruplar
ayn
zamanda
kimliimizin
nemli bir parasdr, kim olduumuzu
tanmlamamza yardm ederler ve sosyal
normlar, kabul edilebilir davranlar
tanmlayan ak ya da rtk kurallar iin
bir kaynaktr.
mek iin bir araya gelmi insanlar gibi gruplar ortak bir ama iin
toplanm insanlardan oluur.
Bir an iin ait olduunuz gruplarn saysn dnn. Ailenizi,
kampus gruplarm (rnein kulpler ya da politik rgtler), cemaat
gruplan (rnein, kilise ya da sinagog cemaatleri), spor takmlan ve
daha geici gruplar (rnein, ksa sreli bir seminerdeki snf
arkadalarnz). Dier yelerle etkileim ve karlkl bamllk iinde
olduunuz iin bunlann hepsi grup olarak adlandmlr: Siz dier
yeleri etkilersiniz, onlar da sizi etkiler.

- ROBIN M. AKERT I
nsanlar Gruplara Neden Katlr?

Baka
insanlarla
ilikiler
kurmak
eitli
temel
insani
gereksinimleri karlar -gruplara dhil olma gereksinimi o kadar

temeldir ki doutan geliyor bile olabilir. Kimi aratrmaclar evrimsel
gemiimizde
baka
insanlarla
ba
kurmann
hayatta
kalma
asndan ok nemli avantajlar saladm savunur (Baumeister &

Leary, 1995). Aralannda ba olan insanlar daha iyi avlanabilir, daha
iyi tanm yapabilir, daha kolay e bulup ocuk bakabilirdi. Sonu
olarak, bu aratrmaclara gre, gruba ait olma gereksinimi doutan
bir hl almtr ve btn toplumlarda bulunur. Bu grle tutarl
olarak, btn kltrlerdeki insanlar bakalanyla ilikiler kurmaya ve
bu ilikilerin bozulmasna kar koymaya gdlenmitir (Gander,
Pickett, & Brewer, 2000; Manstead, 1997). nsanlar grup iindeki
statlerine bakarak reddedilip reddedilmeyeceklerinin iaretlerini
ararlar (Kerr & Levine, 2008; Leary & Baumeister, 2000; Pickett &
Gardner, 2005; Twenge, 2008). Bir almada bakalan tarafndan
reddedildikleri
bir
durumu
anmsamas
istenen
katlmclann,
bakalan tarafndan kabul edildikleri bir durumu anmsamas istenen

katlmclara oranla, oda scaklm 5 derece daha souk tahmin
ettikleri
grlmtr
reddedilme,
gerek
(Zhong
&
anlamyla,
Leonardelli,
insamn
basndan).
iliklerini
Sosyal
donduran
bir
deneyimdir.
Gruplann dier bir nemli ilevi de kim olduumuzu tanmlamada
bize yardm etmeleridir. 8. Blmde grdmz gibi bakalan
nemli birer bilgi kayna olabilir, bize sosyal dnyann doasndaki
belirsizlikleri zmemizde yardm edebilirler (Darley, 2004). Btn
gruplar sosyal dnyann doas hakknda varsaymlarda bulunur ve
bylece bize dnyay ve bu dnya iindeki yerimizi anlayabilmemiz
iin bir mercek sunarlar (Hogg, Hoh- man, & Rivera, 2008).
Dolaysyla, gruplar kimliimizin nemli bir paras hline gelirler -ait
olduklan grubun (rnein, niversite demeklerinin) tirtlerini giyen
insanlara ne kadar sk rastladnz dnn. Gruplar sosyal
normlar, yani kabul gren davranlarla ilgili ak ya da rtk kurallar
SOSYAL PSKOLOJ
271
oluturulmasna da yardm ederler.
Gruplann Yaps ve levleri

Ait olduunuz gruplar byk olaslkla birka yeden birka
dzine yeye kadar byklkleri deien gruplardr. Bununla birlikte
ou grup ila alt yeden oluur (Desportes & Lemaine, 1988;
Levine & More- land, 1998; McPherson, 1983). Bunun nedeni ksmen
grup yeleri arasndaki etkileimle ilgili grup tanmmzdr. Gruplar
ok genilediinde btn yelerle etkileime geemezsiniz; rnein
gittiiniz niversite dier btn rencilerle grp etkileime
girmeniz olanak d olduu iin bir grup deildir.
Gruplann dier bir nemli zellii de yelerinin ya, cinsiyet,
inan ve fikirler asndan birbirlerine benzeme eiliminde olmasdr
(George, 1990; Levine & Moreland, 1998; Magaro & Ashbrook,
1985). Gruplardaki homojenlik iki nedenden kaynaklanr. lk olarak,
birok grup katlmadan nce zaten kendi yelerine benzeyen kiileri
kendine eker (Feld, 1982). 10. B&-

- ROBIN M. AKERT I
Philip Zimbardo ve meslektalan sahte bir

hapishanede rencileri mahkm ya da
gardiyan
rollerine
atadlar.
rencilerin
rastgele
olarak
hepsi bu
rolleri
gayet de iyi bir ekilde benimseyecekti.

Gardiyan
roln
oynayanlar
saldrganlam,
oynayanlar
edilgin,
olduka
mahkm
aresiz
roln
ve
iine
kapank bir ehreye brnmt. nsanlar

kendilerini rollerine o derece kaptrmt
ki kiisel kimlikleri ve iyilik duygulan bir
ekilde kaybolmutu.
lm?de de greceimiz gibi insanlar kendileriyle ayn tutumlan

paylaan insanlara ynelirler ve dolaysyla kendilerine benzeyen
grup yelerini kabul etme eilimi sergilerler, ikinci olarak, gruplar
yeleri arasnda benzerlii tevik edecek ekilde ilerler (Moreland,
1987). Bunun nasl gerekletii ile ilgili birka nemli durumu 8.
Blmde ele almtk.
Sosyal Normlar 8. Blmde grdmz gibi sosyal normlar
SOSYAL PSKOLOJ
273
davranlan- mzn gl belirleyicilerindendir. Btn toplumlarda

kabul edilebilir davranlarla ilgili normlar bulunur ve bunlardan
bazlarna
btn
yelerin
boyun
emesi
beklenir
(rnein,
ktphanelerde sessiz olmak gerekir) ve bunlardan bazlar gruptan

gruba farkllk sergiler (rnein, dnlerde ve cenazelerde giyilen
kyafetler). Erkek ya da kz rencilerden oluan bir demee
yeyseniz hangi ikilerin iilecei ya da rakip demeklerin yeleri
yannda nasl davranlaca gibi gruptaki davranlanz yneten
sosyal normlardan haberiniz var demektir. Ait olduunuz dier
gruplann ayn
normlar
olmas
olduka
dk
bir
olaslktr.
Davranlar
ekillendiren normlarn gc bu normlar ok sk ihlal etmeye

baladmzda
belirginleir:
Grubun
dier
yeleri
tarafndan
dlanrz ve u rneklerde gruptan ay - nlma basksna maruz kalrz

(Marques, Abrams, & Serodio, 2001; Schach- ter, 1951; aynca bkz.
8.
Blm).
Sosyal Roller ou grubun iyi tanmlanm bir dizi sosyal rol vardr;
bunlar grupta belirli insanlann nasl davranmas gerektii ile ilgili
ortak beklentilerdir (Hare, 2003). Normlar btn grup yelerinin
nasl davranmas gerektiini belirtirken, roller grup iinde belirli
pozisyonlardaki insanlann nasl davranmas gerektiini syler. Bir i
yerindeki patron ve alan farkl rollere sahiptir ve bu ortam
ierisinde farkl ekillerde davranmalan beklenir. Sosyal normlar gibi
roller de, insanlann birbirlerinden neler beklemesi gerektiini
syledii iin, ok yardmc olabilir. Bir grubun yeleri net bir ekilde
tanmlanm bir dizi rol izlediinde doyum ve iyi baanm sergileme
eiliminde olurlar (Barley & Bechky, 1994; Bettencourt & Sheldon,
2001).
Bununla birlikte sosyal rollerin de potansiyel bedelleri vardr.
nsanlar kendilerini bir role fazla kaptnp kiisel kimliklerini ve
kiiliklerini yitirebilirler. 2 haftalk bir psikoloji deneyine katlmay
kabul ettiinizi ve bu deneyde canlandrma bir hapishanede
gardiyan ya da tutuklu rolne rastgele atandnz dnn.
Atandnz
rol
oynamann
ok
da
nemli
olmadn

- ROBIN M. AKERT I
dnebilirsiniz; sonuta herkes bunun bir deney olduunun farkndadr
ve
herkes
sadece
gardiyan
ya
da
tutukluymu
gibi
davranmaktadr. Philip Zimbardo ve meslektalarnn hipotezi ise

bundan farklyd. Sosyal rollerin kiisel kimlikleri alt edecek denli
gl olduuna ve insanlarn oynadklan role dneceklerini
dnyorlard.
Bu hipotezin doru olup olmadn grmek iin Zimbardo ve
me$lek-
talan
sra
bir
alma
dzenlediler.
Stanford
niversitesinin bodrum katnda yapay bir hapishane ina ettiler ve

rencilere gardiyan ve tutuklu roln oynamalan iin para dediler
(Haney, Banks <Sr Zimbardo, 1973; Zimbardo, 2007). rencilerin
oynayacaktan rol para atyla belirlenmiti. Gardiyanlar hki renkte
tirt ve pantolondan oluan bir niforma giyeSosyal Roller
Bir grupta-belirli-insanlann nasl davranmas gerektii ile ilgili paylalan

cek, birer ddk ve polis copu tayacak ve aynal gne gzlkleri
takacakt; mahkmlar ise zerlerine uymayan tek tip kyafetler,

lastik terlikler giyecek ve naylon oraptan yaplm bir apka
takacakt; bir bileklerinde de kilitli bir zincir olacakt.
Aratrmaclar gerek gardiyan ve mahkm gibi davranmaya
balayp balamadklarm grmek iin reticileri 2 hafta boyunca
gzlemlemeyi planlyorlard. Gel gr ki renciler rollerini hemen
benimseyecekti -yle ki aratrmaclar deneye yalnzca 6 gn sonra
son verecekti. Birok gardiyan mahkmlara kt davranmaya
balamt, szl hakaret ve aalamann yaratc yollarn bulmaya
alyorlard.
Mahkmlar
ise
edilgin,
aresiz
ve
ie
kapank
davranmaya balamt. Hatta baz mahkmlar o derece kaygl ve

depresif bir hle brnmt ki dierlerinden daha nce deneyden
karldlar. Unutmayn, herkes bunun bir psikoloji deneyi ve
hapishanenin sahne olduunun farkndayd. te yandan, gardiyan
ve mahkm rolleri o denli zorlayc ve glyd ki bu yaln gerek
sklkla gz ard ediliyordu. Kendilerini rollerine o denli kaptrmlard
ki kiisel kimlikleri ve ahlak duygularn bir dereceye kadar
SOSYAL PSKOLOJ
275
yitirmilerdi.
Ebu Gureyb Hapishanesi ve kence Okuduklarnz size bir yerden
tamdk geliyor mu? 2004 ylnda Amerikal askeri gardiyanlarn
Iraktaki Ebu Gureyb hapishanesinde tutuklulara kt muamele
yaptklar ortaya kmt (Hersch, 2004). Kt muamele iddialarn
soruturan Amerikal Tmgeneral Taguba fiziksel darp, cinsel taciz
ve psikolojik aalamay ieren birden ok vakay belgeleyen bir
rapor hazrlad. plak Irakl mahkmlarn nnde, deta turistik
yerlerin
nndeymiesine
poz
veren
Amerikal
askerlerin
fotoraflarn gren Amerikan kamuoyu ok olmutu.

Gardiyan birimine birka rk elma m karmt? Ebu Gureyb
ile 30 yl nce dzenledii almadaki cezaevini karlatran Phillip
Zimbar- doya (2007) gre durum bundan ibaret deildi. Zimbardo
Asl rk olan f diyordu. F derken yarattm cezaevini
kastediyorum -buraya, tpk Iraktaki cezaevinde olduu gibi, iyi
ocuklar koyduk. Sonuta f rmeye balad. Bu, gizlilii ve
gvenilmezlii ile insanlara normalde yapmayacaklar eyleri yapma
izni veren hapishanelerdeki ktln fs" (OBrien, 2004teki
alntdan). Ebu Gureybdeki gardiyanlar byk bir bask altndayd,
ksa bir eitim almlard, denetim eksiklii vard ve sorgulamada
kendi kurallarn uygulamalar ynnde emir almlard. Askerlerin

- ROBIN M. AKERT I
ou grupta eitli iyi-tanmlanm sosyal

roller bulunur ve bunlar bir grupta belirli
insanlann nasl davranmalar gerektiiyle
ilgili
beklentilerdir,
birbirlerinden
neler
insanlarn
bekleyeceklerini
bilmeleri konusunda roller ok yardmc

olur. Bununla birlikte, insanlar kiisel
kimliklerini
ve
derecesinde
kiiliklerini
yitirme
kendilerini
rollerine
kaptrabilirler ve bu bazen trajik sonular

dourur. Bazlan Iraktaki Ebu Gureyb
cezaevinde
yaananlarn
askerlerin
kendilerini hapishane gardiyan rolne

fazla
kaptrmalarndan
kaynaklandn
dnyor.
dilini konumadklar ve ounun plak olduu (mahkm giysilerinin

says
azd)
dnldnde
mahkmlar
insandan
farkl
bir
varlkm gibi grmek kolayd. Onlan insandan daha aa bir varlk

gibi grmeye balamtk diyordu bir gardiyan ve onlara hayal bile
edemeyeceimiz eyler yapmaya balamtk (Zimbardo, 2007, s.
352).
Bu, askerlerin yaptklannn btnyle mazur grlebilecei
anlamna gelmiyor. Kt muamele Ebu Gureybdeki bir ihtiyat
SOSYAL PSKOLOJ
277
personeli olan, 24 yandaki Joe Darbynin olan biteni rapor

etmesiyle gn na kmt ve Zimbardonun almasnda olduu
gibi mahkmlara iyi davranan gardiyanlar da vard. Dolaysyla,
herkesin sosyal rollerin ana yakaland, buna kar koymakta aciz
kald sylenemez. Bununla birlikte, her ne kadar kendimizi bu
kahramanlardan biri olarak dnmek istesek de Zimbardonun
hapishane almasndan -ve Milgramm 8. Blmde ele aldmz
taat almalanndan- rendiklerimiz bu tip gl durumlarda
oumuzun sosyal etkilere direnemeyecegin ve belki de asla
yapamayacamz
gsteriyor.
sandmz
eylemleri
sergileyebileceimizi
Cinsiyet Rolleri Elbette ki btn sosyal roller bu tip ar davranlar iermez. Bununla birlikte
roller keyf ya da adaletsiz olduklarnda gndelik yaamda bile sorunlu bir hl alabilir. rnein,
btn toplumlarda erkek ve kadn rollerini tayanlarn nasl davranmas gerektii ile ilgili beklentiler
sz konusudur. Birok toplumda kadnlarn e ve anne roln benimsemesi beklenir ve dier kariyer
olanaklar kstldr. ABDde ve dier lkelerde bu beklentiler deimektedir ve kadnlarn sahip
olduu frsatlar her zamankinden daha fazladr. Bununla birlikte, ayn kii iin beklentiler baz roller
iin deiirken bazlannda ayn kaldnda atma yaanabilir. rnein Hindistanda geleneksel
olarak kadnlarn rolleri e, anne, tarm iisi ve ev kadn olmakla snrldr. Kadn haklan gelitike
dier mesleklerde alan kadmlann says da artmtr. Buna karlk ev hayatnda ou koca hl
elerinden, farkl kariyerlere sahip olsalar bile, geleneksel ocuk bakO
ov=
41 <U
C <D
II -g <lt E C 4/
o 1? e
1930
194
0
Kadnlarn
stats
ykseliyor
1950
1960
Kadnlarn
stats Yl
dyor
1970
JL
1980
Kadnlarn
stats
ykseliyor
1990
ekil 9.1
Kadnlarn Stats ve Kendilerine Ynelik Kendine-Gven Deerlendirmeleri
Arasndaki liki.
Aratrmaclar kadmlann kendine gven deerlendirmeleri ile kadmlann
sosyal statlerindeki toplumsal eilimleri karlatrdlar. ABDde kadmlann
stats 1931-1945 ylla- n arasnda ykselmiti ve en sol izgide grld
gibi kadmlann kendilerine gven deerlendirmeleri de ykselecekti. Ortadaki
izgide grldg zere, kadmlann statsnn dt 1945-1967 yllan
arasnda kadmlann kendine gven deerlendirmeleri de de gemiti.
Kadmlann stats 1968-1993 yllan arasnda yine ykselie geti ve en
sadaki
izgide
grldg
gibi
bu
dnemdeki
kendine
gven
deerlendirmeleri de ykseldi. Bu sonulara gre insanlann toplumda
SOSYAL PSKOLOJ
oynadklan sosyal roller kendileriyle ilgili grlerim de etkilemektedir.

CTwenge, 2001 almasndan uyarlanmtr.)
279
Bir Rol inediinizde Neler Olur*

DEN t ve GR!
Yaadnz kltrde cinsiyetinize biilen roln
paras olan bir davran sej bunu bilerek ineyin.
rnein, ABDde yaayan bir erkekseniz bir sonraki| nize makyaj
yaparak ya da kolunuza kadn antas takarak gidin. Kadnsa partiye
ceket kravatla gidebilirsiniz. nsanlann size verdikleri cepfcilerj |d noar
aln. ok byk olaslkla byk oranda onaylamama tepkisi alaca!
rnein insanlar size dik dik bakabilirler ya da davranlarmm
sorgulayahip Bu nedenle rolleri ok an bir ekilde inemeyi pek
istemeyebilirsiniz. ' j Rollerine uymayan insanlar zerinde uygulanan
sosyal bask bazlan ne oba bize atfedilen rollerin dna kmamzn
neden bu kadar zor olduumu aklyor. Elbette ki saynn fazlal
gvenlik getirir; rol beklentileri yeter?sa insan tarafndan inendiinde
dierleri buna o denli olumsuz bir tepki gst^ ve roller deimeye
balar. rnein, 20 yl ncesiyle karlatrldnda erkeHei kpe
takmas daha kabul edilebilir bir davran olarak grlyor. Saylarn j
dii gvenlii anlamak iin sizinle aym cinsiyetteki birka arkadanzdan
yad isteyin ve rol beklentilerini birlikte ineyin. Yine insanlann;
tepkilerini
" 'f;
iindeyken grdnz sosyal onaylamama daha m fazlayd, yoksa

daha m azd?
msm
bir ekilde not edin. Birey olarak davrandnz zamana oranla grup
cs ve ev kadn roln benimsemesini beklemektedir. Birok

kadndan her eyi yapmas -kariyer sahibi olmas, ocuklara
bakmas, evi temizlemesi ve kocalarnn gereksinimlerini karlamas
beklendii iin ama yaanr (Brislin, 1993; Wax, 2008). Bu tip
atmalar Hindistanla snrl deildir; bu tip bir rol atmas birok
Amerikal iin de ok yabanc bir durum deildir (Eagly & Diekman,
2003; Kite, Deaux, & Haines, 2008; Reid, Cooper, & Banks, 2008;
Rudman, 1998).
Deien roller yalnzca atma yaratmakla kalmaz; kiiliklerimizi
de etkileyebilir. Tarihsel bir almada aratrmaclar ABDde 1931 ila
1993 yllan arasnda kadmlann sosyal rollerindeki deiimleri izlemi
ve sonulan kadnlarn kendilerini
ifade yeteneklerine
ynelik
deerlendirmeleri ile karlatrmtr (Twenge, 2001). Kadmlann
iH
H
stats 1931 ve 1945 yllan arasnda gelimitir. Bu sre ierisinde

niversite mezunu olup ev dnda alan kadmlann says artmtr;
rnein, niversite mezunlanmn yansndan fazlas kadndr. 2.
Dnya Sava erkekler cephede olduu iin kadnlarn olanaklann
arttmrken, erkekler eve dndnde kadnlar da yeniden
eve dnmek zorunda kalmtr. 1946 ila 1967 yllar arasnda

evde bekleyen kadm rol norm hline gelmitir; kadnlar i
gcnden ekilmi ve niversiteye giden kadmlann says azalmtr.
rnein,
1950
ylnda
niversite
mezunlannn
yaklak
%25'i
kadndr. 1968 ila 1993 yllan arasnda ABDde feminist hareketin

g kazanmas ile birlikte kadmlann stats gelime kaydetmitir.
1990l
yllann
balannda
niversite
mezunu
kadmlann
says
erkeklerden fazladr.
ekil
9.1de
deerlendirmeleri
grld
de
bu
sosyal
gibi
kadmlann
eilimleri
kendilerim
yanstyor.
ABDde
kadmlann rol bamszdan bamlya doru deitike kendini ifade

oranlarnda da d grlyor. Kadnlar bamszlatka kendini
ifade oranlan da ykseliyor. nsanlann gruplarda ve genel olarak
toplumda benimsedikleri roller duygu, davran ve kiiliklerinin gl
belirleyicileridir
(Eagly
<Sr
Steffen,
2000;
Eagly,
Diekman,
Johannesen-Schmidt, & Koenig, 2004). Sradaki Dene ve Gr!

altrmasnda bunu kendinizde de grebilirsiniz.
Grup Sargml Grup yapsnn dier bir nemli yn de grubun ne
kadar sargn olduudur. Grubun yelerini birbirine balayan ve
karlkl dknl tevik eden zellikleri grup sargml olarak
adlandmlr (Di- on, 2000; Friedkin, 2004; Hogg, 1993; Holtz, 2004).
Hafta sonlan birlikte sinemaya gitmekten holanan bir arkada
grubunda olduu gibi, bir grup ncelikle sosyal nedenlerle olutuysa
grup ne kadar sargnsa o kadar iyidir. Bunun nedeni olduka aktr;
zamannz birbirini fazla nemsemeyen birka insanla geirmeyi mi
yoksa size ve grubun dieT yelerine bah sk bir arkada grubuyla
m geirmeyi tercih edersiniz? Tahmin edebileceiniz gibi, grup ne
kadar sargnsa yelerin grupta kalma, grup etkinliklerine katlma ve
benzer yeleri gruba almaya alma olasl da o denli yksektir
(Levine & Moreland, 1998; Pickett, Silver, & Brewer, 2002; Sprink &
Carron, 1994).
Bununla birlikte, bir sat ekibi ya da asker birlikte olduu gibi
grubun ilevi birlikte almak ve sorunlan zmekse iler bu kadar
basit deildir. Bir grevi baaryla yerine getirmek grubun daha
sargn olmasn salar
Grup Sargml
->/v
Grubun yelerini birbirine balayan ve karlkl dknl

tevik eden zellikleri.
(Mullen & Cooper, 1994); peki, bunun tersi de doru mudur?
Sargnhk gruptaki baarm arttrr m? Zor bir taktii uygulayan bir
futbol takmnda ya da karmak bir manevray gerekletiren bir
asker! birlikte olduu gibi, grev grup yeleri arasnda sk i birliini
gerektiriyorsa, evet (Guy, Devine, & Whitney, 1995). Bununla
birlikte, bazen, grup yeleri arasnda iyi ilikileri korumak bir soruna
iyi bir zm bulmaktan daha nemli hle geldiinde sargnhk en
yksek baarma ulalmasn engelleyebilir. rnein, Bakan Bush
ve danmanlarnn hissettii sargmlk Irakm igali konusunda doru
dnmelerini engellemi olabilir mi? Bu soruya, grupta karar verme
konusunu ele alrken yeniden dneceiz.
GRUPLAR VE BREYLERN DAVRANII

evrenizde bakalan olduunda farkl m davranrsnz? Sadece
bakalaryla birlikte olmann bile davranlarnz zerinde ilgin ve
eitli etkileri olabilir. lk olarak ok aina olduunuz bir durumun, bir
dersin
snavndaki
baarannzn
bir
gruptan
nasl
etkilendii
zerinde duracaz.
Sosyal Kolaylatrma;
Bakalarnn Varl Bize
Eneji Verdiinde
Psikoloji dersinin finali geldi att. Dersinize saatlerce altnz ve
artk kendinizi hazr hissediyorsunuz. Snav yerine geldiinizde
imdiden rencilerle dolu kk bir snf olduunu gryorsunuz.
Bo bir sraya, smf arkadanzla dirsek dirsee skyorsunuz.
Profesr geliyor ve skklktan rahatsz olan rencilerin koridordaki
dier bo snflarda tek bana snava girebileceini sylyor. Ne
yapardnz?
Burada
soru
bakalarnn
varlnn
baarannz
etkileyip
etkilemeyeceidir (Geen, 1989; Guerin, 1989; Kent, 1994; Sanna,

1992). Bakalarnn varl iki farkl anlama gelebilir: ( 1) sizinle ayn
eyi yapan alma arkadalaryla bir grevi gerekletirmek ya da
(2) sizi gzlemlemekten baka bir ey yapmayan izleyiciler nnde
bir grevi gerekletirmek. Burada sadece bakalarnn varl ile
ilgili temel bir soru olduunu, yani bu insanlann bir grup olmas,
birbirleriyle
etkileim
iinde
olmas
gerekmediini
gzden
karmayn. Hi konumasanz ya da etkileime gemesiniz bile

bakalan sadece varlklanyla bir farkllk yaratabilirler mi?
Bu
sorunun
yantn
bulmak
iin
bceklerden,
tam
olarak
sylemek gerekirse hamam bceklerinden sz etmemiz gerekiyor.

ster inann ister
inanmayn, psikoloji snavna nasl girmeniz
gerektiiyle ilgili sorunun yantn bulmak iin aratrma katlmcs

olarak hamam bceklerinin kullanld klasik bir almadan sz
edeceiz. Robert Zajonc ve meslektalar (Zajonc, Heingartner, &
Herman, 1969) bir hamam bceinin davranlarnn dier hamam
bceklerinden nasl etkilendiini incelemek
iin
bir
mekanizma
gelitirdiler. Toplumsal temas tek ba-
Aratrmaclar bir geidin sonuna (hamam na bile ( > her bir bireyin
bceklerinin hi holanmad trden) veronllgm art rii tk-
parlak bir k yerletirdiler ve hamam nomk duyguya kamlar I
bceklerinin
ktan
dier
yne
doru
-Kari Marx, Das Kajntuf 186-7 ||
~ s*'.
kaarak karanlk kutucuun iine girmesinin

ne kadar zaman aldna baktlar (bkz. ekil
9.2 soldaki ema). Bcekler bu basit grevi tek balarna m yoksa

dier hamam bceklerinin varl sz konusu olduunda m daha hzl
gerekletirecekti?
Karmak
Labirent
Basit Labirent
Hedef
zleyici
kutulan
Hedef
izleyici
kutulan
Balang
Ildak
ekil 9.2
Hamam bcekleri ve sosyal kolaylatrma.
Soldaki
labirentte
hamam
bceklerinin
basit
bir
grevi
vard:
balang
noktasndan karanlk kutudaki ka noktasna gitmek. Bu grevi baka hamam

bcekleri onlan izlerken daha hzl gerekletirmilerdi. Sadaki labirentte hamam
bceklerini daha zorlu bir grev bekliyordu. Bu labirenti zmeleri dier hamam
bcekleri onlan izlerken daha uzun bir zaman alyordu.
(Zajonc, Heingartner, & Hennan, 1969 almasndan uyarlanmtr.)
Sosyal kolaylatrma zerine yrtlen aratrmalar insanlann iyi rendikleri

bir grevi bakalannm nnde yalnz olmalarna oranla daha iyi
baardklara^ gsteriyor. -
renciler derslerini iyi altlarsa ve iyi
biliyorlarsa bir snava ok sayda insann bulun- * dugu bir odada girmeleri
onlar iin daha iyi olacaktr.
Aratrmaclarn dier bcekleri yalnzca olup biteni izlemeye

nasl ikna ettiini dnyor olabilirsiniz. Aslnda basit bir ekilde
dier
hamam
bceklerini
geidin
yanndaki
effaf
plastik
kutucuklara koymulard. Bu bcekler deyim yerindeyse localarnda

oturup yalnz hamam bceinin neler yaptn izliyordu (bkz. ekil
9.2).
ngrld
zere,
dier
hamambcekleri
de
orada
olduunda grev daha hzl bir ekilde tamamlanyordu.

Size psikoloji snavnz konusunda yalnzca hamam bceklerinin
kullanld tek bir almadan yola karak tavsiyeler verme
niyetinde
deiliz.
te
yandan,
btn
yk
bu
kadar
deil.
Bakalanmn varlnn etkileri zerine hem insanlar hem de karnca

ya
da
ku
gibi
canl
trlerim
ieren
dzinelerce
alma
yrtlmtr (rnein, Aiello & Douthitt, 2001; Rajecki, Kidd, &

vins, 1976; Thomas, Skitka, Christen, & Jurge- na, 2002). Bu
almalarn bulgulan son derece tutarldr: Grev grece basitse ve
iyi renilmise -rnein, hamam bcekleri iin ktan kamakta
olduu gibi-yalnzca bakalannm varl bile baaran arttrr. rnein ilk sosyal psikoloji deneylerinden biri olan Norman Triplettin
1898) almasnda ocuklardan tek balarna ve dier ocuklann
nn-
bir
makaraya
misina
dolamalar
istenmi
ve
dier
ocuklann nnde revi daha hzl bitirdikleri grlmtr.

;it ve Zor Grevler Snava kalabalk snfta girmenizi sylemeden
nce ka bir bulgu kmesinden daha sz etmemiz gerekiyor.
Bakalarnn vargnn basit ve iyi renilmi grevlerde baanm
arttrdn sylemitik, ktan kamak hamam bcekleri iin sradan
bir itir ve bir bobine misina dolamak ocuklar iin bile zor bir grev
deildir. Peki ya birisine zor bir grev verip bunu bakalannm
nnde yapmasn istediimizde neler olur? Bu sorunun yantn
arayan Zajonc ve meslektalan (1969) hamam bcei deneyine bir

koul daha eklediler. Bu defe hamam bcekleri, yalnzca birinin
sonunda karanlk kutucuun bulunduu drt geitten oluan bir
labirenti zmek zorundayd (bkz. ekil 9.2 sadaki ema). Bu daha
zor grevde sonu rnts tam tersi ynde olacakt: Dier hamam
bceklerinin
nnde
tamamlanmasna
grevin
oranla,
tamamlanmas,
tek
bana
daha uzun sryordu. Dier birok
almada da insanlann ve hayvanlann zor grevleri bakalanmn

nnde daha kt gerekletirdikleri grlmtr (rnein, Bond &
Titus, 1983; Geen, 1989).
Uyanlmlk ve Baskn Davranm Robert Zojonc (1965) ses getiren
bir
makalesinde
bakalanmn
varlnn
neden
iyi
renilmi
davranmlan kolay- latnrken daha az allm ya da yeni

davranmlara
ket
vurduunu
zekice
bir
kuramla
aklamaya
almtr. Bakalannm varl psikolojik uyanlmlk durumunu

arttnr (yani bedensel enejimiz artar). Aynca, bu tip bir uyanlmlk
durumunda baskn bir davranm (rnein, iyi becerdiimiz bir ii)
gerekletirmemiz kolaylarken daha zor bir ii yapmamz ya da
yeni bir ey renmemiz zorlar. rnein, bisiklete binmek ya da
adnz yazmak gibi sizin iin alkanlk hline gelmi bir davran
dnn.
Sizi
izleyen
bakalanmn
nnde
olmanm
yaratt
uyanlmlk bu iyi renilmi grevleri gerekletirmenizi daha da

kolaylatracaktr. imdi de yeni bir spor renmek ya da ar bir
matematik sorusu zmek gibi daha karmak bir ey yapmak
zorunda
olduunuzu
dnelim.
Bu
durumda
uyanlmlk
telalanmanza ve tek banza olduunuz duruma oranla daha kt

bir i karmanza neden olacaktr (Schmitt, Gilovich, Goote, & Joseph, 1986). nsanlarn, bakalannm varl sz konusu olduunda
ve bireysel baanmlan deerlendirilebildiinde basit grevlerde
daha iyi, karma
grevlerde
daha
kt
baarm
sergileme
eilimi
sosyal
kolaylatrma olarak adlandrlr.

Bakalarnn
Varl
Neden
Uyarlmlk
Yaratr
Bakalarnn
nndeyk neden uyarlmlk durumu yaanz? Aratrmaclar

sosyal kolaylatm uyanlmlm roln aklayan kuram
gelitirmitir: Bakalan zellik'
.s
tetikte
ve
ihtiyatl
olmamza
neden
olur,
bizi
nasl
deerlendirildiimiz k nusunda endielenmeye sevk eder ve

greve ynelik dikkatimizin dal sna neden olurlar.
ilk aklama bakalannm varlnn bizi daha tetikte olmaya
ynelt ni syler. Tek bamza kitap okurken dikkatimizi kitaptan
baka bir eye vermemiz gerekmez; lambann bize soru sorup
sormayacam dnmeyiz; te yandan, odada bakas olduunda
tepki vermemizi gerektiren bir olup olmad konusunda tetikte
olmamz gerekir. nsanlar lambalara oranla daha az ngrlebilir
olduundan insanlann yannda daha fazla tetikti oluruz. Bu tetikte
olma durumu -ya da ihtiyatllk- orta iddette uyanlmla neden
olur. Bu aklamann gzel taraf hem hayvan hem de insanlar
zerinde yrtlen almalara aklama getirmesidir (ve Zajonc da,
1980,. bu aklamay tercih eder.) Yalnz bir hamam bceinin yan
odadaki bcein yapkian konusunda telalanmas gerekmez; te
yandan trnn baka bir yesinin nnde olduunda tetikte olmas
gerekir -ve bu durum insanlar iin de geerlidir.
kinci aklama, insanlann hamam bcei olmad ve genellikle

dier
insanlann
onlan
endielendikleri zenn
sonulann
nemi
nasl
deerlendirdii
konusunda
de durur, insanlar baarannz izlerken
artar:
Bakalan-
nn
sizi
deerlendirdiini
hissedersiniz ve iyi bir sonuta kendinizi iyi hissederken kt

sonularda kendinizden utanrsnz. Deerlendirilme endiesi olarak
adlandmlan bu kayg orta iddetli uyanlmlk durumuna neden
olabilir. yleyse, bu gre gre uyanlmla ve sonrasnda sosyal
kolaylatrmaya neden olan ey yalnzca bakalannm varl deil,
ayn
zamanda
bz
deerlendmyor
olmalandr
insanlarda bkalannn yanmdayken ve bireysel baarlmlannn deerli

olasl olduunda kolay grevlerde daha iyi, karmak grevlerde
daha nuelar alma eiBnL
. - f i ' ^
(Blascovich, Mendes, Hunter, & Salomon,
1999; Bond, Atoum, & Van Leeuwen, 1996, Muller & Butera,
2007; Seta & Seta, 1995).
nc aklama bakalarnn dikkatimizi ne kadar dattyla
ilgilidir (Baron, 1986; Muller, Atzeni, & Fabrizio, 2004). Robert
Zajoncun (1980) bakalanmn nnde tetikte olmamz gerektii
aklamasna yakn olmakla birlikte asl olarak dikkat datc
herhangi bir kaynan -bu "bakalarnn varl da olabilir, yan
dairedeki partiden gelen sesler de- ' iki ayn eye ayn anda dikkat
vermek zor olduu iin bir atma duru- > mu yarataca konusuna
odaklanr. Bu blnm dikkat, uyarlmla 'neden olur ve 2
yandaki ocuu dikkatini ekmek iin bamp arrken elindeki
gazeteyi okumaya alan her anne baba bu durumu yakndan tanr.
Bu yorumla tutarl olarak, sosyal kaynakl olmayan dier dikkat
datc etkenler, rnein yanp snen bir k da bakalarnn varlnda sosyal kolaylatrma durumundaki ile ayn trden etkiler
yaratr (Baron, 1986).
ekil 9.3n st yansnda sosyal kolaylatrma zerine yrtlen
aratrmalan zetledik (alt blm az sonra ele alacaz). ekilde
grld gibi, bakalanmn varl birden fazla nedenle uyanlmlk
yaratr. te yan-
ekil 9.3
Sosyal kolaylatrma ve sosyal aylaklk
Bakalanmn varl sosyal kolaylaurmaya ya da sosyal aylakla neden olabilir.
Bu ikisini ayran nemli deikenler deerlendirme, uyarlma ve grevlerin
karmakldr. (Cottrell, Wack, Sekerak, & Ritter, Heingartner, 1968
dan, bu uyarlmlgm sonular ayndr: Bakalarnn nndeyken

basit ve i iyi rendiimiz grevlerde daha iyi, karmak ve yeni
renmemiz gereken bir eyler ieren grevlerde daha kt baarm
sergileriz.
O zaman, psikoloji snavna nerede gireceksiniz? Ders konusunu
iyi bildiinizi ve dolaysyla anmsamann grece kolay olduunu
dnrsek snf arkadalarnzn yannda kalmanz neririz.
Arkadanzla dirsek dirsee oturmak baarmmz arttra- ?
Hangimiz..derleri iin zr
aktr. te yandan, bir snava alrken - yani
ve pis ileri . yapacak -ye.
yeni
karlnda ne,alacak?. '
,,_ri'
Jonn Ruslan , 1 -s. .
bir
konuyu
renirken-
bakalarndan
uzakta, tek banza almanz gerekecektir. Bu

durumda
bakalarnn
dikkatinizi
yaratt
toplamanz
davranlannz
uyanlmlk
zorlatmr.
etkileyenler
yalnzca
Ayrca,
gerek
insanlar da deildir -evet, sevdiimiz bir televizyon karakteri de

davranmz etkileyebilir. Yrtlen yeni bir almada niversite
rencileri nlerindeki bilgisayar ekrannda sevdikleri ya da herhangi
bir televizyon karakterinin fotoraf olduu hlde basit ya da zor bir
grevi
gerekletirmeye
almtr.
Fotoraf
sevilen
bir
TV
karakterine ait olduunda (rnein, Greys Anatomy dizisindeki

George) odada gerek bir insan var gibi etki yaratmtr: renciler
basit grevlerde daha iyi, karmak grevlerde daha kt baarm
gstermitir. Fotoraf sevilen bir karaktere ait olmadnda ise
baanm
zerinde
herhangi
bir
etkisinin
olmad
grlmtr
(Gardner & Knowles, 2008).
Sosyal Aylaklk: Bakalannm Varl Bizi

Rahatlattnda
Psikoloji snavna girdiinizde bireysel abanz deerlendirilir (snavdan bir not alrsnz). Bu, ele aldmz sosyal kolaylatrma
aratr- malannm tipik bir zelliidir: nsanlar (ister tek balanna ister
bakalarnn nnde) bir eyler zerinde alrlar ve bireysel abalan
kolayca
gzlemlenip
deerlendirilebilir.
te
yandan,
insanlar
bakalarnn ya- nndayken genellikle bireysel abalar evrelerindeki
insanlann abalarndan kolayca ayrt edilemez. Bir konserdeyken

alk tuttuunuzda (kimse ne kadar sesli alkladnz syleyemez)
ya da bir bandoda bir mzik aleti alyorsanz (aldnz mzik
aletinin sesi dierlerine kan- r gider) durum budur.
Bunlar, az nce ele aldmz sosyal kolaylatrma ortamlarnn

tam tersi durumlardr. Sosyal kolaylatrmada bakalarnn varl
klarn zerinize evrilmesine ve uyanlmlk yaamanza neden
olur. te yandan, bakalaryla birlikte olmak ve bir grubun iinde
eriyip gitmek, yalnz bama olduumuz durumlara oranla daha az
fark edilebilir olmak anlamna geldiinde kendimizi rahatlam
hissederiz.
Kimse
ne
yaptmz
syleyemeyecei
iin
deerlendirilme endiemiz ve dolaysyla elimizden gelenin en iyisini

yapma
isteimiz
azalr.
Bu
durumda
neler
olur?
Kalabalkta
kaybolmann yaratt bu rahatlama, baanm drr m yoksa

arttrr m? Yant yine elimizdeki iin basit ya da karmak olmasma
baldr.
nce, bir halata olabildiinde aslmak gibi basit grevler zerinde
duralm. Bakalaryla almann baanm zerindeki etkilerini ilk
olarak 1880li yllarda Fransz bir ziraat mhendisi olan Max
Ringelmann (1913) incelemitir. Bir grup adam halata asldnda her
bir bireyin, tek bana olduklan duruma oranla daha az aba
harcadn bulmutur. Bundan yzyl sonra sosyal psikolog Bibb
Latane, Kipling Williams ve Stephen Harkins (1979) insanlann
bakalannm
yanmdayken
ve
bireysel
baanmlan
deger-
lendirilemiyorken rahadama ve bunun sonucunda da basit ilerde

daha kt, karmak ilerde daha iyi baanm sergileme eilimini
sosyal aylaklk olarak adlandrmtr. Gruplarda sosyal aylaklk
rneklerine daha sonra alklama, yksek sesle tezahrat yapma ve
bir nesnenin kullanlabilecei btn alanlan dnme gibi eidi
basit grevlerde rastlanmtr (Karau & Williams, 2001; Shepperd &
Taylor, 1999).
Peki ya karmak grevlerde? Grup ierisinde baanm ayrt
edilemediinde
Uyarlmlk
insanlann
durumunun
daha
baanm
ok
rahatladn
zerindeki
anmsayn.
etkileri
zerine
sylediklerimizi de anmsayn: Uyanlmlk basit grevlerde baanm

arttmrken karmak grevlerde tam tersi olur. Ayn mantkla,
grdmz gibi, rahadama basit grevlerdeki baanm drrken
karmak grevlerdeki baanm ykseltir (Jackson & Williams, 1985).
ekil 9.3n alt blmnde bu sreci grebilirsiniz.

Sosyal Aylaklk
nsanlann
bakalannm
bureysd'baanmlandegerrendMIenyorkeri
yanmdayken
rahatlama
ve
ve
bunun
sonucunda da basit ilerde daha kt, karma&'irerde daha, iyi baanm

sergileme eilimi.
Sosyal Aylaklkta Cinsiyet ve

Kltr Farkllklar: Kim En ok
Kaytaryor?
Jane ve John birka snf arkadalaryla birlikte bir ders projesi
zerinde
alyor
ve
bireysel
katklar
hi
kimse
tarafndan
deerlendirilemiyor. Hangisinin kaytarma ve iin byk ksmn

dierine brakma olasl daha yksektir, Johnun mu yoksa Janein
mi? Yantnz John'sa byk olaslkla haklsnz. Sosyal aylaklk
zerine
yaplan
150den
fazla
almann
gzden
geirilmesi
sonucunda aylaklk etme eiliminin kadnlara oranla erkeklerde daha

yksek olduu grlmtr (Karau & Williams, 1993). 5. Blmde de
ele aldmz gibi, dier bireylerle kiisel ilikilere odaklanma ve
deer verme anlamndaki ilikisel karhkh-bamllk kadnlarda
daha yksektir. Belki de kadmlann grup iinde sosyal aylaklk etme
olaslnn dk olmas bu eilimle ilgilidir (Eagly, 1987; Wood,
1987).
Yine aratrmalar sonucunda aylaklk etme eiliminin Asya
kltrlerine oranla Batl kltrlerde daha yksek olduu grlmtr
ve bunun nedeni bu kltrlerdeki farkl benlik-tanmlannn basknl
olabilir (Karau & Williams, 1993). nsann kendisini bakalanyla olan
ilikileri balamnda deerlendirmesi anlamna gelen karhkl-
bamh benlik gr Asyallar arasnda daha yaygndr. Bu benlik

tanm grup iinde sosyal aylaklk eilimini dryor olabilir.
Bununla
birlikte,
bu
tip
cinsiyet
ve
kltr
farkl-
hklann
abartmamalyz. Kadnlarda da Asya kltrlerinde de sosyal aylaklk

vardr, yalnzca erkeklere ve Batl kltrlere olanla daha az grlr
(Chang & Chen, 1995).
zetlemek gerekirse bakalannm nnde baaranmzn azalmas
ya da artmas iki eye baldr: bireysel abalann deerlendirilip
deerlendirilmemesi ve grevin basit ya da karmak olmas.
Baarannz deerlendirilebi- lyorsa bakalannm nnde uyanlmlk
durumunda tetikte beklersiniz. Bu da insanlann basit grevlerde
daha baanlyken karmak grevlerde zorlanmasna neden olan
sosyal kolaylatrma etkilerini yaratr (bkz. ekil 9.3 st yans).
abalannz deerlendirilemediinde (rnein bir makinede yalnzca

bir diliyseniz) kendinizi daha rahat hissedersiniz. Bu da insanlann
basit
grevlerde
baarl
olduu
ancak,
karmak
grevlerde
zorland sosyal aylaklk etkileri yaratr (bkz. ekil 9.3 alt blm).
Bu bulgular, gruplarn nasl rgtlenmesi gerektii asndan
nemlidir. rnein, alanlannm grece basit bir sorunu zmesini
isteyen bir
Ku
Klux
Klan
pelerinleri
ve
balklar yelerinin
kimliklerini
gizler;
iddet ierikli davranlar

bireyselliin
yok
olmas zerine yrtlen

aratrmalarla
tutarldr.
mdrseniz biraz deerlendirilme endiesinin zaran olmayacak, bu

durum baarm arttracaktr. Bununla birlikte, alanlarnz bireysel
baarmn gzlemlenemeyecei gruplara yerletirmemeniz gerekir
nk sonu byk olaslkla sosyal aylaklk (basit grevlerde dk
baarm) olacaktr. te yandan, alanlarnzn zor, karmak bir
grevi
yapmalarn
gzlemlenemeyecei
istediinizde,
gruplara
onlan
bireysel
yerletirerek
baarann
deerlendirilme
endielerini azaltmak byk olaslkla daha yksek bir baaranla

sonulanacaktr.
Bireyselliin Yok Olmas: Kalabalkta Kaybolmak

nsanlann kimliklerini daha da belirsizletirecekseniz kalabalkta
bir yz olmann dier sonulanndan da haberdar olmanz gerekir.
Buraya kadar, insanlann ne kadar sk altktan ve yeni eyleri ne

kadar
iyi
renebildiklerinin
grup
tarafndan
nasl
etkilendii
zerinde durduk. Grup iinde olmak bireyselliin yok olmas, yani

kiilerin
kimliklerinin
belirlenemedii
zamanlarda
(rnein,
bir
kalabalk iinde olduklannda) davranlar zerindeki ksdamalann

ortadan kalkmas sonucunu da dourabilir (Lea,
Bireyselliin Yok Olmas
---.-
..**
C Kiilerin kimliklerinin belirlenemedii, zamanlarda, (rnein, br kalabahkiinde olduklarnda) davranlar zerindeki kstlamalarn gevemesi. _
Spears, & de Groot, 2001). Dier bir deyile, kalabalk iinde

kaybolmak US daha nce hayal bile edemediimiz davranlarn
dizginden
boalmasn!.!
neden
olabilir.
Tarih
insan
gruplarfhn
sergiledii ve insanlar tek balai]tjH nayken asla sergileyemeyecekleri

dehetli eylemlerle doludur. Vietnam SaJ 3B va srasnda yaanan ve
bir grup Amerikal askerin yzlerce savunmanUlM kadm, ocuk ve
yal insan sistematik olarak ldrd My Lai katliam 'jj bunun
rneklerinden biridir (bkz. 8. Blm). Avrupada futbol kulpleri nin
taraftarlar bazen birbirlerine saldrp byk olaylar karrlar. ABDde
'8 rndan km seyirciler rock konserlerinde birbirlerini ayaklarnn
al- Ji anda ldresiye inerler. Yine ABDnin tarihinde -genellikle beyaz
pele- rinler altnda kimliklerini gizleyen- beyazlarn Afrika kkenli
Amerikahla- n lin ettii utan sayfalan bulunmaktadr.
Jj
Brian Mullen (1986) ABDde 1899 ile 1946 yllan arasnda

yaanan | lin olaylaryla ilgili gazete haberlerinin ieriklerini
zmlemi ve ilgin - bir gerekle karlamtr: insanlar gruh
hlinde hareket ettiklerinde kurbanlarn daha vahice ve hunharca
katletmilerdir. Benzer ekilde, Robert Watson (1973) 24 kltr
incelemi ve savaa gitmeden nce kimliklerini gizleyen -rnein,
yzlerini
ikenceye
ve
ya
bedenlerini
da
ele
boyayangeirilen
sava-
tutsaklan
lann
ldrmeye,
sakatlamaya
olan
eilimlerinin kimliklerini saklamayan savalara oranla daha yksek

olduunu grmtr.
Bireyselliin Yok Olmas Hesap Verme Hissini Azaltr Bireyselliin
yok olmas neden insanlan itkisel (ve ou zaman iddet ieren)
eylemlere yneltir? Bunun nedenlerinden biri tek bir kii ayrt edilip
sulanamayaca iin insanlann kendilerini daha az hesap verme
durumunda hissetmesidir (Diener, 1980; Postmes & Spears, 1998;
Zimbardo, 1970). rnein, Harper Leenin Blbl ldrmek (To
Kili a Mockingbird) adl romannda bir grup Gneyli haksz bir

ekilde tecavzle sulanan Tom Robinsonu lin etmek iin bir araya
gelir. Tipik bir bireyselliin yok olmas durumu yaanmaktadr:
Gecenin karanlnda benzer ekilde giyinmi bir grup erkei
birbirinden ayrt etmek ok zordur. Tam o srada Atticusun 8
yandaki kz Sco- ut iftilerden birini tanr ve ona adyla hitap
eder.
Farknda
olmadan
ok
zekice
bir
sosyal
psikoloji
mdahalesinde bulunmu ve gruptakilerin kendilerini yaptklanndan

sorumlu bireyler olarak hissetmesini salamtr. Gerekten de bu
noktadan sonra grup dalr ve herkes evine ekilir.
W-,
- Bireyselliin Yok Olmas Grup Normlarna taati Arttrr Aratrmaclar

60tan fazla alma zerinde yrttkleri bir st-analiz almasnda
bireyselliin yok olmasnn ayn zamanda insanlann grup normlanna
boyun eme orann arttrdn bulmutur (Postmes & Spears, 1998).
yesi olduumuz belirli bir grubun normlan bazen dier gruplarn ya da
genel
olarak
toplumun
normlar
ile
atabilir. Grup yeleri bir aradayken ve

bireysellik
yok
normlardan
olduunda
ok
grup
dier
Eer
normlan
kay-'
herkes
kellesini
bedyorken
banz
da artar. rnein, yine Blbl ldrmek
tutabiliyrsamz
Rttdyard
Kiplng,
Eer 1909
romannda
lin
gruhunun
normlan,
yasalan kendi elleriyle uygulamakt, oysa
y-
sz
dorultusunda hareket etme olashklan
kanda
bu normlar hi kukusuz dier kural ve

yasalarla atyordu (rnein, ldrmeyeceksin!). Bireyselliin yok
olmasn tevik eden koullar nedeniyle grup normlan dorultusunda
hareket etmeye ve Scout ortaya kp da birer birey olduklann
kendilerine anmsatana dek dier normlar gz ard etmeye hazrdlar.
Dolaysyla, bireyselliin yok olmas yalnzca tek bir kiinin seilip
sulanma olasln drmekle kalmaz, ayn zamanda spesifik grup
normlanna ball da artunr.
Son olarak, bireyselliin yok olmas her zaman saldrgan ya da
toplum kart davranlara yol amaz -bu, grup normunun ne olduuna
baldr. Herkesin grltl bir mzik eliinde lgnca dans ettii
ateli bir niversite partisinde olduunuzu dnn. Bireyselliiniz yok
olduu lde -ortam karanlktr ve herkes birbirine benzer giyinmitirgruba katlp lgn dansa katlma eiliminiz de artacaktr. Dolaysyla,
bireyselliin yok olmasnn olumlu ya da olumsuz davranlara yol
amas grubun spesifik normuna baldr (Gergen, Gergen, & Barton,
1973; Johnson & Downing, 1979). Grup kzgnsa ve norm saldrgan
davranmaksa, bireyselliin yok olmas gruptaki insanlann saldrgan
davranmasna yol aacaktr. Bir toplantdaysak ve norm ok yemek
yemekse
bireyselliin
eilimimizi arttracaktr.
kaybolmas
btn
mezeleri
silip sprme
Siber-lemde Bireyselliin Yok Olmas nsanlann bir konu ya da olay

hakknda
isimsiz
yorumlarda
bulunduu
internet
bloglanna
hi
katldnz m? Eer katldysanz, byk olaslkla, isim vermeden yazan

insanlann yazdklan eyler konusunda kendilerini daha az kstlanm
hissetmesinin ya
ratt bireyselliin yok olmas durumuna bizzat tank olmusunuz

demekti tir. 2006 ylnn Ocak aynda Washington Post gazetesi
post.blog
sitesini^
(blogs.washingtonpost.com/washpostblog/),
site
fkeli okuyucularn, ovkig terbiye d ya da hakaret ieren iletileriyle

dolup tat iin geici bir srjjjl kapatmak zorunda kalmt. fkenin
nedeni bir Washington Post muhabiri^ nin lobi faaliyederinde bulunan
Jack Abramoffun iki partiye de byfcfi miktarda kampanya ba
yaptm iddia etmesiydi (Farhi, 2006, s. A 8)p Post daha sonra
Abramoffun byk oranda Cumhuriyeti Partiye katkd bulunduunu
belirten bir tekzip yazs yaynlamak zorunda kalmt. Get^ gr ki web
sitesi bir aile gazetesinin sayfalarna yakmayan yorumlarla do-r|j lup
tamt bile.
Bloglar ya da internet sohbet siteleri yaygnlamadan nce fkeli
okuyucular tepkilerini editre mektup yazarak ya da molalarda i
arkadalanyla duygularm paylaarak ifade ediyorlard. Her iki
durumda da sylemleri byk oranda daha medenice oluyordu ve
post.blog
sitesine
yazan
insanlarn
aksine
terbiye
ifadeler
iermiyordu, bunun temel nedeni de insanlann bu tip ortamlarda

isimsiz olmamalanyd (ou gazete editre yazlan mektuplann gerek
isim iermesini art kouyordu). Internet insanlarn birbirleriyle isim
vermeden iletiime geebilmesinin yeni yollann at ve tam da
bireyselliin yok olmas zerine yrtlen ararmalann ngrd
gibi bu tip ortamlarda insanlar kimliklerinin ak olduu ortamlarda
sylemeyi
akllarndan
bile
geirmeyecekleri
eyleri
sylemekte
kendilerini zgr hissetmeye baladlar (Lee, 2004). Zorlu konularda

zgrce ve aka tartmann elbette ki yararl ynleri de var, ancak
yle
grlyor
ki
medeni
tutumlann
azalmas
da,
post.blog
editrlerinin grd gibi, buna denen bir bedel.
GRUP KARARLARI: KAFA KAFAYA VERMEK

TEK BAINA KARAR VERMEKTEN YE
MDR?
Bakalannm varlnn bireysel davranlar eitli ilgin ekillerde
etkilediini grdk. imdi gruplann temel ilevlerinden birini ele

alacaz:
karar verme.
Gnmzde
ou
nemli karar
gruplar
tarafndan veriliyor nk gruplarn bireylere oranla daha iyi kararlara

vard dnlyor. Amerikan hukuk sisteminde ou hkm tek bir
kii deil, bireylerden
."oluan bir grup (jri) tarafndan verilir (jri kararlaryla ilgili bir
tartma iin bkz. Sosyal Psikoloji banda 3, Sosyal Psikoloji ve
Hukuk). ABD Yksek Mahkemesi tek bir yargtan deil, dokuz kiilik
bir yarg- 1ar heyetinden oluur. Benzer ekilde hkmet ve irket
kararlan genel- -likle meseleleri tartmak zere bir araya gelen
insanlarn oluturduu
gruplar tarafndan verilir; Bakanlar Kurulu ve Ulusal Gvenlik
Kurulu, ABD Bakamna tavsiyelerde bulunur.

Birden fazla kii tek bir kiiye oranla daha iyi kararlar m verir?
oumuz bunun doruluuna inanrz. Tek bir kii gelgitler yaayabilir,
yanl davranabilir; te yandan birden fazla insan bir araya geldiinde
fikir alveriinde bulunur, birbirlerinin
hatalarm fark eder ve daha iyi kararlar
verir. oumuz, Evet, gerekten de
nsanlann
doru bir noktaya parmak bast, bu

benim aklma hi gelmemiti dediimiz
grup
iinde
karar
verme
srelerine
katlmzdr. Genel olarak, konu zerinde

en
fazla
uzmanlk
sahibi
kiiye
man. doru
unluk
1
gvenildiinde (Davis & Harless, 1996)
byk
ve insanlar yalnzca kendileri iin deil,
yapabilir^.,1.
btn grup iin en iyi yant bulmaya

gdlendiklerinde (De Dreu, Nijstad, &
van
Knippenberg,
gerekten
de
2008)
bireylerden
da
hatalar
Dryden,'^ws~alom
-John
and
Achtophel, 1682 ' -
gruplar
daha
iyi
kararlara ularlar. te yandan, bazen birden fazla kii tek bir kiiye
oranla daha kt kararlar verir ya da en azndan daha iyi bir karara
varamaz (Kerr & Tindale, 2004). Gruplann bireylerden daha kt karar
vermesine neden olan birka etmenden sz edebiliriz.
lem Kayb: Grup Etkileimleri

Sorunlara yi zmler Bulmay
Engellediinde
Sorunlardan biri ancak en yetenekli ye kendi hakll konusunda
dierlerini de ikna edebildii takdirde grubun iyi kararlar verebilmesidir
ki bu da, bazen yanlm olabileceimizi kabul etme konusunda katr
gibi inat olduumuz iin, pek de kolay deildir (Henry, 1995;

Laughlin, 1980; Maier & Solem, 1952). Bir grubu dnceleriniz
konusunda
ikna
etmeye
almann,
muhalefet
ve
pheyle
karlanmann ve en sonunda oturduunuz yerden grubun yanl bir

karara varmasn izlemenin nasl bir duygu olduunu hepimiz biliriz.
Grup etkileiminin herhangi bir ynyle sorunla-
SOSYA
L
PSKO
LOJ
307
AKH
iyirazmler bulmay engelledii bu durum ilem kayb ol

308
nlr (Hurley & Ailen, 2007; Steiner, 1972). ilem kayb eitli
ELL
OT
ARO
NSO
N TIM
OTH
Y D.
WIL
SON
ROB
IN
M.
AKE
RT I
yaanabilir.
bulmakla
Gruplar
ramadan
bilmeyen
a
en
yetkin
aslnda
yenin
neden
kim
SOSY
^kanhaen
^ PSfK-0LOj!
olduunu
bahsettiini
bile
birisine
rn
ekil
CjJgnn
9.
4n
yetkin ye gruptaki dier herkesle elimeyi gze
l-rimtr. eki] 9
alamayabih^g^.11' normatif sosyal basklarla ilgili tartmamz
Tir
g ko
?ûnd a ; -
^T Un
Yele
anmsayn), I sle , er bir nedeni de grup iindeki iletiim

sorunlardr -baz gru I lar birbirlerini dinlemezler; bazlannda ise
30 ,mCliara VeriJe
tek bir kii tart ^ ^ koyarken dierleri sessizlie gmlebilir

(Sorkin, Hays & yj*
Watson, Johnson, Kumar, & Critelli, 1998).
CSt
êtie^nnder hafaerda!dr; t?11501311

U
foT'fip ^
Farkl Bilgileri Paylaamama lem kaybnn ilgin rneklerind ^
\OIUnS? ' )(2
gruplarda yelerin zaten genel olarak bildikleri eyler zerinde ^ ^

0
(feWa.
Ka
sz olmalandr (Geitemeyer & Schulz-Hardt, 2003; Stasser & T' ^

Wittenbaum <Sr Park, 2001). Gruplann her birinde btn yeler^' ^ ^
bilinen bilgilerin yan sra yalnzca kimi yelerin bildii bil iler^b^^
rnein, renci Konseyi bakanl iin belirli bir aday destekle
/ o/ 4^CD' v4,' i
UUmir
teklememe konusunda bir karara varmak iin kiiyle bir
zi dnn. Baz bilgilerden hepiniz haberdarsnz; rnein ^
"i0lâtle
*
**
bakanlk yapm ve ekonomi okuduunu biliyorsunuz te
U SUUftl
piniz farkl bilgilere de sahipsiniz. Belki iinizden yalnzca hhi^k^'

ylnda renci yurdunda iki itii iin ceza aldn biliyor belki w ^ ^
ri de her hafta evsizler barnanda gnll olarak altm bil' ^
hakknda sahip olduunuz bilgileri paylatnzda daha iyi bir ka^
canz ok ak; ancak gruplann tuhaf ynlerinden biri de ort M*
nenler zerinde odaklanmalan ve grubun yalnzca baz yeleri
&
Konseyi bakanlna kimin daha uygun olduu konusunda b' T ^renc

malan istenmitir (Stasser <Sr Tim, 1985). Paylalan bilgi ko l ^
tn katlmclara okumak zere ayn bilgi paketi stmnlm ?U I 3
umu v
? e aday Ann
ilem Kayb
Grup etkileiminin herhangi bir ynyle sorunlara iyi zmler b 1
m
AC
'
ilgiler verili
T-(5ekn * yansD h T t^reV
. Uylal;
bilinen bilgileri gz ard etme eiliminde olmalandr. rnein^^^11^*1 SU

z
da az nce anlattmz durum canlandnlm ve rencilerden ^ 1?m2"
mes.
1 \ l n AdyAio *?s5'*5
* \01u>uzoL.^,
^ ken yalnzca bazlarnn sahip olduu bilgileri ele alma fenn
nUdlWenn kisi die ernk blr'

=>
paicet,
i, s Olunda?'
SOSYA
L
PSKO
LOJ
309
0U
g!eri payken, ., P^tklars bilet
Veii
*. Tart,,
ayn
drt 0/^
lerdeki niteliklerle ayndr. Herkes aday Aut 4 olumsuz zellii
oldugur bilir, yani katlmclar ceplerindeki bilgileri dierleriyle

paylasayd -tp' ortak bilgi koulundaki katlmclar gibi- aday
Ann toplam 8 olumlu, olumsuz zellii olduunu en batan
biliyor olacaklard. Paylalmayan gi koulundaki gruplarn ou
aday Ann olumlu zelliklerinin, kt liklerinden daha fazla
olduu asla renememitir nk paylatklar giler zerinde
odaklanrken farkl bilgileri gz ard etmilerdir. Sonu o 1 rak, bu
gruplarn yalnzca birka aday Ay semitir.
Bunu izleyen almalar gruplarn paylalmayan bilgilere odaklanma n
salamann yollan zerinde durmutur (Campbell dr Stasser, 2006;
Post-:
mes, Spears, & Cihangir, 2001; Scholten'
Birbirimizde
jffmc-
Knippenberg, Nijstad, & De Dreu, 2007;:
dtnu tek gnah fkr
Stasser
ayrldr
Paylalmaya^,
-Ralph Wilda Emesor, Toplum ve Vain;!/ 1870
&
Birchmeier,
bilgiler
daha
2003).
ok,
tartmann sonlannda ma^ saya yatnlr;

bu nedenle de tartmann her-'
. Farkl bireylerin bir grevin farkl ynlerini anmsamakla sorumlu
ol- ''Dasi durumunda ayn ey gruplar iin de geerli olabilir (Ellis,

Porter, & !Wolverton, 2008; Lewis, Belliveau, Hemdon, & Keller,
2007; Moreland, 1999). Toparlamak gerekirse, gruplarda yalnzca baz
yelerin sahip oldu- ;u bilgileri paylama yetersizlii, herkes hangi tr
bilgiden sorumlu oldu- gunu bildiinde ve bu bilgileri tartmaya
yeterli zaman ayrld takdirde alabilir (Stasser, 2000).
rnp Dncesi: Birok Ba, Tek Dnce Grup sargnlnm net
dnce ve iyi karar vermeyi engelleyebileceinden sz etmitik.
Irving Janis s (1972, 1982) gerek yaamdaki olaylardan yok karak
grup hlinde karar _ alma zerine grup dncesi olarak adlandrd
etkili bir kuram gelitirdi; bu dnme tipinde grup sargmlm ve
dayanmasn korumak, olgular gereki bir ekilde ele almann
nne geer. Janisin kuramna gre grup dncesi grubun ok sargn
olmas, farkl grlere kapah olmas ve kendi isteklerini bildiren
ynlendirici bir lider tarafndan ynetilmesi gibi belirli n koullar
salandnda ortaya kma eilimindedir. Janis, Bakan John F.
Kennedy ve danmanlarnn Kbay igal kararn rnek olarak verir.
Gnmz bak asyla dndmzde Floridann. 200 kilometre
aklarndaki tropikal bir adann ABDnin gvenliine ynelik byk bir
tehdit olarak grlmesi bize artc gelebilir. te yandan, Souk
Savam en iddetli yllaryd ve Sovyetler Birliinin de desteiyle
Kbada komnist bir devrim yapan Fidel Castro byk bir tehdit
olarak
grlyordu.
Eisen-
hower
ynetimi
Kba
sahiline
CIA
tarafndan eitilmi Kbal srgnlerden oluan kk bir birlik

karmay ve Castroya kar kkrtma hareketleri balatarak yeni
hkmeti devirmeyi planlyordu. Kennedy greve geldikten ksa bir
sre sonra danmanlaryla bir araya gelerek bu plann olumlu ve
olumsuz ynlerini masaya yatrd. Ksa sre iinde grup, konu zerinde
olduka uzmanlam sk, sargn bir birim hline gelmiti. Uzun
tartmalardan sonra plan uygulamaya karar verdiler ve 17
Nisan 1961 tarihinde 1400 srgnden oluan bir birlik Kbann .
Domuzlar Krfezi olarak bilinen blgesini igal etti. Harekt ksa Ai
,
srede felakete dnecekti.
sas
|Grup Dncesi
||'Grup sargmlm ve dayanmasn korumann, olgular gereki bir ekilde
ele ali/mann nne getii dnme tipi.
Castronun birlikleri igalcilerin neredeyse hepsini ele geirdi ya da

ldr- \ d. ABDnin komu bir lkeyi igal giriimi iyi ilikiler iinde
olduu Latin : Amerika lkelerini de fkelendirdi ve Kba Sovyetlere
her zamankinden daha da ok yaklat. Bakan Kennedy sonradan,
Nasl bu kadar aptalca 1 davranabildik? diye soracakt (Sorenson,
1966).
Janise (1982) gre bunun nedeni, alman kararn grup dncesinin
birok
belirtisini
tayor
olmasyd.
Kennedy
ve
ekibi
1960
seimlerindeki zaferin sarholuunu zerlerinden atamam, sk,

homojen
bir
gruptu.
Daha
nce
nemli
politik
kararlara
imza
atmadklar iin meseleleri ele almaya ynelik gelimi yntemlerden

yoksundular. Dahas, Kennedy igal yanls olduunu aka belirtmiti
ve
gruptan
plan
uygulayp
uygulamamaya
ynelik
bir
karar
beklemediini, yalnzca ayrntlar zerinde tartmalar gerektiini

sylemiti.
Grup dncesinin n koullan olutuunda ortaya eidi belirtiler
kar (bkz. ekil 9.5). Grup yenilmez olduunu, hata yapmalarnn sz
konusu olmadn dnmeye balar. Grubun moralini bozmaktan ya
da dierlerinin eletiri oklarna hedef olmaktan korkan insanlar zt
grleri dile getirmekten kanr (oto sansr uygularlar). rnein,
Kennedynin da- nmanlanndan biri olan Arthur Schlesinger Domuzlar
Krfezi
igali
konusunda
kukulan
olduunu,
ancak
endielerini
toplantlarda dile getirmekten kandn nk kendisi gibi bir

niversite
profesrnn
byk
devlet
dairelerinin
en
yksek
yetkililerine kar geldiinde kstahlkla sulanacandan korktuunu

sylemitir (Janis, 1982, s. 32). Birisi kart bir bak asn dile
getirdiinde grubun geri kalan hemen eletiriye balar ve ounluk
grne uyma ynnde bir bask oluturur. Schlesinger endielerinden bazlann zamann Dileri Bakam Dean Rusk ile paylamtr.
Bakann erkek kardei ve dnemin basavcs Robert Kennedy bunu
haber alnca birlikte katldklan bir davette Schlesingeri bir keye
ekip bakann plan uygulamaya karar verdiini ve dosdanmn da onu
desteklemesi gerektiini sylemitir. Bu tip davranlar fikir birlii
yanlsamas yaratr ve herkes aym fikirdeymi gibi grnr. Grup igal
konusunda oylamaya gittiinde Bakan Kennedy hazrda bulunan

herkesin fikrim almtr -elbette ki Arthur Schlesinger dnda.
Grup dncesinde ortaya kan bu tehlikeli durum insanlann etkin
olmayan bir karar verme srecini benimsemesine neden olur. rnein,
ekil 9.5in en sanda grld gibi, grup btn alternatifleri ele

almaz, olaslklar hesaba katarak B plan oluturmaz ve yapt seimin
riskleri
zerinde
yeterince
durmaz.
Grup
dncesi
hastalna
yakalanm devlet kararlarna baka rnekler verebilir misiniz? Janis

(1972,1982)
birka
rnek
veriyor;
Pearl
Harbordaki st dzey
komutanlarn 1941deki Japon saldrsn ngrememesi; inin byk

bir iddetle karlk vereceini aka belirtmesine karn Trumann
1950de Kuzey Koreyi igal karan; Bakan Johnsonm 1960lann
ortalannda Vietnam Savan trmandrma karar ve Bakan Nixon ve
danmanlannm Watergate olayn rtbas etmeye almas. Devlet
ynetimi dndan bir karar da NASA tarafndan 1986 ylnda alman ve
mhendislerin dondurucu koullarm o kesitli lastik contalar asndan
byk bir tehlike oluturduunu belirterek kalka kar kmasna
ramen Challenger uzay mekiinin frlatlmas kara- ndr. Kalk
srasnda contalar almad iin roket patlam ve mekikteki btn
mrettebat hayatn kaybetmitir. Btn bu kararlar ekil 9.5te ana

hatlanyla verilen grup dncesinin birok belirti ve sonulann
banndrmaktadr (Esser & Lindoerfer, 1989).
Gfupdnceslnin.ncller
grlere kar korunuyor, yaltlm.

' Gup dQ$0nesinhi belireri:
Grup yksek dzeyde sargh:

Gruba deer veriliyor ve
cazip bir grup, nsanlar gruba
ye olmay ok stiyor.
ncinmedik yanlsamas:;Grup yenilmez

olduunu ve hata yapamayacan
dnyor.
GrupyabtmuGrup farkl
Grubun ahlaki doruluuna inan Tann

bizim yanmzda.'
Kusurlu karar verme

Alternatiflerin yeterince
aratnlmamas
Tercih edilen seenein risklerini ele
almama
Bilgi araynda yetersizlik
Ynlendirici lden lider tartmay

kontrol ediyor ye kendJlstektarinidoyuruyor.
Zayf krar ven te prosedrler
FarU grleri *'e aunay*
Farkhgrlereuymaynnde dorudan
bask: Kart grler dile getiren olursa
ounlua uymalan ynnde bask
grrler
Beklenmedik durum
oluturmama. .
planlan
ZJuntnuhafizlarr Gnp yeleri lldaf
ekil 9.5
Grup dncesi: nclleri, belirtileri ve sonulan
Baz koullar altnda grup sargmlm ve dayanmasn korumak bir grup iin
olgular gereki bir ekilde ele almaktan daha nemlidir (bkz. ncller). Bu
yaandnda belirli grup dncesi belirtileri ba gsterir, rnein incinmezlik
yanlsamas grlr (bkz. Belirtiler). Bu belirtiler kusurlu kararlar verilmesine yol
aar.
(Janis, 1982 almasndan uyarlanmtr.)
Grup dncesi kuramnn ortaya atlmasndan bu yana kprnn

altndan ok sular akt ve birok aratrmac kuram test etti (Paulus,
1998; Mullen, Anthony, Sala, & Driskell, 1994; Tetlock, Peterson,
McGuire, Chang, & Field, 1992; Tumer, Pratkanis, Probasco, & Leve,
2006; Tumer, Pratkanis, & Struckman, 2007). Bu aratrmalarda
kusurlu grup kararlarnn zgn kuramda varsaylandan ok daha
yaygn olabilecei sonucuna ulald. Grup dncesi kuramna gre
grup dncesinin ortaya kmas iin belirli koullarn, yani Sekil
9.5in solundaki listelenen ncllerin olumas (rnein, grubun ok
sargn olmas) gerekiyordu. Artk bu ncllerden bazlar sz konusu
olmadnda bile grup dncesinin ortaya kabilecei grlyor.
nsanlarn grupla gl bir ekilde zdelemesi, grubun ne yapmas
gerektii ynnde ak normlarn olmas ve grubun sorunu zebilecei ynndeki gvenin dk olmas da yeterli olabilir (Baron,
2005; Henningsen, Henningsen, Eden, & Cruz, 2006). Dolaysyla,
gruplarn grup dncesi olaslnn farknda olmas ve bna kar
gerekli nlemleri almas ok daha nemlidir.
Grup Dncesi Tuzandan Kamak Bilge bir lider, grubunun grup dncesi tarznda kararlar vermesini nlemek iin eitli nlemler
alabilir (Flowers, 1977; McCauley, 1989; Zimbardo & Andersen, 1993).

Tarafszlnz koruyun. Lider, ynlendirici bir role brnmemeli,
tarafszln korumal.
Dardan fikir aln. Lider, grup yesi olmayan ve dolaysyla
grup sargmlm koruma konusunda daha az endielenen

insanlann fikirlerini almal.
Alt gruplar kurun. Lider, birbirlerinden ayn toplanan ve daha
sonra bir araya gelerek farkl tavsiye kararlann tartan alt

gruplar kurmal.
simsiz fikirler aln. Aynca lider gizli oylama yapmal ya da grup
yelerinden fikirlerini isim vermeden yazmalarn istemelidir; bylece

yeler gruptan dlanma korkusuyla otosansr uygulamadan gerek
fikirlerini paylaabilirler.
Neyse ki Bakan Kennedy Domuzlar
Krfezi karanndaki hatalanndan ders
karacak ve bir sonraki byk d
politika kararnda, yani Kba fze krizi
srasnda grup dncesini engellemek
iin bu nlemlerin ounu alacakt.
Sovyetler Birliginin Kbaya Amerikay
hedefleyen
nkleer
yerletirdiini
balkl
fzeler
rendiklerinde
danmanlan
bu
konuda
yaplabileceini
tartrken
ne
Kennedy
tartmalan etkilememek iin ou zaman grubun dnda kalmt. Aynca

gruba dorudan ye olmayan Adlai
Stevenson gibi uzmanlan da tartma- Kusurlu bir o" kesitli conta nedeniyle
lara dhil edecekti. Sovyet fzelerinin trajik bir ekilde infilak eden
kaldrlmas grmelerinden baanyla Challenger
aynlmasmda hi kukusuz grup kararlan konusunda benimsedii gelimi
yntemlerin pay bykt.
uzay
mekiini
frlatma
karan yle grlyor ki mhendislerin

mhrlerin
kalitesi
endielerini
gz
yetkililerinin
grup
sonucudur.
ard
konusundaki
eden
NASA
dncesinin
bir
BALANTILAR
Irak gal Karan Grup Dncesi Sonucunda m Alnmt?
Irak igal etme kararn zamansal bak as olmadan zmlemek belki de
risk
li bir itir. Bakan Bushun Iraka sava ama kararndaki hakll konusund
tartmalar gelecekteki tarihilere brakp bunun bir grup dncesi srecmim
nucu olup olmadna bakalm. Burada, grup dncesinin nclleri, belirtileri^
sonulan erevesinde rgtlenen baz gncel politikac ve politika gzlemcile
nin fikirlerini ele alacaz (bkz. ekil 9.5):
Grup Dncesinin nclleri
Yksek Dzeyde Sargn Grup. Bakan Bushun danmanlannn birbirine sla
bir ekilde kenetlenmi, sargn bir beyin takm oluturduu ve birounun
uzun sredir Bakanm arkada olduu ve onu eletirmekten ekindii
bilineni bir gerektiT (BakeT, 2005).
am
Yksek Dzeyde Stres. 9/11 terr saldnlanndan sonra hi kimse baka sald^sf nlann da olup olmayacan bilemiyordu. Kimileri bir sonraki hedefin
J
Beyaz , Saray olduunu dnyordu.
?||
Zayf Karar Verme Prosedrleri. Bakan Bushun eski basn sekreten Scott^
McClelland Savaa hazrlk srasnda bakann danmanlan kendi elim kolu* nu balamasna izin vermilerdi, bu da Bushu atmay nlemenin sava
kar-- ; maktan daha zor olduu bir duruma sokmutu (McClelland, 2008, s.
143).
Grup Dncesinin Belirtileri
- Jjj
Grubun Ahlaki Doruluuna nan. Bakan Bili Clinton dneminde Dle- /' ri
Bakan olan Madeleine Albright yle diyordu: nanl insanlar olan ki'^ 1
bakann hizmetinde altm ve ikisi de dinsel grlerini Amerikan polti- V;'
kalannm bir paras hline getirmedi... Bakan Bushun kendi inana, y ile %
kt arasndaki aynm konusundaki kesin tavn, bence, farkl... Bazlanmzn
-v- Bush konusunda duyduu endienin temelinde bu mutlak doru inanc
ya- J tyor (Goddard, 2006).
Fikir Birlii Yanlsamas. Eski basn sekreteri McClelland, Bakan Bush kendi
grn bir kez syledikten sonra bu grn nadiren sorgulandm sy. lyor nk, Bushun beklentisi bu yndeydi ve badanmanlanna bunu
ak- '-t a bildirmiti (s. 128). Tam bir fikir birlii yanlsamas sz konusu
deildi < nk Dileri Bakan Colin Powell sava konusundaki kukulann
dile getiri-, ; yordu. te yandan, bunu yapan tek danman oydu. McClelland
Ulusal Gvenlik Danman Condoleezza Ricem Bakan bilgilendirmek ya
da igd ve fi- y kirlerini sorgulamaktan ok, bunlan dzenlemekle daha
ok ilgilendiini sy-' lyor (McClelland, 2008, s. 144).
Zihin Muhafzlar. Bush dneminin hazine baiars as

Cheney
ve
dierlerinin
bakan'
ertey|
Bf( duklanm ve fikirleriyle elien grler^HrJ
sylyor (Bush soughc Vay1 to Irji 20tH'
surlu Karar Verme
r^
,BiIgi Araynda Yetersizlik Kongrenin birka ' dak
yetkililer Bush ynetiminin istihbara tp ya^!|a!
taly|gjL , verilerme odaklandm soyluyordu (Pmcjas,
200^J^MceUe katlyor [sava pazarlama] kampanyas
hzlandka ikazlara
dirmeler nemsiz grtluyor ya da hi gndeme alnmyordu J
rat byk oranda yadsnyor ya da basite gz ard ediliyordu (,
landa gre daha da ktusu Bush ynetimindeki msanlann keCJdScBfi
./ inanmaya balamalanyd, yan propaganda kampanyalarm sava
kamppasS tun gereklenyle kartrmaya balamlard {s 135)
; Beklenmedik Durum Planlarnn Oluturulamamas Eski basn&eltr' gre
Bush ekibinin savan planland gibi gitmemesi durumunda uyguayacaV bir B plan yoktu: Beyaz Saray bu tp bir igalle ilgili temel hedefler ve
uzun s vadeli planlar zerine tartmalarn nn, en batan kapamt (..;}
bakan ve ' danmanlar igalden sonra olacaktan ilgilendira nemli
meseleleri, tartmak- - a tan kanyordu (s. 143). .
**'%'
a
Drst olmak gerekirse Irak igal kararnn grup dncesi koullarna :
uymayan ynleri de sz konusu, nemli ncllerden biri yksek dzeyde
yn-. > lendncnm olmasdr ve yle grlyor ki Bakan Bush grup
tartmalarna,',;: arlm koyan denetleyici, yldnc bir lider deildi. Her
eyi hesaba kalarak* < * Irak igal kararnn mantkl karar verme
sreleri sonucunda m venldgjne,. a yoksa grup dncesinin bir sonucu
mu olduuna gelecein tarihilerinin i karar vermesini daha uygun
buluyoraz.
." .
Grup Kutuplamas: An Ular

Belki gruplarn kimi zaman kt kararlar verdiini kabul etmeye
hazrsnz. Yine de elbette ki gruplar bireylere oranla daha az riskli
kararlar verecektir -tek bir kii riskli bir ie varn younu yatrabilir,
oysa karar vermesine bakalan da yardm ettiinde ona saduyulu ve
ll olmasn salk verirler. Gerekten mi? Gruplann m yoksa
bireylerin mi daha riskli kararlar verdii sorusu birok almann
konusu olmutur. Katlmclara ana karakterin bir ikilemle karlat
ve okuyucuya riskli seenei tavsiye et
mek iin baan ansnn ne kadar olmas gerektiinin sorulduu bir

dizi ykden oluan Seme kilemi Anketi (SA) verilir (Kogan &
Wallach, 1964). Sradaki Dene ve Gr! altrmasnda bir satran
oyuncusuyla ilgili SA rneini bulabilirsiniz. Katlmclar yantlarn tek
balarna seer ve daha sonra bir grup oluturarak seenekleri tartp
her bir ikilem iin isimsiz bir grup kararna varrlar.
artc
bir
ekilde
ilk
almalarn
birounda
gruplann
bireylerden daha riskli kararlar ald grlmtr. rnein, tek

balarna karar verirken katlmclar satran oyuncusunun sadece
kazanma ans en azndan %30 olduunda riskli hamleyi yapmas
gerektiini sylemi, ancak sorunu grupta bakalaryla tarttktan
sonra baan ans %10 olsa bile hamleyi yapmas gerektiine karar
vermilerdir (Wallach, Kogan, & Ben, 1962). Bu tip bulgular riske
kayma olarak anlr. Bununla birlikte, bu tip kaymalarn yknn

tamamn yanstmad sonraki aratrmalarda anlalmtr. Gruplann
bireyin en bataki ynelimleri dorultusunda ayn ynde, satran sorusunda oyuncu iin riskli olacak ekilde en ar kararlara vard
grlmtr. Peki katlmclar daha en batan ll davransayd ne
olurdu? Bu gibi durumlarda da gruplar bireylerden ok daha tutucu
kararlara varacaktr.
u soruyu ele alalm: ki ocuk babas olan, gvenli, ancak dk
maal bir ite alan gen Rogerm hi birikimi yoktur. Birisinden
borsayla ilgili bir tyo alr: Bir irketin ktlannm deeri, yeni rnleri
tutulduu taktirde e katlayacak, aksi takdirde ktlar taban
yapacaktr. Roger hayat sigortasn satp parasn hisse senetlerine
yatrmal m yatrmamal m? ou insan bu durumda gvenli yolu
salk verir: Roger hisse senetlerini ancak yeni rnn baars garantili
olduu takdirde almaldr. Konuyu grup hlinde ele aldklannda daha
da sakmmac bir tavr sergilerler: Roger irketin senetlerine yatnm
yapmadan nce yeni rnn baarsndan yzde yz emin olmaldr.
Gruplarda yelerin en bataki eilimlerini arya tayan -bireylerin
en bataki ynelimi riskliyse daha da riskli, saknmalysa daha da
saknmal- kararlar alma eilimi grup kutuplamas olarak anlr
(Brown, 1965; Pal- mer & Loveland, 2008; Rodrigo & Ato, 2002; Teger
& Pruitt, 1967).
Grup Kutuplamas
Gruplarda yelerin en bataki eilimlerini amya tayan kararlar alma eilimi.
DENE ve GR!
Seme ikilemleri Anketi
W
Bu altrma iin drt ya da be arkadanza ihtiyacnz var. lk olarak
aadaki' anketin kopyasn kann ve arkadalanmzm her birine kiisel
olarak, hi kimseyle konumadan doldurulmak zere venn Sonra hepsini bir
araya getinn ve ikilemi tartmalarn ye ortak bir karara varmalarn isteyin.
Verdikleri karar yle ol- . mal ki grubun her yesi son karara en azndan
ksmen katlmal. Son olarak nisanlarn kendi balatma verdikleri ilk
kararlann grup karan ile karlatrn. Ortalama olarak en riskli karan kim
vermi, tek bana karar veren insanlar m yok-, sa grup mu?
- '>
Seme kilemleri Anketi

Ulusal satran turnuvasnda dk dzeyde bir katlmc ok gl bir
rakibine' kar erken bir ma yapyor ve aldatc, aneak riskli bir manevra
yapma ans yakalyor. Manevra baard olursa hzl bir zafer kazanabilir,
yoksa yenilmesi neredeyse kanlmaz. Satran oyuncusuna riskli hamleyi
yapmasn tavsiye etmeden nce kabul edebileceiniz en dk baan
yzdesi katr?
________10da 1 kazanma ans
10da 7 kazanma ans
,________Risk almasn tavsiye etmezdim.
Unutmayn, bu tip problemlerde gruplar bieylee oranla daha riskli kararlaT
alma eilimi sergiler. Siz de ayn eyi mi buldunuz. Neden? Grup daha riskli
bir karar verdiyse bunun nedeni metinde tarttmz ikna edici tartmalar
yorumuyla m - daha ok ilgilidir, sosyal karlatrmayla m, yoksa her
ikisiyle de mi?
(Wallach, Kogan, & Bem, 1962 almasndan uyarlanmtr.)
Grup kutuplamasnn iki ana nedeni bulunur. kna edici tartmalar

yorumuna
gre
btn
bireyler
gruba
en
bataki
tekliflerini
destekleyen ve bazlar gruptaki dier bireyler tarafndan daha nce

gz nne alnmam bir dizi argmanla gelir. rnein, birisi hayat
sigortasn paraya evirmenin Rogerm ocuklanna yaplm bir
hakszlk olacan nk babalarnn gen yata lp gidebileceini
syleyebilir. Bir bakas bu olasl gz nne almam olabilir;
dolaysyla o da en batakinden daha sakmml dnmeye
balayacaktr. Grup kutuplamasn bir yenin dier
yelerin dnmedii argmanlar ne srmesine balayan bu

yaklam bir dizi alma ile desteklenmitir (Burnstein & Sentis, 1981;
Bumstein
& Vinokur, 1977).
Sosyal karlatrma yorumuna gre bir konuyu grup iinde
tartrken ilk olarak herkesin neier hissettiini gz nne alrz. Grup
deeri nedir -riskli davranmak m yoksa sakmml m? Dier yelerin
houna gitmek istediimiz iin oumuz herkesin yaklamna yakm,
ancak biraz daha ar bir konum alrz. Bylece birey grup deerlerini
desteklemi ve ayn zamanda kendisini olumlu bir kta gstermi olur
-o aruk nc ve etkileyici dnen bir kii olarak grlmektedir. Hem
iknaya ynelik argmanlar hem de sosyal karlatrma yaklamlarn
destekleyen
aratrma
almalar
bulunmaktadr
(Blaskovich,
Ginsburg, & Veach, 1975; Brown, 1986; Isen- berg, 1986; Zuber, Crott,
& Wemer, 1992).
Gruplarda Liderlik
Henz ele almadmz nemli bir konu da grup kararlarnda liderin roldr. Byk bir liderin zellikleri psikologlar, tarihileri ve politika bilimcilerini uzun sre megul etmi bir konu- Gerek bir tarih yoktur, dur
OBass, 1990; Chemers, 2000; Fiedler, yalnzca biyografi vardr. 1967;
Hogg, 2007; Hollander, 1985; Klenke,
kaleler, Tarih, 1841_______
en
jyj
-Ralph Waldo Emerson. Ma-
1996;
Simonton, 1987). Bu soruya verilmi

yamdardan biri byk insan kuram
olarak anlr; buna gre, birisinin iyi bir
lider olmas belli bal aync kiilik zelliklerine baldr ve bunlar

liderin karlat durumdan bamszdr.
Byk insan kuram doruysa inam byk bir lider yapan temel
kiilik zelliklerini tanmlayabilmemiz gerekir. Bu, zek, karizma ve
cesaretin bir karm mdr? e dnk m yoksa da dnk m olmas
gerekir? Niccol Machiavellinin 1513te liderlik zerine kaleme ald
nl yapt Prenste olduu gibi bu karma bir tutam gaddarlk da
eklemek gerekir mi? Yoksa yksek ahlakl kiiler mi en iyi liderlerdir?
Byk nsan Kuram
. ,J
Birisinin iyi bir lider olmasn belli bal aync kiilik zelliklerine balayan ve
bun- )s
lan liderin karlat durumdan bamsz gren dnce.
*!
Liderlik ve Kiilik eitli almalarda kiilik ve liderlik yetenekleri

arasnda zayf ilikiler olduu bulunmutur. rnein, lider nitelikleri
olmayan insanlarla karlatrldnda liderlerin biraz daha akll, d$a

dnk olduklar, g istei ile hareket ettikleri, karizmatik ve sosyal
adan becerikli olduklan, yeni deneyimlere ak, liderlik yeteneklerine
gvenen, daha az sinirli kiiler olduklar ve lml oranda kendilerini
ifade etme yeteneine sahip olduklan grlmtr (Ames & Flynn,
2007; Chemers, Watson, & May, 2000; Hogg, 2007; Judge, Bono, Ilies,
& Gerhardt, 2002; Van Vugt, 2006). Burada asl nemli nokta, gl bir
ilikiye rastlanmam olmasdr. artc bir ekilde etkin liderlikle
gl korelasyon ilikileri olan az sayda kiilik zelliine rastlanmtr
ve bulunan ilikiler genellikle orta derecelidir. rnein, Dean Simonton
(1987, 2001) gelmi gemi btn ABD bakanlannm aile gemii,
eitim deneyimleri, meslekleri ve kiilikleri gibi 100 kiilik zellii ile
ilgili bilgi toplamtr. Bu zelliklerin yalnzca ile bakanlarm grev
banda ne kadar etkili olduklan arasnda korelasyon ilikisi olduunu
grmtr: boy, aile bykl ve bakann greve gelmeden nce
yaymlad kitaplann says. Tarihilerin deerlendirmelerinden yola
kldnda uzun boylu, kk ailelerden gelen ve greve balamadan
nce kitap yaymlam bakanlann daha etkili olduklan grlmtr.
Aync kiilik zelliklerini de iine alan dier 92 karakteristik zelliin
ise etkin liderlik ile bir ilikisi bulunamamtr.
Liderlik Tarzlan Byk liderlerin belirli kiilik tipleri olmasa bile belirli
liderlik tarzlann benimsedikleri sylenebilir. Etkileimsel liderler net,
ksa
vadeli
hedefler
belirlerler
ve
bu
hedeflere
ulaanlan
dllendirirler. Dntrc liderler ise takipilerini ortak, uzun vadeli

hedeflere yneltirler (Bass, 1998; Bums, 1978). Etkileimsel liderler
grubun gereksinimlerinin karlandndan ve ilerin dzgn bir ekilde
ilerlediinden emin olur. te yandan, erevenin dma kabilen,
nemli uzun vadeli hedefler belirleyip takipilerine bu hedeflere
ulama konusunda esin verenler dntrc liderlerdir.
..................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)...........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ..................................................................1
ROBIN M. AKERT ........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler...................................................................................4
Balarken..................................................................................21
Teekkr...................................................................................26
BALANTILAR............................................................................40
SOSYAL ETKNN GC...............................................................47

Gereksinimi...............................................................................61
S.....................................76
ebk yk SSSfifS...................................................................126
m : *........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi...........................................................................183
mmm...................................221
:hdt....................................392
^ps.....................................................................................397
la I.....................................135
n i..........................................................................................135
lli...........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?................................................................................56
rrr ^........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#..............................................................105
. Takipilerini ortak, uzun vadeli hedeflere ynelten liderler. - v ;
Martin Luther King, Jr. gibi birisinin byk
bir
etkenler
lider
olmasn
nelerdir?
belirleyen
Belirli
kiilik
zelliklerinin bir araya gelmesi mi,

yoksa doru kiinin doru zamanda
doru yerde olmas m?
in
ilgin
yan,
bu
liderlik
tarzlarnn aync kiilik zellikleri ile yakn bir ilikisinin olmamasdr;

insanlar belirli bir liderlik tarz ile domazlar (Judge, Colbert, & llies,
2004). Dahas, bu tarzlar birbirini dlamaz; aslna baklrsa en etkin liderler her iki tarz da benimseyebi- lenlerdir (Judge & Piccolo, 2004).
Grubun gndelik ileyii ile kimse ilgilenmezse ve insanlar ksa vadeli
hedeflere ulatklarnda dllendiril- mezse grup teklemeye balar.
Ayn zamanda insanlara uzun vadeli hedefler konusunda esin veren
karizmatik bir liderin varl da nemlidir. Doru Durumda Doru Kii
Sosyal psikolojinin en nemli retilerinden birine daha nce de
deinmitik: Yalnzca aync kiilik zellikleri ile sosyal davranlan
anlayamazsnz, sosyal durumu da hesaba katmanz gerekir. Byk
insan kuramnn yetersizlii kiisel karakteristiklerin iyi liderlik ile
alakas olmadn gstermez. Bunun yerine, iyi birer sosyal psikolog
olarak hem liderin doasm hem de liderliin gerekletii durumu gz
nne almamz gerekir.
rnein, lider konumundaki bir i adam baz durumlarda ok
baarlyken bazlannda baarl olmayabilir. 21 yanda Stephen

Wozniakla birlikte Apple Bilgisayar irketini kuran Steve Jobsu
dnn. Jobsun iletme alannda yksek lisans yapm tipik irket
yneticileri ile uzaktan yakndan alakas yoktu. 1960lann karkltr ocuklanndand, bir sre LSD kullandktan, Hindistana
gittikten ve bir meyve iftliinde komn hayat yaadktan sonra
bilgisayarlarla ilgilenmeye balamt. Kiisel bilgisayarlann henz
kullanlmad bir dnemde Jobsun sra d tarz, yeni bir endstri
balatmaya birebirdi. 5 yl iinde milyar dolarlk bir irketin lideri
olacakt. te yandan, Jobsun geleneklere aykn tarz rekabeti bir
pazarda byk bir irketi ynet
meye uygun deildi. Applen kn dmeye balad ve 1985 ylnda

Jobs irketten el ekmek zonanda kald (Patton, 1989). Jobs
ylmayarak 1986 ylnda ilk byk bilgisayar rn animasyon irketi
olan Pixarm kuruculan arasnda yer ald ve 2006 ylnda irketi 7.4
milyar dolara Disneye satt. 1990lar- da Apple irketi yine ilk
yllanndakine benzer teknolojik soranlar yaamaya balad ve pazar
paym
geri
sistemlerini
kazanmak
deitirmek
iin
Macintosh
zorunda
bilgisayarlannn
kald.
Apple
bu
iletim
zrluklan
gslemek iin kimi ie almt dersiniz? Tabii ki Steve Jobs

(Markoff, 1996).
Dolaysyla kapsaml bir liderlik kuram liderin, takipilerinin ve
durumun karakteristik zelliklerine odaklanmahdr. Bu tipteki en
tannm kuram etkin liderliin hem liderin grev-ynelimli ya da
iliki-ynelimli olmasna hem de liderin grup zerindeki denetim ve
etkisine bal olduunu savunan liderlikte duruma ballk kuramdr
(Fiedler, 1967, 1978). Bu kurama gre temelde iki tip lider vardr:
alanlann duygulanndan ve ilikilerinden ok, iin yaplmasyla
ilgilenen grev-ynelimli liderler ve alanlann duygulan ve
ilikileri ile daha ok ilgilenen iliki-ynelimli liderler. Liderin astlan
ile karlkl ilikileri mkemmel olduu, lider irkette aka gl bir
konumda grld ve grubun yapmas gereken i iyi tanmlanm
ve yaplandnlm olduu takdirde grev-ynelimli liderler yvk- sek-
denetimli alma durumlarnda iyi bir i kanrlar. Aynca, liderin

astla-
ile
ilikileri
zayfsa
ve
yaplmas
gereken
iyi
tanmlanmamsa dk- denetimli alma durumlarnda da

baanl olurlar. Peki ya iliki-ynelimli liderler? Bu tipteki liderler en
ok orta-denetimli alma koullarnda etkindirler. Bu koullar
altnda arklar olduka dzgn bir ekilde iler, ancak zayf ilikiler
ve incinmi duygularn yaratabilecei gcrtlara da dikkat etmek
gerekir. Bu tip duygulan yattrabilen kii, en baanl lider olacaktr
(bkz.
ekil
9.6).
yneticileri, ko-
Aralannda
ynetici
adamlan,
niversite
Grev ynelimli
liki ynelimli
Durumsal
kontrol
ekil 9.6
Fiedlerin liderlikte duruma ballk kuram.
Fiedlere gre grev ynelimli liderler durum kontrol yksek ya da dk
olduunda daha baarl olurlar, buna karlk iliki ynelimli liderler durum
kontrol orta dzeyde olduunda daha baarl olurlar.
mutanlar ve posta mdrlerinin de bulunduu eitli lider tiplerim

ieren
eitli
almalar
liderlikte
duruma
ballk
kuramn
desteklemektedir (Chemers, 2000; Peters, Hartke, & Pohlmann, 1985;

Schriesheim, Tepper, & Tetrault, 1994; Van Vugt & DeCremer, 1999).
Cinsiyet ve Liderlik Eski bir deyie gre cinsiyet ayrmcl nedeniyle
bir kadirim bir grupta baanl olabilmesi iin erkeklerden iki kat daha
iyi olmas gerekir. Kukusuz ilerlemenin nndeki engeller kalkmaya
balad. rnein, geen birka yl ierisinde bir kadm (Hillary Clinton)
Demokrat Partitin bakan aday oldu ve yine bir kadm (Sarah Palin)
Cumhuriyeti Parti tarihindeki ilk bakan yardmcs aday oldu. Ne
yazk ki engeller btnyle kalkm deil. 2008 ylnda en zengin 500
irketin
yalnzca
%12sinin
banda
bir
kadm
bulunuyordu
ve
irkederin ynetim kuru lan %85 orannda, yine irket alanlan
%84 orannda erkeklerden oluuyordu (Catalyst, 2008). Durum Avrupada da pek farkl deil. Avrupa Birliindeki en byk 50 irketin st
dzey yneticilerinin yalnzca %11i kadndr (Avrupa Komisyonu,
2007).
I dnyasnda kadmlann st dzey yneticilik konumuna gelmesi
hem zordur hem de genellikle kadnlar baanl olmann zor olduu
konumlara getirilirler. Michelle Ryan ve meslektalan bu durumu cam
uurum olarak tanmlamtr (Ryan, Haslam, Hersby, Kulich, & Atkins,

2008). Kadm-
SOSYAL PSKOLOJ
39
lar cam tavam krp st dzey

liderlik konumlarna gelseler bile
erkeklere oranla kriz durumundaki
ve
baarszlk
riski
yksek
birimlerin bama getirilme olaslklar daha yksektir. Ryan ve

meslektalar bu durumun hem
gerek yaamdaki irketlerin ie
ahmlannda hem de katlmclann
irket tanmlarn okuyup liderlik
konumlarna eleman nerdikleri
kontroll laboratuvar almalarnda geerli olduunu bulmutur.
Katlmclar gruba bal bir birim
kriz
durumundaysa
kadnlarn,
birim dzgn bir ekilde iliyorsa

erkeklerin
ie
alnmasn
nermitir, bu da kadnlarn liderlik konumlarnda baarsz ol- Ara trmalar liderlik rolleri iin mcadele
eden kadnlarn kendilerini bir ifte
ma olasln arttrmaktadr.
Cam
uurum
durumunun amazda bulabileceini gsteriyor. Nasl
nedenlerinden biri kadmlann kriz

ynetiminde,
zellikle
de
davranmalar
toplumun
gerektii
beklentilerine
konusunda
uyduklarnda,
a- yani scak ve komnal davrandklarnda
lanlar arasnda zlmesi gere- liderlik potansiyellerinin dk olduu

ken sorunlar konusunda daha ba- dnlr.
Lider
olup
liderlerden
ard grlmesidir. rnein, ka- beklenen davranlar sergilediklerinde,

dnlardan daha feomnai olmalan, yani gl ve kendinden emin davyani bakalannm esenlii ile daha
ok ilgilenmeleri, daha cana ya-
randklarnda
bir
kadm
gibi
hareket
etmedikleri iin olumsuz alglanrlar.
kn, yardmsever, nazik ve efkatli olmalan; erkeklerdense daha
eylemci, yani iddial, denetimci, baskn, bamsz, kendine gvenli

olmalan
beklenir.
te
yandan,
bu
beklentiler
kadmlann
deerlendirilmesini olumsuz bir ynde etkileyebilir (Carli & Eagly,

1999; Eagly, Johannesen-Schmidt, & van Engen, 2003; Eagly &
Karau, 2002; Eagly, Karau, & Makhijani, 1995). Kadnlar toplumsal
normlar dorultusunda davranmalan gerektii ekil
40
de
ELL10T ARONSON - TIMOTHY D. WlLSON - ROBIN M. AKERT f
hareket
ettiklerinde,
yani,
komnal
davrandklarnda,
genellikle liderlik potansiyellerinin daha az olduu dnlr. Bunun

nedeni baarl liderlerin, zellikle byk bir irket ya da asker bir
birim gibi yksek-g gerek- ' . tiren
konumlarda,
komnal deil, eylemci

fer hr
tam olarak greti-
olmas ynndeki beklentidir.
yalnzca
Kadnlar lider olduklarnda ve eylemci
renleb-Harold Ge
1984
liderlik zellikleri sergiledikleri zaman

da,
yine
bu
sergilemesi
ters
dt
davranlar
gereken
kadmlann
davranlarla
iin, erkeklere oranla daha olumsuz
alglanrlar. Dolaysyla kadnlar iin bir ifte amaz sz konusudur:

Nasl
davranmalan
gerektiiyle
ilgili
toplumsal beklentilere uyup scak ve

insan dger insanlara 'nasl
komnal
gveniyor, hayret ediyo-
potansiyellerinin
-Wilham
Shakespeare-,
At- nf r it n
davrandklannda
liderlik
dk
olduu
dnlr. Liderlik konumuna ulamay

baanp
bir
davranlan
liderden
beklenen
sergilediklerinde,
yani
eylemci ve gl davrandklarnda ise

kadn gibi davranmadkla- n iin olumsuz deerlendirilirler.
Yine de kadnlara ynelik n yarglarn zamanla azalyor gibi
grnmesi umut veriyor. 1953 ylnda dzenlenen bir Gallup
kamuoyu yoklamasnda insanlann %66s patron olarak bir erkei
tercih ettiini sylerken kadnlan tercih edenlerin says yalnzca
%5ti (%25in ise belirli bir tercihi yoktu). 2002 ylnda dzenlenen
benzer bir kamuoyu yoklamasnda erkek patronlan tercih edenleri
oran %32 iken, kadnlan tercih edenlerin says %19, kararszlarn
says ise %49du. Aynca, stereotip erkek davranlan sergileyen
kadmlann eskiye oranla daha ok kabul grdn ortaya koyan
verilerden de sz edilebilir (Twenge, 1997). Etkin liderliin hem
stereotip kadm davranlann (komnal) hem de stereotip erkek
davranlann
(eylemci)
gerektirdii
gr
de
gittike
yaygnlamaktadr (Eagly & Karau, 2002).
ATIMA ve BRLI
nsanlann karar vermek iin nasl birlikte altklarndan sz
SOSYAL PSKOLOJ
41
ettik; bu gibi durumlarda grup yeleri ortak bir hedefe ynelirler.

Bununla birlikte, ou zaman insanlann hedefleri birbiriyle uyumaz
ve bu da atma yaan
42
masna neden olur. Bu hem -rnein, bulaklar kimin ykayaca
konusunda anlaamayan bir ift gibi- iki birey arasnda hem de

cretler ve alma koullan zerinde anlaamayan bir sendika ve
irket ynetimi gibi iki grup arasnda yaanabilir. Ayn durum srail ile
Arap komular arasndaki uzun sreli anlamazlk ya da Iraktaki ii,
Snni ve Krtler arasndaki atmalarda olduu gibi uluslar arasnda
da ortaya kabilir. ki ya da daha ok sayda insan etkileime girdii
anda kiiler aras atma olasl da sz konusudur. Hatta Sigmund
Freuda (1930) gre bireylerin hedef ve gereksinimleri ou zaman
dierleri ile uyumad iin atma uygarln bir yan rndr.
atmann doas ve nasl zlebilecei sosyal psikoloji alannda
nemli bir aratrma konusu olmutur (Cohen & Insko, 2008;
Deutsch, 1973; Levine & Thompson, 1996; Pruitt, 1998; Thibaut &
Kelley, 1959).
Birok atma barl bir ekilde, fazla kin yaratmadan zlr.
Eler anlamazlklarn karlkl anlay yoluyla zmenin bir yolunu
bulurlar ve i grmeleri bazen el skarak sonlanr. Bununla
birlikte, ok zaman da atma ak dmanlklar yaratr. ABDdeki
boanma
oran
sknt
verici
derecede
yksektir.
nsanlar
anlamazlklarm zmek iin bazen iddete de bavururlar ve

yksek cinayet oranlan ABDnin uygar dnyann cinayet merkezi
olarak anlmasna neden olmutur. Uluslararas anlamazlklarda
lkeler aras savalar hl en yaygn zm olarak grlmektedir.
Aslna baklrsa, son 5 yzyldaki savalar incelendiinde savalann
iddeti (bir savata len insan says) bakmndan 20. yzyl birinci
srada, skl asndan da ikinci sradadr (Levy & Morgan, 1984).
1972 ile 1976 yllan arasnda terr saldmlan sonucu len insan says
2000den azdr. Bu say 2002 ile 2006 yllan arasnda 30.000i
gemitir (Cohen & Insko, 2008). atmalara barl zmler
getirme yollann aratrmann ok nemli bir konu olduuna hi
kuku yok.
Sosyal ikilemler
Birey iin en iyi olan bazen grubun btn iin o kadar da iyi
olmayabilir. Roman yazan Stephen Kingin son yaymclk giriimini
ele alalm. The Plant romannn iki blmn yazp bu blmleri
internette yaynladktan sonra okuyuculardan blm bana 1 dolar
SOSYAL PSKOLOJ
demelerini
istemiti.
Anlama
basitti:
43
Blmleri
internetten
indirenlerin en azndan %75i istenen creti dedii taktirde

yazmaya devam edecek ve yeni b-
44
Bazen insanlar atmalan barl yollardan zebilir, rnein iftler

arkadaa boanabilirler. Bazen de atmalar kin ve iddete
dnr. Sosyal psikologlar atmalarn zmlenmesi en olas
yollan test etmek iin deneyler dzenlemitir.
lmler yaymlayacakt. creti deyenlerin says %75in altnda

kald takdirde ise yazmay brakacakt ve insanlar romann geri
kalann asla okuyamayacakt.
King klasik bir sosyal ikilem, yani birey iin en kazanl yolun,
ounluk tarafndan seilmesi durumunda, herkes iin zararl olaca
bir durum yaratmt (Weber, Kopelman, & Messick, 2004). Kingin
romann, bakalar para verirken, bedavaya indirmek her bir birey
iin en krl davrana. te yandan, bu yaklam ok fazla kii
benimsediinde
King
roman
yazmay
brakaca
iin
herkes
kaybedecekti.
Balangta insanlar herkesin yararna olacak ekilde hareket
etmiti; ilk blm iin cret deyenlerin says %75in zerindeydi.
Bununla birlikte, birok sosyal ikilemde olduu gibi, insanlar sonunda
kendi yararlarna ve herkesin zararna hareket etmeye balayacakt.
Sonraki
blmler
iin
cret
deyenlerin
says
%75in
altna
dmt ve King de romann bolukta kaldn syleyerek yeni

blmleri yaymlamay durdurmutu.
Toplumsal kilem
Birey iin en kazanl yolun, ounluk tarafndan seilmesi durumunda
herkes iin ..
SOSYAL PSKOLOJ
45
zararh olaca bir atma durumu.
nsanlann sosyal ikilemlere nasl tepki verdii zerine, sosyal

hareketlerle ilgili sosyolojik almalar ve uluslararas ilikiler zerine
tarihsel,
ekonomik
ve
politik
analizler
gibi,
birok
yaklam
bulunmaktadr. Sosyal psikolojik yaklam bu atmalan deneysel

olarak ele almas ve hem nedenlerini hem de zm yollarn
laboratuvar ortamnda test etmesi bakmndan, dierlerinden aynhr.
Sosyal ikilemleri laboratuvarda incelemenin en yaygn yollanndan
biri tutuklu ikilemi olarak anlan bir oyundur. Bu oyunda iki kii
dierinin seiminden habersiz olarak iki seenekten birini tercih
eder. Kazandktan puanlar ise her iki kii tarafndan yaplan
tercihlere gre verilir. Bu oyunu bir arkadanzla oynadnz
dnn. Sradaki Dene ve Gr! altrmasnda da greceiniz gibi X
ya da Y seeneini tercih etmeniz gerekir ve bunu arkadanzn
seiminden habersiz olarak yaparsnz. Kazancnz -kazandnz ya
da kaybettiiniz para- hem sizin hem de arkadanzn yapt seime
baldr. rnein, hem siz hem de arkadanz X seeneini
iarederse- niz ikiniz de 3 dolar kazanrsnz. Buna karlk, siz Y,
arkadanz ise X seeneini tercih ederse siz 6 dolar kazanrken
arkadanz 6 dolar kaybeder. Hangisini seerdiniz?
ou insan Y seenei ile yola kar. En kt ihtimalle 1 dolar
kaybedersiniz ve en iyi ihtimalle en yksek miktar olan 6 dolan
kazanrsnz. X seenei her iki tarafnda da ayn paray kazanma
olasln arttnr, ancak bu ayn zamanda riskli bir tercihtir. Siz X
seerken arkadanz Y seerse kaybnz da byk olacaktr, insanlar
genellikle elerine ne kadar gveneceklerini bilemedii iin Y
genellikle en gvenilir seim olarak grnr (Rapoport & Chammah,
1965). Sorun, her iki oyuncunun da byk olaslkla bu ekilde
dnp (Dene ve Gr! altrmasndaki eklin alt sa kesinde
grld zere) her iki tarafn da kaybetmesine neden olmasdr.
insanlann bu oyunlardaki hareketleri gndelik yaamdaki birok
atmay yanstyor gibi grnyor. Her iki tarafn da yararna olacak
bir zme ulaabilmek
iin insanlann birbirlerine
gvenmesi
gerekir. Genellikle de insanlar birbirlerine gvenmedii iin sonuta

bir dizi rekabeti hamleden sonra her iki taraf da kaybeder (Batson &
Ahmad, 2001; Insko & Schopler, 1998; Kelley & Thibaut, 1978; Pruitt,
1998). Silahlanma yarma giren iki lke, kar taraf zayflmzdan
yararlanmaya kalkar korkusuyla silahszlanmay bir trl gze
alamaz. Sonuta her iki taraf da lgnca si-
SOSYAL PSKOLOJ
. L
47
DENE vc GR!
Tutuklu kilemi
.._
Sizin
Seenekleriniz
Arkadanzn
Seenekleri X Seenei Y Seenei X Sefcr||j nei Siz 3 dolar kazanrsnz Siz

6 dolar kazanrsnz Arkadanz 3 dolar kaza||| Arkadanz 6 dolar kaybeder
Y Seenei Sz 6 dolar kaybedersiniz Sto kaybedersiniz Arkadanz 6
dolar kaybeder Arkadanz 1 dolat kaybeder -- mk Bir arkadanzla tutuklu
ikileminin bu versiyonunu oynayn nce arkadanza tabloyu gsterin ve
oyunun nasl ilediim anlatn Oyundaki, her denemecle s^fB arkadanz
birbirinizin ne setiini bilmeden X seeneim, ya da Y seeneini sgfS
ebilrsnz Yaptnz seimleri katlanm ktlara yazp ayn anda
aabilirsineS Tablodaki hayali saylar szm ye arkadanzn her denemede
kazand ma da kay|| bettig hayal paray gsteriyor. mem, ilk
denemede siz X, arkcTanzY sejelj* nein seerse siz 6 dolar
kaybederken arkadanz 6 dolar kazanyor. Her ikiniz Y seeneini tercih
ederseniz her ikiniz de 1 dolar kaybediyorsunuz. Oyunu'10;1a|| oynayn ve
her birinizin ne kadar para kazanp kaybettiini not ahn. Siz ve arK^S
danz i birb seeneini mi (X seenei), yoksa rekabet seeneini mi
(Ysee?f nei) daha sk tercih ettiniz? Neden? Oyun srasnda bir gven ya
da gavensis^^ rnts ortaya kt tn?
lahlanmaya devam eder, ikisi de stnl ele geiremez ve lkenin

i sorunlarna harcanabilecek onca para heba olup gider (Deutsch,
1973).
Bu
tip
bir
atmann
trmanmas
durumu
boanma
srecindeki eler arasnda da ok sk yaanr. Bazen ama kiinin

kendi
gereksinimlerini
(ya
da
ocuklarn
gereksinimlerini)
dnmekten ok, kar taraf incitmeye dnr. Sonuta, bir

benzetme yapmak gerekirse, her iki taraf da Y seeneini ok fazla
tercih ettii iin ikisi de kaybeder.
Tutuklu kileminde t birliini Arttrmak Bu tipte ykselen bir
atma,
yaygn
olmasna
karm,
kanlmaz
deildir.
Birok
almada tutuklu ikilemi oyununu oynayan katlmclarn belirli

koullar altnda daha i birliki yant (X seeneini) tercih ederek her
iki tarafn da oyundan kazanl kmasn salad grlmtr.
Katlmclann oyunu bir arkada ya da ileride etkileime gemek
istedikleri birisi ile oynadklarnda hem kendilerinin hem de elerinin
kazancm en st dzeye karacak i birliki stratejiyi benimsemesi
artc deildir (Cohen & Insko, 2008). Aynca, yle grlyor ki
Asya
kltrleri
gibi
baz
toplumlarda
yetien
insanlar,
Bat
kltrlerindekilere oranla, daha i birliki ynelimlidirler (Bonta,

1997;
SOSYAL PSKOLOJ
49
Markus & Kitayama, 1991). Son olarak, ne tip bir davrann

beklendiine
ynelik
normlarda
yaplacak
ince
deiiklikler
insanlann i birliki davranmalann byk oranda etkileyebilir. Bir

almada oyunun adnn Borsa Oyunundan Ortaklk Oyununa
deitirilmesinin bile i birlii yapan insanlann orann %33ten
%71e ykseltmeye yettii grlmtr (Liberman, Samuels, & Ross,
2004). Hong Kongdaki inli niversite rencileri ile dzenlenen
dier bir almada oyundan nce katlmclara in kltrnden
simgeler gstermenin (rnein, bir in ejderi) onlan daha i birliki
olmaya, Amerikan kltrnden simgeler gstermenin ise (rnein,
ABD bayra) daha rekabeti davranmaya ynelttii bulunmutur
(Wong & Hong, 2005).
birliini arttrmak iin aynen karlk stratejisi de denenebilir.
Bu stratejide bata ibirliki davranp daha sonra hep einizin bir
nceki eldeki davranna gre (i birliki ya da rekabeti) tepki
vererek i birlii tevik edilir. Bu strateji kar tarafa i birlii yapmak
istediiniz, ancak o i birliine yanamadnda arkanza yaslanp
smrlmeyi de kabullenmeyeceiniz mesajn verir. Aynen karlk
stratejisi kar taraf i birliki, gvenli tepkiler vermeye yneltmede
genellikle baarl sonular verir (Axelrod, 1984; Messick & Liebrand,
1995; Parks & Rumb- le, 2001; Sheldon, 1999; Van Lange,
Ouwerkerk, & Tazelaar, 2002). Silahlanma yanma benzetme
yapmak gerekirse ayn strateji kar lkenin her trl silahlanma
giriimine aynen karlk verirken uzlamaya ynelik hamlelere,
rnein
nkleer
denemelerin
yasaklanmasna
da
uyarak
uygulanabilir.
Kantlanm dier bir strateji de atmann zlmesi iin kart
gruplann deil bireylerin kullanlmasdr, nk tutuklu ikilemini
oynayan iki kiinin i birlii yapma olasl ayn oyunu oynayan iki
gruba oranla daha yksektir (Schopler & Insko, 1999). Bunun nedeni
insanlann dier bir kiinin i birlii yapmaya gnlden ak olduuna
ve gvenilirliine inanmaya daha yatkn olmasna karn gruplann ilk
frsatta
kar
taraf
srandan
baklamaya
hazr
olduuna
inanmasdr. Peki k lke arasndaki gAynen Karlk Stratejisi

,n
tncei birliki davranp, sonra hep karnzdakinin bir nceki denemede
davrand t ekilde aynen karlk Vererek G-birliki ya da rekabeti) f

birliini tevik etmek ,
51
rmelerde liderler ba baa grtklerinde i birlii olasl,

karlkl
iki
heyetin
grmesine
oranla
daha
yksektir?
Muhtemelen. 1985 ylnda ABD ve SSCB liderleri Ronald Reagan ve

Mikhail Gorbaov silahszlanma grmeleri iin ilk kez svirede bir
araya
geldiler.
Liderler
grmeler tkandktan
ve
yan-
lanndakiler
sonra Reagan
arasnda
ve Gorbaov
sren
yanlarna
yalnzca evirmenlerini alarak kaykhaneye doru bir yrye

ktlar. Kimilerine gre iki lider bu yry srasnda btn nkleer
balkl fzelerin kaldrlmas konusunda anlamak zereydiler ki bu
mantk d dnce heyetlerin kulana gitti ve anlamay son
anda nlediler (Korda, 1997).
Dier Sosyal kilem Tipleri Dier sosyal ikilem trleri zerinde de
eitli almalar yrtlmtr. Kamu mallan ikilemi kamu yararna
ortak bir havuza katkda bulunulmas gerektiinde, rnein devlet
okullar iin vergi denmesi gerektiinde yaanr. Olabildiince az
vergi demek bireylerin yararnadr, ancak herkes bu stratejiyi
benimsediinde kt sonulanna herkes katlanmak zorunda kalr.
Ortak mlkiyet ikilemi herkes ortak mallan kullandnda ortaya
kar. Ortak mallar ll bir ekilde kullanldnda kaynaklar
tazelenecek, an kullanmda ise tkenecektir. Bu ikilem adn bir
kasabann ortasnda yer alan ve herkesin koyunlann otlatabilecei
ortak bir ayr fikrinden alr. Bu klasik bir sosyal ikilemdir, nk her
ifti iin kendi koyunlann olabildiince fazla otlatmak kendi
yaranna olacaktr, ancak btn iftiler ayn eyi yaptnda otlar
tkenecektir (Hardin, 1968). Su ve enerji gibi snrl kaynaklara
kullanm da modern dnyadan bir mek olarak verilebilir. Bireyler
ne kadar gereksinim duyuyorlarsa o kadar kullanmak isteyecek,
bunu en kazanl yol olarak grecektir, ancak herkes ayn eyi
yaptnda ktlk balayacaktr. Ortak mlkiyet ikilemini Sosyal
Psikoloji ibanda 1 bal altnda insanlan evreye zarar veren
davranlardan alkoyma balamnda ele alacaz.
Kamu Mallan Hlemi
Kamu yaranna ortak bir havuza katkda bulunulmas gerektiinde
yaanan il Ortak Mlkiyet kilemi.
Herkesin ll bir ekilde kullanldnda, tazelenecek, am kullanmda ise

necek ortak mallan kullandnda ortaya kan ikilem.
SOSYAL PSKOLOJ
53
atmalar Tehditle zmek

Bir atma durumunda biroumuz dier taraf isteklerimize
boyun emeye zorlamak iin tehdit etmeyi aklmzdan geirir, eddy
Roosevelt'in deyiiyle yumuak konuup byk bir sopa tamamz
gerektiine inanrz. Anne babalar ocuklarnn uslu davranmasn
salamak iin sklkla tehdide bavururlar, retmenler rencilerini
ihtar cezas ya da mdrn odasna gndermekle tehdit ederler.
Daha tehlikelisi, ABDde silah tayan genlerin saysnn gittike
ykselmesi ve bunlan aslnda ufak bir iti kakla zlebilecek
atmalan zmek iin kullanmaya balamalandr. Uluslararas
alanda da bir lkenin karlann dierine kar savunmak iin
tehditlere sk bavurulduu grlr (Tumer & Horvitz, 2001).
Deutsch ve Krauss kamyonculuk oyunu
Kamyonculuk oyunu.
Katlmclar Acme ya da Bolt Kamyonculuk irketinin bakan roln oynarlar.
Para kazanmalar iin kamyonlarm balang noktasndan var noktasna
olabildiince abuk ulatrmalar gerekir. En hzl yol tek ynl yoldur, ancak
bu yolda iki kamyon ayna anda ilerleyemez. almann baz versiyonlarnda
oyunculara dierinin tek ynl yoldaki ilerleyiini durdurmalarna yarayan
kaplar da verilmitir.
(Russett, 1962 almasndan uyarlanmtr.)
SOSYAL PSKOLOJ
55
Morton Deutsch ve Robert Kraussun (1960, 1962) dzenledii

bir dizi klasik almada tehdidin atmay zmede etkin bir ara
olmad grlmtr.'Aratrmaclarn gelitirdii oyunda katlmclar
kendilerini Ac- me ve Bolt adnda iki kamyon tamacl irketinin
banda hayal ederler. ki irketin de amac mallan belirli bir yere
olabildiince abuk ulatrmaktr. Katlmclara her sefer" iin 60
sent denir, ancak seferde geen her saniye iin 1 sendik kesinti
yaplr. Her iki irket iin de kullanlabilecek en direkt yol, tek eritli
ve zerinde her seferinde yalnzca bir kamyonun bu- lunabilecei
bir yoldur. ekil 9.7de de grld gibi bu durum iki irketi
dorudan atmaya srklemektedir. Acme ve Bolt irketleri tek
eritli yolu ayn anda kullanmak istediinde her iki kamyon da
hareketsiz kalacak ve iki irket de para kaybedecektir. irketler
alternatif bir rota da izebilirler, ancak bu yol daha uzundur ve her
seferinde en azndan 10 sentlik kayBir sre sonra ou katlmc her iki
Bence, nasl k bizim, otta-
tj^^êepj^komsDd
a
dbydumttz foka davra-
kamyonun
da
mtevaz
bir
kazan
salamasna olanak veren bir zm

bulmutur. Srayla dier kamyonun tek
nlarmz. ettahyosa. Rus-
eritli yoldan gemesini beklerler ve
larn ve nhlenn.davan$-
daha sonra kendileri de ayn rotay
lan da bizim niyetimiz Ko-
izlerler.
nusunda
versiyonunda
duyduklar
ku-
kudan etkileniyor Tfa ra on.ann davrauiann- buyuk
almann
dier
aratrmaclar
bir
Acme
irketine tek eritli yolu kapatmalanm
etkiliyoruz -bylece, onlara
ve
dman ru.me- [., \ jjrark
kesmelerini salayan bir kap vermitir.
daun
olP*
kesinletiriyoruz
Fulbtgbt
larm.
WtHam
bylece
Bolt
kullanmann,
kapamann
Acme
irketinin
yani
irketinin
nn
kapy
knm
arttrdn, nk Acmenin tek yapmas
gerekenin Boltu tek eritli yoldan ekil

yoksa karmam" diyerek tehdit etmek
olduunu dnyor olabilirsiniz. Gerekte olan ise bunun tam
tersidir. ekil 9.8in sa blmnde grebileceiniz gibi, irketlerden
birine kap verildiinde her iki katlmc da, kapnn olmad koula
oranla, daha fazla para kaybetmitir. ekil 9.8de her iki tarafn
kazand ya da kaybettii toplam para grlyor. (Acme kapya sahip olduunda Bolttan biraz daha fazla kazanmtr, ancak her iki
tarafta da kap olmadnda kazana ok daha fazla olmutur.) Bolt
tehdit edil-
SOSYAL PSKOLOJ
57
mekten holanmam ve kamyonunu tek eritli yola park ederek dier

kamyonun geiini engellemitir. Bu srada da saniyeler gemi ve her
iki taraf da para kaybetmitir.
Durum daha eit olsayd ve her iki tarafta da kap olsayd neler
olurdu? Elbette ki her iki taraf da kapy kullandnda yaanacak
amazn farkna hemen varp bir an nce i birliine gideceklerdi deil
mi? Tam tersine (ekil 9.8in sol blmnde de grld gibi) karlkl
tehdit koulunda her iki taraf da dier koullara oranla daha fazla para
kaybetmitir. Her iki kamyon irketi de ellerindeki kapy kullanma
tehdidine ok sk bavurmu ve sylediklerini sklkla yapmlardr.
iletiimin Etkileri
Deutsch ve Kraussun kamyonculuk oyununun gerek yaama
uymayan bir yn var: ki tarafn birbirleriyle iletiime gemesine izin
verilmemiti. ki rakip konuabilseydi anlamazlklarn zebilirler
miydi? Bu soruya yant arayan Deutsch ve Krauss almann farkl bir
versiyonunda katlmclara her denemede birbirleriyle iletiime gemeyi
art kotular. Elbette ki birbirleriyle konutuklarnda i birlii olasl da
artacakt. Gel gr ki ekil 9.8in sa blmnde de grld gibi kr
oranlannda
kayda deer
bir art
yaanmayacakt.
Katlmclarn
iletiime gemesini salamak, kap yalnzca Acmenin elinde olduunda

(tek tarafl tehdit koulu) kayplan bir miktar azaltmakla birlikte, dier
iki koulda (tehdit olmayan ve karlkl tehdit) i birlii artmamt.
Sonu olarak insanlara iletiime gemeyi art komak, krlan nemli
oranda arttrmamt. Neden?
Kamyonculuk almalanndaki iletiimde yaanan sorun iletiimin
gven ortam yaratmamasyd. Aslna baklrsa insanlar haberleme
sistemini birbirlerini tehdit etmek iin kullanmt. Krauss ve Deutsch bu
gerei almann dier bir versiyonunda ortaya koydular: katlmclara
birbirleriyle ne ekilde iletiime geecekleriyle ilgili kesin talimatlar
vermiler ve iki taraf iin de haksz olmayacak, yani kendilerini kar
tarafn yerine koyduklannda kabul edebilecekleri bir zm bulmalann
sylemilerdi. Bu koullar altnda szl iletiim her iki tarafn kazand
para miktarn arttracakt nk bu durum rekabeti krklemek yerine
gven ortamnn domasn salyordu (Deutsch, 1973, 1990; Krauss &
Deutsch, 1966; Pruitt, 1998).
58
548
ELLOT ARONSON - TMOTHY D. WILSON - ROBIN M.
AKERt
iletiim olmadan
Zorunlu iletiim
ekil 9.8
Kamyonculuk oyunu almalarnn sonulan.
Soldaki panel iletiim olmadan katlmclarn kazand para miktarm (Acme

toplamn) gsteriyor. Bir ya da ild tarafa kap verilerek tehdit oluturuldu*^
h taraf da para kaybetmitir. Sadaki panelde katlmclarn her denemede
iletiime inek zorunda olduklarnda kazandklar para miktar grlyor. Yine
imc ara
katlmcl"6 ^ p verilmesi kazanlar drmtr.
â"
(Russett, 1962 almasndan uyarlanmtr.)
Uzlama ve Pazarlk
Buraya kadar eJe aldmz laboratuvar oyunlarnda insanlann
seenekleri snrlyd. Tutuklu ikileminde X ya da Y seeneini semek
zorundaydlar ve kamyonculuk oyununda kamyonu hedefe gtrmek
iin ellerinin altnda yalnzca birka yol vard. Gndelik yaamda
genellikle seenekle^ miz daha fazladr. ki kiinin bir arabann fiyat
zerine pazarla tututuunu dnn. Satc da aha da kar tarafn
isteklerinin hepsine ya da bir blmne boyun eebilir ya da hibirini
kabul etmeyebilir. Her iki taraf da istedii an pazarlktan ekilebilir.
nsanlann atmay zme yollan bulmada bir hayli zgr olduklan
dnlnce
taraflar
arasndaki
anlalabiliyor. nsanlar konuarak,
iletiimin
nemi
daha
iyi
pa2arlk yaparak ve uz. laarak
doyurucu bir anlamaya varabilirler. Uzlama atma hlindeki kart
SOSYAL PSKOLOJ
59
taraflann teklifler ve kar teklifler sunduu ve her iki tarafn da an
60
lamas durumunda bir zme ulald bir iletiim biimidir (De

Dreu, Beersma, Steinel, & Van Kleef, 2007; Galinsky, Mussweiler, &
Medvec, 2002; Thompson, 2005). nsanlar her iki tarafnda yaranna
olacak ekilde uzlamaya varmada ne kadar baanldr?
Baanl uzlamann nndeki engellerden biri insanlann genellikle
yalnzca tek bir tarafn krl kabilecei bir atma iinde kslp kaldklarn varsaymasdr. Her iki tarafn da yararna olacak bir zme
ulalabileceini
fark
edemezler.
rnein, boanma srecindeki bir ift

kendilerini atmaya kaptmp, iki tarafn
farkl ncelikleri olduunu fark edene
dek,
mali
bir
anlamaya
ulamann
Yme de gende bir duvar

kalyor
Bu
aramzda
psikolojik
duvar
bir
olanaksz olduunu dnebilir. Belki bir
engel oluturuyor ( ) her
taraf iin mobilyalar ve sezonluk konser
olayn
biletleri daha nemliyken dierinin tek
arptlm ve ypra tlm
istedii porselen yemek takm ve eski
bir
plak koleksiyonudur. Btnleyici zm

olarak
adlandrlan
bu
tip
bir
taviz
ve
ekilde
) Soruyorum, neden elenmz
inanla
tenlk-
dnler vererek atmadan kmann bir
engeli
yoludur; taraflar kendileri iin nemsiz,
vkmi}oruz5
kar
taraf
iin
nemli
olan
konularda taviz verirler.

Bu tip btnleyici zmlere ulamann
yorum
anmasma neden oluyor (
taraflann kendi karla- n dorultusunda
ancak
ifadenin
uzatp
ve
bu
birlikte
-Msr Eski Bakam Enver

Se
da
t
n
lsrj.il
Parlamentosu nda- k.
konumas, 1977
kolay olduunu dnebilirsiniz. Sonuta

iki tarafn tek yapmas gereken oturup
hangi konulann onlar iin daha nemli olduuna karar vermektir.
Bununla birlikte, insanlar btnleyici zmleri tanmlamakta ou
zaman glk ekerler (DeDreu ve ark., 2007; Moran & Ritov, 2007;
Thompson, 1977). rnein, bir uzlama g-
Uzlama
i; atma hlindeki kart taraflarn teklifler ve kar teklifler sunduu ve her
iki tarafn da anlamas durumunda bir zme ulald bir iletiim biimi ,
Btnleyici zm
I -j -fsp'
j : Taraflarn kendi farkl karlar dorultusunda dnler vererek aralarmdaki
SOSYAL PSKOLOJ
61
atmaya zm getirmesi; taraflar kendileri iin nemsiz, ancak kar taraf

iin nem- s Ii olan konularda taviz verirler.
62
Tarafsz ara bulucular sklkla i anlamazlklar, yasal mcadeleler ve boanma

srelerinde sorunlarn zlmesine yardm ederler. Ara bulucular bir atmada
iki tarafn da kabul edebilecei zmleri grmekte genellikle daha iyi bir
konumda olurlar.
rmesinde kii ne kadar ok eyi riske atyorsa kar taraf alglay

da o denli n yargl olacaktr. Bu durumdaki bir kii kar tarafn
nerilerine kukuyla bakarken ortak karlar da gz ard etme
eilimi sergiler (OConnor & Carnevale, 1997; Ross & Ward, 1995,
1996).
grmeleri,
yasal
mcadeleler
ve
boanma
grmelerinde tarafsz ara buluculara bu denli sk bavurulmasnn

nedeni
de
budur:
Ara
bulucular
genellikle
bir
atmaya
getirilebilecek ve her iki tarafn da kabul edebilecei zmleri daha

kolay grrler (Carnevale, 1986; Kressel & Pruitt, 1989; Ross
LaCroix. 1996).
Peki uzlamada iletiimin rol nedir? Daha nce de grdmz
gibi iletiim yalnzca taraflar arasnda gven olumasna yardm
ettiinde ie yarar. yle grlyor ki eski moda yz yze grmede
bunu salamak e- posta, mesajlama, cep mesaj ve video konferans
gibi elektronik iletiim tekniklerine oranla daha kolaydr. Elbette ki
bu tekniklerin de avantajlar vardr, ancak en nemli dezavantaj
tanmann ve karlkl gven ortamnn oluturulmasnn zor
olmasdr.
eidi
almalar
zerinde
yrtlen
bir
st-analiz
SOSYAL PSKOLOJ
almasnda
elektronik
araclar
zerinden
63
yrtlen
uzlama
grmelerinin, yz yze grmelere oranla, daha dmanca

getii ve
sonuta karlkl kazancn daha dk olduu bulunmutur (Stuhlmacher &
Citera, 2005).
Sonu olarak, birisiyle uzlamaya alrken genellikle btnleyici
zmlere ulalabileceini unutmamak nemlidir. Kar tarafn gvenini kazanmaya ve karlarmz (ideal olarak yz yze, olmuyorsa bir ara
bulucu araclyla) aka ortaya koymamz gerekir. Kar tarafn ayn
durumu sizin gibi yorumlamak zorunda olmadn unutmayn. Dolaysyla kar tarafn karlarn daha zgrce ortaya koyduunu fark edebilirsiniz ve bu da her iki tarafn da yaranna olacak bir zm bulma olaslnz arttracaktr.
Yakn bir gelecekte kendinizi bir karar vermeye alan bir grupta
bulabilirsiniz. Belki bte kaarlan veren bir renci derneginde'grevlsiniz,
belki de bir ders projesini nasl yapacaklar konusunu karara balamaya
alan bir renci ekibinin bir parassmz ya da yeni yeler konusunda
karar veren bir renci kulbn- d esiniz. Bu blmde rendiklerinizden
yola karak, grubun en iyi karara varmas iin eskisinden farkl davranacak
msnz? rnein; iyi kararlar alnmasn en- - yelleyebilecek ne tr ilem
kayplarna kar tetikte olmalsnz? (bkz; s..265.}. insanlarn bakalannm

bilmedii
bilgileri
paylamasn
nasl
sallayabilirsiniz?
(bkz:
s.
520).
Arkadalarnzn ve sizin iin grup dncesi riski var m, varsa buna nasl
nleyebilirsiniz? (bkz. s. 521.) Son olarak, grubunuzda kimin lider olacami
ve ne kadar etkin olacan ngrebilir misiniz? Lider olarak seilmeniz
olaslm arttrmak iin neler yapabilirsiniz? (bkz. s. 533-537) Bol ans!
zet
* r * if
.?
Grup Nedir? Bir grup birbirleriyle etkileim iindeki bamsz ya da drt kiiden oluur.
-,
nsanlar neden gruplara katlr? Gruplara ait olma gereksinimidogutan
geliyor olabilir. Gruplar ayn zamanda sosyal dnyaya dair birbii|pkayna;i:
ve sosyal kimliklerimizin nemli bir parasdr, insanlar grup tarafndan :
64
reddedilme konusunda ok hassastr ve bunu; nlemek iin? elerjndea gelev

: n yaparlar.
38
Gruplann Yaps ve levleri Gruplar genellikle homojen yelerden oluur; .

bunun nedeni, ksmen, gruplarda yelerin itaat etmesi gereken sosyal
normlarn olmsdr. Gruplarda iyi tanmlanm sosyal roller, yani insanlann
nasl davranmalar gerektiine dair ortak beklentiler de bulunur. nsanlar
kiisel kimliklerini ve kiiliklerini yitirecek denli kendilerini sosyal rollerine
kapra.~.J| bilirler. Grup sargml, yani grubun yelerini birbirine balayan ve
birbirle-^ rinden holanmaya tevik eden nitelikleri de grup baanmm
etkileyen nem>|j| li grup zelliklerinden biridir.
>Jjg
Gruplar ve Bireylerin Davranlar nsanlann yalnz balannayken ve grup imipl
deyken baanmlan aratrmalarla karlatnlmtr.
Sosyal Kolaylatrma: Bakalannm Varl Bize Enerji Verdiinde: Bireyi bir
grevdeki abalannn deerlendirilme olasl olduunda bakala: yalnzca
varl bile sosyal kolaylatrma salar: Baanm basit grevlerde tarken
karmak grevlerde sekteye urar.
Sosyal Aylaklk: Bakalannm Varl Bizi Rahatlattnda insanlarn bireysel;
abalarnn deerlendirilme olasl yoksa bakalannm yalnzca varl bile'"5
rahadama ve sosyal aylakla yol aar: Baanm basit grevlerde derken
kar- ' mak grevlerde ykselir.
Sosyal Aylaklkta Cinsiyet ve Kltr Farkllklan: Kim Daha ok Kaytan- ' yor?
Sosyal aylaklk kadnlara oranla erkekler arasnda, Asya kltrlerine ~ oranla
Batl lkelerde daha yaygndr.
*r|
Bireyselliin Yok Olmas: Kalabalkta Kaybolmak Bakalannm sadece orada bu~- lunmas bile bireyselliin yok olmasna, yani insanlar kalabalk iinde
olduunda davramlan zerindeki normal kstlamalarn gevemesine
neden olabilir. >
Grup Kararlan: Kafa Kafaya Vermek Tek Bana Karar Vermekten Ye inidir?
Aratrmalarda insanlann tek balannayken ve grup iindeyken nasl kararlar
verdikleri karlatnlmtr.
ilem Kayb: Grup Etkileimleri Sorunlara yi zmler Bulmay Engelledi -1 i,
inde Fikirlerin toplanmas ve grubun uzman yelerine kulak verilmesi konulannda iyi olduu zaman gruplar bireylere oranla daha iyi kararlar alrlar.^
te yandan, genellikle ilem kayb, yani grubun iyi kararlar almay
engelleyen ,'' zelliklerinden biri kendini gsterir. rnein, gruplar genellikle
ortak
bilgilere
younlarken
herkesin
sahip
olmad
bilgilerin
paylalmasnda yetersiz kalrlar. Sk skya bal, sargn gruplarda da grup
dncesi eilimi ba gs-'Jj terir, bu durumda grup sargmlm ve balln
korumak, olgulan gereki -*|j bir ekilde ele almann nne geer. |J|
Grup Kutuplamas: An Ular Grup kutuplamas gruplann, yelerinin en
bataki eilimleri ile karlatrldnda, daha an kararlara vermesine
neden ;f olur; bu grup kararlan, grupta hangi tutuma deer verildiine bal
olarak, da- -| ha riskli ya da daha ihtiyad olabilir.
"3
SOSYAL PSKOLOJ
41
Gruplarda liderlik
gldr. Liderler etkileimsel^
nimserler. Liderin t
durumuna
baldr, ilerlemeler J~'1
*s VT5S-* yonknnda yeterince
tgassL
genellikle kriz durumnâ:^t .?. 7.
lendiridMeri iin'fji^carfi^^^^^^
kadn liderleri birifteimaz
^ ,T ^-f-r
da toplumun beklentilerine uydnÎsq^^yan^^'ve^

nnda liderlik potansyo-nnn^k olduu âlrr
den beklenen davranlan sergilediklerinde, y^nt'ffp1 ye'
nnda bir kadn gibi hareket etmedikleri" iin olumsuz alg
atma ve birlii Aratmnalarda btrbirlenyle uyunayai hee|ra
sanlar arasndaki atmalarn nasl ztendi^êleRr^^^C
Sosyal kilemler Birey m en kazanl yol ogunluK"tarln<ai de
herkes im zararl oluyorsa bu ikilemler yaanr. eitli aratirmaSlac.
tutuklu ikilemini incelemitir; bu ikilemde iki k yalnzca kendi kantuy
dnmek ile karsndakinin de kann dnmek arasnda feim'fa'^r
mak durumundadr. Bu tp bir atmann zlmesinde gven yaratmak,
ok nemlidir.
'
'
^"
* atmalan Tehditle zmek Aratrmalarda tehdit kul]
azaltmadn, tersine arttrdm gstermitir.
letiimin Etkileri letiim yalnzca gveni tevik ettiinde
atmay s bilir.
* Uzlama ve Pazarlk ki taraf uzlama grmeleri ve
pazarlk yap; tnletinci bir zm, yani taraflarn kendileri
iin nemsiz, ancak iin .ok nemli olan konularda taviz
vermesi nemlidir.
9. BLM: TEST
Gruplar neden homojendir (ya, cinsiyet, inanlar ve fikirler bakmihdmSlhS#

zediT)?
,1 -
a. Zaten nceden birbirlerine benzeyen insanlar gruba katlr.

b. Evrimsel basklar benzer genleri olan insanlan gruplara katlmaya y c
*- - ' '
c. Gruplar yeleri arasnda benzerlii tevik eder
d. (a)ve(c)
^%
,
"K * rn.j
40
1:1.1.101 ARONSON - TIMOTHY D. VVILSON - ROBIN M. AKERT
1. Grup sargmlmm tanm aagdakilerden hangisidir?
a. Grupta insanlann nasl davranmas gerektiine ynelik ortak beklentiler

b.yeleri birbirlerine balayan ve birbirlerinden holanmaya tevik eden
Bitlikler
c. Erkek ve kadnlarn rol ve davranlar ile ilgili beklentiler.
d.nsanlarda bakalannm varl sz konusu olduunda basit grevlerde
iyi, karmak grevlerde daha kt baanm sergileme eilimi
2. Bir snava insanlarla dolu bir derslikte mi, yoksa tek banza olacanz
bir mfta m gireceiniz konusunda karar vermeye alyorsunuz. Snava
alt
z ve konuyu bildiinizi varsayarsak, snava ________________ girmelisi'
nk bunun sonucunda______________ortaya kacaktr.
a. derslikte; sosyal aylaklk
b.derslikte; sosyal kolaylatrma
c. snf; sosyal aylaklk
d. derslikte; bireyselliin kaybolmas
e. snf; sosyal kolaylatrma
3. ______________de ve ______________de sosyal aylaklk yapma egl
________________den ve_____________den daha yksektir.
a. erkekler, Asya kltrleri; kadnlar, Batl kltrler
b. kadnlar, Asya kltrleri; erkekler, Batl kltrler
c. erkekler, Batl kltrler; kadnlar, Asya kltrler
d. kadnlar, erkekler; Batl kltrler, Asya kltrleri
4. Matt dersinden dnerken daha iyi yemekler talep eden fkeli bir
kalabaln okut, yemekhanesine saldrmak zere olduunu gryor. Matt
yemekleri seviyor ve kalabal durdurmak istiyor. En etkin zm
aagdakilerden hangisi olurdu7
a. Kalabal evinde ay imeye davet ederek grup sargmln arttrmak
b. Herkese giyecekleri mavi tirtler datmak
c. Grubun en uzman yelerinin daha fazla etki sahibi olmasn salayarak

ile kaybn azaltmak
d. Grupta bir arkada bulmak, adn seslenmek ve onunla bir snav
hakknda ses li bir ekilde konumak
, jg
5. Bir grup projesinde alan drt psikoloji rencisi projelerine hangi
bilgile? dhil edecekleri konusunda karar verirken grup dncesinden
kanmak ' yorlar. Aadaki fikirlerden hangisi dierlerinden daha az
yararl olur? t"J
a. Projeye balamadan nce sinemaya giderek aralannda ba oluturmak ; f.
b. Btn aynntlan ele alacaklanndan emin olmak iin her bir yeyi ktab
farkl bir blmnden sorumlu klmak
c. Grubun yesi olmayan bir renciden projeyi gzden geirmesini stemek-j

d. Projeyi denedemesi iin ynlendirici olmayan ve insanlara drst gen
bil;, rimler veren bir lider semek
SOSYAL PSKOLOJ
43
fft Bili ve Pam evli bir ift. Bir ev alacaklar ye seeneklerim ikiye indirdifer.
Bili
ev*'
'
birinin
gzel
bir
mutfa
olduunu
ha^liyo^.Partise'^^^^la^H^' da hamam bcekleri olduunu hatrlyor.
Bu bilgiyi birbirleriyle paylaan Pam
ve Bili________________nlemek iin_____________' kullanm otolar.

- grup dncesini; zihin muhafzlarn
b. bireyselliin kaybolmasn; sosyal
rolleri 6c. ilem kaybn; aktarmac bellek
Jd. grup kutuplamasn; alt gruplan
& Aagdakilerden hangisinin bir grupta ilem kaybna yol ama olasl
dierlerinden daha azdr?
a. Karizmas yksek uzmanl ok dk bir hder
b. Daha nce hi karlamam grup yeleri
c.
Gruptaki yelerinin dier yelerde olmayan bilgileri
paylamamas <L Gruptaki yelerden bazlannm birbirlerini

dinlememesi
e.
En yetkin yenin konuma zgrlnn olmadn
hissetmesi - 9 Aagdakilerden hangisi ortak mlkiyet ikilemine

rnek gsterilebilir?
a. Balklarn hepsi istedikleri kadar balk tutabilir,, ancak bunu yaparlarsa,
balklar tkenir ve butun balklar bunun kt sonularna katlanr.
b. nsanlar bir konserden rahatlkla ve erken kabilmek m alk es
geebilirler, ancak herkes bunu yaparsa herkes kaplara yklenmi olur
konser salonundan k yine yavalar.
c. Bireyler vergi vermese de olur, nk vergilerim demeseler be
bakalannm dedii vergiler sayesinde parklardan ve otoyollardan
yararlanabilirler. "
d. Bir yemekte hesap paylalacaksa gruptaki bireylerden bin daha pahal
bir ye-' mek smarladnda daha krl kar; ancak gruptaki
herkes bunu, yaptgmdk ' sonuta herkes daha fazla para vermek
zorunda kalacaktr.
10.atmalann zmlenmesinde iletiim ne zaman daha etkili
oftr? "
a. Elektronik aygtlar (rnein elektronik posta) araclyla
iletiini kuruHtt; , unda.
b. Zorunlu olduunda.
c. atmann her iki taraf iin de risk yksek olduunda.
d. Ara bulucu kullanldnda.
p-o *-6 q-8 '3-i 'e-9 p-s *+ 3-e *q-r
SMf
v'
44
SOSYAL PSKOLOJ
45
KLER ARASI EKM lk

zlenimlerden Yakn likilere
Nepalin Katmandu ehrinin 160
damadn ta kesilmi ve iine ka-
Junigau
panm grnmesi de olaan d
kynde gen erkek ve kadnlar
karlanmaz (Goode, 1999). Talihsiz
dnyann
gibi g,,1 5^*5^ - ** '
kilometre
uzandaki
drt
bir
yanndaki
akranlar ile ayn umudu paylarlar

-k
olacak
paylaacak
ve
birisini
hayadanm
bulmak.
te
- TtaJHtrfdjlaSS '*?
Fifesel, ekicilik ve Holanma ~r

Kiiler Aras ekim Kufatnlan Sosyal
yandan, evlilie giderken izledikleri
Degt tok ve Eitlik
yol ABD gibi Batl lkelerdekinden
.* Yakn Uldlety^J-'
son
derece
farkldr.
Nepal
kylerinde flrt yasaktr, gen erkek

ve kadnlar arasnda gndelik karlamalar
bile
deerlendirilir.
uygunsuz
Geleneksel
eler potansiyel
taliplerin
olarak
olarak
sosyal
durumlarna, ailelerine, kasdarua

ve
ekonomik
kaynaklarna
,1 Sevgiyi Tanmlamak
" * il
AS ti |,t 1 ' '
Kulcur vc Sevgi
Sevgi' ve*ffkrrer *
Evnn ve Sevgi*Bir E - BALANIlLAR
%Ynw^^ft: e- kclmm
Alglann Etkilerm 7 Yakn. likilerde.
Balanma Tarzlar BALANTILAR Bu
Sian 44 Ak *
Uzun
Ihdrde
Sreh
ku*'\
odaklanan anne babalar tarafndan

seilir. Grc usul bu evliliklerde
gelinle
damadn
ilk
gecesinde
konumas
rastlanan
bir
kez
durum
dn
eine
az
deildir.
Gelinin tren srasnda alamas ve
zet
: *
rnen bu balangca karn bu evliliklerin ou talkta. ABD'deki

y| sek boanma oranlan Baul. lkelerdeki kendi esini seme
srecinin mujj ka en baanl yol olmas gerekmediini
gsteriyor olabilir n?
|
Dnden sonra gelin kocasnn ailesinin yanma tamr ve burada
<gji sk bir statye sahiptir. En zor ilen o yapar; her
sabah kocann ay*W 1 cnnra da bu suyu imesi gerekir (bu

m
ykamas,
sonra
aa
gelenek son yllarda ba*l

DU
auj
v
kadnlar tarafndan uygulanmamaktadr^ Goode, 199 )

|
Dnyada yalnzca e bulma srecinde degl, akn tanmlanmasnda!
ve yaanmasnda da farkllklar sz konusudur. Bu kitapta birok kez
del Sindiimiz gibi, Bat ve Dogu kltrleri bireylerin ve grubun ya da
toplug Ln Gereksinimlerini tanmlama konusunda farkllklar sergiler.
Bat topg lumlan bireyselcidir; bireyin zerkliini, kendine yetmesini
vurgular ve bt| revi kendi kiisel zellikleri erevesinde tanmlar.
Dogu kltrleri ise or^ taklasacdr gruba ballk vurgulanr ve birey
gruptaki yelii erevesin^ de tanmlanr (Hofctede, 1984; Kim &
Markus, 1999; Markus, Kitayama, & Heinman 1996; Triandis,
1995).
%
al psikologlar romantik akn bireyselci toplumlarda nemli
oldu- Zm evliliin nemli bir mihenk ta olduuna, buna karlk
ortak-: ES kltrlerdeki neminin daha az olduuna dikkat eker.
Bireyselci top- toLri. ak arpc, son derece kiisel bir deneyimdir, tasar
kendini eine i tapan,, arkadata*, ve leini * sre m gz ard eder.
Kmunle hkiye , hecesi ya da evlenikce|i byk oranda kiisel bukarardr. Buna karhk, , iZJL toplumlarda
as* bir
birey, ailesinin ye
dier grup yelerinin is rcMprini e nne almak zorundadr ki bu

da kimi zaman grc usul ev- * ligi tabullenmeyi gerektirir CDon &
Dion 1988, 1993; ^tayama, Markus & Nisbett, 1998; Levine, ato,
Hashmoto, & Venna, 1995).
! Vvil m)J\ - ROBIN M. AKERf
Bununla birlikte, Bal e bulma yollan basn yayn araclyla

ortaklaa- kltrlere de yansmtr; medyadaki bu anlatonlann
etkili olduu grl, ;
Cl
(Hatfield & Rapson, 2002). rnein, Nepalde gelin ve
damat adaylan ar- Sairlerine mektup yazyorlar, dnden

nce birbirlerini biraz olsun ta- hyorlar Bu mektuplarda
Batda idealletirilen romantik ak ko- Zutoyor^nun yerine,
gelecekteki yaamlaraun nasl olacam belirleyen ciddi ekonomik
meseleler tartlyor ve e adaylan birbirlerini gvenilir , ve
evlenmeye deer olduklarna ikna etmeye alyorlar (Goode, 1999).
Bu mektuplarn yaratt sonular gelenekten bir adm daha
uzaklayor; ift, M
karmak" yoluyla damadn evinde (ailesinin rzasyla) evlenmeye
karar verebiliyor. Yine de her ey olup bittikten sonra kz tarafnn

onaym
da
almak
gerekiyor;
aksi
takdirde
kz
evlatlktan
reddedilebiliyor.
Benzer ekilde, Londrada yaayan Gney Asyallar da' e bulma
meselesini
bir
dereceye
kadar
kendi
inisiyatiflerine
almaya
balamtr. Geleneksel olarak, Ingilterede yaayan Hindistan ve

PakistanlIlar, memleketlerinde olduu gibi, evlilii bireyler deil,
aileler arasnda yaplan bir anlama olarak grrler. Gen bir Hint
kadnn dedii gibi evlilik snp gidebilecek bir aka deil; eitim,
gelir, aile durumu, din ve karakter benzerliklerine dayanr (Alvarez,
2003, s. 3). Yine de, hzl flrt gibi modern Bat tarz kur teknikleri
geleneksel tanma biimlerini deitirmektedir. Hzl flrtte herkese
ak bir ortamda buluan potansiyel eler her bir adayla birka dakika
iin konuma olana bulur; Hindular bir masada, Mslmanlar baka
bir masada otururlar. Bir adayn houna giden kii hemen eve
gtrlp aile fertleriyle tantrlr. Bu ritel bireysele! kltrlerde
de gereklemekle birlikte ortaklaac kltrlerde olduka dallanp
budaklanr. Bu yeni ayarlanm evlilikte talipler balangta nemli
bir rol oynasa da son karan yine iki tarafn aileleri verir (Alvarez,
2003).
Dolaysyla, k olmak ve hayat arkadam semek gibi temel bir
insanlk durumu bile sosyal psikolojinin (durumun) etkilerini tar -bu
rnekte, taliplerin kltr. Bu blmde bakalarnn bize arkada ya
da k olarak neden ekici geldii ve ilikilerin nasl geliip ilerleme
kaydettiini ele alacaz.
EKM YARATAN NEDR?

Sosyal psikolog Ellen Berscheid, farkl yalardaki insanlara onlan
neyin mudu ettiim sorduunda verilen
yantlarda listenin en banda ya da en
stlerinde arkada edinmek ve olumlu,
scak
ilikiler
kurmak
geliyordu
(Berscheid, 1985;
Berscheid & Peplau, 1983; Berscheid &
Genel kannn
daslarm mutlaka
holrJ.ru;
rsjntar dngunu^
onlar . gelenlerdir^
Re-
is, 1998). Bakalaryla anlaml ilikiler iinde olmamak insanlarn

kendilerini yalnz, deersiz, umutsuz, aresiz, gsz ve yabanclam
hissetmesine neden olur (Baumeister & Leary, 1995; Hartup &
Stevens, 1997;
Peplau & Perlman, 1982; Stroebe & Stroebe,
50
SOSYAL PSIKOLOJ1
1996). Gerekten de, sosyal psikolog Arthur Arona gre insann en

temel gds kendini geniletmektir. Bu, baka birisiyle rtme ve
kaynama, bylece bu kiinin bilgisine, kavrayna ve deneyimlerine
ulaarak yaam deneyimlerini geniletip derinletirme isteidir (Aron,
Aron, & Norman, 2004; Aron, Mashuk, & Aron, 2004). Bu blmde ilk
defa karlaan iki insanm en bata birbirlerinden holanmasndan,
yakn ilikilerde akn gelimesine dek, ekimin ncllerini ele
alacaz.
Yan Komu: Yaknlk Etkisi

Kiiler aras ekimin en basit belirleyicilerinden biri yaknlktr. ans
eseri en ok grdnz ve etkileime girdiiniz insanlar ou zaman
arkadalarnz ya da sevgiliniz olma olasl en yksek olan kiilerdir
(Bes- cheid & Reis, 1998).
Bu ok bariz grnyor olabilir, ancak sosyal psikologlarn yalanlk
etkisi olarak and bu yaknlk ve ekimin en ilgin yn, ok dar bir
anlamda ilemesidir. rnein, MITde evli rencilerin kulland bir
yerleim kompleksinde yrtlen klasik bir almay ele alalm. Leon
Festinger, Stanley Schachter ve Kurt Back (1950) farkl dairelerdeki
iftler arasnda arkadalklarn nasl olutuunu incelediler. rnein,
kompleksin Westga- te West blm her biri 10 daire ieren 17 adet
iki katl binadan oluuyordu. iftler dairelere, bo yer olduka, rastgele
yerletirilmiti
ve
balangta
birbirlerini
hi
tanmyorlard.
Aratrmaclar ev sakinlerinden btn yerleim projesindeki en yakn 3

arkadalarnn adm sylemelerini istedi. Tam da yaknlk etkisinin
ngrd gibi, ad geen arkadalarn %65i, dier binalar uzak
olmamasna karn, ayn binada yaayan kiilerdi.
in
daha
da
ilgin
yan
bir
bina
ierisindeki
arkadalk
rntsyd. Westgate Westteki binalarn hepsi ekil 10.1de grlen

izimdeki gibi tasarlanmt: En yalan daire kaplan birbirinden
yalnzca 6 metre kadar uzaktayd ve iki kap arasndaki en uzak
mesafe yalnzca 27 metreydi. Ara- nrmaclar bitiik kap komularnn
%41inin yakn arkada olduklarm
YakralR-Etks
SOSYAL PSIKOLOJ1
51
En ak grdtglnz ve etkileime girdiiniz insanlann arkadanz ya da olma

ihtimalinin yksek olmas
^4
. ...... ......____________
52
SOSYAL PSIKOLOJ1
Yakn arkadalklar genellikle niversite yllarnda balar. Bunun nedeni,

ksmen, uzun sreli yaknlktr.
sylediini, iki kap uzakta yaayanlarn %22sinin ve koridorun iki

ucunda
yaayanlarn
yalnzca
%10unun
ayn
eyi
sylediini
bulmutu.
Festinger ve meslektalar (1950) ekim ve yaknln yalnzca fiil
fiziksel uzakla deil, ayn zamanda ilevsel uzakla da bal
olduunu ortaya koymutur. levsel uzaklk bazlarnn, dierlerine
oranla, birbiriyle daha fazla temas hlinde olmasna neden olan
mimari tasarmn belirli ynlerini anlatr. rnein, ekil 10.1de 1. ve
5. dairelerde kalanlarn arkadalk seimlerini ele alalm. Merdivenlerin
dibinde ve dier durumda da posta kutularnn yannda yaamak, bu
iftlerin st katta kalanlar olduka sk grecei anlamna gelir. Doal
olarak, 1 ve 5 numaral dairelerde kalanlarn st katta kalanlarla
arkadalk kurma oran, birinci kattaki dier da- irelerdekilere oranla
SOSYAL PSIKOLOJ1
53
daha yksektir. (Sradaki Dene ve Gr! aratrmasnda yaknln sizin

yaamnzdaki etkilerini inceleyebilirsiniz.)
ekil 10.1
Bir Westgate West binasnn kat plan.
Yerlekenin btn binalarnda ayn kat plan kullanlmt.
(Festinger, Schachter, & Back, 1950 almasndan uyarlanmtr.)
Yaknlk etkisi tanklk, dier bir deyile sadece maruz kalmann

etkisi ile iler: Bir uyarcya ne kadar fazla maruz kalrsak ondan
holanma eilimimiz de o kadar artar. Baz insanlan daha ok grrz
ve onlarla ne kadar tank olursak arkadalk da o kadar geliir.
Elbette ki sz konusu kii mide bulandrc bir budalaysa fazla maruz
kalma, gittike daha fazla antipati duymaya neden olur (Norton, Frost,
& Ariely, 2007). Bu tip olumsuz nitelikler olmadndaysa ainalk,
ekim ve holanma yaratr (Bomste- in, 1989; Griffin & Sparks, 1990;
Moreland & Beach, 1992; Lee, 2001).
Yaknlk
ve
sadece
maruz
kalma
etkilerine
iyi
bir
rnek,
niversitedeki snfnzdr. Btn bir dnem boyunca ayn insanlan

grrsnz. Bu durum onlardan daha fazla holanmanza m neden
olur?
Aratrmaclar
bu
hipotezi
Alman
niversite
rencilerini,
dnemin ilk gnnde snftaki sralara rastgele bir ekilde atayarak ve

rencileri dnem boyunca izleyerek test etmitir (Back, Schmukle, &
Egloff, 2008). ilk gnde rencilerden, dier rencilerin ne kadar
holanna gittiini ve onlan tanmay ne kadar istediklerini puan
baznda deerlendirmeleri istenmitir. Bu ilk deerlendirmelerde, yan
yana ya da ayn srada oturan rencilerin, ayn ayn oturan rencilere
oranla, birbirlerinden daha ok holand grlmtr. Bir yl sonra
ayn rencilerden yine ayn snf arkadalann onlardan ne kadar
holandktan, onlan ne kadar tandklan ve arkadalklanmn derecesi
asndan tekrar deerlendirmeleri istenmitir. Bir dnem nce yan
yana ya da
Sadece Maruz Kalmann Etkisi

Bir uyancya ne kadar fazla maruz kalrsak ondan, holanma eilimimizin <
DENE ve GR!
Hantasm karmak
^JfSJff?
* Bu altrmada arkadalarnz ve
tandklarnz olan insanlarle dSzeali' olarak zt-' inan geirdiiniz yerler
arasndaki ilikiyi inceleyeceksiniz. Yakmlk.'arfadalarir - |, nzm kim
oldgum sylyor mu?
lk olarak odaklanmak zere fiziksel bir mekn sein. Kaldnz renci

yur4u faite-ya da altnz bina alabilir (Biz mek oknik ê^ciyarduni
kKlaricaH t|z.) renci yurdunuzdaki bir katn kat planm kabataslak zm.
Jttn. pda.ja'~ J.plannn, merdivenlerin ya da asansrn, tuvaletin,,
salonun vs. konumlarnbu',/ ^ plana dhil edin. Kendi odanz byk bir X ile
iaretleyin (Yalnzca kaldnm kalkt m yoksa bnamn daha byk bir
blmn m iare dem"eniz gerektiine siz ka- f| rarverebilirsiniz)
"
" ~~ *'
||kinct olarak, bu katta kimlerin yakn arkadalarnz olduuna karar verin.
Onla.-.' irtn yurt odalarn da 1 saysyla iaretleyin. Daha sonra
arkadalarnzn kimler ol- 5? "duunu dnn, onlarn odalarm da 2
saysyla iaretleyin. Son olarak tandk- lamz dnn -sizinle merhabalaan
ya da arada srada ayakst: sohbet edenin^ : ti-sanlar. Onlann odalarn
da 3 saysyla iaretleyin.
tf. .imdi bu haritada arkadalk rntnz inceleyin. Arkadalarnz fiziksel

mekn- da odanzn evresinde m toplanyorlar? 1 ve 2 numaralaryla
iaretlediiniz yun odalan mekan olarak sizin odanza en yakn olanlar m? 3
numaral odalara, oran.- la size daha m yaknlar? Peki ya herhangi bir
numara vermediiniz odalar (yani r /tanmadnz ya da etkileime
gemediiniz insanlar) -bunlar sizin odanzdan en |*uzakta olan odalar m?
"
& Son olarak, yaknlk haritanz ilevsel uzakln varh asndan da
inceleyin. - | -Tenci yurdunun mimari zellikleri yurtta kalan baz
rencilerle daha ok karda- | -manza neden olan yollardan gemenizi
gerektiriyor mu? rnein, tuvaletin, tnut-;.
fam, salonun, merdivenlerin ya da asansrn ve posta kutularnn konumu
ya- ^ kinlik ve arkadalk kurma zennde nemli bir rol oynayabilir Bunlarn
hepsi sk- T hkla gittiiniz yerler; giderken ve dnerken baz insanlarn
odalarnn n&ndeti ge- % diyorsunuz. Yolunuzun stndeki insanlan daha
m iyi tayorsunuz?1 Eer yleyi p se, kimlerle arkadalk kurduunuzda
yaknlk nemli bir rol oynam demektir t
ayn srada oturan renciler arasndaki arkadaln bir sonraki

dnemde de, ayn oturan rencilere oranla, yine daha fazla olduu
grlmtr.
Yaknlk
etkisi
ilikilerimizden
bazlarnn
aslnda
yalnzca doru zamanda doru yerde" olmamzdan kaynaklandn

gsteriyor.
Yaknlkla ilgili son bir not da bilgisayar araclyla yaanan dnyadaki ileyiiyle ilgili olacak. Bizden fiziksel olarak ok uzakta olsa da
si-
Bant kesici olmas umurumda deil. Ona m."

The New Yorker Collection 1998, Sam Gross,
cartoon-
bank.comdan
alnmtr.
Tm
haklan
sakldr.
ber dnyada bize ok yakn olan insanlarla tanabiliriz

(Chan & Chen ^ 2004; Dodds, Muhamad, <Sr
Leskovec ve Eric
Watts, 2003). Jure
Horvitfl Alft Derecede Kevin Bacan adl popler
oyununa esin kayna olan kavra m test eden ok etkileyici bir

alma yrtmtr. Ayrlk derecesi" in $ sanlar arasndaki sosyal
uzaklkla ilgili bir ldr. Konumunuz tand- " 1 mz herkesten 1
derece, onlann tandklarndan 2 derece vs uzaktadr | Aratrmaclar
2006 hazirannda dnyadaki mesajlama trafiinin yakla- I k olarak
yarsn kapsayan Microsoft Messenger mesaj am incelemi- ^ tir.
Kimlerin birbirlerine metin mesaj gnderdiine bakm ve daha son-
ra iki insan birbirine balamak iin ortalama olarak bir zincirdeki

ka farkl insana gerek duyulduunu hesaplamlardr. 240 milyon
insan arasnda 30 milyar sohbet hesaplandktan sonra zincirdeki insan
saysnn 7 olduunu ve elerin %90mm 8 sramada birbirine
balanabildiini bulmulardr (Leskovec & Horvitz, 2007). Dolaysyla,
gnmzdeki medya anda 6 (ya da 7) ayrlk derecesi, insanlarn
karlkl balantlarm olduka iyi bir ekilde aklamaktadr.
Benzerlik
Grdmz gibi yaknlk ainal arttrr ve bu da holanmaya
yol aar, ancak gelien bir arkadaln ya da romantik bir ilikinin
beslenmesi iin bundan daha fazlas gerekir. (Yoksa btn oda
arkadalar en iyi arkada olurlard!) Gerekli olan ey benzerlik,
yani ilgilerimiz, tutumlarmz^ deerlerimiz, gemiimiz ya da
kiiliklerimiz arasnda uyumadr. Halk aznda bu durum tencere
yuvarlanm kapam bulmu (benzerlik kavrat
Bamard niversitesi renci yurdu mdr, oda arkada bavurularn,

yaama alkanlklan ve ilgi alanlan konusundaki sorulara verilen benzer
yantlar dorultusunda aymyor.
m) ataszyle dile getirilmitir. te yandan halk dilinde zt

kutuplar birbirini eker de denir (tamamlayclk kavram ya da
bize zt olan insanlar ekici bulacamz fikri). Neyse ki eski
ataszleri nedeniyle srekli kafamzn karmasna gerek yok;
aratrma verileri insanlar birbirine ekenin, ok byk oranda
tamamlayclk
deil,
benzerlik
olduunu
ortaya
koymaktadr
(AhYun, 2002, Berscheid & Reis, 1998; Byme, 1997; McPherson,

Smith-Lovin, <Sr Cook, 2001).
Fikirler ve Kiilik ok sayda aratrma, birisinin fikirleri sizinkilere ne
kadar yaknsa o kiiden o denli ok holanacanz gsteriyor
(rnein, Byme & Nelson, 1965; Lutz-Zois, Bradley, Mihalik, &
Moorman-Eavers, 2006). rnein, klasik bir almada Theodore
Newcomb (1961,) Michi- gan niversitesindeki erkek rencileri
okul ylnn banda yurt odalarnda oda arkada olarak rastgele
atamtr. Bu durumda benzerlik, arkadalk oluumunu ngrecek
midir? Evet: Erkekler demografik olarak benzer kiilerle (rnein,
ortak bir krsal gemi) ve kendileriyle benzer tutum ve deerleri
olanlarla (rnein, mhendislik mezunlan ya da liberal politik gre
sahip olanlar) arkadalk kurar. nemli olan yalnzca tutumlardaki
benzerlik ya da demografik benzerlik deildir. Benzer
kiilik zel] holanma ve ekimi arttrr. rnein, ecinsel
erkeklerin ilikileri j yrtlen bir almada erkekler,
kendilerininkine benzer kekleri aramtr. Stereotip erkek
zellikleri zerine bir testte; alanlarn en ok -stereotip bir
erkek zellii olan -mantkl bir ] ymda olduu
grlmtr. Stereotip kadn zellikleri zerine! sek puan
alan ecinsel erkeklerin ise stereotip bir kadn zellii ,
vurumcu bir partner araynda olduu ortaya kmtr
(Boyden',1 & Maier, 1984). Benzer kiilik zellikleri
heteroseksel iftler1 lklar iin de nemlidir (Acitelli,
Kenny, & Weiner, 2001; Caspi ner, 1990; Gonzaga,
Campos, & Bradbury, 2007; Klohnen & ]
Kiiler Aras Tarz Kiiler aras tarz ve iletiim becerileri
bize 1 sanlar da bize ekici gelir. Bir almada bakalan

hakkndaki ve kiiler aras etkileimler konusunda
konuma biimleri bakn zerliin insanlar arasnda
holanmaya neden olduu grlmtr son & Samter,
1996). Yksek becerili insanlar sosyal etkileimleri^ k ve
gelimi olarak grmlerdir; etkileimin psikolojik ynlen
zg younlam ve bu psikolojik zellii tayanlarla
iletiime deer ve, dir. Dk becerili insanlar sosyal
etkileimleri daha dz, daha i k bir ekilde grmlerdir;
etkileimin arasal ynleri (rnein, plabilecei ve
gerekte olanlar) zerinde younlarken karlan sanlarn
kiilikleri ya da gdleriyle daha az ilgilenmilerdir. Arkad
lerinin iletiim becerileri benzerdir, dk becerililer ve
yksek .1 kendileri gibi insanlarla arkada olmutur.
Gerekten de, aratnna: iler aras iletiim tarz sizinle
ayn olmayan insanlarla ilikilerin yi ve gelime ansnn
dk olduunu bulmutur (Burleson, 1994;-1 Pittman,
1994). Bu, byk olaslkla iliki ve evlilikte doyumu -et|
ayrlk ve boanmay da- byk oranda ngren bir
etkendir.
lgi Alanlar ve Deneyimler Son olarak, benzerlik farkl ve
daha in<? kilde de kendini gsterir, iinde bulunmay
setiiniz durumlar, < rei, bunlar benzer nedenlerle
seen insanlan ierir. Sosyal psikb hnda oturuyorsunuz ve
evrenizde bu dnem sosyal psikoloji der y seen baka
insanlar var. Salsa dans dersleri alyorsunuz; l.,_ dier
insanlar da Latin danslanm renmek iin burada
bulunuyorM laysyla, kendimize benzer insanlan
bulacamz belirli sosyal duraj
'ni
seeriz.
rnein,
izlemenin
(rencileri
akademik
yeteneklerine "rt gruplandrmann) etkileri zerinde younlaan

renci
ilikileri
rn-
leri
zerine
yrtlen
bir
almada
aratrmaclar rencilerin kendi iz- erindeki rencilerle, baka

izlerdeki rencilere oranla, arkadalk kurma 'alnn daha
yksek olduunu bulmutur (Kubitschek & Hallinan, 98). Bu
arkadalklann olumasnda yaknlk ve ilk benzerliin bir rol "nad
aktr. Bununla birlikte, aratrmaclar benzerliin bir rol daha

tuunu ekliyorlar: Zaman ierisinde ayn akademik izdeki renciler
o- ' nlukla benzer deneyimleri yaarlar ve bunlar dier izlerdeki
rencilerin
eneyimlerinden
farkldr.
Bylece
aralannda
yeni
benzerlikleri oluur ve fefedilir ki bu da arkadal besler, enzerlik

zerine Son Yorumlar Benzerlik zerine iki noktaya daha deimlim.
ilk olarak, benzerlik yakn arkadalklarda ok nemli bir deiken
jlmakla birlikte fiil (ya da gerek) benzerlik ile alglanan
benzerlik, ^tni kiinin bir bakasna ne kadar benzedii konusundaki
inanc arasnda iir ayrm yapmamz gerekiyor (Morry, 2007). Yakn

tarihli
bir
st-analiz
meslektalar
uzun
Almasnda
vadeli
R.
ilikilerde
Matthew
Montoya
alglanan
ve
benzerliin
holanma ve ekimi, fiili benzerlie oranla daha p ngrdn

ortaya
koymutur.
Dolaysyla,
kendini
bir
bakasna
benzer
hissetmek yine nemlidir, aslna baklrsa, o kadar nemlidir ki

kendimiz ve yaknlarmz arasnda benzerlikler zerine inanlar
oluturur ve bu benzerliklerin, aslnda var olmasalar bile, gerek
olduklarna inanrz (Montaya, Horton, & Kirchner, 2008).
" n ikinci olarak, benzerliin olmamas ilikinin tipi zerinde nemli
bir rol oynar. Romantik bir ilikiye baladmzda tipik olarak ciddi,
balla dayal bir iliki isteriz -ancak kimi zaman tek istediimiz
sadece elenmektir. David Amodio ve Carolin Showers (2005)
benzerliin mi yoksa tamamlaycln m n plana ktnn,
aratrma katlmclarnn romantik elerine ve ilikilerine duyduklar
ballk dzeyine dayandn bulmutur. Katlmclar balla dayal
bir iliki istediklerinde benzer bir e seerler; buna karlk, ilikiye
ballk dzeyi dkse kendilerine jenzemeyen eleri seeceklerdir.
Dolaysyla, dk balla dayal ilikilerde kastl olarak bizden ok
farkl birini partner olarak seebiliriz. Bu te bir kiiyle yaanan iliki
btnyle farkl ve yeni birisini tandmz r maceray ya da
kefi
temsil
eder;
bununla
birlikte,
ilerleyen
sayfalarda
greceimiz gibi, benzerliklerden ok farkllklara dayanan ilikileri

srdrmek ok zor olabilir.
Karlkl Holanma
Holanlmak hepimizin houna gider. Gerekten de birisinin bizden
holandn renmemiz bile onun bize ekici gelmesini salar.

Holanma o denli gldr ki benzerliklerin olmamasn bile telafi
edebilir. rnein, bir deneyde gen bir kadn yalnzca gz temasyla,
erkek aratrma katlmclarna doru eilip dikkatli bir biimde
dinleyerek onlara ilgisini gsterdiinde katlmclar, nemli konularda
kendilerine itiraz etmesine karn ondan ok holandklarm dile
getirmilerdir (Gold, Ryckman, & Mosley, 1984). pular szel olsun
olmasn, belki de A kiisinden holanmamzn en nemli belirleyicisi,
A kiisinin bizden holandna ne kadar inand- mzdr (Berscheid &
Walster, 1978; Kenny, 1994b; Kenny & La Voie, 1982; Kubitschek &
Hallinan, 1998; Montoya & Insko, 2008).
Karlkl holanma bazen, 3. Blmde ele aldmz gibi, kendini
dorulayan kehanet yoluyla gerekleir. Aratrmaclar bu sreci bir
deneyle ortaya koymulardr (Curtis & Miller, 1986). almada
karlamadan nce birbirlerini tanmayan niversite rencileri
almaya iftler
hlinde katlmtr. Her iftten bir kiiye
-----------~ spesifik bir bilgi verilir. Aratrmaclar kimi

Yaam
birok
arkadahkkkatlmclann
dier
rencinin
kendisinden glendirilmeli. Sevmek, , holandn, kimilerinin ise

holanmad- sevlmek varoluun en b-
za
nnetmesini salar.
renci iftlerinin
S^g^M^gzhS&n '
yeniden grerek birbirleriyle
mez, }er zaman neeye ei^ konumalanna izin verilir. Tam da
ngrl- lmldr.' ";,7j ; d gibi kendisinden holanldm d-WiUiamBlake,lovetopmlts.i nen katlmclar, dier katlmclara oranla,
"TpfHf* v /s-*-' - .
elerine daha hoa giden davranlar
sergilemitir; kendilerini daha fazla am, tartma konusunda fazla

zt grl davranmam ve genellikle daha scak, ho bir ekilde
davranmlardr.
Aynca,
kendisinden
holanldm
dnen
renciler, holanlmadm dnen rencilere oranla, dier katlmcnn ok daha fazla houna gitmitir. Ksacas, iftler eletikleri
kiilerin davramlann yanstma eilimi sergilemitir.
Fiziksel ekicilik ve Holanma

Yaknlk,
benzerlik
ve
karlkl
holanma
kimden
holanacamzn tek belirleyicisi deildir. Fiziksel grnm insanlar

hakkmdaki ilk izlenimlerimiz asndan ne kadar nemlidir? nsanlarn
gerek davranlarnn (sylediklerinin deil, yaptklarnn) incelendii
alan deneylerinde insanlarn fiziksel ekicilikten byk oranda
etkilendikleri grlmtr. rnein, klasik bir almada Elaine
Walster Hatfield ve meslektalar (Walster, Aronson, Abrahams, &
Rottman, 1966) Minnesota niversitesine yeni kabul edilen 752
renciyi tanma haftasnda birbirleriyle nceden tanma olmadan
grtrmtr. renciler nceden bir dizi kiilik ve yetenek
testinden geirilmi olsa da aratrmaclar rencileri rastgele olarak
eletirmitir. Dans gecesinde eler dans ve sohbet ederek birlikte
birka saat geirmitir. Daha sonra da bulumay deerlendirmi ve
ayn kiiyle yeniden bulumay ne kadar istediklerini belirtmilerdir.
Birbirlerinden holanp holanmadklarn
belirleyen birok olas zellik arasndan
-rnein,
ein
zeks,
bamszl,
duyarll ya da itenli- gi- en ok ne

kan belirleyici zellik, fiziksel ekicilik
olmutur.
Dahas, erkeklerin ve kadnlarn puanlamalar arasnda byk bir
farkllk
da
grlmemitir.
Bu
ilgin
bir
nokta,
nk
eidi
almalarda erkek ve kadnlarn fiziksel ekicilie eit oranda dikkat

ettiinin grlmesine karn (Duck, 1994a, 1994b; Lynn & Shurgot,
1984; Speed & Gangestad, 1997; Woll, 1986) dier almalarda
erkeklerin
ekicilie
belirtilmektedir
(Buss,
kadnlardan
daha
1989;
&
Buss
ok
Bames,
nem
1986;
verdii
Howard,
Blumstein, & Schwartz, 1987). Birok alma zerinde yrtlen bir

st-analiz almasnda her iki cinsiyetin de ekicilie nem vermekle
birlikte, erkeklerin biraz daha fazla deer verdii bulunmutur
(Feingold, 1990); bununla birlikte cinsiyete bal bu farkllk erkek ve
kadnlarn gerek davranlarnn deil, tutumlarnn incelendii
almalarda daha byktr. Dolaysyla erkeklerin potansiyel bir
arkadalk, randevu ya da e araynda fiziksel ekicilie, kadnlara
oranla, daha fazla nem verdiklerim sylemelerine karn, i gerek

davranlara geldiinde iki cinsiyetin fiziksel ekicilie tepkileri
birbirine daha yakndr.
/
Son almalar da erkek ve kadnlarn fiziksel ekicilie eit nem

verdiini ortaya koyuyor, iki aratrmac nemli bir aynm zerinde
younlatlar: Erkek ve kadn katlmclara potansiyel bir cinsel e
seiminde (yani ksa sreli, balla dayanmayan bir ilikide) ve
potansiyel bir hayat arkada seiminde (yani, balla dayal, uzun
vadeli bir ilikide) nem verdikleri (fiziksel ekim de dhil olmak
zere) 23 ayrc zellii sordular (Regan & Berscheid, 1997). Her iki
cinsiyet de fiziksel ekicilii potansiyel bir cinsel e seiminde en ok
istenen zellik olarak deerlendirmiti. (Sadece hayat arkada
seiminde erkekler, fiziksel ekicilie kadnlara oranla daha fazla
puan vermiti, ancak bu, erkeklerin en ok nem verdii zelliklerden biri deildi.) Dier almalarda, her iki cinsiyetin de fiziksel
ekicilii
cinsel
arzuyu
tetikleyen
en
nemli
zellik
olarak
deerlendirdii grlmtr (Graziano, Jensen-Cambell, Shebilske, &

Lundgren, 1993; Regan & Bersheid, 1995).
Son olarak, fiziksel grnmn ekicilikte oynad gl rol
yalnzca heteroseksel ilikilerle sumh deildir. Az nce deindiimiz
trde bir kr randevu almasna ecinsel erkekler katldnda
tpk nceki almadaki heteroseksel erkek ve kadnlar gibi
davrandklar
grlmtr:
Elerinin
fiziksel
ekicilii,
onlardan
holanmalanndaki en byk etken olmutur (Sergios & Cody, 1985).

ekicilik Nedir? ekicilik bakann gznde midir yoksa neyin gzel ve
yakkl olduu konusunda hepimizin paylat ortak zellikler var
mdr? Henz ocukluk yllarndan itibaren medya bize neyin gzel
olduunu ve gzellik tanmnn iyilik ile balantl olduunu syler.
rnein, en geleneksel ocuk kitaplarn resimleyenler ve Disney
filmlerindeki karakterleri izenler kadn kahramanlan -ve cplan
kurtarp
kalplerini
kazanan
prensleri-
hep
benzer
ekilde
resmederler. rnein, kadn kahramanlarn deimez zellikleri

unlardr: kk ve kalkk burunlar, byk gzler, ekilli dudaklar,
przsz bir ten ve ince, atletik bedenler -tpk Barbie bebekleri gibi.
Medyann ekicilik betimlemelerinin bombardman altnda kalan
biz- lerin gzellii tanmlarken ayn ltleri kullanmay renmemiz
artc deildir (Fink & Penton-Voak, 2002; Tseelon, 1995). Bat
kltrnde ok ekici olarak kabul edilen nllerin fotoraflarn ele
alalm. Onlara bu sfat kazandran yz zelliklerini betimleyebilir

misiniz? Michael Cunning-
ham (1986) bu gzellik standartlarn belirlemek iin yaratc bir

alma
tasarlad.
yllndan
ve
Erkek
niversite
uluslararas
gzellik
rencilerinden,
yarmasndan
niversite
seilen
50
fotorafn ekiciliini deerlendirmelerini istedi. Daha sonra her bir

fotoraftaki yz zelliklerinin grece byklklerini dikkatli bir
ekilde lt. Kadn yzlerine ynelik
ekicilik deerlendirmelerinin byk gz,
kk burun, kk bir ene, belirgin el-
Ah nsu gvsellj nt ke
mack kemikleri ve dzgn bir boyun,
pazelktr dokundua her

eyi andrr, kirletir.
kalkk kalar, byk gz bebekleri ve
-Orestes, M 4i}8
byk bir glmseme ile ilikili olduunu

buldu. Aratrmaclar kadnlarn da erkek
gzelliini ayn ekilde deerlendirdiini ortaya koydu (Cunningham,

Barbee, & Pike, 1990). Byk gzl, belirgin elmack kemikli, geni
eneli ve byk bir glmsemeye sahip erkek yzleri daha ekici
olarak grlyordu.
Erkek ve kadnlarn puanlandrmalarnn baz noktalarda akt
da grld. Her iki taraf da kar cinste byk gzleri seviyordu;
bunlar, yeni doan memelilerin yzlerine oranla daha byk gzleri
olmas nedeniyle bebek yzl tanmna uyan yzlerdi. Bebek yzl
zellikleri ekici olarak dnlr nk insanda scaklk ve koruma
hisleri yaratr -bebeklere, yavru kedi ve kpeklere verdiimiz tipik
tepkileri dnn (rnein, Berry, 1995; McArthur & Berry, 1987;
Zebrowitz, 1997; Zebrowitz & Montepare, 1992). Her iki taraf da
kar cinsiyette belirgin elmack kemiklerini sever ve yetikinlere
zg bu zellik, cinsel adan gerekten olgunlam yzlerde
bulunur. Gzel olarak deerlendirilen kadn yzlerinde bebek yzl
zelliklerinin, yakkl erkek yzne oranla daha fazla olduuna
dikkat edin (kk burun, kk ene). Bunun nedeni kadnlarn,
erkek
gzelliine
oranla,
ocuksu
niteliklerle
daha
fazla
badatrlmas olabilir.
Kltrel Gzellik Standartlan nsanlarn gzel ya da yakkl yz
alglan
farkl
kltrlerde
ayn
mdr?
artc
ancak
evet
(Cunningham, Roberts, Barbee, Druen, & Wu, 1995; Jones & Hill,
1993; McArthur & Berry, 1987; Rhodes ve ark., 2001). Irk gruplan ve
etnik gruplar belirli yz zellikleri asndan birbirlerinden ayrlsa bile
ok farkl kltrlerden gelen insanlar, insan yzndeki ekici fiziksel

zellikler konusunda hemfikirdir. Aratrmaclar eitli lke, etnik
kken ve rk gruplanndan gelen katlmclara yine eitli lke, etnik
ve rksal gruplan temsil eden insan yzlerinin foto-
58
Natalie
Poronan,
Jessica
Alba,
Ziyi
Zhang, Halle Berry,
Benjamin
Bratt,
Patrick
Dempsey,
Daniel Dae Kim ve
Wi
Smth
gibi
gnmzn popler
aktrleri erkek ve
kadnda yz gzellii
standartlarn temsil
ederler.
raflarm gstermi ve bunlarn ekiciliklerini deerlendirmelerini

istemitir. Katlmclarn puanlamalar kayda deer oranda birbiriyle
uyumutur. rnein, bu yndeki almalar zerinde yrtlen bir
aratrmada
katlmclarn
verdikleri
puanlar
arasndaki
korelasyonlarn 0,66 ila 0,93 arasnda seyrettii grlmtr ki

(Langlois & Roggman, 1990) bunlar ok gl korelasyon ilikileridir
(bkz. 2. Blm). Judith Langlois ve meslektalarnn (2000) birok
SOSYAL PSKOLOJ
alma zerinde yrtt bir st-analiz alma-
59
SOSYAL PSKOLOJ
61
snda da gzel ve yakkl yzn zelliklerinin farkl kltrlerde benzer ol-
duu ynnde verilere ulalmtr. Geni gruplar dhilinde insanlarn deerlendirmeleri eitlilik sergilemekle birlikte bir gr birlii sz konusudur:
Kltrel gemii ne olursa olsun insanlar kimi yzlerin dierlerinden daha iyi
grndn dnrler (Berscheid & Reis, 1998).
Bu sonulan nasl aklayabiliriz? Aratrmaclara gre insanlar geirdikleri evrim sresince belirli yz oranlann daha ekici bulmaya balamtr
(Langlois & Roggman, 1990; Langlois, _____________________________.
Roggman, & Musselman, 1994). rnein,
,
bebeklerin bile ekici yzleri, ekici olmayan G*zelhk dier tm referans
mektuplarmdan daha yzlere yelediini ve yetikinlerle ayn fo- nemIlbr
toraflan beendiklerini biliyoruz (Langlois, -Aristoteles, M.0.4. yzyl'
Ritter, Roggman & Vaughn, 1991; Langlois, ____________________
Roggman, <Sr Rieser-Danner, 1990). Hem erkek hem de kadn yzlerinde
tercih edilen yz gzellii zelliklerinden biri simetri, yani yzn bir
yanndaki niteliklerin, dier yanndakilerle uyumasdr. nsanlar simetrik
yzleri asimetrik yzlere oranla daha ekici bulurlar (Little ve ark., 2008;
Langlois ve ark., 2000; Rhodes, 2006). Evrim psikologlarna gre simetrik
yz nitelikleri, salklln ve retkenliin iaretleridir ve insanlar da bu
nedenle, yani iyi genlerin gstergesi olduu iin, simetrik yzleri tercih
ederler (Grammer & Thomhill, 1994). Bu tercih bir dizi almada karma
yz fotoraflan yaratlarak incelenmitir. ki yzn fotoraflan dijital
ortamda ikisinin zelliklerinin matematik ortalamasn sergileyen tek bir yz
alam yaratacak ekilde birletirilmitir. Bu ileme, 32 yzden tek bir
karma yz yaratlana dek devam edilmitir. Aratrma kathmclanna
gsterildiinde son karma fotoraflarn, bu fotorafla- n oluturan nceki
fotoraflann hepsinden daha ekici bulunduu ve bu durumun erkek ve
kadn yzlerinde deimedii grlmtr (Langlois & Roggman, 1990;
Langlois ve ark., 1994). Bu ortalama karma yzn daha ekici olmasnn
nedeni, nceki yzlerdeki kimi allmam ve asimetrik zelliklerin ortadan
kalkm olmasdr.
Bu, ortalama" yzleri daha ekici bulduumuz anlamna m geliyor?
Elbette ki hayr, nk sinema yldzlannn ve modellerin fiziksel zelliklerine
tepki vermemizin nedeni ou insanla karlatmldklannda ortalamann
zerinde" grnmeleridir. David Perret ve meslektalan bu noktay,
60
ELLIOT ARONSON
TJMOTHY D. WJLSON
- ROBIN M. AKHR-
Yz alamlarnn fiziksel ekicilii. Langlois ve Roggman (1990) bilgisayar aracl^' yz

alamlar yarattlar. Yukanda ilemin ilk adm grlyor: lk iki kadn fotogran
birletirilerek en sadaki alam kii yaratlyor. Bu alam kiinin yz zelliklen r
gn iki kadnn yz zelliklerinin matematiksel ortalamasdr.
(Langlois, Roggman, & Musselman, 1994 almasndan)
yrttkleri bir akmada akla kavutunnutur (Perrett, May, & Yoshikawa, 1994). Bu almada iki tip karma yz yaratlmtr: Bir fotorafta her
biri ortalama olarak deerlendirilen 60 yzden, bir karma yz yaratlmtr. Dier fotorafta ise ok ekici olarak deerlendirilen 60 yzden, bir
karma yz yaratlmtr. Bu iki cipteki kama yzler beyaz kadn ve erkek,
Japon kadn ve erkek yzleri kullanlarak oluturulmutur. Daha sonra Ingiltere ve Japonya'daki aratrma katlmclar bu karma yzleri ekicilikleri
asndan deerlendirmitir.
Aratrmaclar ilk olarak ok ekici karma yzlerin ortalama karma
yzlerden nemli lde daha ekici alglandm bulmutur. kinci olarak,
Japon ve ngiliz katlmclar yzleri deerlendirirken aym karar rn- tsn
sergilemitir, bu da farkl kltrlerde ve kiinin kendi etnik kkeni ile ayn ya
da farkl etnik gruplarda ekici yz algsnn benzer olduu dncesini
desteklemektedir. Son olarak, bu ok ekici karma yzler nas grnr?
ister Japon ister beyaz olsun, yz ekillerinin Michael Cunning- ham ve

meslektalarnn
dzenledii
aratrmadaki
(Cunningham,
1986;
Cunningham, Barbee, & Pike, 1990) erkek ve kadnlarn betimlemelerine

uyduu grlmtr. rnein, Japon ve beyaz ok ekici" karma kadn
yzlerinde, ortalama ekicilikteki karma yzlere oranla, daha yksek elmack kemikleri, daha ince bir ene ve daha byk gzler bulunur (Perrett
ve ark., 1994).
Ainaln Gc Kiiler aras ekimi belirleyen en nemli deiken
gerekken de ainalk olabilir (Berscheid & Reis, 1998). Birok yz
ortalama h- le getirmenin tipik, tandk ve fiziksel adan ekici
tek bir yz yarattndan az nce sz ettik (ayrca bkz. Halberstadt &
Rhodes, 2000). Son almalarda ainaln daha da artc bir
etkisine
rastland:
deerlendirirken
SOSYAL PSKOLOJ
kendi
Aratrmaclar
yzlerine,
en
yzlerin
ok
61
ekiciliini
benzeyen
'yzleri
seiyordu! Aratrmaclar daha sonra her bir katlmcnn yzn

bilgisayar araclyla (ve katlmcnn bilgisi olmadan) kar cinsten
bir kiinin fotorafna dntrdler. Bu fotoraf katlmclara
gsterildiinde . katlmclarn kar cinsteki klonlanna daha da
yksek ekicilik puanlan verdikleri grld (Little & Perrett, 2002).
yle grlyor ki yakn iliki iindeki insanlar da bu ainalk tercihini
sergilemektedir. Ayn aileden gelen ya da yakn arkada olan
aratrma
katlmclan,
fotoraflan
ekicilik
asndan
deerlendirirken, yabanclara oranla, daha ok uyuuyordu. yle

grlyor ki insanlar, yakkllk ve gzellik konusundaki kiisel
zevkleri" farkllklar sergilese bile, en aina ve yakn olduklan
insanlarla son derece benzer zevkler tamaktadr (Bronstad &
Russell, 2007).
Ainahk ayn zamanda bu noktaya kadar ele aldmz dier
kavramlar da vurgulamaktadr: yaknlk (sk grdmz insanlar
sadece maruz kalma yoluyla bile bize daha aina olurlar), benzerlik
(bize benzeyen insanlar ayn zamanda ainadrlar) ve karlkl
holanma (birbirlerinden holanan insanlar birbirlerini daha ok
tanr, birbirlerine daha fazla aina olurlar). Btn bu ekicilik
deikenleri temelde aina ve gvenilir olan, yabanc ve potansiyel
olarak tehlikeli olana tercih etmemizin farkl ifadeleri olabilir
(Berscheid & Reis, 1998, s. 210).
ekici nsanlarla ilgili Varsaymlar Gzellik, yle olmamas gereken
durumlarda bile nemlidir; bu gerei gz ard etmememiz
gerekiyor. Gzeli ekici buluruz ve bu da gndelik yaamda
eitsizlie neden olabilir. Gzelliin yaratt haksz kazanmlann
kan donduran bir rnei Lina Badr ve Bahia Abdallah (2001)
tarafndan
dzenlenen
ve
Lbnann
bakenti
Beyruttaki
hastanelerde doan prematre bebeklerin fiziksel yz ekicilii ile

salk durumlarnn deerlendirildii bir almada grlmtr.
Aratrmaclar fiziksel ekiciliin bebein gelecekteki salk durumunu, mevcut tbbi koullanna oranla ok daha fazla ngrdn
bulmutur. Bebek ne kadar ekiciyse o kadar hzl kilo alm ve
hastanede yatma
62
ELLIOT ARONSON
TJMOTHY D. WJLSON - ROBIN M. AKHRsresi

de o kadar ksalmtr. Ne-
den? Yenidoan birimindeki hemireler

bu daha irin bebeklerle II daha fazla
ilgilenmi, onlara daha iyi bakmtr.
Fiziksel
ekicilik
baka
birok
avantaj da beraberinde getirir. Ortalamann zerinde grnml in- s

sanlarn
daha
ok
para
olasl,
ortalamann
kazanma
altnda
gr-
nml insanlara oranla %10 ila 15

daha fazladr (French, 2002; Hammermesh & Biddle, 1994; Mobius &
Rosenblat, 2006). ekicilik insanlarn
Bamszla
deer
verilen
Bac
seimlerde
galip
salayabilir.
Panu
meslektalar
gelmesini
Poutvaa-
(2006)
bile
ra
Finli
ve
siyasi
kltrlerinde gzel stereotipi, kiisel adaylarn fotoraflarm dier birok

g aync zelliini de ierir. Daha
lkedeki (adaylar hakknda nceden
ortaklaac
bilgi
insanlarn
Asya kltrlerinde gzel

drstlk
ve
bakalarn
dnme gibi ayrc zelliklere sahip

olduu varsaylr.
sahibi
istemitir.
puanlandrmalarnn,
ekicilik
asndan
Katlmclarn
adaylarn
gerek
aratrma
gstermi
politikaclarn
nitelikler
dirilmelerini
olmayan)
katlmclarna
ve
ve
bu
dier
deerlen-
ekicilikle
seimlerde
aldklar
ilgili
oy
orann dier niteliklerden daha iyi ngrd bulunmutur. Bu etki,

kadnlarda daha fazla olmakla birlikte, hem erkek hem de kadn
adaylar iin geerlidir. Daha yksek bir gzellik puan kadn
adaylarn toplam oylarnda %2,5 ila 2,8lik, erkek adaylarn toplam
oylarnda %1,5 ila 2,1lik bir art anlamna gelir ki bunlar baa ba
giden bir seimde ok nemli deerlerdir (Poutvaara, Berggren, &
Jordahl, 2006).
Birok almada fiziksel ekiciliin insanlarn ekicilikle ilgili
yklemelerini etkiledii bulunmutur. zellikle, gzel insanlara d
grnle ilgisi olmayan olumlu nitelikler ykleriz. Bu eilim gzel
olan iyidir stereotipi olarak adlandrlr (Ashmore & Longo, 1995;
Calvert, 1988; Dion,
SOSYAL PSKOLOJ
63
|*ly olan gzeldir stereotipi iea tefe

(Asya) kltrlerde bulunmtttur. j
tarartna kahmlan nsaiarnc & ft^re
puanlandrmtr. VerMeH ypl ^'Ienn
-farkl kltrlerde, aynôis p^ymc
zelliklerin iki ayrfki
Mfe' fiziksel adan eku; akhs ,_______ _ ,
m
m
Cfverjkn karaktenstklenn daha fazlasn

tasa 9B8MrtMWPW8w
^Kore, Amerika ve KansdaJ
sosyal
popler
olgun
Wls?ilSSSiftW
' cinsel adan scak ve duyarl
mudu
arkada canls
fep
BMS8SB@
6y
MNM
Amerikan ve Kanada Stereotipinde Bulunan Et AynaT

gl
kendinden emin
Kore Stereotipinde Bulunan Ek Ayna zellikler

hassas
empak I
'drst
gvenilir &
baskn
.
cmert/.
Jl
ISI
S
-
Kaynaklar Eagly, Ashmorer Makhijam, &r Longa (1991), Femgold (1992b); WeeLer &fm
Berscheid, & Walster, 1972; Moore, Grazano, & Mllar, 1987). st-analzler fiziksel ekiciliin en ok -hem erkeklerin hem de kadmlann- sosyal
yeterlilik yarglann etkilediini gsteriyor: Gzellerin, daha az ekici
insanlara oranla, daha sosyal, daha da dnk ve popler olduklan
dnlr (Eagly, Ashmore, Makhijani, & Longo, 1991; Feingold, 1992b).
Ayn zamanda daha ekici, daha mutlu ve daha giriken olarak
grlrler.
Gzel insanlarla ilgili bu stereo tipler farkl kltrlerde ayn mdr?
yle grlyor ki evet (Anderson, Adams, & Plaut, 2008; Chen, Shaffer,
& Wu, 1997). rnein, Gney Korenin bakenti Seuldeki rencilerden
yllktaki, fiziksel ekicilik asndan farkllklar sergileyen, bir dizi
fotoraf deerlendirmeleri istenmitir (Wheeler & Kim, 1997). Hem
erkek hem de kadn katlmclar fiziksel adan daha ekici olan
insanlann ayn zamanda sosyal adan daha becerikli, daha arkada
canls ve uyumlu olduunu dnmtr
-ayn zellik
grubu
Kuzey
tarafndan
64
ELLIO
T A R O NAmerikal
S O N - T M Okatlmclar
THY D, W!LSO
N - R O B I N Mda
AS
fiziksel ekicilikle badatnlmtr (bkz. Tablo 10.1). Bununla
birlikte Gney Kore ve
Kuzey
Amerikal renciler, iki farkl kltrde
nemli ve deerli grlen deiik zellikleri yanstacak ekilde,

gzellikle bada tnlan dier aync zellikler bakmndan
farkllklar sergilemitir (Markus ve ark., 1996; Triandis, 1995).
Bamszlk, bireysellik ve kendine yeterlilie deer verilen
bireyselci kltrlerde yaayan Amerikal ve Kanadal renciler
iin gzel stereotipi, kiisel g zelliklerini de ierir. Bu aync
zellikler
Koredeki
gzel
stereotipinde
grlmez.
karlk, ortaklaac bir kltrde yaayan ve
Buna
uyumlu
grup
ilikilerine nem veren Koreli renciler iin gzel stereotipi,

drsdk ile bakalan iin endielenmeyi ierir ve bu aync
zellikler Kuzey Amerikan stereotipinde grlmez (bkz. Tablo
10.1).
in ilgin yan, gzel stereotipinin sosyal beceri alannda
zellikle
baarl
desteklenmektedir;
olduu
ok
baz
aratrmalar
ekici
insanlarn
tarafndan
sosyal
da
etkileim
becerileri iyi gelimitir ve bakalanyla etkileimlerinden, daha

az ekici insanlara oranla, daha fazla tatmin olduklarm ifarj?
ederler (Feingold, 1992b; Langlois ve ark., 2000; Reis ve ark.,
1982). Hi kukusuz stereotiple ilgili bu gerein" nedeni, gzel
insanlann daha erken yalardan itibaren daha fazla sosyal ilgi
grmesi, bunun sonucunda da sosyal becerilerinin daha fazla
gelimesidir. Burada kendini dorulayan kehanetin ibanda
olduunu grebilirsiniz (bkz. 3. Blm): insanlara davran
eklimiz,
onlarn
davranlarm
ve
sonuta
kendilerini
alglaylarm da etkiler.
Sradan
birisinin
kendini
dorulayan
kehanet
yoluyla
gzel gibi davranmas salanabilir mi? Bu sorunun yantn

arayan aratrmaclar, niversitedeki erkek rencilere, dier
aratrma katlmcs olan bir kz rencinin, resmiyle birlikte,
eidi bilgilerini ieren bir paket verdiler (Snyder, Tanke, &
Berscheid, 1977). Fotoraf hileliydi; ya ekici ya da ekici olmayan bir kadma aitti. rencilere bu kadnla bir telefon konumas
yapacaklan sylenmiti (bu deney koulunda yalnzca szel
iletiim kullanlm, jest ya da yz ifadelerine yer verilmemiti).
'i
SOSYAL PSKOLOJ
65
Fotorafn deneydeki amac erkeklerde gzel olan iyidir

stereotipini harekete geirerek fiziksel adan ekici kadnn,
daha az ekici olan kadna oranla, daha scakkanl, sempatik ve
dengeli olduu, onunla konumann daha elenceli getii
dncesini
yaratmakt.
Aslmda
erkek
rencilere
verilen
fotoraftaki kadn, telefondaki kii deildi. Erkeklerin inanlan

gereklik yaratacak myd?
ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. WILSON . ROBi
Evet, ekici bir kadnla konutuunu dnen erkek renciler

telefonda, ekici olmadn dndkleri kadnla konumalarna
oranla, daha scak ve daha cana yakn konuuyordu. stelik erkek
reticilerin davran kadnlarn tepkilerini de etkiliyordu. Bamsz
gzlemciler yalnzca kadnn konumalarm ieren bir bant kaydn
(fotorafa bakmadan) dinlediklerinde erkek rencilerin fiziksel
adan daha ekici olduunu zannettii kadn, daha az ekici
olduunu zannettikleri kadna oranla, daha ekici, gvenli, canl ve
scak olarak deerlendirecekti. Ksacas, erkek katlmc ekici bir
kadnla konutuunu sand iin onunla en iyi, en etkileyici niteliklerini ortaya karacak ekilde konuuyordu.
Bu
alma
daha
sonra
roller
deitirilerek tekrarland: Kadn katlmclar

ekici olan ya da olmayan bir erkein fo-
Bem'.a]k]a tehdit etm

be-
toraflarna baktlar ve daha sonra onunla

telefonda konutular (Andersen & Ben,
Haydi kp yamurda yu-
1981).
ryefon-_ v
Erkekler kadnlarn kendileri hakkmdaki

dncelerinden
almada
olduu
kehanetleri
ve
habersizdi.
bundan
gibi
dorultusunda
habersiz
erkekler
zgn
-lle- Holdav
kadnlar
hareket
edecek
de
dorultu
bu
da tepkiler verecekti. Bu veriler ekiciliin kadnlarn hayatm

erkeklerin hayatndan daha ok etkiledii mitini de rafa kaldryor.
ekiciliin davran ve alglar zerindeki etkilerini inceleyen yzlerce
almay kapsayan st-analiz almasnda cinsiyete bal herhangi bir farklln olmad grlmtr: Fiziksel ekicilik kadnlarn
yaamnda olduu gibi erkeklerin yaamnda da nemli bir etmendir
(Eagly ve ark., 1991; Feingold, 1992b; Langlois ve ark., 2000).
Kiiler Aras ekin Kuramlar: Sosyal Dei Toku ve

Eitlik
Buraya kadar ekimin belirleyicilerim durumun farkl ynleri
(yaknlk, tekrarlanan maruz kalma), bireyin zellikleri (fiziksel
ekicilik,
benzerlik,
benlik
deeri)
ve
bireyin
davran
(karsmdakinden holanma) asndan ele aldk. imdi bu olgular
birbirine balayan kiiler aras ekim kuramlarna deineceiz.

Sosyal Dei toku Kuram Ele aldmz deikenlerin bir ounu
sosyal
dl
rnekleri
olarak
dnebiliriz.
Tutumlarmzn
dorulanmas bizi memnun eder; dolaysyla birisinin tutumlar

bizimkine ne kadar yaknsa
kendimizi o denli dllendirilmi hissederiz. Benzer ekilde, bizden

holanan ve fiziksel olarak ekici olan birisinin yannda olmak da
dllendiricidir. Buraya kadar ele aldmz konulan zetlemenin bir
yolu da udur: Birisi bizi sosyal adan ne kadar ok dllendirirse
(ve bedelleri de dkse) o kiiden o denli ok holanrz. Bu
eitliin dier yan ise, ilikinin bedeli (rnein, duygusal alkant),
getirilerinden (rnein, dorulanma ve vg) fazlaysa byk
olaslkla bu iliki yrmeyecektir.
likilerin, tpk mali pazarlar gibi, gelir ve gider zerinden kurulan
ekonomik model dorultusunda ilediini ne sren bu basit fikir,
psiko_ ________> ^
, lolar ve sosyologlar tarafndan karmak
Sevgf ynrfifcu fajhk pa- sosyal dei toku kuramlan oluturacak

ezamdafcdegeeittduu- : kilde geniletilmitir (Blau, 1964; Homans,
vrt btkUnilennn oh- 1961; Kelley & Thibaut, 1978; Secord &
MlI,
=ê
r,=11 m eldc
msan arasmdak
Backman, 1964; Thibaut & Kelly, 1959). eden k

.,
dei tokutur
Sosyal dei toku kuram msanlann iki-
-Ench rronun The 5ai Soc- leri hakkmdaki hislerinin (1) ilikiden
aldk- ety 1995
lann dndkleri dllere, (2) dedikleri17
ni dndkleri bedele ve (3) ne tip bir ilikiyi
hak ettikleri ve bir bakasyla daha iyi bir iliki yaama olaslklar
zerine
dncelerine
dayandn
syler.
Dier
bir
deyile,
alabileceimiz en iyi ilikiyi, duygusal para birimimiz zerinden

bizim iin en deerli ilikiyi alrz. Sosyal dei toku kuramnn
temel kavranlan dl, bedel, getiri ve karlatrma dzeyidir.
dller ilikinin, bu ilikiyi deerli ve pekitirici klan olumlu,
doyurucu ynleridir. likideki partnerimizin daha nce zerinde
durduumuz kiisel zellikleri ile davranlan ve bu kiiyi tanmamz
sayesinde eriebildiimiz d kaynaklar (rnein, para, stat,
etkinlikler ya da dier ilgin insanlar) bunlar arasnda yer alr (Lott
& Lott, 1974). rnein, Brezilyada arkadalk ak bir ekilde dei
toku deeri olarak kullanlr. Brezilyallar
Sosyal Dei toku Kuraim
' nsanlarn ilikileri hakkmdaki hislerinin ilikiden aldklanmdndkleri

dlle^ c^dedldni dndkleri, bedele ve ne tp bir ilikiyi hak edip
etmedikleri ver| , bir bak^yla^daha iyi bir iliki yaama olaslklar zerine
dncelerine dayand* gii savuna kuram.
SOSYAL PSKOLOJ
67
bir pistoloya (szlk anlamyla byk, gl bir tabanca), yani

istediklerine ulamalarn salayacak kiisel balantlara sahip bir
insana gereksinim duyduklarn aktan aa sylerler (Rector &
Neiva, 1996). Madalyonun br yz elbette ki giderlerdir ve btn
arkadalklar ile romantik ilikilerin bir bedeli vardr (rnein, dier
kiinin can skc alkanlk ve zelliklerine katlanmak), ilikinin
getirisi, dllerin ve bedellerin dorudan karlatrlmasdr; bunu,
getiri eittir dller eksi bedeller olarak bir matematik forml
eklinde dnebilirsiniz. (Sonu sfrn altndaysa iliki iyi durumda
deil demektir).
likinizden ne kadar memnun olduunuz baka bir deikene,
karlatrma
dzeyine,
yani
bedeller
ve
dller
balamnda
ilikinizden nasl bir getiri beklediinize baldr (Kelley & Thibaut,

1978; Thibaut & Kelley, 1959). Zamanla baka insanlarla kurduunuz
ilikilerden oluan uzun bir gemie sahip olursunuz ve mevcut ya da
gelecekteki ilikilerinizden beklentilerinizi bu gemi dorultusunda
deerlendirirsiniz.
Kimilerinin
karlatrma
dzeyi
yksektir,
ilikilerinden ok fazla dl ve ok az bedel beklerler. Eldeki iliki bu

beklenen
karlatrma
dzeyine
uymuyorsa
mutsuz
ve
memnuniyetsiz olurlar. Buna karlk, dk karlatrma dzeyi olan

insanlar ilikilerin zor ve yksek bedelli ol- ........... .. ................ ....
masn bekledikleri iin ayn ilikiden metn^
avantaj
nun kalacaklardr.
ve iyiliklerin karlkt olaSon olarak, ilikiyle ilgili memnuniyetiniz bu
ilikinin
yerine
daha
iyisini
yaayp
yaayamayacanz dncesine, dier bir

deyile alternatifleri karlatrma dzeyine dayanr. Darda birok
insan yaamaktadr; baka birisiyle yaayacanz bir ilikide mevcut
ilikinize oranla daha iyi bir getiri ya da daha fazla dl ve daha az
bedel sz konusu olabilir mi? Alternatifler zerine karlatrma
dzeyi yksek olan kiiler, belki darda onlarla tanmaya can atan
bir sr harika insan olduuna inandklarndan, belki de onlarla
tanmaya can atan harika bir insan tandklarndan, dolama alma

Karlatrma Dzeyi
*v -w *
sik
- ^ ? ~ -
nsanlarn belirli bir ilikide elde edecekleri dl ve cezalanndzeyi
SOSYAL PSKOLOJ
konusundaki beklentileri.
68
ve yeni bir arkada edinme ya da sevgili bulma eiliminde olurlar.

Alternatifler zerine karlatrma dzeyi dk olan insanlar, bedeli
yksek bir ilikiyi srdrme eiliminde olurlar, nk onlar iin
ellerindeki harika olmasa bile baka bir yerde bulacaklar eye
ynelik beklentilerinden daha iyidir (Simpson, 1987).
Sosyal dei toku kuram deneyler tarafndan da byk oranda
desteklenmitir; arkadalar ve romantik eler, ilikilerindeki bedel ve
dllere dikkat ederler, bu da insanlann yaadktan ilikinin stats
ile ilgili hislerini etkiler (Bui, Peplau, & Hill, 1996; Le & Agnew, 2003;
Rusbult, 1983; Rusbult, Martz, & Agnew, 1998).
Eitlik Kuram Baz aratrmaclar sosyal dei toku kuramn,
ilikilerdeki temel deikenlerden birini, hakkaniyet ya da eitlik
kavramn gz ard ettii iin eletirmitir. Eitlik kuramna gre
insanlar yalnzca en dk bedelle en fazla dl kapmaya
almazlar; ilikilerindeki eitlii, yaadklan deneyimin bedel ve
giderlerini ve ilikiye yaptklan katklann aa be yukan kar
tarafla ayn olmasn da nemserler (Homans, 1961; Walster,
Walster, & Berscheid, 1978). Bu kuramclar eitliki ilikileri en mutlu
ve en istikrarl ilikiler olarak deerlendirir. Buna karlk, eit
olmayan ilikiler bir kiinin kendinin an yarar saladn (bir sr
dller alrken az bir bedel dediini, ilikiye az bir zaman ya da
enerji ayrmas gerektiini) ya da az yarar saladn (az dl
alrken bir sr bedel dediini, ilikiye ok fazla zaman ve enerji
harcamas gerektiini) hissetmesine neden olur.
Eitlik kuramna gre hem an hem de az yarar salayan eler
ilikilerin bu hlinden honutsuzluk duymal ve ilikiye yeniden
eitlik getirmeye almaldr. Bu az yarar salayan kii iin ok
mantkldr (kim kendini sefil hissetmek ister ki), ancak an yarar
salayan kii sosyal dei toku kuramnn krl bir alveri olarak
ne srd az bir bedele ve almaya
Alternatifleri Karlatrma Dzeyi
nsanlann farkl bir ilikide elde edecekleri dl ve cezalanr: dzeyi
konusundaki-5
beklentileri.
.
-
ELLIOT ARONSON - TMOTHV D. VVILSON - ROBIN M. AKEf
- - t " * Eitlik Kuram
; .
insanlann en ak dl ve bedellerin ve yaplan katknn iki taraf iin de
aa be
yukan ayn olduu ilikilerde mutlu olduu dncesi.
karlk
bir sr
dlden
neden
vazgemek
istesin
ki?
Baz
kuramclar eitliin gl bir sosyal norm olduunu, birisinin bir

ilikide hak ettiinden fazlasn aldn dndnde kendini
rahatsz, hatta sulu hissedeceini savunur. Yine de, an yarar
salamak, az yarar salamaya oranla, o kadar da kt gzkmez ve
aratrmalar eitsizliin daha ok, az yarar salayan birey tarafndan
bir sorun olarak grldn gstermitir (Buunk & Schaufeli, 1999;
Guerrero, La Valley, & Farinelli, 2008; Sprecher & Schwartz, 1994;
Van Yperen & Buunk, 1990).
YAKIN LKLER
Blmde bu kadar ilerledikten sonra artk birisiyle tantnzda
karnzdaki kii zerinde iyi bir izlenim brakmay olduka iyi
baarabilirsiniz.
Claudiamn
sizden
holanmasn
istediinizi
dnn. evresinde taklp size aina olmasn salamal, onu

dllendirici davranlar sergilemeli, onunla benzer ynlerinizi n
plana karmal ve onunla birlikte olmaktan holandnz ona bir
ekilde fark ettirmelisiniz. Peki, iyi bir izlenimden daha fazlasn,
yakn bir arkadalk ya da romantik bir iliki istediinizde ne
yapmalsnz.
Yakn zamana dek sosyal psikologlarn bu konuda syleyebilecek
fazla bir eyi yoktu; kiiler aras ekim zerine almalar neredeyse
btnyle
ilk
izlenimlere
odaklanyordu. Neden? Bunun

balca
nedeni
uzun
sreli
ilikilerin, izlenimlere oranla,

bilimsel olarak incelenmesinin
zorluudur. 2. Blmde grdmz
gibi,
bir
deneyin
ana zellii farkl koullara

rastgele
atamadr.
lk
izle-
nimleri inceleyen bir aratrmac sizi bir tanma seansnda size benzeyen ya da benzemeyen biriyle rastgele ola-
rak atayabilir. te yandan, Tv/illight adl filmden alman bu sahne

akn ilk ev- bir aratrmac sizi size ben- relerini gsteriyor.
zeyen
ya da
74
E L Lbenzemeyen
1 0 T A R O N S O Nbir
- Tsevgili
I M O T H Y D kouluna
. W l l _ S O N rastgele
- R O B I N Matayp
. A . K E Rbir
T iliki
iine girmenizi salayamaz! Ayrca, yakn ilikilerdeki duygular ve
yaknl lmek zor olabilir. Ak ve ihtiras gibi karmak duygulan
lmek isteyen psikologlar ok zorlu bir grevle kar karyadr.
Sevgiyi Tanmlamak
Yakn ilikileri incelemenin zorluuna karn sosyal psikologlar sevginin (ya da akn) doas, nasl balad ve gelitii zerine baz ilgin
keiflerde bulunmutur. Belki en zorlu olan soruyla ie balayalm: Sevmek, tam olarak, nedir? Sevgiyi tanmlamaya ynelik ilk almalar
holanma ile sevmeyi birbirinden ayrmtr; tahmin edebileceiniz gibi
sev- giok fazla holanmann tesindedir ve yalnzca cinsel istekten
de ibaret deildir (Rubin, 1970).
Dosta Sevgi/Tutkulu Sevgi Shakespearein Romeo ve Julieti iin sevgi
tutkulu, alkantl ve zlem doluydu. Uzun sre evli kalan byk anne
ve babalar ise, byk olaslkla, daha sakin, daha durgun bir sevgi
trne rnek
olarak gsterilebilir. Bu iki iliki trn,
Ak o kadar tanrsaldr
farkl trde olsalar bile, sevgi szcyle
ki.
anlatrz (Berscheid & Meyers, 1996, 1997;
Tanmlamak
degprinr azaltr,
Hissederim,
tanmlayamam,
Blmm, ama.
Fehr, 1994; Fehr & Russell, 1991; Vohs &

ama
Baumeister, 2004).
Sosyal psikologlara gre sevginin iyi bir
anlatamam -Beilby
ekilde
tanmlanabilmesi
iin
romantik
Porteus
akn tutkulu, ba dndrc duygulannn

yan sra uzun sredir evli olan iftlerin,
eski dostlann ya da kardelerin uzun sreli
ve derin kendini adama duygulan- n da hesaba katmak gerekir. Bu

nedenle de sevgiyi tanmlarken genellikle dosta sevgi ve tutkulu
sevgi arasnda bir aynm yaparz (Hatfield, 1988; Hat- field & Rapson,
1993; Hatfield & Walster, 1978). Dosta sevgi ok nemsediimiz
birisine duyduumuz yaknlk ve sevecenlik duygusudur, ancak tutku
ya da fizyolojik uyanlmlk sz konusu deildir, insanlar yakn ar1
Dosta Sevgi
*'V*|
ok. nemsediimiz, birisine duyduumuz yaknlk ve sevecenlik duygusudur.
arv; cak bu kiiye ynelik bir tutku ya da fizyolojik uyanlmlk sz konusu
SOSYAL PSKOLOJ
degildirj.
75
76
ELL10T ARONSON - TIMOTHY D. Wll_SON - ROBIN M. A.KERT
kadalk gibi cinsellik d ilikilerde ya da bir zamanlar olduu kadar

tutkulu ve ateli olmayan cinsel ilikilerde dosta sevgiyi yaayabilirler.
Tutkulu sevgi birisini youn bir ekilde arzulamaktr ve karakteristik
zellikleri sevilen kiinin varlnda fizyolojik uyanlmlk, nefes daralmas ve kalbin hzla atmasdr (Fisher,
2004; Regan & Berscheid, 1999). ler
yolunda
gittiinde
-dier
kii
de
bizi
Ak uzerme akl yrtme-
sevdiinde- byk bir doyum ve esrime
ye alrsanz aklnz kay-
hissederiz. ler yolunda gitmediinde ise
bedersiniz
Fransz atasz
-a- kmz karlksz kaldnda- byk bir

znt ve keder duyarz. Bireyselci bir kltr (ABD) ve ortaklaac bir kltr inceleyen kltrler aras bir
aratrmada Amerikal iftlerin tutkulu aka, inli iftlere oranla daha
ok nem verdii ve inli iftlerin de dosta sevgiyi Amerikal iftlerden
daha ok nemsedii grlmtr (Gao, 1993; Jankowiak, 1995; TingToomey & Chung, 1996). Buna karlk, Dou Afrikada, Kenyada
yaayan Taita halk her ikisine de eit derecede nem verir ve
romantik ak dosta sevgi ve tutkulu sevginin birleimi olarak grr.
Taitalara gre bu, en iyi sevgi trdr ve toplumun ncelikli hedeflerinden biridir (Bell, 1995). 166 toplum zerinde yrtlen antropo-
Kltrel
Blge
-Akdeniz Afrika
Mevcut Tutkulu
Olmayan Tutkulu
Sevgi
Sevgi
22
C
1
Sahra-Alt Avrasya
%95,7>
(%4,3>
Pasifik Ada lan Kuzey
20
6
(%76,9)
Amerika Gney ve
(%23,1)
32
Orta: Amerika
1 (%3,0)
(%97,0)
2 (%6,9)
27 (%93J)
5
.24
{%17.2
(%82,8)
> 4 15
22
4)
(%84,6)
Kaynak; Jankowiak & Fischer (1992) almasndaki venler
SOSYAL PSKOLOJ
Tutkulu Sevgi
77
- __ I-,./''
Birisini youn bir ekilde arzulamaktr ve buna fizyolojik uyanlmlk elik ederi
, sevgimiz karlk grdnde byk bir doyum ve coku, aksi takdirde
zntve,;, keder hissederiz.
'-
Tutkulu Sevgi Skalas
72
Bu maddelerde tutkulu ak yaadnzda nasl hissettiinizi betimlemeniz

istem-
DENE ve GR!
yor. u anda en tutkulu ekilde sevdiiniz kiiyi

dnn.
anda
deilseniz
,4
tutkulu sevgi hissettiiniz son kiiyi dnn. Hi k olmadysanz

bu ekil hissetmeye en yakn olduunuz kiiyi dnn. Duygularnz en
youn yaadnz anlan anmsayp yantlannz bu dorultuda
venn.
, ,,s
15 maddenin her biri iin duygularnz en iyi anlatan 1 ile 9 arasnda
bir say se?J
in. Yant skalas 1 , kesinlikle doru deil ile 9, kesinlikle doru: araln
kapsy^kp Her maddenin yanma size uygun gelen sayy yazn.
1
tt
Kesinlikle doru deil
Ksmen doru
8
Kesinlikle doru -
1.Eer ____________beni terk etseydi umutsuzlua kaplrdm.

2. Bazen dncelerimi kontrol edemediimi hissediyorum; saplanal bir ekilde
. onu dnyorum.
3. Onu mutlu etmek iin bir ey yapamda kendimi mutlu hissediyorum. .
4. Ondan bakasyla olmak istemiyorum.
5. Bakasna k olduunu dnseydim kskanlk hissederdim.
6. Onun hakknda her eyi bilmek istiyorum.
7. Onu fiziksel, duygusal ve zihinsel olarak istiyorum.
8. Bana gsterdii ilgi ve sevgiye doyamyorum.
SOSYAL PSKOLOJ
73
...................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)............................................................1
TIMOTHY D. WLSON ...................................................................1
ROBIN M. AKERT .........................................................................1
SOSYAL
74
EPSKOLOJ............................3
LL10T ARONSON - TIMOTHY D. Wll_SON - ROBIN M. A.KERT
indekiler....................................................................................4
Balarken...................................................................................21
SOSYAL PSKOLOJ
75
Teekkr....................................................................................26
BALANTILAR.............................................................................40
76
SOSYAL PSKOLOJ
77
SOSYAL ETKNN GC...............................................................47
z
eyler
7 8 Sayg Yaklam:
E L L 1 0 T A R OKendimiz
N S O N - T I MHakknda
O T H Y D . W l yi
l_SO
N - R O BHissetme
IN M. A.KERT
Gereksinimi................................................................................61
S.....................................76
ebk yk SSSfifS....................................................................126
SOSYAL PSKOLOJ
79
m : *.........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi............................................................................183
mmm...................................221
:hdt.....................................392
^ps.....................................................................................397
80
la I......................................135
n i..........................................................................................135
lli............................................................................................135
SOSYAL PSKOLOJ
81
^ _ ^JfSJff?.................................................................................56
rrr ^.........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#...............................................................105
9.
10.
Onunla ilikimde bir eyler doru gitmediinde am depresif oluyorum.
Puanlandrma: 15 maddeye verdiiniz puanlan toplayn. Toplam skor en az 15,

en fazla 135 olabilir. Puannz ne kadar yksekse bu kii iin o denli fazla
tutkulu sevgi hissediyorsunuz demektir; zellikle yksek puan verdiiniz
maddeler tutkulu .[ sevginin en gl ekilde yaadnz ynlerini yanstr.
*
(Hatfield & Sprecher, 1986 almasndan uyarlanmtr.)
SOSYAL PSKOLOJ
75
lojik aratrmalar gzden geiren William Jankowiak ve Edward Fischer

(1992), Tablo 10.2de grebileceiniz gibi, bunlarn 147sinde tutkulu
sevginin bulunduunu gsteren verilere ulamtr.
Elaine Hatfield ve Susan Sprecher (1986) tutkulu ak lmek iin
bir
anket
gelitirmitir.
Bu
lekte
tutkulu
ak
gl
ve
denedenemeyen dncelerden, youn duygulardan ve kiinin ekim

kaynana ynelik aleni davranlardan oluur. Sradaki Dene ve Gr!
altrmasndaki
anketi
yantlayarak
tutkulu
bir
ak
yaayp
yaamadnz bulabilirsiniz.
Kltr ve Sevgi
Sevgi evrensel bir duygu olsa da yaanma ekli (ve yakn
ilikilerden beklentilerimiz) kltr ile balantldr. rnein, Japonlar
amae kavramn tpk anne-bebek ilikisinde olduu gibi birisinin

btnyle edilgin bir sevgi nesnesi olmas ve romantik ein ilgisinden
haz almas olarak tanmlar. Amae'nin ngilizcede ve dier Bat
dillerinde tam bir karl yoktur; Bat kltrlerinin yetikin ilikilerinde
salksz olarak deerlendirdii bamllk buna en yakn szcktr
(Dion & Din, 1993; Doi, 1988; Farrer, Tsuc- hiya, & Bagrowicz, 2008).
Benzer ekilde, indeki gan ging kavram da Batdaki romantik
ak anlayndan farkldr. Gan ging bir bakasna yardm ederek ve
onun iin alarak yaanr; rnein, birisinin bisikletini tamir etmek ya
da yeni eyler renmesine yardm etmek, romantik bir davrantr
(Gao, 1996). Korede ise jung kavram zel bir iliki trn anlatr.
Sevgiden daha fazlas olan jung, iki kiiyi birbirine balayan eydir.
Yeni bir ilikiye balayan iftler birbirlerine kar gl bir sevgi
duyabilirler, ancak aralarnda henz jung gelimemitir -bunun iin
zaman ve karlkl deneyimlerin yaanmas gerekir. in ilginci, jung
olumsuz ilikilerde, rnein i dnyasndaki birbirini sevmeyen rakipler
arasnda da geliebilir. Onlar farknda olmadan zamanla aralarnda
jung geliebilir ve bunun sonucunda aralarnda garip bir ba

olutuunu hissederler (Lim & Choi, 1996; Kline, Horton, & Zhang,
2008).
Philip Shaver ve meslektalar (Shaver, Wu, & Schwartz, 1992)
romantik ya da tutkulu sevginin farkl kltrlerde birbiriyle badatrlp
bada- tnlmad sorusunu ortaya atmt. ABD, talya ve indeki
76
E L L I O T A R O N S Oyzden
N - T M Ofazla
T H Y Dduygusal
. W I L S O N szc
- R O B I N Mkategorilere
. AKERT
aratrma
katlmclarndan
ayrmalarn isteSevgi dnyann her yerinde hissedilen bir duygu olsa da sevginin tanm
kltrler ' smda farkllklar sergiler.
milerdi; zmlemeleri farkl kltrlerde sevginin benzer ve farkl

anlamlar olduunu gsteriyordu. Bu farkllklarn en artcs in
meklemin-' de bir zgn sevgi kmesinin olmasyd. incede
zntl olan sevgiyle ilgili hznl sevgi" hassas sevecenlik ve
hznl sevecenlik gibi biri ok kavram vard. Bu zgn ak"
kmesi Amerikan ve talyan meklem- lerinde de kk birer kme
oluturmakla birlikte Bat toplumlannda sevginin temel ynlerinden biri
olarak grlmyordu.
Dier aratrmaclar Amerika ve indeki (Ana kara ve Hong Kong)
ak arklarnn iki farkl kltrdeki sevgi deneyimi zerine neler
sylediini incelediler (Rothbaum & Tsang, 1998). indeki ak
arklarnn, Ameri' kadakilere oranla, akn olumsuz sonulan ve ac
ekmeye ok daha fazla; gnderme yaptm grnce incedeki yuan
kavramn mercek altna aldlar. Yum kiiler aras ilikilerin bir yazgs
olduu inancna dayanr. Budizmdeki geleneksel kama inancna gre bir ilikide olanlar kadere
bab.
'
dr. Romantik elerin bu sre zerindeki denetimleri ok azdr

(Goodmn; 1999). Bir iliki yrmyorsa kurtanlamaz; kii yazgsn ve
buna bal act-*
kabullenmek zorundadr (Rothbaum &r Tsang, 1998). indeki
arklar .rikadakilerden daha zntl olmakla birlikte iki lkede akm
anla*m
younluu
Amerikadaki-
er
ayndr.
Aratrmaclar
indeki
arklann
da
gibi tutkulu ve erotik olduunu ortaya koymutur.
Paha nce de deindiimiz gibi, romantik sevgi tanm ve deneyimi

ireyselci ve ortaklaac kltrlerde farkllklar sergileyebilir. Aratrmaklar Kanadal niversite rencilerinin, etnik-kltrel gemilerine, Amal (in, Kore, Vietnam, Hindistan, Pakistan), Anglo-Kelt (Ingiliz, lrlanl, skoyal) ya da Avrupal (skandinav, spanyol, Alman, Polonyal)
malarna bal olarak, sevgi ile ilgili farkl tutumlar olduunu bulmu-
SOSYAL PSKOLOJ
77
tur. Dier akranlaryla karlatrldnda Asya kkenli rencilerde

var iplan karmak aile ilikileri ana zarar vermeyecek bir tarzdaki
arkadala dayal, dosta bir romantik sevgi ile zdeleme eilimi
daha yksek- dr (Dion & Dion, 1993; s. 465). Benzer ekilde, Bat Afrika ortamnda kiinin anne Ask \a vardr ya da vokturJ
vr i'S
rfcaba, karde ve aiger akrabalarla ilikisi, ei Zayfsak,

ile kurduu daha yeni ilikiye oranla, daha -TomMomson__________gj
nemli ve ncelikli grlr. Bat Afrikann
birok blgesinde mutlu bir evlilii olan iftler ayn evde yaamazlar
ve her gece birlikte uyumak gibi bir beklentileri yoktur. Bireyselci
kltrlerdeki yakn iliki rntsne taban tabana zt bir ekilde, geni
aileye ynelik balar ve ykmllkler, ee kar ykmllklerden
nce gelir. Bireyselci kltrlerde ise tam tersi geerlidir (Adams,
Anderson, & Ado- nu, 2004). Son olarak, dnyann drt bir yanndaki
11 lkede niversiteleri tarayan aratrmaclar rencilere, Bir erkek
(kadm) aradnz btn zelliklere sahip olsayd k olmasanz bile
onunla evlenir miydiniz? sorusunu ynelttiler. Aratrmaclar ak
evliliine en ok Batl ve Batllam lkelerde (rnein, ABD,
Brezilya, Ingiltere ve Avustralya) ve en az daha az gelimi Doulu
lkelerde (Hindistan, Pakistan ve Tayland) nem verildiini buldular
(Levine ve ark., 1995).
Bu almalarn sonulan romantik ak kavramnn bir dereceye
kadar kltre zg olduunu gsteriyor (Dion & Dion, 1996; Gao &
Gudykunst, 1995; Hatfield & Rapson, 2002; Hatfield & Sprecher, 1995;
Sprecher, Aron ve ark., 1994). Sevgi tanm ve davrantan toplumdan
topluma deiebilir. Hepimiz severiz, ancak sevme eklimizin ya da en
azndan sevgi tanmm-
78
zm ayn olmas gerekmez (Landis & OShea, 2000). Daha nce de
belirttiimiz gibi, antropologlar 166 lkenin 147sinde romantik

(tutkulu) sevgj: olduunu gsteren verilere ulamtr (Jankowiak,
1995; Jankowak & Fischer, 1992); stelik bu veriler romantik sevgiyi
kabul etmeyen" ya dg olumlu bir ideal olarak benimsemeyen
toplumlarda da bulunmutur (Jankowiak, 1995, s. 4).
Dolaysyla, yle grlyor ki romantik sevgi insan tr iin
neredeyse evrensel niteliktedir, ancak duygu durumunun nasl
yaand, ifade- edildii ve anmsand ile ilgili kltrel kurallarda
farkllklar grlT (Carillo, 2001; Farrer, 2002; Higgins, Zheng, Liu, &
Sun, 2002; Jackson, Chen, Guo, & Gao, 2006). rnein, Shuangyue
Zhang ve Susan Kline (2009) Amerikal ve inli iftlerin evlenme
kararlarnda iki temel farkl-' lk olduunu bulmutur. inli renciler
kiminle evleneceklerine karar verirken ortaklaac kltrlerinin
merkezindeki iki kavrama daha fazla dikkat ederler: Xiao (ocuklarn
anne babaya gsterdii itaat ve adanm- lk) ve guarvci (balantlar
a eklindeki ilikiler); Amerikal renciler ise destek ve ilgi
grmeye ve daha iyi bir hayat yaamaya daha fazla nem verirler.
Robert Mooreun (1998) in Halk Cumhuriyetindeki aratrmasn
zetlerken belirttii gibi, inli genler de derinden k olurlar ve
Batllarla ayn romantik neeyi ve hzn yaarlar; ancak bunu (...)
bireyin kiisel ilgilerini ailesi uruna feda etmesini gerektiren standartlar dorultusunda yaparlar (...) Yani, gelip geici sevdalardan,
bir gecelik cinsel ilikilerden ve aile meselelerinin unutulduu flrt
balamndan kanrlar (s. 280).
SEVG VE LKLER
Sevgi ile ilk bataki ekimin nedenleri benzer
inidir? lk
izlenimlerin belirleyicileri olarak deindiimiz etmenlerin yakn

ilikilerdeki rol nedir? Yakn bir iliki kurarken ve bu ilikiyi
srdrrken iin iine baka deikenler de girer mi?
Evrim ve Sevgi: Bir E Semek

air Robert Browning soruyor: Seni nasl m seviyorum? Dur
SOSYAL PSKOLOJ
79
sayaym... Psikologlann sorusu ise, Seni neden seviyorum?

eklindedir.
Birok psikologa gre yant, sevgiye evrimsel yaklam verir. Evrimsel
biyolojinin temel retisine gre bir hayvann uygunluu reme baa-
rsyla, yani genlerini bir sonraki kuaa aktarma yeteneiyle llr.

reme baars oyunun bir blm deildir, oyunun ta kendisidir.
Psikologlar bu biyolojik kavram sosyal davranlara uygulayarak sosyal
davra
ilan doal seilim ilkeleri dorultusunda zamanla evrim geiren
gene- k etmenler balamnda aklamaya alan evrim psikolojisini
kurmunr. nsan davranlar reme baarsn en yksek dzeye karacak
belirli ekillerde mi evrim geirmitir? Evrimsel psikolojiye gre, evet,
gelecek kuaklar retmedeki rolleri farkl olduu iin erkek ve
kadnlarn gndemleri de birbirinden ok farkldr.
reme, kadnlar iin zaman, eneji ve aba asndan masrafldr.
Gebeliin, doumun, daha sonra da olgunlaana dek bebek bakmnn
zorlukla- nna katlanmak zorundadrlar. Dolaysyla, reme ciddi bir itir
ve kadnlar -kurama grene zaman ve kiminle reyeceklerini
dikkatlice semek zorundadr. Buna karlk, remenin erkek asndan
pek bir masraf yoktur. Sevgiye evrimsel yaklam buradan iki cinsiyet
iin reme baarsnn birbirinden ok farkl iki davran rnts
dourduu sonucuna ular: Hayvan dnyasnda erkein reme
baars yavru saysyla llr. Erkek, hayatta kalan yavru saysn
arttrmak iin birok diiyle sklkla iftleir. Buna karlk, diilerin
reme baars yavrularn her birini yetikin olana dek baarl bir
ekilde bytmektir. Seyrek olarak ve dikkatlice seilmi erkeklerle
iftleirler nk her bir yavruyu yetitirmek ve yavrularn hayatta
kalmasn salamann bedeli byktr (Berkow, 1989; Symons, 1979).
Peki,
bunun
olmakla
ne
alakas
var?
David
Buss
ve
meslektalar bu evrimsel yaklamn erkek ve kadmlann romantik

ilikilerdeki farkl
80
ederi'er r E'vrm
Psikolojisi
jfc-SosyaL davranlar doal seilim ilkeleri dorultusunda zamanla, evrim
geiren, ge nedk etmenler balamnda aklamaya alan psikoloji dal
stratejiler belirlemesini akladm ne sryor (Buss, 1985, 1988a,]
1996a, 1996b; Buss & Schmitt, 1993). Bussa gre (1988b) bir e
bulmak! (ve ilikiyi srdrmek) iin kiinin kar tarafa kaynaklarn,
yani potansi-1 yel elere ekici gelecek ynlerini gstermesi gerekir.
Bu yaklam bin yl-J lk dnemde insanolunun kar cinsiyetten gelen
belirli dsal ipuclannal verilen tepkiler dorultusunda seilerek evrim
geirdiini savunur. Yksekl reme bedeliyle kar karya olan
kadnlar ocuk yetitirmek iin geekljj kaynaklan sunabilecek ve ona
destek olacak bir erkek arayacaktr. Erkek^ ler ise baarl bir ekilde
reyebilecek kadnlar arayacaktr. Yani, ya ve^ salk remeye
uygunluun
belirtileri
olduu
iin
erkekler
kadnn
fiziksel*
grnmne bakarlar. Kadnlar ise erkeklerin ekonomik ve kariyer

durumlarna bakarlar, nk bunlar ocuklarnn gereksinim duyaca
kaynakla- n temsil eder (Buss, 1988b).
Birok alma bu ngrleri destekleFr^Tpr^fhr-s kanlar mektedir. rnein, Buss ve meslektalar
akBcairemekisterler. . (Buss, 1989; Buss ve ark., 1990) 37 lkede
-Robert Hnde
9000den fazla yetikine bir e seerken
han
gi zelliklerin daha nemli ve istenir
olduu- i nu sormutur. Genel olarak, kadn katlmclar potansiyel bir
ete hrs, retkenlik ve para kazanma yeteneine, erkeklere oranla,
daha fazla deer vermektedir. Erkekler ise, kadnlara oranla, fiziksel
grnme daha fazla deer verirler ve bu bulgu baka bir almada
da yank bulmutur [Bununla birlikte, hemen belirtelim ki kadn ve
erkeklerin listelerinde en st sralarda yer alan zellikler aynyd;
drsdk, gvenilirlik ve ho bir kiilik bu zellikler arasnda saylabilir
(Buss & Bames, 1986; Hatfield & Sprecher, 1995; Regan & Berscheid,
SOSYAL PSKOLOJ
1997;
Sprecher,
Sullivan,
&
Hatfield,
81
1994)].
Daha
nce
de
deindiimiz gibi, kadnlara oranla erkeklerin potansiyel bir ete

fiziksel ekicilii daha nemli bulduklarm syleme eilimi daha
yksektir (Feingold, 1990). Dier tarama almalarnda erkeklerin
kendilerinden
daha
gen
eleri
(genlik,
reme
baarsnn
yksekliini gsterir), kadmlann ise kendi yalanna yakn eleri tercih

ettikleri grlmtr (Buss, 1989; Kenrick & Keefe, 1992). niversite
rencilerinden romantik elerinin kendilerini cinsel olarak aldattm
ve duygusal olarak aldattn hayal etmeleri istendiinde erkeklerin
cinsel sadakatsizlik senaryosuna daha ok sinirlenirken, kadmlann
grece olarak duygusal sadakat-
SOSYAL PSKOLOJ
-sizlie
daha
fazla
sinirlendii
grlmtr (Buss, Larsen, Westen, & Sem- " elroth, 1992).

Ak ve e seimine evrimsel yaklama daha ayrntl bir aklama
nerisi Steven Gagestad ve David Busstan (1993) gelmitir.
remeye uygunok iareti olduu iin fiziksel adan ekici kadnlar erkekler
tarafndan
~ t::
ha ok tercih ediliyorsa, kadnda fiziksel ekicilie, zellikle salgn

haslarn yaygn olduu blgelerde daha fazla nem veriliyor olmas
gere- -r -yani fiziki adan ekici kadn hem salkldr hem de yerel
salgnlara (lirenme olasl daha yksektir. Gangestad ve Bussun
ulat bilgilere g- ~re, salgn hastala neden olan parazitlerin
yaygn olduu blgelerde, daha az parazitin olduu blgelere oranla,
fiziksel ekicilik daha gl bir tercih
Bedenidir;
bununla
birlikte,
fiziksel
adan ekici e tercihi yalnzca erkek-
oK-guzet-Jscs
,lerde deil, kadnlarda da ok gldr.
yaplacak bir kadim
Yani, bu alma evrimsel yaklam
-Wllam Shakespeare
desteklerken
seiminde
ekicilie
verdikleri nem bakmndan kadn ve

erkeklerin birbirlerinden farkl olduu
fikrine kukuyla yaklar (Weeden & Sabini, 2005).
Evrimsel yaklam da eitli tartmalarn konusu olmutur.
rnein, birden ok cinsel e sahibi olmann yalnzca erkekler iin
deil, diiler iin de evrimsel avantajlar olduunu savunan alternatif
bir aklamadan sz edebiliriz. Birden fazla ei olan diiler hem
yavrulan iin kaynak ve korunma olaslklanm arttrm, hem de
genetik eitlilik salam olurlar. Birden ok e olduunda dii, iyi
genleri olan ekici bir erkei ifdemek, dier bir erkei de
yavrulann yetitirmek zere seebilir (Campbell, 2002; Gansestad &
Simpson, 2000; Gangestad & Thomhill, 1988). Ayn- ca, erkeklerin
ete fiziksel ekicilie deer vermesinin renilmi olabilecei de
ne srlebilir; onlarca yl boyunca reklamlar ve basm yayndaki
imgeler tarafndan koullanan erkekler kadnda gzellie, cinsel
ilikide elenceye nem vermeye balam olabilir (Hatfield &
SOSYAL PSKOLOJ
Rapson, 1993). Benzer ekilde, aratrmalarda evlilik iin deil, cinsel

iliki iin potansiyel bir e arayan kadmlann da fiziksel ekicilie
erkekler kadar nem verdii grlmtr (Regan & Berscheid, 1997;
Simpson & Gangestad, 1992). Son olarak, kimi aratrmaclar bir ete
farkl nitelikleri tercih etmenin evrimsel ilkelere bavurmadan
aklanabileceini ne srmtr:
80
BALANTILAR
Yumurtlama Erkek ekiciliinin Alglann Etkiler mi?
Aka evrimsel yaklamn temel noktas atalarmzn yaad evrelerde evrim
ge* -* iren, erkek ve kadnlarn salkl ocuk sahip olmasn salayan
stratejilerin, t-3 rn devamlln saladdr. Bu stratejiler kiminle yakn
iliki kuracamza ka~-$ rar verirken bilind bir ekilde bizi hl etkiler. Son
almalara
kadmlann
regl
dnglerinin
erkeklerde
yz
ekiciliinin
alglanm etkileyip etkilemedii zerid| ne younlamtr (Penton-Voak &

Perrett, 2000). Evrimsel bak asyla bir ka-^ din yumurtlarken, yani
hamilelik olaslnn en yksek olduu dnemde en ok. 'f iyi genleri olan bir
erkekle ilgilenir. Kadnlar yumurtlarken daha erkeksi g-% rnen erkeklerle,
byle grnmeyen erkeklere oranla daha ok mu ilgilenir?
Victor Johnson ve meslektalar (2001) bu sorunun yantn alam erkek ve
kadm^ yzleri yaratarak aradlar. Daha sonra bir bilgisayar program

araclyla bu yz- -f leri dntrerek QuickTime video yarattlar. Bu
videoda nce ok erkeksi bir yz yer alyor, bunu androjen (hem kadm hem
erkek zellikleri ieren) birok yz'* izliyor, en sonda da ok kadns" bir yz
yer ahyordu. Heteroseksel kadm ara- f trma katlmclarnn grevi, slayt
kontrol dmesini kullanarak bu yzler arasn-'^ da ileri geri gezinmek ve en
ekici ve en erkeksi (ya da kadns) bir erkek yz (ve bir kadn yz)
semekti. Kadmlar bu grevi yumurtlama dnemmd^ olup olmamalan
bakmndan iki farkl zamanda yapyordu. Aratrmaclar kadm t, lann
deerlendirmelerinin
yumurtlama
dneminde
olup
olmamalarna
gre
dei-/.,; tigini buldular. Grevi hamilelik riski en yksek zamanda yapanlar

(yumurtlama-'J dan birka gn nce), hamilelik riski en dk zamanda
yapanlara oranla, en e-J kici erkek yz olarak ok daha erkeksi yzleri
seiyordu. Buna karlk, en eki-'j ci kadn yz seimleri bu iki zaman
arasnda farkllk gstermiyor, bu durum yal-j| mzca en ekici erkek yzn
seerken kendini gsteriyordu. Daha erkeksi yz|| zellikleri testosteron
belirtisidir
ve
saln
iyi
olmasyla
balantl
olduu
dfc-^j
nlr.
Dolaysyla, bu sonulara gre kadmlar, bilind bir ekilde, hamilelik ola- j

slklan dk olduu zaman deil de yksek olduunda ortalama bir erkek y/ znden ok, daha fazla erkeksiletirilmi erkek yzne tepki vermektedir
(John- ston, Hagel, FrankUn, Fink, & Grammer, 2001).
jp
Steven Gangestad ve meslektalar da (2007) yumurdama dngsnn

kadnlarn -fi erkek ekiciliini alglay zerindeki etkilerini aratrm ar.
Heteroseksel kadm-. aratrma kathmclan rportaj yaplan erkeklerin
video grntlerini izlemi ve jl bunlan hsa sreli e (yani, ksa sreli cinsel
iliki) ve uzun sreli e (yani, uzun s- si reli iliki) balamnda ekicilikleri
asndan deerlendirmitir. Aratrmaclar an- ^ keder yoluyla kadmlann
alma srasndaki hamilelik risklerini tahmin etmitir!^ ikinci bir kadm
SOSYAL PSKOLOJ
katlmc gurubu erkekleri nceki almada uzun sreli e olarafet
81
SOSYAL PSKOLOJ
83
seilen erkeklen (scaklk; zek; iyi baba

olma
tinsel sadakat; sosyal saygnlk) ve
fesd sreli ekicilik; erkeksilik; dier

erkeklerle yzleme; kibir; sosyal sayrnlk) s^'^-"'
. liklen bakmndan deerlendirmitir (L & Kenrck, 2006^SeKBttyZ5). ,
,
Aratrmaclar
ksa
sreli
Qnâr^to,feHjar;&,
ya
kimi
da
ekici
uzun
sreli
bulduklarn
karar
gl
veriyor
bir
ekilde
etkilediini grjntr. Ksa srel er-l, kek arkada olarak en eka grlen
erkeklerin
erkeksilik,
fiziksel
eiack,
yz-
>leme
ve
deerlendirmeleri yksektir. Uzun sreli e olarak en ekii gr-'
kibir
n
en
erkeklerin scaklk, zek, sadaka, babalk ve mali baan potansiyellerine" 1

jr<j>- > nelik deerlendirmeler yksek olmutur. kinci olarak yumurtlama
dnglerinin
en verimli evresinde olan (yan, hamile kalma riski yksek olan.) kadn
katlmc- ' lann daha erkeksi, fiziksel adan eka, yzleehlen, kibirli, ve.
sosyal adan
^ saygm grnen erkeklen, hamilelik riski dk olan kadnlara

oranla,. Issa sre- erkek arkada olarak tercih ettikleri grlmtr. Buna
karlk, uzun sreli e , J' tercihlerinde dnglerinin en verimli evresinde
olan .kadnlar ile e dl: evresinde olan kadmlar arasnda bir fark
grlmemitir. Bu bulgulara gre kadnlarn ksa" ve uzun sreli partner
seim stratejileri farkldr, dourgan olduklarnda . ve ksa sreli potansiyel
erkek arkada deerlendirmelerimle zellikle iyi gen belirtilerine deer
verdikleri grlmtr CGangested, Garver-Apg^r, Simsem, & Cousings,
2007)
'
Dnyann drt bir yannda kadnlar, erkeklere oranla, daha az g,

stat, para ve kaynak sahibidir. Kadmlann ekonomik gvenlik
salamak iin erkeklere gvenmesi gerektiinden koca seerken bu
zellii gz nne almalar gerekir (Rosenblatt, 1974). Dolaysyla,
eitlik kuram erevesinde dnlrse,
kadnlarda genlik ve
gzellik ile erkekte kariyer ve ekonomik baan haka bir degi-toku

olarak dnlebilir.
Steven
Gangestad
(1993)
eidi
lkelerde
kadmlann
mali
kaynaklara eriiminin derecesi ile e araynda erkekte fiziksel

ekicilii nemli bir deiken olarak grmelerinin derecesi arasnda
korelasyon ilikisi kurarak bu hipotezi test etmitir. (Bu almada,
parazit yaygnl kontrol edilmitir, yani sonular zerinde etkisi
yoktur.) Gangestad iki durum arasnda bir balant bulmutur: Belirli
bir kltrde kadnlar ne kadar ekonomik gce sahipse kadmlann
84
erkeklerdeki fiziksel ekicilikle ilgilenme oran da o denli artar. ABDde

kadmlar, dnyann dier yerlerindeki kadnlara oranla ekonomik
kaynaklara daha fazla eriebilir (rnein, eitim, yksek maa, yksek
statl meslekler). Bu durum Amerikadaki e tercihlerini ne ynde
etkiler?
Kuzeydouda yaayan yaklak bin gen yetikinin katld yeni bir

almasnda fiziksel ekicilik ve zenginliin e seimini g - * ^
para dei tokuundan daha gl bir ekilde ngrd bulun ^
Varlkl ailelerden gelen insanlar, ister kadm ister erkek olsun k
mU?
bi varlkl eleri tercih ederler. Benzer ekilde, fiziksel adan eki
^ 1 kadmlar kendileri gibi gzel ya da yakkl bir e bulmak

isterleKB^^ Emlen, 2003). Grdnz gibi, insanlarda e
tercihlerini tartrke y (doutan gelen tercihleri), evreden
(kltrel norm ve cins^ ^ rinden) ayrmak zordur (Fitness,
Fletcher, <Sr Overall 2003) ^ *
Yakm ilikilerde Balanma Tarzlan

Sevgi ve yaknlk zerine bu noktaya kadar ele aldmz
etkileri ilikilerde burada-ve-imdi iin geerlidir: ekicilik ve elerin
b^ ^ birbirlerine nasl davrandklan, vs. Evrimsel yaklam uzun

vad^^' asn benimser -insanlann bugnk davran biimleri
insan ' * gemiinde evrimleen davran rntlerine dayanr.
Sevgi zerT^11011-- kuramlardan biri, orta yolu seerek yetikin
ilikilerindeki da02601]6 zm anne baba ya da bakclarla geen
hayatmzn ilk yllarna d ^ * savunur. Bu yaklam balanma
tarzlanna younlar ve I u!fan ÛU (1969, 1973, 1980) ve Mary
Ainsworthn (Ainsworth, Blehar W '* WaU, 1978) bebeklerin ilk
bakclan (rnein, anne ya da babafen)Tt
&
duklan balarla ilgili
devrim niteliindeki almalarna dayanr. Ba ^ tarzlan kuramna

gre, yaamn ilk yllannda kurduumuz bala *^1 ri, yetikin
olarak kurduumuz iliki trlerini etkiler
tr
Vl
Ainsworth ve meslektalan (1978) bebekleri ile anneleri arasnda - '

* mki saptamtr. Gvenli balanma tarz, tipik olarak,
gereksinimlerini ** yarh ve bebekle etkileim iindeyken olumlu
duygular sergileyen bak bebekleri arasndadr. Bu bebekler
bakclarna gvenir, terk edilme kork ^
Balanma Tarzlan
insanlann bebekken ilk bakclan ile olan dayanarak
ilikilerine
ilikilerinedair bakalarylagelitirdikleribeklentiler.
itl.i.U'i
- (IMOTH' D WlLiON - ROBIN M. AKERT
Gvenli Balanma Tarz

Karakteristik zellikleri gven, terk edilme korkusunun olmamas ve kiinin A
f
li ve sevilen birisi olduuna inanmas olan balanma tarz
itl.i.U'i
zlar ve kendilerini deerli ve sempatik olarak grmeye balarlar. Kavbalanma tarz, tipik olarak, ilgisiz ve souk, bebein yakmhk kurma
a- ann geri eviren bakclar ve bebekleri arasndadr. Bu bebekler
bak- jjanna yakn olmak isterler, ancak yaknlk kurma denemelerinin
reddedileli biliyormu gibi, bu gereksinimlerini baarmay renirler.
Bu tarzda- sanlar yakn ilikiler kurmakta zorlanrlar. Kaygl/ikircikli
balanma , tipik olarak, tutarsz ve duygularnda zorba tavrh
bakclar ile bebek- jpr arasndadr. Bu bebekler gereksinimlerine
bakclarnn nasl tepki vereceini hibir zaman ngremedikleri iin
genellikle kaygldrlar.
Balanma kuramnn temel varsaymna gre, bebeklik ve ilk
ocukluk dnemlerinde rendiimiz balanma tarz, ilikilerin nasl
olduuna dair eyi modelimiz ya da emamz hline gelir (bkz. 3.
Blm). Erken ocuklukta oluan bu iliki emas genellikle yaam
boyunca
varlm
srdrr
ve
bakalaryla
kurduumuz
btn
ilikilerde kendini gsterir (Fraley & Shaver, 2000; Hartup & Laursen,
1999; Mikulincer & Shaver, 2003, 2007). Dolaysyla, anne babalan ya
da bakclanyla gvenli bir iliki gemii olan insanlar yetikinliklerinde
olgun, uzun sreli ilikiler kurarlar; anne babalan ile kaman ilikileri
olanlar bakalanna daha az gvenirler ve yakn, sk bir iliki kurmakta
zorlanrlar; anne babalanyla kaygl/ikircikli iliki gemii olanlarsa
yetikin elerine yakm olmak isterler, ancak bu isteklerinin karlksz
kalmasndan korkarlar (Collins & Feeney, 2000; 2004a; Rholes,
Simpson & Friedman, 2006; Simpson, Collins, Tran, & Hayden, 2007).
Bu yaklam, yetikinlerin balanma tarzlarm anket ya da grmeler
yoluyla lp balanma tarzlan ile romantik ilikiler arasndaki
korelasyon ilikilerini inceleyen ok sayda almaya dayanr.
rnein, aratrmaclar yetikinlerden, romantik ilikilerdeki tipik duygularndan yola karak, Tablo 10.3teki ifadeden bnn semesini
istemian Balanma Tarz
lenstik zellii yaknlk kurma denemeleri baarszla
urad iin na gereksinimlerinin bastrlmas oka
balanma tarz; bu tarzdaki!
itl.i.U'i
iler kurmakta zorlanrlar.

aygU/Hrakli Balanma Tarz
.. seas
~
tenstk zellii yaknlk isteinin karlk grmeyecei 1 ta, ortalamadan

yksek kayg dzeylen de sonulanr.
SOSYAL PSKOLOJ
89
tir (Hazan & Shaver, 1 fadelerin her biri yuj, anlattmz

balannjjf rnden birini
saptayac kilde
tasarlanmtr. Ar
katlmclara mevcut il"
ile ilgili sorular sorul Bu
ve buna benzer dieri
ka almann sonulan
lanma kuramnn bak
syla tutarldr. Gvenli
lanma yaam yeti
bakaknyla kolayca
kurabilmekte, onlara ko
gvenebilmekte ve
doyuru romantik ilikiler
yaan dr. Kammac
balanma am olanlar
bakalanyla hata
yaknlk kuramad m,
Balanma teorisi bebeklik ve ocukuk dne-
bakalanna gve'
minde rendiimiz balanma tarznn mr
zorlandklann ve ro
boyu
ilikilerinin daha az do-
devam
ederek
insanlarla
olan
ilikilerimizi etkilediini ngryor.
olduunu sylemitir,
h/ikircikli balanma insanlar ise daha az doyurucu ilikiler

yaamakla birlikte bu ilikilerin farkldr: Elerinin, kendi
istedikleri kadar, yakn ya da sk bir iliki s' ^ digi korkusuyla
ilikilerinde obsesif ve saplantl davranma eilimleri; tir
(Feeney, Noller, & Roberts, 2000; Feeney, Cassidy, & Ramos2008; Hazan & Shaver, 1994a, 1994b; Simpson & Rholes, 1994).
Birok baka aratrmac da benzer bulgulara ulamtr:
Gvenli nan bireyler, balanma tarz iinde, en kalc, en
uzun sreli iliki ayanlardr. likilerine en st dzeyde
balanrlar, aynca ilikilerini st dzeyde tatmin olurlar.
Kaygl/ikircikli
balanm
bireyler
en
reli
ilikileri
yaayanlardr. Romantik ilikilere en hzl onlar girerler . u

zaman elerini henz doru drst tanmamlardr bile. (me
SOSYAL PSKOLOJ
85
ede yaymlanan, ve sevgiye yteSfe'ttiM

rdan romantik lklenm en y tanmlayan
fitef
feneg tercih etag aadaki taaloda yer
alyor *36
luyoiim,^maajr-
m na e&venmesmd
ttarz
edilme ya da bnsyle ok
%2
5
fazla'v korkum pek yok.
8KSS
3?$;
- myorum; o ________________
-' -- - >
>2orlayoTumr onlarla cana- gve

kolaylkla izin venrnyoruh. Bnsf Mz
f
*'
kmlamda geriliyorum ve sevg- T T

tarz
%19
neHrkle oldutmSfen cfeha yafcnlt -j

_
ayorlar benden
Bakalarnn benim istediim kadar ykfK^
, tamay istemediini dn'yorm'iSev '
mm bem gerekten sevmemesi.yadat

istiyorum ve bu-istek insanlan
' le kalmayacag'fkri'Bem1 sHdai *
iiiltMi
diriyor.-Bir baâsiyla btnyle biT
: Shaver, 1986 almasndan uyarlanmtr' '
Ek bavurusu dairesinde dzenlenen bir almada kaygl erkeklerin,

gJjljv
86
ELL10T ARONSON - TIMOTHY D. WlLSON ROBIN M. AKERT f
||nli ya da kaman erkeklere oranla, ksa bir birliktelikten sonra

evlenme urusu yaptklar grlmtr; Senchak & Leonard, 1992).
Aklar kar- : grmediinde en ok sinirlenen ve fkelenen de yine bu
erkeklerdir, olarak, kanmac bireyler romantik bir iliki kurma
eilimleri en d- |k, asla k olmadn syleme olasl en yksek
olan insanlardr, ililerinde mesafeyi korurlar ve tarz iinde
ilikilerine balanma dzeyi dk olanlardr (Campbell, Simpson,
Boldry, & Kashy, 2005; Feeney |Noller, 1990; Keelan, Dion, & Dion,
1994).
Son olarak, balanma tarzlarnn deney ortamnda da kadn ve
erkekle- . davranlarn etkiledii grlmtr (Collins, Ford,
Guichard, & Al-
BALANTILAR
Bu; Sizin "Beyniniz... ve k.
k olmak sra d bir duygudur -banzn dndn, iinizin enejiyle
k; kpr olduunu ve yem aknz neredeyse takma hlme getirdiinizi
hisseder.-'
ok eitli kltrlerde yaayan insanlarn hissettii bu gl duygular
ak < nn insanlarda eleme sisteminin eri nemli bileeni olarak
evnmsel bir ge geirmi olabileceim gsteriyor;-^^'ûumuzda
beynimizde zel bir eyleri oluyor7
'
^ ' *' '
^
Bu sorunun yamtuu arayan bir gnp; aratrmac New York blgesinde
kende youn bir ak yayor* ^^nf-enciiern. katlmyla bir alma
gere lerdi (Aron ve dierleri, 005T3u afbrma katrnclanndan
deney seans!
' 1 'v
iki fotoraf getir
leri istendi: birisi
olduklar kiinin, -d geri
de k olduk kiiyle
ayn:
ya?8
cinsiyetteki bir tang|
dklannn foto (Dene
ve Gr bl mnde
yer
verdii^
miz
Tutkulu
Sevg
Skalasn da iereni
birka anketi yantlkl
diktan sonra katil lar
asl olay iiria| tk
hazrd.
Beyin
kan
aknn artn?- ve
azalmasm
kayde-î
den bir fonksiyoneli MRI
taraycsna gjSS diler.
KanakmdakSj
bu
u anda beni o kadar cezbediyorsun ki!
farkllklar belirip bir
anda beynin han-^
gi blmlerinde nral etkinlik olduunu gsterir. Katlmc taraycdayken,
denen i| yi dzenleyenler bir ekrana, arada srada gsterdikleri dikkat
datmaya ynelik^ bir matematik grevi ile birlikte. iki fotoraf yanstmaya
baladlar.
.
Aratrmaclar, beynin derinliklerindeki iki spesifik alann katlmclar romantik
ein fotorafna baktnda etkinletiini, tamdklannm fotorafna bakarken
ya da| matematik testiyle urarken bu blgelerin etkinlemediini buldu.

Aynca, yaa-, |j dklan romantik ak dzeylerinin daha yksek olduunu
syleyen katlmclarda
E alanlardaki etkinliin, romantik ak^

l-lcatkmura oranla, dalu fazla
eki bu alanlar, bir devrenin k parajj
tan blgesi (TB) ve kauda^B^fgs
' yaratug ve ne gibi ilenilen gerekli
ordu -imdi bu bilgiler Wt^'aejc
>nceka aratrmalarda zevk', &for; '*
|:|faatan bir uyuturucu olan kol? t r
^jlV4pl.1,.
,. -j
yolduu grlmt (ve bu tegklr 'aJsrSf ÔTtarapda' ortaya S^fgs.

[aen, anmsatr) Dopamm narpaTvsmteiba^mndan zengq olan TB,
ty> ;
TVedSmzde de alavler. Yam, kamat rftkleusla birlikte' TB beynin
(emel '* jggg" j r
2tj.'
?
\Ss*^?
_V'S^'/.5V.
/F
ve gdlenme" merkezidir KpajH ksyonel MR1 almalarnda b\i

kiilerin kenctlen ga^^lIendmc.^v^dV;.' ria) bir oyunu
kazandklarnda
dopatnm^zgag^Mî^fepfafeVt^^p^^
Sk'oranda
arta grlm r\nu dierlin, lCC5^t>ger br tfr\K k inann
uyuturucu gibi" ya da ptyangpda byk ifaamgg^^gaan^^tbCoI-'.
unu syleyenler hi de haksz deler Buên^r^^^nep^^bdeva^, i
r,blgeyi harekete gemr dopamm asndan zengin zevk, dl ve
gdlenme merilen (Bartels & Zeki, 2000, 2004. Fsher, 2004)
lard,
2006;
Simpson,
Rholes,
&
Nelligan,
1992).
rnein,
aratrmaclar heteroseksel iftlerin balanma tarzlarn laboratuvar

ortammda bir anket ile lmtr (Collins & Feeney, 2004b). Sonra
btn iftlerin bir yesinden videoya kaydedilecek ve daha sonra
nitelii deerlendirilecek niversite eitiminin deeri konulu bir
konuma yapmas istenmitir. ifderden biri konumay hazrlayp
okurken dieri bekleme odasnda oturacaktr. ifdere, bekleyen ein
konumac ee birka not gndermesi yoluyla birbirleriyle iletiime
geebilecekleri sylenmitir.
Katlmclar, haberleri olmadan, iki kouldan birine rastgele olarak
atanmtr: Bekleyen e, birlikte olduu kiiye ok destekleyici ya da
daha
az
destekleyici
notlar
gnderecektir.
Aslnda
noar
aratrmaclar tarafndan yazlm ve elerden notlan kendi el

yazlanyla kopya etmeleri istenmitir. Konumac e, biri konumay
hazrlarken, dieri de konumay yaptktan sonra olmak zere iki not
alr.
Destekleyici
noar
ekildedir:
Telalanma,
sadece
hissettiklerini ve dndklerini yaz, harika bir i karacaksn" ve

Konumam ok beendim. Bu kolay bir i deildi ve sen gerekten
iyi bir kardn. Daha az destekleyici no dar ise u ekildedir:
Kendini kk drecek eyler sylememeye al

-unutma insanlar kol" numann video kaydn izleyecekler ve
biraz
Sylediklerini takip etmek bir zordu ama sanrm bu koullar altnda

yapabileceinin en iyisi buydu. imdi, einizden gelecek bu tip
mesajlara nasl tepki verirdiniz ve baggg lanma tarznz alglama
biimlerinizi nasl etkilerdi? Collins ve Feene (2004b) destekleyici
notlan alan katlmclarn tepkileri arasnda bir far! olmadn
buldular.
Herkes
ei
tarafndan
desteklendiini
hissetmiti
vS
balanma tarzlarna bal bir farkllk sz konusu olmamt; buna

karll^ daha az destekleyici notlar alan katlmclarn tepkileri
arasnda kayda de- > er farkllklar grlecekti. Konumay
hazrlarken aldklar ilk not, en ofj
j yksek dzeyde kanmac katlmclar
uer.k benli'n ailemin,
tara^
bir parasdr D ti Lawrence
fmdan
olumsuz
olarak
alglanmt.
KonuS madan sonra alman ikinci not

ise en
yksek
dzeyde
kaygl
OK
katlmclar
tarafn^
dan
olumsuz
alglanmt. Her iki durumda da katlmclar notun can skc, hayal

krkl yaratc olduunu ve onlan kzdrdm sylemiti.
Dolaysyla, gvenli balanm katlmclar daha az destekleyici
mesajlara sakin tepkiler verirken, kanmac ve kaygl katlmclar
ayn yorumlan ok daha olumsuz bir erevede deerlendirmiti.
Kanmac bireyler destek ya da fiziksel/duygusal doyum konusunda
yakn
olduklan
insanlara
gvenemezler.
Destee
gereksinim
duyduklan bir zamanda -konumay hazrlarken- pek desteki

olmayan bir not almalan onlara zellikle can skc gelecektir. Kaygl
insanlar yakn olduklan kiilerin ngrlemez ve onlan reddetme
eiliminde
olduklanna
inanrlar.
zellikle
olumlu
geribildirime
gereksinim duyduklan bir zamanda -konumay yaptktan sonradestekleyici olmayan bir mesaj almak onlara can skc gelecektir.
Buna karlk, gvenli bireyler grece destekleyici olmayan nodann
zerinde fazla durmam ve bunlan, kanmac ya da kaygl
katlmclara oranla daha ntr bir erevede deerlendirmilerdir
(Collins & Feeney, 2004b).

Balanma
Tarz
Kombinasyonlan
Balanma
tarznn
ilikideki
iletiimin yan sra elerin birbirleri hakknda yapt yklemeleri

nasl etkilediini de grebilirsiniz (Collins & Feeney, 200b; Simpson,
Winterheld, Rholes, & Orina, 2007). rnein, kaygl birisi kanmac
birisiyle ilikiye girdiinde neler olur? Aratrmalar kaygl ve
kanmac insanlann, iliki e
malar birbirlerine uyduu iin ift olduklarn gsteriyor: Kaygl

insanlar, elerine oranla, kendilerini ilikiye daha fazla adama
eilimindedir ve kanmac kiiler, elerine oranla, ilikiye daha az
balanma eilimi tarlar (Kirkpatrick & Davis, 1994). te bylece
beklentiler de karlanm olur! Peki ama bunlar mutlu ilikiler midir?
Pek saylmaz; kaygl-kam- c iftler ilikilerinden fazla doyum
alamadklarn ve eleriyle olumsuz, sorunlu iletiim kurduklarn
sylerler (Kane ve ark., 2007; Morgan , & Shaver, 1999).
Bu iftlerin kurduu romantik ilikilerin ksa sreli olacan
dnyor olabilirsiniz, ancak burada ilgin bir farkllk gze
arpyor. Kaygl kadm-kanmac erkekten oluan kaygi-kanmac
iliki tipi ok istikrarl olmutur (Kirkpatrick & Davis, 1994). likileri
meklemdeki gvenli kadm-gvenli erkek iftlerindeki gibi drt yllk
bir
dnemden
daha
uzun
bir
sre
istikrarn
korumutur.
Aratrmaclara gre kaygl kadn-kanmac erkek ilikilerinin

srmesinde cinsiyet stereotipleri nemli bir rol oynar. Kaygl
kadnlar ilikilerinde stereotip kadn zellikleri sergiler: likiye ok
enerji harcar, ilikinin gidiat ile ilgilenir ve elerine kar bakc
davranlar sergiler. Kanmac erkekler ise ilikilerinde stereotip
erkek zellikleri sergiler: ilikiye fazla enerji harcamaz, ilikiyle ilgili
fazla duygu sergilemez, paylamaz ve iliki zerine tartmaktan kanrlar. Her ne kadar bu iftlerin ilikileri gvenli-gvenli iftlere
oranla ok daha az olumlu olsa da yaadklar sorunlarn ein
cinsiyetinden kaynaklandna inanrlar: Erkek milleti ite ya da
Btn kadnlar ayn. Bylece kar cinsiyetle ilgili stereotip ya da
emalarna uyduu iin ein davranlar ho grlr. Peki ya erkek
kaygl, kadn kanmac olduunda neler yaanr? Aratrmaclar bu
ilikilerin
fazla
srmediini
bulmutur.
Eler
birbirlerinin
davranlarn, cinsiyete bal stereotip davran rntlerinden ok

uzak olduu iin, zellikle sorunlu ve olumsuz bir erevede
deerlendirirler (Morgan & Shaver, 1999).
Balanma
kuram,
anne
babalaryla
mutsuz
ilikileri
olan
insanlarn, ayn mutsuz iliki tipini, tantklar herkesle yaamaya

mahkm olduklan anlamna gelmez (Simms, 2002). rnein, baz
aratrmaclar zgn almalardan aylar ya da yllar sonra aratrma
katlmclar ile yeniden balant kurmu ve balanma tarz lm
testine yeniden girmelerini istemitir. Katlmclarn %25 ila 30unun

balanma tarznn deitii grlmtr
(Feeney & Noller, 1996; Kirkpatrick & Hazan, 1994). nsanlar
dei ve deiirler de; ilikilerde yaadklar deneyimler
ocukken yaad oranla yeni ve daha salkl iliki kurma yollan
renmelerini
sala
Aslna
baklrsa
insanlar
yakn
ilikilerdeki farkl deneyimleri sonu zamanla birden fazla

balanma tarzna sahip olabilir (Baldwin & 1995). Belirli bir
zaman
ierisinde
sergiledikleri
balanma
tarz,
ei-;
davranlan ve ift olarak yarattklar ilikinin tipi tarafndan

tetiklenir laysyla, insanlar ilikilerinde durumsal deikenlere
tepki verip bir ' de daha gvenli bir balanma tarz sergilerken
dierinde kaygl tarz, stabilir (Fraley, 2002; Hammond &
Fletcher, 1991; Simpson, R^ Campbell & Wilson, 2003).
Genetiin Balanma Tarzna Katklan Balanma tarznz hi ku]
evreniz, ocukluktaki bakclannz ve yetikinlikte etkileime
gr _ niz arkadalannz ve eleriniz ekillendirir. Peki, genleriniz
de bala - tarznz etkiler mi? ki yeni almada bu soruya yant
arand. Omri lath ve meslektalan (2008) aratrma
katlmclanndan tkrk m| leri alarak DNA tespiti yaptlar.
DNA sekanslan bytlerek doparnin: serotonin nron ileticileri
ile ilgili spesifik alellerin varl ve says edildi. Aynca katlmclar
kendilerini kaygl ve kanmac balanma . lan zerinden
deerlendirdiler. Belirli bir dopamin alelinin varl kaygl
balanma ile kayda deer ilikisi olduu, belirli bir serotonin
linin varlnn da kanmac balanma ile kayda deer bir ilikisi

oldu grld. Bu ilikilerin gc, genlerin kaygl ve kanmac
balanman; deikenliini %20 orannda etkilediini
gsteriyordu (Gillath, Shav" Baek, & Chun, 2008). Dolaysyla,
kiinin genotipi belirli bir bala tarzna n yatknl olmasna
neden olabilir ve evresel etkiler bu ya l belirli bir ynde daha
da glendirebilir.
M. Brent Donnellan ve meslektalan (2008) 20li yalardaki
tek murta (TY-zde) ikizleri ile ayn yumurta (AY-zde olmayan)
ikizlerim kaygl ve kanmac balanma puanlann
karlatrdktan bir ikiz mas dzenlediler. Her iki ikiz grubu da
birlikte bymt ve byk p| slkla benzer ekilde

yetitirilmiti. Elbette ki TY ikizleri ayn genleri p larken AY
ikizlerinin genetik benzerlikleri, herhangi iki kardeten fazla
deildir. TY ve AY ikizlerini karlatrmak iin davransal gen
istatistik modelini kullanan ararmaclar, genetik etmenlerin
kaygl b|
adaki deikenlii %45, kanmac balanmadaki deikenlii

%39 [nnda etkilediini buldular. Geriye kalan deikenliin
byk blm .eden etkileniyordu, ancak bu, ocuklukta yaanan
evdeki ortak ev- Hegildi. Katlmclarn kaygl ve kanmac
balanma
puanlann
etkile-
'
evrenin
ortak
olmayan
ynleriydi. Ortak olmayan deneyimler (ya- lerden yalnzca

birinin yaad, dierinin yaamad deneyimler) mclann
yetikinlikte yaadklar ilikileri etkileyen temel etkendi nnellan,
Burt, Levendosky, & Klump, 2008). Bu veriler de balanma lannn
sabit olmadn, hayat boyunca zamanla deiebileceini gs- '
yor. Balanma tarzlarnn kaltmsal ynleri zerine daha fazla
aratr- yaplmas gerekiyor, ancak u anda grlen o ki
genlerimiz kaygl ve mmac balanma tarzlarm %20 ila 45
orannda
etkilemekte,
geri
kala-
ise
evre
tarafndan
belirlenmektedir.
.
Uzun Sreli ilikilerde Sosyal Dei Toku

Sosyal dei toku kuralna gre, bize benzeyen insanlar
istiyorsak sos- >al dlleri bu insanlara azar azar datmamz gerekir
(Blau, 1964; Ho- ans, 1961). Aratrmalar Tayvan ve Hollanda gibi
birbirinden ok farkl ltrlerdeki yakn ilikilerde sosyal dei toku
kuramn byk oranda desteklemektedir (Lin & Rusbult, 1995; Le &
Agnew, 2003; Rusbult & "Van Lange, 1996; Van Lange ve ark.,
1997).
rnein,
niversite
andaki
iftler ilikilerinin ilk aynda dllere

ok daha fazla odaklanyordu (Rusbult,
Hayatmz,
1983). likiler birok dl sunuyor gibi
grndnde insanlar kendilerini /mutlu
etmece
ve doyuma ulam hissettiklerini sylyordu. dl algs zaman ierisinde
kur
herkesin
en
orann
taym
alt
buyuk
bir danstan baka nedir

k?
-Malcolm Bradbuy, 1992
ne- >mini korumaya devam ediyordu. 7

ay sonun- ?da hl birlikte olan iftler
zamanla
dllerin
arttna
inanyordu.
Bedellerin
alglan
ve ,nemi, ilikinin balamasndan birka ay sonra gndeme

geliyordu; ite o /zaman btn o dllerin yaratt parlt, bedellerin
de sz konusu olduumun anlalmasyla eski parlakln yitiriyordu.
Elbette ki ilikilerinde bedellerin arttn syleyenler iin ilikide

hissedilen doyum da nemli lce azalyordu. Yani, dller getiri
asndan her zaman nemlidir; bedeller ise zamanla nemli hle
gelmeye balarlar.
Ayrlma Deneyimi
iliki sona erdiinde insanlarn hissedecei farkl duygulan
ngrebilir miyiz? Bunun pf noktalanndan biri, kiinin ilikiyi
bitirmede oynad roldr (Akert, 1998; Helgeson, 1994; Lloyd &
Cate, 1985). rnein, Robin Akert 344 erkek ve kz niversite
rencisinden
bitmi
en
nemli
romantik
ilikilerine
younlamalarn ve aynlma srasnda yaadklanna odaklanan bir

anketi
yantlamalanm
kendilerinin
ya
da
istemitir.
partnerlerinin
Sorulardan
ne
kadar
biri,
aynlktan
sorumlu
olduu
zerinedir. Kararda sorumluluklannm yksek olduunu syleyen

katlmclar aynlan taraf olarak, aynhktaki sorumluluu dk
olanlar terk edilen taraf olarak, partnerleriyle eit oranda sorumluluk
paylaanlarsa karlkl olarak nitelendirilmitir.
Akert ilikiyi bitirme karannda insanlann oynad roln aynlma
deneyimini ngren en nemli etmen olduunu bulmutur. Tek
edilenlerin acnacak durumda olmas artc deildir -yksek
oranda
yalnzlk,
depresyon,
mutsuzluk
ve
fke
yaadklanm
sylemilerdir ve hemen hepsi aynl- izleyen birka hafta

ierisinde fiziksel rahatszlklar yaadklanm belirtmitir. grup
ierisinde aynlktan en az dzeyde ac, stres ve sknt yaadn
syleyenlerse aynlanlardr. Aynlanlar sululuk ve mutsuzluk hissettiklerini syleseler de ok az ba ve mide ars, yeme ve uyku
dzensizlikleri gibi olumsuz fiziksel belirtiler yaam ur (%39).
likiler birok nedenle bitebilir. megin, ldrc cazibelerde bir zamanlar

size ekici gelen zellikler (Olgun ve bilge) bizzat aynlma nedeniniz olabilir
(ok yal)
Ortak bir karar verme srecini ieren karlkl rol, bireylerin ayrlkta ortaya kan baz olumsuz duygular ve fiziksel reaksiyonlar savuturmasn salamtr. Karlkl ayrlanlar, terk edilenler kadar
incinip altst olmasa bile, tek bana ayrlanlar kadar etkilere bak
da deildir. Karlkl ayrlanlarn yaklak %60
fiziksel
belirtiler yaadklarn sylemitir ki bu da Ak sava, gibidir;,

bir ilikiyi karlkl olarak bitirmenin, kiinin -s kolayr amk st
tek bana karar vermesine oranla daha zordur -H L
stresli bir deneyim olduunu gsteriyor. Son
Mencken
olarak,
katlmclarn duygusal ve fiziksel tepkilerinde cinsiyetin de bir rol

olduu, ayrla erkeklere gre kadnlarn biraz daha olumsuz tepkiler
verdiklerini syledii grlmtr.
nsanlardan ayrlktan sonra dost kalmak ister mi? Bu, kiinin
ayrlkta oynad role ve cinsiyetine baldr. Akert (1998) ister
aynlan ister terk
ai
c
i
2
<0 t
1
o
<
S
S
X
Erkekle
r
Terk edilen rol Karlkl rol
Ayrlan rol
(%0-30 sorumlu) (%35-65 sorumlu) (%70-l 00 sorumlu)
ilikiyi bitirme
Kadmla
r
kararndaki
sorumluluk
ekil 10.6
Ayrlktan sonra arkada kalmann nemi.
Romantik bir ilikiyi bitirdikten sonra insanlar eski partnerleriyle arkada
kalmak isterler mi? Bu hem ayrlk kararnda oynanan role hem de cinsiyete
baldr. Kadnlar aynlan ya da terk edilen rolnde olduklannda erkeklere
oranla arkada kalmaya daha byk bir ilgiyle yaklar; erkek ve kadnlar
ilikiyi karlkl kararla bitirdiklerinde arkada kalmaya eit oranda ilgiyle

yaklarlar.
(Aket, 1988)
r keklerin eski kz arkadalar ile arkada kalmakla pe:

edilen tara o s ,
kadnlarn, zellikle terk edilen taraf
oldr
ilgilenme
^ ^ ilgilendiklerini bulmutur (blo. e
TM)'Bu verilere g<
b,r tI5ki ln
" erid' ds"e:

, A Cavnlan) olmasalar da (terk edilen) ank bir son veri;
sahibi o a r
^ ^ ik balarn koparma eilimindedir. B
^ ^hktallrd yakn ilikiyi platonik ilikiye dntrme umudu
TeSevgili ik aralarnda M ba8 0ldu|unu ^ he*i gta % a esw &
ayrlan ve terk edilen rollenn etkm bir
m
i gelecekteki arkadalkla e5t derecede ilgilenmesine neden o|
rrr ^
. z avnlma eilimi sergiyorsa iky karhkh olarak bitirmeye i
T Rnvle^ sre zerinde daha fazla denetim sahihi olduunuzu
hisP
SSnte - ("er b5yle ^ 5'I yTk
olur Parm eriniz iin zc olsa da, ayrlan ta-,

temesenz e u rol srdrrseniz siz daha az ac ve znt yaarolacak W,e ta
^'02Sn
1'
to ,,khya
s tekK
'
'sW
SOSYAL PSKOLOJ
105
|zet
1 ekimi Traratan Nedir
^***wrt**ur J3^flfe*ai*
^ h rr*
r*--1=-* sas^s#
ferde alglarlar. Gzel olan iyidir"^ ^ CddaI^.>M^1
ger hoa giden ayma zeiHprl k " pi* banlarn fciksie&i)mW-'

Kiiler Aras eC^f f ^ ******** gsterir.'
^
y *V* M; \
.... ,. veom Kuramlar: Sosyal Dei Toku ve Eitli toku
kuramna gre insanlarn ilikileri hakkmdaki hislen, p r ve

dedikleri bedelleri nasl algladklarna baldr. Birisinin 1
m-
hp kalmaya-agm belirlemek iin karlatrma drevU^n, yan ilikilerinin
SOSYAL PSKOLOJ
Toku? ve
oku? kuramna gre msanla!^
îk Sosyal de n ve dediklpn t,~.n
^Wen fakfondaki hlwr ,m, - .
106
SOSYAL PSKOLOJ
96
getirileri baklandaki beklentilerini ve alternatifleri karlatrma

dze ni, yani baka ilikilerde ne kadar mutlu olacaklarna dair
beklentileri^ bilmemiz gerekir. Eitlik kuram doyumun en nemli
belirleyicisinin ilift ki eitlik olduunu ne srer.
* Yakn tlikiler
Sevgiyi Tanmlamak Tanmlardan biri dosta sevgi -youn arzu

ve tty nm elik etmedii yakmhk duygulan- ile tutkulu sevgiyi
-youn arzu ^ nlmann elik ettii yaknlk duygulan- birbirinden
ayrr.
Kltr ve Sevgi Sevgi evrensel bir duygu olmakla birlikte

sevginin tan masnda kltrel farkllklar da bulunur. Ortaklaac
ve bireyselci kltrl sevgiye yaplan vurgu birbirinden biraz
farkldr.
* Sevgi ve ilikiler
Evnm ve Sevgi: Bir E Semek Evrim psikolojisi sevgiyi doal

seilim flkl ri dorultusunda zamanla evrim geiren genetik
etmenler erevesinde s " lar. Erkek ve kadmlar birbirlerinin farkh
karakteristiklerini ekici b| nk bu, reme baarsn arttrr.
. Yakn ilikilerde Balanma Tarzlan nsanlann anne babalanyla olan
gen^l ilikileri, yetikinlik dnemlerindeki yakn ilikilerinin nitelii
asndaki nemli bir belirleyicidir; genetik bir etkenin olduunu
gsteren veriler de bu-1 lunmaktadr. likilerde tip balanma sz
konusudur: gvenli, kanan v kaygl/ikircikli.
-3|t
. Uzun Sreli likilerde Sosyal Dei Toku Bir iftin birlikte kalmas
herbj rinin ilikiye verdikleri emee ve ilikiden aldklan doyuma, aynca
karla-f trma dzeyi ve alternatifleri karlatrma dzeyine baldr.
"'S
Uzun Sreli likilerde Eitlik dl ve bedellerin eitlii uzun sreli
iliki- ^ Ierde (pik olarak mterek ilikilerde) v e ksa sreli ilikilerde
(tipik olarak ^ dei toku ilikilerinde) birbirinden farkldr.
.*
SOSYAL PSKOLOJ
97
.............................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)......................................................1
TIMOTHY D. WLSON .............................................................1
SOSYAL PSKOLOJ
98
ROBIN M. AKERT ...................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ.........................3
indekiler..............................................................................4
Balarken.............................................................................21
SOSYAL PSKOLOJ
99
Bu Baskdaki Yenilikler..........................................................21
Teekkr..............................................................................26
SOSYAL PSKOLOJYE GR...................................................28
SOSYAL PSKOLOJ
100
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?....................................................33
Sosyal Yorumlamann Gc...................................................37
BALANTILAR.......................................................................40
SOSYAL PSKOLOJ
101
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan ....................................43
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas........40
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas....................44
SOSYAL PSKOLOJ
102
SOSYAL ETKNN GC..........................................................47
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak......................................47
Sosyal Durumun znellii.....................................................52
SOSYAL PSKOLOJ
103
Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^...................58

Gereksinimi..........................................................................61
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi.....................68
S..................................76
SOSYAL PSKOLOJ
104
ebk yk SSSfifS..............................................................126
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r..134
m : *...................................................................................175
SOSYAL PSKOLOJ
105
_ * ft ^ ^^ mi......................................................................183
mmm................................221
:hdt..................................392
^ps................................................................................397
la I...................................135
n i....................................................................................135
SOSYAL PSKOLOJ
106
lli......................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...........................................................................56
rrr ^...................................................................................94
SOSYAL PSKOLOJ
107
r*--1=-* sas^s#.........................................................105
1. Sam Julie'den holanyor ve onun da kendisinden holanmasn istiyor.
Sosyal '
psikoloji alannda yrtlen
hangisimn ie -,
yarama olasl daha dktr?
aratrmalara
gre
aagdakilerden
107
a. Tutumlannn
birbirine
ne
kadar
benzedjtirft
b. Onunla
zaman
geirebilmek
tabir^Hrfg:
. mal.
c Tamamlayc kiilikleri olduunu
mEgukm^-S
Fiziksel
adan
olabildiince ekicig Hachel Amenkal snf
arkadalar tarafm |Jjk bebek yzl
karaktensuklr tad in fc i.',-Baka bir
kltrde bu durum nasl olurdu? i. "'Tps:
'y-a. zellikleri esiz olmad m ekici
bulunmazd.
, b. nsanlann gzellik alglan btn kltrler arasnda
farkllklar ekici bulunmazd.
c. nsanlann gzellik alglan kltrlerde ayn olduun
ekici ft ' d. Farkl bir kltrn yaam
standartlan yksekse (rnein; of< psr bu
kltrdeki insanlara egzotik gelecei m
ekici bulunurdu.
. 3, Aagdakilerden hangisi yanltr?
. a. Mterek ilikilerdeki insanlar ilikiye kimin ne kadar katkid takp
ederler.
b. insanlar ortalama yzleri sra d yzlerden daha ekici bulurlar
c. insanlar kendilerinden talananlardan holanrlar
.............................................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ
108
ELLLOT ARONSON (1932-)......................................................1
TIMOTHY D. WLSON .............................................................1
ROBIN M. AKERT ...................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ.........................3
SOSYAL PSKOLOJ
109
indekiler..............................................................................4
Balarken.............................................................................21
SOSYAL PSKOLOJ
110
Teekkr..............................................................................26
SOSYAL PSKOLOJ
111
BALANTILAR.......................................................................40
SOSYAL PSKOLOJ
112
SOSYAL ETKNN GC..........................................................47
SOSYAL PSKOLOJ
113
SOSYAL PSKOLOJ
114

Gereksinimi..........................................................................61
S..................................76
ebk yk SSSfifS..............................................................126
SOSYAL PSKOLOJ
115
m : *...................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi......................................................................183
mmm................................221
:hdt..................................392
SOSYAL PSKOLOJ
116
^ps................................................................................397
la I...................................135
n i....................................................................................135
lli......................................................................................135
SOSYAL PSKOLOJ
117
^ _ ^JfSJff?...........................................................................56
rrr ^...................................................................................94
r*--1=-* sas^s#.........................................................105
a.
b. likiden aldklannm aa be yukan ilikiye verdklen ile eit
olduu dncesi
5 ._____________bir bakasn youn olarak arzulama ve buna f zy olojk
u> arlmanm elik etmesi,____________ ise uyarlma olmadan hissettiimiz yaknlk
ve
dknlktr.
a. Tutkulu ak; karasevda
SOSYAL PSKOLOJ
118
.............................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)......................................................1
TIMOTHY D. WLSON .............................................................1
SOSYAL PSKOLOJ
119
ROBIN M. AKERT ...................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ.........................3
indekiler..............................................................................4
Balarken.............................................................................21
SOSYAL PSKOLOJ
120
Teekkr..............................................................................26
SOSYAL PSKOLOJ
121
BALANTILAR.......................................................................40
SOSYAL PSKOLOJ
122
SOSYAL PSKOLOJ
123
SOSYAL ETKNN GC..........................................................47
SOSYAL PSKOLOJ
124

Gereksinimi..........................................................................61
S..................................76
SOSYAL PSKOLOJ
125
ebk yk SSSfifS..............................................................126
m : *...................................................................................175
SOSYAL PSKOLOJ
126
_ * ft ^ ^^ mi......................................................................183
mmm................................221
:hdt..................................392
^ps................................................................................397
la I...................................135
n i....................................................................................135
SOSYAL PSKOLOJ
127
lli......................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...........................................................................56
rrr ^...................................................................................94
SOSYAL PSKOLOJ
128
r*--1=-* sas^s#.........................................................105
b.
6. Aadaki romantik iftlerden hangisinin birliktelii daha uzun srer?
a. Kaygl kadn, kanan erkek
b. Kaygl erkek, kaman kadn
c. Kaygl kadm, kaygl erkek
d. Kaman kadn, kanan erkek
SOSYAL PSKOLOJ
129
7. Matthew ve Ene dnem bamdan beri arkadalar. Eidik

kuramna gre leri aadaki nedenlerden hangisi nedeniyle
bozulur?
a. Gereksinim olduunda Ericin Matthew'a yardm etme eilimi,
Matd Eric'e yardm etme eiliminden ok daha yksektir.
b. Eric grnmn deitirir ve Matthewdan daha ekici olur.
c. Eric ve Matthewun ilgi alanlar artk benzer deildir.
>
d. Eric ve Matthew ayn kiiye romantik bir ilgi duymaya balarlar.
8. Elliot kz arkadann onu gerekten sevip sevmedii
konusunda endie ve onu ilgisiyle bouyor. Sosyal psikoloji
aratrmalarna gre. EHiotbj| slkla
balanma
tarzna
sahiptir nk bebekken)
.kiilerdi.
a. kanan / ilgisiz ve uzak
b. kaman / tutarsz ve baskc
c. kaygl-ikircikli / ilgisiz ve uzak
d. kaygl-ikircikli I tutarsz ve baskc
e. gvenli / gereksinimlerine duyarl
' , >
9. Einizden ya da sevgilinizden ayrlp ayrlmamay
dnyorsunuz. likinin ze verdikleri ok fazla, bedeli ise az,
ancak size daha ok eyi daha az bedelle rebilecek birisiyle
karlatnz. kileminiz - -.. ve den
kaynaklanmaktadr.
a. dk doyum oran; alternatiflerin: yksek karlatrma dzeyi:
b. yksek doyum oram; alternatiflerin yksek karlatrma dzeyi.:
c. dk doyum oran; alternatiflerin dk karlatrma dzeyi
d. yksek doyum oran; yksek eidik
deeri e) yksek doyum oran; dk
eidik deeri
10. Sosyal psikoloji aratrmalarna gre det dneminde olan
kadmlar 1 olaslnn en yksek olduu dnemde (yumurdama
srasnda) kimi daha; ci bulurlar?
a. efemine" grnen erkekleri, erkeksi grnen erkeklerden daha ok
b. erkeksi grnen erkekleri, efemine grnen erkeklerden daha ok
c. efemine" ve erkeksi grnen erkekleri deil, bu ikisinin en iyi
karmn,* daha ok
d. efemine ve erkeksi" grnen erkekleri ayn oranda
q-0t q-6 P-8 'i -9 P-S P-f 'e-E
..'i.;'.'."'.- ' .. : . ................................................................................................ <
SOSYAL PSKOLOJ
130
TOPLUM YANLISI
DAVRANILAR
Neden Yardm
Ederiz?
Dnya Ticaret Merkezinde,

Pen- tagonda ve United Hava
Yollarinn
93
sefer
sayl
uann
dt
Pennsylvaniadaki
alanda
11
Eyll 2001 tarihinde yaanan

korkun
kayplar
Amerika
tarihine kara bir sayfa olarak

geti. te yandan, ayn gn
birbirlerine
hi
tereddt
etmeden cesaret ve fedakrlkla

yardm eden insanlar da tarihe
geecekti.
Birok
insan
bakalarna yardm etmeye alrken lecekti ve Dnya Ticaret

Merkezindekileri
kurtarmaya
alan New Yorklu 403 itfaiyeci

ve
polis
memuru
da
bunlar
arasndayd.
11
Eyllde
ortaya
kan
kahramanlarn ou kendilerini
olaanst
bulan
koullar
sradan
ierisinde
vatandalard.
Uaklarn arpt Dnya Ticaret

Merkezinde altnz ve o
anda
kap
kendinizi
gvene
alma
isteimin
ne
kadar
byk
olacam dnn. Saldrlar-
GENEL EREVE j ' '

Toplum
Yanls
Davrann
J
Temelindeki
GdF&:Nedeârdte Ederiz?
*-vnm
v&jiene
Psikalajs.'tgt<iIer;
Sosyal Bej^ Toku Yardmlamam*

Bedelleri ve dllen 1
-Bmpati ve zgecilik Saf yardm Etme
Gds
Kiisel
Nêli-e^ê
Yanls Davran: Neden Bazlan
Dierlerinden Daha ok Yardm.
Eder? . . Bireysel Farkllklar. zgeci Kiilik Toplum.
Yanls Davranlarda Cinsiyet Farkllklar
' V > ' s
Toplum Yanls Davranlarda Kltre
Bal Farkllklar Dm ve Toplum Yanls
Davranlar Ruh Hlinin Toptum Yanls
Davranlar 'zerindeki Etkilen ^ *
Toplum Yanls'DavranlnirDuruma
Bal Belirleyicim nsanlar . Jfe Zaman
Yardm Ederler? v 1 Tainma Skl _ t
\
Tank Olanlarn Sayr Seyirci; Kalma
Etkisi ilikinin Doas: Mterek likiler !
Deg Toku likileri. . \
T
YardnnlasmaNast Arttunlabilir?
Olaya
Tank
mdahaleOlasln
Ojtanian.
SOSYAL PSKOLOJ
_ , * , *r^V* 9 ^ ~ ^ j
Ykseltmek , J '
Pozitif Psikoloji ye Toplunt Yanls
Davranlar
BALANTltAR^GnBIag
Arttrmak
zet
131
ca pahal seyahatler, gsterili otomobiller ve k restoranlarda

yemekler
den
de
zevk
alyor
olabilirlerdi.
Sonuta
yalnzca
kendilerini daha iyi hissetmek iin yapyor olsalar bile kt

durumdaki insanlara yardm ettikl ' ri iin onlar alklamamz
gerekmez mi? Toplum yanls davranlar he** 1' yardm eden hem de
yardm gren iin kazanl olduundan iki kat d lendiricidir.
Dolaysyla bu tip davranlar tevik etmek ve vmek herk sin
yararnadr.
Yine
de
birok
kii
btn
yardmlarn
kiisel
kardan
kaynakland'" iddiasna kar kmaktadr. Bu sav 11 Eyllde olduu

gibi insan lar bakalan iin hayatlann feda etmesini nasl
aklayabilir? Kimi sosyal psikologlara gre insanlar altn kalplidir ve
bazen hi karlk bekleme-,, den yardm ederler.
Empati ve zgecilik: Saf Yardm Etme Gds

C. Daniel Batson (1991) insanlann yalnzca iyi kalpli olduklan iin
yardm ettikleri dncesinin en gl savunuculanndan biridir.
Batson insanlann bazen bencilce nedenlerle, rnein, kt durumda
birini grdklerinde hissedilen kiisel rahatszl azaltmak iin
yardm ettiklerini kabul eder. Bununla birlikte, insanlann gdleri
bazen btnyle zgecidir ve bir bedel demeleri gerekse bile bazen
tek amalan bir bakasna yardm etmektir. Batsona gre, yardma
gereksinim duyan kii iin empati hissettiimizde, yani kendimizi
onun
yerine
koyup
yaadklarm
ve
duygularm
onun
gibi
yaadmzda saf zgecilik kendini gsterir (Batson, Ahmad, Powell, & Strocks, 2008).
Yemek iin alverie ktnz dnn, bir adamn bir kolunda

bir bebek, dier kolunda alt bezi, oyuncak ve ngraklarla dolu
torbalan tutuunu gryorsunuz. Bir kutu msr gevreine uzanrken
torbalardan birini dryor ve torbadakiler evreye salyor.
Toplamasna yardm eder misiniz? Batsona gre bu ilk olarak onunla
empati kurup kurmamanza baldr. Kurarsanz kazancnzn ne
olacana bakmakszn, yardm edersiniz. Amacnz bir bakasnn
SOSYAL PSKOLOJ
119*
rahatszln gidermektir, bundan bir fayda kar-
Kinin kendisini bir bakasnn, yerine koyup yaadklarn ve duygularm

(rneguraj nee, keder) onun gibi yaamas.
""
J||
SOSYAL PSKOLOJ
120*
jnak deil. Batsonm empati-zgecilik hipotezi ite temelde bu

gre
dalyann
Bir
bakasna
empati
duyduumuzda
kendi
kazancmzn ne olacan dnmeden, btnyle zgeci nedenlerle

ona yardm etmeye alrz.
Bu nedenle de, Batsona gre, sosyal dei toku kayglan
empati duymadnz zaman iin iine girer. Bu ite sizin karnz
nedir? Bu iten bir kazancnz olacaksa, rnein adamn ya da olaya
tank olanlarn onaym alacak- z, adama dklenleri toplamasnda
yardm edersiniz. Yardm etmenin size bir yaran olmayacaksa hi
durmadan yolunuza devam edersiniz. Batsonm 'empati-zgecilik
hipotezinin zetini ekil 11.1de grebilirsiniz.
Batson
ve
meslektalan
karmak
sosyal
davranlarn
arkasndaki gdleri yaltarak tam olarak tespit etmenin ok zor

olabileceini ilk kabul edenler arasndadr. Birisinin adama yerdeki
eyalarn toplamada yardm ettiini grdnzde bu davrann
empatiyle mi yoksa bir tr toplumsal
BATSON'UN (1991I EMPAT-ZCECLK KURAMI
YALNIZCA IKARINIZ
OLDUUNDA
lyANODGLLER
BEDELLERNDEN DAHA
FAZLA OLDUUNDA
YARDIM EDER5NZ.
| 1. YARDIMA f
HTYACI }_ f
OLAN
\
BRSN
t
CORDCINCIZ,]
2. ONA KARI i
EMPAT j
ouyuyoR f
MUSUNUZ!
EKL 11.1
Batsonun (1991) empati-zgecilik kuram.
IKARINIZA
OMADCNDABLE
IYAN BEDELLER ODG
LLERNDEN FAZLA OLSA
BLEI VARDIM EDERSNZ.
|Êmpati-zgecilik Hipotezi
^BrTbaKasna empati duyduumuzda kendi kazancmzn, ne olacam
SOSYAL PSKOLOJ
121*
dnme- u den, btnyle zgeci nedenlerle ona yardm, etmeye

almamz.
122
LLl.lin .A RO N SON TMOTHY D. VV1LSON - ROBIN M. AKEKT
dl kaygsyla rai yapldm nas anlayabilirsiniz? Abraham Lincoln il

ilgili nl bir ykden bahsedelim. Bir gn at arabasnda giden Lincoln v
yol arkada tam da bu ele aldmz konu zerine tartyorlard. Btn^
fe zgeci nedenlere dayanan yardmlar da var mdr? Lincoln yardmn her
zaman kiisel kardan kaynaklandm, dier yolcu ise gerek
va
r
zere
<
zgecilii
olduunu
savunuyordu.
Birdenbire
yavrulan
bir
hendekte boulmak olan bir domuzun lklann duydular.

Lincoln arabacya durmasm emretti ve aa 1ya
Bu.haytn
en
atlayarak
hendein
yanma
koarak
yavrulan
boulmaktan kurtard. Arabaya dndnde yol
* < senfe
arkada, Sylese ne Abe, bu kk olaydaki kiisel kann
^
ne okbilir ki? diye sordu. Lincoln, Allah iyiliini versin Ed
-meden-CbarlesPudley
br,
diye yantlad Bencilliin ta ~ - - *' kendisine
Warnexj
tamk oldun. Zavall domuzu o hlde brakp

gitseydim btn gn huzur yz gremezdim.
imdi iim ne kadar rahat, grmyor musun? (Sh

1928, s. 75).
' rp
Bu rnekte de grld gibi gerekten zgeci grnen bir davran
bile
bazen kiisel karlara dayal gdlerden kaynaklanr. O hlde, ikisini birbi-
Carol'u snfta grecek mi?
Hayr S Evet
ekil 11.2
Dk empati
Yksek empati
zgecilik / karclk
nsanlar psikolojiye giri dersini
karan Carola hangi koullar altmda yardm etmeyi kabul ettiler? Empati yksek
olduunda insanlar bedel ve dllere bakmadan (yani, psikoloji snfnda onunla
karlap
karlamayacaklarm
dnmeden)
yardm
pniler
Empati
dk
olduunda insanlar dller ve bedeller konusunu daha ok dndler -yalnzca

Carol psikoloji dersinde grp sululuk hissedeceklerini bildiklerinde yardm
ettiler.
(Toi & Batson, 1982 akmasndan uyarlanmtr.)
rinden nasl ayrt edebiliriz? Batson ve meslektalan insanlarn gdlerini

gn na karmak iin bir dizi akllca hazrlanm deney dzenlediler
(Batson, Ahmad, & Stocks, 2004; Batson <Sr Powell, 2003). Bu
almalardan birine kalan ve psikolojiye giri dersi alan bir renci
olduunuzu dnn (Toi & Batson, 1982). Sizden niversitenin radyo
kanal iin hazrlanan yeni programlarn bant kaytlarn deerlendirmeniz
isteniyor ve bu programlardan birinin ad da Kiisel Dnyadan Haberler.
Bu program iin birok farkl deneme kayd hazrlanm ve her bir kayd
yalnzca bir kiinin dinleyecei syleniyor. Sizin dinlediiniz kaytta Carol
Marcy adnda bir renciyle yaplan bir rportaj var. Carol kt bir trafik
kazasnda iki ayann da krldn ve kaza yznden, zellikle de hl
tekerlekli sandalye kullanmak zorunda olduundan, derslerini takip
etmekte zorlandn anlatyor. zellikle de psikolojiye giri dersinde ok
geri kaldm ve kard dersleri kendisine anlatacak birisi kmad
takdirde dersi brakmak zorunda kalacan sylyor.
Kayd dinledikten sonra deney grevlisi yannza geliyor ve zerinde
Carol Marcy kaydn dinleyen renciye yazan bir zarf uzatyor. Deney
grevlisi zarfta ne olduunu bilmediini, ancak aratrmay denetleyen
profesrn bunu kendisine vermesini istediini sylyor. Zarf ayorsunuz
ve iinde profesrn yazd bir not buluyorsunuz: Carolun bandn
dinleyen
rencinin
Carol'a
derslerinde
yardm
etmek
isteyip
istemeyeceini soruyor. Carol yardm istemek konusunda kararszm,

ancak derslerinde ok geri kald iin kayd dinleyen renciye bu notun
iletilmesine raz olmu. Notun geri kalannda Carolla buluup psikolojiye
giri
dersinin
notlann
onunla
paylamak
isteyip
istemeyeceiniz
soruluyor.
Tahmin edebileceiniz gibi almann amac insanlarn hangi koullar
altnda Carola yardm etmeyi kabul edeceklerini grmekti. Aratrmaclar
iki gdy kar karya getirmiti -kiisel kar ve empati. Katlmclarn
Carola duyduklan empatiyi, farkl rencilere kaytlan farkl bak alanyla dinlemelerini syleyerek eidendirmilerdi. Yksek-empati koulunda katlmclara Carom bana gelenler hakknda neler hissettiini ve hayatnn nasl deitiini hayal etmeye almalan sylenmiti. Dkempa- ti koulunda insanlara nesnel olmaya almalan ve Carolm
duygulan konusunda endielenmemeleri sylenmiti. Beklendii zere,
yksek-empati koulundakiler, dk empati koulundakilere oranla,
Carola daha fazla sempati duyduklarm bildirmiti.
Aratrma: Maara adamlar engelliye yardm etmi
UP1
NEW YORK - Aratrmaclara gre, 12.000 yl nce lm bir
ccenin iskeleti zerinde yaptklar incelemeler, maarada,
124
yaayan insanlarn toplumlannm engelli yelerine yardm

ettiini gsteriyor.
1 metre boyundaki gencin iskeleti 1963 ylnda Gney
talyada bulunmutu, ancak Amerikal aratrmac David
W. Frayer kalntlar yeniden inceleyip bulgularn ngiliz
Doa dergisine yazana dek antropologlar bu iskeletin
varln unutmulard.
Kansas niversitesinde grevli bir antropoloji profesr
olan Frayer bir telefon rportajnda gencin, normal
avlanma ya da yemek toplama faaliyetlerinde yer
alamadm, dolaysyla bakalarnn ona baktnn kesin
olduunu syledi.
Frayerin sylediklerine gre arkeologlar ayn dnemde
yaam baka engelli insanlarn da kalntlarn bulmutu,
ancak sz konusu sakatlklar yetikinlik dneminde ortaya
kmt.
lk defa doutan engelli birisini bulmu oluyoruz diyor
Frayer ve ld srada 17 yanda olan ccenin kt
beslenme ya da ihmal belirtileri sergilemediini szlerine
ekliyor.
Bu cce bir maarann tabanna gmlm alt kiiden
biriydi ve 40 yalarndaki bir kadmm kollarnda bir ifte
mezarda yatyordu.
Erken dnemlerde yaayan hominidlerin toplum yanls davranlanyla ilgili bu

doku- nakh yk, toplum yanls davranlarla ilgili farkl kuramlar balamnda
dnldnde kulaa artc geliyor. Evrim psikologlan cceye bakanlarn
onun akrabalan olduunu ve insanlarn ayn genleri paylatklan kiilere yardm
etmeye programlandklarn ne srebilirler (akraba seimi). Sosyal dei toku
kuramna greyse ccenin bakclan, bu davranlan karlnda dedikleri
bedelleri karlayan dller almlard. Empati-zgecilik hipotezine greyse
bakclar ona gl empati ve efkat duygulanyla yardm etmitir -gazetedeki
yaznn son paragraf da bu yorumu destekliyor.
Aratrmaclar
Carola
yardm
etmemenin
bedellerini
de
eitlendirmi- ti. Bir koulda katlmclar Caroln bir sonraki hafta

derslere girmeye balayacam, stelik derse ayn snfta gireceklerini
renmiti; dolaysyla snfa her girdiklerinde onunla karlaacaklar
ve yardma gereksinim duyduunu anmsayacaklard. Bu yksek-bedel
kouluydu, nk Carola yardm etmeyi reddetmek ho olmayacakt
ve sonrasnda her hafta onunla yz yze geleceklerdi. Dk bedel
koulunda Carolm dersleri evinden izleyecei ve snfa gelmeyecei
sylenmiti; yani katlmclarn Carol tekerlekli sandalyede gezerken

onunla karlama ve ona yardm etmedikleri iin sululuk duyma
olaslklar yoktu.
Katlmclar Carola yardm edip etmemeye karar verirken bunun
bedellerini de gz nne alacak myd? Empati-zgecllik hipotezine
gre, insanlar sadece zgeci kayglarla gdlenebilir ve bedeller ne
olursa olsun yardm edebilirdi -tabii empati dzeyi yksek olduunda
(bkz. ekil 11.1). ekil 11.2nin sa tarafnda grebileceiniz gibi, bu
ngr
dorulanma:
Yksek-
empati
koulunda
Carol
snfta
greceim dnen ve yardm etmeyi kabul eden insanlann says,

snfa bir daha gelmeyeceini dnp yardm etmeyi kabul edenlerin
saysna eitti. Yani, insanlar kendilerinin deil Carolm - karlann
dnyordu. Buna karlk, dk empati koulunda Carolm snfa
geleceini dnp yardm etmeye karar verenlerin says, snfa
gelmeyeceini dnmesine karn yardm etmek isteyenlerin saysna
oranla, ok daha fazlayd (bkz. ekil 11.2nin sol taraf). Buna gre,
empati dk olduunda sosyal dei toku kayglan iin iine girer ve
insanlar yardm etme kararlarm getiri ve bedellerini gz nne alarak
verir. Katlmclar kendi karlarna olduunda yardm etmeye karar
vermilerdi (yani, Carol snfta grecekleri ve sululuk duyacaklan
iin),
ancak
tersi
geerli
deildi
(yani,
onu
bir
daha
hi
grmeyeceklerini dndklerinde).
Bu sonulara gre, insanlar bir bakasnn aclanna empati
duyduunda gerek zgecilik sz konusudur. Peki, ama insanlann en
bata empati duymasna neden olan nedir? Son aratrmalar iki
belirleyiciye dikkat ekiyor. Birincisi o an kendimizi ne kadar gvenli
balanm hissettiimizdir. 10. Blmde grdmz gibi, balanma
tarzlan insanlann bakalan ile ilikilerinin doas zerine bebekken ilk

bakclan ile yaadklan ilikiye dayanan beklentilerini anlatr. Gvenli
balanma
tarnn
karakteristik
zellikleri
gven,
terk
edilme
korkusunun olmamas ve kiinin kendini deerli ve sevilen biri olarak

grmesidir. nsanlann farkl balanma tarzlan olmasna karn herhangi
biri baz durumlarda kendini, dierlerine oranla, daha fazla gvende
hissedebilir. Kiinin kendini ne kadar gvende hissettii de yardma
gereksinim duyan kiiye kar hissettii empatinin dzeyim ve bu
126
kiiye yardm etme olasln belirler. Bir dizi almada katlmclar

skntl zamanlarda gvendikleri insanlar hakknda yaz yazarak
gvenli bir zihniyete hazrlanmtr. Dier konular hakknda yazan
katlmclarla karlatnidmda, gvenli balanmaya hazrlananlann
yardma ihtiya duyan dier bir renciye kar empati duyma ve
yardm etme olaslnn, bunun bir bedeli olsa bile, daha yksek
olduu grlmtr (Mikulincer, Shaver, Giath, & Nitzberg,
Yardmlama davran neredeyse btn hayvan trlerinde, hatta bazen

farkl trler arasnda bile grlebilir. 1996 Austos'unda 3 yandaki bir
ocuk Illinois Brookfelddeki hayvanat bahesinin birka gorili barndran
hendeine dmt. 7 yandaki bir goril olan Binti ocuu hemen yerden
kaldrm, kollarnda biraz salladktan sonra bakclarn almas iin kapnm
yanma brakmt. Neden yardm etmiti? Evrim psikologlarna gre toplum
yanls davranlar seilmitir, bu nedenle de birok trn genetik yapsnn
bir paras hline gelmitir. Sosyal dei toku kuramclarna greyse Bin
gemite yardm davrantan karlnda dllendirilmitir. Aslnda, Binti
annesi tarafndan reddedildii iin hayvanat bahesi bakclan onu annelik
becerileri konusunda eitmi ve bunun karlnda bir oyuncak bebein
bakmyla dllendirilmiti (Bils & Singer, 1996).
2005). Dolaysyla, insanlar kendi balanmalarna zellikle gven

duyduklarnda, bakalarna empati duyma kapasiteleri de artar.
Empatinin dier bir belirleyicisi de yakn zamanda nem
verdiimiz
bir
gruba
dhil
edilmemiz
ya
da
bu
gruptan
kanlmamzdr. Yeni dzenlenen bir dizi almada bir gruptan

karlan katlmclarn yardm kurulularna ba yapma, gnll
olarak hayr iinde alma ya da bir aksilik yaayan (bir kutu
kurun kalemi yere dken) birisine yardm etme olaslnn daha
dk olduu grlmtr. Bunun nedeni sosyal reddedilmenin
insanlan kt bir ruh hline sokmas deildir -aslna baklrsa,
reddedilen insanlarn bir sre iin derin duygular hissedemedikleri
grlmtr. Bu da insanlarn duygularn korumasna yarar;
duygulann kapayan insanlar bakalar tarafndan reddedilmenin
acsn hissetmemi olurlar. te yandan bu
durum yardmlarna gereksinim duyan birisine kar da daha az empati
duymalarna yol aacaktr (DeWall & Baumeister, 2006; Twenge,
Baumeis- ter, DeWall, Ciarocco, & Bartels, 2007). Dolaysyla, empati
duymak iin birisinin yardma gereksinim duyduunu hissebilmek, bu
kiinin esenliine deer verebilmek ve olaylar onun bak asyla
grebilmek gerekir (Batson, Eklund, Chermok, Hoyt, & Ortiz, 2007).
Kii kendini gvenli balanm hissettiinde bu olaslk artarken, ksa
zaman nce bakalan tarafndan reddedildiyse empati duyma olasl
decektir.
Abraham Lincoln ve domuzcuk yksnden de rendiimiz gibi insanlann birisine yardm etmesinin arkasndaki gdleri tam olarak
ortaya karmak ok zorlu bir itir ve empati-zgecilik hipotezi ateli
bir tartma balatmtr. Baz aratrmaclar empati yaayan insanlann
sadece yardma gereksinim duyan insan dnerek mi, yoksa Abe
Lincoln gibi, birisini zor durumda grmenin skntsndan kurtulmak iin
mi yardm ettikleri sorusunu ortaya atmtr (rnein, Cialdini, Brown,
Lewis, Luce, & Neuberg, 1997; Maner ve ark., 2002; Preston & De
Waal, 2002).
Toparlamak gerekirse toplum yanls davranlara temelinde ana
gd olduundan sz ettik:
1. Yardm etme, bize genetik olarak yakn olanlarn esenliine
ynelik igdsel bir tepkidir (evrimsel yaklam).
2. Yardm etmenin getirileri ou zaman bedellerinden fazladr, bu
nedenle de yardm etmek kiisel kanmza hizmet eder (sosyal
128
dei toku kuram).

3. Baz koullar alanda kurban iin duyduumuz gl empati ve
merhamet duygulan zgeci vericilii harekete geirir (empatizgecilik hipotezi).
Bu yaklamlann hepsi savunulduu kadar eletirilmektedir de.
KSEL NTELKLER VE TOPLUM YANLISI

DAVRANI: NEDEN BAZILARI DERLERNDEN
DAHA OK YARDIM EDER?
Btn her ey temel insan gdlerinden ibaretse neden baz
insanlar dierlerinden daha yardmseverdir? Yardmsever insan bencil
insandan ayrmak iin kiisel nitelikleri ele almamz gerektii aka
grlyor.
Bireysel Farkllklar: zgeci Kiilik Blmn banda 11 Eylldeki

kahramanlar hakknda yazlanlar okuduunuzda sz konusu insanlann
kiilikleri hakknda dndnz m? William Wik, Abe Zelmanowitz,
Rick Rescorla ve 93 sefer sayl uan yolcularnn kumann farkl
olduunu, birisinin yardm arsna asla kulak tkamayacak dierkm,
efkatli insanlar olduunu dnmeniz ok doal. zgeci kiiliin
doas, bireyin eitli durumlarda bakalarna yardm etmesine neden
olan nitelikler psikologlarn ilgi alanna girer (Eisenberg, Spinrad, &
Sadovsky, 2006; Mikulincer & Shaver, 2005; Penner, 2002).
Baz insanlar bariz bir ekilde dierlerinden daha yardmsever olsa
da davranlar yalnzca kiilik belirlemez -(bu kitapta defalarca
deindiimiz gibi) durumun yaratt basklar da nemlidir. nsanlann
ne kadar yardmsever davranaca da buna baldr. rnein, hem
ocuklar hem .
de
yetikinler
zerinde
yrtlen
alma
Yemek
gn
masasnda
hi
yardm
kimseye
etme-'
dnrken
digi
unu-
tulmayacak ve deerli
szler
larda zgecilik zerine kiilik testlerinde

yksek
puan
puan
alanlara
alan
insanlann,
oranla,
yardm
dk
etme
olaslnn o kadar da fazla olmad
dkld
bulunmutur (Batson, 1998; Magoo &
"Dostlar,
Khanna, 1991; Piliavin & Chamg, 1990).
bugn benim iin kayp
Peki, ama neden? Durumun yaratt ve
bir gn.
insanlan
azndan:
-Suetonius,
12
Sezarm
Hayattan, M.. 1. yzyl .
iinde
etkileyen
yetitikleri
basklar,
cinsiyet,
kltr,
dindarlk
dzeyleri, hatta o anki ruh hlleri gibi

eitli nemli etmenleri de gz nne
almamz gerekir (Graziano, Ha- bashi, Sheese, & Tobin, 2007).
Toplum Yanls Davranlarda Cinsiyet Farkllklar

ki senaryo dnelim. Birinde birisi dramatik, kahramanca bir
davran sergiliyor, rnein 93 sefer sayl uan pilot kabinine girip
terrisder- le bouuyor. Dierinde birisi uzun sreli bir yardmlama
ilikisi yayor, rnein engelli bir komusuna evindeki angaryalarda
yardm ediyor. Bu iki durumda erkekler mi yoksa kadmlar m yardm
etmeye daha eilimlidir?
zgeci Kiilik
Bireyin eidi durumlarda bakalarna yardm etmesine neden olan nitelikler.
Sorunun
yant:
Birinci
durumda
erkekler,
ikinci
durumda
kadnlardr (Eagly & Crowley, 1986; Eagly & Koenig, 2006). Hemen her
kltrde normlar erkek ve kadnlara, ocuklukta rendikleri farkl
aync zellikler ve davranlar verir. Bat kltrlerinde erkek cinsiyet
rolnn zelliklerinden biri cesur ve mert olmaktr; kadmlann ise
sevecen ve efkatli olmas; yakn, uzun sreli ilikilere deer vermesi
beklenir. Gerekten de Camegi- e Kahramanlk Fonu Komisyonunun
bir yabancnn hayatm kurtarmak iin kendi hayatn tehlikeye
atanlara verdii 7000 madalyann %91ini erkekler almtr. Buna
karlk kadmlann, erkeklere oranla, arkadalara sosyal destek verme
ve bakalanna yardm etmeyi ieren gnll ilerde alma eilimi
daha yksektir (Eagly & Koenig, 2006; McGuire, 1994; Monin, Clark, &
Lemay, 2008). Kltrler aras veriler de ayn rnty desteklemektedir. Yedi lkede yetikinlerin katld bir tarama almasnda
erkeklerden ok kzlarn, iinde bulunduklan toplulukta gnll ilerde
alt grlmtr (Flanagan, Bowes, Jonsson, Csapo, & Sheblanova,
1998).
Toplum
Farkllklar
Yanls
Davranlarda
Kltre
Bal
Yeniden Batl ve Batl olmayan kltrleri ele alalm (bkz. 5.

Blm). Bamsz bir benlik grne karlk karlkl baml, grup
ynelimli bir
Baz insanlann kiilii dierlerine gre daha zgecidir ve bu da onlarn daha

fazla toplum yanls davran sergilemesine neden olur. te yandan, hikye
kiilikten ibaret deildir; sosyal durumun doas da insanlann yardm etme
davramlann belirler.
bak as insanlann bakalanna yardm etme isteini etkiler mi?

Karlkl baml benlik grne sahip insanlann kendilerini sosyal
ilikileri erevesinde tanmlama eilimi daha yksek olduu ve
kendilerini bakalanyla daha fazla balantl hissettikleri iin
gereksinim duyan birisine yardm etme eilimlerinin de daha fazla
olacan ngrebiliriz.
Bununla birlikte, btn kltrlerde insanlar i-gruba, yani bireyin
zdeletii grubun yesi olarak tanmladklar insanlara, daha fazla
yardm etme eilimi sergilerler. Yine her yerde insanlar d-gruba, yani
bireyin zdelemedii
grubun
yesi
olarak
algladktan insanlara, daha az

yardm etme eilimi sergilerler
(Brewer
&
Brown,
Strmer,
Synder,
&
1998;
Omoto,
2005; aynca bkz. 13. Blm).

insanlann grup-ii ile grup- d
arasna ektii izginin kalnln
kltrel etmenler belirler. Birok
karlkl
baml
kltrde
i-
grup yelerinin gereksinimleri,

d-
grup
yelerinin
gereksinimlerinden daha nemli

olarak
grlr
sonucunda
yaayan
davranlar
cesur
ve
kahramanca
sergilemeye
daha
ve
bu
insanlarda,
kltrlerde
Erkekler
da
yaayan
bunun
kltrlerde
bireyselci
insanlara
oranla, i-grup yelerine yardm

etme
eilimi
daha
yksektir
eilimliyken kadnlar byk bir balln
(Leung & Bond, 1984; Miller,
sz konusu olduu, uzun sreli ilikilerde
Bersoff, & Har- wood, 1990;
daha fazla yardm etme eilimindedir.
Moghaddam, Taylor; & Wright,
1993). Bununla birlikte karlkl baml kltrlerde biz ile onlar

arasndaki izgi daha bet-Grup
Kiinin yesi olarak zdeletii grup.
D Grup
Kiinin zdelemedii gruplardan herhangi biri.
lirgindir,
dolaysyla
bu
kltrlerde
yaayan
insanlann
d-grup
yelerine yardm etme eilimi, bireyselci kltrlerde yaayan insanlara

oranla, Aabn dktr (Kemmelmeier, Jambor, & Letner, 2006; Leung
& Bond, 1984; Tri- andis, 1994). Yani bakalanndan yardm grmeniz
iin onlann i-grubunun yesi -bizden biri- olarak grlmeniz
nemlidir ve bu durum zellikle karlkl baml kltrlerde geerlidir
(Ting & Piliavin, 2000).
Toplum yanls davranlarla gl bir ilikisi olan belirli bir kltrel
deer de simpatta kavramyla anlatlr. spanyolca konuulan lkelerde
yaygn olarak kullanlan simpatia bakalarna kar arkada canls,
kibar, iyi huylu, ho ve yardmsever davranmay da ieren bir dizi
sosyal ve duygusal aync zellii anlatmak iin kullanlr (ve ngilizcede
tam karlnn olmamas ilgintir). Bir almada simpatia zelliine
deer verilen kltrlerde yardmlama orannn daha yksek olaca
hipotezi test edilmitir (Levine, 2003; Levine, Norenzayan, & Philbrick,
2001). Aratrmaclar 23 lkedeki byk ehirlerde yardm vakalan
yaratm
ve
insanlann
yaptklarn
gzlemlemitir.
rnein,
bir
senaryoda grme engelli bir insan rolndeki bir aratrmac kalabalk

bir yol kenannda durmu ve yayalann kardan karya gemesine
yardm edip etmeyeceklerini ya da trafik lambalan- nn yeil olduunu
syleyip sylemeyeceklerini gzlemlemitir.
Tablo
11..le
bakarsanz
insanlann
(farkl
vakalar
zerinden
ortalamas alman) yardm etme orannn farkllklar sergilediini

grebilirsiniz.
Ortalama olarak,
simpatia zelliine deer veren
lkelerdeki insanlann, dier lkelere oranla, yardm etme oram %83e

karlk %66 orannda daha yksektir. Aratrmaclar bu sonulann
yalnzca genel bir fikir verdiine, nk 5 Latin Amerikan lkesinin ve
Ispanyann birbirlerinden, simpatlaya verdikleri deerin tesinde,
eitli alardan aynldma dikkat ekiyor. Ay- nca, simpatia zelliiyle
taranmayan baz lkelerde de yardm etme orannn yksek olduu
grlmtr. Yine de bir kltrde arkada canls olmaya ve toplum
yanls davranlara verilen deer gl olduunda insanlann ehir
sokaklannda yabanclara yardm etme eilimi de daha yksektir (Janoff-Bulman & Leggatt, 2002).
Din ve Toplum Yanls Davranlar

ou dinde Altn Kuralm bir eidi retilir: bakalanmn size nasl
davranmasn istiyorsanz siz de onlara yle davrann. Dindar insanlar

bu
te dindar olmayan insanlardan daha ok mu uyarlar? Yani din

lum yanls davranlar tevik mi eder? Evet, ancak yalnzca belirli a,
dan. Din toplantlara katlanlar, katlmayanlara oranla, hayr ilerin ha
ok para baladklarn, daha fazla gnll i yaptklarn sylet]
(Brooks, 2006). Bununla birlikte sra insanlann -yalnzca tarama
h-
larnda sylediklerine deil- gerekte neler yaptma gelince il er
bjf
karr. Dindar insanlar kendilerine ya da bakalanna daha iyi biri gibi

rnecekleri zaman daha fazla yardm etme eilimi sergilerler (rn ^
hasta bir ocuk iin para toplama). Buna karlk, zel bir durum sz 1
nusuysa ve yardm ettiklerini hi kimse bilmeyecekse yardm etme ejill
mi sergilemezler (Batson, Schoenrade, & Ventis, 1993). Daha nce ele
dgmz
Batsonun
empati-zgecilik
hipotezine
gre
dindar
insanlann.# er insanlara daha fazla empati duyduklan sylenemez,

ancak yardm S me eilimleri yardm karlarna en iyi ekilde hizmet
ettiinde artar (N<| renzayan & erif, 2008).
Ruh Hlinin Toplum Yanls Davranlar zerindeki

Etkileri
Yerel alveri merkezinde olduunuzu dnn. Bir dkkndan
dge tine gezinirken birisi tam nnzde karton dosyasn dryor
ve imdj ki ktlar drt bir yana dalyor. Umutsuzluk iinde
evresine bakmyor eiliyor ve kdan yerden toplamaya balyor.
Durup yardm eder miydK niz? Bunun yant o anki ruh hlinize bal
olabilir.
Olumlu Ruh Hlinin Etkileri: yi Hisset, yi Davran Klasik bir almada'
aratrmaclar insanlann ruh hlinin, tpk yukanda verdiimiz rnekte

olduu gibi, alveri yapan insanlann yabanct birisine yardm
etmelerini etkileyip etkilemediini grmek istediler (isen & Levin,
1972).
Bunun
iin
alverie
km
baz
insanlann
ruh
hlini
deitirmenin akllca bir yolunu buldular -ankesrl bir telefonun para

iade haznesine birka bozuk para braktlar ve birisinin banlan
bulmasn beklediler. (Bu aratrmann d- zenlendii gnlerde cep
telefonu yoktu ve ankesrl telefonlar ok sk kullanlyordu.) ansl
mteriler telefon kulbesinden cepleri bozuk parayla dolu bir ekilde
aynhrken aratrma asistanlarndan biri de karton dosyal adam roln
oynayacakt. Mterinin birka adm ilerisinde dosyasn drecek ve
kdan toplamak iin durup ona yardun edip etmeyeceine bakacakt. Sonuta bozuk paralan bulmann yardm zerinde byk bir
etki-
aclar dnyann 23 ehrinde durumda ka kiinin yardan ettiini gz- >

der: koltuk deneiyle yryen ve elindeki dergileri yere dren birisine
d, kalemini drdn fark etmeyen birisine yardm ye kalabalk bit
cacfc- jardan karya gemeye alan kr birisine yardm. Tatodaki
yzdeler amiri ortalamasdr. Koyu renkle yazlan ehirler arkadalk,
Mbarhk vebaka- Ijardm etmeyi ycelten simpatia kltrel deerine sahip
olan lkelerdedir.'
Hjlfale taneiro. Brezilya
jpffjose, Costa Rica
|jpmgwe, Malaw
Bptefltta. Hindistan
BKfoa Avusturya
Yardm Yzdesi %
93
91
86
83
' 81
Kandd, spanya
79
Kmenhag. Danimarka
gasgay, in
78
77
Bfeeaico City, Meksika

Kt'Salvador, Hl Salvador
B^g, ek Cumhuriyeti
76
75
'75
ptofcfolm, sve
Bdapete, Macaristan
72
71
fjkre, Romanya
69
lêt Aviv, srail

gfeotta, talya
68
63
^Bangkok, Tayland
61
fTaipei, Tayvan
Safya, Bulgaristan
59
57
S&msterdam, Hollanda
Singapur
,New York, ABD
..Kuala Lumpur, Malezya
54
48
45
40-
I'; (Levn, Noretzayat, & Philbrick, 2001 almasndan

uyariamrajar.)
MMSM
si olduu grld. Bozuk para bulmayanlar arasnda ktlar
toplamaya yardm edenlerin oram yalnzca %4 iken, bozuk para

bulan ve yardm edenlerin oram %84e frlyordu.
Bu iyi hisset, iyi davran etkisi insanlann ruh hli farkl ekillerde
deitirilerek (rnein, bir testten iyi sonular almak, hediye almak,
mutlu
I
I
dnceler kurmak ve ho mzikler dinlemek; North, Tanant, & Hargjl

ves,
2004)
ve
birok
farkl
yardm
tryle
(rnein,
yardm
kuruluuna fflk ra balamak, birisine lenslerini bulmasnda yardm

etmek, bir baka (M renciye ders vermek, kan balamak ve i
yerinde alma arkadalar* yardm etmek; Carlson, Charlin, & Miller,
1988; isen, 1999; Salovey, yer, & Rosenhan, 1991) birok kez
tekrarland.
yi bir ruh hlinde olmak, yardm eilimini nedenle arttrabilir.

olarak, iyi bir ruh hli hayatn iyi ynlerini grmemizi salar. Yani, iyi
ruh hlinde olduumuzda insanlarn iyi taraflarn grrz ve hatalanfl
gz ard ederiz. Normalde sakar ya da can skc grnen bir kurban,
bil kendimizi neeli hissettiimiz zamanlarda, gzmze yardm hak
edJj dzgn, talihsiz biri gibi grnr (Carlson ve ark., 1988; Forgas &
figjl wer 1987). kinci olarak, bakalanna yardm etmek, iyi ruh
hlimnjj uzatmann harika bir yoludur. Yardma gereksinim duyan
birisini grd j mzde, yi Samiriyeli gibi davranmak daha da fazia
iyi duygunun filiz-1 lenmesine neden olur ve oradan kendimizi harika
hissederek aynlabiliriz. I Buna karlk, yardm etmemiz gerekirken
bunu yapmadmzn farkn- 11 da olduumuzda ruh hlimiz kesinlikle
daha ktye doru gidecektir! (Clark & isen, 1982; isen, 1987;
Lyubomirsky, Sheldon, & Schkade, : 2005) (Sradaki Dene ve Gr!
altrmasnda bakalanna yardm etmenin J ruh hlimizi nasl
dzelttiini baka bir rnekte de grebilirsiniz.) Son | olarak, iyi ruh
hli kendimize verdiimiz dikkatin orann arttrr, bu da g karlnda
kendi deerlerimiz ve ideallerimiz dorultusunda hareket et : J me
olaslmz arttmr (bkz. 3. Blm). oumuz zgecilie deer ver :|
diimiz ve iyi ruh hli de bu deere daha fazla dikkat etmemizi
salad | iin, iyi ruh hli yaTdmlamac davrantan arttmr
(Berkowitz, 1987; Carlson ve ark., 1988; Salovey & Rodin, 1985).
;
Kt Hisset, Kt Davran Peki ya kendimizi kt hissettiimizde
neler^
olur?
Alveri
merkezinde
adamn
dosyasn
yere
drdn grd- ^ nz ve bu srada kt bir ruh hlinde

olduunuzu dnn. Bu du-' ~ rum adama ktlarm toplamada
yardm etme olasln etkiler mi? K- t ruh han bir tr olan
sululuk duygusu ak bir ekilde yardmla- - mac davran arttmr
(Baumeister, Stfflwell, & Heartherton, 1994; Estra- _ da-Hollenbeck &
Heatherton,
1998). insanlar genellikle iyi davramlann ^ kt
davrantan telafi ettiini dnerek hareket eder. Kendilerini su-
SOSYAL PSKOLOJ
141
DliNF. ve C.OR!
e 20 l>t bir banknot bulduunuzu ve b pijv

yemei yiyerek} ya da bir bakas nt (
k> 'harcayabileceinizi dttBOn^â,^.
z iyiletirmekse yant sz ^rabifo^â^V^
, Aknm ve Norton C20061 tara fin Jan urutukr ara^ltnjJ
ra harcayan -nsstnlarm, paray ênên\i ,h'ca^^fe
a olduu bulunmutur Harcayacak bir miktar paranz ordugun<kbltriu e
deneyin Kendinize bir eyler almak yerue, arkadanza bur zyaf||g!*|j
da bir hayr kurumuna ba yapm Kendinizi ne kadar y hssemnz* -:
bile artabilir' "
*> vf < +*
'
4>* *
*^
--H & a*)2p*
lu hissetmelerine neden olan bir ey yaptklarnda bir bakasna yardm
etmek yeniden dengeyi salayacak ve sululuk duygusunu azaltacaktr.

rnein, bir almada kiliseye gidenlerin gnah karmadan nce hayr
ilerine para balama olaslnn gnah karttktan sonraya oranla daha yksek olduu bulunmutur, nk byk olaslkla gnah kartmak
sululuk duygularnn azalmasna neden olmutur (Harris, Benson, &
Hail, 1975). Yani, en iyi arkadanzn doum gnn unuttuunuzu fark
edip sululuk duyduunuzda alveri merkezindeki adama yardm etme
eiliminiz bu sululuk duygusunu gidermek istediiniz
iin artacakar.
Bakalarnn mudu olmasBir de az nce bir arkadanzla kavga ettiinizi
ya da bir sevecc
snavdan
n istiyorsanz
n
kt bir not aldnz ve zgn olduunuzu dnn. Kendini mutlu
Jav jppsppi rann. Kendiniz
mak
str
mutla,
ol
sevece
hissetmenin yardm etme olasln arttrdm biliyoruz, peki mutsuz
n l
davrann
hissetmek bu olasl drr m? artc olsa da, znt de yardm
. Dabi
etme olasln, en azndan belirli koullar altnda, arttrabilir (Carlson &

Lama
Miller, 1987; Salovey ve ark., 1991). insanlar zgn olduklarnda

kendilerini iyi hissetmelerini salayan etkinliklere daha ok katlrlar
(Cialdini & Fultz, 1990; Cialdini ve ark., 1987; Wegener & Petty, 1994).
Yardmlama ne kadar dllendiriciyse bizi hznl hlimizden kurtarma
olasl da o kadar yksektir.
142
TOPLUM YANLISI DAVRANILARIN DURUMA

BALI BELRLEYCLER: NSANLAR NE
ZAMAN YARDIM EDERLER?
Kiilik, cinsiyet, kltr ve ruh hli hep birlikte insanlann neden b;
lanna yardm ettiiyle ilgili yapbozun bir parasdr, ancak resmin
b' n gstermez. nsanlann neden yardma gereksinim duyduunu
dah- anlayabilmek iin insanlann kendilerini iinde bulduklan sosyal
dun1* da gz nne almamz gerekir.
evre: Krsal/Kentsel
Bir gn yolda yrrken yere den ve ac iinde baran bir a
grdnz dnn. Paalarm syryor ve bandajl kaval kemii
na ekilde kanyor. Ne yapardnz? Bu olay kk ehirlerde sahn
konduunda yoldan geenlerin yans durup adama yardm etmeyi
r mitir. Byk ehirlerde ise geenlerin yalnzca %15i yardm
etmek '" duracakt (Amato, 1983). Dier almalarda bir ocuk
kaybolduu adres sorulduunda ve kayp bir mektubun iadesi
istendiinde kk? hirlerdeki insanlann yardm etme olaslnn
daha yksek olduu lunmutur. Yine yardm etme olaslnn
aralannda ABD, Kanada, ts il, Avustralya, Trkiye, ngiltere ve
Sudan da bulunan eitli lkelerd kk ehirlerde daha yaygn
olduu grlmtr (Hedge & Yo 1992; Steblay, 1987).
Neden kk ehirlerdeki insanlarda yardm etme eilimi daha
1
faz dr? Olaslklardan biri kk bir ehirde byyen insanlarda

zgeci de
leri iselletirme eiliminin daha fazla o
yi eyler yapmak iin sr
sidir. Bu gerekten doruysa kk
. d koullan' beklemeyin;
ehirl de byyen insanlar byk bir
sradan koullan kollan- -
ehri zi; ettiklerinde de yardm etmeye
maya aln, - -John Paul

Richter, 1763
daha eil'2* olmallar. Dier bir olaslk

da pf nok nrn insanlann deerleri
iselletirmesi d yakn evre olmasdr.
rnein,
Stanley
gram
(1970),
ehirlerde yaayan insanlann srekli olarak uyanc bom dmanna
SOSYAL PSKOLOJ
maruz kaldm ve bunun altnda ezilmemek iin ilerine ka dn

savunur. Bu kentsel uyaran yklemesi hipotezine gre kendileri
143
144
ik ehirlerde yaayan insanlar kk yerleim yerlerindekilere oranla

daha az yar- llarlar, ancak bunun nedeni deerlerdeki farkllklar deil, kent
yaamnn insanla- |5 kendi ilerine dndrmesidir.
akin, daha az uyanc bir evreye yerletirdiinizde onlar da

herkes ka- |dar yardma hazr olacaktr. Aratrma sonulan kentsel
uyaran yklemesi lipotezini, ehirlerde yaayan insanlann doalar
gerei daha az zgeci olduu dncesinden daha fazla destekliyor,
insanlann yardm edip etme- lyeceini ngrebilmek iin nerede
bydklerini deil, o anda kentsel mi, pksa krsal bir blgede mi
yaadklanm bilmek daha nemlidir (Levine, l&lartinez, Brase, &
Sorenson, 1994; Steblay, 1987).
Tanma Skl
nemli olan yalnzca nerede yaadnz deil, ayn zamanda bir
yerden
pigerine ne sklkta tamdnzdr. Dnyann birok
yerinde insanlann ogduklan yerden farkl bir yere tanmas sk

rastlanlan bir durumdur ochstadt, 1999). rnein, 2000 ylnda
yaklak her be Amerikaldan l (%18) 1998 ylnda olduundan
farkl bir eyalette yayordu (Migrati- t cmd Geographic Mobility
[G ve Corafi Hareketlilik], 2003) ve birok

el Uyaran Yklemesi Hipotezi
*
Vyss&ss
birlerde yaayan insanlann srekli olarak uyanc bombardman alanda
SOSYAL PSKOLOJ
145
olduu- : adilerim bu ykn alanda ezilmekten korumaya alaMan

kuram. '
rkinvkst in
Minnesota
ABDde birok eyalette otomobil plakalarndan alnan ekstra cret evre,

yaban ve dier eyalet gereksinimlerine ynelik fonlara gider. Tanma
skl zerine yr len aratrmalar Minneapolis-St. Paul blgesinde uzun
bir sredir yaamakta olan m* larda kritik habitat plakalarn saun
alma eiliminin, blgeye yeni tanm olan i lara oranla daha yksek
olduunu gsterdi.
kentsel alanda ikamet edenlerin yansndan daha az 1995 ylnda

oturdu evde oturuyordu (Oishi ve ark., 2007). yle grlyor ki bir
yerde uzrar bir sre yaayan insanlann toplulua yardm eden
toplum yanls davranrlar sergileme olasl daha yksektir. Tek bir
yerde uzun sre yaamak topfi luluga daha fazla balanlmasma,
komularla daha fazla karlkl bamla la ve kiinin topluluk
iindeki saygnl konusunda daha fazla endielen-*- meine yol
aar (Baumeister, 1986; Oishi ve ark., 2007). Btn bu nedeni lerle
uzun sreli ikamet edenlerde toplum yatls davranlar sergileme
egif limi daha yksektir. rnein, Oishi ve meslektalan (2007)
Minneapolis-' St. Paul blgesinde uzun bir sredir yaamakta olan
insanlarda kritik habitat otomobil plakalann alma eiliminin,
blgeye
yeni
tananlara
oran->
la,
daha
yksek
olduunu
bulmutur. (Bu plakay alanlar her yl 30 dolar daha fazla vergi

derler ve bu para eyaletin doal alanlar satn almasnda ve-_ bu
alanlan
dzenlemesinde
kullanlr.)
>
Bir yerde uzun bir sredir oturan insanlann iinde yaadklan
toplulu; u daha fazla nemsemesi belki de artc deildir. Oishi
ve meslektalan (2007) yardmlamadaki bu artn bir defalk
laboratuvar
ortamnda
bile
olduka
hzl
bir
ekilde
146
gerekleebildiini bulmutur. Bir almada drt renciyle birlikte

kazanann 10 dolarlk bir hediye eki alaca bir oyun, oynadnz
dnn. Deney grevlisi oyunculann birbirlerine yardm'
bileceklerini, ancak bunun yardm edenin kazanma olaslm
dre- 'ni sylyor. Oyun srerken grubunuzdakilerden biri
srekli i geiri- r ve yantlar bilmediini sylyor. Yardm teklif
eder miydiniz, yoksa ne i varsa grsn m derdiniz?
. yle grlyor ki yant i geiren renciyle ne kadar sredir ayn
pta olduunuza baldr. Oishi ve meslektalarnn dzenledii
alma
lam
drt
grevden
oluuyordu
(oyun
bunlarn
sonuncusuydu). Katlmm yans alma boyunca bir arada kalp

grevleri birlikte tamamlarken dier yans her grevden sonra yeni
bir greve geiyordu. Dolaysyla, irinci koulda insanlann birbirlerini
tanma
olasl
artarken
bir
topluluk
oluturma
hissi
de
gleniyordu, buna karlk dier grup bir topluluktan Eerine

tanmay antnyordu. Aratrmaclann ngrd gibi, istik'rarl topluluk koulundaki katlmclann arkadalanna yardm etme
olasl, geici grup koulundakilere oranla daha yksekti. O
zaman, byk ehirlerdeki insanlann daha az yardmc olmasnn bir
dier nedeni de insanlann, krsal blgelere oranla, daha fazla
tanmas olabilir. nsanlar bir ehre henz tanm olabilirler ve bu
nedenle iinde bulunduklan topluluk da onlar iin o denli nemli
olmayabilir.
Tank Olanlarn Says: Seyirci Kalma Etkisi

Kitty Genoveseyi anmsadnz m? Komulannm neden Kittynin
yardm lklanna kulaklarm tkadna bir aklama getirmitik:
Cinayet dnyann nfus younluu en yksek ehirlerinden birinde,
New Yorkta gereklemiti. Belki komulan ehre yeni tanmt ya
da belki de ehirdeki uyanclarla an yklenmi ve yardm
lklannm grltnn sradan bir paras olduunu dnmlerdi,
insanlann kentsel evrelerde daha az yardmlatklan doru olmakla
birlikte, Genovesenin komulannm yardma gitmeme nedeni bu
deildi. Kittynin aresiz lklan byk olaslkla gndelik p
arabas ve otomobil komalarnn oluturduu grltnn zerine
gelmiti. stelik kk ehirlerde de komulannm yardm bar-
SOSYAL PSKOLOJ
147
larna kulak tkayan insanlann olduu biliniyor. Fredericksburg,

Virginada bir tezghtar hibir mdahalede bulunmayan mterilerin
nnde dvlmt, hatta saldrgan katktan ve tezghtar kanlar
iinde yerde kaldktan sonra bile bir mdahale olmamt (Hsu,
1995).
Fredericksburg
yaamaktadr.
ve
evresinde
yalnzca
90.000
insan
Bibb
Latane
gerekletii
ve
John
Darley
(1970)
Genovese
cinayeti
; rada New Yorktaki niversitelerde ders veren iki
sosyal psikologdu. 2 B lmde grdmz gibi komularn yardm

etmemesini kent yaamn- stresine ve kentsel uyarclara balamak
onlara yeterli bir aklama gjfc gelmemiti. Onlar da birok insann
yardm lklarn duyduu gere zerinde younlaacakt, iin ilgin
yan, acil bir duruma tank olanla says ne kadar oksa birisinin
yardm etme olasl o kadar dktr d; ye dnyorlard.
Latanem (1987) deyiiyle, Genovese vakasn bu ka~- dar inanlmaz
yapan eyin, yaanmasna neden olan eyin ta kendisi olduunu
dndk -yani, olup bitenleri izleyenlerin saysnn bir ya da iki deil,
otuz
sekiz
olmas
(s.
78).
Son
dnemlerde
Kitty
Genovese
yksnn inandrcln, lklar gerekten 38 kiinin duyup

yardm
eden
tek
bf
kiinin
Kurbann sesinin duyulmaz olduu nokta
bile
kmamasn
olduunu
da
sorgulayanlarn
szlerimize
(Manning,
Collins,
ekleyelim
Levine,
2007).
yandan,
&
te
zamannda
cinayet-
Yalnzca kendilerinin tank olduuna

nanan katimoiar Kendileri dnda
bir tank daha olduuna nanan
katlmclar Kendilerinin yan sra
drt tank daha olduuna inanan
katimoiar
ekil 11.3
"Sara nbetinin' balamasndan

sonra geen sre (saniye
olarak)
Seyirci mdahalesi: Olaya tank olan bakalarnn olmas yardm olasln drr.
Bir rencinin sara nbeti geirdiine tank olan tek kii -yani olay gren tek tankolduklarn dnen katlmclarn byk ounluu hemen, tamam ise birka
dakika
ierisinde
yardm
etmitir.
Bir
bakasnn
da
nbeti
duyduunu
dndklerinde -yani olaya iki kiinin tank olduunu dndklerinde- yardm

olasl dm ve yardm gecikmitir. Drt kiinin daha olanlar duyduunu -yani
be tank olduunu- dndklerinde ise yardm etme olaslklar daha da
dmtr.
(Darley & Latan4, 1968 almasndan uyarlanmtr.)
lgili anlatlan buydu ve bu yk Latane ve Darleyin aratrmasna

esin na olacakt.
Artk klasiklemi bir dizi deney gerekletiren Latane ve Darley
970),
yardm
alma
konusunda
saynn
gvence
olmadn
bulmutur. 2. mde ele aldmz nbet geirme deneyini dnn.

Bu almada tek iarna kk odacklarda oturan insanlar dier
katlmclarla niversite -yatn (haberleme sistemi araclyla)
tartyorlard. rencilerden bi- aniden nbet geirmeye balyor,
yardm istiyor, boulur gibi sesler ka- >ip sonunda sessizlie
gmlyordu.
Aslnda
almada
yalnzca
bir
kii
gerek
katlmcyd. Nbet geiren renci de dier katlmclar gibi nceden kaydedilmi seslerdi. Gerek katlmc kurban arayarak ya da
deney - grevlilerine haber vererek yardm etmeye alacak myd,
yoksa Kitty Ge- novesenin komular gibi oturup bir ey yapmadan
bekleyecek miydi? almann amac bu sorunun yantm bulmakt.
Katlmc ka kiinin bu acil duruma tank olduunu dnyordu?
La- tani ve Darleyin tahmin ettii gibi, sorunun yamt buna balyd.
Dier -
ekil 11.4
Tank mdahalesi karar aac: Acil bir durumda yardmn be adm.
Latan ve Darley (1970) acil bir durumda yardm etmeden nce insanlann be
karar adm attm gsterdiler. Olaya tank olanlar bu be admdan birini
atamadklan takdirde yardm etmezler. Admlann her birini ve insanlann
neden mdahale etmemeye karar verdiinin olas nedenlerini yukanda
grebilirsiniz.
(Darley & LatanS, 1968 almasndan uyarlanmtr.)
rencinin nbet geirdiini yalnzca kendilerinin duyd

lmclann ou (%85i) 60 saniye iinde yardma gidi ^ ^nen katkika iinde ise tamam yardma gitmi oluyordu (bkz^
buuk
da-
karlk, olanlar dinleyen bir bakas daha

olduunu d" 11-3^' Buna
tlmclar arasnda ilk 60 saniye iinde yardma vt
U?nen ara
^tlrâ ka-
decekti. ekil 11.3te de grdnz gibi, olaya Od
ra 1 %62
yardma gitmeden nceki sre uzuyordu ve %100< ,
lk oldu
|unda 6.
dakikaya dek, hi ulamyordu. Son olarak kend^ 6^

rencinin daha olanlan duyduunu dnen katlm i
daha da dyordu. lk 60 saniyede yardm ede^^
&
>e
SonIancil
ba?ka d
yar<^
lm
nld-
rt si
yzde-
%31'de, 6 dakika sonra yardma gidenlerin says ise^Sd yaKl2ca

boratuvarda ve sahada dzenlenen dzinelerce ala 6 âca^tl- Lald: Bir acil duruma tank olanlarn says ne kadar - S0IUca â* birinin
kurbana yardm etme olasl da 0 kadar d~ ^^Se^se irinden seyirci
CS r
kalma etkisi olarak adlandrlr.
"û fenomen
nsanlar neden bakalar da olduunda daha serger? Latane ve
Darley (1970) insanlarn bir aJnu^^ Climi me kararn nasl verdiini
adm adm aklama ) mma mdahale etil.4). Olaya tank olanlarn
5eki!
says da bu aklamana
biz
ParaS< r; an
ilk admdan balayalm: birisinin yardma ihtiv
^ cak Olay Fark
1
Etmek Kalabalk bir sokakta hzla ilerh ^ etme^- apartman
giriinde ylp kaldm fark etmemi oh^11^' brisnin bir rum
olduunu fark etmeyen insanlann olaya m d a h a l e ^ ^ d u '
meyecekleri ok ak. Peki, insanlann bir acil du
âr^lm r>er-
w ns nieJ Bafson Q
y
fark
etmesini sala-
'J). msanlarn ne kadar te
T ^ Darley ve Daniel Batson (1973), insanlann ne

kadar te- ^nel . J
____________
-------1_____________________
yan ey _____
la iinde olduu gibi nemsiz grnen bir durumun
nasl insanlar olduklarndan daha nemli olabile
Bu aratrmaclaryoldangelipgeerkenyol kenannda h
kiilerin
ko
ynu5tur.
73an
ma durup yardm etmeyen birok insann bulund ,
bir ada'
r
sn yanstan ou , ...
ce zgeci olduunu dnebileceimiz insanlardr -hayaanm din da
Seyirci Kiikn Etkisi

Bir c duruma tank olanlarn says ne kadar yksekse, ilerinden birinin
kurbana yardim etme olslguun da o kadar az olduunu gsteren bulgu.
ya hazrlanan ilahiyat fakltesi rencileri. rencilere kk bir.

konuma yapacaklar, aratrmaclarn seslerini kaydedecei ve
bunun
iin
baka
bir
binaya
gitmeleri
gerektii
sylenmitir.
Bazlarna ge kaldklar ve randevuya yetimek iin acee etmeleri

gerektii, dierlerine ise dier binadaki asistan birka dakika ge
kalaca iin acele etmelerine gerek olmad sylenmitir. Dier
binaya teker teker gnderilen rencilerin hepsi yerde baygn yatan
bir adamn yanndan gemitir. Deneyi dzenleyenlerin i birlikisi
olan adam yanndan renciler geerken ksrm ve inlemitir.
lahiyat rencileri durup adama yardm etmeye alm mdr?
Acelesi
olmayanlarn
ou
(%63)
yardm
etmitir.
Randevuya
yetimek iin acele edenlerin ise yalnzca %10u yardm etmek iin
durmutur. Acelesi olan rencilerin birou adamn farkna bile
varmamtr.
Elbette ki samimi dindarlarn bir yere yetimeye almak gibi
basit bir meseleden daha az etkilenmeleri beklenir. Buna karlk,
Darley ve Batson (1973) artc bir ekilde, en dindar ilahiyat
rencilerinin bile yardm etmeye din! inanlan en zayf insanlardan
daha fazla eilimli olmadn bulmutur. Peki ya yardma ihtiyac
olan
insanlar
dnyor
olsalard?
Aratrmaclar
rencilerin
yapacaklar ksa konuma iin de iki farkl konu hazrlama: Kimi

rencilerden ilahiyat rencilerinin tercih ettii meslek tiplerini,
dierlerinden ise yi Samiriyeli yksn ele almalan istenmiti. yi
Samiriyeli yksn dnen rencilerin, yk ile olay arasndaki
benzerlik dnldnde, durup baygn adama yardm etme
olaslnn zellikle yksek olduunu dnebilirsiniz; ancak tartma
konusu, yardm eden rencilerin saysn pek de deitirmeyecekti.
Dindar olmalarna ve yi Samiriyeli hakknda bir konuma yapmaya
hazrlanmalarna karm acelesi olan rencilerde yardm etme
eilimi dk kalma.
Olay Acil Durum Olarak Yorumlamak nsanlar birisinin bir kap
nnde baygn yattn grdklerinde bile durup ona yardm
etmeyebilirler. Yardm etmeyi belirleyen dier etmen, olaya tank
olann bunu acil durum olarak, yani yardma gerek duyulan bir durum
olarak yorumlayp yorumlama- masdr (bkz. ekil 11.4). Kapnn
nnde yatan adam bir ayya mdr yoksa ciddi bir rahatszlk m
geirmektedir? Bir hava deliinden duman kan grdmzde

bunun zararsz bir ey olduunu, rnein bir klimadan kan buhar
olduunu mu, yoksa binada yangn kan m dnrz? Az nce
duyduumuz lk partide elenen birisinden mi geliyor, yoksa
Acil durumlar kafa kartrc olabilir. Bu adamn yardma ihtiyac var m?

Oradan geenler onu fark etmediler mi yoksa bakalarnn davranlar
sonunda durumun acil olmadm dnerek oulcu yok saymann bir
rneini mi sergilediler?
saldrya urayan birisinden mi? nsanlar bir acil durumda yanl

giden bir eyler olduunu dnmezlerse yardm da etmezler.
Olaya tank olan bakalan da olduunda insanlar genellikle acil
durumun tehlikesiz olduunu dnrler. Bunun nedenini anlamak
iin 8. Blmde ele aldmz bilgilendirici sosyal etki konusunu
dnn. Bu sosyal etki dpi bakalann gereklii tanmlamamzda
yardm
olarak
kullandmzda
grlr.
Neler
olup bittiinden,
rnein binadan gelen dumann yangn belirtisi olup olmadndan

emin deilsek yapacamz ilk eylerden biri evremize bakp
bakalannm nasl tepki gsterdiini grmektir. Dier insanlar bakp
omuz silkiyor ve yollanna devam ediyorsa biz de byk olaslkla
nemli bir ey olmadn varsayanz. Dierleri panie kaplm bir
ekilde, Yangm var! diye bardklan anda biz de gerekten bir
yangn olduunu varsayanz. 8. Blmde grdmz gibi, olup
bitenlerden emin olamadmz zaman bakalann bilgi kayna
olarak kullanmak genellikle iyi bir stratejidir, tin tehlikeli yan, bazen
herkesin olup bitenden habersiz olmasdr. Acil bir durum genellikle
ani ve artc bir olay olduu iin buna tank olanlar donup kalma ve
olup bitenleri anlamaya alrken bo baklarla evreyi izleme ve
dinleme eiliminde olurlar. Birbirlerine baktkla- nnda ise tek
grdkleri herkesin yzndeki umursamaz ifadedir. Bu da insanlarn,
yanl da olsa, herkesin durumu belirli bir ekilde yorumladn
sand oulcu yok sayma durumunun ortaya kmasna yol aar.
rnein, acil bir durum yaandnda buna tank olanlar genellikle,
her ne kadar aslnda herkes telalanm ve endieli olsa da, hi
kimse endieli gzkmedii iin herhangi bir sorun olmadn
dnrler.
Latane ve Darleyin (1970) dzenledii dier bir klasik deneyi ele
alalm. nsanlarn ehir hayatna kar tutumlarn inceleyen bir
almaya katlyorsunuz ve belirlenen saatte geliyorsunuz. Bir uyar
yazs, almann balamasn beklerken bir anketi doldurmanz
sylyor, siz de oturup doldurmaya balyorsunuz. Sonra tuhaf bir
ey gznze arpyor: Duvardaki bir hava deliinden ieri beyaz bir
duman szlyor. Ksa srede oday yle ok duman kaplyor ki
anket kdn bile zar zor grebiliyorsunuz. Ne yapardnz?
Aslnda tehlikeli bir durum yoktu -deneyi dzenleyenler, insanlann
olas bir acil durumda nasl tepki vereceklerini grmek iin odaya
duman pompalyordu. Odada tek bana olanlann ou harekete
geiyordu ve bu artc deildi. Katlmclann %50si iki dakika
ierisinde odadan kp koridorun sonundaki deney grevlilerini
bulmu ve bir yangn tehlikesi olduunu sylemiti; 6 dakika sonunda
katlmclann %75i deney grevlilerini uyarmak iin odadan kmt.
Peki ya yalnz olmadklannda ne yapacaklard? Tek bana olan
katlmclarn %75inin duman haber verdii dnldnde, daha
byk bir grupta birisinin gidip odada duman olduunu syleme
olasl daha yksekmi gibi grnyordu. Aslnda bu matematiksel
olarak da hesaplanabilir: Herhangi birisinin duman haber verme
olasl %75 ise, kiilik bir grupta en az birisinin haber verme
olasl %98dir.
Rakamlara gvenilip gvenilemeyeceini grmek isteyen Latane
ve Darley (1970) almaya katlmcnn ayn anda katld bir
koul
hazrladlar.
Odada
kii
birlikte
otururken
dumann
grlmeye balamas dnda her ey aynyd, iin artc yan,

kiilik gruplann yalnzca %12si duman 2 dakika iinde, yine yalnzca
%38i 6 dakika iinde haber verecekti. Dier gruplarda katlmclar

yazdklann grebilmek iin duma,
oulcu Yok Sayma
^t
\; ' /
insanlann, yanl da oka, herkesin durumu belirli bir ekilde yorumladn

sanmas.
m elleriyle datmalar gerektii hlde oturup anketi doldurmaya

devam ediyordu. Sorun neydi?
Dumann bir acil durum habercisi olup olmadndan habersiz olan
katlmclar birbirlerini bilgi kayna olarak kullanmt. Yannzdaki insan dumana yle bir bakp elindeki anketi doldurmaya devam
ederse siz de her eyin yolunda olduunu dnrsnz; yoksa bu
kadar rahat davranamazlard. Burada sorun, dierlerinin de size
bakp
rahat
olduunuzu
grnce
her
eyin
yolunda
gittiini
dnmesiydi. Ksacas, grubun yelerinin her biri kendilerinden

baka herkesin olup biteni daha iyi bildiini dnyordu. Hava
deliinden duman karken yaananlar belirsiz olduunda gruplar
hlindeki insanlar her eyin yolunda olduu konusunda birbirlerini
rahatlatyordu (Clark & Word, 1972; Solomon, Solomon, & Stone,
1978).
Sorumluluk Almak Ktty Genovese Tanrm, beni baklayacak! Ltfen
yardm edin! Ltfen yardm edin! (Rosenthal, 1964, s. 33) diye
bardnda olduu gibi bazen acil bir durum yaand aka
grlr. Genovesenin komular korkun bir eyler olduuna ve
Genovesenin hemen yardma ihtiya duyduuna inanm olmallar.
Hibir ey yapmam olmalar, bir olay acil olarak yorumladmzda
bile bu konuda bir eyler yapmak iin bir bakasnn deil, kendi
sorumluluumuz
konusunda
karar
vermemiz
gerektiini
gstermektedir. Bu durumda da yine olaya tank olanlarn says ok

nemli bir deikendir.
Latan ve Darleyin (1968) nbet geirme deneyini yeniden ele
alalm. Katlmclar nbet geiren renciyi yalnzca kendilerinin
duyduunu sanyordu. Btn sorumluluk kendi omuzlanndayd. Onlar
yardm
etmedii
takdirde
kimse
yardm
etmeyecekti
ve
bir
rencinin hayat sz konusuydu. Bunun sonucunda da bu kouldaki

birok kii hemen, hepsi ise birka dakika iinde yardm edecekti.
Peki, ama olaya biTden ok kii tank olduunda neler yaanr? Bir
sorumluluun dalmas durumu yaanr: Olaya tank olanlarn says
arttka hissedilen yardm etme sorumluluu da der. Olaya
bakalan da tank
Sorumluluun Dalmas
Olaya tank olanlarn says arttka, hissedilen yardm etme sorumluluunun

da f.
dmesi.
>'
olduu iin hi kimse gl bir kiisel olarak harekete geme

sorumluluu hissetmez. Yardmn genellikle bir bedeli olduundan
sz etmitik - kendimizi tehlikeye atyor ya da an tepki gsterip
yanl eyler yaparak kendimizi aptal durumuna dryor olabiliriz.
Yardm edebilecek bakalan da varken neden btn bu risklere
girelim ki? Burada sorun, olaya tank olan herkesin bu ekilde
hissetmesi, bunun da herkeste yardm etme eilimini drmesidir.
Bu durum, zellikle daha nce birisinin mdahale edip etmedii
kesin deilse sz konusudur. Nbet geirme deneyindeki katlmclar
dier rencilerin de olanlara tank olduuna inanyordu, ancak
herhangi birinin yardma gidip gitmediini bilmiyorlard, nk
haberleme
sistemi
yalnzca
nbet
geiren
rencinin
sesini
duymalanna izin veriyordu. renciler byk olaslkla bizzat yardm

etmeleri gerekmediini, nk zaten birisinin oktan yardma gitmi
olacan dnmt. Benzer ekilde, Kitty Genovesenin komulan
da birisinin polisi arayp aramadn bilemezdi. in trajik yani,
herkes harekete geme sorumluluunun bir bakasnda olduunu
dnm, Genovese de saldrganla tek bana savamak zorunda
kalmt.Yardm lklann daha az kii duysayd belki de bugn
hayatta olacakt. Genovese cinayetindeki zc ironi ite budur.
Nasl Yardm Edeceini Bilmek nsan yardm srecinde bu noktaya
kadar geldiyse bile hl bir koulun daha salanmas gerekir (ekil
11.4, 4. Adm): Hangi yardm trnn uygun olduuna karar vermesi
gerekir. Scak bir yaz gnnde bir kadnn sokakta bayldm
gryorsunuz. Hi kimse yardma komuyor ve iin baa dtn
dnyorsunuz. Peki, ne yapacaksnz? Kadm acaba kalp krizi mi
geirdi? Bana gne mi geti? Ambulans m armalsnz, suni
teneffs
mi
gtrmelisiniz?
uygulamalsnz,
nsanlar
yoksa
hangi
onu
ekilde
glge
yardm
bir
yere
mi
edeceklerini
bilmediklerinde, hi kukusuz, yardm da edemezler.

Yardm Gerekletirme Karan Son olarak, hangi yardm trnn
uygun olduunu kesin bilseniz bile, mdahale etmeme karanna
varmak iin hl birka neden bulunmaktadr. rnein, doru yardm
trn salayacak eitiminiz olmayabilir. Kadm gs ans ektiini
sylese ve siz bunun kalp krizi belirtisi olduunu bilseniz bile suni
teneffs uygulamay bilmiyor olabilirsiniz. Kendinizi aptal durumuna
drmekten, yanl bir ey yapp ilerin daha da ktye gitmesine

yol amaktan, hatta yardm etmeye alarak kendinizi tehlikeye
atmaktan bile korkuyor olabilirsiniz. Kablolu televizyon teknisyeni
olarak alan ve 1982 ylnda New Yorkta bir park yerinde bir
adamn bir kadn dvdn grp mdahale etmek isterken,
saldrgan adam tarafndan silahla vurularak ldrlen adamn
kaderini
dnn.
Hangi
mdahale
eklinin
gerekli
olduunu
bildiimizde bile yardm etmeye almann bedelini hesaplamamz

gerekir.
Peki ya yardm durumlar gerekten acil deilse? Latane ve
Darley modeli buraya da iyi bir ekilde uygulanabilir. Bir internet
sohbet
odasn
dnn,
birisi
sizden
bir
program
kullanma
konusunda yardm istiyor. Sohbet odasndaki insanlann says

arttka
yardmlama
eilimi
de
azalr
m?
Bir
almada
aratrmaclar ok eitli konular zerine 2 ila 19 kiiden oluan

Yahoo! Sohbet gruplarna girdiler (Markey, 2000). Kadm ya da erkek
bir katlmc roln oynayan aratrmaclar u yardm arsn
getiler: yelerin profiline nasl bakld konusunda birisi bana
yardm edebilir mi? (s. 185). (Profil, sohbet grubu yelerinin ksa z
gemileriyle ilgili aklamalar ierir.) Mesaj ya grubun geneline ya
da grup ierisinden rastgele seilen birisine atlmt. Aratrmaclar
daha sonra gruptakilerin yardm arsn ne kadar sre sonra
yantladna baktlar.
stek, grubun btnne gnderildiinde Latane ve Darleyin
sonulan yakn bir ekilde tekrarlanyordu: Sohbet odasnda ne kadar
ok kii varsa birisinin yardm mesajn yantlamas da o kadar uzun
sryordu. te yandan istek belirli bir kiiye yneltildiinde, grubun
bykl ne olursa olsun, yant hemen geliyordu. Bu sonulara
gre sorumluluun dalmasnn sz konusu olduu sylenebilir.
Genel bir yardm istei olduunda geni bir grupta olmak, insanlann
yant
verme
konusunda
fazla
bir
sorumluluk-
lan
olmadn
dnmesine yol ayordu. Buna karlk, dorudan hitap edildiinde

insanlar yardm etme konusunda, grubun birok yesi olsa bile, daha
fazla sorumluluk hissediyordu.
Bununla birlikte, insanlar kendi balanna olduklarnda bile
sorumluluun dalmas yaanabilir. Yeni bir almada 10 arkadala
birlikte
bir
akam
yemeinde
olduunu
dnmesi
istenen
katlmclann hayr iine ba yapma ya da baka bir deney iin

gnll olma eiliminin, yemee iki kii ktklarn dnmesi
istenen katlmclara oranla, daha dk olduu grlmtr (Garda,
Weaver, Moskowitz, & Darley, 2002). Kendimizi bir grup iinde
dnmek bile bakalanna yardm etme konusunda daha az
sorumluluk hissetmemize neden olabilir.
likinin Doas: Mterek likiler/Dei Toku likileri

Latane ve Darleyin seyirci mdahalesi zerine yrttkleri
deneyler gibi toplum yanls davranlar hakkmdaki almalarn
byk bir blm yabanclar arasndaki yardmlama konusuna
eilmitir. Bu aratrmalar ok nemli olmakla birlikte gndelik
hayattaki yardmlarn ou aile yeleri ya da yakn arkadalar gibi
birbirlerini
ok
iyi
tanyan
insanlar
arasnda
gerekleir.
10.
Blmde mterek ilikiler ile dei toku ilikileri arasndaki farka

deinmitik.
bakasnn
Mterek ilikilerde insanlann birinci kaygs bir

bir ocuun) esenliiyken, dei toku
(rnein,
ilikilerinde eitlik, yani ilikiye verilen ile ilikiden almann eit

olmas kaygs n plandadr. Mterek ilikilerde yardm nasl
gerekleir?
Margaret Clark ve Judson Millse gre (Mills, Clark, Ford, &
Johnson, 2004; Mills & Clark, 2001) mterek ilikilerdeki insanlar
yardm etmenin kendilerine getirecei faydalardan ok, sadece dier
kiinin gereksinimlerini karlamakla ilgilenir. rnein, anne babalar
ocuklanna yardm edip etmemeye karar verirken pek, iyi de o
benim iin neler yapt bakalm? diye dnmezler, insanlarn
ettikleri yardma karlk bekledii dei toku ilikilerinin aksine,
mterek ilikilerde insanlar ncelikle karlanndaki kiinin iyiliini
dnr (Clark, 1984; Clark & Grote, 1998; Clark, Mills, & Corcoran,
1989).
Peki bu, insanlann yabanclara oranla, arkadalanna kar daha
yardmsever olduklan anlamna m gelir? Evet -en azndan ou
durumda. Mterek ilikilerimiz genellikle arkadalanmz ile olan
ilikilerimizdir ve bu nedenle de karlk beklemeden yardm ederiz.
Aslna baklrsa, dei toku ilikisinde olduumuz birisine oranla,
mterek ilikimiz olan birisine daha ok yardm etmek isteriz
(Williamson, Clark, Pegalis, & Be- han, 1996). Bununla birlikte, bu
kuraln ilgin bir istisnasndan sz etmemiz gerekiyor. Abraham
Tesser (1998) tarafndan benlik deerini koruma zerine yrtlen

bir aratrmada grev bizim iin nemli olmadnda gerekten de
arkadalanmza
yabanclardan
daha
ok
yardm
ettiimiz
grlmtr. te yandan, doktor olmann sizin iin en nemli ey

olduunu, blme kabul edilme yolunda ok nemli bir fizik snavna
gireceinizi ve snftan iki kiinin -en iyi arkadanz ve hi
tanmadnz birisi- kardklan bir dersin notlann sizden istediini
dnn.
Tesserm
aratrmasna
gre
arkadanzdan
ok,
yabancya yardm etme eilimi
elde ettiinden ok kardaki insana nasl yardm edebilecekleriyle ilgilenirler.
sergilersiniz (Tesser, 1991; Tesser & Smith, 1980). Neden? nk

benlik deerimiz asndan ok nemli olan bir alanda yakn bir
arkadan bizden daha baarl olduunu grmek bizi incitir. Sonu
olarak, bunun gibi nemli alanlarda, pek nemsemediimiz alanlara
oranla, arkadalarmza daha az yardm ederiz.
YARDIMLAMA NASIL ARTTIRILABLR?

Toplum yanls davranlarn daha yaygn olmas hepimizin
yararna
olurdu.
Genovesenin
Acil
komu-
bir
lan
durumla
gibi
karlaan
deil,
Abe
insanlann
Zelmanowitz
Kitty
gibi
davranmasn nasl salayabiliriz?

Bu soruyu ele almadan nce, insanlann her zaman yardm almak
istemediini belirtelim. Ktphanenin bilgisayar laboratuvannda
oturduunuzu ve yeni bir e-posta sistemini renmeye altnz

dnn.
Posta
gndermeyi
ve
almay
baaramyorsunuz
ve
bilgisayardasn Geersiz Komut benzeri yantlar aldka sinirleriniz

daha da ok bozuluyor. Yalnzca gz ainalnz olan, kendine
gvenli grnen birisi yannza yaklap birka dakika boyunca
omzunuzun zerinden bakyor ve renecek ok eyin var diyor.
Dur da sana bu iin nasl yapldn gstereyim Nasl bir
162
E LKayp
LOT AKONSON - TIMOTHY D. WlLSON - ROBIN M. AKERT
DU N E v e G R !
m
f. JJubast
teknii
kullanarak
toplum
yasls
ds^ga^j|||i;
^jt test edebilirsiniz Kayp mektup teknii
fcmuJln mektup
zarflan bnaknktatj f ofp&j Wh ve posta kutusuna
atp
^spostal.:' kullanm
atmadklarm gSe |PkanIey Milgram "(1969)
've^nsa...
^kurululara gnderilen mektuplar postaya -vJiêfle^ ^ _
^tur; rnein Tbb Aratrma Demeci' adestm',ta^silme^^ v ^
Y'lanm, buna karlk Naz Partisi Dostlan adresim Hfc%25' postalanmtr (aslnda, mektuplarn hepsi
ayn post^p||QSîfiyMasfej^fe dg iin Milgram postalanan mektuptan sayabfmtfr)..
>
^ Kayp mektup tekniini bu blmde ele aldmz yardmlama davraman zeri- ' ne hpotezlen ya da
size ait hpotezlen test etmek iin IMlanabIrSjrtt. Mektuplarn zerine kendi adresinizi koyun ki'ylece|
^^n^.mk^^ saâjfles- , .
' nz, ancak mektuplan koyduunuz yerlerve knne^dndaiTSiie^^^Q^m rfe ^ nen, mektuplan kk bir
ehirde ve kusal bir blgede yere brakn ve kk yerleim yerlennde yaayan insanlann bu mektuplan
postaya verine eiliminin daha fazla olup olmadna bakra (zarflarm zerine bir eitiaretkoyun ki geldklennde daha nce nereye braktnz anlayabilesuuz, rnein, kk ehirlere braktnz zarflann zenne
kurun kalemle bir iaret koyun). Kk yerleim yerlennde yaayan insanlarda mektuplan. postalama
eiliminin daKa yksek* pduu- nu gsteren aratrma sonulan sizin denemenizde de
tekrariandM,ffiEidges & Coady, 1996, Hansson & Slade, 1977)? Mektubun gnderildii kiinin ad edrak
etnik bir ad seip nsanknn kendi etmk grap!arma- yardm .em&eli|DMn' iiha;i; yksek olup olmadm
da test edebilirsiniz. Yaratc olun
Hangi blmde deiiklikler yapmak istediinize (rnein, gnderealrfmm.,d^ siyeti ya da etnik kkeni)
karar verdikten sonra benzeE yerlere hec iki tipten zarf- ' lan da yerletirdiinizden emm olun (draegm,
hem erkek hem deskadtalaranVs.? derilen mektuplar). Gvenr sonular elde etmek iin en iyisi
olduka fzla sayda mektup brakmak olacaktr (rnein, her koul iin 15 ila 20 mektup). D?ette ki ayn
yere birden fazla zarf brakmayacaksnz. Posta pulu parasm blmek iin snf arkadalarnzla bir ekip
oluturabilirsiniz.
tepki verirdiniz? Belki biraz minnet, ancak byk olaslkla biraz da hn duyardnz. Yardm teklifi
bir mesajla birlikte gelmitir: Bunu tek bana yapamayacak kadar aptalsn Yardm insana
kendim yetersiz ve baml hissettirebilecei iin yardm tekliflerine her zaman olumlu yant
verilmez.
SOSYAL PSKOLOJ
163
Gsz grnmek istemeyiz, bu yzden bir grevi baanyla tamamlama ansmz drse biie
sessizce ac ekmeyi yelediimiz zamanlar az deildir (Brown, Nesse, & Vinokur, 2003; Nadler,
Ellis, & Bar, 2003; Schneder, Majr, Luhtanen, & Crocker, 1996).
Yine de insanlar yardma ihtiyac olanlara yardm etse dnya daha iyi| bir yer olurdu. Gndelik
nezaket gsterilerini, rnein yal bir komuya . yardm etmek ya da mahallemizdeki okulda
ocuklara kitap okumak gibi davranlar nasl arttrabiliriz? Bu sorunun yant toplum yanls
davranlarn nedenlerini tartmamzda yatyor. rlm, o byk ara bulucu, ,.
ne
Sin P<*ansiyel
yardmclarn eidi kiisel geldiinde pimanlk duya- zellikleri nemlidir ve bu etmenleri tevik
camz ey hassaslmz etmek insanlann yardm etme olasln art-. deil, katlmz olacaktr
-GeorgeEliot(MarianEvans),
-___:
trabilir (Clary, Snyder, Ridge, Miene, &

Haugen, 1994; Snyder, 1993). Bununla br- Adam Bede, 1859 , , ,
.
,.
likte, her ne kadar nazik olsalar da zgeci in

sanlar belirli duruma bal engeller sz konusu olduunda, rnein
kentsel bir evrede ya da birden ok tann bulunduu bir acil durumda yardm etmeyebilirler.
Olaya Tank Olanlarn Mdahale Olasln Ykseltmek

Acil bir durumda sadece yardm etmenin nndeki engellerin farknda olmann bile bu engelleri
ama olasln arttrdn gsteren veriler bulunmaktadr. Birka yl nce Comell niversitesinde
birka renci bir rencinin intihar giriimine mdahale ettiler. Acil durumlarda sk sk yaand
gibi, durum ok kanku ve bata olaya tank olanlar neler olduundan ya da ne yapmalan
gerektiinden emin deildi. Mdahale giriimini balatan renci birka gn nce psikolojiye giri
dersinde seyirci kalma etkisini duyduunu ve harekete gemedii takdirde herkesin olaya seyirci
kalacan fark ettiini syleyecekti (Savitsky, 1998). Yine ksa bir sre nce Vassar Kolejde
yaanan bir olay ele alalm. renciler birisinin bir soyguncu tarafndan saldmya uradn
grmt. Kitty Genovesenin komulan gibi ou hibir ey yapmayacakt, nk byk
olaslkla ilerinden birinin zaten polisi aram olmas gerektiini dnmlerdi. te yandan
rencilerden biri hemen kamps polisini arayacakt, nk durumun, sosyal psikoloji dersinde
okuduu seyirci kalma etkisine ne kadar benzedi
164
ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROBIN M AK ER
ini fark etmiti -stelik bu dersi alal bir yl
oluyordu
(Coats, 1998).
Elbette ki bunlar kontroll deneyler deil ve
yardm
edenleri harekete geirenin psikoloji dersleri
olduunu
syleyemeyiz. Neyse ki bu konu deneysel olarak
da
incelenmitir (Bea- man,
McQuirk,
Bames, Klentz,
&
1978). Aratrmaclar rencileri rastgele olarak
Latane
Darleyin
aratrmalar
(1970)
seyirci
mdahalesi
ve
zerine bir dersi ya da alakasz bir konuda baka
bir
dinlemeye atam. tki hafta sonra rencilerin
hepsi
tnyle
katlacak
alakasz
bir
sosyoloji
almasna
bu alma srasnda yerde yatan bir renciyle
dersi
bve
karlaa-
caklard. Yardma ihtiyac var myd?

Yere dp bir yerlerini mi incitmiti, yoksa Olaya tank olan bakalan da olmasna btn
gece
alt iin szp kalm myd? Daha nce de karn neden bu adam yardm ediyor? grdmz
gibi, buna benzer belirsiz durumlarda baka Belki de bir sosyal psikoloji dersinde insanlann
tepkilerine bakarz. Katlma rol oynayan deney
kasten
kaygsz
davrand
iin,
her
eyin
olaya
tank
olanlar
bariyerleri renmitir.
engelleyen
birlikisi
yolunda
olduunu dnmek gayet doald. Seyirci mdahalesi dersine girmemi olsalard kathmclann
ou da ite aynen bunu yapacakt; bu koulda kathmclann yalnzca %25i durup yerdeki
renciye yardm etmiti. te yandan, seyirci mdahalesi dersine giren rencilerin %43 yardm
etmeye alacakt. Dolaysyla, biz farknda olmasak da bakalan tarafndan etkilendiimizi bilmek
bu sosyal etki tipinin stesinden gelmemize yardm edebilir. Belki toplum yanls davranlann
nndeki dier engelleri de renirsek bunlann da stesinden gelebiliriz.
Pozitif Psikoloji ve Toplum Yanls Davranlar

Son yllarda pozitif psikoloji olarak anlan yeni bir psikoloji dal ortaya kt (Seligman, 2002;
Seligman, Steen, & Park, 2005). Etkin bir klinik psi
SOSYAL PSKOLOJ
165
kolog olan Martin Seligman psikolojinin -zellikle de klinik psikolo'i zihinsel bozukluklara
odaklandn ve psikolojik sahn nasl tanJlan' gelitirilecei konusunun byk oranda ihmal
edildiini gzlemlemiti s* ligman psikolojinin yalnzca hastalk, zayflk ve hasarn incelenme **
den ibaret olmamas gerektiini, gl ve erdemli ynlerin de inceletT** si gerektiini
savunuyordu (2002, s. 4). Byk oranda Seligman'm
b!T n sayesinde birok psikolog artk
insanlarda sahkl ileyi, insanlann J' ynlerini tanmlama ve snflandrma ile insan hayatn
iyiletirme t k- konulara eiliyorlar (Snyder & Lopez, 2007).
Pozitif psikoloji hareketi klinik psikolojinin zihin hastahklanna odaklanmasna yararl ve zorunlu
bir dzeltme getiriyor ve birok olaanst aratrma programna nclk ediyor. te yandan,
kitabmzda da grd gnz gibi, sosyal psikoloji yalnzca olumsuz davranlar zerinde
yo
gun'
lamamtr. Uzun yllardan beri, insanlarda etkinlie ynelik isel ilJ litirme (5. Blm), insanlann
benlik deerlerini nasl koruyabilecekleri (fi' Blm) ve insanlann bakalanyla ilgili izlenimlerinin
olumas ve bakala nyla uzun sreli ilikiler kurmalan (10. Blm) gibi konularda etkin oh rak
sosyal psikoloji ararma programlan yrtlmtr. Hi kukusu" sosyal psikoloji, otoriteye itaat
ve dier uymachk trleri gibi gl sosval etkiler sonucunda ortaya kabilecek birok olumsuz
davran da belgele mitir (8. Blm). Ote yandan, insanlann kendileri ve sosyal dnyalan
hakkmdaki bilgileri ileyiinin temel yollan incelenerek insan davrannn -ne zaman yardm
ettikleri, ne zaman etmedikleri gibi- hem karanlk hem de aydnlk ynlerim anlamak mmkn
olmutur.
Sosyal psikoloji yaklamna mkemmel rneklerden birini insanlann dier insanlara ne
zaman yardm ettiini, ne zaman etmediini ele ald nuz bu blmde bulabilirsiniz. Bu lm
pozitif psikolojinin incelenmesi midir, yoksa insann karanlk ynlerinin deilmesi mi? Her ikisi de
nk sosyal psikologlar hem insanlann hangi koullar altnda yardm etme egili
mi
sergilediim
(rnein, bir bakasna empati duyduklannda) hem de hangi durumlarda yardm etmediini
(rnein, sorumluluun dalmas yaandnda) incelerler.
Daha nce de deindiimiz gibi, Daniel Batson ve meslektalan birok in sann bakalarna saf,
bencil olmayan gdlerle yardm edebilecei ve bunu da empati duyduklannda yapacaklan
dncesinin en gl savunuculan ol
135
mutur (Batson, Ahmad, Lishner, & Tsang, 2002). rnein, daha nce gzden
geirdiimiz deneyde insanlann trafik kazas geiren bir snf arkadala rna empati
duyduklan zaman bedelini dnmeden ona yardm etmeye istekli olduklanm
grmtr (bkz.
psikologlann
ekil 11.2).
pozitif
psikoloji,
Empati ve toplum
yani
insanlann
yanls davranlar,
gl
ve
erdemli
sosyal
yanlan
ilgilendiklerini gsteren mkemmel bir rnektir.
B&LANTltAR
ki, & Hanson, 1978; Bringie, 2005; Kunda & Schwartz, 1983; Stukas Snyer Clary,
1999). nemli olan kurulularn gnll olmay zorunlu klarken ne ka'dal zorlayc
davrandklarna dikkat etmeleridir. nsanlar yalnzca zorunlu olduklajf iin boyun
ediklerini hissederlerse gelecekte gnll ilerde alma olaslkla^ da der.
nsanlar gnll olmaya tevik ederken bunu zgr iradeleriyle yaptk lar hissini
korumann, insanlann esenlik duygulann ve gelecekte de gnll " ma niyederini
arttrd grlmtr (Piiiavin, 2008; Stukas ve dierleri)
says
yapaklarn hissederse hu
programlar gnll olmaya ynelik ilgilerini azaltabilir. nsanlar gnll
olmaya tevik ederken bunu zgrce yaptklar hissini de korumak,
nsanlara toplum hizmeti yapmay zorunlu klan okul ve irketlerin
artyor 1 sanlar bunu d zorunluluk nedeniyle
gelecekte gnll olma eilimlerini de arttracaktr "
Hi temenni etmeyiz, ancak halka ak bir yerde bir kaza geirip

yaralandnz
ve
yardma
ihtiyacnz
olduunu
dnn.
Bu
ile
136
ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROBIN M AK ER
blmde rendiklerinizden yola karak, birisinin en ksa zamanda

size yardm etmesini nasl salayabilirsiniz? Tank olma etkisi zerine
blmde grdmz
ihtiyacnz
olduunu
gibi, iin pf noktas insanlara yardma

fark
ettirmek
ve
bir
bakasnn
deil,
kendilerinin bundan sorumlu olduklarn dnmelerini salamaktr.

Sorumluluun dalmas riskini nlemenin yollarndan biri, zellikle
birisini iaret edip ondan yardm istemektir. Yani, Bana yardm
edin)" diye barmak yerine tek bir kiiye, Hey, sen mavi
tirtl,
gne gzlkl, adi yardm arar msn? diyerek tek bir kiiyi
semelisiniz. Bu, sz konusu kiinin kendisini sorumlu hissetmesini
salar ve nasl yardm edecei mesaj-
SOSYAL PSKOLOJ
155
n venr Bu blmde okuduklarnza dayanarak, bir aal duruma- tank

olduunuzda
l'
neler
yaplmas
gerektiini
daha
iyi
bldmm
de
syleyebiliriz; Br bkastnm yardin edeceini varsaymayn. Bu arada, TV

dizisi SeinfeMn son blmnde yaananlarn - aksine, ABDde yardma
hdyaa olan bir yabancya yardm etmeyi zorunh klan yasa- &1ar yoktur.
Birok eyalette kurbann, yardm etmeye alrken daa fazla zarara
"neden frolan bir tamga dava amasun zorlatran yasalar ttkrunaktadr.
Bu yasalar tanklara ;-tam koruma salamasa da insanlann birbirlerine
yardm etme olaslm arttmr,
. zet
* Toplum yanls davrann temelindeki gdler: Neden yardm: ederiz?
Bu b- : lmde toplum yanls davranlar, yani bir bakasnn yaranna
bir eyler yapmay ele aldk. Toplum yanls davranlarn temel
kkenleri nelerdir?
Evrim Psikolojisi: igdler ve Genler Evrim kuram toplum yanls
davran drt ekilde aklar. Birincisi akraba seimi, yani doal
seimin genetik bir akrabaya yardm etmeye ynelik davranlar
destekledii grdr. kincisi karlkllk normu, yani bakalanna
yardm
edilmesi
hlide
gelecekte
bunun
karlnda
yardm
edilecei beklentisidir. ncs her trl sosyal normu renmenin

insanlann uyumu asndan nemli olduu ve bakalarna yardm
etmeye verilen deerin de bu normlardan biri olduudur. Drdncs grup seimi, yani rgen yeleri olan sosyal gruplann hayatta
kalma olaslnn dier gruplara oranla daha yksek olmasdr.
Sosyal Dei Toku: Yardmlamann Bedelleri ve dlleri Sosyal
dei toku kuramna gre toplum yanls davranlarn kkeni: illa da
genlerimiz deildir. nsanlar aslnda sosyal dlleri arttrmak ve
sosyal bedelleri azaltmak iin birbirlerine yardm ederler.
Empati ve zgecilik: Saf Yardm Etme Gdusu nsanlarn vardm etme
gds zgecilikten de kaynaklanyor olabilir vam bir bedeli olsa b e
bakalarna yardm etmek isteyebilirler., Empati-zgecilik hipotezine
gte insanlar bir bakas iin empati duyduklannda (bir bakasnn,
yaad olay ve duygulan yaadklarnda) bu kiiye sadece zgeci
nedenlerle yardm etmek isterler zellikle gvenli balanan insanlar
empati hissederler ve bakalan tarafndan
reddedilmi insanlarn empati hissetme olasl zellikle dktr

* Kiisel
nitelikler
ve
toplum
yanls
davran
Neden
bazlan
dierlerinden daha ok yardm eder? Toplum yanliii davrantan
156
anlamak m temel gdlen anlamak yeterli olmaz.* Bazlarnn neden,

daha yardmsever olduunu da anlamamz gerekir.
Bireysel Farkllklar: zgeci Kiilik Baz insanlarda* <Kgerieri&ralfc

y*r-' dm etme eilimini arttran kiilik etmenlerinin eitli sosyal
durumlkr kimin yardm edeceini gl bir ekilde ngrd
kamtlanamamtr.
138
Toplum Yanls Davranlarda Cinsiyet Farkllklar Birok kltrde erkek

cinsiyet rol cesur ve kahramanca yardmlar, kadm cinsiyet rol yakn,
uzun,' sreli ilikilerde yardmlar ierir.
Toplum Yanls Davranlarda Kltre Bal Farkllklar Btn kltrlerde
insanlar i-grup olarak tanmladklar, yani kendilerini zdeletirdikleri
grtej bun yelerine daha fazla yardm etme eilimi sergilerler. Yine btn
kltrk; deki insanlar d grup, yani zdelemedikleri bir grubun
yelerine daha z yardm etme eilimi sergilerler. Kltrel etmenler
kendilerini, insanlann i; gruplar ile d-gruplar arasndaki izgiyi ne kadar
gl izdiklerinde gsterir
Din ve Toplum Yanls Davranlar Dindar insanlar kendilerinin, dindar olmayan insanlara oranla, daha fazla yardm ettiini belirtirler ve yardm,
ken-j dilerine ve bakalanna iyi grnmelerini saladnda gerekten de
daha (azla yardm eder. te yandan, kimsenin yardmdan haberdar
olmayaca zef durumlarda yardm etme eilimleri daha fazla deildir.
Ruh Hlinin Toplum Yanls Davranlar zerindeki Etkileri nsanlar zel^|
likle kendilerini iyi hissettiklerinde daha ok yardm etme eilimi sergilerleri
ancak bu durum kt hissettiklerinde de geerlidir.
*
Toplum yanls davranlarn duruma bal belirleyicileri: insanlar ne zaman
J
yardm ederler? nsanlann bakalanna neden yardm ettiini anlamak iin sos-
is
yal durumun doasn da hesaba katmamz gerekir.

evre: Krsal/Kentsel nsanlar youn, kentsel ortamlarda kentsel uyaran
yklemesi hipotezi nedeniyle daha az yardm etme eilimi sergilerler -bu
hi-'Jp poteze gre ehirlerde yaayan insanlar srekli uyaran bombardman
almda- ", dr ve bunun altnda ezilmemek iin kendi ilerine kapanrlar.
Tanma Skl Bir yerde uzun bir sredir yaamakta olan insanlarda, ayn \
blgeye yeni tanm insanlara oranla, toplum yanls davranlar sergileme
"t eilimi daha fazladr.
"l
Tank Olanlarn Says: Seyirci Kalma Etkisi nsanlann acil bir durumda yar- .
dm etmeleri iin be koulu salamalan gerekir: Olay fark etmeli, bunu acil
bir durum olarak yorumlamal, sorumluluk almal, uygun yardm biimini'-
bilmeli ve yardm etme karann uygulamaya koymaldrlar. Acil duruma
tank'jj olanlann says arttka iki koulun, olay acil bir dunm olarak
yorumlamak ' ve sorumluluk almak, yerine getirilmesi zorlar. Bu da seyirci
kalma etkisi yaratr: Olaya tank olanlann says ne kadar fazlaysa ilerinden
birinin yardm etme olasl da o denli der.
t
likinin Doas: Mterek likiler/Dei Toku likileri Dei toku ilikilerindeki, yani bakalanna yardm ederken ncelikle bunun yararlann
duu- - nen insanlann akllannda ncelikle eitlik konusu vardr. Mterek
ilikiler \ yaayan, yani ncelikle dier kiinin iyiliini dnen insanlar ise
SOSYAL PSKOLOJ
kazanla- , j nndan ok, dierinin gereksinimlerini karlamakla ilgilenirler.
139
SOSYAL PSKOLOJ
Yardmlama
-TopTO-yanfi't
1
nasl
arttrlabilir?
"
^tmlabilr.
'-^
Olaya- Tank Olanlarn Mdahale ( lara tank mdahalesinin nodeki'^gf dun
etme eilimlerini artdrtBi |
Pozitif Psikoloji ve Toplum Yanls ]
landnlan ve ruh hastalklar yerine insanlann gu ve erdemlenne
odaklanan yeni bir yaklam domutur Sosyal psikolojik yaklam
insanlann hangi koullarda olumlu (megm, yardm -etme) ve
olmuuz (Sinein, yar^jKêê-'' me) davrandn arannr. Bu
koullarn hirounu bu bljnde'e aldk.r-' nem, insanlar
yardma ihtiya duran bnsine empati duyduklannda bedeli bile olsa
bu kiiye yardm ederler. Empati. duymadklarnda ise yalmzca kendi
1
karlanna uyuyorsa yardm ederler.
*
|11. BLM: TEST
. . . . . . .
1. Aagdakilerden hangisi evrim kuramnn toplum yanls davran

aklama yollanndan bm deildir?
:
Sosyal dei toku
, .
, b. Akraba seimi
c Karlkllk normu
>
d.Grup seimi
e.Sosyal normlan renmek
v 2. Amy kampste yryor ve birisinin yzn drdn .
emekleyerek onu aradn gryor: Empati-zgecilk hipotezine gre
aagdakilerden hangisi yanltr?
a.Amy bu yabancya kar empati duyar ve bu nedenle byk
olaslkla kendi karma olup olmadna bakmadan yz
aramasnda yabancya yardm edecektir.
b.Amy bu kiiye kar empati duyar, ancak yardm etmekle eline br
eyler ge- meyecegni dnr, bu nedenle yz aramasnda ona
yardm etmez.
c. Amy bu kiiye kar empati duymaz, ancak onun ngilizce dersinm
asstan olduunu fark eder. Amy ngilizce dersinden iyi bir not almak
istedii iin byk olaslkla durup ona yardm edecektir
d.Amy bu kiiye kar empati duymaz ve yardm ederek eline fazla bir
ey ge- .v meyecegini dnr, bu nedenle ona yz aramasnda
157
158
yardm etffiez./^:':;cv,:
3. Aagdakilerden hangisi y bir ruh hlinde olmann toplum yanls
davranlar; arttrmasnn nedenlennden bm deildir?
a. iyi bir ruh hli durumlara daha olumlu, bir erevede bakmamz ve
dolaysyla insanlara daha y bir gzle grmemizi salar.
140
ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. WlLSON - ROBIN M, A KERT
b.Yardm etmek iyi ruh hlini uzatr.

c. yi ruh hli sosyal normlara daha fazla dikkat etmemize, dolaysyla
deerlerimiz dorultusunda davranma eilimimizin artmasna neden
olur.
d.iyi
ruh
hli
kendimize
verdiimiz
dikkati,
dolaysyla
kendi
deerlerimiz do- : rultusunda yaama eilimimizi arttrr.
4. Frank ksa bir sre nce niversiteden mezun oldu ve New York Cityden
Can- -1- necticut'taki doum yeri olan kasabaya tand. imdi toplum
yanls davranla- ; n daha fazla sergilediini fark ediyor. Bu deiimin
nedeni aagdakilerden hangisi olabilir?
a. Kasabada bymek zgeci deerleri iselletirmesini salamtr.

b. inde bulduu onarsn deimesi yardm etme olasln ykseltmitir.
c. niversite rencileri seyirci kalma etkisine daha ak olduklar iin
yardm etme eilimleri de dvjktr.
d. Frank kasabada olduunda olumsuz durumdan kurtulma eilimi
ykselmitir. '
5. Luke tarih dersinde kafasn bir hayli kartran bir seminer dinledi,
ancak seminerin sonunda profesr rencilerin anlamad bir ey olup
olmadn sorduunda Luke elini kaldrmad, nk hi kimse elini
kaldrmad iin dier rencilerin konuyu anladn, kendisinin yeterince
dikkat etmemi olduunu dnd. Aslnda konuyu birok renci
anlamama ve onlar da Luke ile ayn durumdayd. Bu, aagdakilerden
hangisine rnek olarak verilebilir?
a. yapboz snf
b. kendini dorulayan kehanet
c. nihai ykleme hatas
d. oulcu yok sayma
e. normatif uyma
6. Toplum yanls davranlar zerine yrtlen almalara gre dindar
insanlar iin aagdakilerden hangisi sylenebilir?
a. Dindar olmayanlara oranla bakalanna her durumda daha fazla yardm
ederler.
b. Tarama almalannda bakalanna dindar olmayanlar kadar yardm
ettiklerini sylerler.
c. Aslnda, dindar olmayanlara oranla, bakalanna yalnzca kendilerine ve
dier insanlara daha iyi grnecekleri zaman daha fazla yardm ederler.
d.Aslnda, dindar olmayanlara oranla, bakalarna daha az yardm ederler.
7. Karlkl baml kltrler Batklarla karlatrldnda
a. i-grup yelerine yardm etme olasklan yksek, d-grup yelerine
yardm etme olaslklan dktr
b. d grup yelerine yardm etme olaslklan daha yksektir
SOSYAL PSKOLOJ
c. toplumsal davranlar sergileme eilimleri daha yksektir

d. kahramanca davranlar sergileme eilimleri dk, srdrlen yardm
davranlan sergileme olaslklar yksektir
141
6ftfc
v\ i i SUN R O BI N VI
-KERT
8. Meghan niversite yurdunda tek kiilik bir odada kalyor. Geenin bir
yars yurdun hemen nnden lk sesleri geldiim duyuyor Yardm edin,
ayagm krld galiba! dedii iin bu kiinin yardma ihtiyac olduundan
olduka emin. Meghan uyumaya devam ediyor ye ertesi gn sz konusu
kiinin birisi yardm etmeden nce 45 dakika yerde yattn reniyor:
Aagdakilerden hangisi Meghanm yardm etmeme nedenini en iyi ekilde
aklar?
a. Bilgilendirici etki
b. Sorumluluun dalmas
c. Durumu acil olarak yorumlamamas
d. oulcu yok sayma
9. Aagdakilerden hangisi toplum yanls davranlar iin sylenebilir?
a. nsanlann tanma skl ne kadar yardmsever olduklarm etkiler.
b. Kiiliin toplum yanls davranlar -zerinde herhangi bir etkisi yoktur.
c. Kt bir ruh hlinde olmak toplum yanls davrantan azaltr.
d.Ylnzca Btl olmayan cophmlarda yaayan insanlar kendi i-gnplarma
daha ok yardm eder.
10.Aagdakilerden hangisi toplum yanls davranlar iin sylenemez? ''
a. nsanlar iyi bir ruh hlinde olduklarnda yardm etme eilimleri artar.
b. Kalc
topluluklarda
yaayan
insanlar
tanma
skl
yksek
olan
topluluklara oranla daha fazla yardm etme eilimi sergilerler.

c. nsanlar kt bir ruh hlinde olduklarnda yardm etme olaslklar artar.
d. zgeci kiilik yardmlama davrannn gl bir nkouludur.
e. -grup yelerine d-grup yelerinden daha fazla yardm etme eilimine
karlkl baml kltrlerde bamsz kltrlere oranla daha ok rastlanr.
P-OT '*-6 '<1*8 ''i >9 P-S q-t
6ftfc
v\ i i
SUN
R
O BI
N VI
J
KERT
SOSYAL PSKOLOJ
161
SALDIRGANLIK
Neden Bakalannm Cann
Yakarz? Saldrganlk nlenebilir mi?
20 Nisan 1999
tarihinde Littleton,
Coloradodaki Columbine Lisesinin
da bulunan 23 kii
' 'SMrgarJiF gdseL .ftdrt>uruxnsal pdr? Bir Sern
m- dir?
SaMfrganlk ve Kltr
] S^d&ganbTitkiIeyet Nrolojik ve'Kimyasal
koridorlar ve snflan silah sesleriyle

nlad. Eric Harris
ve Dylan Klebold
adl
renciler
saldn silahlan ve
patlayclarla okula
gelip bir retmen
ile
birka
renciyi
ldrmt. Daha
sonra da namluyu
kendilerine
dumanlan
daldktan
(saldrganlar
sonra
da
dhil olmak zere)

15
kii
hayatm
kaybetmi,
Huzursuzluk ve Saldrganlk
Stat ve Saldrganlk
Vst-Klartlma ve Karlk Verme ;^ Saldrgan

N^nelem |pucu olarak Kullanlmas _
Tas2fc, Taklit ve Saldrganlk
' Meayadaferidel; TV, "Filmler ve Bilgisayar
Oyunlari iddet KSrl Bir Mal mdr? '
/ *,
ile-
rinde ar yarallar
iddet erikli Pornografi ve Kadnlara Ynelik iddet'

Saldrganlk Nasl Azaltlabilir? (
' Saldrganl Cezalandrmak Saldrgan Davranlar Azaltr
m? BALANTILAR: Okulda Zorbal Frenleme: Okullarda
Saldrganl nleme zenne bir Vaka almas 1"
Katars ve Saldrganlk
-.'
Savan Genel Saldrganlk zerindeki Etkileri, . ,,
"
evireceklerdi.
Barut
Faktrler siyetve Saldrganlk kol ve. Saldrganlk
i\L"
- J i r ir *" " - r '
' *" * ' t
fkelendiimizde Ne Yapmamz Gerekiyor?

tnsankdlatrma:- Empatmin Karn ' cV'
, BALANTILAR: Okullarda Empatmn rel
Columbme Katliam nlenebilir myd?
ret
llllfs
hastaneye kaldrlmt. Amerika tarihindeki en korkun okul katliam yaanmt. Korkun bir olay olmasna karn, imdi bilanonun aslnda ok
daha ar olabileceini de biliyoruz. Saldrganlar katliamdan birka hafta
nce
kendilerini
videoya
ekmilerdi
ve
video
kasetlerinden
rendiimize gre hazrladklar patlayclarn 95i tutukluk yapmt.

Bunlardan biri okula birka kilometre uzaa yerletirilmiti ve amac
dikkatini datarak polisi okuldan uzakta tutmakt.
kinci patlayc kafeteryaya yerletirilmiti. Patladnda ok sayda
renciyi ldrecekti ve panik iinde binay terk eden rencileri de
kapda ellerinde silahlaryla bekleyen Harris ve Klebold karlayacakt.
nc patlayc takmn okulun park yerinde duran kendi arabalarna
yerletirmilerdi. Polis ve salk grevlileri okula gelince patlayacak,
bylece yaral says ve kaos da byyecekti. Video kaytlarnda
saldrganlarn neeli bir ekilde 250 kiinin leceini tahmin ettikleri
grlyordu.
Columbine kadiam ABDde iki buuk yl ierisinde meydana gelen ve
birden ok kurbann yaamna mal olan dokuz okul saldrsnn en katilsyd. zellikle Columbine gibi korkun bir okul kadiammn yaratt zc atmosferde herkes sulayacak birileri ya da bir eyler aryordu.
Hemen herkes bu genlerin deli olup olmadn dnyordu? Deliyseler
nasl olup da anne babalan ya da retmenleri iddete bavurmalarndan
nce bunu fark edememiti? Makul dzeyde dikkatli anne babalar nasl
olup da oullarnn yatak odalarnda silah bulundurduunu ve garajda
patlayc imal ettiini grememiti? Peki, okul yetkileri neredeydi? Bunun
kadar iddet ierikli bir davran nasl olup da ngrememilerdi?
Kimileri okullarda bu tip eylemlere ynelme eilimi yksek olanlan ortaya
karacak kiilik testleri yaplmasn bile neriyordu.
Baz gzlemciler hemen bu iddet eylemlerinin ana nedeninin kolayca
silah edinilebilmesi olduu, silah edinme ve kullanmann zorlatrlmas
durumunda sorunun da zlecei sonucuna ulamt. Bazlarysa
Yksek Mahkemenin okullardan duay kaldrmasn eletiriyordu -dua
etmek bu tip patlamalar engellemez miydi? Bazlarysa TV filmlerindeki
ve bilgisayar oyunlarndaki iddeti iaret ediyordu. iddet ierikli oyunlar
sz konusu olmadnda okullar yeniden gvene kavumayacak myd?
Bazlan da bu tip korkun davranlarn kltrmzde genlerin saygsz
olmasndan kaynaklandna inanyordu. Bir eyalet meclisi katliamdan
sonra rencilerin retmenlerine sayg gsterisi olarak efendim

67u
. ' . klan
>!
. . II.NUMHI
l VVIl.Sl
- ROBIN
M AKERT
demesini
zorunlu
bir yasa
geirecekti
-sanki'Nsayg
dayatlabilirmi
gibi (Aronson, 2000).

Columbine
trajedisi
insanlann
ar
saldrgan
davranlar
sergileyebileceini anmsatan karanlk ve gl bir rnek. Ayn zamanda

Columbineda yaanan aclann ve kayplann baka bir yerde ve bir daha
yaanmamas iin saldrganln nedenlerini anlamaya almann ne
kadar nemli olduunu gsteriyor.
Bu blmde saldrganlk konusuna odaklanp nedenlerini anlamaya
alacaz. nsanlarda saldrganlk igdsel midir? Normal insanlar TV
ya da sinemalardaki saldrgan karakterleri rnek alarak ya da kolayca
silah edinebildikleri iin iddet ierikli eylemlere ynelebilir mi? Bir
toplum, okul ya da anne baba saldrganl azaltmak iin bir eyler
yapabilir mi? Yapabilirse, bunlar tam olarak nedir? Bunlar son derece
nemli sosyal psikolojik sorular. Btn yantlann elimizin altmda
olmadn sylemeye gerek bile yok. Yine de, baz yantlara da ulald.
Bu blmn sonuna geldiinizde bu konulan biraz daha iyi kavram
olacanz umuyoruz.
SALDIRGANLIK NEDR?
Sosyal psikologlar iin saldrganlk fiziksel ya da psikolojik ac vermeyi
amalayan davranlardr. Her ne kadar ou kii; haklan iin savaan,
gerek ya da hayali hakszhklan ikyet etmek iin editre ikyet
mektuplan yazan ya da tuttuunu koparan insanlan saldrgan
olarak
alglaya-
bilse
de,
saldrganlk
kendini
ifade
gcyle
kantnlmamaldr. Benzer ekilde, cinsiyet ayran yaplan toplumlarda

fikrini syleyen ya da inisiyatif alp bir erkei akam yemeine davet
eden kadnlar kimileri tarafndan saldrgan olarak nitelendirilebilir. Bizim
tanmmz ise ok daha spesifik: Saldrganlk kastl olarak zarar ya da ac
vermeye ynelik davranlar sergilemektir. Bu davran fiziksel ya da
szl
olabilir;
amacna
ulaabilir
ya
da
ulamayabilir.
Yine
de
saldrganlktr. Yani birisi kafanza bira iesi atsa ve siz eilerek kendinizi
saknsanz bile bu yine de saldrgan bir davran olacaktr. Ayn ekilde,
kardan karya gemeye alrken sarho bir ofr
^Saldrganlk
,*
js Kastl- olarak zarar ya iiia ac vermeye yneKkdavranIar sergilemek. ^
kastl olmayarak size arparsa, her ne kadar greceiniz zarar

kafanza gelebilecek bira iesinin verecei zarardan ok daha byk
olsa da bu, saldrgan bir davran olmayacaktr.

67u
saldrganlk
. ' . >! ile
. arasal
. II.NUMHI
l VVIl.Sl 'Narasnda
- ROBIN M
Dmanca
saldrganlk
birAKERT
ayrm
yap. mak da yararl olacaktr (Berkowitz, 1993). Dmanca saldrganlk

fke - duygularndan kaynaklanan ve ac vermeyi ya da yaralamay
amalayan sal-' drgan davrantr. Arasal saldrganlkta ise ara
birisinin cann yakmak - olsa da ama, ac vermek deildir. rnein,
bir futbol manda savunda : oyuncusu genellikle rakibini sindirmek
ve topu almak iin elinden geleni yapar. Topu kapp takm arkadana
aktarmaya yarayacaksa bunun iin, genellikle kasten, rakibinin
camn da yakabilir. Bu, arasal saldrganlktr. Bu-
_s
na karlk, rakibinin sportmenlik d hareketler yapan dnyorsa si-
M nirlenip, oyuna bir katks olmayacan bile bile, zellikle rakibinin

cann 5 yakmak iin bir hamle yapabilir. Bu da dmanca saldrganlktr.
*
Saldrganlk renilir mi, Yoksa Doutan m Gelir?

Bilim insanlan, filozoflar ve dier ciddi dnrler yzyllardr
insan- ' larda saldrganlk kapasitesi zerine tartyorlar; kimileri
saldrganln doutan gelen, igdsel bir aync zellik olduunu
dnyor. Kimileri ise saldrgan davranlann renildii konusunda
srarl (Baron & Richardson, 1994; Berkowitz, 1993; Geen, 1998). 17.
yzyl filozoflanndan Thomas Hobbes insanlann doalan gerei kendi
karlann
dnen
canllar
olduunu
ve
bakalarna
saldrgan
davranmak anlamna gelse bile kendi iyilikleri iin alacaklann

savunuyordu. Hobbesa gre doa durumunda (yani, uygar toplum
olmadnda)
yaanan
hayat
yalnz,
yoksun,
kt
ve
ksadr
(Leviathan, 1951). Bu da bir bakas tarafndan ldrlme korkusunun neden olduu bir kayg durumuna yol aar ve bu nedenle de insan
bakalarna kar gvende olmak iin bir topluma katlr. Bundan bir
asr
sonra
Jean-Jacques
savunacakt. Roussea-
Rousseau
bu
grlerin
tam
kartn
......................................................................................................1
67u
. ' .
>! . . II.NUMHI l VVIl.Sl 'N - ROBIN M AKERT
ELLLOT ARONSON (1932-)...............................................................1
TIMOTHY D. WLSON ......................................................................1
ROBIN M. AKERT ............................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ.............................3
indekiler.......................................................................................4
67u
. ' .
Balarken......................................................................................21
Bu Baskdaki Yenilikler..................................................................21
Teekkr.......................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJYE GR............................................................28

67u
. ' .
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?.............................................................33
Sosyal Yorumlamann Gc............................................................37
BALANTILAR................................................................................40
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan .............................................43

67u
. ' .
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas.................40
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas.............................44
SOSYAL ETKNN GC..................................................................47
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak...............................................47

67u
. ' .
Sosyal Durumun znellii..............................................................52
Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^............................58

Gereksinimi...................................................................................61
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi..............................68
S......................................76
67u
. ' .
ebk yk SSSfifS.......................................................................126
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r..........134
m : *............................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi...............................................................................183
mmm....................................221
:hdt......................................392
67u
. ' .
^ps.........................................................................................397
la I.......................................135
n i.............................................................................................135
lli...............................................................................................135
^ _ ^JfSJff?....................................................................................56
67u
. ' .
Insamn. tnsaoa iafsjnsan- hk

d davranlan bmler- ce
kede^yaratr..
*.
-Robert Burns, Man Vtas
Made to Moum
rrr ^.................................................94
r*--1=-* sas^s#..................................................................105
jj 1762 ylnda insanlann dogalan gerei merhametli, yalnz canllar olduunu yazacakt. te yandan, Rousseauya gre, hayvanlann aksine
insanlar
igdleri
tarafndan
ynetilmez;
insan
davranlan
ekillendirilebilir; insanlara! iinde yaad toplum deitike insan

davranlan da deiir. Dolaysyla Rousseau, Hobbesun insanlara atfettii hayvani zelliklerin aslnda Hobbesun adalannm yaad
toplum tipinden kaynaklandn ve bunlann insan doasna zg
olmadn savunuyordu.
Hobbesun ktmser yaklam 20. yzylda, insanlann Eros olarak
adlandrd yaama ynelik igd ve Thanatos olarak adlandrd
lme ynelik igd ile doduu kuramm ortaya atan Sigmund
Freudun (1930) dncelerinde yank buldu. Freud lm igds
zerine
unlan
yazmt:
Btn
canllarda
bulunur
ve
yaam
mahvederek zgn durumundaki cansz madde hline indirgemeye
alr (s. 67). Freud saldrgan enejinin bir ekilde aa kmas ge 67u
. ' takdirde
. >!
. . II.NUMHI
l VVIl.Sl
'N - ROBIN Minanyordu.
AKERT
rektiine,
aksi
birikip
hastala
yol aacana
Freudun fikirleri hidrolik kuram benzetmesiyle gayet iyi anlalabilir:

Bir kaptaki su basnc artarken enerji bir ekiide salnmazsa bir tr
patlama yaanacaktr.
Freuda gre toplum bu igdlerin dzenlenmesinde ve insanlann
bunlan yceltmesinde yardmc bir rol oynar, yani enejiyi kabul
edilebilir ya da yararl davranlara dntrr. rnein Freud, sanatsal
yaratnn ya da ehirlerin gelitirilmesini salayan yeniliklerin arkasndaki
enerjinin saldrgan (ya da cinsel) enerjinin yceltilmesi olduuna
inanyordu.
Saldrganlk gdsel midir? Durumsal

mdr? Bir Seim midir?
Evrimsel Yaklam Son yllarda evrim psikologlan (Buss, 2004, 2005)
saldrganln genlerin srdrlmesini salad iin erkeklerin genlerinde
programlanm olduu dncesiyle saldrganlk tartmasna katldlar.
Eros-
-P
Freuda gre yaama ynelik igddr.
_7
Thanatos
Freuda gre lme ynelik igddr ve saldrgan davranlara: neden: olur.
Btn dnyada erkek ocuklar, kz ocuklarna oranla, daha fazla grlt patrt
karr ve birbirleriyle didiirler. Bu fiziksel bir oyunun mu yoksa saldrganln" m
bir gstergesidir?
Erkeklerin neden saldrgan davranlar sergiledii zerine iki kuram

ortaya atld: lk olarak, erkekler dier erkekler zerinde egemenlik
kurmak iin saldrgan davranrlar. Bu dnceye gre, diiler en iyi
genleri salayacak ve ocuklar en iyi ekilde koruyacak ve en iyi
kaynaklan salayacak erkekleri seme eilimindedir. kinci olarak
erkekler kskanlk nedeniyle saldrgan davranlar sergileyerek
elerinin bakalanyla iftlememesini salamaya alrlar. Bu da
babahklann garanti altna alr.
Erkeklerin daha ok reme kapasitelerinin en yksek olduu
ergenlik dneminde ve 20li yalarda iddet ierikli davranlar
sergilediini gsteren su istatistikleri evrimsel yaklam yzeysel
bir ekilde desteklemektedir (Wilson & Daly, 1985; Geen, 1998). Bu
gen erkekler arasnda iddet genellikle grnte sayg ile ilgili
nemsiz nedenlerle patlak verir. Olaya karan erkekler iinse olay
nemli gibi grnmektedir: Grup iindeki statleri iin kavga
ederler. Erkekler arasndaki saldrganln dier bir ana nedeni de
SOSYAL PSKOLOJ
175
birbirlerini ve elerini kskanmalandr (Wilson, Daly, & Weg- horst,

1982; Schtzwohl & Koch, 2004).
En ada toplumlarda toplumsal egemenlik ve dolaysyla
diilere eriim hl byk oranda (btnyle olmasa da) statye
dayanr. te yandan,
Kavga ve Kavgann ekicilii ) \! ve GR!
a erkek arkadanzla konuun ve onlardan < adklan kavga ya da

yalnzca kavgaya aran tmeyEf nme dutameleriru isteyin. Kavgada
neym ek^minm
Ge-
gkilmek ok m.t -zordu7 Yantlan tizenne dtJ^nmeerm steym

birka kz arkadanzla konuun Erkek arkadalarnza sorduunuz soru-
4 - v - * % > - A y
n aynlann sorun Verdklen yantlar erkeklerin verdii yantlardan ok

mu ti7 Neden'! imdi kz arkadalannzdan tandklan erkekler
hakknda olas h^ balamnda dnmelenni isteyin. Fiziksel
saldrganl ne derece ekici bularn sorun. Yantlarn dnmelenni
isteyin. Bulgulanmz evrimsel kuram. ekliyor mu7
'
"
son gnlerde stat farkl bir anlam kazanmtr. ou toplumda

gruptaki dier erkeklere fiziksel olarak gzda vermek kadnlara
ekici gelen en nemli zellik deildir. Bunun yerme artk yksek
statl kariyerler, zenginlik ve hret gcn temellen hline gelmitir.
Bu da tanh ncesi atalan- mz zamannda kadmlann Mke Tyson gibi
ar
sklet
boksrlen
son derece
ekici
bulurken,
gnmzde
kadmlann daha ok Donald Trump ya da Bili Gates ekici bulacam

akla getmyor. Bay Gates byk olaslkla be bir kavgada Bay Tysona
stnlk salayamazd, ancak yine de gnmz kadnna Bay
Tysonm kaba kuvveti ve fiziksel saldrganlndan ok daha ekici
gelen zelliklere sahiptir. Evnmsel sosyal pskologlann bu tahmmle- n
ilgin
ve
dndrc
olmakla
birlikte
sonuta
yalnzca
birer
tahmindir. Hayvanlar Arasnda Saldrganlk Daha nce de belirttiimiz

gibi evnmsel bak asn destekleyen aratrmalar dndrc
olmakla birlikte yetersizdir, nk bu konuda kesin sonular verecek
bir deney dzenlemek olanakszdr. Dolaysyla, bilim insanlan insan
dndaki trler zerinde deneyler dzenleyerek saldrganln ne
kadar genetik olduunu inceleme yolunu semitir. Bir rnek vermek
gerekirse, kedilere ve farelere ilikin genel kany ele alalm. ou
insan kedilerin igdsel olarak fareleri yakalayp ldreceine inanr.
Yanm asr nce biyolog Zing Yang Kuo (1961) bunun bir sylence
olduunu kantlamak iin basit ve kk bir deney dzenlemitir: Bir
kedi yavrusu ile fareyi ayn kafeste bytmtr. Kedinin fareye
saldrmas bir yana, iki hayvan ok sk iki arkada olmutur. Dahas,
178
ri kovalayp
ldrmeyi reddet, mitir; dolaysyla bu
nrl dej ildir ve
daha nce hi grmedii j relere de
da saldrgan
davrann igd^ sel olmadn
lerin erken de?
neyimler tarafndan engellenebilecek gini
organizmalarla
hibir ten s olmadan byrse ne olur?
mez, mi? Yaltlm
bir ekilde bytlen J (yani, dier
n) farelerin kafesine
ba-; il ka bir fare konulduunda
i, da-yi has
deneyimli farelerle ayn tehdit-J ve saldn
Eibl-Eibesfeldt,
1963). Yani her ne kadar saldrgan
; gibi)
deneyimle deitirilebilse de yle
yvanlan inceleyerek
yine biyolo- 4 jik mirasmzla ilgili daha
emindeki en yakn
akrabalanmz
. Her iki trn de
genetik yaps insanlarla %98 orannda
elerinin
saldrgan
davranlanyla tannr (Watts" Muller,
dnda,
erkeklerdep.j oluan gruplarn trlerinin
nsanlar
n tefe|
nsanlar
saldrganln
doal
olduunu sylerken genellikle primat

akrabalarmza
st
karede
gerekten
gnderme
grlen
de
ok
yaparlar.
empanzeler
kavgac
ve
saldrgandr, ancak alt karede grlen

cce empanzeler savamay deil,
sevimeyi tercih ederler.
iki
primat
trdr:
tr budur. Wrangham, Wilson ve Muller (2006) empanzelerin

birbirlerini
avc-toplayc
ldrdn
toplumlardaki
S O S Y A L P S K O Linsanlarla
OJ
bulmutur.
empanzeler
ayn
zerine
oranda
yrtlen
aratrmalara dayanarak insanlarn, zellikle de erkeklerin, genetik

olarak saldrgan davranmaya programlandn syleyebiliriz.
i- Bununla birlikte, rman te yakasnda yaayan (ve dolaysyla
empanzelerin ulaamad) cce empanzeler genetik olarak bize

empanzeler
'kadar
yakndr.
empanzelerin
aksine
cce
empanzeler saldrgan olmayan davranlaryla tannrlar. Hatta

savama,
sevi
empanzeleri
olarak
da
nlrlar.
Cce
t?t
empanzeler farkl davrandklan takdirde aslnda saldrganla yol

aabilecek etkinliklerden nce cinsel ilikiye girerler. Bu cinsel etkinlik, potansiyel atmay datma ilevi grr (De Waal, 1995).
rnein, grup bir beslenme blgesine geldiinde nce cinsel
oyunlar oynar, daha sonra bar iinde yemee geerler. Buna
karlk, empanzeler bir yemek blgesine geldiklerinde yemek iin
saldrgan bir ekime iine girerler. Yine empanzelerden farkl
olarak, cce empanzeler dii-egemen toplumlar kurarlar ve grubun
dier yelerine kar hassasiyetleriyle tannrlar (Parish & de Waal,
2000).
Cce empanze eine az rastlanan bir istisnadr. Saldrganln
neredeyse evrensel olmas, evrim srecinin bir paras olduu ve
hayatta kalma asndan nem tad iin korunduu dncesini
gl bir ekilde destek
lemektedir
(Lore
&
Schultz,
1993;
Buss,
2004).
Ayn
zamanda, bu aratrmaclar hemen her organizmann karlan iin

gerekli olduunda saldrganl bastrmalarna yarayacak gl
engelleme
Saldrganlk
mekanizmalan
seime
bal
da
bir
gelitirdiine
stratejidir.
dikkat
Hayvann
ekiyor.
gemi
deneyimlerine olduu kadar, kendini iinde bulduu belirli sosyal

balama da baldr.
Saldrganlk ve Kltr
ou sosyal psikolog saldrganln seime bal bir strateji
olduu dncesine katlr. Dahas, insanlar sz konusu olduunda,
sosyal etkileimlerimizin karmakl ve nemi nedeniyle, sosyal
durum dier hayvan trlerine gre ok daha nemli bir hle gelir
(Bandura, 1973; Berkowitz, 1968, 1993; Lysak, Rule, & Dobbs,
1989). yle grnyor ki biz insanlar belirli kkrtc uyanclara,
saldrgana kar koyma yollan bularak tepki verine
179
eilimiyle doarz (Berkowitz, 1993). Yine de, gerekten saldrgan

davra180
nlar
sergileyip
sergilemememiz
bu
doutan
gelen
eilimler, eitli rel nilmi engelleyici tepkiler ve sosyal durumun

kesin doas arasnda gerek-j leen karmak etkileime baldr.
rnein, her ne kadar karncadan mayii munlara kadar birok hayvan,
blgesini igal eden dier bir hayvana saldrll sa da buradan, kimi
popler yazarlarn yapt gibi, insanlann da benzer e^j kilde
blgelerini korumaya programland ve belirli uyanclara kar saki
drgan davranlar sergiledii sonucuna ulaamayz Aslnda, ou
sosyali psikologun insanolu hakkmdaki doutan gelen davran

rntleinini sonsuz bir deiebilirlik ve esneklik tad grn
destekleyen birok^ veri bulunmaktadr. Gerekten de kltrleraras
almalarda farkl kltr- i lerin saldrganlk derecesi asndan byk
farkllklar sergiledii grlmtr. Avrupa tarihi toplu olarak ele
alndnda birbirini izleyen savalarla doludur. Buna karlk, son
almalar i birliine dayal ortaklaac kltrlerde saldrganlk
dzeyinin Avrupa toplumlarndan daha dk olduunu gsteriyor
(Bergeron & Schneider, 2005). Benzer ekilde, Sik- kimdeki Lepalar,
Orta Afrikadaki Pigmeler ve Yeni Ginedeki Arapeler gibi baz ilkel
kabileler huzurlu ve uyumlu bir hayat yaarlar, bunlarda saldrgan
davranlara son derece az rastlanr (Baron & Richardson, 1994).
Filipinlerdeki bir yamur ormannda yaayan, avc-toplayc bir
kltre sahip olan Teduraylarda zellikle gruplar aras iddeti nlemek
zere tasarlanm kurumlar ve normlar oluturulmutur. Bu toplumda
yaayan insanlardan, hareketlerinin bakalan zerindeki etkilerine
zellikle dikkat etmeleri beklenir. fkenin saldrganla yol ama riski
yksek olan zina gibi bir durum yaandnda Teduray kynn belirli
yeleri, zarar gren bireyin gnln almaya alr. Teduray halk
insanlann doas gerei saldrgan olduunu kabul etmekle birlikte
gruplar aras iddetin tek yol olmadna inanr. Bununla birlikte, d
gruplardan gelen saldrganlklardan kendilerini korumak iin iddete
bavururlar (Schlegel, 1998).
Saldrganln Zamanla Deimesi Belirli bir kltrde deien sosyal
koullar sklkla saldrgan davranlarda da gze arpan deiikliklere
yol aar. rnein, Kuzey Amerikada yaayan Iroquois yerlileri avclk
yapan, dier kabilelere kar saldrgan davranlar sergilemeyen,
barl bir toplumdu. Bununla birlikte 17. yzylda Avrupallann ktaya
gelmesi Huron kabilesiyle, artk imal edilen eyalarla dei toku
edildii iin deeri hz
la ykselen hayvan postu uruna ekimeye girmelerine yol at,

kuronlarla aralarnda yaanan Sbirka
sonra Iro- quois
O S Y A L srtmeden
PSKOLOJ
kabilesinin yeleri dehetli savalara dnt. Bu insanlann, kontrol
edilemeyen
zorlu
igdleri
yznden
savalara
sylenemez;
dnt
aslnda
drganlklarnn
ortaya
salkmasnn
nedeni ok byk olaslkla sosyal

deiimin ekimeyi arttr- masyd
(Hunt, 1940).
Blgecilik ve Saldrganlk Amerikan
toplumunda saldrgan davranlar ve
iddeti tetikleyen olaylar arasnda
ok
byk
grlr.
blgesel
rnein,
(1993)
zellikle
gneyli
beyaz
grlen
cinayet
farkllklar
Richard
krsal
Nisbett
blgelerde,
erkekler
orannn
arasnda
kuzeyli
beyaz erkekler arasnda grlenden

ok daha byk olduunu ortaya Gney ve Baa Amerikann erken dnemkoymutur. te yandan, bu durum deki ekonomik koullan erkeklerde saygnyalnzca
tartma
kaynakl lklarna glge dren -ya da srlarna
cinayetler iin geerlidir. Nisbettin gz diken- dier erkeklere kar silahna

aratrmas, tarama sorulan genel davranmaya ynelik bir onur kltr yahatlan
ile
gneylilerin
ifade
edildiinde,
kuzeylilerden
daha
ratmtr.
fazla
iddete
bavurmadm
gsteriyor; bununla birlikte, gneylilerde savunma amal ve hakarete

karlk olarak iddete bavurma eilimi daha yksektir. Bu rntye
gre, zellikle de gneyin erken dnemlerde sr hayvanclna
dayal bir toplum olmas ve Vahi Bada gvenliin byk bir nem
tamas nedeniyle onur kltr, belirli ekonomik ve mesleki koullar
altnda ortaya kmtr (ve bu koullann karakteristik zellii olabilir).
Bir sr sahibiyseniz srekli ihtiyad olmanz yeterli olmayabilir: bu
nedenle de srnz koruyabilmek iin soygunculara ye hayvan
hrszlanna kar saldrgan davranan, onurlu bir adam olarak n
salmanz gerekecektir.
181
Nisbett ve meslektalan (Cohen, Nisbett, Bowdle, & Schwarz,
182
1996a bir izlem almasnda, onur kltrnn" zellii olan bu

normlann grf nmzde Michigan niversitesinde okuyan erkek
rencilerin bili, dtry-1 gu, davran ve fizyolojik tepkilerinde hl
kendini gsterdiini ortaya Vffjgj yan bir dizi deney dzenlediler. Bu
deneylerde bir i birliki katlmc yanllkla arpyor, daha sonra da
aalayc
bir ifadeyle
hakaret
ediyoSi du.
Hakareti
yalnzca
omuzlarn silkerek geitiren kuzeyli erkek grencisi
r'jjL
lerin aksine, gneyli renciler erkeklik onurlanmn tehdit altnda

olduu?! na inanp sinirleniyor (kanlanndaki kortizon oram artyordu),
fizyolojik; olarak (kanlanndaki testosteron oran artyordu) ve bilisel
olarak saldrganla daha hazr bir hle geliyor, nihayet olaydan sonra
daha fazla saldrgan ve baskn davranlar sergiliyordu.
SALDIRGANLII ETKLEYEN
NROLOJK VE KMYASAL FAKTRLER
nsanlarda ve dier hayvanlarda saldrgan davranlar beyinde
amigdala olarak anlan merkez bir blge ile ilikilidir. Amigdala
uyanldmda uysal organizmalar iddete brnr; benzer ekilde, bu
blgedeki nron etkinlii engellendiinde saldrgan organizmalar
uysallar (Moyer, 1976), Yine burada da bir esneklik sz konusudur:
Nrolojik
mekanizmalann
etkisi
sosyal
etmenler
tarafndan
deitirilebilir ve bu, insan dndaki hayvanlar iin de geerlidir.

rnein,
erkek
bir
maymun
daha
az
baskn
may-
munlann
yanmdayken amigdala uyanldmda dier maymunlara saldnr. te

yandan, daha baskn maymunlann yanmdayken amigdala uyanldnda saldrmayacak, bunun yerine kamay tercih edecektir.
Saldrganl belirli kimyasallann etkiledii grlmtr. rnein,
serotonin olarak adlandmlan kimyasal bir madde yalnzca orta
beyinde ortaya kar ve itkisel saldrganlk zerinde ketleyici bir
etkiye sahiptir. Hayvanlarda serotonin ak engellendiinde bunu
genellikle saldrgan davranlar
Amigdala
'''
:r
.........
Beynin merkezinde saldrgan davranlarla ilikilendirilen bir blge.

Serotonin
Beyinde saldrgan itkilere ket vurabilen bir kimyasal.
;m
'jj
izler; aratrmaclar insanlarda iddet ierikli sua ynelik

SOSYAL PSKOLOJ
davranlarn
zellikle az miktarda serotonin retimi ile balantl olduunu
bulmutur ' (Davidson, Putnam, & Larson, 2000). Aynca, normal
insanlar zerinde yrtlen laboratuvar deneylerinde doal serotonin
retiminin n kesildiinde saldrgan davranlann artt grlmtr
(Bjork, Dougherty, Moel- ler, Cherek, & Swann, 1999).

Serotonin azl saldrganla neden olduu gibi erkeklik hormonu
olan testosteronun ok fazla salglanmas da ayn sonucu dourur.
Testosteron, enjekte edilen laboratuvar hayvanlann daha fazla
saldrganlamtr (Mo- yer, 1983) ve insanlarda da buna paralel
bulgulara ulalmtr: iddet ierikli sulardan hkm giyenlerde
doal testosteron dzeylerinin, iddet iermeyen sulardan hkm
giymi mahkmlara oranla nemli lde yksek olduu grlmtr.
Aynca, testosteron
dzeyleri yksek olan mahkmlann hkm
giydikten sonra, zellikle ak karlamalarda cezaevi kurallann daha

ok ihlal ettii grlmtr (Dabbs, Carr, Frady, & Ri- ad, 1995;
Dabbs, Ruback, Frady, Hopper, & Sgoutas, 1988). Benzer ekilde,
kk yalardaki sulularda testosteron dzeylerinin niversite rencilerinden daha yksek olduu saptanmtr (Banks & Dabbs, 1996).
Belirli bir niversitedeki renci dernekleri karlatmldnda en
grltc,
sosyal
yelerinde
de,
adan
dierlerine
en
sorumsuz
oranla,
ve
yksek
sert
demeklerin
testosteron
oranlan
grlmtr (Dabbs, 2000; Dabbs, Har- grove, & Heusel, 1996).

Yukandaki almalar korelasyon almas niteliindedir. Yksek
testosteron dzeylerinin duruma bal olduu da dnlebilir; yani,
saldrgan bir balamda olmak daha ok testosteron retilmesine
neden olur (Thompson, Dabbs, & Frady, 1990; Mazur & Dabbs, 1992;
Glaude, Boech- ler, & McCaul, 1989). Testosteron dzeyinin etkileri
daha etkin olarak nasl incelenebilir? Doal deney olanaklanndan
biri testosteron dzeylerini deitirerek cinsiyet deitirmeyi seen
insanlardr. Testosteron dzeylerini drerek kadm olmay seen
erkekler, ykselterek erkek olmay seen kadnlar bulunmaktadr.
Peki, bu kiilerin saldrganlk dzeylerinde bir deiiklik olur mu?
Tahmin edebileceiniz gibi, erkek olmay seenlerin salTestosteron,
Saldrganlkla ilikilendirilen bir hormon.
183
drganlk dzeyleri artarken, kadn olmay seenlerinse dmtr (vj

Gooze ve ark., 1995; Cohen-Ketteinis & Van Goozen, 1997). Bu alu
etkileyici olmakla birlikte katlmclar deney dzenlemelerinden ve bek

nen sonulardan habersiz olmad iin gerek bir deneyde olmas
gere
kesinlikten
uzaktr.
Bu
doal
deneyde
katlmclar
hormonlarnn de tirildiginin farkndadr ve daha erkeksi ya da kadns

olma
beklentisi
lar.
Elbette
ki
ideal
bir
deneyde
hormon
dzeylerinin ykseltildiini drldn katlmclann bilmemesi ve

yeni duygulann ortaya beklentisinin olmamas gerekir. Yine de, byle
bir almann etik smr fazlasyla aacam sylemeye bile gerek
yok!
Cinsiyet ve Saldrganlk
Testosteron dzeyi saldrganl etkiliyorsa bu durum erkeklerin
kad lardan daha saldrgan olduu anlamna m gelir? yle grlyor ki
ocuklar zerinde yrtlen klasik bir tarama aratrmasnda Ele
Maccoby ve Carol Jacklin (1974) erkek ocuklann kzlardan daha
saldiTgaJ olduunu ortaya koymutur. rnein, bir almada,
aratrmaclar svire ve Etiyopyay da kapsayan eitli kltrlerden
ocuklan oyun: smda gzlemlemilerdir. Kz ocuklara oranla, erkek
ocuklar arasnd oyun d iti kak ve birbirine vurmann ok daha
sk yaand grl mtr (Deaux & La France, 1998).
te yandan, cinsiyet farkllklan zerine aratrmalar yzeyde
grn~| dnden biraz daha karmaktr. rnein, aratrmalar
erkek ocuklara^ kzlara oranla daha ak bir ekilde saldrganlk
sergilediini
(yani
dogra-1
dan
hedefteki
kiiye
saldrdklann)
gsterse bile, kz ocuklar saldrga duygularn daha st kapal bir

ekilde, rnein dedikodu yaparak, birbftf lerini ekitirerek ve
hedefteki kii hakknda yalan sylentiler yayarak diil vururlar (Coie
ve ark., 1999; Dodge & Schwartz, 1997; McFadyen-KetS hum, Bates,
Dodge, & Pettit, 1996). Aynca, 64 ayn deney zerinde yrftl
.>'5Wj
tlen bir st-analiz almasnda olaan koullar altnda erkeklerin

kadm. j lardan ok daha fazla saldrganlk sergilediinin doru
olduu, buna karaj kadnlar ve erkekler fiilen kkrtldklannda
cinsiyetler arasndaki farkl^ lklann ok daha azald grlmtr
(Bettencourt & Miller, 1996). 'S
Dier bir deyile, gndelik yaam durumlannda ortada zel bir ey

yofcg| an ya da hakarete urayan kadnlar da neredeyse erkekler
kadar sal
n davranabilirler. Bu verileri erkeklerin belirsiz durumlar
kadnlara daha kkrtc alglama eiliminde olduu ve bu

nedenle de gndeolarak
alglayabileceimiz
bir
durumda
daha
saldrgan
davranabilecek- eklinde yorumlayabiliriz. Bunun iyi rneklerinden

biri trafikteki fke- Erkekler bir arabann nlerine gemesini kiisel
bir hakaret ya da eriklerine yaplm bir tehdit olarak alglayp daha
saldrgan tepkiler ve- ilirler. Kadnlar ise bu gibi eyler zerinde
fazla durmama eilimindedir.
* Bu da iddet ierikli sular nedeniyle tutuklananlann neden
ounlukla kek olduunu aklamamza yardm edebilir. Kadnlar
genellikle iddet
ileli (cinayet, messir fiil) sular deil, mlkiyetle ilgili (sahtecilik, dodincilik, hrszlk) sular nedeniyle tutuklanrlar. Erkekler fiziksel saldra doal olarak m daha eilimlidir, yoksa bu ekilde davranmay
re* 1er mi? Ksacas, biyoloji mi yoksa sosyal renme mi daha
etkilidir? Bun- exnin olamayz, ancak biyolojik farklhklan gsteren
baz verilerden sz ebiliriz. zellikle ABDde son 45 yl ierisinde
kadnlan etkileyen byk deiimler kadnlar ile erkeklerin iledikleri
iddet ierikli suiann orannda bir deiiklie yol amamtr. Aslnda
erkeklere oranla kadmlann, ' ledigi iddet iermeyen suiann
oramnda ok daha byk bir art olduu- gsteren veriler
bulunmaktadr (Wilson & Hermstein, 1985).
Yine belirtelim, bunlar kadmlar arasnda saldrganla ok
rastlanmad- anlamma gelmez, ancak kadmlann kkrtc olmayan
durumlarda saldr- davranma eilimleri erkeklerden daha azdr.
Aynca, kadnlar ak sal- ganlk sergilediklerinde bu eylemleri
nedeniyle erkeklerden daha fazla ; luluk ve kayg duyarlar (Eagly &
Steffen, 1986). kltrel Farkllklar Saldrgan davranlarda deiik
kltrlerde cinsiye- : bal farkllklar grlr. Bir almada,
ounlukla Avrupa ve Asyada- 11 lkeden ergenler, insanlar aras
atmalan anlatan ykler oku- lar, daha sonra da bu ykleri kendi
versiyonlanyla tamamlamlar- (Archer & McDaniel, 1995). 11 lkenin
her birinde gen erkeklerin, en kadnlara oranla, atmalan iddet
yoluyla zme eilimini daha *la sergiledii grlmtr.
Bu
verilerden
yola
karak
erkekler
ve
kadnlar
arasnda
biyokimyasal rkhhklar olduunu syleyebiliriz, ancak biyokimyasal

farkllklar bu ulgulara ulalmasnn tek nedeni deildir. Belirli bir
kltrde erkekler
kadnlara oranla tutarl bir ekil^H

daha yksek saldrganlk dzeyfeM
sergilese de, kltrler aras farklIM
lklar da nemli bir rol oynar. H
nein, AvustralyalI ve Yeni ZelaJiS
dal kadnlar sveli ve Koreli (4tt
keklere oranla daha fazla saldrgaJH
lk sergilemitir.
Yakn Partnerler Arasnda SaldufB
ganlk Son olarak, yakn partnerleS!
arasnda
sergilenen
iddette
grleâ
byk
cinsiyet
farkllklarna degiSj neceiz. Tipik

bir yl ierisinde kail dmlara kar
ilenen
Neden baz erkekler elerine fiziksel
iddet uygularlar?
btn
iddet!!
ierikli
suiann %22si yakn parl| nerleri

tarafndan
gerekletirilmi-H
tir;
erkekler iin bu oran %3tr. Ko- j
calann elerini ldrme olasl, i aksi durumdan ok daha yksektir.

rnein, 1998
ylnda,
ABDde ldrlen 3419
kadnn %32si
kocalarnn, erkek arkadalarnn, eski kocalarnn ya da eski erkek

arkadalarnn ellerinde can vermitir. Yakn partnerleri tarafndan
ldrlen kadn orannn bu denli yksek olmas, nde gelen bir salk
yetkilisinin, Kadnlar evden ktklarnda telalanyorlar, belki de ; asl
evde kaldklarnda telalanmallar eklinde bir yorumda bulunmasna
yol amtr (Goode, 2000, s. F).
Tekrarlayalm, bu veriler testosteronun cinsiyet farkllklarndaki
tek ; etken olduunu gstermez. Bu denli karmak bir fenomeni ele
alrken byk olaslkla birden fazla neden olduunu dnmemiz
gerekir.
Yakn
ilikilerde
ilenen
cinayetlerde
grlen
cinsiyet
farkllklarnda testosteronun ksmen de olsa bir etkisi olabilir. Buna ek

olarak, bu cinayetler en azndan ksmen sosyal de olabilir -cinsiyet
ayrmcl yaplan bir toplumda erkeklerin kadmlar zerinde g ve
denetim sahibi olmas beklenebilir ve erkekler de bunun bir zorunluluk
olduu hissine kaplabilir (Eisenstat & Ban- croft, 1999). Ayrca,
evrimsel
psikolojinin
bak
asyla
erkeklerde
kskanln
zamanlar erkein soyunun srdrlmesi ilevini grd sy-
bir
ebilir (Geen, 1998; Buss, 2004). Yine de, sebep ksmen biyolojik
olsa bi- , ne iddet ierikli davranlar mazur grlebilir ne de bu
durum bu tip 'davranlarn sosyal mdahale yoluyla
deitirilemeyecei anlamna gelir, mu az sonra greceiz.
I Alkol ve Saldrganlk
: Sosyal adan etkin ou niversite rencisinin bildii gibi alkol
top- mun eitli eylemler zerinde dayatt engelleri kaldran bir
etkiye satir ve bu eylemlerden biri de saldrganlktr (Desmond, 1987;
Taylor Leonard, 1983). Kkrtlmam insanlar arasnda ve genelde
aykken saldrgan davranmayan insanlarda bile alkol ile saldrgan
davran arasm- 'da bir balant olduu aratrmaclar tarafndan
bilinen bir durumdur , (Bailey & Taylor, 1991; Bushman & Cooper,
1990; White, 1997; Yudko, i, Blanchard, Henne, & Blanchard, 1997).
Barlarda ve gece kulplerinde neden sk sk yumruklamalar olduu ve

aile ii iddetin neden genellikle .
alkol kullanm ile ilgili olduu bu ekilde aklanabilir.
Alkol neden saldrgan davranlar
arttrr?
Alkol
kaldrr
-sosyal
genelde
genellikle
kederi
ketleri
azaltr
ve
daha
az
olduumuzdan
tedbirli davranmamza neden olur

(MacDonald, Zanna,
Ah, onu ben sylemedim, alkol sy-
& Fong, 1996). te yandan, hepsi bu ledi.

kadar deildir, yle grlyor ki The New Yorker Collection 1975
alkol genel bilgi ileyiimizi aksatr
(Bushman, 1993, 1997; Bushman &
Dana Fradon cartoonbank.com. Tm

haklan sakldr.
Cooper,
1990). Bu da alkoll insanlann genellikle bir sosyal durumun ilk ve en
bariz ynlerine tepki vermesine, nanslar gzden karmasna neden
olur. rnein, ayksanz ve birisi ayanza basarsa bunu istemeden
yaptn fark edersiniz. te yandan, sarho olduunuzda durumun
inceliini
gzden
kamp
sanki
ayanza
kasten
basm
gibi
davranabilirsiniz. Dolaysyla, (zellikle de erkekseniz) adama bir yumruk atabilirsiniz. Bu, erkeklerin, zellikle de alkoln etkisi altndayken,
kkrtc
olarak
rneklerinden bi-
yorumlayabilecei
belirsiz
durumlann
tipik
ridir. Gerekten de su istatistikleri cinayet, saldn ya da dier

iddet rikli sulardan tutuklanan ou kiinin tutuklama srasnda
yasal o' sarho kabul' edilen durumda olduunu gsteriyor
(Greenfield & H~ berg, 2001). Buna ek olarak, kontroll
laboratuvar deneyleri yasal o sarholuk kabul edilen dzeyde
alkol alan bireylerin kkrtmalara, a t tarda alkol alan ya da hi
almayanlara oranla, daha saldrgan tepkiler diini gsteriyor
(Bushman, 1993; Lipsey, Wilson, Cohen, & D 1997; Taylor &
Leonard, 1983).
Ac, Huzursuzluk ve Saldrganlk

Bir hayvan ac ekiyorsa ve bulunduu yerden kaamyorsa sald
sna kesin gzyle baklabilir. Bu durum san, fare, hamster, tilki, m
mun, kerevit, ylan, rakun, timsah ve dier birok canl iin geerli
(Azrin, 1967; Hutchison, 1983). Bu koullarda hayvanlar kendi trle '
den ya da baka trlerden hayvanlara ya da oyuncak bebek, tenis to'
gibi evrede bulunabilecek herhangi bir eye sakhnrlar. Bunun insanla
iin de geerli olduunu dnyor musunuz? Birka saniye durup d"
nnce durumun gerekten bizim iin de ayn olduunu tahmin
edebi lirsiniz. Ayak parmamz bir yere arptmzda ya da
parmamza .&. kile vurduumuzda bir oumuz en yaknmzdaki
herhangi bir hedefi? yumruklamay isteyecek kadar ileden karz.
Gerekten de bir dizi de neyde elleri ok souk suya sokulduunda
ac hisseden rencilerin, d-, er rencilere kar daha saldrgan
davranma eiliminde olduu grlmtr (Berkowitz, 1983).
Ayn ekilde, birok kuramc scak, nem, hava kirlilii ve kt koku;

gibi dier bedensel huzursuzluklann da saldrgan davran eiini
drdn savunuyor (Stoff & Caims, 1997). 1960lann sonlannda
ve 1970lerin balannda ABDde Vietnamdaki sava ve rk ayrancl
nede-' niyle tansiyon ykseldiinde lke liderleri uzun, scak yaz
nedeniyfe- bir hayli endielenmilerdi. Bu ifade, yaz sca yznden
gerilen sinirlerin boanmasndan duyulan korkuyu dile getiriyordu.
Korkular boa da; kmad. 1967 ila 1971 yllan arasnda yaanan
kankhklann incelenme2 si ayaklanmalann scak gnlerde ortaya
kma olaslnn, souk gnle-^ re oranla ok daha yksek olduunu
gsteriyor (Anderson & Andersol, 1984; Harries & Stadler, 1988).
Scaklk (Fahrenheit)
12.1
, scak yaz.
ksek scaklklar iddetli ayaklanmalarn ve dier saldrgan davranlarn ortaya
k- ^li olasln arttrr.
(Carlsmith & Anderson akmasndan uyarlanmtr.)
t Artk bildiiniz gibi, laboratuvar dnda, doal ortamlarda meydana

gelen olaylan yorumlarken ok dikkatli olmamz gerekiyor. rnein,
iinizdeki bilim insan saldrganlk oranlarndaki ykseliin scaktan m,
yoksa insanlann souk gnlere oranla scak gnlerde danda daha
ok zaman "geirmesinden mi (yani birbirlerinin yoluna kmasndan
m) kaynaklandn soruyor olabilir. O zaman, saldrganla neden
olann scak hava deil,
temas olaslnn artmas olmadm nasl belirleyebiliriz? Olay
laboratuvar ortamna tayabiliriz; aslnda bunu yapmak artc

derecede kolaydr. ' Bu tip bir deneyde renciler farkl koullar
altnda ayn teste girmitir: Bazlar normal scaklktaki bir odada,
dierleri ise scakl 32 dereceye varan bir odada teste hazrlanmtr
(Griffitt & Veitch, 1971). Scak odadaki renciler kendilerini daha
saldrgan
hissettiklerini
sylemekle
kalmam,
betimlemeleri
ve
puanlandrmalan istenen bir yabancya kar da daha dmanca

yaklamlardr. Dier aratrmaclar da benzer sonulara ulamtr
(Anderson, Anderson, & Deuser, 1996; Rule, Taylor, & Dobbs, 1987).
Doal dnyadan alman, buna ek niteliindeki veriler, scak ve
saldrganlk arasndaki balant ile ilgili inanc destekliyor. Scak geen
yllarda ilenen iddet ierikli su orannn artmas bir yana (Anderson,
Bushman, & Groom, 1997) beyzbol sahalarnda bile scak ve
saldrganlk kol kola ge-
Scak, Nem ve Saldrganlk

Skk trafie yakalanp kaldnz bir dahaki
seferde Kenrick ve Maci nen (1986) dzenledii deneyin doalc bir tekrarn
yapn. Aadaki?1^ zerine dnn: Scak ve nem ne kadar yksekse
saldrganlk dzeyi li yksek olur.
Grdnz (koma alma eklinde gerekleen) saldrganlk

dzeyi edin.
O gnk scaklk ve nemi not edin.
Skk trafie yakalandnz dier birka seferde de ayn eyi
yapn. - Scaklk ve nem ile korna alma arasnda bir iliki grebildiniz
mi?
ziyor gibi grnyor. Beyzbol liginde oynanan malarda hava sc

derecenin zerine ktnda beyzbol topuna hedef olan vurucularn
say da kayda deer oranda artyor (Reifman, Larrick, & Fein, 1988).
Arizo- nadaki l ehri, Phoenixte de trafik sktnda klimasz araba
kullanan srcler, klimal aralardaki srclere oranla, komaya daha
ok basyorlar (Kenrick &r MacFarlane, 1986), bkz. Dene ve Gr!
ou bilim insan atmosferdeki sera gazlan nedeniyle hava
scaklnn
artaca
konusunda
hemfikir.
Bu
blmde
okuduklarnzdan yola karak, sizce kresel snmann saldrganlk

zerinde de bir etkisi olabilir mi? yle grlyor ki evet. klim ile
saldrganln etkileri konusunda dnyann nde gelen uzmanlanndan
olan Craig Anderson yakn zamanda yrtt bir zmleme
almasnda kresel snmann iddet ierikli sularda arta yol
amasnn neredeyse kesin olduunu ngrd (Anderson, 2009).
Sosyal Stat ve Saldrganlk

Beden kimyasnn, alkoln, ac ve scak hava gibi rahatsz edici
fiziksel deneyimlerin saldrganlk zerindeki etkilerini grdk. Naho
sosyal durumlar da saldrganla neden olabilir. Tatil iin eve
gideceinizi
ve
arkadanz
Samin
sizi
arabasyla
havaalanna
brakacan dnn. Bulumaya, havaalanna rahata ulaacanz

zamandan biraz daha ge geliyor; sizi a- n evhaml olmakla suluyor
ve yolu
iyi bildiini,
havaalanna
zamanndan
ok
varacanz sylyor. Havaalanna giden yolun yansnda
daha nce
k skp kalyor. Sam daha bir sr zamannz olduunu sylyor -anbu defa kendinden eskisi kadar emin deil. Birka dakika sonra elleri^ terlemeye balyor. Arabann kapsn ap yola bakmak iin dar
k- rsunuz. Trafikte skm arabalar gz alabildiine uzanyor.
Arabaya
ge- jdnp
kapy arpyorsunuz
ve Same bir bak
frlatyorsunuz. Zoraki msyor ve Bu kadar trafik olacan nereden

bilebilirdim? diyor. Siz- artk bir yerlere saklanmasnn zaman geldi
mi?
| Engellenme ve Saldrganlk
Hepimize tandk gelen bu hikyede de grdnz gibi engellenme,
saldrganln ana nedenlerinden biridir. Engellenme, birisi ulamak
istedii bir hedefe ya da doyuma giden yolda engellendiinde ortaya
kar. Hepimiz za- -man zaman kendimizi engellenmi hissederiz
-haftada en azndan drt kez- belki de gnde drt kez!
Aratrmalar
engellenmenin
saldrgan
tepki
olaslm
ykselttiini
gsteriyor. Bu eilim, engellenme-saldrganlk kuram olarak anlr: Kii

bir amaca ulamasnn engellendiini dndnde saldrgan tepkiler
verme olasl da artar (Dollard, Doob, Miller, Mowrer, & Sears, 1939).
Bu, engellenmenin her zaman saldrganla yol at anlamna gelmez
-ancak zellikle kesinlikle naho, istenmeyen ve denetlenemeyen bir
engellenme sz konusu olduunda sk yaanan bir durumdur.
Roger Barker, Tamara Dembo ve Kurt Lewinin (1941) yrtt klasik bir deneyde kk ocuklar, gerilen tel nedeniyle ulaamadklar
oyuncaklarla dolu bir odaya sokulmutur. Uzun bir bekleyiten sonra en
sonunda ocuklarn oyuncaklarla oynamasna izin verilmitir. Kontrol
koulunda, farkl bir grup ocuun oyuncaklarla bata engellenme
olmadan hemen oynamasna izin verilmitir. Bu ocuklar oyuncaklarla
nee iinde oynarken engellenen grubun en sonunda oyuncaklara
ulatklarnda ar ykc olduklar grlmtr: Birou oyuncaklar
krm,
duvarlara
frlatm,
zerlerinde
zplam
ve
buna
benzer
davranlar sergilemitir.
Engellenmeyi ve dolaysyla bir saldrganlk trnn ortaya kma
olasln birka ey arttrabilir. Bu etmenlerden biri, hedefe ya da
istediiniz nes-
" Engellenme-saldrganlk Kuram
."
Êngellenmenin -kiinin bir amaca ulamasnn engellendii algs- saldrgan

tepirimi olasln arttrd dncesi.
ofr fkesi aptal srclerin yolu tkamas nedeniyle mi yaanr? Eer yleyse,
neden btn srcler bu adam kadar fkelenmiyor?
neye yaktlgnzdr. Hedef ne kadar yaknsa elden kaan doyum

beklentisi de o denli byk olur, beklenti ne kadar bykse saldrganlk
olasl da o denli artar. Bir alan deneyinde bu durum kandanmtr
(Harris, 1974). Bir i birliki eitli yerlerde, bilet giesinde, kalabalk
restoranlarda ve spermarket kasasnda sra bekleyen insanlann nne
gemitir. birliki kimi zaman sradaki ikinci kiinin, kimi zaman da on
ikinci kiinin nne gemitir. Sonular aktr: birliki ikinci sradakinin
nne getiinde hemen arkasnda bekleyen insanlar ok daha saldrgan
davranmtr.
Beklenmedik bir engellenme sz konusu olduunda da saldrganlk
dzeyi ykselir (Kulik & Brown, 1979). Bu deneyde rencilerden
yabanclara telefon edip bir hayr kurumuna bata bulunmalann
istemitir. Deneye katlan renciler komisyon baznda almaktadr
-alman her ban kk bir ksm renciye kalr. Kimi renciler
yksek miktarlarda ba beklentisi iindeyken kimilerinin beklentileri
dktr. Deney, hi kimse bata bulunmay kabul etmeyecek ekilde
dzenlenmitir. Sonu? Beklentileri yksek olan renciler, beklentileri
dk olan rencilere oranla, ba yapmayanlara kar daha fazla
szl saldrganlk sergilemi, daha sert konumu ve telefonu daha sert
bir ekilde kapatmlardr.
|, Sylediimiz gibi, engellenme her zaman saldrganla yol amaz. yle
rlyor ki daha ok fke ve rahatszlk yaratr; ortamdaki dier

etkenler baldrgan davranlara hazrlayc nitelikte olduunda
saldrgan davranlar ortaya kar (Berkowitz, 1978, 1988, 1989,
1993; Gustafson, 1989). Bu di- "i!-r etkenler nedir? Bunlardan biri
engellenmeden sorumlu olan kii ya da J|a kiinin misilleme yapma
yetenei olabilir. Hangisi daha kolay? Sizden .-Kilometrelerce uzakta
yaayan, kim olduunuz hakknda en ufak bir fikri %frnayan ve ba
yapmak istemeyen birisinin yzne telefonu kapamak m, yoksa
yznze dik dik bakan ve bir Amerikan futbolu takmnn defans
oyuncusu olan birisinden hncnz almak m? Benzer ekilde,
engelleme anlalabilir, meru ve kastszsa saldrganlk eilimi de

decektir.
rnein,
bir
deneyde
birlikinin
iitme
cihaz
bozulduu iin yanllkla takm arkadalarnn problemi zmesini

sabote etmesi sonucu ortaya kan engellenme, llebilir derecede
bir saldrganla yol amamt (Bumstein & Worchel, 1962).
Aka grld gibi engellenme ile yoksunluk birbirinden
farkldr.
rnein,
ocuklar
sadece
oyuncaklar
olmad
iin
oyunca olan ocuklardan daha saldrgan davranmazlar. Oyuncak

deneyinde engellenme ve saldrganln ortaya kma nedeni,
ocuklarn hakl olarak oyuncaklarla | oynama beklentisi tamalar
ve bu makul beklentinin gereklememesiydi; bu engelleme de
ocuklarn ykc davranmalarna neden olmutu.
Rahip Jesse Jackson da, bu dorultuda, 1967 ve 1968 ylnda
meydana gelen ayaklanmalarn, beklentilerin ykseldii ve yetersiz
olsa da sosyal harcamalarn arttrld dnemde gerekletiine
dikkat ekmitir. Ksacas, Jacksona gre ayaklananlarn engellenme
duygusu ve saldrgan davranlar, beklentilerin boa kmasndan
kaynaklanyordu. Bu yorum bu ayaklanmalarn yoksulluun en st
dzeyde olduu corafi blgelerde deil, ou krsal blgenin aksine
Afrika kkenli Amerikallar iin ilerin o kadar da kt olmad Los
Angeles ve Detroitte yaandm syleyen psikiyatr Jerome Frankm
(1978) gzlemleriyle tutarldr. Burada nemli olan ayaklananlarn
beyazlann durumu ve birok Afrika l kkenli Amerikalnn hakl
olarak beklenti iine girdii olumlu deiiklikler balamnda gidiat
kt
olarak
alglamasyd.
Dolaysyla,
saldrganla
yol
aaniyoksunluk deil, grece yoksunluktur: kendinizin (ya da ait

olduunuz grubun) hak ettiinizden, beklentisi iine sokulduunuz
eyden ya da size benzeyen insanlarn sahip olduundan daha azma
j
hip
olduunuz
algs.
J
B
Benzer bir olay da 1991 ylnda Dogu Avrupada zincirler biraz
gevJB tildikten hemen sonra Sovyetler Birliine kar patlak veren
ayaklanmalara da yaanmtr. Ayn dorultuda, Auschwitzten sa
kurtulanlardan btSM olan Primo Levi (1986) toplama kamplannda
bile bakaldr rneklerine tj&B nk olduunu, ancak ba kaldranlann

piramitin en altndakiler, en ko|| kun drmdakiler deil, bir ekilde
ayrcalkl olan mahkmlar olduujfi nu syler (s. 203).
jjg
Kkrtlma ve Karlk Verme
Yan zamanl bir ite altnz, bir ayakst restorann tezgh

arka->|
smda
hamburger
piirdiinizi
dnn.
Bugn
her
zamankinden daha 1 fazla almanz gerekiyor, nk eli abuk bir

insan olan a hastalanp^ eve gitti ve mteriler tezghn
arkasnda
kuyruk
homurdanmaya
oluturmaya,
baladlar.
hambur-
leri
hzlandrmak
ger
yemek
istiyorsunuz
ortalkta koutururken bir turu fsna arpp deviriyorsunuz.
iin
ve
Tam
da her yer turu iinde kald bu anda patronunuz ieri giriyor, Ne

sakar eysin sen! diye bamyor, Maan- Hibir ey intikamdan^"
dan 10 dolar
keseceim; eline bir fra al da ha
marsfl., daha far de- ortal temizle salak! Buraya ben bakanm."
gldir '
Gzlerinizden
ate
saarak
adama
bakyorsunuz.
-Wmston Churchill
Bu sama sapan
ii alp ne
yapmas
n sylyorsunuz?
Saldrganlk ok zaman da bir bakasnn saldrgan davran ile
kkrtlan
kiinin
karlk
verme
gereksinimden
kaynaklanr.
Hristiyanlktaki teki yanan dn retisi her ne kadar kulaa ho

gelse de, laboratuvarda ve laboratuvar dnda gerekletirilen
birok deneyde grld zere, ou insan-bu de uymaz. Bu
dorultudaki almalardan biri Robert Baron (1988) tarafndan
dzenlenmitir. Bu deneyde katlmclar yeni bir rn iin bir reklam
hazrlamtr; daha sonra bu reklamlar deney i birlikisi tarafndan
deerlendirilmi ve eletirilmitir. Bir koulda eletiri gl olmakla
birlikte nazik ve dncelidir (Gelitirilmeye olduka ak bir alma
bence); dier koulda eletiri hakaret niteliindedir. (stesen bile
zgn
olabileceini
sanmyorum.)
Karlk
verme
olanaklan
olduunda
muamele gren bu katlmclarda karlk verme eiliminin,
nazik
kouldaki
katlmclara
oranla,
daha
yksek
olduu
zaman
karlk
grlmtr.
Yine
de
insanlar
kkrtldklannda
bile
her
vermezler. 'Kendi kendimize kkrtmann kastl olup olmadm

sorarz. Kastsz olduuna ikna olduumuzda oumuz karlk
vermeyiz (Kremer & Step- ifcens, 1983). Benzer ekilde, hafifletici
nedenler olduunda da kar-saldrganlk yaanmaz. te yandan,
saldrgan bir tepkiyi dindirmek iin kkrtma srasnda bu hafifletici
nedenlerin farkna varmak gerekir (Johnson & Rule, 1986). Bir
almada
deneyi
dzenleyenlerin
asistan,
rencilere
hakaret
etmitir, rencilerin yarsna, asistann bir kimya snavnda haksz

yere dk bir not ald iin zgn olduu sylenmi; dier
rencilere ise ayn bilgi hakaret gerekletikten sonra verilmitir.
Daha sonra btn katlmclarn asistan, rahatsz edici bir sesle
cezalandrarak karlk verme ans olmutur. Hakarete uramadan
nce hafifletici nedenlerden haberi olan renciler daha dk
younlukta ses cezas yaratmtr. Bu farklln nedeni nedir? Hakaret
srasnda bilgilendirilmi renciler hakareti zerlerine alnmam, bu
nedenle
de
karlk
verme
ihtiyac
duymamtr.
Fizyolojik
uyanlmhklann gsteren veriler de bu yorumu desteklemektedir:

Hakaret
srasnda
asistann
mutsuz
olduunu
nceden
bilen
rencilerin kalp atlar hzlanmamtr.
Saldrgan Nesnelerin pucu olarak Kullanlmas

Belirli uyarclar bizi eyleme ynlendiriyor olabilir. Saldrgan
uyarcnn,
yani
saldrgan
tepkilerle
badatrlan
bir
nesnenin
yalnzca varl bile saldrganlk olasln arttryor olabilir mi?

Leonard Berkowitz ve Anthony Le Pagein (1967) dzenledii
klasik
bir
deneyde
niversite
rencileri
fkelendirilmitir.
fkelendirildikleri srada bazlarnn bulunduu odada (grnte bir

nceki deneyden kalan) bir silah, dierlerinin bulunduu odada ise
zararsz bir nesne (bir badminton raketi) bulunmaktadr. Daha sonra
katlmclara baka bir niversite rencisine elektrik oku verme
olana tannmtr. Tabii ki aslnda gerek bir
_ Saldrgan Uyana. ,
JJ*
; Saldrgan tepkilerle badatrlan (men vbr silah) ve yalnzca varlyla

ble:g j drganhk olasln arttran bir nesne.
"
ekil 12.2
Tetik
ekebilir.
parma
Silah
saldrgan
saldrganlk
gibi
ipular
dzeyini
arttrma eilimindedir.
(Berkowitz & Le Page,
1967'% almasndan
uyarlanmtr.)
Odada silah Odada badminton

olduunda raketi olduunda
elektrik oku sz konusu deildir. Silah bulunan odada fkelendirilen

rencilerin, raket bulunan odadaki rencilere oranla, daha youn
elektrik oklar verdii grlmtr (bkz. ekil 12.2). Temel bulgular
ABD ve Avrupada birok kez tekrarlanmtr (Frodi, 1975; Tumer &
Leyens, 1992; Tumer, Simons, Berkowitz, & Frodi, 1977). Bunlar
dndrc
bulgular
ve
silah
kstlamas
kartlanmn
sklkla
kulland, silah ldrmez, insan ldrr slogannn aksi ynnde bir

sonu ortaya koyuyor. Silahlar ldrr. Leonard Berkowitzin de
(1981, s. 12) belirttii gibi, fkeli birisi iddet kullanmak istediinde
silahnn tetiini ekebilir; ancak tetik de parma ekebilir ya da
saldrgan davranmaya hazrsa ve bu tip davranlara kar gl
ketler yoksa onu saldrgan tepkiler vermeye yneltebilir."
Washingtondaki Seatde ve Kanadadaki Vancouver ehirlerini ele
alalm. Bunlar birok adan karde ehirdir; her iki ehir de benzer
iklimlere, nfusa, ekonomiye, genel su ve fiziksel saldr oranlarna
sahiptir. ki adan birbirlerinden ayrlrlar: (1) Vancouverda silah
sahibi olmak sk bir ekilde kstlanmtr; Seatdeda bu tip bir
kstlama yoktur, (2) Seatdedaki cinayet oran Vancouverm iki
katndan fazladr (Sloan ve ark., 1988). ikinci farkllk birinciden mi
kaynaklanmaktadr? Bundan emin olamayz. te yandan, az nce
anlattmz laboratuvar deneyi ABDde silah gibi iddeti tevik eden
uya- nclann ortalkta olmasnn bir etmen olabileceini gsteriyor.
Dnyann farkl lkelerindeki cinayet oranlan ile ateli silahlarn

erie- bilirlii arasnda yksek bir korelasyon olduunu gsteren
lkeler aras bir
alma da bu dnceyi destekliyor (Archer & Gartner, 1984).

rnein, silah bulundurmann yasak olduu Ingilterede nfus
ABDnin drtte biridir ama cinayet oran ABDnin on altda biridir.
Geni kapsaml bir izlem almasnda Archer ve meslektalan
(Archer, 1994; Archer & McDaniel, 1995) ABD ve dier 10 lkede
yaayan ergenlerden insanlar arasndaki bir atmay anlatan bir
yky
okumalann
ve
atmann
sonucunu
ngrmelerini
istemitir. Ulalan sonular, dier btn lkelerde yaayan ergenlere

oranla, iddet ierikli bir sonu ngrme eiliminin Amerikal
ergenlerde daha yksek olduunu gsteriyor. Dahas, Amerikal
ergenlerin resmettii iddet ierikli sonulann lmcl, silahl ve
acmasz olma eilimi daha yksektir (Archer, 1994, s. 19). Bunlar
yad- snamayacak sonular: lmle sonulanan, zellikle de silah
ieren iddet eylemleri Amerikan toplumunun nemli bir parasdr
-ve dolaysyla Ame- nkal genlerin beklentileri ve hayalleri zerinde
de nemli bir rol oynar.
Tasdik, Taklit ve Saldrganlk

Artk bildiiniz gibi ou insan bakalanndan ipulan alr. rnein,
saldrgan
bir
davrann
doru
olup
olmadm
renmek
istediimizde bakalannm neler yaptna ya da bu konuda neler

sylediine bakarz. Dolaysyla, saygn bir kii ya da kurum
saldrganl
tasdik
ettiinde
bu,
birok
insann
tutum
ve
davramlann etkileyecektir. rnein, yeni bir almada Brad
Bushman ve meslektalan dinde yceltilen iddet ve saldrganlk

yklerinin etkisini aratrmtr. Tahmin edebileceiniz gibi, bu almada iddet ierikli bir yk Incile atfedildiinde ve bu ykde Tann
iddeti kutsadnda okuyucunun daha sonra saldrgan davranma
olasl da
Sam solum silah. ABD'de kolaylkla silah edinebilmek, iddetin skln ve
younlu unu arttryor olabilir mi?
artar. Bu durumun dindar kaulmclar iin olduu kadar, dindar

olmayan?! lar iin de geerli olduunu ilgin bir not olarak ekleyelim
(Bushman, Rid- ge, Das, Key, & Busath, 2007).
Saldrganln taklit edilmesine gelince, bakalarnn etkisi din gibi
pres- ^ tijli kuramlarla snrl deildir. Hemen herkes etkili olabilir. Bu,
zellikle o-, cuklar iin geerlidir. ocuklar ou zaman, zellikle de
saldrganln
dl;
lendirildiini
grdklerinde,
atmalan
saldrganlkla zmeyi, yetikinleri P ve yatlann takt ederek

renir. mein, ou spor dalnda en nl (ve en *. ok para
kazanan) sporcular ayn zamanda en saldrgan olanlardr ve daha
saldrgan olan takmlar daha ok ma kazanr. nl beyzbol menajeri
Leo Durocherm Nazik adamlar sonuncu olur!" szyle belirttii gibi,
sporda centilmenlik genellikle ie yaramaz Veriler de bu inanc
destekliyor. rnein, profesyonel hokeyde an saldrgan oyun
nedeniyle ceza blmesine en sk gnderilen oyuncular ayn zamanda
en ok gol atan ve en ok paray kazanan oyunculardr (McCarthy &
Kelly, 1978). Efsanevi orta sklet boks ampiyonu Jake LaMottann
hayatn anlatan muhteem filmin admn Raging Bull [fkeli Boa]
olmas da artc deil. Sporcular, ocuklar ve ergenler iin rol
modeli olmay srdrdke hret ve zenginliin an saldrganlkla el
ele yrd bir model geerliliini koruyacaktr.
ocuklarn en ok taklit ettii insanlar, elbette ki anne babalandr.
baba
ocukluk
dneminde
kt
muamele
grdyse
bu
zincirleme etki yaratabilir. Gerekten de fiziksel kt muamele

sergileyen anne _alann ok byk bir blm, ocukken kendi
anne babalarndan k~ muamele grmtr (Silver, Dublin, &
Lourie, 1969; Strauss & Gelles, ). ou uzmana gre anne
babadan fiziksel kt muamele gren o- -1ar kendi ocuklarn
yetitirmede
iddet
kullanmann
kabul
edilebi-
olduunu
renirler. Elbette ki aileden gelen verilerden ulalabilecek sonu

bu deildir.
Saldrganln doutan gelen gl bir yn olduunu da grdk; ye saldrgan anne babalar saldrgan ocuklar yetitiriyor olabilir mi?
Buda taklidin sz konusu olup
olmadn nasl belirleyebiliriz? Tahmin
ocuklar
ebileceiniz gibi bir laboratuvar

almasyla yararl verilere ulaabiliriz.
taklit etme. konusunda
(Bandura, Ross, &

sosyal
1961,1963)
renmenin
bir
dizi
hibir
deneyle
gcn
dinlemede
iyiobna- salar da onlan
Albert Ban- dura ve meslektalan

-Ross,
hyklerinin
szn
zaman
baarsz
olmazlar.
ortaya
-James Baldwm Nobodv

Knovvs MyName- '
koymutur.
Sosyal renme kuramna gre sosyal

dav-
ranlan
bakalann
(rnein,
gzlemleyip
deneylerinde
uygulanan
saldrganl)
taklit
temel
ederek
reniriz.
yntem
bir
Bandu-
yetikinin
ranm
havayla
doldurulmu plastik bir hacyatmaz (yumruklaynca devrildikten

sonra yeniden dorulan oyuncaklar) yumrukla- masyd. Yetikin,
oyuncaa tekme ve tokat atyor, bir tokmakla vurup saldrgan
szlerle bamyordu. Daha sonra da ocuklann oyuncakla oynamasna
izin veriliyordu. Bu deneylerde ocuklar saldrgan modelleri taklit edip
oyuncaa kt muamele edecekti. Kontrol koulunda olan ve saldrgan yetikin davramlann grmeyen ocuklar ise talihsiz oyuncaa
neredeyse tek bir fiske bile vurmuyordu. Dahas, saldrgan yetikini
seyreden ocuklar ayn eylemleri sergileyip ayn saldrgan szckleri
kullanyordu. Birou da yalnzca taklit etmenin tesine geip yeni
saldrgan davran bi-
{. Sosyal renme Kuram

i Bu kurama gre sosyal davTamlan (rnein, saldrganl) bakalann
gzlemleyip taklit ederek reniriz.
204
imleri retiyordu. Bu aratrma saldrgan davranlarn genellikle

yalnzca
bakalarnn
davranlarn
izleyip
taklit
etme
yoluyla
renildii inancmz gl bir ekilde destekliyor.
Medyadaki
Oyunlar
iddet:
TV,
Filmler
ve
Bilgisayar
Yalmzca saldrgan davranan insanlan izlemek bile ocuklann oyuncaklara saldrgan davranmasna yol ayorsa televizyonda iddet
ierikli programlar izlemenin ocuklar ve hepimiz zerindeki etkileri
nedir? Peki ya ocuklann oynad ve bilgisayar ekrannda ehirlerin
talan edildii; kafalarn, kol ve bacaklann koparldg iddet ierikli
bilgisayar oyunlarnn etkileri?
ocuklar zerindeki Etkiler Amerikada yaayan ou ocuk TV deki
iddete boulmu durumda. Boulmak bir yana, bu iddetle terbiye
ediliyorlar! Sosyal psikolog Leonard Eron, bir Senato heyetine,
ortalama biT Amerikal ocuun ilkokulu bitene kadar 8000 cinayete
ve 100.000m
sylemiti
zerinde
(Eron,
2001).
farkl iddet
iddeti
eylemine tank olduunu
nlemek
kolay
deildir.
TV
programlannm %58inin iddet ierdii dzinelerce almayla ortaya

kondu (rnein, Seppa, 1997) -ve bunlann %78inde pimanlk,
eletiri ya da iddetin cezalandmlmasmn ad bile gemiyordu.
Gerekten de belirli bir yl ierisinde TVde grlen iddet olaylannm
%40 kadan ocuklara kahra- Televizyon, cinayeti ait ol-
man
Y*
da buna
benzer ekici rol modelleri duu yere, evlere geri getir- olarak gelen
karakterler tarafndan balat- di.
lir (Cantor ve ark., 2001).
Alfred Hitchcock, 1965
peki ocuklar TV deki iddeti izleyerek
tam olarak ne renirler? Bir dizi uzun sreli alma insanlann ocukken TVde ne kadar ok iddet ierikli
program izlediyse ergenlik ve gen yetikinlik dneminde o denli ok
iddet sergilediini gsteriyor (Eron, 1982, 1987; Eron, Huesmann,
Lefkowitz, & Walder, 1996). Bu tr tipik bir almada ergenlerden
ocukken TVde hangi programlan ne sklkla izlediklerini ammsamalan
istenmitir. Daha sonra bu programlar bamsz bir jri tarafndan
iddet oranna gre deerlendirilmitir. Son olarak da ergenlerin genel
saldrganlk dzeyi retmen ve snf arkadalan tarafndan bamsz
olarak deerlendirilmitir, izlenen iddet ierikli TV programlan ile
SOSYAL PSKOLOJ
205
izleyicinin sonraki saldrganl
ocuklar saldrgan davranlar taklit yoluyla renir. Bu klasik almada

deneyci, oyuncak bebee ynelik iddet ierikli davranlarn modeli olmutur,
ocuklar da onu kusursuz bir ekilde taklit etmitir.
arasnda yksek bir korelasyon ilikisi bulunmu, stelik bu etkinin

zamanla birikerek oald, yani yala birlikte korelasyon gcnn
de artt grlmtr.
Bunlar olduka gl veriler olmakla birlikte, TV de ok fazla
iddet ierikli program izleyen ocuun ergenlikte iddete eilimli
olacan kesin olarak gstermez. Sonu olarak, saldrgan ocuklarn
iddetten
holanma
eilimiyle
doduklar
ve
bu
holanmann
kendisini hem saldrgan davran hem de TVde iddet ierikli

programlan izleme eklinde gsterdii dnlebilir. Neyin neye
neden olduunu anlamamz iin kontroll deneylerin ne kadar nemli
olduunu bir kez daha gryoruz. TVde iddet ierikli programlar
izlemenin gerekten iddet ierikli davranlara yol atn kesin
olarak gstermek istiyorsak ikisi arasndaki ilikiyi deneysel olarak
ortaya koymamz gerekir.
Bu mesele toplum asndan ok nemli olduu iin birok
aratrmaya konu olmutur. Btn almalar tutarl olmasa da
deneysel verilerin ok byk bir blm iddet ierikli programlar
izlemenin
ocuklarda
saldrgan
davran
sklm
gerekten
arttrdm gsteriyor (konuyla ilgili literatr gzden geirmek iin
206
bkz. Cantor ve ark., 2001; Geen, 1994,1998;
En sonunda, iren cinsel sahneleri olmayan bir film.

OLIPHANT 1973. UNIVERSAL PRESS SYNDICATE izniyle baslm ar. Tm
haklan sakldr.
Huesmann & Miller, 1994; Wood, Wong, & Chachere, 1991). rnein,
bu konudaki ilk deneylerden birinde Robert Liebert ve Robert Baron
(1972) bir grup ocua bir polisiye dizinin an iddet ierikli bir
blmn sey- rettirmitir. Kontrol koulunda, benzer bir ocuk grubu
televizyonda heyecanl, ancak iddet ierikli olmayan ve diziyle ayn
uzunlukta bir spor olay izlemitir. Daha sonra ocuklann her birine
baka bir odada dier ocuklardan oluan bir grupla oyun oynamas
iin izin verilmitir. iddet ierikli polisiye diziyi izleyen ocuklar, spor
olayn izleyen ocuklara oranla, oyun arkadalanna kar ok daha
fazla saldrganlk sergilemitir.
Wendy Josephson (1987) tarafndan dzenlenen sonraki deneyde
de, tahmin edildii gibi, televizyonda iddet ierikli programlar
izlemenin zaten iddete eilimli olan ocuklan daha ok etkiledii
grlmtr. Bu deneyde ocuklar ya byk oranda polisiye iddet
ieren bir film ya da bisiklet yan gibi heyecanl, ancak iddet ierikli
olmayan bir film izlemitir. Daha sonra ocuklar kendi aralarnda
hokey oynamtr. iddet ierikli film izlemenin mataki saldrgan
davranlan arttmc bir etkisi olmutur ve bunlar ncelikle zaten
retmenleri
tarafndan
yksek
dzeyde
saldrgan
olarak
deerlendirilen ocuklar tarafndan sergilenmitir. Bu ocuklar rakiplerine, saldrgan olarak nitelendirilmeyen ve iddet ierikli film
SOSYAL PSKOLOJ
207
seyreden ve saldrgan olarak nitelendirilen, ancak iddet ierikli film

izlemeyen ocuklara oranla, sopalan ve dirsekleri ile ok daha fazla
vurmu ve saldrgan szler sylemilerdir. O hlde iddet ierikli
yaynlara maruz kalmann saldrgan ocuklara saldrganlklarn ifade
etme izni verdii sylenebilir. Josephsonun deneyi zaten saldrgan
eilimleri olmayan ocuklarn, iddet ierikli bir film izledikleri iin
hemen saldrgan davranmak zorunda olmadn gsteriyor.
Bu son cmle nemli, nk saldrganlk ynelimi olmayan
ocuklar bile uzun bir sre boyunca srekli iddet ierikli filmler
izleyince daha saldrgan olabilirler. Belikada J. Philippe Leyens ve
meslektalan (Le- yens, Camino, Parke, & Berkowitz, 1975; Parke,
Berkowitz, Leyens, West, & Sebestian, 1977) tarafndan dzenlenen
saha deneylerinde de tam olarak bu ynde bulgulara ulalmtr.
Tipik bir kerelik laboratuvar deneylerinin aksine, bu deneylerde
ocuk gruplan uzun bir sre boyunca farkl oranda medya iddetine
maruz braklmtr. Bu saha deneylerinde uzun bir sre boyunca,
yksek oranda medya iddetine maruz braklan ocuklann ok byk
bir blmnn (gl saldrgan eilimleri olmayanlann bile), daha
sakin programlar izleyen ocuklardan daha saldrgan davrand
grlmtr.
Daha nce de belirttiimiz gibi, ortalama 12 yalarndaki bir
ocuun televizyonda 100.000 adet iddet ierikli grnt izledii
tahmin
ediliyor
(Signorielli,
Gerbner,
&
Morgan,
1995).
Bunu
sylememizin nedenine gelince; iddete maruz kalan ocuklarn

davranlan zerinden ulalan bulgulardaki en nemli etmenlerden
birisinin, sosyal renme ve taklidin yan sra, basit hazrlama
fenomeni
olduuna
inanyoruz.
Yani,
ocuun
evde
ya
da
laboratuvarda ortalkta tfek ya da benzeri silahlan grmesi nasl ki

daha sonra engellendiinde ya da can yandnda saldrgan bir tepki
verme olasln arttnyorsa, ocuklan filmlerde ve TV programlannda
ard arkas kesilmeyen iddet sahnelerine maruz brakmak da
saldrgan bir tepkiyi hazrlayc benzer bir eilim yaratabilir.
iddet ierikli bilgisayar oyunlan oynamak da ocuklar zerinde,
TV'de iddet ierikli programlar izlemenin yarattna benzer bir etki
brakr. Bir almada, iddet ierikli bilgisayar oyunlan ile ocuklarda
saldrgan davran ve sua ynelim arasnda pozitif korelasyon ilikisi
olduu ve bu ilikinin zaten en batan saldrganla eilimli olan
208
ocuklarda daha gl olduu grlmtr (Anderson & Dili, 2000).

kinci bir a-
198
Medyadaki iddet Dnya Grmz Nasl Etkiler? TV ekranndaki

ojll ca cinayet ve kargaay izliyorsam, zellikle hava karardktan
sonra, evde dar kmamam gerektiim dnmem ok mantkl
deil mi? ok fazlj TV izleyen insanlar tam da bu dnceye sahiptir
(Gerbner, Gross, Mor gan, Signorielli, & Shanahan, 2002). An
(gnde 4 saatten fazla) TV izi, yen ergen ve yetikinler, az (gnde 2
saatten az) TV izleyenlere oranla ev* leri dndaki iddeti abartma
eiliminde olurlar. Dahas, an TV izleyen lerin kiisel saldmya
urama korkusu da ok daha yksektir.
Medyadaki iddet zleyicilerdeki Saldrganl Neden Etkiler? Buraya
ka-| darki tartmamzda deindiimiz gibi, medyada iddete maruz
kalmann neden saldrganl arttrd en az be farkl ekilde
aklanabilir:
1.
Onlar yapabiliyorsa, ben de yapabilirim. nsanlar
TVde iddet^ ierikli davranan karakterler grdklerinde iddet

ierikli davran.' lara kar daha nce rendikleri engeller
2.
zayflayabilir.
Ah, demek bu i byle yaplyor! nsanlar TVde iddet ierikli davranan karakterler grdklerinde nasl davranacaklan konusunda bir
3. fikir
sahibi
alabilirler.
olduklan
Gerekten
iin
bu
karakterleri
fkeliyim,
buzdan
taklit
sadece
etmeye
bugn
yaadm stres yznden hissetmiyorum. iddet ierikli programlar

izlemek insanlann fke duygulann daha yakndan hissetmelerine ve
4. Bimde deindiimiz gibi, hazrlama yoluyla daha saldrgan
tepkiler vermelerine yol aabilir. Ksa bir sre nce TVde iddete tank
olan birisi aslnda ortalama bir sinirlilik duygusunu youn fke olarak
yorumlayp ani ve sert klar yapabilir.
4.
ite yine birisinin canna okuyorlar; br kanalda ne var
acaba? ok fazla kargaa izlemek hem iddetin yaratt dehet

hissinin hem de kurbana duyulan sempatinin krelmesine neden ^
olabilir; bu da . iddetle yaamamz, belki de saldrgan |
5.
davranmamz kolaylatrr. O beni alt etmeden, ben onu alt
etmeliyim. ok fazla TV izlemek dnyann tehlikeli bir yer olduunu

dnmemize yol ayorsa, sokakta bize yaklaan bir yabancya daha
dmanca davranma eilimi sergileyebiliriz.
&
SOSYAL PSKOLOJ
.Senaryolar
rtk, olarak kltrden rendiimiz sosyal davranma biimleri.
199
200
ELLIOT ARONSON - TMOTHY D. V/1LSON - ROBIN M. AKERT
iddet Krl Bir Mal mdr?
Herkes TVde iddetin popler olduunu bilir. nsanlar btn o

kargaadan yaknabilirler, ancak ou insan bunlar izlemekten zevk
alr. Peki bu ' durum reklamclara nasl bir mesaj verir? Belki de
iddetin krl bir mal olduunu dnmeye balayacaklardr. O kadar
hzl olmayalm. Reklamcl- n nihai amac yalnzca bir sr insann reklama odaklanmasn
salamak -%eildir; nemli olan, rn tketicinin uzun bir sre
tketmesini salaya- *-k ekilde sunmaktr. Peki ya belirli trde
programlar izleyicinin kafasnda , byk bir karmaa yaratyorsa, bu
durum rnnn ksa srede unutulmasna yol amaz m? nsanlar
rnn markasn hatrlayamazlarsa yalnzca program izledikleri iin
gidip o rn almazlar. Brad Bushman ve Angelica . Bonacci (2002)
etkileyici bir deneyde insanlara ya iddet ierikli ya cinsel ierikli ya
da ntr bir program izletmitir. Programlarn her birinde ayn 9
reklam bulunur. Programm bitmesinden hemen sonra aratrmaclar
izleyicilerden markalan anmsamalann ve spermarket raflannm
fotoraflannda rn bulmalann ister. 24 saat sonra da izleyicileri
telefonla
arayarak
anmsamalarm
program
isterler.
srasnda
Reklamlan,
ntr
grdkleri
(iddet
ve
markalan
cinsellik
iermeyen) program izlerken grenler markalan iddet ya da cinsel

ierildi programlan izleyenlerden daha iyi hatrlamlardr. Bu durum
hem programdan hemen sonras hem de 24 saat sonras iin ve ayn
zamanda eidi yalardaki kadm ve erkek izleyiciler iin geerlidir.
yle grlyor ki iddet ve cinsel ierikli yaynlara maruz kalmak
izleyicinin belleini zayflatmaktadr. Satlan en st dzeye ekmek
isteyen reklamclar iin iddet iermeyen programlan tercih etmek
daha akllca olacaktr.
iddet erikli Pornografi ve Kadnlara Ynelik

iddet
ABDde yaanan saldrganlk vakalanmn zellikle can skc
ynlerinden biri de baz erkeklerin kadnlara rza tecavz eklinde
uyguladktan iddettir. lke apnda yrtlen tarama almalarna
gre son 30 ylda yaanan tecavzlerin ya da tecavz giriimlerinin
neredeyse yansnda saldrgan bir yabanc deil, kurbann tand
birisi, hatta kt kiidir ve bunlar dost tecavz olarak anlr.
SOSYAL PSKOLOJ
201
Bunlann ou, erkek hayr yantn kabul etmeye yanamad iin

yaanr. Peki ama neden?
Yant ksmen ergenlerin cinsel olgunlua eriirken rendikleri
cinsel
senaryolarda
gizlidir.
Ergenlerin
maruz
kald
cinsel
senaryolar geleneksel
kadn rolnn erkein cinsel hamlelerine direnmek ve erkein
rolnn c rar etmek olduunu syler (Check & Malamuth, 1983;

White
Don
Humphrey,
1995).
Lise
rencileri
arasnda
dzenlenen bir tarama smda erkeklerin %95inin, kadmlann

%97sinin erkein cinsel hamleler dm hayr dedii anda
bitirmesi
gerektii
konusunda
hemfikir
olmasu
m,
ayn
rencilerin neredeyse yansnn kadn hayr dediinde her jg

ciddi olmadna inanmasn belki de bu ekilde aklayabiliriz
(Mej Langhinrichsen-Rohling, & Binderup, 2002). Bu kafa
karkl sonuq 1990h yllarda birka niversite, birlikte olan
iftlerin cinsel davranls snrlan konusunda daha ilikinin
banda ak bir anlama dzenlemek rektiini ne srecekti.
Cinsel senaryolarm yaratt sorunlar ve yanl ] malann yol
at ykc duygusal sonular dnldnde niversite y|
timlerinin bu tip an nemleri gndeme getirmesi anlalabilir.
te yani bu yaklam eletirenler (rnein, Roiphe, 1994)
nerilen nlemleri korklf paranoyay ateledii, romantizmin
kendiliindenliini ldrd ve birli ligin heyecann hukuk
brosuna yaplan bir eitim gezisine indirgedii: bombardmana
tuttular. En sonunda neri de geri ekildi.
Dost tecavzlerindeki art cinsel davranlarn dergi, film, video
ve intl nette gl ve ak bir ekilde sergilenmesi ile e zamanldr.
yle ya da 1 le, toplumumuz son yllarda pornografiye kar daha
serbest ve hogrli dr. iddet ierikli filmler ve televizyon
programlan saldrganl arttryor, pornografik ierikli yayulann da
tecavz
orann
arttnyor
olmas
gerek
mi?
Kendilerini
ahlak
savunuculan olarak addeden baz kiiler bu olasl 1 olgu olarak ne

sryor oba da bilimsel aratrmalara gre bu hl yant: bir sorudur.
Pornografi ateli bir tartma konusu olduu iin aratrma bu gulan
genellikle retoriin ateinde arptlmakta ya da yadsnmaktadr.
197Q ylnda eldeki verileri inceleyen Mstehcenlik ve Pornografi
inceleme Komili yonu mstehcen cinsel yaynlarn cinsel sulara,
ynelik
E L L I O T iddete
A R O N S O Njgja
- T M da
OTHY
dier
D . V / 1toplum
L S O N - Rkart
O B I N M .eylemlere
AKERT
2kadnlara
02
dorudan ve tek bana katkda bulunmaf d sonucuna vard. te

yandan, 2. Blmde okuduklanmz hatrlarsanz! 1985 ylnda genel
savclk komisyonu daha nceki rapordaki bulgulara kar-T km
ve pornografinin kadnlara ynelik iddet ierikli sularda nemlfj bir
etkisi olduu sonucuna varmt. Hangi komisyon haklyd?
-^9
Bu tip politik ierikli tartmalarda genelde olduu gibi, gerekler hen

iki yaklamn dndnden daha kanktr. Dikkatli bilimsel
ahmakflf
pornografi ile iddet ierikli pornografi arasnda nemli bir ayrm
o- na iaret ediyor. iddet ierikli pornografi derken sylemek
istedii- aklmzdan geenlerle ayn: kadnlara ynelik iddet
unsurlar ieren grafik malzeme.
'Son 25 ylda bir dizi aratrmac iddet ierikli pornografinin
etkilerim
* emek
zere
tem
doal
ortamlarda
hem
de
laboratuvar
ortamlarnda ti- fllmalar yrttler. Bir btn olarak ele alndnda

bu almalar id- lerikli pornografiye maruz kalmann kadnlara
ynelik cinsel iddeti fazla kabullenmeye yol atn ve kadnlara
ynelik saldrgan davra- lar zerinde neredeyse kesinlikle bir etken
olduunu gsteriyor (Dean Malamuth, 1997; Donnerstein & Linz,
1994; Malamuth, Linz, Heavey, -es, & Acker, 1995). Bir deneyde
(Donnerstein & Berkowitz, 1981) erik katlmclar bir kadm i birliki
tarafndan
fkelendiriliyordu.
Daha
katlmclara
film
seyrettiriliyordu: bir tecavz sahnesi ieren sal- ifcrgan-erotik bir film,

iddet iermeyen btnyle erotik bir film ya da ka- Hmlara ynelik
iddeti betimleyen, erotik olmayan bir film. Bu filmlerden birini
izleyen erkek katlmclar daha sonra kadm i birlikiye yanl yantlar
verdiinde elektrik oku verme yoluyla bir eyler retmeyi de ieren
ve zde bununla ilgisi olmayan bir deneye katlyordu. Aynca hangi ok
dzeyini isterlerse onu kullanmalanna izin veriliyordu. (Bu prosedr
izleyen
dier
deneylerde
olduu
gibi
aslnda
elektrik
oku
uygulanmyordu.) Kadn i birlikiye yalnzca, daha nce iddet

ierikli
pornografik
uygulayacakt.
film
Aynca,
izleyen
iddet
erkek
ierikli
katlmclar
pornografik
youn
film
ok
izleyen
katlmclann kadm i birlikiye erkek i birlikiden daha youn ok

uygulayacam gsteren veriler de bulunmaktadr (Donnerstein,
SOSYAL PSKOLOJ
1980). Bu da kadnlara ynelik iddeti ieren pornografik film

izlemenin saldrgan duygularda hedef olarak kadnlar zerinde
younlama eilimine neden olduunu gsteriyor.
Benzer bir deneyde de erkek niversite rencilerine iki erotik
filmden bin izletilmitir (Malamuth, 1981). Birinci filmde iki tarafn da
isteiyle sevien bir ift, dierinde ise bir erkein bir kadna tecavz
ettii grlr. Filmleri izledikten sonra erkeklerden cinsel fantezi
kurmalan istenir. Sizce sonu nedir? Tecavz ierikli filmi izleyen
erkek renciler, karlkl rzaya dayal filmi izleyenlere oranla, daha
iddet ierikli cinsel fanteziler kurmutur. Dahas, iddet konusunda
grdmz gibi, kadnlara ynelik cin
203
204
sel iddet sahnelerine uzun sre maruz kalmak izleyicinin bu iddet

tipini daha ok kabullenmesine ve kurbanla daha az empati
kurmasna yol aar (Linz, Donnerstein, & Penrod, 1984). iin ilgin
yan, bu durum hem erkek hem de kadm izleyiciler iin geerlidir.
Btn
bunlar
iddet
ierikli
olmayan
pornografik
filmlerin
kadnlara ynelik saldrgan duygular zerinde hibir etkisi olmad

anlamna
gelmez.
Btf1
noktada
veriler
karmaklayor:
Kimi
aratrmaclar ikisi arasnda bir iliik- olmadn, bazlarysa baz

etkilerin sz konusu olduunu bulmutur. *
Kark verileri anlamlandrmaya alan psikologlardan oluan bir
ekip 30 almadan elde ettikleri verileri zmlediler (bir st-analiz
almas; bkz. 2. Blm). iddet ierikli pornografik malzemelere
maruz kalmann kadnlara ynelik yksek dzeyde saldrganla
neden olduunu buldular (Ailen, DAlessio, & Brezgel, 1995). Aynca
iddet ierikli olmayan pornografik malzemenin de kadnlara ynelik
saldrgan davranlar zerinde kk de olsa llebilir bir etkisi
olduunu
ortaya
koydular.
Bununla
birlikte,
cinsel
etkinlikte
bulunmayan plak kadn resimlerine bakan erkeklerin, kontrol

koullanndaki dier erkeklere oranla, kadnlara ynelik iddete daha
az
eilimli
olduunun
grlmesi
konuyu
biraz
daha
karmaklatracak- t. Verilerin karmakl dnlnce u anda

karabileceimiz
pornografinin
tek
toplum
kesin
sonu,
asndan
yalnzca
ak
ve
iddet
belirgin
ierikli
bir
sorun
oluturduudur.
SALDIRGANLIK NASIL AZALTILABLR?

Kardeine vurmay kes! Televizyonu kapat ve odana git!
ocuklanmn saldrgan davramlann durdurmak isteyen ou anne
baba bir tr ceza biimine bavurur. Kimileri kstlamalara gider,
kimileriyse eskilerin, Dayak cennetten kmadr" szne inanarak
g kullanmay yeler. Cezann etkileri nedir?
Saldrganl Cezalandrmak
Saldrgan Davranlar Azaltr
m?
Ceza
karmak
bir olaydr,
zellikle
de
saldrganlkla
ilgili
SOSYAL PSKOLOJ
olduunda. Bir yanda, saldrganlk da dhil olmak zere bir davran

cezalandrmann, davrann skln azaltacan dnebilirsiniz.
te yandan, ceza saldr
205
206
E L L I O T biimini
A R O N S O Naldnda
- T M O T H Ycezalandrc
D. V/1LSON - R
O B I N M .saldrgan
AKERT
gan bir eylem
aslnda
davranla- flju azaltmaya alt kiiye bir model oluturup bu

eylemi taklit etmeye
grnyor.
Daha
tevik
nce
ediyor olabilir. Bu, ocuklar iin geerli gibi

de
deindiimiz
gibi,
cezalandrc
ve
saldrgan anne babalan olan ocuklar bydklerinde iddete daha

eilimli olurlar (Vissing, Straus, Gelles, & Harrop, 1991).
Aynca, 6. Blmde grdmz gibi, okul ncesi adaki
ocuklar zerinde yrtlen eitli deneylerde bir yasa inemeyi
grece iddedi bir ekilde cezalandrma tehdidinin, ocuk zerinde
yasa inemeyi daha az ekici hle
getiren bir etkisi olmad grlmtr.
te
yandan,
istenmeyen
sadece
etkinlii
ocuun
yapmaktan
Btn cezalar ktdr/ee-
bir
2an>n k-d -. kotudur
sre iin vazgemesine yetecek kadar
-Jeremy Bentham. Ahlak
gl olan hafif cezalandrma tehdidi,
ve Yasamann ilkellen,
ocuun kendini kstlamasn mazur
1789
gstermesine ve dolaysyla davrann

ona daha az ekici grnmesine yol
aar (Aronson & Carlsmith,
1963; Freedman, 1965).
iddete Eilimli Yetikinleri Cezalandrmak ou kltrde hukuk sistemi cinayet, adam ldrme ve tecavz gibi iddet ierikli sulan hem
ksas hem de caydrma amacyla ar bir ekilde cezalandrr. iddet
ierikli su-
SOSYAL PSKOLOJ
1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000
Yl
ekil 12.3
ABDdeki cinayet oranlan, 1900-2000.
Cinayet oranlarndaki d ve artlar neye yorulabilir? Geen yzylda 1930
ve 1980li yllarda cinayet oranlan zirve yapmt, ancak son 10 ylda bir
d gzlemleniyor. (National enter for Vital Statistics, 2002)
207
208
SOSYAL PSKOLOJ
209
BALANTILAR
Okulda Zorbal Frenleme: Okullarda Saldrganl
nleme zerine bir Vaka almas
Bu bulgular Norvete okulda zorbal frenlemeye ynelik olarak Dafg
(1991, 1995a, 1995b, 1996, 1997) tarafndan dzenlenen ve eitim
ile.l" landrmamn birlikte kullanld nc bir mdahale almasnda
doru
Bu kayda deer aba btn lkeyi kapsamtr. Bu mdahale alm
kurban gencin intihar etmesi ve birkann da intihara teebbs e ne
Norve hkmeti tarafndan balatlmtr.
Henrynin snf arkadalar, her gn, ama her gn ona Solucan
diyer yor, kalemlerini kryor, kitaplarn yere atyor ve retmenin
sorula verdiinde onunla dalga geiyorlard. En sonunda birka
erkek renfr valete gtrp kafasn bir pisuvara soktular. O gn
okuldan sonra He.' diini ldrmeye alt. Ailesi onu baygn bir
ekilde buldu ve ektii ! cak bundan sonra renilebildi.
(01weus, 1991, s. 413).
if.
Hkmetin istei zerine 01weus, Norveteki 90.000 renci arasnda

bi almas gerekletirdi. Okullarda zorbaln ciddi ve yaygn bir sorun
oldu
retmen ve ailelerinse bu olaylarn knda
olmad, hatta haberdar ola" kinlerin
bile nadiren mdahale -e* sonucuna
ulat. Hkmet btn o* da zorbalar ve
kurbanlarm
ortaysf
ran
sosyal
dinamikleri deitinnelpl bir kampanya
balatt. lk olarak,:'' ' anlatmak iin
insanlarla
toplulkfr;
zmda
grmeleryapld. Ailelere &u| lamann
belirtilerini:
ayrntl
olarak^
tan
brorler datld. retmenler balkla
baa kma eitimleri ald. r ilere
zorbalk kurban rencilere' sem ti
duymalar iin filmler izlettirildi. , ? kinci
olarak, snflarda zorbal e nin ve
yalnz ocuklarla arkada ofa yollan
Okullardaki
zorbalk
ve
alay
tartld. retmenler i brt dayak
konusu olma birok ocuun
renme gruplan oluturdular hemen
hayatm gletiriyor.
zorbala dnen ad takma2'
nlemeye getiler Okul mudurleny

210
ak \ e
me'khjntL
in yeterince denetlenmesini salad,
nlemler kmesi zorbaln $ityici "'
Danmanlar okul zor
ailelerine daranal^y^q^;in(tdaêj
fasndan 20 ay sonra Oiv-tus genel
vebu 1 1
" P;t
tv . ~ > . zorbalk sorunlannm farknda denidlk mazeretine snarak
kamak
' t
*t , * ,
3egl -yetikinlere den, iradelerini kullanmak ve olanlara tnudahT o]- : -ehna

varmt (1991, s 415)
"l
ar bir ekilde cezalandrlma tehdidi bu tip sularn daha az

ilenme- neden olur mu? iddet ierikli bir su ilemek zere olan
insanlar du- Bu suu ilemesem iyi olacak, nk yakalanrsam uzun
sre hapis tarm; idam bile edilebilirim diye dnrler mi? Bu
konudaki bilimsel er kark. Laboratuvar deneyleri cezann gerekten
de caydrc olabi- egini gsteriyor (Bower & Hilgard, 1981), ancak
bunun iin iki ideal ulun olumas gerekiyor: Ceza abuk ve kesin
olmal. iddetin uygumdan hemen sonra verilmeli ve kanlmaz olmal.
Gerek dnyada ideal koullar hemen hibir zaman gereklemez;
zellikle de su oran ksek, karmak toplumlarda ve ABDdeki
gibi yava ileyen bir hukuk teminde. Amerikadaki ou
ehirde iddet ierikli bir su ileyen birisi- yakalanp gzaltna
alndktan hemen sonra yarglanmas ve cezaland- dk bir
olaslktr. Dahas, mahkemelerin dava ykne bakld- da ve
hukuk sisteminin ihtiyatl ilemek zorunda olduu dnldhemen cezalandrma neredeyse olanakszdr. Genellikle ceza
aylar, tta yllar sonrasna ertelenir. Bunun sonucunda da ceza
hukukunun karmak dnyasnda ar cezalandrmann kontroll
laboratuvar ortamnda ulalan caydrc etkiyi yaratmas pek olas
deildir.
Bu gerekler gz nne alndnda, ar cezalarn iddet ierikli
sular zerinde caydrc bir etki yaratacan syleyemeyiz. Cinayeti
idamla cezalandran lkelerde cinayet oranlan idam yasaklayan
lkelerden daha az deildir. Benzer ekilde, ABDde idam cezasn
yasaklayan eyalederde kimi uzmanlarn ngrlerinin aksine ar su
oranlannda ykselme olmamtr (Archer & Gartner, 1984; Nathanson,
SOSYAL PSKOLOJ
1987). Ruth Peterson ve William
211
212
Bailey (1988), ABDde Yksek Mahkemenin idam cezasnn acmaszca

ve olaan d bir ceza olduuna hkmetmesinden sonra ABDde idam
cezas-5! ran uygulanmad bir dnemi incelediler. Yksek Mahkeme,
kararn I9753B ylnda geri aldktan sonra idam cezas yeniden
uygulanmaya balam, anM cak cinayet sularnn orannda bir
d yaanmamt. Son 30 yl ierisi^ J8 de ABDdeki cinayet oran
her 100.000 kiide ylda 6 ila 10 cinayet arasdSH da dalgalanma
sergilemitir (bkz. ekil 12.3). Bu istatistik Almanya, lngit^fl tere ve
Fransa gibi dier sanayilemi lkelerdeki 100.000 kiide ylda 1
nayetin altnda seyreden oranlarla karlatrldnda ok yksektir.
Bencili zer ekilde Ulusal Bitimler Akademisinin (bkz. Berkowitz, 1993)
gerekles in tirdii bir almada, iddet ierikli davranlan tutarl ve
kesin cezalandrmann, ar cezalandrmadan ok daha caydnc
olduu grlmtr. a*
Katarsis ve Saldrganlk
||
Halk arasndaki yaygn inana gre saldrganlk duygulann

azaltmak iin saldrganlk ieren bir eyler yapmak gerekir. indekini
boalt uzun || yllardan beri duyduumuz bir ttr. Bu inana gre,
fkeli olduunuzda barmanz, lk atmanz, kfretmeniz, duvara
tabak anak frlatmanz gerekir. Bylece, da vurulan fke insann
iinde birikip gerekten denet- *g
-I}
lenemez bir ey hline gelmez. Bu genel inan psikanalizde geen
.
katarsis kavramnn halk arasna an basitletirilerek girmesine

dayanr (bkz. Dol- lard, Doob, Miller, Mowrer, & Sears, 1939; Freud,
1933). Daha nce de belirttiimiz gibi, Freud saldrgan itkilerin
hidrolik
olduu
dncesindey-
d;
buna
gore
insanlar
saldrganlklann grece zararsz ekillerde davur- mad srece

saldrgan eneji birikecek ve bir k noktas arayarak ya a- n
iddetli eylemler eklinde patlak verecek ya da akl hastal olarak
kendini gsterecektir.
Freud, vard sonular ve verdii tler asla basitletirici olmayan
stn ve karmak bir dnrd. Ne yazk ki katarsis kuram genlerin
f-
Katarsis
';
SOSYAL PSKOLOJ
213
Saldrgan bir harekette bulunarak, agresif davranlar sergileyenleri

izleyerek ya dk' saldrganlk fantezileri kurarak basnc drmenin,
biriken saldrgan enejilerijj azaltaca ve bylece ileride saldrgan
davranlarn ortaya kma olasln dre-, r cegi kans.
'
kelerini bir ekilde boaltmas gerektii ynnde bir inana dnt.

Skan buharn salverilmesi fikrine gre bu sayede fkeli kii yalnzca
kendisini iyi hissetmekle kalmaz, ayn zamanda daha sonra ykc
iddet eylemlerine ynelmesi olasl da azalr. Peki bu inan verilerle
uyuuyor mu? Saldrgan Eylemlerin Sonraki Saldrganlk zerindeki
Etkileri Kendimizi engellenmi ya da fkeli hissettiimizde bir oumuz
barma, kfrler savurma, hatta belki de birisine vurma yoluyla
basnc biraz azalttktan sonra kendimizi daha az gergin hissederiz.
Peki ama saldrganlk daha fazla saldrganlk gereksinimini azaltr m?
rnein, ekimeli oyunlar oynamak saldrgan enerjiyi salvermenin
zararsz bir yolu mudur (Menninger, 1948)? Genel olarak sylemek
gerekirse hayr. Ashna baklrsa bunun tam tersi dorudur: ekimeli
oyunlar
genellikle
oyuncularn
ve
izleyicilerin
daha
da
saldrganlamasna neden olur.

Arthur Patterson (1974) lise futbol oyuncularn futbol sezonundan
1 hafta nce ve 1 hafta sonra deerlendirerek aralarndaki dmanca
davranlarn oranm lt. Futbol oynamann bir paras olan youn
ekime ve saldrgan davranlar gerekten de biriken saldrganln
neden
olduu
gerilimi
drmeye
yarasayd
oyuncularn
saldrganlnda sezon boyunca d grlmesi gerekirdi. Oysa

aratrma
sonulan
dmanca
davranla-
nn
nemli
lde
ykseldiini gsteriyordu.
Peki ya saldrgan oyunlar seyretmek saldrganl azaltr m?
Kanadal bir spor psikologu bu soruyu zellikle iddet dolu geen bir
hokey oyunu srasnda seyircilerin sergiledii dmanca davramlan
lerek test etti (Russell, 1983). Oyun ilerledike izleyiciler de gittike
saldrganlayordu; son eyrein bitimine doru saldrganlk dzeyleri
son derece yksekti ve ma bittikten sonra, birka saat geene dek de
ma ncesindeki dzeye inmeyecekti. Futbol malanndaki ve gre
karlamalanndaki
izleyicilerde
de
benzer
sonulara
ulalmtr
(Arms, Russell, & Sandilands, 1979; Branscombe & Wann, 1992;

Goldstein & Arms, 1971). Saldrgan bir spor yapmak kadar bu sporu
izlemek
de
saldrgan
davramlan
arttmr.
Son
olarak,
fkenin
kaynana ynelen dorudan saldrganlk sonraki saldrgan davramlan
214
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. VVILSON - ROBIN M AKERT
nler mi? Bu sorunun yant da hayr (Geen, 1998; Geen & Quanty,
1977). Aslnda, bugne dek ulalan ortak bulgulann ou iddeti
izlemek zerine yrtlen aratrmalann sonulanna benziyor: insanlar
saldrgan davranlar sergilediklerinde bu davranlar daha sonraki
saldr-
SOSYAL PSKOLOJ
215
ganhk eilimini arttmr. rnein, Russell Geen ve meslektalarnn

(GeeJf Stonner, &r Shope, 1975) yrtt bir deneyde niversite
rencileri Jf lmda deneyi dzenleyenlerin i birlikisi olan baka bir

niversite refjl cisi ile eletirilmiti. renci nce i birliki
tarafndan kzdnlacakt; M itli konularda fikir alveriinde bulunulan
bu aamada ei dnceleri^ katlmadnda renciye sahte elektrik
oklar veriliyordu. Daha sonf| cezalandrmann renme zerindeki
etkileri konulu uydurma bir al ma srasnda renci retmen
roln, i birliki de renci roln oymll yordu. lk renme grevinde
rencilerden bazlar her hata yapnda
birlikiye elektrik oku
uygulamak zorundayd; dierleri sadece hatalar^ kaydn tutacakt. Bir

sonraki grevde btn rencilere ok verme olanaS tannmt.
Katarsis etkisi sz konusu olsayd, daha nce i birlikiyi ok veren
rencilerin ikinci denemede daha az ve
daha dk ok vermek
intikamn tadn ilk kez
leri
alyordum,
olmam-!
yudumladmda
tadm,
ho- kokulu bu araba:

benzettim, lk ye ttrh;
daha
sonra
metalik
bir
azmda
pas
kalacakt,
tad
kendimi
zehirlenmi
gibi
hissediyordum.
Charlotte Bronte, Jcue Eyrc/
1874
beklenirdi.
birlikiye
sonra
Oysa
t;
hatta,
ok
veren
ona yeniden
byle
bir
daha
nce
renciler
saldnnj
ey
i
daha
olana
bulduklannda daha fazla saldrganl hk

sergilemiti.
Laboratuvar dnda, gerek dnyada da'

ayn
fenomenle
saldrgana
karlarz:
daha
baka
Szl
saldrgan
davranlar izler (Ebbesen, Duncan, &

Konecni, 1975). Sonu olarak, verilerin
byk bir blm katarsis hipotezinin
aleyhindedir.
Saldrganln
Suunu
Kurbana
Atmak
Birisi
bizi
fkelendirince bu kiiye kar dmanca davrandmzda hissettiimiz

gerilim azalabilir ve * kendimizi daha iyi hissedebiliriz, en azndan bir
sreliine ve tabii ki; dmanca davrandmz kiinin de bize ayn
ekilde karlk vermedii dnlrse. te yandan, kendini iyi
hissetmek ile dmanlk hisle-; rinde azalmay birbirine kartrmamak
gerekiyor, insanolu iin saldr- ganlm tek nedeni kiinin hissettii
gerilim deildir, dncelerin de nemli bir rol vardr.
Az nce anlattmz deneylerde yer aldnz dnn. Birisine
elektrik oku uyguladktan, en azmdan uyguladnz sandktan
ya da eski pat-; ronunuza dmanca duygularnz ifade ettikten sonra
216
bunu bir kez daha
SOSYAL PSKOLOJ
217
Saldrgan sporlar izleyenler daha az saldrgan olmazlar; aslnda, izlemedikleri

zamanla karlatrldnda daha fazla saldrganlaabilirler.
pmak size daha kolay gelecektir. lk saldrganlk dier eylemlerinizin

nndeki
kederi
kaldrabilir;
bir
anlamda,
saldrganlk
merulatnlmtr Ve bu da buna benzer saldrlar gerekletirmeyi

kolaylatrr. stelik daha a nemlisi, birisine kar aka saldrgan
davranlar sergilemek o kii Jakkmdaki duygularnz da deitirir,
hedefe ynelik olumsuz duygulan- .nz artar ve gelecekte bu kiiye
saldrgan davranma olaslnz ykselir.
Bu sylediklerimiz size bir yerden tandk
geliyor mu? yle olmal, nk 6. B-
Savata
devlet,
cinayeti
lmde grdmz gibi, birisinin cann
onaylar.
Sava
bittikten,
yakmak acmaszca davranlar mazur
yllar sonra bile bu ahlaki
gstermeye
knt varlm hissettir-
harekete
ynelik
geim.
yaktnzda
bilisel
bilisel
sreci
Birisinin
eliki
cann
meye devam eder.
yaarsnz.
Erasmus, 1514
Charlienin cann yaktm bilgisi, Ben

iyi, makul bir insanm bilgisiyle eliir. Bilisel elikiyi azaltmann iyi
bir yolu da Charlienin
- cann yakmann kt bir ey olmadna kendinizi inandrmanz
olacaktr. Bunu, Charlienin iyi ynlerini gz ard edip hatalarn
byterek, Charlienin kt muameleyi hak eden kt bir insan
olduuna
kendinizi
saldrganlnzn
nandrarak
hedefi
olan
yapabilirsiniz.
kii
masum
Bu,
zellikle
olduunda
de
geerlidir.
218
Dolaysyla, 6. Blmde ele aldmz
219
deneylerde grdnz gibi (Davis & Jones, 1960; Glass, 1964)

katlmclar kendilerine hibir zarar dokunmam masum bir insana
psikolojik ya da fiziksel adan kt muamele sergilemitir. Daha sonra
ayn katlmclar kurbanlarn alaltarak onlarn iyi insanlar olmadklar
ve grdkleri muameleyi hak ettikleri konusunda kendilerini ikna
etmitir. Bu da elikiyi azaltr azaltmasna, ancak ileride sergilenecek
saldrganln da yolunu yapar,
nk
insan birisini alaltmay
baardnda bu kiiye ileride zarar vermesi de kolaylaacaktr.

Peki ya kurban btnyle masum deilse? rnein, ya kurban
cannz yakacak ya da sizi rahatsz edecek bir ey yaptysa ve bir
karl hak ediyorsa? O zaman durum daha karmak ve ilgin bir hl
alr. Bu fikri test etmek zere birka yl nce eitli deneyler
dzenlenmitir (Kahn, 1966). Bir tp teknisyeni rolndeki gen bir adam
niversite rencileri stnde fizyolojik lmler yapar ve renciler
hakknda kk drc ifadeler kullanr. Deney koullarndan birinde
katlmclara
teknisyenin
iverenine
duygularn
ifade
ederek
kzgnlklarn da vurma olana tannr -bu davran teknisyenin

bana baya bir i aacak, hatta iine mal olacak gibi grnr. Dier
koulda
katlmclara
saldrganca
kendilerini
duygularn
ifade
fkelendiren
etme
olana
kii
hakknda-
verilmez.
ki
Sonradan
saldrganlklarm da vurma olana tannan katlmclar, bu olana

olmayan
katlmclara
oranla,
teknisyene
kar
daha
naho
ve
dmanca duygular beslediklerini ifade etmilerdir. Dier bir deyile,

saldrganln da vurulmas saldrganlk eilimine ket vurmamtr;
tersine, hedef sadece masum bir kurban olmadnda bile, bu eilimi
arttrmtr.
Bu sonulara gre insanlar fkelendiklerinde genellikle an tepki
verirler. Bu durumda, teknisyeni iinden etmek, teknisyenin kk
hakareti ile karlatrldnda ok daha ykc bir davrantr. Ar
tepki, tpk masum bir insann cann yaktktan sonra yaand gibi,
eliki yaratr: Birisinin size yaptklar ile sizin verdiiniz karln
bykl arasnda bir eliki olduunda bu elikiyi gazabnza hedef
olan nesneyi alaltarak mazur gstermeye alrsnz.
Bu yaklammz doruysa iki lke arasnda bir sava yaandnda
neden zafer kazanan lkeden ok az insann neden kendi lkelerinin
eylemlerine
kurban
gidenlere
kar
bir
sempati
duyduunu
220
aklamamza da yardm edebilir. rnein, 2. Dnya Savanm

sonlarna doru Amerikan uaklan
SOSYAL PSKOLOJ
221
Hiroima ve Nagazaki ehirlerine atom
bombas attlar. Yz binden fazla insan,

ki bunlann arasnda ok sayda ocuk
da vard, ld ve kim bilir ka bin kii
de ar ekilde yaraland. Bundan ksa
bir sre sonra Amerikallar arasnda
yaplan
bir
ankette
bombalarn
kullanlmamas
gerektiini
dnenlerin saysnn %5ten azken,

Japonyaya
teslim
verilmeden
bomba
nce
olma
daha
da
kullanlmas
dnenlerin
says
frsat
fazla
gerektiim
ise
%23ten
fazlayd. Neden bu kadar ok sayda Amerikal, sivillerin ldrlmesini

ve
sakat
Dnya
Savanda
Amerikallar
Ja-
braklmasm
destekliyordu? Tahmini- pon ordusunu vampir ve buna benzer mize gre

sava srerken nemli sayda yaratklar eklinde betimliyordu. AaAmerikalmn Japonlara kar besledii ^daki Posterdekine benzer insanhkd,
,,.,,
latnc imgeler Hiroima ve Nagaza-
olumsuz duygular giderek artma ve ., , ,, , , ,

k ye aularak yz binlerce sivilin haya- bu da onlara byk aclar ektirildigi
ana mal olan atom bombalann meru_
dncesini kabullenmeyi kolaylatn- latrmak iin kullanlyordu, yordu.
Japon halk ne kadar ok ac ekerse Amerikallar onlan daha da aa
gryordu,
sonsuz
bir
bu
da
saldr-
ganlk ve saldrganln mazur gsterilmesi dngs yaratyordu, hatta bu

dng savan uzamasna ve bylece
dmana daha da
fazla
zarar
verilmesi
dncesine dek varma.
Bu nasl olabilir? Amerikallar bu kadar acmasz, duygusuz insanlar
mdr? Bize sorarsanz hayr. Artk elinizde bu fenomenin arkasndaki
222
me-
SOSYAL PSKOLOJ
223
kanizmanm nasl ilediini anlamanza yarayacak aletler var. Kendini

mazur gsterme dngs Japonlarn Amerikan gazeteleri, dergileri ve
Holl- ywood filmlerinde resmedili biimleri ile besleniyordu: Japonlar
sinsi, ha- I in, kalle ve ktyd (bkz. 7. Blm). Ne de olsa nedensiz
bir
ekilde
Pe-'fj
arl
Harbora
saldrmlard.
Hkmetimizin
bilgilendirme ve propaganda 11 kampanyalarnda bu zelliklerin

yalnzca liderlere ya da orduya deil, Ja- * pon halknn btnne
atfedildiini belirtmekte de yarar var.
Elbette ki propagandann doas ve mazur gsterme dngsnn

ay- J nntlan, savata yaanan belirli olaylara ve politik hedeflere gre
deiecektir. Bunu aklmzn bir kesinde bulunduralm ve Japonya ile
2003 '! ylnda yaanan Irak savalar arasndaki ilgin karlatrmaya
bakalm. '
2. Dnya Savanda ABDnin amac Japonyay olabildiince abuk
ve ' topyekn alt etmekti. Mttefikler yaamlar iin mcadele
ediyordu. ABD liderlerine gre sava kazanmak iin kalabalk
ehirleri hedef gzetmeden bombalayarak Japon halknn iradesini
krmak gerekiyorsa bu yaplmalyd. Gerekten de kalabalk ehirleri
kasten bombalamak her iki tarafn da uygulad bir stratejiydi.
Londra, Berlin, Tokyo, Rotterdam ve Dresden ar bombardmana
maruz kalmt ve ok sayda sivil hayatn kaybetmiti (Aron, 2002).
Buna karlk 2003 ylnda ABDnin ortaya koyduu hedef Irakm
igal edilmesi ya da Irak halknn iradesini krmak deil, sadece
Saddam Hse_______________________. yinden ve kide imha silahlarndan kurtulene almak sava yap- makt. Bu dorultuda ABD liderleri Irak
hal- maktan daha iyidir. knn
kalbini
kazanmann
nemli
olduunu
-Wmston Churchill, 1954 dnyorlard, nk bu durumda ABD
kurtarc olarak gzkecek, Irak halk da

lkelerine daha demokratik bir rejim getirmeye alan ABD ile i
birlii yapacakt. Bu nedenle yan hasarlarn (sivillerin yanllkla
ldrlmesi ya da sakat braklmas anlamnda kullanlan ve insann
kann donduran bir asker terim) snrlandrlmas ve Amerikan
halknn Irakl sivillerin dman deil, acmasz bir diktatrn ezdii
224
masum kurbanlar olduu konusunda bilgilendirilmesi nemliydi. ABD

ordusu ok sayda sivili ldrmedii iin Amerikan halk da btn
olarak rakllar aa grme gereksinimi duymayacak, yalnzca
Saddam destekileri ve igal kartlarndan nefret edecekti. Ne yazk
ki durum daha da ktye gittike ve daha ok sivil ha
SOSYAL PSKOLOJ
225
yatn kaybettii srece genel tutumun

da kesinlikle deiecei sylenebilir. Bu, uzayan igalin kanlmaz
sonularndan biridir.
Savan Genel Saldrganlk zerindeki Etkileri

Savan dnyay cehenneme evirdiini hepimiz biliyoruz ancak
sava, etkisini sava alannn ok daha telerinde de hissettirir. Bir
lke savaa girdiinde yaanan koullar yurttalarnn saldrganlk
duygularn da nemli bir ekilde etkiler. zellikle de savata olan bir
lkenin halk birbirlerine kar daha saldrgan davranmaya balarlar
(Archer & Gartner, 1976,1984). 110 lkenin 1900 ylndan bugne su
oranlanna
bakldnda
ve
savata
olmayan
benzer
lkelerle
karlatrldnda lke savaa girdikten sonra cinayet oranlarnn

nemli lde ykseldii grlmtr (bkz. ekil 12.4). Bu da
saldrganln sosyal nedeniyle ilgili sylediklerimizin hepsiyle rtyor. Bir lkenin savata olmas bir anlamda byk, iddet ierikli bir
TV dizisine benzetilebilir. TVde iddete an maruz kalma sonucunda
olduu gibi, lke savata olduunda (1) halkn saldrganla kar
ketleri zayflar, (2) saldrganlk taklit edilmeye balar, (3) saldrgan
tepkiler
daha
fazla
kabul
grr
(4)
acmaszlk
ve
ykmdan
duyduumuz dehet hissi uyuur, kurbanlara kar sempati duygumuz

azalr. Aynca, sava zorlu sorunlann
0/
ja S
ra :0
i=
cna B
co 2K
<0 >T3
fi *
_2 a?
5E a "'Ss
<o
s?
II
Art gsteren lkeler I

D; gsteren lkeler
Savaa
Savaa katlmayan
J2
lkeler
katlan
<N
lkeler
ekil 12.4
^ .
Savan savaa katlan ve katlmayanlar zerindeki etkileri.
>.
Bir savatan
hemen sonra savaa katlan lkelerin iddet ierikli su oranlarnda
s
art grlme olasl, savaa katlmayan lkelere oranla, daha yksektir. Bunu
nasl aklardnz?
226
iddet yoluyla zlmesini de merulatrr. Bu durum gnmzde her

zamankinden daha ok hissedilmektedir, nk artk uydu yaynlan
sayesinde evimizde hi rahatmz bozmadan 24 saat boyunca oluk
ocuk TV karsna geip savata olup bitenleri izleyebiliyoruz.
fkelendiimizde Ne Yapmamz Gerekiyor?

iddet kendini mazur gstermeye yol ayorsa, bu da daha fazla
iddeti getiriyorsa birisine fkelendiimizde ne yapmamz gerekir?
fkeye boulup evin iinde ask bir suratla gezinmek ve birisinin
zihnimizi okumasn beklemek pek de iyi bir zm gibi durmuyor;
dncelere kendini kaptrmak da yle, sonuta bunlar fkeyi
younlatrmaktan
baka
bir
ie
yaramaz
(Rusting
&
Nolen-
Hoeksema, 1998). Peki, fkemizi biriktirmek de da vurmak da

zararlysa ne yapabiliriz? Aslnda bunun yant grndnden daha
basit.
ilk olarak, fkenin dalmasn salayan etkin bir rol oynayarak
fkemizi denetleyebiliriz. Bu etkin rol (Thomas Jeffersonun nerdii
gibi), boboazlk etmeden nce iinden 10a kadar saymak gibi basit
yntemlerdir. Derin nefes almak ya da dikkat datc bir eyler
yapmak (bulmaca zmek, sakinletirici mzikler dinlemek, bisiklet
gezintisine kmak, hatta bir iyilik yapmak) fkenin azalmasnda
oynanabilecek yararl, etkin rollerdir. Bu size sanki ninenizden
duyduunuz bir ey gibi geliyorsa yanlmadnz! Nineniz ou zaman
neden bahsettiini iyi bilir. te yandan, biraz sonra greceiniz gibi,
fke yalnzca fkenin denetlenmesinden ibaret deildir.
fkenin Tahliye Edilmesi mi, Benlik Farkndal m? fkeyi datmak
sizin iin ya da ilikiniz iin her zaman en iyi yol olmayabilir. Yakn bir
arkadanz ya da einiz sizi kzdran bir ey yaptnda fkenizi
kendinizle ve ilikinizin dinamii ile ilgili bir eyler kavramanz
salayacak ekilde da vurmak isteyebilirsiniz. te yandan, bunun
iin fkenizi iddet ve aalama iermeyen bir ekilde ifade etmeniz
gerekir. Bunu (10a kadar saydktan sonra!) net, sakin ve basit bir
ifadeyle fkelendiinizi syleyip arkadanzn ya da einizin bu
duygulan ortaya karan neler yaptn, onu yarglamadan, kesin bir

ekilde anlatarak yapabilirsiniz. Bu tip bir ifade, byk olaslkla,
gerilimi drmeyi ve fkeli kiinin kendisini daha iyi hissetme^ sini
tek bana salayacaktr. Ayn zamanda, fkenizin hedefindeki kiiye
aslnda bir zarar vermediiniz iin bu tip bir tepki arkadanz
kmseme ya da alaltma yoluyla davrannz mazur gstermeye
yarayan bilisel ilemleri de harekete geilmeyecektir. Dahas, bu tip
duygular
arkadalar
ya
da
tandklar
arasnda
net,
ak
ve
cezalandrc olmayan bir ekilde dile getirildiinde karlkl anlay

daha da geliebilir ve bylece arkadalk da glenecektir. Kulaa
gerekten ok basit geliyor. Yine de, bize sorarsanz bu davran
biimi barp armaktan, hakaretler savurup duvarlara tabak anak
at- Arkadama fkeliydim^ maktan ya da insann azn kapatp
oturdu- hiddetimi anlattm, halde- u yerden sinirle srtp ac
ekmesinden ok tim dindi. ..
daha mantkldr (Aronson, 2008).
Duygularnz
fkenizi
kkrtan
-Wllam Blake _________^
kiiye
amak,
en
azndan
aranzdaki sorunu zmek istediinizde, belki de yaplacak en iyi ey,

ancak bazen hissettiklerinizi bir gnle yazmak da yararl olabilir.
Sizi skan olaylarla ilgili en derin duygu ve dncelerinizi yazn.
Bunu birka gn boyunca gnde 20 dakikalna yapn, daha sonra
yazdklarnz okuyun. imdi durumu daha m farkl gryorsunuz?
Daha nce aklnza gelmeyen zm yollan m ortaya kyor? ok
eitli travmalar yaayan insanlann katld deneylerde en derin
duygu ve dncelerini yazanlann, sessizliklerini koruyan, nemsiz
konularda yazlar yazan ya da kendi gerek duygulanna deinmeden
travma yaratan olaylarla ilgili yazlar yazan kiilere oranla, olaydan 6
ay ila 1 yl sonra kendilerini daha salkl hissettii ve daha az fiziksel
rahatszlk yaad grlmtr. Kendini amak yalnzca duygulann
tahliye edilmesi nedeniyle deil, ncelikle genelde kendini amay
izleyen
igr
ve
benlik
farkndal
sayesinde
yararl
olur
(Pennebaker, 1990).
Bu dnceyi destekleyen dier bir deney de Leonard Berkowitz
ve
Bartholomeu
Troccoli
(1990)
tarafndan
dzenlenmitir.
Bu
deneyde gen kadnlara bir kadnn i grmesinde kendinden
bahsetmesi dinletilmitir. Gen kadmlann yans grmeyi dinlerken

gsz kollann desteksiz bir ekilde ne doru uzatrlar (ve bu da
rahatszlk ve orta iddetli acya neden olur), dierleri ise grmeyi
kollan rahat bir ekilde dinlerler. Her iki koulda da katlmclann
yansndan
istenmitir,
grmesini
aratrmaclara
dinlerken
gre
bu
hissettiklerini
prosedr
anlatmalan
kathmclann,
rahatszlklarn anlama ve bu konuda bir igr sahibi olmalann

salar.
Sonular arpcdr: Grme srasnda ac ve rahatszlk hisseden,
ancak daha sonra bunun zerine dnme olana tannmayan
katlmclann i i grmesi yapan kadna kar ok daha olumsuz
duygular tadklar grlmtr ve yaadklan deneyim onlar iin ne
kadar nahosa grmeciye ' kar o denli olumsuz duygular
hissetmilerdir. Buna karlk, aclann son- 1 radan dnme olana
tannan katlmclar kendilerini grmeciye kar yok yere kat
dncelere kaplmaktan alkoyabilmitir.
zr Dileyerek fkeyi Yattrmak Daha nce insanlann birisi
tarafndan engellendikten sonra bu kiinin baka bir seenei
olmadn
rendiklerinde
bu
engellemenin
fke
ya
da
saldrganla dnme olaslnn daha dk olduundan sz

etmitik. O hlde saldrganl azaltmann yollanndan biri,
engellenmeye
neden
olan
kiinin
davrannn
sorumluluunu
stlenerek zr dilemesi ve ayn eyin byk olaslkla bir daha

olmayacam sylemesidir. Bir arkadanz saat sekizdeki konsere
gtreceiniz dnn. Drt gzle konseri bekliyor ve saat yedi
buukta onun evinde bulumay kararlatnyorsunuz. Ucu ucuna
yetiecek ekilde evden kyorsunuz ve lastiinizin padak olduunu
fark ediyorsunuz. Lastii deitirip arkadanzn evine gittiinizde
imdiden 20 dakika ge kaldnz gryorsunuz. ki davrantan
birini sergilediinizde sizce nasl bir tepki verir? (A) eri rahat bir
ekilde girip glmsyorsunuz ve Aman, zaten iyi bir konser
olmayacakt. Takma kafana, o kadar da nemli deil" diyorsunuz ya
da (B) ieri aka can skkn bir ekilde giriyorsunuz, kirli ellerinizi
gsterip olanlan anlatyorsunuz, evden zamannda ktnz, ancak
lastiinizin patladm syleyip zr diliyorsunuz ve bunu bir ekilde
telafi edeceinizi sylyorsunuz.

Bize
sorarsanz
arkadanz
ikinci
durumda
deil,
birinci
durumda saldrgan davranma eiliminde olur ve bir dizi deney bu

ngrmz destekliyor (Baron, 1988, 1990; Ohbuchi & Sato, 1994;
Weiner, Amirkhan, Fol- kes, <Sr Verette, 1987). Genel olarak, iten
bir
zr
ve
kusurlu
kiinin
tm
sorumluluu
stlenmesi
saldrganln azalmasnda etkili bir yntemdir.

Bu fikirden yola kan Elliot Aronson otomobillere zr sinyali
koymann
ok
yararl
olacam
dnd.
Bir
dnn:
Dur
iaretinde duruyorsunuz ve sonra yola devam ediyorsunuz, ancak

gei
nceliinin
aslnda
sizin
olmadn
neden
sonra
fark
ediyorsunuz. Ne olur? ou ehir merkezinde yol hakk inenen

src fkeli fkeli komaya basar ve penceresini
atktan sonra orta parmayla gkyzn gstererek fkesini ve

hakaretini neredeyse evrensel olan bir hareketle ifade eder (Wagner
& Armstrong, 2003). Hi kimse byle bir harekete maruz kalmak
istemeyeceinden siz de byk olaslkla ona koma alp hareketi iade
edersiniz; gittike ykselen fke ve saldrganlk, klasik trafik fkesini
dourur.
te
yandan,
btn
arabalara
(dnyann
her
yerinde
genellikle saldrganlk arac olarak kullanlan) kornann yan sra bir de

zr sinyali (rnein, bir dmeye basldnda alan ve zerinde
Kusura bakma! yazan bir flama) konulsayd bu ykseliin nne
geilebilirdi. Yukardaki durumda gei ihlali yaptnz fark eder
etmez zr dmesine basarak fke ve karlk dngsn balamadan durdurabilirdiniz. Bu arada, Dou Avrupal okurlarmzdan
bazlar Polonya ve Macaristanda drtllerin zr dilemek amacyla
kullanldn yazd; ABDde de motosiklet srcleri kendi gslerine
vurarak benim hatam demek isterler. Bu teknikler yaygn olarak
kullanldnda trafik fkesi belki de gemite kalabilir.
Saldrgan Olmayan Davranlar rnek Alma Benzer durumlarda
saldrgan davranan insanlan gren ocuklann (oyuncaklara ya da
dier ocuklara kar) daha saldrgan olacaklann sylemitik. Peki ya
bunu tersine evirip ocuklara saldrgan davranmayan modeller,
kkrtldklannda kendilerini sakin, makul ve ho bir ekilde ifade
edebilen insanlar gsterdiimizde neler olur? Bu yaklam eitli
deneylerde test edilmi (Baron, 1972; Donnerstein & Donnerstein,
1976; Vidyasagar & Mishra, 1993) ve ie yarad grlmtr. Bu
deneylerde
ocuklar
ilk
nce,
kkrtldkla-
nnda
saldrgan
davranmayan genleri izlemitir. Daha sonra, ocuklar kendilerini

kkrtlacaklan benzer bir durumda bulduklannda, saldrgan olmayan
modelleri
grmeyen
ocuklardan
ok
daha
saldrganlk eilimi sergilemilerdir.
letiim ve Sorun-zme Becerilerini

Engellenme, sinirlenme, fkelenme ya da
anlamazla dme duygulann yaamageen bir hayan, hatta sradan bir gn
hayal etmek olanaksz. fkelenmek insan
nsanolu
Gelitirme
dak btn at:

mede ntka ve

.hnc
........rede
dan
tem geli*1---Martn. Lui bel dl

kabul konumasndan.
1964 d" > '
az
olmann bir parasdr, ancak asl sorun, fkenin kendisi deildir.

Sorun, fkenin iddet ya da gaddarlk eklinde da vurumudur. Bu-
Martin Luther King Jr. haksz ayrmclk yasalarna kar iddete bavurmadan
savamann ncln yapa. Yukardaki karede grldg gibi ayranclk
yasalarna aykr bir ekilde yemek yemeye alt iin sk sk tutuklanyordu.
na karlk, fke ya da kzgnlmz yapc ve iddet iermeyen bir

ekilde ifade etmek doutan gelen bir bilgi deildir. Gerekten de,
fkelendiimizde sert ve ani klar yapmak bize neredeyse doal
gibi gelir. ou toplumda kiiler arasnda yaanan sorunlara iddet
ierikli zmler getirme eilimi tam da bu sosyal becerilerden
yoksun olan insanlann sergileyecei bir davran biimidir (Toch,
1980). O zaman, iddeti azaltmann yollanndan biri insanlara fke ve
eletiriyi yapc bir ekilde ifade etme, anlamazlk ba gsterdiinde
nasl uzlalp karlkl dnler verilecei gibi teknikler ile bakalannm
gereksinim ve isteklerine daha duyarl olmann yollarn retmektir.
Bu
tip
formel
bir
eitimin
saldrganl
azaltmakta
etkili
olabileceini gsteren veriler bulunmaktadr (Studer, 1996). rnein,

Joel Davitzin (1952) dzenledii klasik bir deneyde ocuklann drtl
gruplar hlinde oyun oynamasna izin verilmitir. Bu gruplardan
bazlarna
birbirleriyle
ilikilerinde
yapc
davranmann
yollan
retilmi ve bu tip davranlar dllendirilmitir; dier gruplar ise
saldrgan ya da ekimeci davramlan sonrasnda dllendirilmitir.

Daha sonra ocuklar kastl olarak engellenmeye maruz braklmtr.
ocuklara elenceli filmler izleyecekleri ve iyi zaman geirecekleri
sylenmitir. Deney grevlisi filmi gstermeye ve ekerlemeler
datmaya balam, ancak daha sonra filmi en ilgin yerinde aniden
durdurarak ekerlemeleri geri almtr. En sonunda ocuklara yeniden
serbeste oynamalar iin izin verilmi ve saldrgan ya da yapc
davranlar aratrmaclar tarafndan izlenmitir. Sonulara gelince,
yapc davran eitimi alan ocuklar, dier ocuklara oranla, ok daha
fazla yapc etkinlikte bulunmu ve ok daha az saldrgan davran
sergilemitir.
Gnmzde
birok
ilk
ve
ortaokulda
ocuklara,
anlamazlklar saldrgan olmayan stratejiler uygulayarak zme

yollan retilmeye balanmtr (Eargle, Guerra, & Tolan, 1994;
Educators jor Social Responsibility, 2001).

Empati Kurmak Kulak trmalayan korna sesine dnelim. u sahneyi
dnn: Uzun bir kuyruk oluturan arabalar kalabalk bir kavakta
trafik klannda bekliyor, yeil k yanyor; en ndeki araba 10
saniyeliine tereddt ediyor. Ne olur? Neredeyse kanlmaz bir
ekilde koma tufan balar. Kontroll bir deneyde Robert Baron (1976)
yeil k yandktan sonra ndeki araba hareket etmediinde ikinci
sradaki srclerin neredeyse %90mn aralksz ve saldrgan bir
ekilde komaya bastm buldu. Ayn deneyin baka bir blmnde,
bir yaya hl krmz k yanyorken birinci ve ikinci arabann
arasndan geecek ve kava yeil k yanarken terk edecekti.
Tahmin edebileceiniz gibi bu hareket bir sonraki sradaki
srclerin davrann hi etkilemeyecekti -yeil k yandnda
neredeyse %90 yine koma almaya balayacakt. te yandan, dier
bir koulda yaya koltuk denekleriyle yryordu. Yeil k yanmadan
nce soka gemeye alyordu ve bu koulda srclerin yalnzca
%57si komaya basacakt. Neden? Koltuk denekli birisini grmek
empati duygusunu uyandrmt. 11. Blmden anmsayacanz gibi,
empati duygusu insann kendini bir bakasnn yerine koyabilme ve
onun
yaad
duygulardan
bazlann
onun
gibi
yaayabilme
yeteneidir. Bu rnekte, empati duygusunun uyanmas potansiyel
komaclann
vicdann
szlatacak
ve
saldrgan
olma
drtsn
akllca
bir deney
azaltacakt.
Benzer
bir ekilde,
dzenleyerek
Seiji
srclere
Takaku
ayn
(2006)
umursamaz
hatalan
aslnda
kendilerinin de yapabileceini hatrlatan ve bylece trafik fkesini

gideren bir durumu inceledi. Takaku bir srclk simlasyonunda
nce srcnn bir baka arabann n-
236
n hatal bi ekilde kesmesini salyordu, daha sonra da ayn katlmc b!

baka srcnn umursamazlnn kurban oluyordu. nce kendi hata
rina tank olan katlmclar da nlerini kesen srcye kar daha hogl davranyordu. Dolaysyla, bizim de hata yapabileceimizin farkndataak dier srclere daha fazla empati duymamz salar ve trafik
nin azaltlmas olasln dourur (davramlan ikiyzll uyararak
itirme iin bkz. 6 Blm).
nsanlkdlatrma: Empatinin Kart

ou insan, kurban insanlk d bir varhk olarak dnmenin bir
Iunu bulamad srece yabanc birisine ac ektirmekte zorlanr (Ci
man, 2007; Feshbach & Feshbash, 1969; N. D. Feshbach, 1978; S
Fes*, bach, 1971). Bu nedenle de ABD Uzak Doulularla (1940'larda
Japonlarl 1950lerde Korelilerle, 1960larda VietnamlIlarla) savat
srada AmenkaS askerleri dmanlanndan genellikle balk olarak
sz ediyordu. Bunu acmasz davranlara! insanlkdlatnlarak
rasyonelletirilmesi olarak deerlendiriyoruz, insandan daha aa
bir varlk olarak dndnm bP Tisine, bir insandan daha kolay
ac ektirebilirsiniz. Bu tip rasyonelletirme bu kiiye kar saldrgan
davranlanmz srdrmemizi salar. Dmanmzn aslnda insan
olmadm bir kez kabullendik mi her trl gaddarln nndeki
engeller
de
kaldrlm
olur.
nsanlkdlatrma srecini anlamak, bunu tersine evirmenin

ilk admdr. zellikle, ou kii iin bir bakasna an
saldrgan
davranlar
se||
gilemesi
bu
kiiyi
insanlkdiafirmasna balysa, insanlar arasnda empati
kurulmasn
salayarak
saldrgan
davranlarn
sergilenmesini zoriataP biliriz. Aratrma sonulan bu fikri
gl bir ekilde destekliyor. Bir ah| mada empati kurma
-yani bir bakasnn bak asn benimseme- eitimi" alan
renciler, bu eitimi almayan rencilere oranla, bu kiiye
kar || daha az saldrgan davranlar sergilemitir
(Richardson, Hammock. Smi|f|
& Gardner, 1994). Benzer bir almada Japon rencilere renme
denejj yinin bir paras olarak bir baka renciye elektrik oku vermeleri
soyleifP initir (Ohbuchi & Baba, 1988; Ohbuchi, Ohno, &
a''
SOSYAL PSKOLOJ
Mukai, 1993). Bir k|| ulda kurbanlar nce kendileriyle ilgili

kiisel bir ey gstermilerdir; | ger koulda byle bir olanak
tannmamtr. Katlmclar kiisel bilgiler , ren kurbana kar
daha dk iddette oklar uygulamtr.
237
238
ALANTILAR
lda Empatiyi retmek

Kct
f , t
ms
kedi kadar kk olsaydnz dnya size nasl gtaanCtad^^^je^p^diV

g doguro gn hedyelen ok matlu
ilkokul rencileri iin iIkokulkcd?rje^paQu |tcth>la)MhsanM0afl^f

yapan Norma Feshbach tarafndan tasarlanan 30
te&&ff?
J 1 / fN ' ^ > ^ - "* J
* ~ . r
oluturuyor Bu tp soruknn yantlarna kafa ypnnaôrjê&cj^^ bakasnn

yenne koyma yeteneini, gelimiyor Aynca, ocuklsgr ykSeSuv ' or ve
btmlan yklerdeki farkli karakterlerin bak alanyla.vid..
W
*
*"r
fer. Karakterlerin roenni oynuyorlar Performanslar videoya kaydetj

i bu kaytlan izleyen ocuklar insanlann farkl duygulan ifadeepefken nali*
a
rtndgn ve bunun kulaa nasl geldiini zCrnlyorlar.
-'^"r*s
programn, sonunda ocuklar, programa katlmayan ocuklara oranla,

yalnzca a.- > ha fazla empati sahibi olmay renmekle kalmyor; benlik
deerleri,
emerdikle-
,ri,
olumlu
tutumlan
da
artyor
ve
saldrgan
davranlarnda azalma grlyor; silk bakta bu tp bir programn eicimle

bir ilgisi olmad dnlebilir, te yan- 5 dan, rol oynama ve yklerin
yakndan zmlenmesi rencilerin tara bir; i: ' oyunda ya da bir edebiyat
parasn zmlerken yapaklan eylerdir, iin ilgin yan, Nobel dll
fiziki
Richard
Feyman
da
babasnn
kendisinden
odadaki
halnn
zerinde
yaayan
minik'bir canl gibi davranmasn

syleyerek"
zeksna
okuduunu
sy-,
meydan
lyor.
Bu
meydan okumay yantla- ' mak

isteyen
Feynman
da
bujninik.
canlnn etine kemiine ve kiilii~
ne
brnp
bu
koullar
altndahayatnn nasl oldumu

hissetmeye alyormu Bu np orular irket yaratclk programlarmda
bilisel esneklii tevik etmek iin de kulla_ ... . . . . , , - mlr. Bu dorultu da, Norma Fesh- Empaa becenlennden
yoksun olan ocuklarla karlatrldnda, kendilerini baka- baChm empad yetenel eIt- T .
,
n ren rencilerin efttim. hayatnda
lannn yenne koymay renen ocuklann
SOSYAL PSKOLOJ
i V1 , x
, , ... , . daha baarl olduklarm belirtmesi v
benlik deerlen genellikle daha yksektir,
1
,,
,,j,
T1 de artc olmamal (Feshbach , r:
daha cmert olurlar ve daha az6 saldrganlk
,
1989,1997).
sergilerler.
239
240
ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. V/ILSON - ROBIN M. AKERT
Columbine Katliam nlenebilir miydi?
Bu blmn banda Columbine Lisesindeki katliamdan ve

okullarda
yakn
zamanda
gerekleen
dier
silahl
saldn
olaylarndan bahsetmi ve bu korkun olaylarn olas nedenlerini

tartmtk. Burada asl soru, bu olaylarn nlenip nlenemeyecei.
Bu tip olaylar nleme umudundan nce, nedenleri hakknda bir fikir
edinmemiz gerekiyor. Bu blm okuduktan sonra sz konusu
etmenlerden bazlarn belki de grebilirsiniz -rnein, kolay silah
edinebilme ile medyada ve bilgisayar oyunlarnda iddetin yaygnl.
te yandan, bunlarn yaanan olaylarda asl etmen olmadn
neredeyse kesinlikle syleyebiliriz. Silahl saldrganlarn deli olduklar
da sylenebilir. Columbine katliam zmlemesinde Elliot Aronson
(2000) bu iddet ierikli eylemlerin patolojik olduunu kabul etmekle
birlikte, bunlarn sadece bireysel patolojinin sonucu olduunu
syleyip geitirmenin byk bir hata olacam ne sryor. Bu tip
aklamalar bizi bir yere gtrmez, nk Har- ris ve Klebold (ve
yakn zamanda okullarda boy gsteren dier silahl saldrganlar)
aslnda kt durumda deildiler. Notlan yksekti, derslerine dzenli
bir ekilde giriyorlard ve anne babalanna ya da okul yetkililerine
kar ciddi davran problemleri sergilememilerdi. Evet, yalnz
taklyorlard ve garip giyiniyorlard, ancak Columbine Lisesinde
buna benzer yzlerce ocuk vard. Ksacas, patolojik davramlann
anne babalan, retmenleri ya da arkadalan ile olan gndelik
etkileimlerine bakarak ngrmek olanakszd. Hatta Eric Harrisin
hafif
depresyon
nedeniyle
gittii
psikiyatn
bile
olaylan
n-
grememiti. Bunun nedeni yetikinlerin ihmali deildi; Harris ve

Kleboldun gzlemlenebilir davranlarnn normalden ok farkl
olmamasyd.
Aslnda daha nemlisi, bu korkun olaylann yalnzca zihinsel
hastalktan kaynaklandm sylemek ok nemli bir eyi, gelecekte
benzer
trajedileri
nlememize
yarayabilecek
bir
eyi
gzden
karmamza neden olur: sosyal durumun gc. zellikle, Aronsona

gre (2000) okullardaki silahl saldn furyas ok byk bir buz
dann yalnzca patolojik yzeyidir.
Neredeyse kesin olarak diyebiliriz ki Harris ve Klebold dlayan,
SOSYAL PSKOLOJ
241
dalga geen, alay konusu eden ve ok sayda renciye hayan

zorlatran genel okul atmosferine kar an patolojik bir tepki
vermiti. ou lise, yanl rktan ya da yanl etnik gruptan
gelen, ehrin yanl yakasnda yaayan, yanl giysileri giyen, ok
ksa olan, ok iman, ok uzun boylu ya da ok zayf olan
rencilerin dland, hizipi yerlerdir.
Silahl
saldrlardan
Kleboldun
sonra
Columbine
i-grup tarafndan
hrpalandklarn
ok
anmsayacakt.
rencileri
fazla alaya
Gerekten
de
Harris
ve
alndklarn
ve
i-grup
yesi
rencilerden biri bu davran u szlerle mazur gsteriyordu:

ou
arkada
onlar
yanlarnda
grmek
istemiyordu.
Byclkle
urayorlard. Kara by yapyorlard. Okula acayip salarla ve boynuzlu

apkalarla gelen tiplerden zaten ne beklenir ki? Birini banzdan savmak
istediinizde genellikle onunla dalga geersiniz. Bylece btn okul artk
onlara homo demeye balar...
(Gibbs & Roche, 1999, s. 154)
ou gencin zdeleebildii bir imge, kafeteryada elinde yemek

dolu bir tepsiyle dikilen ve masalarda kendisini gruplarna davet
edecek dost canls bir yz arayan, yalnz renci tipidir. Bu
yabanclaana sosyal atmosferi anlatmaktaki amacmz, Harris ve
Kleboldun
davramlann
mazur
gstermek
deil,
sadece
bu
davramlan anlayarak ileride bu tip olaylann yaanmasn nlemeye

almaktr.
Bu gen adamlann zihinlerinden neler getii zerine bu spesifik
zmlemeyi, arkalarnda braktklan video kayd da destekliyor:
Kaytta, Co- lumbine Lisesinde katlanmak zorunda olduklan hakaret
ve saldmlar hakknda fkeli bir ekilde konuuyorlar. Massachusetts
cezaevleri akl sal direktr psikiyatr James Gilligana (1996)
gre, kadiam saldnlanmn ok byk bir blmnn arkasndaki
motivasyon utanma ve aalanma duygulann gurur duygusuna
dntrmektir. Klebold, ektikleri video kasette, Belki bu ekilde
hak ettiimiz saygy grebiliriz diyordu ve elindeki namlusu
kesilmi pompal tfeini saa sola sallyordu.
Columbine
katliamnn
hemen
sonrasnda
internette
alan
sohbet odalarna gelen dzinelerce mesaj da genelde Aronsonun

zmlemesini
destekleyen
veriler
olarak
grlebilir.
Ac
ve
242
mutsuzlukla ykl bu mesajlarn byk bir ounluunda popler

snf arkadalan tarafndan dlanmann ve aalanmann ne kadar
korkun bir duygu olduu anlatlyordu. Harris-Klebold vide- o
kaytlan ortaya kmadan birka ay nce bu konuda yazan birok
kii, Harris ve Kleboldun buna benzer reddedilme ve dlanma
deneyimleri yaadndan emindi. Sohbet odalarnda yazan gen
ocuklann silahl saldny hibir ekilde ho grmediklerim, ancak
mesajlarnda bu iki gencin ekmi olabilecekleri aclan artc
derecede anlay ve empatiyle karladklarm hemen szle
SOSYAL PSKOLOJ
243
rimize eklemek istiyoruz. ou renci bu acy sessizce eker

-ancak
sonuta
ac
ekerler.
Kimileri
intihan
dnr;
son
aratrmalara gre lise rencileri-, nin %20si intihan ciddi bir

ekilde dnmtr (Aronson, 2000). Neyse ki bu gne dek yalnzca
ok az okul arkadalanna ate aacak kadar ileri gitti. ^ nternetteki
tipik mesajlardan biri 16 yandaki bir gen kza aitu Na-^ sil
hissettiklerini
biliyorum.
Bir
ocuk
kimsenin
kendisini
kabul
etmedii!" ni sylediinde anne babas ocuklannn an tepki

gsterdiini dnmemeli. Aynca, u popler konformistlerin de
herkesi kabul etmeyi renpg si gerekiyor. Neden kendilerinden
farkl olan herkesi dlyorlar? Aroja- sonun Columbine katliam
zmlemesi doruysa okullan daha gvenli bir hle getirmek iin
okullardaki olumsuz, dlayc atmosferi deitirmemiz gerekiyor. Bu
baanlabilirse okullar yalnzca daha gvenli yerler makla kalmaz;
daha zevkli, daha heyecan verici ve daha insancl yerler olurlar. Bu
blmde ele aldmz iki aratrma -Dan 01weusun Norveie- ki
okullarda zorbal azaltmak iin baanyla uygulad program ve
Norma
Feshbachm
sonulanan
empan
ABDdeki
kurma
renciler
giriimi-
arasnda
bunun
baanyla
nasl
yaplabilecei konusunda bize bir ipucu yelebilir. Bu

programlan ve benzerlerini bir sonraki blmde ele
alacaz.
C
W
Lise 2. snfa giden sizden kk bir erkek kardeiniz olduunu

dn le yapanz telefon grmesinde, sinirlerine hkim olma
konusunda^
adgn
reniyorsunuz.
Snf
arkadalarnn
bazlaryla yumruk yumru ya tutumu, hatta kendinden kkocuklar dvm. Babanz okul f mna yazlarak fazla saldrgan
enerjisini yakmasn nermi. Anneniz bj bir fikir olduundan
kukulu. Size, en psikoloji dersleri aldm, sen ne n diye
soruyorlar.
Erkek kardeinizin hobileri ve etkinlikleri konusunda anne
babanza fi lan sorardnz? rendiklerinize dayanarak, siz ne
nerirdiniz?
244
zet ,
.* Saldrganlk Nedir? Saldrganlk kastl olarak bir bakasna
zararca; meyi amalayan davranlardr. Dmanca saldrganlk
tanmna gr; bakasna zarar vermektir; arasal saldrganlk
ise zarar vermeyi ba uruna kullanmak olarak tanmlanr.
245
Saldrganlk renilir mi Yoksa

Bo
zof
ve
pskologkrinsankun
<
amtr. Kimilerine gre insan

lar
temelde
yumuâkbaj3jrr^ drganlk
derecesini belirler.^*? *
Saldrganlk
lgden^M
^blolan hayattakalma e|pin?

1l
'inesi
sonucunda
doala1
'
en
Tayvsmlarm
yakm
ik
hayvan
akrabamizrv^
drganlk dereceleri arasnda, by. __
lolara gre saldrgan davranlar nsanfh 'yapcnda*
L.,^-
kltrel
faktrlerden
etkilenir
ve
sonsuz
dekenlk potansi"
Saldrganlk ve Kltr Farkl kltrlerdela bireylenin, saldn^ arasnda
hayK byk bir farkllk l5arnr!^^n^t^ gn Iroquois kabilesinde kabilenin
kar
karya
Sarigi
"duntmn
nedeniyle
saldrganlk
derecesi
de
deimitir. Burada iin pfcnolctas, bir* 1-' kltrn saldrgan davranlar

tevik edip etmemesinin birden ok etmene, ? dayanmasdr.
* _
Saldrganl Etkileyen Nrolojik ve Kimyasal Faktrler BeySiêiâinigdala
Blgesmn saldrganhg denetledii dnlmektedir. j?erntnnm^n^m^r'
saldrgan davranlara ket vurmaya yaradn ve testosteron ile sadir|i
vri * nlar arasnda pozitif korelasyon olduunu gsteren verilere
TayTmrjtV* T .i , Cinsiyet ve Saldrganlk Kkrtc durumlarda erkeklerin
saldr^'di^j^tfK lar sergileme eilimi, kadnlara, oranla ok daha yksektir,
Ajpp jerjkjple*'! lrh bir durumu kkrac olarak yorumlamaya itha
elmIdnlununS f
fi iti
t *
- (
) " -f
^*Ejj
lkte kadnlar gerekten kkrtldigmda cinsiyete ba'} farkllklar da.

az Su istatistikleri erkeklerin kadnlara oranla ok daha farla iddet
ia|l ***
llfr.
ilediini gstenyor. Heteroseksel iftler arasmda erkein

kaHfi. eilimi, tam tersine oranla ok daha yksektir.
S~-pC
Alkol ve Saldrganlk Alkol ketleri kaldran, kiinin sosyal

keti. ^ bir etkiye sahip olduu iin saldrgan davranlar
246
artarabi'
-
- -V'T*,*C3f*hP
nulanna gre alkol insanlann genel bilgi ileme brnlprmi denle de insanlar
bir sosyal durumun en bariz Ynlerine tepkr vee|cgxL' ,< ince ynlenn
gzden karabilirler.
Ac, Huzursuzluk ve Saldrganlk insanlar ac lssettiklerin^M-.- CT- la saldrganlk eilimi sergilerler. Scak hava, nem ve j k kulj gh uzursuzluk yaratan durumlar dmanca ve iddet ienkl davran olatgn
arinr.
SOSYAL PSKOLOJ
* Sosyal Durumlar ve Saldrganlk Spor olaylar re engellenme yaratan j

kklklan gibi birok sosyal durum saldrganla neden olabilir.
Engellenme ve Saldrganlk Engellenme-saldrganhk kuramna gre 1
lenme saldrgan tepki olaslm arttrabilir. EngeUenme zelhkle, tas
fine ulamaya alrken meru olmayan ya da beklenmedik bir ek
kesildiinde saldrganlk dourur. Ayrca, grece yoksunluk -hak- daha
azna ya da kendine benzer insanlardan daha azma sahip ohna|
engellenme ve saldrgan davranlara neden olabilir.
Kkrtlma ve Karlk Verme insanlar sklkla bakalarnn nlanna
karlk vermek iin saldrgan davranlar sergilerler. Yattr ullar sz
konusu olduunda bu tepki de azalr.
Saldrgan Nesnelerin pucu Olarak Kullanlmas Aratrmalara gre i
daki iddet ierikli bir nesne yalnzca varlyla bile saldrgan dav
cesini arttnr. Klasik bir almada, ortamda bir silah bulunduu
srada! lendirilen katlmclarn, silahn yerine tenis raketi
konulduunda dlkf rilen katlmclara oranla, kurbanlarna daha
youn elektrik oklan \ d grlmtr.
Tasdik, Taklit ve Saldrganlk Sosyal renme kuramna gre sosyal i
mhn (rnein, saldrganl) bakalarn gzlemleyerek ve onlan takltl
rek reniriz. nsanlar, zellikle de ocuklar, yetikinlerin ve yatlanma*
drgan davranlarn gzlemleyerek atmalara saldrgan tepkiler ve
renirler.
Medyadaki iddet ou ocuk TV ve film seyrederek, iddet ierikli
blg yar oyunlan oynayarak byk oranda iddete maruz kalrlar.
Uzun-; aratrmalar ocuklann izledii TV programlanndaki iddetin
atmas < munda bu ocuklann ergenlik ve gen yetikinlik
dnemlerinde ayn or; iddet sergilediini gsteriyor. ocuklar gerek
ile kurgu arasndaki \ ayrt etmekte yetikinlere oranla daha zayf
olduklan iin medyadaki yAfetj zellikle ak durumdadrlar. Bununla
birlikte medyada iddete maruz I mn yetikinlerdeki iddet ierikli
davranlan da arttrd grlmtr. 1
iddet Krl Bir Mal mdr? Aratrmalara gre iddet, izleyicilerin belle
bozar, bu nedenle de insanlar iddet ierikli bir TV programndaki
refc&rti n daha az anmsarlar.
iddet erikli Pornografi ve Kadnlara Ynelik iddet iddet ierikli; j
nografiye maruz kalmak kadnlara ynek iddeti daha fazla kabulle
yol aar.
* Saldrganlk Nasl Azaltlabilir?
Saldrganl Cezalandrmak Saldrgan Davranlan Azaltr m? Ce.
kendisi saldrgansa ocuklara bu tip davranlar iin bir model olulunun
ocukta daha fazla saldrganla yol aabilir. Dahas, an cezalandrma
247
248
kul
249
1
Iara uymamay ocuk im daha ek;birhi&^
cezalandrmama,
ocukta
bilisel
jfehgkfc-j mede daha etkh olduu
grulmtl.' Cezanipi? abuk
ve
kesin
olmas
gerekir.
Katarsis ve \
da _ --oi -,f.
r
mlaT sergileme eilimini azaltr: Saldrgan ^vranmk-5

izlemek (rnein, hr futbol ma) ashpda ileride saMiirsfe
me eilimini arttmr. Xcder
_______ ______
< i- "> t * bavurmas bu lkeye kar olumsuz

tutumlan've, daha fazla iddet uyirfl&a; is-:
tem, bunlar sz konusu eylemi mazur gsterecei, iin, arttrr
Savan Genel Saldrganlk zerindeki Etkisi Bir lke sa-vata
olduunda cephe lkeden ok uzakta olsa bile, insanlarda birbirlerine
kar saldrgan davranlar sergileme eilimi artar.
fkelendiimizde
Ne
Yapmamz
Gerekiyor 1
_ c;;;-
Tipik
olarak,
fkeyi
boaltmak yarardan ok zarar getirir fkenin farknda olmak, sonra da

bununla daha yapc bir biimde baa kmak ok daha etkh olacaktr.
Genellikle fke ve. saldrganlk dngs zr dileyerek datlabilir.
nsanlkdlatrma: Empatinn Kart m?
- * Columbine Katliam nlenebilir miydi? Liselerde yaygn olan aalayc
sosyal atmosfer Columbine katliamnn temel nedenlerinden binydL
Okullarn atmosferini deitirmek bu tip olaylarn skln azaltan,
"
etkin bir yoldur.
12. BLM; TEST

; saldrganlk fke duygularndan kaynaklanr
ve ac 1 ken___saldrganlk acdan baka bir amaca
yneliktir.
a. Dmanca; arasal
b. Dorudan; edilgin
c. Arasal; dmanca (" d. Edilgin; dorudan
4,2.. Aadaki beyin kimyasallarndan hangisinin yokluu saldrganlkla
lklend- rillr?
-,
a. Dopamin
b. Norepinefrn
>.
-
250
^ ^ %.
c. Serotonin
d.Testosteron
,
f-^^ P *
Aadaki cinsiyete: bah saldrganlk &rkllklanndan hangisi)

Gen erkek ocuklan gen kz ocuklarndan daha fazla, ak saldrganlk sergilerler. V - ' /.; y
SOSYAL PSKOLOJ
Kz ocuklar saldrganlk duygularn dedikodu gibi daha rtk ekillerde sergilerler.

a. Cinsiyete bal saldrganlk farkllklar, erkek ve kadmlar engellenme ya
da hakarete maruz kaldnda ok daha azalr.
.................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)..........................................................1
251
252
TIMOTHY D. WLSON .................................................................1
ROBIN M. AKERT .......................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler..................................................................................4
SOSYAL PSKOLOJ
Balarken.................................................................................21
Teekkr..................................................................................26
253
254
SOSYAL PSKOLOJ
BALANTILAR...........................................................................40
255
256
SOSYAL ETKNN GC..............................................................47
SOSYAL PSKOLOJ

Gereksinimi..............................................................................61
257
258
S....................................76
ebk yk SSSfifS..................................................................126
SOSYAL PSKOLOJ
m : *.......................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi..........................................................................183
mmm..................................221
:hdt....................................392
^ps....................................................................................397
la I.....................................135
259
260
n i.........................................................................................135
lli..........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...............................................................................56
SOSYAL PSKOLOJ
261
rrr ^.......................................................................................94
r*--1=-* sas^s#.............................................................105
a.
b.Massachusettste byyen Richard
c. Michiganda byyen Ricky
3. Aadaki
koullardan
hangisinde
Johnun
saldrganlk
eilimleri
dierlerinden daha az olur?

a. Patronu sz verdii zamm yapmayacan syler.
b. Cinsel
etkinlikte
bulunmayan
plak
kadnlarn
iddet
iermeyen
fotoraflarna bakmaktan holanr.

c. Trafik skklnda arabasyla ie giderken baka bir ofr bilerek nn
ke- " ser.
d. Yasal olarak sarho saylacak dzeyde alkol almtr ve kalabalk bir
restoranda bir yabancyla arpr.
4. Aagdakilerden hangisi yanltr?
a. Televizyonda iddet ierikli programlar izlemek ocuklarda saldrgan
davranlarn skln arttrr.
b. Televizyonda iddet ierikli programlar izlemek ergenlerde ve gen
yetikinlerde saldrgan davranlarn sklm arttrr.
c. iddet ierikli bilgisayar oyunlar ocuklarda iddet ierikli TV programlan
izlemekle ayn etkiyi yaratr.
d.Televizyonda iddet'ierikli programlar izlemek insanlarn gerek hayatta
grdkleri iddete kar duyarszlamasna neden olabilir.
e. Televizyon reklamlar iddet iermeyen programlarda iddet ieren
programlara oranla daha baarl olur.
5.Jim ksa bir sre nce basnda geni yer verilen bir saldn davasnda sulu
bulundu. Basnn sorulann yantlarken saldrganl iin birok neden ne
262
srd. (Saldrganlk
zerine
yrtlen
aratrmalardan
yola karak)
aadaki nedenlerden hangisi bir sosyal psikolog iin dierlerinden daha
az ikna edicidir?
a. O srada odada bir silah vard."
b. Kkken aabeyimin mahalledeki kk ocuklan dvn izlerdim."
c. Ksa sre nce ok istediim bir iten kovulmutum."
SOSYAL PSKOLOJ
263
d. Minnesotada souk bir iklimde bydm.

e. ocukken televizyonda bir sr iddet ierikli, program i
6. Brandon doum gnn unuttuu m White ok kzgm. Braudbn fkesini
datmak iin...
,
a.Whitin onu sinir ettii baka zamanlan da dnp Whitin karsna btn
kantlaryla birlikte kmal.
b. birka gn boyunca zel duygularn yazmaya her gn 20 dakika ayrmal.
c. Whitle yzlemeden nce bir futbol ma izleyip fkesini dindirmelL
d.Whitle yzlemeden nce bir arkadayla Whit hakknda konuup- fkesini
dindirmeli.
e. iddet ierikli bir bilgisayar oyunu oynamak.
7. John kolayca sinirlenebilen bir adam ve bakalanna kar ok fazla
saldrgan davran sergiliyor. Yeni yl kararlanndan biri daha: az saldrgan
olmaksa onun iin en iyi yaklam aagdakilerden hangisi olacaktr'?
a. evresini onu fkelendiren eylerle kuatp onlara almak, bylece ayn
fkeli tepkileri bir daha uyandrmamalarn salamal.
b. Onu fkelendiren eye gerekten odaklanmal ve btn duygularn bu
nesneye bir kerede boaltmak
-.,
c. Onu fkelendiren kiiyle empati kurmaya almal ve saldrgan davran
nedeniyle ondan zr dilemeli.
d. Kendisi iin bir ceza sistemi oluturup her fkeli davrannda kendisini
cezalandrmak
,
8. ocuklarnzn bakalanna kar saldrgan davranlar sergileme
olasln azaltmak istediinizi dnn. Aagdakilerden. hangisinin ie
yarama olasl daha dktr1?
a. yi bir rol modeli olun; yan,, ocuk] annzn nnde saldrgan davranlar
sergilemeyin.
b. ocuManmzn televizyonda izledii iddet oranm snrlandrn
c. Saldrganlk ve iddet ieren bilgisayar oyunlan oynamalarna izin
vermeyin.
d.Bakalanna empati duymaya tevik edm.
e.Engellenmelerini oyun sahasnda dindirebilecekleri sporlara tevik edin..
3-o >6 q-8 P-L 3-9 1- **+ 'V-.'?-Z *-1 :uejqeuy
>BA
264
ELL
IOT
AR
ON
SO
N TM
OT
HY
D.
V/1
LSO
N RO
BIN
M.
AKE
RT
265 ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. VVILSON - ROBN

M. AKERT
ON YARGI
Nedenleri ve Tedavi
Yntemleri
1930lu yllarda Thurgood Mars-
smarlamakla
(bu
onun
yasal
hall, National Associationfor the
hakkyd) bfenin arkasna gitmek
Advan- cement of Colored

People (NAACP - Farkl Irktan
(Gney eyaletlerinde Afrika kkenli
Halklarn lerlemesi Ulusal Birlii)
kararsz kald. Bu arada daha b-
iin
alan
gen
bir
avukatken
Gneyde kk bir ehre ciddi bir

ithamla sulanan siyahi bir adam
Amerikallar byle yapard) arasnda
GENEL EREVE, ,
n Yarg: Her Yerde Karmza

kan Sosyal Fenomen
savunmak zere gnderildi. ehre
n yarg ve Benlik Deeri Bir ilerleme

Rapora
vardnda
n Yargnn Tanmlanmas
sann
beyazlardan
oluan fkeli bir grup tarafndan lin

edilerek
byk
ldrldn renince
bir
ok
geirecek
ve
Stereotipler. Bilisel Bileen

Ayrmclk: Davransal Bileen
n Yargnn Nedenleri
kk bir bfe olduunu fark etti.
Dnme Biimimiz: Sosyal Bili Nasl

Anlamlandrrz: Ykleme Yanllktan
Kurban Sulamak
n yarg ve Ekonomik Rekabet:
Gereki atma Kuram Uyma
eklimiz: Normatif Kurallar Gizli
Cinsiyet Ayrancl
Bfeye
n Yarg Nasl Azaltlabilir?
umutsuzlua kaplacakt. Marshall,

New
Yorka
istasyonuna
dnmek
zere
gittiinde
tren
zgnd.
Beklerken kam ackt ve istasyonda
tezgha
doru
gidip
yrrken
bir
hemen
sandvi
Temas Hipotezi
266
ROBIN
ELLOT ARONSON - TMOTHY D. WILSON M
AKERT
Temas n yargy Azalttnda: Alt

Koul lk Ayrmcl Sonlandrma
Denemesi Neden Baarsz Oldu?
BALANTILAR: t birlii ve^TCarlkl
Bamllk: Yapboz Smfi ' r Yapboz
Neden e Yaryor? BALANTILAR:
Carlostan mektup var
zet
*8
SOSYAL PSKOLOJ
267
feye ulaamadan kendisine kukuyla bakan iri kym bir beyaz adam
yan-' na yaklat. Marshall, adamn bir eit kanun adam olduunu
dnd nk otoriter bir tavrla yryordu ve cebindeki ikinlik bir
tabancadan baka bir ey olamazd.
Hey, evlat diye seslendi adam Marshalla. Burada ne aryorsun?
Sadece? treni bekliyorum diye yantlad Marshall. Adam kalann att,

birka adm; daha yaklat, gzlerini tehditkr bir ekilde Marshallm
zerine dikti ve Seni; duyamadm evlat. Ne dedin?" dedi.
Marshall yant verirken kendisinden beklendii kadar yaltaklanmadn
anla- | d. zr dilerim efendim, treni bekliyorum Uzun bir sessizlik oldu,
adam ' Marshall batan aa szyordu, en sonunda, O trene binmen
senin im iyi 1 olur evlat -hem de en ksa zamanda, nk bu ehirde
gne
canl
bir
zencinin
zerine
hi
domamtr
dedi.
1
Marshall sonradan sandvii nereden almas gerektii sorusunun fazla
akademik katn dnecekti. Sandvi falan almaktan vazgeip nereye
giderse gitsin bir sonraki trene atlayp uzaklamaktan baka bir ey
istemiyordu. Zaten itah da kamt.
(Williams, 1998)
Thurgood Marshall sonradan NAACPnin ba danman olacakt;

1954 ylnda Yksek Mahkemede Brown/Eitim Kurulu davasna
bakacak ve burada kazand zafer devlet okullarnda rk ayrmnn
yasal olarak sonland- nlmasm salayacakt. Marshall daha sonra
Yksek Mahkemeye atand ve 1991 ylnda emekli olana dek
grevinin banda kald. Cebinde tabanca tayan adama neler oldu,
bilemiyoruz.
1954 ylndaki Yksek Mahkeme karan bunu izleyen yllarda birok
vatandahk haklan yasasnn nn at ve ABDdeki sosyal haklardan
yoksun aznlklara eitlik olana tamd. 2008 ylnda ABD halk lkenin
en yksek makamna Afrika kkenli bir Amerikaly getirdi. Bu, ou
Amerikalnn okullarda rk aynmclm destekledii 1954 ylnda
tahmin bile edilemeyecek kadar byk bir olaydr. Elbette ki Barack
Obamanm bakanla seilmesinin ABDde rk n yarglannn sona
erdii anlamna geldiini syleyecek kadar saf deiliz. te yandan,
Obamanm seilmesinin nemi gz ard edilemez. Aslnda bakanla
aday olmasnn bile anlam ok bykt. Yalnzca bir rnek verecek
olursak, aratrmalarda Obamanm adaylnn siyahilere kar n
yarglarda keskin bir de neden olduu bulunmutur (Plant, Devine

ve ark., 2009). Seimlerden nceki konuma-
SOSYAL PSKOLOJ
211
Obamanm
seilmesi ABDde
rk n yargsnn
yn
konusunda
neler sylyor?
larda ve saysz televizyon programnda birok Amerikal gerekten

akll, hitabeti kuvvetli ve z gvenli bir Afrika kkenli Amerikaly
izleme olanana kavuacakt. Plant ve meslektalarna gre bu imge
insanlann
genel
olarak
Afrika
kkenli
Amerikallar
hakknda
besledikleri olumsuz stereotipleri savunmay gletiriyordu.

te yandan n yarg ciddi bir sorun olmaya devam ediyor. Bu
kitapta ele aldmz sosyal davranlarn tm iinde n yarg en
yaygn ve en tehlikeli olandr. n yarg hemen herkesin hayatn bir
ekilde etkiler. Hepimiz stereotipletirme ve ayrmcln kurbanlar ya
da potansiyel kurbanlaryz ve bunun tek nedeni din, cinsiyet, milliyet,
etnik kken, cinsel ynelim, d grnm ya da engelli olmak gibi
tanmlanabilir bir grubun yesi olmamz. Gnmzde n yarglar
eskiye oranla daha az ve daha seviyeli bir ekilde ifade edilse bile
kurbanlarnn srtnda ar bir yk olmay srdryorlar. Nefret sulan,
kilise yakma olaylan ve n yarg kaynakl saysz iddet eylemi hl
yaanyor; Amerikadaki byk bir ehirde gece olduunda Afrika
kkenli Amerikallarn kendilerini alacak bir taksi bulmakta zorlanmas
gibi daha kk apl olaylar da yaanmaya devam ediyor
(Fountain, 1997).
Aynca, ok eitli nemli sosyal meselelerde ABDde tutum ve
deneyim balamnda byk bir rk aynlg hl varln koruyor.
Dikkatli gzlemciler bu ayrmn uzun bir sredir farknda olmakla
birlikte 1990l yllann ortalarnda O. J. Simpson cinayet davasnda
yaananlar hl ne kadar gl olduklann gzler nne sermiti.
Dava
milyonlarca
Amerikalnn
ilgisini
ekmiti,
ancak
dava
baladnda sanki beyaz ve siyahi Amerikallar iki farkl davay izliyor

gibiydi. Beyazlann byk bir blm Simpsonm su
234
w il M':- RO!>IN w \ KERT
lu olduundan emindi, siyahilerin byk bir blm ise en azndan

delillerin yetersiz olduunu dnyordu.
Bu byk farklln rk gruplarnn ceza hukuku sisteminde
yaad farkl deneyimlerden mi yoksa san ne derece ekici ve
sempatik bulduklarndan m kaynaklandn kesin olarak
syleyemeyiz (Tobbin, 1995). Bu ' ve buna benzer fenomenleri
anlayabilmek iin, n yargy sosyal psikolojik bir fenomen olarak uzun
uzadya incelememiz gerekiyor.
N YARGI: HER YERDE

KARIMIZA IKAN SOSYAL
FENOMEN
Yalnzca aznlk gruplarnn baskn ounluun n yargsna hedef
olduunu sylemek doru olmaz. Elbette ki n yargnn bu biimi ok
gl ve keskindir. te yandan, n yarg aslnda her yerdedir; u ya
da bu biimde hepimizi etkiler. n yarg iki ynl bir yoldur;
genellikle aznlk grubundan ounluk grubuna doru ya da aksi
ynde akar. Ayrca her grup n yargnn hedefi olabilir.
Ait olduunuz en st gruplardan birini, ulusunuzu ele alalm.
Bildiiniz gibi dnyada herkesin Amerikallara sevgi, sayg ve
hayranlkla yaklat sylenemez; u ya da bu dnemde Amerikallar
dnyann drt bir yannda n yargnn hedefi olmutur. 1960 ve 70li
yllarda
Kuzey
Vietnamh
Komnistler
Amerikallar
kapitalist
emperyalizmin koan kpekleri olarak adlandryordu. 21. yzylda

Orta Douda yaayan insanlann ou Amerikallan gce susam,
ahlaksz bir millet olarak grr ve Byk eytan olarak adlandnr.
Amerika ktasndaki gney komulan ABDyi an besili, ekonomik ve
asker zorbalar olarak grr.
Daha farkl bir dzeyde, politik mttefikleri bile ABDye iyi gzle
bakmazlar.
rnein,
aratrmada
ngiliz
burnunu sokan,
stereotipletirme
vatandalannm
yzsz,
zerine
Amerikallan
an milliyetiler
yrtlen
herkesin
bir
iine
olarak nitelendirdii
grlmtr. Bu yeni bir gelime deildir: Tarihi Simon Schama
SOSYAL PSKOLOJ
235
(2003) Ingilizlerin ve dier Avrupahlann Amerikallar hakknda son iki

yzyldr
bu
ekilde
dndn
belirtiyor.
te
yandan,
stereotipletirme iki ynl alr: Amerikallar da Ingilizleri souk,

duygusuz ve ilgisiz insanlar olarak nitelendirir. Benzer ekilde, 2002
ylndaki
Irak
tartmalarda
igalinden
nce
Birlemi
Milletlerde
yaanan
Amerikallara
Franszlar
dncesiz
kavgaclar,
Amerikallar
da
Franszlara dlek barseverler etiketini yaptmvermiti.

Milliyetiniz etiketlendirilmenize ve ayrmcla uramanza neden
olabilecek ok saydaki kimliksel zelliinizden biridir. Irk ve etnik
kken n yargl tutumlann temel odak noktalarndan biridir. Baz
beyaz ya da Avrupa kkenli Amerikallar
da
yargya
Kk siyahi bir kz, k-\
maruz
k beyaz bu, lazp&'maî^,

gzlemu ister ve bu stefc^ Bin zndeki deheti:
cak
gereHecMiHB^ka^^"
l aabilir.
Momson,
The
Blvest Eye [En Mavi Ozl
tom
______________________________________________________;................ . .
kalr: talya ve rlanda kkenli Amerikallarn uzun zamandan beri
olumsuz stereotiplerle anld biliniyor. Kimliinizin dier ynleri,
rnein, cinsiyetiniz, cinsel yneliminiz ve din inanlarnz da n
yargya maruz kalmanza neden olabilir. Grnmnz ya da fiziksel
durumunuz da n yarg yaratabilir; obezite, sakatlklar ve AIDS gibi
hastalklar insanlann bakalanndan haksz muamele grmelerine
neden olabilir.
Aptal
ve
hafifmerep
sanm
stereotipini
dnn.
Hatta
mesleiniz ya da hobileriniz bile

stereotipletiolabilir.
rilmenize
Aptal
sporcu
neden
ya
da
bilgisayar inei ste- reotiplerini

hepimiz
biliyoruz.
Kimileri
kol
gcyle alan iilere, kimileri de

borsa simsarlarna kar olumsuz
tutumlara
sahiptir.
hibirimiz
deiliz;
bu,
Sonu
yargdan
btn
olarak
bak
insanl
ilgi-
Afrika kkenli Amerikal bir kz ocuu

beyaz
oyuncak
bebekleri
siyahi
bebeklerden daha ok istiyorsa z

saygs
miyiz?
konusunda
endielenmeli
SOSYAL PSKOLOJ
237
lendiren ortak bir sorundur.

n yarg yalnzca yaygn deil, ayn zamanda tehlikeli bir
sorundur.
Bir gruptan sadece holanmamak bile acmasz bir hl alp an
nefrete,
bu
grubun
yelerinin
insandan
daha
aa
olduunu
dnmeye ve ikence, cinayet, hatta soyknma dnebilir. Her n

yargl inan cinayetle ya da soyknmla sonulanmasa bile,
kurbanlarna daha az dramatik ekillerde de olsa ac ektirir. Acmasz

S yarglara hedef olmann sonularndan biri z sayg kaybdr. 6.
BhmcyS ele aldmz gibi, benlik deeri insan yaamnn hayati bir
parasdr. KeJ* dimiz hakknda dndklerimiz, davranlarmz ve
kim olacamz z9 rinde ok nemli ve belirleyici bir rol oynar.
Benlik deeri dk olan tjjg[ insan, tanm gerei, iyi eitimi, dzgn
bir
ii,
heyecanl
romantik
bir
ilii
kiyi
vb.
hak
etmediini
dnecektir. Dolaysyla benlik deeri dk olaafi kiinin mutsuz ve

baarsz olma olasl, salam ve yksek bir benlik dela erine sahip
bir kiiye oranla daha yksektir. Bir demokraside bu tip bir in-J san,
mevcut olanaklardan da daha az yararlanacaktr.
n yarg ve Benlik Deeri
|j
Acmasz n yarglarn hedefi durumumdaki insanlar iin dk

benlik deerinin tohumlan genellikle yaamn ilk dnemlerinde atlr.
Sosyal ps- kolog Kenneth Clark ve Mamie Clark (1947) bazlan
yalnzca 3 yanda olan Afrika kkenli Amerikal ocuklann siyahi
olmann pek de iyi bir ey . olmadn dndn ortaya
koymutur. Bu deneyde ocuklara beyaz ' ya da siyahi bir oyuncak
bebekle oynama seenekleri sunulmutur. Beyaz bebeklerin daha
tatl ve daha stn olduunu hisseden ocuklann ok byk bir
blm siyahi bebekle oynamak istememitir.
Thurgood
ayranclnn
Marshall
ocuklann
1954
ylnda
benlik
Yksek
deerlerinde
Mahkemede
telafisi
rk
mmkn
olmayan hasarlara yol atn savunmu ve bu deneyi psikolojik

kant olarak gstermitir. Bu deneyi gz nne alan Yksek
Mahkeme siyahi ocuklan yalnzca rk farkllndan yola karak
beyaz ocuklardan ayrmann onlarda toplum iindeki statlerinin
aa olduu duygusunu yaratacana ve bunun da tamiri mmkn
olmayacak ekilde zihinlerini ve ruhlarm etkileyebileceine, dolaysyla eitsel tesislerin aynlmasnm doas gerei eitsizlik
yarattna hkmetmitir (Yarg Earl Warren, Brown/Topeka
Eitim Kurulu davasnda ounluk karann bildirdii konumadan,
1954).
Dk benlik deeri dier bastnlm gruplan da etkilemitir.
rnein, Philip Goldberg (1968) Afrika kkenli Amerikallar gibi bu
SOSYAL PSKOLOJ
239
kltrde yaayan kadmlann da kendilerini entelektel adan

erkeklerin aasnda hissetmeyi rendiim ortaya koymutur.
Goldberg kadm niversite rencilerinden akademik makaleleri
okumalarn ve bunlan yeterlilikleri ve yazl
zlan asndan deerlendirmeleri- 'istemitir. Baz renciler iin bejjirli
makaleler
tarafn-
;,
erkek
yazarlar
-n imzalanm (rnein,
John T.
cKay), dierleri iinse belirli makaleler kadn yazarlar tarafndan im'
-lanmtr
(rnein,
Joan
T.
lcCay)- Kadn renciler ayn makaleye, kadn bir yazara oranla,

erkek
bir
yazar
tarafndan New Yorkta bir taksi ofrn

imzalandnda
daha
yksek dndnzde
aklnza
gelen
puanlar vermitir. Dier bir deyile, stereotip imge yukandakine benziyor
bu kadnlar yerlerini renmitir; mu?
tpk Afrika kkenli Amerikal ocuklann siyahi oyuncak bebeklerin
beyaz bebeklerden daha kt olduunu renmelerinde olduu gibi,
kadnlarn ortaya koyduu rnlerin erkeklerin rnlerinden daha kt
olduunu dnrler.
Bir lerleme Raporu

Clark ve Clarkm deneyi 60 yldan, Goldbergin deneyi ise 40
yldan daha uzun bir sre nce dzenlenmiti. O gn bugndr ABD
toplumunda nemli deiimler yaand. rnein, ak n yarg ve
ayrmclk sergileyen bariz eylemlerin saysnda keskin bir d
yaand, pozitif ayrmclk yasas kadnlara ve aznlklara daha fazla
olanan kapm at, etkili ve st dzey grevlerde nemli iler
yapan kadmlar ve aznlklar medyada daha fazla yer almaya balad.
Tahmin edebileceiniz gibi, bu deiiklikler, sz konusu gruplardaki
insanlann benlik deerinde de zamanla bir arta yol at ve bu art
daha nceki deneylerde ulalan sonularn sonraki deneylerde
tekrarlanmamas eklinde kendini gsterdi. Afrika kkenli Amerikal
ocuklar 1930lara oranla siyahi oyuncak bebekleri daha ok sevmeye
baladlar (Gopaul-McNicol, 1987; Porter, 1971; Porter & Washington,
1979, 1989) ve insanlar artk bir yazy yalnzca bir kadn tarafndan
yazld diye deersiz grmyorlar (Swim, 1994; Swim, Borgida,
SOSYAL PSKOLOJ
241
Maruyama, & Myers, 1989). Benzer ekilde, son aratrmalar siyahiler

ile beyazlann ya da erkek ve kadmlann benlik deerleri arasnda ok
da byk bir fark olmayabileceini gsteriyor (Aronson, Quinn, &
Spencer,
1998; Crocker & Majr, 1989; Steele, 1992, 1997). Gerekten

byle bir sre olsa da ABDde n yargnn artk nemli bir sorun
olmadn
sylemek
yanl
olur.
Bu
blmde
daha
nce
de
belirttiimiz gibi n yarg birok gizli ve bazen de o kadar gizli

olmayan ekillerde varln srdrmeye devam ediyor. Amerikada n
yarg yeraltna indi ve daha az ak bir hle brnd (Peetig- rew,
1985,1998;
Vala,
2009).
Geen
yarm
yzyl
ierisinde
sosyal
psikologlar n yargnn temelindeki psikolojik sreleri anlamamza

byk bir katkda bulundular ve olas zmlerden bazlarn belirleyip
ortaya koymaya baladlar. n yarg nedir? Nasl ortaya kar? Nasl
azaltlabilir?
N YARGININ TANIMLANMASI
n yarg bir tutumdur. 7. Blmde tarttmz gibi tutumlar
bileenden oluur: hem tutumla balanal duygu tipini (rnein, fke,
yaknlk) hem de tutumun arln (rnein, hafif rahatszlk, ak
dmanlk) temsil eden duygulanmsal ya da duygusal bir bileen;
tutumu oluturan inan ve dnceleri (bilileri) ieren bilisel bileen
ve kiinin eylemleri ile ilgili davransal ierik -insanlar yalnzca tutum
sahibi olmakla kalmaz bunlan genellikle eyleme dkerler.
n yarg genel tutum yapsn ve bunun duygulanmsal (duygusal)
bileenini anlatr. Teknik olarak, olumlu ve olumsuz n yarglar
bulunmaktadr. rnein, Teksasllar lehine ya da aleyhine n yargl
olabilirsiniz. Birisinde duygusal tepkiniz olumsuzdur; birisi size Bu
Bob, Teksasl szleriyle tantldnda bu kiinin u sinir bozucu
Teksasllar ifadesine uygun bir ekilde davranmasn beklersiniz.
Buna karlk, duygusal tepkiniz olumluysa u harika, snr tammayan
Teksasllar ifadesine uygun birisiyle daha tantnz iin mutlu
olursunuz ve Bobun cana yaknlk ve samimilik gibi birok olumlu
nitelii sergilemesini beklersiniz. n yarg olumlu ya da olumsuz bir
duygu ierebilse de sosyal psikologlar (ve genel olarak insanlar) n
yarg szcn ncelikle bakalarna ynelik olumsuz tutumlar

anlatmak iin kullanrlar. Bu balamda, n yarg ayrt edilebilir bir
On yarg
... - , r .
243
Ayrt edilebilir bir gruptaki insanlara kar, yalnzca bu gruba fiye olmalarna
dayanarak, dmanca ya da olumsuz bir tavr Beslemek.
244
gruptaki
insanlara
kar,
yalnzca bu gruba ye
olmalarna
dayanarak,
dmanca ya da olumsuz
bir
tavr
beslemektir.
rnein,
birisinin
si-
Gypsies Not Wefcome/ Romans Say
yahilere kar n yargl

olduunu
y i
hm ,a
sylediimizde
yargnn
bu kiinin siyahilere kar

souk
ya
da
hedefi
dmanca
davranmaya
olan
Across the Generaons, i 1915 bireyin

Haunts Arcneniansj
kendine
hazr
olduunu ve btn siyahilerin aa be yukar

ayn
olduunu
dndn
anlatmak
isteriz.
Yani,
bu
zg
bireyin
aync
zellikleri
da
siyahilere atfettii nitelikler olumsuzdur ve grubun
ya da gz ard edilir.
btnne
Manetlerde grld gibi birok grup
yneliktir.
ya
ya
davranlan
fark ~" edilmez

v
n yargnn kurbandr.
Stereotipler: Bilisel Bileen

Bir an iin gzlerinizi kapatn ve u insanlann karakteristik zelliklerini ve grnmlerini hayal edin: lise amigolarnn lideri, New
Yorkta bir taksi ofr, Yahudi bir doktor, siyahi bir mzisyen. Bunun
zor bir grev olmadn tahmin ediyoruz. Hepimizin kafasnda eitli
insan tiplerine zg imgeler bulunur. Sekin bir gazeteci olan
Walter Lipp- mann (1922) stereotip terimini ilk kullanan ve gerek
dnya ile stereotipler, yani kafamzda tadmz kk resimler
arasndaki aynn yapan kiidir. Belirli bir kltrde bu resimler
artc
derecede
benzer
olma
eilimindedir.
rnein,
lise
amigolarnn liderini canl, hareketli, irin, entelektel olmayan bir kz

(elbette ki!) olarak dnmediyseniz buna ok amnz. Kafanzdaki
Yahudi doktor ya da New Yorklu taksi ofr bir kadn olsayd ya da
siyahi mzisyen klasik mzik alyor olsayd yine amrdk.
245
Erkek amigolar, Yahudi, kadn doktorlar ve siyahi klasik mzik

sanatlar olduunu sylemeye bile gerek yok. Aslnda derinlerde bir
yerlerde New Yorkt a her trl tipte, yapda, rkta ve cinsiyette taksi
ofr olduunu da biliriz. Yine de kategorilerimizi normatif olarak
deerlendirdiimiz
ekilde
yapma
eilimi
sergileriz.
Belirli
bir
kltrde insanlar ok benzer eyleri normatif olarak deerlendirir ve

bunun
nedenlerinden
srdrmesi
ve
biri
yaygn
bu
kltrdeki
olarak
basnn
kullanmasdr.
bu
te
imgeleri
yandan,
stereotipletirme yalnzca kategorilerden ibaret deildir. Stereotip,

aralarndaki farkllklar gz nne almakszn bir grubun hemen
hemen btn yelerine ayn karakteristik zellikleri atfederek bir
grup insan hakknda genelletirme yapmaktr. Stereotipler bir kez
olutu mu yeni bilgilerin nda deitirilmeye direnirler.
Bu arada, stereotipletirmenin duygusal deil, bilisel bir sre
olduunu hemen belirtelim. Stereotipletirme zorunlu olarak kastl
kt muameleye yol amaz. Stereotipletirme genellikle sadece
dnyaya bakmz basitletiren bir tekniktir -ve hepimiz bunu bir
dereceye
kadar
yapanz.
rnein,
Gordon
Allport
(1954)
stereotipietirmeyi en dk aba yasas olarak tanmlar. Allporta

gre dnya her eyle ilgili yksek oranda aynntl bir tutum
gelitirmemize olanak tanmayacak denli karmaktr. Biz de bunun
yerine baz konularda dzenli, doru tutumlar gelitirirken bazlan
iin basit, kabataslak inanlarla yetinerek bilisel zaman ve enerjimizi en verimli biimde kullanrz. (3. Blmde birok ynn ele
aldmz
sosyal
bili
konusunu
anmsayn.)
Bilgi
ileme
kapasitemizin snrl olduu dnlrse insanlann bilisel cimriler

gibi davranp bakalann fmlama abalannda kestirme yollara
bavurarak gz karan bir yntem belirlemesi mantkldr (Fiske,
1989b; Fiske & Depret, 1996; Jones, 1990; Taylor, 1981). Sonuta
ortaya kan stereotip deneyime ne kadar dayanyorsa ve ne kadar
doruysa, karmak olaylan ele almada uyumsal bir kestirme yol
olarak o kadar kullanlabilir. Bununla birlikte, stereotip bir insan
snfndaki bireysel farkllklan grmemizi engellediinde,
Stereotip
Aralarndaki farkllklan gz: nne almakszn bir grubun hemen hemen
btn yelerine ayn karakteristik zellikleri, atfederek bir grup insan
246
hakknda genelletirme yapmak.
247
. _,
1)1 M ve CiR!
, , ........ ....Jfflm
Stereotip ve SaldrgnL-.
v v
^ , * ****-.VS*-
zfenniz
inaat iisi
kapatn.
ok
saldrgan tor
H#JJ*
Junn
sf- ' " ' - ,V' ' " ^
^ /'- V? '' ' -''-* -
ilan vazv dkn,' ><*. 'f i. A>W* ^<*v * * - ** ~-r-s "Siz de

dzenlenen bir araamadaki deney kanlunclan gibiyseniz, inaat iisi ve
âvukat iakkmdaki stereoplermz âHtrganl ternnftui yorumlamanz
etkleye- J-ektiz: Kanhmalann ou inaat iisini fiziksel saldrganlk
sergilerken^ avukat jise szel saldrganlk sergilerken hayal etmitir
(Kunda, Sinclair, & Gnffm, 1997).
uyumsuzluk, hakszlk ve potansiyel istismar olasl da artar. (Bkz.

Dene ve Gr! altrmas.)
Spor, Irk ve Ykleme Stereotipletirmenin zihinsel ksa yollarnn
potansiyel istismar ak ve bariz olabilir -rnein bir etnik grubun
tembel ya da dier bir etnik grubun agzl olduu dnlebilir.
te yandan, potansiyel istismar daha gizli de olabilir, hatta olumlu
bir ykleme ile ilgili bir stereotipi de banndrabilir. rnein, 1992
ylnda
Twentieth
Century
Fox
yapm
irketi
Beyaz
Adam
Zplayamaz {White Men Cant Jump] adnda elenceli bir film yapt.
Burada anlatlmak istenen Afrika kkenli Amerikal erkeklerin beyaz
erkeklerden
daha
iyi
basketbol
oynadyd.
Sonuta
Ulusal
Basketbol Ligi NBAde oynayan oyuncularn %75i Afrika kkenli

Amerikallard (Gladell, 1997; Hoose, 1989). Karlatrmal nfus
istatistiklerine bakldnda bu say beklenenin ok zerindedir (ABD
nfusunun yaklak olarak %13 Afrika kkenli Amerikallardan
oluur).
248
cat
y"
Catly&uiaewtt
Henz sylemiyoruz.
ocuun cinsel
stereocipler olfnadan
insdnUrU
tanmas
'
esin erkek* u gl
yumrua baksana... szleri
de kurnaz kurnaz parlyor.
Kesin erkek canm.
Peki, aznlk istismar bunun

neresinde? Siyahi erkeklerin iyi zplayabildiim ima etmenin nesi
yanl? stismar, dalmlardaki akmalar, yani birok Afrika
kkenli Amerikal ocuun basketbola yatkn olmad, buna karlk
birok
beyaz
ocuun
basketbolda
olduka
becerikli
olduu
gereini gz ard ettiimizde ortaya kyor. Dolaysyla, Afrika

kkenli Amerikal bir ocuun basketbol sporunda iyi olmamas bizi
aknla dryorsa
anlamda
yadsdmz
bu tepkimiz ocuun
anlamna
gelir.
stereotipletirme istismarlarnn yaand-
Bu
kiiliini, gerek
tip
potansiyel
7-4-5
SOSYAL PSKOLOJ
m gsteren, birok veri bulunmaktadr (Brinson <Sr Robinson,

1991). Akllca dzenlenmi bir deneyde niversite rencilerine bir
niversite basketbol mamm 20 dakikalk ses kayd dinletildi.
rencilerden Mark Flick isimli bir oyuncu zerinde younlamalar
istendi, onunla ilgili bilgiler ieren bir dosyaya ve szde Flicke ait
olan bir fotorafa bakmalarna izin verildi. Katlmclarn yansna
gsterilen fotoraf Afrika kkenli bir Amerikalnnd; dierleri ise bir
beyaza ait bir fotoraf grecekti. Ma dinledikten sonra renciler
Flickin performansn deerlendirdiler. Verdikleri puanlar yaygn
stereotipieri
yanstyordu:
Flickin
Afrika
kkenli
bir
Amerikal
olduuna inanan renciler, beyaz olduunu dnen rencilere

oranla, spor yeteneine ve mata takmna yapt olumlu katkya
daha yksek puanlar vermiti. Beyaz olduunu sanan renciler ise
daha ha- rekedi olduunu ve basketbol zeksnn daha yksek
olduunu dnyordu (Stone, Perry, & Darley, 1997).
Stereotipler, Ykleme ve Cinsiyet Stereotipletirmenin zellikle ilgin
da vurumlanndan biri de cinsiyet farkllklarnn alglannda
kendini gsterir. Neredeyse evrensel bir ekilde kadmlann, erkeklere
oranla, daha sevecen ve daha az iddial olduu dnlr (Deaux &
Lewis, 1984). Bu alg btnyle rol-ilikili de olabilir -yani, kadnlara
geleneksel olarak yuvay yapan dii ku rol verilmi, bu nedenle de
onlann daha efkatli olduklan dnlmtr (bkz. Deaux & La
France, 1998). Dngnn dier tarafnda ise evrimsel sosyal
psikologlar (Buss, 1995,1996b; Buss & Kenrick, 1998) kadn ve erkek
davranlannn tam olarak cinsiyetlerin farkl uyum somdan yaad
alanlarda birbirinden aynldm ne srer. Darwinci bir bak asyla,
kadmlann erkeklere oranla daha efkadi olacak bir ekilde evrim
geirmesinin gl biyolojik nedenleri bulunmaktadr. zellikle, es
7-4-5
SOSYAL PSKOLOJ
ki atalarmz arasnda anatomik nedenlerle kadmlar her zaman

bebeklerin ilk bakclar olmutur; efkatli olmayan kadmlann hayatta
kalan
bebek
says
yksek
deildir;
dolaysyla
bu
kadnlarn
genlerinin aktarlma olasl da daha dktr.

Bakcln, erkeklere oranla, kadnn genetik doasnn bir paras
olup olmadn belirlemenin net bir yolu olmasa da, kltrel
stereotipin
gereklikten
Aratrmalar,
erkeklerle
ok
da
uzak
olmad
karlatrldnda,
sylenebilir.
kadmlann
sosyal
duyarllk, arkada canls olma ve bakalannn iyiliini dnme

davranlarn daha ok sergilediini, erkeklerinse daha baskn,
denetleyici ve bamsz davrandn gsteriyor (Eagly, 1994; Eagly
& Wood, 1991; Swim, 1994). Gerekten de, en azndan, veriler stereotipin gerek cinsiyet farklln azmsadn gsteriyor (Swim,
1994). Basket rneinde de olduu gibi, erkekler ve kadnlar
arasnda bu zellikler bakmndan kayda deer bir akma sz
konusudur. Yine de, Eaglynin de (1995, 1996b) ne srd gibi,
farkllklar nemsiz olarak geitirilemeyecek denli tutarldr.
Cinsiyet
stereo
tipletirmesinin
ok
zaman
gerekleri
yanstmadm ve derin olduunu sylemeye gerek bile yok.

rnein, bir deneyde erkek niversite rencilerinin st dzeyde
baanl
bir
kadn
doktorun
iinin daha az ehli olduunu ve

baanya
erkek
bir
doktora
oranla daha kolay bir yoldan

ulatn
dndkleri
grlmtr
(Feldman-
Summers & Kiesler, 1974). Kadn niversite rencilerinin bak as ise farkldr: Erkek ve
kadn
doktorun
mesleklerine
eit oranda hkim olduklanm

dnmekle
birlikte
erkek
doktorun baan basamaklanm

daha
kolay
trmandn
dnrler. Hem erkek hem de Hayr, ben Melin sekreteri deilim. Ben
kadn renciler kadn doktora Melim.
daha yksek bir motivasyon yklemitir. Bir kadna daha yksek
SOSYAL PSKOLOJ
motivasyon derecesi
7-4-5
7-4-5
SOSYAL PSKOLOJ
yklemenin erkek meslektalarna oranla daha az usta olduunu

sylemenin farkl bir yolu olduunu da szlerimize ekleyelim (ok
akll deil, ama ok alyor).
Bu olaslk benzer bir almada daha belirgin bir ekilde
grlyor ; (Deaux & Emsweiler, 1974). Erkek ve kadn rencilere
karmak bir grevde ok baarl olan rencilerin performanslar
gsterilmi ve bunun - nasl gerekletii sorulmutur. Bir erkek
baan gsterdiinde hem erkek hem de kadn renciler bu baary
neredeyse btnyle erkein yetenei- { ne balarken, sz konusu
bir kadn olduunda hem erkek hem de kadn - renciler
baanmn byk oranda ans eseri olduunu dnmlerdir. y- le
grlyor ki cinsiyet stereotipi yeterince glyse her iki cinsiyet de
stereotipe inanma eilimindedir.
te yandan, bu aratrma da 30 yl nce yaplmtr. O gn
bugndr Amerikan toplumunda birok deiiklik yaanmtr. Peki
bu deiiklikler | kadnlarla ilgili stereotipleri etkilemi midir? Pek
deil, yakn tarihli 58 deneyi dikkatli bir ekilde zmleyen Janet
Swim
ve
Lawrence
Sanna
(1996)
sonularn
eski
aratrma
sonularyla kayda deer oranda tutarl olduunu ortaya koymutur.

zellikle de, bir erkek belirli bir grevde baarl olduunda her iki
cinsiyetten gzlemcilerin bu baary yetenee, kadn ayn grevde
baarl olduunda ise ok almaya baladklar grl- - mtr. Bir
erkek belirli bir grevde baarsz olduunda gzlemciler baarszlnn nedenini ya anszla ya da fazla aba gstermemeye
balarken, bir kadn baarsz olduunda ise grevi baaracak
yetenee sahip olmad dnlmektedir.
ocuklar
arasnda
bile
kz
ocuklann
kendi
yeteneklerini
kmseme eiliminde olduklar grlr. Bir deneyde 4. snfa giden

erkek ocuklann zekya dayal zorlu bir grevde aldklar baanl
sonulan yeteneklerine yorduklan, kzlarn ise aldklan baanl
sonulan kmsedikleri grlmtr. Dahas, bu deney erkek
ocuklann
baarszlklann
ansszla
balayarak
egolann
korumay rendikleri, kzlann ise baanszl kendi sulan olarak

grme eiliminde olduunu da gstermitir (Nichols, 1975). Bunu
izleyen bir almada kzlann matematik gibi geleneksel olarak
erkeklerin alan olarak grlen konularda ok baskn bir biimde
kendi yeteneklerini kmseme eiliminde olduklan grlmtr
SOSYAL PSKOLOJ
7-4-5
(Stipek & Gralinski, 1991). zellikle ortaokulda okuyan kz renciler

matematik
254
ELLOT ARONSON - TMOTHY D. V/1LSON - ROBIN M. AKERT
'%
snavlanndaki baanlann ansa balarken, erkekler renciler

baarlarn
yeteneklerinin
sonucu
olarak
grrler.
Ayrca
bir
matematik snavnda baarl olduktan sonra erkeklerin kzlara

oranla daha ok gurur duyduklan da grlmtr.
Bu kendini-engelleyen inanlar hi yoktan ortaya kmazlar. Genel
olarak toplumumuzdaki tutumlardan etkilendikleri sylenebilir, ancak
asl nemli olan gen kzlann hayatlanndaki insanlar, yani anne
babalandr. Bu bakmdan, Janis Jacobs ve Jacquelynne Eccles (1992)
annelerin stereotip cinsiyet inanlannm ayn annelerin 11 ve 12
yalanndaki kz ve erkek o- cuklannm yeteneklerini alglay
zerindeki etkilerini incelemitir. Tahmin edebileceiniz gibi, cinsiyet
stereotipleri en gl olan anneler kz o- cuklannn matematik
yeteneklerinin grece daha dk olduuna ve erkek ocuklanmn
matematik yeteneinin grece daha yksek olduuna inanmaktadr.
Stereotip inanlan olmayan anneler ise kz ocuklanmn matematik
yeteneini erkek ocuklanmn altnda grmezler. Annelerin inanlan
ocuklan nasl etkilemitir? Gl cinsiyet stereotipleri olan annelerin
kzlan da matematie yetenekleri olmadm dnmektedir; bunun
tersi de dorudur: Gl cinsiyet stereotipleri olmayan annelerin kz
ocuklar da kendini-engelleyen bir zihniyet yapsna sahip deildir.
Bu da 3. ve 4. Blmlerde ele aldmz kendini dorulayan kehanetin
ilgin
bir
eididir:
Burada,
anneniz
sizden
baanl
olmanz
beklemediinde baanszlk olaslnz, baarl olma olaslnzdan

daha yksektir.
Ayrmclk: Davransal Bileen

Bu da bizi n yargnn son bileenine gtryor: eylem bileeni.
Stereotip inanlar genellikle haksz muamele ile sonulanr. Bunu
ayrmclk olarak adlandmyoruz: bir grubun yelerine, yalnzca bu
gruba ye olduklan iin, haksz bir ekilde olumsuz ya da zarar verici
eylemler sergilemek.
4. snf retmeniyseniz ve kk kzlann matematik konusundaki
yeteneksizliine kesin bir ekilde inanyorsanz; byk olaslkla erkek
rencilere, kz rencilere oranla, ok daha fazla zaman aynnsmz.
Bir polis
SOSYAL PSKOLOJ
Ayrmclk
Br grubun yelerine,, yalmzca bu gruba ye olduklan tin^ haksz bir
ekilde olumsuz ya da zarar verici eylemler sergilemek.
255
256
to
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROBIN M. AKERT
>s
|c
"Z
s
fO
"O
o c
<p
O
m
-S
J5 -2
El'
2
=:
-i 5
S ra
w
C
S
0-30 Gn
31 Gn ve
sonras
S
Personelle
temasn
sresi
K
ekil 13.1
<u .
c hastalarna ynelik an nlemler.
Siyahi5 akl
Siyahiler
Beyazlar
10
Kuruma kabuln ilk 30 gnnde siyahilerin beyazlara oranla iddete daha eilimli
olduu varsaylyordu.
(Bond, DiCandia, & McKennon, 1988 almasndan uyarlanmtr.)
memuruysanz ve Afrika kkenli Amerikallarn beyazlara oranla

iddete
ok
daha
fazla
eilimli
olduunu
dnyorsanz,
tutuklamaya altnz siyahi bir adama kar davranlarnz bu

dncenizden etkilenebilir.
Bir almada aratrmaclar personeli btnyle beyazlardan
oluan bir psikiyatri hastanesindeki hastalarn tedavisini incelemitir
(Bond, DiCandia, & McKinnon, 1988). Bu almann sonulann ekil
13.1de
grebilirsiniz.
Aratrmaclar
bu
almada
personelin
hastalann iddet ierikli davranlarn kontrol altna almak iin en sk

bavurduklar iki yntemi mercek altna almtr: hastay tecrit
odasna alarak dier hastalardan ayrmak ya da hastaya deli gmlei
giydirerek sakinletirici vermek. 85 gnden uzun bir sreyi kapsayan
hastane kaytlan incelendiinde daha sert olan yntemin -yani
fiziksel ve kimyasal kstlamann- siyahi hastalara beyazlardan
neredeyse drt kat daha fazla uyguland grlmtr. Siyahi ve
beyaz hastalann sergiledikleri iddet eilimli davranlarda hemen
hi bir farkllk olmamas bu gerei deitirmemitir. Dahas, aynmc
tedavi hastaneye kabulleri srasnda siyahi hastalann beyazlara
oranla iddete daha az eilimli olduklannm tespit edilmesine karn
SOSYAL PSKOLOJ
deimemitir.
257
258
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROBIN M. AKERT
Bu alma nemli bir pozitif bulguyu gzler nne seriyor: Birka

hafta sonra gerekler var olan stereo tipleri alt edebilmitir. Personel
en sonunda siyahi ve beyaz hastalar arasnda iddete eilimli
davranlarn derecesi bakmndan bir farkllk olmadn grm ve
siyahi ve beyaz hastalara eit muamele etmeye balamtr. Bu
durum umut verici olmakla birlikte almann btn hem net hem
de rahatsz edicidir: Var olan stereotip siyahi hastalarn eitimli
profesyoneller tarafndan haksz yere sert bir tedavi grmelerine
neden olmutur. Ayn zamanda, gereklerin stereotipi alt etmesi
personelin
profesyonelliini
ortaya
koyuyor,
nk
az
sonra
greceimiz gibi kk derinlere dayanan n yarg, stereotip ve

ayrmcl deitirmek hi de kolay deildir.
Ecinsellere
Kar
Ayrmclk
2003
yaznda
Yksek
Mahkeme
ecinsellie kar eyalet yasalarn kaldrarak Amerikan toplumunda

ecinsellie ynelik tutumun yumuadn gsterdi. Bununla birlikte,
son 20 yl ierisinde yrtlen eitli almalar ecinsellerin
gndelik yaamlarnda olduka fazla ayrmclk ve antipati ile
karlatn ortaya koyuyor (Femald, 1995; Franklin, 2000; Herek,
1991).
-______________
ABDde kadnlarn, etnik aznlklarn ve n yimga uygorltm

g** engelli insanlann aksine, 11 eyalet dnda, i yandakmdrj ' -yerinde ecinsellere kar ayrmclk yapl- -Andre Gde^, 1939 ,
masn yasaklayan yasalar bulunmamaktadr.
Bu da ecinsellerin mesleki ayrmclk maduru olabileceklerini
gsteriyor. Bir ie bavurduunuzda, ecinsel olduunuzu renen
potansiyel iverenleriniz size nasl davranrd? Sizi geri mi evirirdi?
Heteroseksellere oranla size daha az yaknlk m gsterirdi?
Michelle Hebl ve meslektalan (Hebl, Foster, Mannix, & Dovidio,
2002) bir alan deneyinde bu sorunun yantm aradlar. Deneyi
dzenleyenlerle i birlii yapan 8i erkek, 8i kz 16 niversite
rencisi
yerel
maazalara
bavurusunda
bulundular.
Baz
grmelerde kendilerini ecinsel olarak takdim ettiler; dierlerinde

byle bir durum yoktu. Etkileimlere bir standart getirmek iin btn
adaylar kot pantolon ve kazak giymiti.
Aranrmaclar iki aynmclk trn mercek alana aldlar: formel
SOSYAL PSKOLOJ
259
ayranclk ve kiiler aras aynmclk. Formel aynmcl lmek iin

iverenin aktaki pozisyonlar hakknda syledikleri, i bavurusu
formu verip vermedikleri, bavuran geri arayp aramadklan ve
tuvaleti kullanma isteine verdikleri tepkiler arasndaki farkllklar
belirleme yolunu izlediler. Kendilerini ecinsel olarak tantanlara kar
bir ayrmclk yapldn gsteren herhangi bir veriye ulalamad,
iverenler
ecinsel
adaylara
haksz
muamele
etmekle
sulanamazd.
te yandan, kendilerini ecinsel olarak tantanlara kiiler aras
ayrmclk
yapldm
gsteren
gl
belirtiler
vard.
Ecinsel
olmayan adaylara oranla, iverenler szel olarak daha az olumlu

davranyor, grmeyi daha ksa tutuyor, sohbette daha az szck
kullanyor ve daha az gz temas oluyordu. Dier bir deyile,
potansiyel iverenlerin tavrlar ecinsel olduuna inandklar insanlar
sz konusu olduunda rahatsz olduklan ya da daha mesafeli
davrandklarn aka gsteriyordu.
N YARGININ NEDENLER
n yargnn biyolojik yapmzda olup olmadm kimse kesin
olarak
syleyemez.
yarg
doutan
gelen
ve
bakalarna
dmanca davranlar sergileyerek ailemizi, kabilemizi ya da rkmz

kayrmamz salayan, biyolojik bir hayatta kalma mekanizmas
olabilir. Buna karlk, insanlann doalan gerei scakkanl, ak ve
i
birlii
yapmaya
eilimli
olduu
da
sylenebilir.
Eer
bu
doruysalar, n yarg doal olmayabilir. Tersine, kltr (anne baba,

topluluk, medya) kad ya da kastsz olarak bize farkl insanlara
olumsuz nitelikler atfetmeyi retiyor da olabilir.
Sosyal psikologlar arasnda insanlann doal olarak n yargl olup
olmad konusunda bir fikir birlii olmasa da n yargnn aynntlanm
renmek gerektii konusunda genel bir kabul vardr. Kk
ocuklar anne babalarnn n yarglarn rendiinde be bu durum
ayn n yarglan yetikinliklerinde mutlaka tayacaklan anlamna
gelmez. Gerekten de aratrmaclar anne babalar ile yetikin
ocuklanmn tutumlan arasndaki benzerlikleri incelediinde ilgin bir
rntye ulamlardr (Rohan & Zanna, 1996). Anne babalar eitliki
tutumlar ve deerler tadnda yetikin ocuklarnda ayn durum
grlr. Buna karlk, anne babalarn tutum ve deerleri n yargl
2olduunda
60
yetikin
E L L O T Aocuklanmn
R O N S O N - T I Mayn
O T H Ygr
D . W 1 L Spaylama
0 N - R O B I Nolasl
M . A K E Rdaha
T
dktr. Peki, ama neden? Bu uyumazlk genel olarak toplumun,

dar
grl
anne
babalara
oranla,
daha
eitliki
olmasndan
kaynaklanyor olabilir. Dolaysyla, anne babalan dar grl olan

ocuklar evden ayrldklarnda (rnein, niversiteye gittiklerinde)
kart grleri renme olaslklan da artar.
ocuklar n yargy genellikle anne baba ya da byk anne babalanndan

renirler.
Ayn zamanda, ocuklara n yargnn retilebilecei de aktr.,

Iowa Ricevillede bir 3. smf retmeni olan Jane Elliot (1977) kk
yataki rencilerinin fazlasyla korunakl bir hayat yaadklar
konusunda
endieliydi.
ocuklann
hepsi
Iowann
krsal
bir
blgesinde yayordu, hepsi beyazd ve hepsi Hristiyand. Elliota

gre stereotipletirme ve ayrmcln her iki taraf zerindeki
dorudan etkileri konusunda deneyim kazanmalan rencilerinin
geliimi asndan nemliydi. Bu amala rencilerini gz renklerine
gre ikiye ayrd. Snfa mavi gzl insanlann kahverengi gzllerden
stn -daha akll, daha iyi, daha gvenilir vs.- olduunu syledi.
Kahverengi gzl renciler farkl renkte bir yaka takacaklard,
bylece daha aa bir grubun yesi olduklan hemen anlalacakt.
Mavi gzl ocuklara da ayncalklar tanmt: ders aralannda daha
fazla oynayabilir, kantinde daha fazla yemek yiyebilirlerdi, snfta
daha ok vg alacaklard vs. Peki, ocuklar bu duruma nasl tepki
gsterdiler?
Elliot yalnzca birka saat ierisinde snfnda kk bir n yargl
toplum rnei yaratmt. ocuklar yardmlaan, birbirine bal bir
grupken aynmclk tohumlannm atlmasyla birlikte sorunlar ba

gstermiti.
stn
mavi
gzl
ocuklar,
kahverengi
gzl
ocuklarla alay ediyor, onlarla oynamak istemiyor, onlan retmene

ikyet ediyor, onlara uygulanabile
cek yeni kstlama ve cezalar dnyor, hatta okul bahesinde

yumruk .' yumrua kavgaya tutuuyorlard. Aa kahverengi gzl
ocuklarsa ilei~ rine kapanm, depresif ve moralsiz bir havaya
brnmt. O gnk s- - navlarda da baarsz olmulard.
Ertesi gn Elliot gz renkleriyle ilgili stereotipleri birbiriyle
deitirdi ok byk bir yanl yaptn, ashnda stn olann
kahverengi gzl o* cuklar olduunu syledi. Kahverengi gzl
ocuklann takt yakalan artk1 mavi gzl ocuklar takacakt.
Sylenenler hemen yerine getirildi ve imdi* roller deimiti
-kahverengi gzl ocuklar intikam almaya balamt
3.
gnn
rencilerine
sabahnda
n
yarg
Elliot
ve
ayrmclk
konusunu iledikleri^ ni ve yaadklan

toplumda farkl renkten birisi olmann
nasl
bir
his
olduunu
rendiklerini
syledi. renciler yaadklan 2 gnlk deneyimi tarttlar ve

mesaj
ak
bulumasnda
bir
ekilde
artk
20li
anladlar.
yalan-
Daha
nm
sonra
Elliot
ortalannda
bir
snf
olan
ayn
rencilerle yeniden grt. Yaptklan altrmann anlan inanlmaz

lde netti -yaadklan deneyiminin yaamlann gl ve kalc bir
ekilde etkilediini sylyorlard. ocukluklannda yaadklan bu
deneyim sayesinde artk daha az n yargl davranyorlard ve
bakalanna ynelik ayrancl daha iyi fark ediyorlard.
Dnme Biimimiz: Sosyal Bili

n yargnn nedenlerine ynelik ilk aklamamz bilgiyi ileme ve
dzenleme eklimizin kanlmaz bir yan rn olduudur -dier bir
deyile, insanlann sosyal biliinin karanlk yzdr (bkz. 3. Blm).
Bilgileri kategorize edip gruplandrma, emalar oluturma ve
bunlan yeni ve sra d bilgileri yorumlarken kullanma, potansiyel
olarak doru olmayan kestirme yollara (zihinsel ksa yollara)
bavurma eilimimiz, yani sosyal biliin btn bu ynleri olumsuz
stereotipler oluturmamza ve bunlan ayranclk yapan bir ekilde
uygulamamza neden olabilir. Sosyal biliin bu karanlk ynn daha
yakndan ele alalm.
Sosyal Kategorizasyon: Bize kar Onlar n yargnn ilk adm
gruplarn yaratlmas, yani belirli karakteristiklere dayanarak baz

insanlan bir gruba, bakalarn da farkl karakteristiklere dayanarak
baka bir gruba koymaktr.
insanlarda sosyal biliin temelinde bu kategorizasyon tr yatar

(Brewer & Brown, 1998; Rosch & Lloyd, 1978; Taylor, 1981; Wilder,
1986). rnein, fiziksel dnyay anlamak iin hayvan ve bitkileri
fiziksel zellikleri dorultusunda snflandrrz; benzer ekilde, sosyal
dnyamz anlamak iin insanlar cinsiyet, milliyet, etnik kken gibi
baka zellikler dorultusunda gruplara aynnz. Bu tip zelliklere
sahip insanlarla karlatmzda, ayn zellikleri tayan insanlara
nasl tepki vereceimizi belirlemek iin, benzer zellikler tayan
insanlarla ilgili gemi alglarmzdan yararlanrz (Ander- sen &
Klatzky, 1987). Dolaysyla sosyal kategorizasyon hem yararl hem
de zorunludur; bununla birlikte bu basit bilisel srecin sonulan ok
nemlidir.
rnein, Jane Elliotun gz renklerine gre gruplandrd 3. snf
rencileri bu sosyal kategorizasyon dorultusunda farkl davranlar
sergilemeye balamt. Mavi gzl ocuklar, yani stn olanlar, bir
araya gelerek snftaki yksek statlerini ve glerini etkin olarak
ilerletmeye ve kullanmaya balamlard. Bireyin zdeletii grup
olarak tanmlanan bir i-grup oluturmulard. Mavi gzl ocuklar
kahverengi
gzl
ocuklan
dlyor,
onlan
farkl
ve
aa
gryorlard. Mavi gzl ocuklar iin kahverengi gzl ocuklar

bireyin zdelemedii grup olan d-gruptu.
I-Grup Yanll Kurt Vonnegut Cats Cradle[Kedi Beii] (1963)
adl romannda d-gruba kar i-grup kavramn ok iyi yakalamtr.
Bir kadm rastlant eseri ndiana uanda yeni tant birisiyle
konumaktadr. Aslnda hibir ortak ynleri olmamasna karn
aralannda hemen bir ba oluur:
Aman Tanrm, dedi kadn, Indianal msn?
Onayladm.
Ben de Indianalym diye bir lk ata. Hi kimse Indianal
olduu iin
utanmamal.
Ben utanmyorum dedim. Utanan birisine de hi rastlamadm.
(s. 42-43)
Bu i-grup yanlln yaratan mekanizma neydi? Neden igrubumu- zun yesi olarak tanmladmz insanlara ynelik olumlu
duygu ve zel muameleler sergilerken sadece d-grup yesi olarak

tanmladmz iin bakalanna ynelik olumsuz duygular ve haksz
davranlar sergileriz? Ingiliz sosyal psikolog Henri Tajfel (1982a)
bunun
altnda
yatan
temel
gdnn
benlik-deeri
olduunu
kefetmitir: Bireyler benlik-deerlerini belirli
Okul tirtlerini giymek i-grup yesi olduumuzu gstermenin yollarndan

biridir.
sosyal gruplarla zdeleerek arttrmaya alrlar. te yandan,

kiinin benlik-deerini arttrmasnn tek yolu bu grubu dier
gruplardan stn grmesidir. Dolaysyla, Ku Klux Klan yeleri
rklarn
birbirlerinden
ayr
tutulmas
grleriyle
yetinmezler,
kendilerini iyi hissetmek iin beyaz rkn stn olduuna inanmalar

gerekir.
Bu fenomenin arkasndaki katksz, cilalanmam mekanizmalar
kefetmek isteyen Tajfel ve meslektalan minimal gruplar olarak
adlandrdklan kavramsal varlklar yarattlar (Tajfel, 1982a; Tajfel &
Billig, 1974; Tajfel & Tumer, 1979). Bu deneylerde birbirlerine
tamamen yabanc insanlar akla gelebilecek en nemsiz ltler
dorultusunda gruplara aynldlar. rnein, bir deneyde katlmclar
kendilerini rastgele olarak X ya da W grubuna ayran bir para atn
izlediler. Dier bir deneyde katlmclara ilk olarak daha nce hi
duymadklan ressamlar hakkndaki fikirleri soruldu, daha sonra
szde resim zevkleri dorultusunda Klee tarz ya da Kandinsky
tarz resim sevenler olarak rastgele bir ekilde gruplara datldlar.
Bu aratrmann artc yn, deneyden nce birbirlerini tanmayan

ve deney srasnda etkileime girmeyen katlmclann kendileriyle
ayn anlamsz etiketi tayanlara sanki yakn arkadalan ya da
akrabalanym gibi davranma- lanyd. Kendi gruplannm yelerini
daha ok seviyorlard, i-gruplanndaki katlmclarn ho bir kiilie
sahip olma ve d-grup yelerine oranla daha baanl olma olasln
daha yksek gryorlard. En artcs ise para ve dier dlleri
kendileriyle ayn etiketi paylaanlara daha fazla vermeleri ve bunu
dmanca, acmaszca yapmalaryd -rnein, kesin bir seim
yapmalar gerektiinde, eer yalnzca 2 dolar almalar d-grup
yesinin 1 dolar almas anlamna geliyorsa, bunu d-grup yesinin 4
dolanna karlk 3 dolar almaya tercih ediyorlard (Brewer, 1979;
Hogg & Abrams, 1988; Mul- len, Brown, & Smith, 1992; Wilder,
1981).
Ksacas, ayrmclk nedenleri minimal olsa bile i-grup yesi
olmak d-grup yelerine kar kazanmay istemenize ve bunlara
kar haksz davranlar sergilemenize yol aar, nk bu tip
taktiklerle benlik-deerinizi arttrabilirsiniz. Grubunuz kazandnda
ise bu grupla zdeleme ve gurur duyma duygularnz da glenir.
niversite takmnz futbol sezonunda baarl ya da baarsz
olduktan sonra neler hissediyorsunuz? Byk olaslkla bunun
nemsiz olduunu dnyorsunuz -ve byk olaslkla uzun vadede
yledir de. te yandan, Robert Cialdini ve meslektalan (1976; Cialdini, 1993) ok ilgin bir ey kefetti. 7 farkl niversitede bir futbol
man takip eden ilk pazartesi gn snflarda ka rencinin
niversite
tirt
ya
da
kaza
giydiini
saydlar.
Tahmin
edebileceiniz gibi yenilgilere oranla galibiyetlerden sonra bunlan

giyenlerin says daha fazlayd.
D-Grubun
Homojenlii
-grup
yanllnn
yam
sra,
sosyal
kategorizasyo- nun dier bir sonucu da hepsi birbirine benziyor

inanc olan d-grup homojenlii algsdr (Linville, Fischer, &
Salovey, 1989; Quattrone, 1986). - grup yeleri d-grup yelerinin
birbirlerine gerekte olduundan daha fazla benzediini (homojen
olduklarm) ve i-grup yelerinden daha fazla homojen olduklarm
dnrler. niversitenizin sportif ya da akademik alanda ge-
leneksel bir rakibi var m? Eer varsa, bir i-grup yesi olarak, byk
olaslkla kendi niversitenize bu rakipten daha fazla deer veriyor
(bylece benlik-deerinizi arttmyor ve ykseltiyor) ve byk
olaslkla
rakip
okul
rencilerinin,
kendi
niversitenizdeki
rencilere oranla, birbirlerine daha fazla benzediini (rnein,

belirli bir tip olarak) dnyorsunuzdur.
ki rakip niversitenin, Princeton ve Rutgers niversitelerinin
rencileri arasnda yrtlen bir almay ele alalm (Quattrone &
Jones, 1980).
D-Grup Homojenlii
D-grup yelerinin birbirlerine gerekte olduundan daha fazla
benzedii (homc olduklan) ve i-grup yelerine oranla birbirlerine
daha fazla benzedikleri algs.
SOSYAL PSKOLOJ
269
tu c
E2.
o
U" <
<u
c w
E
S-c
cS
v
T-Q .
m
I=
o
0)
-grup yeleri
D-grup yeleri
12
hakkndaki yarglar
hakkndaki yarglar
:0 !
ekil 13.2
S
-grup ve d-grup yeleri hakkndaki yarglar
Rutgers
Princeton
|
S-
Hedef kiinin iki seenek arasnda bir tercih yapmasn izleyen katlmclardan
kendi okullarndaki
rencilerin (i-grup) ve rakip okuldaki rencilerin (d-grup)
X >hangi oranda ayn seimi yapacan tahmin etmeleri istenmitir. Sonuta dgrup yanll olduu grlmtr: rencilerin, i-grup yelerine oranla, d-grup
yelerine ynelik tahminleri daha yksektir (daha fazla benzerlik).
(Quattrone & Jones, 1980 almasndan uyarlanmtr.)
Bu iki niversite arasndaki ekime spor, akademi, hatta snf

bilincine
dayanr
(Princeton
zel
niversite,
Rutgers
devlet
niversitesidir). ki niversitenin erkek aratrma katlmclarna,

iinde
farkl
seyrettirilmi
ve
gen
erkein
kendilerinden
bulunduu
bir
karar
video
vermeleri
grntleri
istenmitir
-rnein, bir videoda deneyi dzenleyen kii erkek bir katlmcya

iitme algs zerine yrtlen bir deneyde rock mzik mi yoksa klasik mzik mi dinlemek istediini sormutur. Kaalmclara bu kiinin
bir Princeton ya da Rutgers rencisi olduu sylenmi, bylece
video grntsndeki kii bazlar iin bir i-grup yesi, bazlar iinse
d-grup
yesi
olmutur.
Kalmclardan
video
grntsndeki
adamm hangisini seeceini bilmeleri istenmitir. Adam seimini

yaptktan sonra (rnein, rock ya da klasik mzik) katlmclara bu
niversitedeki rencilerin kata kann ayn tercihi yapacam
dndkleri sorulmutur. Tahminler hedef kiinin i-grup ya da dgrup
yesi
grebileceiniz
olmasna
gibi
gre
sonular
deimi
d-grup
midir?
ekil
homojenlii
13.2de
hipotezini
270
destekliyor: Hedef kii d-grup yesi olduunda katlmclara gre bu

kiinin seimi di-
SOSYAL PSKOLOJ
271
ger d-grup yelerinin seimini, i-grup yelerine (yani kendi

niversitelerinde okuyan bir renciye) oranla, daha fazla ngrr.
ABD, Avrupa ve Avustralyada dzenlenen ok eitli deneylerde de
benzer sonulara ulalmtr (Duck, Hogg, & Terry, 1995; Hartstone
& Augoustinos, 1995; Judd & Park, 1988; Ostrom & Sedikides, 1992;
Park & Rothbart, 1982). Mantkszlk Derinlere yerlemi n yarglan
olan insanlarla tarttysa- nz fikirlerini deitirmenin ne kadar zor
olduunu siz de biliyorsunuz demektir. ou konuda saduyulu ve
mantkl olan insanlar bile n yargl olduklan bir konuda aklselim,
mantkl yaklamlara grece kapal hle gelirler. Peki, ama neden?
Bir tutumun duyusal ve bilisel ynlerini ieren iki nedenden tr.
Birincisi, n yargl insanlarla tartmay bu denli zor klan ey
ncelikle
tutumlann
duygusal
yndr;
mantksal
argmanlar
duygulara kar gelmede etkisiz kalrlar. Mant kullanarak n yargl

tutumlar deitirmenin zorluu Gordon Allportun r aan kitab
The Nature ofPrejudice (1954; n yargnn Doas) kitabnda ok

iyi bir ekilde anlatlmtr. Allport bu kitapta Bay X ile Bay Y
arasndaki bir konumay aktanr:
Bay X: Yahudilerin sorunu, yalnzca kendi gruplarn nemsemeleri.
Bay Y: Ama vakf kurululannm kaytlan Yahudilerin, saylanna oranla ve
Yahudi olmayanlara oranla genel hayr ilerine daha cmert balarda
bulunduk- lanm gsteriyor.
Bay X: Bu da srekli olarak iyilik satn almaya ve Hristiyanlann ilerine

burunlarn sokmaya altklanm gsteriyor. Tek dndkleri ey para;
etrafta bu kadar ok Yahudi bankac
olmasnn nedeni de bu.
Bay Y: Ama yeni bir almaya gre bankaclk

sektrnde alan Yahudilerin oran ok dk, Yahudi olmayanlara oranla ok daha az.
Bay X: Ben de onu diyorum; saygn ilere girmiyorlar; tek ileri sinema ve gece kulpleri...
(s. 13-14)
Bay X Yahudiler hakkmdaki inanlanna
Zilimlerimiz lekeler hlinde
geliir,
lekeler
onlarn
yaylr
Ancak
olabildiince
ar
bilgimizin ou gibi eski n

yarglarmz
deil. Aslnda n yargl Bay X Benimle
inanlarmz
urama, ben karanm verdim demek
bildiince
rtmek yerine gerekleri Yahudilere
ya
yaylmalarna izin veririz,
taklp kald iin yantlan da mantkl
istiyor. Bay Ynin verdii gl verileri
ve1
lekelerin- de olduu gibi bu
ve
da
ola-
deitirmeden
saklarz
-Wllan James, 1907
272
duyduu nefreti des
tekleyecek ekilde arptyor ya da sadece gz ard edip yeni bir

saldrya giriiyor. Bay Xin argmanlar artk yerlerde srnyor olsa
bile n yargl tutumu sapasalam yerinde duruyor.
kinci olarak, daha nceki blmlerde de ele aldmz gibi, bir
tutum,
hedefindeki
ilgili
bilgileri
ileme
eklimizi
dzenleme
eilimindedir. Bu da bir arkadann n yargsn azaltmaya alan

kiinin karsna zorluklar karr. Sz konusu nemsediimiz sosyal
bilgileri ilemek olduunda hibirimiz %100 gvenilir bir muhasebeci
olamayz. nsan zihni olaylarn nesnel bir etelesini tutmaz. Bu
nedenle, belirli gruplar hakknda belirli
fikirleri
Banazn zihni gzdeki iris
(ya da emalar) olan insanlar bu grupla
gibidir, zerine ne kadir
ilgili bilgileri dier grupla ilgili bilgileri
k tutarsanz o kadar da-
ilediklerinden
ralr. '
-rOliver WeneU Holmes-' Jr.;

1907
farkl
ilerler.
Hedef
gruplar hakkmdaki grleriyle tutarl

bilgilere daha ok dikkat eder, bunlar
daha sk tekrarlar (ya da anmsar) ve
dolaysyla bunlar bu kanlarla elien
bilgilere
oranla
daha
iyi
hatrlarlar
(Bedenhausen, 1988; Dovidio, Evans, & Tyler, 1986; OSullivan &

Durso, 1984; Wyer, 1988). Bunlar 4. Blmde tarttmz ematik
bilgi ilemenin bilinen etkileridir. Bu etkileri n yarg konusuna

uyguladmzda bir gruba ye olan bir kii beklentilerimiz dorultusunda davrand zaman bu davran sahip olduumuz stereotipi
onaylam, hatta glendirmi olur. Dolaysyla stereotipler deiime
grece bir diren gsterir; sonu olarak doru olduklann gsteren
kant hep karmzdadr -yani, inanlarmz bizi onu grmeye
ynelttii
zaman.
Stereotiplerin
Kalcl
Stereotipler
kltrel
inanlar yanstan, belirli bir toplumda belirli bir grubun yeleri

hakkndaki kolaylkla ayrt edilebilen betimlemelerdir. rnein, kadm
src ya da an duygusal kadm stereotipini hepimiz biliriz. Bu
stereotiplere inanmasak bile bunlan bakalanmn sahip olduu
yaygn bir inan olarak hemen ayrt edebiliriz. rnein, Princeton
niversitesinde yrtlen ve 36 yllk bir sreyi kapsayan (1933-
1969) bir dizi almada rencilerden eitli etnik ve mill gruplann

aync zelliklerini atamalan istenmitir (Gilbert, 1951; Karlins, Coffman, & Walters, 1969; Ktaz & Braly, 1933). Katlmclar bu konuda bir
zorluk ekmemi ve byk oranda hemfikir olmutur. Trkler gibi
aslnda
ok
az
bilgi
stereotiplerden bile ha-
sahibi
olduklar
gruplar
hakkndaki
Japonlar
Yahudle
r
maddeci
ureiKer , * , seki ,
hrsl - *-> * --*kurna- - batl inanl
Siyahiler
(Afrika kkenliler)
Glbert (1951);
Karlins, Cofman, &
Walters (1969);
Katz & Braly (1933)
atmalarndan
uyarlanmtr.
mziksever ,
tembel
mziksever kaygsz kaygsz tembel r
tembel
cahil cahf
mzikseve
seven
zevk almay seven gsteri merakls
.zevk
almay
herlerinin olduu grlmtr. Tablo 13.1de bu almada elde

edilen baz sonulan grebilirsiniz. 1933 yllanndaki stereotiplerin ne
kadar olumsuz olduuna ve zamanla daha az olumsuz bir hle
brndne dikkatinizi ekelim. Bu almalann zellikle ilgin olan
yan da 1951 ylnda katlmclara kendilerine verilen grevden
rahatszlk duyduklann dile getirmeye balamalandr (1933 ylnda
byle bir rahatszlk sz konusu deildir). 1969 ylma gelindiinde
birok katlmc yalmzca rahatszlk duymakla kalmam, kendileri
stereotiplere inanmadklan iin bu stereotiplerin var olduunu da
kabullenmek bile istememilerdir (Karlins ve ark., 1969). eyrek
yzyl
kadar
sonra
Patricia
Devine
ve
Andrew
Elliot
(1995)
stereotiplerin aslnda hi de ortadan kalkmadn gstermitir;

hemen
her
katlmcnn
Afrika
kkenli
Amerikallar
hakkmdaki
olumsuz stereotiple-
SOSYAL PSKOLOJ
277
rin hl btnyle farknda

olduu
grlmtr.
Stereotiplerin
Etkinlemesi
Bu da nmze artc bir

sosyal bili bulmacas koyuyor: Bir stereotipi biliyorsanz bu durum hedef bir kii
ile ilgili bilisel bilgi ilememizi bu stereotipe inanmasak ve kendimizi bu gruba
kar n yargl hissetmesek
bile etkiler mi? u senaryoyu dnn: Bir gruba yesiniz ve bir bakasnn baaBu bir kedi takvimi, yani doru olmayabilir.
nmn deerlendiriyorsunuz.
The New Yorker Collection 1995 Jack Ziegler
Gruptaki
birisi
bu
hakknda
irkin,
stereotip
cartoonbank.com. Tm haklan sakldr.
kii
bir yorum yapyor. Bu yorum onun baanm hakkndaki grnz

etkiler mi? Byk olaslkla Hayr, tamamen grmezden gelirim,
diye d- nyorsunuzdur. Peki, ama bunu yapabilecek misiniz?
Yorumun bu gruptaki insanlar hakknda zihninizdeki btn dier
stereotip
ve
inanlan
tetik-
leyip
ve
bu
kii
hakkndaki
deerlendirmenizi etkilemesi mmkn mdr?

Bu sorunun yantn arayan aratrmaclar katlmclann nnde
nkleer enerji konusunda tartan biri Afrika kkenli Amerikal, biri
beyaz iki i birliki kullandlar (Greenberg & Pyszcynski, 1985).
Gruplann yans iin Afrika kkenli Amerikal tartmac ok daha iyi
argmanlarla tartmay ak bir ekilde kazanacakt; dier yans iin
de beyaz tartmacnn yaklamlan ok daha iyi olacakt ve
tartmay o kazanacakt. Katlmclardan her iki tartmacnn da
becerisini puanlandrmalan istendi; bununla birlikte katlmclar
deerlendirmeye gemeden hemen nce kritik deney maniplasyonu
devreye girecekti. Grubun iine yerletirilen bir i birliki u
eyden birini yapacakt: (1) Afrika kkenli Amerikal iin ok rk bir
yorumda bulunacakt -Zencinin bu tartmay kazanmasna imkn
278
yok; (2) Afrika kkenli Amerikal hakknda rk olmayan bir yorumda

bulunacakt -Savunan (ya da kar kan) tartmacnn kazanmas
imknsz ya da (3) hibir yorumda bulunmayacakt.
279
Aratrmaclar rk yorumu duyan katlmclarn bunu btnyle

gz ard etmeyi baarabildikleri takdirde Afrika kkenli Amerikal
tartmacya bu tip bir yorumu duymayanlardan farkl puanlar
vermeyeceklerini dnyordu. Peki, yle mi olmutu? ekil 13.3te
yantn hayr olduu aka grlebiliyor. Grebildiiniz gibi herhangi
bir yorum olmadnda katlmclar Afrika kkenli Amerikaly ve
beyaz tartmacy eit deerlendiriyordu; benzer ekilde Afrika
kkenli Amerikal tartmac hakknda rk, stereotip olmayan bir
yorum yapldnda yine baarmnn beyaz tartmac kadar olduu
dnlyordu. rk yorum rk stereotip- Ieri tetikledikten sonraysa
katlmclar Afrika kkenli Amerikal tartmacya, dier gruplardaki
tartmaclara oranla, ok daha dk puanlar veriyordu. Neden?
Aalayc yorum Afrika kkenli Amerikallarla ilgili dier stereotipleri
etkinletiriyordu ve bylece yorumu duyanlar, tartmacnn ayn
performansn, rk yorumu duymayanlara oranla, daha az baarl
buluyorlard. Olumsuz stereotiplerin kiinin bilinli farkmdalk dzeyinin
altnda
iledii
bu
fenomen,
rtk
yarg
olarak
adlandrlmtr (Greenwald, Nosek, & Banaji, 2003).
Kaybeden
siyahi
tartmac
Yorum yok
rk
(kontrol grubu) olmayan
bir yorum
rk bir
yorum
Kaybeden
beyaz
tartmac
ekil 13.3
Stereotip inancn etkinlemesi
Siyahi tartmac hakknda aalayc bir yorum yaplmas gzlemcilerde gizli
stereotipi etkinletirmi ve performansna daha az puan vermelerine neden
olmutur. (Greenberg & Pyszcynski, 1985 almasndan uyarlanmtr.)
280
Benzer bir almada aslnda deneyi dzenleyenlerin i birlikisi

olan' bir Afrika kkenli Amerikalnn tek bir olumsuz davran
siyahlara
kar
olan
olumsuz
stereotipleri
etkinletirmi
ve
katlmclarn baka bir Afrika kkenli Amerikal ile etkileime gemek

istememesine neden olmutur (Henderson-King & Nisbett, 1996). Bu
bulgulara gre oumuzda stereotipler yzeyin hemen altnda
tetikte beklemektedir. Stereotipi etkinletirmek iin fazla bir ey
yapmak gerekmez ve bir kez etkinleti mi bu, d- grup yesinin
alglan
ve
grd
muamele
bakmndan
karanlk
sonular
dourabilir.
Bu sre Rogers ve Prentice-Dunnn (1981) dzenledii bir
deneyde gl bir ekilde ortaya konmutur: Beyaz rencilere
szde
bir
biyolojik
geri
bildirim
almasnn
paras
olarak
kendilerine beyaz ya da Afrika kkenli Amerikal olduu sylenen bir

renciye elektrik oklar verecekleri sylenmitir. renciler
balangta siyahi rencilere daha dk oklar vermitir -belki de
n
yargl
olmadklarn
gstermek
istemilerdir.
Daha
sonra
rencinin kendileri hakknda aalayc yorumlar yaptm duyduklannda doal olarak sinirlenirler. imdi ellerinde elektrik oku
verme imkn da olduundan, siyah renciyle alan katlmclar,
beyaz renciyle alan katlmclara oranla, ok daha yksek
dzeyde elektrik oku uygulamtr (bkz. ekil 13.4). Ayn sonulara
ngilizce konuan Kanadah- lann Franszca konuan Kanadahlara,
heteroseksellerin
ecinsellere,
Yahudi
olmayan
rencilerin
Yahudilere ve erkeklerin kadnlara kar davramlann inceleyen

almalarda da ulalmtr. Normal artlar altnda katlmclar
olumsuz duygularn baanyla bastrabilirken fkelendikleri ya da
engellendikleri ya da benlik-deerlerinin sallantya girdii anlarda
artk mazur gsterebildikleri iin rtk n yarglann dorudan
gstermilerdir. Ben kt ya da n yargl birisi deilim, ama
bana hakaret etti!

Stereotipler
ve
Otomatik
ve
Kontroll
Olarak
lenmesi
Bu
etkinletirme ilemi nasl alr? Patricia Devine ve meslektalarna

gre
toplumun
stereotiplerden
yeleri
oluan
kendileri
bir
arivi
inanmasa
paylar.
bile
eriilebilir
Devine
bilgilerin
281
ilenmesini otomatik ve kontroll olmak zere ikiye ayrr (Devine,

1989a; Devine, Plant, Amodio, Harmon-Jones, & Vance, 2002;
Zuwerink, Montieth, Devine, & Cook, 1996). Otomatik ilemler zerinde kontrolmz yoktur. rnein, bir n yarg leinde ok dk
puan aldnzda kltrde var olan Afrika kkenli Amerikallar
dmanca
Hakaret Yok
Hakaret
ekil 13.4
Afrika kkenli Amerikallara ynelik n yarglarn ortaya kmas.
(Rogers & Prence-Dunn, 1981 almasndan uyarlanmtr.)
davranrlar,
kadnsdr
Yahudiier
gibi
belirli
maddecidir
ya
da
Ecinsel
stereotipleri
biliyorsunuz
erkekler
demektir.
Bu
stereotipler belirli koullar alanda otomatik olarak tetiklenir -insann

akima gelir. Bu sre otomatik olduu iin kontrol edemez,
gereklemesini engelleyemezsiniz. Stereotipleri bilirsiniz ve aklnza
geliverirler, rnein birisiyle tanrken ya da birisinin baanmn
deerlendirirken. te yandan, derin n yarglar olmayan insanlarda
kontrol ilemleri bu n yarglan bastrabilir ya da ak edebilir. rnein,
bu tip birisi Bu stereotip adil ve doru deil -Afrika kkenli
Amerikallar beyazlardan daha dmanca davranmyorlar. Onun etnik
kkeniyle ilgili stereotipleri gz ard et diye dnebilir.
O hlde, Devinem kuramna gre bilisel bilgi ileme iki-adml
bir modele dayanr. Otomatik bilgi ileme bilgileri anr -bu rnekte,
stereotipleri- ancak kontroll (ya da bilinli) bilgi ileme bunu red ya
da gz ard edebilir. Peki ya megul, youn, dikkati dalm
olduunuzda ya da yeterince odaklanamadmzda? Bu durumda
282
kontroll bilgi ileme dzeyini balatamayabilirsiniz, yani otomatik

ilemin
-stereotip-
salad
bilgi
hl
aklmzdadr
ve
reddedilmemitir. Devine (1989a) tam da bu sreci incelemek zere

yola kmtr: D-grubun bir yesi ile karlatnzda stereotip
otomatik olarak etkinleir ve bu stereotip bilinli bilgi ileme yoluyla
-rnein, n yargl olmayan insanlar tarafndan- gz ard edilebilir
(bkz. ekil 13.5).
SOSYAL PSKOLOJ
283
Stereociplerin Bilisel ileniinin iki Adrml Bir Modeli
A. Ocomatik Bilgi ileme, grupla ilgili bellekteki scereociplerc eriilmesine neden olan uygun
bir uyarc -ya scereociplecjrilmi grubun bir yesi ya da stereotip bir ifade- ile
karlaldnda ortaya kar. Otomatik bilgi ileme siz farknda olmadan gerekleir. Bu
dnceleri kastl olarak dnmezsiniz, uyarcnn varl tarafndan uyarlrlar ve sadece
"olurlar".
O. Kontroll Bilgi ileme, aklnza geirilen stereotip bT bilgiyi kayda almamay ya da gz
ard etmeyi setiinizde olduu gibi, farknda olduunuz bir ilemdir.
A Ah, evet,
sanrm.
r*
'ler pis ve \
{ saldrgan. ./
^ foat dn X alduu iin ^ f C* Bu sylediinde^,

bence onu partiye tamamen hakszsn, davet etmeyelim.
saldrgan ne de pis.
J\ Jm ne
On
yaral
K,i
ekil 13.5
Stereotiplerin bilisel ileniinin iki admh bir modeli.
ilk olarak, Devine ok sayda renciye bir n yarg testi uygulam

ve bu rencileri puanlarna gre yksek n yargl ve dk n yargl
gruplarna ayrmtr. Daha sonra, n yargdan bamsz olarak, her iki
grubun da rksal stereotipler hakknda eit bilgiye sahip olduunu
ortaya koymutur. Daha sonra da otomatik ve bilinli bilgi ileme
srelerini
test
etmitir:
stereotip
szcklerini
(rnein,
siyahi,
saldrgan, tembel, zenginlik) katlmclarn algsal (bilinli) farkmdalk

dzeylerinin hemen altnda kalacak ekilde hzl bir ekilde bir ekrana
yanstmtr Katlmclar bir eyler grr ancak bunun ne olduun emin
olamazlar -yani, bilinli bilgi ileme sreleri szckleri tanmlayamaz,
ancak otomatik bilgi ileme sreleri szckleri tanr; peki Devine
bundan nasl emin olabilir?
Szckleri ekrana hzla yansttktan sonra katlmclardan etnik
kkeni sylenmeyen Donald" hakknda bir yk okumalann ve onunla
ilgili izlenimlerini puanlandrmalarn ister. Donald biraz belirsiz bir
ekilde anlatlmtr; ykde olumlu ya da olumsuz yorumlanabilecek
eyler yapar. Ekranda siyahi Amerikallarla ilgili stereotipleri gren
284
katlmclar ntr sz
SOSYAL PSKOLOJ
285
ckler gren katlmclara

oranla Donald nemli lde
olumsuz
bir
ekilde
deerlendirmitir.
Dolaysyla,
bir
olumsuz
grup
iin
stereotip
hazrlanmtr (otomatik bilgi
ileme
dnda
yoluyla
bilin
etkinletirilmitir);
katlmclar,
Donaldm
karakteriyle
ilgili
deerlendirmelerinde
grld
gibi,
de
farknda
olmadan bu dmanca ve
olumsuz
szcklerden
kilenmitir.
bilinli
Bu
bilisel
et-
stereotipler
kontrollerinin
dnda altndan n yar-
Patricia
otomatik
Devinem
ya
da
kuramna
kontroll
gre
bilgileri
bir
ekilde
ileyebiliriz. Yani, bu adama kar otomatik

tepkiniz n yargl olabilse de, daha kontroll
bir
bilgi
ileme
araclyla
bu
tepkinin
glan dk olan renciler de arkasndaki stereotipleri geersiz klabilirsiniz.

kltrel stereotipten (rnein,
siyahiler saldrgandr) n yargl renciler kadar etkilenmitir.
Devine son deneyinde rencilere bilinli bilgi ileyilerini de ieren

bir grev vermitir: rencilerden siyahi Amerikallar anlatmak iin
kullanlabilecek btn szcklerin bir listesini yapmalann istemitir.
Yksek-n yargl renciler, dk-n yargl rencilere oranla, nemli
lde fazla sayda olumsuz szck yazmtr. Dier bir deyile, dk
nyargl
katlmclar olumsuz stereotipi
silmek iin
bilinli bilgi
ileyilerini kullanm ve dolaysyla etkiden grece bamsz bir ekilde

yant verebilmilerdir.
Devinen almas stereotipletirme ve insanlann bununla baa
kma ekillerini nemli lde aydnlatmtr. Devinea gre Amerikan
toplu-
mundaki
hemen
her
beyaz,
Afrika
kkenli
Amerikallar
hakkmdaki olumsuz stereotipi renmitir. Dolaysyla bu negatif

stereotip hemen herkeste otomatik olarak etkinleir. Dolaysyla, n
yargl davranmamak iin ou insan bu otomatik tepkiyi bastrmak
zere fazladan aba harcar.
n yargy Mazur Gstenne-Bastrma Modeli Devinemkine benzer al-
286
malarda ulalan bulgulan aklamak iin Christian ve Amy Eshleman
(2003) n yarg ifadesinin nasl iledii zerine ikna edici, kapsaml bir
model ne srmtr. Bu modele gre ou insan n yargy ifade
etme istekleri ile hem bakalarnn gznde hem de kendi ilerinde
(banaz olmadklarna dair) olumlu benlik-kavramm koruma ihtiyalar
arasnda kalr. te yandan, grdmz gibi n yargl itkileri
bastrmak
iin
eneji
harcamak
gerekir,
insanlar
srekli
eneji
harcamaktan kanmak zere programlandklar iin srekli olarak

belirli bir d-grupla ilgili olumsuz tutumlarn mazur gsterecek bilgileri
ararlar. Bu gruptan holanmamak iin geerli bir mazeret bulduklarnda
ise olumsuz bir tutum sergileyip ayn zamanda yine de banaz
olmadklarn hissedebilirler -bylece bilisel elikiden kanm olurlar.
Crandall ve Eshlemanm deyiiyle Mazur gsterme, bastrmay etkisiz
hle getirir, bir smak salar, eitliki ve n yargl olmayan bir benlikimgesini
korur"
(2003,
s.
425).
rnein,
ecinsellerden
holanmadnz ve onlann heteroseksellerle ayn haklara sahip

olmamalar gerektiim dnmeye eilimli olduunuzu dnn. te
yandan, bu duygulan ve eylemleri bastnyorsunuz nk eitliki, ak
grl bir kii olduunuza dair benlik-imgenizi korumak istiyorsunuz.
Tm o enerjiyi itkinizi bastrmaya harcamaktan nasl kurtulursunuz?
Ecinsel
kart
dnce
ve
duygulann
ifade
edilmesini
mazur
gstermek iin ou kii Incili kullanr. Incil belirli bir bak asyla
okunduunda ecinsel kart duru ecinsellere kar deil, aile
deerleri yanls olarak savunulabilir. Bylece, aksi takdirde adil
olmadn dnebileceiniz eylemleri desteklemenize karn ak
fikirli bir kii olduunuza dair benlik imgenizi korumu olursunuz (bkz.
Myers & Scanzoni, 2006).
Incil hem tarihsel hem de dinsel bir belge olduu iin artk
inanmadmz eitli yaklamlan mazur gstermek iin kullanldn
da szlerimize ekleyelim. rnein, 19. yzylda birok Amerikal kle
sahibi,
kle
sahibi
olmann
ahlakszca
bir
davran
olmadn
gstermek iin Incili kaynak gsteriyordu (k 21:7). Bunlann nde

gelenlerinden Virginal Rahip Thomton Stringfellow kleliin gnah
olduunu ne sren Kuzeylilerin aikr cehalederini tekzip etmek iin
bir kitap yazmt (1841): brahimden Isaya dek geen 2000 yllk
srede bu kurum Tannnn takdirine nail olmutur. Stringfellow, Isanm

klelii kabul ettiini ve aksi ynde hibir ey sylemediini ne
sryordu.
Incilde
geen
sevgi
ve
adalet
ile
ilgili
retilerin
hastanelerin oalmasnda, niversitelerin kurulmasnda ve kleliin

kaldrlmasnda da kullanldn szlerimize hemen eldeydim. Gordon
Allportun (1954, s. 444) belirttii gibi, Dinin rol elikilidir. Hem n
yarg yaratr hem de t yargy kaldrr.
Yanlsamal Korelasyon Bilisel ilemlerimizin stereotip dnceyi
srdrmesinin dier bir yolu da yanlsamal korelasyon yoluyla olur
(Fiedler,
2000;
Garcia-Marques
&
Hamilton,
1996;
Shavitt,
Sanbonmatsu, Smittipa- tana, & Posavac, 1999). ki ey arasmda bir

iliki olmasn beklediimizde, aslnda olmasa bile, bunun byle olduu
ynnde kendimizi kandrrz. ABD toplumunda birok yanlsamal
korelasyon bulunur. rnein, ocuu olmayan iftlerde bir ocuu evlat
edindikten sonra kadnn hamile kalacana inanlr -grne gre
ifderin evlat edindikten sonra daha az endieli ve stresli olmalarndan
dolay. Tahmin edin bakalm: Bu korelasyon btnyle yanlsamaldr.
Ksr iftlerin evlat edindikten sonra ocuk sahibi olduklarna kimi
zaman rastlanr, ancak bunun gerekleme skl evlat edinmeyen
ksr ifderinkinden farkl deildir. lk durum o denli heyecan vericidir
ki aslnda olanlar, edindiimiz bu izlenimden kaynaklanan yanlsamal
bir korelasyondan baka bir ey deildir (Gilovich, 1991).
Btn bunlarn n yarg ve stereotiplerle ilikisi nedir? Yanlsamal
korelasyonlar daha ok olaylar ya da insanlar ayrt edilebilir ya da
aikr olduklarnda, yani alk olduumuz tipik sosyal sahneden farkl,
kara koyun olduklarnda ortaya kar (Hamilton, 1981; Hamilton,
Stroessner, & Mac- kie, 1993). Aznlk grubunun yeleri -rnein, rk
baznda- tanm gerei ayrt edilebilirler nk toplumda daha az
sayda bulunurlar. Say asndan ayrt edilebilir olmayan dier gruplar
-rnein, insanolunun %50si kadnlardan oluur- -stereotip olmayan
bir meslek ya da yetenek nedeniyle -rnein, ABD senatosunun kadn
bir yesi- yine ayrt edilebilir ya da aikr olabilirler. David Hamilton ve
Robert Gifford (1976) bu tip bir ayrt edilebilirliin yanlsamal
korelasyonun yaratlmasna, yani ayrt edilebilir bir hedef kii ve
sergiledii
davran
arasnda
bir
iliki
kurulmasna
ve
buna
inanlmasna yol atn gstermitir. Daha sonra da bu yanlsamal ko-
relasyon hedef grubun btn yelerine uygulanr.

Yanlsamal Korelasyon
Aslnda birbirleriyle ilikisi olmayan olaylar arasnda ilikiler -ya da korelasyongrme eilimi.
Afrikal kadmlann stereotipi deiiyor mu?
Peki, bu gndelik hayatta nasl iler? ok

fazla Yahudi tanmadnla, dolaysyla bir Yahudi ile etkileime girmenin sizin iin ayrt
edici bir olay olduunu ve genel olarak
Yahudilerin sizin iin ayrt edilebilir olduunu varsayalm. Banka yatrmcs
olan! Yahudi ile tantnz dnn. Tantnz ikinci Yahudinin de
bir eS nomist olduunu dnn. Bylece Yahudiler ile para arasnda
yanlsa bir korelasyon kurulur. Yahudilerin maddeci olduunu
syleyen stereog| ten de haberiniz varsa, deneyimlerinizden yola
karak kurduunuz kore yon size ok daha akla yakn gelir. Bunun
sonucunda da gelecekte Yahu lerin maddeci davrand durumlar
fark etme olaslnz ykselir ve macE-3
______ _____ deci davranmadklar durumlar daha az farfi
Fanatik, fikrini deitire-
etmeye
meyen,
olmayanlaff
konuyu
da
deitirmeyen insandr.
-Winston Churchill, 1944
balarsnz,
nn
durumlar da daha
ayrca
maddeci
azEj
Yahudi
davrand
fark etme eilimi
sergilersiniz. Durumlar^ beklentileriniz

dorultusunda grmenizin^ nedeni, yeni
bilgileri
kurduunuz
yanlsama?-
korelasyon dorultusunda ilemenizdir. Ayrca zihninizdeki stereotipin; 7

gerek
olduunu
dorulayarak
bu
yanlsamal
korelasyonu
da
glendirirsin niz (Hamilton & Sherman, 1989; Mullen & Johnson,
1988).
Yanlsamal korelasyonlann ok daha edilgin bir ekilde kurulabildiini
de szlerimize ekleyelim. Ayrt edilebilir bir grupla ilgili deneyiminiz.
stlaka kiisel olmak zorunda deildir. Televizyon, gazeteler ve dier

jjjedya aralar da kadnlan, aznlklar ve stereotip rolleri olan dier
grup- betimlerken yanlsamal korelasyonlar kurarlar (Busby, 1975;
Deaux & H^France, 1998; Friedman, 1977; McArthur & Resko,
1975).
llereotip nanlar
stereotip
inan-
nn
Ne
nasl
Deitirebilir?
nsanlann
deitirebilirsiniz?
olumsuz
Yalnzca
doru
bilgilendirme, stereotiplerin Addedilmesini salayabilir mi? Ne yazk

ki bu i o kadar kolay deil. Diyeli ki yan komunuz Asya kkenli
Amerikallarn vatansever olmadklar- t dnyor. Peki ya ona 2.
Dnya Savanda en donanml saldn birimi- plrin btnyle Asya
kkenli Amerikallardan olutuunu sylerseniz ne jlur? Bu bilgi
komunuzun stereo tiplerini etkiler mi?
Tam olarak deil. Aratrmaclar insanlara var olan stereo tiplerini
rmyor gibi grnen bir ya da iki rnek ieren bir bilgi
verildiinde ounun '.genel inannda bir deiiklik olmadm
ortaya koymutur. Gerekten de, bir deneyde verilen bu tip rtc
bilgi aslnda katlmclann stereotip inanlarn glendirmitir,
nk rtc bilgiler inanlanna tutunma- lann salayacak daha
fazla
neden
bulmalanna
neden
olan
bir
meydan
okumaya
dnmtr (Kunda & Oleson, 1997).

te yandan bir stereotip deitirilebilir; bu byk oranda
rtc
bileinin
nasl
sunulduuna
baldr.
Aratrmalarda
yalnzca iki ya da g-
- l rtc bilgi knnts verildiinde katlmclann rtc

bilgilere istisnalar kaideyi glendirir tepkisini verdii ve sz
konusu bilgileri reddettii grlmtr. te yandan, katlmcNeden gizlidir, ama sonu
bilinir.
-Ovidius, M.. l~yzyl
_____________________________________________________________________
lar
stereotipleriyle
elien
bilgilerin
bombardmanna
maruz
brakldnda yava yava inanlarn deitirmeye balamlardr

(Webber & Crocker, 1983). Tartmay iki t konuyu vurgulayarak
toparlayalm:
(1)
Hepimiz
bakalann
bir
dereceye
t'
kadar
stereotipletiririz -bunun nedeni hepimizin bilisel cimriler olmamzdr

ve (2) duygusal tutumlar duygusal olmayanlara oranla daha zor deitirilebilirler. Dolaysyla gl n yarglan olan birisi, dierlerine
oranla daha derin, daha youn bir ekilde stereotipletirir. Bu sre
boyunca n yargl tutumlar deta bir kaleye, bililerden oluan kapal
bir devreye dnr ve bu kale mantksal argmanlann ya da
birbirleriyle balantsz rtc bilgilerin etkisini azaltr.
Nasl Anlamlandrrz: Ykleme Yanllklar

4. Blmde deindiimiz gibi insanlar ve durumlar onlar
hakkmdaff
memiz
gereken
her
eyi
anlatan
kullanma
klavuzlaryla gelmezler. Bul den, insanlarn neden belirli

ekillerde davrandklarn anlamak iin si biliin bir ynne,
ykleme
srelerine
gvenmemiz
gerekir.
Bir
davrann
anlamak iin yklemeler yaptmz gibi, btn insan nyla ilgili

olarak da yklemeler yapanz. Greceiniz gibi, 4. Blmde!
aldmz ykleme yanllklar imdi ok daha zararl ve tehlikeli
bir e de geri dnyorlar: n yarg ve ayrmclk.
Yatknla/Duruma Bal Aklamalar Stereotiplerin bu denli sinsi ve ]S
lc olmasnn nedenlerinden biri, insanlardaki yatknla ykleme
eilir yani bir kiinin davrannn durumun bir ynne deil,
kiiliinin 1 nne bal olduu sonucuna adamaktr. Bu, 4. Blmde
deindiimiz tef
mel ykleme hatasdr, tijj
sanlarn
davranlarn
liklerine
balamak
ki|ff
sklkla
v doru olsa da durumdaki

belirleyiciler
de
insan
davran-
lann
ekillendirebilir.
Dola-
ysyla, yatknlk yklemelerine ok fazla gvenmek, |

sklkla
ykleme
hatalan
yapmamza neden olur. Bu

a srecin bireysel dzeyde
iledii dnlrse, temel
ykleme hatasn btn bir
insan grubu, d-grup iin
Dnya sahnesinde baarl olan bir Afrika
yapamz dnldnde
kkenli Amerikal bakan imgesi eski stereotipi
ortaya kabilecek sorun ve
deitirebilir mi?
karmaa da ok byk bo-
yutlu olacaktr.
Stereotipler yatknlk yklemeleridir ve olumsuzdurlar. Thomas
Pettig- rew (1979) birisinin olumsuz davrann btn bir gruba

balayarak yatknlk hatalan yapma eilimimizi temel ykleme hatas
olarak tanmlar. rnein, Yahudi karm stereotiplerin bazlar
Yahudilerin davramlann
mlayan Hristiyanlann temel ykleme hatas yapmasnn bir sonucu- .

2500 yl kadar nce 3. Diaspora dneminde Yahudilerin ilk olarak
ana- tanlann terk etmek zorunda braklmalar srasnda yerletikleri
yeni rlerde arazi satm almalarna ya da zanaatkrlk yapmalarna
izin verilmi- rdu. Bir geim kayna aryorlard ve bazlar bor verme
iine girdiler
bu yapabilecekleri birka meslekten biriydi. Bu meslek seiminin
nedenle- den biri de Hristiyanlann Hristiyanlardan faiz almasn
engelleyen yasa- ard, Yahudiler iin byle bir yasak sz konusu
deildi. Bununla birlikte, ahudiler faiz karlnda bor veriyorken
Hristiyanlann bunu yapamamam Yahudiler hakknda bir yatknlk
yklemesi yaratt: Tek ilgilendikleri ey ''narayd, iftilik gibi ilerde
emekleriyle drst" bir ekilde almyorlard. Bu ykleme bir temel ykleme hatasna dnnce Yahudiler
Shakes- -pearein Venedik Tacirindeki Shylock ya da Dickensm
Oliver
Twistindeki
lmszletirilen
Fagin
karakteriyle
birliki,
kt
dramatize
niyetli
edilen
parazitler
ve
olarak
damgalandlar. Yatknlk stereotipi hi kukusuz 1930larda ve

1940larda Hitlerin Nazi rejiminin 6 milyon Yahudiyi katletmesi
rneinde olduu gibi Avrupadaki Yahudi kartlnn yaratt barbarca
sonulara
domasyla
da
birlikte
katkda
bulunmutur
Yahudilerin
ve
topra
srail
devletinin
ileyerek
yeillendirmesine karn gnmzde de varlm srdrmektedir.

Benzer ekilde, birok Amerikalda Afrika kkenli ve Latin
Amerika
kkenli
Amerikallar
hakknda
saldrganlk
ve
iddet
potansiyeli stereotipi sz konusudur, bu da ok gl bir yatknlk

yklemesidir. Bir almada sahte bir davada jri rol oynayan
niversite rencilerinin bir san yalnzca adnn Robert Johnson
deil
de
Carlos
grlmtr
Ramirez
(Bodenhausen,
olmasndan
1988).
dolay
sulu
bulduu
Dolaysyla,
gl
yatknlk
yklemesi ile balantl stereotip, bu rnekte Latin Amerika kkenli

isim,
tetiklendiinde
savunma
makamnn
davramlann
aklayabilecek her trl durumsal bilgi ya da hafifletici neden gz

ard edilmitir.
Dier bir almada, aratrmaclar farkl bir yatkmla/duruma bal
bir olaslk yaratmtr. niversite rencileri affedilmesi dnlen

mahkmtr'
; Temel Ykleme Hatas
Birisinin olumsuz davrann btn bir gruba balayarak yatknlk, hatalan

yapma
* eilimi.
larla ilgili kurgulanm dosyalar okumu ve buradan edindikleri

bilgileri af karan vermek zere kullanmlardr (Bodenhausen &
Wyer, 1985). Kimi zaman su, saldrganla ilgili genel stereotipe
uygundur -rnein, Latin Amerika kkenli bir erkek, Carlos Ramirez,
saldn ve darp suundan ya da yksek snftan bir Anglo-Amerikal,
Ashley Chamberlaine, yolsuzluktan tutuklanmtr. Dier rneklerde
ise sular stereotiplerle tutarl deildir Tutuklulann iledikleri sular,
kathmclann stereotipleri ile tutarl olduunda rencilerin af
tavsiyeleri daha kat olmutur. rencilerin ou af karanyla ilgili,
ancak stereotip ile tutarsz olan cezaevinde iyi hl gibi ek bilgileri
de gz ard etmitir.
Bu sonular insanlar stereotiplerimize uyduunda, onlarn neden
belirli
bir
ekilde
davrandklanna
dair
ipularna
gzlerimizi
kapadmz* gsteriyor. Davranlanna iinde bulunduklan durum ya

da yaam koullan- nm deil, karakter ya da yatknlklan ile ilgili bir
eyin neden olduunu varsayyoruz. Dier bir deyile, temel ykleme
hatas irkin yzn gsterdiinde duruma bal yklemeler deil,
etnik bir grup ya da rk grubu ile ilgili stereop inamlanmza
dayanan yatknlk yklemeleri yapyoruz. Stereotip Tehdidi ABDde
eidi kltrel gruplann akademik snav baanmlan arasnda
istatistiksel bir farkllk bulunuyor. Genel olarak, kayda deer bir
rtme olmakla birlikte Asya kkenli Amerikallar grup olarak, Afrika
kkenli Amerikallardan daha baanl olan Anglo-Amerikanlardan
biraz daha baanllar. Bunun nedeni nedir? Bu duruma ekonomik,
kltrel, tarih ya da politik eidi aklamalar getirebiliriz. Son
zamanlarda kefedilen nemli bir neden, olumsuz stereotiplerin
rettii kayg ile balantldr. Etkileyici bir dizi deney dzenleyen
Claude Steele, Joshua Aronson ve meslektalan en azndan ok
nemli bir etkenin ak bir ekilde durumsal olduunu ve stereotip
tehdidi olarak adlandrdklan bir fenomene dayandm ortaya
koydular (Aronson ve ark., 1998,1999; Steele, 1997; Steele &

Aronson, 1995a, 1995b). zellikle, Afrika kkenli Amerikal renciler
kendilerini yksek dzeyde deerlendirmeci eitsel durumlarda
bulduklannda ounlukla mevcut olumsuz kltrel entelektel
gerilik stereotipi-Steretfp Ttdidi
__
Br grabuti relerinin davranlar ile kltrel bir stereotipi dorulayacaklar
endi - ni dorulamakla ilgili bir endie yaarlar. Aslnda bu snavda
baarsz olursam hem kendimi hem de rkm kt gstermi

olacam demektedirler. Bu fazladan endie de bu tip durumlarda
iyi bir baanm sergileme yeteneklerini kstlar. rnein,
dzenledikleri deneylerden birinde Steele
ve Aronson zorlu bir szl snav olan GRE
____________
testini Stanford niversitesindeki Afrika k-
Paha
6nc
ievrrdgm bir
kenli ve beyaz rencilere bireysel olarak uy- kamy'cbgralanak iin

her gulamtr. rencilerin yans inceleme ko- trlu ak kanta
bakarm nusunun rencilerin entelektel yetenekleri olduu konusunda ikna edilmitir -ve test
_Lord Ma scm
'
Plu' ||
. .
s,
geerli ya da gvenilir olmad iin (2. Blmdeki tartmamz anmsayn) baanmlannm gerek yetenekleri
konusunda hibir ey sylemedii teminat verilmitir. Sonular
aratrmaclann dncelerini dorular nitelikte olmutur. Snavn
yalnzca tamsal bir ara olduuna inanyor olsun ya da olmasn
btn
beyaz
Yeteneklerinin
renciler
snavda
llmediini
ayn
dnen
baanm
Afrika
gstermitir.
kkenli
Amerikal
renciler de beyazlarla ayn ____________________________________baanm sergilemitir. te yandan, snavn Bppimir n yarglan yere- yeteneklerini ltn dnen Afrika k- riz, yine de hepimiz
n.yar- - kenli renciler beyaz renciler ya da dier - gruptaki
Afrika kkenli renciler kadar ba- -Herbert Spencer, 1873
anl olamamtr. Ayn deneyler dizisinin
sonraki deneylerinde Steele ve Aronson rk daha belirginletirildii
takdirde Afrika kkenli Amerikal rencilerin baaranndaki dn
de daha ak olduunu bulmutur.
Stereotip tehdidinin etkileri dier baanm alanlannda da grlr.
Jeff Stone ve meslektalan (1999) minyatr golf oyununun sporda
stratejik zek erevesinde sunulduu zaman siyahi sporculann
beyazlardan daha kt bir baanm sergilediini bulmutur. te

yandan, oyun doal spor yetenei ad alanda sunulduunda
rnt tersine dnm ve siyahi sporcular beyazlardan daha baanl
olmutur.
Stereotip tehdidi cinsiyet bakmndan da etkilidir (Spencer,
Steele, & Wuinn, 1999). Genel stereotipe gre erkekler matematik
konusunda kadnlardan daha baanhdr. Bu deneyde kadnlara testin
erkek ve kadmlann matematik yetenekleri arasndaki fark lmek
amacyla dzenlendii sy-
300
ROBIN
lendiginde kadmlann erkekler kadar baanl olamad gr koulda

ayn testin kadn erkek farkhhgj konusuyla alakah o lenmi ve
kadnlar erkeklerle ayn baarm sergilemitir. Bu d bir ekilde
tehdit edici duruma sokulan beyaz erkekler arasnda: ni gsterir.
rnein, Joshua Aronson ve meslektalan (1999) lerle, yani stn
matematik yetenekleri olduu dnlen bir tatrlacam dnen
beyaz erkeklerin matematik snavnda nl olduunu gstermitir.
Aynca, Brown ve Pinel (2002) | otipten ne kadar haberdarsa
stereotipin baanm zerindeki e kadar fazla olduunu ortaya
koymutur.
Stereotip etkileri tasl tersine evrilebilir? Aronson ve konuda u
yaklam gelitirdiler: Stereotip hakknda dnme# na baanm
drebiliyorsa, o hlde farkl bir zihin-yaps stere ' evirerek
baanm arttrabilir. rnein, Matthew McGlone ve Jof sonun (2006)
dzenledii yeni deneylerden birinde ok basit bit ieren bir koul
yaratlmtr: Mekn yetenei zerine zorlu bir sn den nce
katlmclara seici bir kuzeydou niversitesinde gf lan
anmsatlm tr. Bu anmsatma katlmclara yalnzca kuzeydo
duldan anmsatlan kontrol koulunda gzlemlenen erkek-kaii
ortadan kalkmas iin tek bana yeterli olmutur. Ben iyi bir
rafm
hin
yaps
kadnlar
matematikte
baanl
deildir"
stereotipini etkini de karlam, bu da kadn katlmclarn mekn

baaranlarn
kayd
de
arttrmtr,
ileri
cebir
dzeyindeki
niversite rencileri son, & Harder, 2007) ve gerek standart

lm testlerine giren rt :" rencileriyle de benzer sonulara
ulalmtr (Good, Aronson, '^
2003) . Aratrmalar baka kar-stereotip zihin yapanmn da baar,
c etkileri olduunu ortaya koyuyor: yeteneklerin sabit deil, ilerletil'
mas (Aronson, Fried, & Good, 2002; Good, Aronson, & Inzichf"
hatta stereotiplere maruz kalan gruplarn standart testlerde endi
nn normal olduu ynndeki zihin yaps bile ayn etkiyi gst"
(Aronson & Wiliams, 2009; Johns, Schmader, &t Martens, 2005J
stereotip tehdidinin anlalmas testlerdeki ve dier deerlendirme!'
anmn iyiletirilmesinde kullanlabilir.
Laboratuvar deneyleri baanl Afrika kkenli Amerikal rol gren
301
SOSYAL PSKOLOJt
siyahi rencilerin daha yksek baanm sergiledii#?
Stereotip tehdidi, insanlar var olan olumsuz bir kltrel stereotipe kar
deerlendirildiklerini hissettiinde ortaya kar.
*arx
<Sr
Roman,
2002;
Mclntyre,
Paulson,
&
Lord,
2003).
Laboratuvardan erek dnyaya geersek, Barrack Obamanm Bakan

seilmesinin olas etlerini dnn. Obama yalnzca zek ve baan
modeli olmakla kalmyor, inerika tarihinde ilk defa siyahi bir bakan
seilmesi Afrika kkenli Ame- allann baarabileceklerinin snrsz
olduunu ortaya koyuyor. Kimi ga- teciler bundan yola karak
Obamann bakan seilmesinin stereotip teh- dini azaltabileceini ve
Afrika kkenli Amerikal ocuklann snav baan- arttrabileceini ne
srdler (Dillon, New York Times, 1-23-2009). .ununla birlikte, iyi
kontroll bir deneyde Joshua Aronson ve meslektala- byle bir etkiye
rastlamadlar.
Aratrmaclara
gre hukuk
fakltesinde
ofesrlk
yapm ve ilk siyahi bakan olan Obamamn, etkin bir rol mo- elinin
snrlann am olabileceini ne srdler; yani Obama o denli T'ksek
yeteneklere
sahiptir
ki
tipik
renciler
onunla
zdeleemezler
Aronson ve ark., 2009, basndan).
% Kurban Sulamak
|
Ne
kadar
denerlerse
denesinler
nadiren
ayrmcla
uram
insanlann n yarg kurban olmann ne demek olduunu tam olarak

anlamalan zordur, askn ounluun iyi niyetli yeleri Afrika, Latin
Amerika
ve
Asya
kkenli
inerikallann,
ecinsellerin ve ayrmcln hedefi
Yahudilerin,
kadmlann,
302
SOSYAL PSKOLOJt
jpn dier gruplann ektiklerine sempati gsterebilir, ancak rk, etnik, din
ya da dier grup yelikleri asndan deil, allagelmi bir ekilde
erdemleri temelinde deerlendirilenler iin gerek empati zordur.
Empati olmad zaman da ektikleri iin kurban sulama tuzana
dmekten kanmak da zorlar. Bu hak edilmi n biiminde de
olabilir.
yle
ki:
Yahudiler
ta-
rihleri
boyunca
kurbanlatnldysalar, bunu hak edecek bir ey yapm olma- - llar.

Bu tip dnceler d-grup yelerinin ounluk iin konulan davran
standartlarndan daha kat standartlara uymas talebini dourur.
in ilginci, 4. Blmde ele aldmz gibi, kurban olmalan
nedeniyle - kurbanlan sulama, yani atlattklan badireleri yetenek ve
karakterlerindeki kusurlara ykleme eilimi dnyay adil ve eitliki
bir yer olarak, insanlann hak ettikleri eyi aldklanna ve aldklann
hak ettiklerine inanma isteinden kaynaklanr ve bu, anlalabilir bir
istektir. Baka trl aklanmas zor olan haksz bir sonucun
belirtilerini gren ou insan, kurban sulamann bir yolunu bulur
(Crandall ve ark., 2001; Lemer, 1980,1991; Ler-
ner & Grant,
1990). rnein, bir deneyde, iki kii ayn grev zerinde eit
younlukta alm ve ans eseri birisi byk dl alrken dieri eli
bo dnmtr. Olanlardan sonra gzlemciler olaylan yeniden
kurmu ve kendilerini ansz kiinin daha az alm olduu
konusunda ikna etmilerdir. Benzer ekilde, fakir ve evsizlere
ynelik olumsuz tutumlar -ektikleri yznden onlan sulamak da
bunlann arasndadr- adil bir dnyaya gl bir ekilde inananlar
arasnda daha yaygmdr (Fumham & Gunter, 1984).
Peki, adil dnya inan kurbann ktlenmesine ve n yargnn
srdrlmesine nasl neden olur? Bir bakasnn bana kt bir ey
geldiinde (rnein birisi saldmya ya da tecavze uradnda) hi
kukusuz onun iin zlrz, ancak ayn zamanda bu korkun ey
bizim bamza gelmedii iin rahatlarz. Byle bir eyin gelecekte
bizim bamza da gelebilecei olasl da bizi korkutur. Bu korku ve
endielerle nasl baa kabiliriz? Bu kiinin trajediye yol aan bir ey
yapm olmas gerektii konusunda kendimizi ikna ederek bu
korkuya kar kendimizi korumaya alabiliriz. O zaman da byle bir
durumda
daha
dikkatli
davranacamz
gvende hissederiz (Jones & Aronson, 1973).
dnerek
kendimizi
SOSYAL PSKOLOJt
303
< :,Kurban Sulamak

->j||
v KarbaHrOduklan iin bireylen sulama (yatknla ykleme yapma)
eilimi, pi|l olarak dnyay adl bir yer olarak grme isteinden
kaynaklanr.
oumuz adil dnya inanmz desteklemek iin olanlardan sonra

durumlar gayet baanl bir ekilde yeniden kurarz. Bunun iin tek
yapmamz gereken her an herkesin bana gelebilecek rastgele
olaylara, yani duruma deil de kurbana, yatknla ykleme yapmaktr.
Etkileyici bir deneyde gen bir kadnn bir adama arkadaa davranmas
anlatlm, niversite rencileri de bunu btnyle uygun bir davran
olarak grlmtr (Janoff-Bul- man, Timko, & Carli, 1985). Baka bir
renci grubuna yine ayn anlatm verilmi, ancak buna karlamann
tecavzle sonuland bilgisi eklenmitir. Bu renci grubu kadmm
davrann uygunsuz olarak deerlendirmitir; onlara gre kadnn
tecavze uramasnn nedeni kendi davranlardr.
Bu tip bulgular yalnzca kurgusal vakalar okuyan Amerikal rencilerle snrl deildir. Ingilterede dzenlenen bir tarama almasnda
tecavz kurbanlarnn hemen her zaman sulu olduunu dnenlerin
says %33 gibi ok yksek oranda kmtr (Wagstaff, 1982).
Bu tip kat yklemeleri nasl yorumlayabiliriz? oumuz insanlann,
kendi sulan olmad hlde, tecavze ve ayrancla urayabilecei,
ayn i karlnda daha dk bir cret alabilecei ya da temel
yaamsal
gereksinimlerden
yoksun
kalabilecei
bir
dnyada
yaadmz dncesini korkutucu buluruz. Ayn ekilde, 6 milyon

Yahudi grnrde bir neden olmamasna karn katledildiinde, bu
olaylara Yahudilerin kendilerinin bir ekilde neden olduuna inanmak
rahatlatcdr. Bu da byk bir ironi yaratr: Byle dnmek dnyann
bize daha gvenilir grnmesini salar. Kendini Dorulayan Kehanetler
Dier
her
eyin
eit
olduunu,
ancak
Amynin
aptal
olduunu
dndnz ve ona bu ynde davrandnz varsayn. Byk

olaslkla sizin yannzda pek de akllca eyler sylemeyecektir. Bu, 3.
Blmde de ele aldmz o nl kendini dorulayan kehanettir. Peki bu
nasl olur? Amynin aptal olduunu dnyorsanz byk olaslkla ona
ilgin sorular sormazsnz ve konuurken onu dikkatli bir ekilde
dinlemezsiniz, hatta pencereden dan bakp esneyebilirsiniz. Eer
akllca bir ey syleme olasl pek yoksa neden Amyyi dikkatle
dinleyip
> #*-- .,'*<*. z

Kendini Dorulayan Kehanet
. ,
<
t, nsanlann (1): bir bakasnn nasl biri olduuyla ilgili bir beklentiye sahip
ohnas (2) bu beklentinin ona kar davranlann etkilemesi 0) ve hunim da bu
kiinin karsndakinin bataki beklentileri ile tutarh bir ekilde davramnasna
yol amas.
2. alma
1. alma
Grmeci uzaka oturuyor
Uzakta
ve grmeyi ksa tutuyor.
oturuyor
grmeyi
Bavuruda
bulunan
Bavuruda bulunan kii

kendinden emin/ etkili ve
iin ehli gibi Srlyor.
Yakm oturuyor ve
grmeyi daha uzun
deney.
Beyaz grmeciler . almadaki
grme
"tarzlarndan"
birini
kullanma
eitimi
aldklarnda/
nceki
grmede
siyahilere
uygulanan
grme
tarz
kendilerine
uygulandnda
i
bavurusunda bulunan beyazlannj
daha nce beyazlara uygulanan
tarzdakine oranla/ daha kt bir
grme
gerekletirdii
dnlyor.
enerjinizi harcayasmz ki? Bu da Amynin davranlarm nemli oranda etkileyecektir, nk insanlar sylediklerine dikkat etmedii zaman kendini
rahatsz hissedecek, azn amayacak ve iindeki airane ve bilge yam
da yanstamayacaktr. Bu da en ona dair en bataki inancnz
dorulamaya yarar. ember kapanmtr; kendini dorulayan kehanet
gereklemitir.
Aratrmaclar bu fenomenin stereotipletirme ve ayrmclkla ilgisini
etkileyici bir deneyle ortaya koydular (Word, Zanna, & Cooper, 1974). Beyaz niversite rencilerinden i iin bavuranlarla grme yapmalar
istendi; ie bavuranlarn bazlan beyaz, bazlarysa Afrika kkenli
Amerikalyd. niversite rencileri, kendileri farknda olmasa da, Afrika
kkenli adaylara kar skntl ve ilgisiz davranyordu. Daha uzakta
oturuyor, kekeliyor ve beyaz adaylara oranla grmeyi daha ksa
tutuyorlard. Bu davrann Afrika kkenli Amerikallar nasl etkilediini
tahmin edebilir misiniz? Aratrmaclar bunun yantn bulmak iin ikinci
olan grmecilerin
davranlarm sistematik olarak deitirerek gerek grmecilerin ilk

deneyde Afrika kkenli ve beyaz adaylara davranlarna denk gelmesini
saladlar.
Aratrmaclar
grmeleri
bamsz katlmclar tarafndan puanland
videoya
kii
deilmi gibi srlyor.
tutuyor.
bir deney dzenlediler ve aslnda i birliki
bulunan
sinirli,, etkisiz ve iin ehli
deilmi gibi grlyor.
grmeyi daha uzun
ekil 13.6
Kendini dorulayan kehanetlere rnek bir
Bavuruda
sinirli, etkisiz ve in ehli
Grmeci yakn oturuyor ve
Beyaz
grmeci
i
bavurusunda
bulunanlara
grme srastnda rklarna
gre farkl davranyor. Daha
sonra
bamsz
decrltndirmeciler bavuruda
bulunan
siyahilerin/
beyazlara oranla daha kt
bir
grme
gerekletirdiini dnyor.
tutuyor.
kii
ve
ksa
ektiler
ve
adaylar
tutuyor.
Bavuruda bulunan B.
kendinden emin, etkili ve iin ehl
gibi sdrlyor.
rld. ilk deneyde Afrika kkenli Amerikal adaylarla yaplan grme

biimi ile grlen adaylarn, ilk deneyde beyaz adaylarla olan grme
biimi ile grlen adaylara oranla, ok daha gergin ve daha az etkin
olduklar grld. Sonu olarak, bu deneyler Afrika kkenli Amerikallarn
beyazlarla grme yaptnda istemeden de olsa dezavantajl durumda
kaldn
ve
beyaz
grmecilere
oranla
daha
kt
bir
baanm
sergilediklerini gsteriyor (bkz. ekil 13.6).

Toplum dzeyinde, kendini dorulayan kehanetin sinsi tehdidi daha
da derinlere gider. Belirli bir grubun dzeltilemez bir ekilde aptal,
egitilemez ve yalnzca kol gc ilerine uygun olduu dnlyorsa
insanlar onlan eitim kaynaklann harcamaya deer grmeyecektir. O
zaman da bu grubun yelerinin aldklan eitim eksik kalacaktr. Otuz yl
sonra neyle karlarsnz? Birka istisna dnda kol gc ile alan bir
grup. Banazn teki kp Grdnz m, sonuta ben haklydm
diyecektir.
Neyse
ki
deerli
eitim
kaynaklanmz
bu
insanlara
harcamadk!" Kendini dorulayan kehanet yine ibanda.
n yarg ve Ekonomik Rekabet: Gereki atma Kuram

atma ve n yargnn en bariz kaynaklanndan biri rekabettir -kt
kaynaklar, siyasi iktidar ve sosyal stat rekabeti. Gerekten de i-grup
d-grup olayndan kaynaklanan sorunlarn hepsi gerek ekonomi,
politika ve stat rekabeti ile byr. Gereki atma kuram snrl
kaynaklann
gruplar
arasmda
atmaya
neden
olduunu,
bunun
sonucunda da n yarg ve ayrancln doduunu savunur 0- W. Jackson,

1993; erif, 1966; White, 1977). Dolaysyla, zor zamanlar yaanyorsa ve
birbirini karlkl olarak dlayan amalar zerinde atma varsa n
yargl tutumlar da art eilimine girer. Avrupah ve Meksika kkenli
gmen iilerin snrl sayda i, Araplar ile sraillilerin tartmal blgeler
ve Kuzeyliler ile Gneylilerin kleliin kaldmlmas konusunda atmas
buna rnek gsterilebilir. Ekonomik ve Politik Rekabet Kk bir endstri
ehrindeki klasik almas ile John Dollard (1938) aynmclk ve ekonomik
rekabet arasndaki
Gereki atma Kuram
Smrh kaynaklarn: gruplar arasmda atmaya neden olduunu,, bunun
sonucunda da n yarg ve ayrancln doduu dncesi.
26
yasnda olanlar burada da yaanacaktr. Adolph Hitlerin evresindefc31

adamlarn ou eytana tapyordu. Birou ecinseldi. Bu ikisi ayr dnjl
lemez (Pat Robertson, 700 Club, 21 Ocak, 1993). in komik yan ecii sellerin
Hitler ile i birlii yapmas bir yana, Nazi rejiminin ncelikli hedefil lerinden biri
olmasdr.
SI
Uyma eklimiz: Normatif Kurallar

n yargnn sosyal dnyadaki birok etken tarafndan yaratldn y||
srdrldn grdk. Bunlardan bazlan, bilgileri ileyiimiz ve gzle lenen
olaylar anlamlandrmamz gibi, bireyin iinde gerekleir; bazlafp ise, rekabetin,
atmann ve engellenmenin etkileri gibi, insan gruplanma! btnnde ortaya kar.
n yargnn nedenleri zerine son aklamamz grup dzeyinde gereklemektedir
-toplumdaki normatif standart ya da kni! rallara uyma. 8. Blmde ele aldmz
gibi, ister bilgi almak iin olsunf* (bilgilendirici uyma) isterse gruba uygunluk ve
kabul iin (normatif uyma) olsun, uyma sosyal yaamn sk yaanan bir parasdr.
Yine, grece zararsz bir davran -bu rnekte uyma- n yargl inan ve davramlan
ierdi- -f inde ok tehlikeli ve zararl bir hl alr.
n yarg Kurumsallatnda Normlar toplumun neyin doru, kabul edilebilir ve
izin verilebilir olduuna dair inanlandr. Hi kukusuz normlar kltrler
arasnda byk farkllklar sergiler. rnein, ok da uzun olmayan bir sre nce
otellerde, yeme ime yerlerinde, sinemalarda, sokak emelerinde ve tuvaletlerde
rk ayrmcl Amerikann gneyinde bir norm- -] ken, ayn durum kuzey
eyaletlerinde geerli deildi. Gerekten de, 1954 ylndan nce Gneyde sosyal
yaamn birok ynn rk ayrmclnn belirlediini syleyebiliriz. Bu
nonnlann dorudan retilmesi gerekmez. Stereotip bilgilerin ok, ayrmc
davrann norm olduu bir toplumda yaadmzda n yargl tutumlar ve
aynmc davranlar bir dereceye kadar oumuzda ba gsterecektir. Bunu
kurumsallam ayrmclk ya da daha spesifik olarak kurumsallam rklk ve
kurumsallam cinsiyet ayrmcl olarak adlandrrz. rnein, meslek sahibi
aznlk yesi ya da kadm sa, Kurumsallam Irklk'
*,
Stereotplenn ve ayrmcln norm olduu bir toplumda yaayan insanlarn
Bir ounluunun rk tutumlara sahip olmas.' r. - '*' '
SOSYAL PSKOLOJ
SOSYAL PSKOLOJ
27
795'
ystn az olduu ve bu gruplardaki ou insann vasfsz ilerde alt bir

toplumda bydyseniz, srf bu toplumda yaamak bile aznlklarn ve ka dini arn asl yetenekleri konusunda belli bal baz (olumsuz) tutumlar gelitirme eiliminizi arttracaktr. Bunun yaanmas iin herhangi birinin ;
aznlk ya da kadnlarn aa olduunu size gelip bizzat retmesi ya da
aznlk ve kadnlarn niversitelere ya da tp fakltelerine girmesini, komitelere katlmasn yasaklayan kanun ya da kararlar olmas gerekmez. Buraca sz konusu olan, sosyal engellerin bu gruplarn baarsn son derece dk bir olasla indirecek ekilde frsat eitsizlii yaratm olmasdr.
Normatif n yarg nasl etkili olur? 8. Blmde grubun beklentilerini :
karlamak ve kabul edilmek iin grubun taleplerini gerekletirmeye ynelik gl
normatif uyma eiliminden sz etmitik. Uymac olmamak ok ac verici olabilir.
Thomas Pettigrewin (1958, 1985, 1991) belirttii gibi birok insan eninde sonunda
n yargl tutumlar benimser ve kltrlerinin baskn grne uymak ya da uyum
salamak iin ayrmc davranlar sergilemeye balar. Sanki insanlar Hey, herkes
Xlerin aa olduunu syl- \ yor; Xlere iyi davranrsam insanlar benim tuhaf
olduumu dnecek. Be- ' ni sevmeyecekler. Hakkmda kt eyler
syleyecekler. Bununla uramai
ya niyetim yok. Herkese uyarm olur biter der gibidir. Pettigrewa gre -
ekonomik rekabet, engellenme ve sosyal bili sreleri baz n yarglarda etkili olsa
da, n yargnn en byk belirleyicisi sosyal normlara hi dnmeden uymaktr.
rnein, Emest Campbell ve Thomas Pettigrew (1959) 1954 ylnda
okullarda rk ayrmcl Yksek Mahkeme kararyla sona erdikten sonra,
Arkansas Little Rocktaki vaizleri ieren bir alma yrtmtr. ou vaiz
btn Amerikallarn eit olmas ve btnlemesi gerektii grne katlmakla
birlikte bu grlerini kendilerine saklamtr. Beyaz cemaatlerinin iddedi bir
ekilde kar ktn bildikleri iin krslerinde rk aynm' Kurumsallam Cinsiyet Ayrmcl
'Stereotiplerin ve ayrmcln norm olduu bir toplumda yaayan, insanlann byk ;
bir ounluunun cinsiyet ayrmcl, tutumlarna sahip olmas. - '' . -Normatif Uyma
î
' Grubun beklentilerini karlamak ve kabul edilmek iin gruba ayak uydurma egili-,
28
On ylda ne ok ey deiiyor! Solda, 1963 ylnda. Vali George Wallace Alabama ni-l versitesinin kapsn ilk
siyahi renciye kapayarak federal emre kar geliyor. Sada^ 10 yl sonra, Vali Wallace Alabama niversitesi
mezuniyet kraliesini memnuniyetle^ tebrik ediyor.
cl kart konumalar yapmaktan ekinmilerdi. Baskn normun karsna gemek kilise yeleri
ile onlann katklarn yitirmek anlamna gelebilirdi ve bu tip bir normatif bask altnda vaizler bile
doru eyi yapmann ok zor olduunu dnmlerdi.
Normatif uymann roln belirlemenin yollanndan biri de n yarg ve ayranclkta zamanla
yaanan deiimleri izlemektir. Sosyal normlar degi-' irken n yargl tutumlann gcnde ve
ayranc davranlann orannda da deiiklikler olmas gerekir, rnein, insanlar lkenin bir
blmnden baka bir blmne tamdklannda ne olur? Uyma n yargnn etmenlerin den biriyse,
insanlar normun daha n yargl olduu bir blgeye tandklarnda kendi n yarglannda da bir art
olmas, normun daha az n yargl olduu bir blgeye tamdklannda ise kendi n yarglannda da bir
d ; olmas beklenir. Olanlar gerekten de tam olarak byledir.
Aratrmaclar New Yorka ksa bir sre nce tanm olan ve Yahudi kart normla dorudan
temas yaayan insanlann kendilerinin de daha Yahudi kart olmaya baladn gsteriyor. Benzer
ekilde, Gneyliler orduya yazlp daha az n yargl sosyal normlarla temas yaadklannda Afrika
kkenli Amerikallara ynelik n yarglan da zamanla azalr (Pet- tigrew, 1958; Watson, 1950).
West Virginianm kk bir maden ehrinde aratrmaclar deien normlarla ilgili daha da arpc
verilere ulamtr: Geen yllar sresince Afrika kkenli Amerikal ve beyaz maden iileri yer
altndayken tam anlamyla btnlemeye, yer stndeyken ise bt nyle rk ayrmclna dayal bir
yaam rnts gelitirmilerdi (Minard, 1952; Reitzes, 1952).
Ayrca, son 60 ylda yrtlen tarama almalar, Amerikallarn zihinlerinden geenlerin
byk oranda deitiini ak bir ekilde gsteriyor. Omein, 1942 ylnda beyaz Amerikallarn
ezici bir ounluu Afrika kkenliler ve beyazlar iin otobslerde farkl blmlerin bulunmasn
iyi bir fikir olarak goryordu. Taramaya katlan her Amerikaldan iki- okullarda rk
ayrmcln destekliyordu. Gneydeki rakamlar daha da arpcyd: 1942 ylnda beyaz nfusun
%98i okullarda rk ayrmna son verilmesine karyd (Hyman & Sheatsley, 1956). Buna karlk
1988 ylna gelindiinde ocuklarnn siyahi ocuklarla ayn okula gitmesini istemediini syleyen
beyaz Amerikallarn oran yalnzca %3t. Bu gerekten dramatik bir deiim!
SOSYAL PSKOLOJ
29
Alabama Valisi George Wallace ile ilgili iki fotoraf deien kltrel normlan ok iyi anlatyor.
Birinci karede eyalet polisi ile birlikte grlen vali, Alabama niversitesine kayt yaptrmak iin
gelen ilk siyahi rencilerin yolunu tkyor. Vali Wallacem geri adm atmas iin ar silahl federal askerlerin mdahalesi gerekiyor. Yalnzca 10 yl sonra Alabamann normatif yaps o denli
deiiyor ki Vali Wallace Alabama niversitesinde mezuniyet kraliesi seilen Afrika kkenli
Amerikal kadn tebrik ederken grlyor (Knopke, Norrell, & Rogers, 1991).
Modem n yarg Norm d-gruplara ynelik toleransa doru kayarken birok insan da n
yargsz grnrken iten ie stereotip grlerini koruma konusunda daha dikkatli davranyor. Bu
durum modem rklk olarak anlyor. nsanlar rk olarak adlandmlmamak iin n yarglanm gizlemeyi rendiler, ancak durum gvenli olduunda n yarglar da ortaya kanlyor (Dovidio &
Gaertner, 1996; McCohanay, 1986).
rnein, okullarda rk aynm yaplmamasna genel olarak kar olmadn syleyen
Amerikallann says azdr. te yandan, ou beyaz anne babann rk dengesini salamak iin
ocuklanm otobsle uzaktaki bir okula yollamak istememesi de ilgintir. Sorulduunda bu anne
babalar kararlarnn n yargyla bir ilgisi olmadn syleyecektir; tek istedikleri ocukla- fc
;,..Modem Irklk
ten ie n yargl tutumlar korurken n yargszm gibi davranmak.
lndan sonra aznlk ocuklarda z sayg azalmas yaand bulgusu anlam

kazanyor. Dahas, snfn rekabeti yaps dnldnde durumun, rk
ayrmclnn kaldrlmasndan nceki stereotipleri glendirme olasl da
yksektir. Aznlk ocuklanmn rekabeti snf ortamna hazrlkl olmad
dnlrse, beyaz ocuklardan bazlan ksa bir sre sonra aznlk ocuklanmn
-tpk tahmin ettikleri gibi- aptal, tembel, uyuuk olduunu dnmeye
balayacaktr (Wilder & Shapiro, 1989). Aynca, aznlk ocuklan da byk
olaslkla beyaz ocuklarn kendini beenmi zppeler olduunu dnecektir.
30
Bu da daha nce ele aldmz kendini dorulayan kehanetin bir rneidir.

Gordon Allportun temasn etkililii zerine sylediklerine yakn bir ortam
yaratmak iin snf atmosferini nasl deitirebiliriz? zellikle de, beyaz
rencilerin ve aznlktaki rencilerin eit statde, karlkl baml olmalann
ve ortak amalar peinde komalann nasl salayabiliriz?
Yapboz Neden e Yaryor?

Bu tekniin baanl olmasnn nedenlerinden biri, i birlii yapan bir gruba
katlma srecinin i-grup/d-grup algsn krmas ve bireyde hi kimsenin grup
yeliinden dlanmad bilisel bir birlik kategorisinin olumasdr
(Gaertner, Mann, Dovidio, & Murrell, 1990). Aynca, i birlii stratejisi insanlan
iyilik-yapma durumuna yerletirir. 6. Blmde ele al-
BALANTILAR
jjjl birlii ve Karlkl Bamllk: Yapboz S:
|wV..
rJ
|I971 ylnda, Teksas Austin'de .okullarda rk aynmch; fta ierisinde Afnka

kkenli,, beyaz ve Meksika kl
atma balad; koridorlarda ve okul bahelerinden jpdu. Austnm eitim
nHBK
mdr daha uyumlu bir evre fettak zere o zamanlar Teksas niversitesinde
profesr j>fa fe vurdu. Aronson ve lisans rencileri birka en bo1
- 'T isr?-i
S^len gzlemledikten sonra erif \e meslektalarnn (1961) kamp deneynKtesyaa.% nan durumu anmsadlar. Bu almadaki bulgulardan yola. karaK-E ^ *
5; dan ve etnik gruplardan ocuklar ortak amalar peinde koaca*
. .ifei
..........
, mosfen yaratmak zere tasarlanm karlkl baml bir snT yaratan' ,
- ltrdler. Bunu, bir yapbozun paralann bir araya, getirmeyi ammsatgiipnytp- boz
snf olarak adlandrdlar (Aronson, 1978; Aronson &_ Gc^pakzalJ son & Patnoe, 1997;
Walker & Crogan, 1998; Wolfe & Spencer,T996).
Yapboz snf u ekilde alyordu renciler birbirinden ayt 6 kiilik renme
- gruplarna ayrlyordu. O gn ders de 6 blme ayrlyordu ve her bir' renHêy- zl ders
konusunun bir blm veriliyordu. rnein, o gn grenceiÊjf^nr'Ro- oseveltn hayatuu
denecekse biyografi 6 paraya blnyor ve rencilerin her biri konuyla ilgili bilginin dier
rencilerde olmayan nemli bir parasna saMp ol- ; yordu, bylece pk bir yapbozda
olduu gibi resmin btnn elde etmelcm par- : alarn bir araya getirilmesi gerekiyordu.
rencilerden her biri kendi blmn g~renmek Ye Su blm
bilmeyen grubun' dier
tfyelenne 'fetmelc zorundayd.' Dolaysyla,
Debbe, Eleanr Roosevelt snavndan iyi not
almak stiyorsa, (Roosevekm ocukluk yllarn - anlatan) Car- '
los'u,- (Rooseveltin Beyaz Saray yllarm, anlatan!
Shamk&y vs. can.
'kulayla dinlemek zo-.:
Smf eidi etnik
gruplardan renclenn brh yap- randayd, masna uygun bir biimde dzenlendiinde n
yarg rencilerin birbirle- azalr ve z sayg artar.
riyle rekabet iinde ol-
fil
duklar geleneksel snfn aksine yapboz snfnda renciler birbirlerine^ tat. Geleneksel bir
snfta Carlos endieleri ve sknts yznden : iatmakta glk ektiinde ne kadar zeki
olduklarn retmene gst yen dier renciler onu kolaylkla grmezden gelebilirdi (hatta oe
geebilirlerdi). Yapboz snfnda ise Carlos anlatmakta glk ektimei olmak, yreklendirici
yorumlar yapmak, hatta Carlosun sahip olduu 60 daha kolay aktarmasn salamak iin
arkadaa, tevik edici somlar s< kesin yarannayd
v; s
Yapboz srecinde ocuklar birbirlerine daha fazla dikkat vermeye ve s ya balarlar. Tahmin
edebileceiniz, gibi, Carlos gibi bir ocuk bu yafcfeHp]l| likte rahatlayacak ve kendini
derslerine daha fazla verecektir; bn da olarak iletiim yeteneini arttracaktr. Gerekten de birka
hafta sonra, d renciler aslnda Carlosun dndklerinden ok daha zeki olduunu gre Ondan
holanmaya balamlard. Carlos da okulu daha ok sevmeye ve 1 rencileri bir grup ikenceci
gibi deil de yardmsever ve duyarl takm arkada olarak grmeye balama. Dahas, snfta
kendim gittike daha rahat hissediybi* kendine daha ok gveniyordu, dolaysyla Carlosun
akademik baars da ykse meye balamt. Baars arttka z saygs da ykseliyordu. Ksr
dng kmli a; aa doru girdap yaratan eler deimi, girdap dramatik bir ekilde yukl ya
doru ykselmeye balama.
m
Yapboz deneylerinde elde edilen formel veriler ak ve arpcyd: mflardaki
rencilerle karlatrldnda, yapboz gruplarndaki
renciler
n yarg ve stereotipletirmelerinde azalma,: nik snrlarn
ki kii bir kiiden iyidT nk
hem iinde hem de dndaki gr^ arkadalarndan daha ok
emeklerine iyi karlk alrlar. Biri
holanma grlm t. Aynca, yapboz snflarndaki renciler
derse teki kaldrr Ama yalnz
ne nel snavlarda daha baanl oluyordu ve zsaj glan
olup da denin vay hline! Onu
geleneksel snflardaki rencilere.orall kayda deer oranda
kaldran olmaz. ki kii birlikte
yksekti. Yine yapboz sini fndaki rencilenn, geleneksel
yatarsa birbirini str. Ama tek
snflardaki g rencilere oranla,, okuldan daha ok
bana yatan nasl snabilir?
holandkla^ n grlyordu. Dahas, yapboz tekniinin uy
-Ecclesiastes 4: 9-12
guland okullardaki ocuklarda gerek btn lemenin,
yani okul bahesindeki btnlemenin gerekletiini
gsteren salam verilere ula*j| lmt. Okul bahelerinde farkl rklardan ve etnik gruplardan
gelen ooklai'S daha geleneksel tekniklere dayal snflara sahip okullara oranla, birbirleriylejp
daha fazla kaynayordu.
dmz Mike Leippe ve Donna Eisenstadtm (1994, 1998) yrttkleri almada

bakalarnn yararna hareket eden insanlann yardm ettikleri insanlar hakknda
daha iyi eyler hissetmeye baladklanm gsteren almasn anmsayn; bu
bulguya 11. Blmde de rastlamtk.
Yapboz renmenin bu denli kiiler aras olumlu sonular dourmasnn en.
az bir nedeni daha var: birlii iinde almak empati duygusunun gelimesini
tevik eder nk rekabeti bir snfta ama, retmene ne kadar zeki olduunu
gstermekten ibarettir. Yapboz snfnda etkin bir ekilde yer almak iinse her
rencinin grubundaki dier rencinin sylediklerini dikkatle dinlemesi gerekir.
Bylece katlmclar, grup yelerinin her birine zel gereksinimleri dorultusunda
yaklaldnda ok iyi sonulara ulaabileceklerini renmeye balarlar. rnein,
Alicia, Carlosun biraz utanga olduunu ve ona nazike yaklamak gerektiini,
Trangmsa ok konukan olduunu ve arada bir kontrol altna alnmas gerektiini
renebilir. Peter ile akalalabilir, ancak Darnell yalnzca ciddi nerilere kulak
asar.
Bu zmleme doruysa, yapboz gruplan ocuklarda genel empati yeteneinin keskinlemesini salayacak, bu da stereotiplerden yola kma eilimini
drecek demektir. Bu dnceyi snamak isteyen Diane Bridge- man 10
yandaki ocuklann katlmyla zekice hazrlanm bir deney dzenledi.
Deneyden nce ocuklann yars bir yapboz snfnda, yans ise geleneksel bir
snfta eitim grd. Bu deneyde Bridgeman (1981) ocuklann empati kurma
-kendilerini izgi karakterlerin yerine koyabilme- yeteneklerini lmek amacyla,
onlara bir dizi izgi hikye gsterdi. rnein, bir izgi hikyede ilk karede
havaalannda babasna zgn zgn el sallayan bir ocuk grlr. Dier karede
bir postac ocua bir paket getirir. nc karede ocuk paketi aar, iinde
oyuncak bir uak bulur ve gzyalanna boulur. Bridgeman ocuklara ocuun
neden ua grnce aladn sormutur. ocuklann hemen hepsi doru yant
vermitir -nk oyuncak uak ona babasn ne kadar zlediini hatrlatmtr.
Bridgeman daha sonYapboz Snf
' -s
Yapboz snf n yargy azaltp ocuklann z sayglarn arttrmak iin zel olarak tasarlanm
bir ortamdr. ocuklar kk gruplara aynb hepsi dersin iepgintk renip baarl olmak iin
gruptaki dier rencilere bamldr
'w
P Yapboz Tipi Grup almas

DENE ve GR!
Bir dersinizde kk snavlardan biri olaca zaman

bir grup snf arkada nava hazrlk amacyla
yapboz tipi bir grupta toplamaya aln.
Herkese okunacak metnin bir parasn verin. Herkes kendi konusunda en byk
uzman olmakla ykml olacak ve konuyu bir rapor hlinde gru ger yelerine
sunacak. Grubun dier yeleri konuyu iyi anlayp anlama J grmek amacyla sorular
sorabilirle. almann sonunda grup yelerine ' lan yneltin:
1. Yalnz bama almayla karlatrldnda, sizce bu daha m ok, yoks ha m az

zevkliydi?
2. Yalnz bama almayla karlatrldnda, bu daha m ok, yoksa az
verimli oldu?
3. almadan nceki duygularnzla karlatrdnzda, gruptaki insi her biri
hakknda neler hissediyorsunuz?
4. Bunu yeniden yapmak ister misiniz?
Bu durumun byk olaslkla kitapta tarttmz yapboz gruplarna oranla o daha zayf
kaldn fark edeceksiniz. Neden?
ra nemli soruyu sorar: Postac, kutuyu anca alamaya balayan ocuu

grnce ne dnmtr?
Bu yataki ocuklann byk bir blm, onlann bildiini herkesin bildiini
zannederek tutarl bir hata yapmtr. Yani, kontrol grubundaki ocuklara gre
postac ocuun babasn zledii ve oyuncak ona babasn hatrlatt iin
aladn dnmtr. te yandan, yapboz snfna katlm olan ocuklar farkl
yantlar vermitir. Yapboz deneyimleri sayesinde olaya postacnn bak asyla
bakabilmi, kendilerini onun yerine koyabilmi ve havaalanndaki vedalamaya
tank olmad iin, gzel bir oyuncak alan ocuun neden aladna ardn
dnmlerdir. (Bkz. sradaki Dene ve Gr! altrmas.)
Bunun ne nemi var ki, diyebilirsiniz. Yani, ocuklann kendilerini bir izgi
karakterin yerine koyabilmesi kimin umurunda? Aslnda bu hepimizin ok nem
vemesi gereken bir konu. 12. Blmdeki Columbine trajedisiyle ilgili
tartmamz hatrlayn. Bu blmde empatinin saldrganl nleme asndan
nemine deinmitik. ocuklann, olaylan bakalannm
ja bak asyla grebilme yeteneine sahip olmas genel olarak kiisel ili- ller
asndan byk bir nem tayor. Bir bakasnn yaadklarn anlama yeteneine
sahip olmamz, kalbimizi bu kiiye ama olasln da arttrr. Kalbimizi bir
bakasna atmzda da ona kar n yarg duymamz, ona 2orbalk
taslamamz, onunla alay etmemiz, onu aalamamz neredeyse olanakszdr.
Bize sorarsanz, eer yapboz stratejisi Columbine Lisesinde ve bu liseye
renci veren ilk ve ortaokullarda uygulanm olsayd belki bu trajedinin de
nne geilmi olurdu.
birliine Dayal renmenin Zamanla Yaylmas Yapboz yaklam ilk olarak
1971 ylnda test edildi; o gn bugndr eitim aratrmaclar eitli benzer i
birlii teknikleri gelitirdiler (Cook, 1985; Johnson & Johnson, 1987; Slavin &
Cooper, 1999). Aronson ve meslektalarnn ulat etkileyici sonular,
Amerikann ve dnyann drt bir yanndaki yzlerce snfta baarl bir ekilde
tekrarland (Jurgen-Lohmann, Borsch, & Giesen, 2001; Sharan, 1980).
birliine dayal renme artk eitim aratrmaclar tarafndan genel olarak rk
ilikilerinin gelitirilmesi, empati kurma ve okullarda retimin en etkili
yollanndan biri olarak grlyor (Deusch, 1997; McConahay, 1981; Slavin,
1996). Tek bir okulda basit bir deney olarak balayan bir alma kamu
eitiminin nemli bir gc olma yolunda ilerliyor. Ne yazk ki bu ilerleme pek de
hzl deil. Dier tm brokrasiler gibi eitim sistemi deiime kar koyuyor.
Columbine katliamnda da grld gibi, yava olmak bazen trajik sonular
dourabiliyor (Aronson, 2000, 2004).
BALANTILAR ^
Carlostan Mektup
Var
1982 ylnda Elliot Aronson posta kutusunda aadaki mektubu buldu:

J
Sevgili Profesr Aronson:
Jg
Ben________niversitesinde son snf rencisiyim. Bugn Harvard Hukuk Fa- -I
kltesine kabul edildiimi bildiren mektup elime ulat. Bu size garip gelebilir, ama size bir
ey anlatmak istiyorum. Ben ailemdeki 7 ocuun 6,sym ve kaf-?^ delerim arasnda hukuk
fakltesine kabul edilmek bir yana, niversiteye gide- - bilen tek kii benim.
Byk olaslkla imdi neden bir yabancnn baarlaryla ilgili size bbrlendiini merak
etmeye balamsmzdr. Hi tanmam olsak bile ben size o kadar da yabanc deilim.
Geen yl sosyal psikoloji dersi aldm ve sizin yazdnz Sosyal' Hayvan kitabn okuyorduk.
O zaman n yarg konusunda yapbozun ilendiini 1 grdm ve bu bana bir yerlerden tandk
geldi. Neden sonra, 5. snfta, yapboz tekniinin ilk kez uyguland snfta olduumu
anmsadm. Okumaya devam ettike sizin Carlos dediiniz rencinin aslnda ben olduumu
fark ettim. Daha sonra da , snfa ilk geldiinizde ne kadar korktuumu, okuldan ne kadar
nefret ettiimi, ne kadar aptal olduumu ve hibir ey bilmediimi anmsadm. Sonra siz
geldiniz - bunlan hep kitab okurken anmsadm- ok uzun boyluydunuz -neredeyse 2 met- . rekapkara bir sakalnz vard, komiktiniz ve hepimizi gldryordunuz.
En nemlisi, yapboz gruplarnda almaya baladmzda aslnda o kadar da aptal olmadm
fark etmitim. Bana acmaszca, dmanca davranan ocuklar arkadam olmutu ve
retmenim bana scak ve ho davranyordu; okulu sevmeye balamtm, rendiim eyleri
sevmeye balamtm ve imdi Harvard Hukuk Fa- kltesine gidiyorum.
Byle bir sr mektup alyor olmalsnz, ama ben yine de size yazmaya karar verdim, nk
unu sylemek istiyorum: Annemin anlattna gre doum srasnda az kalsn lyormuum.
Evde domuum, gbek ba boynuma dolanm ve ebe bana suni teneffs yaparak hayatm
kurtarm. O hl hayatta olsayd ona da bir mektup atacaktm ve artk bydm, zeki ve
iyi birisi olduumu, hukuk fakltesine gittiimi syleyecektim. Ne yazk ki birka yl nce
ld. Size yazmamn nedeni, en az onun kadar, sizin de hayatm kurtarm olmanz.
Sevgilerimle,
zet
* n yarg: Her Yerde Karmza kan Sosyal Fenomen n yarg yaygm bir fenomendir ve
dnyadaki btn toplumlarda grlr. Toplumdan topluma fark-
45
ELLOT ARONSON
- TMOTHY D. W1LS0N - ROBIN M. AKERT?
hlk gsteren ey n yargma kitrban olan grapta vt tof ne dereceye kadar destekledii ya da
ya da buna ne Kadar
n yarg ve z sayg Her zaman, olmasa da ouâma^.ârgv ifadelere maruz kalanlarda
aalk duygukn yaraor." " .
Bir lerleme Raporu Son 20-30 yldr ABDde 'nyargn ifade edilme ypigfc X luu
azald Tahmin edilebilecei gibr, ayrmcla maruz kalan gruplann'ye-, * lennde de z
saygmn artt grld. Bu, gerek bir ilerleme olmakla bjr^^ te, n yarg hl add bir
toplumsal sorundur
''
* n yargnm Tanmlanmas Sosyal psikologlar n yargy, ayrt edilebilir'Bir grubun
insanlarna kar, yalnzca bu gruba ye olmalarna dayanarak dmanca ya da olumsuz brr
tavr beslemek eklinde tanmlyor
Stereotipler: Bilisel Bileen n yargyla ilikili olmakla birlikte stereotipler farkldr. n
yarg olumsuz tutum ya da duygusal tepkiler olarak tanmlanr- v ken, stereotipler yalnzca
bu gruba ye olmalan nedeniyle insanlara olumlu ya da olumsuz zellikler affedilmesidir.
"
Ayrmclk: Davransal Bileen Ayrmclk fiil davrantr. Yalnzca belirli bir gruba ye
olmalanna dayanarak insanlara nedensiz yere olumsuz ya da zararl davranlar sergilemek
olarak tanmlanr.
n yargnm Nedenleri Geni bir temel ve gl bir tutumdan oluan n yarg-. nm birok
nedeni bulunur. Sosyal yaamn n yargy ortaya karan drt ynn ele aldk: dnme
eklimiz, anlamlandrma ya da ykleme yapma eklimiz, kaynaklan paylama eklimiz,
sosyal normlara uyma eklimiz. n yargnn nedeni insanlan i-grup ve d-grup yeleri
olarak dzenleme eilimimizdir.
Dnme Biimimiz: Sosyal Bili Sosyal bili sreci stereotiplerin ve n yargnn
yaratlma ve srdrlmesinde nemli bir yere sahiptir. nsanlarn grupi lar hlinde
kategorize edilmesi i-grup d-grup algsnn olumasna neden olur. -grup yanll
kendi grubumuzdan olanlara d-grup yelermeorana daha iyi davranmamzdr.
Kategoriletirmenin dier bir sonucu da drgrp, homojenlii algsdr.
~
Nasl Anlamlandrrz: Ykleme Yanllklar T emel ykleme yanhh hatas : n yargda
grlr -bakalannm davramlann anlamlandnrken yatkmh bal etkilere, olduundan
fazla nem veririz. Stereotipler,'tmtn bir d-grup". hakknda yatknla bal olumsuz
yklemeler yapma anlamnda temel ykleme hatas olarak aklanabilir. D-grup yeleri
stereotip olmayan bir ekildfcj davrandklarnda onlar hakknda durumsal yklemeler
u
yapp stereo tiplerimi- ^ zi srdrrz.
'"'H,,
Kurban Sulamak
^
n yarg ve Ekonomik Rekabet Gereki atma kuramna gte n yargJsS t nrl
kaynaklar iin mcadele eden gruplar arasndaki atmann kanlmaz'.-,::
bir sonucudur -bu, ekonomik g ya da stat elde etmeye ynelik bir mca- , dele olabilir.
Kaynak mcadelesi, rakip d-grubun aalanmas ve aynmcl- ga maruz kalmas sonucunu
dourur. Gnah keisi yapma engellenmi ve f-1 * keli insanlann saldrganlklarn gerek
nedenden uygun bir hedefe; sevlne-^gj yen, grnr ve grece zayf bir d-gruba
saptrmasdr.
||j
Uyma eklimiz: Normatif Kurallar Kurumsallam rklk ve kurumsalla-^ m cinsiyet

ayrmcl toplum yapsnn tmnde geerli olan normlardr^ Normatif uyma ya da kabul
grme ve uygun olma istei, birok insann ste>3f| reotip inanlan kabullenmesine ve
bunlara kar kmamasna neden olur/./; Modem rklk n yargyla ilgili normatif
kurallarda bir kaymadr: Son za-^|j inanlarda insanlar rk olarak adlandnlmalanna neden
olacak durumlarda^
n yarglarn gizlemeyi renmitir.
'''
4 Jgi
Gizli Cinsiyet Ayrmcl
* n yarg Nasl Azaltlabilir n yargy azaltmann en nemli yolu temas, yan*Jj

i-grup ile d-grup yelerinin bir araya getirilmesidir; ancak temas tek bana yeterii deildir,
hatta mevcut olumsuz tutumlan glendirebilir. Temas u alt koulu iinde barndrmaldr:
iki tarafl karlkl bamllk; ortak bir ama; eit stat; resmi olmayan, kiiler aras temas;
birden ok yeyle temas ve sosyal eitlik normlan.
...............................................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ
ELLLOT ARONSON (1932-)........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ...............................................................1
ROBIN M. AKERT .....................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ..........................3
indekiler................................................................................4
47
48
Balarken...............................................................................21
Bu Baskdaki Yenilikler...........................................................21
Teekkr................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJYE GR.....................................................28
SOSYAL PSKOLOJ
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?......................................................33
BALANTILAR.........................................................................40
49
50
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas..........40
SOSYAL ETKNN GC............................................................47
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak........................................47
SOSYAL PSKOLOJ
Sosyal Durumun znellii.......................................................52

Gereksinimi............................................................................61
S...................................76
51
52
ebk yk SSSfifS................................................................126
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r. . .134
m : *.....................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi........................................................................183
mmm.................................221
:hdt...................................392
SOSYAL PSKOLOJ
^ps..................................................................................397
la I....................................135
n i......................................................................................135
lli........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?.............................................................................56
53
54
rrr ^.....................................................................................94
r*--1=-* sas^s#...........................................................105
a.
1. Rebecca okul gazetesi iin niversitenin futbol man yazyor. Ma srasnda/!
niversiteden birka renciyle rportaj yapyor, ancak rakip niversite ren.- ' ilerinin
genel dncelerini renmek iin bir ya da iki renciyle rportaj /1 yapmasnn yeterli
olacan dnyor. Bu, aagdakilerden hangisine bir r-' nekdr?
"li
a. i-grup yanll
b. d-grup homojenlii algs
c. nihai ykleme ha tas

d. kurban sulama
-,
2. ABDde ak n yarg ve ayrmclk eylemlerinin says byk oranda dt ve

pozitif aynmclk kadn ve aznlklara, daha nce sahip olmadklar olanaklan tand
iin...
a. bu gruplarn yelerine gizli, ancak gl bir gen tepki olumutur
b. erkeklerde ve ounluk grubunun yelerinde zamanla z sayg eksiklii yaanmtr
'
c. kadn ve aznlk grubu yelerinin z sayglarnda zamanla ykseli olmutur.

d. ounluk grubu yelennn z sayglannda zamanla ykseli olmutar. ^ '
3. Bir barda altnz ve altnz yerde zaman zaman yaanan kavgakn gz lemlediinizi dnn. ok fazk dvmeli msan taumasanz bile dvmelilerin dvmeli
olmayanlara oranla kavgaya daha ok kartm dnyorsunuz'. te yandan
yanlyorsunuz, dvmeli insaarda kavgaya karma eilimi daha yksek deildir. Bu
blmde ele aldmz aratrmalardan yok karsak, hatal bel :. leinizin nedeni
aagdakilerden hangisi olabilir7
a. yanlsamal korelasyon
b. stereotip bilginin eikalt hazrlanmas
c. stereotipin otomatik olarak etkinlemesi
d. gereki atma kuram
SOSYAL PSKOLOJ
55
4. Sosyal psikolojik aratrmalara gre gnmzde ABDde rklk:

a. neredeyse btnyle ortadan kalkmtr
b. hem rkkrda hem de ayrancla maruz kaknlarda dk z saygya neden olur
c. otomatik dzeye orank, kontroll dzeyde daha byk bir d yaanmtr
d. kontroll dzeyde ayn kalmtr
5. Sam bir partide ecinseller hakknda olumsuz bir takm yorumkr yapyor. Sosyal
psikoloji aratrmakrna gre Samin davran aagdakilerden hangisiyle aklanamaz?
a. Sam ksa bir sre nce bir snavdan kt bir not aldn renmi ve z saygs
dmtr.
<- - >- : ~ ' -
b. amn arkadatan da sk sk benzer yorumlarda bulunur ve Sam de normatif

nedenlerle onlara uymutur.
c. Sam byrken anne babas ecinseller hakknda olumsuz yorumlar yapmtr.
d. Samin z saygs yksektir ve kendi cinsellii konusunda ok emindir.
e. Sam ksa bir sre nce bir ie bavurmu, ancak ecinsel birisinin ii aldm
renmitir.
6. Sosyal psikoloji aratrmalanna gre aagdakilerden hangisi am gelecekte ecinseller hakknda benzer yorumkr yapmaktan alkoymaz?
a. Samin holand bir lcadm, bu up olumsuz yorumlan' tasvip etmezse1

b. Sam, rakip renci demeindeki bir yenin ecinsel olduunu gp
c. Samin yakn bir arkada ve renci demei yesi Bob, Same (Bobn) sel
olduunu sylerse
d. Sam biyoloji dersinde ecinsel olduunu aklayan birisiyle eleirse la i
birlii yapmak zorunda kalrsa
7. Lise son snf rencisi Melissa gitmek istedii niversiteye kabul nun suunu
pozitif ayrmcla atyor ve okulundaki aznlk saldrgan davranlar sergilemeye
balyor. Aagdakilerden davranm aklar?
a. d-grup homojenlii
m
b. nihai ykleme hatas
c. gnah keisi yapma
'''
d. yanlsamal korelasyon fenomeni
8. Sosyal psikolojik bak asna gre aagdakilerden hangisi rk ve sterepti tirme
iin sylenemez?
a. Evrim kuramna gre farkl insan rklarnn farkl genetik yaplan 1 da farkl sosyal
davranlar benimsemelerine yol aar.
b. nsanlar sk sk belirli bir grup hakkndaki olumsuz tutumlarnn : nedeni olduu
konusunda kendilerini ikna etmek iin bilgi arayna gire
c. Stereotip tehdidi Afrika kkenli Amerikallarn ve kadmlann ba rr.
d. lnsanlan kategorilere ayrmak onlar hakknda, bir eylerrenmenin ve anl samamn
kullanl bir yoludur.
9. Aagdakilerden hangisi n yargy azaltmak iin temasta olumas gerekeni
ullardan biri deildir?
a. ki tarafl karlkl bamllk
b. Aznlk grubunun yksek stats
c. Birden ok temas
d. Resm olmayan, kiiler aras temas
Sosyal eitlik normlan
q-0I B-6 >8 'q-Z P-9 > o-q-z
:uenvi
1
d
SOSYAL PSKOLOJ BAINDA

SOSYAL PSKOLOJ LE BR FARK YARATMAK
Srdrlebilir Bir Gelecek Kurmak
Alaskann bat sahilinde bir ky olan

Shishmarefin sakinleri ksa bir sre nce
adalarn terk edip ana karaya tanmay oyladlar. Bu hareket onlara 200-300 milyon dolara
mal olacakt. Neden? Kresel snma dnyann
bu blgesinde kuramsal bir mesele deil, gerek
bir sorundu. 15 yl kadar nce kyller
adann evresindeki denizin her sonbaharda
biraz daha ge donduunu ve her bahar daha
erken zldn, bu nedenle de adanm
frtna ktnda su baskn tehlikesiyle kar
karya kaldn
fark ettiler.
1997
sonbaharnda bir frtna adann kuzeyinde 40
metrelik bir toprak parasn yutmutu. 4 yl
sonra 4 metrelik dalgalar deniz seviyesinden
yalnzca 7 metre ykseklikteki adann
btnn tehdit etmiti. Birok kii adann
tamamyla yok olmasnn an meselesi
olduunu dnyordu (Kolbert, 2006;
Alaskan village 2008).
Gezegenimiz var olduundan beri gnein
ssn zapt edip yeryzn scak

tutan
GENEL EREVEt Sosyal Psikolojik Uygulamal

Aratrmalar
Deneysel Yntemin n Plana karlmas Kurtarc Sosyal Psikoloji
Srdrlebilir Bir Gelecek Kurmak iin Sosyal Psikolojiden

Yararlanmak
Sosyal kilemleri zmek Sosyal
Normlan Aktarmak ve De itirmek
Tketimi Takip Etmek in ime
Biraz Rekabet Katmak ikiyzll
Uyarmak -- Byk Deiiklikleri
Baarmak ii Kk Engelleri
Kaldrmak
Mutluluk ve Srdrlebilir Bi
Yaam Tarz
Insam Ne Mutlu Eder?.
Para, Maddecilik ve Mutluluk
nsanlar Onlan Neyin MutluEtrij ni
Biliyor mu?
zet
4>A
Kresel snma nedeniyle Alaskadaki Shishmaref kasabasnn evresindeki deniz sonba- ^ harda
daha ge donuyor ve bahar aylannda daha erken zlyor. Bu durum da aday tehlikeli su
basknlarna maruz brakyor. rnein, resimdeki ev bir frtnada srklen- mi. Kasaballar btn
adann deniz tarafndan yutulmasnn an meselesi olmasndan korkuyor.
sera gazlan bulunmaktadr. Ancak 18. yzyldaki Endstri Devriminden bu

yana insanlar bu gazlarn, zellikle de fosil yaktlarn kullanlmas sonucunda
salnan karbondioksit (C02) gaznn dzeyini arttryorlar. Gnmzde salnan
karbondioksit gaz dnyann doal yoldan absorbe edebilecei dzeyin ok
zerinde. Bunun sonucunda da kresel scaklk gittike artyor. Aslna
baklrsa, tarihte bilinen 8 en scak yln 7sini 2001 ylndan sonra yaadk
(Kresel snma, 2008).
Shismaref kynde yaananlar dnya apnda kresel snma kaynakl bir

felaketin ilk belirtileri olabilir. Antarktika ve Grnlanddaki buz tabaka- - s
tehlikeli bir hzla erimeye balad ve bu da nmzdeki 20-30 yl iinde deniz
seviyesinin 6 metre ykselmesine neden olabilir. Bu kulaa byk bir rakam gibi
gelmiyor olsa da dnyann en byk ehirlerinden birounun terk edilmesi ve 2
milyara yakn insann yerinden olmas anlamna geliyor (Weart, 2003). Dahas,
birok bilim insan okyanus scaklklarnn artmas nedeniyle kasrgalarn sklk
ve iddetinin de arttna inanyor. Katrina Ka- srgas bir afet yaratmam olabilir,
ancak gelecek yllarda yaanabileceklerin
bir iaretidir. Gerekten de, son 30 ylda iddetli kasrgalarn sklnda 2

katma
yakn
bir
art
yaanmtr.
Hepsi bir yana, 2030 ylma
gelindiinde kresel snmaya
balanabilecek lmler ylda
300.000i
bulabilir
(www.climatecrisis.net
/ thescience/).
Ne yazk ki insanolunun
neden
olduu
problemi
deildir.
tek
kresel
Doal
evre
snma
kaynaklan
(rnein, petrol ve kmr)

korkutucu
bir
ketiyoruz.
ABD
hzla
t-
kulland
1987 ylnda Mobro 4000 adl mavna p ykn boaltacak bir
petroln %62sini ithal ediyor
alan bulmak iin New Yorktan yola kt. 12.000 kilometre yol kat
ve bu oran dnya apnda
ettikten ve uygun alan bulamadktan sonra ykn ehrin dndaki
artan petrol talebiyle birlikte
oktan dolup tam bir ple boaltmak zere New Yorka dnd.
daha da ykseliyor (Where is our oil coming from?, 2008). Buna karn, bilim
insanlan yakn gelecekte maksimum petrol retimi seviyesine ulaacamz
tahmin ediyor (Jones, 2003). Atklan- mz nereye koyacamz da baka bir
sorun. 1987 ylnda Mobro 4000 isimli bir mavna tad pleri boaltacak
bir yer arayyla New Yorktan denize ald, nk blgedeki p boaltma
alanlan dolup tamt. Kuzey Carolina, Florida, Alabama, Mississippi,
Louisiana, Mexico, Belize ve Bahama limanlann dolat, ancak hi kimse
New Yorkun plerini kendi top- raklannda istemiyordu. En sonunda
10.000 kilomiletrelik bir seyirden sonra Mobro 4000 evine dnd ve yerel
yetkililer New Yorkun dndaki bir p boaltma alannn yetkililerini
pleri alma konusunda ikna ettiler. plerimiz baka nerelere gidiyor?
Aratrmaclar ksa bir sre nce Pasifik Okyanusunun ABDden daha
byk bir alana yaylan pleri banndr- dn kefettiler. Sorun, retilen ve
atlan plastik malzemenin byk bir
9
8
7
6
5
4
3
Bronz a
Demir a
1
0
Orta
M..
Modern a
' '_______I ,1_______IU
M.S.
ekil SP 1.1 Dnya

nfusunun art.
18. yzyldaki Endstri Devrimine dek insan nfusunda byk bir Endstri art grlmemitir.
Devriminden bu yana art katlanarak sryor.
blmnn sahil kesimindeki nehir ve okyanuslara gitmesiydi.

Plastik biyolojik olarak znmedii iin kuzey Pasifik akntlar boyunca
srkleniyor ve en sonunda kullanlm di fralarnn, gaz bitmi
akmaklarn, plastik torbalarn ve emsiye saplanmn nihai dinlenme
meknna ulayordu (Plastik oceans, 2008).
Bu evre sorunlarnn temelinde yatan neden ok sayda, yaklak 7
milyar insann yayor olmas. ekil SP-l.lde grld gibi insan nfusu
Endstri Devrimine dek olduka istikrarlyd, ancak bundan sonra lgn
bir hzla artmaya balad. O dnemde ngiliz din adam Thomas Malt- hus
insanlarn ok byk bir hzla oaldn, yakn bir gelecekte herkese
yetecek kadar besin bulunamayaca uyarsn yapmt. Bu felaketin zamanlamas konusunda yanlmt, nk tarm sektrndeki teknolojik
ilerlemeler buday hasadnn byk oranda artmasn salamt. Bununla
birlikte besin kaynaklan azaldka dnyada yetersiz beslenen insan says da
art gsteriyor: Kimi tahminlere gre dnyadaki her sekiz kiiden biri a
(Bunch, 2004). Malthusun zamanlamasnda ufak bir hata olabilir, ancak
SOSYAL PSKOLOJ
61
Beyler,
artk
kresel
snmay ciddiye almann

zaman geldi."
The New Yorker Col- leccion, 1999. Mick Ste- vens, cartoonbank.com. Tm haklan sakldr.
birok bilim insan onun ngrlerinin yava yava gerekleiyor olmasndan korkuyorlar.
Peki, ne yapabiliriz? Temelde zmden sz edilebilir: lk olarak, nfus artn denetim altna alabiliriz. Son 20-30 yl ieris
artnn yavalam olmas iyi bir haber olmakla birlikte nfus art hl devam ediyor (Rosenberg, 2006). ikinci olarak, tarmda
teknolojik yeniliklerin, rnein gne ve rzgr gibi yenilenebilir kaynaklarn kullanlmasnn, bizi kurtarmasn bekleyebiliriz. B
gz alc ilerlemeler olmasna karn yalnzca bunlarla btn evre sorunlarnn zlmesini bekleyemeyiz. Son olarak, insanlar
kaynaklan daha az kullanarak srdrlebilir bir yaam tarz benimseyebilirler. Elbette ki sylemesi yapmaktan daha kolay
kendisine daha az tketmesi ve deitirilmesi zor alkanlklanndan vazgemesi sylendiinde bunu byk bir me
karlamaz. te yandan, eer deimemiz gerekiyorsa, insanlan evresel adan daha fazla sorumluluk sahibi bir ekilde d
nasl tevik edebiliriz?
Artk bunun sosyal psikolojideki klasik sorulardan biri olduunu biliyorsunuz. Daha nceki blmlerde insanlann tutumlarn n
duklan ve bunlan nasl deitirdikleri, bakalannn davranlanndan nasl etkilendikleri, sosyal normlarn gc vs. zerinde durmu
sosyal psikolojinin sosyal ve psikolojik sorunlann ele alnmasnda nasl kullanla-
62
ELLIOT ARONSON - T1M O T H Y D. V/ILSON - ROBIN M. AKERÎ
bilecei zerinde duracaz ve insanlar nispeten daha srdrlebilir am tarzn

benimsemeye nasl tevik edebileceimizi taruacaz, w sonra, ilerleyen
blmlerde, uygulamal sosyal psikoloji aratmr dier iki ana alann, yani
salk ve hukuk konulann ele alacaz. <**-
SOSYAL PSKOLOJDE UYGULAMALI

ARATIRMALAR
Bildiklerini gerek sorunlarn zmnde uygulamak, kurulu bu yana sosyal
psikolojinin ilgi alanlarndan biri olmutur. Geneli' neysel sosyal psikolojinin
kurucusu kabul edilen Kurt Lewin (1946)' nunun altn izmitir:
Sosyal psikolojik sorulan test etmenin en iyi yolu deneysel temdir
Bu almalar temel psikolojik srelerin anlalmasnda ve sos^" ki zerine
kuramlar gelitirilmesinde kullanlabilir
Sosyal psikoloji kuramlan ve yntemleri nemli sosyal soru
alnmasnda kullanlabilir
Bu konulara kitabmzn baka blmlerinde de deinmitik. % lmde
deneysel yntemin nedensel hipotezlerin test edilmesindeki * ne deinmi,
sonraki blmlerde sosyal psikoloji alanndaki aratrma insanlann kendileri
ve sosyal dnya hakknda nasl dndkleri,"s etkiye nasl tepki verdikleri,
tutumlarm nasl deitirdikleri, dier ' lara nasl yardm ettikleri ve onlann
cann nasl yaktklan gibi nelf ramsal sorunlan daha iyi anlamamz
saladn sylemitik. Bu ara1 lann birou okullarda iddet, rklk,
seyirci mdahalesi ve kararV gibi nemli uygulamal meseleleri de dorudan
kapsar. Bu alanda ' birok kii iin sosyal psikolojinin gzel yam doas
gerei insan dav- yla ilgili hem temel hem de uygulamal sorunlan ele
almasdr. rrim stereotipletirme ve n yarg zerine yrtlen aratrmalar
insanla ~ birleri hakknda ne ekilde izlenimler oluturduu gibi temel
kurams
rulann
yan
sra,
stereotipletirme
ve
yargnn
nasl
azaltlabilece_, uygulamal sorulan da inceler.

Yine de, 2. Blmde deindiimiz gibi, ncelikle kuramsal meseP ilgili temel
aratrma ile ncelikle spesifik gerek dnya sorunlann el
' ulamak aratrma
arasnda bir ayrm yapabiliriz. Her ne kadar buraya "*-r
deindiimiz aratrmalarn birou pratik sorunlara deinmi olsa faslnda

temel aratrma kategorisine girer. Kurt Levvinin (1951) belirt- 'eibi yi bir
SOSYAL PSKOLOJ
63
teori kadar pratik olan baka bir ey yoktur yani zorlu sos- korunlar zmek
iin ilk nce insan doasnn ve sosyal etkinin temel ljik dinamiklerini
anlamamz gerekir. te yandan, zellikle pratik inlan ele almak zere
tasarlanm almalar dzenleyen sosyal psiko- nn says her geen gn
artyor. Aslnda, dier birok disiplinle kar- dmda, sosyal psikologlar
uygulamal sorunlar inceleme konusun- ha donanmldr. imdi bunun
nedenlerine bakacaz.
* Deneysel
Yntemin n Plana karlmas
Sosyal psikolojinin en nemli derslerinden biri, sosyal etki ile ilgili so- _n
yantlanmasnda deneyler dzenlemenin deerine verilen nemdir, anlarn enerji
tketimini azaltmak gibi uygulamal sorunlarn zmn- e'bu konunun nemi,
dier her trl konuya oranla, ok daha n planda- r. Yalnzca deneyler
dzenleyerek (gzlem ya da korelasyon almalan- aksine; bkz. 2. Blm) en iyi
zmleri bulmay umabiliriz.
< Tbbi tedavi aratrmalar gibi dier alanlarda da ou insan bu dersin emini
anlamtr diyebiliriz. Bir kimyagerin etkili bir ar kesici gibi tnen bir karm
bulduunu dnn -kobay fareleriyle yaplan ilk lmalar umut vericidir, ancak
henz insanlar zerinde bir aratrma lmamtr. ila irketinin yine de ilac
insanlara pazarlamasna izin ebilir miyiz? Herhlde biroumuz, dur bakalm,
derdik. lacn insan- r iin ne kadar gvenli olduunu kim bilebilir; belki de
tehlikeli yan eter ortaya kacaktr; Vioxx marka an kesicide olanlar da buna
yakn- *r. insanlann katld geni klinik denemeler yaplmaldr, bu deneme- rde
yeni ilac ya da bir plaseboyu alacak insanlar gruplara rastgele atanal, ilacn
gerekten ar kesici bir etkisi ve ciddi yan etkileri olup olmana baklmaldr.
Gerekten de, federal yasalara gre ilalann sata su- almadan nce geni
testlerden geirilmesi ve FDAinm (Federal Yiyecek ila Dairesi) onayn almas
gerekir.
, psikolojik ve sosyal tedavilerin test edilmesine gelince standart- z bir anda
gever. Birisi yeni bir enerji tasarrufu tekniini, eitim nnda yeni bir yaklam ya
da n yargy azaltmak iin yeni bir prog
ram denemek istediinde genellikle mdahale zerine kat testler uygulamay

dnmez. rnein, sz konusu teknikler deneysel olarak test edilmemi olsa bile
bir irket yeni bir enerji tketimini drmeye ynelik yeni bir programn ya da bir
kurum zorunlu eitlilik eitimi programn deneyebilir.
Bunun ne zaran var ki? diye dnyor olabilirsiniz. Yeni bir enerji tasarrufu
programn uygulamak insanlan pek de riske atmaz, ayrca insanlar zorlu test
ynergelerine tabi klarak yenilie ket vurmak da istemeyiz. Hem zaten bu
mdahalelerin ie yarayp yaramadn daha sonra insanlarla grmeler
dzenleyerek ve davranlannda deiiklikler olup olmadna bakarak da gremez
miyiz (rnein, tasarruf programndan sonra enerji tketimlerini azalttlar m)? Ne
yazk ki iler o kadar da kolay deil. Rastgele atanm bir kontrol grubu olmadan bir
mdahalenin etkili olup olmadn test etmek zordur ve bu testleri uygulamamak
ciddi sonular dourabilir.
Mdahalelerin Etkisini Deerlendirmek rnek olarak, doal bir afet ya da uak
kazas sonrasnda ok sayda lme tank olan kurtarma ekibi yeleri gibi travma
yaratan olaylar yaayan insanlara yardm etmek iin dnyann drt bir yannda
yaygn bir ekilde uygulanan psikolojik bir mdahaleyi ele alalm. Kritik Olay Stres
Raporu (KOSR) olarak adlandnlan programn temelindeki fikir, insanlan travmadan
sonra en ksa srede bir araya getirip 3 ila 4 saatlik seanslarda kathmclann
deneyimlerini aynnt- l olarak anlatmalarn ve olaylara verdikleri duygusal tepkileri
tartmalann salamaktr. Katarsis etkisi yaratan bu deneyimin daha sonraki psikiyatrik belirtileri, rnein travma sonras stres bozukluunu (TSSB) nlemesi
beklenir. ok sayda itfaiye ve polis tekilat korkun insani trajedilere tank olan
memurlannm tedavisinde KOSR tercih etmitir. KOSR travma yaratan olaylar
yaayan birok sivilde de geni bir ekilde uygulanmtr. 11 Eyll 2001 terrist
saldmlanndan sonra olaylardan canl kurtu- lanlann travma ve stresle ba etmesine
yardm etmek ve travma sonras stres bozukluunu nlemek iin 9000den fazla
danman New Yorka akn etmi ve bunlann birou psikolojik bilgilendirmeanlamlandrma tekniklerini kullanmtr.
Psikolojik bilgilendirme-anlamlandrma akla yakn geliyor, deil mi? Bir gram
nlem, bir kilo tedaviye bedeldir ve insanlann travmalara verdik
SOSYAL PSKOLOJ
65
leri tepkileri ak bir ekilde tartmalarn salayarak ilerine atmalarn

nlemek kulaa iyi bir ey gibi geliyor. te
yandan, gibi geliyor ile gerekten
yledir ayn deildir ve KOSRun ilgin
yan, yaygn bir ekilde uygulanmaya
balamadan nce sosyal bilim insanlar
tarafndan etkililii asndan sk deneylere
tabi tutulmam olmasdr.
Bu tip bir testi nasl dzenlerdiniz, bir an
iin dnn. Belki de KOSR seanslarna
li
katlanlara bu konuda neler dndklerini
olaylardan canl kurtulanlarn travma ve stresle ba
sormak iyi bir balang noktas olabilir.
etmesine yardm etmek ve travma sonras stres
Birka
ve
bozukluunu nlemek iin 9000den fazla dan-
katlmclarn genellikle KOSRu yararl
man New Yorka akn etti. Bu danmanlarn
alma
bu
yolu
izlemi
bulduu sonucuna ulalmtr. rnein, bir

almada travma yaratan olaylara tank
olan
ve
psikolojik
Eyll
2001
terrist
saldnlanndan
sonra
birou Critical Incident Stress Debriefing (Kritik

Olay Stres Raporu) olarak adlandrlan bir teknii
kullanmtr. Bu teknik yaygn olarak kullanlmaya
bilgilendirme-
balamadan nce yeterince test edilmi miydi?
anlamlandrma seanslarna kanlan polis
Gerekten ie yaryor mu yoksa aslnda zarar m
memurlarnn %98i yntemden memnun
veriyor? (Yant iin metni okuyun.)
kaldm sylemitir.
te yandan, 5. Blmde de grdmz gibi her ey benlik-bilgisinden ibaret
deildir ve bu tip kendine dnk raporlar olduu ekliyle kabul etmeden nce iki
kere dnmemiz gerekir. nsanlar iverenlerinin finanse ettii bir programn yararl
olduunu syleme ynnde duygusal bir bask hissediyor olabilir. Daha da nemlisi,
insanlar mdahalenin gerekten yararl olduunu dnyor, ancak bunu yaparken
doru olmayan kuramlardan yola kyor olabilir. Bir itfaiye eri yle dnyor
olabilir: Yangn ve tank olduum lmleri yeniden yaamak ac vericiydi; bana
kalsa eve gidip ocuklarmla oynamak ve olup bitenleri unutmak isterdim; ancak
olaylan imdi konumu olmak sanrm uzun vadede benim iin daha iyi. Aslnda
katlmclar eer KOSR prosedrne girmeselerdi nasl hissederlerdi, bunu
bilemezler. Belki de ev
66
lerine gidip ocuklaryla oynayan itfaiyeciler kendilerini gerekten de dahi' iyi

hissediyordu ve uzun vadede kar karya olduklan riskler daha dier-; <
lerinden daha fazla deildi.
Bunu bulmann tek yolu insanlarn KOSRa katlan ve katlmayan gruplara
rastgele olarak atand bir deney dzenlemek ve daha sonra da hepsine,
tercihen uzun sreye yaylan, psikolojik lmler uygulamaktr. KOSRun etkili
olup olmadn test etmek zere bu tip testler en sonunda eitli blgelerde
dzenlenmitir. Sonular ise cesaret verici olmamtr, Konuyla ilgili
literatrn kapsaml bir ekilde gzden geirilmesi sonucun-^ da Harvard
niversitesinden psikolog Richard McNally ve meslektalan psikolojik
bilgilendirme-anlamlandrma
tekniklerinin
travma
sonras
stres
bozukluklann nlediine dair ikna edici verilere" ulalamad sonucuna

varmlardr (McNally, Bryant, & Ehlers, 2003, s. 72).
Sosyal Mdahalelerin Potansiyel Riskleri KOSR insanlann dedii kadar ie
yaramyorsa bile bytmenin ne anlam var ki? nsanlann, deneyimleri hakknda
konumasn salamak onlara ne zarar verir ki? te yandan, sosyal ve psikolojik
mdahalelerle ilgili baka bir sorun daha sz konusu: insanlar bu mdahalelerin
etkili olup olmadm deerlendirmek iin saduyuyu kullanrlar ve saduyu kimi
zaman yanltr. Bulgulara gre KOSR yalnzca TSSByi nlemekte yetersiz
olmakla kalmyor, kiiye zarar da veriyor olabilir. Bir almada ciddi yanklan
olan ve hastanede yatan katlmclar KOSR seanslanna katlan gruba ve seanslara
katlmayan kontrol grubuna rastgele olarak atandlar. Bunu izleyen birka ay
boyunca katlmclara eitli psikolojik lmler uyguland, aynca KOSR
uygulamasndan habersiz olan bir aratrmac ile grmelere katldlar. Sonular
insanlann gzlerini aacakt: Mdahaleden 13 ay sonra KOSR grubunda travma
sonras stres bozukluuna rastlanma oram, kayg ve depresyon psikolojik
lmleri daha yksekti ve yaamlarndan kayda deer oranda daha az
memnun olduklan- n sylyorlard (Carlier, Voerman, & Gersons, 2000).
KOSRun acil durum alanlanndaki etkisini test eden almalarda da
benzer sonulara ulald. Konuyla ilgili literatr gzden geiren McNally
ve meslektalan (2003) [KOSRun] doal iyilemeyi engelleyebileceini
gsteren baz verilere ulaldm sylyor ve bilimsel ve etik nedenler gz
nne alnarak profesyonellerin travmaya maruz kalm insanlara zorunlu
bilgilendirme-anlamlandrma uygulamaktan vazgemesini neriyordu (s.
SOSYAL PSKOLOJ
72).
67
SOSYAL PSKOLOJ
25
yle grlyor ki insanlarn kayda deer oranda olumsuz duygu yaad

travmann hemen sonras, olaya odaklanmak ve bunu bakalaryla tartmak iin en
iyi zaman olmayabilir. Aslnda, SP 2de de greceimiz gibi insanlar kendi hllerine
brakldklarnda genellikle olduka gldr- ler (Bonanno, 2004). nsanlar travma
yaratan deneyimler hakknda konumaya ve rahatlamaya zorlamak, bu deneyimleri
sonradan anmsama olaslklarn arttrabilir. nsanlar kendi balarna iyilemeyi
baaramadklarnda travmay rahatlatmadan nce kendilerine biraz zaman tanmalar,
olaydan biraz uzaklap nesnel dnmeyi baarabilecekleri bir zaman beklemeleri
daha iyi olabilir.
Yeterince test edilmeden nce KOSRu yaygn bir ekilde uygulamann
sonularn bir dnn. Yalnzca ok byk bir zaman, emek ve para kayb olmakla
kalmyor, ayn zamanda binlerce polis, itfaiyeci ve kurtarma alan da kendilerine
yardm etmekten ok, zarar veren bir bilgilendirme- anlamlandrma prosedrne
katlmak zorunda braklyor. Eer sz konusu tbbi bir mdahale olsayd btn
kamuoyu ayaa kalkard (ve bunu kanlmaz hukuk davalan izlerdi).
Kurtarc Sosyal Psikoloji

Sosyal psikologlar uygulamal sorunlara zmler bulmada ve KOSRun yaygn
kullanm gibi fiyaskolar nlemede esiz bir konumdadr, lk olarak, sosyal psikoloji
alan insan davramlan zerine zengin bir kuram kaynadr ve insanlar bu
kuramlardan yola karak problemlere zmler retebilirler. kinci olarak, sosyal
psikologlar bu zmlerin ie yarayp yaramadn grmek zere sk deneysel
testlerin nasl uygulanacan bilirler, bu da eit nemde bir konudur (Wilson, 2005).
13. Blmdeki n yargy azaltmada temas hipotezi tartmamzda bu
yaklamn mkemmel bir rneini grdk. Bu hipoteze gre sosyal gruplar -doru
koullar altnda- bir araya getirmek n yarg ve stereotipletir- meyi azaltacaktr.
Temas hipotezi 700den fazla almayla test edilmi ve dman gruplar arasnda
temas arttrmann ie yarad, ancak bunun iin belirli koullann, yani karlkl
bamllk; ortak bir amaca sahip olma; eit stat; gayriresm bir ortam; kiiler aras
temas; oul temas ve eitlik sosyal normlannm sz konusu olmas gerektii
grlmtr (Pet- tigrew & Tropp, 2006).
Elliot Aronson ve meslektalan bu almadan yola karak eitimse] bir
mdahale gelitirmitir. 13. Blmde de deindiimiz yapboz sn&ndj8| farkl aile
yaplarndan ve rklardan gelen ocuklar iyi not alabilmek ii n ptJB kileime
girerek i birlii kurmak zorunda olduklan gruplara yerletirilmis^B tir.
26
Geleneksel snflardaki ocuklarla karlatmldmda yapboz gruplan||| na

katlan ocuklarn n yarg ve stereotipletirmelerinde azalma olduuma!
kendileri ve okullan hakknda daha iyi eyler hissettikleri ve snavlarda da-fi ha
iyi notlar aldklan grlmtr. Yapboz teknikleri ABDde ve dier l- S kelerde
yaygn bir ekilde benimsenmitir. Bu aratrmaya yeniden dein- memizin
nedeni, KOSR bilgilendirme-anlamlandrma tekniklerinin aksine, | baanl bir
sosyal psikolojik mdahaleye prototip bir rnek oluturmas,
salam kuramsal
almaya dayanmas ve uygulanmadan nce sk bir ekil- 1 de test edilmesidir

Sosyal psikologlann baanl uygulamal aratrmalanna birok rnek verebiliriz
ve bunlardan bazlanna bu ve sonraki iki blmde deineceiz. imdi blmn
bandaki konuya dnyoruz: insanlann srdrle- ? bilir bir gelecein kurulmasna
yardmc olacak ekilde davranmalann ; nasl salayabiliriz.
SRDRLEBLR BR GELECEK KURMAK N

SOSYAL PSKOLOJDEN YARARLANMAK
Sosyal psikologlar insanlann evreye kar daha fazla sorumluluk sahibi bir
tutumla davranmalann salamak iin eitli yaklamlar gelitirmitir. Bu
yaklamlann esin kayna sosyal psikoloji kuramlandr ve yaklamn baanl olup
olmadn grmek iin deneysel yntem kullanlmtr (Abrahamse, Steg, & Vlek,
2005; Geller, 2002; Oskamp, 1995, 2000).
Sosyal kilemleri zmek

Drst olun: Eneji tasarrufu hakknda dndnzde neler hissediyorsunuz?
Siz de bizim gibi eneji tasarrufu yapmamz ve CO2 salnman
drmemiz gerektiini biliyor, ancak alkanlklannz deitirmekte zorlanyor
olabilirsiniz. Bunun iin birtakm kiisel fedakrlklarda bulunmamz, rnein
daha az araba kullanmamz, kn termostatn derecesini azaltp yazn oaltmamz
ve daha az tketmemiz gerekir. Bunlan neden yap-
nsanlar evreyi korumaya ynelik zgeci davranlara nasl yneltebiliriz? Bunun yollarndan
biri bizzat bu ekilde davranarak rnek oluturmaktr. insanlar zgeci davranan birisini
grdklerinde onlar da bu rnei izleyip i birlii yapma eilimi sergilerler.
mam gerekiyor ki? diye dnyor olabilirsiniz. Sonuta ben yalnzca bir
kiiyim ve neden fedakrlkta bulunan ben olaym?
yi soru. imdi karmzda ortak mlkiyet ikilemi olarak adlandrlan klasik bir
sosyal ikilem var. Bu, herkes ll bir ekilde kullandnda tazelenecek, an
kullanmda ise tkenecek ortak mallara ilikin bir ikilemdir. Su ve enetji gibi
snrl kaynaklann kullanmn buna rnek gsterebi-
11
Imdat!"
New Yorker Collection 1991 Mike Stevens,
cartoonbank com. Tm
haklan sakldr.
liriz. nsanlar bu kaynaklardan ihtiyalar kadar kullanarak yararla^'

ancak herkes ayn eyi yaptnda kaynak eksiklii ba gsterir (Brue
Van Lange, 2008; Dawes, 1980; Hardin, 1968; Levine & Moreland,^
Weber, Kopehnan, & Messick, 2004) X *
, . . . . . . , ikilemleri nasl zebiliriz; insanlar^
En byk urunu p olan
bir evrede yayoruz.
-m
ca kendi karlan iin deil, herkesin^
-RusseD Baker, 1968
dorultusunda hareket etmeye nasl'
edebiliriz?
4
Sosyal psikologlar bu sorunun yaman bulmak iin etkileyici lahor' var oyunlan
gelitirdiler. Tipik bir almada deneyi dzenleyen k 7: tlmcdan oluan bir
grup oluturur ve her birine 6 dolar gibi bT njiL para verir. Katlmclara
paray alabilecekleri ya da bir ksmn ya da he^ ni tmn gruba
balayabilecekleri sylenir. Ba yapmalar durumu^ deneyci bu miktar
ikiye kadayacak ve dier grup yelerine datacakta rnein, 6 dolann hepsini
balarsanz 12 dolar dier grup yeleri arasnda paylatrlacaktr. Dier
grup yeleri de ba anana para koydukla^, takdirde bu para da ikiye
katlanacak ve siz de paynz alacaksnz. Bu durumda siz ne yapardnz? Siz de
ou katlmc gibiyseniz, 6 dolannzm cd|
Yerlere p aonak, grnt kirlilii yaraiasmn yan sra, temizlenmesi iin harcanan milyonlarca
dolara mal oluyor. Sosyal psikologlar yerlere p atlmasna kar farkl sosyal norm tiplerinin
vurgulanmas ile bu davrann etkin bir ekilde engellenebileceini buldular.
inizde
kalmasn
yelersiniz
30
Orbell, van de Kragt, & Da- es, 1988).
Paray vermek ''Risklidir, nk herkes kendi >n cebe atarsa sonuta J%in
elinizde hibir ey kal- az. Bu stratejinin sorunlu yan, ou insan tarafndan
benimsendii iin kt sonularna herkesin katlanmak zorunda kalmasdr.
Yani,
bltrlecek
toplam
para
nj
a
balayp deneycinin bu paray ikiye
katlamasna az sayda kii izin
T o
vermitir.
ikilemde olduu gibi herkes
a;
kendi karn kollam ve bunun
kalmtr nk parasn gruba
ra
dzeyi
Dier
dk
birok
sosyal
sonucunda da herkes kaybetmitir.

insanlar
gruplarnn
gvenmeye,
yelerine
herkesin
Temiz
yerler
yararna
olacak ekilde i birlii yapmaya

nasl ikna edebiliriz? Kuraklk
zamannda insanlan su tasarrufu
yapmaya,
ekil SPI 1.2

Betimsel normlar ve yerlere p atma.
Kim yerlere daha az p atar -hi kimsenin yerlere

p atmadn grenler mi, yerde tek bir p
geri
grenler mi, yoksa yerde birka p paras gren-
dntrmeye ve yatakhane ya da
ler mi? ekilde grld gibi, yerde tek bir p
apartmanlarda
grenler. Yerde tek bir para p grenlerin dikkati
alanlann
etmekte
plerini
Yerde tek Yerler

bir p p dolu
ortak
kullanm
temizlemeye
olduu
gibi,
ikna
sosyal
ikilemleri zmek son derece

zordur.
Aratrma
ou
kiinin
yerlere
atmad
gereine
ekiliyordu, bu da yerlere p atma eilimlerini

azaltyordu.
(Cialdini, Reno, & Kallgren, 1990 almasndan uyarlanmtr)
sonucunda
grubun birbirleriyle 10 dakika konumasna izin verilmesinin gruba ba yapan insan saysn byk oranda arttrd
grlmtr (Orbell ve ark., 1988). iletiim iki ynl iler, ilk olarak, yardm etme
sz ak olarak verildiinde grup kimlii ve dayanma duygusunun oluma eilimi
daha yksektir ve bu da grubun yaranna hareket etme eilimini arttnr (Weber ve
iark., 2004). I birliini arttrmann dier bir yolu da tutarl olarak ve istisnasz bir
ekilde i birlii yaparak rnek oluturmaktr, insanlar zgeci bir ekilde davranan bir
bakasn grdklerinde gruba daha fazla katkda bulunmaya balarlar (Weber &
Mur-
r
L
1)1 \l vc GR!
^
J
Betimsel Normlarla Yerlere p *

A fi masnn Engellenmesi ,J
Goldstein ve meslektalarnn (2008) insanlan

daha evre dosta damni neltmeyi amalayan otel almasnda ulatklar bulgulan siz
de kullana1' niz? rnein, renci yurdunda kalan rencileri canj ie ve teneke kp _
dnme kazandrmaya aran ilanlar kullanabilirsiniz. (Elbette k ras ilmi) baz
yerlerde evreyi Korumak iin Siz de Dier rencilere Kat Yurtta Kalanlarn %75i
ie ve^Kntlari Gen Dnme Kazandmyor betimsel normlan
aktarabihrsinE^Diger.yerlere yalmzca evreyi Koruyu^
ie ve Teneke Kutulan Geri "Dnme Kazandrn* 1 yazan ilanlar yap Farkl yerlerde
ka kiinin geri dnme katk sunduunu kaydedin. ,Yr olun ve farkl ilan trlerini de
deneyin! t: s
nighan, 2008). tnsanlan srdrlebilir bir hayat tarz yaamaya baka nasl ikna
edebiliriz?
Sosyal Normlan Aktarmak ve Deitirmek

Bu yndeki bir yaklam insanlara sosyal normlan, grubun yelerinde kabul
edilebilir saylan davran, deer ve inanlara ynelik kurallan anmsatmaktr. 8.
Blmde deindiimiz gibi, insanlar iki eit norma uyarlar. buy ruhsal normlar,
yani insanlann bakalan tarafndan onaylanan ya da onaylanmayan
davranlarla ilgili alglan ve betimsel normlar, yani insanlann dier insanlann
gerekte nasl davrandyla ilgili alglan. nsanlar belirli bir davran tarznn
sosyal gruplan tarafndan gl bir ekilde desteklendiini ve dierlerinin de bu
norma uyduunu grrlerse kendileri de uyma eiliminde olurlar (Christensen,
Rothgerber, Wood, <Sr Matz, 2004; Cialdini, 2003).
Robert Cialdini ve meslektalan sosyal normlann gcn insanlann yerlere p
atmasn engelleyerek gstermitir. Dier evre sorunlanyla karlatrldnda
yerlere p atmak ok da ciddi bir sorun gibi grnmeyebilir. Tabelalarda lkemizi
Temiz Tutalm yazlan olmasna karn birok insan ellerindeki kt barda p
kutusuna atmak yerine yolun kena- nna brakmay ok da nemli bir ey olarak
grmez. Ne yazk ki bu kt bardaklar birikir. rnein, Kaliforniyada yerlerdeki
pleri temizlemek iin her yl 41 milyon dolar harcanmaktadr (Litter bugs, 2005).
Yerlere
mz pler su sistemlerimizi kirletiyor, yaban hayatn tehdit ediyor ve

e milyonlarca dolara mal oluyor.
. 8. Blmde Reno ve meslektalannm (1993) bir alan deneyinde buy- ;al normu
aktarmak iin yerdeki p alan bir deney i birlikisinden -ârlandn grmtk.
Aratrmaclarn hipotezine gre i birlikinin rdeki p aldn grmek buyruksal
normun -yerlere p atmak kt- t ve insanlar bunu onaylamyor- canl bir
anmsatcs olacakt ve byle- i insanlann yerlere p atma eilimini azaltacakt.
Haklydlar; i birliki- '^n yerdeki p aldn grenlerden hemen hibiri
arabalannm n cam- lanna yerletirilen ilam yere atmayacakt. Kontrol koulunda
yerde hi p
-oktu ve i birliki yalnzca oradan yryp geiyordu. Bu
koulda yerlere ^p atanlann oran yzde %37 olmutu.

Yerlere p atmaya kar betimsel normlan aktarmann en iyi yolu nedir? yle
grlyor ki en dorudan yol burada hi kimse yerlere p atmaz" mesajn
vermek iin evredeki plerin hepsini temizlemektir. Bu, genel olarak,
dorudur: evrede ne kadar az p varsa insanlarda yerlere <p atma eilimi
de o denli dk olur (Huffman, Grossnickle, Cope, & Huffman, 1995; Krauss,
Freedman, & Whitcup, 1978; Reiter & Samuel, 1980). Bununla birlikte bu
bulgunun ilgin bir istisnas da bulunmaktadr. Cialdini, Reno ve Kallgren
(1990)e gre btn evre tertemiz olduu hlde yerde, btn manzaray berbat
eden pheli bir p paras grmek, btnyle temiz bir evre grmeye oranla,
betimsel normu daha iyi anmsatr. Tek bir p paras insann gzne batar ve
herkes yalnzca dncesiz birisi dnda hi kimsenin yerlere p atmadn
dnr. Buna karlk, yerde hi p olmadnda insanlar betimsel norm
hakknda daha az dnme eilimi sergilerler. O hlde, yerde tek bir p
paras bulunmasna oranla, evrenin tertemiz olmas yerlere p atlmas olasln da arttrmaktadr.
Bu hipotezi test etmek isteyen aratrmaclar rencilerin posta kutularn
ilanlarla doldurdular ve gizli bir noktadan ka rencinin yerlere p atacan
izlemeye baladlar (Cialdini ve ark., 1990). Bir koulda aratrmaclar posta odasn
yerde tek bir p kalmayacak ekilde temizlemilerdi. Dier bir koulda yere gze
arpan bir p yerletirmilerdi -ortas oyuk bir dilim karpuz kabuu. nc
koulda ise yere karpuz kabuunun yan sra bir sr ilan samlard. Tahmin
edebileceiniz gibi en az p atma
oram yerde yalnzca tek bir p parasnn bulunduu kouldu (bkz. e SPl-1.2).
Betimsel normun bir kez inenmi olmas, yere karpuz kabutf^ atan dncesiz
kii dnda hi kimsenin yerlere p atmadna dkka
ekmiti. imdi insanlann dikkati yerlere p atmaya kar betimsel no ekildii
iin rencilerin neredeyse hibiri yerlere p atmyordu. Ye p atma oran en
ok, yerlerde bir sr ilan olduunda ykselmiti; s yerlere p atma ynnde bir
betimsel norm olduu akt ve rendi
birou da buna uymutu.
Betimsel normlan aktarmann dier bir yolu da insanlara, zellikle de

bakalannm davramlann dorudan gzlemleme anslan olmadnda sadece ou
kiinin ne yaptn sylemektir. rnein, bir otelde kaldysa m?
her gn havlu ykamann evresel kaynaklan (rnein, su ve enerji) israf
etmek anlamna geldiini, bu nedenle havlulan birden ok kez kullanmanz syleyen
yazlan grmsnzdr. Peki bu ie yarar m? insanlann aslnda ne yapklann
syleyerek betimsel normu aktarmak daha ok ie yarar. Aratrmaclar evreyi
korumaya davet eden duyurulann Siz de dier konuklannz gibi evreyi
korumamza yardm edin diyen ve konuklarn %75inin havlulan birden ok
kez kullandn syleyen duyurular kadar ie yaramaz (Goldstein, Cialdini, &
Griskevicius, 2008). Dierleri yapyor gibi basit bir mesaj insanlan doru
davrana yneltmek iin yeterli olabilir (Nolan, Schultz, Cialdini, Goldstein, &
Griskevicius, 2008). Siz de betimsel normlan kendi dzenleyeceiniz bir deneyde
denemek isterseniz sradaki Dene ve Gr! altrmasn yapabilirsiniz.
nsanlann dikkatlerini hem buyruksal hem betimsel normlara ekmenin evreye
kar daha fazla sorumluluk sahibi bir ekilde davranmalarn salayabilecei ok
ak. Peki, ama evreye kar sorumlu davranmakla ilgili herhangi bir norm yoksa,
hatta buna kar normlar varsa neler olur? rnein, ou rencinin benzini ier gibi
harcayan arabalara bindii bir renci derneine ye olduunuzu dnn. Bu sizin
ve akranlannzn gzde arabas olabilir; hatta belki bir stat ve prestij simgesidir. Hi
kimse kurallan inemekten holanmaz ve siz koca cipinizi hibrid bir araba ile deitirmeyi dnyor olsanz bile arkadalarnzn syleyeceklerinden korkuyor
olabilirsiniz.
Peki, ama bu gerekten o kadar kt m? Bazen insanlar buyruksal bir normu
inemenin sonulann abartrlar, dier bir deyile, arabamz
deitirmemiz gerekten ka arkadamzn umurunda olur ki? Aratrmalar

niversite rencilerinin dier buyruksal normlar, rnein alkoll iki tketmekle
ilgili normu abarttklarn gsteriyor. Birok niversite rencisi akranlarnn iki
imeyi, aslnda olduundan daha ok sevdiini dnr (Borsari & Carey, 2005).
Ayn ey arabalar iin de geerli ola- ,bilir -insanlar hangi araba markasn
kullandnz, zannettiiniz kadar nemsemiyor olabilirler.
Arkadalarnz hibrid bir araba almanz tuhaf karlasalar da binlerinin bu
buyruksal normu deitiren ilk kii olmas da gerekir zaten. 8. Blmde grdmz
gibi, yanmza bir kii daha alabildiimizde akntya kar krek ekmemiz kolaylar,
bu nedenle ncelikle yeni bir araba almay dnen arkadanz hibrid araba almaya
ikna etmeye alabilirsiniz. Bu ie yaramazsa, siz ie koyulun. Tek banza ne kadar
ok norm deitirebileceinize siz de aracaksnz, zellikle de insanlara ne kadar
benzin tasarrufu yaptnz ve benzin yutan arabalann sanld kadar gvenli
olmadn arkadalannza srekli hatrlatrsanz (Glaswell, 2005).
Tketimi Takip Etmek

Baz evresel sosyal ikilemlerle ilgili bir sorun da insanlann benzin, elektrik, su
gibi kaynaklan ne kadar kullandklann takip etmelerinin zor olmasdr. rnein, bir
kuraklk srasnda insanlardan su tasarrufu yapmalan istenebilir, ancak insanlann
ka metre kp su kullandklann takip etmeleri kolay deildir. ki aratrmac
insanlann
su
tketimlerini
izlemesini
kolaylatrmann
herkesin
yararna
davranmalann kolaylatracam dnd (Van Vungt & Samuelson, 1999).

Hampshire blgesindeki iki grubu 1995 yaznda yaanan kuraklk srasnda
karlatrdlar. Bir grubun evlerine, ne kadar su kullanldn takip etmeyi salayan
sayalar yerletirildi. Dier grupta ise bu tip sayalar bulunmuyordu. Beklenildii
gibi, insanlar kurakln ciddiyetini anladklannda sayac olan evlerde kalanlar, sayac
olmayan evlere oranla, daha az su tketmeye balamlard.
Peki ya insanlann harcad deil, tasarruf ettii enerji miktann bilmelerini
saladmzda neler olur? rnein, srclerden yryerek, bisiklet ve toplu tama
aralanm kullanarak ya da bir arkadan arabasn paylaarak yaptklan yol
tasarrufunu takip etmelerini istediimizde sonu ne olur? insanlan olanaklan
konusunda bilgilendirmek, arabalanm evde brakma
olasln arttrabilir mi? Bu sorularn yantn arayan Graham, Koo ve Wil- ~ son
(basn araclyla) niversite rencilerinden yol tasarrufu yapmalarn istedi ve ilgili
kaytlan 2 hafta boyunca bir web sitesinden yaynlad. ngrld gibi, yaptklan
yol tasarrufunun kayd tutulan renciler, kayd , tutulmayan kontrol grubundaki

rencilere oranla, daha fazla tasarruf yap- ' mlard. Bu bulgu kiinin davranlannm
kaydn tutmann bir davran deitirmenin ilk adm olduunu gsteren
aratrmalarla tutarldr.
Graham ve meslektalan (basndan) rencilere tasarruf ettikleri yol miktan
hakknda farkl trde geri bildirimler sunmann araba kullanma alkanlklann
deitirip deitirmeyeceini de incelediler. renciler ne kadar yol tasarrufu
yaptklan ile ilgili verileri girdikten sonra bazlarna benzin ve bakm
masraflanndan ne kadar tasarruf ettikleriyle ilgili bilgi verildi. Bazla- ' n ise havay
ne kadar daha az kirlettikleri (yani, karbondioksit ve hidrokarbon salnmnn
azaltlmasna ne kadar katkda bulunduklan) konusunda bilgilendirildiler. Baz
rencilere her iki bilgi de verildi. Sonuta son grubun, yani hem ne kadar para
tasarrufu yaptklan hem de salnnm azaltlmasna ne kadar katkda bulunduklan
konusunda bilgilendirilen rencilerin zellikle daha az araba kullandklan grld.
evreye zarar veren davranlardan kanmaya ynelik tutumlarla ilgili kaytlar ve
tasarruf hakknda somut bilgi sahibi olmak rencileri daha az araba kullanmaya
yneltmiti (Bunu kendiniz denemek isterseniz nasl kullanlacan gsteren bilgileri people.virginia.edu/~tdw/Driving.file.htm adresinden indirebilirsiniz.)
iin ine Biraz Rekabet Katmak

Dier aratrmaclar iin iine biraz rekabet katmann insanlann i yerlerinde
enerji tasarrufu yapmasna yardm ettiini buldular (Siero, Bakker, Dekker, & Van
Den Burg, 1996). Hollandadaki bir fabrikada alanlardan enerji tasarrufu
yapmalan istendi. rnein, irket dergisinde souk havalarda pencerelerin
kapatlmas, odadan karken klann sndrlmesi ynnde ilanlar yaymmland.
Aynca, alanlar davramlan konusunda her hafta bilgilendiriliyordu; enerji
tasarrufuna, rnein odadan karken klan kapamaya ynelik davranlarn ne
kadar arttna dair ilanlar aslmaya baland. Bu mdahale mtevaz sonular
verecekti. Programn sonuna gelindiinde, rnein, odadan karken klan ak
brakan insan says %27 orannda azalmt.
ekil
Karlatrmal geri bildirim

Karlatrmal geri bildirim yok
SPI 1.3
Karlatrmal
geri
tasarrufuna
ynelik
bildirimin
enerji
davranlar
zerindeki etkileri. Bir fabrikann iki

biriminden eneji tasarrufu yapmalar
istendi
ve bu birimlere ne kadar eneji tasarrufu

yaptklarna dair geri bildirim verildi.
Bununla birlikte, birimlerden yalnzca
a
V
birine dier birime gre ne durumda

olduklarn gsteren karlatrmal geri
bildirim
verildi.
Grafikte
grld
gibi,
davranlardaki olumlu deiim en ok bu

ikinci
Iklar
kapatma
kapatlmasnda
(Siero, Bakker, Dekker, & Van
Enerji tasarrufununa
ynelik dier
davranlar
birimde,
zellikle
de
klarn
gerekleti.
Den Burgh, 1996.)
Fabrikann dier bir birimi de ayn programa, yalnz tek bir farkla katlacakt:
alanlara yalnzca kendi tasarruf davranlan ile deil, dier birimdeki alanlann
davranlanyla da ilgili bilgiler veriliyordu. Aratrmaclara! hipotezine gre sosyal
karlatrma bilgileri ahanlan dier birimdeki meslektalanndan daha iyi bir i
karmaya motive edecekti. ekil SP- 1.3te de grebileceiniz gibi, haklydlar.
Programn sonuna gelindiinde odadan karken klan ak brakanlarn says %61
orannda dmt. nsanlara rekabeti bir ruh alamak davranlar zerinde ok
etkili olabilir (Staats, Harland, & Wilke, 2004).
ikiyzll Uyarmak
Birok blgede su kaynaklan gittike azalyor. Bunun nedenlerinden biri snrl su
kaynaklan olan ABDnin gneybats gibi blgelerdeki nfus
71
art. Dier bir neden de dnyann scaklnn artmasyla birlikte artan kuraklk. 30
yl nce dnyann yzde %10 ila 15i kuraklktan etkileniyor- ' du; gnmzde bu
oran yzde %30lara kt (Droughts growing reach 2005). Bu nedenle insanlar
su tasarrufuna yneltmenin yollarn bulmak zellikle de kuraklk
yaandnda, byk nem tayor.
Birka yl nce Kaliforniyada iddetli bir su ktl yaanyordu ve Ca- lifomia
niversitesinin bir kampsnde yneticiler rencilerin sportif faaliyetleri srasnda
ok byk oranda su israf yaptklarn fark ettiler. Yneticiler spor salonlarnn
dulanna rencileri daha ksa ve verimli du yapmalar konusunda uyaran ilanlar
astlar, ilanlarda su tasarrufu iin rencilerin vicdanna sesleniliyor ve sabunlanrken
musluklarn kapatlmas isteniyordu. Yneticiler ilanlarn etkili olacandan emindi
nk kampste yaayan rencilerin ou ekolojik bir dnce yapsna sahipti ve
doal kaynaklan korumann nemine inanyorlard; bununla birlikte, sistematik
gzlemler sonucunda rencilerin %15inden aznn tasarruf ilanlanna uyduu
grld.
Bu
durum
nsanm; kkenlerini unuttuu
"ve' fikyatta, kafirimi iin
gerekli
olan
en
temel
yneticileri
artmt
-belki
de
rencilerin ou ilanlara dikkat etmemiti.

Sonuta duvardaki bir ilan kolaylkla grmezden
gereksinimlerine bile gzlerini
gelinebilirdi. Bunun zerine yneticiler ilanlan
daha
kapad
belirgin bir hle getirmek iin dulann giriinde
bir
kaynaklarla
bir
ada,
birlikte
dier
su
da
insann kaytszlnn kurban

oldu.
kk
sa-
-Rachel Carson, The Silent Spring,

1962
ayak zerine yerletirdiler. Dulara giren

renciler
ilan
grmeden
geemezdi.
Bu
ilanlarla birlikte sylenileni yapma orannda

bir art grlmt (imdi rencilerin %19u
bunlanrken musluklan kapatyordu) ancak ou
renci ilanlara fkelenmiti; srekli olarak ilan
sehpasn deviriyor, tekmeliyorlard ve byk bir blm de, grne gre ne

yapacaklannm sylenmesine bir tepki olarak, daha uzun sre du alyordu, ilan
yarardan ok zarar getirmiti ve bu durum yneticilerin kafasn iyice kantrmt.
Artk sosyal psikologlan armann zaman gelmiti.
Elliot Aronson ve rencileri (Dickerson, Thibodeau, Aronson, & Miller, 1992)
insanlan gvenli cinsellie yneltmede baanl olmu bir teknii uygulamaya karar
verdiler (bu almay 6. Blmde ele almtk). Pro-
72
niversite rencileri kendilerinin savunduu su tasarrufuna yine kendi davranlarnn uymad fark
ettirilince daha ksa srede du yaparak davranlarn deitirmilerdir.
sedre gre, havuzdan kan kz rencilerle karlalacak, deneysel mani*

plasyonlar uygulanacak ve aratrma asistanlarndan biri rencileri, fark ettirmeden,
dulara kadar izleyecek ve burada du zamanlann not alacakt. Bir kouldaki
aratrma katlmclarndan su kullanm hakknda ksa bir anketi doldurmalar istendi,
bu grevin amac du alrken bazen su israf ettiklerinin bilincine varmalaryd. Dier
koulda aratrma katlmclar herkesin iinde su tasarrufu yapacaklann syleyerek
dierlerini de su tasarrufuna ynlendirecekti. Bu katlmclardan Daha ksa srede
du alm! Sabunlanrken musluklar kapatn. Ben yapabiliyorsam, SZ de yapabilirsiniz! yazan bir posterin altna imza atmalar istenmiti. Asl nemli olan
ikiyzllk koulunda katlmclar her ikisini de yapacakt; yani hem kendi
israflarnn farkna varacak hem de herkesin nnde (posterde) su tasarrufu
yaptklarn syleyeceklerdi. Ksacas, kendilerinin uymad davranlara uymay
salk vereceklerdi. 6. Blmde ele aldmz prezervatif almasnda olduu gibi,
kendilerini ikiyzl gibi hissetmeleri salanan katlmclar kendileri hakknda iyi
eyler hissedebilmek iin davranlarn deitirecek, daha ksa srede du
yapacaklard. Gerekten de prosedr o denli baarl olmutu ki bu kouldaki
rencilerin du yapma sresi 3,5 dakikaya inmiti. kiyzllk prosedrnn dier
evresel uygulamalarda da, rnein atklarn geri dnme kazandrlmasnda da
etkili olduu grld (Fried & Aronson, 1995).
SOSYAL PSKOLOJ
73
Byk Deiiklikleri Baarmak iin

Kk Engelleri Kaldrmak
Bazen insanlann davranlann deitirmenin en iyi yolu bunu onlar iin
kolaylatrmaktr. Geri dnm ele alalm. plklerde biriken atk miktann
azaltmak iin birok ehir ynetimi, sakinlerini cam, kt ve alminyum gibi
maddeleri geri dnme kazandrmaya tevik ediyor. te yandan, bildiiniz gibi
bunu yapmak hi de kolay olmayabiliyor, baz yerlerde arabanz teneke kutu ve cam
ielerle doldurup evinizden kilometrelerce uzaktaki geri dnm merkezlerine
brakmanz gerekebiliyor. Baz ehirlerde ise p ayrma sistemi uygulanyor ve p
kamyonlan p kutu- lannm yanma aynca konulan geri dntrlebilir atklan belirli
gnlerde gelip aynca topluyorlar. Bu uygulamada bile teneke kutulan ve cam ieleri
dier plerden aynp ayn kutulara koymanz ve toplama gnnde dar kartmay
anmsamanz gerekiyor. Bylece bir sosyal ikilemle kar karya kalyoruz -herkes
iin iyi olan bir davran (geri dnm) bireyler iin can skc ve naho olabiliyor.
Tahmin edebileceiniz gibi eitli sosyal psikologlar insanlan geri dnme tevik
etmenin yollann aradlar.
Bu sorunla ilgili genel olarak iki yaklamdan sz edebiliriz. lk olarak, kimi
psikologlar davranlarn amac izleyeceini dnerek insanlann tutumlann ve
deerlerini evre yanls ynde deitirmenin yollann aradlar. Bu varsaym birok
koulda insanlann tutumlannm davranlann ngrd sonucuna ulaan sosyal
psikoloji aratrmalan ile tutarldr (bkz. 7. Blm). eidi almalarda insanlann
geri dnme ynelik tutumlarnn gerekten de geri dnm davranlann
ngrd bulgusuna ulald ki bu da insanlann tutumlann hedefleyen kitlesel
medya kampanyalarnn iyi bir yntem olduunu gsteriyor (Knussen, Yule, &
MacKenzie, 2004; Oskamp, Burkhardt, Schultzi Hurin, & Zelezny, 1998; Valle,
Rebelo, & Reis, 2005).
Bununla birlikte, kimi zaman iyi niyetli olmamza karn tutumlanmz
dorultusunda hareket etmeyi baaramayz. Belki geri dnm merkezi ok
uzaktadr ya da bu ii yapmamz gerektiini bilmemize karn pleri ayracak
zaman bulamayabiliriz. Sosyal psikolojinin kuruculanndan biri
74
Bazen insanlann davramlann deitirmenin en iyi

yolu sadece bu ynde hareket etmelerini kolayla
[rmaktr.
ehirlerde
geri
dnm
gnleri
belirlendiinde ve bunun iin ehir sakinlerine

kutular verildiinde evre konusunda ok duyarl
tutumlar olmayan insanlar bile geri dnme
katlma eilimi sergilemitir.
olan Kurt Lewin (1947) bazen insanlann

evresindeki kk engelleri kaldrarak
byk
sosyal
deiimler
gerekletirilebileceini gzlemlemiti (Ross & Nisbett, 1991). I geri dnme
gelince ii zahmetsiz klmak, rnein geri dntrlebilir atklar iin bir gn
belirlemek, insanlann evreye ynelik tutumlann deitirmeye almaktan daha iyi
olabilir. eitli almalarda bunun doru olduu sonucuna ulalmtr. Blgedeki
geri dnm kutulanmn saysn arttrmak, geri dntrlebilecek atklar iin bir
gn belirlemek ve insanlann atklan ayrt etmesine gerek kalmadan malzemeleri
kark olarak vermelerini salamak insanlann geri dnm davramlann arttrmtr
(Domina <Sr Koch, 2002; Ludwig, Gray, & Ro- well, 1998; Schultz, Oskamp, &
Mainieri, 1995).
Virginia eyaletinin Fairfax ehrinde dzenlenen doal bir deneyi ele alalm
(Guagnano, Stem, & Dietz, 1995). Burada geri dnm gnleri belirlenmiti ancak
ehir sakinlerinin yalnzca drtte biri geri dntrlebilir malzemeleri koyacaklan
plastik kutulardan edinmiti. Dierleri ie ve teneke kutulan koymak iin kendi
kutulann bulmak zorunda kalmt. Bunun geri dnmn nnde ok da byk bir
engel oluturmadn dnebilirsiniz; insanlar evreye nem veriyorsa kendilerine
birka kutu da bulabilirler. te yandan, Lewinin de savunduu gibi, bazen kk
engeller byk etkiler yaratr ve kutu verilen insanlann ok daha fazla geri dnm
yapt grlecekti. Aratrmaclar, olumlu tutumlan olanlann geri dnme daha
fazla katlp katlmadn grmek iin in-
sanlann geri dnm konusundaki tutumlarn da lmt. lgintir in. sanlarn

tutumlar, yalnzca geri dnm kutulan olmadnda davranlar ngryordu.
Kolay uyumu engelleyen bir etken olduunda -insanlar garajlarna gidip uygun bir
kutu bulmak zorunda kaldnda- yalnzca* olumlu tutumlar olanlar engeli amak
iin aba sarf ediyordu. Engel olmadnda -insanlara geri dnm kutulan
datldnda- tutumlarn pek de bir nemi kalmyordu. Gl evre yanls tutumlar
olmayan insanlar bile uyma eilimi sergiliyordu. rnein, bir almada ofis alanlarna masalarnn yanma koyabilecekleri bir geri dnm kutusu vermenin kt
geri dnmn nemli lde arttrd grlmt (Holland, Aarts, & Langendam,
2006). Kd, belirli bir merkeze gtrmek yerine masalarnn yanndaki bir kutuya
atmak gibi kk bir kolaylk bile insanlann davranlann deitirmeye yetmiti.
Elbette ki btn davranlar iin kolaylk yaralamayz. O zaman insanlan doru eyi
yapmaya nasl yneltebiliriz? Ayn almada insanlarda gerekletirme tasanlan, yani
insanlarn nerede, ne zaman ve nasl bir amac gerekletirecekleri konusunda spesifik
planlar oluturmann ie yarad grlmtr. Aratrmaclar insanlann bir merkeze
gtrmek zorunda olduklan plastik bardaklann geri dnm orann da lmtr
(ofislere plastik kaplar iin kutu konulmamt). Gerekletirme tasanlan koulundaki
alanlardan ilk nce plastik bardaklan tam olarak ne zaman, nerede ve nasl geri
dnm kutula- nna atacaklann gzlerinde canlandrmalan istendi, kontrol
grubundaki alanlardan byle bir ey istenmedi, ilk kouldaki alanlann geri dnme katlma oran ikinci grubun yaklak 4 katyd ve bu da fareler ve insanlann en
iyi ekilde hazrlanm planlannm bile bu planlan nasl gerekletireceimizi
gzmzde canlandrmadmz takdirde genellikle boa ktn gsteriyor (bu ifade
air Robert Bumse aittir).
imdi insanlann evreyi korumaya ynelik davranlann deitirmeye ynelik
eitli yaklamlar hakknda bilgi sahibi olduunuza gre, artk deneme sras size
geldi. Sradaki Dene ve Gr! altrmasnda bu ynde birka neri bulabilirsiniz.
Gerekletirme Tasanlan
insanlann bir amac nerede, ne zaman ve nasl gerekletirecekleri zerine spesifik
planlan.
SOSYAL PStKOLOJ I
DENE ve GR!
evreye Zarar Veren DavEanate v

Degitiribnesi -v
?
ffiytsanlann davranlarn evrenin yaranna olacak ekilde deitirmek tm bu t- iptade ele

aldmz teknikleri kullann. zleyeceiniz yol. .
'
''Peitrmek istediiniz davran seinv Kaldnz irenci yardanda harcanan > elektrik
mktann drmeyi, oda arkadalarnzla birlikte daim fazla gen d- ||p?nm yapmay ya da su
tasarrufunu arttrmay deneyebilirsiniz.
&%' Davran deitirmek iin kullanacaniz. teknii seui.'mem,1 Fans Siero ve
\ " meslektalan (1996) tarafndan kullanlan karlatrmal geribildirim teknigi- *a: ,ni
kullanabilirsiniz. Yurdunuzdaki- iM;blgedeeHerji tasarrufunu ya da gen d- - nm tevik
edm ve her iki yere de dier yere oranla ne durumda olduktan- 3 n gsteren geri bildirimler venn.
(Bunun iin usanlann davranlarn lme- : ; nin kolay, nesnel br yolunu, bulmanz gerekir;
rnein, gece ak braklan k- lann saysn ya da geri dntrlen teneke kutulan
lebilirsiniz.) Ya d su
tketimini azaltmak iin Elliot Aronson ve meslektalan (Dickersoo ve ark., 1992) tarafndan
kullanlan ikiyzllk tekniini de kullanabilir, insanlardan gen dnm yapacaklanna dair
bir poster mzalamalanm ve gen dnm yapmadklan zamanlan anmsamalarn salayacak
bir anket yapmalarm isteyebilirsiniz. Yaratc olun ve birden fazla teknii kullanmaktan
ekinmeyin.
3, Mdahalenizin baansm ln. nsanlann davramlann lmek iin kolay bir yol bulun,
rnein yaplan gen dnm mktanm lebilirsiniz; davramlan m mdahale ncesi ve
sonras olmak zere deerlendirin. En iyisi mdahaleniz dnda kalan (elbette ki rastgele
atanm) bir kontrol grubunu da iin iine katn. Bu tip bir kontrol grubunun yokluunda
mdahalenizin baarsn deerlendirmekte zorlanrsnz; rnein, insanlann davramlan
zamanla deiiyorsa, bunun mdahalenizden mi yoksa baka bir etmenden mi (rnein,
gazetede geri dnm zerine bir yaz kmas) kaynaklandm bilemezsiniz. Hedef grubunuz ile kontrol grubunun davramlanndaki deiiklikleri karlatrarak mdahalenizin
baarsn daha iyi tahmin edebilirsiniz.
MUTLULUK ve SRDRLEBLR
BR YAAM TARZI
Buraya kadar ele aldmz aratrmalar artc, hatta moral bozucu olabilir.
Birok evre sorunu var ve bunlar nlemek iin dev admlar atmak gerekiyor. Eneji
harcamalarmz ksmamz, daha az tketmemiz, daha ok geri dnm yapmamz
ve genel olarak kemerlerimizi skmamz gerekiyor. Pek de mutlu bir hayat reetesi
gibi grnmyor, deil mi? Aslnda,
SOSYAL PStKOLOJ I
gerekten de mutlu hayata giden yol bu olabilir. Bu blm, tketimin, sz konusu

olan mutluluk olduunda hi de sylendii kadar nemli olmad- / m gsteren
aratrmalarla bitiriyoruz. Srdrlebilir bir hayat tarz be- ' nimseyip ok mutlu bir
insan olmak kesinlikle mmkndr.
nsan Ne Mutlu Eder?

yi bir balang noktas, insanlar neyin mutlu ettiini sormak olacak- 'M tr.
Elbette ki bu karmak bir soru ve mutluluk reetesinin bir ksm kontrolmz
dndadr. rnein, ou psikolog mutluluun ksmen genetik -t olduu
konusunda hemfikirdir; bazlarmz dierlerinden daha mutlu bir I mizala
doanz (Lykken & Tellegen, 1996). Dahas, lkedeki byk siya- -.j si kargaalar
gibi kontrolmz dndaki evresel koullar da mutluluu- 'i muz zerinde ok
etkili olabilir (Inglehart & Klingemann, 2000). Yine de, aratrmalar insanlann,
muduluklann etkilemek iin kontrol edebilecekleri eyler olduunu gsteriyor.
Bu etkenlerin en nemli ; bakalanyla tatminkr ilikiler yaamak, sevdii
bir eyin peinden gitmek ve bakalanna yardm etmek.
Tatminkr ilikiler Kiinin mutluluunu en iyi ngren ey belki de sosyal
ilikilerinin niteliidir. rnein, bir almada ok mutlu niversite rencileri
daha az mutlu akranlanyla karlatmlm ve iki grubu ayran temel farkn mutlu
insanlann bakalanyla daha fazla zaman geirmesi ve ilikilerinden daha fazla
tatmin olmas olduu grlmtr (Diener & Seligman, 2003). imdi, iyi bir
sosyal psikolog bunun korelasyona dayal bir bulgu olduunu ve olas
aklamas bulunduunu bilir: iyi sosyal ilikiler insanlan mutlu eder, mutlu
insanlann iyi ilikilere sahip olma eilimi daha yksektir ya da nc bir
deiken, rnein da dnk olmak, insanlan daha mutlu yapar ve daha iyi
ilikilere sahip olma eilimini arttnr.
Bu olaslklar bir arada da olabilir; aslna bakarsanz, biz nn de doru
olduunu dnyoruz. te yandan, aratrmaclar yksek nitelikli ilikilere
sahip olmann temel mutluluk kaynaklanndan biri olduu konusunda genellikle
hemfikirdir (Baumeister & Leary, 1995; Diener & Biswas-Die- ner, 2008; Diener
& Oishi, 2005).
Ak: Zevk Aldn eyler Yapmak ok deer verdiiniz bir ama uruna ok
altnz ve abalannzm sonu verdii bir zaman dnn. Belki bir spor
takmmdaydnz ve ampiyon oldunuz ya da vgler alan bir kon-
43
ok mutlu insanlar, daha az mutlu insanlara oranla, bakalanyla daha ok zaman geirme
eilimindedir ve ilikilerinden daha fazla tatmin olurlar.
serde orkestrann bir yesi de sizdiniz. imdi en mutlu olduunuz zaman dnn:
rnein, amacnza ulatktan sonra, ma bitiyor ve siz ampiyon oluyorsunuz -ya da
bir ama uruna alrken, rnein, oyun srasnda iyi oynuyorsunuz ve takmnz
nde, ancak kazanp kazanmayacanzdan henz emin deilsiniz; hangisi?
Dlerimizin gereklemesi son derece doyurucu bir deneyim olmakla birlikte
insanlann zevk aldklan bir ey zerinde alrken ve ilerleme kaydederken daha
mutlu olduunu gsteren veriler bulunuyor (Haidt, 2006).
Bunun birka nedeni var. lk olarak, insanlar bir ama uruna alrken
genellikle ak olarak adlandnlan ve insan kendini zorlu, ancak ulalabilir bir
grev zerinde alrken kendini kaybettiinde meydana gelen ve ok istenen
bir durumu yaarlar (Csikszentiomihalyi, 1997). Ak; insanlann spor yaparken,
yazma, besteleme ya da performans gibi yaratc etkinliklerde bulunurken ya da
sadece ho bir yapboz zerinde alrken hissettikleri kendini greve verme ve
ilerleme kaydediyor olma duygusudur. Ak o denli zevkli ve insan iine eken
bir durumdur ki insanlar genellikle ne kadar zaman getiinin ve nerede
olduklanmn farknda bile olmazlar. Amalanna ulatklannda ise -oyun
bittiinde ya da sanat eseri tamamlandnda - ak durur, insanlar eserlerinden
ok tatmin olabilirler, ancak ar
tk amacn peinde koarken kendini kaybetme" durumunda olmazlar (Keller &

Bless, 2008).
ikinci olarak, insanlar bir ama uruna sk bir ekilde alyorsa ve amalarna
ulaabileceklerinden emin deillerse baka bir ey hakknda da-' nmekte
zorlanrlar. Sonucun kesin olmamas dikkati greve odaklar ve" dier sorunlar
grntden kar. te yandan, amaca ulaldktan sonra in-- sanlarn dnceleri her
zaman dier meselelere dner, rnein yaplma^ gereken bir dev ya da
amarlara ykanmas gerektii, insanlar genelli^-' le baanlanna abuk
adapte olurlar, yani er ya da ge baanlan normal, halta beklenir grnmeye
balar ve o kadar da ok dnmedikleri bir ey olur. Ksacas bir ama
uruna bundan zevk alarak almak, bizi amaca ulamaktan daha mutlu eder.
Bakalarna Yardm Etmek Mutlu olmann ve kendinizi iyi hissetmenin dier bir
yolu da bakalarna yardm etmektir. Lyubomirsky, Sheldon ve Schkade (2005),
rnein, niversite rencilerinden bir gn ierisinde bakalarna be adet ho
davran sergilemeleri- ~ " " ni istemitir. Kan vermek, yal bir akrabay
Yapknller kazanlr; nee - ziyaret etmek ve arkadalara ev devlerinde itin ruhtr
yapmakta gizlidir. yardm etmek bu davramlar arasnda -Shakespeare, Troilks ve Crts-
sida, i u 287 ~
allr
- ou niversite rencisi son derece
meguldr ve bu
grev bata onlara bir zorunluluk gibi gelmi olabilir; 5 adet ho davran
sergilemeniz gerektiini ve bunlarn hepsini yapmak iin bir gnnz olduunu
dnn. te yandan, gnn sonunda rastgele olarak bu koula atanan
katlmclar, normal hayatlarna devam eden kontrol grubundaki katlmclara
oranla, daha mutlu olduklarn sylemitir. Gerekten de ho davranlar"
SOSYAL PSIKOLOJI
grubunun artan mutluluk durumu birka hafta boyunca srmtr. imdi de

Dunn, Aknin ve Nortonun (2008) dzenledii almadan sz edelim.
Aratrmaclar yoldan geenlere iinde az miktar para bulunan bir zarf
verdiler ve onlardan bu paray akam saat 5e kadar kendileri ya da bir bakas
iin harcamalarn istediler. Aratrmaclar o akam insanlar telefonla
aradklarnda paray bir bakas iin harcamas sylenenlerin, kendileri iin
harcamas sylenenlere oranla, kendilerini daha mutlu hissettikleri grld.
Bakalan iin iyilik yapmak insanlan kendilerine kk bir hediye vermekten
daha fazla mutlu eder.
Bakalarna yardm etmek insanlan birka ekilde mutlu eder. lk olarak, insan bu
ekilde bakalan ile arasnda bir bag kurmu ve sosyal ilikilerini glendirmi olur;
az nce sz ettiimiz gibi bu, nemli bir mutluluk kaynadr. kinci olarak,
bakalarna yardm eden insanlar kendilerini daha olumlu bir kta, yani zgeci ve
bakalanna nem veren bir insan tipi olarak grrler (bkz. benlik-algs kuram, 5.
Blm).
Para, Maddecilik ve Mutluluk

Mutluluk reetemizde baz eylerin eksik olduunu fark ettiniz mi? Para
kazanmak, bir sr ey satn almak ve genel olarak yeryz kaynaklanndan bolca
kullanmak... Aratrmalar insanlann kazandklan para ile mutlu- luklan arasndaki
ban, en hafif deyiiyle, zayf olduunu gsteriyor. ok fakir olan, yiyecek ve
bannak bulmakta zorlanan insanlar, elbette ki dierlerinden daha az mutludur. te
yandan, insanlar temel yaam gereksinimlerine sahip olduktan sonra, para sahibi
olmak mutluluu pek de arttrmaz (Diener & Seligman, 2004; Howell & Howell,
2008; Kahaneman, Krueger, Schkade, Schvrarz, & Stone, 2006). 1940 ila 2000 yllan
arasnda ABDde gayrisafi mill haslann ykseliini gsteren ekil SPI-1.4 ele
alalm. Taban izgiye baktmzda, bu ykselie karn, mutluluun dikkat ekici
oranda sabit kaldn grebiliyoruz.
Aynca, maddiyata, yani paraya ve mala mlke daha ok nem veren insanlann,
paraya ve mala daha az deer veren insanlara oranla, daha mutsuz olduklann
gsteren verilerden sz edebiliriz. Bunun nedenlerinden biri maddeci insanlann sosyal
ilikilerinin de daha az tatmin edici olmasdr (Banetjee & Dittmar, 2008; Nickerson,
Schwarz, Diener, & Kahneman, 2003). Bu parann kendi bana bir sorun olduu
anlamna m geliyor? Hayr, illa da yle olmak zorunda deil. Para, yksek nitelikli
sosyal ilikiler kurmak, anlaml amalann peinde komak ve bakalanna yardm
etmek gibi gerekten mutluluu arttran eyleri elde etmek iin kullandnda ok da
SOSYAL PSIKOLOJI
yararldr. Burada iin pf noktas, ok fazla paras olmayan insanlann da bunlan

rahatlkla elde edebilmesidir (Frank, 1999).
nsanlar Onlan Neyin Mutlu Ettiini Biliyor mu?

nsanlan neyin mutlu ettii zerine yrtlen aratrmalann ilgin bir noktas
da biroumuzun bizi neyin mutlu ettiini kendi bamza bulama-
81
ELLOT ARONSON - TMOTHY D. VV1LSON - ROBIN M.

Ayarlanm
GSMH (x1000 $}
Hayattan tatmin
Ortalama olarak hayattan tatmin = 7,2

Yll
ekil SP 1.4
ABDde hayattan tatmin olma oran ve
gayrisafi mill hasla (1940-2000).
1
0
ABDde yaayan insanlar son 60 yl

iinde ok daha fazla zenginletiler; te
yandan, insanlarn hayattan tatmin olma

oram dikkate deer ekilde sabit kald.
o) ----------1--------1--------1--------1--------1-------- o
1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000
(Diener & Seligman, 2004 almasndan

uyarlanmtr.)
mamzdr. Duyusal tahmin zerine yrtlen aratrmalarda insanlann genellikle kendilerini gelecekte mutlu edecek ey hakknda sistematik hatalar
yaptm gsteriyor (Gilbert, 2007; Gilbert & Wilson, 2007; Wilson & Gilbert, 2003). t, mutluluk reetesini anlamaya geldiinde baz insanlar her
eyi ters bile grebiliyor.
rnein, bize kariyer planlan hakknda danmaya gelen n lisans rencileriyle konutuumuzda birounun ok para kazanmay hedeflediini
gryoruz. Bunu isteyen yalnzca onlar da deil: ULA ve American Co- uncil of
Educationm ([Amerikan Eitim Konseyi]) dzenledii yllk tarama
almalannda daha fazla para kazanabilmenin niversiteye gitmenin

balca nedenlerinden olduu grlyor (The American Freshman," 2006).
Elbette ki rahat bir yaam tarz edinmeyi istemek yanl bir ey deildir. te
yandan, az nce de belirttiimiz gibi, yalmzca para ile mutluluk olmaz,
zellikle maddiyath beslediinde.
Mutluluu en iyi ngren etmenlerden birinin tatmin edici sosyal ilikiler
olduuna da deinmitik. Bununla birlikte Amerikallar kendilerini birbirlerinden
gittike daha fazla yaltyorlar. Son 20-30 yl ierisinde kiliselere, kamusal
toplantlara, birlikte iskambil oynamaya ya da arkadalan-
82
n evlerinde ziyaret etmeye daha az zaman ayryorlar (Pumam, 2000). 1985

ylnda tarama almasna katlan insanlann %75i sorunlann konuabilecekleri
yakn bir arkadalar olduunu sylerken 2004 ylnda bu oran %50ye kadar
dmtr (Vedantam, 2006).
Ksacas, insanlar genellikle onlan mutlu etme olasl dk olan eyler iin
abalyorlar (rnein, ok para kazanmak) ve kendilerini daha mutlu edecek
eyleri gzden kamyorlar (rnein, yakn arkadalarla ve sevdikleriyle zaman
geirmek), tin ilgin yan, para ve daha fazla tketmek iin abalamak, birok
evre sorununun kaynayken insanlan gerekten mutlu eden eyler (rnein,
sosyal ilikiler) evreye zarar vermez. , srdrlebilir bir yaam tarz edinmeye
geldiinde yapmamz gereken deiiklikler, insan gerekten mutlu eden
eylerden herhangi bir fedakrlk yapmay gerektirmez.
rnein, iki yaam arasnda bir tercih yapma ansnz olduunu dnn. A
Yaamnda banliyde byk bir evde oturuyorsunuz, ylda 250.000 dolar
kazanyorsunuz ve bu paray birok ho eye harcyorsunuz: gzel mobilyalar,
pahal arabalar, k kyafetler. in kt yan, zamannzn byk bir blmn
pek de zevk almadnz bir ite geirmeniz gerekiyor; diyelim ki bir avukatsnz
ve zamannz genellikle byk irketlerin nasl daha az vergi deyebileceini
aratrmakla geiyor. B
yaamnda bir apartman
dairesinde oturuyorsunuz
ve ylda 40.000 dolar kazanyorsunuz.
Arabanz
yok; retmen olarak
alyorsunuz ve ie ou
zaman bisikletle ya da
yryerek gidiyorsunuz.
Her sabah ie gitmeyi iple
ekiyorsunuz nk yaptnz iten zevk alinsanlar temel yaam gereksinimlerini karlayacak kadar para
yorsunuz, zellikle de
kazandklan takdirde, daha fazla para kazanmak onlan daha mudu
yapmaz. Maddeci insanlar -paraya ve mala mlke ok deer verenlerparaya ve mala daha az nem veren insanlara oranla daha az mutludur.
SOSYAL PSKOLOJ
83
ocuklar iin harcadnz abann karln aldnzda. retmenlik

yaptnz okulda birok arkadanz ve niversite yllarnda edindiiniz ve
neredeyse her hafta sonu bulutuunuz sk bir arkada grubunuz var. Birok
uranz, ilgi alannz ve hobiniz var; ksa bir sre nce salsa dans dersleri
almaya baladnz ve yetikinlere okuma yazma reten bir gruba yesiniz.
Elbette ki bunlar u rnekler ve terazinin kefesini B yaamna doru
kaydrdmz syleyebilirsiniz (rnein, mali avukatn salsa dersleri almamas
iin hibir neden yok). te yandan, sylemek istediimizi aka
anlatabilmiizdir umarz: B yaam mutluluun reetesini veriyor, yani birok
tatmin edici sosyal iliki, pek ok ak deneyimi (ite ve bo zamanlarda) ve
bakalanna yardm etme ansnn bolluu. A yaamnda bunlann hibiri yok.
stelik B yaam, bunu yaayan kiinin tkettii kaynaklar bakmndan, A
yaamna oranla ok daha fazla srdrlebilir bir hayat tarz -byk bir evi
stmak ve soutmak iin kullanlan enerji, ie gitmek iin kullanlan benzin,
alman mallar retmek iin kullanlan kaynaklar... Karmzda ciddi evre
sorunlan var, ancak iyi bir haberimiz de var: Bu sorunlann zerine bizi gerekten
mutlu eden eylerden feragat etmeden gidebiliriz.
zet
Si'
Sosyal psikologlar nemli sosyal ve psikolojik feonpl^Sme^tos^^^k\ daha

srdrlebilir bir yaara tara benimseyecei zervnfr ^k s^da iy^laitf- l aratrma
yrtmtr.
'' s-:
Deneysel Yntemin n Plana karlmas Sosyal psikolojinin jen neartide,.*

lerinden biri sosyal etki ile ilgili sorularn yanitknn ararken deneyler esenlemeye
venlen nemdir. 6u ders uygulamal bir sorunu zmek zere: tasarlanan
mdahalelenn etkililiini test etme asmdan nemlidir. Baz mdahaleler 4 yeterince
test edilmedii m gen tepmi ve olumsuz sonular dpj^rmtttur. .
Kurtanc Sosyal Psikoloji Sosyal psikologlar uygulamal sorunlara'zmler bulmada

esiz bir konumdadr lk olarak, sosyal psikoloji aam soranlara zmler retmeye
alanlar m msan davranlan zerine zengm bir kuram kayna oluturur. kinci
olarak, sosyal psikologlar zmlerin ie fyaryrp'yaramadn grmek iin sk
deneylerin nasl dzenleneceini bilirler.
Srdrlebilir Bir Gelecek Kurmak iin Sosyal Psikolojiden Yararlanmak tnsan
nfusunun kadanarak artmas evre asndan ciddi sorunlar yaratyor. Alk ve eksik
beslenme yaylyor, doal kaynaklar tkeniyor, kresel snma alarm veriyor ve bu
sorunlar acil zm bekliyor. Sosyal psikologlar insanlan daha srdrlebilir bir yaam
84
tarz benimsemeye tevik eden farkls yaklamlar gelitirmitir.
Sosyal kilemleri zmek Eneji tasarrufu ortak mlkiyet ikilemi olarak adlandrlan
sosyal ikilem tipidir ve herkes ll bir ekilde kullandnda tazelenecek, an
harcandnda ise tkenecek ortak mallarn kullanmn anlatr. Bireyler bu
kaynaklardan olabildiince fazla faydalanmak isterler,, ancak herkes ayn ekilde
davrandnda herkes kaybeder -ortada kaynak kalmaz. Sosyal psikologlar insanlann
ortak mlkiyet dorultusunda'hareket etme ei-/ lim sergiledii koullan incelemitir;
rnein, insanlann brbirlenyle iletiime gemesini salamak bunlardan biridir.
Sosyal Normlan Aktarmak ve De$tirmek Dier bir yaklam dayerfere p ~ atmak gibi
evreye zarar veren davranlara kar insanlara buyruksal ve betimsel normlan
anmsatmaktr. rnein, betimsel normlan -yani bakalarnn evre dostu davranlar
sergilediini- anmsatmann yerlere patmayi azalt* a, otelde kalan konuklarn
havlular birden ok kez. kullanmasmf safethgis \ grlmtr
'
Tketimi Takip Etmek nsanlann ne kadar eneji ve kaynak kullandklann grmelerini

kolaylatrmak, rnein kolay okunabilir su sayalan vermek de .
85
1
bu ynde kullanlan basit tekniklerden biridir. (Araba kullanmak yerine, rnein yryerek
ya da otobse binerek) yoldan ne kadar tasarruf ettiklerim takip edebilen niversite
rencileri daha az araba kullanmaya balamtr, ft
in ine Biraz Rekabet Katmak Bir irkette enerji tasarrufu konusunda bu- birleriyle
rekabet eden birimlerin, rekabet etmeyen birimlere oranla, eneji ta- sarrufunda daha
baarl olduklar grlmtr.
kiyzll Uyarmak nsanlara sylediklerini yapmadklarn fark ettirerek eliki
yaratmak da -rnein, su tasarrufuna inanmalarna karn uzun sre du almak- ie yarayan
yntemlerden biridir.
>
Byk Deiiklikleri Baarmak iin Kk Engelleri Kaldrmak evre dostu davranlar
zorlatran engelleri kaldrmak, rnein geri dnm gnleri belirlemek ve insanlara
bunun iin geri dnm kutulan datmak, etkili tekniklerden biridir. Aynca insanlann bir
amac, rnein geri dnm, nerede, ne zaman ve nasl gerekletirecekleri ile ilgili
gerekletirme tasanlan oluturmalann salamak da yararl bir tekniktir.
* Mutluluk ve Srdrlebilir Bir Yaam Tarz Srdrlebilir bir yaam tarz benimsemek ve
mutlu bir insan olmak mmkndr.
nsan Ne Mutlu Eder? Mutluluk ksmen doutan gelen bir miza zellii, ksmen de,
lkedeki siyasi istikrar gibi, kontrolmz dnda olan evresel koullann rndr.
Kontrol edebileceimiz ve mutluluumuzu etkileyen dier ey de sosyal ilikilerin
nitelii, ak deneyimleri ve bakalanna yardm etmektir.
Para, Maddecilik ve Mutluluk nsanlar yaamak iin temel gereksinimlere sahip olduktan
sonra para sahibi olmann muduluk zerinde pek de etkisi olmaz. Aynca, maddeci insanlar
-paraya ve mala mlke ok deer veren insanlar- bunlara daha az deer veren insanlardan
daha az mutlu olurlar.
nsanlar Onlan Neyin Mutlu Ettiini Biliyor mu? muduluk reetesini anlamaya
geldiinde baz insanlar bunu tersten okur -paraya ve maddiyata ok, sosyal ilikilere,
aka ve bakalanna yardm etmeye daha az nem verirler. in z, insanlar onlan
gerekten mutlu eden eylerden feragat etmeden srdrlebilir bir hayat yaayabilirler.
SPt-1 TEST
1. Bu blmde okuduklanmzdan yola karak, aagdakilerden hangisi evresel sorunlann
zlmesinde daha az etkilidir?
a. nsanlann rettii pten kurtulmann daha etkin yollann bulmak.
b. insan nfusunun art hzn azaltmak.
c. Daha verimli hasat ve rzgr ve gne enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynak lan benzeri
yeni teknolojiler gelitirmek.
86
d. insanlann
daha
beBDaseesjBi^
srdrlebilir
ya
yaam
tarz
kaynaklann
bir
daha
az
hangisi
uygulamal
kullanmalarn salamak-:,
2. Aadaki
ifadelerden
soruntan lojik yaklamn kullanlmas konusunda. Mhaazt z.

Uygulamal sorunlan test etmenin en iyi fobu d h. yi bir teori kadar pratik bir ey yoktur.
\i'1, ^ "
c. Sosyal psikoloji kuramlan ve yntemleri, adi sosyal s'ranlan efe atamasn- * da
kullanlabihr
11 1
.-_'->_
d. ou sorunun ne kadar acil olduu dnlrse, zmlerideneysel olarak
test
etmeden de olsa uygulamaya koymak yerinde olur. , " - 3. Aagdakilerden hangisi sosyal ikilemlerin zlmesinde kullanlamaz?
a. birlii yapmadklan takdirde uzun vadede kendilerinin zararh kacan syleyerek
insanlann kendi karlarna hitap etmek. 1 " ^
b. Belirli bir ynde hareket etmeden nce insanlann birbirleriyle konumasn salamak
' V'1;* '
c. Birisinin tutarl ve istisnasz bir ekilde birlii yaparak rnek tekil etmesini
salamak.
d. nsanlann herkesin nnde birlii yapacan sylemesini salamak
4. Yaadnz apartmandaki insanlann gereksiz mektuplan posta odasnda yerlere
atmasn nlemek isuyorsunuz. Aagdakilerden hangisi daha az ie yarar?
a. insanlann gz nnde yerdeki p alarak rnek oluturmak.
b. ehrin te yakasnda gereksiz mektuplan kabul eden bir geri dnm mer kezi
olduuna dair bir ilan asmak.
c. Posta odasndaki pleri toplamak, ancak yerde tek bir p paras, brakmak.
d. Posta odasna zerinde Komularnz Gibi Sz de evreyi Temiz Tutma abasna
Katln -Burada Yaayanlann %90 Geri Dnme Katk Sunuyor" yazan bir ilan
yaptrmak.
5. Bir renci yurdunda yaadnz ve sizinle birlikte yaayanlann geri dn-, m gibi
evreye duyarl davramlan daha fazla sergilemesini istediinizi dnn. Sosyal
psikoloji aratrmalanm dnrsek, aagdakilerden hangisi" daha az ie yarar?
a. Yurtta her ay ne kadar geri dnm yapldm lmek ve bunlan herkesin
grebilecei yerlere grafik hlinde sergilemek.
b. Baka bir renci yurdu ile yanma dzenlemek ve her ay sonunda daha faz- t la geri
dim yapan yurda bedava pizza smarlamak
c. Birok insann grebilecei bir yerde pteki teneke kutulan alp geri dnm
kutusuna koymak.
, t ,5*
d. nsanlara geri dnmle yaplan eneji ve atk alan tasarrufu ile ilgili istatis- . tikler
SOSYAL PSKOLOJ
vermek.
87
SOSYAL PSKOLOJ
45 '
6. yerinizdeki insanlann odadan karken klan kapatarak eneji tasarrufa'

malann salamaya alyorsunuz. Sosyal psikoloji aratrmalarna
aagdakilerden hangisinin ie yarama olasl daha yksektir?
a. insanlann odadan karken klan kapatacaklanna dair bir belgeyi
nnde mzalamalann salamak.
b. insanlardan ka kez odadan karken kapatmay unuttuklarm
nn istemek
c. insanlardan hem belgeyi imzalamalarn hem de ka kez
ru yzmalann istemek.
'J
d. insanlardan belgeyi imzalamalarn ve ka kez. odadan karken ^,

lann yazmalarm istemek."
7. Aagdakilerden hangisinin ftsatkn tautlU etmek olasl daha

a. Bakalanna yardm etmek.
t 1 >, ^
b. Bakalanyla tatmm edici ilikiler kurmak.
Jr
c. Birok lkse kavumaya olanak verecek kadar para kazanmak.

d. nsann kendisini kaptrd ak" etkinlikleri yapmak.
8. Aagdakilerden hangisi mutluluk zerine aratrmalar hakknda daha
ifadeyi ierir?
a. nsanlar kendilerini gelecekte neyin mutlu edeceini ok iyi bilirler. b. Mutluluu en iyi ngren eylerden biri tatmin edici sosyal ilikilerdir,
Amerikallar her geen gn birbirlerinden, daha ok uzaklayorlar.
c. Kanyer seerken en nemli ey ne kadar para kazanacamzdr.
d. evreye duyarl davranmak byk olaslkla insanlan daha az mutlu eder.
<1-8 3- >9 > -f e-e p-
89 ELLOT ARONSON TMOTHY D. V/1LSON

- ROBIN M. AKERT
'%
SOSYAL PSKOLOJ BAINDA SOSYAL
PSKOLOJ ve SALIK
Joanne Hill drt yl ierisinde inanlmaz

kayplar yaad. Her ey kocas Kenin 55 yanda kalp yetmezliinden lmesiyle balad.
Bunu ksa srede erkek kardeinin, vey babasnn, annesinin, teyzesinin, iki amcasnn, iki
kuzeninin, kuzeninin einin, vey annesinin ve
en sonunda 38 yandaki olunun birdenbire
kalp yetmezliinden lmesi izledi. Joanne
lmeden nce sevdiklerinin bakmyla ilgilendi;
annesi Alzheimerin yam sra gs kanseri
hastasyd ve kalasn iki kez krmt; erkek
kardei Richard akcier kanserinden, teyzesi
Becky karacier kanserinden lmt. Sanki
sevdiim herkesin yardma ihtiyac vard diyor
Joanne (Hill, 2002, s. 21).
nsan bu kadar kayba nasl dayanabilir? Bu
trajedilerden herhangi birisinin bizi t-
kezleteceine kuku yok ve hi

kukusuz bu kadar ksa zamanda
bunca ac ekmek biroumuzu
pes etme noktasna getirir, so-
GENEL EREVE
Stres ve tnsan Sal
Salamlk ,
Kendini Yetkili Hissetmek: Alglanan Kontroln nemi'
' -Yapabileceim 'Bilmek: z yeterlik
Olumsuz Olaylar Aklamak:
renilmi aresizlik yimserlik:
Bardan Dolu Yan-
- * sim Grmek
Stresle Baa fkmak ^ Streste Baakmada Cinsiyete

Bal. Farkllklar Sosyal Destek.
Bakalarndan Yardm Almak _
Aahnak^ Travma'YaratsaM
SOSYAL PSKOLOJ
90
nulan fiziksel ve duygusal salmz ciddi ekilde etkilerdi. Oysa Joanj ne

kesine ekilmek yerine Karanlk Yllar olarak adlandrd bu nemi byk bir
g, zarafet ve dayankllkla atlatt. Akrabalarndan btfS kann veraset
ilemlerini yapt ve karmak yasal meselelerle baanl bjaj ekilde urat.
Birok arkadana ve aile yesine yardm ve dest ek sajJH d. niversiteye
geri dnd, Avrupa seyahatine kt ve deneyimlen halim knda bir kitap
yazd. Hayat hem gneli, aydnlk yerlerle hem de frt nal zamanlarla
doludur diyordu. Her ikisinde de daha gl, daTf|| mutlu ve salkl
olmama yardm eden bilgelik ve doruluun altn pn-p tlann aradm.
(Hill,
n.d.).
M
Belki de Joanne her trl frtnaya gs germesini salayan byk!

bir i g rezerviyle doan, nadir insanlardan biriydi. te yandan yai?!
:j
mm nne kard zorluklara gs germek her zaman o kadar da ko~> lay

olmamt. ocukluunda ve sonrasnda depresyonla mcadele etmi: evliliinin
ilk yllannda krmz reeteli ilalara baml olmutu; birok fiziksel rahatszl
vard, yle ki hayat sigortas yaptrmakta bile glk, ekiyordu. Bugn, diyor
kitabnda yllar boyunca birbirini izleyen travma zerine travmadan sonra
kendimi bedenen salkl ve zihnen din hissediyorum. Bunu ansma deil, farkl
seimler yapmaya karar vermeme borluyum (s. 133). Hill, hayatta kalma
baarsn zor deneyimleri sonucunda rendii ve hayatna uygulad bir dizi
gkkua tedavisine borlu olduuna inanyor.
Bu blmde psikolojinin, yeni gelimekte olan, fiziksel ve zihinsel salk
alanna uygulanmasn ele alacaz. ncelikli konumuz sosyal psikoloji, ile salk
arasndaki balant olacak: insanlar yaamlarndaki stresle nasl baa kyor; baa
kma tarzlan ile fiziksel ve zihinsel salk arasndaki iliki; insanlann daha
salkl davranmalann nasl salayabiliriz. Bu arada Joanne Hillin hikyesine
yeniden dnecek, gkkua tedavilerini ele alacak ve bunlardan en azndan
bazlannm sosyal psikoloji ve salk zerine yrtlen aratrmalar tarafndan
desteklendiini greceiz.
STRES ve NSAN SALII

Beden salmz mikrop ve hastalklardan baka eyler de etkiler -hayatmzdaki stres miktann ve bu stresle nasl baa ktmz da dnmemiz
gerekir (Chida & Hamer, 2008; Inglehart, 1991; Koolhaas, de Boer, & guwalda,
2006). Bu alandaki ilk almalar insan hayatnn stres tarafndan nasl

etkilendiini gsteren baz u rnekleri belgelemitir. Psikolog W. B. Cannonm
(1942) rneklerine bakalm:
Yeni ZelandalI bir kadm bir meyve yer ve bu meyvenin kabile efi iin
ayrlan yasak meyvelerden alndm renir. Dehete kaplr, sal
bozulur ve ertesi gn lr -meyvede hibir sorun olmamasna karn.
Afrikada adamn biri arkadayla kahvalt eder, karnn doyurur ve yoluna
devam eder. Bir yl sonra kahvaltda bldrcn eti olduunu renir ki kendi
kltrnde bu kesinlikle yasak bir yiyecektir. Adam hemen titremeye balar
ve 24 saat iinde lr.
AvustralyalI bir adamn sal byc hekimin laneti zerine bozulur.
Sal ancak byc hekim laneti kaldrdktan sonra dzelecektir.
Bu rnekler byk olaslkla size tuhaf, Ripleyin ster nan ster inanma
hikyeleri gibi geliyor. O zaman psikolojik bir travmadan sonra birok benzer ani lm vakalarnn yaand gnmz ABDsine bakalm. nsanlar
hayatlarnda bir ei kaybetmek, iflas etmek ya da yeni bir evreye yerlemek
zorunda braklmak gibi byk alkantlar yaadklarnda lm olaslklar
da ykselir (Morse, Martin, & Moshonov, 1991). Los Angeles blgesinde 17
Ocak 1994 tarihinde yaanan byk bir depremden hemen sonra kalp krizi
nedeniyle aniden len insanlann saysnda art olmutu (Leor, Poo- le, &
Kloner, 1996). 11 Eyll 2002deki terrist saldrlanndan sonra da birok
insan psikolojik ve fiziksel sorunlar yaamt (Schlenger ve ark., 2002; Silver,
Holman, Mclntosh, Poulin, & Gil-Rivas, 2002). Bir almada Connecticutun
New Haven ehrinde yaayan yetikinlerden oluan bir r- neklemin kalp
atlan llmt. Saldmlardan nce kalp atlan llen bir kontrol
grubuyla karlatnidnda, 11 Eyll sonras meklemin kalp at hz
deikenliinde d olduu grlmt ve bu da ani lm riskini
arttmyordu (Gerin ve ark., 2005; Lampert, Baron, McPhearson, & Lee,
2002). Dier yandan, az sonra greceimiz gibi, 11 Eylln uzun vadeli etkileri zerine yrtlen aratrmalarda uzun sreli olumsuz tepkilere dair
ok fazla veriye rastlanmamtr. Stresin psikolojik ve fiziksel salmz
zerindeki etkileri tam olarak nedir ve bununla en etkin ekilde baa kmay
nasl renebiliriz?
Salamlk
lk olarak insanlarn ok salam olduklarn sylemekle ie balayalm. Hi
kukusuz, hepimiz, ister gndelik iti kak, ister byk, hayatmzn akn
deitiren byk olaylar olsun, karmza kan zorluklara gs germek
zorundayz. Elbette ki bu olaylann psikolojik ve fiziksel salmz zerinde
olumsuz etkileri olabilir, ancak Joanne Hill gibi birok insan bunlarla son derece
baarl bir ekilde baa kabilirler. Aratrmaclar insanlann sevilen birisinin
lmesi ve 11 Eyll terrist saldmlan da dhil olmak zere byk olaylara
verdikleri tepkileri aratrmtr. Bu tip travmalara verilen en yaygn tepki stresli
olaylara verilen hafif, geili tepkiler ve bunu izleyen normal, salkl ileyie hzl
bir dn olarak tanmlanabilecek salamlktr (Bonanno, 2004, 2005; Bonanno &
Mancini, 2008).
Hayatn en byk zorluunu, sevilen birisini yitirmeyi dnn. Akl sal
uzmanlan yllar boyunca yas tutmann doru yolunun, youn bir znt ve
sknt dneminden gemek ve bu srada duygulanyla yzleip bu duygularla
hesaplatktan sonra kayb kabullenmek olduunu dndler. An sknt
belirtileri gstermeyen insanlann yadsma durumunda olduu ve daha sonra daha
byk sorunlar yaayaca dnlrd. Aratrmaclar insanlann sevdiklerini
kaybettiklerinde verdikleri tepkileri sistematik olarak incelediklerinde ise ortaya
ilgin bir olgu kyordu: Birok insan nemli bir sknt yaamadan hzla
iyileiyordu (Wortman & Silver, 1989). rnein, dul kalan eler zerinde
yrtlen almalarda genel olarak elerin yansnda nemli, uzun sreli
rahatszla rastlanmtr (Bonanno, Boemer, Wortman, 2008; Bonanno,
Moskowitz, Papa, & Folkman, 2005). Joanne Hill gibi olanlar ise depresyon
belirtileri gstermemi ve olumlu duygular yaayabilmilerdir.
Belki de bu insanlarn yadsma durumunda olduunu ya da elerine o denli
bal olmadklann dnyorsunuz, ancak bu olaslklara dair herhangi bir veri
sz konusu deil. Tersine, yaanan travmalarn olduka ac verici olmakla birlikte
birok insann bunlan kolaylkla atlatabilecek kaynaklara sahip olduunu gsteren
verilerin says her geen gn artyor. Ay-.s
Streslt olaylara, verilen, hafif geili tepkiler ve bunu hzl bir ekilde normal, sa- , likit
ileyie dnn izlenesi.
..
m rntye, Oklahamoda 1995 ylnda

yaanan bombalama olayna mdahale
eden kurtarma ekiplerinin tepkilerinde ve
New Yorklulann 11 Eyll olaylanna
gsterdikleri
tepkilerde
insanlarn
dier
verdikleri
tepkilerde
olduu,
ok
stresli
de
gibi,
olaylara
rastlanmtr.
artc, ancak bu trajedilere uzun sreli

olumsuz tepkiler veren insanlann says
azdr (McNally &
Breslau, 2008; Seery, Silver, Holman,
Ence, & Chu, 2008; Updegraff, Silver,
& Holman, 2008). Yine de, baz insanlar
stresli olaylara iddetli olumsuz tepkiler
gsterirler.
nsanlann
stres
karsnda
hemen toparlanmasn ya da kntye
nsanlar stresli olaylar karsnda artc bir
uramasn belirleyen etmenler nelerdir?
salamlk sergilerler. rnein, 11 Eyll terrist
Olumsuz
Stres
saldrlarna gsterilen tepkiler zerinde yrtlen
zerine aratrmalara! nclerinden Hans
aratrmalarda uzun vadeli depresyon ya da dier
Deneyimlerin
Etkisi
Selye (1956,1976) stresi bedenin tehdit

niteliindeki olaylara verdii fizyolojik
akl sal sorunlar sergileyen insan saysnn

grece az olduu grlmtr.
tepki olarak tanmlamtr. Selye bedenin, kayna ister psikolojik ister fizyolojik
travma olsun, evreden gelen tehditlere nasl uyum saladna odaklanmtr.
Daha sonra aratrmaclar yaamdaki olaylan tehditkr nitelikli yaparm ne
olduunu incelemitir. rnein, Holmes ve Rahe (1967) stresi insanlann d
kaynakl bir olaya tepki olarak ne kadar deimeleri ve uyum salamalan gerektii
eklinde tanmlamlardr. Deiimin boyutu ne kadar bykse yaadmz stres
de o denli byk olur. rnein, bir e ldnde insan yaam hemen her ynyle
deiir ve bu da byk bir stres yaratr. Bu stres tanm kiinin gndelik rutininde
byk deiikliklere yol aan mutlu olaylar iin de kullanlr. niversiteden
mezun olmak mutlu bir olaydr, ancak arkadalardan aynhnak ve i aramak, tam
zamanl almak ya da lisans yapmak gibi yeni bir duruma uyum salamay
gerektirdii iin stresli de olabilir.
Baz mutlu olaylar da strese neden olabilir. Fotoraflarda grlen durumlardan hangisi stres
yaamanza neden olabilir?
Holmes ve Rahe (1967) insanlann yaamlarndaki deiimin miktanm

deerlendirmek iin Sosyal Yemden Uyum Deerlendirme lei olarak
adlandrdklan bir lek gelitirmitir. lek u ekilde kullanlr: Katlmclara
zerinde boanma ya da patronla sorun gibi, her birine ne kadar stresli
olduunu gsteren puanlar atanm, belirli olaylann bulunduu bir liste verilir
(rnein, boanma 73 puan, patronla sorun 23 puan alr). nsanlar bir yl nce
balanna gelen olaylan iaretlerler ve bu olaylara verilen puanlan toplayarak genel
yaam deiimi puanna ularlar. eidi almalarda insanlann aldklan
puanlar ne kadar yksekse, zihinsel ve fiziksel salklannn o denli kt olduu
grlmtr (Almeida, 2005; Doh- renwend, 2006; Seta, Seta, & Wang, 1990).
lk lek biraz demode kalmtr ve gnmzde bitirme smavlan gibi
niversite rencilerini strese sokan olaylan iermez. Dene ve Gr! almasnda
zellikle niversite rencileri iin yakn gemite hazrlanm bir
SOSYALPS]KOLOjI
861*
DENE ve GR!
niversite Hayat Stres ^'***'

w
i--' **
Talimatlar: Geen yl banza gelen olaylar m stres puamni en son koloi yazn; daha
sonra puanlan toplayn.
Olay
Tecavze uramak
HIV virs tadn renmek
Tecavzle sulanmak
Yakn bir arkadan lm
Yakn bir akrabann lm
Cinsel yolla bulaan bir hastala
yakalanmak (AIDS dnda)
Hamilelik endiesi
Final haftas
Partnerinizin hamile kalmasndan
Stres Puan
100
100
98
97
96
94
91
90
Puannz
------------------------------------------------------------------------------------
................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-).........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ................................................................1
ROBIN M. AKERT ......................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler.................................................................................4
Balarken................................................................................21
Teekkr.................................................................................26
BALANTILAR..........................................................................40
SOSYAL ETKNN GC.............................................................47
Gereksinimi.............................................................................61
S....................................76
ebk yk SSSfifS.................................................................126
m : *......................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi.........................................................................183
mmm..................................221
:hdt....................................392
^ps...................................................................................397
la I.....................................135
n i........................................................................................135
lli..........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...............................................................................56
rrr ^......................................................................................94
r*--1=-* sas^s#............................................................105
versiyonunu bulabilirsiniz. Siz de bu testi yapn ve puannz hesaplayn. Sonu

nasl? lei gelitirenler niversite rencilerinden oluan bir rnekleme
Olay
Stres Puan
Ev durumunda deiiklik (huzursuzluk,

tanma)
1247
(Ren1998).
stres
kaygl
hasta
kesin
kesin
daha
stresli
baz
Herkesin nnde ekime ya da performans
69
Fiziksel kavgaya tutumak
66
Oda arkadayla yaanan sorunlar
66
t deiimi (bavuru, yeni i, ite huzursuzluk)
65
Gelecek ile ilgili byk planlar ya da kayglar
65
Nefret ettiiniz bir ders
62
Alkol ya da uyuturucu kullanm
61
Hocalarla takma
60
Yeni bir dneme balama
58
lk defa bilisiyle kma
57
Kayt
55
Srekli bir ilikiyi srdrmek
55
Kamps ya da ile ev arasmda gidip gelmek
54
Akran basklan
53
Evden ilk defa uzak kalmak
53
Hastalanmak
52
D grn hakknda endieler
52
Tm derslerden en yksek notu almak
51
Sevdiiniz zor bir ders
48
Yeni arkada edinmek; arkadalarla geinmek
47
renci demeine ayak uydurmak
47
Snfta uyuyakalmak
40
Bir spor etkinliine (rnein, futbol

ma) katlmak
fark
69
Toplam Puan
bu
sorunlardan biri,
20
Puannz
uyguladklarnda
ortalama
puann
olduunu buldular
ner & Mackin,
nsanlann yaad
orannn kendilerini
hissetmeleri
ve
olmalan
ile
balantl olduunu
neredeyse
#sf
olarak
syleyebiliriz.
Bununla
birlikte
bulgular o kadar da
deil.
rnein,
nce
de
deindiimiz
gibi,
olaylar
yaayan
insanlar
olduka
salamdr. Sizin de
etmi
olabileceiniz gibi
almalarla ilgili
bunlann ounda deneysel desenlerin deil, korelasyon deseninin kullanlm

olmasdr. Yaamdaki deiiklikler ile salk sorunlar arasnda korelasyon olmas
yaamdaki deiikliklerin hastaln nedeni olduu anlamna gelmez (korelasyon
ve nedensellik iin bkz. 2. Blm). Kimi aratrmaclar nc deikenlerin
rol olduunu ikna edici bir ekilde savunmu ve yaamlarnda zorlu deiiklikler
yaama ve hastalk geirdiklerini syleme olasl yksek baz insanlar olduunu
ne srmlerdir (Schroeder & Costa, 1984; Watson & Pennebaker, 1989). Bu
aratrmaclara gre salk sorunlarna neden olan ey, yaamdaki deiiklikler
deildir. Aslnda belirli ayrc kiilik zellikleri, rnein olumsuz ruh hlleri
yaama eilimi olan insanlann yaamda zorluklarla karlama ve salk sorunlan
yaama olaslklan daha yksektir.
Holmes ve Rahenin gelitirdiine benzer envanterlerin dier bir sorunlu yam
da orta snfn yaad stres yapc etmenlere odaklanmas, yoksul ve aznlk
gruplannn yaad stres yapc etmenlere yeterince yer verilmemesidir. Yoksulluk
ve rklk gibi deikenler stresin nemli nedenleri arasnda yer alr (Clark,
Anderson, Clark, & Williams, 1999; Jackson ve ark., 1996; Gibbons, Gerrard, &
Cleveland, 2004; Giscombe & Lobel, 2005). Dahas, bu deikenlerin sal
etkiledii her zaman o kadar da ak deildir. Bir grubun rkla ne kadar maruz
kaldysa salnn o kadar kt olacam duymak sizi artmayabilir. te yandan,
en fazla rk tutum sergileyen ounluk gruplannn salk durumlarnn ktye
gittiini duymaksa sizi ok artabilir (Jackson & Inglehart, 1995). Irklk
genellikle dmanca ve saldrgan davranlarla ilikilendirilir ve dmanca
davranlarn kalp yetmezlii gibi salk sorunlarna yol atn gsteren veriler
bulunmaktadr. Kukusuz, stres ve salk arasndaki ilikiyi anlamak iin yoksulluk
ve rklk gibi topluluu ve kltr ilgilendiren deikenleri de anlamamz
gerekir.
Alglanan Stres ve Salk

niversite Yaam Stres Envanteri gibi leklerle ilgili dier bir sorun da sosyal
psikolojinin temel ilkelerinden birini ihlal etmesidir: znel durumlar insanlan
nesnel durumlardan daha ok etkiler (Dohrenwend, 2006 Griffin & Ross, 1991).
Elbette ki baz durumsal deikenler bizim yorumumuzdan bamsz olarak
salmz iin tehdit oluturabilir (Jackson & Inglehart, 1995; Taylor, Repetti, &
Seeman, 1997). rnein, Los Angeles gibi hava kirliliinin yksek olduu
blgelerde byyen ocuklann cier-1 lerinin, daha temiz havada byyen
ocuklara oranla, %10 ila 15 daha az! verimli alt grlmtr (Peters ve ark.,
1999). Yine de, kimi evresel olaylar yoruma aktr ve yle grlyor ki yalnzca
bunlan olumsuz bir e,; kilde yorumlayan insanlan kt etkilerler. Kimi renciler
iin dnem de-- vi hazrlamak byk bir alkantya neden olur; dierleri iinse
kk br rahatszlktan baka bir ey deildir (hatta bundan zevk alanlar bile olabilir). Baz insanlar iin boanmak zararl bir ilikiden ka, bir zgrleme, kimileri
iinse ykc bir kiisel baanszlktr. Richard Lazarusun (1966, 2000) stres
zerine nc niteliindeki almasnda belirttii gibi, sorunlara yol aan nesnel
deil, znel strestir. Bir olaym stresli olmas iin kiinin onu stresli olarak
yorumlamas gerekir; o hlde stresi insanlann evrenin talepleriyle ba
edemediklerini hissettiklerinde yaad olumsuz duygu ve inanlar olarak
tanmlayabiliriz.
Joanne Hillin 4 yl iinde yaad kayplan dnn. Joanne, Holmes ve
Rahem Sosyal Yeniden Uyum Deerlendirme leini doldursayd yaam
deiimi birimlerinde ok yksek bir puan alrd. Kurama gre, iddetli fiziksel
sorun riski yaratacak kadar byk bir stres yaamas gerekirdi. Jo- annenin bu
olaylan byle zarafet ve gle atlatmas insanlann tepkilerini yaamlanndaki stresli
olaylann saysna bakarak ngrmeye almann snrlan olduunu gsteriyor.
nsanlann sorunlan ve karlatklan glkleri nasl yorumladklarm da hesaba
katmamz gerekiyor.
Stresin znel tanmn kullanan almalar olumsuz deneyimlerin salmz
iin kt olduunu doruluyor. Gerekten de olaylann olumsuz bir ekilde
yorumlanmasndan kaynaklanan stres, baklk sistemimizi dorudan etkileyerek
hastalklara kar daha savunmasz olmamza neden olabilir. Nezleyi ele alalm.
nsanlar nezleye neden olan virse maruz kaldklannda yalmzca %20 ila 60
hasta olur. Bu yzdenin iine kimlerin gireceini belirleyen etkenlerden biri de
stres olabilir mi? Bu sorunun yantn arayan aratrmaclar gnlllerden bir
haftalarm ngilterenin gneyindeki bir aratrma enstitsnde geirmelerini
istediler (Cohen, Tyrrell, &
Stres
nsanlann evrenin talepleriyle ba edemediklerini hissettiklerinde yaad olumsuz duygular
ve inanlar.
Smith, 1991, 1993). Stres lei olarak katlmclar yaamlarn olumsuz ynde
etkileyen son denemdeki olaylann bir listesini yaptlar. (Stres tanmmzla tutarl
olarak, katlmclar yalnzca olumsuz olarak nitelendirdik- len olaylan listeye dahil
ettiler.)
Daha sonra aratrmaclar kathmclann burunlarna nezleye yol aan virs ya
da tuzlu su ieren bir karm damlattlar. Katlmclar birka gn boyunca
bakalaryla temas kurmayacak ekilde karantinaya alndlar. Sonular?
Yaamlannda byk stres olanlann virs nedeniyle nezle olma eilimleri daha
yksekti (bkz. ekil SPI-2.1). En az stres bildirenler arasnda nezle grlme oran
%2 7 olmutu. Bu oran insanlann bildirdii stresle orantl bir ekilde ykseliyor ve
en ok stresi bildirenlerde %50 ile tavan yapyordu. Stresin bu etkisi souk
algnlna neden olan almann yln hangi dnemine denk geldii, kathmclann
ya, kilosu ve cinsiyeti gibi, dier etmenler hesaba katldnda da deimiyordu.
Bu ve benzeri almalar insanlann yaad stres ile hastalklara kar baklklarnn. orantl olduunu gsteriyor (Cohen ve ark., 2008; OLeary, 1990;
Stone ve ark., 1993).
Cohen ve meslektalannn dzenledii alma elbette ki korelasyon desenine
dayanyordu; bu da yorum hakknda daha temkinli olmamz gerektiriyor.
nsanlann yaad stres oram llm ve souk algnlna yakalanma olashklan
ile arasndaki korelasyon ilikisine baklmt. Insanla- nn baklk sistemini
zayflatan stresin kendisi deil, stresle arasnda ko-
ekiISPl 2.1
Stres
ve
Katlmclar
nezle
ilk
olma
olarak
eilimi.
souk
algnlna neden olan virse maruz

braklm, daha j sonra da tecrit
edilmitir. <u Yaadklan stres ne kadar
bykse bu virs nedeniyle nezle olma

olaslklan da o denli yksektir.
(Cohen, Tyrell, & Smith, 1991

3-4 5-6 7-8 9-10 11-12 Psikolojik stres endeksi
relasyon ilikisi bulunan baka bir deiken de olabilirdi. Elbette ki insan- 'Wtk lan
uzun sreli ve byk stres altnda kalacaklar bir koula rastgele olarak S atamak,
deneysel almalarn etik anlay asndan kesinlikle kabul edilebilir bir
uygulama olmazd. Bununla birlikte, insanlann laboratuvarda, 6 H dakika
boyunca hi durmadan aritmetik problemleri zmek ya da aniden Jn gelen istek
zerine bir konuma yapmak gibi, hafif stresli grevlerden on- 'mm ce ve sonraki
baklk tepkilerini len almalardan sz edebiliriz. Bu tip grece hafif stres
yaratclar bile baklk sistemi zerinde etkili olabil- JB mektedir (Cacioppo,
1998; Cacioppo ve ark., 1998).
'M
Stresin sal olumsuz ynde etkilediini gsteren bulgular, ortaya nemli bir
soru kanyor; insanlann bir durumu stresli olarak alglamasna JgB neden olan ey
tam olarak nedir? En nemli belirleyicilerden biri insanlann olay zerinde sahip
olduklanna inandklan kontroln miktandr. S
Kendini Yetkili Hissetmek: Alglanan Kontroln nemi

Hayatta bazen yle zamanlar olur ve kontrolmz o denli yitirmi hissederiz ki aresizlik ve umutsuzluk srekli yoldamz haline gelir. Oysa seim yapmak, tpk nefes gibi, bizim bir paramzdr. Her zaman bir seme
ansmz var. (Hill, 2002, s. 128).
Bir dizi cmle okuduunuzu ve her cmle iftinde hangisinin daha doru
olduuna gre bir seim yapmanz gerektiini dnn. rnein, sizce
insanlann yaadklan talihsizlikler kendi hatalanndan kaynaklanr ifadesi
mi, yoksa insanlann yaamlanndaki zntl eylerin birou ansszlktan
kaynaklanr ifadesi mi doru? Sizce u iki cmleden hangisi daha doru:
yi alm renci iin haksz snav ya hi yoktur ya da ok nadir grlr
m, yoksa Sorulann derste anlatlanlarla alakasz olduu smav o kadar
oktur ki almak gerekten de hibir ie yaramaz. Bu ifadeler i-d
denetim oda almasnda uygulanan testten alnmtr (Rot- ter, 1966) ve
olanlann onlan kontrol etmemize bal olduuna karlk olaylann iyi ya da
kt sonulannn kontrolmz dnda olduuna inanma eilimini lmek
iin uygulanr. Her ifade iftinin ilki isel kontrol odat-D Denetim Oda
Olanlann onlan kontrol etmemiz dolaysyla gerekletiine ya da iyi ya da kt
olaylarla kontrolmz dnda olduuna inanma eilimi.
1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Yl

ekil SP 2.2
niversite rencilerinde zamana bal i-d denetim oda inantan.
Grafikte grld gibi, son 50 yl ierisinde ABDdeki niversite rencilerinde d denetim
odana ynelik inanlara doru bir kayma sz konusudur. Yani, yaamdaki iyi ya da kt
eylerin kendi denetimleri dnda olduuna giderek daha fazla inanmaktadrlar.
(Twenge, Zhang, & im, 2004 almasndan uyarlanmtr.)
n, yani insanlarn kaderlerini kontrol edebileceklerine dair inanlarn yanstr.

kinci ifade ise d kontrol odan, yani olanlann yazgmzdan kaynakland
inancn yanstr.
Jean Twenge ve meslektalannn (Twenge, Zhang, & im, 2004) dzenledii
aratrmada 1960 ve 2002 yllan arasnda ABDdeki niversite rencilerinin
kontrol oda leinde gittike d kontrol odana kaymakta olduunu buldular.
Yani, ekil SPl-2.2de de grld zere, niversite rencileri balanna gelen
iyi ya da kt eylerin, kendi kontrolleri dnda olduuna gittike daha ok
inanyorlar.
Bu eilimin nedenleri tam olarak net deil; ABDde yaayan yeni kuan
gittike daha fazla yabanclamas ve artan gvensizlik duygulan bunun
nedenlerinden biri olabilir (Fukuyama, 1999; Putnam, 2000). Nedenleri her ne
olursa olsun, sosyal psikoloji aratrmalanna gre kiinin yazgs zerinde daha az
kontrol sahibi olduunu hissetme eiliminde olmas, psikolojik ve fiziksel
salmz asndan iyi deildir. rnein, Shelley Taylor ve meslektalan (Taylor,
Lichtman, & Wood, 1984) meme kanseri olan kadnlarla grm ve birounun
kanserlerinin durumunu kontrol edebileceklerine inandklarn grmtr. Bir adam
karsn yle anlatyor: Kitaplar, kitapklan vard, alt, kanser hastalanyla
konutu. Bana gelenlerle ilgili her eyi rendi ve bununla savat. Ona kar
sava at. Buna 'Arabalarla ember oluturup kar koymak diyordu (alnt
Taylor, 1989, s. 178). Aratrmaclar kanserlerinin kontrol edilebilir olduuna
inanan kadmlann daha iyi uyum gsterdiini buldular (Folkman & Moskowitz).
Daha sonraki almalarda alglanan kontrol, yani evremizi olumlu ya da
olumsuz sonular douracak ekilde etkileyebileceimiz inancnn fiziksel ve
zihinsel salkllkla ilikili olduu grld (Averill, 1973; Lachman, 2006;
Skinner, 1995; Thompson, 1999). rnein, arterlerindeki tkanklk nedeniyle kalp
anjiyosu olanlarda geleceklerini zerinde daha fazla kontrol sahibi olduklann
hissedenler, daha az kontrol sahibi olduklann hissedenlere oranla, gelecekte daha
az kalp sorunu yaarlar (Helgeson, 2003; Helge- son & Fritz, 1999). Joanne Hill
bunu anlamt; gkkua tedavilerinden biri yle diyor: Hayatta kalp
serpilecek miyiz; yoksa solup lecek miyiz, bu aradaki fark gerekten belirleyen,
glendirici bir tedavi olan Seime- nin Gcdr" (Hill, n.d.).
Bakmevlerinde Artan Alglanan Kontrol Alglanan kontroln en dramatik
etkilerinden bazdan bakmevlerinde kalan yal insanlarla yaplan almalarda
bulunmutur. Bakmevinde ya da hastanede yaamak zorunda kalan insanlann ou
yaamlannm kontroln yitirdiklerini hissederler (Raps, Peterson, Jonas, &
Seligman, 1982). nsanlar uzun sreli bakm tesislerine genellikle kendi istekleri
dnda yerletirilirler ve oradayken ne yapacakla- n, kimi grecekleri ya da ne
yiyecekleri konusunda kendilerine pek sz dmez. ki psikolog bu insanlann
kontrol duygularn arttrmann onlara yardmc olacana inanyordu (Langer &
Rodin, 1976). Connecticuttaki bakmevi mdrnden bakmevinde kalanlara
dndklerinin aksine, yaanlan zerindeki sorumluluklannn olduka fazla
olduu mesajm vermesini istediler, ite mdrn konumasndan bir alnt.
Alglanan Kontrol
evremizi olumlu ya. da olumsuz sonular douracak ekilde etkileyebileceimiz
inana.
Yallara hayatlarn kontrol edebilecekleri hissini vermenin hem fiziksel hem de

psikolojik adan olumlu sonular dourduu grlmtr.
Alabileceiniz ya da almanz gereken kararlan bir dakika iin durup bir dnn. rnein,
kendinize bakmak, burasnn gurur duyacanz ve mudu olacanz bir yuva olup
olmadna karar vermeniz, sizin sorumluluunuzda. Odalarnzn nasl dzenlenmesini
istediinize, olduu gibi mi kalmasn istiyorsunuz yoksa mobilyalann yerlerini deitirmek
iin personelden yardm m isteyeceksiniz, siz karar vermelisiniz. Zamannz nasl geirmek
istediinize siz karar vermelisiniz (...) Buradaki bir eyden memnun deilseniz deimesinde
etkiniz olabilir (...) Bunlar imdi ve her gn zaman zaman karar vermeniz ve zerinde
dnmeniz gereken eylerden yalnzca birka.
Aynca mdr gelecek hafta bir filmi iki gece gstereceklerini ve hangi gece
seyretmek istediklerine kendilerinin karar vermesi gerektiim syleyecekti. Son
olarak, bakmevi sakinlerinden her birine bir ev bitkisi hediye edecekti, ancak
bunlan kabul edip bakmn stlenmeye kendileri karar verecekti (hepsi kabul
etmiti). Mdr karlatrma grubuna atananlara da bir konuma yapacakt. Bu
konuma tek ve nemli bir adan farklyd -karar verme ve sorumluluk sahibi
olmaya yaplan btn atflar kanlmt. Bakmevinde kalanlann mutlu olmalarn
istediini syleyecek, ancak yaamlarn kendilerinin kontrol etmesi hakknda
hibir ey sylemeyecekti. Gelecek hafta bir filmi iki gece gstereceklerini ve filmi
kimin hangi gece seyredeceinin kendilerine bildirileceini de sylemiti. Bu
gruptakilere de
ev bitkileri verileceini, ancak bitkilerin bakmlarn hemirelerin yapacan

da ekleyecekti.
Mdrn konumas bakmevinde kalanlarn hayatnda byk bir deiim
yaratmam gibi grnebilir. Uyarlan kontrol grubundakilere yaamlarnn
sorumluluunun kendi ellerinde olduu sylenmi ve sulamalar iin bir bitki
verilmiti. Bu o kadar da gl bir ey gibi durmuyor, deil mi? te yandan,
bakmevi ya da hastaneye ya tnlan ve kendisini aresiz ve kstlanm hisseden
birisi iin kk bir kontrol art bile byk etkiler dourabilir. Gerekten de
uyanlan kontrol grubundakiler, karlatrma grubundakilere oranla, daha mutlu ve
daha aktif olmulard (Langer & Rodin, 1976). Daha da dramatik bir etki ise
mdahalenin bakmevinde kalanlann saln glendirmi ve sonraki bir buuk
yd ierisinde lm oranlann drm olmasdr (Rodin & Langer, 1976).
Mdrn konumasndan 18 ay sonra uyanlan kontrol grubundakilerin
Geici
kontrol
Karlatrma
koulu
Rodin & Langer (1977)

Schulz & Han usa
ekil SPI 2.3
(1978)
Alglanan kontrol ve lm oranlan
iki almada bakmevlerinde kalan yallara yaamlarnda kontrol sahibi olduklan hissettirilmitir. Bir almada ("Rodin & Langer, 1977) mdahale zamanla sona ermemi,
bylece yallarda kontrol hissi srekli olmutur. Grafiin sol blmnde grld gibi bu
mdahale lm oranlann olumlu bir ekilde etkilemitir. Mdahaleye katlanlar arasnda,
katlmayanlara otanla, 18 ay ierisinde hayatla kalanlann says daha fazladr. Dier
almada (Schulz & Hanusa, 1978) mdahale geici olmutur. Grafiin sa blmnde
grld gibi, nce kontrol sahibi olduktan sonra bu kontroln ellerinden alnmas lm
oranlann olumsuz etkilemitir.
(Rodin St Langer, 1977; Schulz & Hanusa, 1978 almalarndan uyarlanmtr.)
%15i, karlatrma koulundakilerin ise %30u lecekti (bkz. ekil SP- 2.3,
sol panel).
Baka bir aratrmac bakmevlerinde kalanlann kontrol duygulann farkl
bir yoldan arttrmtr (Schulz, 1976). niversite rencileri Kuzey
Carolinadaki bir bakmevini 2 ay boyunca haftada bir kez ziyaret etmitir.
Uyanlm kontrol koulunda ziyaretlerin ne zaman olacana ve ne kadar
sreceine bakmevi sakinleri karar vermitir. Rastgele atanm karlatrma
koulunda ise bu karan bakmevi sakinleri deil, renciler verir. Yani, her iki
kouldaki bakmevi sakinleri de ziyaret edilmi, ancak yalnzca bir gruptakiler
ziyaretlerin skln ve sresini kontrol edebilmitir. Bu, kk bir fark gibi
grnebilir, ancak yine, bakmevi sakinlerine yaamlan zerinde kontrol
sahibi olduklanna dair bir his verilmesi dramatik sonular dourmutur. 2 ay
sonra, uyanlm kontrol koulundakilerin, karlatrma koulundakilere
oranla, daha mutlu, daha salkl, daha aktif olduklan ve daha az ila
kullandklan grlmtr.
Schulz birka ay sonra bakmevine dnerek mdahalesinin, lm oranlan
zerindeki etkisi de dhil olmak zere, etkilerini deerlendirdi. Langer ve
Rodin (1976) almasnn sonulanna dayanarak rencilerin ziyaretlerini
kontrol edebilenlerin kontrol edemeyenlere oranla daha salkl olmalann
ve hayatta kalma olaslklannm daha yksek olmas beklenebilir. te yandan
iki alma arasnda nemli bir fark vard: Langer ve Rodin almasnda
bakmevinde kalanlara srekli bir kontrol hissi verilmiti, oysa Schulz
almasndaki bakmevi sakinleri ise kontrol nce yaam, ancak daha
sonra yitirmiti. Langer ve Rodinin almasndaki katlmclar farkl
etkinliklere hangi gnlerde katlabileceklerine hl karar verebiliyorlard,
bitkilerinin bakm hl onlann ellerindeyd ve alma bittikten sonra bile
balanna geleceklerde bir fark yaratabileceklerini hissediyorlard. Buna
karlk Schulzun almasyla birlikte renci ziyaretleri de sona ermiti.
Ziyaretleri kontrol edebilen bakmevi sakinleri birdenbire bu kontroln
kaldmldgm grmlerdi.
Ne yazk ki Schulzun almas istenmeyen bir etki dourmutu: Program sona erdikten sonra uyanlan kontrol grubundakilerin durumlan ktleti
(Schulz & Hanusa, 1978). Karlatrma grubundakilerle karlatmldmda
sahk durumunun bozulmas ve yaama arzusunu yitirme eilimi daha
fazlayd ve lm oranlan da daha yksekti (bkz. ekil SPI-2.3 sa panel). Bu alma niversitelerdeki bakmevleri, cezaevleri ve akl hastan
rine gnll ziyaret programlan asndan ok nemli dersler ieriyor,
programlar ksa vadede ok yararl olabilir, ancak bittikten sonra verdi ri
zarar, getirdikleri yarardan byk olacaktr.

Hastalk, Kontrol ve Salkllk Bu konuyu birka uyaryla bitirelim, olarak,
alglanan kontrol ile sknt arasndaki balant Dou kltrle ' oranla Bat
kltrlerinde daha nemlidir. Bir almada Asyallann, Ba lara oranla,
alglanan kontroln kendileri iin daha az nemli oldu syledikleri ve
alglanan kontrol ile psikolojik sknt arasndaki ilikin Batllara oranla
Asyallarda daha az olduu grlmtr (Sastry & Ross; 1998).
Aratrmaclara gre bireyselcilik ve kiisel baarnn dllendirildi- 1 i Bat
kltrlerinde insanlann yazglann kiisel olarak kontrol edemedik lerini
hissettiklerinde sknt duyma eilimleri daha yksektir. Bu aratrmaclara
gre dk bir kontrol hissi Asyallar iin o denli byk bir sorun deildir,
nk Asyallar ortaklaaclk ve sosyal grubu bireysel hedeflerin nne
koymaya daha ok nem verirler.
ikinci olarak, Bat toplumlannda bile alglanan kontrol ile salk arasndaki ilikiyi abartma tehlikesi sz konusudur. Sosyal eletirmen Susan Sontagm da (1978, 1988) gayet yerinde tespit ettii gibi, bir toplum lmcl
olan, ancak iyi anlalamayan bir hastalktan etkilendiinde, rnein 19.
yzylda verem ve gnmzde AIDS, hastalk genellikle insani kusurlara,
rnein inanszla, ahlaki zayfla ya da krk kalbe yklenir. Bunun sonucunda da insanlar hastalklan yznden bazen kendilerini sularlar, hatta
bunu tedavi araynda bulunmamaya dek vardrabilirler. insann hastalnn
kontroln elinde tuttuunu hissetmesi iyi bir ey olmakla birlikte bu
stratejinin kt yam, hasta iyiye gitmediinde iyileememesi yznden
kendini sulamaya balamasdr. Trajik, ancak kanser gibi hastalklar kiinin
kontrol hissi ne kadar yksek olursa olsun lmle sonulanabilir. Bu tip ciddi
hastalklara yakalanm insanlann ahlaki bir knt hissetmeleri,
ngrlemeyen ve tedavi edilemeyen bir hastalk nedeniyle kendilerini
sulamalan, trajediyi bytmekten baka bir ie yaramaz.
Ciddi hastalklarla yaayan insanlar iin hastalk ktye gidiyorken bile
bir tr kontrol hissetmek eitli alardan yararldr. Aratrmalarda kanser ya
da AIDS gibi ciddi hastalklardan mustarip insanlarn hastalk zerinde hibir
kontrolleri olmadm hissetmelerine karn birounun hastaln
sonularn, rnein duygusal tepkilerini ve kendilerini ne kadar yorgun
hissettikleri gibi hastaln fiziksel belirtilerinden bazlarm ' kontrol
edebileceklerine inandklar grlmtr. Bu kiiler hastalklarnn sonularn
ne kadar ok kontrol edebildiklerini hissediyorsa, hastaln nihai sonucunu
kontrol edemeyeceklerini bilmelerine karn, uyum salamalar da o kadar
kolaylar. Ksacas, hastaln kendisi olmasa bi- ' le bir eyi kontrol ettiini
hissetmek nemlidir. Bu tip bir kontrol hissi
nin korunmas, kiinin sal ktye gitse bile psikolojik esenliini
iyiletirebilir (Heckhausen & Schulz, 1995; Morling & Evered, 2006;
Thompson, 2002).
Yapabileceini Bilmek: z Yeterlik

Hayatmz zerinde kontrol sahibi olduumuza inanmak ile istediimiz
eyi elde etmemizi salayacak belirli davranlar gerekten sergileyebileceimize inanmak farkl eylerdir. Samin hayatm kontrol ettiine dair genel
bir hissi olabilir, ancak bu, sigaray kolaylkla brakabilecei anlamna gelir
mi? Albert Banduraya gre bu alandaki z yeterliine, yani istenen sonulara ulamasn salayacak spesifik eylemleri gerekletirme yeteneine olan
inancma bakmak gerekir (Bandura, 1997; Benight & Bandura, 2004). Sam
sigaray brakmasn salayacak davramlan -sigaralann atmak, sigara imeyi
istemesine en ok neden olan durumlardan kanmak, cam sigara istediinde
kendini baka bir eyle megul etmek- gerekletirebileceine inanrsa
baanl olma ans vardr. Bu alanda z yeterlii dkse, yani sigaray
brakmaya ynelik davramlan sergileyemeyeceine inanyorsa, baarsz
olmas olasdr (Carey & Carey, 1993; Holden, 1991).
nsanlarda z yeterlik dzeyi sigaray brakma, kilo verme, kolesterol
dzeyini drme ve dzenli egzersiz yapma gibi salkl davranlara eilimi
ngrr (Bandura, 1997; Koestner ve ark., 2006; Hyde, Hankins, Dea- le, &
Marteau, 2008; Maddux, 1995; Sullivan, OConnor, <Sr Burris, 2006).
Tekrarlayalm, bu davramlan ngren genel bir kontrol hissi deil, kiinin
sz konusu davramlan sergileyebileceine ynelik gvenidir. Birisinin z
z yeterlik
Kiinin, istenen sonulara ulamasn salayacak spesifik eylemleri gerekletirme
yeteneine olan inanc.
yeterlii bir alanda dk, dier alanda yksek olabilir; rnein, kilo vere
cegine ynelik gveni yksekken, sigaray brakabileceine ynelik g dk
olabilir.
z yeterlik iki adan yararldr. Birincisi, bir grevdeki sebat ve a mz
etkiler. z yeterlii dk insanlar umutsuzlua kaplp kolayca v
geebilirler; oysa z yeterlii yksek insanlar kendilerine daha yksek h
defler koyarlar, daha fazla alrlar ve baarszlk karsnda daha fazla sebat
gsterirler -bu da baarl olma olaslklarm arttrr (Cervone & Peakej 1986;
Litt, 1988; Steel, 2007). ikinci olarak, z yeterlik belirli bir hedefe ynelik
alrken bedenimizin verdii tepkileri etkiler. rnein, z yeterlikleri
yksek olan insanlar zor bir grev zerinde alrken daha az kaygla-
z yeterlik Yalnzca tedavi Tedavlsiz kontrol Koul
ekil SP 2.4
Sigaray brakmada z yeterliin rol
Yetikin sigara tiryakileri rastgele olarak kouldan birine a tanm ur. z yeterlik koulundakilere kendilerinde byk bir sigaray brakma potansiyeli grld iin almaya seildikleri sylenmitir. Daha sonra da 14 haftalk sigaray brakma programna
alnmlardr. Yalmzca tedavi koulundakiler ayn programa katlm, ancak kendilerine
program iin rastgele seildikleri sylenmitir. Tedavisiz kontrol koulundakiler programa
alnmamtr. 14 haftalk srenin sonunda z yeterlik koulunda olup sigaray brakanlarn
saysnn nemli oranda fazla olduu grlmtr. Kiinin yararl davranlar sergileme
yeteneine inanmas -z yeterliinin yksek olmas- baanl olup olmayaca konusunda
nemli bir belirleyicidir.
(Blitmer, Goldberg & Merbaum, 1978 almasndan uyarlanmtr.)
nrlar ve baklk sistemleri daha optimal bir ileyi sergiler (Bandura, Cioffi, Taylor, & Brouillard, 1988; Wiedenfeld ve ark., 1990). Ksacas, z ye-
82
l - L L K V ! A R U N U N - T l M T H \ D . W l L S O N - ROBIN M . AKERT
terlik bir eit kendini dorulayan kehanet gibi alr. Bir eyi baarabileceinize, rnein sigaray brakabileceinize, ne kadar inanrsanz bunu baarma olaslnz da o denli artar.
Bakalar da z yeterlik kazanmamza yardm edebilir. rnein, bir
almada katlmclar sigaray brakmalarna yardm edecek 14 haftalk bir
programa katlmtr (Blittner, Goldberg, & Merbaum, 1978). Program
aratrmaclar almaya seilme nedenlerinin gl iradeleri ve istek ve
davranlarn gl bir ekilde kontrol etme potansiyelleri (s. 555) olduunu
syleyerek katlmclara z yeterlik hissi alandnda programn zellikle
baanl olduu grlmtr. Bu kouldaki insanlarn iradeleri aslnda
herhangi birinden daha gl deildir nk z yeterlik geri bildirimi almak
zere rastgele seilmilerdir. te yandan, baarma eilimleri olduuna dair
inanlan daha baarl olmalann salamtr. z yeterlik koulunda olup
sigaray brakanlarn says, ayn tedaviyi gren, ancak z yeterlik talimatlar
almayan gruba ya da herhangi bir tedavi almayan kontrol grubuna oranla daha
fazladr (bkz. ekil SPI-2.4). Bir eyi yapabileceimize dair inancmz,
baanmz zerinde gl bir etkiye sahiptir.
Olumsuz Olaylar Aklamak: renilmi aresizlik

Bir zorluk yaadmzda neler olur? Kendimize inanmamza ramen sigaray brakmakta baarsz olmu ya da bir snavdan kt bir not alm olabiliriz. Fiziksel ve zihinsel salmzn dier bir nemli belirleyicisi de
olumsuz bir olayn gerekleme nedenini aklama biimimizdir. tik cebir
dersinde kt not alan iki renci dnn. renci A kendi kendine Bence
hoca snav, bilerek zor yapt, daha iyi motive olmamz istedi. Tek yapmam
gereken daha ok almak. Sonraki snava gerekten iyi alrsam daha iyi
bir not almm diye dnyor. renci B ise kendi kendine Vay canna,
sanrm bu niversitede bana yer yok. niversitede baanl olacak kadar akll
olmadm dnyordum, sannm haklymm diye dnyor. Sizce bir
sonraki snavda hangi renci daha yksek not alr? Elbette ki ilk renci,
nk snavdan kt not almasn kendisini pohpohlayarak ve daha fazla
kontrol sahibi olduunu hissedecek ekilde aklad.
Buna karlk, ikinci renci renilmi aresizlik ifadelerini, yani olusuz bir
olay kalc, isel ve genel etmenlere balayan bir ktmserlik ser' liyor
(Abramson, Seligman, & Teasdale, 1978; Peterson & Park, 2007, Seligman,
1975).
Olumsuz bir olayn kalc bir nedeni olduunu dndmzde kah- c
ykleme yapm oluruz, yani olayn zamanla deimesi mmkn olan 1 deil
82
(rnein, bir grev iin harcadmz aba) deimesi mmkn olmayan

nedenlerden (rnein, zekmz) kaynaklandna inanrz. Olumsu^ bir olay
isel nedenlere balamak -yani, isel ykleme yapmak- olaya bizim
dmzdaki nedenlerin (rnein, snavn zorluu) deil, bizimle ilgili bir
eyin (rnein, kendi yeteneimiz ya da abamz) neden olduuna inanrz.
Son olarak, kresel bir nedene baladmzda -yani genel ykleme
yaptmzda- olaya spesifik ve snrl sayda durumlarn (rnein, matematik
snavlarn etkileyen, ancak dier snavlarmz etkilemeyen matematik
yeteneimiz) deil, ok sayda duruma bal etmenlerin (rnein, birok
alandaki baarmz etkileyen genel zekmz) neden olduuna inanrz. renilmi aresizlik kuramna gre, olumsuz olaylara kalc, isel ve ge-nel
yklemeler yapmak aresizlik, depresyon, azalan aba ve renme glne
yol aar (bkz. ekil SPt-2.5).
rnein, renci B snavdan kt not almasnn nedenini kalc (zeki
olmama durumu sonsuza dek srecektir), isel (su kendsindedir) ve gerenilm aresizlik
Olumsuz bir olay kahc, isel ve genel etmenlere balamann sonucunda oluan :
ktmserlik hali.
Kala Ykleme
Bir olayn zamanla deimesi mmkn olan deil (rnein, bir grev iin harcadmz
aba), deimesi mmkn olmayan nedenlerden (rnein, zekmz) kaynak- v landna
inanma, isel Ykleme
Bir olaya bizim dmzdaki nedenlerin (rnein, bir snavn zorluu) deil, bizimle ilgili
bir eyin (rnein, kendi yeteneimiz ya da abamz) neden olduuna inanma. Genel
Ykleme
Bir olaya spesifik ve snrl sayda durumlarn (rnein,' mzik dersindeki baarn', z etkileyen, ancak dier derslerinizi etkilemeyen mzik yeteneimiz) deil, ok saydaduruma bal etmenlerin (rnein, birok alandaki baarmz etkileyen zekamz)
neden olduuna inanma.
82
renilmi
aresizlik
aba/
Gl!
renme
RENLM AMSZLK
KURAMIAzalan
(Depresyon,
ekil SP 2.5 renilmi

aresizlik kuram.
Olumsuz bir olay
Deiebilir,
Dsal,
ktmser
bir Spesifik y kleme
Artan aba
Dk Baarm
Artan Baarm
f ^Matenutik ^navrndanl aktm!

Eminim hoca 3 smav zellikle
zor \ yapt. Hem daha ok da '
alabilirdim."
ekilde
aklamak
renilmi aresizlie yol aar (depresyon, azalan aba, renme gl).
nel
(zeki
Kalc, se!/ enet Ykleme
olmamas onu yalnzca matematik

snavlarnda deil, dier birok durumda
"Matematik snavndan f
da
etkileyecektir) olarak gryor.
akcnr! Dmversttede
V
y f: baanl otamayacamdan 1 ,
Bu tip aklamalar renilmi
korkuyordum,
haklymm."
J
aresizlie
ve
dolaysyla
j
depresyona, abann azalmasna ve
yeni eylerin renilememesine yol aar. Buna karlk, renci A kt not
almasnn kalc bir nedene bak olmadn (hoca snavlar kolaylatracaktr,
o da bir sonraki smava daha ok alacaktr), dsal (hoca snav bilerek zor
tutmutur) ve spesifik (matematik snavnda kt not almasnn nedenleri onu
baka bir eyde, rnein ngilizce snavnda etkilemeyecektir) olduunu
dnyor. Olaylan bu ekilde daha iyimser aklayanlarda depresyon
olasl daha dk, geni bir grev yelpazesinde baanl olma olasl daha
yksektir (Hyde, Mezulis, & Abramson, 2008; Peterson & Seligman, 1984;
Sweeney, Anderson, & Bailey, 1986).
rnein, testis kanserini atlatuktan sonra muhteem bir dn yapan
profesyonel bisiklet yars Lance Armstrongu dnn, iyiletikten sonraki
ilk yanlannda ortalama bir baan gstermi ve Ispanyay kat eden 5
gnlk bir yarta 14., Niceten Parise dek sren 8 gnlk bir yarta 19
olmutu. te yandan, kazanmaya alm bir yaryd ve baarszlm u
szlerle aklayacakt: ok ey yaadm. ameliyat geirdim, ay kemoterapi grdm ve bir yl boyunca cehennem azab ektim, bisikleti kt,
srmemin nedeni bunlar. Bedenim asla eskisi gibi olmayacak (Armstrong, ; '
2000, s. 188). Kt performansn isel (azalan fiziksel yeteneklerine), kahc
(bir daha deimeyecek bir durum) ve genel (yalnzca tek bir yar deil,
yaamnn birok ynn etkileyecek bir durum) nedenlere balad- - na
dikkat edin. Performansn bu ekilde aklamaya devam etseydi hi kukusuz
Tour de France 7 kez st ste kazanmas mmkn olmazd. Bunun yerine,
btn bisiklet yarlarnn ini kl zamanlan olduunu ve hi kimsenin
btn yanlan kazanamayacan kabul etti. Aslnda sylemem gereken ey,
diyordu Armstrong, Hey, sadece kt bir gnd. Bu, dsal (onunla ilgili bir
ey deil, kendine zg koullar) kalc olmayan (deimesi olas) ve spesifik
(yalnzca sz konusu durumla snrl) nedenlere yaplan bir yklemedir.
renilmi aresizlik kuram ykleme kuram ile yakndan balantldr
(bkz. 4. Blm). Ykleme kuramclanna gre tutumlannz ve davranlannz olaylann nedenlerini nasl yorumladnza baldr, bu da renilmi aresizliin varsaymyla ayn yndedir. Unutmayn, rnek rencilerimizin matematik snavnda neden kt not aldklanm, bunun gerek
nedenlerini bilmiyoruz. renilmi aresizlik kuramna gre insanlann
nedenleri alglay biimi daha nemlidir. Elbette ki gerek nedenlerin
konuyla ilgisinin olmadn syleyemeyiz. Matematik konusunda gerekten
yeteneksiz olan rencilerin gelecekte de matematik smavlannda kt
notlar almas olasdr. Bununla birlikte, hayatmzda davranlanmz
SOSYAL PSKOLOJ
gerekten belirleyen nedenler genellikle o kadar kesin ya da sabit deildir.

Bu gibi durumlarda insanlann sorunlannm nedenleriyle ilgili yklemeleri ok
nemli olabilir.
Akademik baan ile renilmi aresizlik arasndaki bu balanty anlamak isteyen Tim Wilson ve Patricia Linville (1982, 1985) niversitede ilk
yllarn geiren rencilerin katld bir alma dzenlediler. lk yl rencilerinin zarar verici bir yklemeler rnts nedeniyle akademik zorluklar yaadklann varsayyorlard. Yeni akademik ve sosyal evreye uyum
salamann zorluu nedeniyle niversitenin ilk yl hemen herkes iin zor-
niversitenin ilk ylnda baarl olamamann yaygn bir durum olduunu ve byk
olaslkla dzeleceini fark eden renciler, baarszln nedeninin, deimesi pek
de mmkn olmayan kiisel kusurlardan kaynaklandna inanan rencilere
oranla, daha baanl olurlar.
lu geer. Burada sorun, birok 1. yl rencisinin bu sorunlarn ne kadar

yaygn olduunu bilmemesi ve bunlarn -tam da renilmi aresizlie yol
aacak ekilde- deimesi pek de mmkn olmayan kiisel kusurlardan
kaynaklandm zannetmesidir.
Wilson ve Linville, rencileri baarszlklarnn genellikle geici olduuna ikna ederek bu ktmserlikle savamaya almt. Duke niversitesinde akademik baarlan konusunda kayglanan 1. yl rencileri niversite
deneyimleri zerine bir tarama olduunu zannettikleri bir almaya katldlar.
Tedavi koulunda renciler 4 st snf rencisi ile yaplan grmelerin
video kaytlann izlediler, bu renciler grme srasnda ilk yllannda
nodannm dk olduunu ve daha sonra nemli lde ykseldiini
sylyordu, rencilere aynca akademik baannn 1. ylda genellikle dk
olduunu, daha sonra ykseldiini gsteren istatistik bilgileri veriliyordu.
111
112
Aratrmaclann hipotezine gre bu basit mesaj renilmi aresizliin

engellenmesine katkda bulunacak, rencilerin daha ok alma ve
yetenekleri konusundaki gereksiz kayglardan synlma motivasyonunu
arttracakt. rencilerin sonraki baanlanna bakldnda olanlann tam da bu
ynde olduu grld. almaya kontrol grubunda katlan ve grmeleri
izlemeyen, istatistik bilgileri almayan rencilerle karlatnldnda, tedavi
koulundaki rencilerin notlan bir sonraki y daha fazla artm-
SOSYAL PSKOLOJ
nsan kaynaklarnn
belirledii yeni
unvanlarmz aalayc vc
alaltc.
113
Nasl 5/cci?
"renilmi^
arcst 2ik
Mdr"de
n pek bir $ey
beklediimi
syleyemem.
Vnctici olarak etkinizi

kulJamp bu konuda bir eyler
yapmanz lazm.
ve niversiteyi brakma eilimleri dmt. Kanada ve Belika gibi farkl

lkelerde yrtlen almalarda da benzer sonulara ulalmtr (Menec ve
dierleriark., 1994; Van Overwalle & DeMetsenaere, 1990; Wilson, Damiani, & Shelton, 2002).
DILBERT United Media Feature Syndicate, ine. izniyle yeniden
baslmtr.
Wilson ve Linville (1982) almasnda katlmclarn yklemeleri llmedii iin rencilerin akademik baanlanndaki artn yklemelerindeki
olumlu deiikliklerden kaynaklandm ancak bir karm olarak syleyebiliriz. Dier almalarda katlmclarn yklemeleri dorudan llm
ve kt olaylan iyimser bir ekilde aklayan insanlann daha az depresif
olduklan, salk durumlannn daha iyi olduu, okul ve kariyer yaamlannda
daha baanl olduklar grlmtr (Dweck, 1999; Nolen-Hoekse- ma, Girgus,
& Seligman, 1986; Snyder, Irving, & Anderson, 1991).
iyimserlik; Bardan Dolu Yansm Grmek

Baz insanlann doas iyimserdir, genellikle hayattan iyi eyler beklerler;
bazlan ise her zaman bardan bo yansn grrler. Bu kiilik deikeni ile
insanlann stresli olaylarla baa kma biimleri arasnda bir iliki var mdr?
yle grnyor ki iyimser insanlar stresle daha iyi baa karlar ve
ktmserlere gre genellikle daha salkl olurlar (Carver & Scheier, 2003;
Fisher & Chalmers, 2008; Nes & Segerstrom, 2006; Smith, 2006). Ne kadar
iyimser eilimli olduunuzu grmek iin sradaki Dene ve Gr! altrmasn
yapabilirsiniz.
yi haber, ou insann hayata iyimser gzlerle baktnn bulunmu
olmas. Aslna baklrsa insanlar kendi hayatlan sz konusu olduunda
114
gerekiliin snrlanm zorlayacak kadar iyimser olabilirler (Armor <Sr

Taylor, 1998; Taylor Sr Brown, 1988, 1994). Tipik bir almada niver-
Yaam Ynelimi
Te
Ltfen aadaki lek dorultusunda aadaki'ifadelere: lirtin:

0 = kesinlikle katlmyorum 1 = katlmyorum 2 = n.e katlyorum ne katamyorum 3 =
katlyorum 4 = kesinlikle kanlyorum
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Belirsizlik zamanlarnda genellikle beklentim en iyi ynndedir.

Kolayca geveyebilirim.
Hayatmda bir ey yanl gidecekse, kesin yle OIUT.
Geleceim hakknda her zaman iyimserim.
Arkadalarmla olmaktan ok zevk alyorum.
Kendimi megul etmek benim iin nemlidir.
Her eyin istediim gibi olmasn beklemem.
Kolay sinirlenmem.
Bama gelen iyi eylere nadiren gvenirim.
0. Genel olarak bama kt eylerden ok iyi eylerin gelmesini beklerim.
Puanlandrma talimatlarn blmn sonunda bulabilirsiniz.
(Sheier, Carver, & Bridges, 1994 almasndan uyarlanmtr.)
site rencileri eitli olaylarn kendi balanna ve akranlarnn bana gelme

olasln tahmin etmitiler (Harris, Griffin, & Murray, 2008; Lench & Ditto,
2008; Weinstein, 1980). Bu olaylar arasmda mezun olduktan sonra sevdii bir
ite almak ve 80 yan grmek gibi olumlu eyler ile boanmak ve akcier
kanserine yakalanmak gibi olumsuz eyler vard. renciler son derece
iyimserdi: Neredeyse herkes, akranlaryla karlatrdklarnda, iyi olaylarn
kendi balanna gelme olaslm daha yksek gryor, kt olaylarnsa daha
dk olaslkla kendi balanna geleceini dnyordu (ortalama olarak,
herkes iin iyi olaylan yaama olasl daha yksek, kt olaylan yaama
olasl daha dk olamayacana gre, yanldklarn biliyoruz).
Gerekilikten uzak byle bir iyimserlik insanlann gelecekleriyle ilgili
ciddi hatalar yapmalanna yol aabilecei iin sorun olabilir. rnein, asla
akcier kanseri olmayacamz varsayarak istediimiz kadar sigara iebileceimizi dnmek hi de iyi bir fikir deildir. ou insanda iyimserlik ve
gerekleri gzden karmama dengesi salkldr. Yaammzn birok y
STRESLE BAA IKMAK

Elbette ki hi kimse her zaman kontrol elinde tuttuunu hissedemez ve
kt bir ey yaandnda ktmserlii engellemek bazen zorlar. Sevilen
birisinin lm, zc bir boanma ya da iini kaybetmek son derece stresli
olaylardr, insanlann kendilerini tehdit eden olaylara kar eidi tepkiler,
dier bir deyile baa kma tarzlan sergilediini gsteren ok sa-
dikili
nne olumlu bir gzle baktmzda kontrol ve z yeterlik duygumuz da;

tar. Ayn zamanda, ou insan gerek bir zorlukla karlatnda iyir
eilimlerini denetim altnda tutarak bu zorlukla ba etmek iin gere admlar
atar (Armor & Taylor, 1998; Sweeny, Carroll, & Shepperd, 2006 Joanne
Hillin deyiiyle, yimser bak as hayatmzda alkantlara aan krizleri
bizden uzakta tutmaz (2002, s. 114). Joanne yaamnda bf ok kayp
yaam, birok stresli grevi yklenmek zorunda kalmt, diklerinin Yitir-'
J
eyalan ile ilgili ilemleri yapmak ve hasta aile yelerine bakr da bu
grevler arasndayd. Zorluklarn ciddiyetini
yadsmaya ya da k?
msemeye almam, hepsine olabildiini ce
yimser ile ktmser ara*
snda tuhaf bir farkllk buolumlu bir k tutmaya almt. Gerekten de
ktttn.''typeT simidi grr
gkkua tedavilerinden bin de !
ktmser
ortasndaki
Olumluyu Vurgulamak hayatmza gne-
bohgji.
n geri getirir, bizi en iyi duygusal sal-McLandburgh Wlson, 1915
mz iyiletirir ilkesidir (Hill, n.d.).
zet olarak, kontrol ve z yeterlik duygulannz, baanmzla ilgili ykleme eitlerimiz ve duruumuzdaki iyimserlik, psikolojik ve fiziksel salmzn nemli
belirleyicileridir. Elbette ki zihnimizin bedenimiz zerindeki gc snrldr.
te yandan, aratrmalara gre insanlann yaamdaki olaylara gsterdikleri
psikolojik tepkiler, rnein olumsuz olaylar zerinde hissettikleri kontrol
miktan ve bunu aklama ekilleri, zihinsel ve fiziksel salk zerinde ok
etkili olabilir.
................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)..........................................................1
TIMOTHY D. WLSON .................................................................1
ROBIN M. AKERT .......................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler..................................................................................4
Balarken.................................................................................21
Teekkr..................................................................................26
BALANTILAR...........................................................................40
SOSYAL ETKNN GC.............................................................47

Gereksinimi..............................................................................61
S....................................76
ebk yk SSSfifS..................................................................126
m : *.......................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi..........................................................................183
mmm..................................221
:hdt....................................392
^ps...................................................................................397
la I.....................................135
n i........................................................................................135
lli..........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...............................................................................56
rrr ^.......................................................................................94
r*--1=-* sas^s#.............................................................105
,yda aratrma bulunuyor (Aspinwall & Taylor, 1997; Lazarus & Folkman,
1984; Lehman, Davis, De Longis, & Wortman, 1993; Moos & Holahan, 2003;
Salovey ve ark., 2000; Taylor & Aspinwall, 1993). Burada birka ba a kma
tarzn ele alacaz ve ilk olarak insanlarn strese verdikleri tepkilerde grlen
cinsiyete bal farkllklara deineceiz.
Stresle Baa kmada Cinsiyete Bal Farkllklar

Bir kpek barnana gittiyseniz saldrya urayan kpeklerin iki tepkiden
birini verdiini grmsnzdr: Bazen yle bir tepki verirler ki kpekler
dvmeye balarlar. Bazen de kuyruunu sktrp oradan olabildiince hzl
bir ekilde uzaklarlar. Walter Cannon (1932) bunu sava-ya da-ka tepkisi
olarak adlandrmtr. Buna gre, strese verilen tepki ya stres kaynana
saldrma ya da ondan kama eklinde gerekleir. Uzun yllar boyunca savaya da-ka tepkisinin btn memelilerin strese verdikleri tepki olduu
dnlmtr. Tehdit altndaki memeliler norepinefrin ve epinefrin gibi
hormonlarn salnmasyla birlikte enerjikleirler ve parktaki kpekler gibi ya
saldnnlar ya da olabildiince hzl bir ekilde geri ekilirler.
Bu, en azndan, yllar boyunca kabul edilen hikye olmutur. Shelley
Taylor ve meslektalan (Taylor ve ark., 2000; Taylor, 2006) sava-ya da-ka
sendromu zerine yrtlen aratrmalarla ilgili az bilinen bir olguya dikkat
ekiyor: Bu aratrmalann ou erkekler zerinde yrtlmtr (zellikle
erkek fareler). Taylor ve meslektalanna gre sava-ya da-ka tepkisi tipik
olarak ocuk bakmnda daha byk bir rol oynayan diilere tam olarak
uymaz. Gebe ya da ocuuna bakan bir dii iin savamak bazen iyi bir
seenek deildir. Benzer ekilde, gebeliin son aylannda olan ya da kk
ocuklann bakmndan sorumlu olan yetikinler iin kamak da o kadar kolay
deildir.
Sonu olarak, Taylor ve meslektalanna gre, kadmlar strese ynelik farkl
bir tepki, ilgilen-ve-arkadalk kur tepkisi gelitirmitir. Savamak ya
llgilen-ve-Arkadahk Kur Tepkisi
Strese kar kiinin kendisini ve ocuunu korumaya (ilgilenme) ve cehdiderea

korunmak iin sosyal iletiim alan kurmaya (arkada olma) ynelik sevecen etkinliklerle tepki' vermesi.
Yakn arkadalklar kurma, bakalanyla i birlii yapma ve dikkati sosyal ilikilerde

odaklama eilimi, zellikle de stres altndayken, kadnlarda erkeklere oranla daha
yk- J sektir. Shelley Taylor ve meslektalan (2000) bunu ilgilen-ve-arkadalk kur
tepkisi, yani strese kar kiinin kendisini ve ocuunu korumaya (ilgilenme) ve
tehditlerden saknmak iin sosyal iletiim alan kurmaya (arkada olma) ynelik
sosyal etkinliklerle tepki verme stratejisi olarak adlandrmtr.
da kamak yerine kadnlar, strese kar kendini ve ocuunu korumaya (ilgilenme) ve tehditlerden korunmalarn salayacak sosyal alar kurmaya
(arkadalk kur) ynelik olarak tasarlanm sosyal etkinliklerle tepki verirler.
lgilenme hem anne hem de ocua eitli yararlar salar (rnein, sessiz bir
ocuun yavrunun yrtclar tarafndan fark edilmesi daha zordur, bakclk
davranlan memelilerde stresi azaltr ve baklk sisteminin ileyiini
kuvvetlendirir). Arkadalk kurma trn dier yeleriyle yakn balar
kurmaktr ve beraberinde eitli avantajlar getirir. Sk balar kurmu bir
grup, kaynaklann blebilir, yrtclan gzleyebilir ve ocuk bakmn
paylaabilir. 5. Blmde grdmz gibi, insanlarda diilerin, erkeklere
oranla, yakn arkadalklar kurma, bakalanyla i birlii yapma ve dikkati
sosyal ilikiler zerinde younlatrma eilimi daha fazladr. Bu, zellikle
stres altndaki insanlar iin geerlidir; bu koullar altnda kadnlar bakalann,
zellikle de baka kadnlan ararlar (Kivlighan, Granger, & Bo- oth, 2005;
Tamres, Janicki, & Helgeson, 2002; Zwolinski, 2008).
Cinsiyet farkllklarn yalnzca bu ekilde ele alp an basitletirmekten
kanmamz gerekiyor. Baa kma tarzlannda grlen cinsiyete bal
farkllklar olmasna karn, bu farkllklarn bykl ok da fazla deildir
(Tamres ve ark., 2002). Aynca, sosyal destek aray, bir sonraki konuda da
greceimiz gibi, hem kadnlar hem de erkekler iin yararl olabilir.
Sosyal Destek: Bakalarndan Yardm Almak

Joanne Hill karanlk yllann ok saydaki aile yesinin ve arkadann
destei olmadan atlatamazd. Olunun ldn haber aldnda bir Ulusal
Konumaclar Demei (UKD) toplantsmdayd. Joanne bemen arkada
Mitchelle dnd. Mitchell hem bir motosiklet kazas hem de bir uak kazas
atlatmt. Ar yaralanm ve tekerlekli sandalyeye mahkm kalm olmasna
karn Mitchell zorluklan yenmi ve baarl bir konumac olmutu.
Joannenin elini tuttu ve zntsn paylat, havaalanna kadar ona elik
etmekte srar ediyordu. UKD bakam ve kocas Joannenin uak
rezervasyonunu yaptlar. Joannenin henz birka gn nce toplantda tant
Barbara onunla eve gelme konusunda srarlyd. Joanne yle anlatyor:
En karanlk anmda evremi insanlar sarmt (...) Korkun haber yayldka baz
konumaclar odama gelerek bana sanldlar ve yreklendirici szler sylediler. Bunu
izleyen gnler ve aylar boyunca lkenin drt bir yanndaki UKD yelerinden destek,
umut ve sevgi mesajlan geldi (...) Yabanclar dostum oldu ve evimde bana en yakm olan
insanlann, ailemin ve eski dosanmm desteine destek eklediler (2002, s. 7).
Sosyal destek, yani gereksinimlerimize bakalanmn da duyarl olduunu

hissetmemiz, stresle baa kmada ok yardmc olur (Helgeson & Cohen,
1996; Stroebe & Stroebe, 1996; Uchino, Cacioppo, & Keicolt-Glaser, 1996;
Taylor, 2007). Kukusuz Joanne Hill yaad bunca kaybn yaratt
travmay, Beatlesm arksnda olduu gibi, arkadalardan gelen kk bir
yardm sayesinde adatabilmiti. Sosyal destek, insanlara fiziksel olduu kadar
duygusal adan da yardmc olur mu? Bu ynde baz verilerin varlndan sz
edebiliriz. En dramatik almalardan birinde, ilerlemi meme kanserine
yakalanm kadnlar rastgele olarak sosyal destek kouluna ve bir
Sosyal Destek
Gereksinimlerimize bakalanmn da duyarl olduunu hissetmemiz.
129
kontrol kouluna atandlar (Spiegel, Bloom, Kraemer, & Gotheil, 1989) Sosyal
destek koulundaki insanlar dier hastalarla ve doktorlarla her hafta buluarak
sorunlarn ve korkularm paylayorken, kontrol grubundakiler bu destek
sistemine eriemiyordu. Sosyal destek kadnlarn ruh hllerini iyiletirip
korkularn azaltmakla kalmam, yaamlarn da ortalama 18 ay uzatmt.
Dier almalarda da sosyal destei arttrmak ve stresi azaltmak iin
tasarlanan mdahalelerin kanser hastalarnda baklk sisteminin ileyiini
kuvvetlendirdii grlmtr (Antoni & Lutgendorf, 2007- Andersen ve ark.,
2004; McGregor ve ark., 2004). Sosyal destek salkl insanlarn yaamn da
uzatyor olabilir: 1967-1969 yllan arasmda Amerikal erkek ve kadnlardan
oluan geni bir meklem zerinde yrtlen almada az sosyal destek gren
erkeklerin, nmzdeki 12 yl ierisinde lme olaslnn, daha yksek
dzeyde sosyal destek gren erkeklere oranla 2 ila 3 kat daha fazla olduu
grlmtr (House, Robbins, & Metzner, 1982). Dk dzeyde sosyal
destek alan kadmlann, daha fazla sosyal destek gren kadnlara oranla, lme
olasl da daha fazla sosyal destek gren kadnlara oranla, 1,5 ila 2 kat daha
fazlayd (Berkman & Syme, 1979; Schvvarzer & Leppin, 1991; Stroebe &
Stroebe, 1996). in ilgin yan, yalnzca sosyal destek grmek deil, vermek
de yararldr: 65 ya ve zeri katlmclarla yaplan yeni bir almada aile
yelerine ocuk bakmnda yardm etmek, komulann ufak tefek ilerini
halletmek vs. yoluyla bakalanna destek verenlerin, vermeyenlere oranla daha
fazla yaad grlmtr (Brown, Nesse, & Vinokur, 2003). Yaamnzda
ulaabileceiniz sosyal destein miktan hakknda bir fikir sahibi olmak
istiyorsanz sradaki Dene ve Gr! altrmasna bakabilirsiniz.
Sosyal destein yararl olduu kesin gibi grnyor olabilir, ancak yine
yle grnyor ki ne zaman ve nasl yararl olduu konusunda baz ilgin
nitelemeler sz konusu, ilk olarak, iler sarpa sardnda ne tip bir sosyal
destek aldmz nemlidir. rnein, bir dersinizde zorlandnz ve bitirme
snav iin bir ett saatine katldnz dnn. Gruptaki arkadalannzdan
biri olan Sarah, Bu derste ok iyi olmadn biliyorum, anlamadn konuya
odaklanp sana biraz yardm etmeme ne dersin? diye soruyor. Bir yandan
destei ve yardm nerisini minnettarlkla, karlyorsunuz. te yandan, kim
aptaln teki olarak n plana kanlmak ister ki? 11. Blmde grdmz
gibi, insanlar, Bunu tek bana yapacak yetenek sen-
130
DENE ve GOR!
Sosyal Destek
Bu
listedeki
baz
ifadeler sizin iin doru ya
da yanl olabilir. Sizin iin, byk olaslkla doru olan ifadenin yanndaki D
harfini, yanl olan ifade iin de Y harfini daire iine aln.
fadelerden birounun ne net bir ekilde doru ne de net bir ekilde yanl olduunu fark edebilirsiniz. Bu durumda, muhtemelen doru (D) ya da muhtemelen
(Y) yantlarndan hangisinin sizi daha iyi tanmladna abucak karar vermeye
a- ln. Baz sorulan yantlamak zor olabilir, yine de iki seenekten birine karar
vermeniz nemli. Her ifade iin seeneklerden yalnzca brm aredeyn.
,
Yant vermeden nce ifadeleri hzl, ancak dikkatlice okuyun. Bu bir test deil,
verdiiniz yantlar nceden doru ya da yanl olarak belirlenmedi.
................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)..........................................................1
SOSYAL PSKOLOJ
131
TIMOTHY D. WLSON .................................................................1
ROBIN M. AKERT .......................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler..................................................................................4
Balarken.................................................................................21
132
Teekkr..................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJ
133
BALANTILAR...........................................................................40
134
SOSYAL ETKNN GC.............................................................47
SOSYAL PSKOLOJ
135

Gereksinimi..............................................................................61
S....................................76
136
ebk yk SSSfifS..................................................................126
m : *.......................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi..........................................................................183
mmm..................................221
SOSYAL PSKOLOJ
137
:hdt....................................392
^ps...................................................................................397
la I.....................................135
n i........................................................................................135
lli..........................................................................................135
138
^ _ ^JfSJff?...............................................................................56
rrr ^.......................................................................................94
r*--1=-* sas^s#.............................................................105
Puanlandrma talimatlarn blmn sonunda bulabilirsiniz.
(Cohen, Mennelstein, Kamarack, & Hoberman, 1985 almasndan uyarlanmtr.)
de ne arar? mesajyla birlikte gelen yardm nerilerinden pek holanmazlar.

Sarahm yardm nerisini biraz daha ince bir ekilde dile getirdiini dnn. Son konuda zorlandnz biliyor, ancak sizi ne atmak yerine, 16.
Blm hepimizin, en azndan benim, kafam kartrd. Bu konuya odaklan
SOSYAL PSKOLOJt
139
maya ne dersiniz? diyor. Bylece sizi ne karmadan ya da yetersiz olduunuz mesajm vermeden yardm almak iin nnz am oluyor.
Niall Bolger ve meslektalarnn (Bolger & Amarel, 2007; Bolger, Zuckerman, & Kessler, 2000) yrtt aratrma, grnmez destek olarak adlandrdklar bu ikinci yardm tipinin ok daha etkili olduunu ortaya koyuyor.
Bu tip destek, insanlara yetersiz olduklar mesajn vermeden yardm sunar.
Grnr destek olarak adlandrdklar ilk yardm tipi ise iki ucu keskin bak
gibidir; nk yardmdan yararlanan biare, kendi bann aresine bakamayan
birisi gibi gsterir. Buradan nasl bir ders karabiliriz? Byk bir stres yaayan
bir arkadanz varsa ona belli etmeden ve olay bytmeden yardm etmeye
aln.
kinci olarak, sosyal destek farkl kltrlerde farkl ileyiler sergiler. Sizce
iler zorlatnda kim daha ok bakalarndan yardm isteme eiliminde olur,
bireyselcilii ve bamszl vurgulayan Bat kltrnn yeleri mi, yoksa
ortaklaacl ve karlkl bamll vurgulayan Dou kltrnn yeleri mi?
Ortaklaacl vurgulayan kltrlerde bakalarndan yardm istemeye daha ok
rastlandn dnebilirsiniz, ancak Shelley Taylor, Heejung Kim ve David
Shermann yrtt almada bunun tam tersi ortaya kmtr: Stres
altndayken Dogu Asya kltrlerinde yaayan insanlann, Bat kltrlerinde
yaayan insanlara oranla, sosyal destek arama eilimi daha azdr (Kim, Sherman,
& Taylor, basndan; Taylor ve ark., 2004; Taylor, Welch, Kim, & Sherman,
2007). Neden? Or- taklaac kltrlerin yeleri bakalanndan destek istemenin
grubun uyumunu bozacandan ve kendilerini bakalannm eletirilerine ak
hle getireceinden korkarlar.
Peki, bu ortaklaac kltrlerde yaayanlarn bakalarndan daha az destek
grd ve grdkleri zaman bundan daha az yararlandklar anlamna m
geliyor? Hi de deil -asl fark, farkl kltrlerdeki insanlann sosyal destei nasl
aradklan ve bulduklandr. Ortaklaac kltrlerin yeleri grup uyumunu
bozmaktan ve bakalannm eletirilerinden korktuu iin sorun yaarken
dorudan yardm isteme eilimleri daha azdr. rnein, bir arkadaa Hey, bir
takm sorunlanm var, bana yardm edebilir misin? deme olaslklan daha
dktr. te yandan, sorun yaadklann ifa etmedii srece, destek
verenlerle etkileime geerek bundan yararlanrlar.
t Almak: Travma Yaratan Olaylan Anlamlandrmak

1 Sizde travma yaratan bir ey yaadnzda bunu olabildiince derinle- I re
SOSYAL PSKOLOJt
140
gmp hi konumamak m daha iyidir, yoksa olay zerine bir sre d- i np

bakalaryla tartmak m? Genel kam hep almann en iyi yol oldu- I unu
savunmutur, ancak son dnemlerde bu varsaym sorgulanmaya balanmtr.
James Pennebaker ve meslektalan (Pennebaker, 1990, 1997,
2004; Sloan, Marx, Epstein, & Dobbs, 2008; Smyth & Pennebaker,
2008) travma yaratan olaylar zerine yaz yazmakla ilgili bir dizi ilgin
deney yrttler. Pennebaker ve Beale (1986), rnein, niversite
rencilerinden
I birbirini izleyen 4 gece, 15 dakika boyunca balanna gelen travma yaratc
S
'
| bir olay hakknda yaz yazmalarn istediler. Kontrol koulundaki renci- |

lerse ayn sre boyunca nemsiz bir olay hakknda yaz yazacaklard. nsanlann yazd travmalar arasnda tecavz ve bir kardein lm gibi trajediler
vard. Bu olaylar hakknda yazmak kukusuz ksa vadede sknt yaratmt:
Travmalar hakknda yazan renciler daha olumsuz ruh hlleri yaadklann
ve tansiyonlannm ykseldiini sylyordu. te yandan bunun, nemli lde
uzun vadeli yararlan da olacakt: Ayn renciler bunu izleyen 6 ay ierisinde
renci salk merkezine daha az gidecek, hasta olduklann daha az
syleyecekti. Benzer ekilde, niversiteye girerken yaadkla- n sorunlar
hakknda yazan birinci 1. yl rencileri ve 2. Dnya Savanda yaadklan
deneyimler zerine yazan Yahudilerin de almay izleyen birka ay
boyunca salk durumlannda iyileme grlecekti (Pennebaker, Barger, &
Tiebout, 1989; Pennebaker, Colder, & Sharp, 1990).
Almak ile salktaki iyileme arasmda nasl bir ba var? Olumsuz
olaylar hakknda yazan insanlar, olaylan aklayan daha anlaml bir yk
olutururlar. Pennebaker (1997) katlmclanmn yazd yzlerce sayfay
zmlemi ve en ok iyileme gsterenlerin sorunlanm tutarsz ve dzensiz
bir ekilde anlatmaya balayp olay tutarl ve dzenli yklerle bitiren ve
olaya anlam verenler olduunu grmtr. Bir olay aklandktan sonra
insanlar bu konu zerinde eskisi kadar ok dnmezler. Dahas, olayla ilgili
dnceleri bastrma eilimi de azalr. Olumsuz dnceleri bastrmaya
almak, zihnin tam da bu dncelerle srekli megul olmasna neden
olabilir, nk bunlar hakknda drmemeye almak, tam tersine bunlan
daha fazla dnmemize neden olabilir (Wegner, 1994). Travma yaratan bir
olay zerine yazmak ya da olay bir bakasyla paylamak, olay da-
141
James Pennebakerin (1990) aratrmas insann kiisel travmalar hakknda yaz yazmasnn
ya da konumasnn uzun vadeli yararlan olduunu gsteriyor.
ha iyi anlamamz ve bylece hayatmza devam etmemizi salayabilir. Sonraki aratrmalar bu tip bir anlayn zellikle, olaya gmlp onu yeniden
yaamaya almaktansa, yaanan olumsuz bir olay bir adm geri atarak bir
gzlemcinin gzyle incelediimizde ortaya ktm gsteriyor (Ayduk &
Kross, 2008; Kross & Ayduk, 2008). Siz de yazma almasn uygulamak
isterseniz talimatlar homepage.psy.utexas.edu/homepage/Faculty/Pennebaker/Home2000/WritingHealth.html adresinde bulabilirsiniz.
Toparlamak gerekirse, aratrmalar insanlann, zellikle de kontrol ve z
yeterlik hissini koruyabildikleri ve olumsuz olaylan d, deiebilir ve spesifik
nedenlerle aklayabildikleri zaman, karmaalar karsnda genellikle
fazlasyla salam olduklann gsteriyor. Sosyal destek aray ya da hayata
iyimser bir gzle bakmak da bu konuda insana yardmc oluyor. Stres yaratan
olaylar insann canm skmaya devam ettii takdirde Pennebakerm yazma
tekniini, olanlan anlamak ve anlamlandrmak iin kullanabiliriz.
NLEMLER: SALIKLI DAVRANILARI

TEVK ETMEK
nsanlara stresi azaltma konusunda yardm etmenin yan sra, insanlann
salk alkanlklanm daha dorudan deitirmelerinde yardmc olmann
yollann bulmak da nem tayor. Ne tr sorunlan hedefleyebiliriz?
142
nlenebilir Salk Sorunlar

nsanlar farkl alkanlklar benimseyip riskli davranlardan kandnda
birok ciddi salk sorunu nlenebilir. Bir tahmine gre ABDde her yl yaanan
lmlerin yans nlenebilir niteliktedir (Mokdad, Marks, Stroup, & Geberding,
2004). Gnmzde 33 milyondan fazla insan HIV virs tayor ve 2007 ylnda
bu say 2.7 milyondu (Report on the global AIDS epidemic, 2008). Hastalk
btn ktalara yaylm olmakla birlikte, ekil SPt-2.6da grld gibi,
bunlarn ou Sahra Alt Afrika'dadr. Bu vakalarn ou prezervatif
kullanmyla nlenebilirdi, ancak birok insan hl gerekli nlemleri almyor.
rnein, ABDde yrtlen bir tarama almasnda bekr ve cinsel adan aktif
olan yetikinlerin %23nn cinsel birleme srasnda prezervatif kullanmad
bulgusuna ulalmtr (Oglesby, 2004).
insanlar salklarn etkileyen davranlann alkol tketimi, sigara kullanm
ve ar yemek yeme gibi baka alanlarda da deitirebilir. Erkekler iin bir
oturuta 5 ya da daha fazla kadeh, kadnlar iin 4 ya da daha fazla kadeh iki
tketmek eklinde tanmlanan an alkol kullanm (Wechsler
& Austin, 1998) birok niversitenin sorunu durumunda. An iki tketenler
yksek tansiyon, kalp rahatszlklan, karacier rahatszlktan, menenjit ve cinsel
yolla bulaan hastalklar gibi eitli salk sorunlan yaarlar (Naimi ve ark.,
2003; Quick stats, 2008).
Amerikallar salksz bir alkanlklanm, yani sigara ime alkanln
deitirme konusunda olduka baanl drmdalar. ABDdeki sigara ime
oranlan istikrarl bir ekilde azalyor. rnein, 1995 ylnda lise rencilerinin
%35i sigara itiini sylerken, 2007 ylnda bu oran %20ye dmtr
(National trends in risk behaviors, 2008). Bununla birlikte, ttn kullanm hl
Amerikadaki nlenebilir lm nedenlerinin banda geliyor. Peki 2. srada ne
var? 2. srada imanln, yani Amerikallann pek de iyi ba edemedii bir
sorunun olduunu duymak sizi artabilir. Amerikalla- nn %66s an
kiloludur, bu da yksek tansiyon, diyabet, kalp rahatszl; meme, prostat ve
kolon kanseri ile ilikilendirilmektedir (Prevalence of overweight, 2006).
Hayatn en zevkli etkinliklerini, cinsellii, yemek yemeyi, iki ve sigara
kullanmn ktlyormu gibi durduumuzun farkndayz. Bu davranlardan
kaynaklanan salk sorunlannm bu denli yaygn olmasnn
SOSYAL PSKOLOJ
143
ekil SPt-2.6
HIV virsnn kresel dalm, 2007.
sebebi de bunlar yapmann ok zevkli ve bazlarnn (rnein, sigara) bamllk yapc olmasdr. O hlde insanlarn tutum ve davranlarn daha
salkl alkanlklar ynnde deitirmek o kadar da kolay olmayacaktr. Peki,
ne yapabiliriz?
Sosyal Psikolojik Mdahaleler:

Daha Gvenli Cinsellik Hedefi
Bunun sosyal psikolojide klasik bir mesele olduunu artk biliyorsunuz.
Omegin, 7. Blmde tutum deiiklii ve sosyal etki konusunu tartm ve bu
kuramlara insanlar daha salkl hareket etmeye ynlendirmek iin
kullanlabileceini sylemitik. Gerekten de bu konu zerinde birok aratrma
yrtlm ve sosyal psikologlar prezervatif kullanm, sigaray brakma, daha
az alkol tketme ve insanlann gne kremi kullanmak gibi nlemlere daha fazla
bavurmasn salama konusunda kayda deer bir baanya ulamtr (Baum,
Revenson, & Singer, 2001; Noar, Benac, & Harris, 2007; Salovey & Rothman,
2003). imdi HIV virsnn yaylmasn nlemeye, zellikle de prezervatif
kullanmn arttrmaya ynelik mdahaleler zerinde duracaz.
rnein, bu blmde daha nce de deindiimiz gibi itsanlan davranlanm deitirmeye yneltmenin pf noktalanndan biri olan z yeterlik
duygusunun alanmas, yani istenen sonulara ynelik spesifik davranla-
144
n sergileme konusunda insann

kendine
inanmasn
salamaktr. 1990larda Ulusal
Akl Sal Enstits insanlan daha gvenli cinsellie
yneltmeyi amalayan bir
mdahalenin sponsoru oldu.
Bu mdahalede prezervatif
kullanmnda insanlann z
yeterlik
duygusu,
yani
potansiyel bir cinsel partnerle
bu
konuyu
konuabileceklerine ve onu pre- Belki de kt alkanlklarmzn hepsinden kuriyi olacakt.
zervatif kullanma konusunda tulmasak
Vahan Shirvanian/www. CartoonStock.com
ikna edebileceklerine
inanmalan hedeflenmiti (NIMH Multisite HN Prevention Trial Group, 1998).
Ayn zamanda bu mdahalede insanlara prezervatif kullanm retilmi ve
bu konudaki motivasyonlan arttnlmaya allmt. ABDnin
7 farkl ehrinde cinsel yolla bulaan hastalklarn tedavi edildii kliniklerin
bekleme odalanndan gnll katlmclar rastgele olarak mdahale ya da
kontrol koullarna atanmt. Mdahale koulundakiler 2 hafta boyunca 7
seansa katlm ve bunlarda video kaytlar izlemi, eitli sunumlar dinlemi
ve rol oynama altrmalanna katlmlard. Bunlann hepsi kathmclann
prezervatif kullanm konusundaki z yeterliklerini, motivasyonlann ve
kullanma bilgilerini arttrmay amalyordu. Kontrol koulundakiler ise 1
saatlik AIDS eitimi seansna katlacaklard. Kathmclann hepsi 3, 6 ve 12
ay aralklarla bir dizi lm testini yantladlar ve bunlar arasnda ka cinsel
ilikide prezervatif kullandklanna ynelik bir soru da vard.
ekil SPl-2.7de de grld gibi her iki kouldaki katlmclar da daha
ok prezervatif kullandklann sylyordu, ancak mdahale koulundaki art
oram ok daha yksekti. Bunun yan sra, mdahalenin insanlann z yeterlik
duygulann, prezervatif kullanm bilgilerini ve bu yndeki mo- tivasyonlanm
arttrarak baanl olduunu gsteren verilere ulalmt (NIMH Multisite HIV
Prevention Trial Group, 2001).
SOSYAL PSKOLOJ
145
Daha
gvenli
cinsellii
tevik
amacyla
tasarlanm 350den
fazla
m-
Mdahale
Kontrol
dahalenin taranmas
nceleme Ziyareti
ekil SP 2.7
Mdahalenin insanlann, sylediklerine gre, prezervatif kullanma oranlan zerindeki
etkileri.
Cinsel yolla bulaan hastalklan tedavi kliniklerine giden insanlar arasndan rastgele seilen
katlmclar bir mdahale kouluna (bu koulda prezervatif kuanma konusunda z yeterlik
duygusu, prezervatif kullanm konusundaki bilgiler ve prezervatif kullanma motivasyonu
gelitirilmeye allyordu) ya da bir kontrol kouluna atandlar. Mdahale
koulundakilerde, sylediklerine gre, prezervatif kullanma orannda, almann
balamasndan 12 ay sonra bile, nemli bir ykseli olmutu.
(NMH Multisite HIV Prevention Trial Group, 19 Haziran 1998. NIMH Multisite HIV
Prevention Trial: Reducing HIV sexual risk behavior. Science, 280, 1889-1894)
sonucunda, insanlann prezervatif kullanm konusundaki z yeterlik

duygulann arttrarak baanl olduklan grlmtr (Albarracin, Durantini,
Earl, Gunnoe, & Leeper, 2008; Albarracin, Du- rantini, & Earl, 2006;
Albarracin ve ark., 2005; Noguchi, Albarracin, Durantini, & Glasman, 2007).
7. Blmde ele aldmz planl davran kuramna dayanan mdahaleler gibi
farkl yaklamlar da (a) prezervatif kullanma isteini, (b) prezervatif
kullanm ile ilgili alglanan normatif basklan ve (c) prezervatif kullanmnn
kontrol edilebilir olduu algsn arttrarak baanl olmutur.
Baanl olan dier bir mdahale tipi de verilen mesaj kayplar deil
(rnein, prezervatif kullanmazsanz AIDS olabilirsiniz), kazanmlar asndan vurgulamaktr (rnein, Eer prezervatif kullanrsanz salkl kalr,
cinsel yolla bulaan hastalklardan korunursunuz). Bu iki mesajn et-
146
Korunmadan cinsel ilikiye girmek, sigara imek ve fazla yemek vb.den kaynaklanan
birok ciddi salk sorunu nlenebilir trdendir. Sosyal psikologlar salk
alkanlklarn dzeltmek iin, prezervatif kullanmn tevik etmek gibi eitli
yntemler gelitirdiler.
kisi aynym gibi grnyor olabilir; sonuta ayn bilgiyi veriyorlar: Prezervatif kullanmak iyi bir fikir. Bununla birlikte, yle grlyor ki mesajlar
kayplar deil, kazanndan vurgulayarak vermek byk bir fark yaratmaktadr
(Rothman, Wlaschin, Bartes, Latimer, <Sr Salovey, 2008; Rothman &
Salovey, 1997). Insanlan hastal nleyecek, olumlu ekillerde davranmaya
yneltme ahmalannda en iyisi bu davranlar yoluyla elde edeceklerini
gsteren kazanm mesajlanna younlamaktr (rnein, prezervatif ya da
gne kremi kullanmann yararlan; Higgins, 1998; Rothman, Salovey,
Antone, Keough, & Martin, 1993). Insanlan bir hastaln varlndan haberdar etmeye alrken de bu davrantan kanarak neyi yitireceklerini
vurgulayan kayp mesajlanna younlamak daha iyi olacaktr (rnein,
prezervatif kullanmamann bedelleri ya da cilt kanseri muayenesi; Meyereowitz & Chaiken, 1987; Rothman, 2000).
Mesajn verili ekli neden byle bir fark yaratyor? Salmz hakkmdaki dnce eklimizi deitirebilir (Rothman & Salovey, 1997). Kayp
mesaj, tespit davramlan sergileyerek (rnein, cilt kanseri muayenesi yaparak) kanabileceimiz bir sorunumuz olabilecei gereine dikkatimizi
ekmeye alr. Kazanm mesaj ise dikkatimizi salmzn iyi durumda
olduu ve bu ekilde kalmak iin eitli nlem davramlan (rnein, g
147
nete gne kremi kullanmak ya da cinsel ilikide prezervatif kullanmak)

sergilememiz gerektiine eker.
Bu bulgular baz gvenli cinsellik mdahalelerinin neden baarl olmadm aklamamza da yardm edebilir. Bu mdahaleler prezervatif kullanmamann olumsuz sonularn vurgulayarak korku yaratmaya almtr
(Albarracin ve ark., 2005). rnein, bir almada AIDS ile ilgili korkutucu
bir afiin ecinsel bir meklemi aslnda daha riskli cinsel davranlara
ynelttii grlmtr. Bunun nedeni ilanlann AIDSin kalamayacak bir
son olduunu dnerek aresizlik yaratacak denli korkutucu olmas olabilir
(Rosser, 1991). AIDS hakknda korku yaratmak insanlann kaybedeceklerini
vurgular ve grdmz zere bu insanlan prezervatif kullanmak gibi
nleyici davranlara ynlendirmede etkisiz bir yntemdir. Aynca, 7.
Blmde de deindiimiz gibi, korku yaratc yaklamlar insanlann mesaj
dinlemekten vazgemesine neden olacak denli korkutucu olduklarnda geri de
tepebilirler.
Toparlayacak olursak, sosyal psikologlar insanlan salkl alkanlklar
benimsemeye ynelten eitli yntemler bulmutur. Belki bu yaklamlan
kendi hayatnzda da benimsemenin yollann bulabilirsiniz. Bunu nasl yapabileceinizi grmek iin sradaki Dene ve Gr! altrmasna bakn.
148
ELLOT
ARONSON TMOTHY D.
W1LS0N - ROBIN M.
AKERT
D EN E v c G R !
Salk Alkanlklarm Deg
Bu blmde tarttmz ilkelerden yola karak, br^hkâlgkafrilz iyir

letirmeye ahm. rnein, birka kilo vermeye,, daha fazla, egzersiz yapmaya ya
da sigaray azaltmaya alabilirsiniz. Elbette,y bu Ralay degil, kolay olsayd
hepimiz fiziksel adan salkl, fit, sigara-imeyen insanlar olurduk! lk nce
snrl bir hedefle balamanz neriyoruz; egzersiz saatlerini bet hafta 1 ya
Vf
<
I*
'
da 2 saat arttrmaya, 2 kilo vermeye ya da her gn birka sigara daha az imeye

aln. Davranlarnz deitirmeye ynelik birka tavsiyeye aada yer
veriyoruz:
Davranlarnz zerindeki kontrol duygulanma,;zellikle de bu alandaki.&z .
yeterlik duygunuzu arttrn.. Bunu yapmann yollanndan biri, ie kk
adm-, larla balamaktr. rnein, kilo vermeye alyorsanz: nce kontrol
edilmesi kolay birka davranla balayn. Yedikleriniz arasndan kilo
aldran, ancak hi de holanmadnz bir yemei ya da iecei
karabilirsiniz.: Haftada 5- kere 200 kalorili bir meyve suyu itiinizi
dnn. Meyve suyunun yerine su ierseniz ylda 52.000 kaloriden
kurtulmu olursunuz ki bu da 7,5 kiloya eittir! Burada iin pf noktas
davranlarnza-yava yava hkim olmanz ve z yeterlik duygunuzu
ykseltmeniz. Bir davrana hkim olduunuzda, dierini deneyin.
Yapabilirsiniz!
Bir aksaklk yaadnzda, rnein bir doum gn partisinde istemediiniz
hlde iki dilim pasta yediinizde ya da planladnz hlde spor salonuna gitmediinizde zarar verici yklemeler rntsnden kann. Bu aksakln isel, kalc ve genel nedenlerden kaynaklandm varsaymayn; yoksa bu v
renilmi aresizlie yol aar. Unutmayn, diyet yapmaya ya da sigaray
brakmaya alan herkes ilk seferinde baarsz olur. Genellikle bunun iin
birka kez .; denemek gerekir; o zaman bir ya da iki aksaldk sizinle
ilgili deitirilemez bir eyi iaret etmez. Denemeye devam edin.
Skca, yerlemi bir alkanl deitirmek stresli olabilir ve sosyal destek en
ok stresli zamanlarda nemlidir. Arkadalanmzla ve ailenizle davranlann- '
z deitirme almanz hakknda konuun. Tavsiyelenni ve desteklerini aln.
Daha da iyisi, birka arkadanz bu teknii sizinle bTikte denemesi
iteikr;!; na edin. Bunu, davranlan deitirme abasnda birbinnizi
desteklediiniz bir grup projesi hline getirin.
- f " '
SOSYAL PSKOLOJ
149
* Stres ve insan Sal Sosyal psikologlar stres ile insan sal arasndaki ilikiyi
yakndan ele almtr.
Salamlk nsanlann olumsuz olaylar karsnda artc derecede salamlk

sergiledii, hafif ve geili tepkileri hzl bir ekilde normal, salkl ileyie
dndrdkleri grlmtr.
Yaanan Olumsuz Olaylarn Etkileri Yine de, stresli olaylann insan psikolojisi
ve fiziksel sal zerinde ypratc etkileri olabilir. Baz almalarda insanlann
yaad stresli olaylann says saln ngrlmesi iin kullanlmtr.
Alglanan Stres ve Salk Stresin en iyi tanm, evrenin talepleri ile baa kamadmz hissettiimizde ortaya kan, olumsuz duygu ve inanlardr, insanlar ne kadar byk bir stres yaarlarsa hastalanma olaslklan da o denli artar
(rnein, souk algnl).
Kendini Yetkili Hissetmek: Alglanan Kontroln nemi Olumsuz olaylan
kontrol edemediimiz zaman stres hissederiz. Son 40 yl ierisinde niversite
rencileri giderek artan bir ekilde d denetim odan benimsemeye balamtr ve bu da olaylann dourduu iyi ve kt sonulann kontrolmz d- :
nda olduuna inanma eilimidir, insanlar kontrollerinin ne kadar az olduunu
hissederlerse yaadklan olay nedeniyle fiziksel ve psikolojik sorunlar yaama
olasl da o denli artar. rnein, bakmevlerinde yaayan yahlann hissettii
kontrol kayb salklann olumsuz bir ynde etkileyebilir.
Yapabileceini Bilmek: z yeterlik insann belirli bir alanda z yeterlii olduunu, yani istenen sonulan elde etmeye ynelik belirli davramlan sergileme
yeteneine inanc da nemlidir.
Olumsuz Olaylan Aklamak: renilmi aresizlik nsanlann olumsuz
olaylann nedenlerini aklama ekli de bu olaylann ne kadar stresli olaca
asndan ok nemlidir. Kt eyler yaandnda insanlar bu olaylara kalc,
isel ve genel yklemeler yapt takdirde renilmi aresizlik durumu yaanr.
iyimserlik: Bardan Dolu Yansm Grmek iyimser insanlar strese daha iyi tepki
gsterirler ve daha salkl olurlar.
* Stresle Baa kmak Baa kma tarzlan insanlann stresli olaylara ne ekilde ;
tepki gsterdikleridir.
Stresle Baa kmada Cinsiyete Bal Farkllklar Erkekler strese daha ok
sava-ya da-ka tepkisi gsterme eilimindedirler, yani strese ya stres kaynana
saldrarak ya da bundan kaarak tepki verirler. Kadnlarda strese ilgilen ve
arkadalk kur tepkisi verme eilimi daha fazladr ve strese kendilerini ve
yavrularn koruyarak (ilgilenme) ve tehditlerden korunmak iin sosyal iletiim
alan yaratarak (arkadalk kurma) tepki verirler.
.'
150
ELLOT
ARONSON TMOTHY D.
W1LS0N - ROBIN M.
AKERT
Sosyal Destek: Bakalarndan Yardm Almak Sosyal destek, yani gereksinim-
lerimize bakalannm da duyarl olduu hissi, hem erkekler hem de kadnlar iin
yararldr. Bununla birlikte sosyal destein biimi de nemlidir. nsanlar grnr
destekten ok, grlmeyen destee daha iyi tepki verirler. Bireyselci kltrlerde
yaayan insanlar dorudan destek istediklerinde iyi tepki verirken ortaklaac
kltrlerde yaayan insanlar sorun yaadklann aa vurmadan destek
aldklarnda daha iyi tepki verirler.
Almak: Travma Yaratan Olaylan Anlamlandrmak Dier aratrmaclar da
stresle baa kmann herkes tarafndan benimsenebilecek yollan zerinde

odaklanmtr. eidi almalarda kiinin sorunlarn yazarak ya da konuarak
almasnn, salk asndan uzun vadeli yararlan olduu grlmtr.
* nlemler: Salkl Davramlan Tevik Etmek insanlann salk alkanhklann
deitirmenin daha dorudan yollann bulmak da nemlidir.
nlenebilir Salk Sorunlan Birok ciddi salk sorunu aslnda nlenebilir.
HIV virs gnmzde, zellikle Sahra alt Afrikada, ok yaygn bir durumdadr. ABDde nlenebilir lmlerin bir ve iki numaral nedenleri ttn kullanm
ve obezitedir.
Sosyal Psikolojik Mdahaleler: Daha Gvenli Cinsellik Hedefi Sosyal psiko-:
lolar salkl alkanlklara ynelik birok baanl mdahale tasarlamtr.

rnein, birok almada insanlar gvenli cinsellie ynlendirme konusunda
baanya ulalmtr. Bu almalarda z yeterlii arttrma ve mesaj kayplar
deil, kazanmlar balamnda verme gibi sosyal psikolojik ilkeler kullanlmtr.
Gvenli cinsellii tevik etmede korku yaratmann\tkili olmad g- rlmtr.
SPt-2 TEST
1. Rachel kocas ldkten sonra nemli bir stres yaamad ve ksa srede kendini s :
toparlad. Psikolojik aratrmalara gre aagdakilerden hangisi daha dorudur?
a. Rachel yasn safhalarndan gemedii iin ileride byk olaslkla psikolojik*
sorunlar yaayacaktr.
b. Rachel an yas yaamad iin byk olaslkla sorunlu bir evlilii vard ve '
kocasn ok fazla sevmiyordu.
c. Yaanan travmalar ok ac verici olabilse de birok insan ksa srede kendisini

toparlayacak kaynaklara sahiptir.
d. Rachel ertelenmi yas sendromu sergiliyor ve buvk olaslkla yasn acsn
daha sonra duyacak.
98
2. Bob'un ksa bir sre nce byk annesi ld ve kz arkadann onu aldanm/
rendi. stelik bitirme snavlarna giriyor. Stres ve salk zerine
..............................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-).......................................................1
SOSYAL PSKOLOJ
99
TIMOTHY D. WLSON ...............................................................1
ROBIN M. AKERT ....................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ..........................3
indekiler...............................................................................4
100
Balarken..............................................................................21
Bu Baskdaki Yenilikler...........................................................21
Teekkr................................................................................26
SOSYAL PSKOLOJ
101
SOSYAL PSKOLOJYE GR.....................................................28
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?......................................................33
Sosyal Yorumlamann Gc....................................................37
102
BALANTILAR........................................................................40
Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan .....................................43
Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas..........40
SOSYAL PSKOLOJ
103
Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas.....................44
SOSYAL ETKNN GC...........................................................47
Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak........................................47
104
Sosyal Durumun znellii.......................................................52
Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^....................58

Gereksinimi...........................................................................61
SOSYAL PSKOLOJ
105
Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi......................68
S...................................76
ebk yk SSSfifS................................................................126
Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r...134
106
m : *....................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi.......................................................................183
mmm.................................221
:hdt...................................392
^ps.................................................................................397
la I....................................135
SOSYAL PSKOLOJ
107
n i......................................................................................135
lli........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?.............................................................................56
108
rrr ^....................................................................................94
r*--1=-* sas^s#...........................................................105
a. Bob bu olaylar zerinde gerekte olduundan daha fazla kontrol ldugun
dnrse hasta olma olasl zellikle ykselir.
3. Lindsay bir bakmevinde staj yapyor. Bu blmde ele aldmz aratrmaya g-re, aagdakilerden hangisi bakmevi sakinleri iin daha yararl olur?
a. Lindsay onlan yaamlarndaki stresli olaylar hakknda konumaya teyiEj ederse.
b. Lindsay bakmevi sakinlerinin onlan ne zaman ziyaret edeceine karar vermesine
izin verip staj bittikten sonra istedikleri zaman onlan ziyaret etmeye de- i' vam ederse.
c. Lindsay bakmevi sakinlerinin onlan ne zaman ziyaret edeceine karar vermesine
izin verip staj bittikten sonra bakmevini bir daha ziyaret etmezse.
d. Lindsay bakmevi sakinlerine birer bitki verip onlan sulamalann salarsa
4. Klasik ocuk kitab The Little Engine TJat Could (Yapabilen Lokomotifl'te kk
buharl lokomotif srekli Bence yapabilirim-Bence yapabilirim diye kendi kendine
tekrarlar ve elbette ki karsna kan glkleri aabilir. Kitap (gen ve yal)
okuyuculanna aadaki sosyal psikolojik kurgulardan hangisini retiyor?
a. D denetim oda
b. Ka (ama savama) tepkisi
c. Sava (ama kama) tepkisi
d. z yeterlik
5. Sosyal psikolojik aratrmalara gre aagdakilerden hangisi daha dorudur?
a. Dnyay olabildiince hatasz grmek en iyisidir.
b. Karmza kan frsatlar hakknda ktmser olmak gerekir, bylece daha ok
almaya motive oluruz.
c. Yaamda karmza kan frsatlar hakknda iyimser olmak yararldr, ancak bunun
bizi glkleri ele almaktan alkoymasna da izin vermemeliyiz.
SOSYAL PSKOLOJ
109
d. Yaamdaki frsadar hakknda iyimser olmalyz, hatta bu bizi salkl ekiller- ; de

davranmaktan alkoysa bile.
6. Michael niversitedeki ilk snavnda kt bir not ald ve buna ok ard. Aadaki
koullardan hangisinde bir sonraki snavda daha iyi bir not alma olasl daha
dktr?
SOSYAL PSKOLOJ
133
a. Kt not almasn d, spesifik, deiebilir etmenlere yklerse

b. Bir sonraki snavda alaca notu kontrol edebileceine inanrsa
c. Bir sonraki snavdaki baans hakknda bir z yeterlik duygusu olursa.
d. Bir sonraki snavda kt not alacandan bir hayli emin olursa.
7. Kate anne babasnn boanmasn atlatmakta glk ekiyor. Sosyal psikoloji
aratrmalarna gre, aagdakilerden hangisi Katee daha ok yardmc olur?
a. 4 gece st ste, her gece 15 dakika olmak zere, boanmayla ilgili duygularn
yazmas.
b. Boanmay kendisiyle ilgili isel, genel, kalc eylere yklemeye almas.
c. Byk olaslkla onlan zecei iin boanmayla ilgili olarak yakn arkadalanyla
konumamas.
d. Anne babasyla ilikisini gelitirmeye yetecek z yeterlik duygusuna sahip olmad
gereine odaklanmas.
8. Aadaki mdahalelerden bir tanesi hari hepsinin insanlan prezervatifle daha
gvenli cinsellie yneltme konusunda baarl olduu kantlanmtr. Aadakilerden hangisi ie yaramayan mdahaledir?
a. nsanlann prezervatif kullanmm kendileriyle ilgili dsal, spesifik, deiebilir
etmenlere yklemesi.
b. nsanlann prezervatif kullanmakla ilgili z yeterlik duygularnn glendirilmesi.
c. nsanlann prezervatif kullanma isteini, prezervatif kullanmaya ynelik alglanan
normatif basklan ve prezervatif kullanmnn denetlenebilir olduu algsn arttrmaya
alan planl davran kuramna dayal mdahaleler.
d. Kayb deil, kazanm vurgulayan mesajlar kullanlmas (rnein, prezervatif
kullanrsanz salkl kalp cinsel yolla bulaan hastalklardan korunahilirsinz
e-8 B-Z p-9 3-s >+q-eq-z >
135
ELL10T ARONSON - TIMOTHY D. WlLSON - ROBIN M.
AKERT f
SOSYAL PSKOLOJ BAINDA
3. SOSYAL PSKOLOJ ve HUKUK
Jri olun ve Teksasta yaanan gerek

bir olayla ilgili aadaki ifadeyi duyduktan
sonra oyunuzu hangi ynde kullanacanza
karar verin. 1976 ylnda, souk bir kasm
gecesi polis memuru Robert Wood ve
grev arkada farlan snk bir ekilde
ilerleyen bir araba grdler. Wood arabaya
kenara ekmesi iin sinyal verdi, arabasndan kt ve srcnn yanma gitti. Tek
istedii srcye farlarn amasn
sylemekti, ancak bunun iin hi frsat
olmayacakt. Wood daha tek bir kelime bile
edemeden src elindeki tabancay
Wooda evirdi ve ate etti, Wood orada
hayatn kaybetti. Woodun grev arkada
ajrn uzaklaan arabaya boaltt, ancak
katil kamt.
Bir ay sonra polis 16 yandaki David
Harrisi pheli olarak gzaltna ald.
Harris komusunun arabasn ve tabanca-
GENEL EREVE
.Grg. Tankl
Grg Taraklan Neden Sk Sk Yanlrlar?
Grg Tanklanma Hata Yapp Yapmadn Belirlemek
Tamklann
Yalan
Syteyip
Sylemediine Karar Vermek
Grg Tanklarnn fadeleri yiletirilebilir mi?
Ortaya kanlan Anlar Tartmas
Jriler: Grup Sreleri ibanda

Jri yeleri Davalarda Bilgileri Nasl
iler?
itiraflar: Her Zaman Grndklen
Gibi mi?
Jri Odasndaki Mzakereler
nsanlar Yasalara Neden Uyarlar?

Ar Cezalar Suu1 nler-ini? Usul Adaleti: insanlarda Hakkaniyet
Duygusu
zet
M AKERT
sn Memur Wood cinayetinden bir gn nce aldn ve cinayet gerek-

letii srada o arabada olduunu itiraf etti. te yandan Harris, Woodu .
vurann kendisi olmadn iddia ediyordu. Sylediine gre Randall - Adams
adnda bir otostopuyu arabaya alm ve arabay onun kullanma- J sma izin
vermiti. Harrise gre koltuun altna uzanp silah alan ve po- 9 lis
memurunu
vuran
Adamst.
aj
Polis Randall Adams sorguladnda David Harrisin kendisini yoldan H
aldn kabul etti, ancak sylediine gre olay yaanmadan 3 saat nce 4
Harris onu kald motele brakmt. Kim doruyu sylyordu? Grne 'I
gre Adams -ta ki polis Harrisin hikyesini dorulayan 3 grg tan bulana
dek. Emily ve Robert Miller ifadelerinde Memur Wood vurulmadan hemen
nce arabayla olay yerinden getiklerini sylyordu. Dediklerine ; gre hava
karanlk olmasna ramen, arabann srcsn gayet iyi grebilmilerdi ve
her ikisi de srcnn Randall Adams olduunu sylyordu. Cam
indirdiinde yzn rahatlkla grebildik diyordu Robert Miller. Sakal ve
by, uzun, kirli, san salar vard" (Morris, 1988). Cinayet saatinde David
Harris tralyd, Randall Adams gerekten de Millerlann ta- mmma uyuyordu
(bkz. bir sonraki sayfadaki fotoraf). Bir satc olan Mic- hael Randell da
cinayetten hemen nce oradan arabayla gemiti ve iddiasna gre arabada iki
kii olduunu grmt. O da srcnn uzun salan ve by olduunu
sylyordu.
Sizce cinayeti kim iledi? Gerek jri grg tanklarna inand ve
Adams sulu bularak idam cezasna arptrd. te yandan, Adams cezaevinde ryp mahkemelerin bavurularn dikkate almasn beklerken
birka uzman Adamsm sululuundan phe etmeye balad. Yeni deliller
gn na karlmt (bunun en nemli nedenlerinden biri bu olayla ilgili
ekilen The Thin Blue Line [nce Mavi izgi] filmiydi) ve katilin David Harris
olduu artk neredeyse kesindi. Harris daha sonra baka bir cinayetten sulu
bulundu ve idam cezasnn tarihini beklerken Memur Woodu vurann
Randall Adams deil, kendisi olduu ynnde gl imalarda bulundu. En
sonunda bir temyiz mahkemesi Adamsm mahkmiyet karann tersine
evirdi. Adams artk zgr bir insand, ancak ilemedii bir sutan dolay 12
yl cezaevinde yatmt.
Adams masumsa, grg tanklan neden srcnn uzun sal ve bykl
M AKERT
olduunu sylemilerdi? Peki jri onlara neden inanmt? Hukuk dava
M AKERT
larnda bu tip hatalar ne sklkta yaanr? Bu

blmde bu sorularn yantlarn ele alacaz ve
sosyal psikolojik srelerin hukuk sistemi
zerinde oynad role odaklanacaz.
ie Amerikan hukuk sisteminin ksa bir
zetiyle balayalm. Birisi bir su ilediinde ve
polis bir pheli yakaladnda resm sulama
yapmaya yeterli delil olup olmadna bir yarg
ya da soruturma kurulu tarafndan karar verilir.
Yeterli delil varsa savunma ve iddia
makamlarnn
avukadan
delil
toplayp
birbirleriyle grrler. Bu grmelerin
sonunda genellikle sank daha az ceza almak
iin suunu kabul eder. Davalarn yaklak
drtte biri mahkemeye intikal eder ve sann
kaderini bir jri ya da yarg tayin eder.
Bir de hukuki davalar vardr ve bunlarda davac
davaly haklarm bir ekilde inedii
iddiasyla mahkemeye verir.
Hukuk srecindeki btn bu admlar temel
sosyal psikolojik sorularla ilikilidir.
rnein, sann ve tanklarn yaratt ilk
izlenim polis dedektiflerini ve jriyi gl bir
ekilde etkiler; sua iten davranlarn Randall Adams (stte) ve
David
Harris (altta) Gr tamkkn
neye isnat edileceini polis, avukatlar, jri
' S
,,
nn katili uzun sal ve bykl
yeleri
ve
yarg
belirler;
n
yargl
inanlar
.
,
,
.
,
J
olarak tanmlamas Adamsn
ve stereotip dnme biimleri bu grleri Polis Memuru Woodu ldr- etkiler;

iki tarafn avukatlar iddialarn ne mekten sulu bulunmasndaki srerken
ve daha sonra jri kendi iinde ka- en nemli nedendi, ran tartrken tutum
deitirme ve ikna
teknikleri bolca kullanlr; sulu ya da masum karar verirken de sosyal bili
sreleri jrinin karar verme srecini etkiler. Hem temel psikolojik sreleri
incelemek iin kusursuz bir uygulamal ortam sunduu, hem de gnlk
hayatta byk bir nem tad iin, sosyal psikologlar son yllarda hukuk
sistemini etraflca ele almtr. Kendi hatanz olmad hlde bir
OS', \L PSKOLOJ
139
davada sulanan tarafta olduunuzda, sistemi masum olduunuza ikna etmek

iin neleri bilmeniz gerekir?
Tartmamza Randall Adams davasnn en sorunlu yan olan grg tankl ile balayacaz. 4. Blmde insanlann bakalanyla ilgili doru izlenimler oluturmalanna karn, sistematik yanllklann iin iine girebileceini ve bunun da ciddi yanl anlamalara neden olabileceini sylemitik.
Bu konuyu yakndan ilgilendiren dier bir soru da udur: nsanlar su ileyen
birisinin kimliini tehis ederken ne kadar hatasz olabilirler?
GRG TANIKLII
Amerikan hukuk sisteminde grg tanklannm ifadelerine byk bir nem
verilir. Masum olduunuz ynnde ok sayda ikinci derecede delil olsa bile
bir grg tannn parma sulu olarak sizi gsterdiinde byk olaslkla
hkm giyersiniz. Randall Adams da byk oranda kendisini tehis eden
grg tanklannm ifadeleri nedeniyle sulu bulunmutu, oysa hakkmdaki
dier iddialar zayfa. Ne yazk ki grg tanklanmn yanl tehisleri nedeniyle
verilen yanl hkmler hi de azmsanacak sayda deil. Masumiyet
Projesine gre yanl bir ekilde hkm giyip cezaevinde ortalama 12 yl
geirdikten sonra DNA delilleriyle aklananlann says 225i geiyor. Bu
davalarn %75inde hkm grg tanklanmn yanh tehisine dayanyordu
(www.innocenceproject.org). Ksacas, masum birisinin hkm giymesine
neden olan en yaygn neden grg tanklannm yanl tehisidir (Brandon &
Davies,1973; Sporer, Koehnken, & Malpass, 1996; Wells & Hasel, 2008;
Wells, Memon, & Penrod, 2006).
Jri yelerinin ve kolluk glerinin birisinin sulu olup olmadna karar
verirken byk oranda grg tanklanmn ifadelerine dayand sistematik deneylerle dorulanmtr. Ayn zamanda, ne yazk ki jri yeleri grg tanklannn doru ifade verdiine an gvenme eilimindedir (Ellsworth & Mauro,
1998; Loftus, 1979; Wells & Hasel, 2008). Rod Lindsay ve meslektalan
(Undsay, Wells, & Rumpel, 1981) bu iki konuyu ok iyi bir ekilde betimleyen zekice bir deney dzenlemitir. Aratrmaclar ilk nce hibir eyden haberi olmayan rencilerin nnde bir hesap makinesinin alnmasn sahneye
koyarlar ve daha sonra da rencilerin hrsz 6 fotoraftan oluan bir kme
ierisinden ne kadar hatasz bir ekilde seebileceklerine bakarlar. Bir koulda
hrsz tehis etmek zordur nk bamda kulaklarna kadar indirdii bir be-
Tanklarn doru tehis yaptm

dnen jri yeleri
Hrsz doru tehis eden tanklar
20
zayf
orta
good
Grme Kouart
ekil SP 3.1
Grg tan tehislerinde hataszlk.
Grg tan tehislerinin doruluu suun ilendii sradaki grme koullanna dayanr.
te yandan, bu almada olduu gibi, ou jri yesi grme koullan zayf olduunda bile
tanklann suluyu doru bir ekilde tehis edebileceine inanr.
(Lindsay, Wells, & Rumpel, 1981 almasndan uyarlanmtr.)
re bulunmaktadr ve odada yalnzca 12 saniye kalmtr. 2. koulda bere, salarnn bir blm akta kalacak ekilde, daha yukardadr ve bu nedenle de
tehis edilmesi daha kolaydr. 3. koulda hrszn ba plaktr ve odada 20
saniye kalmtr ki bu da tehis edilmesi en kolay olan kouldur.
Ulalan ilk sonular tahminlerimiz dorultusunda olmutur: Hrsz
hakkndaki grsel bilgi ne kadar oksa, onu fotoraf incelemesinde doru
tehis eden rencilerin says da o denli artmtr (bkz. ekil SP-3.1, sadaki
ubuklar). Deneyin bir sonraki aamasnda avukat roln oynayan bir
aratrmac rencileri tehisleri konusunda, tpk gerek bir mahkemede
tanklara sorular soran gerek avukatlar gibi, sorguya eker. Bu soru-yamt
seanslar videoya kaydedilir. Jri roln oynayan yeni bir katlmc, grubu
sorgulama grntlerini izler ve grg tanklarnn hrsz ne kadar doru
tehis edebildiklerini deerlendirir. ekil SPl-3.1 soldaki ubuklarda grld gibi, jri yeleri grg tanklarnn doruluuna, zellikle de hrsz
tehis etmenin zor olduu koulda, an gvenirler.
Grg Tanklan Neden Sk Sk Yanlrlar?

Sorun zihnimizin video kameralar gibi almamasdr; bir olay kaydedip
OS', \L PSKOLOJ
141
zaman ierisinde koruduktan sonra kusursuz bir dorulukta yeniden

oynatamayz. 4. Blmdeki sosyal alg tartmamz, insanlar hakkmdaki
izlenimlerimizin ve karmlarmzn nasl olutuunu anmsayn. Grg
tanklarnn tehisleri de bir sosyal alg biimi olduundan ayn sorunlar,
zellikle de bellekle ilgili sorunlar bu konuda da geerlidir. Doru grg tankl iin kiinin bellek bilgi ileme srecini baarl bir ekilde tamamlamas gerekir: tank olunan olaylan edinme, depolama ve geri alma.
Edinme insanlann evredeki bilgileri fark edip bunlara dikkat etme srecidir.
nsanlar evrelerinde olup biten her eyi alglayamayacaklan iin evredeki
eriilebilir bilgilerin yalnzca bir alt kmesini edinebilirler. Depolama
insanlann evreden edindikleri bilgileri belleklerinde depolama srecidir. Geri
alma ise insanlann belleklerinde depoladklan bilgileri anmsama srecidir
(bkz. ekil SPl-3.2). Bu srelerden birinde yaanabilecek sorunlar nedeniyle
grg tanklan hata yapabilirler.
Edinme Olay ne kadar sre ile izledikleri ya da izleme koullannn doas
gibi bir dizi etmen insanlann bir sula ilgili edindikleri bilgi miktann snrlar.
Bu kulaa ok bariz gelse de insanlar bazen grg tanklanmn sularla ilgili
ifadelerinin bu etmenler tarafndan nasl snrlandnldm unutur. Sular
genellikle tam da edinimi zorlatran koullar altnda gerekleir: hzl,
beklenmedik bir ekilde, zor izleme koullannda (rnein, gece) ve kayda
deer bir stres alanda. Memur Wood cinayetinin olay mahalli de hi kukusuz
bu koullara uygun. Grg tanklan ok az aydnlatlm bir yolda araba
kullanyorlard, kenara ekmi bir aracm yanndan geiyorlard ve bu srada
beklenmedik bir ey oluyordu -ate ediliyor ve bir polis meEdinme
nsanlann evredeki bilgileri fark edip bunlara dikkat etme sreci; insanlar
evrelerinde olup biten her eyi alglayamayacaklan iin evredeki eriilebilir
bilgilerin
yalmzca bir alt kmesini edinebilirler.
Depolama
nsanlann evreden edindikleri bilgileri belleklerinde depolama sreci.
Geri Alma
nsanlann belleklerinde depoladklan bilgileri anmsama sreci. :
____________________________Hatalarn kaynaklar_______________________________
Zayf grme koullan -Yanltc sorular
Sralamadaki tehiste
nsanlarn grmeyi
Kaynak zleme hatalar 'en iyi tahmin sorunu bekledikleri eyi grmesi Sze
dkmenin olumsuz etkileri
Silahlara odaklanma
Kendi-rk yanll
Deiiklik krl
ekil SP 3.2
Edinme, depolama ve geri alma
Hatasz bir grg tan olmak iin bellek ilemenin aamasn tamamlamak gerekir. Bu
aamada da hata sz konusu olabilir.
muru yere dyordu. Ne kadar iyi grebilirlerdi? Oradan birka saniyeliine

geerken ne kadar bilgi alabilirlerdi?
Daha yeni bir vakay ele alalm: 1997 Ekimmde Alaska Fairbankste rndan km drt gen adam nlerine kana rastgele saldryordu. Gece
olduunda arkalannda ldrlm bir gen ve ciddi ekilde yaralanm orta
yal Franklin Dayton brakmlard. Byk oranda Fairbanks sakinlerinden
Arlo Olsonm grg tan ifadelerine dayanlarak 4 pheli yakaland ve
sulu bulundu. Olson ifadesinde sanklarn Daytona saldrdn birka blok
teden grdn sylemiti -daha sonra bu mesafenin 135 metre, yani bir
buuk futbol sahas uzaklnda olduu belirlenecekti.
Arlo Olsonm ifadesine ne kadar gvenebiliriz? Bu sorunun yantn
arayan Loftus ve Erin Harley (2005) uzaklk arttka bir yzn alglanmasnda
artan mesafeyle birlikte ne kadar ayrntnn yitirildiini hesapladlar. Bir fikir
SOSYAL PSKOLOJ
143
sahibi olmak iin Julia Robertsn burada yer alan fotoraflarna

bakabilirsiniz. En soldaki karede sizden 1,5 metre uzakta olduunda
Robertsm yzn nasl alglayacanz grlyor. Bu noktada onu tanmakta
glk ekmezsiniz, hatta bir imzasn bile isteyebilirsiniz. Ortadaki karede
sizden 13 metre uzakta olduunda yznn nasl alglanaca grlyor. Bu
sefer uradaki kadn Julia Robertsa benziyor gibi, yakndan baksam iyi
olacak diye dnebilirsiniz. Sadaki karede ise sizden 52 metre uzakta
olduunda yznn nasl alglanaca grlyor. Bu noktada byk olaslkla
yaknlarda bir sinema yldznn bulunduundan haberiniz bile olmazd.
Loftus ve Harley (2005) buna benzer fotoraflar aratrma katlmclarna
gsterdiklerinde tahmin yrtlen uzaklk 7,5 metreyi geince nl simalar
doru bir ekilde tanma orannn dmeye baladn grdler. 10 metrede
katlmclarn yalnzca %75i yz tanyabiliyordu, 23,5 metrede ise
tamyabilenlerin oran yalnzca %25ti. Dolaysyla Arlo Olsonm, Fair- banks
cinayet davasndaki phelileri 135 metre uzaklktan tanyabilmesi pek de
olas grnmyor.
Aynca, grg tanklanmn bir suun kurban olduu zaman ok korkmu
olacaklann ve tek bana bu durumun bile olup bitenlerin hepsini
edinmelerini zorlatrabileceini unutmamamz gerekiyor, insanlar ne kadar
byk stres altndaysa bir suun aynntlan ve sua karanlar hakkmdaki
bellekleri o denli ktdr (Deffenbacher, Bomstein, & Penrod, 2004). Suun
kurbanlannm bir sank hakknda zayf bir bellee sahip olmasnn dier bir
nedeni de dikkatlerinin sann zellikleri deil, daha ok grdkleri silah
zerinde younlamasdr (Hope & Wright, 2007; Loftus, Loftus, & Messo,
1987; Pickei, 2007). Birisi size silah dorultup paranz istediinde dikkatiniz
byk olaslkla soyguncunun gzlerinin mavi mi yoksa kahverengi mi
olduu deil, silahn kendisi zerinde younlaacaktr.
insanlann fark ettii ve dikkat ettii bilgi ayn zamanda ne grmeyi
beklediklerinden de etkilenir. Bir sosyal psikolog olan sosyal alg uzman
dostumuz Alan ele alalm. Bir pazar gn 80 yandaki komusu kiliseye
gelmedii iin endieleniyor. Alan, kapy birka kez alp yant alamaynca
ak bir pencere bulup ieri giriyor ve evi anyor. Ksa bir sre sonra korktuu
bana geliyor: Kadm yatak odasnda cansz bir ekilde yerde yatyor.
SOSYAL PSKOLOJ
109
Julia Roberts bu fotoraflardan tanmak ne kadar kolay? Resimlerde Roberts 1,5,13 ve

52,5 metre uzaklktan grlyor.
Sarslan Alan evine dnyor ve polisi aryor. Bir dedektif kadnn evinde
olduka uzun bir zaman geirdikten sonra Alana geen bir iki gn ierisinde
gzne herhangi kukulu bir hareketin arpp arpmadna dair sorular
yneltiyor. Ard ardma gelen sorular Alanm kafasn kantnyor ve en
sonunda patlyor: Neden bana bu sorulan soruyorsunuz? Komumun
yallktan ld ok ak deil mi? Ailesine haber vermemiz gerekmiyor
mu? Kafas karma sras dedektife geliyor. Cesedi bulan kii siz deil
misiniz? diye soruyor. Alan bunu doruluyor. Yatak odasnn karmakank olduunu, her taraf cam knklannm kapladn ve komunuzun boynuna
bir kemer dolandn fark etmediniz mi?
Sonunda Alanm komusunun evi bceklere kar ilalamak iin gelen bir
adam tarafndan boularak ldrld ortaya kyor. Aralannda etin bir
mcadele gemiti ve kadnn bir cinayete kurban gittii bundan daha bariz
olamazd. te yandan, Alan bu iaretlerin hibirisini grememiti. Yal
komusu ld iin telalanmu. ldn fark ettiinde ok zlmt ve
bir cinayete kurban gitmi olabilecei aklnn kesinden bile gememiti. Bu
nedenle de grmeyi beklediklerini grm, grmeyi beklemediklerini
grmemiti. Polis daha sonra ona cinayet mahallinin fotograf- lann
gsterdiinde kendini sanki orada daha nce hi bulunmam gibi hissetmiti.
Hemen hibir eyi tanyamamt.
Aratrmalar insanlann beklenmedik eyleri fark etme konusuna zayf
olduunu gsteriyor. Bir almada katlmclara iki takmn basketbol topuyla
birbirleri ile paslat bir video kayd izlettirilmi, katlmclardan topun ka
kere el deitirdiini saymalan istenmitir. 35 saniyelik bu filmde
144
garip bir ey olur: Goril kostm giymi bir kadn basketbol mann tam
ortasnda girer, kameraya dner, gsn
yumruklar ve sonra da yryp
gider. Bu srada basketbol oyuncular paslaGerek algsal bir olgu beklentilerle elitiinde bek-'
maya devam ederler. Dnnce bu denli tulenti alg ve bellei belirlehaf bir eyi herkesin fark edeceini zannedemede durumun kendisinbilirsiniz, oysa kathmclann yalnzca yans
den daha gl olabilir.
bunu fark etmitir. Dier yans ise gorili hi
-Gordon/llport ve teo
grmemilerdir (Simons & Chabris, 1999);
Post- man, 1947
lenen sularn hemen her zaman beklenmedik olaylar olduu dnlrse, insanlann
su mahallindeki nemli aynntlan fark
edememesi artc deildir (Rensink, 2002; Simons & Ambinder, 2005).
Birisini ya da bir olay fark ettiimizde bile ona ok aina deilsek iyi
anmsamayabiliriz. rnein, insanlar kendi rklanndan insanlann yzlerini
daha iyi ayrt ederler, bu durum kendi rk yanll olarak anlr. Beyazlar
dier beyazlara yzlerini, siyahilerin ya da Asyallann yzlerinden daha iyi
ayrt ederler ve Asyallar da dier Asyallann yzlerini beyazlann yzlerinden
daha iyi ayrt ederler (Brigham, Bennett, Meissner, & Mitchell, 2007; Johnson
& Fredrickson, 2005; Levin, 2000). Bir almada ayn etkinin yata da sz
konusu olduu grlmtr: niversite rencileri kendi yalanndaki
insanlann yzlerini orta yal insanlann yzlerinden daha iyi ayrt ederken,
orta yal insanlar da dier orta yal insanlann yzlerini, niversite andaki
insanlann yzlerinden daha iyi ayrt ederler (Wright
& Stroud, 2002).
Kendi rk yanll ksmen insanlann kendi rklarnn yeleriyle daha fazla
temas kurup bir bireyi dierinden ayrt etmeyi daha iyi renmesinden
kaynaklanr (Meissner & Brigham, 2001b). Bir almada 3 aylk bebeklerin
kendi rklanndan insanlann yzlerine, baka rklardan insanlann yzlerine
oranla, daha uzun sre bakt, ancak bunun baka rktan insanlarla fazla
temas kurulmayan bir evrede yaadnda geerli olduu bulunmutur (BarHaim, Ziv, Lamy, & Hodes, 2006). Baka bir almada
Kendi Irk Yanll
nsanlann kendi rklanndan insanlann yzlerini, dier rklardan olanlara oranla,;
daha iyi ayrt edebilmesi.
SOSYAL PSKOLOJ
111
Bir basketbol topuyla paslaan insanlardan oluan iki grubu izlediinizi ve bir takmn
dierine ka pas verdiini saydnz dnn. Goril kostm giymi birisinin
grntye girdiini, kameraya dnp gsn yumrukladn fark edebilir miydiniz?
Simots ve Chabrisin (1999) dzenledii almada katlmclann yalnzca %50si
gorili fark edebilmiti. insanlar genellikle evrelerindeki beklenmedik deiiklikleri
fark edemezler, zellikle de baka bir ey zerinde younlatklannda (rnein, paslan
saymak). (Simots & Chabris, 1999 almasndan)
farkl grubun beyazlarn ve Asyallann yzlerini ne kadar ayrt edebildiklerine

baklmtr: Beyaz Franszlar, Korede bym Koreliler ve ocukken beyaz
Fransz aileler tarafndan evlat edinilmi Koreliler. Beklendii zere, ilk iki
grup kendi rk yanll sergilemitir: Beyazlar dier beyazlarn yzlerini,
Koreliler de Asyallann yzlerini daha iyi anmsamtr. Peki ya beyaz aileler
tarafndan bytlen Koreliler? Onlar da beyazlann yzlerini daha iyi
anmsamlardr ki bu da en ok temas kurduumuz rkn yzlerini daha iyi
anmsadmz dncesiyle tutarldr (Sangrigoli, Argenti, Ven- tureyra, &
Sehonen, 2005).
Kendi rk yanllnn dier bir nedeni de insanlann ayn rktan yzleri
incelerken yanak kemiklerinin ykseklii ya da aln ekli gibi bir yz dier
yzden ayran zelliklere yakndan dikkat etmesidir. te yandan, insanlar
farkl rktan yzleri incelerken bir yzn bireysel zelliklerine deil,
bu rk kendi rklarndan ayran zelliklere younlarlar (Levin, 2000).

Bu hipotezi aratran Daniel Levin yle aklyor: Beyaz rkn bir yesi
baka
bir beyazn burnuna baktnda byk olasBize bu dzine salkl,
lkla kendi kendilerine Bu Johnun burnu,"
salam yapl am verm. ve (...)
diye dnr. Bir siyahinin burnuna baktherhangi birini rastgele seip,
nda ise daha ok Bu siyah bir burun, d^fj
kkeni ve ait olduu beynin
dnecektir. (Carpenter, 2000, s. 44tekkapasitesi n.e olursa olsan;
almadan). nsanlar farkl rklar karakteriz^
oau istediimiz herhangi bir
eden zelliklerle daha az deneyim yaadklar
anya -bir ekice, amayjdaya'
feerpe* tene, dur iareune,
iin bu rkn yelerini birbirlerinden ayrt
yol ver. iaretme-, KmtderrH
etmekte zorlanrlar.
efine- donecek ekilde
Depolama insanlann neyi alglayabilecekle-;
ete- hm > 1 -Ehzabeth Loftus
rini ve dolaysyla belleklerinde neyi depolave Hunter Hoffman, 1989
yabileceklerin snrlayan eitli deikenler
zerinde durduk. Bir bilgi paras bellee
girdikten sonra ileride biz onu anmsayana
dek orada deimeden kalr, diye dnyor olabilirsiniz. Birok insan
bellein bir fotoraf albm gibi olduunu zanneder. Bir olayn, rnein bir
soyguncunun yznn resmini kaydederiz ve onu bellek albmmze
yerletiririz. Gerekte ise ok az insannn foto- rafik bellei vardr. Andar,
gerek fotoraflar gibi, yala birlikte solup gider. Dahas, bir resim bir kez
depolandktan sonra deitirilemez, imgeye yem aynntlar eklenemez ya da
var olan aynntlardan bazlan kartlamaz zannedilir. Grdmz soyguncu
tra olmusa hi kukusuz sonradan ona
SOSYAL PSKOLOJ
147
80
renciler yukardaki fotoraflardan birini grdkten sonra grdklerinin dur iareti mi

yoksa yol ver iareti mi olduunu anmsamaya altlar. Trafik iareti ile ilgili ynlendirici
sorulan duyanlarn birou grdkleri iaret konusunda yanlacakt. (Loftus, Miller, &
Bums, 1978 almasndan)
148
SOSYAL PSKOLOJ
149
80
bir byk eklemeyiz. Dolaysyla Randall Adams davasnda ifade veren tanklarn srcy uzun sal ve bykl birisi olarak anmsamas, yle grnyor ki, Randall Adamsa kar olduka gl delillerdir.
Ne yazk ki anlar kalc olmaktan ok uzaktr. Duyduklar ya da grdkleri eyler konusunda insanlann kafas bir hayli karabilir; bir albmdeki anlar bir digerindekiyle kantnlabilir. Bunun sonucunda da insanlar
grdklerini olduka hatal bir ekilde anmsayabilirler. Bu sonuca yeniden
yaplandnc bellek, yani olay yaandktan sonra karlalan bilgilerin olaya
dair anlan arptmas zerine uzun yllar boyunca yrtlen aratrmalar
sonucunda ulalmtr (Davis & Loftus, 2007; Hirt, McDonald, & Ericson,
1995; Loftus, 1979, 2005; McDonald & Hirt, 1997). Bu aratrmalara gre bir
olaya tank olduktan sonra edindiimiz bilgiler bu olaya dair anlarmz
deitirebilir.
Klasik bir almada Elizabeth Loftus rencilerine bir otomobil kazasnn farkl aamalann gsteren 30 slayt izletdrmitir. Bir slayttaki ierik
farkldr; kimi renciler dur iaretinde duran bir araba grrken, dierleri yol
ver iaretinde duran bir araba grrler. Slayt gsterisinden sonra rencilere
tank olduklan otomobil kazasyla ilgili birka soru sorulur. Kilit
niteliindeki soru iaretin nasl gsterildiine gre deiir. Bir soru Krmz
Datsunu dur iaretinde beklerken baka bir araba geti mi? eklindedir.
Dier soru ise Krmz Datsunu yol ver iaretinde beklerken baka bir araba
geti mi? eklindedir. Dolaysyla katlmclann yans iin soruda ad geen
trafik iareti gerekten grdkleri ile ayndr. Dier yans iinse sorunun
sorulu ekli inceden yeni bir bilgi vermektedir -rnein, aslnda yol ver
iaretini grm olmalanna karn bir dur iareti grdkleri bilgisini verir.
(Tanklar gerek polis dedektifleri ya da avukatlar tarafndan sorgulanrken de
yaplabilecek) bu kk deiiklik insanlann gerek olayla ilgili belleklerini
etkiler mi?
Btn rencilere aadaki gibi iki fotoraf gsterilmi ve aslnda hangi
iareti grdkleri sorulmutu. Gerekten grdkleri iaret hakkndaki soruyu
yantlayan katlmclann ou (%75) gerekten grdkleri iareti doru olarak
seecekti; yani, bir dur iareti grdlerse ve kendilerine dur
Yeniden Yaplandn Bellek
Olay yaandktan sonra karlalan bilgilerin olaya dair anlan arptmas. - , s
Polis 1995 Nisanndaki Oklahoma City ] balama

olaynn phelilerinden Kia Belirsiz Erkek No.
2nin robot resmini <
Robot resim bir kamyon kiralama bros alan bir
tamircinin betimlemesine dyas yordu ve tamirci,
robot resimdeki Tanl| McVeighi bir kamyon
kiralarken grdg soylyordu. te yandan, daha
sonra 1 kartm, aslnda McVeighden bir gn ,
gelen ve bombalama olayyla hibir ilgisi oS| yan
bir adam tarif ettiini kabul edecekti. le grnyor
ki bu da klasik bir kaynak izlem hatasdr.
Tamircinin betimledii adamla ife ans gerekti,
ancak onu nerede grd.; nusunda yanlmt.
-.3
iaretiyle ilgili som sorulduysa ou katlmc dur iaretli fotoraf tehis'-^

edecekti (%25inin aslnda basit grnen bu soruda ciddi bir hata yaptn .
da gzden karmayn). Bununla birlikte, yanltc soru sorulan katlmcla-
nn yalnzca %41i doru fotoraf semiti (Loftus, Miller, & Bums, 1978).
Daha sonraki deneylerde Loftus ve meslektalan yanltc sorularla insanlann arabann hz, kaza yerinde knk cam olup olmad, trafik nn
yeil mi krmz m olduu ve -Randall Adams davas ile balantl olarakbir soyguncunun by olup olmad konusundaki dncelerini deitirebildiklerini grdler (Loftus, 1979). Loftusun almalan polis ve avukadar tarafmdan tanklann grdkleri hakknda sylediklerini nasl deitirebileceini gsteriyor. (Randall Adams davasnda polisin tanklan Harrisi deil, Adams ima eden sorularla yanl ynlendirdiine dair kukular
sz konusu. Cinayet srasnda Harrisin ya kkt ve bir polis memurunu
ldrd iin idam cezasna arptmlamazd; Adams ise 30 yandayd ve
idam cezasna arptrlabilirdi. Bu adan baklnca, polise gre Adams .
daha iyi bir sankt.)
Yanltc sorular kaynak izleme sorununu, yani insanlann belleklerinin
kaynan izlemeye alt bir sreci ortaya karabilir (Johnson,
Kaynak zleme
nsanlann, belleklerinin kaynam izlemeye alt sre.
SOSYAL PSKOLOJ
151
80
Hashtroudi, & Lindsay, 1993; Johnson, Verfaellie, & Dunlosky, 2008; Qin,
Ogle, & Goodman, 2008). Dur iaretini gren ancak yol ver iaretiyle ilgili
yanltc bir soru yneltilen insanlar imdi belleklerinde biri dur iareti, dieri
yol ver iareti olmak zere iki bilgiye sahiptir. Bu anlarn nereden geldiini
anmsadklar takdirde bu bir sorun oluturmaz: dur iareti, daha nce
grdkleri kazadan, yol ver iareti ise daha sonra kendilerine yneltilen
sorudan. Sorun, insanlann bir eyi nerede duyduklar ya da grdkleri
konusunda sk sk yanlmalar, yol ver iaretinin kendilerine slayt gsterisi
srasnda grdkleri iin tandk geldiini sanmalardr. Bu sre, 5. Blmde
ele aldmz insanlarn uyanlmalanna neyin neden olduundan emin
olamamalarna neden olan yanl ykleme etkilerine benzer. Anlarmzn
kayna konusunda da kolaylkla yanlgya debiliriz. Bilgi belleimizde
depolandnda zerinde nereden geldiiyle ilgili bir etiket olmaz.
Yasal tanklkla ilgili bu bulgular bizi bir yanlgdan uyandryor. Yanltc
sorulara maruz kalan grg tanklar sklkla aslnda orada olmayan eyleri
grdklerini sylerler. Aynca, grg tanklan bir sann kendilerine neden
tandk geldii konusunda da yanlabilirler. rnein, Randall Adams
davasndaki tanklann Adamsm fotorafn cinayet gecesi grdkleri
hakknda ifade vermelerinden nce gazetelerde grm olmalan mmkndr.
O gece neler grdklerini anlatnaalan istendiinde kaynak izleme hatas
nedeniyle kafalar kanabilir. Uzun sal ve bykl bir adam grdklerini
anmsarlar, ancak bu yz daha nce nerede grdkleri konusunda
yanlabilirler.
Olas bir baka kaynak izleme hatas da Oklahoma bombalama olaynda
yaanmtr. 19 Nisan 1995 tarihinde Oklahoma City Alfred P. Murrah
Federal Binasnda bir bomba patlam, 198 kiinin lmne neden olmutur.
Olayla ilgili olarak daha sonra Timothy McVeigh sulanm ve idam cezasna
arptrlmtr. Peki, McVeigh tek bana m hareket etmitir? Kamyon
kiralama brosunda alan bir tamirci olan Tom Kessinger patlamadan bir
gn nce McVeigh ile baka bir adam bir Ryder kamyon kiralarken
grdn sylemitir. Kessingerm tanmna gre Kimlii Belirsiz Erkek
No. 2 olarak anlmaya balanan ikinci pheli, siyah tirt ve beyzbol apkas giyen iri yapl, kasl bir adamdr. Dnya apnda bir arama balatan polis
bu adam hibir zaman ele geirememi, bu da bombaclann hl ser
152
best olduu konusunda bir kuku

yaratmtr. Daha sonra ise Kesif
singerm bir kaynak izleme hat|i
yapt anlalmtr. McVeighfil
su ortan tehis etme konu sunda
zerinde bir bask hkc? den
Kessinger, onu McVeigh ralama
irketine gelmeden b' gn nce
grd bir adamlaj1 bombalama
olayyla hibir ilgili olmayan Kansas
Fort Rileyli ej| Todd Bunting ile
kart rmtr (Thomas, 1997).
Geri Alma Polisin bir pheli
yakaladn, tank olarak sizin onu
Acele etmeyin Bayan Scradler ve evinizin ikinci
tehis
edip
edemeyeceinizi
kat penceresinden bakarken grdnz adamn
renmek
istediini
dnn.]
hangisi olduunu syleyin. CLOSE TO HOME
2002 John McPherson. UN1- VERSAL Tipik olarak, sizden polis merPRESS SYNDICATE izniyle yemden ba- kezinde yan yana duran birka kii
slmtr. Tm haklan sakldr.
arasndan suluyu tehis et-; meniz
istenecektir. Bazen tek ynl bir aynann bulunduu bir odada gerek sulu
ve sahte sululardan (bir su ilemedii bilmen insanlardan) oluan bir grup
arasndan gerek sulunun tehis edilmesi istenir. Bu gibi durumlarda tank,
hcredeki pheliyi tehis ettiinde byk olaslkla bu kii sulamalarla
kar karya kalr ve en sonunda hkm giyer. Bu yaklamda, sonuta tank
san su ilerken grdyse ve daha sonra dier insanlann arasndan onu
seebildiyse bu, suu kantlamaya yetecek kadar iyi bir kanttr.
Tpk bilgi edinme ve depolamada yaanan sorunlarda olduu gibi, insanlann belleklerindeki bilgiyi geri almalannda da sorunlar yaanabilir
(Charman & Wells, 2007; Malpass, Tredoux, & McQuiston-Surrett, 2007;
Wells, Memon, & Penrod, 2006; Wells, 2008; Wells & Hasel, 2008). Gerekten de, ABDde yanl hkmlerin en yaygn nedeni bir grup insan arasnda yaplan tehiste yaanan hatalardr (Wells ve ark., 1998). Grg tanklan dierleri arasndan birisini tehis ederken belleklerinde depolanan
SOSYAL PSKOLOJ
153
80
grntden farkl etmenler de iin iine girer. Tanklar genellikle bir grup
insan arasndan, benzerlik ok gl olmasa bile, suluya en ok benzeyen
kiiyi seerler.
19 yandaki bir kadnn soygunla sulandn ve polisin yanllkla, 19
yanda bir kadn olduunuz iin sizi yakaladn dnn. Sizi dier
insanlarla yan yana koyuyorlar ve tanklardan suluyu tehis etmelerini
istiyorlar. Sizce hangisi daha adil olurdu: sradaki dier insanlar 20 yandaki
bir erkek, 3 yandaki bir ocuk ve 80 yandaki bir kadn olduunda m,
yoksa hepsi 19 yanda kadnlar olduunda m? lkinde gerek suluya en ok
siz benzediiniz iin tanklar sizi seebilir (Buckhout, 1974). kincisinde ise
hcredeki herkes ayn yata ve kadm olduu iin tanklarn yanllkla sizi
seme olasl ok daha dktr (Wells, 1993; Wellls & Luus, 1990).
Grup iinden tehislerde yaanan dier sorunlarn yan sra, tanklarn
suluya en ok benzeyen kiiyi setikleri bu en iyi tahmin sorununu
nlemek iin sosyal psikologlar polise aadaki admlan izlemelerini
neriyor:
Sradaki herkesin tann sank tanmna uyduundan emin olun.
Bylece tanklann sana en ok benzeyen kii olduu iin birisini
seme olaslm en aza indirmi olursunuz (Wells ve ark., 1998).
Tanklara suu ilediinden phelenilen kiinin srada olabileceini de
olmayabileceini de syleyin. Tanklar sann orada olduuna
inanrlarsa, sradakiler arasmda yer alp almadndan emin
olmadklann sylemek yerine, sana en ok benzeyen kiiyi seme
olaslklan da ok daha fazla olur. Bu nedenle de tanklar sann srada
yer aldna inanrsa, yanl tehis olasl da ykselir (Clark, 2005;
Malpass & Devine, 1981; Steblay, 1997; Wels ve ark., 1998, 2000).
San ilk sralamaya her zaman dhil etmeyin. Bir tank sahte sanklar
arasndan birisini tehis ederse tann gvenilmez olduunu anlarsnz
(Wells, 1984).
Sralamay yrten kii sradakilerden hangisinin pheli olduunu
bilmesin. Bylece bu kiinin istemeden de olsa tana kimin pheli
olduunu sylemesini engellemi olursunuz (Wells ve ark., 1998).
SOSYAL PSKOLOJ
154
nsanlarn fotoraflarm ayn anda deil, arka arkaya gsterin. B
sayede tanklarn btn resimleri karlatrp, gerekten sralamak

olmamasna karn, sana en ok benzeyen kiiyi semesini engellenmi olursunuz (Lindsay & Wells, 1985; Meissner, Tredoux, & par.J,
ker, 2005; Steblay, Dysart, Fulero, & Lindsay, 2001).
Tanklara insanlann hem fotoraflann gsterin hem de seslerini'
dinletin. Sralamadakileri hem gren hem de duyan tamklann ilerken
grdkleri kiiyi tehis etme olasl, yalnzca grmeleri y da
duymalanna oranla, ok daha yksektir (Melara, De Witt-Ric-;5 kards,
&r OBrien, 1989).
4
Alam yz programlann kullanmayn. Bazen tanklardan bu amala
tasarlanm bilgisayar programlann kullanarak bir sann yz-. n
yeniden oluturmalan istenir. Tamklann bu programlar aracl-, yla
oluturduu yzler genellikle gerek sann yzne pek benzemez.
Daha da kts, aratrmalar bu programlan kullanarak yz
oluturanlann bu ilemden sonraki belleklerinin ncesine gre daha
kt durumda olduunu gsteriyor (Wells, Charman, & Olson, 2005;
Wells & Hasel 2007). Bir yzn spesifik bir zelliine, rnein
enesinin nasl grndne odaklanmak, yzn zgn imgesine dair
any engelleyebilir.
Seimlerinin yanl olup olmadn bilme konusunda tanklara gvenmeyin. Bazen avukat ya da yarglar tann seiminin yanl olup
olmadm belirlemek iin ona Tan tehis etmenizde size gsterilen
resimlerinin saysnn ya da polisin sylediklerinin etkili olduunu
dnyor musunuz? gibi sorular yneltirler. Ne yazk ki insanlar bu
tip sorulan yantlamada ok da baanl deildir. nsanlar dnme
srelerine yeterince eriim sahibi deildir, bu nedenle de yanl olup
olmadklann belirleyemezler (Charman & Wells, 2008; Nisbett &
Wilson, 1977).
Grg Tanklarnn Hata Yapp Yapmadn Belirlemek

Bir polis dedektifi ya da jri yesi olduunuzu ve bir tan bir san
tanmlarken dinlediinizi dnn. Tann belleinin hatasz m olduuna,
yoksa belleinin az nce sz ettiimiz birok hatadan birine mi dtne
nasl karar verebilirsiniz? Bu sorunun yant size ok ak geliyor olabilir:
155
Tann kendisine ne kadar gvendiine bakn. 22 yanda tecavze urayan

bir niversite rencisi olanjennifer Thompsonm hikyesini ele alalm.
Thompson tecavz srasnda sonradan tehis edebilmek iin tecavzcnn
yzn en ince ayrntsna kadar incelediini sylemiti. Kurtulduu
takdirde onun yakalanmasn ve hapse girmesini salamak konusunda
kararlyd. Yaad ikence dolu anlardan sonra polise gitti ve polisin
elindeki yzlerce fotorafa bakt. Ronald Cottonm resmini grdnde
karsndakinin ona tecavz eden kii olduundan emindi. O olduundan
emindim. Kesinlikle emindim, yanlm olamazdm.
Polis Cotton yakalad, dierleriyle birlikte sraya koydu ve Thomson hi
tereddt etmeden onu tehis etti. Cottonm ona tecavz eden kii olduundan
emindi ve mahkemede aleyhine ifade verdi. Emindim. Biliyordum. Doru
adam semitim. kna edici ifadesi dorultusunda Cotton cezaevinde mr
boyu hapse mahkm oldu.
Birka yl sonra polis Thompsondan mahkemeye gidip baka bir adama,
cezaevinde tecavzden kendisinin sorumlu olduunu itiraf eden Bobby
Poolea bakmasn istedi. Onu tanyp tanmad sorulduunda Thompson
Onu hayatmda hi grmemitim. Kim olduu hakknda en ufak bir fikrim
yoktu demiti.
Yllar geti, Cotton tecavz suuyla hl cezaevinde yatarken DNA testleri daha yaygn olarak kullanlmaya balad. Polis olayda ele geen delillerin
Cottonm m yoksa Pooleun mu DNAsma uyduunu grmek istedi. 1995
ylnda, suun ilenmesinden 11 yl sonra, polis Thompsona sonulan
bildirdi: Dedektif ve blge savcs geldiinde mutfakta duruyordum.
Grevlerini yapmaya alan iyi ve nazik insanlard -ben de, herkes gibi, yle
yapardm. Bana Size tecavz eden kii Ronald Cotton deil, Bobby Pooledu dediler (Thompson, 2000, s. 15). Cotton ilemedii bir sutan dolay
cezaevinde 11 yl kaldktan sonra salverildi.
Emin Olmak Hatasz Olmak Anlamna m Gelir? Cottonm hkm giymesinin balca nedenlerinden biri Thompsonm kendisine tecavz eden
kiinin o olduundan emin olmasyd. Jri yelerinin ve kolluk glerinin
kendinden bu kadar emin bir tana inanmalar doald; elbette ki
kendinden emin tanklann hakl olma olasl daha yksekti. ABD Yksek
Mahkemesi de bu fikirle ayn dorultuda hareket ederek tann ken
156
dinden emin olmasnn hatasz olduunun iyi bir iareti olduu kararma
varmtr (Neil v. Biggers, 1972).
Bununla birlikte eitli almalarda tann kendinden emin olmas ile
hatasz olmas arasnda yalnzca orta dereceli bir iliki olduu grlmtr
(Brewer & Weber, 2008; Brewer & Wells, 2006; Olsson, 2000; Welss, 01- son,
& Charman, 2002). Kolluk gleri ya da jri yeleri kendinden ok emin
olan bir tann ayn zamanda hatasz
olduunu varsaydnda ok
znel kesin duygusu hibir
zaman istenen dogrulugn^jesetolegt olamazn
-Hua
jMunsterberg,
'Sandalyesinde,
1908
If
'
ciddi yanl kararlara varabilirler. rnein,

Lindsay ve meslektalarnn (1981) dzenledii ve daha nce ele aldmz deneyde zayf
izleme koullan altnda suu gren tanklar
(hrsz kulaklanna dek indirdii bir bere takyordu) kayda deer oranda daha fazla hata
yapmalanna karn, tehislerinde hrsz daha
ortalama ya da iyi koullar altnda gren
tanklar kadar kendilerinden emindiler (bkz. SPl-3.1).

Kendinden emin olmak neden her zaman hataszln bir gstergesi deildir? Bunun nedenlerinden biri insanlann kendilerinden emin olmalann
etkileyen faktrlerin her zaman iin hataszlklarm etkileyenlerle ayn olmamasdr (Busey, Tunniclff, Loftus, & Loftus, 2000). rnein, bir san
tehis ettikten sonra dier tanklann da ayn san tehis ettiini renmek
kiinin kendine gvenini arttnrken dier tanklann farkl bir san tehis
ettiini renmek kendine gvenini azalar (Penrod & Cutler, 1999; Wells &
Bradfield, 1998). Kendine gvendeki bu deiim daha nce yaplan tehisin
hataszlk orann etkilemez. Dolaysyla, bir tann kendinden emin olmas
tek bana ayn zamanda hatasz da olduunu gstermez ve Randall Adams
ve Ronald Cotton davalarnda bu durum trajik bir ekilde ortaya kmar.
Bununla birlikte, kendinden emin olmann yan sra bir baka tepki biimi
gerekten de insanlann hatasz olduunu gsterebilir -bu tepki tann bir
yz hzl bir ekilde tehis etmesidir.
Hzl Tepki David Dunning ve Lisa Beth Sterain (1994) dzenledii bir almada katlmclar bir adam bir kadnn czdann alarken izlediler, adam bir fotoraf sralamasnda setiler, daha sonra da nasl karar verdiklerini
anlattlar. Hatasz tanklar adam nasl tandklanm aslnda bilmediklerini,
157
yznn bir ekilde akllanna geliverdiini syleme eilimindeydi.
158
Seimde hata yapan tanklar ise bir eleme ilemi yaptklarn, bir yz dieriyle dikkatli bir ekilde karlatrdklarn syleme eilimindeydi. lgin
bir ekilde daha uzun srede karar vermek ve resimler zerinde daha dikkatlice dnmek daha ok hata ile ilikiliydi. O hlde San sralamada
grr grmez o olduunu biliyordum diyen tana Sralamadaki herkesi
birbiriyle karlatrdm, dndm ve daha sonra da sann o olduuna
karar verdim diyen tanktan daha fazla gvenebiliriz -zellikle de ilk tank
kararn ilk 10 saniye iinde ya da daha ksa bir srede verdiyse (Dunning &
Perretta, 2002). Daha sonraki aratrmalarda insanlann tepki sresi ile
kendilerine gvenini birletirmenin hataszl deerlendirmenin en iyi yolu
olduu bulundu (Weber, Brewer, Wells, Setnmler, & Keast, 2004). 10 saniye
ierisinde seim yapan ve kararlann ok gvenli bir ekilde dile getiren
tamklann hakl olma olasl zellikle yksekti.
Sze Dkmede Yaanan Sorun Grg tan tehisini iyiletirmenin bir baka
yolu da insanlardan phelinin tanmm grdklerini anmsayabildikleri
anda yazmalann istemektir. Jonathan Schooler ve Tonya EnstlerSchooler'm (1990) yrtt almalara greyse bir yzn imgesini szlerle
ifade etmeye almak bellein durumunu daha da ktletirebilir. Bu
almada aratrmaclar bir banka soygunu filmi izlettirirler ve rencilerin
bazlanndan soyguncunun yzn aynntl bir ekilde betimleyerek
yazmalann isterler (sze dkme koulu). Dierleri ayn zaman alakasz bir
grev yaparak geirirler (sze dkme yaplmayan koul). Daha sonra btn
renciler 8 yzden oluan bir fotoraf sralamasndan soyguncuyu semeye
alrlar. Sonu? Sze dkme koulundakilerin yalnzca %38i soyguncuyu
doru bir ekilde tehis ederken, sze dkme yaplmayan kouldaki- lerin
%64 soyguncuyu doru tehis edebilmitir.
Schooler ve Engstler-Schoolera (1990; aynca bkz. Chin & Schooler,
2008) gre bir yz sze dkmeye almak zordur ve yzn ansn bozar.
rnein, bir soyguncunun gzlerini betimlemek iin a szcn kullanmak gzlerinin nasl grndne dair genel bir tanm olabilse de byk
olaslkla gzlerinin eklim, gz kapaklann, kirpiklerini, kalanm ve st
yanaklanm anlatamaz. Fotoraf sralamasn grdnzde a gzlere
bakarsnz ve bu da yzn dier aynntlanm grmenizi engeller. O hlde, bir
sua tamk olursanz sulunun neye benzediini sze dkmeye al-
159
mamalsmz. Bir tann sulunun betimlemesini yazdn ve bu kiinin s-
SOSYAL PS1KOLOJI
Grg Tan
9H
ifadelerinin Hataszl
DENE ve GOR!
Bu denemeyi yurt odas ya da apartman dairesi
gibi tek bir yerde toplanacan diiniz bir grup
arkadanzla birlikte gerekletirin. Yapacanz ey birisinin ya aniden girip tuhaf
bir ekilde davrandktan sonra kmasndan oluan bir ne yaratmak. yi birer grg
tan olup olmadklarn anlamak iin arkada dan bu kii hakknda
anmsayabildikleri her eyi anlatmalarm isteyeceksiniz dorultuda birka belirli
talimata aada yer veriyoruz.
1. Altrmaya balamadan nce aktr olarak adlandracamz bir arka gizli
olarak anlan. En ideali, grg tan olacak insanlann aktr masdr.
Aktr arkadalarnzla birlikte toplandnz odaya anden dalp;
(ancak tehditkr olmayan) davranlar sergilemelidir. rnein, birisine] ek verip
ieki geldi! diyebilir ya da her bir arkadanza ynelip medik bir ey, rnein
Benimle Moskova'daki camide bulu diyebiliri trden bu srada elinde kalem,
ayakkab ba ya da muz gibi bir ey Cutmas m isteyin.
2. nemli not: Aktr grg tanklarn rahatsz edecek ekilde iddet ya da tehditj|| ierikli
davranlar sergilememelidir. Burada ama insanlar korkutmak deil.ifjj beklenmedik
ve artc bir ekilde hareket etmektir
^
3. Birka dakika sonra aktr odadan kmal. Arkadalarnza bu olay grg ta-^S mg
ifadesi ile ilgili bir rnek olarak sahneye koyduunuzu ve isterlerse IBS^ biteni
olabildiince ayrntl bir ekilde anmsamaya almalar gerektimir|i syleyin.
Arkadalarnzdan u sorulan yantlamalarm isteyin:
;
a. Aktr nasl binyd? Aynnth bir ekilde betimleyin.
. ; .. . '.".i-;*
b. Aktr ne syledi? Sylediklenni elinizden geldiince anmsamaya aharafcsg

yazm.
c. Aktr odada ne kadar zaman geirdi?
- v ss
d. Aktr kimseye dokundu mu? Dokunduysa kime?
fi
e. Aktr elinde ne tutuyordu?
4. Btn katlmclar sorulan yantladktan sonra yandanm sesli olarak okumalann
isteyin. Aralanndaki fikir birlii ne dzeyde? Yantlan ne kadar doru? \
Arkadalarnzla doru ve yanl betimlemelerinin nedenleri zerine tartn.'
Not: Bir video kamera bulup aktrn hareketlerini kaydedebilirseniz altrma a- - smdan
ok iyi olur. Bylece grg tanklarnn tanmlanndaki doruluk paym grmek iin kayd
izleyebilirsiniz. Videoya kaydetme ansnz yoksa insanlann za- ; man tahminlerini
deerlendirebilmek iin geen zaman not alm.
157
ralamada olup olmadna karar vermek iin durup dndn duyarsanz bu tann tehisinin hatasz olduundan kuku duyabilirsiniz.
zet olarak, grg tanklannm ifadelerindeki hatalara birka etmen neden olur ve bunlar da birok yanl tehise yol aar. Belki de ABDdeki hukuk sistemi grg tanklanmn ifadelerine gnmzde olduundan daha az
gvenmelidir. Baz lkelerin hukuk sistemlerinde sank hakknda yalnzca
tek bir tann ifadesine dayanlarak hkm verilemez; birbirinden bamsz
en az iki grg tan olmas gerekir. Bu daha balayc standard ABDde de
benimsemek baz susuz insanlann zgr kalmas anlamna gelebilecei gibi
birok yanl hkmn de nne geebilir. Sizin ve arkada- lannzm grg
tan olarak ifade verirken ne kadar hatasz olduunu grmek ve baz gizli
tehlikelerden haberdar olmak iin sradaki Dene ve Gr! altrmasn
yapabilirsiniz.
Tanklann Yalan Syleyip Sylemediine Karar Vermek

Grg tanklannm ifadelerinin yanl olmasnn bir baka nedeni daha
var: Tanklar grdklerini ok doru bir ekilde anmsyor olsalar bile tank
krssnde bilerek yalan syleyebilirler. Randall Adams yarglanp hkm
giydikten sonra yeni deliller ona kar ifade veren grg tanklanndan
bazlannm yalan sylediini gsteriyordu. Tanklardan birisi polisle anlam
ve silahl soygundan tutuklu olan kzma yumuak davranlmas karlnda
kendisinden sylemesi istenenleri sylemi olabilirdi. Bir tank yalan
sylediyse jri yeleri nasl olup da bunu fark
edememiti?
Hepimiz kimi zaman bize yalan sylendiini Eer: yanln da, doru gibi,
tek bir yz olsa hepimiz daha
hissederiz; belki karmzdaki kii srekli
iyi bir durumda, olurduk. O
gzlerini kamyordur ya da syledikleri ku- zaman yalancnn sylediinin
lamza doru gibi gelmiyordur. Peki hakl
tam
tersi
dorudur,
myz? insanlar sylenenlerin yalan olup ol- diyebilirdik. Oysa dorunun
madm ne kadar iyi anlayabilirler? yle g- tersi yz binlerce ekle
girebilir.
-Montaigne,
rnyor ki pek iyi deil. Tipik bir almada,
Denemeler 1595
katlmclara konutuklan srenin yansnda
doru, yansnda yalan syleyen insanlann video
teypleri izletilmi ya da ses kaytlan dinletilmi
ve yalanlan gereklerden ayrt etmeleri istenmitir. 250nin zerinde benzer
almay gzden geiren Bond ve DePaulo (2006) insanlann yalan
SOSYAL PSKOLOJ
7-4-5
Poligraflar birisinin yalan syleyip sylemediini ans olamayacak bir oranda tespit ede bilmesine karn, yanlmaz deiller.
gerekten ayrt etme orannn anstan ibaret olamayacak dzeyde olmakla

birlikte doruluk paynn pek de etkileyici olmadn bulmutur: Ortalama
olarak, insanlar yalnzca %54 orannda doruyu bulabilmitir (%50 oran
ansla tahmin dzeyi olarak kabul edilir). in ilgin yan yalanclarla muhatap olma konusunda birok deneyimi olan insanlar (rnein, kolluk glen,
C1A alanlan) yalanlan tespit etme konusunda niversite rencilerinden
daha baarl deildir. Birisinin yalan syleyip sylemediini bulmak, deneyimli bir polis ya da yarg bile olsak, dndmzden daha zor olabilir.
Baz insanlar daha iyi yalan sylyor olabilir, ancak i yalanlan tespit etmeye
geldiinde bazlannn bunu daha iyi rendiini sylemek, yle grnyor
ki, pek de mmkn deildir (Bond & DePaulo, 2008).
Yalan Makineleri nsanlann Yalan Syleyip Sylemediini Bulabilir mi?
Birisinin yalan syleyip sylemediini anlamak insanlar iin bu denli zor
olduundan aratrmaclar makineler gelitirmitir. Yalan makinesi olarak
anlan poligraf insanlann kalp at ve nefes alp verme hz gibi fizyolojik
tepkilerini len bir makinedir. Bu makine insanlann yalan sylerken endielendii ve bu endienin de kalp atnn, nefes alp vermenin vs. hzlanmas ile tespit edilebilecei varsaymna dayanr.
SOSYAL PSKOLOJ
159
Peki bu testler ne kadar ie yaryor? Birka yl nce ABD Enerji Bakanl sekin bilim insanlarndan oluan bir heyetten bu soruyu yantlamalarm
istedi ve kapsaml bir deerlendirme almasndan snra heyet bulgularn
zet hlinde yaynlad [National Research Council, (Ulusal Aratrma
Kurulu), 2003]. Buna gre, poligraf birisinin yalan syleyip sylemediini
ans olamayacak ekilde ayrt edebiliyordu. Dzinelerce almann ortalamas alnarak ulalan doruluk oran %86yd -yani, insanlann yalan syleyip sylemedii %86 orannda doru olarak tespit edilebiliyordu.
Bu etkileyici bir doruluk pay gibi grnse de yine de nemli oranda
hata pay sz konusu ve yanl pozitifler, yani doru syledikleri hlde yalanc sanlan insanlar da bu hata paynn ierisinde yer alyor [Ellsworth &
Mauro, 1998; Iacono, 2008; Ulusal Aratrma Kurulu, 2003)]. yle dnn: Ciddi bir sutan yok yere sulanyorsunuz, sizi cezaevine gnderme
riski %14 olan bir teste girmek ister miydiniz? Bu yksek hata oranlan nedeniyle ou davada poligraf delil olarak kabul edilmez. Ulusal Aratrma
Kurulu bu durumu yle zetliyor: Psikoloji ve fizyoloji zerine yrtlen
neredeyse bir asrlk bilimsel aratrmalar poligraf testinin ok yksek
doruluk pay olabileceine salam bir zemin sunmuyor (s. 212).
Aratrmaclar beyin dalgalan, istemsiz gz hareketleri ve yksek-znrlkl termal grntleme teknolojisi kullanarak yzdeki kan ak gibi
lmleri kullanarak daha iyi yalan makineleri gelitirmeye alyor
(Knight, 2004; Pavlidis, Eberhardt, & Levine, 2002). te yandan bugne dek
bu lmlerin hibiri poligraftan daha iyi sonular vermedi (Ulusal
Aratrma Kurulu, 2003; Sip, Roepstorff, McGregor, & Frith, 2008). Fizyolojik yalan lmleri ile ilgili kayglardan biri de sululann testleri yenmeyi
renip renemeyeceidir, insanlann poligraf testlerini yanltmak iin dilini
srmak ya da aklndan aritmetik ilemleri yapmak gibi bilerek belirli
ekillerde davranabileceini gsteren veriler var. Aratrmalar devam ediyor, ancak hl her seferinde yalan dorudan ayrt edebilecek kusursuz bir
yalan makinesi yok.
Poligraf
nsanlarn fizyolojik tepkilerini (megin, kalp at hzn) len bir makine; polg r raf
operatrleri kiilerin sorulara yant verirken verdikleri fizyolojik tepkileri gzlemleyerek yalan syleyip sylemediklerini anlamaya alrlar.
126
Yalan Tespit Etmek

DENE ve GR!
Bir grup arkadanzla gerekletireceiniz bu
altrmann amac insanlann yali sylenip
sylenmediim ne kadar iyi anlayabildiini grmek. Bir gnllden! numac,
dierlerinden de dinleyici olmasn isteyin. Konumacnn grevi okt dan tand 5 kiiyi
ne kadar sevdiiyle ilgili yalan sylemek ve yine okuldan ta^ mdg 5 kiiyi ne kadar
sevdii ile ilgili dorulan sylemek. Dinleyicilerin greyijf ise konumacnn ne zaman
yalan, ne zaman doru sylediini tahmin etmek.Plffl dorultuda belirli baz talimatlara
aada yer veriyoruz.
Konumacya ynelik talimatlar: Okuldan tandnz. 10 kiiden oluan bir listesi
hazrlayn ve her birini ne kadar sevdiinizi dnn. Rastgele olarak 5 kiinmi|jj adm
sein ve yanlanna D yazn. Bu kiiler hakknda dorulan syleyeceksiniz^ Dier adlann
yanma da Y yazn. Bunlar hakknda da yalan syleyeceksiniz. Sy-.g leyeceklerinizi
dnmek iin birka dakika aynn. Hazr olduunuzda her bir ^ kii iin hissettiklerinizi
(yalan ya da doru) dinleyicilere anlatn. Herkese birka cmle aynn.
.-
Dinleyicilere ynelik talimatlar: Konumac okuldan tand 10 kii hakkmdak
duygulann anlatacak. Bunlarn yans doru, yans yalan olacak. Dikkade dinleyin ve
konumacnn ne zaman doru, ne zaman yalan sylediini bulmaya aln. '* Karar
vermek iin her trl ipucundan yararlanabilirsiniz. Bir kda lden 10a * kadar saylan
yazn ve konumacmn anlatt her bir kiiye karlk gelen saynn'*- yanma doru ya
da yalan yazn.
Deiik bir uygulama: Dinleyicilerden yans konumacy duyabilecek, ancak gremeyecek
ekilde srtlan dnk bir hlde otursun. Dier yans konumacya dnk ,, otursun. Hangi
grup konumacmn doru syleyip sylemediini daha iyi tespit, etti? Bella DePaulo, Dan
Lassiter ve Julie Stone (1983) konumacnn nasl grndne zellikle dikkat etmesi
istenenlere oranla, konumacnn ses tonuna zellikle dikkat etmesi istenenlerin yalanlan
daha iyi tespit edebildiini buldular. Bir konumacnn yzn gren insanlar yzdeki
ipulanmn yalan syleyip sylemedii konusunda iyi birer gsterge olduuna inanrlar,
ancak bu doru deildir. Konumacy gremeyenler ses tonuna daha ok odaklanrlar ve
bu nedenle de yalan ' tespit konusunda daha baanl olabilirler.
Not: Puanlama ile ilgili talimatlar iin blmn sonuna bakn.
SOSYAL PSKOLOJ
161
Birisinin yalan syleyip sylemediini ne kadar iyi ayrt edebildiinizi

grmek iin sradaki Dene ve Gr! altrmasn yapn. Sonu nasl? Birisinin
yalan syleyip sylemediini anlamann yanlmaz bir-yntemi olsa ok iyi
olurdu. Randall Adams ilemedii bir su yznden 12 yln cezaevinde
geirmek zorunda kalmazd. te yandan, birok psikolog byle bir testin
gelitirilebileceine kukuyla bakyor; insan davranlarndaki ince ayrntlarn bu denli zengin ve karmak olmas nedeniyle belki de yanlmaz bir
drstlk testi hibir zaman gelitirilemeyecektir.
Grg Tanklarnn fadeleri iyiletirilebilir mi?

Grg tanklarnn ifadelerinde yanlabilecei birka durumu ele aldk.
Ceza davalarnda bu tip ifadelerin nemi gz nne alndnda, bunlar
iyiletirmenin yollan bulunabilir mi? ki genel yaklam denendi, ancak ikisinde de pek bir baan kaydedilemedi.
Birincisi hipnoz ierir. Korkun bir sua tank olan bir kiinin, hipnoz
olana dek, olanlarla ilgili hibir ey anmsamad filmleri seyretmisiniz dir. Daha sonra transa benzer bir durumdayken katili ok ayrntl bir ekilde anlatmaya balar. Ne yazk ki bu da filmlerin gerek hayat yanstmayan ynlerinden biri. Hipnoz bellei glendirmez ve stelik insanlarn telkinlere daha ak olmasna, aslnda grmedikleri eyleri grdklerine inanmasna neden olabilir. Daha da kts, insanlar hipnotize edildikten sonra
belleklerine, aslnda daha doru olmamasna karn, daha fazla gvenmeye
balarlar (Lynn, Lock, Loftus, Krackow, & Lilienfeld, 2003; Mazzoni &
Lynn, 2007). Bunun tehlikeli olmasnn nedeni, daha nce de deindiimiz
gibi, kendine gven ile hatasz olma arasnda gl bir iliki bulunmamasna
karn, jri yelerinin tann kendinden emin olmasn hatasz olduuna
yormalandr.
Grg tanklannn ifadelerinin doruluunu arttrmaya ynelik denenen
ikinci yol bilisel grmedir (Geiselman & Fischer, 1989). Bu teknikte eitimli bir grmeci grg tarann anlarn, dikkatim olayn ayrntlarna
ve balamna odaklayarak iyiletirmeye alr. Bunu yapmann balca yolu,
taraktan olay birka kez farkl balang noktalarndan anmsamasn
istemektir (rnein, olayn bandan ve olaym ortasndan itibaren) ve daha
sonra tanktan olay mahallinin zihinsel bir imgesini yaratmas istenir.
Aratrmac ayn zamanda tarakla yaknlk kurarak onu uzun, ayrntl
tepkiler vermeye y-
1988 ylnda Washington Olympiada Paul Ingram kendi kzlan tarafndan cinsel taciz,
eytan ayinleri ve cinayetle suland. Kzlan bu olaylan, gereklemelerinden yllar sonra
birdenbire anmsadklarn iddia ediyordu. Davay inceleyen uzmanlara gre In- gramm
kzlan gerekten de taciz ve cinayetlerin yaandna inanyordu, ancak aslnda
yanlyorlard: Ammsadklann sandklan eyler aslnda sahte anlard. Ingram da en so nunda gemiteki davramlann baardna ve bu sulan ilemi olmas gerektiine
inanacakt. tiraf ettii iin hlen cezaevinde yatyor.
neltmeye alr. Bu teknik zerinde yrtlen aratrmalar karktr. Tasarmclar bu tekniin tamklann belleklerini iyiletirdiini savunurken (Fisher
& Schreiber, 2007) dierleri, zellikle ocuklar sz konusu olduunda, hatalann ve yklerle boluk doldurmann artabileceini savunur (Whitehonse,
Ome, & Dinges, 2005). Bilisel grmenin grg tan ifadelerindeki doruluk payn gvenilir bir ekilde iyiletirip iyiletirmediini belirlemek iin
bu konuda daha fazla aratrmaya gerek duyuluyor.
Ortaya karlan Anlar Tartmas

Grg tan belleinin bir baka biimi bir hayli dikkat toplamtr: Yllar boyunca farknda olmadan maruz kaldktan sonra gn gelir kii bir
suun kurbam olduunu fark eder ve bu su genellikle cinsel tacizdir. Bu tip
ortaya karlan anlarn doruluu elbette ki birok ateli tartmaya konu
olmutur (McNally, 2003; Pezdek & Banks, 1996; Schooler & Eich, 2000).
424
I-LI OI AklNSH\ . TMOTHY D. WILSON - ROBIN M. AKERT
nl vakalardan biri 1988 ylnda, Washington Olympiadaki yaanmtr. Paul Ingramm kzlan babalarm cinsel taciz, eytan ayinleri ve cinayetle sulam ve bu olaylar yllar sonra birdenbire anmsadklarn iddia
etmilerdir. Polis sularla ilgili herhangi bir delile ulaamam ve Ingram
balangta sulamalar reddetmitir. Buna karlk, en sonunda o da gemiteki davranlarn bastrm olabileceini, o hlde, hibirini anmsamasa bile, sular ilemi olmas gerektiini kabul etmitir. Konuyu inceleyen
uzmanlara gre Ingramm kzlar gerekten de taciz ve cinayetlerin yaandna inanm olsalar da aslnda yanlyorlard. Aslnda anmsadklarn
sandklan eyler sahte anlard (Wright, 1994).
Ortaya karlan anlann doruluu tartmal bir konudur. Bir yanda
Ellen Bass ve Laura Davis (1994) gibi yazarlar cinsel tacize uram baz kadnlarn bunlan gerekten de hi anmsamayacak ekilde bastrdklann savunur. Bu gre gre, taciz ve bunu izleyen bastrma depresyon ve yeme
bozukluklan gibi birok psikolojik soruna yol aar. Daha sonra, genellikle
bir psikoterapistin yardmyla bu olaylar ortaya kanlr" ve bellee geri
getirilir. Dier yanda, birtakm psikologlar ortaya kanlan anlann doruluuna gvenilemeyeceini savunurlar (rnein, Loftus, Garry, & Hayne,
2008; McNally, Clancy, & Barrett, 2005; Ofshe & V/atters, 1994; Schacter,
1996; Wegner, Quillian, & Houston, 1996). Bu yazarlar cinsel taciz ve ocuklukta yaanan dier travmalann korkun birer soru olduunu ve zannettiimizden daha yaygn olduunu kabul ederler. Dahas cinsel taciz iddialannn etraflca aratnlmas ve sua dair yeterli kanta ulalamasa bile
tacizden sorumlu kii hakknda dava almas gerektiini savunurlar.
te yandan, burada bir sorun var: Yeterli delil nedir? Birisinin tacize
uradn, tacizle ilgili baka bir delil olmamasna karn, yllar sonra
anmsamas yeterli midir? Birok aratrmacya gre bunun yant sahte an
sendromu nedeniyle olumsuzdur: insanlar doru olduunu zannettikleri,
Onaya kanlan Anlar
Cinsel taciz gibi gemite yaanm, ancak unutulmu ya da bastrlm bir olayn',
,anmsanmas. - <
.
. M-V-v-tf
Sahte An Sendromu
__
.
Nesnel,olarak sahte olmasna karn dora kabul edilen gemi, travma, deneymle- rini anmsamak.
~
ancak nesnel olarak yanl olan gemi bir travmay anmsayabilirler
424
I-LI OI AklNSH\ . TMOTHY D. WILSON - ROBIN M. AKERT
(Kihlstrom, 1996). nsanlarn, zellikle de bir baka biri -rnein bir psikoterapist- bu olaylarn yaand ynnde bir telkinde bulunduunda, asla
yaanmam olaylarla ilgili canl anlan olabileceini gsteren veriler bulunuyor (Hohnson & Raye, 1981; Loftus, Garry, & Hayne, 2008; Schooler &
Eich, 2000). Sahte anlarn laboratuvar ortamnda birok kez kantlanm
olmasnn yam sra, gndelik hayattan veriler de taciz anlarnn yanl
olabileceini gsteriyor. Bu anlar genellikle nesnel verilerle eliir (rnein,
satanist cinayetleriyle ilgili hibir delile ulalamamtr; bazen bu tip ani
anlar edinen insanlar daha sonra bu olaylann hi yaanmadna karar
verirler ve bazen de anlar marnlamayacak denli tuhaftr (rnein, uzayllar
tarafndan kamlan insanlar). Ne yazk ki gemiteki tacizler konusunda
telkinde bulunan kimi psikoterapistler kendilerine dananlann gerek
olaylan anmsamalann salamak yerine sahte anlann tohumlann ekiyor
olabileceklerini yeterince gz nnde bulundurmazlar.
Bununla birlikte btn ortaya kanlan anlann yanl olduunu da
sylemiyoruz. Bastrma ve ortaya karma -bir eyin yllar boyunca unutulduktan sonra byk bir dorulukla anmsanmas fikri- ile ilgili bilimsel
veriler az olsa da, gerekten yaanm travmalan aniden anmsayan insanlar
olabilir (Schooler, 19999). Dolaysyla her taciz iddias azami ciddiyetle ele
alnmaldr. Bunu syledikten sonra, bir psikolog tarafndan ortaya kanlan
cinsel taciz anlanna byk bir ihtiyatla yaklamak gerektiini de syleyelim.
Bu anlann temeline inmek isteyen Elke Geraerts ve meslektalan (2007)
ocukluk yllanndan cinsel taciz anlan olan insanlar bulmak iin gazete
ilanlan verdiler. Aratrmaclar meklemi iki gruba ayrdlar; srekli anlan
olanlar (yani, tacizi hi unutmam olanlar) ve tacizle ilgili ortaya kan
anlan olanlar (yani, bir ara herhangi bir tacizin kurban olmadklann
sanmalanna karn sonradan tacizi anmsa- dklann syleyenler). kinci
grup
anlann
psikoterapi
dnda
anmsayanlar
ve
psikoterapide
anmsayanlar olmak zere yine ikiye aynlmtr. Btn katlmclardan tacizi

destekleyen baka delilleri, rnein ayn kiinin tacize urayan baka kiiler
olup olmadm ya da tacizcinin suunu itiraf edip etmediini bildirmeleri
istenmitir. Kusursuz olmamakla birlikte destekleyici bilgilerin varl
anlann doru olup olmad konusunda bir fikir verir.
SOSYAL PSKOLOJ
165
ekil SPl-3.3te grld gibi

cinsel taciz anlan terapide ortaya
kanlanlar tacize dair g en az
destekleyici veriyi suna- i bilmitir;
aslnda bu gruptaki- | lerin hibiri
destekleyici delil e sunamamtr.
Peki bu taciz i anlan psikoterapist
yardmyla ortaya kan herkesin
yanld : ve aslnda byle bir
tacizin ya- jj anmad anlamna m
gelir? 3 Kesinlikle hayr;
insanlann anlannn ne kadar
Hi
Terapi Terapide
doru
olduundan
emin
unutulmam; dnda ortaya ortaya karlm
olamayz. Bununla birlikte, bu ekil SP 3.3
,kan,m,
sonular
terapistlerin ocukken cinsel taciz kurban olduunu syleyenler:
deliller
sunanlarn
yzdesi
kendilerine dan- anlan taciz glendirici
anlann anmsamaya tevik ocukluklannda cinsel taciz kurban olduunu
syleyen insanlar gruba ayrlr: tacizi hi unutetmesinin tehlikeli olabileceini
mam olanlar, tacizin ansn psikoterapi dnda
gsteriyor. Baz vakalarda ortaya karanlar ve tacizin ansn psikoterapi sgerek tacizi ortaya karmak rasnda ortaya karanlar. Btn katlmclara
yerine sahte anlar oluturuyor glendirici delilleri olup olmad, rnein sulunun
olabilirler. Taciz iddialanna, yaptklarn itiraf edip etmedii sorulmutur. ekilde
zellikle de baka insanlann grld gibi taciz anlan psikoterapi srasnda ortaya
kanlarn glendirici delil sunma olasl daha
telkinleri sonucunda ortaya
dktr.
kanlara
kesin
gzyle (Geraerts ve ark., 2007 almasndan uyarlanmtr.)
baklamaz.
JRLER: GRUP SRELER BAINDA

Sonu olarak bir tann doruyu syleyip sylemediine poligraflar
deil, yarg ya da jri karar verir. Jriler zellikle sosyal psikologlann ilgi
alanna girer nk karar verme ekilleri grup sreleri ve sosyal etkileim
zerine yrtlen sosyal psikolojik aratrmalarla dorudan alakaldr. Jri
tarafndan yarglanma hakk ngiltere ve Amerikan hukukunda uzun gemii
olan bir gelenektir. Jrili davalar Ingilterede 17. yzyln banda yerleik
bir kurum hline gelmiti ve Kuzey Amerikada, Virginia James-
towndaki ilk kalc ngiliz yerleimi bu gelenei de beraberinde getirmitir

(te yandan bu hak, ksa bir yarglamadan sonra hemen ipe ekilen az sa yda isyanc ngiliz yerleimciye, Kzlderililere ve beyaz olmayanlara tannmamt) . Gnmzde ABDde ou koul altnda herkes jri tarafndan
yarglanma hakkna sahiptir.
Bu gelenee karn jri sistemi sklkla eletiri oklarnn hedefi olur.
Randall Adams davasnda jrinin yanl karara vard artk biliniyor. Bir
almada ar ceza davalarna bakan yarglara jri kararlarnn %25ine
katlmad grlmtr (Kalven & Zeisel, 1966). Gnmzde de jri sistemini eletiren gzlemciler jri yelerinin karmak delilleri anlama ve tarafsz bir hkme varma yeteneini sorguluyor (Arkes & Mellers, 2002; Devine, Clayton, Dunford, Seying, & Pryce, 2001). Harvard Hukuk Fakltesinin eski dekanlarndan birinin belirttii gibi Sokaktan toplanan ve genel
yetenekten yoksun olduklar iin eitli
ekillerde seilen 12 kiinin insanlar
arasndaki anlamazlklarda karar verme
Yarglanmz da saatlerimiz
kapasiteleri olduuna neden inanalm ki?
gibidir,
hibiri
birbirine
(Kalven & Zeisel, 1966, s. 5).
uymaz,; ama herkes kendisininkine inanr.
Elbette ki jri sisteminin gl destekileri
-Alexander Pope, Eletiri zede var ve kaldrlmasn savunanlarn sarine Deneme, 1711
ys az. Burada nemli olan bunun
kusursuz bir sistem olmamas ve sosyal
psikolojik aratrmalardan yola karsak
hatal kararlara neden olabilecek eitli nedenlerin varldr (Levett,
Danielsen, Kovera, & Cutler, 2005; Winter & Greene, 2007).
Jri yeleri Davalarda Bilgileri Nasl ler?

Jri yeleri bir davada duyduklar delilleri dnsel olarak nasl deerlendirir? 3. Blmde grdmz gibi, insanlar evrelerindeki dnyay yorumlamak iin kuramlar ve emalar oluturur ki ayn ey jri yeleri iin de
geerlidir (Hart, 1995; Kuhn, Weinstock, & Flaton, 1994; Smith, 1991). Kimi
psikologlar jri yelerinin delili en iyi aklayan tek bir hikye zerinden
karar verdiklerini savunur; daha sonra bu hikyeyi verebilecekleri olas
hkmlere uydurmaya alr ve hkmlerden biri yeledikleri hikyeye
428
LU.li
Ak'.' \ s 'is
( IM O T H \ D. vVLbON - ROBIN M. AKERT
uyduunda bu ceza ynnde oy kullanma eilimi sergilerler (Hastie, 2008,

Hastie & Pennington, 2000). Bu olaslk avukatlarn ellerindeki da
428
LU.li
Ak'.' \ s 'is
vay sunma biimleri asndan nemli sonular dourur. Avukatlar

delilleri genellikle iki farkl biimde sunarlar. Hikye dzeni olarak
adlandrlan birinci biimde delilleri olaylann gerekleme srasna gre
sunarlar ve jrinin inanmasn istedikleri hikyeye ellerinden geldiince
sadk kalrlar. Tank dzeni olarak adlandmlan ikinci biimde tanklan,
olaylar dzensiz bir ekilde aktanlacak bile olsa, olabilecek en etkili srayla
krsye arrlar. rnein, bir avukat elindeki en iyi tan, anlatacaklar
iddia edilen suun balangcyla ilgili olsa bile, davann sonuna saklayarak
dramatik, aklda kalan bir etki yaratabilir.
Avukat olsaydnz delilleri hangi srayla Bir mahkeme (...) hu jride sunardnz? Byk olaslkla aratrmacla- karmda duran szlerden rn
hipotezlerine gre hangi srann daha ^ka iyi deildir. Bir mahkeme ancak unsl kadar
baanl olduunu tahmin edebilirsiniz. JJ
,,,,
salamdr ve jri de onu
nler sonu olarak olaylann srasn en y
,
,,_
oluturan insanlar Kadar.
aklayan hikye ve emaya inandna gre _ Harper
Lee
Tg m a
. en iyi
Moc
strateji delilleri tank dzenine gre kmgbird (Balbiu OMrmeh), deil,

hikye dzenine gre sunmak olacak- 1960
tr. Bu hipotezi test etmek isteyen aratrmaclar kurmaca bir jriden sahte
bir cinayet davasn dinlemelerini istediler ve savunma ile iddia makamnn
ellerindeki davay sunma dzenlerini deitirdiler (Pennington & Hastie,
1988). Bir koulda her iki taraf da hikye dzenini kullanrken, dier
koulda her iki taraf da tank dzenini kulland. Dier koullarda bir taraf
hikye dzenini, dier tarafsa tank dzenini kulland.
Sonular hikye dzeni stratejisini net ve etkili bir ekilde destekliyordu.
Tablo SP-3.1de grld gibi iddia makam hikye dzenini, savunma
makam tank dzenini kullandnda jri yeleri daha ok iddia makamna
inanyordu -%78i sann sulu olduu ynnde oy kullanmt. ddia
makam tank dzenini, savunma makam hikye dzenini kullandnda ise
iler tersine dnyordu -sulu oyu kuliananlann oran yalnzca %31di.
Amerikada ar su davalannda hkm oranlanmn bu denli yksek
olmasnn nedenlerinden biri -yaklak olarak %80- gerek davalarda iddia
makamnn genellikle delilleri hikye dzeni ile sunarken savunma
makamnn genellikle tank dzenini uygulamas olabilir. Bir avukat adayysanz ilk davanza hazrlanrken bunu anmsayn!
428
LU.li
Ak'.' \ s 'is
itiraflar: Her Zaman Grndkleri Gibi mi?

Bir cinayet davasnda jri yesi olduunuzu dnn. ddia makam
mahkemeye grne gre olduka gl bir delil, sann suu itiraf ettii
bir video kayd sunuyor. Sann Tamam, kabul ediyorum dediini duyuyorsunuz. Tetii ben ektim. ok byk olaslkla sulu oyu kullanrdnz. Sank masum obayd neden suu itiraf etsindi ki? ou dava mahkemeye intikal etmeden zlr, nk sank suu itiraf ettikten sonra sulamalar kabul eder.
te yandan, itiraflar her zaman grndkleri gibi deildir. 1989da New
Yorkta Central Parkta koarken tecavze urayan ve vahice dvlen bir
kadnn davasn ele alalm. Kadn birka gn komada kalm ve
uyandnda saldryla ilgili hibir ey anmsayamamt. Buna karn polis
ksa bir sre sonra o gece parkta olan Afrika ve Latin Amerika kkenli 5
genci yakalamt. Genler suu itiraf ettiler ve olanlar btn ayrn-: tlanyia
anlattlar. tiraflardan 4 videoya kaydedildi ve davada gsterildi. Byk
oranda buna dayanarak genler sulu bulundu ve uzun sreli hapis
cezalarna arptrldlar.
Tek sorun, artk bilindii zere, bu genlerin masum olmasyd. 13 yl
sonra 3 tecavz ve bir cinayet suundan hapis yatan Matias Reyes suu itiraf
etti ve tek bama hareket ettiini syledi. Sperm rnekleri kurbandan
alnanlara uyuyordu (genlerin hibirinin DNA rnekleri uymamt) ve su
mahallini,
yalnzca
polisin
bildii
ayrntlaryla,
anlatt.
2002 ylnda bir yarg
be gencin hkmlerini
kaldrd.
Bu genler masumsa
neden suu itiraf etmilerdi? Saul Kassin
(2007,2008)
ve
Sayn yarg, davacnn hikyesi bizi daha ok sard.
dierlerinin
The New Yorker Collection 1997 Mike Twohy, cartoonbank.com. Btn haklan sakldr.
dzenledii
aratrmalar sorgulama s-
SOSYAL PSKOLOJ
170
recinin sahte itiraflar dourabilecek denli yanl gidebileceini, hatta masum

zanllarn suu ilediklerine gerekten inanmasna yol aabileceini gsteriyor. Sorunlardan biri polis dedektiflerinin zanlnn sululuuna ikna olmas
ve bu kannn sorgulamay yrtme biimlerinde yanllk yaratmasdr.
Dedektifler ynlendirici sorular sorarlar, zanllar izole edip zerlerinde
nemli bir bask kurarlar, bir grg tannn onlan tehis ettiini sylerler
ve bazen de sahte vaatlerde bulunurlar. rnein, Central Park tecavz
davasndaki zanllar 30 saat boyunca sorgulanm ve dedektifler onlan
itirafna- meyi imzaladktan takdirde eve gidebileceklerine inandrmt
(Kassin, 2007, 2008). Saatlerce sren uzun sorgulamadan sonra masum
insanlar psikolojik adan o denli yorulabilir ki ne dneceklerini
bilemezler, hatta sulu olduklarna inanmaya bile balayabilirler. Zanl
gerekten sulu olduunda ve bu teknikler itiraf etmesini saladnda sorun
yok. te yandan, daha nce de grdmz gibi eitimli dedektifler bile
insanlann yalan syleyip sylemediini anlama konusunda ok baanl
deildir, bu da masum insanlann bazen bu tekniklere maruz kald
anlamna gelir. Gerekten de DNA verileri sayesinde aklanan zanhlann yer
ald ok sayda davada zanl daha nceden suunu itiraf etmitir (False
confessions, 2006).
Zorla itiraf sorununu zmenin yollanndan biri, sorgulamalann videoya

kaydedilmesi, bylece jrilerin kaytlan inceleyip zanlnn itirafa zorlanp
zorlanmadna karar verebilmesidir. 2003 ylnda Illinois eyaletinde cinayet
davalannda zanllann sorgulanmasn elektronik kayt alana alma zorunlulu
171
u yasalamtr. Bu ileri
ynde bir adm olmakla birlikte
potansiyel bir sorunu da beraberinde getirir. Neredeyse btn
sorgu videolan sorguyu yrtenin deil, ifade veren zanlnn
grntlerinden
oluur.
Her-
halde yle olacak, diye dnyor olabilirsiniz; burada nemli

olan zanlnn sorgulamaya nasl
bir tepki verdii, o yzden kaBana sorarsan itiraf gereinden fazla otobiyografik
Kimi itiraflarda sorun H otobiyografik olmamalar,
yanl olmalardr.
The New Yorker Collection, 2002 Frank Cotham,
cartoonbank.com. Tm haklan sakldr.
merann ona odaklanmas artc deil. te yandan, dikkatli

bir sosyal psikoloji rencisi
bunun bir sorun tekil ettiini
fark eder. 4. Blmde deindiimiz gibi insanlann bakalannm davranlannm nedenleriyle
ilgili yarglan grsel olarak onlara belirgin olanlardan etkilenir. Dikkatimizi

gruptaki bir kii zerinde younlatrdmzda o kiinin konuma zerinde
byk bir etkisi olduunu dnme eilimi sergileriz.
Dan Lassiterin yrtt aratrma (2004; Ware, Lassiter, Patterson, &
Ransom, 2008) ayn eyin itiraflarn video kaytlann izleyen insanlar iin de
geerli olduunu gsteriyor. Lassiter insanlara ayn itirafn farkl alardan
ekilmi kaytlann gstermi ve onlardan itirafn ne kadar gnll ne kadar
bask altnda yapldn deerlendirmelerini istemitir. Kamera zanl
zerinde odaklandnda insanlar itirafn en st dzeyde gnll (yani, en alt
dzeyde bask sonucu) olduunu dnmtr. Kamera hem zanly hem de
sorgulaycy gsterdiinde itirafn daha az gnll olduu dnlmtr.
Kamera yalnzca sorgulaycya odaklandnda ise itirafn en az dzeyde
gnll (en st dzeyde bask sonucu) olduu dnlmtr. Herkese ayn
itiraf izlettirilmitir, aralanndaki tek fark grsel bak asdr. Ksmen bu
aratrma sayesinde en azndan bir eyalet (Wisconsin) artk video kayd
yaplan sorgulamalarda hem zanlnn hem de sorgulaycnn grnmesini art
172
kouyor.
SOSYAL PSKOLOJ
173
Jri Odasndaki Mzakereler

Hangi avukata sorarsanz sorun size jri srecinin ok nemli bir blmnn gzlerden uzakta, jri yelerinin bir karara varmak zere tartt
srada yaandn syleyecektir. Jri yelerinin ou sulu oyu verme
eiliminde olsa bile onlarn fikirlerini deitiren ikna edici bir aznlk da
olabilir. Klasik Twelve Angry Men [12 Kzgn Adam] filminde olduu gibi bu
aznlk
oluuyor
bir kiiden de
olabilir.
Bu
filmin banda jri bir

cinayet davasndaki delilleri
dinlemeyi
yeni
bitirmi ve bir kii dnda btn jri yeleri

sann
sulu
olduu
ynnde oy kullanmtr.
Bunu izleyen 90 dakika
boyunca Henry
Fondanm canlandrd- 0k uzun, stresli sorgulamalardan geirilen insanlar ba bu yalnz
itirazc, di- zen ilemedikleri sulan itiraf edebilirler, ger jri yelerini Latin
Amerika kkenli zanlnn sululuunun kukulu olduuna ikna eder. Balarda dier jri yeleri Fondamn fikrini deitirmeye alr (bunun iin 8.
Blmde ele aldmz normatif ve bilgilendirici uyma tekniklerini kullanrlar), ancak en sonunda akl stn gelir ve dier jri yeleri de Fondanm
hakl olduunu grrler.
Bu filmin seyir zevki yksek olmakla birlikte aratrmalar ou jri mzakerelerindeki gerekleri yanstmadn gsteriyor (Divine ve ark., 2001;
Ellsworth <Sr Mauro, 1998; Kalven & Zeisel, 1966; MacCoun, 1989). rnein, Randall Adams davasnda 7 erkek 5 kadndan oluan 12 kiilik jrinin
ounluu Adams aleyhinde oy kullanmt. 8 saat sren tartmalardan
sonra ounluk stn kt: tirazclar fikirlerini deitirdi ve jri oy birliiyle sann sulu olduuna hkmetti. Gerek ceza davalarndaki 200n
zerinde jriyi ieren bir almada aratrmaclar davalann %97sinde jrinin son kararnn ilk oylamada ortaya kan ounluk oyu dorultusunda
olduunu grdler (Kalven & Zeisel, 1966). Dolaysyla, uyma konusunu
174
ilediimiz 8. Blmde
grdmz gibi ounluun fikri genellikle gnn sonunda baskn kar
ve itirazc jri yelerini de
hizaya
sokar.
Jri
mzakereleri ilk ounluk
oyu
dorultusunda
sonulandna gre, neden
mzakere
sreci
es
Klasiklemi On ki Kzgn Adam filminde Henry Fonda bir
geilip sann sulu mu
sann sululuu hakknda dier btn jri yelerinin fikrini
deitirmeyi baanr. Gerek hayatta ise jride aznln masum mu olduuna ilk
oylama sonucuna gre
ounluu ikna etmesi eine az rastlanan bir olaydr.
karar verilmiyor? Bu iki
nedenle iyi bir fikir deil.
lk olarak, jrileri oy birliiyle karar vermeye zorlamak davadaki ilk izlenimlerinin doru olduunu varsaymndan hareket etmelerini nleyip delilleri daha dikkadice deerlendirmelerini salyor (Hastie, Penrod, & Pennington, 1983). kinci olarak, sulu ya da masum bulma konusunda aznlklar ounluun fikrini deitirmede nadiren baanl olabilseler de genellikle zanlnn ne kadar sulu olduu konusunda insanlann fikrini deitirebiliyorlar. Ceza davalannda jriler genellikle verilecek hkmn ikna etme
tipi konusunda dikkatli davranrlar. rnein, bir cinayet davasnda san
birinci dereceden, ikinci dereceden ya da kastsz adam ldrmekten sulu
bulabilirler. Bir almada aznlk grne sahip jri yelerinin verilecek
spesifik hkm konusunda ounluun fikrini genellikle deitirebildii
grlmtr (Pennington & Hastie, 1990). Dolaysyla aznlkta kalan jri
yelerinin ounluun fikrini birinci derecede cinayetten masuma evirme
olasl dk olsa da, ounluu ikinci derecede cinayete ikna etme anslan
yksektir.
NSANLAR YASALARA NEDEN UYARLAR?

Sonu olarak, hukuk sisteminin baars insanlan bunun dnda tutmaktr. Elbette ki grg tanklannn verdikleri ifadelerde doruluk paym
ykseltmenin ve jrilerin daha iyi kararlar almasna yardm etmenin yolla-
SOSYAL PSKOLOJ
175
nn bulmamz gerekiyor. te yandan, insanlann ncelikle su ilemesini

engellemenin yollann bulmak daha nemli. nsanlann yasalara uymasn
nasl salayabiliriz?
Ar Cezalar Suu nler mi?

ABDdeki su oranlan dyor. rnein, 1991 ylndan bu yana kii bana den iddet ierikli su oranlannda ve mlke kar ilenen su oranlannda her yl d grlyor (Federal Bureau of Investigation, 2009). Bu
eilimin arpc rneklerinden biri ABDnin kuzeydousunda ve Kanadada
2003 Austosunda yaanan elektrik kesintilerinde grld. Daha nceki
elektrik kesintilerinde, rnein 1977 ylnda New Yorkta yaanan kesintide,
insanlann birok i yerini yamalamas sonucunda su oranlannda patlama
yaanmt. 2003 ylndaki kesinti de ise New York, Detroit ve Clevelanddaki su oranlan tipik bir yaz gnne oranla daha dk kmt
(During blackout, fewer crimes 2003).
Su oranlan neden azald? Kimi uzmanlar bu umut verici eilimi, dier

nedenlerin yan sra, daha kat cezalann uygulanmasna balyor. Cezalar
daha ar olunca su oranlannm dmesi kulaa gayet mantkl geliyor. te
yandan, kitabmzda da pek ok kez grdmz gibi saduyu her zaman
hakl deildir ve su ya da hapis cezalan sz konusu olduunda her ey grnd kadar basit olmayabilir. Kimi uzmanlara gre iddet ierikli su
oranlarndaki d daha kat cezalardan deil, bu sulardan byk oranda
sorumlu olan ergen ve gen yetikinlerden oluan nfusun azalmasndan
kaynaklanyor.
Bu yorumlardan hangisinin doru olduuna nasl karar verebiliriz? Ne
yazk ki bu o kadar da kolay deil. Bu kitapta ortaya atamz birok sorunun aksine, bu sorunun yant insanlan rastgele bir ekilde farkl deney koullan gruplanna ayrarak verilemez. rnein, alkoll araba kullanmaktan
tutuklanan insanlann bir ksmn rastgele olarak 10 yllk hkm, dier ksmm da 1 yllk hkm gruplanna ayrmak mmkn deil. Bunun yerine bir
deney amacyla yaplabilecek en iyi eyse koullara doal bir ekilde
ayrlan, rnein alkoll ara kullanmaya ar cezalar veren bir eyaletteki tutuklularla hafif cezalar veren bir eyaletteki tutuklulan karlatrmak. Elbette ki bu tip bir veri kusursuz olmaktan uzaktr, nk iki eyaletin sakinleri birbirlerinden farkl alardan ayrlyor olabilirler. Yine de, bu alma-
176
ABDde birok tipteki sularn oram dyor. rnein, 1977 ylnda New York'ta
yaanan elektrik kesintisinde insanlar sokaa dklp dkknlar yag- malamt.
2003 Agustosunda ABD ve Kanadada yaanan elektrik kesintisinde ise yalnzca
birka su ilenmiti; hatta ilenen su says tipik bir yaz gnne oranla daha azd.
lar cezalarn katl ile su oranlan arasndaki iliki konusunda bilgilendirici

olabilir.
nce kat cezalann sulan nledii kuramyla balayalm. Caydrma
kuramna gre cezalar iddetli, kesin ve hzl olarak algland srece yasal
ceza tehdidi insanlan sua ynelik etkinliklerden alkoyacaktr (Carl- smith,
Darley, & Robinson, 2002; Pratt, Cullen, Blevins, Daigle, & Madensen, 2006;
Williams & Hawkins, 1986). Hi kukusuz bu kuram belirli koullar altnda
dorudur. rnein, nemli bir randevuya gittiinizi, ancak trafikte skp
kaldnz dnn. En sonunda trafik rahatlyor, ancak acele etmezseniz
ge kalacaksnz. Biraz hzlansam iyi olur diye dnyorsunuz ve saatte
150 km hza ulayorsunuz. Hz snnm ama karanmz byk olaslkla u
olgulan gz nne almanza dayanyordu: (1) Yakalanma olaslnz dk,
(2) yakalansanz bile ar bir ceza almayacaksnz.
. Caydrma Kuram
Bu hipoteze gre cezalar iddetli, kesin ve hzl olarak algland: srece yasal cez|
tehdidi insanlan sua ynelik etkinliklerden alkoyacaktr.
;?l|g
SOSYAL PSKOLOJ
177
Alkol kontrol noktalarnda durdurularak ve kandaki alkol oram llerek alkoll

ara kullanmaktan yakalanma olaslm arttrmann alkole bal trafik kazalarnn
saysnda azalmaya yol at dnlyor.
Bir de bulunduunuz yolun srekli polis denetiminde olduunu ve hz yapmann 5 yl cezaevinde yatmak anlamna geldiini dnn. Byk olaslkla
gaz pedalna o kadar da yklenmezdiniz.
Bu rnekte birka nemli varsaymda bulunduk. lk olarak, an hza
verilen cezalan bildiinizi varsaydk, ikinci olarak davramlannz iyi bir
ekilde denetleyebildiinizi ve hz yapmann aklc bir karar olup olmadn
sonulan gz nne aldktan sonra deerlendirdiinizi varsaydk. Birok
suta bu varsaymlar tutmaz. Tarama almalannda birok kiinin farkl
sulara verilen cezalardan habersiz olduu grlmtr; dolaysyla kii cezay bilmiyorsa cezann da caydnc bir etkisi olamaz (eitli federal sulara
verilen cezalan ne kadar iyi bildiini grmek iin sradaki Dene ve Gr!
altrmasn yapabilirsiniz.) Aynca, dier su tipleri aklc karar srelerine
dayanmaz. rnein, birok cinayet, iin olumlu ve olumsuz ynlerini
mantkl bir ekilde deerlendiren deil, duygu durumlan yksek olan insanlar tarafndan ilenen itkisel tutku cinayetleridir. Genel olarak, ar cezalar yalnzca insanlar bu cezalardan haberdar olduunda, yakalanacaklanndan grece emin olduklannda ve suu ilemeden nce sonulann sakin bir
ekilde gzden geirebildiklerinde etkili olur (Freeman & Watson, 2006;
Williams, 2005).
178
DENE ve GR!
Federal Sulara Verilen Cezai

Farknda msnz?
Caydrma kuramna gre insanlar cezalarm iddedi. kesm êhmo nd zaman

hukuki cezalar su ilenmesini nleyecektir, '.msÊ iddetli bir ekilde
cezalandrldndan habersizse bu cezalar, da < tan kar rnein, ABDde hangi federal
suiann idamla cezalandm
" a * T V L y mo
lyor musunuz? Aadaki ksa test yardmyla bunun yamr:Bu&^
> 't -v j, ' '5
Aadaki Federal Sulardan Hangilen Mamla Cezalaftdiral
r
Su damla Cezalandrlabilir m7
V
I. lmle sonulanmayan yksek miktarda uyuturucu lakl]
1 Bu- uyuturucu baronunun bir devlet memurunu ldrme te
3. Bir su rgtnn davasnda jri yesini ldrme giriimi
4. lmle sonulanan araba karma
v. *
5. lmle sonulanan insan karma
6. lmle sonulanan tren sabotaj
7.
Yabanclann lmle sonulanan uyuturucu kaakl
8. lmle sonulanan uak karma
9. Bir kongre yesme suikast
10. Byk partilerden birinin bakan yardmcs adayna suikast
II. Bir kabine memuruna suikast
mi
Hay
12. Bir Yksek Mahkeme yargcna suikast
13. Bakana suikast
14. Casusluk
15. Vatana ihanet
Yantlar iin blmn sonuna bakn.
S sa
Konuyu biraz daha aydnlatmak iin iki farkl su tipini ele alalm: al-"
koll ara kullanma ve cinayet. ki itikten sonra araba kullanma karan
oumuzun denetleyebilecei bir eydir; bir partiye ya da bara gittiimizde
daha sonra eve araba kullanarak dneceimizi biliriz ve ne kadar ieceimize kendimiz karar veririz. Bu karann, ou durumda, olduka rasyonel olduu dnlrse kat ve kesin cezalann caydmc olacan syleyebiliriz: i
Bu hipotezi test etmek isteyen aratrmaclar iddetli ya da hafif cezalar getiren eyaletleri ya da eyalette ar cezalar olmasa bile kendi iinde ar cezalar uygulayan yerleim birimlerini alkoll ara kullanmaktan kaynaklag
nan kazalar bakmndan karlatrd. Bu almalarda yalnzca alkoll ara
179
kullanmaya iddetli cezalar getirilmesinin, alkol kaynakl daha az kaza

meydana gelmesini salamad grld. Buna karlk, caydrma kuramyla
tutarl bir ekilde, alkoll ara kullanrken yakalanma riskinin artmas
(rnein, alkol muayenesi kontrollerinde btn srclerin kanlanndaki
alkol dzeyinin llmesi) ve cezann uygulanma hz (rnein, alkoll ara
kullananlarn ehliyetlerine el konulmas) alkol kaynakl daha az kaza
meydana gelmesi ile balantlyd (Tippets, Voas, & Fell, 2005; Voas, Holder, & Grunewald, 1999; Wagenaar & Maldonado-Molina, 2007; Wagenaar ve ark., 2007).
imdi ok farkl bir suu ve ok farkl bir cezay ele alalm -cinayet ve
idam cezas. Amerikallarn ounluu, ksmen caydrc olduunu dndkleri iin, cinayetin idamla cezalandrlmasn destekliyor. Bu gre gre,
elbette ki idam en ar cezadr ve idam cezas birka cinayeti bile nleyecekse
buna deer. Bu grn doruluunu snamak isteyen birka almada
idam cezas uygulanan eyaletler ile uygulamayan eyaletler ve eyaletlerde
idam cezasn benimsemeden nce ve sonraki cinayet oranlan ve dier
lkelerde idam cezasn benimsemeden nce ve sonraki cinayet oranla- n
karlatnlmtr. Sonular belirsizdir: idam cezasnn cinayeti nlediine
dair bir veriye ulalamamtr (Archer & Gartner, 1984; Bedau, 1997;
Donohue & Wolfers, 2006; Ellsworth & Mauro, 1998).
idam kartlan, daha nce belirttiimiz gibi, ou cinayetin sonulan
nceden mantkl bir ekilde dnlmeden ilenen tutku cinayeti olduuna
dikkat eker, insanlar hareketlerinin sonulann dnmedikleri iin idam
cezas caydnc olamaz. Dahas, arpc sayda masum insan idama mahkm
edilmitir, idam cezasnn 1976 ylnda ABDde yeniden yrrle
girmesinden bu yana idam edilen her 7 kiiye karlk 1 kii (genellikle dava
srasnda ulalamayan DNA verileri sayesinde) idam srasn beklerken
salverilmitir. 2003 ylnn ocak aynda idam cezasnn savunuculanndan
olan Illinois Valisi George Ryan srecin hakkaniyeti ve masum insanlann
lme mahkm edilmi olabilecei olaslndan duyduu kayglar nedeniyle
idam srasn bekleyen btn mahkmlann cezasn mr boyu hapse
evirmitir. ABDde ka masum insann idam edildiini hi kimse bilmiyor.
Bununla birlikte, grg tanklanmn ifadeleri konusundaki tartmamz
dnlrse, kimi sanklann tek bir grg tannn ifadesine dayanlarak
180
hkm giydii ve idam edildiini grmek dndrc. rnein,

Gary Graham, byk oranda, onu 9 metre uzaktaki arabasnn iinden ksa
bir sreliine gren tek bir tann ifadesine dayanlarak idam edilmiti.
Olay daha iyi grme ans olan iki tanksa katilin Graham olmadm iddi- a
ediyordu, ancak Grahamm mahkeme tarafndan atanan avukat onlan tank
krssne armayacak. Blmn banda da grdmz gibi, Randall
Adams grg tanklannn yanl ifadeleri nedeniyle az kalsm ilemedii bir
su yznden idam edilecekti.
dam cezasn savunanlar ise arak DNA verileri yaygn bir ekilde kullanlabildii iin sistemdeki bu kusurlann dzeltilebileceini savunuyorlar.
Aynca, caydrma kuramnn ne srd gibi, kat cezalar kesin ve hzl bir
ekilde uygulanmaldr. Bu son koullar idam davalannda hemen hibir zaman olumaz. Hukuk sisteminin yava ilemesi ve idam bekleyen mahkmlarn temyize bavurma haklan nedeniyle cinayet hkmnden katilin
idam edilmesine kadar ounlukla uzun yllar geer. Bu gre gre sre
hzlandnlrsa idam cezas caydmc olabilir.
Ampirik bir mesele olmakla birlikte, hzla uygulandnda bile idam cezasnn caydmc olacandan kuku duymak iin nedenler var. eidi almalarda idam cezalann cinayet oranlannda azalmann deil, artn izledii grlmtr (Archer & Gartner, 1984; Bailey &r Peterson, 1997; Sakamoto, Sekiguchi, & Shinkyu, 2003). Bu tuhaf bir bulgu gibi grnyor olabilir; hkm giymi bir mahkmun idam edilmesi neden bir bakasnn cinayet ileme olasln arttrsn ki? Bununla birlikte, 12. Blmdeki saldrganlk tartmamz anmsarsanz, bulgular anlamldr. Grdmz gibi,
bir bakasnn iddet ierikli davrandn grmek insanda saldrganla
kar ketlerin azalmasna, saldrganln taklit edilmesine ve iddetten duyulan dehet duygusunun uyumasna neden olur. Hkmetin birisini lmle
cezalandrdn grmek, bakalannm kederini azaltp cinayet ileme
eilimlerini arttmyor olabilir mi? Veriler kesin olmamakla birlikte sosyal
psikoloji asndan bu gr anlamldr -ve bu gr destekleyen veriler de
bulunmaktadr (Bailey & Peterson, 1997).
Usul Adaleti: nsanlarda Hakkaniyet Duygusu

nsanlann yasalara uyma nedenlerinden birinin yakalanma ve cezalandnlma korkusu olduunu grdk. te yandan, daha da nemli bir neden iyi
SOSYAL PSKOLOJ
davranlarla ilgili ahlaki deerlerdir. nsanlar bir yasann adil olduunu
181
182
dnrlerse, inedikleri takdirde yakalanma olaslklar dk bile

olsa bu yasaya uyarlar. rnein, ou insan vergi iadeleri konusunda drst
davranr ve bunun nedeni sahtekarlk nedeniyle korkmalar deil, sahtekrln yanl olduunu dnmeleridir.
O hlde, bir yasa koyucu olsaydnz suu iki ekilde nlemeye alrdnz. Yasalar inemeye verilen cezalan ve yakalanma olaslm arttrabilir
ya da insanlan yasann adil ve eidiki olduuna ikna etmeye alrdnz.
Daha nce de grdmz gibi ilk yaklam zor ve bazen de etkisizdir,
insanlann krmz kta gememelerini istiyorsak buna kar cezalan arttnp
her kavaa bir polis dikebiliriz. te yandan insanlan krmz kta
gemenin
yanl
olduuna
evrede polis olmadnda

uymalann
salamak
ok
ikna
ederek
bile yasalara
daha
kolay
Amerikal
yasa
koyucular
olacaktr.
uzun hapis cezalarnn su
insanlar neden bir yasann adil olduunu
oranlarm
dnr? nemli etmenlerden biri yasal
devasa
muamelelerin adil olmasdr. Usul adaleti

insanlann, rnein sulu mu yoksa masum mu
olduklanna,
karar
verme
srecinin
drecei
bir
gibi
yanlsamann
kurban durumundalar. -Jack

Gibbs, 1985
so-
nularn belirleyen usullerin adillii hakkmdaki deerlendirmeleridir (Clayton &

Opotow, 2003; Kelley & Thibaut, 1978; Napier & Tyler, 2008; Skitka, 2002).
Kendilerine adil davranldm hisseden insanlar, adil davranlmad- m
hissedenlere oranla, yasalara daha ok uyarlar (Tyler, 1990). rnein, aile
ii iddet nedeniyle polise bir an geldiini dnn. Saldmyla sulanan
kiinin gelecekte bu hareketini tekrarlayp tekrarlamayacan belirleyen ey
nedir? artc, ancak bunu belirleyen phelilerin gzaltna alnp ceza
tehdidiyle karlamalan deil, polis tarafndan adil bir muamele grp
grmediklerine dair hislendir (Misconceptions, 1997).
Sonu olarak, sosyal psikoloji aratrmalan Amerikan hukuk sisteminin
eitli ekillerde yanlabileceim gsteriyor: Jriler genellikle hatal olan
grg tan ifadelerine fazlasyla gvenirler; tamklann ne zaman yalan
sylediini belirlemek, poligraf kullanlsa bile, zordur ve jriler
Usul Adaleti
nsanlann, rnein, sulu mu yoksa masum mu olduklanna karar verme srecinin
SOSYAL PSKOLOJ
sonularm belirleyen usullerin adillii hakkndaki deerlendirmeleri.
183
184
tartma, konuma ve pazarlk yoluyla uzlamaya alan insan gruplandr,

dolaysyla 8 ve 9. Blmlerde ele aldmz uyma basklan ve grup sreleri
hatal kararlara neden olabilir. Bununla birlikte, aratrmalannda bu tip
sorunlara k tutan sosyal psikologlar hukuk sisteminin deimesine n ayak
olabilirler -bu deimeler adalet ve eitliin yam sra usul adaleti hissinin
artmasn salayabilir. Hepsinden nemlisi, bu sorunlar zerinde yrtlen
psikolojik almalar Randall Adams ve Ro- nald Cotton gibi insanlann
ilemedikleri sular nedeniyle cezaevlerinde rmesini engelleyebilir.
SOSYAL PSKOLOJ
185
zet
Grg Tankl Grg tantlan
doal gzlemleme ve a-.....
-C ^
Sf .sipgg
Grg Tanklan NedenrS

lemledklenu edmme,. d<
bazen sutlularn yanl YelraineTc
nne aratrmalar ut. nl ri ktnd rklarn/orani \^lenru
yrt' etmede
...f
... " ... ZTTSSfft
uzenne aratrmalar kaynak izleme'ha
duyduklan bir e> haki indi k it Uanrrt k nijj'u.mdjm. Koynk 1 mcfiPtm oru-
va knvvnr nsnlann Vpllplfl(*nnr?plr hilen TWTiPTf^l>rlrprL ^cairrln i^rvTTm_
ya koyuyor, insanlann belleklenndekb , lann anlalmas sonucunda sosyal
psikologlar poliste rm upehnljmisi nasl oluturmas gerektii uzenne eitli

ilkeler gelitirmitir ; . . "
GrguTankIannmHm\jpp Yn>nndml'Btlrlt.nu.k- nrm t ntt te hsn doru mu

yoksa yanl m d u sivlmeun ktM bir \,lu \ k bu nunla birlikte bir dz fotoraf
arasndan bir pheliyi 10 saniye iinde ve kentimden ok emin bir ekilde seenlerin
hakl olma olasl ok daha yksektir
Tamklann Yalan Syleyip Sylemediine Karar Vermek tasanlar birisinin yalan

syleyip sylemediini ayrt etme konusunda ok baanl deildir Poligraf yalan
ansn zerinde bir oranda tespit edebilir ancak kusursuz deildir ve sklkla hatal
sonular venr
Gorgu Tanklarnn fadelen iyiletirilebilir mit Hipnoz insanlann belleklerini

iyiletirmekte baarsz olmasnn tesinde insanlarn hem telkine daha ak hle
gelmesine hem de belleklenne daha fazla gvenmesine neden olur Bilisel grme olarak
anlan yeni bir grme teknii doruluk orann art trma konusunda gelecek vadetmekle
birlikte etkililii konusunda daha fazla aratrma yrtlmesi gerekiyor
Ortava karlan Anlar Tartmas Gemite yaanm, ancak unutulmu ya da

bastnlm olaylann aniden anmsanmas, yan ortaya karlan anlar ne kadar
dorudur7 Baz rneklerde ortaya kanlm anlar gerek olabilse de sahte an
sendromunun, yam msanlarm aslnda doru olmayan bir annn, doruluuna inanmasnn
bir sonucu da olabilir Sahte anlar zellikle baka bns, omem bir psikoterapist bir olayn
gerekten yaand ynnde telkinde bulunduunda ortaya kar
^ J"' *
Junler Grup Surelen banda Karar verme biimlen grup surelen ve sosyal etkileim
uzenne yrtlen sosyal psikolojik aratrmalarla dorudan alakal olduu iin junler
sosyal psikologlarn ok ilgisini eker Jun uy elen daha nceki blmlerde ele aldmz
baz yanllk ve sosyal bask tplenne aktr
186
ru.lOT ARONSON
- TMOTHY
D. WILSON - ROBIN M.
AKERT %
Jri yeleri Davalarda Bilgileri Nasl ler? Bir dava srasnda jri y ifadelere bir
anlam vermeye alrlar ve ou zaman btn delilleri i yan hikye dorultusunda
karar verirler. Dolaysyla jriler en ok efe deki delilleri tutarl bir hikye
oluturacak ekilde sunan avukatlarda kilenirler.
tiraflar: Her Zaman Grndkleri Gibi mi? Polisin kulland sorut teknikleri bazen
sahte itiraflara neden olabilir. Sorgulamann video alnmas buna kar bir gvenlik
tedbiri olmakla birlikte kamerann 1 pheliye odaklanmas izleyicilerin itirafn gnll
olduuna daha masna yol aar.
Jri Odasndaki Mzakereler Mzakereler srasnda aznlk durumund ri yeleri ou
zaman ounluun grne uyma ynnde bask gjft dolaysyla hkmler genellikle
ounluk durumundaki jri yeler duygulan dorultusunda olur.
insanlar Yasalara Neden Uyarlar? nsanlann hukuk sistemini alglay!; incelemek
nemlidir, nk bu alglar insanlann yasalara ne kadar uyac n ile yakmdan
ilikilidir.
Ar Cezalar Suu nler mi? Caydrma kuramna gre insanlar cezalarn] t, kesin
ve hzl olduunu dnrlerse sutan uzak dururlar. Caydrma ] ram rasyonel
dnme sonucunda ilenen sular konusunda hakl ofe ancak birok cinayette
olduu gibi rasyonel dnme sonucunda gere meyen tutku sulanna bu kuram
uygulanamaz. rnein, idam cezasnn c yetten caydnc olduu ynnde herhangi
bir veri bulunmamaktadr, hatta fii-jjj nayet oranlann arttrdn gsteren eidi
verilerden sz edilebilir.
Usul Adaleti: nsanlarda Hakkaniyet Duygusu nsanlarda usul adaleti < gusu yksekse,
yani sulu ya da masum olduklanna karar veren prosedrle* inanyorlarsa yasalara uyma
eilimleri de artar.
SPl-3 TEST
1. Aagdakilerden hangisi grg tanklarnn ifadeleri konusunda dierlerinden^

daha az dorudur?
a. Jri yeleri ve hukuk adamlan birisinin sulu olup olmadna karar verili daha
ok grg tanklannm ifadelerine dayanrlar.
b. Jri yeleri grg tanklannm doruluunu, olduundan fazla grme <
mindedir.
c. nsanlar kendi rklarndan olanlann yzlerini baka rklardan insanlann yz~,J=| lermden
daha iyi ayrt edebilirler.
d. Grdnz birini yazarak betimlemek, daha sonra bu kiiyi daha kolay tan-; J
i
''s
manz salar.
SOSYAL PSKOLOJ
187
.s'A
i , 2. Alca bir markette gece vardiyasnda.alkyor en, bjr ada ; karyor ve
Ahcadan kasadaki btn paray veraealistiyri'. ^ soygun hakknda grtnde
Ahcanm aagdakilerden, faaslH zp l% olasl daha yksektir?
,
i- a. Adamm silahnn tp
,r
oVh-
>
Vp-ks-4
i.
g b Adamn giydii giysilerin tap

i * c. Adamn boyu
*'
~ d. Adamn gzlerinin rengi
j^'3. Bir soygun davasnda hangi pheliyi dara edeceine karar vermeye pakan birsavc yardmcssnz Be tank var ve hepsi de fotoraflar arasndan' faridlfek 4 pheliyi
setiler. Sosyal psikolojik aratrmalara gre, hangi grg tan daha V gvenilirdir?
' \"
> a. Resimleri tek tek karlatran Beth
,
b. Soygundan hemen sonra pheliyi yazarak betimleyen Edward
1
c. pheliyi semek m fotoraflara der tanklardan 1 daha uzun sre bakan Larry
1
'
< '1 * ' t -
d. phelimn yznn aklna geliverdiim syleyen Diana
e. Yanlmadndan son derece emin" olduunu syleyen Fran
4. Aagdakilerden hangisi sosyal psikologlarn polislere pheli tehis sralamas
hakknda yapa nerilerden biri deildir?
a. Sralamadaki herkesin tann pheli tanmna uyduundan emin olun.
. : b. Tana phelinin sralamada olabileceini de, olmayabecegm de syleyin. c. Sralamay grmeden nce tann bir alam yz bilgisayar program araclyla
phelinin yzn oluturmasn salayn.
d. pheliyi her zaman ilk sralamaya koymaym.

e. Yapt seimin yanh ohps olmad konusunda tann szne gvenmeyin. *
5. Aratrmalar ortaya kanlan anlarla ilgili aadaki ifadeleri, birisi dttndc?
des-. tekliyor. Hangisi?
*ta. nsanlar nesnel olarak yanl olan bir gemi travmann gerek olduuna ma-;
nabilirler.
b. Cinsel taciz amlan psikoterapi srasnda ortaya kan insanlar tacizin gerek-' ten
yaand konusunda hemen her zaman hakldrlar..
c. nsanlann gemite gerekten yaanm olaylan aniden anmsadklar rnekler
bulunmaktadr.
d. Psikoterapi srasnda cinsel taciz anlan ortaya kan insanlarn, tacizi destek--'
188
ru.lOT ARONSON
- TMOTHY
D. WILSON - ROBIN M.
AKERT %
leyen delillerden sz etme olasl taciz anlan: psikoterapi dnda kan in-r
sanlara oranla daha dktr.
*^
6. Sosyal psikologlar hukuk konusunda aadaki tavsiyelerden: hangisini verir?'
a. Polisler phelinin bir suu itiraf etmesi iin ellerinden geleni ypmaclr ~
nk itiraf eden pheli kesinlikle suludur; -
SOSYAL PSKOLOJ
189
b. Avukatlar, davadaki olaylann dzensiz bu ekilde ada bile, tanklarm en byk

etkiyi yaratacak siTada sunmaldr.".
u
!>>, "t aj*
c Polis btn sorgulamalar videoca kaydetmieh vehem sarf1 sann ekranda

grndgnden emin olmaldr.- - S- +*"' ' d Poligraf (yalan makinesi)testlerinin
onumstfn^ davalarda kulkmlmahdr*. - ( " \\
7 nsanlann yasalara uymasn sa'lamaya y hangisi y anltr?
.i*'V'V ^
a nsanlar birok suun ei&'i]?m| b Baz sular^|terli veri bulunmaktadr,
''Td. nsanlar, nediHernlde ytoatimm^S&toEuf nna inandklar yaslara" uyarlarAf ^
8. Enn, dur iaretinde durmad L ceza.yy:.;Q i
j^
V'v* *%l- 1
*t*
** *'*>
de cezann, ip tan m mahkemeye basvurmas gereK! let uzenne yrtlen

aratrmalara gre aadaki koullardan hani
, .1 r .<^.0.,,
a. Yarg, Ennin ifadesini dikkatli rer ekilde' dinledikten soma^nnS cezann

geerlilii ynnde karar venr Buna karn, Enn yargcn:
davrandna manmktadkt m yarg cezay l
b. Erine cezay yazan polis ifade vermeye
gelmediiiin 4, . ^
c. \arg Enn dinlemeyi reddeder,
cezay da kaldrr nk dava
M9S%g&$simmm
geerliliine Tcarar verir ve
birikmitir.
d.
Yarg
Erini
dmlemeyireddeder,
cezann
w
^ v - t1 dahaki sefere daha dikkatli olmasn syler: Bununla birlikte '
fac eder.
e-8 b-i
*5$b{
ancak
190
ru.lOT
ARONSON
TMOTHY D.
WILSON ROBIN M.
Szlk
AKERT %
A
Ak Tutumlar Bilinli olarak sergilediimiz
ve kolaylkla anlatabildiimiz tutumlar. Adil
Dnya nana Kt insanlann bama kt, iyi
insanlann bana iyi eyler geldii
varsaymna dayanan bir tr savunmac
ykleme.
Akraba Seimi Genetik bir akrabaya yardm
etme davrannn doal seim tarafndan
desteklendii dncesi. Aktarma Bellek
Tek bir kiinin belleinden daha verimli
ileyecek ekilde iki kiinin belleinin
birlikte kullanlmas. Aktr/Gzlemci Fark
Bakalanmn davranlann yatknla bal
nedenlerle aklarken kendi davranlannda
duruma bal etmenlerin rolne odaklanmak.
Alan Deneyi Labora tuvarda deil doal
ortamda gerekletirilen deney. Aldatmaca
Katlmclan bir almann gerek amac ya
da gerekten meydana gelecek olaylar
hakknda yanltma. Alglanan Kontrol
evremizi olumlu ya da olumsuz sonular
douracak ekilde etkileyebileceimiz inanc.
Algsal Belirginlik Birisinin dikkat odandaki bilginin grnteki nemi.
Alternatifleri Karlatrma Dzeyi nsanlann
belirli bir ilikide elde edecekleri dl ve
cezalann dzeyi konusundaki beklentileri.
Amblemler Belirli bir kltrde iyi anlalan
tanmlan olan szel olmayan jestler;

Tamam! iaretinde olduu gibi, genellikle
dorudan
szel
karhklan
bulunur.
Amigdala Beynin merkezinde saldrgan
davranlarla ilikilendirilen bir blge.
Arasal saldrganlk Amac ac vermek
olmayan saldrganlk.
Ariv Analizi Aratrmacnn bir kltrle
ilgili toplanm belgeleri, dier bir deyile
arivleri (rnein gnlkler, romanlar,
dergiler, gazeteler, vs.) inceledii aratrma
yntemi.
Aa Doru Sosyal Karlatrma Kendimizi, belirli bir ayrt edici zellik ya da yetenek asmdan, bizden daha kt durumdaki
insanlarla karlatrmak.
An Dorulama Etkisi nsanlarda davranlarnn nedenini zorlayc d nedenlere
balama ve isel nedenlerin roln kk
grme eilimi.
An Gven Engeli insanlann kendi yarglarnn doruluundan ok fazla emin
olmas.
Ayrt Edicilik Bilgisi Belirli bir aktrn farkl

uyarclara kar ne derece ayn ekilde
davrand ile ilgili bilgi.
Aynen Karlk Stratejisi nce ibirliki

davranp, sonra hep karnzdakinin bir
nceki denemede davrand ekilde aynen
karlk vererek (ibirliki ya da rekabeti)
ibirliini tevik etmek. Aynnulandrma
Olasl Modeli knaya ynelik iletiimlerin
tutumlar deitirmesini iki yoldan aklayan
model:
insanlann
gdlendii
ve
iletiimdeki mesajlara dikkat etme yetisine
sahip olduu dorudan ve insanlann
mesajlara dikkat etmedii, yzeysel
karakteristiklerden (rnein, konumay
yapan kii) etkilendii dolayl yol.
Aznlk Etkisi Grupta aznlk olan yelerin
ounluun davran ya da inanlann
etkilemesi.
B
Baml Deiken Bamsz deikenden
etkilenip etkilenmedii aratrmac tarafndan llen deiken; aratrmacnn
hipotezine gre baml deiken bamsz
deikenin dzeyine baldr. Bamsz
Benlik Gr Kiinin kendini bakalarnn
dnce, duygu ve eylemleri ile deil, kendi
i dnceleri, duygulan ve eylemleri ile
tanmlamas.
Bamsz Deiken Dier bir deiken
zerinde etkisi olup olmadm grmek iin
aratrmac tarafndan deitirilen ya da
kaldnlan deiken.
Balanma Tarzlar insanlann bebekken ilk
bakclan ile olan ilikilerine dayanarak
bakalanyla olan ilikilerine dair gelitirdikleri beklentiler.
Baa kma Tarzlan insanlann kendilerini
tehdit eden olaylara verdii farkl tepkiler.
Baanma Bal dller Bir grevin ne ]q2

dar iyi yerine getirildiine baklarak ver|| len
dller.
'g
Benlik-Algs Kuram Bu kurama grjp
tutum ve duygulanmz belirsiz y a g|I mulak
olduunda
bunlar
konusun^
kendi
davranlanmz ve bu davran nn
gerekletii
durumu
gzlemleyerek
karsamalar yapanz.
^ji|
Benlik-Farkmdalg Kendimiz hakknda?
dnme eylemi.
^
Benlik-Farkmdalg Kuram nsanlarn
dikkatlerini kendi zerlerinde younla-'
trdklannda kendi davranlann isel'
standart ve deerlerine ynettikleri dncesi.
Benlik-Kavram Benliin ierii; yani kn
olduumuza dair bildiklerimiz.
Betimsel Normlar Bakalan ister onaylasn
ister
onaylamasn,
insanlann
belirli
durumlarda gerekte nasl davrandklan ile
ilgili dncelerimiz.
Bilgilendirici Sosyal Etki Bakalanmn,
onlan davranlanmza yn verecek birer
bilgi kayna olarak grmemiz sonucunda
uymac davranmamza neden olan etkileri;
uymac davranmamzn nedeni bakalarnn
belirsiz bir durumu bizden daha doru
yorumladna ve uygun hareket tarzm
sememizde
bize
yardm
edeceine
inanmamzdr.
Bilgilendirilmi Onay Deney balamadan
nce deneyin doas hakknda tmyle bilgi
sahibi olduu hlde deneye katlmaya nza
gsterme.
Bilgilendirme-Anlamlandrma Bir deneyden
sonra katlmclara almann gerek
amacnn ve deney srasnda olup bitenlerin
tam olarak aklanmas.
Bili Gereksinimi nsanlann aba gerektiren

bilisel etkinliklerden ne kadar holandm
ve bunlara ne kadar zaman ayrdn
yanstan bir kiilik deikeni. Bilisel
eliki Nedeni, kiinin balangta iki ya da
daha fazla tutarsz bilie sahip olmas, daha
sonraysa kiinin alla- geldik, tipik olumlu
benlik-kavramna ters den bir harekette
bulunmas eklinde tanmlanan rahatsz edici
bir drt ya da duygu.
Bilisel Kaynakl Tutumlar ncelikle kiinin
bir tutum nesnesi ile ilgili inanlarna
dayanan tutum.
Bireysel Farkllklar nsanlan dier insanlardan
ayran
kiilik
zellikleri.
Bireyselliin Yok Olmas Kiilerin kimliklerinin
belirlenemedii
zamanlarda
(rnein, bir kalabalk iinde olduklannda)
davranlar
zerindeki
ksdamalann
gevemesi.
Bulama Duygu ya da davranlann kalabalk
ierisinde hzla yaylmas.
Buyruksal Normlar Bakalanmn neleri
onaylad ve onaylamadyla ilgili dncelerimiz.
Btnleyici zm Taraflarn kendi farkl
karlan dorultusunda dnler vererek
aralanndaki atmaya zm getirmesi;
taraflar kendileri iin nemsiz, ancak kar
taraf iin nemli olan konularda taviz
verirler.
Btnselci Dnme Tam nsanlann genel
balama, zellikle de nesneler arasndaki
ilikilere odakland dnme biimi; bu
dnme biimi Dou Asya kltrlerinde
(rnein, in, Japonya ve Kore) yaygndr.
Byk insan Kuram Birisinin iyi bir lider
olmasn
belli
bal
aync
kiilik
zelliklerine balayan ve bunlan liderin
karlat durumdan bamsz gren
dnce.
C
Caydrma Kuram Bu hipoteze gre cezalar

iddetli, kesin ve hzl olarak algland
srece yasal ceza tehdidi insanlan sua
ynelik etkinliklerden alkoyacaktr.
abalan Mazur Gsterme Kiinin elde etmek

iin ok aba sarf ettii bir eyden daha ok
holanma eilimi.
oulcu Yok Sayma nsanlarn, yanl da
olsa, herkesin durumu belirli bir ekilde
yorumladn sanmas.
zmleyici Dnme Tarz nsanlann
evrelerindeki balam dnmeden nesnelerin zelliklerine odakland dnme
biimi; bu dnme tarz Bat kltrlerinde
yaygndr.
D
Davran Kaynakl Tutum Kiinin bir tutum
nesnesine ynelik davranlann gzlemlemesine dayanan tutum. Davranlk
nsan davranlann anlamak iin evredeki
peki tirici zelliklere, yani evredeki olumlu
ya da olumsuz olaylann belirli davranlarla
nasl badatrldna bakmann yeterli
olduunu
savunan
psikoloji
okulu.
Deerlendirmeye Bal Duygu Kuramlan
Fizyolojik uyarlma olmad zamanlarda
bile duygulann insanlar tarafndan olaylara
getirilen yorum ve aklamalara bir sonucu
olduunu savunan kuramlar.
Dei Toku ilikileri Eitlik (yani, dllerin
ve bedellerin eit oranda olmas) kayglarnn
ynettii ilikiler.
Deneysel Yntem Bu yntemde aratrmac,
katlmclan farkl koullara rastgele atar ve
bu koullarn, (insanlann tepkileri zerinde
nedensel bir etkisi olduu dnlen)
bamsz deiken dnda, ayn olmasn
salar.
Depolama nsanlann evreden edindikleri

bilgileri belleklerinde depolama sreci. D
Geerlilik alma sonularnn dier
durumlara ve baka insanlara genellenebilme
oran.
D Grup Kiinin zdelemedii gruplardan
herhangi biri.
Dsal Gdlenme Bir etkinlii grevden
holandmz ya da grevle ilgilendiimiz
iin deil, d dl ya da basklar nedeniyle
gerekletirmek.
Dsal Mazeret elikili kiisel davranlara
bireyin kendi dndan getirilen bir aklan
ya da kendi dnda bir nedene balama
(rnein, byk bir dl almak ya da
iddetli cezadan kanmak iin). Dsal
Ykleme Birisinin belirli bir davranm
iinde bulunduu duruma balamak; buna
gre, ou insann ayn durumda bu ekilde
davranaca varsaylr. Doal Seim Belirli
bir evrede hayatta kalmay kolaylatran
kaltsal zelliklerin, bu zellikleri tayan
organizmalarn reme olasl daha yksek
olduu iin', bir kuaktan dierine geme
sreci.
Dorudan ikna Yollan Kiinin iknaya ynelik iletiim zerinde dnmesi, iletiimi
dikkatle dinlemesi ve mesajlar deerlendirmesi, bu durum kiinin iletiimi
dikkadice dinleme yetisine ve ayn zamanda
gdsne
sahip
olmas
durumunda
gerekleir.
Dolayl kna Yolu nsanlann iknaya ynelik
bir iletiimdeki mesajlan dnme- yip
dolayl ipulanndan etkilenmesi. Dosta
Sevgi
ok
nemsediimiz
birisine
duyduumuz yalanlk ve sevecenlik duygusudur, ancak bu kiiye ynelik bir tutku ya
da fizyolojik uyanlmlk sz konuk su
deildir.
Dntrc Liderler Takipilerini ortakif
uzun vadeli hedeflere ynelten liderler.
Duygulanm Kaynakl Tutumlar Dab|| ok

kiinin bir tutum nesnesi ile il^
inanlanndan ok, duygu ve deerlerin^
dayanan tutum.
J
Dmanca saldrganlk fke duygu lannj
dan kaynaklanan ve ac vermeyi ya da yt-1
ralamay amalayan saldrgan davranlar"?!
.-T*|
Dk Fiyat Bime Satcnn mteriyi! ok
dk bir fiyatla alma ikna ettikten i sonra
bir hata yaptm syleyerek fiyat 1
arttrmasna dayanan, kt niyetli sat
stratejisi; mteri genellikle mal sonra- f
dan arttnlan fiyattan almay kabul eder.
Dnceyi Bastrma Unutmay yelediimiz
bir ey hakknda dnmekten kan- i maya
almak.
E
Edimsel Koullama Sonrasnda bir dl
(olumlu pekitiriri) ya da cezann sz konusu olmas sonucunda zgr irademizle
sergilediimiz davranlan daha sk ya da
nadir sergilemeye balamamz.
Edinme nsanlann evredeki bilgileri fark
edip bunlara dikkat etme sreci; insanlar
evrelerinde olup biten her eyi alglayamayacaktan iin evredeki eriilebilir
bilgilerin yalnzca bir alt kmesini
edinebilirler.
Empati Kiinin kendisini bir bakasnn
yerine koyup yaadklarn ve duygularm
(rnein, nee, keder) onun gibi yaamas.
Empati-zgecilik Hipotezi Bir bakasna
empati duyduumuzda kendi kazancmzn
ne olacan dnmeden, btnyle zgeci
nedenlerle ona yardm etmeye almamz.
Engellenme-Saldrganlk Kuram Engellenmenin kiinin bir amaca ulamasnn
engellendii algs ve saldrgan tepki olasln arttrd dncesi.
Eriilebilirlik Belirli ema ve kavramlarn
zihinde ne kadar n planda olduu ve buna
balantl olarak sosyal dnyayla ilgili

yarglara varrken kullanlma olasl.
Eros Freuda gre yaama ynelik igddr.
Eikalt Mesajlar Bilinli olarak alglanmayan ancak yine de insanlann yarglan- tu,
tutum ve davramlann etkileyebilen szck
ya da resimler.
Eitlik Kuram nsanlann en ok dl ve
bedellerin ve yaplan katknn iki taraf iin de
aa be yukan ayn olduu ilikilerde
mutlu olduu dncesi.
Etki Yanll Gelecekteki olumsuz olaylara
gstereceimiz
duygusal
tepkilerin
younluunu ve sresini abartma eilimi.
Etkileimsel Liderler Net, ksa vadeli hedefler belirleyen ve bu hedeflere ulaanla- n
dllendiren liderler.
Etnografya Aratrmacnn bir grup ya da
kltr iinden gzlemleyerek ve kendi
fikirlerini dayatmaktan kanarak anlamaya
alt aratrma yntemi.
Evrim Psikolojisi Sosyal davramlan doal
seim ilkeleri dorultusunda zamanla evrim
geiren genetik etmenlerle aklamaya
alan yaklam.
G
Gemi Gr Yanll Kiinin bildii, olup
bitmi bir olay aslnda ne kadar ngrebileceini abartma eilimi.
Geliim Zihniyeti Yeteneklerin ileyip gelitirebileceimiz deiken nitelikler olduu
gr.
Genel Ykleme Bir olaya spesifik ve snrl
sayda durumlarn (rnein, mzik dersindeki baannz etkileyen, ancak dier derslerinizi etkilemeyen mzik yeteneimiz)
deil, ok sayda duruma bal etmenlerin
(rnein, birok alandaki baarmz etkileyen zekmz) neden olduuna inanma.
Gerekletirme Tasanlan nsanlann bir amac
nerede, ne zaman ve nasl gerekletirecekleri zerine spesifik planlan. Geri

Alma insanlann belleklerinde depoladktan
bilgileri anmsama sreci.
Getalt Psikolojisi Nesnenin nesnel, fiziksel
niteliklerinden ok, insan zihnindeki znel
grnmn
incelemenin
nemini
vurgulayan psikoloji okulu. Greve Bal
dller Bir grevi yerine getirme
karlnda, grevin ne kadar iyi yapldna
baklmakszn verilen dller. GrevYnelimli Lider alanlann duygulanndan
ve ilikilerinden ok, iin yaplmasyla
ilgilenen lider.
Gsterim Kurallar Hangi szel olmayan
davramlan sergilemenin uygun olduuyla
ilgili kltrel kurallar.
Gstermelik yk Psikolojik gerekilii
korumak iin katlmclara almann gerek
amacmn yerine yaplan aklama. Gzlem
Yntemi
Aratrmacnn
insanlan
gzlemledii ve davranlanndan edindii
izlenimlerini ve lmleri sistematik olarak
kaydettii teknik.
Gzlemciler Aras Gvenilirlik Bir veri kmesini bamsz olarak gzlemleyen ve
kodlayan iki ya da daha ok kii arasndaki
gr birlii; iki ya da daha ok saydaki
gzlemcinin birbirlerinden bamsz olarak
ayn gzlemlerde bulunduunu ortaya koyan
aratrmaclar gzlemlerin znel olmadm,
bireyin dorulan arptan izlenimlerine
dayanmadn da gstermi olur.
Grup Dncesi Grup sargmln ve dayanmasn korumann, olgular gereki bir

ekilde ele almann nne getii dnme
tipi.
Grup Kutuplamas Gruplarda yelerin en
bataki eilimlerini arya tayan kararlar
alma eilimi.
Grup Sargml Grubun yelerim birbirine
balayan ve karlkl dknl tevik
eden zellikleri.
Gvenli Balanma Tarz Karakteristik
zellikleri gven, terk edilme korkusunun
olmamas ve kiinin deerli ve sevilen birisi
olduuna inanmas olan balanma tarz.
H
Hazrlama Yakn zamanda yaananlarn bir
emann, aync zelliin ya da kavramn
eriebilirliini arttrmas.
I
I Geerlilik Baml deikeni yalmzca
bamsz deikenin etkilemesini salamak;
bunun iin tm d deikenler kontrol edilir
ve katlmclar farkl deney koullanna
rastgele atanr.
I-D Denetim Oda Olanlann onlan
kontrol etmemiz dolaysyla gerekletiine
ya da iyi ya da kt olaylann kontrolmz
dnda olduuna inanma eilimi.
e bak nsanlann kendi ilerine bakma ve
kendi dnce, duygu ve gdlerini inceleme
sreci.
I-Grup Kiinin yesi olarak zdeletii
grup.
sel Gdlenme Bir etkinlii d dl ya da
basklar nedeniyle deil, holandmz ya da
ilgilendiimiz iin gerekletirmek. sel
Mazeret Kiinin kendisiyle ilgili bir eyi
deitirerek elikiyi azaltmas (rnein,
tutumunu ya da davrann de tirmesi).

sel Ykleme Bir olaya bizim d ki
nedenlerin (rnein, bir snavn zor' gu)
deil, bizimle ilgili bir eyin ( kendi
yeteneimiz ya da abamz) olduuna
inanma, (s. 876) isel Ykleme Birisinin
belirli bir nm onunla ilgili tutum, karakter
ya kiilik gibi bir nedene balamak, (s. 2 iki
Adml Ykleme Sreci Bir bak davrann,
nce otomatik bir isel > me yaptktan sonra
bu isel ykl uyarlamalar yaplabilmesine
olanak ver cek ekilde duruma bal olas
nedenleri dnerek zmlemek, iki
Etmenli Duygu Kuram Duygusal deneyimin
ilk olarak fizyolojik uyarlma, daha sonra da
buna uygun bir aklama arayndan oluan
iki adml bir benlik-algs srecinin sonucu
yaand dncesi. kiyzlln
Uyanlmas Kiiyi davram- lanyla ters den
ifadelere ynelterek, daha sonra da
savunduu dnceler ile davrantan
arasndaki tutarszl hatrlatarak eliki
yaratmak. Bunun amac, kiiyi daha sorumlu
davranlara ynlendirmektir, iknaya Ynelik
iletiim Bir konuda belirli bir gr savunan
iletiim (rnein, konuma ya da televizyon
reklam). tlgilen-ve-Arkadalk Kur Tepkisi
Strese kar kiinin kendisini ve ocuunu
korumaya (ilgilenme) ve tehditlerden korunmak iin sosyal iletiim alan kurmava
(arkada olma) ynelik sosyal etkinliklerle
tepki vermesi.
lliki-Ynelimli Lider ncelikle alanlarn
duygulan ve ilikileri ile ilgilenen lider ilem
Kayb Grup etkileiminin herhangi bir
ynyle sorunlara iyi zmler bulmay
engellemesi.
zlenim Ynetimi Bakalarnn bizi, grlmek istediimiz ekilde grmelerini
salamaya almak.
K
Kaman Balanma Tarz Karakteristik
zellii yaknlk kurma denemeleri baarszla urad iin balanma gereksinimlerinin bastrlmas olan balanma tarz;
bu tarzdaki insanlar yakm ilikiler kurmakta
zorlanrlar.
Kalc Ykleme Bir olayn zamanla deimesi mmkn olan deil (rnein, bir grev
iin harcadmz aba) deimesi mmkn
olmayan nedenlerden (rnein, zekmz)
kaynaklandna inanma.
Kamu Mallan kilemi Kamu yaranna ortak
bir havuza katkda bulunulmas gerektiinde
yaanan ikilem.
Kamusal Boyun Eme Kiinin bakalanmn
sylediklerine ya da yaptklanna illa da
inanyor olmasa bile toplum ierisindeyken
bakalanna uymas.
Karar Sonras eliki Bir karar verdikten
sonra ortaya kan eliki; tipik olarak,
yaplan seimin hoa giden yanlan yceltilerek ve geri evrilen seenekler kmsenerek azaltlr.
Karma Duygu Yzn bir taraf bir duyguyu
da vururken, dier tarafnn farkl bir
duyguyu yanstt yz fadesi.
Kar Tutumu Savunma Kiinin kendi zel
inan ya da tutumuna kar bir dnce ya da
tutumu dile getirmesi. Karlatrma Dzeyi
insanlann belirli bir ilikide elde edecekleri
dl ve cezalann dzeyi konusundaki
beklentileri. Karlkl Baml Benlik
Gr Kiinin kendini bakalanyla ilikileri
balamnda tanmlamas; davramlanmn
genellikle bakalannm dnce, duygu ve
eylemleri tarafndan belirlendiini kabul
etmek.
Karlkllk Normu Birisine yardm etmenin
gelecekte bu kiiden yardm grme
olasln arttrmas beklentisi. Karolgusal
Dnme Olabilecekleri hayal etmek iin

gemiin bir ynn zihinde deitirme.
Katarsis Saldrgan bir harekette bulunarak,
agresif davranlar sergileyenleri izleyerek ya
da saldrganlk fantezileri kurarak basnc
drmenin, biriken saldrgan enerjileri
azaltaca ve bylece ileride saldrgan
davranlann ortaya kma olaslm
drecei kans.
Kaygl/kircikli Balanma Tarz Karakteristik zellii yaknlk isteinin karlk
grmeyecei kaygs olan balanma tarz,
ortalamadan yksek kayg dzeyleri ile
sonulanr.
Kaynak zleme nsanlann belleklerinin
kaynan izlemeye alt sre.
Kendi Irk Yanll nsanlann kendi rklanndan insanlann yzlerini, dier rktan
olanlara oranla, daha iyi ayrt edebilmesi.
Kendine Hizmet Eden Yklemeler Kiinin
baanlann aklarken isel, yatknla bal
etmenlere, baarszln aklarken ise
dsal, duruma bal etmenlere paye
karmas.
Kendini Dorulayan Kehanet nsanlann bir
bakasnn nasl biri olduuyla ilgili
beklentilerinin ona kar davramlann
etkilemesi ve onun bu beklentilerle tutarl bir
ekilde
davranmasna
neden
olarak
beklentilerin doru kmasn salamas.
Kendini-Engelleme nsanlann bir grevde
baarsz olmalan durumunda kendilerini
sulamamak iin engeller ve mazeretler
yaratma stratejisi.
Kendini kna Etme Kendini mazur gsterme
abalarnn sonucunda ortaya kan ve uzun
sre etkili olan tutum deiimi.
Kentsel Uyaran Yklemesi Hipotezi ehirlerde yaayan insanlann srekli olarak
uyanc bombardman altnda olduu ve
kendilerini bu ykn altnda ezilmekten
korumaya ahtklan kuram.
Kiiye zg Kredi Kiinin grup normlanna

uyarak zamanla toleransm arttrmas; yeterli
kiiye zg kredi kazanan kii bazen grup
tarafndan cezalandrlmadan norm
lardan sapan davranlar sergileyebilir.
Kitlesel Ruhsal Hastalk Bilinen hibir fiziksel neden olmakszn bir grup insanda
benzer fiziksel belirtilerin ortaya kmas.
Klasik Koullama Duygusal bir tepki yaratan
bir uyarcnn (rnein, byk anneniz) ilk
uyanann duygusal zelliklerini zerine alana
dek ayn tepkiyi yaratmayan ntr bir uyanc
ile (rnein, kurabiye kokusu) srekli olarak
eletirilmesi.
Kod zme Bakalannm sergiledii szel
olmayan davrann anlamn yorumlama;
rnein, srtnz svazlandnda bunun bir
ltuf mu yoksa sevecenlik ifadesi mi
olduuna karar verme.
Kodlama Glmseme ya da birinin srtn
svazlama gibi szel olmayan bir davranta
bulunma ya da ifade etme.
Konsenss Bilgisi Belirli bir aktr ile bakalannm ayn uyancya kar ne derece ayn
ekilde davrand ile ilgili bilgiler.
Kontroll Dnme Bilinli, kastl, istemli
ve aba harcayarak dnme. Korelasyon
Katsays Bir deikenin dierini ne kadar
ngrdn -rnein, insanlann boylanna
bakarak kilolann ne kadar iyi tahmin
edebileceinizihesaplamaya
yarayan
istatistiksel teknik. Korelasyon Yntemi ki
ya da daha ok deikenin sistematik olarak
llmesi yoluyla aralanndaki ilikinin (yani
birinin dierini ne kadar ngrd)
deerlendirildii aratrma yntemi.
Korku Yaratan letiim nsanlann t
lann onlarda korku yaratarak deie
ye alan iknaya ynelik mesajlar
Koula Sekisiz Atama Tm katlu rn
deneyin herhangi bir koulund yer
alma ans olmasn salayan sekisiz
atama sayesinde aratr katlmclann

kiilik ya da gemilin deki
farkllklara! koullara eit b kilde
daldndan grece daha olur.
Kovaryasyon Modeli Bu kurama gre,
risinin davran nedenleri ile ilgili ykleme
olutururken sistematik oli olas nedensel
etmenlerin sz konusu < dugu ya da olmad
koullann rnuisp ne ve davrann
sergilenip sergilenmediine dikkat ederiz.
.
,J Kurumsal nceleme Kurulu (KK) Bir ku- ^
rumda yrtlecek btn psikolojik ara- '
trmalan nceden inceleyen ve etik i lkelere
uygunluunu denetleyen en az bir bi- .% lim
insan ye, bir bilim insan olmayan ' ye ve
kurumla balants olmayan dier bir yeden
oluan grup; bir aratrmann - balayabilmesi
iin nce KK tarafndan onaylanmas
gerekir. 1 Kltrler Aras Aratrma Sz
konusu psikolojik sreler her iki kltrde de
var m, yoksa insanlann yetitirildii kltre
mi zg? sorusuna yarnt bulmak iin : farkl
kltrlerden insanlar ile yrtlen ; aratrma.
Liderlikte Duruma Ballk Kuram Etkin

liderliin hem liderin grev-ynelimli ya
da iliki-ynelimli olmasna hem de liderin grup zerindeki denetim ve etkisine
bal olduu dncesi.
Mevcut Sezgisel Kestirme Yol Bir yarg-
akla en kolay gelen dnceye dayandrld zihinsel karar kstas.

Mterek likiler insanlann ncelikli
Saygsnn dier kiinin gereksinimlerini
.karlamak olduu ilikiler.
rf N
gedenlerin Dourduu Tutum Deiimi
Kiinin tutumlannm nedenlerini dnmesi kanlan Anlar Cinsel taciz gibi gemite
sonucunda tutumunun deimesi; insanlar yaanm, ancak unutulmu ya da bastnlm
tutumlannm akla yakn olan ve kolayca dile bir olayn anmsanmas. Otomatik Dnme
Bilind, kastsz, istemsiz ve abaszgetirilebilen nedenlere uyduunu dnr.
Nedensel Kuramlar Kiinin kendi duygulan eforsuz dnme.
ve davranlan ile ilgili kuramlan; genellikle
bu tip kuramlan kltrmzden reniriz
(rnein, gzden rak, gnlden rak).
Normatif Sosyal Etki Bakalanmn hoa
gitmek ve kabul edilmek iin uymac
davranlar sergilememize yol aan etkileri:
bu tip uymaclk grup inan ve davranlarna kamusal boyun eme ile sonulanrken bu inan ve davranlann zel
kabul her zaman sz konusu olmayabilir.
O
Olaslk Dzeyi (p-deeri) statistik
teknikleriyle hesaplanan ve aratrmacya
deney sonulannm bamsz deiken ya da
deikenlere bal olarak deil, ans eseri
ortaya kma olaslm gsteren say.
Sosyal psikolojinin de dhil olduu bilimsel
geleneklere gre, sonulann incelenen
bamsz deikenden deil de ans eseri
kaynaklandm gsteren olaslk dzeyi %
5in altndaysa sonular kayda deer
(gvenilir) kabul edilir.
Ortak Mlkiyet ikilemi Herkesin ll bir
ekilde kullanldnda tazelenecek, an
kullanmda ise tkenecek ortak mallan
kullandnda ortaya kan ikilem. Onaya
renilmi aresizlik Olumsuz bir olay

kalc, isel ve genel etmenlere balamann
sonucunda oluan ktmserlik hli. rtk
Kiilik Kuram nsanlann eitli kiilik
zelliklerini gruplamak iin kulland bir
ema tipi; rnein, oumuz nazik birisinin
ayn zamanda iyi kalpli olacana inanrz.
rtk Tutumlar stem d, kontrol edilemeyen ve kimi zaman bilind olan tutumlar.
zel Kabul insanlann yaptklanna ya da
sylediklerine gerekten inanarak onlann
davranlarna uyma.
zgeci Kiilik Bireyin eidi durumlarda
bakalanna yardm etmesine neden olan
nitelikler.
zgecilik Karlnda bir bedel demek
gerektiinde bile bakasna yardm etme
istei.
z sayg nsanlann kendi z deerleri, yani
kendilerini ne kadar iyi, yeterli ve saygn
grdkleri ile ilgili deerlendirmeleri.
z yeterlik Kiinin istenen sonulara
ulamasn salayacak spesifik eylemleri
gerekletirme yeteneine olan inanc.
962
P
Planl Davran Karam Kiinin planl,
dnerek sergiledii davramlann en iyi
ngren eyin kiinin belirli davranlara
ynelik tutumlar, znel normlan ve alglanan davran kontrol olduu fikri.
Poligraf nsanlann fizyolojik tepkilerini
(rnein, kalp at hzm) len bir makine;

poligraf operatrleri kiinin sorulara yant
verirken verdikleri fizyolojik tepkileri
gzlemleyerek yalan syleyip sylemediini
anlamaya alrlar.
Psikolojik Gerekilik Bir deneyde tetiklenen psikolojik srelerin gndelik hayatta
yaanan psikolojik srelere benzeme oran.
R
Rastgele Seim Bir meklemin nfusun
genelini temsil ettiinden emin olmak iin
rnekleme seilme konusunda herkese eit
ans tanyan meklem oluturma yntemi.
S
Sabit Zihniyet Herkesin belirli ve deimez
oranda yetenee sahip olduu gr.
Sadece Maruz Kalmann Etkisi Bir uyancya ne kadar fazla maruz kalrsak ondan
holanma eilimimizin o denli artmas.
Salamlk Stresli olaylara verilen hafif, geili tepkiler ve bunu hzl bir ekilde normal, salkl ileyie dnn izlemesi.
Sahte An Sendromu Nesnel olarak sahte
olmasna karn doru kabul edilen gemi
travma deneyimlerini anmsamak. Saldrgan
Uyanc Saldrgan tepkilerle badatnlan
(rnein, bir silah) ve yalnzca varlyla
bile saldrganlk olasln arttran bir
nesne.
Saldrganlk Kastl olarak zarar ya daJUl
vermeye ynelik davranlar sergemt3jl
Sava-ya da-Ka Tepkisi Strese stres
nana saldrarak ya da ondan
kar^PI tepki vermek.
Savunmac Yklemeler Incinebrlffjpf
lmllk duygularn engellemeye yJffB
lik davran aklamalan.
Serotonin Beyinde saldrgan itkilere kili
vurabilen bir kimyasal.
y
Sevgiye Evrimsel Yaklam Evrimsel biyeli
lojiden tretilen ve erkek ve kadmlann baS
birlerinde farkh zellikleri ekici buldulSf
nu ne sren bir kuram; erkekler kadtnpfi
nn grnnden, kadnlar erkeklerfEI
kaynaklarndan etkilenirler nk bu saylPl
de reme baarlarn maksimize ederler
"'* Seyirci Kalma Etkisi Bir acil duruma ta-
ijfj
nk olanlann says ne kadar yksekse, -J
lerinden birinin kurbana yardm etme

olaslnn da o kadar az olduunu gsteren bulgu.
;r^
Sezgisel-Sistematik kna Modeli knaya
ynelik iletiimlerin tutum deiimine yol
amasn iki yoldan aklayan model; mesajlarn stn yanlarn sistematik olarak
ilemek ya da zihinsel ksayollar (sezgisel
kestirme yollar) kullanmak, rnein Uzmanlar her zaman hakldr.
Sorumluluun Dalmas Olaya tank
olanlann says arttka hissedilen yardm
etme sorumluluunun da dmesi.
Sosyal Alg Baka insanlar hakkndaki izlenimlerimizin ve kanmlanmzn nasl
olutuunun incelenmesi.
Sosyal Aylaklk nsanlann bakalannm
yanmdayken ve bireysel baanmlan degerlendirilemiyorken rahatlama ve bunun
sonucunda da basit ilerde daha kty
karmak ilerde daha iyi baanm sergileme
eilimi.
yal Bili nsanlarn kendileri ve sosyal

finya ile ilgili dnme ekilleri; yarg ve
(sararlara varrken sosyal bilgileri seme,
yorumlama, anmsama ve kullanma biimlerimiz.
Sosyal Dei Toku Kuram nsanlann
Jikileri hakkmdaki hislerinin ilikiden
aldklarn dndkleri dllere, dejkierini dndkleri bedele ve ne tip bir
ilikiyi hak edip etmedikleri ve bir
bakasyla daha iyi bir iliki yaama olaslklar zerine dncelerine dayandn
savunan kuram.
Sosyal Destek Gereksinimlerimize bakalarnn da duyarl ve verici olduunu hissetmemiz.
Sosyal Etki Baka insanlann sylediklerinin, eylemlerinin ya da yalnzca varlklarnn dncelerimiz, duygulannz, tutum
ya da davranlanmz zerinde yaratt
etki.
Sosyal Etki Kuram Sosyal etkiye uymann
grubun neminin gcne, yaknlna ve
gruptaki insan saysna bal olduu
dncesi.
Sosyal Karlatrma Kuram Kendi yetenek ve tutumlanmz kendimizi bakalanyla
karlatrarak rendiimiz gr. Sosyal
Kolaylatrma nsanlarda bakalarnn
yanmdayken ve bireysel baanm- lannn
deerlendirilme olasl olduunda kolay
grevlerde daha iyi, karmak grevlerde
daha kt sonular alma eilimi.
Sosyal Normlar Grubun kendi yelerine
ynelik kabul gren davran, deer ve
inanlarla ilgili rtk ya ak kurallan.
Sosyal renme Kuram Bu kurama gre
sosyal davranlan (rnein, saldrganl)
bakalanm gzlemleyip taklit ederek
reniriz.
Sosyal Psikoloji nsanlann dnce, duygu
ve davranlannn baka insanlann gerek ya
da hayali varlklanndan nasl etkilendiinin
j0S
bilimsel olarak incelenmesi. Sosyal Roller

Bir grupta belirli insanlann nasl davranmas
gerektii ile ilgili paylalan beklentiler.
Sosyal Uyumlama nsanlann bir bakasnn
tutumlann benimseme sreci.
Szel Olmayan letiim nsanlann, kastl ya
da kastsz olarak, szckleri kullanmadan
iletiime geme yolu; yz ifadeleri, ses tonu,
jesder, beden duruu ve hareketleri,
dokunma ve bak szel olmayan ipulandr.
Stres nsanlann evrenin talepleriyle ba
edemediklerini hissettiklerinde yaad
olumsuz duygu ve inanlar.
emalar nsanlann sosyal dnya ile ilgili

bilgilerini temalar ya da konular evresinde
dzenlemek iin kullandktan ve fark
ettikleri, zerine dndkleri ve anmsadktan bilgileri etkileyen zihinsel yaplar.
T
Taramalar Temsil bir meklem oluturan
insanlann, davranlan ve tutundan ile ilgili
sorulan
(genellikle
isim
vermeden)
yantlad aratrma.
Tekrarlamalar Bir almann, genellikle
farkl katlmc poplasyonu ile ya da deiik ortamlarda yinelenmesi.
Temel Aratrma Yalmzca entelektel
merakla insanlann neden belirli biimlerde
davrand sorusuna yant bulmak iin
tasarlanan almalar.
Temel Oran Bilgisi Poplasyondaki farkl
kategorilere ait yelerin grlme skl ile
ilgili bilgi.
Temel Ykleme Hatas Durumsal etmenlerin roln hafife alarak insanlann davranlann etkileyen isel, yatknlklara bal
etmenlerin rolne olduundan fazla deer
bimek.
Temsil Edilebilir Sezgisel Kestirme Yol
nsanlann bir eyi tipik bir vakaya ne kadar
benzer olduu dorultusunda snflandrd
zihinsel bir ksayol.
Tepkisellik Kuram nsanlar belirli bir
davran sergileme zgrlklerinin tehdit
altnda olduuna inandnda naho bir
tepkisellik hli ortaya kar ve bunu da
tehdit altndaki davran sergileyerek
azaltr.
Testosteron Saldrganlkla ilikilendirilen
bir hormon.
Thanatos Freuda gre lme ynelik igddr ve saldrgan davranlara neden
olur.
Toplum Yanls Davranlar Bir bakasnn
yarann gzeterek gerekletirilen herhangi
bir eylem.
Toplumsal Bili nsanlann kendileri ve
sosyal dnyay dnme biimleri; daha
ayrntl olarak, insanlann bir yargya ya da
karara varrken sosyal verileri seme, yorumlama, anmsama ve kullanma biimleri.
Toplumsal kilem Birey iin en kazanl
yolun, ounluk tarafndan seilmesi durumunda herkes iin zararl olaca bir
atma durumu.
Tutarllk Bilgisi Belirli bir aktr ile uyana
arasndaki davrann farkl zaman ve
koullarda ne derece ayn kald ile ilgili
bilgi.
Tutkulu Sevgi Birisini youn bir ekilde
arzulamaktr ve buna fizyolojik uyanlmlk elik eder; sevgimiz karlk grdnde
byk bir doyum ve coku, aksi takdirde
znt ve keder hissederiz.
Tutum Eriilebilirlii Tutum nesnesi

kiinin bu nesneyle ilgili deerlend'-
arasndaki balantnn gc, kiinin
neyle ilgili duygulann ne kadar hzlr
tarabildii ile llr.
Tutumlar nsanlar, nesneler ya da elerle
ilgili deerlendirmeler.
Tutumun Alanmas Mesajlara kart k
dozlarda fikirleri nceden a] insanlan
tutum deitirme abalanna bak hle
getirmek.
U
Usul Adaleti nsanlann, rnein sulu "
yoksa masum mu olduklanna, karar vernte
srecinin sonulann belirleyen usul adillii
hakkmdaki deerlendirmeleri. Uygulamal
Aratrma Belirli bir sosyal sorunu zmek
zere tasarlanan almalar. Uyma Baka
insanlann gerek ya da hayal etkileri
sonucunda
kiinin
davramlannu
deimesi.
Uyuma Yanll nsan davranlarnn
yatkmlklanyla (kiilikleriyle) uyutuunu
(karlk geldiini) dnme eilimi
Uzlama atma hlindeki kart tarafla nn teklifler ve kar teklifler sunduu ve her
iki tarafn da anlamas durumunda bir
zme ulald bir iletiim biimi.
st-Analiz Bamsz deikenin gvenilir

olup olmadn grmek iin iki ya da dsha ok almada elde edilen sonularn
ortalamasn alarak uygulanan istatistik
teknii.
Y
Ya ekme nsanlann genellikle kendilerini
bir bakasna ho gstermek iin o-
gunlukla daha st statdeki bu kiiyi pohpohlama ve vme sreci.

Yaknlk Etkisi En ok grdnz ve
etkileime girdiiniz insanlann arkadanz
ya da sevgiliniz olma ihtimalinin yksek
olmas.
Yale Tutum Deiimi Yaklam iknaya
ynelik mesajlarn hangi koullar altnda
insanlann tutumlanm deitirme olaslnn daha yksek olduunun incelenmesi, bu alma kim kime ne dedi
sorusuna, yani iletiimin kaynana, iletiimin doasna ve dinleyicinin doasna
odaklanr.
Yanl Uyanlmlk Yklemesi nsanlann
neden belirli bir ekilde hissettikleri
konusunda yanl karmda bulunmala- n
sreci.
Yargya Varmada Sezgisel Kestirme Yol
nsanlann hzl ve etkin bir ekilde yargya
varmak iin kulland zihinsel k- sayollar.
Yatnn Modeli nsanlann bir ilikiye
ballnn yalnzca ilikiden dller, bedeller, karlatrma dzeyi ve alternatifleri
karlatrma dzeyi balamnda duyduklan
doyuma deil, ayn zamanda ilikiye ne
kadar emek verdiklerine ve ilikiyi
bitirdikleri takdirde neler kaybedeceklerine
dayandn savunan kuram. Yeniden
Yaplandnc Bellek Olay yaandktan
sonra karlalan bilgilerin olaya dair
anlan arptmas.
Yetersiz Cezalandrma Kiinin arzu edilen
bir etkinlik ya da nesneye direndikten sonra
yeterli dsal mazeret olmamasndan dolay
eliki yaamas; genellikle kiinin yasak
etkinlik ya da nesneyi olduundan deersiz
grmesiyle
sonulanr.
Yorumlama
nsanlann sosyal dnyay alglama, anlama
ve deerlendirme biimleri. Yukan Doru
Sosyal Karlatrma Kendimizi, belirli bir
ayrt edici zellik ya da yetenek asmdan,
bizden daha iyi durumdaki insanlarla
karlatrmak. Ykleme Kuram nsanlann
kendilerinin ve bakalanmn davran

nedenlerini aklama ekilleriyle ilgili bir
tanm.
198
ELL
IOT
AR
ON
SO
N TM
OT
HY
D.
V/1
LSO
N RO
BIN
M.
AKE
RT
199
Kaynaka
Aarts, H., Custers, R., & Holland, R. W. (2007). The nonconscious cessation of goal pursuic When goals and negative
afect are coacdvated. Journal of Personalty and Social Psychology, 92, 165-178.
Aarts, H., Sr Dijksterhuis, A. (2003) The silence of the library: Hnvironmenc, situational norm, and social behavior.
Jouma of Personalty and Social Psychology, 84, 18-28.
Abelson, R. P., Kinder, D. R-. Peters, M. D., & Fiske, S. T. (1982). Affecclve and seman tic components in political
person percepon. Journal of Personalty and Social Psychology, 42, 619-630.
Abraham, M. M., & Lodish, L. M. (1990). Gettrng the most out of advertising and promotion. Harvard Business Review,
68, 30-60.
Abrahamse, W., Sceg, L., & Vlek, C. (2005). A review of incervenon studies aimed at household energy conservation. Journal of Environmental Psychology, 25, 273-291.
Abrams, D., Marques, J. M., Bown, N. t & Henson, M. (2000). Pro-norm and anti-nonn deviance within and between
groups. Journal of Personalty and Social Psychology, 78, 906-912.
Abrams, D., Viki, O. T., Masser, B., & Bohner, G. (2003). Perceptions ofstranger and acquaintance rape: The role of
benevolcnt and hostile sexism in victim blame and rape proclivity. Journal of Personalty and Social Psychology, 84,
111-125.
Abrams, D., Wetherell, M., Cochrane, S., Hogg, M. A., & Tumer, J. C. (1990). Knowing what to think by knowing
who you are: Self-categorization and the nature of norm formation, conformity and group polarization. BritisJ
Journal of Social Psychology, 29,97-119.
Adams, G., Anderson, S. L, & Adonu, J. K. (2004). The cultural grounding of closeness and intimacy. In D. J. Mashek
& A. Aron (Hds.), Handbook of closeness and intimacy (s. 321-342). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Abramson, L, Seligman, M., & Teasdale, J. (1978). Leamed helplessness in hutnans: Critique and reformulation.
Journal of Abnormal Psychology, 87,49-74.
Adler, J. (1997, March 22). It's a wise father who knowsNewsweeJt, s. 73.
Adolphs, R. (2003). Cognicive neuroscience of human social behavior. Nature Revievv. Neuroscience, 4,165-178.
Aiello, J. R., & Douthitt, E. A. (2001). Social facilitation from Tripiett to electronic performance monitoring. Group
Dynamics: Theory, Research, and Practice, 5,163-180.
Ainsworth, M. D. S., Blehar, M. C., Waters, E., & Wall, S. (1978). Pattems of attachment: A psychological study of the
strange situation. Hisdale, NJ: Erlbaum.
Ajzen, I. (1985). From intendons to acdons: A theory of planned behavior. InJ. Kuhl &]. Beckmam (Eds.), Ac* tion
controU From cognition to behavior (s. 11-39). Heidelberg, Germany: Springer-Verlag.
Ajzen, IM & Fishbein, M. (1980). Understanding attudes and predicting social behavior. Engewood Clifts, NJ: Prentice
Hail
Ajzen, I., & Fishbein, M. (2005). The influence of atticudes on behavior. In D. Albarracin, B. T. Johnson, & M. P.
Zanna (Eds.), The handbook of attitudes (s. 173-221). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Akert, R. M. (1998). Terminating romantic relationships: The role of personal responsibility and gender Un IlPM hed
manuscript, Wellesley College.
^||B
Akert, R. M.. ChenJ., & Panter, A. T. (1991). Facial prominence and stereotypes: The incidcncc and meaninv Jtf9 ce-ism in
print and television media. Unpublished manuscript. Wellesley College.
200
Akert, R. M.. & Panter, A. T. (1986). Extraversion and the ability to decode nonverbal communicaton PersahSl lity
and ndividual Diffcrences, 9, 965-972.
Akrami, N., Hedlund, L., & Ekeharamar, B. (2007). Personality scale response latencies as self-schema mrafS ton:
The inverted-u effect revisited. Personality and individual Differences, 43,611-618
3H
Alaskan village copes with real-life impacts of global climate change (2008, July 10). Online News Hour Retxte9
on December 30, 2008, from www.pbs.org'newshour/bb/environmeno5uly-dec08/alaskawarming_07-io^^H
Albarracin, D., Durantini, M., Earl, A., Gunnoe, J., Leeper, J. (2008). Beyond the most willing audienc-3 metaintervention to increase exposure to HlV-prevendon programs by vulnerable populations, ^rnflflf Psychology, 27,
638-644.
Albarracin, D., Durantini, M. R., & Earl, A. N. (2006). Empirical and theoretieal condusions of an analysisoll
outcomes of HlV-prevention mterventions. Current Directions in Psycholoical Science, 15, 73-78. -Jl| Albarracin, D.,
Gillette, J. C., Earl, A. N., Glasman, L. R., Durantini, M. R., & Ho, M. (2005). A test of majr asli sumptions about
behavior change: A comprehensive look at the effects of passive and active HlV-prevenP on interventions since the
beginning of the epidemic. Psycholoical fiulletin, 131, 856-897.
-jjl
Albarracin, D., Johnson, B. T., Fishbein, M., & Muetlerleile, P. A. (2001). Theories of reasoned action and pli^S ned
behavior as models of condom use: A meta-analysis. Psycholoical Bulletin, 127,142-161.
Albarracin, D., & Wyer, R. S., Jr. (2000). The cognitive impact of past behavior. nfluences on beliefs, atttudesS and
fucure behavioral decisions. Journal of Personality and Social Psychology, 79, 5-22.
Albarracin, D., & Wyer, R. S., Jr. (2001). Elaborative and nonelaborave processing of a behavior-related com-
munication. Personality and Social Psychology Bu!!etfn, 27, 691-705.
^
Ailen, M., D'Alessio, D., & Brezgel, K. (1995). A meta-analysis summarizng the ejfects of pornography: VoL 2. Aggression a/ter exposure. Thousand Oaks, CA: Sage.
Ailen, M., Donohue, W. A., & GrifEn, A. (2003). Comparing the influence of parents and peers on the choce to - use
drugs. Criminaljustice and Behavior, 30,163-186.
Ailen, V. L. (1965). Situational factors in conformity. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology
(Vol.
2,
s.
133-175).
New
York:
Academic
Press.
^
Ailen, V. L, & Levine, J. M. (1969). Consensus and conformity. Journal of Personality and Social Psychology, 5, 389399.
\
Almeida, D. (2005). Resilience and vulnerability to daily stressors assessed via diary methods. Current Directions> in
Psycholoical Science, 14,64-68.
AUison, P. D. (1992). The ukura! evoluon of bcncficient norms. Social Forces, 71, 279-301.
Allport, G. W. (1954). The nature of prejudice. Reading, MA: Addison-Wesley.
Allport, G. W. (1985). The historical background of social psychology. n G. Lindzey & E. Aronson (Eds.), The
handbooh of social psychology (3rc^ ed., Vol. 1, s. 1-46). Ne w York: McGraw-Hill.
Altman, L K. (2000, January 18). Mysterious illnesses often tura out to be mass hysteria. Nevv York Times, s. D7, D12.
Alvarez, L (2003, June 22). Arranged marriages geta little rearranging. NewYork Times, s. 3.
Amato, P. R. (1983). Helping behavior in urban and rural environments: Field scudies based on a taxonomic organization of helping episodes. ]oumal of Personality and Social Psychology, 45, 571-586.
Ambady, N., Bernieri, F. J., & Richeson, J. A. (2000). Toward a histology of social behavior Judgmental accuracy
from thin slices of the behavioral stream. In M. P. Zarina (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol 32,
s. 201-271). San Diego, CA: Academic Press.
Ambady, N., & Rosenthal, R. (1992). Thin slices of expressive behavior as predictors of interpersonal consequences:
A meta-analysis. Psycholoical Sulletin, 111, 256-274.
Ambady, N., & Rosenthal, R. (1993). Half a minuce: Predicting teacher evaluations from thin slices of nonverbal
behavior and physical attractiveness. Journal of Personality and Social Psychology, 64,431-441.
American Psycholoical Association. (1992). Ethical principles of psychologists and code of conduct. American
Psychologist, 47,1597-1611,
American Psycholoical Assodation. (2002). Ethical principles of psychologists and code of conduct. Retrieved (rom
wwv.apa.org/ethics
Ames, D. R.t & Flynn, F. J. (2007). What breaks a leader The curvinear relation between assertiveness and leadership. Journal of Personality and Social Psychology, 92,307-324.
Amir, 1. (1969). Contact hypothesis in ethnic relations. Psycholoical Sulletin, 71,319-342.
Amir, 1. (1976). The role of intergroup contact in change of prejudice and ethnic relations. n P. A. Katz (Ed.), Towards
the elimination of racism (s. 245-308). New York: Pergamon Press.
Anodio, D. M., & Showers, C. J. (2005). Similarity breeds tiking' revisited: The moderating role of commitment.
Journal oj Social and Personal Relationships, 22, 817-836.
Andersen, B., Farrar, W. B., Golden-Kreutz, D. M., Glaser, R.. Emery, C. F., & Crespin, T. R. (2004). PsycHological, behaviorai, and immune ehanges aftcr a psychological intervention: A clinical trial. Journal oj Clinical
Oncology, 22, 3570-3580.
SOSYAL PSKOLOJ
201
Andersen, S. M. (1984). Self-knovvledge and social inference: II- The diagnosticicy of cognitive/affective and behavioral data. Journal of Personalty and Social Psychology, 46, 294-307.
Andersen, S. M., & Bem, S. L. (1981). Sex ryping and androgyny in dyadic interaetion: Individual differences in
responsiveness to physical attracvness. Joumal of Personalty and Social Psychology, 42, 74-86.
Andersen, S' M., & Kiatzky, R, L. (1987). Traics and social stereotypes: Levels of categorizaon in person peTception. Journal of Personalty and Social Psychology, 53, 235-246.
Andersen, S. M., & Ross, L. D. (1984). Self-knowledge and social inference: I. The impact of cognitive/affective and
behaviorai data. Joumal of Personalty and Social Psychology, 46, 280-293.
Anderson, C. (2009; personal communication). Sorae Speculaions about Global Warming and Aggression.
Anderson, C. A. (1995). mplicit personality theories and empirical data: Biased assimilation, belief perseverance
and change, and covariation deteetion sensitivity. Social Cognition, 13, 25-48.
Anderson, C. A. (1999). Attributional style, depression, and loneliness: A cross-cultural comparison of American and
Chinese students. Personality and Social Psychology Bulletin, 25, 482-499.
Anderson, C. A., Anderson, B., & Deuser, W. (1996). Examining an affeetive aggression framework: Weapon and
temperature effects on aggressive thoughts, affect, and attitudes. Personality and Social Psychology Bulletin, 22, 366376.
Anderson, C. A., & Anderson, D. C. (1984). Ambient temperature and violent erime: Tests of the linear and curvilinear hypotheses, Joumal of Personality and Social Psychology, 46,91-97.
Anderson, C. A., & Bushman, B. J. (1997). Extemal validity of trivial" experiments: The case of laboratory ag gression. Review of General Psychology, 1, 19-41.
Anderson, C. A., Bushman, B. J., & Groom, R. W. (1997). Hot years and serious and deadly assault: Empirical tests
of the heat hypothesis. Joumal of Personality and Social Psychology, 73,1213-1223.
Anderson, C. A., & Dili, K E. (2000). Video games and aggressive thoughts, feelings, and behavior in the laboratory
and in life. Joumal of Personality and Social Psychology, 78, 772-790.
Anderson, C A., Lepper, M. R., & Ross, L (1980). The perseverance of social theories: The role of explanation in the
persistence of diseredited information. Joumal of Personality and Social Psychology, 39,1037-1049.
Anderson, N. B. (1989). Racial differences in stress-induced cardiovascular reactivity and hypertension: Current
status and substantive issues. Psychological Bulletin, 105, 89-105.
Angier, N. (2006, January 3). The cute factor. New York Times, s. D1-D8.
Antom, M. H., Lutgendorf, S. (2007). Psychosocial factors and disease progression in cancer. Current Directi- ons in
Psychological Science, 16,42*46.
Archer, D. (1991). A world of gestures: Culture and nonverbal communication [Videotape and manual]. Berkeley:
University of Califomia Extension enter for Media and Independent Leaming.
Archer, D. (1994). American violence: How high and why? Law Studies, 19,12-20.
Archer, D. (1997a). Unspoken diversity: Cultural differences in gestures. QuaHtotive Sodology, 20,79-105.
Archer, D. (1997b). A world of differences: Understanding cross-cultural communication [Videotape and manual].
Berkeley: University of Califomia Extension enter for Media and Independent Learnmg.
Archer, D., &r Akert, R. M. (1977a, October). How well do you read body language? Psychology Today, s. 68-69,
72,119-120.
Archer, D., & Akert, R. M. (1977b). Words and everything else: Verbal and nonverbal cues in social interaetion.
Joumal of Personality and Social Psychology, 35,443-449.
Archer, D., & Akert, R. M. (1980). The encoding of meaning: A test of three theories of social interaetion. Soriological lnquiry, 50, 393419.
Archer, D., & Akert, R. M. (1984). Problems of context and criterion in nonverbal communication: A new look at the
accuracy issue. n M. Cook (Ed.), issues in person perception (s. 114-144). New York: Methuen.
Archer, D., & Akert, R. M. (1998). The interpretation of behavior: Verbal and nonverbal factors in person percepti on, New
York: Cambridge University Press.
Archer, D., & Gartner, R. (1976). Violent acts and violent times: A comparative approach to postwar homicide rates.
American Sociologtcal Rcview, 41, 937-963.
Archer, D., & Gartner, R. (1984). Violence and erime in cross-nationa perspeetive. New Haven, CT: Yale University
Press.
Archer, D., Iritani, B., Kimes, D. D., & Barrios, M. (1983). Face*ism: Five studies of sex differences in facial prominence. Joumal of Personality and Social Pyschology, 45, 725-735.
Archer, D., & McDaniel, P. (1995). Violence and gender: Differences and similarities across societies. In R. B Ruback
& N. A. W emer (Eds.), Interpersonal violent behaviors: Social and cuitural aspects (s. 63-88). New York:
Springer-Verlag.
Arendt, H. (1965). Eichmann in Jerusalem: A report on the banality of evil. New York: Viking.
Argyle, M. (1975). Bodily communication. New York: International Universities Press.
Argyle, M. (1986). Rules for social relationships in four cultures. Austraiian Joumal of Psychology, 38, 309-318.
Arkes, H. R., & MelJers, B. A. (2002). Do juries meet our expectations? Law and Human Behavior, 26, 625-639.
Arkin, R. M., & Maruyama, G. M. (1979). Attribution, affect, and college exam performance. Joumal o/ Educa- tional
Psychology, 71, 85-93.
Arkin, R. M., & Oleson, K. C. (1998). Self-handicapping. in J. M. Darley & J. Cooper (Eds.), Attribuion and social
interaetion: The legacy ofEdyvard E.Jones (s. 313-341). Washington, DC: American Psychological Association.
Armitage, C. J., & Conner, M. (2001). Social cognitive determinants of blood donation. Journal of Applied Social
Psychology, 31, 1431-1457.
Armor, D. A., & Taylor, S. E. (1998). Situated opmism: Specific outeome expectancies and self-regulation In M. P.
Zanna (Ed.), Advances in perimentl social psychology (Vol. 30, s. 309-379). San Diego, CA: Acade- mic Press.
Arms, R. L., Russell, G. W., & Sandilands, M. L. (1979). Effects on the hostility of speetators of viewing aggres sive
sports. Social Psychology Quarterly, 42, 275-279.
Armstrong, L. (2000). Its not about the bike: My joumey back to life. New York: Putnam.
Amett, J. (1995). The young and the reekless: Adolescent reekless behavior. Current Directions in Psychological
Science, 4,67-71.
Aron, A., & Aron, E. N. (1996). Self and self-expansion in relationships. In G. J. O. Fletcher & J. Fitness (Eds.),
Knowledge struetures in elose relationships: A social psychological approach (s. 325-344). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Aron, A., Aron, E. N.t & Norman, C. (2004). Self-expansion model of motivation and cognition in elose relationships
and beyond. In M. B. Brewer <Sr M. Hew$tone (Eds.), Self and social identity (s. 99-123) Malden, MA: Blackwell
Publ,
Aron, A., Dutton, D. G., Aron, E. N., & lverson, A. (1989). Experiences of falling in lo vt. Joumal of Social and Personal
Relationships, 6, 243-257.
Aron, A., Fisher, H., Mashek, D. J., Strong, G., U, H., Sr Brown, L L. (2005). Reward, motivation, and emotion systems
associated with early-stage intense romantic 1 ove. Journal ofNeurophysiology, 94,327-337.
Aron, A. P., Mashek, D. J., & Aron, E. N. (2004). Closeness as induding other in the self. n D. j. Mashek & A. Aron
(Eds.), Handbook of closeness and intimacy (s. 27-42). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Aron, A., & Rodriguez, G. (1992). Scenarios of falling in love among Meacan, Chinese, and Anglo-Americans. in A.
Aron (Chair), Ethnic and cuitural differences in love. Symposium conducted at the Sixth International Conference on
Personal Relationships, Orono, ME.
Aron, A., & Westbay, L. (1996). Dimensions of the prototype of love. Joumal of Personality and Social Psychology, 70,
535-551.
Aron, R. (2002). The dawn of universal history. New York: Perseus Books.
Aronson, E. (1968). Dissonance theory: Progress and problems. In R. P. Abelson, E. Aronson, W. J. McGuire, T. M.
Newcomb, M. J. Rosenberg, & P. H. Tannenbaum (Eds.), Theories of cognitive consistency: A sourcebook (s. 5-27).
Chicago: Rand McNally.
Aronson, E. (1969). The theory of cognitive dissonance: A current perspeetive. tn L. Berkowitz (Ed.), Advances in
experimental social psychology (Vol. 4, s. 1-34). New York: Academic Press.
Aronson, E. (1978). Thejigsavv Classroom. Beverly Hills: Sage.
Aronson, E. (1992). The retum of the repressed: Dissonance theory makes a comeback. Psychological Inquiry, 3,
303-311.
Aronson, E. (1997). The theory of cognitive dissonance: The evolution and vidssitudes of an idea. In C. McGarty & S. A
Haslam (Eds.), The message of social psychology: Perspectives on mind in society (s. 20-35). Malden, MA: Blackwell.
Aronson, E. (1998). Dissonance, hypocrisy, and the self-concept n E. Harmon-Jones & J. S. Mills (Eds.), Cognitive
dissonance theory: Revival with revisions and controversies (s. 21-36). Washington, DC: American Psychological
Association.
Aronson, E. (1999). The social animal (8th ed.). New York: Worth/Freeman.
Aronson, E. (2000). Nobody left to hate: Teaching compasson afer Columbine. New York: Worth/Freeman.
Aronson, E. (2002). Drifting my own way: FoIIowing my nose and my heart In R. Stemberg (Ed.), Psychologists defying
the crowd: Stories of those who battled the establishment and w on (s. 132-148). Washington, DC: American
Psychological Association.
Aronson, E. (2007). The cvoluon of cognuive dissonance theory: A personal appraisal. n A. Pratkanis, The Sci ence of
social injuence. Ncw York: Psychology Press.
Aronson, E. (2007). The social animal. New York: W. H. Freeman.
ELLOT ARONSON - TMOTHY D. WILSON - ROBIN M. AKE|

Aronson, E. (2008) The social animal. New York: W. H. Freeman.
Aronson, E. (2009, in press). The Kollercoaster: An autobography. New York: Basic Books.
Aronson, E. (in press). Fear, denial, and sensible action in the face of disasters. Social Research.
Aronson, E., & Bridgeman, D. (1979). Jigsaw groups and the desegregated ciassroom: in pursuit of common goals.
Personality and Social Psychology Buttetin, 5, 438-446.
Aronson, E., & Carlsmith.J. M. (1962). Performance expectancy as a determinant of actual performance. Journal of
Abnormal and Social Psychology, 65, 178-182.
Aronson, E., & Carlsmith, J. M. (1963). Effect of severity of threat in the devaluation of forbidden behavior. Journal of
Aronson, E., & Carlsmith, J. M. (1968). Experimentation in social psychology. in G. Lindzey & E. Aronson (Eds.), The
handbook of social psychology (Vol. 2, s. 1-79). Reading, MA: Addison-Wesley.
Aronson, E., EUsworth, P. C., Carlsmith, J. M.v <Sz Gonzalez, M. H. (1990). Methods of research in social psychology
(2nd ed.). New York: McGraw-HilL
Aronson, E., Fried, C., & Stone, J. (1991). Overcoming denial and increasing the intention to use condoms through the
induction of hypocrisy. American Journal of Public Health, 81, 1636-1638.
Aronson, E., & Gonzalez, A. (1988). Desegregaon, jigsaw, and the Mexican-American experience. in P. A. Katz & D.
Taylor (Eds.), Towards the elimination of racisnu Proflles in controversy (s. 310-330). New York: Plenum.
Aronson, E., & Linder, D. (1965) Gain and loss of esteem as determinants of imerpersonal atractiveness. Journal of
Experimentdl Social Psychology, 1,156-171.
Aronson, E., & Mills, J. S. (1959). The effect of severity of initiation on liking for a group. Journal of Abnormal and
Social Psychology, 59,177-181.
Aronson, E, & Patnoe, S. (1997). Cooperation in the ciassroom: The jigsaw method. New York: Longman.
Aronson, E., Scephan, C., Sikes, J., Blaney, N., & Snapp, M. (1978). Thejigsaw ciassroom. Beverly Hils, CA; Sage.
Aronson, E., & Thibodeau, R. (1992). The jigsaw ciassroom: A cooperative strategy for reducing prejudice. in J. Lynch,
C. Modgil, & S. Modgil (Eds.), Cultural diversify in the schools (s. 110-118). London: Falmer Press.
Aronson, E., Wilson, T. D., & Brewer, M. B. (1998). Experimental methods. In D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Lindzey
(Eds.), The handbook of social psychology (4th ed., Vol. 1, s. 99-142). New York: McGraw-Hill.
Aronson, J. (2009, in press). Jigsaw, social psychology, and the nurture of human intelligence. In The scientist and the
hmanist: A festschrift in honor of elliot aronson. New York: Taylor & Francis.
Aronson, J., Fried, C. B., & Good, C. (2002). Reducing the effects of stereotype threat on African American col lege
students by shaping theories of intelligence. Journal of Experimental Social Psychology, 38,113-125.
Aronson, J., Jannone, S., McGlone, M., & Johnson-CampbeU, T. (2009, in press). The Obama effect: An experimental
test, Journal Experimental Social Psychology.
Aronson, J. (in press). Jigsaw and stereotype threat. in Gonzales et al. (Eds).
Aronson, J. & Williams, J. (2009). Stereotype Threat: Forewarned is Forearmed. Manuscript under review.
Aronson, J. M., Cohen, G., & Nail, P. R. (1999). Self-affirmation theory: An update and appraisal. In E. Harmon- Jones
& J. S. Mills (Eds.), Cognitive dissonance: Progress on a pivotal theory in soda! psychology (s. 127-147).
Washington, DC: American Psycholoical Associaon.
Aronson, J. M., Lusna, M. J., Good, C., Keough, K., Steele, C. M., & Brown, J. (1999). When white men cant do
madu Necessary and suflident factors in stereocype threat. Journal of Experimental Social Psychology, 35,29-46.
Aronson, J. M., Quinn, D., & Spencer, S. (1998), Stereotype threat and the academic underperformance of women and
minorities. InJ. K. Swim & C. Stangor (Eds.), Stigma: The targets pefspective (s. 83-103). San Die- go, CA:
Academic Press.
Arthur, K. (2006, April 11). A new fugue for handicappers: Interactive and unpredictable, American idoL New York
Times, p. B3.
Asch, S. E (1946). Forming impressions of personality. Journal of Abnormal and Social Psychology, 41, 258-290.
Asch, S. E. (1951). Effects of group pressure upon the modifcaon and distortion of judgment. In H. 6uetzkow (Ed.),
Groups, leadership, and men (s. 76-92). Pittsburgh, PA: Camegie Press.
Asch, S. E. (1955). Opinions and social pressure. Scicntific American, 193, 31-35.
Asch, S. E. (1956). Studies of independence and conformity: A minority of one against a unanimous majority.
Psycholoical bionographs, 70 (9, Whole No. 416).
Asch, S. E (1957). An experimental invesdgation of group infiuence. n Walter Reed Army Instute of Research,
Symposmm on preventm and social psychiatry (s. 15-17). Washington, DC: U.S. Government Printmg Office.
Ashmore, R. D., & Longo, L C. (1995). Accuracy of stereotypes: What research on physical attractiveness can teach us.
In Y.-T. Lee, L. J. Jussim, & C. R. McCauley (Eds.), Stereotype accuracy: Toward appreciating group difference (s.
63-86). Washington, DC: American Psycholoical Association.
Aspinwall, L. G., & Taylor. S. E. (1993). Effects of social comparison direction, threat, and self-esteem on affec^
evaluation, and expected success. Joumal oj Personality and Social Psychology, 64, 708-722.
Aspinwall, L. G., & Taylor, S. E. (1997). A stiteh n time: Self-regulation and proactive coping. Psychological Bulitin, J21,417-436.
Associated Press (2002, November 1). Halloween is debated by French. Boston Globe, p. A20.

Aune, K. S., & Aune, R. K. (1996). Cuitural differences in the self-reported experience and expression of emotions
in relationships. Joumal oj Cross-Culurai Psychology, 27, 67-81.
A verili, J. R. (1973). Personal control ver aversive stirauli and its relationship to stress. Psychological Bulletin, 80,
286-303.
Axelrod, R. (1984). The evolution of cooperation. New York: Basic Books.
Ayduk, ., & Kross, E. (2008). Enhancing the pace of recovery: Self-distanced analysis of negative experiences
reduces blood pressure reactivity. Psychological Science, 19, 229-231.
Azrin, N. H. (1967, May). Pain and aggression. Psychology Today, s. 27-33.
Babad, E. (1993). Pygmalion25 years after interpersonal expectations in the classroom. In P. D. Blank (Ed.),
Interpersonal expectations: Theory, research, and applications (s. 125-153). New York: Cambridge University Press.
Badr, L K., & Abdailah, B. (2001). Physicai attractiveness of prematre infants affects outeome at diseharge from the
NCU. Injant Behavior and Development, 24, 129-133.
Bailey, D. S., & Taylor, S. P. (1991). Joumal oj research in personality, vol. 25, no 3, s. 334-342.
Bailey, W. C., & Peterson, R. D. (1997). Murder, capital punishment, and deterrence: A review of the literatre. n H.
A. Bedau (Ed.), The death penalty in America: Current controversies (s. 135-161). New York: Oxford University Press.
Baker, P. (2005, October 4). Once more, Bush tums to his inner circle. Washington Post, p. A01.
Baldwin, M. W., & Fehr, B. (1995). On the instability of attaehment style ratings. Personal Relationships, 2,
247-261.
Baldwin, M. W., Keelan, J. P. R. r Fehr, B., Enns, V., & Koh-Rangarajoo, E. (1996). Social-cognitive conceptualizations of attaehment working models: Availability and accessibility effects. Joumal oj Personality and Social
BanduTa, A. (1973). Aggression: A social leaming analysis. Englewood Clifts, NJ: Prendce Hail.
Bandura, A. (1997). Selj-efficacy: The exerdse of control New York: Freeman.
Bandura, A., Cioffi, D.f Taylor, C. B., & Brouillard, M. E. (1988). Perceived self-effcacy in coping with cogniri- ve
stressors and opioid aetivation. Joumal oj Personality and Social Psychology, 55, 479-488.
Bandura, A., Ross, D., & Ross, S. (1961). Tratsmission of aggression through imitation of aggressive models. Joumal
oj Abnormal and Social Psychology, 63,575-582.
Bandura, A., Ross, D., & Ross, S. (1963). imitation of fm-mediated aggressive models. Joumal oj Abnormal and
Social Psychology, 66, 3-11.
Banejee, R., & Dittmar, H. (2008). ndividual differences in childrens materialism: The role of peer relations.
Personality and Social Psychology Bulletin, 34,17-31.
Banks, T., & Dabbs, J. M., Jr. (1996). Salivary testosterone and cortisol in delinquent and violent urban subcul- ture.
Joumal oj Social Psychology, 136,49-56.
Barber, N. (1998). Secular changes in standards of bodily attractiveness in American women; Different masculi- ne
and feminine ideals. Joumal of Psychology, 132,87-94.
Bargh, j. A. (1994). The four horsemen of automaticity: Awareness, intention, efficiency, and control in social
cognition. In R. S. Wyer Jr. & T. K. Srull (Eds.), Handbook oj social cognition (Vol. 1, s. 1-40). Hillsdale, NJ:
Erlbaum.
Bargh, J. A. (1996). Automaticity in social psychology. In E. T. Higgins & A. W. Kruglanski (Eds.), Social psychology; Handbook ojbasic principles (s. 169-183). New York: Guford Press.
Bargh, J. A., & Ferguson, M. J. (2000). Beyond behaviorism: On the automaticity of higher mental processes.
Psychological Bulletin, 126,925-945.
Bargh, J. A., Gollwitzer, P. M., Lee-Chai, A., Bamdolar, K., & Trtschel, R. (2001). The automated will: Nonconscious aetivation and pursuit of behaviorai goals. Joumal of Personality and Social Psychology, 81, 1014-1027.
Bargh, J. A., & Morsella, E. (2008). The unconscious mind. Perspectives on Psychological Science, 3, 73-79.
Bargh, J. A., & Pietromonaco, P. (1982). Automatic information processing and social perception: The influence of
trait information presented outside of conscious awareness on impression formation. Joumal oj Personality and Social
Bar-Haim, Y., Ziv, T., Lamy, D., & Hodes, R. M. (2006). Nature and nurture in own-race face processing. Psychologica! Science, 17,159-163.
Barker, R., Derabo, T., 6rl.ewin. K. (1941). Frusralion and aggression; An expenment with young children. University oj
1owa Studies in Child Weljare, 18, 1-314.
Barley, S. R., & Bechky, B. A. (1994). In the backrooms of Science: The work of technicians in Science labs. Worfe
and Occupations, 21, 85-126.
Baron, R. A. (1972). Reducing the influence of an aggressive model: The restrainmg effects of peer censure. Joumal oj
Experimental Social Psychology, 8, 266-275.
Baron, R. A. (1976). The reduction of human aggression: A field study on the influence of incompatible responses.
Journal oj Applied Social Psychology, 6, 95-104.
Baron, R. A. (1988). Negative effects of destructive criticism: Impact on conflict, self-efficacy, and task perfor- martce.

Joumal oj Applied Psychology, 73,199-207.
Baron, R. A- (1990). Counterug the effects of destructive criticism: The relative efficacy of four interventions. Joumal
oj Applied Psychology, 75, 235-245.
Baron, R. A. (1997). The sweet smell oPhelping: Effects of pleasant ambient fragrance on prosocial behavior in
shopping tnalls. Personality and Social Psychology Bulletin, 23, 498-503.
Baron, R. A., & Richardson, D. R. (1994). Human aggression (2nd ed.). New York: Plenum.
Baron, R. M., & Misovich, S. J. (1993). Disposional knowing from an ecological perspective. Personality and Social
Psychology Bulletin, 19, 541-552.
Baron, R. S. (1986). Distraction/conflict theory: Progress and problems. n L. Berkowitz (Ed.), Advances in expe- .
rimental socifll psychology (Vol. 19, s. 1-40). Orlando, FL: Academic Press.
Baron, R. S. (2005). So right its wrong: Groupthink and the ubiquitous nature of polarized group decision making. In
M. P. Zanna (Ed.), Advances in ccperimental social psychology (Vol. 37, s. 219-253). San Diego, CA: Academic
Press.
Baron, R. S., Vandello, J. A., & Brunsman, B. (1996). The forgotten variable in conformity research: Impact of task
importance on social influence. Journal oj Personality and Social Psychology, 71,915-927.
Barrouquere, B. (2006, June 15). A cali, a hoax, a nadonwide search for the man on the phone. Associated Press.
Retieved on Augas 25, 2006, from 0-web.lexis-nexis.com.
Bartholomew, R. E., & Wessely, S. (2002). Protean nature of mass sociogenic illness: From possessed nuns to chemical
and biological terrorism. British Joumal oj Psychiatry, 130,300-306.
Bartlett, F. C. (1932). Remembering. Cambridge: Cambridge University Press.
Bardett, M. Y., & DeSteno, D. (2006). Gratitude and prosocial behavior: Helping when it costs you. Psychological
Science, 27,319-325.
Bass, B. M. (1990). Bass and StogdilVs handbook oj leadership: Theory, research, and managerial applications (3rd ed.).
New York: Free Press.
Bass, B. M. (1998). Transjormational leadership: ndustry, military, and educational impact. Mahwah, NJ: Erlbaum.
Bass, E., & Davis, L (1994). The courage to heal: A guidejor women survivors ojchildhood sexual abuse (3rd ed.). New
York: HarperCoUins.
Batson, C., Ahmad, N., Powell, A., & Stocks, E. (2008). Prosocial motivation. In J. Y. Shah & W. L. Gardner (Eds.),
Handbook oj motivation Science (s. 135-149). New York: Guilford Press.
Batson, C., Eklund,J., Chermok, V., Hoyt,J., & Ortz, B. (2007). An addidonal antecedent of empathic concem: Valuing
the velfare of the person in need. Joumal oj Personality and Social Psychology, 93,65-74.
Batson, C. D. (1991). The altruism question: Toward a sociaUpsychologica answer. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Batson, C. D. (1993). Communal and exchange relationships: Whats the difference? Personality and Social Psychology
Bulletin, 19, 677-683.
Batson, C. D. (1998). Altruism and prosocial behavior. !n D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Undzey (Eds.), The handbook
oj social psychology (4th ed., Vol 2, s. 282-316). New York; McGraw-HilL
Batson, C. D., & Ahmad, N. (2001). Empathy-induced altruism in a prisoners dilemma II: What if the target of
empathy has defected? European Journal oj Soda! Psychology, 31,25-36.
Batson, C. D., Ahmad, N., Lishner, D. A., & Tsang, J. (2002). Empathy and altruism. n C. R. Snyder & S. J. Lo- pez
(Eds.), Handbook ojpositive psychology (s. 485-498). New York: Oxford University Press.
Batson, C. D., Ahmad, N., & Stocks, E. L (2004). Benefits and liabilities of empathy-induced altruism. In A. G. Miller
(Ed.), The social psychology ojgood and evtl (s. 359-385). New York: Guilford.
Batson, C. D., Coke, J. S., Jasnoski, M. L, & Hanson, M. (1978). Buying kindness: Effect of an extrinsic incen- tive for
helping on perceived altruism. Personality and Social Psychology Bulletin, 4, 86-91.
Batson, C. D., Polycarpou, M. P., Harmon-Jones, E., Imhoff, H. J., Mitchener, E. C., Bednar, L. L., Klein, T. R., &
Highberger, L (1997). Empathy and attitudes: Can feeling for a member of a stigmatized group improve feelings
toward the group? Joumal oj Personality and Social Psychology, 72,105-118.
Batson, C. D., & PoweU, A. A. (2003). Altruism and prosocial behavior. In T. Millon & M. J. Lemer (Eds.), Handbook
oj psychology: Personality and social psychology (Vol. 5, s. 463-484). New York: Wiley.
Batson, C. D., Sager, K., Garst, E., Kang, M., Rubchinsky, K., & Dawson, K. (1997). Is empathy-induced helping due
to self-other merging? Journal of Personality and Social Psychology, 73, 495-509.
Batson, C. D., Schoenrade, P., & Ventis, W. L. (1993). Religion andthe individual. New York: Oxford University Press
Battle for your brain. (1991, August). Consumer Reports, s. 520-521.
Baum, A-, Revensop, T. A., & Singer.J. E. (Eds). (2001). Handbook of health psychology, Boulder, CO: NetLibrary
Baumeister, R. F. (1986). dentity: Cultural change and the struggle for self New York: Oxford University Press
Baumeister, R. F. (1991). Escaping the sel/: Alcoholism, spirituaiity, masochism, and othcr/Iights/rom the burcn of
selfhoo. New York: Basic Books.
Baumeister, R. F. (1998). The self. In D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Lindzey (Eds.), The handbook of social psychology
(4th ed., Vol. 1, s. 680-740). New York: McGraw-HiIl.
Baumeister, R. F., Schmeichel, B. J., & Vohs, K. D. (2007). Self-regulation and the executive function: The self as
controlling agent. In E. T. Higgins & A. W. Kruglanski (Eds.), Social psychology: Handbook ofbasic principles (2nd
ed., pp 516-534). New York: Guilford.
Baumeister, R. F., & Hetherington, T. F. (1996). Self-reguladon failure: An overview. Psycholoical Inquiry, 7, 1-15
Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for imerpersonal attachment as a fundamental
human motivation. Psycholoical Bulletin, 117, 497-529.
Baumeister, R. F., & Sommer, K. L. (1997). What do men want? Gender differences and two spheres of belongingness: Comment on Cross and Madson (1997). Psycholoical fitilletin, 122,38-44.
Baumeister, R. F., Stillwell, A. M., & Heatherton, T. F. (1994). Guilt: An interpersonal approach. Psycholoical
Bulietm, J5, 243-267.
Baumeister, R., Vohs, K., & Tice, D. (2007). The strength model of self-control. Current Directions in Psycholo- gical
Science, 16, 351-355.
Baumgardner, A. H., Lake, E. A., & Arkin, R. M. (1985). Claiming mood as a self-handicap. Personality and Social
Psychology Sulletin, II, 349-357.
Baxter, L A. (1986). Gender differences in the heterosexual relationship rules embedded in break-up accounts. Journal
of Social and Personal Relationships, 3,289-306.
Beach, S. R. H., Tesser, A., Mendolia, M., & Anderson, P. (1996). Self-evaluaoon maintenance in marriage: To- ward a
performance ecology of the marital reiationship. joumal oj Family Psychology, 10, 379-396.
Beaman, A. L., Bames, P .}., Klentz, B., & McQuirk, B. (1978). Increasing helping rates through informational
dissemnation: Teaching pay. Personality and Soda! Psychology Bulletin, 4,406-411.
Beaman, A. L, Klenu, B., Diener, E., & Svanum, S. (1979). Objective self-awareness and transgression in children: A
field study. Journal of Personality and Social Psychology, 37,1835-1846.
Beauvois, J., & Joule, R. (1996). A radical dissonance theory. London: Taylor & Frands.
Bedau, H. A. (EA). (1997). The deathpenalty in America: Current controversies. New York: Oxford University Press.
Beer, J., & Ochsner, K. (2006). Social cognition: A muld level analysis. Brain Research, 1079, 98-105.
Bell, J. (1995). Notions of love and romance among the Taita of Kenya. In W. Jankowiak (Ed.), Romanric passt- on: A
universal experience? (s. 152-165). Ne w York; Columbia University Press.
Bell, S. T., Kurilof, P. J., & Lotces, L (1994). Understanding attribudons of blame in stranger-rape and date-rape
situations: An examination of gender, race, Identification, and students social perceptions of rape victims.
Journal 0/Applied! Social Psychology, 24,1719-1734.
Bem, D. J. (1972). Self-perception theory. la L Berkowitz (Ed,), Adsances in ocperimental social psychology (Vol 6, s.
1-62). New York: Academic Press.
Bem 2, D. J., and McconneU, H. K. (1970). Testing the self-perception explanation of dissonance phenomena: On the
salience of premanipuation attitudes. Journal of Personality and Social Psychology 1970, Vol. 14, No. 1,23-31.
Bender, B. (2003, June 15). Scandals rock militaTy academies. Boston Glofre, p. A10.
Benight, C. C., & Bandura, A. (2004). Social cognitive theory of posttraumatic recovery: The role of perceived selfefficacy. Behaviour Research and Therapy, 42,1129-1148.
Bergeron, N., & Schneider, BH. (2005). Explaining cross-national differences in peer-directed aggression: A quantitave synthesis. Aggressive Behavior, 31,116-137.
Berke, R. L (2000, September 12). Democrats see, and smeU, rats" in GOP ad. New York Times on the Web,
www.nytimes.com
Berkman, L F., & Syme, S. L (1979). Social networks, host resistance, and mortaiity: A nine-year folIow-up study of
Alameda County residents. American Joumtd of Epldemiology, 109,186-204.
Berkow, J. H. (1989). Darwin, sex, and status: Biological approaches to mtnd and culture. Toronto, Ontario, Cana- da:
University of Toronto Press.
Berkowitz, L. (1962). Aggression: A social psycholoical analysis. New York; McGraw-Hill.
Berkowitz, L (1968, September). mpulse, aggression, and the gun. Psychology Today, s. 18-22.
Berkowitz, L (1978). Whatever happened to the frustration-aggression hypothesis? American Behavioral Scien- tist,
21,691-708.
SOSYAL PSKOLOJ
207
Berkovvitz, L. (I981,june). How guns control us. Psychology Today, s. 11-12.

Berkowitz, L. (1983). Aversively simulated aggression. American Psychologist, 38, 1135-1144.
Berkowitz, L. (1987). Mood, self-awareness, and willingness to help. Joumal oj Personality and Social Psychology, 52,
721-729.
Berkowitz, L. (1988). Frustradons, appraisals, and aversively sdmulated aggression. Aggressive Behavior, 14, 3-11.
Berkowitz, L. (1989). Frustration-aggression hypothesis: Examination and reformulation. Psychological Bulletin,
106,59-73.
Berkowitz, L. (1993). Aggression: fes causes, consequences, and control New York: McGraw-Hill.
Berkowitz, L., & Le Page, A. (1967). Weapons as aggression-eliciting stimuli. Joumal of Personality and Social
Berkowitz, L., & Troccoli, B. (1990). Feelings, direetion of attention, and expressed evaluations of others. Cognition and
Emotion, 4, 305-325.
Bemard, M. M., Maio, G. R., & Olson, J. M. (2003). The vulnerabiUty of values to attack: Inoculation of values and
vahe-relevant attitudes. Personality and Social Psychology Bulletin, 29, 63-75.
Bems, G. S., Chappeiow, J Zink, C F. t Pagnoni, G.. Martin-Skurski, M. E, & Richards.J. (2005). Neurobiological
correlates of social conformity and independence during mental rotadon. Biological Psychiatry, 58, 245-253.
Berry, D. S. (1995). Beyond beaucy and after affec: An event perception approach to perceiving faces. n R. A. Eder
(Ed.), Craniofacial anomalies: Psychological perspeetives (s. 14-29). New York: Springer-Verlag.
Berry, J. W. (1967). ndependence and conformity in subsistence-level sociedes. Joumal of Personality and Social
Berscheid, E. (1985). Interpersonal attraction. n G. Undzey & E. Aronson (Eds.), The handbook of social psychology (3rd
ed., Vol. 3, s. 413-484). New York: McGraw-Hill.
Berscheid, E., Boye, D., & V/aister, E. (1968). Recaliation as a means of restoring equity. Joumal of Personality and
Berscheid, E., & Meyers, S. A. (1996). A social categorical approach to a question about love. Personal Relationships,
3,19-43.
Berscheid, E., & Meyers, S. A. (1997). The language of love: The difference a preposidon raakes. Personality and Social
Berscheid, E.t & Peplau, L. A. (1983). The emerging science of relationships. n H. H. Kelley, E. Berscheid, A.
Christensen, J. H. Harvey, T. L. Huston, G. Levinger, E. McClintock, L. A. Peplau, & D. R. Peterson (Eds.), Close
relationships (s. 1-19). New York: Freeman.
Berscheid, B., & Reis, H. T. (1998). Attraction and close relationships. In D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Undzey
(Eds.), The handbook of social psychology (4th ed., Vol. 2, s. 193-281). New York: McGraw-Hi.
Berscheid, E., & Walsteri E. (1978). Interpersonal attraction. Reading, MA: Addison-Wesley.
Bettencourt, B. A., & Miller, N. (1996). Gender differences in aggression as a funetion of provocaon: A meta*
analysis. Psychological Bulletin, 11$, 422-447.
Bettencourt, B. A., & Sheldon, K. (2001). Social roles as mechanism for psychological need satisfaction within social
groups. Journal of Personality and Social Psychology, 81, 1131-1143.
Bhanot, R., & Jovanovic, J. (2005). Do parents academic gender stereotypes influence whether they intrude on their
childrens homework? Sex Roles, 52, 597-607.
Bickman, L (1974). The social power of a uniform. Joumal of Applied Social Psychology, 4,47-61.
Biehl, M., Matsumoto, D., Ekman, P., Heam, V., Heider, K., Kudoh, T., &r Ton, V. (1997). Matsumoto and Ek- mans
Japanese and Caucasian facia! expressions of emodon (JACFEE): Reliability and eross-nationai differences. J<?
uma of Nonverbal Behavior, 21, 3-21.
Biek, M., Wood, W., & Chaiken, S. (1996). Working knowledge, cognitive processing, and atticudes: On the determinants of bias. Personality and Social Psychology Bulletin, 22, 547-556.
Biesanz, J. C., Neuberg, S. L., Smith, D. M., Asher, T., &Ju<ce, T. N. (2001). When accuracy-modvated perceivers
fail: Limited attentional resources and the reemerging self-fulfilling prophecy. Personality and Social Psychology
Bulletin, 27,621-629.
Bjork, j. M., Dougherty, D. M., Moeller, F. G., Cherek, D. R., & Swann, A. C. (1999). The effects of tryptophan
depletion and loading on laboratory aggression in men: Time course and a food-restricted control. Psychopkarmacology, 142, 24-30.
Blank, H., Musch, J., & Pohl, R. F. (2007). Hindsight bias: On being wise after the event Social Cognition, 25,1-9
Blank, P. D. (1993). Interpersonal expectations in the courtroom: Studying judges and juries behavior. In P. D. Blank
(Ed.), Interpersonal expectations: Theory, research, and applications (s. 64-87). New York: Cambridge University
Press.
Blanton, H., Buunk, B, P., Gibbons, F. X., & Kuyper, H. (1999). When better-than-others compare upward: Choice of
comparison and comparadve evaluadon as ndependent predictors of academic performance. Journal of Personality
and Social Psychology, 76,420-430.
Blanton. H., Pelham, B. W., Dc Hart, T., & Carvallo, M. (2001). Overconfidence as dissonance reduction. Jour- nal of
SOSYAL PSKOLOJ
208
Blascovich, J., Ginsburg, G. P., Sr Vcach, T. L. (1975). A pluralistic explaration of choice shifts on the risk dimension. Journal of Personality and Social Psychology, 31, 422-429.
Blascovich, J., Mendes, W. B., Hunter, S. B., & Salomon, K. (1999). Social facilitation as challenge and threat
Journal of Personality and Soda! Psychology, 77, 68-77.
Blass, T. (1991). Understanding behavior in the Milgram obedience experiment. Journal of Personality and Sod- al
Blass, T. (2000). Obedience to auhority: Current perspectives on the Milgram paradigm. Mahwah, NJ: Erlbaura.
Blass, T. (2003). The Milgram paradigm after 35 years: Some things we now know about obedience to authority
Journal of Applied Social Psychology, 29, 955-978.
Blau, P. M. (1964). Exchange and power in social life. New York: Wiley.
Bless, H., Strack, F., & Walther, E. (2001). Memory as a target of social influence? Memory distorons as a func tion of
social influence and metacognitive knowledge. n J. P. Forgas & W. D. Kipling (Eds.), Social influ ence: Direct
and indirect processes (s. 167-183). Philadelphia: Psychology Press.
Bltner, M., Goldberg, J., &c Merbaum, M. (1978). Cognidve self-control factors in the reduction of smoking behavior.
Behavior Therapy, 9, 553-561.
Bochner, S. (1994). Cross-cukural differences in the self-concept: A test of Hofetedes indmdualism/collecdvism
distincrion. Journal of Cross-Cultural Psychology, 25, 273-283.
Bodenhausen, G. V. (1988). Stereotypic biases in social decision making and memory: Testing process models of
stereotype use. Journal of Personality and Social Psychology, 55,726-737.
Bodenhausen, G. V., & Wyer, R. S., Jr. (1985). Hffects of stereotypes on dedsion making and information Processing
strategies. Journal of Personality and Soda! Psychology, 48,267-282.
Bolger, N., & Amarel, D. (2007). Effects of social support visibility on adjusunent to stress: Experimental evidence.
Journal of Personality and Socia! Psychology, 92, 458-475.
Bolger, N., Zuckerman, A., & Kessler, R. C. (2000). Invisible support and adjustment to stress. Journal of Perso- nality
Bonanno, G. (2005). Resilience in the face of potential trauma. Current Directions in Psycholoical Science, 14, 135-138.
Bonanno, G. A. (2004). Loss, trauma, and human resilience: Have we underestimated the human capadty to thrive
after extremely aversive events. American Psychologist, 59,20-28.
Bonanno, G. A., Moskowitz, J. T., Papa, A., & Folkman, S. (2005). Resilience to loss in bereaved spouses, bereaved
parents, and bereaved gay men. Journal of Personality and Social Psychology, 88, 827-843.
Bonanno, G., & Mancini, A. (2008). The human capadty to thrive in the face of potential trauma. Pediatrics, 121, 369375.
Bonanno, G., Boeraer, K., & Wortman, C. (2008). Trajectories of grieving. In M. S. Stroebe, R. O. Hansson, H. Schut,
W. Stroebe, <Sr E. Van den Blink (Eds.), Handbook of bereavement research and practice: Advances in theory and
interventfon (s. 287-307). Washington, DC: American Psycholoical Assodadon.
Bond, C., & DePaulo, B. (2008). Individual differences in judging decepdon: Accuracy and bias. Psycholoical Bulletin,
134, 477-492.
Bond, C., Di Candia, C., & McKinnon, J. R. (1988). Response to violence in a psychiatric setting. Personality and Social
Bond, C. F.,Jr., Atoum, A. O., & Van Leeuwen, M. D. (1996). Social impainnent of complex leaming in the wake of
public embarrassment. Basic and Applied Social Psychology, S, 31-44.
Bond, C. F.Jr., & DePaulo, B. M. (2006). Accuracy of decepdonjudgments. Personality and Social Psychology Re- view,
10, 214-234.
Bond, C. F., Jr., & Titus, L. J. (1983). Social facilitadon: A meta-analysis of 241 studies. Psycholoical Bulletin, 94,
264-292.
Bond, M. H. (Ed.). (1988). The cro-otltural challenge to social psychology. Newbury Park, CA: Sage.
Bond, M. H. (1991). Chinese values and health: A culture-level examination. Psychology and Health, 5,137-152.
Bond, M. H. (1996). Chinese values. n M. H. Bond (Ed.), The handbook of Chinese psychology (s. 208-226). Hong
Kong: Oxford University Press.
Bond, R. (2005). Group size and conformity. Group Processes and Intergroup Relations, 8,331-354.
Bond, R., & Smith, P. B. (1996). Culture and conformity: A meta-analysis of studies using Asch's (1952b, 1956) line
judgment task. Psycholoical Bulletin, 119,111-137.
Bonta, B. D. (1997). Cooperation and competidon in peaceful sodeties. Psycholoical Bulletin, 121,299-320.
Bomstein, R. F. (1989). Exposure and affect: Overview and meta-analysis of research, 1968-1987. Psycholoical
Bulletin, 106, 265-289.
Bomsen, R. F., Leone, D. R., <Sr Galley, .J. (1987). The generalizability ofsubliminal mere exposure effects:
influence of stimuli perceved without awareness on social behavior. Joumal of Personality and Social Psychology,
53. 1070-1079.
Borsan, B., & Carey, K. B. (2005). Descriptive and injunctive norms in college drinking: A meta-anaytic integration.
SOSYAL PSKOLOJ
209
Journal oj Sfudies on Akohoi, 64, 331-341,

Bourgeois, M. j., & Bowen, A. (2001). Self-organization of alcohol-related attitudes and beliefs in a campus housing
cotnplex: An initial investigation. Health Psychology, 20, 434-437.
Bower, G. H., & Hilgard, E. R. (1981). Theories ofleaming (15th ed.). Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hail.
Bowlby, J. (1969). Attaehment and loss: Vol. 1. Attaehment. New York: Basic Books.
Bowlby, J. (1973). Attaehment and loss: Vol. 2. Separation: Anxiety and anger. New York: Basic Books.
BowIby, J. (1980). Attaehment and loss: Vol. 3. Loss. New York: Basic Books.
Boyden, T., Carroll, J. S., dr Maier, R. A. (1984). Similarity and attraction in homosexual males: The effects of age and
masculinity-feraininity. Sex Roles, 10, 939-948.
Bradbury, T. N., & Fincham, F. D. (1991). A contextual model for advancing the srudy of marital relationships. In G. J.
O. Fletcher & F. D. Fincham (Eds.), Cognition in close relationships (s. 127-147). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Bradfield, A., &t Wells, G. L. (2005). Not the same old hindsight bias: Outcome information distorts a broad ran- ge of
retrospeetive judgments. Memory & Cognition, 33,120-130.
Brandon, R., & Davies, C. (1973). Wrongful imprisonment: Mistakcn convictions and their consetpences. London: Ailen &
Unwin.
Brannon, L. A., &r Brock, T. C (1994). The subliminal persuasion controversy. In S. Shavitt & T. C. Brock (Eds.),
Persuason: Psychological insights and perspeetives (s. 279-293). Needham Heights, MA: Allyn & Bacon.
Branscombe, N. R., Owen, S., Garstka, T. A., & Coleman, J. (1996). Rape and acddent counterfactuals: Who might
have done othervvise, and wold it have changed the outcome? Joumal oj Applied Social Psychology, 26, 1042-1067.
Branscombe, N. R., & Wann, D. L. (1992). Physiological arousal and reacons to outgroup members during
competitions that implicate an imponant social identity. Aggressive Behavior, 16, 85-93.
Breckler, S. J., & Wiggins, E. C. (1989). On defining attitude and attitude theory: Once more with feeling. n A. R.
Pratkanis, S. J. Breckler, & A. G. Greenwald (Eds.), Attitude strueture andfunetion (s. 407-427). Hillsdale, NJ:
Erlbaum.
Brehm, J. W. (1956). Postdecision changes in the desirability of altematives. Joumal oj Abnormal and Social Psychology,
52, 384-389.
Brehm, J. W. (1966). A theory oj psychological reactance. New York: Academic Press.
Brehm, J. W., & Cohen, A. R. (1962). Explorarions in cognitive dissonance. New York: Wley.
Brewer, M. B. (1979). In-group bias in the minimal intergroup situation: A cognive-motivational analysis.
Psychological Bulletin, 86, 307-324.
Brewer, M. B., & Brown, R. J. (1998). intergroup relations. in D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Lindzey (Eds.), The
handbook oj social psychology (4th ed., Vol. 2, s. 554-594). New York: McGraw-Hill.
Brewer, M. B., & Gardner, W. L. (1996). Who is this we? Levels of collective identity and self-representations.
Joumal of Personality and Social Psychology, 71,83-93.
Brewer, M. B., & Miller, N. (1984). Beyond the contact hypothesis: Theoretical perspeetives on desegregation. n N.
Miller & M. B. Brewer (Eds.), Croups in contact: The psychology oj desegregation (s. 281-302). New York:
Academic Press.
Brewer, N., & Weber, N. (2008). Eyewitness confdence and lateney: Indices of memory processes not just mar- kers of
accuracy. Applied Cognitive Psychology, 22, 827-840.
Brewer, N., & Wells, G. L (2006). The confdence-accuracy relationship in eyewitness Identification: Effects of lineup
instruetions, foil similarity, and targe-absent base rates. Joumal of Experimental Psychology: Applied, 12,11-30.
Bridgeman, D. L (1981). Enhanced role taking through cooperative interdependence: A feld study. Child Developmenf, 52,1231-1238.
Bridges, F. S., & Coady, N. P. (1996). Affiliation, urban size, urgeney, and cost of responses to lost letters.
Psychological Reports, 79, 775-780.
Brigham, J., Bennett, L, Meissner, C.t & Mtchell, T. (2007). The influence of race on eyewitness memory. n R. C. L.
Lindsay, D. F. Ross, D. J. Read, & M. P. Toglia (Eds.). The handbook of eyewitness psychology, Vol U: Memory
Jorpeople (s. 257-281). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Bringle, R. G. (2005). Designing intervendons to promote civic engagement. In A. M. Omoto (Ed.), Processes of
community change and social aetion (s. 167-187). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Brinson, L., & Robinson, E. (1991). The African-American athlete: A psychological perspeetive. In L. Diamant (Ed.),
Psychology ojsports, exercise, andfitness (s. 249-259). New York: Hemisphere.
Brislin, R. (1993). Understanding cultures influence on behavior. Fort Worth, TX: Harcourt Brace.
Brodsky, S. L. (2004). Ingratiatlon. n S. L. Brodsky (Ed.), Coping with cross-examination and other pathway$ 10 effective
testimony (s. 134-137). Washington, DC: American Psycholoical Association.
Brooke, J. (2000, January 20). Canada proposes scaring smokers with pictures on the packs. New York Times on the
Web, www.nytimes.com
Brooks, A. (2006). Who really cares? The surprising truth about compassionate conservatism. New York: Basic Books
Brophy, J. E. (1983). Research on the self-fulfilling prophecy and teacher expectations. Journal of Educational
Brown, R. (1965). Social psychology. New York: Free Press.
Brown, R. (1986). Social psychology (2nd ed.). New York: Free Press.
Brown, R. P., Sr Pinel, E. C. (2002). Sdgma on my mind: Individual differences in the experience of stereotype threat.
Journal of Experimental Social Psychology, 39, 626-633.
Brown, S. L., Nesse, R. M., & Vinokur, A D. (2003). Providing social support may be more beneficial than recei- ving
it: Results from a prospective study of mortality. Psycholoical Science, 14,320-327.
Brucks, W., & Van Lange, P. (2008). No control, no drive: How noise may undermine conservation behavior in a
commons dilemma. European Journal of Social Psychology, 38,810-822.
BruschkeJ., &r Loges, W. E. (2004). Freepress vs. fair trials: Examining pubHcitys role in trial outcomes. Mahwah, NJ:
Erlbaum.
Buchmann, C., & DiPrete, T. (2006). The growing femaie advantage in college completion: The role of family
background and academic achievement. American Sociological Review, 7J(4), 515-541
Buckhout, R. (1974). Eyewitness testimony. Scientific American, 231,23-31.
Buehler, R., & Griffn, D. W. (1994). Change-of-meaning effects in conformity and dissent: Observing construal
processes ver time. Journal of Personality and Social Psychology, 67,984-996.
Buehler, R., Griffn, D. W., & Ross, M. (2002). inside the planning fallacy: The causes and consequences of op- dmisdc
time preferences. in T. Gilovich, D. W. Grifftn, & D. Kahneman (Eds.), Heurisdcs and biases: The psychology of
intuitzve judgment (s. 250-270). New York: Cambridge University Press.
Bugliosi, V. T. (1997). Outrage: The five reasons why O.J. Simpson got away with murder. New York: Dell.
Bui, K.-V. T., Peplau, L. A., & HiU, C. T. (1996). Testing the Rusbult model of relationship commitment and stability
in a 15-year study of hetereosexual couples. Personality and Social Psychology Bulletin, 22,1244-1257
Buller, D. J. (2005). Adapting minds: Evolutionary psychology and the persistent quest for human nature. Cambridge, MA:
MT Press.
Bunch, S. (2004). Hunger 2004: Are we on track to end hunger? Bread for the World Institute. Retrieved on June 21,
2006
from:
www.breadorg/leam/hunger~reports/hunger-report-pdfs/hunger-report~2004/ExectuiveSummory.pdf
Burger, J. M. (1981). Motivational biases in the attribudon of responsibility for an accident: A meta-analysis of the
defensive-attribudon hypothesis. Psycholoical Bulletin, 90,496-512.
Burleson, B. R (1994). Friendship and similarides in sociaUcognitive and communicadve abilides: Social skill bases of
interpersonal attracdon in childhood. Personal Relationships, 1, 371-389.
Burleson, B. R., & Samter, W. (1996). Similarity in the communicadon skills of young adults: Foundadons of attracdon,
friendship, and relationship satisfacdon. Communicadon Reports, 9,127-139.
Bums, J. M. (1978). Leadership. New York: Harper & Row.
Bumstein, E., Crandall, C. S., Sr Ki tayama, S. (1994). Some neo-Darwinian decision rules for altruism: Weighing cues
for inclusive fitness as a funcdon of the biological importance of the decision. Journal of Personality and Social
Bumstein, E., & Sends, K. (1981). Atdtude polarizadon in groups. n R. E. Petty, T. M. Ostrom, & T. C. Brock (Eds.),
Cognitive responses in persuasm (s. 197-216), Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Burnstein, E., & Vinokur, A. (1977). Persuasive argumentadon and social comparison as determinants of attitude
polarizadon. Journal ofExperimental Social Psychology, 13,315-332.
Bumstein, E., & Worchel, P. (1962). Arbitrariness of frustradon and its consequences for aggression in a social
situadon. Journal of Personality, 30, 528-540.
Busby, L. J. (1975). Defning the sex-role Standard in commercial network television programming directed at children.
Joumalism uartcrly, 51, 690-696.
Busey, T. A., TunniclifT, J., Loftus, G. R & Loftus, E. F. (2000). Accounts of the confidence-accuracy reladon in
recognidon memoy. Psychonomic Bulletin and Rcview, 7, 26-48.
Bush sought Vay1 to in vade Iraq? (2004, Jan. 11). Retrieved on March 8, 2006, from www.cbsnews.com/stories/2004/01/09/60minutes/nudn592330.shtml
Bushman, B. J. (1993). Human aggression while under the influence of alcohol and other drugs: An integradve research
review. Current Directions in Psycholoical Science, 2,148-152.
Bushman, B. J. (1997). Effects of alcohol on human aggression: Vaidity of proposed explanations, In M.
Galan- ter (Ed.), Recent developments in alcoholism: Vol. 13. Alca/toJ and violence:
Epidemiology, neurohiology, psychology,family issues (s. 227-243). New York: Plenum.
Bushman, B. J. (2002). Does venting anger feed or extinguish the flame? Catharls, rumination,
distraction, anger, and aggressive responding. Personality and Social Psychology Bulletin,
28, 724-731.
Bushman, B. J., & Anderson, C. A. (in press). Comfortably numb: Desensitizing effects of violent media
on helping others. Psychological Science.
Bushman, B. J., & Bonacci, A. M. (2002). Violence and sex impair memory for television ads. Joumal of
Applied Psychology, 87, 557-564.
Bushman; B. J., & Cooper, H. M. (1990). Alcohol and human aggression: An integrative research review.
Bushman, B. J., Ridge, R. D., Das, E., Key, C. W., & Busath, G. L. (2007). When God sanctions killing: The
effect of scriptural violence on aggression., Psychological Science, 18(3), 204-207.
Buss D. (2005) The handbook of evolutionary psychology. New Jersey: John Wiley & Sons.
Buss, D. M. (1985). Human mate selecaon. American Scientist, 73,47-51.
Buss, D. M. (1988a). The evolution of human intrasexual competition. Joumal of Personality and
Buss, D. M. (1988b). Love acts: The evolutionary biology of love. n R. J. Stemberg & M. L. Bames (Eds.),
The psychology of love (s. 110-118). New Haven, CT: Yale University Press.
Buss, D. M. (1989). Sex differences in human mate preferences: Evolutionary hypotheses tested in 37
cultures. Behaviorai and Bratn Sciences, 12,1-49.
Buss, D. M. (1995). Evolutionary psychology: A new paradigm for psychological Science. Psychological
Inquio/, 6,1-30.
Buss, D. M. (1996a). The evolutionary psychology of human social strategies. In E. T. Higgins & A. W.
Krug- lanski (Eds.), Social psychology: Handbook ofbasic principles (s. 3-38). New York: Guilford
Press.
Buss, D. M. (1996b). Sexual conflict: Evolutionary insights into feminism and the batde of the sexes.
In D. M. Buss & N. M. Malamuth (Eds.), Sex, power, conflict: Evolutionary and feminist
perspeetives (s. 296-318). New York: Oxford University Press.
Buss, D. M. (2004). Evolutionary psychology: The nevv Science of the mind, 2nd ed. Boston: Allyn
& Bacon.
Buss, D. M. (Ed.). (2005). The handbook of evolutionary psychology. Hoboken, NJ: Wiley.
Buss, D. M., Abbott, M., Angleitner, A., Biaggio, A., Blanco-Villasenor, A, Bruchon-Schweitzer, M., et al
(1990). International preferences in selecng mates: A study of 37 cultures. Joumal of CrossCultural Psychology, 21,5-47.
Buss, D. M., & Bames, M. L. (1986). Preferences in human mate seleetion. Joumal of Personality and
Buss, D. M., & Kenrick, D. T. (1998). Evolutionary social psychology. In D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G.
Lind- zey (Eds.), The handbook of social psychology (4th ed., Vol. 2, s. 982-1026). New York:
McGraw-Hill.
Buss, D. M., Larsen, R J., Westen, D., & Semmelroth, J. (1992). Sex differences in jealousy: Evolution,
physiology, and psychology. Psychological Science, 3, 251-255.
Buss, D. M., & Schmitt, D. P. (1993). Sexual strategies theory: An evolutionary perspecdve on human
macing. Psychological Bulletin, 100, 204-232.
Buss, D. M., & Shackelford, T. K. (1997). From vigilance to violence: Mate retention tactics in married
couples. Joumal of Personality and Social Psychology, 72, 346-361.
Buston, P. M., & Emlem, S. T. (2003). Cognitive processes underlying human mate choice: The
relationship between self-perception and mate preference in Westem society. Proceedings of
the National Academy of Sciences, 100,8805-8810.
Buder, D., & Geis, F. L. (1990). Nonverbal affect responses to male and female leaders: lmplications for
leadership evaluations. Joumal of Personality and Social Psychology, 58, 48-59.
Buunk, A., & Gibbons, F. (2007). Social comparison: The end of a theory and the emergence of a field.
Organi- zational Behavior and Human Decision Processes, 102,3-21.
Buunk, B. P., Oldersma, F. L., & de Dreu, C. K. W. (2001). Enhancing satisfaction through downward
comparison: The role of relational discontent and individuai differences in social comparison
orientadon. Joumal of Expcrimental Social Psychology, 37, 452-467.
Buunk, B. P., & Schaufeli, W. B. (1999). Reciprodty in interpersonal relationships: An evolutionary
perspeetive on its importance for health and well-being. In W. Stroebe & M. Hewstone (Eds.),
European Review of Social Psychology (Vol. 10, s. 259-291). New York: Wiley.
Buunk, B. P., & Van Yperen, N. W. (1991). Referential comparisons, relational comparisons, and
exchange orientation; Their relation to marital satisfaction. Personality and Social Psychology
Bulletin, 17, 709-717.
Byme, D. (1997). An overview (and underview) of research and theory within the attraction paradigm.
Joumal of Social and Personal Relationships, 14, 417-431.
Byme, D.. & Clore, G. L. (1970). A renforcemem model of evaluative processes. Personality. 1,103-128.
Byme. D., & Nelson, D. (1965). Attraction as a linear function of positive reinforcement. Joumal oj
Personality and Soctfll Psychology, 1, 659-663.
Cacioppo, J. T. (1998). Somatic responses to psychological stress: The reactivity hypothesis. n M.
Sabourin &
F. Craik (Eds.), Advances in psychological science: Biological and cognitive aspects (Vol. 2.
s. 87-112). Hove England: Psychology Press.
Cacioppo, J. T., Berntson, G. G., Malarkey, W. B., Kiecolt-Glaser, J. K., Sheridan, J. F., Poehlmann, K. M.,
Bur- leson, M. H., Emst, J. M., Hawkley. L. C., & Glaser, R. (1998). Autonomic, neuroendocrine, and
immune responses to psychological stress: The reactivity hypohesis. in S. M. McCann & J. M.
Lipon (Eds.), Annals oj the New York Academy oj Sciences (Vol. 840, s. 664-673). New York:
New York Academy of Sciences.
Cacioppo, J. T., Petty, R. E., Feinstein, J., & Jarvis, B. (1996). Dispositional differences in cognitive
motivation: The life and times of individuals low versus high in need for cognition. Psychological
Bulletin, 119,197-253.
Cafri, G., & Thompson, J. K. (2004). Measuring male body image: A review of the current methodology.
Psychology oj Men and Masculinity, 5, 18-29.
Cafri, G., Thompson, J. K., Ricciardelli, L., McCabe, M., Smolak, L., & Yesalis, C. (2005). Pursuit of the
muscu- lar ideal: Physical and psychological consequences and putative risk factors. Clinical
Psychology Review, 25, 215-239.
Calder, B. J., & Staw, B. M. (1975). Self-perception of intrinsic and extrinsic motivation. Journal of
Personality and Social Psychology, 31, 599-605.
Caldwell, M., & Peplau, L. A. (1982). 5ex differences in same-sex friendship. Sex Roles, 8, 721-732.
Calvert, J. D. (1988). Physical attractiveness: A review and reevaluation of its role in social skill
research. Beha- vioral Assessment, 10, 29-42.
Camille, N., Coricelli, G., Sallet, J., Pradat-Diehl, P., Duhamel, J., & Sirigu, A. (2004). The involvemem of
the orbitofrontal cortex in the experience of regret. Science, 304,1167-1170.
Campbell, A. (2002). A mind of her ovvn. New York: Oxford University Press.
Campbell, D. T. (1967). Stereotypes and the perception of group differences. American Psychologist,
22,817-829.
Campbell, D. T., & Stanley, J. C. (1967). Experimental and quasi-experimental designs for
research. Chicago: Rand McNally.
Campbell, E. Q., & Pettigrew, T. F. (1959). Racial and moral crisis: The role of Litde Rock ministers.
American Joumal of Sociology, 64, 509-516.
Campbell, J. D., & Fairey, P. J. (1989). nformational and riormative routes to conformity: The effect of
faction size as a function of norm extremity and attention to the stimulus. Joumal of Personality
and Social Psychology, 57, 457-468.
Campbell, J., & Stasser, G. (2006). The influence of time and task demonstrability on decision-making in
computer-mediated and face-to-face groups. Smal Group Research, 37, 271-294.
Campbell, L., Simpson, J. A., Boldry, J., Kashy, D. A. (2005). Perceptions of conflict and support in
romantic relationships: The role of attaehment anxiety. Joumal of Personality and Social
Canary, D. J., & Stafford, L. (2001). Equity in the preservation of personal relationships. InJ. Harvey & A.
Wen- zel (Eds.), Close romantic relationships: Maintenance and enhancement (s. 133-151).
Mahwah, NJ: Erlbaum.
Cannon, W. B. (1932). The wisdom of the body. New York: Norton.
Cannon, W. B. (1942). Voodoo" death. American Anthropologist, 44, 169-181.
Cantor, J., Bushman, B. J., Huesmann, L. R., Groebel, J., Malamuth, N. M., Impett, E. A., Donnerstein, E.,
& Smith, S. (2001). Some hazards of television viewing: Fears, aggression, and sexual atdtudes. n
O. G. Sin- ger & J. L Singer (Eds.), Handbook of children and the media (s. 207-307). Thousand
Oaks, CA: Sage.
Cantril, H. (1940). The invaston/rom Mars; A study in he psychology of panic. New York: Harper &
Row.
Caporael, L. R., & Brewer, M. B. (2000). Metatheories, evolution, and psychology: Once more with
feeling. Psychological Jnquio\ 11 23-26.
Carey, B. (2006, February 14). In music, others tastes may help shape your own." New York Times, p.
D7.
Carey, K. B., 5r Carey, M. P. (1993). Changes in self-efficacy resulting from unaided attempts to quit
smoking. Psychology oj Addictive Behavior s, 7, 219-224.
Carli, L. L. (1999). Cognitive reconstruction, hindsigh, and reactions to vietims and perpetrators.
Personality and Social Psychology Bulletin, 25, 966-979.
Carli, L. L, & Eagly, A. H. (1999). Gender effects on social influence and emergent leadership. In G. N.
PoweIl (Ed.), Handbook oj gender and work (s. 203-222). Thousand Oaks, CA: Sage.
Carlier, l. V. E., Voerman, A. E., & Gersons, B. P. R. (2000). The influence of occupational debriefug on
post-traumatic stress symptomatology in traumatized polie offcers. BritishJoumal ofMedical
Psychology, 73,87-98.
Carlsmith, J. M., & Anderson, C. A. (1979). Ambient temperature and the occurrence of coective
violence: A new analysis. Joumal oj Personality and Social Psychology, 37,337-344.
Carlsmith, K. M., Darley, J. M., & Robinson. P. H. (2002). Why do we punish? Detenence and j,st deserts
as motives for punishment. Journal of Personality and Soda! Psychology, 83, 284-299.
Carlson, M., Charim, V., & Miller, N. (1988). Positive rnood and helping behavior. A test of six
hypotheses. Journal of Personality and Social Psychology, 55, 211-229.
Carlson, M., & Miller, N. (1987). Explanation of the relationship between negative mood and helping.
Psycho- logical Bulletin, 102, 91-108.
Camevale, P. J. (1986). Strategic choice in mediation. Negotiaton Jouj-nai, 2, 41-56.
Carpenter, J. (2008, February 9). Agony of Japaris Diana. Express, s. 38.
Carpenter, S. (2000, December). Why do they ali look alike"? Monitor on Psychology, s. 44-45.
Can, J. L., & VanDeusen, K. M. (2004). Risk factors for raale sexual aggression on college campuses.
Journal of Family Violence, 19, 279-289.
Carroll, J. R. (2003, August 26). Proponents push for more graphic cigarette label wamings in U.S.
Retrieved on December 28, 2003, from www.usatoday.com/news/health/2003-08-26-tobacco-gnsjc.htm .
Carter, B. (2000, August 24). CBS is surprise winner in rangs contest." New York Times, p. A22.
Carter, B. (2003, May 19). Even as executives scom the genre, TV networks stili rely on reality. New
York Times, s. Cl, C7.
Cartwright, D. (1979). Contemporary social psychology in historical perspeetive. Social Psychology
Quarterly, 42, 82-93.
Cartwright, D., & Zander, A. (Eds.). (1968). Group dynamics: Research and theory (3rd ed ). New
York: Harper & Row.
Caruso, E. (2008). Use of experienced retrieval ease in self and social judgments. Journal of
Carver, C. S. (2003). Self-awareness. n M. R. Leary 6z J. P. Tangney (Eds.), Handbook of self and
identity (s. 179-196). New York: Guilford Press.
Carver, C. S., De Gregorio, E., & Gillis, R. (1980). Ego-defensive attribudon among cwo categones of
observers. Personality and Social Psychology Bulletin, 6,4-50.
Carver, C. S., & Scheier, M. (2003). Optimism. In S. J. Lopez & C. R. Snyder (Eds.), Positive
psycholoical assessment- A handbook of models and measures (s. 75-89). Washington
DC: American Psycholoical Association.
Carver, C. SM & Scheier, M. F. (1981). Attention and self-regulaton: A control-theory approach
to human behavior, New York: Springer-Verlag.
Carver, C. S., & Scheier, M. F. (1998). On the self-regulation of behavior. New York: Cambridge
University Press.
Caselman, T., (2007). Teaching children empathy. New York: YouthLight
Caspi, A., <Sr Harbener, E. S. (1990). Conlinuity and change: Assortive marriage and the consistency
of personality in adulthood. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 250-258.
Catalyst. (2008). Catalyst Expanding Opportunitiesfor Women and Business. Retrived on
September 3,2008, from www.cacalysLorg/publicanon/132As-women-in-business .
Cervone, D., &r Peake, P. (1986). Anchoring, effcacy, and aetion: The influence of judgmental
heuristics on self- efficacy judgments and behavior. Journal of Personality and Social
Chaiken, S. (1980). Heuristic versas systemadc inJfonnation processing and the use of source versus
message cues in persuasion. Journal of Personality and Social Psychology, 39, 752-766.
Chaiken, S. (1987). The heuristic model of persuasion. In M. P. Zarna, J. M. Olson, & C. P. Herman
(Eds.), Social influence: The Ontario Symposium (Vol. 5, s. 3-39). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Chaiken, S., & Baldwin, M. W. (1981). Affective-cognitive consistency and the effect of salient
behavioral information on the self-perception of attitudes. Journal of Personality and Social
Chaiken, S., Wood, W., & Eagly, A. H. (1996). Principles of persuasion. in E. T. Higgins & A. W. Knglanski
(Eds.), Social psychology: Handbook ofbasic principles (s. 702-742). New York: Guilford Press.
Chan, D. K.-S., & Cheng, G. H.-L (2004). A coraparison of offline and online friendship qualities at
different stages of relationship development Journal of Personcd and Social Relationships,
21,305-320.
Chang, C,, <Sr Chen, J. (1995). Effects of different motivation strategies on reducing social loafing.
Chinese Journal of Psychology, 37, 71-81.
Chapman, G. B., & Johnson, E. J. (2002). Incorporating the irrelevant: Anchors in judgments of belief and
valu- e. In T. Gilovich, D. W. Griffn, & D. Kahneman (Eds.), Heuristics and biases: The psychology
of intuitive judgment (s. 120-138). New York: Cambridge University Press.
Charman, S., & Weils, G. (2007). Applied lineup theory. The handbook of eyewitness psychology,
Vol II: Memory for people (s. 219-254). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Charman, S., & Wells, G. (2008). Can eyewitnesses correct for external influences on their lineup
identifica- ons? The actual/counterfactual assessment paradigm. Journal ofExperimental
Psychology: Applied, 14,5-20.
Chassin, L, Presson, C. G., & Sherman, S. J. (1990). Social psycholoical contributions to the
understanding and prevention of adolescent cigarette smoking. Personality and Soda!
Psychology Bulletin, 16,133-151.
CheckJ. V.. & Malamuth, N. M. (1983). Sex role stereotyping and reacons to depictions of stranger
vrsus acquaintance rape. Journal of Personality and Social Psychology, 45, 344-356.
Chemers, M. M. (2000). Leadership research and theory: A functional integration. Group Dynamics:
Theory, Research, and Practice, 4, 27-43.
Chemers, M. M., Watson, C. B., & May, S. T. (2000). Dispositional affect and leadership effectiveness: A
comparison of self-esteem, optimism, and efficacy. Personality and Social Psychology Bulletin,
26, 267-277
Chen, M., <&r Bargh, J. A. (1997). Nonconscious behaviorai eonfirmation processes: The self-fulfiiling
consequences of automatic stereotype aetivation. Journal of Experimental Social Psychology,
33, 541-560.
Chen, N. Y., Shaffer, D. R., & Wu, C. H. (1997). On physical attractiveness stereotyping in Taiwan: A
revised so- :> ciocultural perspeetive. Joumal oj Social Psychology, 137,117-124.
Chen, S., & Andersen, S. M. (1999). Relationships from the past in the present: Significant-other
representations and transference in interpersonal life. In M. P. Zanna (Ed.), Advances in
eperimental social psychology (Vol. 31, s. 123-190). San Diego, CA: Academic Press.
Chen, S., & Chaiken, S. (1999). The heuristic-systematic model in its broader context. n S. Chaiken & Y.
Tro- pe (Eds.), Dual-process theories in social psychology (s. 73-96). New York: Guilford Press.
Cheung, F. M., Leung, K Fang, R. M., Song, W. Z., Zhang, J. X., & Zhang, J. P. (1996). Deveioptnent of
the Chi- nese Personality Assessment Inventory (CPAl). Joumal oj Cross-Cutura! Psychology, 27,
181-199.
Chida, Y., & Hamer, M. (2008). Chronic psychosocial factors and acute physiological responses to
laboratory- induced stress in healthy populations: A quantitative Teview of 30 years of
investigations. Psychological Bulletin, 134, 829-885.
Chin, J., & Schooler, J. (2008). Why do words hurt? Content, process, and criterion shift accouncs of
verbal overshadowing. European Joumal of Cognitive Psychology, 20, 396-413.
Chiu, C, Morris, M. W., Hong, Y., <Sr Menon, T. (2000). Motivated cuitural cognition: The impact of
implicit cuitural theories on dispositional attribuon varies as a function of need for closure. Joumal
oj Personality and Social Psychology, 78, 247-259.
Choi, L, Dalal, R., Kim-Prieto, C., & Park, H. (2003). Culture and judgment of causal relevance. Joumal oj
Personality and Social Psychology, 84,46-59.
Choi. I., & Misbett, R. E. (1998). Situational salience and cuitural differences in the correspondence bias
and in the actor-obsever bias. Personality and Social Psychology Bulletin, 24, 949-960.
Choi, I., Nisbett, R. E, & Norenzayan, A. (1999). Causal attribution aeross cultures: Variation and
universality. Psychological Bulletin, 125, 47-63.
Christensen, L. (1988). Deception in psychological research: When is its use justified? Personality and
Social Psychology Bulletin, 14, 664-675.
Christensen, P. N., Rothgerber, H., Wood, W., & Matz, D. C. (2004). Social norms and identity relevance;
A mo~ tivaonal approach to normative behavior. Personality and Social Psychology Bulletin,
30,1295-1309.
narini, R. B. (1993). influence: Science and practice (3rd ed.). New York; HarperCollins.
Cialdini, R. B. (2000). nfluence: Science and practice (4th ed.). Boston: Allyn & Bacon.
rSflMmi, r. b. (2003). Crafting normative messages to protect the environment. Current DirectUms in
Psychological Science, 12,105-109.
Ciaidini, R. B., Borden, R. J., Thome, A., Walker, M. R-, Freeman, S & Sloan, L. R. (1976). Basking in
refleeted glory: Three (football) field scudies. Joumal of Personality and Social Psychology, 34,
366-375.
Oteldim, R. B., Brown, S. L., Lewis, B. P., Luce, C., & Neuberg, S. L (1997). Reinterpreting the empadyaltruism relationship: When one into one equals oneness. Joumal of Personality and Social
Cialdini, R. B., Cacioppo, J. T., Basset, R., & Miller, J. (1978). Low-baIl procedure for producing
compliance: Commitment, then cost. Joumal of Personality and Social Psychology, 36 x 463476.
Cialdini, R. B., dr Fultz, J. (1990). Interpreng the negave mood-helping literatre via mega"-analysis:
A con- trary view. Psychological Bulletin, 107,210-214.
Haldin^ R. B., & Goldstein, N. J. (2004). Social influence: Compliance and conformity. Annual Review
of Psychology, 55, 391-621.
Cialdini, R. B., Kallgren, C. A., & Reno, R. R. (1991). A focus theory of normative conduct: A theoretical
tefine- ment and reevaluation of the role of norms in human behavior. In M. P. Zanna (Ed.),
Advances in experi- mentd social psychology (Voi 24, s. 201-234). San Diego, CA; Academic
Press.
Cialdini, R. B., Reno, R. R., & Kallgren, C. A. (1990). A focus theory of normative conduct: Recycling the
concept of nonns to reduce littering in public places. Joumal of Personality and Social
Cialdini, R. B., Schaer, M., Houlihan, D., Arps, K., Fultz, J., & Beaman, A. L. (1987). Empathy-based
helping:
Is it selflessly or selfishly motivated? Joumal of Personality and Social Psychology, 52, 749758.
Cialdini, R. B., & Trst, M. R. (1998). Social influence: Social norms, conformity, and compliance. In D. T.
Gil- bert, S. T. Fiske, &t G. Undzey (Eds.), The handbook of social psychology (4th ed., Vol. 2, s.
151-192). New York: McGraw-Hill.
Clark, K., & Clark, M. (1947). Radal Identification and preference in Negro children. n T. M. New Comb &
^ L. Hartley (Eds.), Readings in social psychology (s. 169-178). New York: Holt.
Clark, M. S. (1984). Record keeping in two types of relaUonshps. Juumal of Personality and Social
0gy
Psychol 47,549-577.
Clark, M. S. (1986). Evidence of the effectiveness of manipulations of commmal and exchange

relationshins Personality and Social Psychology Bulletin, 12, 414-425.
Clark, M. S., & Grote, N. K. (1998). Why arent indices of relationship costs always negatively relaed to
indices of relationship quality? Personality and Social Psychology Review, 2, 2-17.
Clark, M. S., & isen, A. M. (1982). Toward understanding the relationship between feeling states and
social behavior. In A. H. Hastorf & A. M. isen (Eds.), Cognitive social psychology (s. 73-108).
New York: Elsevier
Clark, M. S., Mills,J., & Corcoran, D. M. (1989). Keeping track of needs and inputs of friends and
strangers. Personality and Social Psychology Bulletin, 15, 533-542.
Clark, R., Anderson, N. B., Clark, V. R., & Williams, D. R. (1999). Racism as a stressor for African
Americans American Psycholoffst, 54, 805-816.
Clark, R. D., Ul, & Maass, A. (1988). The role of social categorization and perceived source credibility in
minority influence. European Journal of Social Psychology, 18,347-364.
Clark, R. D., III, & Word, L. E. (1972). Why dont bystanders help? Because of ambiguity? Journal of
Clark, S. E. (2005). A re-examination of the effects of biased lineup instruetions in eyewitness
Identification. Law and Human Behavior, 29, 575-604.
Clary, E. G., Snyder, M., Ridge, R. D., Miene, P. K., & Haugen, J. A. (1994). Matching messages to
motives in persuasion: A functional approach to promoting volunteerism. Journal of Applied
Clayton, S., & Opotow, S. (2003). Justice and identity: Changing perspeetives on what is fair.
Personality and Social Psychology Review, 7, 298-310.
Cline, V. B., Croft, R. G., & Courrier, S. (1973). Desensitization of children to television violence.
Journal of Personality and Social Psychology, 27, 360-365.
Coats, E. (1998, March. 2Q). Byscander ixwfitvuon, Ê-mail response to G. Mumfotd, Tobacco
upd&tej.
Rttrieved
from
www.stolaf.edu/cgi-bin/mailarchivesearch.pl?
clirectory*/home/www/people/huff/SPSP&li$tname=archive98
Cochran, J. L, & Ructen, T. (1998). Joumey to justice. New York: Ballantine Books.
Cohen, A. R. (1962). An experiment on small revvards for diserepant compliance and attude change.
n J. W. Brehm & A. R. Cohen (Eds.), Explorotions in cognitive dissonance (s. 73-78). New York:
Wiley.
Cohen, D., Hoshino-Browne, E., & Leung, A. (2007). Culture and the strueture of personal experience:
Insider and outsider phenomenologies of the self and social worid. In M. P. Zanna (Ed.), Advances
in experimental social psychology (Vol 39, s. 1-67). San Diego, CA: Elsevier Academic Press.
Cohen, D., & Nisbett, R. E. (1996). Culture of honor. The psychology of violence in the South.
Boulder, CO: West- view Press.
Cohen, D., Nisbett, R. E., Bowdle, B. F., 6c Schwarz, N. (1996). Insult, aggression, and the southem
culture of honor: An experimemal ethnography." Journal of Personality and Social
Cohen, J. (2001,January 18). On the Internet, love really is blind. New York Times, s. El, E7.
Cohen, R. (1997, October 31). AH-lo-ween: An American holiday in Paris? New York Times, s. Al; A4.
Cohen, S., Alper, C., Doyle, W., Adler, N., Treanor, J., & Tumer, R. (2008). Objective and subjective
socioeco* nomic status and susceptibility to the common cold. Health Psychology, 27, 268-274.
Cohen, S., Evans, G. W., Krantz, D. S., Scokols, D., &r Kelly, S. (1981). Aircraft noise and children:
Longitudinal and cross-sectional evidence on adapcaon to noise and the effectiveness of noise
abatement. Journal of Personality and Social Psychology, 40,331-345.
Cohen, S., Mermelsein, R., Kamarack, T., & Hoberman, H. (1985). Measuring the functional
components of social support. n I. G. Sarason & B. R. Sarason (Eds.)., Social support: Theory,
research, and applications (s. 73-94). The Hague, Netherlands: Martines Nijhoff,
Cohen, S., Tyrrell, D. A. J., & Smith, A. P. (1991). Psycholoical stress in humans and susceptibility to
the common cold. New England Journal of Medicine, 325, 606-612.
Cohen, S., Tyrrell, D. A. J.t Sr Smith, A. P. (1993). Negative life events, perceived stress, negative affect,
and susceptibility to the common cold. Journal of Personaltty and Social Psychology, 64,131140.
Cohen, T. R., & Insko, C. A. (2008). War and peace: Possible approaches to reducing intergroup
conflict. Pers- peetives on Psycholoical Science, 3, 87-93.
Cohen-Ketteinis, P. T., & Van Goozen, S. H. M. (1997). Sex reassignment of adolescent transsexuals: A
follovv- up study. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry,
36, 263-271.
Cohn, L. D., & Adler, N. E. (1992). Female and male perceptions of ideal body shapes. Psychology of
Women Qu- arterly, 16, 69-79.
Coie, J D., Cillessen, A. H. N., Dodge, K. A., Hubbard, J. A., Schwam, D., Lemerise, E. D., & Bate
(1999). h takes two to fight; A test of relational factors and a method for assessing aggressive
dyads. lopmental Psychology, 35, 1179-1188.
Colligan, M. j., Pennebaker, J. W., & Murphy, L. R. (Eds.). (982). Mass psychogenic iilness: A social
psycho"' cal analysis. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Collins, B. E., & Brief, D. E. (1995). Using person-perception vignette methodologies to uncover the
meanings of teacher behaviors in the MUgram paradigm. Joumal oj Social Issues, 51, 89-106.
Collins, N. L., & Feeney, B. C. (2000). A safe haven: An attaehment theory perspeetive on support
setkmg caregivrng m intimate relationships. Joumal oj Personality and Social Psychology, 78,
1053-1073. *
Collins, N. L & Feeney, B. C. (2004a). An attaehment theory perspeetive on closeness and indmacy
Iaty Mashek St A. Aron (Eds.). Handbook oj closeness and inttma^ (s. 163-187). Mahwah, NJ:
Lawrence xtm Associates.
^
Collins, N. L., & Feeney, B. C. (2004b). Working models of attaehment shape perceptions of social
supportj dence from experimental and observational studies. Joumal oj Personality and Social
Psychology, 87,363Collins, N. U, Ford, M. B., Guichard, A. C., & Attard, L. M. (2006). Working models of attaehment and af
tion processes in intimate relationships. Personality and Social Psychology Bulletin, 32, 201219.
Collins, W. A., & Sroufe, L. A. (1999). Capacity fo intimate relationships: A developmental construcon
tn Furman, C. Feiring, & B, B. Brown (Eds.), Contemporary perspeetives on adolescent
romantic relations'' New York: Cambridge University Press.
Conway, L.. G. 111, & Schaer, M. (2005). When authorities commands backfre: Attributions about
consena and effects on deviant decision making. Journal oj Personality and Social Psychology,
89,311-326.
Cook, K, & Rice, E. (2003). Social esehange theory. n J. Delamater (Ed.), Handbook of social
psychology (5 - 53-76). New York: Kl\wer Academic/Plenum.
Cook, S. W. (1984). Cooperative interaetion in multiethnic contexts. n N. Miller & M. B. BTewer (Eds),
Gro-' ups in contact: The psychology oj desegregation. New York: Academic Press.
Cook, S. W, (1985). Experimenting on social issues: The case of school desegration. American
Psychologist, 40, 452-460.
Cooke, R., & Sheeran, P. (2004). Moderation of cognition-intention and cognition-behaviour relations: A
meta- analysls of properties of variables from the theory of planned behaviour. British Journal of
Social Psvchology,
43,159-186.
Cooley, C. H. (1902). Human nature and social order. New York: Scribners.
Cooper, J. (1980). Reducing fears and inereasing assertiveness: The role of dissonance reduetion.
Joumal o/Ex- perimental Social Psychology, 47, 738-748.
Correll, J., Park, B.,Judd, C-, Wienbrink, B., Sadler, M., & Keesee, T. (2007). Across the thin blue line Polie officers and racial bias in the decision to shoot. Joumal oj Personality and Social
Correll, J., Park, B., Judd, C. M., & Wittenbrink, B. (2002). The polie officers dilemma: Using ethnicity
to di- sambiguate potentially ehreatening individuals. Joumal oj Personality and Social
Cosmides, L., & ToobyJ. (1992). Cognitive adaptations for social exchange. inJ. H. Barkow, L. Cosmdes,
&J. Tooby (Eds.), The adapted mind: Evolutionary psychology and the generation oj
culture (s. 163-228). New York: OxfoTd University Press.
Costanzo, M., <Sr Archer, D. (1989). Interpreting the expressive behavior of others: The incerpersonal
perceptions task. Journal of Nonverbal Behavior, 13, 223-245.
Cottrell, N. B., Wack, K. L, Sekerak, G. J., &c Ritde, R. (1968). Social facilitation in dominant responses
by the presence of an audience and the mere presence of others. Joumal oj Personality and
Courage, M. L, Edison, S. C., t Howe, M. L (2004). Variability in the eariy development of visual selfrecogm- tion. Injant Behavior and Development, 27, 509-532.
Cousins, S. D. (1989). Culture and self-perception in Japan and the United States. Joumal oj
Personality and Social Psychology, 56,124131.
Cnudall, C. S. (1988). Social contagion of bmgeeadng. Joumal of Personality and Social
Crandall, C. S-, Danello, S., Sakalli, N., Lazarns, E., Wieczorkowska, G., & Feather, N. T. (2001). An
SOSYAL PSKOLOJ - KAYNAKA
219
attribution- value model of prejudice: Anti-fot attudes in six nations. Personality and Social
Crandall, C. S., & Eshleman, A. (2003). A jusdficanon-suppression model of the expression and
experience of prejudice. Psychological Bulletin, 129(3), 414-446.
Crandall, C. S., & Greenfield, B. S. (1986). Understanding the conjunction fallacy: A conjunction of
effects? So- cial Cognition, 4, 408-419.
Crocker, J & Majr, B. (1989). Social stigma and self-esteem: The self-proteetive properties of stigma.
Psychological Review, 96, 608-630.
Cropper, C. M. (1998, February 26). Nowhere to hide: Ads erop up in unlikely places. New York Times
on the Web, w\vw.nytimcs.com
Crosfay. F-. Bromicy. S., <Sr Saxe, L. (1980). Recent unobtrusive studies of black and white
discriminaion and prejudice: A literatre r evre w. Psycholoical Bulletin. 87, 546-563.
Cross, S. E., Bacon, P. L., & Morris. M. L. (2000). The relationai-interciependem seif-construal and
reiationships. Journal of Personality and Social Psychology, 78, 791-808.
Cross, S. E., Sr Madson, L. (1997). Models of the self: Self-construals and gender. Psycholoical
Bulletin, 122, 5-37.
Crowley, A E., & Hoyer, W. D. (1994). An integrative framework for understanding two-sided
persuasion. Journal of Consumer Research, 20, 561-574.
Croyle, R. T., & Jemmott, J. B., III. (1990). Psycholoical reactions to risk factor testing. in J. A. Skelton
& R. T. Croyle (EdsJ, The mental representation of Health and illness (s. 121-157). New York:
Springer-Verlag.
Crutchfield; R. A. (1955). Conformity and character. American Psychologist, 10, 191-198.
Csikszentmihalyi, M. (1997). Findingflow. New York: Basic Books.
Csikszentmihalyi, M., & Figurski, T. J. (1982). Self-awareness and aversive experience in everyday life.
Journal of Personality, 50,15-28.
Cunningham, M. R. (1986). Measuring the physical in physical attractiveness: Quasi-experiments on
the sociobiology of female facial beauty. Journal of Personality and Social Psychology,
50,925-935.
Cunningham, M. R., Barbee, A. P., & Pike, C. L. (1990). What do women want? Facialmerric
assessment of muU tiple motives in the percepon of male facial physical attractiveness. Joumai of
Personality and Social Psycho- logy, 59, 61-72.
Cunningham, M. R., Roberts, A. R., Barbee, A. P., Druen, P. B., & Wu, C. (1995). "Their ideas of beauty
are, on the whole, the same as ours: Consistency and variability in the cross-cultural percepdon of
female ptysi- ca aitracvtness. Journal of Personality and Social Psychology, 68, 261-279.
Curtis, R. C, & Miller, K. (1986). Believing another likes or dislikes you: Behaviors making the beliefs
come tru- e. Journal of Personality and Social Psychology, 51, 284-290.
Curtiss, S. (1977). Genie: A psycholinguistic study of a modcm-day *wild chilcL New York:
Academic Press.
Cury, F., Da Fonseca, D., Zahn, l., & Elliot, A. (2008). Implicit theories and 1Q test performance: A
sequential mediation msdysls. Journal of Experimental Social Psychology, 44, 783-791.
Cusumano, D. L., & Thompson, J. K. (1997). Body image and body shape ideals in magazines:
Exposure, awareness, and intemalization. Sex Roles, 37, 701-721.
Dabbs, J. M.,Jr. (2000). Heroes, rogues, and lovers. New York: McGraw-Hill.
Dabbs, J. M.,Jr., Carr, T. S., Frady, R. L, & Riad,J. K. (1995). Testosterone, erime, and misbehavior
among 692 male prison inmates. Personality and individual Differences, 18, 627-633.
Dabbs.J. M.,Jr., Hargrove, M. F., &r Heusel, C. (1996). Testosterone differences among college
fratemides: Well- behaved vs. rambunctious. Personaity and individual Differences, 20,157161.
Dabbs, J.
Ruback, R. B., Frady, R. L, Hopper, C. H., & Sgoutas, D. S. (1988). Saliva testosterone
and criminal violence among women. Personality and individual Differences, 7, 269-275.
Dalbert, C., & Yamauchi, L. A. (1994). Belief in a just world and attitudes toward immigrants and
foreign wor- kers: A cultural comparison between Hawaii and Germany. Journal of Applied Social
Psychology, 24, 1612-1626.
Dallek, R, (2002, December). The medical ordeals of JFK. Atlantic, s. 49-58.
Daniels, M., & Nelsot, K. (2004, 20 August). in search of rush teens risk lives surfmg on cars. Boston
Globe, s. Bl, B4.
Darley, J. (2004). Social comparison motives in ongoing groups. n M. B. Brewer & M. Hewstone (Eds.),
Emoti- on and motivation (s. 281-297). Malden, MA: Blackwell.
220
Darley, J. M. (1992). Social organization for the produetion of evil. Psycholoical Inqmry, 3,199-218.
Darley, J. M., & Akert, R. M. (1993). Biographical interpretaon: The influence of laterevents in
life on the meaning of and memory for earlier events. Unpublished manuseript, Princeton
University.
Darley, J. M., & Batson, C. D. (1973). Fromjerusalem to Jericho: A study of situational and dispositional
variables in helping behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 27,100-108.
Darley, J. M., & Latan, B. (1968). Bystandar intervendon in emergencies: Diffusion of responsibility.
Darvin, C. R. (3859). The origin of species. London: Murray.
Darvin, C. R. (1872). The expression of the cmotions in man and animals. London: Murray.
Davidson, A. R., & Jaccard, J. J. (1979). Variables that noderate the atnode-behavior relatfon:
Re$u5 of a longitudinal survey. Journal of Personality and Social Psychology, 37,13641376.
Davidson, L., & Duberman, L (1982). Friendship: Communicadon and interacdonal pattems in samesex dyads. Sex Roles, 8, 809-822.
Davidson, R., Putnam, K., & Larson, C. (2000). Dysfunction in the neural circuitry of emodon
reguladon: A possible prelde to violence. Science, 289,591-594.
Davis, C. G., Lehman, D. R., Wortman, C. B., Silvcr, R. C., & Thompson, S. C. (1995). The undoing of
traumatic life events. Personality and Social Psychology Bulletin, 21, 109-124.
Davis, D., & loftus, E. F. (2007). Intemal and extemal sources of misinfonnation in adult witness memory
n M. P. Toglia, J. D. Read, D. F. Ross, & R. C. L. Lindsay (Eds.) The handbook of eyenitness
psychology Vol 1- Memory for events (s. 195-237). Mahvvah, NJ: Erlbaum.
Davis, D. D., & Harless, D. W. (1996). Group versus individual performance in a price-searching
experimeot Organizational Behavior and Human Decision Processes, 66, 215-227.
Davis, K. E., & Jones, E. E. (1960). Changes in interpersonal perception as a means of reducing cognitive
dissonance. Joumal of Abnormal and Soda/ Psychology, 61, 402-410.
Davis, M. H., & Stephan, W. G. (1980). Attributions for exam performance. Joumal of Applied Social
Psycholoev 10,235-248.
Daviz, J. (1952). The effects of previous training on post-frustration behavior. Joumal of Abnormal
Dawes, R. M. (1980). Social dilemmas. Annual Review of Psychology, 31,169-193.
Dawkins, R. (1976). The sdjsK gene. New York: Oxford University Press.
Dean, K. E., & Malamuth, N. M. (1997). Characteristics of men who aggress sexually and of men who
imagine aggressing: Risk and moderating variables. Journal of Personality and Social
Deaux, K., & Emsweiler, T. (1974). Explanations of successful performance of sex-linked tasks: What is
skill for the male is luck for the femaie. Joumal of Personality and Social Psychology, 29, 8085.
Deaux, K., & La France, M- (1998). Gender. n D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Undzey (Eds.), The
handbook of social psychology (4th ed., Vol. 1, s. 788-828). New York: McGraw-Hl.
Deaux, K., & Lewis, L (1984). Structure of gender stereotypes: Interrelationships among components
and gender label. Joumal of Personality and Social Psychology, 46, 9911004.
DeWall, C. NM & Baumeister, R. F. (2006). Alone but feeling no pain Effects of social excluston on
physical pain tolerance and pain threshold, affective forecasting, and interpersonal empathy.
Joumal of Personality and Social Psychology, 91, 1-15.
De Bono, K. G., & Snyder, M. (1995). Acting on one's atcitudes: The role of a history of choosing
situations. Personality and Social Psychology Bulletin, 21, 629-636.
Deri, E. L., Koestner, R., & Ryan, R. M. (1999a). A meta-analytic review of experiments examining the
effects of extrinsic rewards. Psychological Bulletin, 125,627-668.
Deri, E. L, Koestner, R., & Ryan, R. M. (1999b). The undermining effect is a reality after aliextrinsic
rewards, task interest, and self-determination: Reply to Eisenberger, Pierce, and Cameron (1999)
and Lepper, Hen- derlong, and Gingras (1999). Psychological Bulletin, 125,692-700.
Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsk motivation and self-determination in human behavior. New
York: Plemnn.
De Dreu, C. K. W., & De Vries, N. K. (Eds.). (2001). Group consensus and minority influence:
Implicatfom for innovation. Oxford, England: BlackweU Publishers.
De Dreu, C., Beersma, B., Sceinel, W., & Van Kleef, G. (2007). The psychology of negotiacion: Principles
and basic processes. n A. W. Kruglanski & E. T. Higgins (Eds.), Social psychology: Handbook
ofbasic principles (2nd ed., s. 608-629). New York: Guilford Press.
221
De Dreu, C, Nijstad, B., & van Knippenberg, D. (2008). Motivated information processing in group
judgment and decision making. Personality and Social Psychology Review, 12,22-49.
Deffenbacher, K. A., Bomstein, B. H., & Penrod, S. D. (2004). A meta-analytic review of the effects of
high stress on eyewitness memory- Law and Human Behavior, 28,687-706.
De Houwer, J., Thomas, S., StBaweyens, F. (2001). Associative leaming of likes and dislikes: A review of
25 years of research on human evaluative conditioning. Psychological Bulletin, 127,853-869.
De Marco, P. (1994, September 28). Dear diary." New York Times, p. C2.
Dennett, D. C (1991). Consciousness explained. Boston: Uttle, Brown.
De Paulo, B. M. (1992). Nonverbal behavior and self-presentation. Psychological Bulletin, 111,203243.
DePaulo, B. M., & Friedman, H. S. (1998). Nonverbal communication. In D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G.
Undzey (Eds.), The handbook of social psychology (voL 2,4^ ed., s. 3-40). New York: McGrawHiil.
De Paulo, B. M., Kenny, D. A., Hoover, C. W., Webb, W., & Oliver, P. (1987). Accuracy of person
perception: Do people know what kinds of impressions they convey? Journal of Personality and
De Paulo, B. M., Lassiter, G. D., & Stone, J. 1. (1983). Attentional determinants of success at detecting
deception and truth. Personality and Social Psychology Bulletin, 8, 273-279.
De Paulo, B. M., Stone, J. L, & Lassiter, G. D. (1985). Deceiving and detecting deceiL n B. R. Schlenker
(Ed.), The self and social life (s. 323-370). New York: McGraw-HL
Deppe, R. K., & Harackiewicz, J. M. (1996). Self-handicapping and intrinsic motivation: Buffering intrinsic
motivation from the threat of failure. Joumal of Personality and Social Psychology, 70, 868876.
Dershovvitz. A. M. (1997). Reasonable doubts: The criminal justice system and the O. J.
Simpson ase. New York: Touchstone.
DerzonJ. H., <Sr Lipsey, M. W. (2002). A meta-analysis of the effectiveness of mass communicaton for
changing substance-use knowledge, attitudes, and behavior. n W. D. Crano & M. Burgoon (Eds.),
Mass media and drug prevention: Classic and contemporary theories and research (s.
231-258). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Desmond, E. W. (1987, November 30). Out in the open. Time, s. 80-90.
Desportes, J. P., 6c Lemaine, J. M. (1998). The sizes of human groups: An analysis of their distributions.
n D. Canter, J. C Jesuino, L. Soczka, 6c G. M. Stephenson (Eds.), Environmental social
psychology (s. 57-65). Dordrecht, Netherlands: Kluwer.
Deutsch,'M. (1973). The resoution of conflict: Constructive and destructive processes. New
Haven, CT: Yale Uni- versity Press.
Deutsch, M. (1990). Cooperation, conflict, and justice. n S. A. Wheelan, E. A. Pepitone, 6c V. Abt (Eds.),
Ad- vances infield theory (s. 149-164). Newbury Park, CA: Sage.
Deutsch, M. (1997, April). Comments on cooperation and prtjudicc reduction. Paper presented at
the symposium Reflections on 100 Yeas of Social Psychology, Yosemite National Park, CA.
Deutsch, M., 6c Collins, M. E. (1951). interracial housing: A psycholoical evaluation of a social
experiment. Min- neapoiis: University of Minnesota Press.
Deutsch, M., 6c Gerard, H. G. (1955). A study of normative and informational social influence upon
individual judgment Journal of Abnormal and Social Psychology, 51, 629-636.
Deutsch, M., & Krauss, R. M. (1960). The effect of threat upon imerpersonal bargairng. Journal of
Abnormal and Social Psychology, 61,181-189.
Deutsch, M., 6C Krauss, R. M. (1962). Studies of imerpersonal bargaining. Journal of Conflict
Resoution, 6,52-76.
Devine, D. J., Clayton, L. D., Dunford, B. B., Seying, R., 6c Pyce, J. (2001). Jury decision making: 45
years of empirical research on deliberating groups. Psychology, Public Policy, and Lavv, 7,622727.
Devine, P. G. (1989a). Automatic and controlled processes in prejudice: The roles of stereotypes and
personal beliefs. n A. R. Pratkanis, S. J. Breckler, & A. G. Greenwald (Eds.), Attitude structure
and function (s. 181-212). Hillsdale, NJ: Erlbaura.
Devine, P. G. (1989b). Stereotypes and prejudice: Their automatic and controlled components. Journal
of Personality and Social Psychology, 56,680-690.
Devine, P. G., 6c Elliot, A. (1995). Are raciai stereotypes really fading? The Princeton trilogy revisited.
Devine, P. G., Plant, E. A., Amodio, D. M., Hannon-Jones, E., & Vance, S. L. (2002). The regulation of
explicu and implicit race bias: The role of motivations to respond without prejudice. Journal of
222
Personality and Social Psychology, 82(5), 835-848.

Devos-Comby, L., & Salovey, P. (2002). Applyg persuasion strategies to alter HlV-relevant thoughts
and behavior. Review of General Psychology, 6, 287-304.
De Waal, F. B. M. (1995, March). Bonobo sex and society: The behavior of a close relative challenges
assumptions about male supremay in human evohtion. Scientific American, s. 82-88.
De Waal, F. B. M. (1996). Good natured: The origtns of right and vtrong in humans and other
animals. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Dickerson, C., Thibodeau, R., Aronson, E., & Miller, D. (1992). Using cognitive dissonance to encourage
water conservation. Journal af Applied Social Psychology, 22,841-854.
Diener, E. (1980). Deindividuation: The absence of self-awareness and self-regulation in group
members. in P. B. Paulus (Ed.), Psychology of group influence (s. 209-242). Hillsdale, NJ:
Erlbaum.
Diener, E., 6c Biswas-Diener, R. (2008). Happiness: Unlocking the mysteries of psycholoical
wealth. Boston: W- ley-Blackwell.
Diener, E., 6c Oishi, S. (2005). The nonobvious social psychology of happiness. Psycholoical lnquiry,
16,162-167.
Diener, E., 6c Seligman, M. E. P. (2004). Beyond money: Toward an economy of we-being.
Psycholoical Science in the Public Interest, 5,1-31.
Diener, E., 6c Wallbom, M. (1976). Effects of self-awareness on antinormative behavior. Journal of
Research in Personality, 10,107-111.
Dietz, P. D., 6c Evans, B. E. (1982). Pornographic imagery and prevalence of paraphilia. American
Journal of Psychiatry, 139,1493-1495.
Dijksterhuis, A. (2004). Think different: The merits of unconscious thought in preference development
and decision making. Journal of Personality and Social Psychology, 87, 586-598.
Dijksterhuis, A., Aarts, H., & Smith, P. K. (2005). The power of the subliminal: On sublirmnal persuasion
and other potential appUcations. n R. R. Hassn, J. S. Uleman, 6c J. A. Bargh (Eds.), The nevv
unconscious (s. 77-106). New York: Oxford University Press.
Dijkserhuis, A., & Aarts, H. (2002). The powcr of the suMimina/: On sblminaJ persuaston and other
potentlal applications. UnpubUshed manuseript
Dijkserhuis, A., & Nordgren, L F. (2005). A theory of unconscious thought. Vol. I, s. 95-109. University
of ^ Amsterdam.
Dijkserhuis, A., & .Nordgren, L. (2006). A theory of unconscious thought. Perspeetives on Psychological
Science,
], 95-109.
Dijkserhuis, A.. &r van Knippenberg, A. (1996). The knife that cuts both ways: Facilitated and inhibited
access * to traits as a result of stereotype aetivation. Joumal of Zxperimental Social
Psychology,
32,
271-288.
*
Dili, J. C., & Anderson. C. A (1995). Effects of frustration justification on hostile aggression. Aggressive
Behavi- r
or, 21, 359-369.
Dillon, S. (2009, 23 January). Study sees an Obama effect as lifting black test-takers. Nrvv York Times.
Dion, K. K., & Dion, K. L. (1993). Individualistic and collectivistic perspeetives on gender and the
cuitural cou text of love and intimacy. Joumal oj Social Issues, 49, 53-69.
Dion, K. K., & Dion, K. L. (1996). Cuitural perspeetives on romantic love. Personal Relationships, 3,517
Dion, K. L (2000). Group cohesion: From fields of forces" to mulddimensional construet. Group
Dynamics, 4,7-26,
Dion, K. L, & Dion, K. K. (1988). Romantic love: lndividual and cuitural perspeetives. In R. J. Stemberg &
M.
L. Bames (Eds.), The psychology of love (s. 264-289). New Haven, CT: Yale University Press.
Dion, K. L., & Dion, K. K. (1993). Gender and ethnocultural comparisons in styles of love. Psychology
ofWometL Quarterly, 17,463-473.
Dion, K., Berscheid, E., & Walster, E. (1972). What is beautiful is good .Journal of Personality and
Dionne, E. J. Jr. (2005, June 21). How Cheney fooled himself. Washington Post, p. A21.
Dix, T. (1993). Attributing disposidons to cbildren: An interacrional analysis of attribution in
223
soclization. Personality and Social Psychology Bulletin, 19,633-643.

Dobbs, M. (2008, June 22). Cool crisis management? Its a myth. Ask JFK. Washington Post, s. Bl, B4.
Dodge, K. A., 6r Schwartz, D. (1997). Social information processing mechanisms in aggressive behavior.
In D.
M. Stoff & J. Breiling (Eds.), Handbook of antisodal behavior (s. 171-180). New York: Wiley.
Dohrenvvend, B. (2006). Inventorying stressful life events as risk factors for psychopathology: Toward
resolution of the problem of intracategory variability. Psychological Bulletin, 132,477-495.
Doi, T. (1988). The anatomy of dependence. New York: Kodansha International.
Dollard.J. (1938). Hostility and fear in social life. Sodal Forces, 17,15-26.
Dollard, J., Doob, L., Miller, N., Mowrer, O. H., & Sears, R. R. (1939). Frustration and aggression. New
Haven, CT: Yale University Press.
Donuna, T., & Koch, K. (2002). Convenience and frequency of recycling: Implications for ineluding
textes in curbside recycling programs. Environment and Behavior, 34, 216-238.
Donnerstein, E. (1980). Aggressive erotica and violence against women. Journal of Personality and
Social Psycho- ogy, 39, 269-277.
Donnerstein, E., & Berkowitz, L. (1981). Victim reactions in aggressive erotic films as a Cactor in
violence against women .Journal of Personality and Social Psychology, 41, 710-724.
Donnerstein, E., & Donnerstein, M. (1976). Research in the control of interracial aggression. n R. G.
Green &
E. C. ONeal (Eds.), Perspeetives on aggression (s. 133-168). New York: Academic Press.
Donnerstein, E., & Unz, D. G. (1994). Sexual violence in the mass media. n M. Costanzo & S. Oskamp
(Eds.), Violence and the law (s. 9-36). Thousand Oaks, CA: Sage.
Donohue, J. & Wolfers, J. J. (2006). Uses and abuses of empirical evidence in the death penalty debate.
Stanford Law Review, 58, 791-845.
Dovidio, J. F. (1984). Helping behavior and altruism: An empirical and conceptual overview. In L.
Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 17, s. 361-427). New York:
Academic Press.
Dovidio, J. F., Evans, N., & Tyler, R. B. (1986). Racial stereotypes: The contents of their cognitive
representations. Joumal of Experimental Social Psychology, 22, 22-37.
Dovidio, J. F., & Gaertner, S. L (1996). AfBrmative aetion, unintentional racial biases, and intergroup
relations. Joumal of Social Issues, 52, 51-75.
Dovidio, J. F., Kawakami, K., & GaertneT, S. L (2002). Implicit and explicit prejudice and interracial
interaetion. Joumal of Personality and Social Psychology, 82, 62-68.
Dovidio, J. F., Piavin, J. A., Gaertner, S. L, Schroeder, D. A., & Clark, R. D., III. (1991). The arousal costre- ward model and the process of intervention. n M. S. Clark (Ed.), Review of personality and
social psychology (Vol. 12, s. 86-118). Newbury Park, CA: Sage.
Dovidio, J. F., Piavin, J. A., Schroeder, D. A., & Penner, L. A. (2006). The sodal psychology of
prosocial behavior. Mahwah, NJ: Erlbaum.
Draper, R. (2008). Dead certain. New York: Free Press.
Drigous, S. M., & Rusbult, C. E. (1992). Should I stay or should 1 go? A dependence model of breakups.
Journal of Personality and Soda! Psychology, 62. 62-87.
Drivng while black. (1999, March 15). U.S. News and World Repon, s. 72.
Droughts growing reach: NCAR study pomts to global warming as key facor (2005). The National Cemer
for Atmospheric Research. Retrieved on June 20, 2006, from: www.ucar.edu/news/releases/2005/drought_research.shtml
Drummond, T. (1999, June M). hs no just in New Jersey: Cops across the nation ofe\ search people
because of their race, a study says. Time, s. 61.
Duck, J.t Hogg, M., & Terry, D. (1995). Me, us, and them: Political identification and the third-person
effect in the 1993 Australian federal election. European Journal of Social Psychology, 25, 195215.
Duck, S. W. (1982). A typography of relationship disengagement and dissolution. In 5. W. Duck (Ed.),
Personal relationships i: Dissohing pcrsonal rclationships (s. 1-32). London: Academic Press.
Duck, S. W. (1994a). Mecmingfl relationships: Talfcing, sense, and relating. Thousand Oaks, CA: Sage.
Duck, S. W. (1994b). Stratagems, spoils, and a serpents tooth: On the delights and dilemmas of
personal r ela tionships. In B. H. Spitzberg & W. Cupach (Eds.), The dark side of interpersonai
communication (s. 3-24). Hiti- sdale, NJ: Erlbaum.
Duck, S. W.f & Pittman, G. (1994). Social and personal relationships. in M. L. Knapp <Sr G. R. Miller
(Eds.), Handbook of interpersonai communication (2nd ed., s. 676-695). Thousand Oaks, CA:
Sage.
224
Duke, the ex-Nazi who would be govemor. (1991, November 10). New York Times, s. 1, 26.
Dunbar, R., &c Barret, L. (Eds.). (2007). Oxford handbook of evolutionary psychology. New York: Oxford
Univer- sity Press.
Dunn, E, Aknin, L., & Norton, M. (2008). Spending money on others promotes happiness. Science, 319,
1687-1688.
Dunn, E. W., Wilson, T. D., & Gilbert, D. T. (2003). Locadon, locadon, location: The misprediction of
satisfaction in housing lotteries. Personality and Social Psychology Bulletin, 29,1421-1432.
Dunning, D., & Perretta, S. (2002). Automatidty and eyewimess accuracy: A 10- to 12-second rule for
distinguishing accurate from inaccurate positive identifications. Journal of Applied Psychology,
87, 951-962.
Dunning, D., c Stem, L. B. (1994). Distinguishing accurate from inaccurate eyewitness identifications
via inqu- iries about decision processes. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 818835.
Durik, A., & Haxackiewicz, j. (2007). Different strokes for different folks: How individual interest
tnoderates the effects of situational factors on task interest. Journal of Educational Psychology,
99,597-610.
During blackout, fewer crimes than on a typicai NYPD day. (2003, August 16). Retrieved from
www.wnbc.com/ncws/2409267/detail.html
Dutton, D. G., fir Aron, A. P. (1974). Some evidence for heightened sexual attraction under conditions of
high arudety. Journal of Personality and Social Psychology, 30, 510-517.
Duval, T. S., & Silvta, P. J. (2001). Self~awareness and causal attributions: A dual-systems theory.
Boston: Kluwer Academic.
Duval, T. S., & Silvia. P. J. (2002). Self*awareness, probability of improvement, and the self-serving bias.
Journal of Personality and Social Psychology, 82,49-61.
Duval, T. S., & Wicklund, R. A. (1972). A theory of objeetive self-awareness. New York: Academic
Press.
Dweck, C. S. (1999). Self~theories: Their role in motivation, personality, and development.
Philadelphia; Psychology Press.
Dweck, C. S. (2006). Mindsefc The new psychology of success. New York: Random House.
Dweck, C. S., Chiu, C., & Hong, Y. (1995). Implicit theories and their role in judgments and Teactions: A
worid from two perspeetives. Psycholoical lnquiry, 6, 267-285.
Eagly, A. H. (1987). Sex differences in sodal behavior A social-role interpretation. Hillsdale, NJ:
Erlbaum.
Eagly, A. H. (1994). On comparing women and men. Feministti and Psychology, 4, 513-522.
Eagly, A. H. (1995). The Science and politics of comparing women and men. American Psychologist,
50,145-158.
Eagly, A. H. (1996). Differences between women and men: Their magnitude, practical importance, and
political meaning. American Psychologist, 51,158-159.
Eagly, A. H., Ashmore, R. D., Makhijani, M. G., & Longo, L. C. (1991). What is beautiful is good, but: A
meta- analytic reYiew of research on the physical attractiveness stereotype. Psycholoical
Bulletin, 110,109-128.
Eagly, A. H., & Chaiken, S. (1975). An attribution analysis of communicator characteristics on opinion
change: The case of communicator attractiveness. Journal of Personality and Sodal Psychology,
32,136-244.
Eagly, A. H., & Chaiken, S. (1993). The psychology of attitudes. Fort Worth, TX: Harcourt Brace.
Eagly, A. H., &c Crowley, M. (1986). Gender and helping behavior: A meta-analyc review of the social
psyeho- logical literatre. Psycholoical Bulletin, 100, 283-308.
Eagly, A. H., & Diekman, A. B. (2003). The malleability of sex differences n response to changing social
roles. In L. G. Aspinwall & U. M. Saudinger (Eds.), A psychology of human strengths:
Fundamental quesions andfuture directions for a positive psychology (s. 103-115).
Washington, D.C.: American Psychological Association.
Eagly, A. HL Diekman, A. B., Johannesen-Schmidt, M. C., & Koenig, A. M. (2004). Gender gaps in
sociopoli- cal attiudes: A social psychological analysis. Journal of Personality and Social
Eagly, A. H. Johannesen-Schmidt, M. C, & van Engen, M. L. (2003). Transformational, transacdonal, and
las- sez-faire leadership styles: A meta-analysis comparing women and men. Psychological
Bulletin, 129,569-59;
Eagly, A. H., & Karau, S. J. (2002). Role congruity theory of prejudice toward female leaders.
Psychological Re. view, 109, 573-598.
225
Eagly, A. H., Karau, S. j., & Makhijani, M. G. (1995). Gender and the effectiveness of leaders: A metaanalysis Psychological Bulletin, 117, 125-145.
Eagly, A. H., & Koenig, A. M. (2006). Social role theory of sex differences and similarities: Implicauon for
prosocial behavior. n K. Dindia & D. J. Canary (Eds.), Sex differences and similarities in
communication (2nd ed., s. 161-177). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Eagly, A. H., & Steffen, V. J. (1986). Gender and aggressive behavior: A meta-analytic review of the
social psychological literatre. Psychological Bulletin, 100, 309-330.
Eagly, A. H., & Steffen, V. J. (2000). Gender stereotypes s tem from the distribution of women and men
into social roles. in C. Sangot (Ed.), Stereotypes and prejudice: Essential readings (s. 142-160).
Phikdelphia: Psychology Press.
Eagly, A. H., & Wood, W. (1991). ExpUining sex differences in social behavior: A meta-analytic
perspeetive. Personality and Social Psychology Bulletin, 17,306-315.
Eargle, A., Guerra, N., & Tolan, P. (1994). Preventing aggression in inner-city children: Small group
training to change cognitions, social skills, and behavior. Joumal of Child and Aolescent Group
Therapy, 4, 229-242.
Ebbesen, E., Duncan, B., Sr Konecni, V. (1975). Effects of content of verbal aggression: A feld
experimenL Joumal of Experimental and Social Psychology, 11,192-204.
Eberhardt, J. L., Goff, P. A., Purdie, V. J., & Davies, P. G. (2004). Seeing black: Race, erime, and visual
processing. Joumal of Personality and Sodal Psychology, 87,876-893.
Educators for Social Responsibity. (2001). About the Resolving Conflict Creatively Program. Retrieved
from www.esmartonal.org/about-rccp.html
Edwards, H. (1973, July). The black athletes: 20th-century gladiators in white America, Psychology
Today, s. 43-52.
Edwards, K., & Smith, E. (1996). A disconfirmation bias in the evaluation of arguments. Joumal of
Egan, L. C, Santos, L. R., & Bloom, P. (2007). The origins of cognitive dissonance: Evidence from children
and monkeys. Psychological Science, 18, 978-983.
Ehrtinger, J., Gilovich, T., & Ross, L. (2005). Peering into the bias blind spot: Peoples assessments of
bias in themselves and others. Personality and Social Psychology Bulletin, 3, 680-692.
Eibl-Eibesfeldt, l. (1963). Aggressive behavior and ritualized fighng in animals. n J. H. Masserman (Ed.),
Science and psychoanalysis: Vol. 6. Violence and war (s. 8-17). New York: Grune & Stratton.
Eibl-Eibesfeldt, l. (1975). Ethology: The biology of behavior. New York; Holt, Rinehart & Winston.
Eisenberg, N., & Fabes, R. A (1991). Prosocial behavior and empathy: A multimethod developmental
perspeetive. in M. S. Clark (Ed.), Review of personality and social psychology (Vol. 12, s. 3461). Newbury Park, CA: Sage.
Eisenberg, N., Spinrad, T. L., & Sadovsky, A. (2006). Empathy-related responding in children. In M. Killen
& J. G. Smetana (Eds.), Handbook of moral development (s. 517-549). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Eisenstat, S. A., & Bancroft, L (1999). Domestic violence. New EnglandJoumal of Medicine, 341, 886892.
Ekman, P. (1965). Communication through nonverbal behavior A source of information about an
interpersonal relationship. In S. S. Tomkins & C. E. Izard (Eds.), Affcct, cognition, and
personality (s. 390-442). New York: Springer-Verlag.
Ekman, P. (1993). Facial expression and emotion. American Psychologist, 48,384-392.
Ekman, P.t & Davidson, R. J. (Eds.). (1994). The nature of emotion: Fundamental questions. New
York: Oxford University Press.
Ekman, P.. & Friesen, W. V. (1969). The repertoire of nonverbal behavior: Categories, origins, usage, and
coding. Semiodca, 1, 49-98.
Ekman, P., & Friesen, W. V. (1971). Constants aeross cultures in the fece and emotion. Joumal of
Personality and Social Psycholog, 17,124-129,
Ekman, P,, & Friesen, W, V. (1975). Unmasking theface. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hail.
Ekman, P., Friesen, W. V., OSullivan, M., Chan, A., Diacoyanni-Tarlatzis, I., Heider, K., et al. (1987).
Univer- sals and cuitural differences in the jadgments of facial expressions of emotions. Joumal of
226
Hkman, P., O'Suivan, M., & Matsumoto, D. (1991). Confusions about contentin the judgment of facial
expres* sion: A reply to Contempt and the relavity thesis." Motivation and Emotion, 15, 169-176.
Elenbein, H. A., & Ambady, N. (2002). On the universality and cultural specificity of emoton
recognition: A meta-analysis. Psycholoical Bulletin, 128, 203-235.
Ellin, A. (2000, September 17). Dad, do you think l look too fat? New York Times, s. 7.
Elliot, J. (1977). The power and pathology of prejudice. in P. Zimbardo & F. Ruch (Eds.), Psychology and
life (9U ed.). Glenview, IL: Scott, Foresman.
Ellis, J. (2002). Fcmnding brothers. New York: Vintage.
Ellis, A. P. J., Porter, C. O. L. H., & Wolverton, S. A. (2008). Leaming to work together: An examination of
tran- sacdve memory system development in teams. n V. 1. Sessa & M. London (Eds.), Worh
group leaming: Understanding, improving and assessing how groups leam in organizations
(s. 91-115). New York: Erlbaum.
Ellsworth, P. C. (1994), William James and emotion: s a century of fame worth a century of
misunderstanding? Psycholoical Review, 101, 222-229.
EUsworth, P. C., & Mauro, R. (1998). Psychology and law. n D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Lindzey (Eds.),
The handbook of social psychology (4th ed., Vol. 2, s. 684-732). New York: McGraw-Hill.
Emery, N. J, & Clayton, N. S. (2005). Animal cognidon. in. J. J. Bolhuis (Ed.), Behavior of animais:
Mechanisms, function, and evolution (s. 170-196). Malden, MA: Blackwell.
Englich, B., & Mussweiler, T. (2001). Sentencing under uncertainty: Anchoring efects in the courtroom.
Journal of Applied Sodal Psychology, 31,1535-1551.
Epley, E., & Huff, C. (1998). Suspicion, affective response, and education benefit as a result of deception
in psychology research. Personality and Social Psychology Bulletin, 24, 759-768.
Epley, N., & Gilovich, T. (2004). Are adjusanents insufficient? Personality and Social Psychology
Bulletin, 30, 447-460.
Epley, N.t & Gilovich, T. (2005). When effortful thinking influences judgmental anchoring: Differendal
effects of forewaming and incenives on self-generated and extemally provided anchors. Journal of
Behavioral Decision Making, 18,199-212.
Eron, L D. (1982). Parent-child interaction, television violence, and aggression of children. American
Psycholo- gist,37,197-211.
Eron, L D. (1987). The development of aggressive behavior from the perspeetive of a developing
behaviorism. American Psychologfat, 42, 425-442.
Eron, L. D. (2001). Seeing is believing: How viewing violence alters atdtudes and aggressive behavior. In
A. C. Bohart & D. J. Sdpek (Eds.), Constructive and destruetive behavior: Implications for
family, school, and society (s. 49-60). Washington, DC: American Psycholoical Associadon.
Eron, L D., Huesmann, L. R., Lefkowitz, M. M., & Walder, L. O. (1996). Does television violence cause
aggression? n D. F. Greenberg (Ed.), Criminal careers (Vol. 2, s. 311-321). Aldershot, England:
Dartmouth.
Esser, J. K., & Lindoerfer, J. S. (1989). Groupthink and the space shuttle Challenger accident: Toward a
quand- tative case analysis. Journal of Behavioral Decision Making, 2, 167-177.
Estrada-Hollenbeck, M & Heatherton, T. F. (1998). Avoiding and aileviang guilt through prosocial
behavior. n J. Bybee (Ed.), Guilt and childrcn (s. 215-231). San Diego, CA: Academic Press.
European Commissioa (2007). Decision-making in the Top 50 Publicly Quoted Companies.
Retrieved
September
3,2008,
from
europa.eu.int/comm/employmejt_socia/women_men_stats/out/measures_out438_en.htm.
Fabrigar, LR..& Petty, R. E. (1999). The role of affecdve and cognitive bases of atdtudes in susceptibilicy
to af- fecdvely and cognidvely based persuasion. Personality and Social Psychology Bulletin,
25,363-381.
Fabrigar, L. R., Priester, J. R., Petty, R. E., & Wcgener, D. T. (1998). The impact of attltude accessibility
on ela- boradon of persuasive messages. Personality and Social Psychology Bulletin, 24, 339352.
False Confessions (2006).
Accessed onjune
9,2006,
from: www
.innocence
project
.org/causes/falseconfessions.php
Farhi, P. (2006, Jan. 21). Deluge shuts down post blog; ombudsmans column had sparked profane
responses. Washington Post (p. A08).
Farhi, P. (2006, Jan. 21). Deluge shuts down Post blog. Wdshington Post, p. A08.
Fazio, R. H. (1990). Muldple processes by which atdtudes guide behavior: The MODE model as an
integradve framework. in M. P. Zanna (Ed.), Advances tn experimental social psychology (Vol.
23, s. 75-109). San Diego, CA: Academic Press.
Fazio, R. H., & Olson, M. A. (2003). Implicit measures in social cognidon research: Their meaning and
uses. An- mtal Review of Psychology, 54, 297-327.
227
Fazio, R. H., Jackson, J. R., Dunton, B. C., & Wiiams, C. J. (1995). Variabilicy in automadc acdvadon as
an unobtrusive measure of racial atdtudes: A bona fide pipeline? Journal of Personality and
Federal Bureau of Investigation (2009). Headline arehives Retrieved on march 10,2009 from
http://www.fbi.gov/pa- ge2/jan09/ucr_statisucs011209.html.
Feeney ,J. A., & Holler, P. (1990). Attaehment siyle as a predictor of adult romantic relationships. Journal
of Per- sonality and Social Psychology, 58, 281-291.
Feeney. J. A., & Holler. P. (1996). Adult attaehment. Thousand Oaks, CA: Sage.
Feeney. J. A.. Noller, P., & Roberts, N. (2000). Attaehment and close relationships. n C. Hendrick & S. S.
Hen. drick (Eds.), Close relationships: A sourcebook (s. 185-201). Thousand Oaks, CA: Sage.
Feeney, M. (2005, October 25). Rosa Parks, civil rights icon, dead at 92. Boston Globe, s. Al, B8.
Fehr, B. (1994). prototype-based assessment of laypeoples views oflove. Personal Relationships,
1,309-331,
Fehr, B. (2001). The life eyele of friendship. n C. Hendrick & S. S. Hendrick (Eds.), Close relationships: A
sour* cebook (s. 71-82). Thousand Oaks, CA: Sage.
Fehr, B., & Russell.J. A. (1991). The concept of love viewed from a prototype perspeetive. Journal oj
Fein, S., McCloskey, A. L., & Tomlinson, T. M. (1997). Can hejury disregard at information? The use of
suspicion to reduce the prejudicial effects of pretrial publicity and inadmissable tesrimony.
Personality and Sacla! Psychofogy Bulletin, 23, 1215-1226.
Feingold, A. (1990). Gender differences in effects of physical attractiveness on romantic attraction: A
comparison aeross five research paradigms. Journal oj Personality and Social Psychology,
59,981-993.
Feingold, A. (1992a). Gender differences in mate seleetion preferences: A test of the parental
investment model Psychological Bulletin, 112, 125-139.
Feingold, A. (1992b). Good-looking people are not what we think. Psychological Bulletin, , 304-341.
Feld, S. L. (1982). Social structural determinants of similarity among associates. American
Sociological Revieyv, 47,797-801.
Feldman-Summers, S., & Kiesler, S. B. (1974). Those who are number two try harder The effect of scx on
attributions of causalicy. Joumal of Personality and Social Psychology, 38,846-855.
Femlee, D. H. (1995). Fatal attractions: Affection and disaffeetion in intimate relationships. Journal of
Social and Personal Reltionships, 12, 295-311.
Femlee, D. H. (1998a). Be careful what you vvish for 0": A quantitative and qualitative investigation of
ital attractions. * Personal Relationships, 5, 235-253.
Femlee, D. H. (1998b). Fatal attracons: Contradicdons in indmate reladonships. In j. H. Harvey (Ed.),
Perspeetives on loss: A sourcebook (s. 113-124). Philadelphia: Brunner/Mazel.
Femlee, D. H., Sprecher, S., & Bassin, E. (1990). The dissolution of intimate relationships: A hazard
model. Sodal Psychology Quarterly, 53,13-30.
Fenigstein, A, Scheier, M. F., & Buss, A. H. (1975). Public and private self-consciousness: Assessment
and theory. Joumal oj Consulting and Clinical Psychology, 43,522-527.
Femald, J. L. (1995). nterpersonal heterosexism. n B. Iott & D. Maluso (Eds.), The sodal psychology oj
inter- personaf diserimination (s. 80-117). New York: Guilford Press.
Ferris, T. (1997, Apr 14). The wrong stuff. New Yorkcr, s. 32.
Feshbach, N. D. (1978, March). Empathy training: Ajield study in affeetive education. Paper
presented at the mee- cings of the American Educaonal Research Association, Toronto, Ontario,
Canada.
Feshbach, N. D. (1989). Empathy training and prosocial behavior. n J. Groebel & R. A. Hinde (Eds.),
Aggressi- on and war: Their biological and social bases (s. 101111). New York: Cambridge
University Press.
Feshbach, N. D. (1997). Empathythe ormative years: lmplicaons for clinical practice. n A. C. Bohart
& L. S. Greenberg (Eds.), Empathy reconsidered: New direetions in psychotherapy (s. 33-59).
Washingcon, DC: American Psychological Association.
Feshbach, N. D., & Feshbach, S. (1969). The relationship between empathy and aggression in two age
groups. Developmental Psychology, 1,102-107.
Feshbach, S. (1971). Dynamics and morality of violence and aggression: Some psychological
considerations. American Psychologist, 26, 281-292.
Festinger, L. (1954). A theory of social comparison processes. Human Relations, 7,117-140.
Festinger, L (1957). A theory of cognitive dissonance, Stanford, CA: Stanford University Press.
Festinger, L., & Aronson, E. (1960). The arousal and reduedon of dissonance in social contexts. n D.
Cartwright & A. Zander (Eds.), Group dynamics (s. 214-231). Evanston, IL: Row & Peterson.
Festinger, L., & Carlsmith, J. M. (1959). Cognitive cotsequences of forced compliance. Joumal of
Abnormal and Sodal Psychology, 58, 203-211.
228
Festinger, L, 6r Maccoby, N. (1964). On resistance to persuasive Communications. Joumal of

Fesdnger, L., Riecken, H. W., & Schachter, S. (1956). When propheeyfails. Mitneapois: University of
Minnesota Press.
Festinger, L., Schachter, S., & Back, K. (1950). Social pressures i ninforma groups: A study of human
factors in housing. New York: Harper.
Festinger, L., & Thibaut. J. (1951). interpersonai communication in small groups. Journal of Abnormal
Fiedler, F. (1967). A theory of (eadcrship effectiveness. New York: McGraw-Hill.
Fiedler, F. (1978). The contingency model and the dynamics of the leadership process. In L. Berkovnu
(Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 11, s. 59-112). OTando, FL: Academic
Press.
Fiedler, K. (2000). lllusory correlations: A simple associative algorithm provides a convergent account of
see- mingty divergent paradigms. Revievv of General Psychology, 4, 25-58.
Fiedler, K., Walther, E.. & Nickel, S. (1999). Covariacion-based attribution: On the ability to assess
multiple co- variations of an effect. Personality and Social Psychology Bulletin, 25, 607-622.
Fincham, F. D., Bradbury, T. N., Arias, I., Byme, C. A., & Kamey, B. R. (1997). Marital violence, marital
distress, and attributions. Journal of Family Psychology, 11, 367-372.
Fine, G. A., & Elsbach, K. D. (2000). Ethnography and experimem in social psycholoical theory building:
Tac- tics for integrating qualitative eld data with quantitative lab data. Journal ofExperimental
Sacla! Psychology, 36, 51-76.
Fink, B., & Penton-Voak, L (2002). Evolutionary psychology of facial attractiveness. Current Directions
tn Psycholoical Science, II, 154-158.
Finney, P. D. (1987). When consent Information refers to risk and deception: lmplications for social
research. Journal of Social Behavior and Personality, 2, 37-48.
Fischer, R., & ChaJmers, A. (2008). Is opdmism universal? A meta-analytical investigadon of optimism
levels a- ross 22 nations. Personality and individual Differences, 45,378-382.
Fischhoff, B. (2007). An eariy history of hindsight research. Sodal Cognition, 25,10-13.
Fishbein, M., Chan, D., OReilly, K., Schnell, D., Wood, R., feeker, C., & Cohn, C. (1993). Factors
influencing gay mens atdtudes, subjective norms. and intendons with respect to performing sexual
behaviors. Journal of Applied Social Psychology, 23, 417-438.
Fisher, J. D., & Fisher, W. A. (2000). Theoreical approaches to individual-level changes in HIV risk
behavior. n J, L Peterson & C. C. DiCiemente (Eds.), Handbook of HIV prevention (s. 3-55). New
York: Kluwer Aca- demic/Plenum Press.
Fisher, R. P., r Schreiber, N. (2007). lmerview protocols to improve eyewimess memory. n M. P. Toglia,
J. D. Read, D. F. Ross, & R. C. L. Lindsay (Eds.) The handbook of eyevvitness psychology, Vol 1:
Memory for events (s. 53-80). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Fisher, W. A., & Barak, A. (2001). Internet pomography. A social psycholoical perspective on Internet
sexuality. Journal of Sex Research, 38, 312-323.
Fiske, S. T. (1989b). Interdependence and stereotyping: From the lahoratory to the Supreme Court
(and bach). Ad- dress presented at the annual meeng of the American Psycholoical Associadon,
New Orleans.
Fiske, S. T., & Depret, E. (1996). Control, interdependence, and power Understanding social cognition in
its social contejct. European Review of Social Psychology, 7,31-61.
Fiske, S. T., & Taylor, S. E. (1991). Social cognition (2nd ed.). New York: McGraw-Hill.
Flanagan, C. A., Bowes, J. M.,Jonsson, B., Csapo.B., &c Sheblanova, E. (1998). Ties thatbind: CorreUtes of
ado lescents' civic commitments in seven countries. Journal of Social Issues, 54,457-475.
Fletcher, G. J. O., Reeder, G. D., & Bull, V. (1990). Bias and accuracy in attitude attribution: The role of
attributional complexity. Journal of Experimental Social Psychology, 26, 275-288.
Fletcher, G. J. O., & Ward, C. (1988). Attribudon theory and processes: A cross-cultural perspective. n M.
H. Bond (Ed.), The cross-cultural challenge to social psychology (s. 230-244). Newbuty Park, CA:
Sage.
Flowers, M. L. (1977). A lab test of some implicadons of Janiss groupthink hypothesis. Jouma] of
Fointiat, V., Grosbras, J-M., Michel, S., & Somat, A. (2001). Encouraging young aduits to drive carelutty.
The use of the hypocrisy paradigm. Promoring Public Health, Chambety (France), May, 10-12.
Folkman, S., & Moskowitz, J. T. (2000). The context matters. Personality and Social Psychology Bulletin,
26, I5-I5I.
Forer, B. R. (1949). The foilacy of personal validation: A ciassroom demonstration of gullibitity. Journal of
Forgas, J. P. (1995). Mood and judgment: The Affect tnfusion Model (A1M), Psycholoical Bulletin, 117,3966.
229
Forgas, J. P., & Bower, G. H. (1987). Mood eects on person-perception judgments. Journal of
Frster, J., Liberman, N., & Friedman, R. (2007). Seven principles of goal activation: A systemadc
approach to distinguishing goal primng from priming of non-goal constructs. Personality and
Sodal Psychology Revievv, 11(3), 211-233.
Forster, J., Liberman, N., & Higgins, E. T. (2005). Accessibility from active and fulfied goals. Journal o/
xperi- mental Social Psychology, 41,220-239.
230
Forsterling, F. (1989). Models of covariation and attribution: How do they relate to the analogy of
analysis ot variance? Joumal oj Personality and Social Psychology, 57, 615-625.
Forsyth, D. R. (2000). One hundred years of group research: ntroduetion to the speeial issue. Group
Dynamics
4,3-6.
Fountan, J. W. (1997, May 4). No fare. Washington Post, p. F.
Fouts, G., & Burggraf, K. (1999). Television situation comedies: Female body images and verbal
reinforcements.
Sac Roles, 40, 473-479.
Fox, C. (2006). The availability heuristic in the classroom: How soliciting more criticism can boost your
course ratings. Judgment and Decision Making, , 86-90.
Frager, R. (1970). Conformity and anticonformity in japan. Joumal oj Personality and Social
Psychologyt 15
203-210.
Fraidin, S. N. (2004). When is one head betler than two? Imerdependent information in group decision
making. Orgctnizational Behavior and Human Decision Processes, 93,102-113.
Fraiey, R. C. (2002). Attaehment stabity from infaney to adulthood: Meta-analysis and dynamic
modeling of developmental mechanisms. Personality and Social Psychology Reriew, 6,123151.
Faley, R. C., & Shaver, P. R. (2000). Adult romantic attaehment: Theoretical developments, emerging
controversies, and unanswered questions. Review oj General Psychology, 4,132-154.
France: An event not hallovved. (2001, November 1). New York Times, p. A4.
Frank, J. D. (1978). Psychotherapy and the human predicament: A psychosodal approach (P. E.
Dietz, Ed.). New York: Schocken Books.
Frank, R. H. (1999). Lccury jever. Why moneyjails to satisfy even in an era ojsuccess. New York:
Free Press.
Franklin, B. (1900). The autobiography oj Benjamin Franklin (J- Bigelow, Ed.). Philadelphia:
UppincotL (Origi- nally published 1868)
Franklin, K. (2000). Antigay Behaviors Among Young Adults. Joumal oj interpersonal violence, vol. 15.,
339-362
Frazier, P. A., & Cook, S. W. (1993). Correlates of distress following hetetosexual reladonship dissolution.
Joumal oj Social and Personal Relationships, 10, 55-67.
Fredrickson, B. L., Roberts, T., NoII, S. M., Qulnn, D. M., & Twenge, J. M. (1998). That swimsuit becomes
yo- u: Sex differences n self-objecdflcation, restrained eang, and math performance. Joumal oj
Freedman, j. L (1965). Long-term behaviorai effects of cognitive dissonance. Journal ofEzpertmental
and Social Psychology, i, 145-155.
Freeman, J., & Watson> B (2006). An application of Stafford and Warr's reconceptuaisation of deterrence
to a group of redivist drink drivers. Acddent Analysis 6 Prevention, 38,462-471.
Freud. S. (1930). Civilizfltion and its discontents (J. Riviere, Trans.). Londom Hogarth Press.
Freud, S. (1933). New introduetory lectures on psychoanalysis. New York: Norton.
Fried, C., &r Aronson, E (1995). Hypocrisy, misattribution, and dissonance reducon: A demonstration of
dissonance in the absence of aversive consequences. Personality and Social Psychology
Bulletin, 21,925-933.
Friedldn, N. (2004). Social Cohesion. Annual Review ojSociology, 30,409-425.
Friedman, L (1977). Sex-role stereotyping in the nrns media: An annototed bibliography. New York:
Garland Press.
Friedman, T. (2002). Longitudes and attitudes: Bxploring the world after September 11.
NewYork: Farrar, Straus & Giroux.
Frijda, N. H. (1986). The emoons. Cambridge: Cambridge University Press.
Frodi, A. (1975). The effect of exposure to weapons on aggressive behavior from a cross-cultural
perspeetive. International Joumal oj Psychology, 10, 283-292.
Fukuyama, F. (1999). The great disruptlon: Human nature and the reconstitution of social
order. Ne w York: Free Press.
Fulero, S. M. (2002). Afterword: The past, presene, and future of applied pretrial publicity research. Law
and Human Behavior, 26,127-133.
Futnento, M. (1997, September 12). Why we need a new war on weight USA V/eekend, s. 4-6.
Funder, D. C. (1995). On the accuracy of personality judgments: A realistic approach. Psychological
231
Review, 102, 652r-670.

Funder, D. C., & Colvin, C. R. (1988). Friends and strangers: Acquaintanceship, agreement, and the
accuracy of personality judgment. Joumal of Personality and Social Psychology, 55,149-158.
Fumham, A. (1993). Just world beliefs in twelve sodedes. Journal of Social Psychology, 133, 317-329.
Fumham, A., & Gunter, B. (1984). Just world beliefs and attitudes toward the poor. British Joumal of
Sodal
Fumham, A., & Mak, T. (1999). Sex-role stereotyping in television commercials: A review and
comparison of fourteen studies done on ve connents ver 25 years. Scc Roles, 41,413-437.
Fumham, A., &r Procter. . (1989). Beliefs tn a just world: Review and critique of the individual difference
literatre. Britisi Journal of Social Psychology, 28, 365-384.
Fury, G., Carlson, E. A., & Sroufe, L. A. (1997). Childrens Tepresenations of auachmem relationships in
family drawings. Child Development, 68, 1154-1164.
Gabriel, S., 6c Gardner, W. L. (1999). Are there his and hers' types of interdependence? The
implicatms of gender differences in collective versus relational interdependence for affect,
behavior, and cognition. Journal of Personality and Social Psychology, 77, 642-655.
Gaertner, S. L, MannJ. A-, Dovidio, J. F., 6c Mrrell, A. J. (1990). How does cooperation reduce intergroup
bias? Journal of Personality and Social Psychology, 59, 692-704.
Galati, D'., Miceli, R., 6c Sim, B. (2001). Judging and coding facial exptession of emotions in congenitally
blind children. International Journal of Behavioral Development, 25, 268-278.
Galinsky, A. D., Mussweilcr, T., 6c Medvec, V. H. (2002). Disconnecting outcomes and evaluations: The
role of negotiator focus. Journal of Personality and Social Psychology, 83,1131-1140.
Gailese, V., Fadiga, L., Fogassi, L, & Rizzolatti, G. (1996). Action recognition in the premotor cortex.
Brain, 119(2), 593-609.
Gailliot, M., 6c Baumeister, R. (2007). The physiology of willpower: Linking blood glucose to self-control.
Personality and Social Psychology Revievv, 11,303-327.
Gallup, G. (1997). On the rise and fail of self-conception in primates. in J. G. Snodgrass 6c R. L.
Thompson (Eds.), The self across psychology: Self-recognition, self-awareness, and the
self concept (s. 73-82). New York: New York Academy of Sciences.
Gallup, G. G-, Jr., Anderson, J. R., 6c Shillito, D. J. (2002). The rairror test, in M. Bekoff & C. Ailen (Eds.),
Cogniti- ve animab Empirical and theoretical perspectives on animal cognition (s. 325333). Cambridge, MA: MT Press.
Gangestad, S. W. (1993). Sexual selectiot and physical attractiveness: ImplicacLons for mating
dynamics. Human Nature, 4, 205-235.
Gangestad, S. W., 6c Buss, D. M. (1993). Pathogen prevalence and human mate preferences. Ethology
and Soci- obiology, 14, 89-96.
Gao, G. (1993, May). An investigadon oflove and intimacy in romantic relationships in China and
the United States. Paper presented at the annual conference of the International Communication
Associadon, Washington, DC.
Gao, G. (1996). Self and other A Chinese perspective on interpersonai relationships. n W. B. Gudykunst,
S. Ting-Toomey, 6c T. Nishida (Eds.), Communication tn personal relationships across
cultures (s. 81-101). Thousand Oaks, CA: Sage.
Gao, G., 6c Gudykunst, W. B. (1995). Attribudonal confidence, perceived similarity, and network
involvement in Chinese and European American romantic relationships. Communication
Quarterly, 43,431-445.
Garcia, L T.. 6c Milano, L. (1990). A content analysis of erodc videos. Journal of Psychology and
Human Sexua- lity, 3, 95-103.
Garda, S., Stinson, L, lckes, W. J., Bissonnette, V., 6c Briggs, S. (1991). Shyness and physical
attractiveness in mixed-sex dyads. Journal of Personality and Social Psychology, 61,35-49.
Garcia, S. M. Weaver, K., Moskowitz, G. B. t 6c Darley, J. M. (2002). Crowded minds: The implicit
bystander effect. Journal of Personality and Social Psychology, 83, 843-853.
Garda-Marques, L, & Hamilton, D. L (1996). Resolving the apparent discrepancy between the
incongruency effect and the expectancy-based illusory correlation effect: The TRAP model. Journal
of Personality and Social Psychology, 71, 845-860.
Gadner, W., 6t Gabriel, S. (2004). Gender differences in relational and collective interdependence:
Implications for self-views, sodal behavior, and subjective well-being. In A. H. Eagly, A. E. Beall, 6c
R.J. Stemberg (Eds.), The psychology of gender (2rd ed., s. 169-191). New York: Guilford Press.
Gardner, W., 6c Knowles, M. L (2008). Love makes you real: Favorite television characters are perceived
as "real" in a social facihtanon paradigm. Social Cognition, 26,156-168.
Gardner, W. L, & Gabriel, S. (2004). Gender differences in relational and collective interdependence:
232
Implica- tions for self-views, social behavior, and subjective well-being. in A. H. Eagly, A. E. Beall, 6c
R. J. Stemberg (Eds.), Psychology of gender (2nd ed., s. 169-191). New York: Guilford.
Gardner, W. L, Pickett, C. L., 6c Brewer, M. B. (2000). Social exclusion and selective memory: How the
need to belong influences memory for social events. Personality and Social Psychology Bulletin, 26,
486-496.
Garfinkle, H. (1967). Studies in ethnomethodology. Englewood Cliffc, NJ: Prentice Hail.
Gates, H. L, Jr. (1995, October 23). Thirteen ways of looking at a black man. New Yorfeer, s. 56-65.
Gavanski, I., 6c Hoffman, C. (1987). Awareness of influences on ones own judgments: The roles of
covariation detection and attention. Journal of Personaltty and Social Psychology, 52,453-463.
Gawronski, B. (2003). lmplicational schemata and the correspondence bias: On the diagnostic value of
situaao- nally cotstrained behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 84,11541171.
GavvTonski, B. (2003b). On difficul questions and evident answers: Dispositional infcrence from roleconstrai ncd behavior. Personality and Social Psychology Bulletin, 29, 1459-1475.
Gawronski, B., & Bodenhausen, G.V. (2006). Associative and propositional processes in evaluation; An
integrative review of implicit and explici attitude change. Psychological Bulletin, 132(5), 692731.
Geen, R. G. (1989). Akemative conceptions of social facilitation. n P. B. Paulus (Ed.), Psychology of
group frf- luence (2nd ed., s. 15-51). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Geen, R. G. (1994). Television and aggression: Recent developments in research and theory. n D.
Zillmann, ] Bryant, & A. C. Huston (Eds.), Media, children, and thefamily: Social scientific,
psychodynamic, and clinical perspeetives (s. 151-162). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Geen, R. G. (1998). Aggression and antisocial behavior. n D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Undzey (Eds),
The handbook of sodal psychology (4th ed., Vol. 2, s. 317-356). New York: McGraw-Hill.
Geen, R. G., & Quanty, M. (1977). The catharsis of aggression: An evaluation of a hypothesis. in L.
Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 10, s. 1-36). New York:
Academic Press.
Geen, R. G., Stonner, D., & Shope, G. (1975). The facilitation of aggression by aggression: A study in
response inhibition and disinhibition. Journal of Personality and Social Psychology, 31, 721-726.
Geiselman, R. E., & Fisher, R. P. (1989). The cognitive interview technique for vietims and witnesses of
erim*. n D. C. Raskin (Ed.), Psychological methods in crimina! investigarton and evidence (s. 191215). New York- Sprmger-Verlag.
Geitemeier, T., & Schulz-Hardt, S. (2003). Preference-consistent evaluation of information in the hidden
profile paradigm: Beyond group-Ievel explanations for the dominance of shared information in group
decisions Joumal of Personality and Social Psychology, 84,322-339.
Geller, E. S. (2002). The challenge of inereasing proenvironmental behavior. In R. B. Bechtel & A.
Churchman (Eds.), Handbook of environmental psychology (s. 525-540). New York: Wiley.
Gemmill, G. (1989). The dynamics of scapegoating in small groups. Small Group Behavior, 20, 406418.
Gentile, D. A, Anderson, C. A., Yukawa, N., Saleem, M., Um, K. M., Shibuya, A., etal, (in press). The
effects of prosocial video games on prosodal behaviors: International evidence from correlational,
longitudinal, and experimental studies. Personality and Social Psychology Btdletin.
Gentile, D. A, & Gentile, J. R. (2008). Violent video games as exemplary teachers: A conceptual analysis.
Journal ofYouth and Adolescence, 37(2), 127-141.
George.J. M. (1990). Personality, affect, and behavior in groups. Joumal of Applied Psychology,
75,107-116.
Geraerts, E., Schooler, J., Merckelbach, H., Jelicic, M., Hauer, B., & Ambadar, Z. (2007). The reality of
recovered memories: Corroborating continuous and discontinuous memories of childhood sexual abuse.
Gerard, H. B. (1953). The effect of different dimensions of disagreement on the communication process
in small groups. Human Relations, 6, 249-271.
Gerard, H, B.( & Mathevvson, G. C. (1966). The effects of severity of initiadon on liking for a group: A
replica- on. Joumal of Experimental Social Psychology, 2, 278-287.
Gerard, H. B., Wilhelmy, R. A, & Conolley, E. S. (1968). Conformity and roup size. Joumal of
Gerbner, G., Gross, L., Morgan, M., Signorielli, N., &c Shanahan, J. (2002). Growing up with television:
Culdva- tion processes. In J. Bryant & D. Zillmann (Eds.), Media effects: Advances in theory and
research (s. 43-67). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Gerdes, E. P. (1979). College students reactions to social psychological experiments involving
233
deception. Journal of Social Psychology, 107,99-110.

Gergen, K. J., Gergen, M. M., & Barton, W. H. (1973, July). Deviance in the dark. Psychology Today, s.
129-130.
Gerin, W., Chaplin, W., Schwartz, J. E., Holland, J., Alter, R., Wheeler, R-, Duong, D., & Pickering, T. G.
(2005). Sustained blood pressure inerease after an acute stressor: The effects of the 11 September
2001 attack on the New York City World Trade enter. Joumal of Hypertension, 23, 279-84.
Gervey, B. M., Chiu, C, Hong, Y., & Dweck, C. S. (1999). Differential use of person information in decisi ons about guilt versus innocence: The role of implicit theories. Personality and Social
Ghiselin, M. T. (1996). Differences in male and female cognitive abilides: Sexual seleetion or division of
labor? Behaviorai and Brain Sciences, 19, 254255.
Gibbons, F. X. (1978). Sexual standards and reactions to pomography: Enhancing behaviorai consistency
through self-focused attention. Joumal of Personality and Social Psychology, 36,976-987.
Gibbons, F. X., Eggleston, T. J., & Benthin, A. C. (1997). Cognitive reactions to smoking relapse: The
recipro* cal reladon between dissonance and self-esteem. Joumal of Personality and Social
Gibbons, F. XM Gerrard, M., & Cleveland, M. J. (2004). Perceived discrimination and substance use in
African Amcrican parents and their children: A panel study. JaumaI oj Personality and Social
Psychology, 86, 517-529. www.obesity.org/subs/fastfacts/obcsity_what2.shtml.
Gibbs, N., & Roche, T. (1999, December 20). The Columbine tapes. Time, s. 154.
Gifford, R. (1991). Mapping nonverbal behavior on the interpersonal circle. Journal oj Personality and
Gifford, R. (1994). A lens-mapping framework for understanding the encoding and decoding of
interpersonal dispositions in nonverbal behavior. Joumal oj Personality and Social Psychology,
66, 398-412.
Gigerenzer, G. (2000). Adaptive thinking: Rationality in the real world. Oxford: Oxford University
Press.
Gigerenzer, G. (2008). Why heuristics work. Perspeetives on Psychological Science, 3, 20-29
Gilbert, D. (2008). Stumbling on happiness. New York; Vintage.
Gilbert, D. T. (1989). Thinking lightly about others; Automatic components of the social inference
process. in j. S. Uleman & J. A. Bargh (Eds.), Unintended thought (s. 189-211). New York: Guilford
Press.
Gilbert, D. T. (1991). How mental systems believe. American Psychologist, 46,107-119.
Gilbert, D. T. (1993). The assent of man: Mental representation and the control of belief. n D. M. Wegner
& J. W. Pennebaker (Eds.), The handbook oj mental control (s. 57-87). Englewood Cliffs, NJ:
Prentice Hail.
Gilbert, D. T. (1998a). Ordinary personology. In D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Lindzey (Eds.), The
handbook oj sodal psychology (4th ed., Vol. 2, s. 89-150). New York: McGraw-Hill.
Gilbert, D. T. (1998b). Speedmg with Ned: A personal view of the correspondence bias. InJ. M. Darley & J.
Coo- per (Eds.), Attribution and social interaetion (s. 5-36). Washington, DC: American
Psychological Association.
Gilbert, D. T. (2006). Stumbling on happiness. New York: Knopf.
Gilbert, D. T. (2007). Stumbling on happiness. New York: Vintage.
Gilbert, D. T., Ebert, E. J. (2002). Decisions and Revisions: The Affective Forecasting of Changeable
Outcomes. Joumal oj Personality and Social Psychology. Copyright 2002 by the American
Psychological Association, Inc. 2002, Vol. 82, No. 4, 503-514.
Gilbert, D. T., Giesler, R. B., r Morris, K. A. (1995). When comparisons arise. Journal of Personality
and Sodal Psychology, 69, 227-236.
Gilbert, D. T., <Sx Hixon, J. G. (1991). The trouble of thinking: Aetivation and applications of
stereocypical beliefs. Joumal oj Personality and Social Psychology, 60, 509-517.
Gilbert, D. T., & Jones, E. E. (1986). Perceiver-induced constraint: Interpretations of self-generated
reality. Journal oj Personality and Sodal Psychology, 50, 269-280.
Gilbert, D. T., & Malone, P. S. (1995). The correspondence bias. Psychological Bulletin, 117, 21-38.
Gilbert, D. T., 6x Osbome, R. E. (1989). Thinking backward: Some curable and incurable consequences
of cognitive busyness. Journal oj Personality and Social Psychology, 57,940-949.
Gilbert, D. T., & Wilson, T. D. (2007). Prospection: Experiencing the future. Science, 317,1351-1354.
Gilbert, D. T., Pelham, B. W., & Krull, D. S. (1988). On cognitive busyness: When person perceivers meet
persons perceived. Joumal of Personality and Social Psychology, 54, 733-740.
Gilbert, G. M. (1951). Stereocype persistence and change among college students. Joumal oj
Abnormal and Social Psychology, 46, 245-254.r
234
Gilbert, M. (2000, August 18). Spice of life. Boston Globe, s. D, D8.

Gilbert, S. J. (1981). Another look at the Milgram obedience studies: The role of the gradated series of
shocks. Personality and Sodal Psychology Bulletin, 4,690-695.
Gilligan, J. (1996). Violence: Our deadly epidemic and its causes. New York: Putnam.
Gilovich, T. (1991). How we Jmow w hat isnt so: The Jallrility oj human reasoning in everyday lije.
New York: Free Press.
Gilovich, T., & Griffn, D. W. (2002). lncroduction: Heuristics and biases, now and then. In T. Gilovich, D.
W. Griffn, & D. Kahneman (Eds.), Heuristics and biases: The psychology oj intuitive judgment
(s. 1-18). New York: Cambridge University Press.
Gilovich, T., Medvec, V. H., & Chen, S. (1995). Commission, omission, and dissonance reduetion: Coping
with regret in the Monty Hail problem. Personality and Sodal Psychology Bulletin, 21,182-190.
Gilovich, T., & Medvec, V. H. (1995). The experience of regret: What, when, and why. Psychological
Review, 102, 379-395.
Gilovich, T., & Savitsky, K (2002). Like goes with like: The role of representativeness in erroneous and
pseudos- denfc beliefs. in T. Gilovich, D. W. Griffn, <Sr D. Kahneman (Eds.), Heuristics and
biases: The psychology oj intuitive Judgment (s. 617-624). New York: Cambridge University
Press.
Girl bom to Japans princess. (2001, December 1). New Yorh Times, s. 8.
Girotto, V.,Ferrante, D., Pighin, S., & Gonzalez, M. (2007). Postdecisional counterfactual thinking by
actorsand readers. Psychological Science, 18, 510-515.
Giscombe. C., & Lobel, M. (2005). Explaining disproportionately high rates of adverse birdi outcomes
atnon African Americans: The impact of stress, racism, and related factors in pregnancy.
Psycholoical
Bulleti'
131,662-683.
.
Gladue, B. A., Boechier, M., & McCaul, K. D. (1989). Hormonal response to competition in human males
Av gressive Behavior, 15, 409-422.
GladweU, M. (1997, May 19). The sports taboo. New Yorker, s. 50-55.
Gladwell, M. (2004, January 12). Big and bad: How the S.U.V. ran ver automotive safety. New Yorker,
s. 28 '
Gladwell, M. (2005, January 12). Big and bad: How the S.U.V. ran ver automotive safety, The Ne w
Yorker
Glass, D. C. (1964). Changes in liking as a means of reducing cognitive discrepancies between selfesteem and aggression. Journal of Personality, 32, 531-549.
Gleick, E. (1997, April 7). Planet Earth about to be reeyeled. Your only chance to surviveleave with us.
Tfme s. 28-36.
Glick, P., & Fiske, S. (2001). An ambivalent allian.ee: Hostile and benevolent sexism as complementary
jusfift- cations for gender inequality. American Psychologist, 56, 109-118.
Global warming: Frequendy asked questions." National Oceanic and Atmospheric Administration
National
dimatic
Data
enter.
Retrieved
on
November
4,
2008,
from
www.ncdc.noaa.gov/oa/climate/globalwar- ming.html#q3.
Goddard, B. (2006). God on our side. TheHill.com. Retrieved September 7, 2008, from thehill.com/bengod- dard/god-on-our-side-2006-06-08.html
Goethals, G. R., & Darley, J. M. (1977). Social comparison theory: An attributional approach. InJ. M. Suls
& R. L Miller (Eds.), Social comparison processes: Theoretical and empirical perspecdves (s.
259-278). Washing- ton, DC: Hemisphere/Halsted.
Goethals, G. R, & Reckman, R. F. (1973). The Perception of Consistency in Attitudes, Journal of
Experimental Social Psychology 9, 6, 491-501, Nov 73.
Goffrnan, E. (1959). Presentation of elfin everyday life. Garden City, NY: Anchor/Doubleday.
Gold, J, A., Ryckman, R. M., & Mosley, N. R. (1984). Romantic mood induetion and attraction to a
dissimilar other Is love blind? Personality and Social Psychology Bulletin, 10,358-368.
Goldberg, P. (1968, April). Are women pejudiced against women? Trans-Action, s. 28-30.
Goldinger, S. D., Kleider, H. M., Azuma, T., & Beike, D. R. (2003). Blaming the netim" under memory
load Psycholoical Science, 14, 81-85.
Goldstein, J. H., & Arms, R. L. (1971). Effect of observing athletic contests on hostility. Sociometry, 34,
83-90
Goldstein, N. J., Cialdini, R B., & Griskevicius, V. (2008). A room with a viewpoint: Using social norms to
motivate environmental conservation in hotels. Journal of Consumer Research, 35, 472-482.
Goleman, D. (1982, January). Make-or-break resolutions. Psychology Today, s. 19.
Good, C., Aronson, J., & Harder, J. (2007). Problems in the pipeline: Womens achievement in
235
high-level math courses. Journal of Applied Developmenta Psychology, 29, 17-28.
Good, C., Aronson, J., & Harder, J. (2008). Problems in the pipeline: Womens achievement in high-level
math courses. Journal of Applied Developmenta Psychology, 29,17-28.
Good, C Aronson, J., & Inzlicht, M. (2003). Improving adolescents standardized test performance: An
intervention to reduce the effects of stereotype threat. Journal of Applied Developmenta
Goode, E. (1999, February 9). Arranged marriage gives way to courtship by mail. New York Times, p.
D3.
Goode, E. (2000, February 15). When women fnd love is fatal. Ncw York Times, s. F ff.
Goodwin, D.K. (2006) Team of Rivals. New York: Simon & Schuster
Goodwin, R (1999). Personal relationships across cultures. New York: Roudedge.
Gopaul-McNicol, S. A. A. (1987). A cross-cultural study of the effects of modeling, reinforcement, and
color meaning word associadon on doll color preference of black preschool children and white
preschool children m New York and Trinidad. Dtssertation Abstracts International, 48, 340-341.
Gosseu, J. L, & Byme, S. (2002). Click here: A content analysis of Internet rape cites. Gender and
Society, 16, 689-709.
Graham, J., Koo, M., & Wilson, T. D. (in press). Conserving energy by inducing people to drive less.
Journal of Applied Social Psychology.
Granberg, D., & Bartels, B. (2005). On being a lone dissenter. Journal of Applied Social Psychology,
35, 1849-1858.
Granberg, D., & Brown, T. (1989). On affect and cognidon in polides. Social Psychology Quarterly,
52,171-182.
Gray, S. (2004, March 30). Bizarre hoaxes on restaurants trigger lawsuits. WaJI Street Journal,
Retrieved on June 5, 2006, from online.wsj.com/article__print/SB108061045899868615.html.
Graziano, W. G., Habashi, M. M., Sheese, B. E., & Tobin, R. M. (2007). Agreeableness, empady, and
helping: A person situadon perspective. Journal of Personality and Social Psychology, 93,
583-599
Graziano, W. G., Jensen-Campbell, L. A., & Finch, J. F. (1997). The self as a mediaor between personality
and adjustment. Joumal of Personality and Social Psychology, 73, 392-404.
Graziano, W. G., Jensen-Campbell, L. A., Shebilske, L. J., & Lundgren, S. R. (1993). Social influence, sex
differences, and judgments of beauty: Putting the interpersonal back in interpersonal attraction.
Greenberg, J., & Musham, C. (1981). Avoiding and seeking self-focused attention. Joumal of Research
in Personality, 15, 191-200.
Greenberg, J., & Pyszczynski, T. (1985). The effect of an overheard slur on evaluations of the target: How
to spread a social disease. Joumal of Experimental Social Psychology, 21, 61-72.
Greenberg-, J., Pyszczynski, T., & Paisley, C. (1984). The role of extrinsic incentives in the use of test
anxiety as an anticipatory attributional defense: Playing it cool when the stakes are high. Joumal of
Greenberg, J., Pyszczynski, T., & Solomon, S. (1982). The self-serving attributional bias: Beyond selfpresenta- tion. Joumal of Experimental Social Psychology, 18, 56-67.
Greene, D., Stemberg, B., & Lepper, M. R. (1976). Ovejustification in a token economy. Joumal of
Greenfeld, L A., & Henneberg, M. A. (2001). Alcohol involvement in erime. Alcohol Research and
Health, 25, 20-32.
Greenwald, A. G., r Banaji, M. R. (1995). mplicit social cognition: Attitudes, self-esteem, and
stereotypes. Psychological Review, 102,4-27.
Greenwald, A. G., McGhee, D. E., & Schwartz, J. L. K. (1998). Measuring individual differences in implicit
cog- nion: The implicit Association Test. Joumal of Personality and Social Psychology, 74,14641480.
Greenwald, A. G., Nosek, B. A., & Banaji, M. R. (2003). Understanding and using the implicit Association
Test:
I. An improved scoring algothm. Joumal of Personality and Social Psychology, 85(2), 197-216.
Greenwald, A. G., & Ronis, D. L (1978). Twenty years of cognitive dissonance: Case study of the
evolution of a theory. Psychological Revievv, 85, 53-57.
Grcenvvald, A. G., Spangenberg, E. R., Pratkanis, A. R., & Eskenazi, J. (1991). Double*blind tests of
subliminal self-help audiotapes. Psychological Science, 2,1X9-122.
Greitemeyer, T., & Schulz-Hardt, S. (2003). Preference-consistent evaluation of information in the hidden
pro- ftleparadigm: Beyond group-level explanations for the dominance of shared information in
group decisions. Joumal of Personality and Social Psychology, 84, 322-339.
236
Griffin, D., & Kahneman, D. (2003). Judgmental heuristics: Human strengths or human weaknesses? In L.
G. Aspinwall & U. M. Staudinger (Eds.), A psychology of human strengths: Fundamental
questions and future di- reetionsfor a positive psychology (s. 165-178). Washington, DC:
American Psychological Association.
Griffn, D. W., Gonzalez, R., <Sr Varey, C. (2001). The heuristics and biases approach to judgment under
uncertainty. In A. Tesser & N. Schwarz (Eds.), Blochwell handbook of social psychology:
Intraindividual processes (s. 127-133). Oxford, England: Blackwell.
Griffn, D. W., & Ross, L (1991). Subjective construal, sodal inference, and human misunderstanding. In
L. Berko- witz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 24, s. 319-359). San
Diego, CA: Academic Press.
Griffm, E., & Sparks, G. G. (1990). Friends forever: A longitudinal exploration of intimacy in same-sex
pairs and platonic pairs. Joumal of Social and Personal Relationships, 7, 29-46.
Griffrtt W, Veitch R (1971) Hot and crowded: influences of population density and temperature on
interpersonal affeetive behavior. Joumal of Personality and Social Psychology. 1971 Jan;
17(l):92-8.
Guagnano, G. A., Stem, P. C., & Dietz, T. (1995). influences on attitude-behavior relationships: A natural
experiment with curbside recycling. Environment and Behavior, 27,699-718.
Gudykunst, W. B. (1988). Culture and intergroup processes. n M. H. Bond (Ed.), The cross-cultural
challenge to social psychology (s. 165-181). Newbury Park, CA: Sage.
Gudykunst, W. B., Ting-Toomey, S., & Nishida, T. (1996). Communication in personal relationships
aeross cultures. Thousand Oaks, CA Sage.
Guerin, B. (2993). Social facilitation. Cambridge: Cambridge University Press.
Guimond, S. (1999). Attitude change during college: Normative or informationai social influence? Social
Psycho- logy of Education, 2, 237-261.
Guisinger, S., & Blatt, S. J. (1994). ndividuality and relatedness: Evolution of a fundamental dialeet.
American Psychologist, 49, 104-111.
Guy, S. M., Devine, D. J., & Whitney, D. J. (1995). A meta-analysis of cohesion and performance: Effects
of level of analysis and task interdependence. Small Groups Research, 26, 497-520.
Gustafson, R. (1989). Frustration and successful vs. unsuccessful aggression: A test of Berkowitzs
compledon hypothesis. Aggressive Behavior, 15, 5-12.
237
................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)..........................................................1
TIMOTHY D. WLSON .................................................................1
238
ROBIN M. AKERT .......................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler..................................................................................4
Balarken.................................................................................21
239
Teekkr..................................................................................26
240
BALANTILAR...........................................................................40
241
SOSYAL ETKNN GC.............................................................47
242

Gereksinimi..............................................................................61
S....................................76
243
ebk yk SSSfifS..................................................................126
m : *.......................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi.........................................................................183
244
mmm..................................221
:hdt....................................392
^ps...................................................................................397
la I.....................................135
n i........................................................................................135
245
lli..........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?...............................................................................56
rrr ^.......................................................................................94
r*--1=-* sas^s#.............................................................105
246
Hagestad, G. O., S Smyer, M. A. (1982). Dissolving long-term relationships: Pattems of divorcing in

middl llS n S. w. Duck (Ed.), Personal relationships: Vol. 4. Dissolving personal
relationships (s. 155-188) UnJ9
Academic Press.
'
ytaidt.J. (2006). The happiness hypothesis: Finding modem truth in ancient uisdom. Ne w y0rk:
4
Basic Books- Haidt, J., & Keltner, D. (1999). Culture and facial expression: Open-ended methods find
more faces auT dient of recognition. Cognition and Emotion, 13, 225-266.
*
Halberstadt, J. B & Levine, G. L. (1997). Effects of reasons analysis on the accuracy ofpredictmg
basketbol!
Unpublished manuscript, ndiana University.
'
Halberstadt, J. B., & Rhodes, G. (2000). The attractiveness of nonface averages: mplications for an
evoludonar*^ explanation of the attractiveness of average faces. Psycholoical Science, 1J, 285289.
Hail, E. T. (1969). The hidden dimension. Garden City, NY: Doubleday.
Halpem, D., Benbovr, C., Geaty, D., Gur, R., Hyde, J & Gemsbache, M. (2007). The Science of sex
differences S in science and mathemacs. Psycholoical Science in the Public nterest, 8(1), 151.
Hamilton, D. L (1970). The stracture of personality judgments: Comments on Kuusinens paper nd
funher
evM
dence,
Samdinarian
Journal
of
Psychology,
11,
261-265.
;!f
s^
Hamilton, D. L (W81). Illusory correlation as a basis for stereotyptag. ta D. L. Hamilton (Ed.),
Cognlhve proces- :> ses in stercolypmg and intergroup behavior (s. 563-571). Hillsdale, NJ:
Erlbaum.
.
.
Hamilton, D. L., & Gifford, R. K. (1976). fflusoty corelation in interpersonai perception: A cognitive
basis of stereotypic judgments. Journal of Experimcntal Social Psychology, 12,392-407.
Hamilton, D. L., & Sherman, S. J. (1989). Hhsory correlations: mplications for stereotype theory
and research.
n D. Sar-Tal, C. F. Graumann, A. W. Kruglanski, & W. Stroebe (Eds.), Stereotypes and prejudice:
Changlm 3 conceptions (s. 59-82). New York: Springer-Verlag.
Hamilton, D. L, Stroessner, S., & Mackie, D. M. (1993). The influence of affect on sereotyping: The
case of illusory correlations. n D. M. Mackie & D. L. Hamilton (Eds.), Affect, cognition, and
stereotyping: Interactive 4 processes in group perception (s. 39-61). San Diego, CA: Academic
Press.
*
Hamilton, V. L, Sanders, J., & McKearney, S. J. (1995). Orientations tovrard authority in an
authoritarian State; 5 Moscow in 1990. Persondlity and Social Psychology Bulletin, 21, 356-365.
Hamilton, W. D. (1964). The genecal evolution of social behavior. Journal of Theoretical Biology,
7,1-52,
Hanm, M. (1999). Co for the goal: A champion's guide to winning in soccer and life. New
York: HarpeCoUins Haromond.J. R., & Fletcher, O.J.O. (1991). Attachment styles and relationship
satisfaction in the development of elose relationships. Ne Zealand Journal of Psychology,
20,56-62.
Han, S., & Shavitt, S. (1994). Persuasion and culture: Advertising appeals in individualistic and
collectfvistic so- cieries. Journal o/E*perimenta! Social Psychology, 30,326-350.
Haney, C., Banks, C, & Zimbardo, P. (1973). nterpersonai dynamics in a simulated prison.
International Journal o/Criminology ani Penology, 1,69-97.
Hansen, C. H., & Hansen, R. D. (1988). Finding the face in the crowd: An angry superiority effect.
Journal ofPerienality emi Social Psychology, 54,917-924.
Hansen, E. M., Kimble, C. E., & Biers, D. W. (2000). Actors and observers: Divergent attributions of
constrained unfriendly behavior. Sodal Behavior and Personality, 29,87-104.
Hansson, R. O., St Slade, K. M. (1977). Almism toward a deviant in a city and small town. Journal of
Applied Social Psychology, 7. 272-279.
Harackievvia, J. M. (1979). The effects of reward conngeney and performance feedback on
intrinsic modvad- on. Journal of Personality and Social Psychology, 37,1352-1363.
Harackiewicz, J. M. (1989). Performance evaluadon and intrinsic motivation processes: The effects
of achievement orientaon and resvards. n D. M. Buss &t N. Cantor (Eds.), Personality
247
psychology: Recent trenis ani emerging directions (s. 128-137). New York: Springer-Verlag.
Harackiewicz,J. M., Durik, A. M., &r BarTon, K. E. (Eds.). (2005). Muldple goals, optimal
motivation, and the it- ' telopment o/ interest, New York: Cambridge University Press.
Harackietticz.J. M., & lliot, A.J. (1993). Achievement goals and intrinsic motivation. Journal of
Personality and
Harackiewicz, J. M., & Elliot, A. J. (1998). The joint effects of target and purpose goals on intrinsic
motivation:
A mediaotal analysis. Personality and Social Psychology Bulletin, 24, 675-689.
248
Harackiewicz, J. M.. Manderlink, G., & Sansone, C. (1984). Rewarding pinba wizardry: Effects of
evaluation and cue value on intrinsic imerest. Joumal oj Personality and Social Psychology, 47,
287-300.
Hardin, C. D., & Higgins, E. T. (Eds.). (1996). Shared reality: How social verijication mahes the
subjective objective. New York: Guilford Press.
Hardin, G. (1968). The tragedy of the commons. Science, 162,1243-1248.
Hare, A. P. (2003). Roles, relationships, and groups in organizations: Some conclusions and
recommendations. Small Group Research, 34, 123-154.
Hare, B., & Tomasello, M. (2005). Human-like social skills in dogs? Trends in Cognitive Sciences, 9(9),
439-444.
Hari tos-Fatouros, M. (1988). The official torturer A leaming model for obedience to the authority of
violence. Joumal of Applied Social Psychology, 18,1107-1120.
Harmon-Jones, E., Brehm, J. W., Greenberg, J., Simon, L., & Nelson, D. E. (1996). Evidence that the
producti- on of aversive consequences is not necessary to create cognitive dissonance. Joumal of
Harmon-Jones, E., Harmon-Jones, C., Feam, M., (2008) Action orientation, relative eft frontal cortical
aetivation, and spreading of akematives. A test of the Action based Model of Dissonance.
Harmon>Jones, E., & Winkielman, P. (Eds.). (2007). Social neuroscience: ntegrating biological and
psychological explanations of sodal behavior. New York: Guilford.
Harries, K. D., &r Stadler, S. J. (1988). Heat and violence: New findings from Dallas feld data, 1980-1981.
Journal of Applied Social Psychology, 18,129-138.
Harrigan, J. A, &r OConndl, D. M. (1996). How do you feel when feeling arrnous? Facial displays of
anxiety. Personality and ndividual Differences, 21, 205-212.
Harris, B. (1986). Reviewing 50 years of the psychology of social issues. Joumal oj Social Issues, 42,1-20.
Harris, C. R. (2003). A review of sex differences in jealousy, ineluding self-report data,
psychophysiological responses, interpersonal violence, and morbid jealousy. Personality and
Social Psychology Revievv, 7,102-128.
Harris, C. R., & Pashler, H. (2004). Attention and the processing of emotional words and names: Not so
spedal after ali. Psychological Science, 15,171-178.
Harris, M. B. (1974). Mediators between frustration and aggression in a field experimem. Joumal oj
Experimen- tal and Social Psychology, 10,561-571.
Harris, M. B., Benson, 5. M., &r Hail, C. (1975). The effects of confession on altruism. Joumal of Social
Harris, M. B., & Perkins, R. (1995). Effects of distraetion on interpersonal expectancy effects: A social
interaetion test of the cognitive busyness hypothesis. Social Cognition, 13,163-182.
Harris, P.t Griffn, D., & Murray, S. (2008). Testing the limits of optimistic bias: Event and person
moderators in a multilevel framework. Joumal of Personality and Social Psychology, 95,12251237.
Harrison, J. A, &r Wells, R. B. (1991). Bystander effects on tnale helping behavior: Social comparison and
diffusion of responsibility. Representative Research in Social Psychology, 19, 53-63.
Hart, A. J. (1995). Nacurally^curring expectation effects. Joumal o/Personaliiyarc Social Psychology,
68,109-115.
Hart, D., & Damon, W. (1986). Developmentai trends in self-understanding. Social Cognition, 4,388-407.
Harter, S. (1993). Causes and consequences of low self-esteem in children and adolescents. n R. F.
Baumeister (Ed.), Self-esteem: The puzzle oflow self-regard (s. 87-116). New York: Plenum.
Harter, S. (2003). The development of self-representations during childhood and adolescence. n M. R.
Leary & J. P. Tangney (Eds.), Handbook oj sel/ and identity (s. 610-642). New York: Guilford Press.
Hartstone, M., & Augoustinos, M. (1995). The minimal group paradigm: Categorization into two versus
three groups. Zuropean Joumal oj Social Psychology, 25,179-193.
Hartup, W. W., & Laursen, B. (1999). Relationships as developmentai contexts: Retrospective themes
and con- tetnporary issues. n W. A. Collins & B. Laursen (Eds.), Relationships as developmentai
contexts: Minnesota Symposia on Child Psychology (Vol. 30, s. 13-35). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Hartup, W. W., & Stevens, N. (1997). Friendships and adaptation in the life course. Psychological
Bulletin, 121, 355-370.
Harvey, J. H. (1995). Odyssey of the heat' The searchfor closeness, intimacy, and love. New York:
Freeman.
Harvey, J. H., Flanary, R., & Morgan, M. (1986). Vivid memories of vivid loves gone by. Joumal of
Personal and Sodal Relationships, 3, 359-373.
Harvey, J. H., Orbuch, T. L, & Weber, A L. (1992). The convergence of the attribution and accounts
concepts in the study of close relationships. in J. H. Harvey, T. L. Orbuch, & A. L. Weber (Eds.),
Attributions, accounts, and close relationships (s. 1-18). New York: Springer-Verlag.
249
Hassebrauck, M., & Buhl, T. (1996). Three-dimensional love. Joumal of Social Psychology, 136,121-122.
Hassin, R. R., Aarts, H., Eitam, B., Custers, R., & Kleiman, T. (in press). Non-consdous goal pursuit and
the effortful control of behavior. n E. MorseUa, P. M. Gollwitzer & J. A. Bargh (Eds.), The
psychology of action (Vol. 2). New York: Oxford University Press.
Hassn, R. R., Uleman, J. S., & Bargh, J. A. (Eds.) (2005), The new unconscious. New York: Oxford
University pt :?
Hastie. R-, & Pennington, N. (2000). Explanation-based decision making. In T. Connolly & H. R. Arkes
(Ed V Judgment and decision making: An interdisciplinary reader (2nd ed., s. 212-228). Ne
w York: Cambridge Um* versity Press.
Hastie, R., Penrod5. D., & Pennington, N. (1983). inside thejury. Cambridge, MA: Harvard University
Press ^
Hastie, R. (2008). Whats the story? Explanacions and nanratives in civil jury decisions. n B, H. Bomten
R ]_ Wiener, R. Schopp, & S. L. Willborn (Eds,), CMljuries and civil justice: Psychological and
legal perspcctbe$ (s. 23-34). New York; Springer.
.|
Hatfleld, E. (1988). Passionate and companionate love. In R. J. Stemberg & M. L. Bames (Eds.), The
psycholimS of love (s. 191-217). New Haven, CT: Yale University Press.
J
Hatfeld, E., Cacioppo, J. T., & Rapson, R. L. (1993). Emotional contagion. New York: Cambridge
University Pkm
Hatfeld, E., & Rapson, R. L. (1993). Love, sex, and intimacy: Their psychology, biology, and
history. New Yort HarperCollins.
.
Hatfleld, E., & Rapson, R. L (1996). Love and sex Cross-cultural perspeetives. Needham Heights,
MA: Allyn & Bacon 'i
Hatfield, E., & Rapson, R. L. (2002). Passionate love and sejcual desire: Cuitural and historical
perspeetives n' A. L. Vangelisti, H. T. Reis, &t M. A. Fitzpatrick (Eds.), Stability and change in
relationships (s. 306-324) New York: Cambridge University Press.
Hatfield, E., & Sprecher, S. (1986). Measuring passionate love in intimate relationships. Joumal
ojAdolescence
9,383-410.
Hatfeld, E., & Sprecher, S. (1995). Men's and women's preferences in marital partnere in the United
States, Rus : sia, andjapan. Journal of Cross-Cultural Psychology, 26, 728-750.
Hatfield, E., & Walster, G. W. (1978). A new look at love. Readitvg, MA: Addison-Wesley.
Hatoum, I. J., & Belle, D. (2004). Mags and abs: Media consumption and bodily concems in men. Sex
Roles, J] 397-407.
Haugtvedt, C. P., & Wegener, D. T. (1994). Message order effects in persuasion: An attitude strength
perspeetive. Joumal of Consumer Research, 21, 205-218.
Hays, C. L. (2003, June 5). Martha Stevart indieted by U.S. on obstrucon. New York Times, s. Al, C4.
Hazan, C., & Shaver, P. (1987). Romantic love conceptualized as an attaehment process. Joumal of
Hazan, C., & Shaver, P. (1994a). Attaehment as an organizational framework for research on close
relationships Psychological lnquiry, 5, 1-22.
Hazan, C & Shaver, P. (1994b). Deeper into attaehment theory. Psychological lnquiry, 5, 68-79,
Hazelwood, J. D-, & Olson, J, M. (1986). Covariation information, causal questioning, and interpersonal
behavior. Joumal of Experitnental Social Psychology, 22, 276-291.
Hebl, M., Foster, J Bigazzi, j., Mannix, L., & Dovidio, J. (2002). Formal and interpersonal discriminaonA field study of bias toward homosetual applicants. Personality and Social Psychology
Bulletin, 28,815-825.
Heckhausen,J & Schulz, R. (1995). A life-span theory of control. Psychological Revlev, 102, 284-304.
Hedge, A., & Yousif, Y. H. (1992). Effects of urban size, urgeney, and cost on heipfuiness. Joumal of
Cross-Cul- tural Psychology, 23,107-115.
Hedges, L. V., & Nowell, A. (1995). Sex differences in mental test scores, variability, and numbers of
high-scoring individuals. Science, 269, 41-45.
Heider, F. (1944). Social perception and phenomenal causality. Psychological Reviev, 51, 358-374.
Heider, F. (1958). The psychology of interpersonal relations. New York: Wiley.
Heine, S., Proulx, T., & Vohs, K. (2006). The meanng tnaintenance model: on the coherence of social
motivations. Personality and Social Psychology Revievf, 10, 88-110.
Heine, S. J. (2008). Cuitural psychology. New York: Norton.
Heine, S. J., Kitayama, S-, & Lehman, D. R. (2001). Cuitural differences in self-evaluation: Japanese
readily ac- cept negative self-relevant information. Joumal of Cross-Cultural Psychology,
32,434-443.
250
Heine, S. J Lehman, D. R., Peng, K., & Greenholtz, J. (2002). What's wrong with cross-cultural
comparisons of subjective Likert scales?: The reference-group effect. Joumal of Personality
andSocial Psychology, 82,903-918.
Heine, S. J., Takemoto, T., Moskalenko, S., Lasaleta, J &c Henrich.J. (2008). Mirrors in the head:
Cuitural variation in objeetive seif-awareness. Personality and Social Psychology Bulletin.
34, 879-887.
Helgeson, V. S. (1994). Long-distance romantic relationships: 5ex differences in adjustment and
breakup. Personality and Social Psychology Bulletin, 20, 254-265.
Helgeson, V. S. (2003). Cognitive adaptation, psychological adjustment, and disease progression anong
angioplasty patents: 4 years later. Health Psychology, 22,30-38.
Helgeson, V. S & Cohcu, S. (1996). Social support and adjvtstsnent lo esnaetr. Reconciling
descripvi'tft, cotrela- tional, and intervention research. Health Psychology, 15,135-148.
Helgeson, V. S., & Fntz, H. L. (1999). Cogtiave adaptation as a predictor of new coronary evcnts after
percuta- neous transluminal coronary angioplasty. Psychosomalic M edicine, 61, 488-495.
Helgeson, V. S., & Mickelson, K. D. (.1995). Motives for social comparison. Personality and 5ociai
Psychology Bitiktin, 21, 1200-1209.
Henderlong, J., & Lepper. M. R. (2002). The effects of praise on childrens intrinsic motivation: A review
and synthesis. Psycholoical Bulletin, 128, 774-795.
Henderson-King, E., &r Nisbett, R. E. (1996). Anti-black prejudice as a function of exposure to the
negative behavior of a single black person. Journal of Personality and Social Psychology, 71, 654664.
Henley, N. M. (1977). Body politics: Power, sex, and nonverbal communication. Englewood Cliffs,
NJ: Prentice Hail.
Henningsen, D., Henningsen, M., Eden, J., <Sr Cruz, M. (2006). Examining the symptoms of groupthink
and retrospective sensemaking. Small Group Research, 37, 36-64.
Henry, R. A. (1995). Using relative confidence judgments to evaluate group effectiveness. Basic and
Applied Social Psychology, 16, 333-350.
Hersch, S. M. (2004, May 10). Torture at Abu Ghraib. Nevv Yorker.
Hersh, S. M. (1970). My Lai 4: A report on the massacre and its aftermath. New York: Vintage
Books.
Heschl, A., & Burkart, J. (2006). A new mark test for miror self-recognition in non-human primates.
Primates, 47,187-198.
Heunemann, R, L., Shapiro, L R., Hampton, M. C., 6c Mitchell, B. W. (1966). A longitudina! study of gross
body composition and body conformation and their association with food and activity in the
teenage population. American Journal of Clinical Nutrition, 18,325-338.
Hewitt, J., 6c Alqahtani, M. A. (2003). Differences benveen Saudi and U.S. students in reaction to sameand mixed-sex intimacy shown by oihers. Journal of Sodal Psychology, 143, 233-242.
Hewstone, M., & Jaspars, J. (1987). Covariation and causal attribution: A logical model of the intuitive
analysis of variance. Journal of Personality and Sodal Psychology, 53, 663-672.
Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psycholoical Review, 94, 319340.
Higgins, E. T. (1989). Self-discrepancy theory: What pattems of self-beliefs cause people to sufler? n L.
Berko- witz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 22, s. 93-136). New York:
Academic Press.
Higgins, E. T. (1996a). Knowledge application: Accessibility, applicability, and salience. n E. T. Higgins
6c A. R. Kruglanski (Eds.), Sodal psychology: Handbook ofbasic principles (s. 133-168). New
York: Guilford Press.
Higgins, E. T. (1996b). The self-digest": Self-knowledge serving self-regulatory functions. Journal of
Higgins, E. T. (1998). Promotion and prevention: Regulatory focus as a motivauonal principle. n M. P.
Zanna (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 30, s. 1-46). San Diego, CA:
Academic Press.
Higgins, E. T. (1999). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. In R. F. Baumeister (Ed.), The
self in sodal psychology (s. 150-181). Philadelphia: Psychology Press.
Higgins, E. T. (2005). Value from regulatory fit. Cunent Directions in Psycholoical Science, 14, 209213.
Higgins, E. T., 6c Bargh.J. A. (1987). Social cognition and social perception. Annual Review of
Higgins, E. T., Bond, R. N., Klein, R., & Strauman, T. (1986). Self-discrepancies and emotional
vulnerability: How magnitude, accessibility, and type of discrepancy influence affect. Journal of
251

Higgins, E. T., 6c Brendi, C. M. (1995). Accessibility and applicability: Some activation rules"
influencing judgment. Journal of Experimental Social Psychology, 31, 218-243.
Higgins, E. T., Klein, R., 6e Strauman, T. (1987). Self-discrepancies: Distinguishing among self-states,
self-state conflicts, and emotional vulnerabilities. in K. M. Yardley 6c T. M. Honess (Eds.), Self and
identity: Psycho- social perspectives (s. 173-186). New York: Wiley.
Higgins, E. T., Rholes, W. S., & Jones, C. R. (1977). Category accessibility and impression formation.
Journal of Experimental Social Psychology, 13,141-154.
HiU, J. K. (2002). Rainbow remedies for lifes stormy times. South Bend, IN: MoorhiU Communications.
Hill, J. K. (n. d.). How I survived the deaths of twelve family members. Retrieved on December 21, 2008,
from www.resiliencycenter.com/stories/2002stories/0201hill.shtml
Hilton, D. J., Smith, R. H., 6c Kim, S. H. (1995). Process of causal explanation and dispositiona!
attribution. Journal of Personality and Social Psychology, 68, 377-387.
Hilton, J. L, Fein, S., 6c Miller, D. T. (1993). Suspidon and dispositional inference. Journal of
Hinds, M. de C. (1993, October 19). Not like the movie: 3 take a dare and lose. New York Times, s. Al,
A22.
Hin, E. R., Deppe, R. K., & Gordon, L. J. (1991). Self-reponed versus behavioral self-handicapping:
Erapirical evidence for a theoretical distinetion. Journal of Personality and Social Psychology,
61,981-991.
252
Hin, E. R., Karde, F. R., & Markman, K. D. (2004). Activating a mental simulation mind-set through
generation of akemauves'. Implications for debiasing in related and unrelated domains. Journal o/
Hxperimental Soda! Psychology, 40, 374-383.
Hrt, E. R., McCrea, S. M., 6r Boris, H. I. (2003). I know you self-handicapped last exam": Gender
differences in reactions to self-handicapping. Joumal of Personality and Social Psychology,
84,177-193.
Hin, E. R., McDonald, H. E., & Erikson, G. A. (1995). How do 1 remember thee? The role of encoding set
and delay in reconstructive memory processes. Joumal of Experimental Social Psychology, 31,379409.
Hirt, E. R., Melton, J. R., McDonald, H. E., & Harackiewicz,J. M. (1996). Processing goals, task interest, and
cht mood-performance relationship: A mediational analysis. Joumal of Personality and Sodal
Psychology, 71 245-261.
Hitler, A. (1925). Mein kampf. Boston.* Houghton Mifflin.
Hochstadt, S. (1999). Mobility and modemity: Migration in Germany, 1820-1989. Ann Arbor. University
of Mic- higan Press.
Hodges, B. H., & Geyer, A. L. (2006). A nonconformist account of the Asch experiments: Values,
pragmatics, and moral dilemmas. Personality and Sodal Psychology Rcview, 20, 2-19.
Hodson, R. (2004). A meta-analysis of workplace enographies: Race, gender, and employee attitudes
and be* havior. Joumal of Contemporary Ethnography, 33,4-38.
Hoffrnan, C., Lau, I., &r Johnson, D. R. (1986). The tinguistic relativity of person cognition: An EnglishChine- se comparison. Joumal of Personality and Social Psychology, 51,1097-1105.
Hoffman, H. G., Granhag, P. A.f See, S. T. K.t & Loftus, E. F. (2001). Social influences on reality-monitoring
decisions. Memory and Cognition, 29,394-404.
Hoffman, M. L. (1981). s altruism a pau of human nature? Joumal of Personality and Social Psychology,
40, 121-137.
Hofstede, G. (1984). Culture's consequences: International differences in work-related values.
Newbury Park, CA: Sage.
Ho&tede, G. (1986). Cuitural differences in teaching and leaming. International Journal of
Intercultural Relations,
10,
301-320.
Hogg, M. A. (1992). The social psychology of group cohesiveness: From attraction to social identity.
London: Har- vester-Wheatsheaf.
Hogg, M. A. (1993). Group cohesiveness: A critical review and some new direetions. in W. Stroebe & M.
Hews- tone (Eds.), European review of sodal psychology (Vol. 4, s. 85-111). Chichester, Engiand:
Wiley.
Hogg, M. A. (2001). A social identity theory of leadership. Personality and Social Psychology Reviw,
5,184-200.
Hogg, M. A. (2007). Social psychology of leadership. in A. W. Kruglanski & E. T. Higgins (Eds.), Handbook
oj basic prindples (2nd ed., s. 716-733.). New York: Guilford.
Hogg, M. A., & Abrams, D. (1988). Sodal identifications. London; Roudedge.
Hogg, M. A., Hohman, Z. P., & Rivera, J. E. (2008). Why do people join groups? Three motivational
accounts from social psychology. Social and Personality Psychology Compass, 2
(www.blackwell-compass.com/subject/socialpsychology/)
Holden, G. (1991). The relationship of self-effcacy appraisals to subsequent health related outeomes: A
meta- analysis. Sodal Work in Health Care, 16, 53-93.
Holland, R. W., Aarts, H., & Langendam, D. (2006). Breaking and creadng habits on the working floor A
field- experiment on the power of implementadon intentions. Joumal of Experimantal Social
Psychology, 42,
776-783.
Holland, R. W., Meertens, R. M., & Van Vugt, M. (2002). Dissonance on the road: Self-esteem as a
moderator of intemal and extemal self-justiflcation strategies. Personality and Social
Hollander, E. P. (1960). Competence and conformity in the acceptance of influence. Joumal of
Hollander, E. P. (1985). Leadership and power. n G. Undzey & E. Aronson (Eds.), Handbook of social
psyeho- togy (3rd ed., Vol. 2, s. 485-537). New York: McGraw-Hill.
Hollingshead, A. B. (2001). Cognitive interdependence and convergent expectations in transactive
memory. Joumal of Personality and Social Psychology, 81,1080-1089.
Holmes, T. H., & Rahe, R. H. (1967). The Social Readjustment Rating Scale. Joumal of Psychosomatic
Research,
SOSYAL PSKOLOJt - KAYNAKA
253
11,213-218.
Holtz, R. (2004). Group cohesion, attitude projeetion, and opinion certainty: Beyond interaetion. Group
Dynamics: Theory, Research, and Practice, 8,112-125.
Homans, G. C. (1961). Sodal behavior its elementary forms. New York: Harcourt Brace.
Hong, G. Y. (1992). Contributtons of "culture-absent "cross-cultural psychology. Paper presented at
the annual meetmg of the Society for Cross-Cultural Research, Santa Fe, NM.
Hong, Y., Morris, M. W., Chiu, C., & Benet-Martinez, V. (2000). Multicultural minds: A dynamic
constructivist approach to culture and cognition. American Psychologist, 55, 709-720.
Hoog, N., Stroebe, W., & de WU, J. B. F (2005). The impact of fear appeals on processing and acceptance
of action rccommendations. Personality and Social Psychology Bulletin, 31, 24-33.
Hoose, P. M. (1989). Secessities; Racial barriers n American sports. New York; Random House.
Hope, L., Memon, A., & McGeorge, P. (2004). Understanding pretrial publicity: Predecisional distortion of
evidence by mock jurors. Journal of bcperimental Psychology: Applied, 10,111-119.
Hope, L., & Wright, D. (2007). Beyond unusual? Examining the role of attention in the weapon focus
effect. Applied Cognitive Psychology, 21, 951-961.
Hortsey, M. J., Jetten, J., McAuliffe, B. J., & Hogg, M. A. (2006). The impact of ndmdualis and collectivist
group norms on evaluations of dissendng group members. Journal ofExperimental Social
Homsey, M. J., Majkut, L., Terry, D. J., & McKimmie, B. M. (2003). On being loud and proud; Nonconformity and counter-conformity to group norms. British Journal of Social Psychology,
42,319-335.
House, J., Juster, F. T., Kahn, R. L., Schuman, H., & Singer, E. (Eds). (2004). A telescope on society:
Survey research and social science at the University of Michigan and beyond. Ann Arbor:
University of Michigan Press.
House,
J.
S.,
Robbins,
C.,
<Sr
Metzner,
H.
L.
(1982).
The
associadon
ofsocialreladonshipsandacdvideswith mortality: Prospecdve evidence from the Tecumseh
Community Health Study. American Journal of Epidemiology, 116,123-140.
Hovland, C. 1., Janis, I. L., & Kelley, H. H. (1953). Communication and persuasion: Psycholoical
studies of opini- ort change. New Haven, CT: Yale University Press.
Hovland, C. I., & Sears, R. R. (1940). Minr studies in aggression: 6. Correladon of lynchings with
economic indices. Jou-nal of Psychology, 9,301-310.
Howard, J. A., Blumstein, P., & Schwartz, P. (1987). Social or evoludonary theories? Some obsevadons
on preferences in human mate selection. Journal of Personality and Sodal Psychology, 53, 194^200.
HoweU, R., & Howell, C. (2008). The relation of economic status to subjective well-being in developing
countries: A meta-analysis. Psycholoical Bulletin, 134, 536-560.
Hsu, S. S. (1995, April 8). Fredericksburg searches its soul after clerk is beaten as 6 watch.
Washington Post, s. A1.A13.
Huesmann, L. R., & Miller, L. S. (1994). Long-term effects of repeated exposure to media violence in
childhood. n L. R. Huesmann (Ed.), Aggressive behavior: Current perspectives (s. 153-186).
New York: Plenum.
Huffman, K. T., Grossnickle, W. F., Cope, J. G., & Huffman, K. P. (1995). Litter reducdon: A review and
integ- radon of the literatre. Environment and Behavior, 27,153-183.
Hui, C H., & Triandis, H. C. (1986). Individualism-collectivism: A study of cross-cultural researchers.
Journal of Cross-Cultural Psychology, 17, 225-248.
Hull, J. G. (1981). A self-awareness model of the causes and effects of alcohol consumpdon. Journal of
Hull, J. G., & Young, R. D. (1983). Self-consciousness, self-esteem, and success-failure as determinants
of alcohol consumpdon in male social drinkers. Journal of Personaltty and Social Psychology,
44,1097-1109.
Hull, J. G-, Young, R. D., & Jouriles, E. (1986). Applications of the selfawareness model of alcohol
consumpdon: Predicting pattems of use and abuse. Joumdt of Personality and Sodal
Hunt, G. T. (1940). The vvars of the roquois. Madison: University of Wisconsin Press.
Hurley, D., & Ailen, B. P. (1974). The effect of the number of people present in a nonemergency
situadon. Journal of Sodal Psychology, 92, 27-29.
Hurley, E., & AUen, B. (2007). As king the how quesdons: Quandfying group processes behaviors.
Journal of General Psychology, 134, 5-21.
Huston, A, & Wright, J. (1996). Television and socializadon of young children. n T. M. MacBeth (Ed.),
Tuning in to young vevvers: Sodal sdence perspectives on television (s. 37-60). Thousand Oaks,
CA Sage.
Hutchinson, R. R. (1983). The pain-aggression reladonship and its expression in naturalisdc settings.
254
Aggressive Behavior, 9, 229-242.

Hyde, J., Hankins, M., Deale, A., & Marteau, T. (2008). Intervendons to mcrease self-effcacy in the
context of addicdon behaviours: A systematic literatre review. Journal of Health Psychology,
13, 607-623.
Hyde, J., Meulis, A, & Abramson, L (2008). The ABCs of depression: Integrating affecnve, biological, and
cognidve models to explain the emergence of the gender difference in depression. Psycholoical
Review, 115,291-313.
Hyde, J. S. (2005). The gender similarides hypothesis. American Psychotogist, 60, 581-592.
Hyman, J. J., & Sheatsley, P. B. (1956). Atdtudes toward desegregadon. Scientjc American, 195(6), 3539.
Iacono, W. G.. (2008). Polygraph tesdng. in E. Borgida and S. T. Fiske (Eds.)., Beyond common sense:
Psycholo- gical science in the courtroom (s. 219-235). Malden, MA: Blackwell.
Ickes, W. J., Patterson, M. L, Rajecki, D. W., & Tanford, S. (1982). Behavioral and cognidve consequences
of reciprocal versus compensatory responses to preinteracdon expectancies. Social Cognition,
1,160-190.
Impett, E. A., Beals, K. P., & Peplau, L. A. (2001-2002). Tesdng the investment model of reladonship
commitment and stability in a longitudinal study of married couples. Current Psychology,
20,312-326.
Imrich, D. J., Mullin, C., & Linz, D. G. (1995). Measuring the extent of prejudicial pretrial publicity in majr
American newspapers: A content analysis. Joumal of Communication, 45, 94-117.
Inglehart, M. R. (1991). Reactions to critical life events: A social psychological analysis. New York:
Praeger.
Inglehart, R., & Klingemann, H. (2000). Genes, culture, democracy, and happiness. In E. Diener & E. M.
Suh (Eds.), Culture an,d subjective well-being (s. 165-183). Cambridge, MA: MIT Press.
Insko, C. A., & Schopler, J. (1998). Differettial crust of groups and individuals. n C. Sedikides & J.
Schopler (Eds.), intergroup cognition and intergroup behavior (s. 75-107). Mahwah, NJ:
Erlbaum.
Insko, C. A., Smith, R. H., Alicke, M. D., Wade, J., & Taylor, S. (1985). Conformity and group size: The
concern with being right and the concem with being liked. Personality and Social Psychology
Bulletin, 11, 41-50
sen, A. M. (1987). Posidve affect, cognitive processes, and social behavior. In L Berkowitz (Ed.),
Advances in experimental social psychology (Vol. 20, s. 203-253). San Diego, CA: Academic
Press.
sen, A. M. (1999). Positive affect. n T. Dalgleish &r M. J. Power (Eds.), Handbook of cognition and
emotion (s. 521-539). Chichester, England: Wiley.
isen, A. M., & Levin, P. A. (1972). Effect of feeling good on helping: Cookies and kindness. Joumal of
lsenberg, D. J. (1986). Group polarization: A critical review and mela-analysis. Joumal oj Personality and
tzard, C. E. (1994). Innae and universal facial expressions: Evidence from developmentai and crosscultural research. Psychological Bulletin, J5, 288-299.
Jackson, J. M., & Williaros, K. D. (1985). Social loafing on dficult tasks: Working collectively can improve
performance. Journal of Personality and Social Psychology, 49, 937-942.
Jackson, J. S., Brown, T. N-, Williams, D. R., Torres, M-, Sellers, S. L., &Brown, K. (1996)- Racism and the
physical and mental health status of African Americans: A thirteen-year national panel study.
Ethnicity and Disea- se, 6,132-147.
Jackson, J. S., & Inglehart, M. R. (1995). Reverberation theory: Stress and racism in hierarchically
structured communities. n S. E. Hobfoll & M. W. De Vries (Eds.), Extrcme stress and
communities: Impact and intervention (s. 353-373). Dordrecht, Neerlands: Kluwer.
Jackson, J. W. (1993). Realistic group conflict theory: A review and evaluation of the theoretical and
empirical literatre. Psychological Record, 43, 395-413.
Jackson, L. A. (1992). Physical appearance and gender. Sociobiological and sociocltural
perspeetives. Albany: State University of New York Press.
jackson, L. A, Hunter, J. E., & Hodge, C. N. (1995). Physical attractiveness and intelleetual competence: A
meta-analydc review. Social Psychology Quarterly, 58,108-122.
Jacobs, J., <Sr Eccles, J. (1992). The impact of mothers gender-roie stereotypic beliefs on mochers and
childrens ability perceptions. Joumal of Personality and Social Psychology, 63, 932-944.
Jacobs, P., & Landau, S. (1971). To serve the devil (Vol. 2). New York: Vintage Books.
Jacowitz, K. E., & Kahneman, D. (1995). Measures of anehoring in estimation tasks. Personality and
255
Jain, S. P., & Posavac, S. S- (2001). Prepurchase attribute verifiability, source credibility, and persuasion.
Joumal oj Consumer Psychology, 11,169-180.
James, C. (2000, August 25). Machiavelii meecs TVs reality: Unreal. New York Times, p. B28.
James, L. M., Olson, J. M. (2000). Jeer pressure: The behaviorai effects of observing ridicule of others.
James, W. (1890). The principles oj psychology. New York: Henry Holt
Janis, 1. L (1972). Victims ojgroupthink. Boston: Houghton Mifflin.
Janis, I. L. (1982). Groupthink: Psychological studies ojpolicy decisions and jiascoes (2nd ed.).
Boston: Houghton Mifflin.
Janis, 1. L, & Feshbach, S. (1953). Effects of fear-arousing Communications. Journal oj Abnormal and
Social
Jankowiak, W. R. (1995). Introduction. n W. R. Jankowiak (Ed.), Romantic passion: A universal
experience? (s. 1-19). Ne w York: Columbia University Press.
jankowiak, W. R., & Fischer, E. F. (1992). A cross-cultural perspeetive on romantic love. Ethnology, 31,
149-155.
Janoff-Bulman, R., & Leggatt, H. K. (2002). Culture and social obligadon: When shoulds* are perceived
as wants." Joumal oj Research in Personality, 36,260-270.
Janoff-Bulman, R., Timko, C., & Carli, L L (1985). Cognitive biases in blazning the vietim. Journal oj
Experi- mental Social Psychology, 21,161-177.
Jecker.J., <Sr Landy, D. (1969). Uking a person as a function of doing him a favor, Human Relations,
22,371-378.
Joactim, D. S. (2006, July 17). For CBSs fail lineup, check inside your refrigerator. New York Times.
Retrieved
Jan. 20, 2009 from: http://www.nytimes.eom/2006/07/l7/bu$iness/media/17adco.html?scplz$qjoachim+cbs&st*cse
johns. M., Schmader. T., & Martens, A. (2005). Knowing is half the battle: Teaching stereotype threat as
a me* ans of improving womens math performance. Psycholoical Science, 16.175-179.
Johnson, D. M. (1945). The phantom aneslhetisl of Mauoon: A fieid study of mass hystena. Journal of
Abnormal and Social Psychology, 40,175-186.
Johnson, D. W., & Johnson, R. T. (1987). Leaming together and alone: Cooperative, competitive,
and individualistic leaming (2nd ed.)- Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hail.
Johnson, F. L., & Arles, E. J. (1983). Conversationa pattems among same-sex pairs of late-adolescent
elose friends. Journal of Genetic Psychology, 142, 225-238.
Johnson, J. G., Cohen, P., Smailes, E. M., Kasen, S., & Brook, J. (2002). Television viewing and aggressive
behavior during adolescence and adulthood. Science, 295, 2468-2471.
Johnson, K. J., & Fredrickson, B. L. (2005). We ali look the same to me: Positive emotions eliminate the
own- race bias in face recognition. Psycholoical Science, 16, 875-881.
Johnson., L. B. (1971). The vantage potnt: Perspectives of the presideney, 1963-69. New York: Holt,
Rinehart and Winston.
Johnson, M., Verfaellie, M., & Duniosky, J. (2008,). Introduction to the speciai seetion on integrative
approaches to source memory. Journal of Experimental Psychology: Leaming, Memory, and
Cognition, 34, 727-729.
Johnson, M. K., Hashtroudi, S., & Lindsay, D. S. (1993). Source monitoring. Psycholoical Bulletin, 114,
3-28.
Johnson, M. K., & Raye, C. L. (1981). Reality monitoring. Psycholoical Revievv, 88, 67-85.
Johnson, R. D., & Downing, R. L (1979). Deindividuadon and valence of cues: Effects of prosocial and
antisocial behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 37,1532-1538.
Johnson, T. E., & Rule, B. G. (1986). Mitigating circumstance Information, censure, and aggression.
jones, C., & Aronson, E. (1973). Attribution of fault to a rape vietim as a funedon of the respectability of
the vietim. Journal of Personality and Social Psychology, 26,415-419.
Jones, D., <Sr Hiil, K. (1993). Criceria of facial attractiveness in five populaaors. Human Nature, 4, 271296.
Jones, E. E. (1964). Ingratiation: A social psycholoical analysis. New York: Appleton-CenturyCrofts.
Jones, E. E. (1979). The rocky road from acts to dispositions. American Scientist, 34,107-117.
Jones, E. E. (1990). nterpersonai perception. New York: Freeman.
Jones, E. E., & Berglas, S. (1978). Control of attributions about the self through setf-handicapping
strategies: The appeal of alcohol and the role of underachievement. Personality and Social Psychology
Bulletin, 4, 200-206.
256
jones, E. E., & Davis, K. E. (1965). From acts to dispositions: The attribution process in social psychology.
n L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimcntal social psychology (Vol. 2, s. 219-266). New York:
Academic Press.
Jones, E. E., & Harris, V. A. (1967). The attribution of attitudes. Journal of Experimental Social
Psychology, 3,1-24.
Jones, E. E., & Kohler, R. (1959). The effects of plausibility on the leaming of controversial statements.
Journal of Abnormal and Social Psychology, 57,315-320.
Jones, E. E., & Nisbett, R. E. (1972). The actor and the observer: Divergent perceptions of the causes of
behavior. In E. E. Jones, D. E. Kanouse, H. H. Kelley, R. E. Nisbett, S. Valins, & B. Weiner (Eds.),
Attribution: Per- ceiving the causes of behavior (s. 79-94). Morristown, NJ: General Leaming
Press.
Jones, E. E., & Pittman, T. S. (1982). Toward a general theory of strategic self-presentation. In J. Suls
(Ed.). Psycholoical perspectives on the self (s. 231-262). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Jones, E. E., & Sigall, H. (1971). The bogus pipeline: A new paradigm for measuring affect and attitude.
Psycho- logical Bulletin, 76, 349-364.
Jones, E. E., & Wortman, C. B. (1973). Ingratiation: An attributional approach. Morristown, NJ; General
Leaming Press.
Jones, G. (2003, Oct. 2). Worid oil and gas running ouu CNN .com/World. Retrieved onjune 21, 2006,
from: edition.cnn.com/2003/WORLD/europe/10/02/global.warmingf
Jones, M. (2006, January 15). Shutting themselves in." New York Times (Jan. 15), Sec. 6, s. 46-51.
Jones, T. F., Craig, A. S., Hoy, D., Gnler, E. W., Ashley, D. L., Barr, D. B., et al (2000). Mass psychogenic
illness attributed to tojc exposure at a high sehool. Nrvv England Journal ofMedicine, 342,96-100.
jordan, M. (1996, january 15). Injapan, bullying childrei to death. VVashington Post, s. Al, A15.
jordan, M., & Sullivan, K. (1995, September 8). A matter of saving face: japanese can rent moumers,
relatives, friends, even enemies to buff an image. Washington Post, s. Al, A28.
Josephson, W. D. (1987). Television violence and childrens aggression: Testing the priming, social
seript, and disinhibidon predicdon. Journal of Personality and Social Psychology, 53, 882-890.
Jowett, G. S., & OT)onnellr V. (1999). Propaganda and persuasion. Thousand Oaks, CA: Sage.
Judd C M. & Park B. (1988). Out-group homogeneity: judgments of variability at the individual and group
t. vels. Journal oj personality and social psychology. 1988, voi. 54, n5, s. 778-788.
Judge rules ACLU discrimination suit against Continental Airlines can go forward. (2002). Retrieved from
www.aclu.org/RacialEquality/RaeialEqua!ity.cfm?IDml0994&c*133
Judge, T. A.. Bono, J. E., llies, R., & Gerhardt, M. W. (2002). Personality and leadership: A qualitative and
quantitative revievv. joumal oj Applied Psychology, 87, 765-780.
Judge, T. A., Colbert, A. E.. & Uies, R. (2004). Intelligence and leadership: A quamitative review and test
of theoretical propositions. joumal oj Applied Psychology, 89,542-552.
Judge, T. A., & Piccolo, R. F. (2004). Transformational and transactional leadership: A meta-analytic test
of their r ela t ive validity. Journal oj Applied Psychology, 89, 755-768.
jrgen-Lohmann, J., Borsch, F., & Giesen, H. (2001). Kooperatives Leraen an der Hochschule: Evaluation
des Grup, penpuzzles in Seminaren der Pdagogischen Psychologie. Zeitschrijt jr
Pdagogische Psychology, 15,74-84.
Juslin, P., Winman, A., & Hansson, P. (2007). The naive intuitive statistician: A nalve sampling model of
intuitive confidence intervals. Psychological Review, 14,678-703.
Jussim, L (2005). Accuracy in social perception: criticisms, controversies, criteria, components, and
cognitive processes. Advances in experimental social psychology (Vol. 37, s. 1-93). San Diego,
CA: Elsevier Academic Press
Jussim, L., & Eccles, J. S. (1992). Teacher expectations: I. Construcdon and reflection of student
achievemenc. Joumal oj Personality and Sodal Psychology, 63, 947-961.
Jussim, L & Harber, K. (2005). Teacher expectations and self-fulfilUng prophecies: Knowns and
unknowns, re- solved and unresolved controversies. Personality and Sodal Psychology Review,
9,131-155.
Kahn, J. P. (2003, June 7). How the mighty have faUen. Boston Clobe, p. D; D7.
Kahn, M. (1966). The physiology of catharsis. Joumal oj Personality and Social Psychology, 3,278298.
Kahneman, D., & Frederick, S. (2002). Representativeness revisited: Attribute substituon in intuitive
judgment. in T. Gilovich, D. W. Griffin, & D. Kahneman (Eds). Heuristics and biases; The
psychology oj intuitive judgment (s. 49-81). New York: Cambridge University Press.
Kahneman, D., Kroger, A. B., Schkade, D., Schwarz, N., & Stone A, A (2006). Would you be happier if
you vere richer? A focusing illusion, Science, 312,1908-1910.
Kahneman, D., Miller, D. T. (1986). Norm theory: Comparing reaiity to its altematives. Psychological
Revtevv, 93,136-153.
257
Kahneman, D., & Tversky, A. (1973). On the psychology of prediction, Psychological ReWcw, 80,237251.
Kallgren, C. A., Reno, R. R., Cialdini, R. B. (2000). A focus theory of normative conduct: When norms do
and do not affect behavior. Personality and Social Psychology Bulletin, 26,1002-1012.
Kallgren, C. A., & Wood, W. (1986). Access to attitude-relevant information in memory as a determinant
of attitude-behavior consistency. Joumal oj Experimental Social Psychology, 22, 328-338.
Kalven, H., Jr., & Zeisel, H. (1966). The American jury. Boston: littie, Brown.
Kameda, T., Takezawa, M., & Hastie, R. (2003). The logic of social sharing: An evolutionary game
analysis of adaptive norm development. Personality and Sodal Psychology Revievv, 7, 2-19.
Kang, N., & Kwak, N. (2003). A multilevei approach to dvic partidpation: ndividual length of residence,
negh- borhood residenal stabtlity, and their interactive effects with media use. Communication
Research, 30,80-106.
Kappas, A. (1997). The fascination with faces: Are they windows to our soul? Journal oj Nonverbal
Behavior, 21, 157-162.
Karau, S. J., & Wiiams, K. D. (1993). Social loafing: A meta-analytic review and theoretica integration.
Journal oj Personality and Sodal Psychology, 65,681-706.
Karau, S. J., & Wiiams, K. D. (2001). Understanding individual motivation in groups: The collective
effbrt model. in M. E. Tumer (Ed.), Groups at vvorfctheory and research Applied social
research (s. 113-141). Mah- wah, NJ: Erlbaum.
Karlins, M., Coffman, T. L, & Walters, G. (1969). On the fading of social sttreotypes: Studes in three
generaons of college students. Joumal oj Personality and Social Psychology, 13,1-16.
Kamey, B. R., & Bradbury, T. N. (2000). Attributions in marriage: State or trait? A growth curve analysis.
Kashima, Y., Segel, M., Tanaka, JC, & Kashima, E. S. (1992). Do people beiieve behaviors are consistent
wwh ato- tudes? Towards a cuitural psychology of attribution process. British Joumal oj Social
Kassarjian, H., & Cohen, J. (1965). Cognitive dissonance and consumer behavior. Colijomia
Management Rcvi- ew, 8, 55-64.
Kassn, S. (2007). IntemaUzed false confessions. n M. P. Toglia,J. D, Read, D. F. Ross, & R. C L Lindsay
(Eds.) The handbook ojeyewitness psychology, Vol I: Memory jor events (s. 175-192).
Mahwah, NJ: Erlbaum.
Kassn, S. (2008). Expert testimony on the psychology of confessions: A pyramidal framework of the
relevant sa- ence. in E. Borgida and S. T. Fiske (Eds.)., Beyond common sense: Psychological
Science in the courtroom (s.. 195-218). Malden, MA: BtackwelL
Katz, D. (1960). The functional approach to the study of autudes. Public Opmorc uarteriy, 24,163204.
Katz, D., &r Braly, K. W: (1933). Ratial stereotypes of O college students. Journal of Abnormal and
Social Psycho- logy, 28, 280-290.
Kauffman, D. R., & Steiner, l. D. (1968). Conformity as an ingradadon technique. Journal of
Expermental Social Psychology, 4,404-414.
Keelan, J. P. R,, Dion, K. L, & Dion, K. K. (1994). Attachment styie and heereosexuai relationships
among young adults: A short-term panel study. Journal of Social and Personal Relationships, 1 2,
201-214.
Keller, J., & Bless, H. (2008). Flow and regulatory compatibility: An experimental approach to the flow
model of intrinsic motivation. Personality and Social Psychology Sulletin, 34,196-209.
Kelley, H. H. (L950). The warm-cold variable in first impressions of persons. Journal of Personality,
18,431-439.
Kelley, H. H. (1955). The two funetions of reference groups. In G. E, Swanson, T. M. Newcomb, & E. L.
Hart- ley (Eds.), Readings m social psychology (2nd ed., s. 410-414). New York: Henry Hok.
Kelley, H. H. (1967). Attribution theory in social psychology. in D. Levine (Ed.), Nebrasfea Symposium on
Moi- vation (Vol. 15, s. 192-238). Lincoln: University of Nebraska Press.
Kelley, H. H. (1972). Attribudon in social interaetion. in E. E. Jones, D. E. Kanouse, H. H. Kelley, R. E.
Nisbett, S. Valins, & B. Weiner (Eds.), Attribution: Perceiving the causes of behavior (s. 1-26).
Morristown, NJ: General Leaming Press.
Kelley, H. H. (1973). The process of causal attribution. American Psychologist, 28,107-128.
Kelley, H. H. (1983). Love and commitmem. In H. H. Kelley, E. Berscheid, A. Christensen, J. H. Harvey, T.
L. Huston, G. Levinger, et al. (Eds.), Close relationships (s. 265-314). New York: Freeman.
Kelley, H. H., & Thbaut, J. (1978). interpersonai relations: A theory of interdependence. New
York: Wey.
Keltner, D., & Shiota, M. N. (2003). Ne w displays and new emotions: A commentary on Rozin and
Cohen. Emo- tion, 3,86-91.
258
Kemmehneier, M. Jambor, E., & Lemer.J. (2006). indmdualism and good works: Cultural variationin
giving and volunteering across the United States. Journal of Cross-Cultural Psychology, 37,
327-344
Kenny, D. A. (1994b). Usng the social relations model to understand relationships. In R. Erber & R.
Gilmour (Eds.), Theoretical frameworks for personal relationships (s. 111-127). Hillsdale, NJ:
Erlbaum.
Kenny, D. A, Albright, L., Malloy, T. E., & Kashy, D. A. (1994). Conscnsus in interpersonai perception:
Acqu- aintance and the Big Five. Psychologica} Bulletin, 226, 245-258.
Kenny, D. A., & La Voie, L (1982). Reciprocity of interpersonai attraction: A confnned hypothesis. Sodal
Psychology Quarterly, 45, 54-58.
Kenrick, D. T., & Keefe, R. C. (1992). Age preferences in mate reflect sex differences in human
reproducdve strategies. Behavioral and Brain Sciences, 15, 75-133.
Kenrick, D. T., & MacFarlane, S. W. (1986). Ambient temperature and hom honking: A field study of the
heat/aggression relationship. Environment and Behavior, 18,179-191.
Kent, M. V, (1994). The presence of others. in A. P. Hare, H. tt. Blumberg, M. F. Davies, & M. V. Kent
(Eds.), Smo group research A handbook (s. 81-105). Norwood> NJ: Ablex.
Kerckhoff, A. C., <8r Back, K W. (1968). The June bug A study ofhysterical contaglon. New York:
Appleton-Cen- tuy-Crofts.
Kerr, N., & Levine, J. (2008). The deteetion of social excluston: Evolution and beyond. Group Dynamics:
Theory, Research, and Practice, 12,39-52.
Kerr, N. I_, & Tindale, R. S. (2004). Groups performance and decision making. Annual Reriew of
Key, W. B. (1973). SuHimito! seducticm. Englewood Cliffs, NJ: Signet Books.
Key, W, B. (1989). Age of manipuiation: The con in confidence and the sin in sincere. New York:
Henry Holt.
Kieslet, C. A., & Kiesler, S. B. (1969). Conformity. Reading, MA: Addison-Wesley.
Kihlstrora, J. F. (1996). The trauma-memory argument and recovered memory therapy. in K. Pezdek &
W. P. Banks (Eds.), The recovered memory/false memory debate (s. 297-311). San Diego, CA:
Academic Press.
Killen, J. D., Taylor, C. B., Hayward, C., Wilson, D. M., Haydel, K. F., Hammer, L. D., et al. (1994). Pursuit
of thinness and onset of eating disorder symptoms in a community sampe of adolescent girs: A
three-year prospeetive analysis. JnfentationaJ Journal of Eating Disorders, 16,227-238.
Killian, L. M. (1964). Social movements. tn R. E. L. Farris (Ed.), Handbook of modem sociology (s. 426455). Chicago: Rand McNaily.
Kim, H., & Markus, H. R. (1999). Deviance or uniqueness, harmony or conformity? A cultural analysis.
Journal of Personality and Sodal Psychology, 77, 785-800.
Kim, H. S., Sherman, D. K., & Taylor, S. E. (in press). Culture and social support. American
Psychologist.
Kim, M. P., fit Rosenberg, S. (1980). Comparison of cwo structural models of implicit personality theory.
Journal of Personality and Sodal Psychology, 38,375-389.
Kim, li., & Berry, J. W. (1993). indigmous psychologies: Research and experience in cuitural conlaa.
NfwbJrv Park, CA: Sage,
Kim, U., Triandis, H. C., Kagitcibasi, C., Choi. S. C., & Yoon, G. (Eds.). (1994). ndividualism and
colleantsnr Theory, method, and applications. Thousand Oaks, CA: Sage.
Kimble, C. E., & Hrt, E. R. (2005). Self-focus, gender, and habitual self-handicapping; Do they make a
dfferen- ce in behaviorai self-handicapping? Sodal Behavior and Personality, 33, 43-56.
Kimel, E. (2001, Aug. 2). Students esim Cish for summet reading. Sarasota Herold Tribne, p. BV2.
Kinder, D. R., & Sears, D. O. (1981) Prejudice and politics: Symbollc racism versus racial threats to he
good life. Journal of Personality and Sodal Psychology, 40, 414-431.
Kirkpatrick, L. A., & Davis, K. E. (1994). Attaehment siyle, gender, and relationship stability: A
longuudaol analysis. Joumal of Personality andSocial Psychology, 66, 502-512.
.<
Kirkpatrick, L. A., & Hazan, C. (1994). Attaehment styles and close relationships: A four-year
prospecvestudy Personal Relationships, 1,123-142.
Kitayama, S., & Cohen, D. (Eds.). (2007). Handbook of cuitural psychology. New York-, Guilford.
Kitayama, S., & Markus, H. R. (1994). Culture and the self: How cultures influence the way we view
ouselves. n D- Matsumoto (Ed.), Pcople: Psychology from a cuitural perspeetive (s. 17-37).
Pacific Grove, CA: Brooks/Coie
Kitayama, S Markus, H. R., Matsumoto, H., &r Norasakkunkit, V. (1997). ndividual and collective
processesfa the construction of the self: Self-enhancement in the United States and self-cricism in
Japan. Journal of Personality and Social Psychology, 72,1245-1267.
259
Kitayama, S., & Masuda, T. (1997). Cuitural psychology of social inference: The correspondence
bias in Japan. Un pubshed manuseript, Kyoto University.
Kitayama, S., & Uchida, Y. (2003). Explicit self-criticism and implicit self-regard: Evaluating self and
friend m two cultures. Journal of Expertmental Social Psychology, 39,476-482.
Kitayama, S., & Uchida, Y. (2005). InKrdependent ageney: An altemative system for action. n R. M.
Sorrenno & D. Cohen (Eds.), Cuitural and social behavior The Ontario Symposium (Vol 10, s.
137-164). Mahwah, NJ> Erlbaum.
Kite, M. E., Deaux, K., & Haines, E. L (2008). Gender stereonrpes. In F. L. Denmark & M, A. Paludi CEds),
Psychology ofwomen: A handbook ofissues and theories (2n ed., s. 205-236). Westport, CT:
Praeger
Kivlighan, K., Granger, D., & Booth, A. (2005). Gender differences in testosterone and cortisol response
to compedtion. Psychoneuroendocrinology, 30, 58-71.
Klein, R. (2005, November 12). President steps up attack on war critics. The Boston Globe. Retrieved on
March
8,
2006,
from
www.bostoa.com/news/ntaion/washmgton/articles/2005/l
l/12/president_stepsjup_at- tack_onjwar_critics/
Klenke, K. (1996). Women and leadership: A contextual perspeetive. New York: Springer-Verlag.
Kluger, R. (1996). Ashes to ashes: Americas hundred-year cigarette war, the pufclic health, and
the mabashed trl- umph of Philip Morris. New York: Knopf.
Knapp, M & HaB, J. A. (2006). Nonverbal communication in human interaetion. Belmont, CA:
Thomson Wadsworth
Knight, J. (2004). The truth about lyteg. Nature, 428, 692-694.
Knopke, H., Norrell, R., & Rogers, R. (1991). Openmg doors: Perspeetives on race relations in
contmporary America. Tuscaloosa: University of Alabama Press.
Knowles, E. D., Morris, M. W., Chiu, C., & Hong, Y. (2001), Cultute and the process of person perception:
Evi- dece for automaticity among East Asiats in correcting for situational influences on behavior.
Personality and Social Psychology Bulletin. 27,1344-1356.
Knowles, E. S., & Sibicky, M. E. (1990). Concinuity and diversity in the stream of seives: Metaphorical
resoluu* ons of WUliamJamess one-in-many-selves paradox. Personality andSocial Psychology
Bulletin, 16,676-687.
Knox, R., & nkster, J. (1968). Postdedsion dissonance at post time. Journal of Personality and Social
Knussen, C., Yule, F & MacKenzie, J. (2004). An analysis of intentions to reeyde household waste: The
roles of pasr behaviour, perceived habit, and perceived lack of fedlides. Journal of Environmental
Koehler, J. J. (1993), The base rate fallacy myth. Psycolotfuy, 4,49.
Koehler, J. J. (1996). The base rate fallacy reconsidered: Descripdve, normative, and methodological
challenges. Behaviorai and Brain Sciences, 19,1-53.
Koehnken, G., Malpass, R. S., & Wogalter, M. S. (1996). Forensic applications of line-up research. te S. L.
Spo- rer, R. S. Malpass, & G. Koehnken (Eds.), Psychological issues in eyewitness
identification (s. 205-231). Mah- wah, NJ: Erlbaum.
Koestner, R., Horberg, E., Gaudreau, P., Powers, T., Di Dio, P., Bryan, C., et al. (2006). Bolstering
implementa- tion plans for the long haul: The benefits of simultaneously boosting self-concordance
or self-efFcacy. Petv sonality and Social Psychology Bulletin, 32, 15471558. Retiieve on
December 27, 200B, from do 1:10.1177/0146167206291782
Kogan, N., & Wallach, M. A. (1964). Risk-taking: A study in cognition and personality. New York;
Henry Holt.
Kolbert. E. (2006). Field notes from a catastrophe: Man, nature, and climate change. New York:
Bloomsbury
Kollack, P., Blumstein, P., & Schwartz, P (1994). The judgment of equity in intimate relationships.
Social Psychology Quartcrly, 57, 340-351.
Koolhaas, J. M., de Boer, S. F., & ; Buwalda, B. (2006). Stress and adaptation. Current Directions in
Korda, M. (1997, October 6). Prompting the president. New Yorker. s. 88-95
Kowert, P. A. (2002). Groupthmk or deadlock: When do leaders leamfrom their advisors? Albany:
State University of New York Press.
Krakow, A., & Blass, T. (1995). When nurses obey or defy inappropriate physician orders: Attributional
differences. Journal of Soaal Behavior and Personality, 10, 585-594.
Kramer, G. P., Kerr, N. L., & Carroll, J. S. (1990). Pretrial publicity, judicial remedies, and jury bias. Law
and Human Behavior, 14,409-438.
Krauss, R. M., & Deutsch, M. (1966). Communication in interpersonai bargaining. Journal of
260
Krauss, R. M., Freedman, J- L., & Whitcup, M. (1978). Field and laboratory studies of littenng. Journal of
Expe- rimental Social Psychology, 14,109-122.
Kremer, J. F., & Stephens, L. (1983). Attributions and arousal as mediacors of mitigation's effects on
retatiaon. Journal of Personality and Social Psychology, 45,335-343.
Kressel, K., & Prattt, D. G. (1989). A research perspective on the mediation of social conflict. In K. Kressel
&
D. G. Pruitt (Eds.), Mediation research: The process and effecveness of third party
intervention (s. 394-435). San Francisco: Jossey-Bass.
Krosnick, J. A., & Alwin, D. F. (1989). Aging and susceptibility to attitude change. Journal of
Kross, ., 6c Ayduk, O. (2008). Facilitating adaptive emotional analysis: Disnguishing distancedanalysis of depressive experiences from immersed-analysis and distraetion. Personality and
Krueger, J., Ham, J. J., Sr Linford, K. (1996). Perceptions of behavioral consistency: Are people aware of
the actor-observer effect? Psycholoical Science, 7, 259-264.
Kruger, K., Epley, N., Packer, J., & Ng, Z. (2005). Egocenricism ver e-mail: Can we communicate as well
as we think? Journal of Personality and Social Psychology, 89 (6), 925-936.
Kruil, D. S. (1993). Does the grist change the mili? The efect of the perceivers inferenal goal on the
process of social inference. Personality and Social Psychology Bulletin, 19, 340-348.
Kruil, D. S., & Dili, J. C. (1996), On thinking first and responding fast: Flexibility in social inference
processes. Personality and Social Psychology Bulletin, 22, 949-959.
Kruil, D. S., Loy, M. H., Un, J., Wang, C., Chen, S., & Zhao, X. (1999). The fundamental correspondence
bias in individualist and coUectivist cultures. Personality and Sodal Psychology Sulletin, 25,12081219.
Kubitschek, W. N., & Hallinan, M. T. (1998). Tracking and students friendships. Social Psychology
Quarterly, 61,1-15.
Kuhl, J. (1987). Actlon control: The maintenance of motivational States. n F. Halisch &J. Kuhl (Eds.),
Moiivai- tot, intenfion, and volitton (s. 279-291). New York: Springer.
Kuhn, D., Weinstock, M., & Flaton, R. (1994). How well do jurors reason? Competence dimensions of
individual variation in a juror reasoning task. Psycholoical Science, 5, 289-296.
Kulik,J, A., & Brown, R. (1979). Frustration, attribution of blame, and aggression. Jmmal of
Experimental Social Psychology, S, 183-194.
Kunda, Z. (1999). Social cognition: Making sense of people. Cambridge, MA: MT Press.
Kunda, Z., & Oleson, K. C. (1997). When exceptions prove the rule: How extremity of deviance
determlnes the impact of deviant examples on stereotypes. jumal of Personality and Social
Kunda, Z., 4r Schwam, S. H. (1983). Undermining intrinsic moral motivation: Extemal reward and seifpresen- tation. Journal of Personality and Social Psychology, 45,763-771.
Kunda, Z., Sinclair, L., & Griffn, D. W. (1997). Equal ratlngs but separate meanmgs: Stereotypes and the
construal of traits. Journal of Personality and Sodal Psychology, 72, 720-734.
Kuo, Z. Y. (1961). mtina. Princeton, NJ: Van Nostrand.
Kurdek, L. A. (1992). Relationship stability and relationship satisfaction in cohabitating gay and lesbian
couples: A prospecve longitudinal test of the contextual and interdependence models. Journal
of Sodal and Personal Relationships, 9,125-142.
Kuykendall, D., & Keating.J. P. (1990). Altering thoughts and judgments through repeated associadon.
Britisf Journal of Social Psychology, 29, 79-86.
Lachman, M. (2006). Pcceived control ver aging-related dectines: Adaptive beliefs and behaviors.
Current Di- rections in Psychological Sciencc, 15, 282-286.
La France, M., Hecht, M. A., & Paluck, E. L. (2003). The contingent smile: A meta-analysis of sex
differences in smiling. Psychological Bulletin, 129, 305-334.
Laird,J. (2007). Fetlings: The perception oj self. New York, Oxford University Press.
Lalancette. M. F., & Standing, L. (1990). Asch fais again. Social Behavior and Personality, 18, 7-12.
Lahvani, A., Shavitt, S., & Johnson. T. (2006). What is the relation between cuitural orientation and
socially de- sirable responding? Joumal of Personality and Social Psychology, 90,165-178.
Lambert, A. J., Burroughs, T., & Nguyen, T. (1999). Perceptions of risk and the buffering hypothesis: The
role of just world beliefs and right-wing authoritarianism. Personality and Social Psychology
Bulletin, 25,643-656
Lampert, R., Baron, S. J., McPherson, C. A., & Lee, F. A. (2002). Hear rate variability during the week of
September 11, 2001. Joumal of the American Medkal Association, 288,575.
Landman, J. (1993). Regret: The persistence of the possible. New York: Oxford University Press.
261
Lane, K. A., Banaji, M. R., & Nosek, B. A. (2007). Understanding-and using the implicit association test:
FV- What we know (so far) about the method. In B. Wittenbrink & N. Schwarz (Eds.), implicit
measures of attitudes (s. 59-102). New York: Guilford.
Langer, E. J. (1975) The illusion of control. Joumal of Personality and Social Psychology, 32,311-328.
Langer, E J., & Rodin, J. (1976). The effects of choice and enhanced personal responsibiliry for the aged;
A - eld experiment. Journal of Personality and Social Psychology, 34,191-198.
Langlois, J. H., Kalakanis, L., Rubenstein, A. J., Larson, A, Hallam, M., & Smoot, M. (2000). Maxims or
myths of beauty? A meta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin, 126,390-423.
Langlois, J. H., Ritter, J, M., Roggman, L. A., & Vaughn, L. S. (1991). Facial diversity and infant
preferences for attractive faces. Developmentai Psychology, 27, 79-84.
Langlois, J. H., & Roggman, L. A. (1990). Attractive faces are only average. Psychological Science,
1,115-121.
Langlois.J. H., Roggman, L. A., & Musseiman, L. (1994). What is average and what is not average about
attractive faces? Psychological Science, 5, 214-220.
Langlois, J. H., Roggman, L. A., Sr Rieser-Danner, L. A. (1990). Infants' diferendal social responses to
attractive and unattractive faces. Developmentai Psychology, 26,153-159.
La Piere, R. T. (1934). Attitudes vs. actions. Social Forces, 13, 230-237.
Larsen, K. S. (1990). The Asch conformity experiment: Replication and transhistorical comparisons.
Joumal of Social Behavior and Personality, 5,163-168.
Larson, J. R., Jr., Christensen, C., Franz, T. M., & Abbott, A. S. (1998). Diagnosing groups: The pooling,
management, and impact of shared and unshared case information in team-based medical
decision making. Journal of Personality and Social Psychology, 75,93-108.
Lassiter, O. D. (2004). Interrogations, confessions, and entrapment. New York: Kluwer
Academic/Plenum.
Latana, B. (1981). The psychology of social impact. American Psychologist, 36,343-356.
Latane, B. (1987). From student to colleague: Retracing a decade. n N. E. Grunberg, R. E. Nisbett, J.
Rodin, & J. E. Singer (Eds.), A distinctive approach to psychological research: The influence of
Stanley Schachter (s. 66-86). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Latan*, B., V/Uams, K., & Harkins, S. (2006). Many hands make light the work: The causes and
consequences of social loafmg. n J. M. Levine & R. L. Moreland (Eds.), Small groups (s. 297-308).
New York: Psychology Press.
Latan*, B., & Bourgeois, M. J. (2001). Successfully simulating dynamic social impact: Three levels of
prediction. in J. P. Forgas & K. D. Williams (Eds.), Social influence: Direct and indirget
processes (s. 61-76). PhiIadep- hia: Psychology Press.
Latand, B., & Dabbs, J. M. (1975). Sex, group size, and helping in three cities. Sociometry, 38,108-194.
Latane, B., & Darley, J. M. (1968). Group inhibition of bystander intervention. Joumal of Personality
Latan, B., & Darley, J. M. (1970). The unresponsive bystander: Why doesnt he help? Englewood
Clifls, NJ: Pren- tice Hail.
Latan*, B., & UHerrou, T. (1996). Spatial clustering in the conformity garae: Dynamic social impact in
electronic games. Joumal of Personality and Social Psychology, 70,1218-1230.
Latan*, B., & Nida, S. (1981). Ten years of research on group size and helping. Psychological Bulletin, 89,
308-324.
Lau, R. R., & Russell, D. (1980). Attribudons in the sports pages: A field test of some current hypotheses
about attribution research. Joumal of Personality and Social Psychology, 39, 29-38.
Laughlin, P. R. (1980). Social combination processes of cooperadve problem-solving groups as verbal
ituellecti- ve tasks. In M. Fishbein (Ed.), Progress in social psychology (Vol. 1, s. 127-155).
Hillsdale* NJ: Erlbaum.
Laursen. B.. & Hartup. W. W. (2002). The origms of recprocity and sodal e.vchange in friendships. In L.
Brett Sr W. G. Graziano (Eds.). Social occhange in development: New directions for child and
adolescent development (s. 27-40). San Francisco: Jossey-Bass/Pfeiffer.
Lawler, E. J., & Thye, S. R. (1999). Bringing eraotions into social exchange heory. Anmm Revirvv of
Socoogy, 25, 217-244.
Lazarsfeld. P. (Ed.). (1940). Radio and the printed page. New York: Duell, Sloan & Pearce.
Lazarus. R. S. (1966). Psycholoical stress and the coping process. New York: McGraw-Hill.
Lazarus, R. S. (1995). Vexing research problems inherent in cognitive-mediational theories of emotion
and some sohtions. Psycholoical lnquiry, 6,183-196.
Lazarus, R. S. (2000). Toward betler research on stress and coping. American Psychologis, 55, 665-673.
Lazans, R. S., & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New York: Springer-Verlag.
Le Bon, G. (1895). The crowd. London: Unwin.
262
Le, B., Sx Agnew, C. R. (2003). Commitment and its theorized determinans: A meta-analysis of the
investmem model. Personal Relationships, 10,37-57.
Leary, M. R. (2004). The curse of the self: Self-awareness, egotism, and the quality of human
life. Nevv York: Oxford University Press.
Leary, M. R. (2004). The self we krovv and the self we show: Self-esteem, seU-presentation, and the
maintenance of interpersonai relationships. In M. B. Brewer & M. Hewstone (Eds.), Emotion and
motivation (s.
204224). Malden, MA: Blackwell.
Leary, M. R., & Baumeister, R. F. (2000). The nature and funetion of self-esteem: Sociometer theory. in
M. P. Zanna (Ed.), Advances m experimentdl social psychology (Vol. 32, s. 1-62). San Diego, CA:
Academic Press.
Leary, M. R., & Tangney, J. P. (2003). The self as an organizing construct in the behavioral and social
sciences. n M. R. Leary & J. P. Tangny (Eds.), Handbook of self and identity (s. 3-14). New York:
Guilford Press.
Lea, M., & Spears, R. (1995). Love at first byte: Building personal relationships ver Computer networks.
in J. T. Wood & S, W. Duck (Eds.), Understudied relationships: OjJ the beaten track (s. 197-233).
Thousand Oaks, CA: Sage.
Lea, M., Spears, R., & de Groot, D. (2001). Knowing me, knowing you: Anonymity effects on social
identity processes within groups. Personality and Social Psychology Bulletin, 27, 526-537.
Leathers, D. G. (1997). Successjul nonverbal communication: Principles and applications.
Needham Heights, MA: Allyn & Bacon.
Ledennan, L. C., Stewart, L P., Goodheart, F. W., 6s Laitman, L. (2003). A case against binge" as a term
of choice: Convincing college students to personalize messages about dangerous drinking,
Journal of Health Communication, 8, 79-91*
Lee, A Y. (2001). The mere exposure effect: An uncertainty reduction explanation revisited. Personality
and Social Psychology Bulletin, 27, 1255-1266.
Lee, E. (2004). Effects of visual representation on social influence in computer-mediated communication:
Expe- rimental tests of the social identity model of deindividuation effects. Human Communication
Research, 30, 234-259.
Lee, H. (1960). To kili a mochinghird. New York: Wamer Books.
Lee, R. W. (2001), Citizen heroes, New American, 17, 19-32.
Lee, Y., & Seligman, M. E. P. (1997). Are Americans more optimistic han the Chinese? Personality and
Lehman, D. R., Davis, C. G., De Longis, A., & Wortman, C. B. (1993). Positive and negative life changes
follo- wiag bereavement and their relations to ajustment. Journal of Social and Clinical
Lehman, D. R., Lempert, R. O., & Nisbett, R. E. (1988). The effects of graduate training on reasoning:
Formal discipline and thinking about everyday-life events. American PsychologisU 43, 431-442.
Leippe, M. R., & Eisenstadt, D. (1994). Generalization of dissonance reduction: Decreasing prejudice
through induced compliance. Journal of Personality and Social Psychology, 67,395-413.
Leippe, M. R., & Eisenstadt, D. (1998). A self-accountability model of dissonance reduction: Multiple
modes on a continuum of elaboration. In E. Harmon-Jones t J. S. Mills (Eds.), Cognitive
dissonance theory: Revival with revisions and controversies. Washington, DC: American
Psycholoical Associadon.
Leishman, K. (1988, February). Heterosexuals and AIDS. Atlantic, s. 39-57.
Lemieux, R., 6t Hale, J. L. (1999). Intimacy, passion, and commitment in young romantic relationships:
Success- fully measuring the triangular theory of love. Psycholoical Reports, 85,497-503.
Lench, H., 6c Ditto, P. (2008). Automatic optimism: Biased use of base rate information for positive and
negative events. Journal of Experimental Social Psychology, 44, 631-639.
Leor, JM Poole, W. K., & Kloner, R. A. (1996). Sudden cardiac death triggered by an earthquake. New
England Journal ofMedicine, 334, 413-419.
263
Lepper, M. R. (1995). Theory by numbers? Some concems about meta-analysis as a theoretical tool.
Applied Cognitive Psychology, 9, 411-422.
Lepper, M. R. (1996). intrinsic motivation and extrinsic rewards: A commentary on Cameron and Pierces
meta-analysis. Review of Educatonal Research, 66, 5-32.
Lepper, M. R., Corpu, J. H., & Iyengar, S. S. (2005). intrinsic and extrinsic motivational orientations in
the classroom: Age differences and academic correlates. Joumal of Educational Psychology,
97,184-196.
Lepper, M. R, Greene, D., & Nisbett, R E. (1973). Undennining childrens intrinsic interest with extrinsic
reward: A test of the overjustification hypothesis. Joumal of Personality and Social
Psychology, 28,129-137
Lepper, M. R., Henderlong, J., & Gingras, I. (1999). Understanding the effects of extrinsic rewards on
intrinsic motivationuses and abuses of meta-analysis: Comment on Deci, Koestner, and Ryan
(1999). Psychologi- cal Bulletin, 125, 669-676.
Lerner, J. S., & Teock, P. E. (1999). Accounting for the effects of accountability. Psychological Bulletin,
J25
255-275.
Lerner, M. J. (1980). The belief in a just vvorld: A fundamental decision. New York: Plenutn.
Lerner, M. J. (1991). The belief in a jst world and the heroic motive": Searching for constancs" in the
psychology of religious ideology. Intemtional Joumal for the Psychology o/Religion, 1, 27-32.
Lerner, M. J. (1998). The two forms of belief in a just world. In L Montada & M. J. Lerner (Eds.), Responses
ta victmization and belief in a just world. (s. 247-269). New York: Plenum Press.
Lerner, M. J., & Grant, P. R (1990). The influences of commitment to justice and ethnocentrism on
childreris allocations of pay. Sodal Psychology Quarter!y, 53,229-238.
Lerner, M. J., & Miller, D. T. (1978). Just world teseatch and the attribution process: Looking back and
ahud. Psychological Bulletin, 85,1030-1051.
Leung, K. (1996). Beliefs in Chinese culture. In M. H. Bond (Ed.), 77e handbook of Chinese
psychology ($, 247-262). Hong Kong: Oxford University Press.
Leung, K., <Sr Bond, M. H. (1984). The impact of cuitural collecvism on reward allocation. Joumal of
Personality and Sodal Psychology, 47, 793-804.
Leventhal, H., Watts, J. C.. & Pagano, F. (1967). Effects of fear and instrucdons on how to cope with
danger. Joumal of Personality and Social Psychology, 6,313-321.
Levett, L M., Danielsen, . M., Kovera, M. B., & Cuder, B. L. (2005). The psychology of jury and juror
decision making. In N. Brewer & K. D. Williams (Eds.), Psychology and law: An empirical
perspeetive (s. 365-406). New York: Guilford.
LevL P. (1986). Survival in Auschvritz* and The Reavvakcmng*; Two mernoirs. New York: Summit
Books.
Levin, D. T. (2000). Race as a visual feaeure: Using visual search and perceptua diserimination tasks to
understand face categories and the cross-race recognition defidL Joumal ofExperimental
Psychology: General, 129,559-574.
Levine, J. M. (1989). Reacon to opinion deviance in small groups. n P. B. Paulus (Ed.), Psychology of
group influence (2nd ed., s. 187-231). HiUsdale, NJ: Erlbaum.
Levine, J. M., Higgins, E. T., & Choi, H.-S. (2000). Development of strategic norms in groups.
Organizational Behavior and Human Decision Processes, 82,88-101.
Levine, J. M., & Moreland, R. L. (1998). Small groups. in D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Undzey (Eds.), The
handbook of social psychology (4th ed., Vol. 2, s. 415-469). New York: McGraw-Hill.
Levine, j. M., & Moreland, R. L. (2006). Small groups: An overview. n J. M. Levine &R.L Moreland (Eds.),
Small groups (s. 1-10). New York: Psychology Press.
Levine, J. M., Moreland, R L., & Choi, S. (2001). Group sodalizaon and newcomer innovation. In M. Hogg
& S. Tindale (Eds.), Blackwell handbook of social psychology: Group Processes (s. 86-106).
Oxford, England: Blackwell Publishers.
Levine, J. M., & Russo, E. M. (1987). Majority and minority influence. In C. Hendrick (Ed.), Group
processes: Review of personality and social psychology (Vol. 8, s. 13-54). Newbury Park, CA:
Sage.
Levine, J. M., & Thompson, L (1996). Conflict in groups. In E. T. Higgins & A. W. Kruglanski (Eds.), Social
psychology: Handbook ofbasic principles (s. 745-776). New York: Guilford Press.
Levine, R A., t Campbell, D. T. (1972). Ethnocentrism: Theories of conflict, ethnic attitudes, and
group behavior. New York: Wiley.
Levine, R, Sato, S., Hashimoto, T., & Verma, J. (1995). Love and marriage in eleven cultures. Joumal of
Cross- Cultural Psychology, 26, 554-571,
Levine, R V. (2003). The kindness of strangers: People's willingness to help someone during a chance
264
encoun- ter on a dty Street varies considerably around the world. American Sdentist, 91, 226-233.
Levine, R V., Martine?, T. S., Brase, G., & Sorenson, K. (1994). Helping in 36 U.S. dties. Joumal of
Levine, R V., Norenzayan, A., & Philbrick, K. (2001). Cross-cultural differences in helping strangers.
Joumal of Cross-Cultural Psychology, 32, 543-560.
Levy, D. A., & Nail, P. R. (1993). Contagion: A theoretical and empirical review and reconceptualization.
Gene- tic, Social, and General Psychology Monographs, 119, 233-284.
Levy, J. S., & Morgan, T. C. (1984). The frequency and seriousness of war: An inverse relationship?
Journal of Conflict Resolution, 28, 731-749.
Levy-Leboyer, C. (1988). Success and failure in applying psychology. American Psychlogist, 43, 779785.
Lewin, K. (1943). Defining the field at a given time. Psycholoical Reviov, 50, 292-310.
Lewin, K. (1946). Action research and minority problems. Journal of Social /ssues, 2, 3446.
Lewin, K. (1947). Fronters in group dynamics. Human Relations, l, 5-41.
Lewin, K. (1948). Resolving social conflicts: Selected papers in group dynamics. New York: Harper.
Lewin, K (1951). Problems of research in social psychology. n D. Cartwright (Ed.), Field theory in
social scien* ce (s. 155-169). New York: Harper.
Lewis, C. C. (1995). Educating hearts and minds: Reflections onJapanese preschool and
elementary education. Cam- bridge: Cambridge University Press.
Lewis, K., Belliveau, M., Hemdon, B., & Keller, J. (2007). Group cognition, membership change, and
performance-. lnvestigating the benefits and detriments of collective knowledge. Organizational
Behavior and Human Decision Processes, 103, 159-178.
Lewis, M., & Ramsay, D. (2004). Development of self-recognition, personal pronoun use, and pretend
play during the 2nd year. Child Development, 75,1821-1831.
Leyens, J. P., Camino, L, Parke, R. D., & Berkowitz, L (1975). Effects of movie violence on aggression in a
field set' ting as a function of group dominance and cohesion. Journal of Personality and Social
Liberman, A., & Chaiken, S. (1992). Defensive processing of personally relevant health messages.
Personality and Social Psychology Bulletin, S, 669-679.
Liberman, V., Samuels, S. M., & Ross, L. D. (2004). The name of the game: Predicve power of
reputadons ver* sus situational labels in determining Prisoners Dilemma Game moves.
Personality and Social Psychology Bul- rtin, 30,1175-1185.
Lieberman, M. (2007). Social cognitive neuroscience: A review of core processes. Annual Reviev/ of
Lieberman, M. D.,Jarcho, J. M., & Obayashi, J. (2005). Attribuonal inference across culcures: Similar
automadc attribudons and different controlled corrections. Personality and Social Psychology
Bulletin, 31(7), 889-901.
Lieberman, M. D., & Rosenthal, R. (2001). Why introverts cant ahvays teli who likes them: Multitasking
and nonverbal decoding. Journal of Personality and Social Psychology, 80,294-310.
Liebert, R. M., St Baron, R. A. (1972). Some immediate effects of celevised violence on children's
behavior. De* velopmental Psychology, 6, 469-475.
Liebert, R. M., & Sprafkin, J. (1988). The early window (3rd ed.). New York: Pergamon Press.
lim, T.-S., & Choi, H.-S. (1996). interpersonai relationships in Korea. in W. B. Gudykunst, S. Tlng-Toomey,
& T. Nishida (Eds.), ommunicaon in personal relationships across cultures (s. 122-136).
Thousand Oaks, CA: Sage.
Un, Y. H. W., & Rusbult, C. E. (1995). Commitment to dadng relationships and cross-sex friendships in
America and China. Journal of Social and Personal Relationships, 12, 7-26.
Lindsay, R. C. L, & Wels, G. L (1965). improving eyewicness identifications from lineups: Simultaneous
versus sequendal lineup presentadon. Journal of Applied Psychology, 70, 556-564.
Lindsay, R. C. L, Wells, G. L, & Rumpel, C. M. (1981). Can people detect eyewitness>idendficadon
accuracy within and across situations? Journal of Applied Psychology, 66, 79-89.
Unville, P. W., Fischer, G. W., & Salovey, P. (1989). Perceived distribudons of characterisdcs of in-group
and out-group members: Empirical evidence and a Computer simuladon. Journal of Personality
Linz, D. G., Donnerstein, E., & Penrod, S. (1984). The effects of multiple exposures to filmed violence
against women. Journal of Communication, 34,130-147.
Lipkus, 1. M., Dabert, C., & Siegler, 1. C. (1996). The importance of distinguishing the bellef in a just
world for self versus for others: mplications for psycholoical weU-being. Personality and Social
Lippmann, W. (1922). Public opinion. New York: Free Press.
265
Lipsey, M. W., Wilson, D. B., Cohen, M. A, 6? Derzon, J. H. (1997). s there a causal reladonship between
alcohol use and violence? A synthesis of evidence. n M. Galanter (Ed.), Recent developments in
alcoholism: Vol. 13. Alcohol and vioUncc: Epidetniology, neurotnology, psychology,
andfamily issues (s. 245-282). New York: Plenum.
Lite, M. D. (1986). Seif-effcacy and perceived concrol: Cognitive mediators of pain tolerance. Journal of
Little, A. C, & Perrett, D. I. (2002). Putting beauty back in the eye of the beholder. Psychologist, 15, 2832.
Uvesey, W. J., & Bromley. D. B. (1973). Person perception in childhood and adaksccnce. Ncw
York: Wiley.
Lloyd, S. A.. & Catt, R. M. (1985). The developmentai course of conflict in dissolution of premarital
relations. hips. Joumal oj Social and Personal Relationships, 2, 179-194.
Locken, B., & Peck, J. (2005). The effects of instructional frame on female adolescents evaluatocs
o( lager-s- zed models in ptfnt advcrtising. Joumal oj Applied Social Psychology, 35, 850868.
Lockwood. P. (2002). Could it happen to you? Predicting the impact of downward comparisons on the
self, Jo. umal oj Personality and Social Psychology, 82y 343-358.
Lodish, L. M., Abraham, M., Kalmetson, S-, Lievelsberger, J., Lubetkin. B., Richardson, B., & Stevens, M.
E (1995). How TV adverdsing works: A meta-analysis of 389 real-world split-cable TV advertising
experiments. Jownal o/Marheting Research, 32,125-139.
Loftus, E. F. (1979). Eyewitnes& testimony, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Loftus, E. F. (1993). The reality of repressed memories. America? Psychologist, 48, 518-537.
Loftus, E. F. (2005). Planting msmformadon in the human mind: A 30-year investigation of the
maUeabity of memory. Leammg and Memory, 12,361-366.
Loftus, E. F., Garry, M., & Hayne, H. (2008). Repressed and recovered memory. n E. Borgida and S. T.
Fiske (Eds.)., Beyond cornmon sense: Psychological Science in the courtroam (s. 177-194).
Malden, MA: Blackvve.
Loftus, E. F., Loftus, G. R.. & Messo,J. (1987). Some facts about ttweapons focus. Law and Human
Behavior, 11, 55-62.
Loftus, E. F., Miller, D. G. v & Buras, H. J. (1978). Semanric integration of verbal information into a visual
memory. Joumal oj Experimental Psychology: Human Leammg and Memory, 4,19-31.
Loftus, G. R., & Harley, E. M. (2005). Why is it easier ud identify someone close itan far away?
Psyehonomie Bl- letin and Revievf, 12,43-65.
Lormer, W., & Berry, j. (Eds.). (1986). Pield methods in cross-cultural research. Bcverly His, CA:
5age.
Lord, C. G., Lepper, M. R., & Preston, E. (1984). Considering the opposite: A correetive strategy for social
judgment. Joumal oj Personality and Soriaj Psychology, 47,1231-1243.
Lord, C. G., Scott, K. O., Pugh, M. A, & Desforges, D. M. (1997), Leakage beliefs and the correspondence
bias. Personality and Social Psychology Bulletin, 23,824-836.
Lore, R. K., & Schultz, L, A. (1993). Control of human aggtesstotv. American Psychologist, 48,16-25.
Lorenz, K. (1966). On aggression (M, Wilson, Trans.). New York: Harcourt Brace.
Lott, A J., & Lott, B. E. (1961). Group cohesiveness, communication levei, and conformity. Joumal oj
Lott, A J., & Lott, B. E. (1974). The role of reward in the formadon of positive interpersonal attitudes. In
T. L. Huston (Ed.), Foundaons oj interpersonal attraction (s. 171-189). New York: Academic
Press.
Lucas, J. W., & Lovaglia, M. J. (2005). Self-handicapping: Gender, race, and status. Current Research
in Sodal Psychology, 10, 234-249.
Ludvvig, T. D., Gray, T. W., & Rowell, A (1998). Increasiag recycling in academic budings: A systenutic
replication. Joumal oj Applied Behavior Analysis, 31, 683-686.
Lumsdaine, A. A.. & Janis, 1. L. (1953). Resistance to 'counterpropaganda" produced by one-sided and
two-sided propaganda presentations. Public Opinion uarUrly, 17, 311-318.
Lundqvist, D., <& hman, A (2005). Caughtby the v eye: Nonconscious information processing,
emotion, and attention to facial sdmuli. tn L B&rrett Feldman, P. Niedenthal, & P. V/inkielman
(Eds.), Emotion and consciousness (s. 97-122). New York, Guilford Press.
266
Lun, J., Sinclair, S., Whitchurch, E., & Glenn, C. (2007). (Why) do l think what you think? Epistemic social
tu- ting and implicit prejudice. Joumal oj Personality and Socia Psyhalgy, 93,957-972.
Lykken, D., & Tettegen, A. (1996). Happiness is a stoehasde phenomenon. Psychological Science,
7,186-189.
Lynn, M., & Shurgot, B. A (1984). Responses to lonely hearts adversements: Effects of reported
physical at- iractiveness, physique, and coloradon. Personality and Social Psychology Sultam,
10,349-357.
Lynn, S. J., Lock, T., Loftus, E., Krackow, ., & Lienfeld, S. O. (2003). The remembrance of things past:
Prob- lematic memory recovery techniques in psychotherapy. in S. O. Lienfeld & S. J. Lynn (Eds.),
Science and pseudoscience in clinical psychology (s. 205-239). New York: Guilford Press.
Lysak, H., Rule, B. G., & Dobbs, A. R. (1989). Conceptions of aggression: Prototype or defining feamres?
Lyubomirsky, S., Caldwell, N. D., & Nolen-Hoeksesta, 5. (1993). Effects of raminative and distractisg
responses to depressed mood on retrieval of autobiographical memories. Joumal oj Personality
and Social Psycko- logy, 75,166-177.
Lyubomirsky, S., Sheldon, K. M., x Schkade, D. (2005). Pursuing happiness: The arehiteeture of
sustainable change. Reviev oj General Psychology, 9,111-131.
Maass, A., t Clark, R. D., III. (1984). Hidden impact of minorities: Fifteen years of research.
Psycholoieal BuU letin, 95,418-450.
Maccoby, E. E.. &r Jacklin, C. N. (1974). The psychology

Stanford.
S O S Y A LofPscx
S Kdifferences.
OLOJt - KA
Y N A K CA:
A Stanford
University Press.
MacCoun, R. J. (1989). Experimental research on jury decision-making. Science, 244,1046-1050.
MacDonald, T. K., Zanna, M. P., & Fong, G. T. (1996). Why common sense goes om the window: Effects
of alcohol on intentions to use conoms. Personality and Sona) Psychology Bulletin, 22,763775.
Mackie, D. M. (1987). Systematic and nonsystematic processing of majoity and minonty persuasve
Communications. JoumaJ of Personality and Soci Psychology, 53, 41-52.
MacKitnon, C. (1993, July-August). Tuming rape into pomography: Postmodem genocide. Ms., s. 24-30.
Maclean, N. (1983). A river runs through it. Chicago: University of Chicago Press.
MacNeil; M. K., & Sherif, M. (1976). Norm change ver subject generauons as a funetion of arbitrariness
of pres- cribed norms. Journal of Personality and Social Psychology, 34, 762-773.
Maddon, S., Guyll, M., Spocl, R., & Willard ,J. (2004). The synergistic accumulative effect of parents
beliefs on childrens' drinkmg behavior. Psycholoical Science, 15, 837-845.
Maddux, J. E. (1995). Self-effcacy, aaptaion, and ajustment: Theory, research, and
application. New York: Plenum.
Madon, S., Guyll, M., Buller, A. A, Scherr, K.. Willard, J., & Spo, R. (in press). The raediation of mothers'
seU- fulfliing effects on their children's alcohol use: Self-verification, informational conformity, and
modehng processes. Journal of Personality and Social Psychology.
Madon, S-, Smith, A-Jussm, L., Russell, D. W., Eccles.J. S., Palumbo, P., & Walkiewicz, M. (2001).
Amlasyo- u see me or do you see me as t am? Self-fuifiing prophecies and self-verification.
Madon, S., Willard, J., Buller, A. A., & Scherr, K. (in press). Self-fulfilling prophecies. International
eneyelopedia of the social scences (2Q<* Ed.). Farmington Hills, M2: Thomsor/Gak.
Madon, S.f Willard,J., Guyll, M., Trudeau, L., &r Spoth, R. (2006). Self-fulfilling prophecy effects of
mothers1 beliefs on childrens alcohol use: Accumuation, dissipation, and stabiUty ver time.
Journal of Personality and Social Psychology, 90,911-926
Magaro, P. A., & Ashbrook, R. M. (1985). The personality of societal groups. Journal of Personality and
Social Psychalogy, 48,1479-1489,
Magoo, G., & Khanna, R, (1991). Altruism and wlingness to donate blood. Journal of Personality
and CHnicaf Studies, 7, 21-24.
Maier, N. R. F., & Solem, A. R. (1952). The contribution of a discussion leader to the qualicy of group
thinking: The effecdve use of minoricy opinions. Human Relations, 5,277-288.
Main, M., Kaplan, N., & Cassidy, J. (1985). Security in infaney, childhood, and adulthood: A raove to the
level of representation. In T. Bretherton &r E. Waters (Eds.), Grmving points of attaehment
theory and research. Monographs of the Societyfor Research on Child Development, 50,
66-104.
Maio, G. R., & Olson, J. M. (1995). Relations between values, attitudes, and behavioral intentions: The
moderating role of attitude funetion. Journal of E*perimental Social Psychology, 31, 266-285.
Majr, B., & Gramzow, R. H. (1999). Abortion as stigma: Cognitive and emotional implications of
concealment. Journal of Personality and Social Psychology, 77, 735-745.
Malamuth, N. M. (1981). Rape fantasies as a funetion of exposure to violent sexuai stimuli. Archives of
Sccual Behavior, 10, 33-47.
Malamuth, N. M., Addison, T., & Koss, M. (2000). Pomography and sexual aggression: Are there reliable
effects and can we understand them? Annual Review of Sex Research II, 26-91.
Malamuth, N. M., Una, D. O., Heavey, C. L., Bames, G & Acker. M. (1995). Using the confluence model
of sexual aggression to predict mens conflict with wotnen: A 10-year folow-up study. Jouma of
Personality and Social Psychology, 69,353-369,
Maile, B. F., & Knobe, J. (1997). Which behaviors do people explait? A basic actor-obsetver asymmetry.
Malloy, T. E. (2001). Difference to inference: Teaching logicat and statistical reasonmg through on-line
interac- tivity. Behavior Research Methods, Instrumencs, and Computers, 33, 270-273.
Malpass, R. S., & Devine, P. G. (1981). Eyewitness identification: Lineup instruetions and the absence of
the of- fender. Journal of Applied Psychology, 66,482-489.
Malpass, R. S., Tredoux, C. G., & McQuiston-Surrett, D. (2007). Lineup construction and lineup faimess.
The handbook of eyevtitness psychology, Vol H: Memory for people (s. 155-178). Mahwah,
NJ: Lawrence Erlbaum.
Maner, J. K., Luce, C. L, Neuberg, S. L, Cialdini, R. B., Brown, S., & Sagarin, B. J. (2002). The effects oi
perspective taking on motivations for helping: Stili no evidence for altruism. Personality and
Social Psychology Bulletin, 28,1601-1610.
Manning, R., Levine, M., & Collins, A. (2007). The Kitty Genovese murder and the social psychology of
helping: The paable of the 38 witnesses. American Psychologist, 62, 555-562
267
Matstead, A. S. R. (1997).
culture:
(rom
2 6 8 Situatiots, belongingness,
E L L I O T A R Oattitudes,
N S O N - and
TM
O T H YFour
D . lessons
W I L S Olearned
N - RO
BIN M. AKERT
social psychology. in G. McGarty & H. S. Haslam (Eds.), The message of social psychology:
Perspeetives on mind and society (s. 138-251). Oxford, England: Blackwell.
Marion, R. (1995, August). The girl who mewed. Discoyer, s. 38-40.
Markey, P. M. (2000). Bystander intervention in computer-mediated communication. Computers in
Human Beha- vi or, 16, 183-188.
Markman, K., McMullen, M., & Elizaga, R. (2008). Counterfactual thinking, persitence, and
periormance: A test of the reflection and evaluation model. Joumal of Experimental Social
Psychology, 44, 421-4-28.
Markoff, J. (1996, December 21). Steven Jobs making move back to Apple. New York Times, $. 37,
Markus, H. R. (1977). Self-schemata and processing information about the self. Journal of Personality
andSocial Psychology, 35, 63-78.
Markus, H. R., & Kitayama, S. (1991). Culture and the self: lmplications for cognition, emotion, and
moti-ration. Psychological Review, 98, 224-253.
Markus, H. R., & Kitayama, S. (2001). The cuitural constraction of self and emotion: lmplications for
social behavior. n W. G. Parrott (Ed.), Emotfons (n social psychology: Essential readings (s.
119-137). Philadelphia: Psychology Press.
Markus, H. R., Kitayama, S., & Heiman, R. J. (1996). Culture and basic" psychological principles. n E.
T. Higgins & A. W. Kruglansk (Eds.), Social psychology: Handbook of basic principles (s. 857913). New York; Guilford Press.
Markus, H. R-, & Zajonc, R. B. (1985). The cognitive perspeetive in social psychology. ta G. Undzey & E.
Aronson (Eds.), Handbook af social psychology (3rd ed., Vol. 1, s. 137-230). Nevsr York;
McGraw-HilI.
Marlowe, D., & Gergen, K.J. (1970). Personality and sodal behavior. n K.J. Gergen & D. Marlowe (Eds.),
Per- sonality and social behavior (s. 1-75). Reading, MA; Addison-Wesley.
Martpes, J Abrams, D & Serodio, R. (2001). Being btttet by being righl: Subjective group dynamics
and de- rogation of in-group deviants when generic norms are undermined. Joumal af Personality
Martin, A,}., Berenson, K. R., Griffing, S., Sage, R. E., Madry, L., Bingham, L E Sr Primm, B.J. (2000).
The process of leaving an abusive relationship; The role of risk assessments and decision
certainty. Journal of Family Violence, 15, 109-122.
Martin, L. L., Tesser, A. (1996). Some ruminative thoughts. n R. S. Wyer, Jr. (Ed.), Advances in social
cognition (Vol. 9, s. 1-47). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Martin, N. G., Eaves, L. Heath, A. S-, Jardine, R, Feingold, L. M., & Eysenck, H. J. (1986). Transmission of
social atdtudes. Procee&ngs of the National Academy of Science, 83,4364-4368.
Martinie, M. A & Foinat, V. (2006). Self-esteem, trivialization, and attitude change. Swiss Journal of
Mant, D. M. & Roman, J. S. (2002). Female role models; Protecting women's math test performance,
Masicampo, E., & Baumeister, R. (2008). Toward a physiology of dual-process reasoning and judgment;
Lemo- nade, willpower, and expensive rule-based analysis. Psychological Science, 19,255-260.
Masuda, T., EUsworth, P. C., 6c Mesquita, B. (2008). Placing the face in context: Cuitural differences in
the perception of facial emotion. Joumal of Personality and Social Psychology, 94,365-381.
Masuda, T., & Kitayama, S. (1996). Correspondence bias Injapan. Unpublished manuseript, Kyoto
University.
Masuda, T., & Kitayama, S. (2003). Perceiver-induced constraint and attitude attribution njapan and
the US: A case for the cuitural dependence of the correspondence bias. Journal of Experimental
Masuda, T., & Nisbett, R. E. (2006). Culture and change blindness. Cognitive Science: A
Multidispltnary Journal, 30,381-399.
Matsumoto, D., & Ekman, P. (1989). American-Japanese differences n imensity jatings of facial
expresstons of emotion. Motivation and Emotion, 13,143-157.
Matsumoto, D., & Ekman. P. (2004). The relationship among expressions, labels, and deseriptions of
contempt Joumal of Personality and Social Psychology, 57(4), 529-540.
Matsumoto, D., & Kudoh, T. (1993). American-Japanese cuitural differences in attribuons of
personality based on stniles. Joumal af Nonverbal Behavior, 17,231-243.
Mazur, A., Booch, A., & Dabbs, J. M. (1992). Testosterone and ebess competion. Social Psychology
Quartedy, 55, 70-77.
Mazzoni, G., Sr Lynn, S, J. (2007). Using hypnosis in eyewitness memory; Past and current issues. In M.
P. Tog- lia, J. D. Read, D. F. Ross, S R. C. L. Undsay (Eds.) The handbook of eyevritness
psychology, Vol I; Memory for events (s. 321-338). Mahwah, NJ: Erlbaum.
McAlister, A., Perry, C., Killen,). D., Slmkard, L. A., & Maccoby, N. (1980). Pilot study of smoking,
alcohol. and drug abuse prevention. American Journal of Public Health, 70, 719-721.
McAllister, H. A. (1996). Self-serving bias in theS O

ciassroom:
shows
S Y A L P SWho
KOL
O J -i?K Who
A Y Nknows
A K At? Journal of
Educato- nal Psychology, 88,123-131.
McAndrew, F. T. (2002). New evoludonary perspectives on altruism: Mukilevel-selection and costlysignaling theories. Current Directions in Psycholoical Science, 11, 79-82.
McArthur, L. Z. (1972). The how and what of why: Some determinants and corsequences of causal
attribution. Journal o/ Personality and Social Psychology, 22,171-193.
McArthur, L. Z., Baron, R. M. (1983). Toward an ecological theory of social perception. Psycholoical
Revir*, 90, 215-238.
McArthur, L. Z., & Berry, D. S. (1987). Cross cultural agreement in perceptions of babyfaced adults.
Journal of Cross-Cultural Psychology, 18, 165-192.
McArthur, L. Z., & Resko, G. B> (1975). The porcrayal of men and women in American television
commercials. Journal of Social Psychology, 97, 209-220.
McCabe, M. P., & Ricciardelli, L. A. (2003a). Sociocuhural influences on body image and body changes
among adolescent boys and giri. Journal of Social Psychology, 143, 5-26.
McCabe, M. P., & Ricciardelli, L. A. (2003b). A longitudinal study of body change strategies among
adolescent males. Journal of Youth and Adolescence, 32,105-113.
McCarthy, j. F., & Kelly, B. R. (1978). Aggressive behavior and its effect on performance ver time in ice
hoc- key athletes: An archival study. Jntemationi Journal of Sport Psychology, 9,90-96.
McCauley, C. (1989). The nature of social influence in groupthink: Compliance and mtemalization.
McClellan, S. (2008). What happened: nside the Bush White House and Washington's culture
of deception. New York; Public Affairs.
McConahay, J. B. (1981). Reducing racial prejudice in desegregated schoob. in W. D. Hawley (Ed.),
Effective school desegregation. Beverly Hills, CA: Sage.
McConahay, J. 8. (1966). Modem racism, ambivalence, and the Modem Racism Scaie. n J. F. Dovidio &
S. L. Gaeroer (Eds.), Prejudice, diserimination, and racism: Theory and research (s. 91125). New York: Academic Press.
McCrea, S., Hirt, E., & Miber, B. (2008). She works hard for the money: Valuing effort underlies gender
differences in behavioral self-handicapping. Journal ofExperimental Social Psychology, 44,
292-311.
McCrea, S. M. (2008). Self-handicapping, excuse making, and counterfactual thinking: Consequences for
self-esteem and future motivation. Journal of Personality and Social Psychology, 95, 274292.
McCullough, M., Kimeldorf, M., &c Cohen, A. (2006). An adaptation for altruism? The social causes,
sodal effects, and social evolution of gratitude. Current Directions in Psycholoical Science, i 7,
281-285.
McDonald, H. E., & Hirt, E. R. (1997). V/hen expectancy mtets desire: Motivational effects in
reconstrucve memory. Journal of Personality and Social Psychology, 72, 5-23,
McFadycn-Kechum, S. A., Bates, J. E., Dodge, K. A., & Pettit, G. S. (1996). Pattems of change in early
childhood aggressive-disruptive behavior: Gender differences in predietions frotn early coerdve
and affeetionate mother-child interacons. Child Development, 67,2417-2433.
McGlone, M., 6c Aronson, J. (2006). Social identity salience and stereotype threat. Journal of Applied
Devclopmen- tal Psychology, 27, 486-493.
McGraw, A. P., Mellers, B. A., & Tetlock, P. E. (2005). Expectadons and emotions of Olympic athletes.
Journal of Experimental Social Psychology, 41,438-446.
McGregor, B., Antoni, M., Boyers, A., Alferi, S., Cruess, D., Kilboum, K., et al (2004). Cognidve behavioral
stress management inereases benefk finding and immune funetion among women with early stage
breast cancer. Journal o/Psychosomatic Researchy 54,1-8.
McGuire, A. M. (1994). Helping behaviors in the natural environment: Dimensions and correlates of
helping. Personality and Social Psychology Bulletin, 20,45-56.
McGuire, W. J. (1964). Indudng resistance to persuasion. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in
experimental sodal psychology (Vol. 1, s, 192-229). New York: Academic Press.
McGuire, W. J. (1968). Personality and susceptibility to social influence. In E. F. Borgatta & W. W.
Lambert (Eds.), Handbook of personality theory and research (s. 1130-1187). Chicago: Rand
McNally.
McHugo, G. J., & Smith, C. A. (1996). The power of faces: A review of John T, Lanzetta's research on
facial expression and emodon. Motivation and Emotion, 21,85*120.
Mclntyre, R. B., Paulson, R. M., Gt Lord, C. G. (2003). Alleviadng womens mathemades stereotype
threat thro* ugh salience of group achievements. Journal of Experimental Social Psychology,
39,83-90.
McNally, R. J. (2003), Remembertrtg trauma. Cambridge, MA: Harvard University Press.
McNally, R. JM Bryant, R. A., & Ehlers, A. (2003). Does early psychological mervennon promote
recovery from posttraumatic stress? Psychological Science in the Public Interest, 4, 45-79.
269
McNally, R. j., Clancy,2 S.

reponing
7 0A., & Barreu,EH.
L LM.
I O(2005).
T A R OReality
N S O Nmonitoring
- T M O TinH aduits
Y D. W
I L S O Nrepressed,
- ROBIN M. AKERT
recove^ red, or continuous memories of childhood sexuai abuse. Joumal of Abnormal
Psychology, ] 14,147-152.
McNamara, R. S. (1995). In retrospect: The tragedy and essons of Vietnam. New York: Times Books.
McNally, R., & Breslau, N. (2008). Does Virtual trauma cause posttraumatic stress disorder?.
American
Psychologist,
63,
282-283.
^
McPherson, J. M. (1983). The size of voluntary associations. American Sociological Review, 61,
1044-1064.
McPherson, M., Smith-Lovin, L., & Cook, J. M. (2001). Birds of a feather: Homophily in social networks
Annu- al Revinv oJSociology, 27, 415-444.
Medvec, V. H., Madey, S. F., & Gilovich, T. (1995). When less is more: Counterfactual thinking and
satis&ctf*- on among Olympic medalists. Joumal of Personality and Social Psychology,
69,603-610.
Meertens, R. W., & Petdgrew, T. F. (1997). Is subtle prejudice really prejudice? Public Opinion
Meeus, W. H.J., & Raaijmakers, Q. A. W. (1995). Obedience in modem society: The Utrecht studies.
Journal of Social Issues, 51, 155-175.
Mehta, M. D. (2001). Pomography in Usenet: A study of 9,800 randomly selected images.
Cyberpsychology and Behavior, 4, 695-703.
Meissner, C. A., & Brigham, J. C. (2001). Thirty years of investigating the own-race bias in memory for
faces: A meta-analytic review. Psychology, Public Policy, and Law, 7, 3-35.
Meissner, C. A., Tredoux, C. G., & Parker, J. F. (2005). Eyewitness decisions in simulaneous and
sequenal - neups: A dual-process signal detection theory analysis. Memory and Cognition, 33,
783-792.
Melara, R. DM De Witt-Rickards, T. S., & OBrien, T. P. (1989). Enhatcing lineup Identification accuracy:
Two codes are better than one. Joumal of Applied Psychology, 74, 706-713.
Mellers B. A. (2001) Current Direcrions in Psychological Science, Volme 10, Number 6, December
2001, s. 210-214(5). Blackwell Publishing
Mendez, L., Mihalas, S., & Hardesty, R. (2006). GendcT differences in academic development and
performance. Childrens needs 111: Development, prevention, and intervention (s. 553565). Washington, DC: National Association of School Psychologists.
Menec, V. H., Peny, R. P., 5truthers, C. W., 5chonwetter, D. J Hechter, F. J., & Eichholz, B. L. (1994).
Assis- ting at-risk college students with attributional retraining and efecnve teaching. Joumal of
Applied Social Psychology, 24, 675-701.
Menninger, W. (1948). Recreation and mental Health. Recreation, 42,340-346.
Menon, T., Morris, M. W., Chiu, C., <Sr Hong, Y. (1999). Culture and the construal of agency: Attribution
to individual versus group dispositions. Joumal of Personality and Social Psychology, 76,
701-717.
Merton, R. K. (1948). The self-fulfillmg prophecy. Antioch Review, 8, 193-210,
Messick, D., & Liebrand, W. B. G. (1995). individual heuristics and the dynamics of cooperation in large
groups. Psychological Revi^vv, 102,131145.
Meston, C. M., & Frohlich, P. F. (2003). Love at first fright: Partner salience moderates roller-coasterinduced excitation transfer. Archives of Sexual Behavior, 32(6), 537-544.
Metcalfe, J. (1998). Cognitive opdmism: Self-deception or memory-based processing heuristics?
Personality and Social Psychology Review, 2,100-110.
Meyer, P. (1999). The sociobiology of human cooperation: The interplay of ultimate and proximate
causes. InJ. M. G. van der Dennen & D. Smillie (Eds.), The Darvfinian heritage and
sociobiology: Hitman evolution, behavior, and intelligence (s. 49-65). Westport, CT: Praeger.
Meyerowitz, B. E., & Chaiken, S. (1987). The effect of tnessage framing on breast self-examinatiov
attitudes, intentions, and behavior. Joumal of Personality and Social Psychology, 52,500510.
Mezulis, A. H., Abramson, L. Y., Hyde, J. S., & Hankin, B. L (2004). s there a universal positivity bias in
attribudons? A meta-analytic review of individual, developmentai, and cuitural differences in the
self-serving attributional bias. Psychological Bulletin, 130(5), 711-747.
Migration and geographic mobility in metropolitan and nonmetropolitan America, 1995-2000 (2003).
United
States
Census
Bureau.
Accessed
on
April
16,2006,
at
tyv>rw.census.gov/prod/2D03pubsScensr-9.p<}f..
Mikulincer, M., Shaver, P. R., Gillath, O., z Nitzberg, R. A. (2005). Attaehment, caregiving, and
altruism: Boosting attaehment security inereases compassion and helping. Joumal of
Mikulincer, M., & Shaver, P. R. (2003). The attaehment behaviorai system in adulthood: Aetivation,
psyehody- namics, and interpersonal processes.

InAM.
SOSY
L P.
P SZanna
K O L(Ed.),
O J -Advances
K A Y N A Kinexperimcntal
A
social psychology (VoL 35; s. 53-152). San Diego, CA: Academic Press.
Mikulincer, M., & Shaver, P. (2005). Attaehment security, compassion, and altruism. Current
Directions in Psychological Science, 14,34-38.
271
272
Milgram, S. (1961). Natonaliy and conformity. Scentijic American, 205, 45-51

Milgram, S. (1963). Behavioral study of obedience. Journal of Abnormal and Social Psychology, 67,
371-378.
Milgram, S. (1969, March). The lost letter technique. Psychology Today, s. 30-33, 67-68.
Milgram, S. (1974). Obedience to authority: An experimentai view. New York: Harper & Row.
Milgram, S. (1976). Obedience to criminal orders: The compulsion to do evil. in T. Blass (Ed.).
Contemporary social psychology: Representative rcadings (s. 175-184). Itasca, L: Peacock.
Milgram, S. (1977). The individual in a social world. Reading, MA: AddisonWesley.
Milgram, S., & Sabini, J. (1978). On maintaining urban norms: A field experiment in the subway. n A.
Baum, j. E. Singer, & S. Vaiins (Eds.), Advances in environmental psychology (Vol. 1, s. 9-40).
Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Mili, J. S. (1843). A systcm of logic ratiocinative and inductive. London.
Miller, A. G. (1986). The obedience experiments: A case study of controversy in social science.
New York: Praeger.
Miller, A. G. (1995). Constructions of the obedience experiments: A focus upon domains of relevance.
Journal of Social issues, 51, 33-53.
Miller, A. G. (1998). Some thoughcs prompced by Speeding wuh Ned. n J. M. Darley 6c J. Cooper
(Eds.), Attribution and social interaetion (s. 37-51). Washington, DC: American Psycholoical
Association.
Miller, A. G., Ashton, W., 6c Mishal, M. (1990). Beliefs concerning the features of constrained behavior.
A basis for the fundamental attribution error. Journal of Personality and Social Psychology, 59,
635-650.
Miller, A. G., Collins, B. E., 6c Brief, D. E. (1995). Perspectives on obedience to authority: The legacy of
the Mil- gram experiments. Journal of Social ssues, 51, 1-19.
Miller, A. G., Jones, E. E., & Hinkle, S. (1981). A robust attribution error in the personality domain.
Journal of Experimenta! Social Psychology, 17, 587-600.
Miller, C. E., 6c Anderson, P. D. (1979). Group decision rules and the rejeetion of deviates. Social
Psychology Qu- arterly, 42, 354-363.
Miller, C. T. (1982). The role of performance-related similarity in social comparison of abilities: A test of
the related attributes hypothesis. Journal of Experimental Social Psychology, 18, 513-523.
Miller, D. T., & Prentice, D. A. (1996). The construcon of social norms and standards. in E. T. Higgins &
A. W. Kruglanski (Eds.), Social psychology: Handbook ofbasic principles (s. 799-829). New York:
Guilford Press.
Miller, D. T., 6c Ross, M. (1975). Self-serving biases in the attribution of causality: Fact or fiction?
Psycholoical Bullrtin, 82, 213-225.
Miller, D., & Taylor, B. (2002). Counterfactual thought, regret, and superstition: How to avoid kieking
yomself. in T. Gilovich, D. Griffiin, 6c D. Kahneman (Eds.), Heuristics and biases: The
psychology of intuitive judge- rnrnt (s. 367-378). New York: Cambridge University Press.
Miller, J. G. (1984). Culture and the development of everyday social explanadon. Journal of
Personality and So- cial Psychology, 46, 961-978.
Miller, J. G., Bersoff, D. M., 6c Harwood, R. L. (1990). Percepons of social responsibilities in India and
the United States: Moral imperatives or personal decisions? Journal of Personality and Social
Miller, N., 6c Bugelski, R. (1948). Minr studies in aggression: The influence of frustraons imposed by
the ingroup on attitudes expressed by the out-group. Journal of Psychology, 25,437-442.
Miller, N., & Campbell, D. T. (1959). Recency and primacy in persuasion as a funetion of the timing of
speec- hes and measurements. Journal of Abnormal and Social Psychology, 59,1-9.
MilleT, P. V. (2002). The authority and limitation of polis. n J. Manza, F. L Cook, 6c B. 1. Page (Eds.),
Naviga- ting public opinion (s. 221-231). New York: Oxford University Press.
Mills, J. (1958). Changes in moral attitudes following temptation. Journal of Personality, 26, 517-531.
Mills, J., Clark. M., Ford, T., r Johnson, M. (2004). Measurement of communal strength. Personal
Relationships,
11,213-230.
Mills, J., 6c Clark, M. S. (1982). Communal and exchange relationships. In L. Wheeler (Ed.), Review of
personality and sodal psychology (Vol. 2, s. 121-144). Beverly Hills, CA: Sage.
Mills, J., 6c Clark, M. S. (1994). Communal and exchange relationships: Controversies and research. n
R. Erber 6c R. Gilmour (Eds.), Theoretical frameworks for personal relationships (s. 29-42).
Mills, J., 6c Clark, M. S. (2001). Viewing elose romantic relationships as communal relationships:
mplications for maintenance and enhancement. n J. Harvey 6c A. Wenzel (Eds.), Close romantic
r'elationships: Mainte- nance and enhancement. (s. 13-25). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Milton, K. (1971). Women in policing. New York: Polie Foundation Press.
Minard, R. D. (1952). Race relations in the Pocahontas coal Reld. Journal of Social ssues, 8, 29-44.
Mischel, W. (1968). Personality and assessment. New York: Wiley.
Misconceptions about why people obey lawsS Oand

S Y Aaccept
L P S Kjudicial
O L O J decisions.
- K A Y N A(1997).
K A American
Psycholoical Sod- ety Observer, 5, 12-13, 46.
Mtchell,J., Heatherton, T., Kelley, W., Wyland, C., Wegner, D., & Macrae, C. (2007). Separating
sustained from transient aspects of cognitive control during thought suppression. Psycholoical
Sdence, 18, 292-297.
Miyamoto, Y., & Kitayama, S. (2002). Cuitural variation in correspondence bias: The critical role of attitude i
agnosticity of socially constrained behavior. Joumal oj Personality and Social Psychology, 83, 12391248
Miyamoto, Y., Nisbett, R. E., & Masuda, T. (2006). Culture and the physical environment: Holistic versus
anal, tic perceptual affordances. Psychological Science, 17, 113-119
Modigliani, A., &r Rochat, F. (1995). The role of interaetion sequences and the timing of resistance in
shapin* obedience and defiance to authority. Joumal oj Social Issues, 51,107-123.
Moghaddam, F. M Taylor, D. M., & Wright, S. C. (1993). Social psychology in cross-cultural
perspeetive New York: Freeman.
Mokdad, A. H., Marks, J. S., Stroup, D. F., & Gerbcrdmg, J. L. (2004). Actual causes of death in the United
Sta- tes. Joumal oj the American Medical Association, 291, 12381245.
Monin, J., Clark, M., & Lemay, E. (2008). Coramunal responsiveness in relationships with female versus
mate' family metnbers. Sac Roles, 59,176-188.
Monson, C. M.; Langhinrichsen-Rohling,J. (2002). Sexual and Nonsexual Dating Violence Perpetration:
Testrng an lntegrated Perpetaor Typoiogy Violence and Victims, Volme 17, Number 4, 2002 , s. 403426(16). Springer Publishing Company
Montemayor, R., & Eisen, M. (1977). The development of self-conceptions from childhood to adolescence
De- velopmental Psychology, 13, 314-319.
Moore, J. S., Graziano, W. G., & Millar, M. C. (1987). Physical attractiveness, sex role orientation, and the
evaluation of adults and children. Personality and Social Psychology Bulletin, 13, 95-102.
Moore, R. L. (1998). Love and limerance with Chinese characteristics: Student romance in the PRC. In V. C.
de Munck (Ed.), Romantic love and sacual behavior (s. 251-283). Westport, CT: Praeger.
Moore, T. E. (1982). Subliminal advertislng: What you see is what you geL Joumal ojMarketing, 46, 38-47
Moors, A., & De Houwer, J. (2006). Automaticity: A theoretical and conceptual analysis. Psychological
Bulletin, 132, 297-326
Moos, R. H., & Hoiahan, C. J. (2003). Dispositional and contextual perspeetives on coping: Toward an
integradve framework .Journal oj Clinical Psychology, 59,1387-1403.
Moran, S., & Ritpv, I. (2007). Experience in integrative negoations: What needs to be leamed? Journal
ojExpe- rimental Social Psychology, 43,77-90.
Moray, N. (1959). Attention in dichoc listening: Affective cues and the influence of instruetions. Quarterly
Joumal oj Experintental Psychology, 11, 56-60.
Moreland, R. L. (1987). The formation of small groups. In C. Hendrick (Ed.), Review oj personality and
social psychology (Vol. 8, s. 80-110). Newbury Park, CA: Sage.
Moreland, R. L (1999). Transactive memory: leaming who knows what in work groups and organizaons. In
L. L. Thompson & J. M. Levine (Eds.), Shared cognition in organizaons: The management oj
knowledgc (s. 3-31). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Moreland, R. L., & Beach, S. R. (1992). Exposure effects in the classroom: The development of affinity
among students. Joumal oj Experimental Social Psychology, 28,255-276.
Morgan, H. J & Shaver, P. R. (1999). Attaehment processes and committment to romantic relationships. In
J. M. Adams & W. H. Jones, Handbook oj interpersonal commitment and relationship stability
(s. 109-124). New York: Kluwer.
Morin, R. (2002, March 3). Bias and babies. Washington Post, p, B5.
Morltag, B & Evered, S. (2006). Secondary control ttv\t-*td and e&ned. Psychological Bulletin, 132,269296.
Morris, E. (Director). (1988). The tln blue line [Film). New York: HBO Videos.
Morris, M. W., & Peng, K. (1994). Culture and cause: American and Chinese attributions for social and physi cal events. Joumal of Personality and Sodal Psychology, 67, 949-971.
Morris, W. N., & Miller, R. S. (1975). The effects of consensus-breaking and consensus-preempting partners
on reduetion of conformity. Joumal oj Experimental Sodal Psychology, 11, 215-223.
Morry, M. M., & Staska, S. L. (2001). Magazine ejtposure: Internalization, self-objectificaon, eating
attitudes, and body satisfaction in male and female university students. Canadian Journal oj
Behavioural Science, 33,269-279.
Morse, D. R., Martin, J., & Moshonov, J. (1991). Psychosomatically induced death relative to stress, hypnosis,
mind control, and voodoo: Revtew and possible mechanisms. Stress Metcine, 7,213-232.
Moscovici, S. (1985). Social influence and conformity. n G. Undzey & E. Aronson (Eds.), Handbook of
sodal psychology (3rd ed., Vol. 2, s. 347412). New York: McGraw-HilI.
Moscovici, S. (1994). Three concepts: Minority, conflict, and behaviorai style. In S. Moscovici, A. MucchiFaina, & A. Maas (Eds.), Minority influence (s. 233-251). Chicago: Nelson-Hall.
Moscovici, S., Mucchi-Faina, A., & Maass, A. (Eds.). (1994). Minority influence. Chicago: Nelson-Hall.
273
Moscovici, S., & Nemeth,

2 7 4 C. (1974). Minority
E L L I O influence.
T A R O N SInOC.
N Nemeth
- T M O(Ed.),
T H Y Social
D . W Ipsychology:
L S O N - R O Classic
BIN M. AKERT
and con- tanporary integrations (s. 217249). Chicago: Rand McNally.
Moyer, K. E. (1976). The psychobiology of aggression. New York: Harper & Row.
Moyer, K. E. (1983). The physiology of motivation: Aggression as a model. n C. J. Scheier & A. M. Rogers
(Eds.).
G. Stanley Hail lecture series (Vol.3). Washington, DC: American Psychological Association.
Mukai, T. (1996). Mothers, peers, and perceived pressure to diet among Japanese adolescenc girls. Joumal
of Research in Adolescence, 6, 309-324.
Mukai, T., Kambara, A., & Sasaki, Y. (1998). Body dissatisfaction, necd for social approval, and eating
disturban- ces among Japanese and American college women. Sex Roles, 39, 751-771.
Mullen, B. (1986). Atrocity as a function of lynch mob composition: A self-attention perspeetive. Personality
and Social Psychology Bulletin, 12,187-197.
Mullen, B., Anthony, T., Sala, E., & Driskell, J. E. (1994). Group cohesiveness and quality of decision
making: An integration of tests of the groupthink hypothesis. Small Group Research, 25,189-204.
Mullen, B., Brown, R., & Smith, C. (1992). Ingroup bias as a function of salience, relevance, and status: An
in tegranon. European Joumal of Social Psychology, 22,103-122.
Mullen, B., & Cooper, C. (1994). The relation between group cohesiveness and performance: An integration.
Mullen, B., & Johnson, C. (1988). Dsfinctiveness-based illusory correlation and stereotyping: A metaanalytic integration. Unpublished manuseript, Syracuse University.
Mullen, B., Rose, D., & Johnson, C. (2001). Ethnophaulisms for ethnic immigrant groups: The contributions
of group size and familiarity. European Joumal of Social Psychology, 31, 231-246.
Muller, D., & Butera, F. (2007). The focusing effect of self-evaluation threat in coaction and social
comparison. Joumal of Personality andSocial Psychology, 93,194-211.
Muller, D., Atzeni, T., & Fabrizio, B. (2004). Coaction and upward social comparison reduce the illusory
conjunction effect: Support for distraction-conflict theory. Joumal ofExperimental Social
Muraven, M., Tice, D. M., & Baumeister, R. F. (1998). Self-control as limited resource: Regulatory depletion
pat- terns. Journal of Personality and Social Psychology, 74, 774-789.
Murphy, N. (2007). Appearing smart: The impression management of intelligence, person perception
accuracy, and behavior in social interaetion. Personality and Social Psychology Bulletin, 33, 325-339.
Murr, A., & Smalley, S. (2003, March 17). White power, minus the power, Nevvsvveeh, s. 42-45.
Murstein, B. I. (1970). Stimulus value role: A theory of marital choice. Joumal ofMarriage and the
Family, 32, 465-481.
Mussweiler, T. (2003). Comparison processes in social judgment: Mechanisms and consequences.
Psychological Review, 110(3), 472-489.
Mussweer, T., & FOrster, J. (2000). The sex-aggression link: A percepdon-behavior dissociaon. Joumal of
Mussweiler, T., Rter, K., & Epstude, K. (2004). The man who wasn't there: Subliminal social comparison
standards influence self-evaluation. Joumal of Experimental Social Psychology, 40(5), 689-696.
Mussweiler, T., & Strack, F. (1999). Comparing is believing: A seleetive accessibility model of judgmental
anchoring. in W. Stroebe & M. Hewstone (Eds.), European review of sodal psychology (Vol. 10, s.
135-167). Chichester, Engiand: Wiiey.
Mussweiler, T., Strack, F., & Pfeiffer, T. (2000). Overcoming the inevitable anehoring effect: Considering the
opposite compensates for seleetive accessibility. Personality and Social Psychology Bulletin, 260,
1142-1150.
Myers.D. G., & Scanzoni, L. D. (2006). What godhas joined together: The Chrisan cass/or gay marriage.
Harper Collins: San Francisco.
Nadler, A. (2002). Inter-group helping relations as power relations: Maintaining or challenging social
dominance between groups through helping. Joumal of Sodal Issues, 58, 487-502.
Nadler, A., Eis, S., & Bar, I. (2003). To seek or not to seec The relationship benveen help seeking and job
performance evaluaons as moderated by task-relevant expertise. Joumal of Applied Social
Nail, P. R. (1986). Toward an integration of some models and theories of social response. Psychological
Bulletin, 100, 190-206.
Nail, P. R., McDonald, G., & Levy, D. A. (2000). Proposal of a four-dimensional model of social response.
Psychological Bulletin, 126, 454*470.
Nail, P. R., Misak, J. E., & Davis, R. M. (2004). Self-affrmation versus self-consistency: A comparison of two
compedng self-theories of dissonance phenomena. Personality and ndividual Differences,
36,1893-1905.
Naimi, T., Brewer, B., Mokdad, A., Serdula, M., Denny, C., & Marks, J. (2003). Binge drinking among U.S.
adults. Joumal of the American Medical Association, 289, 70-75.
Napier, J., & Tyler, T. (2008). Does moral conviction really override concerns about procedural justice? A reexamination of the value proteetion model. Sodal Justice Research, 21, 509-528.
Nasco, S. A., & Marsh, K. L. (1999). Gaining control through counterfactual thinking. Personality and
Social Psychology Bulletin, 25, 556-568. S O S Y A L P S K O L O J - K A Y N A K A
275
Nathanson, S. (1987). An tyc2 for

eye?
pmishing
by
death.
Rowman
7 6 an E
L L The
O T morality
A R O N Sof
ON
- TIMO
TH
Y D .Totowa.
W 1 L SNJ:
0N
- ROB1N M. AKERT
Sr Urt National enter for Health Stastics. (2005). Marriage and divorce. Retrieved on September 19,
1
2006 www.cdc.gov/nchs/fastats/divorce html (Retrieved from on September 19, 2006).
t
National enter for Viva Stansncs. (2001). Crime jacts at a glance. Retrieved from Bureau of Justice
Sta**t www.ojp.usdoj.gov/bjs/glance/hmrt.htm National Research Council (2003). The polygraph and lie
deteetion. Washington, DC: National Academies National Trends in Risk Behaviors (2008). Youth Risk
Behavior Surveillance System, enter for Disease C and Prevention. Retrieved on December 30, 2008, from
www.cdc.gov/HealthyYouth/yrbs/trends htm Neii V. Biggers, 409 U. S. 188 (1972).
'1
Nel, E., Helmrech. R., & Aronson, E- (1969). Opinion change in the advocate as a funetion of the
ptrsuarihfff* of his audience: A clarification of the meaning of dissonance. Journal of Personality and
Social PsycHol 12, 117-124.
Nelson, D. E.t Bland, S., Powell-Grmer, E., Klein, R., Wells, H. E., Hogelin, G., & Marks, J. S. (2002), State
in health risk factors and receipt of clinical preventive servlces among US adults during the 1990s,
Jourj't of the American Medical Associadon, 287, 2659-2667.
^
Nemeth, C. J., & Chiles, C. (1988). Modeling courage: The role of dissent in fostering independence.
furopeafL Journal of Social Psychology, 18, 275-280.
Nes, 1_., & Segerstrom, S. (2006). Dispositional optimism and coping: A meta-anaytic rcview. Personality
and S<F cial Psychology Revievv, 10, 235-251.
Neuberg, S. L. (1988). Bchaviotal implications of information presemed outside of awareness: The effect of
suhhmiK;
nal presentation of trait information on behavior in the prisoners dilemma game. Social Cognition,
6,207-230; Newcomb, T. M. (1961). The acquaintance process. New York: Holt, Rinehart and Winston.
Newman, L. S. (1996). Trait impressions as heuristics for predieting future behavior. Personality and
Nichols, J. G. (1975). Casual attributons and other achievement-related cognidons: Effects of task outeome,
at- tainment value, and sex. Journal of Personality and Social Psychology, 31, 379-389.
Nicholson, R, Cole, S. G., & Rocklm, T. (1985). Conformity in the Asch situation: A comparison between contemporary British and U.S. university students. Brtish Journal of Soda! Psychology, 24, 59-63.
Nickerson, C, Schwarz, N., Diener, E., <Sr Kahneman, D. (2003). Zeroing in on the dark side of the American
Dream: A doser look at the negative consequences of the goal for financial success. Psycholoical
Science, 14, 531-536.
Niedenthal, P. M., & Ki taya ma, S. (1994). (Eds.). The hearts eye: Emotional influences tn perception
and attention.
San Diego, CA: Academic Press.
Niedenthal, P. M., Tangney, J. P., & Gavanski, I. (1994). If only I werenV versus If only I hadnt: Distinguishing shame and guilt in counterfactual thinking. Journal of Personality and Social Psychology,
67,585-595. NTMH Multisite HIV Prevention Trial Group (1998June 19). The NMH Multisite HTV Prevention
Trial: Redu- cing sexual HIV risk behavior. Science, 280, 1889-1894.
NMH Multisite HIV Prevention Trial Group (2001). Soeial-cognitive theory mediators of behavior change in
the National nsttute of Mental Health Multisite HIV Prevention Trial. Health Psychology, 20, 369-376.
Nisbett, R. E. (1993). Violence and U.S. regional culture. American Psychologist, 48,441-449.
Nisbett, R. E. (2003). The geography of thought: How Asians and Westemers think differently'and
why. New York: Free Press.
Nisbett, R. E-, Caputo, C., Legant, P-, & Marecek, J. (1973). Behavior as seen by the actor and by the
observer.
Nisbett* R. E., Petg, K., Choi, l & Norenzayan, A. (2001). Culture and systems of thought*. Holistic vs.
analytic cognition. Psycholoical Review, 108, 291-310.
Nisbett, R. E., & Cohen, D. (1996). Culture of honor The psychology of violence in the South. Boulder,
CO: West- view Press.
Nisbett, R. E., Fong, G. T., Lehman, D. R., & Cheng, P. W. (1987). Teaching reasoning. Science, 238, 625631. Nisbett, R. E., & Ross, L. (1980). Human inference: Strategies and shortcomings of human
judgment. Englewood Clifis, NJ: Prentice Hail.
Nisbett, R. E., & Wiison, T. D. (1977). Telling more than we can know: Verbal reports on mental processes.
Psycholoical Revievv, 84, 231-259.
Nixon, R. M. (1990). In the arena: Amemoir o/ victory, dejeat, and renewai. NewYorV. Stenon & Schuster.
Noar, S. M., Benac, C. N., Harris, M. S. (2007). Does tailoring matter? Meta-anaytic review of tailored print
he- ahh behavior change interventions. Psycholoical Bulletin, 133,673-693.
Noguchi, K., Albarracin, D., Durantini, M., & Glasman, L (2007). Who participates in which health promotion
programs? A meta-analysis of motivations underlying enrollmeM and retention in HlV-prevention
interventions. Psycholoical Bulletin, 133,955-975.
Nolan, J-. Schultz, P., Cialdini. R., Goldstem, N., & Griskcvicius, V. (2008). Normative social influence is
un- derdetected. Personality and Social Psychology Bulletin, 34,913-923.
Nolet-Hoeksema, S., Girgus, J. S., & Seligman, M. E. P. (1986). Leamed helplessness in children: A
ongitudi- nal study of depression, achievement,

and
S O S Yand
A Lexpanaory
P S K O L O style.
J - KJournal
A Y N AojK Personality
A
Norenzayan, A., Choi, I., & Nisbett, R. E, (1999). Eastem and Westem perceptions of causality for social
behavior Lay theories about personalities and situations. n D. A. Prentice & O. T. Miller (Eds.),
Cuitural dvt- des: Understanding and overeoming group conflict (s. 239-272). New York:
Russel Sage Foundation.
Norenzayan, A., Choi, 1., & Peng, K. (2007). Perception and cognition. In S. Kitayama & D. Cohen
(Eds.), Hand- book of cuitural psychology (s. 569-594). New York: Guilford.
Norenzayan, A., & Heine, S. J. (2005). Psychological universals: What are they and bowcan we know?
Psycho- logical BuUetin, 231, 763-784.
Norenzayan, A., & Nisbett, R. E. (2000). Culture and causal cognition. Current Direction in
Psychological Scien ce, 9, 132-135.
Norenzayan, A., & Shariff, A. F. (2008). The origin and evolution of religious prosociality. Science, 322,58-62.
North, A. C., Tarrant, M., & Hargreaves, D. J. (2004). The effects of music on helping behavior. A field
study. Environment and Behavior, 36, 266-275.
Nosek, B. A, Greenwald, A G., & Banaji, M. R. (2005). Understanding and using the implicit association test:
II. Method variables and construct valldity. Personality and Social Psychology Bulletin, 31,166-180.
Novrak, A., Szamrej, & Latan*, B. (1990). From primce attitude to pubc opinion: A dynamic theory of
social impact. Psychological Revievv, 97,362-376.
OBrien, S. (2004, May 21). Researcher Its not bad apples, its the barrel. Retrieved on January 20,
2005, from CNN.com www.cnn.com/2004AJS/05/21/zlntbarbo.acces:
Ochsner, K. (2007). Social cognitive neuroscience: Historical development, core principles, and future
promise.
n A. W. Kruglanski &s E T. Higgins (Eds.), Social psychology: Handbook ofbasic principles
(2nd ed., s. 39-66). New York: Guilford.
OConnor, K. M., dr Caraevale, P. J. (1997). A nasty but effective negotiation strategy:
Misrepresentation of a common-value issue. Personality and Social Psychology Bulletin, 23, 504515.
0*Leary, A. (1990). Stress, emotion, and human immune function. Psychological Bulletin, 108,363-382.
OSullivan, C. S., & Durso, F. T. (1984). Effects of schema-incongruent information on memory for
stereotypi- cal attributes. Joumal of Personality and Social Psychology, 47,55-70.
Ofshe, R., & Watters, E. (1994). Making monsters: False memories, psychotherapy, and sexual
hysteria. New York: Scribner.
Oglesby, C. (2004, April 6). Survey: Adults stili skip condom use. CNN.com. Retrieved on December
30,2008, from www.cnn.com/2004/HEALTH/04/06/std.awareness/
Ogloff, J. R. P., & Vidmar, N. (1994). The impact of pretrial pubcity on jurors: A study to compare the
relative effects of television and print media in a child sex abuse case. Law and Human
Behavior, 13, 507-525,
Ohbuchi, K., & Baba, R. (1988). Selecon of influence strategies in interpersonal confUcts: Effects of
sex, interpersonal relations, and goals. Tohofeu Psycholog^ca Folia, 47, 63-73.
Ohbuchi, K., Ohno, T., & Mukai, H. (1993). Empathy and aggression: Effects of seif-disclosure and
fearful appeal. Journal of Social Psychology, 133, 243-253.
Ohbuchi, K., & ato, K. (1994). Childrens reactions to mitigaticg accounts: Apologies, excuses, and
intentiona- lity of harm. Journal of Sodal Psychology, 134,5-17.
Oishi, S., Rothman, A. J., Snyder, M., Su,]., Zehm, K., Hertel, A. W., et al. (2007). The socioecologica
model of procommunity action: The benefits of residential stability. Joumal of Personality and
Sodal Psychology, 93, 831-844.
Oishi, S., Schimmack, U., & Colcombe, S. J. (2003). The contextual and systematic nature of life
satisfaction f* judgments. Joumal of Experimental Social Psychology, 39, 232-247.
Oishi, S., Wyer, R. S., & Colcombe, S. J. (2000). Cuitural variation in the use of current life satisfaction
to predict the future. Joumal of Personality and Social Psychology, 78,434-445.
Olson, J., & Stone, J. (2005). The influence of behavior on attitudes. n D. Albarracln, B. T. Johnson, &
M. P. Zanna (Eds.), The handbook of attitudes (s. 223-271). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Olson, J. M., Veraon, P. A., Harris, J. A,, &Jang, K. L. (2001). The heritability of attitudes: A study of
twins. Joumal of Personality and Social Psychology, 80(6), 845-860.
Olson, M. A., <Sr Fazio, R. H. (2001). mplidt attitude formation through ckssical conditioning,
Olsson, N. (2000). A comparison of correlation, calibration, and diagnosticity as measures of the
confidence-accuracy relationship. Journal of Applied Psychology, 85,504-511.
Olvveus, D. (1991). Bully/victim problems among schoolchildren: Basic facs and effects of a schoolbased nter vention program. In D. Pepler & K. Rubin (Eds.), The development and treatment of
chtldhood aggression ( 411-448). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
*
01weus, D. (1995a). BuUying ot peer abuse at school: Facts and interventions. Current Directions in
277
Psycholtri^
278
cal E L L I O T A R OScience,
N S O N - T M O T H Y D4,. W I L S O N - R196-200.
OBIN M. AKERT
..
?
01weus, D. (1995b). Bu'Uying or peer abuse in school: Intervendon and prevention. In G. Davies, S.
Lloyd-Bos^ tock, M. McMurran, & C. Wiison (Eds.), Psychology, law, andcriminal justice:
International developments research and practice (s. 248-263). Berlin: de Gruyter.
-wi
Olweus, D. (1996). BuUying at school: KnowIedge bas e and an effective intervention program. n C.
Fems & Grisso (Eds.), Understanding aggressive behavior in children (s. 265-276). New York: New
York Academy ofc- Sciences.
v
Olweus, D. (1997). Tackling peer vicmization with a school-based intervention program. In D. Fry & K.
Bjorkqvist (Eds.), Cultural variation in conflict resolution: Altematives to violence (s. 215-231).
Mahwah, NJ: Erlbaum. - 01weus D. (2003). Prevalence estimation of school bullying. Aggressive
Behavior 29, 239-268.
Ijf
Omoto, A. M. (Ed.). (2005) Processes of community change and social acton. Mahwah, NJ:
Erlbaum. Oppenheimer, D. M. (2004). spontaneous discounting of availabity in Crequency judgment
tasks. Psycholoical Science, 25, 100-105.
OrbellJ. M., vande Kragt, A. J. C., & Dawes, R. M. (1988). Explaining discussion-induced comparison.
*
Ortony, A., Clore, G., & Collins, A. (1988). The cognitive strueture of emotions. Cambridge: Cambridge
ni-N versity Press.
Orvis, B. R., Cunningham, J. D., & Kelley, H. H. (1975). A doser examinadon of causal inference: The role
of consensus, distinetiveness, and consistency information. Journal of Personality and Social
Psychology, 32,605-616. Oskamp, S. (1995). Appying social psychology to avoid ecological disascer.
Journal of Social issues, 51* 217-2385' Oskamp, S. (2000). A sustainable future for humanity? How can
psychology help? American Psychologist, 55, 496-508.
:
Oskamp, S., Burkhardt, R. I., Schultz, P. W., Hurin, S., & Zelezny, L. (1998). Predicting three dimensions of
residential cvrbside reeyding: An observational study. Journal of Envirorunental Education, 29, 3742 Osofsky, M. J., Bandura, A., & Zimbardo, P. G. (2005). The role of moral disengagement in the
execution process. Law and Human Behavior, 29,371-393.
Ostrom, T., & Sedikides, C. (1992). Out-group homogeneity effects in natural and minimal groups.
Psychologi- cal Bulletin, 112, 536-552.
Oyserman, D., & Lee, S. (2008). Does culture influence what and how we think? Effects of priming
individualism and collecdvism. Psycholoical Bulletin, 134, 311-342.
Paik, H., & Comstock, G. (1994). The effects of television violence on antisocial behavior A meta-analysis.
Communication Research, 21, 516-546.
Palmer, J., & Loveland, J. (2008). The influence of group discussion on performance judgments: Rang
accuracy, contrast effects, and halo. JoumaJ of Psychology: Interdisciplinary and Applied,
142,117-130.
Parish, A. R., de Waal, F. B. M., and Haig, D. (2000). The other closest living relative: How bonobos
(Pan pa- niscus) challenge traditional assuraptions about females, dominance, intra- and intersexual
interaenons, and hominid evoVuon. Annols of the New York Acaany of Sciences, 907,97-113.
Park, B., & Rodbart, M. (1982). Perception of out-group homogeneity and levels of social categorization:
Memory for the subordinate attributes of in-group and out-group members. Journal of Personality
and SocUd Psychology, 42,1051-1068.
Parke, R. D., Berkowitz, L., Leyens J. ?., West, S. G., Sebastian, R. J. (1977). Some effects of violent and
non- violent movies on the behavior of juvenile delinquents. In L. Berkovvitz (Ed.), Advances in
experimental soda! psychology (Vol. 10, s. 135-172). New York: Academic Press.
Parks, C. D., & Rumble, A. C. (2001). Elements of redprodcy and social value orientation. Personality
and Sodal Psychology Bulletin, 27,1301-1309.
Patel, R., & Pannender, M. J. C. (2005). The persistence of traditional gender roles in the informadon
technology sector: A study of female engineers in India. information Technologies and International
Development, 2,29-46 Patrick, C. J., & Iacono, W. G. (1989). Psychopathy, threat, and polygraph test
accuracy. Journal of Applied Psychology, 74,347355.
Patterson, A. (1974, September). Hostillty catharsis: A naturalistte quasi~experiment. Paper
presented at the annual meeting of the American Psycholoical Associadon, New Orleans.
Patton, P. (1989, August 6). Steve Jobs out for revenge. New York Times Magazine, s. 23, 52, 56, 58.
Paulus, P. B. (1998). Developing consensus about grempthink after ali these years. Organizorionai
Behavior and Human Decision Processes, 73,362-374.
paulus, P. B., McCain, G., & Cox, V. (1981). Prison standards: Some pernent data on crovvding. Federal
Proba- tion, 15, 48-54.
pavlidis, I., Eberhardt, N. L., <5z Levine, J. A. (2002). Seeing through the face of deception: Thermal
imagng of- fers a promising hands-off approach to mass security screening. Nature, 425, 35.
payne, B. (2006). Weapon bias: Split-second decisions and unintended stereotyping. Current Directions
in Psychological Science, 15, 287-291.

payne, B. K. (2001). Prejudice and perception: The role of automatic and controlled processes in
misperceiving a weapon. Joumal of Personality and Social Psychology, 81,181-192.
Peace in the Middle East may be impossible: Lee D. Ross on naive realism and conflict resolution.
American Psychological Society Observer, 17, 9-11.
pechmann, C., & Knight, S. J. (2002). An experimenwl investigation of the joint effects of advertising and
peers on adolescents' beliefs and intentions about cigarette consumption. Joumal of Consumer
Research, 29, 5-19.
Pennebaker, J. W. (1990). Opening up: The healing povvers of confiding in others. New York: Morrow.
Pennebaker, J. W. (1997). Writing about emotional experiences as a therapeutic process. Psychological
Science, S, 162-166.
Pennebaker, J. W. (2001). Deaing with a traumatic experience immediately after it occurs. Advances in
Mind- Body Medicine, 17, 160-162.
Pennebaker, J. W. (2004). Theories, therapies, and taxpayers: On the complexities of the expressive
writing paradigm. Clinical Psychology: Science and Practice, 11,138-142.
Pennebaker, J. W., Barger, S. D., & Tiebout, J. (1989). Disclosure of traumas and Health among Holocaust
survivors. Psychosomatic Medicine, 51, 577-589.
Pennebaker, J. W., & Beale, S. K. (1986). Confronting a traumatic event: Toward an understanding of
Lnhibiti- on and disease. Joumal of Abnormal Psychology, 95, 274-281.
Pennebaker, J. W., Coider, M., & Sharp, L. K. (1990). Accelerating the coping process. Joumal of
Pennebaker, J. W., & Francis, M. E. (1996). Cognitive, emotional, and language processes in disclosure.
Cognition and Emotion, 10,601-626.
Pennebaker, J. W.t & Sanders, D. Y. (1976). American graffiti: Effects of authority and reactance arousal.
Personal xty and Social Psychology Bulletin, 2, 264-267.
Penner, L. (2002). Dispositional and organizational influences on sustained volunteerism: An interactionist
perspeetive. Joumal of Social Issues, 58, 447-467.
Penner, L. A. (2000). The causes of sustained volunteerism: An interactionist perspeetive. Joumal of
Social Issu- es, 58, 447-467.
Penner, L. A. (2004). Volunteerism and social problems: Making things betler or worse? Journal of Social
Issues, 60(3), 645-666.
Penner, L. A., Dovidio, J. F., Ptliavin, J. A., & Schroeder, D. A. (2005). Prosocial behavior Multilevel
perspeetives. Annual Revfov of Psychology, 56, 365-392.
Pennington, J., & Schlenker, B. R. (1999). Accountability for consequential decisions: justifying ethical
judgments to audiences. Personality and Social Psychology Bulletin, 25,1067-1081.
Pennington, NM & Hastie R. (1988). Explanation-based decision making; Effects of memory strueture on
judgment. Joumal of Experimenu Psychology: Leaming, Memory, and Cognition, 14, 521-533.
Pennington, N., & Hastie, R (1990). Practical implications of psychological research on juror and jury
decision making. Personality and Social Psychology Bulletin, 16, 90-105.
Penrod, S. D., & Cuder, B. (1999). Prevenng mistaken convictions in eyewitness identification trials: The
case against traditional safeguards. in R. Roesch, S. D. Hart, & J. R. P. Ogloff (Eds.), Psychology and
law: The State of the discipline (s. 89-118). New York: Kluwer.
Peplau, LA..& Perlman, D. (1982). Perspeetives on loneliness. In L. A. Peplau & D. Perlman (Eds.),
Loneliness.- A sourcebook of current theory, research, and therapy (s. 1-18). New York: Wiley.
Perlstein, L. (1999, November 14). The sweet rewards of leaming: Teaehers motivate students with tokens
for fries and candy. Washington Post, s. Al, A14.
Perrett, D. I., May, K. A., & Yoshikawa, S. (1994). Facial shape and judgments of female attraetivenesss.
Nature, 368, 239-242.
Perrin, S., & Spencer, C. (1981). independence or conformity in the Asch experiment as a refleetion of
cuitural or situational factors. Bridsh Joumal of Social Psychology, 20, 205-209.
Peters J. M., Avol, E., Gauderman, W. J., Linn, W. S., Navidi, W., London, S. J., Margolis, H., Rappaport, E.,
Vo- ra, H., Gong, H. Jr M & Thomas, D. C. (1999). A study of twelve Southern Califomia communities
with differing levels and types of air polludon: II. Effects on pulmonary function. American Joumal
of Respiratory and Critical Cart Medicine, 159, 76S-775.
279
Peters, L. H., Hartke, D. D., & Pohlmann. J. T. (1985). Fiedlers contingency theory of leadership: An
applic^. on of the meta-anaysis procedures of Schmidt and Hunter. Psycholoical Bulletin, 97,
274-285.
Peterson, A. A., Haynes, G. A., & Olson.J. M. (2008). Self-esteem differences in the effects of hypocrisy
induction on behavioral intentions in the health domain. Journal oj Personality, 76, 305-322.
Peterson, C., & Park, N. (2007). Explanatory siyle and emotion regulation. lnj. J. Gross (Ed.), Handbook
o/emotion regulation (s. 159-179). NewYork Guilford Press.
Peterson, C., & Seligman, M. E. P. (1984). Causal ejcplanations as a risk factor for depression: Theory and
evidence. Psycholoical Review, 91, 347-374.
Peterson, R. D., & Bailey, W. C (1988). Murder and Capital punishment in the evolving context of the postFur- man era. Social Forces, 66, 774-807.
Petrie, K. J., Booth, R. J., Gr Pennebaker, J. W. (1998). The immunological effects of thought suppression.
Journal oj Personality and Social Psychology, 75,1264-1272.
Petroselli, D. M., & Knobler, P. (1998). Trhmph of justice: Closing the book on the Simpson saga. New
York: Crown.
Pettigrew, T., & Tropp, L. (2006). A meta-analytic test of intergroup contact theory. Journal of
Pettigrew, T. (in press). Final reflections. n U. Wagner, L. Tropp, G. Finchilescu, & C. Tredoux (Eds.),
Emer- ging research directions for improving intergroup relations: Building on the legacy
of Thomas F. Pettigrew. Ox- ford, England: BladoveU.
Petdgrew, T. F. (1958). Personality and sodoculmral factors and intergroup attitudes: A cross-nanonal
comparison. Journal of Conjlict Resolution, 2,29-42,
Pettigrew, T. F. (1969). Racially separate or together? Journal of Sodal issues, 25, 43-69.
Pettigrew, T. F. (1979). The ultimate attribution error: Extending Allports cognitive analysis of prejudice.
Pettigrew, T. F. (1985). New black-white pattems: How best to conceptualize them? Annual Review of
Sodology,
11,329-346.
Pettigrew, T. F. (1989). The nature of modern racism in the United States. Revue Internationale de
Psychologie Socilc, 2, 291-303.
Pettigrew, T. F. (1991). Normative theory in intergroup relations: Explaining both harmony and conflict.
Psycho- logy and Developing Societies, 3,3-16.
Pettigrew, T. F. (1998). Reactions toward the new minorities of Western Europe. Annual Review of
Sociology, 24, 77-103.
Pettigrew, T, F.,Jackson, J. S-, Brika,J. B., Lemaine, G., Meertens, R W., Wagner, U., & Zick, A, (1998). Outgroup prejudice in westem Europe. European Review of Social Psychology, 8, 241-273.
Petrigrew, T. F., & Meertens, R W. (1995), Subtle and blatant prejudice in westem Europe. European
Journal of Social Psychology, 25, 57-75.
Pettigrew, T. F., & Tropp, L. (2003). A meta-analytic test and reformulation of intergroup contact
theory. Unpub- lished manuscript.
Pectigrew, T. F., & Tropp, L. R (2006), A meta-analytic test of intergroup contact theory. Journal of
Petty, R E. (1995). Attitude change. n A. Tesser (Ed.), Advanced social psychology (s. 195-255). New
York: McGraw-Hill.
Petty, R. E., & Brock, T. C. (1981). Thought disruption and persuasion: Assessing the validity of attitude
change experiments. n R. E. Petty, T. M. Ostrom, & T. C. Brock (Eds.), Cognitive responses in
persuasion (s. 55-79), Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Petty, R. E., & Cadoppo, J. T. (1986). Communication and persuasion: Central and peripheral routes
to attitude change. New York: Springer-Verlag.
Petty, R. E., Cadoppo, j. T., & Goldman, R (1981). Personal involvement as a determinant of argumentbased persuasion. Journal of Personality and Social Psychology, 41, 847-855.
Petty, R E., Cadoppo, J. T., Strathman, A. J., & Priester, J. R (2005). To think or not to think: Exploring two
routes to persuasion. n T. C. Brock & M. C. Green (Eds.), Persuasion: Psycholoical insights and
perspectives. Thousand Oaks, CA: Sage Publications, Inc.
Petty, R. E., Haugtvedt, C. P., & Smith, S. M. (1995). Elaboration as a determinant of attitude strength. n R
E. Petty & j. A. Krosnick (Eds.), Attitude strength: Antecedents and consequences (s. 93-130).
Petty, R E., &r Wegener, D. T. (1999). The elaboration likelihood model: Current status and controversies.
n S. Chaiken & Y. Trope (Eds.), Dual-process theories in social psychology (s. 41-72). New York:
Guilford Press.
Petty, R E., & Wegener, D. T. (1999). The elaboration likelihood model: Current status and controversies.
In S. Chaiken & Y. Trope (Eds.), Dual-process theories in social psychology (s. 37-72). New York:
Guilford Press.
Petty, R. E., Wells, G. L., & Brock, T. C. (1976). Distraction can enhance or reduce yielding to propaganda:
Tho- ugh di5ruption versus effort justifcauon. Joumal oj Personality and Social Psychology, 34,
874-884.
Pezdek, K., fit Banks, W. P. (Eds ). (1996). The recovered memory/jalse memory debate. San Diego,
CA: Academic Press.
Phillips, A. G.. & Silva, P. J. (2005). Self-awareness and the emotional consequencesof self-discrepandes.
Per- sortaliry & Social Psychology Bulletin, 31, 703-713.
Phillips, D. P. (1983). The impact of mass media violence on U.S. homicides. American Sociological
Review, 48, 560-568.
Phillips, D. P. (1986). Natural experiments on the effects of mass media violence on fatal aggression:
Strengths and fteaknesses of a new approach. n L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental
social psychology (Vol. 19, s. 207-250). Orlando, FL: Academic Press.
Pickel, K. (2007). Remembering and identifying menacing perpetrators: Exposure to violence and the
veapon focus effect. In R C. L. Undsay, D. F. Ross, J. D. Read, & M. P. Toglia (Eds.), The handbook oj
eyewitness psychology, Vol II: Memory jor people (s. 339-360). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Pickett, C. L., & Gardner, W. L. (2005). The social monitoring system: Enhanced sensitivity to social cues
as an adaptive response to social exclusion. in K. D. Williams,J. P. Forgas, J. P., & W. von Hippel (Eds.),
The social outeast: Ostracism, social exclusion, rejeetion, and bullying (s. 213-226). New
York: Psychology Press.
Pickett, C. L, Silver, M. D., & Brewer, M. B. (2002). The impact of assimiation and differentiation needs on
perceived group importance and judgments of ingroup size. Personality and Social Psychology
Bulletin, 28,546-558.
Piavin, L M., Piavin, J. A, & Rodin, J. (1975). Costs, diffusion, and the stigmatized vietim. Joumal oj
Personality and Social Psychology, 32,429438.
Piavin, J. A. (2008). Long-term benefits of habitual helping: Doing well by doing good. n B. A. Sullivan, M.
Snyder, & J. L. Sullivan (Eds.), Cooperation The political psychology of efjective human
interaetion (s. 241-258). Malden, MA: Blackwell.
Piavin, J. A., & Chamg, H. (1990). Altruism: A review of recent theory and research. Annual Revievv of
Socio- logy, 16, 27-65.
Piliavin, J. A, Dovidio, J. F., Gaertner, S. L., & Clark, R D., III. (1981). Emergency intervention. New York:
Academic Press.
Piliavin, J. A., & Piavin, I. M. (1972). The effect ofblood on reactions to a vietim. Joumal of Personality
Pincus, W. (2006, February 10). Ex-C1A of&cial faults use of data on lraq. Washmgton Post (p. A01).
Pinker, S. (2002). The blank slate: The modem denial of human nature. Ne w York: Vilcing.
Plant, E. A., & Peruche, B. M. (2005). The consequences of race for polie officers' responses to criminal
sus- peets. Psychological Science, 16,180-183.
Plant, E. A, Devine, P. G., Cox, W. T. L., Coumb, C., Miller, S. L.. Goplen, J., Sr Peruche, B. M. (2009). The
Obama effect: Decreasing implicit prejudice and stereotyping
Plastic oceans." (2008, November 13). Spencer Michels, reporter. The Newshour with Jim Lehrer, Public
Broad- casdng System.
Pleban, R., 4c Tesser, A. (1981). The effects of relevance and quality of anothers performance on
interpersonal closeness. Social Psychology Quartetiy, 44, 278-285.
PoQingRepon.com.
(2003,
July
31).
PresidentBush:Job
ratings.
Retrieved
from
www.pollingreport.com/BuskJcb.htm
Pomfret, J. (2005, November 20). Studem turns body into billboard as the Shirtless Guy. Washington Post,
p. A2.
Pope, H. G., Jr., Gruber, A. J., Mangweth, B., Bureau, B., de Col, C., Jouvent, R., & Hudson, J. I. (2000). Body
image perception among men in three countries. American Joumal of Psychiatry, 157,1297-1301.
Pope, R G., Jr-, Olivardia, R, Gruber, A. J., & Borowiecki, J. (1999). Evolving ideals of male body image as
seen through action toys. International Joumal ofEating Disorders, 26, 65-72.
Pope, H. G., Jr., Phillips, K. A., & Olivardia, R (2000). The Adonis complcc The secret crisis of male
body obsession. New York: Freeman.
Poppe, E, (2001). Effects of Changes in GNP and Perceived Group Characteristics on National and Ethnic
Ste- reotypes in Central and Eastem Europe. J. Applied Social Psychology 31,1689-1708.
Pom in the USA (2004, September 5). CBS News 60 Mtnuces. Retrieved on July 14, 2005, from
www.cbsnews.eom/stories/2003/li/21/60minutes/main585049.shtml.
Poner, J. R. (1971). Black child, whitc chili* The development of racial attitudes. Cambridge, MA:
Harvard Univer- sicy Press.
Porter,J. R., <Sr VVashington, R. E. (1979). Black identity and self-esteem, 1968-1978. Annual Review
ojSociology, 5, 53-74.
Porter, J. R., <Sr Washington, R. E. (1989). Developments in research on black identity and self-esteem,
1979-1988. Revue Internationale de Psycholoie Sociale, 2, 339-353.
Posada, S., & Colell, M. (2007). Another gorilla (Gorilla gorilla gorilla) recognces himself in a mirror.
Amerle. ' Journal ojPrimatology, 69(5), 576-583.
Postmes, T., & Spears, R. (1998). Deindividuation and antinormative behavior: A meta-analysis.
1
Psycholoele I ' Bulletin, 123, 238-259.
Postmes, T., Spears, R., & Cihangir, S. (2001). Quality of decision making and group norms. Joumal oj
Person^.
ity and Socia! Psychology, 80, 918-930.
\
Powledge, F. (1991). Free at last? The civil rights movement and the people who made it. Boston:
Little, Brown % i Pratkanis, A. R. (1992). The cargo-cult Science of subliminal persuasion. Skeptical
Inquirer, 16, 260-272. *** Prat, T. C., Cullen, F. T., Blevins, K. R., Daigle, L. E., & Madensen, T. D. (Eds.).
(2006). The empincal status'dj^ deterrence theory. New Brunswick, NJ: Transaction.
Preston, S. D., & De Waal, F. B. M. (2002). Empathy: ts ultimate and proximate bases. Behaviorai and
BrainScbi ences, 25,1-72.
..................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)...........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ..................................................................1
ROBIN M. AKERT ........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
indekiler...................................................................................4
Balarken..................................................................................21
Teekkr...................................................................................26
BALANTILAR............................................................................40
SOSYAL ETKNN GC...............................................................47

Gereksinimi...............................................................................61
S.....................................76
ebk yk SSSfifS...................................................................126
m : *........................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi...........................................................................183
mmm...................................221
:hdt....................................392
^ps.....................................................................................397
la I.....................................135
n i..........................................................................................135
lli...........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?................................................................................56
rrr ^........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#..............................................................105
Pronin, E., Un, D. Y., & Ross, L (2002). The bias blind spot: Perceptions of bias in self versus others.
Pcrsona* * iity and Social Psychology Bulletin, 28, 369-381.
Pruitt, D. G. (1998). Social conflict n D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G. Undzey (Eds.), The handbook
ojsocU' psychology (4th ed., Vol. 2, s. 470-503). New York: McGraw-Hill.
Puente. M. (2005, March 2). Rent this space: Bodies double as billboards. USToday.com. Retrieved on
December 23, 2005, from www.usatoday.comAije/lijestyle/200503-02-body-ad$jc.htm .
Purdham, T. S. (1997, March 28). Tapes left by cult suggest comet was the sign to die. New York Times,
p. A2. Putnam, R. D. (2000). Bovvling alone: The collapseandrevival oj American community. New
York: Simon & Schuster. Qin, j., Ogle, C., Sr Goodman, G. (2008). Adults* memories of childhood: True
and faise reports. Journal ojEx* perimental Psychology; Applied, 14, 373-391.
Quattrone, G. A. (1982). Behaviorai consequences of attributional bias. Social Cognition, 1, 358-378.
Quattrone, G. A. (1986). On the perception of a groups variability. n S. Worchel & W. G. Austin (Eds.),
Psycho- Iogy oj intergroup relations (2nd ed.). Chicago: Nelson-Hall.
Quattrone, G. A., & Jones, E. E. (1980). The perception of variability within ingroups and outgroups:
Implica- tions for the law of small numbers. Journal oj Personality and Social Psychology, 38,141
152.
Quick stats binge drinking (2008). Department of Health and Human Services, enter for Disease Control
and Prevention. Retrieved on December 30, 2008, from www.cdc.gov/alcohol/quickstats/binge_drinking.htm
Quinn, A., & Schlenker, B. R (2002). Can accountability produce independence? Goals as determinanta of
the impact of accountability on conformity. Personality and Social Psychology Bulletin, 28, 472483.
Rajecki, D. W., Kidd, R. F., & Ivins, B. (1976). Social facilitation in chickens: A different ievel of analysis.
Journal oj Experimental Social Psychology, 12, 233-246.
Ramirez, A. (2005, December 2). New Yorkers take a stand standing up. New York Times, p. Bl.
Ramsey, S. J. (1981). The kinesics of femininity in Japanese women. Language Sciences, 3,104-123.
Rapoport, A., & Chammah, A. M. (1965). Prisoners dilemma: A study in conflict and cooperation.
Ann Arbon University of Michigan Pess.
Raps, C. S., Peterson, C., Jonas, M., & Seligman, M. E. P. (1982). Patient behavior in hospitals:
Helplessness, re* actance, or both? Joumal oj Personality andSocial Psychology, 42,1036-1041.
Reagan, R. (1990). An American lije. New York: Simon & Schuster.
Rector, M., & Neiva, E. (1996). Communication and personal relations in Brazil. In W. B. Gudykunst, S.
Ting- Toomey, & T. Nishida (Eds.), Communication in personal relationships across cultures (s.
156-173). Thousand Oaks, CA: Sage.
Redlawsk, D. P. (2002). Hot cognition or cool consideration? Testing the effects of motivated reasoning
on political decision making. Joumal ojPolitics, 64,1021-1044.
Regan, P. C., & Berscheid, E. (1997). Gender diffeTences in characteristics desired in a potential sexual
and marriage partner. Joumal oj Psychology and Human Sexuality, 9, 25-37.
Regan, P. C., & Berscheid, E. (1999). Lust: What we fenow about human sexual desire. Thousand Oaks,
CA: Sage. Reid, P. T., & Cooper, S. M., &r Banks, K. H. (2008). Girls to women: Developmentai theory,
research, and issues. In F. L Denmark & M. A. Paludi (Eds.), Psychology oj women: A handbook oj
issues and theories (s. 237-270). Westpon, CT: Praeger.
Reifman, A. S., Larrick, R. P., Crandall, C. S., & Fein, S. (1996). Prcdicting sporting events: Accuracy as a
funetion of reasons analysis, expertisc, and task difficulty. Unpublished manuseript, Research
SOSYAL PStKOLOJ - KAYNAKA
lnstute on Addicti- ons, Buffalo, NY.
Reifman. A. S., Larrick, R. P., & Fein, S. (1988). The heat-aggression relationship in majr league
baseball. Paper presented at the annual meeting of the American Psycholoical Association,
San'Francisco.
Reis, H. T., & Judd, C. M. (Eds.). (2000). Handbook oj research methods in social and personality
pschology. Ne w York: Cambridge University Press.
Reis, H. T., & Patrick, B. C. (1996). Auachmem and inlimacy: Component processes. In E. T. Higgins & A.
W. Kruglanski (Eds.), Social psychology: Handbook ojbasic principles (s. 523-563). New York:
Guilford Press.
Reis, H. T., Wheeler, L., Speigel, N., Kemis, M. H., Neziek, j., & Perri, M. (1982), Physical attractiveness in
social interaetion: 2. Why does appcarance affect social experience? Journal oj Personality and
Reis, S. M., <Sr Park, S. (2001). Gender differences in high-achieving students in math and science.
Journal jor the Education oj the Gijted, 25, 52-73.
Reisman, J. M. (1990). Intimacy in same-sex friendships. Sex Roles, 23, 65-82.
Reiss, D., & Marino, L. (2001). Mirror self-recognition in the bottlenose dophin: A case of cognitive
convergence. Proceedings oj the National Academy oj Sciences, 98, 5937-5942.
Reiter, S. M., & Samuei, W. (1980). Littering as a funetion of prior litter and the presence or absence of
prohibitive signs. Journal oj Applied Social Psychology, 10, 45-55.
Reitzes, D. C. (1952). The role of organizational struetures: Union versus neighborhood in a tension
siuation. Journal oj Social issues, 9, 37-44.
Renaud, J. M., & McConnell, A. R. (2002). Organization of the self-concept and the suppression of selfrelevant thoughts. Journal oj Bcperimental Social Psychology, 38, 79-86.
Renner, M. J., & Mackin, R S. (1998). A life stress instrument for ciassroom use. Teaching oj Psychology,
25,46-48.
Reno, R R, Cialdini, R. 8., & Kallgren, C. A. (1993). The transsituational influence of social norms. Journal
oj Personality and Social Psychology, 64, 104-112.
Rensink, R A, (2002). Change deteedon. Annual Review oj Psychology, 53, 245-277.
Rentfirow, P. J., & Gosling, S. D. (2006). Message in a baliad: The role of music preferences in
interpersonai perception. Psycholoical Science, 17, 236-242.
Report on the global AIDS epidemic: Executive summary (2008). Joint United Natiors Programme on
H1V/A1DS
(UNAIDS).
Retrieved
on
December
30,
2008,
from
www.unaids.org/en/KnowledgeCentre/HIVData/Global- Report/2008/2008_Global_repon.asp
Rhodes, G., Yoshikawa, S-, Clark, A., Lee, K., McKay, R, & Akamacsu, S. (2001). Attractiveness of facial
avera- geness and symmetry in non-Westem cultures: In search of biologically based standards of
beauty. Perception, 30, 611-625.
Rhodes, N., 6r Wood, W. (1992). Self-esteem and intelligence affect influenceabiiity: The mediating role of
message recepdon. Psycholoical Sulletin, 111,156-171.
Rhodewalt, F., Sanbonmatsu, D. M., Tschanz, B., Feick, D. L., & Waller, A. (1995). Self-handicapping and
interpersonal trade-offs: The effects of claimed self-handicaps on observers performance
evaluations and feedback. Personality and Social Psychology Bulletin, 21,1042-1050.
Rhodewalt, F., & Vohs, K D. (2005). Defensive strategies, motivation, and the self: A self-regulatory
process view. In A. J. Elliot & C. S. Dweck (Eds.), Handbook of competence and motivation (s.
548-565). New York: Guilford.
Rholes, W. S., Newman, L. S., & Ruble, D. N. (1990). Understanding self and other: Developmenta and
mod- vadonal aspects of perceivg persons in terms of invariam dispositions. n E. T. Higgins & R M.
Sorrenti- no (Eds.), Handbook oj motivation and cognition; Foundations oj social behavior (Vol. 2,
s. 369-407). New York: Guilford Press.
Rholes, W. S., Simpson, J. A., & Friedman, M. (2006). Avoidant attaehment and the experience of
parendng. Personality and Sodal Psychology Bulletin, 32, 275-285.
Ricciardelli, L. A., & McCabe, M. P. (2003). A longitudinal analysis of the role of psychosocial factors in
predicting body change strategies among adolescent boys. Sex Roles, 48, 349-360.
Richard, F. D., Bond, C. F. Jr., & Stokes-Zoota, J. J. (2001). Thats completely obviousand important: Lay
judgments of social psycholoical findings. Personality and Social Psychology Bulletin, 27,497-505.
Richardson, D., Haramock, G., Smith, S., & Gardner, W. (1994). Empathy as a cognitive inhibitor of
interpersonal aggression. Aggressive Behavior, 20, 275-289.
Richeson, J. A., & Ambady, N. (2003). Effects of situadon power on automadc raciai prejudice. Journal
ofxpe- rimerttal Social Psychology, 39,177-183.
Richmond, V. P., & McCroskey, J. C. (1995). Nonverbal behavior in interpersonai relations. Needham
Heights, MA: Allyn & Bacon.
291
Richter, C. P. (1957).2 9On

sudden
animais
2 the phenomenon
E L L I Oof
T A
R O N Sdeath
O N - in
TM
O T H Y and
D Vman.
V1LSON - ROB1N M. AKERT
Psychosomatic 191-198.
Riggs, J. Morgan, & Gumbrecht, L. B. (2005). Correspondence bias and American
semment in the * tember 11, 2001. Journal of Applied Social Psychology, 35(1), 1528.
Ringelmann, M. (1913). Recherches sut lcs moteurs anims: Travail de lhomme Research
on driving fi man work]. Annales de linstitut National Agronomique, series 2,12, 140.
Riordan, C. A. (1978). Equal-status interracial contact: A review and revision of a concept.
Intcn of Intercultural Relations, 2,161-185.
Robins, R W., & Beer, J. S. (2001). Positive lusions about the self: Short-term benefts
and long-tennc umal of Personality and Social Psychology, 80, 340-352.
Robins, R. W., Spranca, M. D., & Mendelson, G. A. (1996). The actor-observer efect
revisited: Effectst dual differences and repeated social interactions on actor and
observer attributions. Journal of P$ and Social Psychology, 71, 375-389.
.^
Rodin, J., & Langer, E. J. (1977). Long-term effects of a control-relevant intervention with the
institutoa Journal of Personality and Sodal Psychology, 35, 897-902.
Rodngo, M. F., & Ato, M. (2002). Testing the group polarization hypothesis by using logit
models. Eu umal of Sodal Psychology, 32,3-18.
Roesch, S. C, & Amirkhan, j. H. (1997). Boundary conditions for self-serving attributions: Another 1
sports pages. Journal of Applied Social Psychology, 27, 245-261.
Roese, N. J. (1997). Counterfactual thinking. Psycholoical Bulletin, 121, 133-148.
Roese, N. J., & Jataieson, D. W. (1993), Twenty years of bogus pipeline research: A critical review and
analysis. Psycholoical Bulletin, 114, 363-375.
Roese, N. J., & Olson, J. M. (1997). Counterfactual thinking: The inteTsection of affect and ftmeton.
Zanna (Ed.), Advances in experimental sodal psychology (Vol. 29, s. 1-59). San Diego, CA:
Academic^
Rogers, R. (1983). Cognitive and physiological processes in fear appeals and attitude change: A
revised theori protection motivation. n J. T. Cadoppo & R. E. Petty (Eds.), Sodal psychophysiology:
A sourccbocf 153-176). New York: Guilford Press.
Rogers, R, & Prentice-Dunn, S. (1981). Deindividuation and anger-mediated interracial aggression:
Unmask regressive racism. Journal o/Personality and Sodal Psychology, 41,63-73.
Rogers, T. B., Kuiper, N. A., & Kirker, W. S. (1977). Self-reference and the encoding of personal
informador^ umal oj Personality and Social Psychology, 35, 677-688.
Rohan, M., Zanna, M. P. (1996). Value traosmission in families. in C. Seligman, J. M. Olson, &r M. P..-2
(Eds.), The psychology of values: The Ontario Symposium on personality and social
psychology (VoL 253-276). MahvJah, NJ: Erlbaum.
Rohrer, J. H Baron, S. H., Hofftnan, E. L-, 6r Swander, D. V. (1954). The stability of autokinetic
judgment^ umal of Abnormal and Social Psychology, 49, 595-597.
^~
Roiphe, K. (1994). The moming after. Sex, fear, andfeminism. New York: Uttle, Brovm.
Rosch, E., & Lloyd, B. (Eds.). (1978). Cognition and categorization. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Roseman, 1., & Smith, C. (2001). Appraisal theory: Overview, assumptions, varieties, controversies.
ln| Scherer, A. Schorr, & T. Johnstone (Eds.), Appraisal processes in emotion: Theory, methods,
researcf 3-19). New York: Oxford University Press.
**
Rosenberg, L. A. (1961). Group size, prior experience, and conformity. Journal of Abnormal and
Social Psyd logy, 63, 436-437.
j)
Rosenberg, M. (2006). Population growth rates and doubling time. Retrieved on June 21, 2006,
from^ged] raphy.about.com/od/populationgeography/aJpopulaticmgroW.htm.
Rosenberg, M. J Davidson, A.J., Chen, J.Judson, F. N., & Douglas.J. M. (1992). Barrier contraceptves
and xually transmitted diseases in women: A comparison of female-dependent methods and
condoms. / Journal of Public Health, 82, 669-674.
Rosenberg, S., Nelson, S., & Vivekananthan, P. S. (1968). A multidimensional approach to the
structure qfi sonalicy imprtssions. Journal of Personality and Sodal Psychology, 9,283-294.
Rosenblatt, P. C. (1974). Cross-cultural perspectives on attracdon. In T. L. Huston (Ed.), Foundatons
personal attraction (s. 79-99). New York: Academic Press.
Rosenthal, A. M. (1964). Thirty-eight vvitnesses. New York: McGraw-HiU.
Rosenthal, R. (1994). interpersonai expectancy effects: A 30-year perspective. Current Directions in
PsychoB: Science, 3, 176-179.
Rosenthal, R, Hail, J. A., Di Matteo, M. R, Rogers, P. L., & Archer, D. (1979). 5ensirivi(y to nonverbal
co atlan: The PONS test. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Rosenthal, R, & Jacobson, L. (1968). Pygmalion in the ciassroom: Teacher expectations and
studenL mtelU velopment. New York: Holt, Rinehart and Winston.
. l (1977). The intuitive psychologist and his shortcomngs:

S O S Y A L PDistortions
S K O L O J m-the
K Aattribunon
Y N A K Aprocess. n L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 10. s. 173-220). Orlando, FL:
Academic Press, fcoss, L (1998). Comment on Gilbert. n J. M. Darley & J. Cooper (Eds.), Attribution and
social interaetion (s.
53-66). Washington, DC: American Psychological Association. fcess, L , Amabile, T. M., &r Steinmetz,
J. L. (1977). Social roles, social control, and biases in social perception.
Ross, L, & Nisbett, R. E. (1991). The person and the situation: Perspeetives oj social psychology.
New York: McGraw-HilL
Jtoss, L, & Ward, A. (1995). Psychological barriers to dispute resolution. in M. P. Zanna (Ed.), Advances in
ex- periniental social psychology (Vol. 27, s. 255-304). San Diego, CA: Academic Press.
, t., & Ward, A. (1996). Naive realism: lmplications for social conflict and misunderstanding. in T.
Btown.
E. Reed, & E. Turiel (Eds.), Values and knowledge (s. 103-135). Hillsdale, NJ: Erlbaum. m , & Olson, J.
M. (1981). An expecrancy-atmbution model of the effects of placebos. Psychological Revi- T ew. 88,
408-437.
Ross, M., & Wilson, A. E. (2003). Autobiographical memory and conceptions of self: Getting better ali the
time.
Current Directions in Psychological Science, 12, 66-69. jtoss, W., & La Croix, J. (1996). Multiple
meanings of tnst in negotiation theory and research: A literatre revew and integrative model.
International Joumal oj Conjlict Management, 7, 314-360.
Rosser, B. S. (1991). The effects of using fear in public AIDS education on the behaviour of homosexually
aeti- ve men. Joumal oj Psychology and Human Sccuality, 4,123-134.
thbaum, F., & Tsang, B. Y.-P. (1998). Lovesongs in ehe United States and China: On the nature of
romantic love. Joumal af Cross-Cultural Psychology, 29, 306-319.
Htodman, A., Wlaschm, J., Bartels, R, Latimer, A., & Salovey, P. (2008). How persons and siluations
regulate message framing effects: The study of Health behavior. n A. J. Elliot (Ed.), Handbook oj
approach and avo- idanee motivation (s. 475-486). Ne w York: Psychology PTCSS.
Rothman, A. J. (2000). Toward a theory-based analysis of behaviorai maintenance. Health Psychology,
19,64-69. Rothman, A.J., & Salovey, P. (1997). Shaping perceptions to motivate heathy behavior: The
role of message framtng- Psychological Bulletin, 121, 3*19.
^Rothman, A. J., Salovey, P., Antone, C., Keough, K., & Martin, C. D. (1993). The influence of message
framing % onmtentions to perform Health behaviors. Journal o/Experimental Social Psychology, 29,408432.
-Rotter, J. B. (1966). Generalized expectancies for intemal versus extemal control of remforcement.
Psychologi* cal Monographs, 80,1-28 (Whole No. 609).
Rnbin, Z. (1970). Measurement of romantic love. Joumal oj Personality and Social Psychology, 16,
265-273. Rubin, Z., Peplau, L. A., Sr Hill, C. T. (1981). Loving and leaving: Sex differences in romantic
attaehments. Sex l Roles, 7, 821-835.
Rudman, L., Phelan, J., & Heppen, J. (2007). Developmentai sources of implicit attitudes. Personality
andSocial Psychology Bulletin, 33, 1700-1713.
man, L. A. (1998). Self-promotion as a risk factor for women: The costs and benefits of
counterstereotypical impression management. Joumal oj Personality and Social Psychology, 74,
629-645.
&udman, L. A., & Borgida, E. (1995). The afterglow of construct accessibility: The behaviorai
consequences of pnming men to view women as sexual objeets. Joumal oj Experimental Social
Psychology, 31, 493-517. Ruiter, R A. C., Abraham, C., & Kok, G. (2001). Scary wamings and rational
precautions: A review of the psychology of fear appeals. Psychology and Health, 16, 613-630.
Rule, B. G., Taylor, B. R., & Dobbs, A. R (1987). Priming effects of heat on aggressive thoughts. Social
Cogniti- on, 5,131-143.
Rtsbut, C. E. (1983). A longirudinal test of the investment model: The development (and deterioradon) of
satisac- ton and commitment in heterosexual involvements. Joumal oj Personality and Social
Psychology, 45,101-117. ^Rusbult, C. E. (1987). Responses to dissatisfaction in close relationships: The
exit*voice-loyalty-neglect model. -V in D. Perlman & S. W. Duck (Eds.), intimate relationships:
Development, dynamics, and deterioration (s. = 209-237). Newbury Park, CA: Sage.
Rusbult, C. E. (1991). Commitment processes in close relationships: The investment model.
Paper presented at the )& annual meeting of the American Psychological Association, San Francisco.
.usbult, C. E., & Buunk, B. P. (1993). Commitment processes in close relationships: An interdependence
analy- *v ss. Joumal oj Social and Personal Relationships, 10,175-204.
bult, C. E., Johnson, D. J., & Morrow, G. D. (1986). mpact of couple pattems of problem solving on
distress and nondistress in dadng relationships. Joumal oj Personal and Social Psychology, 50,
744-753. bult, C. E., & Martz, J. M. (1995). Remaining in an abusive relationship: An investment model
293
analysis of nonvoluntary dependence. Personality and Social Psychology Bulletin, 21, 558-571.
294
Rusbult, C. ., Mart, J. M., & Agnevv, C. R. (1998). The investment model scale: Measuring
commitment1 satisfaction level, quality o ahematives, and investment size. Personal
Relationships, 5, 357-391
SOSYAL PSKOLOjt - KAYNAKA
Rusbult, C. E., Olsen, N., Davis, N. L., & Hannon, P. (2001). Commitunent and relationship
maiuenance hanisms. In J. H. Harvey & A- Wenzel (Eds.), Close romantic relationships:
Maintenance and mhanca 87-113). Mahsvah, NJ: Erlbaum.
Rusbult, C. E., & Van Lange, P. A. M. (1996). Interdependence processes. In E. T. Higgins & A. W Kru
(Eds.), icii psychology: Handbook ofbasic principles (s. 564-596). New York: Guilford
Press.
Rusbult, C. E., Yovetich, N. A. & Verette, J. (1996). An interdependence analysis of accommodaon
pf In G. J. O. Fletcher & J. Fitness (Eds.), Knowledge struetures in close relationships: A
social psychobt1 proach (s. 63-90). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Rusbult, C. E., & Zembrodt, I. M. (1983). Responses to dissatisfaction in romantic involvements: A
mulri sional scaling analysis. Joumal of Experimental Social Psychology, 19, 274-293.
Rushton.J.
P.
(1989).
Genetic
similarity,
human
altruism,
and
group
seleetion.
BehavioralondBratnSct' 503-559.
Russell, J., & Barrett, L. (1999). Core affect, prototypical emotional episodes, and other things called
Dissecting the elephant. Journal of Personality and Social Psychology, 76, 805-819.
Russell, G. W. (1983). Psychological issues in sports aggression. In J. H. Godstein (Ed.), Sports viole
157-181). New York: Springer-Verlag.
Rusting, Cheryl L., & Nolen-Hoeksema, Susan (1998). Regulating responses of angen Effects of
ruminatton distraetion on angry mood. Joumal of Personality and Social Psychology, 74,
790-803.
Ryan, B., Jr. (1991). It worlts! Hovv investment spending in advertising pay s ojj. New York:
American Assoc of Advertising Agencies.
Ryan, M. K., Haslam, S. A., Hersby, M. D., Kulich, C., & Atkins, C. (2008). Opting out or pushed ojf he
rdgt> 1 glass cliff and the precariousness of vvomens leadership positions. Social and
Personality Psychology Compass, 2 www.biackwell-compass.com/subject/socialpsychology/.
Ryan, R. M., <Sr Deci, E. L. (2000). intrinsic and extrinsic rewards; Classic definirions and new
direedons 1 rent Educational Psychology, 25, 54-67.
Sacks, O. (1987). The man vvho mistook his wifefor a hat and other clinical tales. New York: Harper
& Row.
Sadker, M., & Sadker, D. (1994). Failing at faimess: How America's schools eheat girls. New York:
Scribner.
Saffer, H. (2002). Alcohol advertising and youth. Journal of Studies on Alcohol, 14,173-181.
Sagarin, B. J., Cialdini, R B., Rice, W. E., & Sema, S. B. (2002). Dispelling the illusion of
invulnerability. Then vations and mechanisms of resistance to persuasion. Joumal of
Personality and Social Psychology, 83,526
Sakai, H. (1999). A multiplicative power-function model of cognitive dissonance: Toward an integrated
theoy" of cognition, emotion, and behavior after Leon Festinger. n E. Harmon-jones & j. S. Mills
(Eds.), Coj ve dissonance: Progress on a pivotal theory in social psychology (s. 120-138).
Washington, DC: American; Psychological Association.
Sakamoto, A., Sekiguchi, K., & Shinkyu, A. (2003). Does media coverage of Capital punishment have a
deterrent effect on the occurrence of brutal crimes? An analysis of Japanese time-series data from
1959 to 1990. ta* Yang, K. Hwang, P. B. Pedersen, & l. Daibo (Eds.), Progress in Asian social
psychology: Conceptual and em-: pirical contributions (s. 277-290). Westport, CT: Praeger.
Sakurai, M. M. (1975). Small group cohesiveness and detrimental conformity. Sociometry, 38,340-357
Salganik, M. J., Dodds, P. S., & Watts, D. J. (2006). Experimental study of inequality and unpredictablty in
a artifcial cuitural market. Science, 311, 854-856.
SaliU, F. (1996). Leaming and motivation: An Asian perspeetive. Psychology and Developing Sodeties,
8,55-81 Salovey, P., Mayer, J. D., & Rosenhan, D. L. (1991). Mood and helping: Mood as a motivator of helping and
helping as a reglatr of mood. In M. S. Clark (Ed.), Prosocial behavior: Review of personality
and social psychology (Vol. 12, s. 215-237). Newbury Park, CA: Sage.
Salovey, P., & Rodin, J. (1985). Cognitons about the seif: Connecting feeling states and social behavior.
tnR Shaver (Ed.), Self, situations, and social behavior. Review of personality and social
psychology (Vol. 6, s.: 143-166), Beverly Hills, CA: Sage.
Salovey, P., & Rothman, A. J. (2003). Social psychology of Health. New York; Psychology Press.
Sampson, R. J. (1988). Locai friendship ties and community attaehment in mass sodety: A multilevel
system model. American Sociological Revievv, 53, 766-779.
i
Sands, E. R., & Wardle, J. (2003). Imemalization of ideal body shapes in 9- to 12-year-old girls.
International J<h umal of Eating Disorders, 33, 193-204.
295*
Sanger, D. E. (1993, May 30). The career and the kimono. New York Times Magazine, s. 18-19.
Sangrigoli, S., Pallier,2C.,
V.NA.S G.,
theM . A K E R T
9 6Argenti, A. M.,
E LVennreyra,
LIOT ARO
O NSr- de
T Schonen,
M O T H Y S.D(2005).
. W I L SReversibility
O N - R O BofI N
her-race effect in face recognition during childhood. Psychological Science, 16, 440-444.
5anna, L. J. (1992). Self-efficacy theory: implications for social facilitation and social loafing. Journal of
Sanna, L. J., Meier, S., & Wegner, E. A. (2001). Counterfactuais and motivation: Mood as input to affective
en- joymenl and preparation. British Journal of Social Psychology, 40, 235-256.
Sanna, L. J-, & Schwarz, N. (2004). Integrating temporal biases: The interplay of focal thoughts and
accessibility experiences. Psycholoical Science, 15,474-481.
Sanna, L. J., & Schwarz, N. (2007). Metacognitive experiences and hindsight bias: lts not just the thought
(content) that counts! Social Cognition, 25,185-202.
Sansone, C-, & Harackiewicz, J. M. (1996). 1 dont feel like it": The funetion of interest in self-regulation.
in L. L. Martin & A. Tesser (Eds.), Striving and feeling: Interactions among goals, affect, and
self-regulation (s. 203-228). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Sansone, C., & Harackiewicz, J. M. (1997). ReaJity is complicated: Comment on Eisenberger and
Cameron. Un- published manuseript, University of Utah.
Sarche, j. (2003, June 22). For nevv female cadets, an Air Force Academy in curmoil. Boston Clobe, p.
A12.
Sargent, J. D., Dalton, M. A., Beach, M. L., Mott, L. A., Tickle,J. J., Ahrens, M. B & Heatherton, T. F. (2002).
Viewing tobacco use in movies: Does it shape attitudes that mediate adolescent smoking? American
Journal of Preventive Medicine, 22,137-145.
Sastry, J., & Ross, C. E. (1998). Asian ethnicity and the sense of personal control. Social Psychology
Savitsky, K. (1998). Embasrassmcnt study (E-mailsl. Society for Personal and Social Psychology e-mail
lisurchive.
Retrieved
from
www.stolaf.edu/cgi-bin/mailarchivesearch.pl?
directorym/home/vMw/peopleA\uff/SPSP&listna- me*rchive98
Schachter, S. (1951). Deviation, rejeetion, and communication. Journal of Abnormal and Social
Schachter, S. (1959). The psychology of affiliation. Stanford, CA: Stanford University Press.
Schachter, S. (1964). The interaetion of cognitive and physiological determinants of emotional state. In L.
Ber- kovvitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 1, s. 49-80). Ne w York:
Academic Press.
Schachter, S., z Singer, J. E. (1962). Cognitive, social, and physiological determinants of emotional
states. Psycholoical Revievv, 69, 379-399.
Schachter, S., & Singer. J. E. (1979). Comments on the Maslach and Marshall-Zimbardo experiments.
Schafer, M., &c Crichlow, S. (1996). Antecedents of groupthink: A quantitative study. Journal of Conflict
Resolu- don, 40, 415-435.
Schaller, M., Asp, C. H., Rosell, M. C., & Helm, S. J. (1996). Training in statistical reasoning inhibits
formation of erroneous group stereotypes. Personality and Social Psychology Bulletin, 22,829844.
Schaller, M., Simpson, J., & Kenrick, D. (Eds.) (2006). Evohtion and social psychology. Madison, CT*.
Psychoso- cial Press.
Schama, S. (2003, March 10). The unloved American. Sew Yorker, s. 34-39.
Scheier, M. F., Carver, C. S., Sc Bridges, M. W. (1994). Distinguishing optimism from neuroticism (and trait
anxiety, self-mastery, and seU-esteem): A revision of the Life Orientation Test. Journal of
Schemo, D. J. (2003a, July 12). Ex-superintendent of Air Force Academy is demoted in wake of rape
scandal. New York Times, p. A7.
Schemo, D. J. (2003b, July 24). Study of campus faults some antidrinking drives. New York Times, p. A17.
Scherer, K. R., Dan, E. S., & Flykt, A. (2006). What determines a feelings position in affective space? A
case for appraisal. Cognition and Emotion, 20,92-113.
Schlegel, S. (1998). Wisdom from a rainforest: The spiritual Joumey of an anthropologist. Athens:
University of Ge- orgia Press.
Schlener, B. R. (2003). Self-presentation. In M. R. Leary & J- P. Tangney (Eds.), Handbook of self and
identity (s. 492-518). New York: Guilford.
Schlenger, W. E., Caddell, J. M., Ebert, L., Jordan, B. K., Rourke, K. M., Wilson, D., et al. (2002).
Psycholoical reactions to terrorist attacks: Findings from the National Study of Americans Reactions
to September 11. Journal of the American Medical Association, 288, 581-588.
Schlenker, B. R., & Weingold, M. F. (1989). Self-identification and accountability. In R. A. Gacalone &r P.
Ro- senfeld (Eds.), Impression management in the organization (s. 21-43). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Schmeichel, B. J., & Baumeister, R. F. (2004). Self-regulatory strength. in R. F. Baumeister & K D. Vohs
(Eds.), Handbook of self-regulation: Research, theory, and applications (s. 84-98). New York:
Guilford.
Schmitt, B. H., Gilovich, T., Goore, N. f rjoseph, L (1986). Mere presence and social facilitation: One more
time. Journal of Experimental Social Psychology, 22, 228-241.
Schneider, D. J. (1973). implicit personality theory: A review. Psychological Bulletin, 79, 294-309.
Schneider, D. J., Hastorf, A. H., & Ellsworth, P.
(1979).
Reading, MA:
S OC.S Y
A L P SPerson
K O L Operception
J - K A Y N(2nd
A K ed.).
A
Addison
Wesley.
Schneider, M. E., Majr, B., Luhtanen, R., & Crocker, J. (1996). Sodal stigma and the potential costs of
assutnp- tive help. Personality and Social Psychology Bulletin, 22, 201-209,
Schoeneman, T. J., & Rubanowitz, D. H. (1985). Attributions in the advice columns: Actors and observers,
causes and reasons. Personality andSocial Psychology Bulletin, 11, 315-325.
SchofieldJ. W. (1986). Causes and consequences of the color-blind perspeetive. In J. F. Dovidio & S. L.
Gaert- ner (Eds.), Prejudice, diserimination, and racism (s. 231-253). Orlando, FL: Academic
Press.
Scholten, L., van Kuppenberg, D., Nijstad, B. A., & De Dreu, C. K. W. (2007) Motivated information
processing- and group decision-making: Effects of process accountability on information processing
and decision qoa?; lity. Joumal of Experimental Social Psychology, 43, 539-552.
^
Schooler, J. W. (1999). Seeking the core: The issues and evidence surrounding recovered accounts of
sexual trauma, n L M. Williams & V. L. Banyard (Eds.), Trauma and memory (s. 203-216). Thousand
Oaks, CA: Sage.
Schooler,J. W., & Eich, E. (2000). Memory for emotional events. In E. Tulving dr F. I. M. Craik (Eds.), The
Ox- ford handbook of memory (s. 379-392). Oxford: Oxford University Press.
Schooler, J. W., & Engstler-Schooler, T. Y. (1990). Verbal overshadowing of visual memories: Some things
are better left unsaid. Cognitive Psychology, 22, 36-71.
Schopler, J., & Insko, C. A (1999). The reduetion of the interindividual-intergroup discontinuity effect: The
role of future consequences. In M. Foddy M. Smithson (Eds.), Resolving sodal dilemmas:
Dynamic, structural, and intergroup aspects (s. 281-293). Bristol, PA: Taylor & Francis.
Schriesheim, C. A., Tepper, B. J., & Tetrault, L. A. (1994). Least preferred co-worker score, sicuational
control, and leadership effectiveness: A meta-analysis of contingency model performance
predietions. Joumal of Applied Psychology, 79t 561-573.
Schroeder, D. H., & Costa, P. T., Jr. (1984). influence of life event stress on physical illness: Substantive
effects or raethodological flaws? Joumal of Personality and Social Psychology, 46, 853-863.
Schultz, P. W., Oskamp, S., & Mainieri, T. (1995). Who reeydes and when? A review of personal and
situational factors. Joumal of Environmental Psychology, 15,105-121.
Schulz, R. (1976). Effects of control and predictabity on the physical and psychological well-being of the
ins- tutionalized aged. Joumal of Personality and Social Psychology, 33, 563-573.
Schulz, R., & Hanusa, B. H. (1978). Long-term effects of control and predictability-enhancing interventions:
Fin- dings and ethical issues. Joumal of Personality and Social Psychology, 36,1202-1212.
Schuman, H., & Kal ton, G. (1985). Survey methods. n G. Lindzey & E. Aronson (Eds.), Handbook of
social psychology (3rd ed., Vol. 1, s. 635-697). New York: McGraw-HilL
Schtzwohl, A. (2004). Which infidelity type makes you morejealous? Decision strategjes in a foreedchoice between sexual and emotional infidelity. Evolutionary Psychology, 2,121-2:128.
Schtrvvohl, A. & Koc S. (2004). Sex differences in jealousy. The recall of cues to sexual and emotional
infidelity in personally more and less threatening contett conditions. Evolution and Human
Behavior, Volme 25, Issue 4, Pages 249-257.
Schwartz, J. (2003, June 7). Shutde tests seem to back foam theory in acddenL Nev York Times, p. Al.
Schwartz,J., & Wald, M. L. (2003, June 7). NASAs failings go beyond foam hitting shutde, panel says. New
York Times, p. Al.
Schwartz, S. H. (1992). Utaversals in the content and strueture of values: Theoretical advances and
empirical tests in 20 countries. In M. P. Zanna (Ed.), Advances in eperimentd sodal psychology
(Vol. 25, s. 1-65). San Diego, CA: Academic Press.
Schwarz, N., Bless, H., Strack, F., Klumpp, G., Rittenauer-Schatka, H., & Simmons, A. (1991). Ease of
retrieval as information: Another look at the availability heuristic. Joumal of Personality and
Schwarz, N., & Clore, G. L. (1988). How do 1 fed about it? Informative funcons of affeetive states. in K.
Fiedler & J. Forgas (Eds.), Affect, cognition, and social behavior (s. 44-62). Toronto, Ontario,
Canada: Hogrefe.
Schwarz, N., Groves, R. M., & Schuman, H. (1998). Survey methods. In D. T. Gilbert, S. T. Fiske, & G.
Undzey (Eds.), The handbook of social psychology (4th ed., VoL 1, s. 143-179). New York:
McGraw-HilL
Schwarz, N., dr Vaughn, L A. (2002). The availability heuristic revisiced: Ease of recall and content of recall
as disdnet sources of information. In T. Gilovich, D. W. Griffn, & D. Kahneman (Eds). Heuristics and
biases: The psychology of intuitive judgment (s. 103-119). New York: Cambridge University Press.
Schwarzer, R., & Leppin, A. (1991). Sodal support and health: A theoretical and empirical overview. Journal
of Social and Personal Relationships, 8, 99-127.
Scott, J* E., & Cuvelier, S. J. (1993). Violence and sexual violence in pomography: Is it inereasing? Archives
of Sexual Behavior, 22, 357-371.
297
ScoU,J. P. (1958). Aggression. Chicago: University of Chicago Press.

Sccord, P. F., &r Backman,
2 9 8 C. W. (1964).
E LSocial
L I O Tpyychology.
A R O N S O New
N - York:
T M OMcGraw-Hl.
THY D. WILSON - ROBIN M. AKERT
Sedikides, C., & Anderson, C. A. (1994). Causal perceptions of inertrait relations: The glue that holds
person types logether. Personality and Social Psychology Bulletin, 21, 294-302.
Sedikides, C., Gaermer, L., & Yoshiyasu, T. (2003). Pancultural self-enhancement. Journal of Personality
Seery, M., Silver, R., Holman, H., Ence, W., & Chu, T. (2008). Expressing thoughts and feelings follovang a
collective trauma: Immediate responses to 9/11 predict negative outeomes in a national sample.
Journal of Consulting and Clinical Psychology, 76, 657-667.
Seligman, M. E. P. (1975). Helplessness: On depression, development, and death. San Francisco:
Freeman.
Seligman, M. E. P. (2002). Positive psychology, positive prevention, and positive derapy. In C. R. Snyderdr
S. J. Lopez (Eds.), Handbook of positive psychology (s. 3-9). New York: Oxford University Press.
Seligman, M. E. P., Steen, T. A., & Park, N. (2005). Positive psychology progress: Empirical validation of
interventions. American Psychologist, 60,410-421.
Selye, H, (1956). The stress of life. Ne w York: McGraw-Hill.
Selyc, H. (1976). Stress in health and isease. Wobum, MA: Butterworth.
Senchak, M., & Leonard, K. E. (1992). Attachment styles and marital adjustmem among newlywed
couples. Journal of Sodal and Personal Relationships, 9, 51-64.
Sengupta, J., & Fitzsimons, G. J. (2004). The effect of analyzing reasons on the stability of brand attitudes:
A re- conciation of opposing predietions. Journal of Consumer Research, 31, 705-711.
Senko, C, Durik, A., & Harackiewicz, J. (2008). Historical perspectives and new directions in achievement
goal theory. Understanding the effects of mastery and performance-approach goals. in J. Y. Shah & W.
L. Gardner (Eds.), Handbook oj motivation science (s. 100-113). New York: Guford.
Seppa, N. (1997). Childrens TV remains steeped in violence. APA Monitor, 28, 36.
Sergios, P. A., & Cody, J. (1985). Physical attractiveness and social assertiveness skills in male homosexual
dating behavior and partner seleetion. Journal of Social Psychology, 125,505-514.
Seta, C. E., & Seta, J. J. (1995). When audience presence is enjoyable: The influences of audience
awareness of prior success on performance and task interest. Basic and Applied Social
Seta, J. J., Seta, C. E., & Wang, M. A. (1990). Feelings of negativity and stress: An averaging-summation
analysis of impressions of negative life ejcperiences. Personality and Social Psychology Bulletin,
17, 376-384.
Shackleford, T. K. (2005). An evolutionary psycholoical perspective on cultures of honor. Evolutionary
Shackleford, T. K., & Buss, D. M. (1996). Betrayal in mateships, friendships, and coalitions. Personality
and Social Psychology Bulletin, 22,1151-1164.
Shah, A. K., 6r Oppenheimer, D M.. (2008). Heuristics made easy: An effort-reduetion framework.
Psycholoical Bulletin, 134, 207-232.
Shah, J. (2003). Automatic for the people: How representations of signifcant others implidy affect goal
pursuit. Journal of Personality and Social Psychology, 84,661-681.
Sharan, S. (1980). Cooperative leaming in small groups. Revirvv of Eucational Research, 50, 241-271.
Shariff, A., & Norenzayan, A. (2007). God is watching you: Priming god concepts inereases prosocial
behavior in an anonymous economic game. Psycholoical Science, 18,803-809.
Sharp, F. C. (1928). Ethics. New York: Century.
Sharpe, D., Adair, J. G., & Roese, N. J. (1992). Twenty years of deception research: A decline in subjects'
trust? Personality and Social Psychology Bulletin, 18, 585-590.
Shaver, P. R., Wu, S., &Schwam,J. C. (1992). Cross-cultural similarities and differences in emotion and its
representation. n M. S. Clark (Ed.), Revievv of personality and social psychology: Vol. 13,
Emotion (s. 175-212). Newbury Park, CA: Sage.
Shavitt, S. (1989). Operationalizing functional theories of attitude. In A. R. Pratkanis, S. J. Breckler, 6x A. G.
Gre- enwald (Eds.), Attitude strueture andjunction (s, 311-337). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Shavitt, S. (1990). The role of attitude objects in attitude funetion. Journal ofExperimental Social
Shavitt, S., Sanbonmacsu, D. M., Smitopatana, S., <Sr Posavac, S. S. (1999). Broadening the conditions for
illusory correlation formadon: implications for judging minority groups. Basic and Applied Social
Shaw, J. 1., & Skolnick, P. (1995). Effects of prohibitive and informative judicial instruetions on jury
decision making. Social Behavior and Personality, 23,319-325.
Sheldon, K. M. (1999). Leaming the lessons of tit-for-tat: Even competitors can get the message. Journal
Shepperd, J. AM Taylor, K. M. (1999). Social loafing and expectancy-value theory. Personality and
Social Psychology Bulletin, 25,1147-1158.
Stone. A. A., Bovbjerg, D. H., Neale.J. M., Napoli, A., Valdimarsdottir, H,, Cox, D., et al. (1993). Deu'topmojt of
common cold symptoms foliowing experimental rhinovirus infection is related to prior stressful life events.
Behaviora/ Medicine, 8, 115-120.
SOSYAL PSKOLOjt - KAYNAKA
Stone, J., Aronson, E., Crain, A. L., Winslow, M. P., dr Fried, C. (1994). Inducing hypocrisy as a means of enco
uraging young adults to use condoms. Personality and Social Psychology Bulletin, 20 116-128
Stone, J.( Lynch, C. 1., Sjomeling, M., dr Darley, J. M. (1999). Stereotype threat effects on Black and \VhiteaUb.
letic performance. Joumal of Personality and Social Psychology, 77, 1213-1227.
Stone, J., Perry, Z., dr Darley, J. (1997). White men cant jump: Evidence for perceptual conrnaon of ract al
stereotypes following a basketball game. Basic and Applied Social Psychology, 19, 291-306
Stormo, K. J., Lang, A. R., & Stritzke, W. G. K. (1997). Attributions about acquaintance rape: The role o{ alcî'
hol and individual differences. Journal of Applied Social Psychology, 27, 279-305.
Storras, M. D. (1973). Videotape and the attribution process: Reversing actors and observers points of
umal of Personality and Social Psychology, 27, 165-175.
Stouffer, S. A., Suchman, E. A., De Vinney, L. C.. Sur, S. A dr Williams, R. M., Jr. (1949). The
American er: Adjustment during army li/e (Vol. 1). Princeton, NJ: Princeton University Press.
Strack, F., dr Mussweiler, T. (2003). Heuristic strategies for judgment under uncertainty: The enigmatic c
anchoring. In G. V. Bodenhausen (Ed.), Foundations of social cogntion: A Festschrift in honor of Robtrt S. Wyer Jr.
1
(s. 79-95). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Strahan, E. J., Spencer, S. J., dr Zanna, M. P. (2002). Subliminal priming and persuasion: Striking while theiian is
hot. Joumal of Experimental Social Psychology, 38,556-568.
f
Strauss, M. A., dr Gelles, R. J. (1980). Behind closed doors: Violence in the American family. Garden City, NY: Anchor/Doubleday.
StringfelloNv, T. (1841). A brief exarainatlon of scripture testimony on the institution of slavery. Religious
Herald. Available on Internet.
Stroebe, W., dr Stroebe, M. (1996). The social psychology of social support. in E. T. Higgins dr A. W. Kruglanski (Eds.), Social psychology: Handbook of basic principles (s. 597-621). New York: Guilford Press.
Studer, J. (1996). Understanding and preventing aggressive responses in youth. Elementary School Guidanceand
Counseling, 30, 194-203.
Stuhlmacher, A. F., dr Citera, M. (2005). Hostile behavior and proft in Virtual negotiadon: A meta-analysis Joumal of Business and Psychology, 20, 69-93.
Stukas, A. A., Snyder, M., & Clary, E. G. (1999). The effects of mandatory volunteerism" on intentions ttnolunteer. Psychological Sctence, 10, 59-64.
Stumpf, H., dr Stanley, J. C. (1998). Stability and change in gender-related diferences on the coilege board Ad vanced placement and achievement tests. Current Directions in Psychological Science, 7,192-196.
Strmer, S., Synder, M., dr Omoto, A. M. (2005). Prosocial emotions and helping: The moderating role of group
membership. Joumal of Personality and Social Psychology, 88, 532-546.
Sullivan, B., OConnor, K., dr Burris, E. (2006). Negodator confidence: The impact of self-efficacy on tactcs and
outcomes. Joumal of Experimental Social Psychology, 42, 567-581
Suls, J. M., dr Fletcher, B. (1983). Social comparison in the social and physical sciences: An archival study. Journal of Personality and Social Psychology, 44,575-580.
Suls, J. M., dr Miller, R. L. (Eds.). (1977). Sodal comparison processes: Theoretical and empirical perspeetives. Was*
hington, DC: Hemisphere/Halstead.
Suls, J. M., dr Wheeler, L. (Eds.). (2000). Handbook of social comparison.* Theory and research. New York:
K3u- we/Plenum.
Summers, G., dr Feldman, N. S. (1984). Blaming the vietim versus blaming the perpetrator An attributional
analysis of spouse abuse. Joumal of Social and Clinical Psychology, 2,339-347.
Swann, W. B., Jr. (1990). To be adored or to be known? The interplay of self-enhancemenc and self-venficaoon.
In E. T. Higgins dr R. M. Sorrendno (Eds.), Handbook of motivorion and cognition (Vol. 2, s. 404-448). New
York: Guilford Press.
Swann, W. B.,Jr. (1996). Self-traps: The elusive questfor higher self-esteem. New York: Freeman.
Swann, W. B.,Jr., dr Pelham, B. W. (1988). The social construction of dentity: Self-verification through fnendand intimate
seleetion. Unpublished manuseript, University of Texas, Austin.
Sveeney, P. D., Anderson, K., dr Bailey, S. (1986). Attributional style in depression: A meta-analytic revew, Jo
umal of Personality and Social Psychology, 50,974-991.
Sweeny, K., CarroU, P., & Shepperd,J. (2006). Is optimim always best?: Future outfooks and preparedness Current Directions in Psychological Science, 15, 302-306.
Swim, J. K. (1994). Perceived versus meta-analytic effect sizes: An assessment of the accuracy of gender stereo
ty-,* pes. Joumal of Personality and Sodal Psychology, 66,21-36.
Swlm, J. K., Borgida, E., Maruyama, G.. & Myers, D. G. (1989). Joan McKay vs. John McKay: Dogender stereotypes bias evaluations? Psycholoical Bulletin, 105, 409-429.
Swim, J- K., &r Sanna, L (1996). He's skilled, shes lucky: A meta-analysis of observers attributions for womens
and mens successes and failures. Personality and Social Psychology Bulletin, 22, 507-519.
Symons, D. (1979). The evolution of human sexuality. New York: Oxford University Press.
18*
Tajfel, H. (1982a). 5odaI identity and intergroup relations. Cambridge: Cambridge University Press.
Tajfel, H. (1982b). Social psychology of intergroupSrelations.
Review of Psychology, 33, 1-39.
O S Y A L Annual
PSKO
LOJ - KAYNAKA
Tajfel, H., & Billig, M. (1974). Familiarity and categorization in intergroup behavior. Journal of Experimental Social
Tajfel. H., & Tumer, J, C. (1979). An integtative theory of social contact. in W. Austin & S. Worchcl (Eds.), The
social psychology of intergroup relations (s. 162-173). Monterey, CA: Brooks/Cole.
Takaku, S. (2006). Reducing road rage: An application of the dissonance-attribution model of interpersonai forgiveness. Journal of Applied Social Psychology, 36,2362-2378.
Tamres, L. K., Janicki, D., & Helgeson, V. S. (2002). Sex differences in coping behavior: A meta-analytic review.
Personality and Social Psychology Review, 6, 2-30.
Tanford, S., & Penrod, S. D. (1984). Social influence model: A formal irtegration of research on majority and
minority influence processes. Psycholoical Bulletin, 95, 189-225.
Tang, S., & Hail, V. C. (1995). The ovejustification effect: A meta-analysis. Applied Cognitive Psychology, 9, 365404.
Tavris, C. 6c Aronson, E. (2007). Mistah.es w ere made (but not by me) New York: Harcourt.
Tavris, C. & Aronson, E. (2008) Mistakes Were Made (but not by me). New York: Harcourt.
Taylor, S. (2006). Tend and befriend: Biobehavioral bases o( affiation under stress. Current Directions in
Psycho- lagical Science, 15, 273-277.
Taylor, S. E. (1981). A categorization approach to stereotyping. In D. L. Hamilton (Ed.), Cognitive processes in
stereotyping and intergroup relations (s. 418-429). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Taylor, S. E. (1989). Positive illusions: Creative self-deception and the healthy mind. New York: Basic Books.
Taylor, S. E. (2007). Social support in H. S. Friedman & R. C. Silver (Eds.), Foundation of health psychology (s.
145-171). New York: Oxford University Press.
Taylor, S. E., & Annor, D. (1996). Positive illusions and coping with adversity. Journal of Personality, 64, 873-898.
Taylor, S. E., & Aspinwall, L. G. (1993). Coping with chronic illness. n L. Goldberger 6c S. Breznitz (Eds.),
Handbook of stress: Theoretical and clinical aspects (2nd ed., s. 511-531). New York: Free Press.
Taylor, S. E., & Brown, J. D. (1988). Illusion and well-being: A social psycholoical perspective on mental He alth. Psycholoical Bulletin, 103, 193-210.
Taylor, S. E., 6c Brown, J. D. (1994). Positive illusions and well-being revisited: Separating fact from fiction.
Psycholoical Bulletin, 116, 21-27.
Taylor, S. E., 6c Fiske, S. T. (1975). Point of view and perceptions of causality. Journal of Personality and Sodal
Taylor, S. E., 6c Gowitzer, P. (1995). Effects of mindset on positive illusions. Journal of Personality and Social
Taylor, S. E., Klein, L. C, Lewis, B. P., Gruenewald, T. L., Gurung, R. A. R., <Sr Updegraff, J. A. (2000).
Biobcha- vioral responses to stress in females: Tend-and-befriend, not fight-or-flight. Psycholoical Review, 107,
411-429.
Taylor, S. E., Lichtman, R. R, & Wood, J. V. (1984). Attributions, beliefs about control, and adjustment to breast
cancer. Journal of Personality and Social Psychology, 46, 489-502.
Taylor, S. E., Repetti, R.L,& Seeman, T. (1997). Health psychology: What is an unhealthy envlronment and how
does it get under the skin? Annual Review of Psychology, 48,411-447.
Taylor, S. E., Sherman, D. K., Kim, H. S.,Jarcho,J., Takagi, K., & Dunagan, M. S. (2004). Culture and social sup port: Who seeks it and why? Journal of Personality and Social Psychology, 87,354-362.
Taylor, S. E., Welch, W., Kim, H. S., Sherman, D. K. (2007). Cultural differences in the impact of social support
on psycholoical and biological stress responses. Psycholoical Science, 18, 831-837.
Taylor, S. P., 6c Leonard, K. E. (1983). Alcohol and human physical aggression. In R. G. Geen 6c E. Donnerste- in
(Eds.), Aggression: Theoretical and empirical revievvs (s. 77-101). New York: Academic Press.
Teger, A. L., 6c Pruitt, D. G. (1967). Components of group risk taking. Journal ofExperimental Social Psychology , 3,
189-205.
Tenenbam, H., 6c Leaper, C. (2003). Parent-child conversatins about sdence: The socialization of gender inequities? Developmenta Psychology, 39,34-47.
Tesser, A. (1988). Toward a self-evaluadon maintenance model of social behavior. n L. Berkowitz (Ed.), Advances
in experimental social psychology (Vol. 21, s. 181-227). Orlando, FL: Academic Press.
Tesser, A. (1991). Emotion in social comparison and reflection processes. ti j. M. Suls & T. A. WiUs (Eds.) So cial comparison: Contemporary theory and research (s. 117-148). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Tesser, A. (1993). The importance of heritability in psycholoical research: The case of attitudes. PsycJoIojncal
Review, 100,129-142.
!
Tesser, A. (2003). Self-evaluation. In M. R. Leary & J. P. Tangney (Eds.), Handbook of self and identity (s 275-290).
New York: Guilford Press.
Tesser, A., Campbell, J. D., & Mickler, S. (1983). The role of social pressure, auention to the stimulus. and self- !
doubt in conformity. European Journal of Soda! Psychology, 13, 217-233.
V
Tesser, A., & Paulus, D. (1983). The defnition of self: Private and public self-evaluation management stracegies. Journal oj Personality and Social Psychology, 44,672-682.
Tesser, A., & Smith, J. (1980). Some effects of friendship and task relevance on helping: You don't ahvays help
the one you like. Journal of Experimentdl Social Psychology, 16, 582-590.
19
Tetlock, P. E. (1981). The influence of self-presentaonal goals on attributional reports. Sodal Psychology Quar- terly,
44, 300-311.
20
Tetlock, P. E. (2002). Theory-driven reasoning about plausible pasts and probable futures in worid politics. In. T.
Gilovich, D. W. Griffn, & D. Kahneman (Eds.), Heuristics and biases; The psychology of intuitive judgment
(s. 749-762). New York: Cambridge University Press.
Tetlock, P. E., Peterson, R. S., McGuire, C., Chang, S., & Field, P. (1992). Assessing political group dynamics: A
test of the groupthink model Journal of Personality and Social Psychology, 63,403-425.
Teves, O. (2002, May 28). WHO wams Asia 25% of youth wil die from smoking without curbed advertising. Associated Press.
The American freshman: National norms for 2005. (2006). Higher Education Research Institute, ULA. Retrie ved
on June 22, 2006. from: www.gseis.ucla.eduAeri/PDFs/ResearchBrief05.PDF
The College Board. (2007). 2007 College-bound seniors total group profile report. Retrieved March 24, 2008,
from www.collegeboard.com/ prod_ downloads/about/news_info/cbsenior/yr2007/national-report,pdf
The NMH Multisite HIV Prevention Trial Group (1998, June 19). The NMH Multisite HIV Prevention Triafc
Reducing sexuai HIV risk behavior. Science, 280,1889-1894.
The NMH Multisite HTV Prevention Trial Group (2001). Social-cognitive theory mediators of behavior change
in the National Institute of Mental Health Multisite HIV Prevention Trial. Health Psychology, 20, 369-376.
The number of people who say they have no one to confide in has risen. Washington Post, p. A3.
The Ontario Symposium (Vol. 5, s. 3-39). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Thernstrom, M. (2003, August 24). Uncying the knot New York Times Magazine, s. 38.
Theus, K. T. (1994). Subliminal advertising and the psychology of processing unconscious stimuli: A review.
Psychology and Marketing, 11, 271-290.
Thibaut, J. W., & Kelley, H. H. (1959). The social psychology of groups. New York; V/iley.
Thomas, J. (1997, January 30). Suspects sketch in Oklahoma case called an error. New York Times, s. 1-2.
Thomas, M. H. (1982). Physiological arousal, exposure to a relatively lengthy aggressive film, and aggressive behavior. Journal of Research in Personality, 16, 72-81.
Thomas, M. H., Horton, R, Lippincott, E., & Drabman, R. (1977). Desensitization to portrayals of real-life aggression as a funetion of exposure to television violence. Journal of Personality and Social Psychology, 35,450-458.
Thomas, S. L., Skitka, L. J-, Christen, S., & Jurgena, M. (2002). Social facitation and impression formation. Ba sic and Applied Social Psychology, 242, 67-70.
Thomas, W. I. (1928). The child in America. New York: Knopf.
Thompson, J. (2000, June 18). I was certain, but I was wrong *.New York Times, p. D15.
Thompson, L. (1995). They saw a negotiation: Partisanship and involvement. Journal of Personality and Social
Thompson, L. (1997). The mind and heart of the negotiator. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hail.
Thompson, L. L. (2005). The heart and mind of the negotiator (3rd ed.). Upper Saddle River, NJ: Prentice-Hall.
Thompson, S. A., Gold, J. A., & Ryckman, R. M. (2003). The simulated video inteTaction technique: A new method for inducing infatuation in the laboratory. Representative Research in Sona/ Psychology, 27,32-37.
Thompson, S. C. (1999). llusions of concrol: How we overestimate our personal influence. Current Directions in
Thompson, S. C. (2002). The role of personal control in adaptive funetioning. In C. R. Snyder 6c S. J. Lopez
(Eds.), Handbook of positive psychology (s. 202-213). London; Oxford University Press.
Thompson, W. M., Dabbs, J. M., Jr., & Frady, R. L (1990). Changes in saliva testosterone levels during a 90-day
shock incarceration program. Criminal Justice and Behavior, 17, 246-252.
Thomton, D., & Arrowood, A. J. (1966). Self-evaluation, self-enhancement, and the locus of social comparison.
Journal of Experimental Social Psychology, KSuppL), 40-48.
Timaeus, E. (1968). Uruersuchungen zum sogenannen konfonnen Verhalten [Research into so-called conforming behavior]. Zeitschriftfr Experimentelle und Angevsandte Psychologie, 15, 176-194.
Tindale, R. S. (1993). Decision errors made by individuals and groups. In N. J. Castellanjr. (Ed.), individual and
group decision making (s. 109-124). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Tindale, R. S., Munier, C, Wasserman, M., & Smith, C. M. (2002). Group processes and the Holocaust. in L. S.
Newman & R. Erber (Eds.), Understanding genocide: The social psychology of the Holocaust (s. 143-161). New
York: Oxford University Press.
Ting, J-, & Piliavin, J. A (2000). Altruism in comparative International perspeetive. In J. Phillips, B. Chapman, &
D. Stevens (Eds.), Betwecn State and market: Essays on charities law and policy in Canada (s. 51-105). Montreal
and Kingston, Ontario, Canada: McGill-Queens University Press.
Ting-Toomey, S., & Chung, L. (1996). Cross-cultural interpersonal communication: Theoretical trends and research directions. In W. B. Gudykunst, S. Ting-Toomey, 6* T. Nishida (Eds.), Communication in personal relationships aeross cultures (s. 237-261). Thousand Oaks, CA: Sage.
Tippetts, A. S., Voas, R. B., & Fell, J. C. (2005). A meta-analysis of .08 BAC laws in 19 jurisdietions in the Uni ted States. Accident Analysis & Prevention, 37,149-161.
Toch, H. (1980). Violent men (Rev. ed.). Cambridge, MA: Schenkman.
Toi, M., & Batson, C. D. (1982). More evidence that empathy is a source of altruistic motivation. Joumal of Personality and Social Psychology, 43, 281-292.
Toobin, J. (1995, October 23). A horrible human event. Nevv Yorker, s. 40-49.
Tooby, J., & Cosmides, L. (2005). Conceptual foundations
nKD.
M. Buss (Ed.), The
S O S Y A of
L evolutionary
P S K O L O Jpsychology.
- KAYNA
A
handbook of evolutionary psychology (s. 5-67). Hoboken, NJ: Wiley.
Tourangeau, R., Smith, T., & Rasinski, K. (1997). Motivation to report sensive behaviors on surveys: Evidence
from a bogus pipeline experimenL Joumal of Applied Social Psychology, 27, 209-222.
Trafimow, D., & Finlay, K. A. (1996). The importance of subjective norms for a minority of people: Betweensubjects and within-subjects analyses. Personality and Social Psychology Bulletin, 22,820-828.
Trappey, C. (1996). A meta-analysis of consumer choice and subliminal advertising. Psychology and Marketing, 13,
517-530.
Trends in cigarette smoking among high school students: United States, 1991-2002. (2002). Cenurs for Disease
Control, Morbidity and Mortality Weekly Report, 52, 409-412.
Triandis, H. C. (1989). The self and social behavior in differing cuitural contexts. Psychological Revinv, 96, 506520.
Triandis, H. C. (1990). Cross-cultural studies of individualism and collectivism. n J. J. Berman (Ed.), Ncbrasfea
Symposium on Motivation, 1989 (s. 41-133). Lincoln: University of Nebraska Press.
Triandis, H. C. (1994). Culture and social behavior. New York: McGraw-Hill.
Triandis, H. C. (1995). Imvidualism and collectivism. Boulder, CO: Wescvtew Press.
Triandis, H. C. (2001). Individualism-coflectivism and personality. Journal of Personality, 69,907-924.
Trfplett, N. (1898). The dynamogenic factors in pace making and compedtion. American Joumal of Psychology, 9,
507-533.
Trivers, R. L. (1971). The evolution of reprocal altruism. Ouarterly Review of Btology, 46, 35-57.
Trivers, R. L. (1985). Social evolution. Menlo Park, CA: Benjamin-Cummings.
Trope, Y., & Gaunt, R. (2000). Processing alternative explanations of behavior Correction of integration? Journal
of Personality and Social Psychology, 79(3), 344-354.
Tselon, E. (1995). The presentation of vtoman in everyday life. Thousand Oaks, CA: Sage.
Tucker, P., Pfefferbaum, B., Doughty, D. B., Jones, D. E.,Jordan, F. B., & Nixon, S. J. (2002). Body handlers af ter terrorism in Oklahoma City: Predictors of posttraumatic stress and other symptoms. American Joumal of
Orthopsychiatry, 72,469-C475.
Tumer, C., & Leyens, J. (1992). The weapons effect revisited: The effects of Hrearms on aggressive behavior. n
P. Suedfeld & P. E. Tetiock (Eds.), Psychology and social policy (s. 201-221). New York: Hemisphere.
Tumer, C., Simons, L, Berkowitz, L., & Frodi, A. (1977). The stimulating and inhibiting effects of weapons on
aggressive behavior. Aggressive Behavior, 3, 355-378.
Tumer, F. J. (1932). The significance of seetions in American history. New York: Henry Holt.
Tumer, M. E., & Horvitz, T. (2001). The dilemma of threat: Group effectiveness and ineffectiveness under adversity. In M. E. Tumer (Ed.), Groups at work: Theory and research (s. 445-470). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Tumer, M., Pratkanis, A, Probasco, P., & Leve, C. (2006). Threat, cohesion, and group effectiveness: Testing a
social identity maintenance perspeetive on group think Small Groups (s. 241-264). New York: Psychology
Press.
Tumer, M., Pratkanis, A., & Stnckman, C. (2007). Groupthink as social identity maintenance. The Science of social influence: Advances and future progress (s. 223-246). New York: Psychology Press.
Tversky, A., & Kahneman, D. (1973). Availability: A heuristic for judging frequency and probability. Cognitive
21
Tversky, A., & Kahneman, D. (1974). Judgment under uncertainty: Heuristics and biases. Science 185 112422
1131.
Twenge,J. M. (1997). Attitudes towardwomen, 1970-1995: A meta-analysis. Psychology o/Women uarterly 21
35-51.
''
Twenge, J. M. (200J). Changes in womens assertiveness in response to status and roles: A cross-temporal met.
analysis, 1931-1993. Journal of Personality and Social Psychology, 81, 133-145.
Twenge, J. M. (2008). Social exclusion, motivation, and self-defeating behavior. Why breakups lead to dronkeoness and ice cream.. n J. Y. Shah & W. L. Gardner (Eds.), Handbook of motivation science (s. 508-517). Ne*
York: Guilford.
Twenge, J. M., Baumeister, R., F. DeWall, C. N., Ciarocco, H. J., & Bartels, J. M. (2007). Social exdusion decreases prosocial behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 92, 56-66.
Twenge,J. M., Zhang, L & m, C. (2004). Its beyond my control: A cross-temporal meta-analysis of mcteasmg
' externality in locus of control, 1960-2002. Personality and Social Psychology Revievv, 8,308-319 Tyler, T. R.
(1990). Why people obey the Um. New Haven, CT: Yale University Press.
Tyre, P. (2006, Jan. 30). The trouble with boys. Newsweek, s. +4.
U.S. Department of Justice. (2000). Violence by intimates. Washington, DC: Bureau of Justice Statisdcs Uchino,
B. N., Cacioppo.J. T., & Keicolt-Glaser.J. K. (1996). The relationship between social support and physt.
ological processes: A review with emphasis on underlying mechanisms and implications for health Pycholoical Bullsn, 119, 488-531.
f
Updegraff, J Silver, R-, & Holman, E. (2008). Searching for and fmding meaning in collective trauma- Resuta
from a national longitudinal study of the 9/11 terrorist attacks. Journal of Personality and Social Psychology, 95,
709-722.
Uzzell, D. (2000). Ethnographic and action research. n G. M. Breakvvell, S. Hammond, & C. Fife-Schaw (Eds J
" Research methods in psychology (2nd ed s. 326-337). Thousand Oaks, CA: Sage.
Vaananen, A., Buunk, B. P., Kivimaki, M., Pent, J., &c Vahteva, J. (2005). When is it better to give than to re*
ceive: Long-term health effects of perceived reciprocity in support exchange. Journal of Personality and Social
r
Vala Jorge, P., Cicero, C.-L., Rul C. (2009) s the attribution of cultural differences to minorities an expresston
of racial prejudice? International Journal of Psychology, 44 (1), 20-28.
Valle, P. O. D., Rebelo, E., Sr Reis, E. (2005). Combining behavioral theories to predict recyding imalvemenL environment and behavior, 37,364-396.
Vallone, R P., Griffn, D. W., Un, S., & Ross, L. (1990). The overconfident predlction of future actions and ouccomes by self and others. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 582-592. van de Vijver, F., & Leung, K.
(1997). Methods and data analyses for cross-cultural research. Thousand Oaks, CA:Sage.
VanGoozen, S. H. M., Cohen-Keuenis, P. T., Gooren, L.J. G., &Fri)da, N. H. (1995). Gender diffeences la be havior: Activating effects of cross-sex hormones, Psychmeuroendocrinology, 20, 343-363,
Van Laar, C., Sidanius, J.. & Levin, S. (2008). Ethnic related curricula and intergroup attitudes in college- Movement towards and away from the ingroup. Journal of Applied Social Psychology, 38 (6), 1601-1638 Van Lange, P.
A M., Ouwerkerk, J. W., & Tazelaar, M. J. A. (2002). How to overcome the detrimental effects. ot noise in
social interaction: The beneflts of generosity. Journal of Personality and Social Psychology, 82,768-780:: Van
Lange, P. A. M., Rusbult, C. E., Drigotas, S. M., Arriaga, X. B., Witcher, B. S., & Cox, C. L. (1997). Willingness to sacriflce in close relationships. Journal of Personality and Social Psychology, 72,1373-1395 Van Overwalle,
F & De Metsenaere, M. (1990). The effects of attribudon-based intervention and study strategy training on
academic achievement in college freshmen. British Journal of Educational Psychology, 60, 299-311.
Van Vugt, M., & De Cremer, D. C. (1999). Leadership in social dilemmas The effects of group
identificatto collective actions to provide public goods. Journal of Personality and Social Psychology,
76,587-599.
Van Vugt, M., & Samuelson, C. (1999). The impact of personal metering in the managemen of a naturaL
urce crisis: A social dilemma analysis. Personality and Sodal Psychology Bulletin, 25, 731-745.
..................................................................................................1
ELLLOT ARONSON (1932-)...........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ..................................................................1
ROBIN M. AKERT ........................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ...........................3
23
indekiler...................................................................................4
24
Balarken..................................................................................21
Teekkr...................................................................................26

BALANTILAR............................................................................40
25

26
SOSYAL ETKNN GC...............................................................47


Gereksinimi...............................................................................61
27
28
ELLIOT ARONSON - TMOTHY D. WILSON - ROBIN M.
S.....................................76
ebk yk SSSfifS...................................................................126
m : *........................................................................................175
AKERT
_ * ft ^ ^^ mi...........................................................................183

mmm...................................221
:hdt....................................392
^ps.....................................................................................397
la I.....................................135
n i..........................................................................................135
lli...........................................................................................135
29
^ _ ^JfSJff?................................................................................56
30
rrr ^........................................................................................94
r*--1=-* sas^s#..............................................................105
Visscher, T. L S., & Seidell, J. C. (2001). The public health impact of obesity. Annual Review of Public
Health , 355-375.
Visser, P. S.. KrosntckJ. A., & Uvrakas, P. J. (2000). Survey research. n H. T. Reis & C. M. Judd (Eds.),
Handbook of research methods m social and personality psychology (s. 223-252). New York: Cambridge University
Press.
Vissing, Y., Straus, M., Gelles, R., & Harrop, J. (1991). Verbal aggression by parerns and psychosocial problems
of children. Child Abuse and NegJec, 15, 223-238.
Viswesvaran, C, & Deshpande, S. P. (1996). Ethics, success, and job satisfaction: A test of dissonance theory in
India. Joumal of Business Ethics, 10, 487-501.
Voas, R. B., Holder, H. D., & Gruenewald, P. J. (1999). The effect of drinking and driving interventions on alcohol-related traffc crashes within a comprehensive community triaL Addiction, 92, S221-S236.
Vohs, K. D., & Baumeister, R. F. (2004). Sexual passion, intimacy and gender. n D. J. Mashek & A. Aron (Eds.),
Handbook of closeness and intimacy (s. 189-200). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Vonk, R- (1995). Effects of inconsistent behaviors on person perception: A multidimensional study. Personality and
Vonk, R. (1999). Effects of outcome dependency on correspondence bias. Personality and Social Psychology Bulletin,
25, 382-389.
Vonk, R. (2002). Self-serving interpretations of flattery: Why ingratiation works. Joumal of Personality and Social
Vonnegut, K., Jr. (1963). Cat's cradle. New York: Delacorte Press.
Vrijheid, M., Dolk, H., Armstrong, B., Abramsky, L., Bianchi, F., Fazarinc, l., et al. (2002). Chromosomal congenital anomalies and residence near hazardous waste land&ll sites. Lancet, 359,320-322.
Wagenaar, A., & Maldonado-Molina, M. (2007). Effects of drivers license suspension poUcies on alcohol-rela-
ted crash involvement: Long-term follow-up in forty-six States. Alcoholisnv Clinical and Experimcntal Research,
31,1399-1406.
Wagenaar, A., Maldonado-Molina, M., Erickson, D., Ma, L, Tobler, A., & Komro, K. (2007). General deterrence
effects of U.S. statutory DUI ne and jail penalties: Long-term follow-up in 32 states. Accident Analysis &
Prevention, 39, 982-994
Wagner, M., & Armstrong, N. (2003). Field guide to gestures. Phladelphia: Quirk Books.
Wagstaff, G. (1982). Attitudes to rape: The just worId n strikes again? Bulletin of the British Psychological Society, 35,
277-279.
Wakefield, M., Flay, B., & Nichter, M. (2003). Role of the media in iniluencing trajectories of youth smoking.
Addiction, 98 (Suppll), Speciai issue: Contexts and adolescent tobacco use trajectories, 79-103.
Walker, 1., & Crogan, M. (1998). Academic performance, prejudice, and the jigsaw classroom: New pieces to the
puzzle. Joumal of Community and Applied Social Psychology, 8,381-393.
Waach, M. A., Kogan, N., & Bem, D.J. (1962). Group influences on individual risk taking. Joumal of Abnormal and
Walst, E. (1966). Assignmeni of responsibility for an accident. Journal of Personality and Social Psychology, 3, 7379Walster, E., Aronson, V., Abrahams, D., & Rottman, L. (1966). Importance of physical attractiveness in dating
behavior. Joumal of Personality and Social Psychology, 5,508-516.
Walster, E., & Festinger, L. (1962). The effectiveness of overheard persuasive communication. Joumal of Abnormal and Social Psychology, 65, 395-402.
Walster, E., Walster, G. W.( & Berscheid, E. (1978). Equity: Theory and research, Needham Heights, MA: Allyn &
Bacon.
Walther, E. (2002). Guilty by mere association: Evaluative conditioning and the spreading attitude effect. Jour- nal
of Personality and Social Psychology, 82, 919-934.
Walther, E., Bless, H., Strack, F., Rackstraw, P., Wagner, D., & Werth, L. (2002). Conformity effects in memory
as a function of group size, dissenters and uncertainty. Applied Cognitive Psychology, 16, 793-810.
Walton, G. M., & Cohen, G. L. (2003). Stereotype lift Joumal of Experimental Social Psychology, 39(5), 456-467.
Wang, O., & Ross, M. (2007). Culture and memory. n S. Kitayama & D. Cohen (Eds.), Handbook of cuitural
psychology (s. 645-667). New York: Guilford.
Wann, D. L, & Schrader, M. P. (2000). Controllability and stabiUty in the self-serving attributions of sport specators. Joumal of Social Psychology, 140,160-168.
Ware, L, Lassiter, G., Patterson, S., & Ransom, M. (2008). Camera perspeetive bias in videotaped confessions:
Evidence that visual attention is a mediator. Joumal of Experimental Psychology: Applied, 14,192-200.
Ward, A, Lyubomirsky, S., Sousa, L, & Nolen-Hoeksema, S. (2003). Cant quite commit: Rumination and un certainty. Personality and Social Psychology Bulletin, 29,96-107.
Waston, J. B. (1925). Behaviorism. New York: Norton.
Watson, D. (1982). The actor and the observer: How are their perceptions of causality divergent? Psychological
Bulletin, 92, 682-700.
Watson, D., & Pennebaker, J. W. (1989). Health complaints, stress, and distress: ExpIoring he centraj role
negative affecrivity. Psycholoical Revievv, 96, 234-254.
Watson, J. (1950). Some social and psycholoical situations related to change in attitude. Human Relations
15-56.
%
Watson, R. I. (1973). Invesgation into deindividuation using a cross-cultural survey technique. Journal o/Pq
sonality and Social Psychology, 25, 342-345.
Watson, "W. E., Johnson, L., Kumar, K., & Criteli.J. (1998). Process gam and process loss: Comparing
sonai processes and performance of culturay diverse and non-diverse teams across time. nternatmu' umal of
Intercultural Relations, 22, 409-430.
Wattenberg, M. P. (1987). The hollow realignment: Partisan change in a candidate-centered era. Public
uarterly, 51, 58-74.
Watts, D, P., Muller, M., Amsler, S. J., Mbabazi, G., and Mitani, J. C (2006, February). Lethal intergroup au
sion by chimpanzees in Kibale National Park, Uganda. American Journal ofPrimatology, 68, (2), 161-1;' Wax, E.
(2008). in India, new opportunides for women draw anger and abuse from men. Washington Post, p. A Weart, S.
R. (2003). The discovery of global warming. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Weary, G., & Arkin, R. C. (1981). Attributional self-presentation. n J. H. Harvey, W. J. Ickes, & R. F
(Eds.), New directions in attribution research (Vol. 3, s. 223-246). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
....,
Webber, R., & Crocker, J. (1983). Cognitive processes in the revision of stereotypic beliefs. Journal of Perimi lity
^
Weber, E. U., Bockenholt, U. t Hilton, D. J., & Wallace, B. (1993). Determinants of diagnostic hypothesis gen*
ration: Effects of information, base rates, and experience. Journal of Experimental Psychology: Leaming, Me*
mory, and Cognition, 19,11511164.
Weber, J. M., Kopelman, S., & Messick, D. M. (2004). A conceptual review of decision making in social dil mas:
Applying a logic of appropriateness. Personality and Social Psychology Review, S, 281-307.
Weber, J. M., & Mumighan, J. K. (2008). Suckers or saviors? Consistent contributors in social dilemmas. Journal
s
31
Weber, N Brewer, N., Wells, G., Semmler, C, & Keast, A. (2004). Eyewitness Identification Accuracy and Response Latency: The Unruly
' B I N M . A K E R T
3 2 10-12-SecondE Rule.
L L I OJournal
T A R of
O Experimental
N S O N - TPsychology:
M O T H Y Applied,
D . W I L10,139-147.
SON - RO
Webster, D. M. (1993). Motivated augmentation and reducdon of the overattribudonal bias. Journal of Persona-,
lity and Social Psychology, 65, 261-271.
Wechsler, H., & Ausdn, S. B. (1998). Binge drinking: The five/four measure. Journal of Studies of Alcohol, 59, 122124.
Wechsler, H., Lee, J. E., Kuo, M., Siebring, M., Nelson, T. F., & Lee, H. (2002). Trends in college binge dnckmg
during a period of increased prevention efforcs: Findings from 4 Harvard School of Public Health college alcohol study surveys, 1993-2001. Journal of American College Health, 50, 203-217.
Weeden, J., & Sabini, J. (2005). Physical attractiveness and health in Westem sodeties: A review. PsychologicaV
Bulletin, 131, 635-653.
Wegener, D. T., & Petty, R. E. (1994). Mood management across affective states: The hedonic condngency
hypothesis. Journal of Personality and Social Psychology, 66,1034-1048.
Wegener, D. T., & Petty, R. E. (1995). Fledble correction processes in social judgment: The role of naive theories in correcdons for perceived bias. Journal of Personality and Social Psychology, 68, 36-51.
*
Wegner, D. M. (1986). Transactive memory: A contemporary analysis of the group mind. n B. Mullen & G. R.
Goethals (Eds.), Theories of group behavior (s. 185-208). New York: Springer-Verlag.
*
Wegner, D. M. (1989). White bears and other umvanted thoughts: Suppression, obsession, and the psychology of mental
control. New York: ViJang.
<"
Wegner, D. M. (1992). You cant always think what you want: Problems in the suppression of umvanted tho~
ughts. n M. P. Zanna (Ed.), Advances m experimental social psychology (Vol. 25, s. 193-225). San Diego, CAr
Academic Press.
Wegner, D. M. (1994). ronic processes of mental control. Psycholoical Review, 101,34-52.
Wegner, D. M. (1995). A Computer network model of human transactive memory. Social Cognition, 13,319339-, Wegner, D. M. (2002). The illusion of conscious will. Cambridge, MA: MT Press.
Wegner, D. M. (2004). Precis of The illusion of conscious will. Behavioral & Brain Sciences, 27,649-659. % Wegner,
D. M., Ansfield, M., & Pilloff, D. (1998). The putt and the pendulum: ironic effects of the mental control of
1
action. Psycholoical Science, 9,196-199.
Wegner, D. M., & Bargh, J. A. (1998). Control and automaticity in social life. n D. T. Gilbert, S. T. Fiske, fit G.
Lindzey (Eds.), The handbook of social psychology (4th ed., Vol. 1, s. 446498). New York: McGraw-HilL ^
Wegner, D. M., Erber, R., & Raymond, P. (1991). Transactive memory in close reladonships. Journal of Personal
lity and Social Psychology, 61,923-929.
Wegner, D. M., Fuller, V. A., & Sparrow, B. (2003). Clevcr hands: Uncontrolled intelligence n faciliated com munication. Journal of Personality andSocial Psychology, 85,5-19.
Wegner, D. M., Quillian, F., & Houston, C. E. (1996). Memories out of order: Thought suppression and the disturbatce of sequence raemoTy. Joumal of Personality and Social Psychology, 71, 680-691.
V/egner, D. M., Sparrow, B., 6x Winerman, L. (2004). Vicarious ageney: Experiencing control ver the movements of oders. Joumal of Personality and Social Psychology, 86,838-848.
Wcgner, D. M., Wenzlaff, R., Kerker, M., & Beattie, A. E. (1981). nerimination through innuendo: Can media
questions become public answers? Joumal of Personality and Social Psychology, 40, 822-832.
V/egner, D. M., Wenzlaff, R. M., & Kozak, M. (2004). Dream rebound: The retum of suppressed thoughts in dreams. Psychological Science, 25, 232-236.
Wehrle, T., Kaiser, S., Schmidt, S., & Scherer, K. R. (2000). Studying the dynamics of emotional expression using
synthesed facial muscle movements. Joumal of Personality and Social Psychology, 78 105-119.
weraer, B. (1985). Spontaneous causal thinking. Psychological Bulletin, 97, 74-84.
Weiner, B., Amirkhan, J., Folkes, V. S., & Verette, J. A. (1987). An attributional analysis of excuse giving: Studies of a naive theory of emotion. Joumal of Personality and Social Psychology, 52,316-324.
WeiQ5tein, N. D. (1980). Unrealisdc opdmism about future life events. Joumal of Personality and Social Psychology,
39, 806-820.
Wer. W. (1984, October 15). Another look at subliminal facts." Advertising Age, s. 46.
Wells, G. (2008). Theory, logic and data: Paths to a more coherent eyewitness Science. Applied Cognitive Psychology,
22,853-859.
Wells, G., & Hasel, L. (2007). Facial composite produedon by eyewitnesses. Current Directions in Psychological
Science, 16,6-10.
Wells, G., & Hasel, L. (2008). Eyewitness identification: Issues in common knowIedge and genenlizadon. n E.
Borgida & S. T. Fiske (Eds.), Beyond common sense: Psychological Science in the courtroom (s. 159-176). Malden :
Blackwell.
Wells, G., Memon, A., & Penrod, S. (2006). Eyewitness evidence: lmproving its probative value. Psychological
Science in the Public fnterest, 7,45-75.
Wells, G. L (1984). The psychology of lineup idendficanons. Joumal of Applied Social Psychology, 24, 89-103.
Wells, G. L. (1993). What do we know about eyewitness identification? American Psychologist, 48,553-571.
Wells, G. L., & Bradfield, A. L. (1998). Good, you identified the suspect": Feedback to eyewimess reports distorts their reports of the witnessing experience. Joumal of Applied Social Psychology, 83, 360-376.
Wells, G. L., Charman, S. D., & Olson, E. A. (2005). Building face composites can harm lineup identification
performance. Joumal of Experimental Psychology: Applied, 11,147-156.

Wes, G. L, & Luus, C. A. E. (1990). Polie lineups
experiments:
Social
framewok foTproS OasS Y
AL PSKO
L O J methodology
- K A Y N A as
K a A
perly conducted lineups. Personality and Sodal Psychology Bulletin, 16,106-117.
Wells, G. L., Malpass, R. S., Lindsay, R. C. L., Fisher, R. P., Turtle, J. W., & Fulero, S. M. (2000). From the lab to
the polie station. American Psychologist, 55, 581-598.
Wells, G. L., Olson, E. A., & Charman, S. D. (2002). The condence of eyewitnesses in their identifications from
lineups. Current Directions m Psychological Scienee, 11,151-154.
Wells, W. D. (Ed.). (1997). Measuring advertising effectiveness. Mahwah, NJ: Erlbaum.
Wenzlaff, R. M., & Bates, D. E. (2000). The relative efftcacy of concentradon and suppression strategies of mental control. Personality and Social Psychology Bulletin, 26,1200-1212.
Werd, L., & Foerster, J. (2002). implicit person theories influence memory judgments: The circumstances under
which metacognidve knowledge is used. European Joumal of Sodal Psychology, 32,353-362.
Westen, D,. Blagov, P. S., Harenski, K., Kilts, C., and Hamann, S. (2006) Neural Bases of Modvated Reasoning:
An fMRI Study of Emotional Constraints on Pardsan Polidcal Judgment in the 2004 U.S. Presidential Election. November, Vol. 18, No. U, Pages 1947-1958. Posted Online October 27, 2006.
Weyant, J. M. (1996). Application of compliance techniques to direet-mail requests for charitable donadons.
Psychology and Marketing, 13,157-170.
Wheeler, D. L.Jacobson, J. W., Paglieri, R. A., Schwartz, A. A. (1993). An ejtperimental assessment of farilitated communication. Mental Retardation, 31, 49-59.
Wheeler, L, & Kim, Y. (1997). What is beautiful is culturally good: The physical attractiveness stereocype has
different content in collecdvistic cultures. Personality and Social Psychology Bulletin, 23, 795-800.
Wheeler, L, Koestner, R., & Driver, R. (1982). Related attributes in the choice of comparison others: Us there,
but it isn't al there is. Joumal of Experimental Social Psychology, 18,489-500.
Where is our oil coming from?" (2008, May 21). enter for American Progress. Retrieved on October 16,2008,
from www.americanprogress.org/issues/2008/05/oil.imports.html.
33
White, H. (1997). Longitudinal perspeetive on alcohol and aggression during adolescence. in M. Galanter (Fd
E L 13.
L OAlcohol
T ARO
S O N -Epidemiology,
T M O T Hneurobiology,
Y D . W 1psycholesv
L S 0 N - yR O B I N M . A K E R T
V Rcccnt dcvelopments 3in4alcohotism: Vol.
andNviolence:
1
jamily issues (s. 81-103). New York: Plenum.
/'
White, J. (2007). Abu Ghraib officer cleared of detainee abuse; verdict means no one in armys upper ranks
be imprisoned for the 2003 mistreatment in lraq. Washington Post, p. A05.
*
WhiLe, J. W., Donat, P. L. N., & Humphrey, J. A. (1995). An examination of the attitudes underlying seaual
ercion among acquaintances. Joumal of Psychology and Human Sexuality, 8, 27-47.
White, P. A. (2002). Causal attribution from covariation information: The evidential evaluation model Kurort
an Joumal of Social Psychology, 32, 667-684.
White, R K. (1977). Misperception in the Arab-lsraeli conflict. Journal of Social ssues, 33, 190-221.
Whitehouse, W. G., Ome, E. C., & Dinges, D. F. (2005). The cognitive interview: Does it successfully
avoufc dangers of forensic hypnosis? American Joumal of Psychology, 113, 213-234.
V/hittaker, J. O., & Meade, R. D. (1967). Social pressure in the modification and distortion of
judgment, cuitural study. International Joumal of Psychology, 2, 109-113.
Whorf, B. L. (1956). Language, thought, and reality. New York: Wiley.
Wicker, A. W. (1969). Attitudes versus aetions: The relationship between verbal and overt behaviorai respon
to attitude objeets. Joumal of Social Issues, 25, 41-78.
f
Wicker, B., Keysers, C., Plaly, J., Royet, J. P., Gailese, V., & Ruzolatti, G. (2003). Both us disgusted m i
sula: The common neural basis of seeing and feeling disgust. Neuron, 40(3), 655-664.
Wicklund, R. A., Brehm, J. W. (1998). Resistance to change: The cornerstone of cognitive dissonance t In E.
Harmon-jones & J. S. Mills (Eds.), Cognitive dissonance theory: Revival with revisiorw and controvii (s. 310322). Washington, DC: American Psychological Association.
Wiedenfeld, S. A., OLeary, A., Bandura, A., Brown, S., Levine, S., & Raska, K. (1990). impact of
perceivedii effcacy in coping with stressors on components of the immune system. Joumal of Personality
and SdSl Psychology, 59,1082-1094.
Wiekens, C. J., & Stapel, D. A. (2008). The mirror and I: When private opinions are in conflict wich pub
norms. Joumal of Experimental Social Psychology, 44,1160-1166.
Wilder, D. A. (1981). Perceiving persons as a group: Categorization and intergroup relations. n D. L
Hamiltn (Ed.), Cognitive processes in stereotyping and intergroup behavior (s. 213-257). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Wilder, D. A. (1984). intergroup contact: The typical member and the exception to the rule. Joumal of mental
Wilder, D. A. (1986). Social categorization: lmplications for creaon and reduetion of intergroup btaskowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 19, s. 291-355). New York: Academic Ptessl*
Wider, D. A., Sr Shapiro, P. N. (1989). Role of competition-induced anxiety in limiting the beneflcal
impactoC^ posrive behavior by an out-group member. Joumal of Personality and Social Psychology, 56,6069.
Wiilard1 J., Madon, S., Guyll, M., t Spoth, R. (in press). Self-efficacy as a moderator of positive and
negatve s fulfilling prophecy effects: Mothers beliefs and childrens alcohol use. European Joumal of
Social Pycholo
VAUiams, J. (1998). Thurgood Marshall* American revolutionary. New York: Times Books.
Williams, K. D. (2001). Ostracism: The power of silence. New York: Guilford Press.
WiUiams, K. R (2005). Arrest and intimate partner violence: Toward a more complete applicadon of dete
theory. Aggression and Violent Behavior, 10, 660-679.
Williams, K. R, & Havvkins, R. (1986). Perceptual research on general deterrence: A erideal review. law
and~ ciety Rcvievv, 20, 545-572.
Williams, P. (2001). Hovv to be like Mike: Life lessons about basketbalVs best Deerfield Beach, FL: Health
Comm* nications.
Williams, T. P., & Sogon, S. (1984). Group composltion and conforming behavior in Japanese students. J<q
se Psychological Research, 26, 231-234.
V/Uliamson, G. M., Clark, M. S., Pegalis, L. J., & Behan, A. (1996). Affective consequetces of refusmg to
help* communal and exchange relationships. Personality and Social Psychology Bulletin, 22,34-47.
Wilson, A. E., & Ross, M. (2000). The frequency of temporal-self and social comparisons in peoples
{ appraisals. Journal of Personality and Social Psychology, 78, 928-942.
Wilson, D. K., Purdon, S. E., & Wallston, K. A. (1988). Compliance in health recommendations: A theofei
overview of message framing. Health Education Research, 3,161-171.
Wilson, D. S. (1997). Atruism and organism: DisentangUng the themes of multilevel seleetion theory. i
Naturaiist, 150, S122-S134.
WUson, D. S., & Wilson E. O. (2007, Nov. 3). Survival of the selfless. New Saentist, 42-46.
Wilsont D. S., Van Vugt, M., & OGorman, R (2008). Multilevel seleetion theory and majr evolutionary-,
sitions: lmplications for psychological Science. Current Directions in Psychological Science, 17, 6-9.
Wilson, E. O. (1975). Sociobiology: The new synthesis. Cambridge, MA; Bclknap Press.
Wilson, J. Q., 6c Hemsein, R. J. (1985). Crime and human nature. New York; Simon & Schuster.
Witson, M., & Daly, M. (1985). Competitiveness, risk taking, and violence: The young male syndrome. Ethology
and Sociobiology, 6, 59-73.
Wilson, M., Daly, M., 6c Weghorst, S. J. (1982). Male sexual jealousy. Ehology and Sociobiology, 3, 11-27.
Wilson, T. D. (2002). Strangcrs to ourselves: Discovering the adaptive unconscious. Cambridge, MA: Harvard University
Press.
Wilson, T. D. (2005). The message is the method: Celebrating and exporting the experimental approach. Psychological lnquiry, 16, 185-193.
Wlson, T. D., Aronson, E., 6c Carlsmith, K. (in press). Data (Laboratory Experimentation). In S. T. Fiske, D. T.
Gilbert, 6c G. Lindzey (Eds.), Handbook of social psychology (5th ed.). New York: Wiley.
Wilson, T. D., & Bar-Anan, Y. (2008). The unseen mind. Science, 321, 1046-1047.
Wilson, T. D., Damiani, M., & Shelton, N. (2002). tmproving the academic performance of college students with
brief attributional interventions. in J. Aronson (Ed.), Improving academic achievement: impact of psychological
factors on education (s. 88-108). San Diego, CA: Academic Press.
Wtlson, T. D., Dunn, D. S., Bybee, J. A., Hyman, D. B., 6c Rotondo, J. A. (1984). Effects of analyzing reasons on
attitude-behavior consistency. Journal of Personality and Social Psychology, 47,5-16.
Wilson, T. D., Dunn, D. S., Kraft, D., 6c Lisle, D. J. (1989). Introspection, attitude change, and attitude-behavior
consistency: The disruptive effects of explaining why we feel the way we do. n L. Berkowitz (Ed.), Advances
in ocperimental social psychology (Vol. 19, s. 123-205). Orlando, FL: Academic Press.
Wilson, T. D., & Dunn, E. W. (2004). Self-knowledge: its limits, value and potendal for improvement. Annual
Review of Psychology, 55, 493-518.
Wilson, T. D., Gilbert, D. T., 6c V/headey, T. (1998). Protecting our minds: The role of lay beliefs. In V. Yzerbyt,
G. Lories, & B. Dardenne (Eds.), Metacognition: Cognitiye and social dimensions (s. 171-201). New York:
Russell Sage Foundation.
Wilson, T. D., 6c Gilbert, D. T. (2003). Affective forecasting. In M. P. Zanna (Ed.), Advances in experimental social
psychology (Vol. 35, s. 345-411). San Diego, CA: Academic Press.
Wilson, T. D., Hodges, S. D., 6c La Fleur, S. J. (1995). Effects of introspecting about reasons: Infemng attitudes
from accessible thoughts. Journal of Personality and Social Psychology, 69,16-28.
Wilson, T. D., Houston, C. E., Eding, K. M., 6c Brekke, N. C. (1996). A new look at anchoring effects: Basic anchoring and its antecedents. Journal of Bxperimental Psychology: General, 125,387-402.
Wilsot, T. D., Houston, C. E., 6c Meyers, J. M. (1998). Choose yo ur poison: Effects of lay beliefs about mental
processes on attitude change. Social Cognition, 16,114-132.
Wilson, T. D., 6c Kraft, D. (1993). Why do I love tlee? Effects of repeated introspections about a dating relati onship on attitudes toward the relationship. Personality and Social Psychology Bulletin, 19, 409-418.
Wilson, T. D., Laser, P. S., 6c Stone, J. I. (1982). judging the predictors of ones own mood: Accuracy and the use
of shared theories. Journal of Experimental Social Psychology, S, 537-556.
Wllson, T. D., Lindsey, S., 6c Schooler, T. Y. (2000). A model of dual attitudes. Psycholoical Rcview, 107, 101126.
V/ilson, T. D., & Linville, P. W. (1982). Improving the academic performance of college freshmen: Attribution
therapy revisited. Journal of Personality and Social Psychology, 42, 367-376.
Wilson, T. D., <Sr Linville, P. W. (1985). Improving the performance of college freshmen using attributional
techniques. Journal of Personality and Social Psychology, 49, 287-293.
Wilspn, T. D., Usle, D., Schooler, J. W., Hodges, S. D., Klaaren, K. J., 6c La Fleur, S. J. (1993). introspecting about reasons can reduce post-choice satisfaction. Personality and Social Psychology Bulletin, 19, 331-339.
Wiison, Timothy D.*; Gilbert, Daniel T. (2005). Current Directions in Psycholoical Science, Volme 14, Number 3, June 2005, s. 131-134(4) Blackwell Publishing
Winerman, L. (2005). The mind's minr. Monitor on Psychology, 36(9), 48-50.
Wmslow, R. W., Franzini, L. R., 6c Hwang, J. (1992). Perceived peer norms, casual sex, and AIDS risk prevention. Journal of Applied Social Psychology, 22,1809-1827.
Winter, R, 6c Greene, E. (2007). Juror dedsion-making. In F. T. Durso, R S. Nickerson, S. T. Dumais, S. Lewandowsky, 6c T. J. Perfect (Eds.), Handbook of apptied cognition (2nd ed., s. 739-761). Hoboken, NJ: John Wiley.
Wiseman, C. V., Gray, J. J., Mosimann, J. E., 6c Ahrens, A. H. (1992). Cultural expectations of thinness in women: An update. International Journal of Eating Diorders, 11, 85-89.
Wittenbaum, G. M., 6c Moreland, R L (2008). Small-group research in social psychology: Topics and trends ver
time. Social and Personality Psychology Compass, 2 (www.blackwell-compass.com/subject/socialpsychology/).
Wittenbaum, G. M., 6t Park, E. S. (2001). The collective preference for shared information. Current Directions in
Wolf, S. (1985). Manifest and latent influence of majorities and minorities. Journal oj Personality and So.dI
Wolfe, C., & Spencer, S. (1996). Stereotypes and prejudice: Their overt and subtle influence in the ciassroom
American Behavioral Sdenfist, 40,176-185.
Wolfson, A. (2005). A hoax most cruel. The Courier-Joumal, October 9. Retrieved on June 5, 2006, from
www.courier-joumal.com/apps/pbcs.dIl/anicle?Date20051009&catcgory=NEWS01.
Woll, S. (1986). So many to choose from: Decision strategies in videodating. Journal oj Social and Personal
tionships, 3, 43-52.
35
Wong, R. Y., & Hong, Y. (2005). Dynamic influences of culture on cooperation in a Prisoners Dilemma game. J
Psycholoical Science,
3 6 16, 429-434.E L L I O T A R O N S O N - T M O T H Y D . W I L S O N - R O B I N M . A K E R T
Wood, J. V., Taylor, S. E., & Lichtman, R. R. (1985). Sodal comparison in adjustment to breast cancer. Journal oj
Wood, W. (1982). Retrieval of attitude-relevant information from memory: Effects on susceptibility to pe
on and on intrinsic motivation. Journal oj Personality and Social Psychology, 42, 798-810.
Wood, W. (1987). Meta-analytic review of sex differences in group performance. Psycholoical Bulletin, 102,5371
Wood, W., <Sr Eagly, A. H. (2002). A cross-cultural analysis of the behavior of women and men: implications for
the origins of sex differences. Psycholoical Bulletin, 128,699-727.
Wood, V/., Lungren, S., Ouellette, J. A., Busceme, S., & Blackstone, T. (1994). Minority influence: A metaanalytic review of social influence processes. Psycholoical Bulletin, 115,323-345.
Wood, W., Pool, G. J., Leck, K, & Purvis, D. (1996). Self-definition, defensive processing, and influence: The
normative impact of majority and minority groups. Journal oj Personality and Social Psychology, 71,11811193
Wood, W., & Quinn, J. M. (2003). Forewamed and forearmed? Two meta-analytic syntheses of fbrewamings of
influence appeals. Psycholoical Bulletin, 129,119-138.
Wood, W., Wong, F. Y., & Chachere, J. G. (1991). Effects of media violence on viewers aggression in unconstrained social interaction. Psycholoical Bulletin, 109,371-383.
Woodward, B. (2004). Plan ojattach. New York: Simon & Schuster.
Woodward, B. (2006). State oj denial. New York: Simon & Schuster.
Woodward, B. (2008). The war within: A secret White House fistory (2006-2008). New York: Simon & Schuste.
Word, C. O., Zanna, M. P., & Cooper, J. (1974). The nonverbal mediation of self-fulfling prophedes in interracial interaction. Journal ojExperimental Social Psychology, 10,109-120.
Wortman, C. B. & Silver, R. C. (1989). The myths of coping with loss. Journal oj Consulting and Clinical Psychology, 57, 349-357.
Wrangham, R. W., WiIson, M. L., & Muller, M. N. (2006, January). Comparative rates of violence in chimpanzees and humans. Primates, 47(1), 1426.
Wright, D. B., & Stroud, J. N. (2002). Age differences in lineup Identification accuracy People are better with
their own age. Law and Human Behavior, 26,641-654.
Wright, E. F., Luus, C. A. E., & Christie, S. D. (1990). Does group discussion fadlitate the use of consensus information in making causal attributions? Journal oj Personality and Sodal Psychology, 59, 261-269.
Wright, L. (1994). Remembering Satan. New York: Knopf.
Wyer, R. S., Jr. (1988). Social memory and social judgment. In P. R. Solomon, G. R. Goethals, C. M. Kelley, &
B. R. Stephens (Eds.), Perspectives on memory research. New York: Springer-Verlag.
Wyer, R. S., Jr., & Srull, T. K. (1989). Memory and cognition in its social context. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Wylie, L. W. (1977). Beaux gestes: A guide to French body talk. New York: Cambridge University Press.
Yamaguchi, K., & Kandel, D. B. (1984). Pattems of drug use from adolescence to young adulthood: III. Predictors of progression. American Journal oj Public Health, 74,673-681.
Yang, A. S. (1997). Poll trends: Attitudes toward homosexuality. Public Opinion Quarterly, 61,477-507.
Yee, D., & Eccles, J. S. (1988). Parent perceptions and attributions for childrens math achievement. Sex Roles,
19, 317-333.
York, A. (2001, April 26). The product placement monster that E.T. spawned. Salon [Online joumal.] Retrieved
from archivesalon.com/tech/jeature/2001/04/26/product_placement/print.html
Yudko, E., Blanchard, D., Henne, J., & Blanchard, R. (1997). Emerging themes in preclinical research on alco hol
and aggression. In M. Galanter (Ed.), Recent developments in alcoholism: Vol. 13. Alcohol and violencc.
Epidemiology, neurobiology, psychology, andjamily issues (s. 123-138). NewYork: Plenum.
Zajonc, R. B. (1965). Sodal facilitation. Science, 149, 269-274.
Zajonc, R. B. (1968). Attitudinal effects of mere exposure. Joumal oj Personality and Sodal Psychology, 9 (Monog- raph
Suppl. 2, pt. 2).
Zajonc, R. B. (1980). Compresence. In P. B. Paulus (Ed.), Psychology oj group injluence (s. 35-60). Hillsdale, NJ*
Erlbaum.
Zajotc, U. B., Heingarmer, A., & Herman, E. M. (1969). Social enhancement and impairment of performance in
the cockroach. Joumal of Personality and Social Psychology, 13, 83-92.
Zanna, M. P., <Sr Fazio, R. H. (1982). The attitude-behavor relation: Moving toward a hird gene radon of rese*
arch. In M. P. Zanna, E. T. Higgins, & C. P. Herman (Eds.), Consistency m sodal behavior: The Ontario
Symposium (Voi. 2, s. 283-301). Hillsdaie, NJ: Erlbaum.
Zanna, M. P., Goethals, G. R., & Hill, J. (1975). Evahadng a sex-related ability: Social comparison with similar
others and Standard setters. Joumal of Experimental Social Psychology, II, 86-93.
Zanna, M. P., Sr Rempel, J. K. (1988). Attitudes: A new look at an old concept. In D. Bar-Tal A. W. Kruglans- ki
(Eds.), The sodal psychology of attitudes (s. 315-334). New York: Cambridge University Press.
Zanot, E. J., Pincus, J. D., & Lamp, E. J. (1983). Public perceptions of subliminal advenising. Joumal of Advertising, 12, 39-45.
Zebrowitz, L. A. (1997). Readingfaces: Window to the soul? Boulder, C: Westview Press.
Zebrowitz, L. A., & Montepare, J. M. (1992). mpressions of baby-faced individuals across the life-span. Developmental Psychology, 28,1143-1152.
Zeman, Z. A. B. (1995). The State and propaganda, in R. Jackall (Ed.), Propaganda (s. 174-189). New York: New
York University Press.
Zhong, C., & Leonardelli, G. J., (in press). Cold and lonely: Does social exclusion literally feel cold? Psychology
Science.
Zillmann, D. (1978). Attribution and misattribution of excitatory reactions. in J. H. Harvey, W. J. Ickes, & R. F.
Kidd (Eds.), New directio?s in attribution research (Vol. 2, s. 335-370). Hillsdaie, NJ: Erlbaum.
Zimbardo, P. (2007). The Ludfer effect: Understanding how good people tum evil. New York: Random House.
Zimbardo, P. G. (1970). The human choice: Individuation, reason, and order veTsus deindividuadon, impulse, and
chaos. in W. J. Amold & D. Levine (Eds.), Nebrasla Symposium an Motivation, 1969 (Vol. 17, s. 237-307).
Lincoln: University of Nebraska Press.
Zimbardo, P. G., & Andersen, S. (1993). Understanding mind control: Exodc and mundane mental manipuladons. In M. D. Langone (Ed.), Recoveryfrom cuts (s. 104-125). New York: Norton.
Zimbardo, P. G., Weisenberg, M., Firestone, 1., & Levy, B. (1965). Communicator effectiveness in producing
public conformity and private attitude change. Joumal of Personality, 33, 233-255.
Zubek, J. P. (Ed.). (1969). Sensory deprivation; Fifteen years of research. New York: Appleton-Century-Crofts.
Zuber, J. A., Crott, H. W., & Wemer, J. (1992). Choice shift and group polarization: An analysis of the status of
arguments and social decision schemes. Journal of Personality and Sodal Psychology, 62, 50-61.
Zuwerink, J., Monteith, M., Devine, P. G., & Cook, D. (1996). Prejudice toward blacks: With and without compunction? Basic and Applied Sodal Psychology, 18,131-150.
Zwolinski, J. (2008). Biopsychosocial responses to social rejection in targets of relational aggression. Biological
37
sim ndeksi
Aarts, H 21,
153, 406, 423, 842
Abdallah.,
B 575 Abele, A.
E., 253 Abelson,
R.
P
359
Abraham,
C.,
345
Abraham, M. M., 119,379,398, 632, 637,
659, 828 Abrahams, D., 569 Abrahamse,
W., 828
Abrams, D., 231, 447, 459, 463, 500, 765
Abramson, L. Y., 232
Acker, M., 713
Adair, J. G 112
Adams, G., 577, 586
Adlet, j., 120
Adler, N. E., 453
Adolphs, R., 188
Adonu, J. K., 589
Agnew, C. R., 582, 605, 606
Ahmad, N 541, 630, 633, 665
Ahrens, A. H., 409, 451
Aielio, J. R 508
Ainsworth, M. D. S., 596
Ajzen, I., 356, 395
Akert, R. M., 184,193,196,613,614,615
Albarracin, D., 264, 364, 398, 894, 896
Alicke, M. D., 443 Allard, L. M., 599
Ailen, B. P., 102, 520

Ailen, M., 390, 710
Ailen, V. L., 434, 460
Allison, P. D., 435
Allport, G. W., 32, 752, 767, 777, 792,
802, 805, 806 Altman, L, K., 433 Alvarez,
L., 559 Amabile, I. M., 212 Amato, P. R.,
646 Ambady, N., 123, 182, 187 Amir, I.,
803, 804 Amrkhan, J. H., 728
Amirkhan, J., 228, 229 Amodio, D. M.,
567, 772 Amsler, S. ]., 680 Andersen, S.,
527 Andersen, S. M., 132, 263, 579
Anderson, B., 589
Anderson, C, A., 101,169,172,186,197,
232,233,577,589,690, 705, 709,863, 877,
880 Anderson, D. C., 527 Anderson, J.
R., 242, 877 Anderson, K 863
Anderson, N. B., 880 Anderson, S. L.,
589 Anthony, T., 526
Antone, C., 895
Archer, D., 184, 191, 193, 687, 699, 717,
725, 945, 946 Arendt, H., 475 Argenti, A.
M., 913 Argyle, M., 190 Arias, 1., 204
Arkes, H. R 934 Arkin, R. C., 230 Arkin,
R. M., 290, 292 Armitage, C. J., 398
Armor, D., 305 Armor, D. A., 880 Arms,
R. L., 719 Armstrong, L., 877 Armstrong,
N., 729 Amett, J., 970 Aron, A., 560, 569,
589 Aron, A. P., 276 Aron, E.N., 675
Aron, R., 715
836, 837 Baldwin, M. W., 263, 604 Banaji,

Aronson, E., 24, 39, 53, 57, 71, 97, 100,
38
E L L I O T A R O N S O N 675,
- T M O T HM.
Y D
. W
I L S771
O N Bancroft,
- R O B I N L.,
M . 688
AKERT
R.,
363,
300,301,
318, 323,325,330,337,569,
715, 727, 734, 735, 736, 749, 782 Aronson, Bandura, A., 485, 681, 701, 873, 875
Banks, C., 500
J., 39, 828 Aronson, J. M., 811, 838
Banks, T., 685
Aronson, V., 569 Arrovvood, A. J., 282
Banks, W. P 909
Arthur, K 181
Bar-Haim, Y 912
Asch, S. E., 197, 439, 441, 442, 443
Barbee, A. P., 571, 574
Ashhrook, R. M., 498
Barber, N., 451
Ashmore, R. D., 198, 576, 577
Barger, S. D., 889
Ashton, W., 211
Bargh, J. A., 123, 124,133,135,136, 204,
Associated Press, 429
406 Barker, R., 693 Barley, S. R., 500
Ato, M., 530
Bames, G., 663 Bames, M. L., 569, 592
Atoum, A. O., 511
Bames, P. J., 713
Atzeni, T., 511
Baron, R. A., 511, 676, 682, 696, 728, 729
Augoustinos, M., 767
Baron, R. M., 186, 212
Aune, K. S., 190
Baron, R. S., 427, 430, 446
Aune, R. K 190
Baron, S. H 427
Austin, S. B., 807
Baron, S. ]., 857
A verili, J. R., 868
Barrett, H. M., 623
Axelrod, R., 543
Barron, K. E., 266
Azrin, N. H 690
Barrouquere, B., 418, 419, 420
B
Bartels, B., 461
Bartholomew, R. E., 432
Baba, R 545 Babad, E., 140 Back,
Bartlett, F. C., 156
K 560 Back, K. W., 433 Backman, C.
Barton, W. H., 517
W., 580 Bacon, P. L., 247, 249, 298 Badr,
Bass, B. M., 532, 533
L. K., 575 Bailey, S., 718 Bailey, W.
Bass, E., 931
C 689, 877 Baker, P 432 Bakker, A. B.,
Basset, R., 311
Bassin, E., 611
697, 698, 705, 713, 718, 727 Bemard, M.
Bates, D. E., 167
M., 387 Bems, G. S., 443, 445 Berry, D.
Bates.J. E., 686
S., 571 Berry, J., 105 Berry, J. W., 459
Batson, C. D., 102, 541, 627, 630, 631,
Berscheid, E., 198, 339, 559, 560, 565,
633, 637, 638, 652, 653 Battle for your
568, 570, 573,575, 577, 578, 582,584,
brain, 399 Baum, A., 433, 589 Baum, C.
585, 592, 593,
S., 433
Bersoff, D. M., 640
AKERT;
Baumeister, R. F., 243, 247, 252, 438, 498,
559, 844 Baumgardner, A. H., 292
Bettencourt, B. A., 500, 686 Bhanot, R.,
Baxter, L. A., 611 Beach, S. R 562 Beale, 138 Biehl, M., 187
S. K., 889 Beals, K. P 606 Beaman, A.
L., 253, 663 Beauvois, J., 341 Bechky, B.
A., 500 Bedau, H. A., 945 Beer.J. S., 227
Behan, A., 337, 659 Bell, J., 604 Bell, S.
T., 231 Bem, D.J., 263, 306, 361 Bem, S.
L 263, 531 Benet-Martinez, V., 220
Benight, C. C., 873 Benson, S. M., 645
Benthin, A. C., 303 Bergeron, N., 682
Berglas, S., 290 Berke, R. L 403
Berkman, L. F., 886 Berkow, J. H., 591
Berkowitz, L., 676, 681, 682, 690, 695,
...............................................................................................1
39
ELLLOT ARONSON (1932-).........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ................................................................1
ROBIN M. AKERT ......................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ..........................3
indekiler................................................................................4
40
Balarken...............................................................................21
Teekkr.................................................................................26

41
BALANTILAR..........................................................................40

42
SOSYAL ETKNN GC............................................................47

43

Gereksinimi.............................................................................61

44

S...................................76
ebk yk SSSfifS.................................................................126
m : *.....................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi........................................................................183
45
mmm.................................221
:hdt...................................392
^ps..................................................................................397
la I....................................135
n i.......................................................................................135
lli.........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?..............................................................................56
46
rrr ^......................................................................................94
r*--1=-* sas^s#............................................................105
Bodenhausen, G. V., 363, 781, 782
Boechier, M., 685
Bohner, G., 231
Boldry, J., 599
Bonacci, A. M., 711Bonanno, G., 858
Bonanno, G. A., 827, 858
Bond, C. F Jr., 459, 463, 640, 758 J
...............................................................................................1
47
ELLLOT ARONSON (1932-).........................................................1
TIMOTHY D. WLSON ................................................................1
ROBIN M. AKERT ......................................................................1
SOSYAL PSKOLOJ..........................3
indekiler................................................................................4
48
Balarken...............................................................................21
Teekkr.................................................................................26

49
BALANTILAR..........................................................................40

50
SOSYAL ETKNN GC............................................................47

51

Gereksinimi.............................................................................61

52

S...................................76
ebk yk SSSfifS.................................................................126
m : *.....................................................................................175
_ * ft ^ ^^ mi........................................................................183
53
mmm.................................221
:hdt...................................392
^ps..................................................................................397
la I....................................135
n i.......................................................................................135
lli.........................................................................................135
^ _ ^JfSJff?..............................................................................56
54
rrr ^......................................................................................94
r*--1=-* sas^s#............................................................105
K., 714 Bridgeman, D., 804
Boris, H. I., 292 Bornstein, B. H., 910
Bridgeman, D. L., 809
Bornstein, R. F., 406, 562 Borowiecki, J.,
Bridges, F. S., 661 Bridges,
455
M. W., 881 Brief, D. E.,
Borsari, B., 835
i
984, 481, 483 Brigham, J.
Borsch, F., 811 Bowdle, B. F., 684
C., 912 Brinson, L., 754
Bower, G. H., 644
A
Brislin, R., 504 Brock, T.
Bowes, J. M., 639 Bowlby,J., 596 Bown,
C., 375, 405 Brodsky, S. L.,
N., 447 Boyden, T., 566 Boye, D., 339
290 Bromley, D. B., 243
Bradbury, T. N., 204 Bradfield, A. L., 71
Bromley, S., 798 Brophy,
Bradfield, A., 922 Braly, K. W., 768
J. E., 140 Brouillard, M.
Brandon, R., 906 Brannon, L. A., 405
E., 875 Brown, J. D., 305,
Branscombe, N. R., 165, 719 Brase, G.,
880 Brown, R 530, 637,
647 Breckler, S. J., 358
744 Brown, R. J 662, 748
Brehm, J. W., 301, 308, 309, 316, 392
Brown, R. P., 886 Brown,
Brendi, C. M., 132
S. L., 978, 982 Brown, T.,
Brewer, M. B 97, 247, 498, 505, 627,
998, 1006 Bruner, J., 359,
640, 763, 765, 803, 922
360 Brunsman, B., 428
Brewer, N., 923 Brezgel,
Bryant, R. A., 826
Buckhout, R., 919 Buehler,

SOSYAL PSKOLOJ
R., 168
Bugelski, R., 792 Bui, K.-V. T.,
582, 612 Bull, V., 204 Buller, D.
J., 627 Bunch, S., 820 Burger.J.
M., 231 Burggraf, K., 409, 453
Burkhardt, R. 1., 840 Burleson,
B. R., 566 Bums, H. J., 916
Bums.J. M., 533 Bumstein, E.,
532, 625, 695 Busath, G. L., 700
Busby, L. J., 779 Busceme, S.,
465 Busey, T. A., 922
Bushman, B. J., 101, 689, 690, 691, 699,
700
Buss, A. H 257, 298 Buss, D. M., 106,
569, 623, 626, 677, 681, 754
Buston, P. M., 596
Buunk, B. P 280, 583, 608, 609
Bybee, J. A., 261
Byme, C. A., 204
Byme, D., 565
Byme, S., 80
C
Cacioppo, J. T., 311, 356, 360, 369, 371,
375, 401, 402, 432, 866, 885 Cafri, G.,
455, 457 Caims, R. B., 690 Calder, B.J.,
268 Caldwell, M., 248 Calvert, J. D., 576
Camille, N., 164 Camino, L., 705
Campbell, A., 604 Campbell, D. T., 95
Campbell, E. Q 795 Campbell, J. D.,
434, 459 Campbell, L., 593, 599 Canary,
D. J., 610 Cantor, J., 702, 703
- KAYNAKA
55
38
Fong, G. T., 169, 171, 689 Ford, M.

B 626 Forer, B. R., 151 Forgas, J. P.,
380 Frster, J., 96, 154 Forsterling, F.,
207 Forsyth, D. R., 496 Foster, J., 759
Fountain, J. W., 745 Fouts, G., 409, 453
Frady, R. L 685 Frager, R., 463 Fraley,
R. C 597, 604 Frank, R. H 847
Franzini, L. R., 458 Frazier, P. A., 611
Frederick, S., 149 Fredrickson, B. L.,
453, 912 Freedman, J. L., 332, 715, 833
Freeman, J., 943 Freud, S., 539, 677, 718
Fried, C., 64, 325, 840 Fried, C. B., 784
Friedman, L., 779 Friedman, M., 597
Friedman, T., 154, 182 Friesen, W. V.,
186, 189, 191 Fritz, H. L., 864 Frodi, A.,
994, 698 Frohlich, P. F., 276 Fukuyama,
F., 867 Fulero, S. M., 920 Fuller, V. A.,
162 Fultz, J., 645
Fumham, A., 234, 409, 786 G
Gabriel, S., 247, 248 Gaertner, S. L., 364,
629, 797, 806 Galat, D., 187 Gailese, V.,
182,183 Galley, D.J., 406 Gallup, G. G.,
Jr., 241 Gangestad, S. W., 593, 595 Gao,
G 585, 587, 589
Garcia, S. M., 658 Garcia-Marques, L.,
777 Gardner, W., 732 Gardner, W. L.,
247, 498 Garfinkle, H., 447 Garstka, T.
A., 165 Gartner, R., 699, 717, 725, 945,
946 Gaunt, R., 202, 224 Gavanski, I.,
164, 260 Gawronski, B., 211, 363 Geen,
R. G., 506, 509, 676, 678, 689, 703,
719, 720 Geiselman, R. E., 929
Geller, E. S., 841 Gelles, R., 715
Gelles, R.J., 701 Gemmill, G., 792
Gentile, D. A., 706 Gentile, J.
R 706 George, J. M., 498
Gerard, H. B 57, 319, 459
Gerard, H. G., 424, 437, 439
Gerbner, G., 705, 710 Gerdes, E.
P 112 Gergen, K. J., 517 Gergen,
M. M., 517 Gerhardt, M. W., 533
Gerin, W., 823 Gerrard, M., 857
Gersons, B. P. R 826 Gervey, B.
M., 197 Geyer, A. L., 463
Ghiselin, M. T., 138 Gibbons, F.
X., 253, 280, 282, 863 Gibbs,

N 735 Giesen, H., 811 Giesler, R.
B 281 Gifford, R 997,182
Gifford, R. K 777 Gil-Rivas, V.,
857 Gilbert, D., 36
Gilbert, D. T., 39, 181, 204, 207, 211,
213,216,281,287,305,306 Gilbert, G. M.,
768 Gilbert, M., 181
Gilbert, S. J.,
484 Gilligan, J.,
735 Giilis, R.,
227
Gilovich, T., 144, 149, 165, 172, 301, 509,
777 Gingras, L, 267 Girgus.J. S., 880
Glass, D. C., 722 Glick, P 799 Goethals,
G. R., 281 Gofman, E., 230, 289 Gold, J.
A., 275, 424 Goldberg, J., 749 Goldberg,
P., 219, 875 Goldman, R., 371 Goldstein,
J. H., 719 Goldstein, N. J., 427 Goleman,
D., 305 Golwitzer, P., 305 Gonzalez, A.,
801 Gonzalez, M. H., 807 Good, C., 784
Goode, E., 557, 558, 688 Goodwin, R.,
345 Goore, N., 509
Gopaul-McNicol, S. A. A., 749
Gordon, L. J., 292
Gossett, J. L., 80
Gralinski, J. H., 756
Gramzow, R. H., 168
Granberg, D., 359, 461
Grant, P. R., 786
Gray.J. J., 409, 419
Gray, S., 451
Gray, T. W., 841
Graziano, W. G., 243, 570, 577
Greenberg, J., 229, 230, 253, 292, 770
Greene, D., 119, 268
Greenfield, B. S., 169
Greenfield, L., A., 690
Greenholtz, J., 104
Greenwald, A. G., 302, 363,364, 405, 771
Griffin, A., 390
Griffin, D., 144
Griffin, D. W., 49, 144, 863
Griffin, E., 562
Groom, R. W., 691
Gross, L., 710
Grossnickle, W. F., 833
Grote, N. K 659
Groves, R. M., 84
Gruber, A. J., 455
Guagnano, G. A., 841
Gudykunst, W. B., 105, 190, 589
Guerin, B., 506
Guerra, N., 731
253
Guichard, A. C., 599

Guimond, S., 459
Guisinger, S., 463
Gully, S. M., 506
Gunter, B., 786
Gustafson, R., 695
Gyekye, S. A., 232
H
Hafer, C. L., 231 Hagestad, G. O., 613
Haidt, J., 187, 188, 845 Halberstadt, J.
B 262, 575 Hail, C 645 Hail, E. T., 193
Hail, J. A., 182, 183, 191 Hail, V. C., 268
Hallinan, M. T., 567, 568 Ham.J.J., 216
Hamilton, D. L., 197, 777, 778 Hamilton,
V. L., 481 Hamilton, W. D., 624
Hammock, G., 732 Hammond, J. R., 604
Hampton, M. C., 454 Han, S., 310
Haney, C., 500 Hankin, B. L 232
Hannon, P., 606 Hansen, C. H., 186
Hansen, E. M., 224 Hansen, R. D., 186
Hanson, M., 717 Hansson, R. O., 168
40
Hanusa, B. H., 455 Harackiewicz, J. M.,

266, 267, 291 Harbener, E. S., 566
Harber, K 140, 142 Harder.J., 784
Hardin, C. D., 284, 292, 544, 830
Hare, A. P 469
Hare, B 153
Hargreaves, D. J., 644
Hargrove, M. F., 685
Haritos-Fatouros, M., 484
Harland, P., 837
Harless, D. W., 519
Harley, E., 909, 910
Harmon-jones, E., 772
Harries, K. D., 690
Harrigan, J. A., 188
Harris, C. R., 142
Harris, J. A., 222
Harris, M. B., 142, 645, 673
Harris, V. A., 211, 212
Harrison, ]. A., 102
Harrop, J., 715
Hart, A.J.,863
Hart, D., 243
Harter, S., 243
Hartke, D. D., 536
Hartstone, M., 767
Hartup, W. W., 559, 597, 609
Harvey, J. H., 611
Harwood, R. L., 640
Hashimoto, T., 558
Hashtroudi, S., 917
Hassin, R. R., 152, 154
Hastie, R 626, 934, 935, 940
Hastorf, A. H 201
Hatfield, E., 182, 432, 558, 569, 584, 587,
589, 592, 593, 609 Haugen, J. A., 662
Haugtvedt, C. P., 377 Hawkins, R 942
Hays, C. J., 520 Hazan, C., 598, 604
Heatherton, T. F., 644 Heavey, C. L., 713
Hebl, M., 759 Hecht, M. A., 190
Heckhausen, J., 873 Hedge, A., 646
Hedges, L. V., 137
Heider, F., 181, 202, 204, 205, 211, 212
Heiman, R. J., 420 Heine, S. J., 104
Heingartner, A., 507
Helgeson, V. S., 282, 611, 614, 868, 884
Helmreich, R., 323
Henderlong, J., 267

Henderson-King, E., 772
Henley, N. M., 182, 190
Henne, J., 689
Henneberg, M. A., 690
Henry, R. A., 519
Henson, M., 447
Herman, E. M., 507
Hersch, S. M., 501
Hetherington, T. F., 287
Heunemann, R. L., 454
Helisel, C., 685
Hewstone, M., 207
Higgins, E. T., 132, 133, 135, 284, 428,
895
Higgins, R. L., 129
Hilgard, E. R.,
717 Hill, C. T.,
593, 613 Hill,J.,
282 Hill, K., 571
Hilton, D. J., 207
Hilton, J. L., 217
Hinkle, S., 211
Hirt, E. R., 169, 266, 291, 292
Hixon, J. G., 216 Hoberman,
H., 887 Hochstadt, S., 647
Hodes, R. M., 912 Hodge, C.
N 198 Hodges, B. H., 463
Hodges, S. D., 261 Hodson, R.,
77 Hoffman, C., 198, 261
Hoffman, E. L., 427
Hoffman, M. L., 626 Hofstede, G., 420,

558 Hogg, M., 767
Hogg, M. A., 447, 459, 498, 765
Holahan, C. J., 883 Holden, G., 873
Holder, H. D., 945 Hollander, E. P., 532,
460 Hollingshead, A. B., 522 Holman, E.
A., 857 Holmes, T. H 859 Hoitz, R 505
Homans, G. C., 580, 582, 605, 628 Hong,
G. Y., 234
Hong, Y., 197, 218, 220, 224, 461
Hoog, N 379
Hoose, P. M., 753
Hopper, C. H., 685
Homsey, M. J., 446
Horton, R., 708
Horvitz, T., 564
House, J., 85
House, J. S., 886
Houston, C. E., 119, 398, 931
Hovland, C. I., 368
Howard, J. A., 596
Howe, M. L., 242
Hsu, S. S., 649
Huesmann, L. R., 702, 704
Huff, C., 112
Huffman, K. P., 833
Huffman, K. T., 833
Hull, J. G , 252
Humphrey, J. A., 712
Hunt, G. T., 683
Hunter, J. E., 198
Hunter, S. B 510
Huntsinger, J., 284
Hurin, S., 840
Hurley, D., 102, 520
Hwang, J., 458
Hyde, J. S., 232, 250
Hyman, D. B., 261
Hyman, J. J., 797
Ilies, R 533, 534 m, C., 867 Impett, E.

A., 606 Inglehart, M. R., 856, 863
Inglehart, R., 844 Inkster.J., 310 Insko,
C. A., 443, 539, 541 Inzlicht, M., 784
Irving, L. M., 880 isen, A. M., 642, 644

Isenberg, D.J., 532 vins, B., 508 Iyengar,
S. S., 266 Izard, C. E., 186, 187
J
Jaccard.J. J., 396 Jacklin, C. N., 686
Jackson, J. M.,449 Jackson, J. S., 863,
865 Jackson.J. W., 863 Jackson, L. A.,
198, 449 Jacobs, J., 757 Jacobs, P., 791
Jacobson, J. W., 162 Jacobson, L., 139,
140 James, C., 143 James, L. M., 241
Jamieson, D. W., 798 Jang, K. L., 357
Janicki, D., 884
Janis, I. L 368, 379, 523, 524, 525
Jankowiak, W. R., 585, 587
Janoff-Bulman, R., 641, 787
Jarcho, J. M., 224
Jarvis, B., 375
Jasnoski, M. L., 665
Jaspars, J., 207
Jecker, J., 119, 338
Jemmott, J. B., 305
Jensen-Campbell, L. A., 243
Jetten, J., 447
Johannesen-Schmidt, M. C., 507, 537
Johns, M., 784
Johnson, B. T., 398
Johnson, C., 811
Johnson, D. J., 613'
Johnson, D. R., 198
Johnson, D. W., 811
Johnson, K. J., 912
Johnson, L. B., 317
Johnson, M. K., 916, 917
Johnson, R. D., 517
Johnson, R. T., 912
Johnson, T. E., 659
Jonas, M., 868 Jones, C.
R., 107 Jones, C., 819
Jones, D., 433
Jones, E. E., 141, 204, 211, 216, 222, 226,
290, 722, 752, 772, 798 Jones, G., 819
Jones, M., 433 Jonsson, B., 639 Jordan,
M., 239, 438 Joseph, L., 509 Josephson,
W. D., 704 Joule, R., 341 Jouriles, E., 252
42
Jovanovic, J., 138 Jowett, G. S., 466, 467

Judd, C. M., 71 Judge, T. A., 533, 534
Judson, F. N., 87 Jurgena, M., 508
Jussim, L., 140, 142
K
Kahn, M., 722
Kahneman, D., 144, 149, 150, 164, 847
Kaiser, S., 185
Kallgren, C. A., 394, 439, 466, 470, 472,
833 Kalton, G., 84 Kalven, H., Jr., 934,
939 Kamarack, T., 887 Kambara, A., 452
Kameda, T., 626
Kandel, D. B., 390
Kappas, A., 185
Karau, S. J., 513, 514, 537, 538 Karde,
F. R., 169 Karlins, M., 768, 769 Kamey,
B. R., 204 Kashima, E. S., 223 Kashima,
Y., 223 Kashy, D. A., 599 Kassajian, H.,
305 Katz, D., 360, 769 Kawakami, K.,
364 Keating, J. P., 360 Keefe, R. C, 592
Keelan, J. P. R., 599 Keicolt-Glaser, J.
K.,
885
Kelley,
H.
H.,
129,204,205,206,207,226,
368, 424,437, 539, 541,580, 581, 628
Kelly, B. R 580 Kelly, E., 450 Keltner,
D., 187, 188 Kenny, D. A., 566 Kenrick,
D. T., 592, 692, 754 Kent, M. V., 646
Keough, K., 895 Kerckhoff, A. C., 433
Kerr, N. L., 496, 519 Key, C. W., 658
Key, W. B., 404 Khanna, R., 638 Kidd,
R. F., 508 Kiesler, C. A., 423 Kiesler, S.
B., 423, 755 Kihlstrom, J. F., 932 Killen,
J. D., 279, 454 Killian, L. M., 430 Kim,
H., 417, 368 Kim, M. P 106 Kim, S. H.,
121 Kim, U 449 Kim, Y., 477, 481 KimPrieto, C., 222, 224 Kimble, C. E., 224,
291 Kimel, E., 265 Kinder, D. R., 967,
359
Kirkpatrick, L. A., 603 Kitayama, S.,
218, 220, 222, 223, 244, 247, 258, 420,
461, 543, 558 Kivimaki, M., 609 Klenke,
K., 532 Klentz, B 253, 663 Klingemann,
H., 844 Kloner, R. A., 857 Kluger,
R 355 Knapp, M., 182, 183 Knight,
J 927 Knight, S. J., 400 Knobe, J., 226
Knopke, H., 797 Knowles, E. D., 224

Knowles, E. S., 389 Knox, R., 310
Knussen, C., 840 Koch, K 841 Koehler,
J. J. 150 Koehnken, G., 906 Koenig, A.
M., 505 Koestner, R., 267, 282 Kogan, N
530 Kok, G 379 Kolbert, E., 817
Kollack, P., 609 Konecni, V., 720
Koomen, W., 133,152,197 Kopelman, S.,
540, 830 Korda, M., 544 Kovera, M. B.,
934 Kozak, M., 167 Krackow, E., 929
Kraemer, H. C., 886 Kraft, D., 261
Krakow, A., 481 Krauss, R. M., 549, 547,
833 Kremer, J. F., 697 Kressel, K., 550
Krosnick, J. A., 85 Krueger.J., 226
Kruger, A. B 194 Kroger, K., 195 Krall,
D. S., 216, 222
Kubitschek, W. N., 567, 568 Kudoh, T.,
189 Kuhn, D., 934 Kulik,J. A., 694
Kunda, Z 779, 933 Kurdek, L. A., 608
Kuriloff, P. J 231 Kuykendall, D., 306
Kuyper, H., 282
L
La France, M., 190, 686, 754, 779
La Voie, L 568
Laitman, L., 428
Lake, E. A., 292
Lalancette, M. F., 464
Lamp, E. J., 405
Lampert, R., 857
Lamy, D., 912
Landau, S., 791
Landy, D., 336
Lang, A. R., 231
Langer, E. J., 61, 103, 868, 870
Langlois, J. H., 572, 573, 578, 579
Larrick, R. P., 262, 692
Larsen, K. S., 464
Larsen, R. J., 593
Larson, C., 685
Laser, P. S., 258
Lassiter, D., 938
Lassiter, G. D., 201
Latane, B 75, 76, 80, 89, 90, 96, 457,
650, 651, 652, 655 Lau, I., 198 Lau, R. R
228 Laughlin, P. R., 519 Laursen, B.,
SOSYAL PSKOLOJ - SM NDEKS
597, 609 Lawler, E. J., 628 Lazarsfeld,

P., 800 Lazarus, R. S., 864, 883 Le Bon,
G., 432 Le Page, A., 697 Lea, M., 515
Leary, M. R., 243, 287, 289,438,559, 844
Leck, K 465
Lederman, L. C.,
428
Lee, A. Y 516,
622
Lee, E., 472
Lee, F. A., 1012
Lee, Y., 232
Lefkowitz, M. M.,
702
Legant, P., 225
Leggatt, H. K., 641
Lehman, D. R.,
104,165, 169, 883
Leippe, M. R., 324,
809
Leishman, K., 305
Lemaine, J. M.,
498
Lempert, R. O.,
170
Leonard, K. E.,
599
Leone, D. R., 406
Leor,J.,857
Lepper, M. R.,
168, 166, 267
Leppin, A., 886
Lerner, M. J., 231,
786 Leung,
K 105, 232, 640
Leventhal, H., 378
Levett, L. M., 934
Levin, D. T., 914
Levin, P. A., 642
Levin, S., 912
Levine, G. L., 262
Levine, J. A., 927
Levine, J. M., 428,
438, 447, 460, 465,
496, 498, 505, 589
Levine, R., 439
Levine, R. V., 641,
647, 650 Levy, B.,
334 Levy, D. A.,
432, 439 Levy, J.
S., 539
Lewin, K, 33, 103,
43'
496, 693, 822, 823,

841
Lewis, B. P., 637
Lewis, C. C., 242
Lewis, L., 754
Lewis, M., 224
Leyens, J., 698
Leyens, J. P., 705
Liberman, A., 379
Liberman, N., 132
Liberman, V., 543
Lichtenstein, S.,
177 Lichtman, R.
R., 283, 868
Lieberman, M.
D., 224 Liebert,
R. M., 398, 704
Liebrand, W. B.
G., 543 Lilienfeld,
S. O., 929 Lim,
T.-S., 613 Lin, D.
Y 226 Lin, S.,
109
Lin, Y. H. W., 605,
607
Linder, D., 39
Lindoerfer, J. S.,
525
Lindsay, D. S., 917
lindsay.J. J 665
Lindsay, R. C. L.,
906, 920, 922
Lindsey, S., 262,
363
Linford, K., 226
Linville, P. W.,
765, 878, 879
Linz, D. G., 713
Lipkus, I. M., 231
Lippincott, E., 708
Lippmann, W.,
751
Lipsey, M. W.,
400, 690
Lishner, D. A., 665
Lisle, D.J., 261
Litt, M. D., 420
44
Little, A. C., 573

Livesley, W. J.,
243
Lloyd, B., 763
Lloyd, S. A., 614
Lock, T., 921
Locken, B., 454
Lockwood, P., 282
Lodish, L. M.,
119,398
Loftus, E. F 906,
910, 922, 929
Loftus, E., 932
Loftus, G. R 910,
929
Longo, L. C 198,
576, 577
Lord, C. G., 168,
171, 212, 785
Lore, R. K., 681
Lott, A. J., 580
Lott, B. E., 580
Lottes, I., 231
Lourie, R. S., 701
Lovaglia, M. ].,
291
Lowery, B. S., 284

Lucas.J. W., 291
Luce, C., 637
Ludwig, T. D., 841
Luhtanen, R., 662
Lundgren, S., 465
Lundgren, S. R.,
570 Luus, C. A. E.,
208, 919 Lykken,
D., 844 Lynn, M.,
569 Lynn, S. J.,
929 Lysak, H.,
1016
Lyubomirsky, S.,
644, 846
M
Maass, A., 983, 464
Maccoby, E. E.,
686
Maccoby, N., 391
MacCoun, R. J.,
939
MacDonald, T. K.,
689
MacFarlane, S.
W., 692
MacKenzie, J., 840
Mackie, D. M.,
364, 777
Mackin, R. S., 862
Maddux, J. E., 873
Madey, S. F., 165
Madon, S., 136
Madson, L., 247
Magaro, P. A., 498
Magoo, G., 638
Maier, N. R. F.,
519
Maier, R. A., 566
Mainieri, T., 841
Maio, G. R., 359,
382
Majkut, L., 446
Majr, B., 168,
662, 750
Makhijani, M. G.,
198, 537, 577
Malamuth, N., 87,
712, 713
Maile, B. F 226
Malone, P. S., 211,
212, 213
Malpass, R. S.,
906, 918
Manderlink, G.,
269
Maner.J. K, 637
Marn, J. A., 811
Mannix, L., 759
M
a
r
e
c
e
k
,
,
J
.
,
P
.
2
2
5
M
.
,
M
a
r
i
n
o
,
6
5
8
L
.
,
2
4
2
M
a
r
k
m
a
n
,
K
.
M
a
r
i
o
n
,
D
.
,
R
.
,
M
a
r
k
o
f
f
,
1
4
6
M
a
r
k
e
y
1
6
4
5
3
45'
5
Markus, H. R 59,
126, 147, 196, 218,
220,224, 232, 233,
244, 247,420,461,
463, 543, 558, 578
Marques, J., 500
Marques, J. M.,
447 Marsh, K. L.,
166 Martens, A.,
784 Martin, C. D.,
895 Martin, J., 857
Martin, L. L., 132
Martin, N. G., 281
Martinez, T. S.,
647 Martz, J. M.,
582, 608
Maruyama, G.,
749 Marx, D. M.,
785 Masser, B.,
231 Masuda, T.,
218, 219
Mathewson, G. C.,
57, 319
Matsumoto, D.,
319 Matsumoto,
H., 319 Matz, D.
C., 832 Mauro,
R 906, 927, 939,
945 May, K. A.,
533 May, S. T., 465
May er, J. D., 644
Mbabazi, G., 680
McAlister, A., 391
McAUister, H. A.,
227 McAndrew, F.
T., 624 McArthur,
L. Z., 186, 208,
571, 779
McAuliffe, B. J.,
447 McCabe, M.
P 409, 457
McCarthy, J.
F 700 McCaul, K.
D., 695 McCauley,
C., 557 McClellan,
S., 53 McConahay,
J. B., 798, 811

McConnell, A. R.,
167 McCrea, S.
M., 290
McCroskey, J. C.,
190 McDaniel,
P 687, 699
McDonald, H. E.
266,915
McFadyenKetchum, S. A.,
686 McGhee, D.
E., 364 McGlone,
M., 784 McGraw,
A. P., 165
McGuire, A. M.,
639 McGuire, C.,
526 McGuire,
W.J 387
McHgo, G.J., 185
Mclntosh, D. N.,
857 Mclntyre, R.
B., 785
McKeamey, S. J.,
479 McKimmie, B.
M., 446
McKinnon, J. R.,
758 McNally, R.J.,
826, 859
McNamara, R.S.,
53, 344
McPherson, C. A.,
918 McPherson, J.
M., 498
McPherson, M.,
565 McQuirk, B.,
663 Meade, R. D.,
462 Medvec, V. H
119, 165 Meertens,
R. W., 798 Meeus,
W. H. J 479
Mehta, M. D., 78
Meissner, C. A.,
912 Melara, R. D.,
920 Mellers, B. A.,
165, 934 Melton, J.
R., 266 Mendelson,
G. A., 225 Mendes,

W. B 510 Menec,
V. H 880
Menninger, W.,
719 Menon, T.,
197, 218
Merbaum, M., 875
Mermelstein, R.,
887 Messick, D.
M., 540, 830
Messick, D., 543
Messo, J., 910
Meston, C. M., 276
Metcalfe, J., 168
Metzner, H. L.,
886 Meyer, P., 624
Meyers, J. M., 119,
398 Meyers, S. A.,
584 Mezulis, A. H.,
232 Miceli, R 187
Mickelson, K. D.,
292 Mickler, S.,
434 Miene, P. K.,
662 Mikulincer,
M., 597
Milgram, S., 447,
461, 476, 477, 478,
481,646 Mili, J. S.,
152 Mlar, M. C.,
577
Miller, A. G., 204,
211, 423, 437, 438
Miller, C. T., 227
Miller, D., 62, 164,
838
Miller, D. T.,
164,204, 211,
217,438,803
Miller, J 311
Miller, J. G 230,
231, 281, 644
Miller, K 488
Miller, L. S., 568
Miller, N 644,
645, 686, 693,
704, 718, 838
Miller, R. L 230
Miller, R. S., 460
Mills, ]., 315, 609,
659 Mills, J. S., 57,
316 Milton, K 804
Minard, R. D., 797
Mishal, M., 211
Mishra, H., 729
Misovich, S. J., 212
Mitani, J. C., 680
Mitchell, B. W.,
454 Miyamoto, Y.,
222 Modigliani, A.,
483 Moeller, F. G.,
685 Moghaddam,
F. M., 463, 640
Montemayor, R.,
243 Montepare, J.
M., 571 Moore, J.
S., 577 Moore, R.
L., 590 Moore, T.
E., 119 Moos, R.
H., 883 Moray,
N 152
Moreland, R.
L 465, 496, 498,
499, 505,
523,56
2 Morgan,
H. J., 611
Morgan,
M., 622,
705, 710
Morgan, T.
C., 603
Morris, E.,
904
Morris, K.
A., 247
Morris, M.
L 218,
220, 281
Morris, M.
W., 197,
220, 221,
224
46
Morris, W.
N., 460
Morrow,
G. D., 613
Morry, M.
M., 455,
567 Morse,
D. R., 857
Moscovici,
S., 443,
464, 465
Moshonov,
J., 857
Mosimann,
J. E., 451
Moskowitz
, G. B.,
658
Moskowitz
, J. T., 858,
868
Mosley, N.
R., 568
Mowrer,
O. H., 693,
718
Moyer, K.
E., 684,
685
MucchiFaina, A.,
464
Muellerleil
e, P. A.,
398
Mukai, H.,
732
Mukai, T.,
452, 453
Mullen, B., 78,
506, 516, 526,
765, 778
Muller, D., 680
Muller, M. N 511
Muller, M., 511
Munier, C., 467
Muraven, M., 287
Murphy, L. R.,
432
Murr, A., 289
Murrell, A. J., 806
Musham, C., 253
Musselman, L.,
573
Mussweiler, T.,
96,169, 280, 281
Myers, D. G., 749,
776
N
Nail, P. R., 432,
439 Naimi, T.,
891 Nasco, S. A.,
166 Nathanson,
S., 717 Neiva, E.,
581 Nel. E.. 281
Nell
igan
, J.
S.,
601
Nel
son,
D.,
437
Nel
son,
S.,
198
Ne
met
h,
C.,
465
Ne
met
h,
C.
J.,
460
Nes
se,
R.
M.,
662,
886
Neu
berg
, S.
L.,
406,
637
Ne
wco
mb,
T.
M.,
284,
565
Ne
wm
an,
L.
S.,
212,
220
Ng,
Z
194
Nic
hols
, J.
G.,
756
Nic
hols
on,
N.,
464
Nic
hter
,
M.,
389
Nic
kel,
S.,
208
Nic
kers
on,
C.,
847
Nid
a,
S.,
102
Niedenthal, P. M.,
164, 258 Nisbett,
R. E., 24, 25, 36,
49, 59, 84, 104,
144,152,158,159,1
69,171,172, 211,
212, 217, 218,
222, 244, 683,
772, 841,920
Nixon, R. M., 344
Nolen-Hoeksema,
S., 726, 880 Noll,
S. M., 453 Noller,
P 598, 599, 604
Norasakkunkit,
V., 233 Nordgren,
L. F., 119
Norenzayan, A.,
154, 159, 641, 642
Norman, C., 560
Norrell, R., 797
North, A. C., 644
Nosek, B. A., 363,
771 Nowak, A.,
459 Nowell, A.,
137
O
OB
rien
, T.
P.,
920
OC
onn
ell,
D.
M.,
47'
188
OC
onn
or,
K.
M.,
550
OD
onn
ell,
V.,
466,
467
OL
eary
, A.,
865
OS
ulli
van,
M.,
188
Oba
yas
hi,
J.,
224
Ofe
he.
R..
931
Ohbuchi, K 728,
732 Ohno, T., 732
Oishi, S., 233,
844 Oldersma, F.
L., 282 Oleson, K.
C., 290, 779
Olivardia, R., 455
Olsen, N., 606
Olson, E. A., 909,
910 Olson, J. M.,
166, 264, 275,
290, 327, 357,
359, 438 Olson,
M. A., 920
Olsson, N., 922

01weus, D., 736
Omoto, A. M.,
640 Opotow, S.,
947 Oppenheimer,
D. M., 144, 146
Orbell, J. M., 831
Orbuch, T. L.,
611 Ome, E. C.,
930 Orvis, B. R.,
207 Osbome, R.
E., 216 Oskamp,
S., 828, 840
Osofsky, M.J.,485
Ostrom, T., 767
Ouwerkerk, J. W.,
543 Owen, S., 165
3
7
8
P
a
g
e
,
7
0
8
R
.
,
P
a
i
s
l
e
y
,
8
9
0
C
.
,
P
a
c
k
e
r
,
P
a
g
l
i
e
r
i
,
2
9
2
R
.
4
8
7
A
.
,
P
a
g
a
n
o
,
1
6
2
F
.
,
P
a
i
k
,
H
P
a
l
u
c
k
,
E
.
L
1
9
0
P
a
n
t
e
r
,
48
A
.
T
.
,
1
1
9
,
1
9
6
P
a
p
a
,
A
.
,
8
5
8
P
a
r
k
,
k
,
H
.
,
2
7
5
,
2
7
6
P
a
r
k
,
k
e
,
R
.
D
.
,
7
0
5
P
a
r
k
e
r
,
N
.
,
J
.
6
6
3
F
.
,
P
a
r
k
,
9
2
0
P
a
r
k
s
,
S
.
,
4
7
0
1
2
6
C
.
P
a
r
P
a
r
D
.
,
5
4
3
Pashler, H., 152
Patnoe, S., 62,
807 Patterson, A.,
719 Patton, P.,
535 Paulson, R.
M., 785 Paulus,
P. B., 526
Pavlidis, I., 927
Payne, B. K., 126
Peake, P., 874
Pechmann, C.,
400 Peck, J., 454
Pegalis, L.J.,337,
659 Pelham, B.
W., 168, 216
Peng, K 221,104
Pennebaker, J.
W., 167, 392,
432, 863, 889,
890 Penner, L.
A., 623, 638
Pennington, N.,
934, 935, 940
Penrod, S., 714
Penrod, S. D.,
442,
906,910,918,922,
Pentti, J., 609
Peplau, L. A.,
248, 559, 582,
606, 613 '"
Perdue, L., 450,
454 Perkins, R.,
143 Perlman, D.,
559 Perrett, D. I.,
574, 575 Perretta,
S., 923 Perrin, S.,
464 Perry, C., 391
Perry, Z., 754
Peters J. M., 864
Peters, L. H., 536
Peters, M. D., 359
Peterson, B., 450,
49'
454 Peterson, C.,

868, 876
Peterson, R. D.,
717, 877
Peterson, R. S.,
450 Petrie, K. J.,
167
Pettigrew, T. F.,
780, 795, 796,
798, 79
801,
8
0
3
,
8
2
7
P
e
t
t
i
t
,
G
.
S
.
,
6
8
6
Petty, R. E., 356,
365,369,371,374,:
377, 378, 382,
385, 387,
401,402,=
Pezdek, K., 930
Pfeiffer, T., 169
Philbrick, K., 641
Phillips, A. G.,
707
Phillips, D. P 708
Phillips, K. A.,
707
Piccolo, R. F., 534
Pickett, C. L., 498,
505
Pietromonaco, P.,
135, 406
Pike, C. L 571,
574
Piliavin, I. M.,
102, 629
Piliavin, J. A.,
102, 623, 629, 641
Pincus, J. D., 405
Pincus, W., 529
Pinel, E. C 784
Pinker, S., 623
Pittman, G., 566
Pittman, T. S., 290
Plant, E., 987, 744
Plant, E. A., 745
Pohlmann, J. T.,
536
Pool, G.J., 465
Poole, W. K 857
Pope, H. G., Jr.,
455
Pom in the USA.,
69
Porter, J. R., 749
Posavac, S. S.,
777
Postmes, T., 516,
517, 522
Poulin, M., 857
Powell, A. A.,
630, 633
Powledge, F., 422
Pratkanis, A. R.,
405
Prentice, D. A.,
437
Prentice-Dunn, S.,
772
Presson, C. G.,
392
Preston, E., 160
Preston, S. D., 637
Priester, J. R.,
356, 374
Procter, E., 234
Pronin, E., 227
Pruitt, D. G 530,
539, 541, 547, 550
Pryce, J., 934
Puente, M., 354,
366
Pugh, M. A., 212
Purdham, T. S., 37
Purdon, S. E., 63
P
u
r
v
i
s
,
D
.
,
8
5
P
u
t
n
a
m
,
R
.
D
.
,
8
4
9
,
8
6
7
Q
4
6
5
P
u
t
n
a
m
,
Q
u
a
n
t
y
,
M
.
,
K
.
,
7
1
9
50
u
a
t
t
r
o
n
e
,
u
i
n
n
,
G
.
7
4
9
A
.
,
2
1
6
,
7
6
5
Q
u
i
l
l
i
a
n
,
F
.
,
9
3
1
Q
D
.
,
Q
u
i
n
n
,
D
.
R
R
a
a
i
j
m
a
k
e
r
s
,
Q
.
A
.
M
.
,
W
.
,
4
5
3
4
7
9
Q
u
i
n
n
,
R
a
h
e
,
J
.
M
.
,
5
9
3
8
9
R
.
H
R
a
j
e
c
k
i
,
D
.
W
.
,
5
0
8
R
a
m
i
r
e
z
,
A
.
,
2
0
9
R
a
m
s
a
y
,
D
.
,
2
4
2
R
a
m
s
e
y
,
S
.
J
.
,
1
9
0
R
a
p
o
p
o
r
t
,
A
.
,
5
4
1
R
a
p
s
,
C
.
S
.
,
8
6
8
Rapson,
R.
L 432, 558, 589,
593, 609
Rasinski, K., 798
Raye, C. L 932
Raymond, P., 522
Reagan, R., 344
Rebelo, E., 840
Rector, M., 581
Reeder, G. D., 204
Regan, P. C 570,
585, 592, 593
Reifman, A. S.,
262, 692
Reis, E., 840
Reis, H. T., 71,
559, 560,
565, 573,
575, 578
Reis, S. M., 137
Reiss, D., 242
Reiter, S. M., 833
Reitzes, D. C.,
797
Rempel.J. K., 358
Renaud,J. M., 167
Renner, M. J., 862
Reno, R. R., 439,
466, 470, 471, 833
Rensink, R. A.,
912
Repetti, R. L., 863
Resko, G. B 779
Revenson, T. A.,
892
Rhodes, G 573,
575
Rhodes, N 571
Rhodewalt,
F 290, 292
Rholes, W. S.,
133, 220, 597,
598, 601
Riad, J. K 685
Ricciardelli, L. A.,
457
Rice, W. E., 389
Richardson, D.,
112, 732
Richardson, D. R.,
676, 682
Richeson.J. A.,
123
Richmond, V. P.,
190
Richter, C. P., 103
Ridge, R. D., 662,
700
Riecken, H. W.,
77
Rieser-Danner, L.
A., 573
Ringelmann, M.,
513
Riordan, C. A.,
804
Ritter.J. M., 573
Robbins, C., 886
Roberts, A. R.,
571
Roberts, N., 598
Roberts, T., 453
Robins, R. W.,
225, 227
Robinson, E., 754
Robinson, P. H.,
942
51'
Rochat, F., 483

Roche, T., 629
Rocklin, T., 464
Rodin, J 103,
629, 644, 868, 870
Rodrigo, M. F.,
530
Roesch, S. C., 228,
229
Roese, N.J.,
164,166, 798
Rogers, P. L., 193
Rogers, R., 378,
772, 797
Roggman, L. A.,
572, 573, 574
Rohan, M., 760
Rohrer, J. H 427
Roiphe, K., 712
Roman, J. S., 748
Ronis, D. L., 302
Rosch, E., 763
Rosenberg, M.,
821
Rosenberg
, M. J., 87
Rosenberg
, S., 197,
198
Rosenblatt
, P. C.,
595
Rosenhan,
D. L., 644
Rosenthal,
A. M., 60,
656
Rosenthal,
R., 139,
140, 182,
193 Ross,
C. E., 841
Ross, D.,
701
Ross, L., 33, 46,
52
47, 49, 59, 144,

152, 156, 168,
211, 212, 226,
227, 23o] 258,
261, 841 Ross, M.,
169, 226, 227, 701
Ross, W., 543
Rosser, B. S., 896
Rothbart, M., 767
Rothbaum, F., 588
Rothgerber, H.,
832 Rothman, A.
J., 892, 895
Rotondo, J. A.,
261 Rotter, J. B.,
866 Rottman, L.,
569 Rowell, A.,
841 Rozell, D., 78
Ruback, R. B., 685
Rubanowitz, D.
E., 225 Rubin, Z.,
584, 613 Ruble, D.
N 220 Rudman,
L. A., 132, 365
Ruiter, R. A. C.,
379 Rule, B. G.,
681, 691, 697
Rumble, A. C.,
543 Rumpel, C.
M., 906 Rusbult,
C. E., 582, 605,
607, 608, 613
Russell, D., 228
Russell, G. W.,
719 Russell, J. A.,
720 Rter, K 281
Ryan, B., Jr., 398
Ryan, R. M., 266,
267 Ryckman, R.
M., 275, 568
S
S
a
b
i
n
i,
J.
,
4
4
7,
4
4
9,
5
9
3
S
a
c
k
s,
O
.,
1
2
9
S
a
d
k
e
r
,
D
.
,
1
3
8
S
a
d
k
e
r
,
M
.
,
1
3
9
S
a
d
o
v
s
k
y
,
a
r
i
n
,
B
.
J
.
,
3
8
9
A
.
,
S
a
k
a
i
,
6
3
8
H
.
,
S
a
f
f
e
r
,
3
4
1
4
0
0
S
a
g
S
a
k
a
m
o
t
o
,
A
.
,
9
4
6
S
a
l
a
,
2
3
2
E
.
,
S
a
l
o
m
o
n
,
5
2
6
K
.
,
S
a
l
i
l
i
,
5
1
0
Salovey, P., 644,
645, 765, 883,
892, 895
Samter, W., 566
Samuel, W., 833
Samuels, S. M.,
47, 543
Samuelson,
C.,
835
Sanbonmatsu, D.
M., 292, 777
Sanders, D. Y.,
392
Sanders, J., 479
Sandilands, M. L.,
719
Sands, E. R., 454
Sanger, D. E., 246
Sangrigoli,
S.,
913
Sanna, L., 756
Sanna, L.J., 72,
132, 506
Sansone, C., 269
2
7
1
S
a
l
m
i
n
e
n
,
S
.
Sargent, J. D., 389

Sasaki, Y., 452
Sastry.J., 872
Sato, K 728
Sato, S., 558
Savitsky, K., 149,
662
Scanzoni, L. D.,
776
Schachter, S., 77,
269,
270,
272,438, 447, 560
Schailer, M., 483
Schama, S., 746
Schaufeli, W. B.,
583 Scheier, M.,
287, 880 Scheier,
M. F., 257 ,258
Schemo, D. J.,
428 Scherer, K.
R 85, 277
Schimmack, U.,
133 Schkade, D.,
644, 846
Schlegel, S., 682
Schlenger, W. E.,
857
Schmader, T., 784
Schmeichel, B. J.,
287
Schmidt, S., 185
Schmitt, B. H.,
509
Schmitt, D. P.,
979
Schneider, D. J.,
662
Schneider, M. E.,
682
Schoeneman, T.
J., 225
Schooler, J. W.,
923, 930, 932,
960
Schooler, T. Y.,
262, 363
53'
Schopler, J., 541,

543
Schrader, M. P.,
229
Schriesheim, C.
A., 536
Schroeder, D. A.,
623
Schroeder, D. H.,
863
Schultz, L. A.,
681
Schultz, P. W.,
834
Schulz, R., 881
Schuman, H., 84
Schwartz, A. A.,
162
Schwartz, D., 686
Schwartz, J. C.,
583
Schwartz, J. L. K.,
359
Schwartz, P., 569,
583
Schwartz, S. H.,
359, 587
Schwarz, N., 359,
587, 686
Schwarzer, R.,
886
Scott, K. O., 212
Sears, R. R., 693,
718
Secord, P. F 580
Sedikides, C.,
197, 767
Seeman, T., 863
Sekerak, G. J.,
511
Sekiguchi, K.,
946
Seligman, M. E.
P., 103, 232, 663,
844, 847, 868,
876, 877, 880
54
Selye, H., 859

Semmelroth, ].,
593 Sengupta, J.,
262 Sends, K.,
532 Seppa, N.,
702 Sergios, P.
A., 570 Sema, S.
B., 389 Serodio,
R., 500
Seta, C. E., 511,
860
Seta.J.J., 511, 860
Seying, R., 934
Sgoutas, D. S.,
685
Shaffer, D.
R 577
Shah, J., 124
Shanahan, J., 710
Shapiro, L. R.,
453
Shapiro, P. N.,
806
Sharp, F. C., 632
Sharp, L. K 889
Sharpe, D., 112
Shaver, P., 603,
604
Shaver, P.
R 587, 597, 598,
635
Shavitt, S., 382,
384, 777
Sheatsley, P. B.,
797
Shebilske, L. J.,
570
Sheblanova, E.,
639
Sheeran, P., 398
Sheldon, K., 500
Sheldon, K.
M.,.543, 644, 846
Shelton, N., 880
Shepperd, J. A.,
513
Shertnan, S. J.,
392, 778
Shillito, D. J 242
Shinkyu, A., 946
Shiota, M. N., 188
Shipp, E. R., 209
Shope, G., 720
Shodand, R. L.,
102
Showers, C. J.,
567
Shurgot, B. A.,
569
Sibicky, M. E.,
289
Siegel, M., 223
Segler, 1. C 231
Siero, F. W., 836,
837, 843
Sigall, H 798
Signorielli, N.,
705, 710
Silva, P.J.,252
Silver, L. B., 701
Silver, M. D., 505
Silver, R., 857
Silver, R. C, 165,
858
Silverstein, B.,
1038
Silvia, 230, 252,
253
Sime, J. D., 625
Simms, L. J., 419,
603 Simon, H. A.,
626 Simons, D. J.,
912 Simons, L.,
698 Simonton, D.
K, 532, 533
Simpson.J. A.,
601, 604, 611, 745
Sinclair, L., 753
Sinclair, S., 275
Singelis, T. M.,
245, 246 Singer, J.
E., 273, 274, 284,
917 Singer, M.,
122, 892 Sini,
B 139 Sirois, F.,

434 Skitka, L. J.,
508, 947
Skorinko, J., 284
Slade, K. M., 661
Slavin, R. E., 811
SUnkard, L. A.,
319 Sloan, J.
H 698,
Slovic, P., 177
Smalley, S., 289
Smith, A. P., 865
Smith, C., 715
Smith, C. A., 185
Smith, C. M., 438
Smith, D. D., 65
Smith, E., 732
Smith, J., 660
Smith, M. B 330,
332 Smith, P.
B 100, 438
Smith, P. K., 438
Smith, R. H 207,
463 Smith, S., 732
Smith, S. M., 359
Smith, S. S., 104
Smith, T., 865
Smith, V. L., 880
Smith-Lovin, L.,
565 Smittipatana,
S., 777 Smyer, M.
A., 613 Snyder, C.
R., 229, 880
Snyder, M., 140,
229, 359, 382,
578, 664 Sogon,
S., 463
55'
Solem, A. R., 519

Solomon, H., 656
Solomon, L. Z., 656
Solomon, S., 229
Sommer, K. L., 247
Sontag, S., 872
Sorenson, K., 647
Sorenson, T. C., 524
Sorkin, R. D., 520
Spalding, L. R., 292
Spangenberg, E. R., 405
Sparks, G. G., 562
Sparrow, B., 162
Spears, R., 516, 517, 522
Spelke, E. S., 138
Spencer, C., 464
Spencer, S. J., 119, 290, 406, 749, 783,
807
Spiegel,
D., 886
Spinrad, T. L., 638
Sporer, S. L., 906
Sprafkin.J., 119
Sprecher, S., 182, 583, 587, 589, 592, 611
Sprink, K. S., 505
Srull, T. K 132
Staats, H., 837
Stadler, S. J., 690
Stafford, L., 610
Standing, L., 464
Stanley, J. C 95, 137
Stapel, D. A., 133, 152, 197
Star, S. A., 368
Staska, S. L., 455
StasseT, G., 520, 522
Staub, E., 102, 466, 467, 468, 474, 484
Staw, B. M., 268
Steblay, N. M., 646, 647, 919, 920
Steele, C. M., 119, 750, 783
Steen, T. A., 663
Steffen, V. J., 505, 687
Steg, L., 828
Steiner, I. D., 290, 520
Steinmetz, J. L., 212
Stephan, W. G 801, 805
Stephens, L., 697
Stem, L. B., 922
Symons, D., 591
Stem, P. C., 841

Stemberg, B., 268
Stevens, N., 559
Stewart, D. D., 522
Stewart, J. B., 622
Stewart, L. P., 419
Sllwell, A. M., 644
Stipek, D., 756
Stocks, E. L., 633
Stoff, D. M., 690
Stone, A. A., 754, 767
Stone, J., 62, 325, 656, 767,
783 J. I., 258
Stone,
Stone, J. L., 201
Stone, R., 754
Stonner, D., 720
Stormo, K. J., 231
Storms, M. D., 226
Stouffer, S. A., 368
Strack, F., 169
Strahan, E. J., 406, 453
Strathman, A. J. 326
Straus, M., 715
Strauss, M. A., 701
Straw, M. K., 102
Stritzke, W. G. K., 231
Stroebe, M., 559, 885, 886
Stroebe, W., 379, 559, 885, 886
Stroessner, S., 777
Stroud, J. N., 912
Studer.J., 730
Stuhlmacher, A. F., 551
Stukas, A. A., 666
Stumpf, H., 137
Suchman, E. A., 368
Sullivan, K., 298
Sullivan, Q., 592
Suls, J. M., 280, 281
Summers, G., 231
Svanum, S., 253
Swander, D. V., 427
Svvann, A. C., 685
Sweeney, P. D., 877
Swim, J. K., 749, 755, 756
Syme, S. L., 886
T
Szamrej, J., 459
Tajfel, H., 763

Takaku, S., 327,
731 Takezawa,
M., 626 Tamres,
L. K., 884
Tanaka, K., 223
Tanford, S., 442
Tang, S., 243
Tangney.J. P.,
164, 243 Tanke,
E. D,, 578
Tarrant, M., 644
Tavris, C 53,
300, 315 Taylor,
B., 164 Taylor, B.
R., 689 Taylor, C.
B., 868 Taylor, D.
M., 513, 640
Taylor, K. M.,
463 Taylor, S.,
443
Taylor, S. E., 59,
61, 164, 196, 211,
282, 305, 640,
689, 690, 752,
763, 863,
867,
8
6
8
T
a
y
l
o
r
,
S
.
P
.
,
56
7
5
2
T
a
z
e
l
a
a
r
,
M
.
J
.
A
.
,
5
4
3
T
e
g
e
r
,
A
.
L
.
,
5
4
0
T
e
l
l
e
g
e
n
,
A
.
,
8
4
4
T
e
p
p
e
r
,
B
.
J
.
,
5
3
6
T
e
r
r
y
,
D
.
7
6
7
T
e
r
r
y
,
D
.
J
.
,
4
6
6
Tesser, A., 132,
277, 357, 454,
659, 660
Tetlock, P. E., 164,
230, 526
Tetrault, L. A.,
536
Teves, O., 356
Themstrom, M.,
611
Theus, K. T., 405
Thew, B. D., 433
Thibaut, J., 447,
541, 581, 947
Thibaut, J. W.,
539, 580, 628
Thibodeau, R.,
62,801, 838
Thomas, J., 918
Thomas, M.
H 419, 676
Thomas, S., 359
Thomas, S. L., 424
Thompson, j., 873

Thompson, J. K.,
453 Thompson, L.,
539, 549
Thompson, S. A.,
275 Thompson, S.
C., 129, 921
Thompson, W. M.,
685 Thomton, D.,
282 Thye, S.
R 628 Tice, D.
M., 287 Tiebout,
J., 889 Timaeus,
E., 463 Timko, C.,
1006 Tindale, R.
S., 467, 496, 519
Ting.J., 585,641
Ting-Toomey, S.,
190, 585 Titus, L.
J., 509 Titus, W.,
520, 521 Toch,
H 730 Toi, M.,
632, 633 Tolan, P.,
731 Tomasello,
M., 182 Tooby,
J 623, 626
Tourangeau, R.,
798 Trafimow, D.,
398 Trappey, C.,
405 Tredoux, C.
G., 918 Triandis,
H. C, 105, 220,
244, 246, 34 463,
558, 578, 641
Triplett, N 508
Trivers, R. L., 626
Troccoli, B 727
Trope, Y., 202,
224 Tropp, L. R.,
801, 827 Trst, M.
R., 435 Tsang, B.
Y.-P., 589 Tsang,
J., 665 Tschanz,
B., 292
Tunnicliff,J., 922
Tumer, G, 698
Tumer, F. J., 459
Tumer, J. C., 545,
764 Tumer, M. E.,
459 Tversky, A.,
144, 146, 150
Twenge, J. M.,
453, 488, 498, 867
Tyler, R. B., 947
Tyler, T. R., 978
Tyre, P., 137

Tyrrell, D. A. J.,
864
U
Uchida, Y., 213,
244 Uchino, B. N.,
885 Uleman, J. S.,
152
V
Vaananen, A., 609
Valle, P. O. D.,
840 Vallone, R. P.,
168 van de Kragt,
A. J. C., 831 Aran
de Vijver, F., 105
Van Den Burg, M.
T. C., 836 van
Engen, M. L., 537
Van Goozen, S. H.
M., 686 van
Knippenberg, A.,
132 Van Lange, P.
A. M., 543, 605
Van Leeuwen, M.
D., 511 Van
Ovenvalle, F., 880
Van Vugt, M.,
327, 536 Van
Yperen, N. W.,
583 Vance, S. L.,
743, 772
VandeoJ. A., 428
VanDeusen, K.
M., 87 Vaughn, L
A., 146 Vaughn,
L. S., 573
Vedancam, S., 849
Ventureyra, V. A.
G., 913 Verette, J.,
613 Verette.J. A.,
728 Verma, J., 558
Vemon, P. A., 357
Vidyasagar, P.,
729 Viki, G. T.,
231 Vinokur, A.,
662, 886 Vissing,
Y., 715
Viswesvaran, C.,
316 Vlek, C., 828
Voas, R. B., 945
Voerman, A. E.,
826 Vohs, K. D.,
287, 584 .
Vonk, R., 197,
211, 290
W
Wack, K. L, 511
Wade, J., 443
Wagner, M., 729
Wagstaff, G., 787
V/akefield, M.,
389 Walder, L. O.,
702 Walker, 1.,
807 Wall, S., 596
Wallach, M. A.,
530 Wallbom, M.,
253 WaUer, A.,
292 Wallston, K.
A., 63
V/alster, E., 198,
231, 339, 568,
569, 577
Walster, G. W.,
582, 584
Walters, G., 768
Walther, E., 976,
208, 359, 434
Walton, G. M.,
282
Wang, M. A., 156,
860
Wann, D. L., 229,
719
Ward, A., 47, 451
Ward, C., 211
Wardle,J., 454
Washington, R. E.,
698
Wasserman, M.,
467
Waters, E., 596
Watson, C. B.,
Weber
, J.
M.,
540,
830
Webst
er, D.
M.,
217
Wechs
ler, H
891
Weede
n, J.,
449,
593
Wege
ner, D.
T.,
374,
377,
645
NVeg
horst,
S. J.,
678
Wegner, D. M.,
124, 160, 162,
167, 258, 522,
889, 931 Wehrle,
T., 185 Weiner,
57'
516
Watson, D., 225,
863
Watson,J., 796
Watson, R. I., 520
Wattenberg, M. P,,
359
Watters, E., 931
Watts, D. P., 680
Waus,J. C., 378
Weary, G., 230
Weaver, K., 658
Webber, R., 779
Weber, A. L., 611
Weber, E. U., 146
B., 180, 566
Wemstem, N. D.,
881 Weinstock,
M., 934 Weir, W.,
119, 404
VVeisenberg, M.,
334 Wells, G.
L 71, 375, 906,
918, 920 Wells,
R. B 102 Wells,
W. D., 431
Wenzlaff, R. M.,
167 Wemer, J.,
532 Werth, L.,
197 West, R., 520
West, S. G., 705
Westen, D., 316
Wetheell, M.,
459 Weyant, J.
M., 311
Wheatley, T., 408,
415 Wheeler, D.
L., 162 Wheeler,
L., 280, 382, 389
Whitcup, M., 833
White, H., 689
White, J. W., 712
White, P. A., 207
White, R. K 789
White, R. W.,
359, 360
58
Whitehouse, W.
G., 930 Whitney,
D. J., 506
WhittakeT, J. O.,
462 Whorf, B.
L 200 Wicker,
A. W., 394
Wicklund, R. A.,
252, 301
Wiedenfeld, S. A.,
875 V/iggins, E.
C., 358 Wilder, D.
A., 763, 765, 803,
804, 806
Wilhelmy, R. A.,
459
W
i
l
k
e
,
H
.
A
.
M
.
,
8
3
7
W
i
l
l
i
a
m
s
,
D
.
R
.
,
8
6
3
W
i
l
l
i
a
m
s
,
J
.
,
7
4
4
Williams, K. D.,
271, 368, 438,
463
Williams, K. R.,
863
Williams, R. M.,
Jr., 368
Williams, T. P.,
438
Williamson, G.
M., 337, 659
Wilson, A. E.,
240
Wilson, C. L.,
623
Wilson, D. B.,
678
Wilson, D. K., 36
Wilsot, E. O.,
681
Wilson, J. Q., 687
Wilson, M., 678,
681
Wilson, M. L.,
690
Wilson, T. D., 21,
123, 152, 251,
256,
258,259,260,261,
262,305,404,408,
827, 836, 848
Winerman, L.,
162,183
Winslow, M. P.,
326 Winslow, R.
W., 458
Wiseman, C. V.,
451 Wittenbaum,
G. M., 496 Wolf,
S., 418 Wolfe, C.,
807 Wolson, A.,
418, 419, 420
Woll, S., 569
Wong, F. Y 704
Wong, R. Y., 543
Wood, J. V., 283,
903, 904 Wood,
W., 263, 282,
307, 369, 394,
465, 496,514,627,
640,704, 755,832,
868, Woodward,
B., 20, 496
VVorchel, P., 695
Word, C. O., 788
Word, L. E., 656
Wortman,
C.
B 165, 290, 858,
883
Wrangham,
R.
W., 681
Wright, D. B.,
912
Wright, E. F., 208

Wright, L 931
Wright, S. C, 463,
640
Wu, C., 571
Wu
, C.
H.,
577
Wu
, S.,
587
Wy
er,
R.
S.
2
33
Wyer, R. S., Jr.,
132, 264, 768, 782
Wylie, L. W., 193
Y
Ya
ma
guc
hi,
K.,
390
Ya
ma
uch
i,
L.
A.,
234
Ye
e,
D.,
138
Yo
on,
G.,
463
Yo
shi
ka
wa,
S.,
574
Yo
ung
, R.
D.,
252
Yo
usif
, Y.
H.,
646
Yo
veti
ch,
N.
A.,
613
Yu
dko
,
E.,
689
Yul
A
(AAP) Akut aralkl
porfiri 146-147
Ayna benlik 284
Bumerang etkisi
20, 392, 472-473
Carlostan
mektup 743, 812
Gzel olan iyidir
stereotipi 576, 578
zgrlk
Koucular 422
1. Dnya
Savanda
gnah keisi
yapma 793, 814,
816
e,
F.,
840
Z
Zajonc, R.
B 59,119,196,
507,509, 510,
511
Zander, A., 496
Zanna, M. P., 282,
290, 325, 358,
394, 406, 689,
760, 788 Zanot, E.
J., 405 Zebrowitz,
L. A., 571 Zeisel,
H., 934, 939
Zelezny, L., 840
Zembrodt, I. M.,
611 Zhang, L., 867
Zimbardo, P., 516
Zimbardo, ?.
G 334, 485, 500,
501, 502, 527 Ziv,
T., 912 Zuber, J.
A., 532
Zuwerink,J., 772
11 Eyll 2001
terrist
saldrlan 22,
163, 342, 365,
621, 824-825
2. Dnya Sava
368, 451-452,
466, 504,
722724,
779, 889
Hiroima,
Nagazaki atom
bombalan 723
propagandann
gc 417, 466 ABD
Yksek Mahkemesi
460,519,800,921
Acil durumlar,
aynca bkz. Tank
mdahalesi 74, 9293, 97, 102, 436,
622, 625, 654, 662,
669 Ak tutumlar
363-364, 410 Adair,
Virginia Hamilton
263 Adams,
Randall 904, 906,
915-917, 922, 925,
929, 934, 939, 946,
948 Adil dnya
inana 231, 234, 236237
Afrika
kkenli
Amerikallar,
Aynca bkz. Irk
Ayrmcl; n
yarg 21,122,126,
208-209,360,364,
695, 743, 745,
748, 753, 769,
771-773, 775, 782
Afrika kkenli
Amerikaldann
lin edilmesi 793
Afrika, kendine
hizmet eden yanllk
19, 232,238 Ahlaki
ikilemleri zmek
313 AIDS, 62-64,
67, 83, 102, 305,
307, 325- 326, 348,
413, 458, 747, 872,
891, 893-894,896
Akademik baan
138, 808, 878-880
Akl Yrtme Testi,
153 Akraba seimi,
624-625, 627, 634,
667, 669
59'
Akran basks 353,

389-391, 412, 457
Aktr/gzlemci
fark 179, 224-226,
953 Akut aralkl
porfiri 146 Alay
423, 438, 716, 734,
761, 805, 811
Aldatma 109,111112,115,118, 486
Alfred P. Murrah,
Federal Bina
bombalama olay
917
Alg, aynca bkz.
Sosyal alg
Alglanan kontrol
868, 870, 872
Algsal belirginlik
213-214, 226, 236237 Alkol 63, 252,
291, 427-428, 472,
689- 690, 835, 891892, 941, 944-945
Allport, Gordon 32,
752, 767, 777, 792,
802, 805-806 Alt
algsal mesajlar 404
Alternatifleri
karlatrma
dzeyi 581,- 582,
607, 618 Amae 587
Amblemler
191,193, 235
Amerikan
mitolojisi 421
Amigdala 444, 684,
737 Anne babalar
30, 86, 138, 271,
332, 545, 557, 659,
674, 701, 760, 797
Anoreksiya
60
nervoza 454
Applewhite,
Marshall Herff
299, 346 Arasal
saldrganlk 676,
736 Arapesh halk
(Yeni Gine) 186,
236, 682 Aratrma
yntemleri 18, 23,
69-70, 76, 80
Archer, Dane
25,119,184,191,193,
196,
687, 699, 717,
725 Aristo 159, 374
Arkadalk kurma
561, 567, 884, 899
Armstrong, Lance
729, 877-878 Ariv
analizi 69, 78-80,
113-114 Asya
kkenli
Amerikallar 220,
779, 782 Asya
kltrleri 514, 542,
552, 554 Aa
doru sosyal
karlatrma 282283,
295, 297 An
gven engeli 168
An mazur
gsterme etkisi 665
An yeme/obezlik
252,454-455
Ainaln gc 575
Avustralya 191,
232, 234, 436-437,
469, 589, 646, 688,
767, 857 Ayrt
edicilik bilgisi 206207 Aylaklk,
sosyal, 49, 495, 511515, 552,

554
Ayna nronlar 182,
235
Aynlma 123, 320,
460, 500, 527, 557,
607, 611, 614,
616, 618, 620, 748
Aynmclk; aynca
bkz. n yarg
Aynntlandrma
olasl modeli 369,
373 Aynttlar 23,
524, 914, 954
Aznlk etkisi 417,
464-465, 491, 493
B
Baml deikenler
91, 95, 105
Bamsz benlik
gr 244, 246,
294 Bamsz
deikenler 91, 69,
93, 114 Balanma
kuram 597-598,
603 Balanma
tarzlan 20, 596-597,
599, 601- 602, 604605, 618, 635
Ballk 25, 246,
346, 535-536, 558,
567,
608, 610, 619
Bailey, Gamaliel
689, 718, 877, 946
Baker, Russell 167,
392, 432, 528, 727,
830, 863, 889-890
Baldwin, James
263, 604, 701 Bantu
halk 156
Baa kma tarzlan

856, 882, 898
Baarma bal
dller 268-269
Bat Afrikal, sevgi
ilikileri 121 Bat
kltrleri 218, 236,
293, 587 Beamer,
Todd 622 Beden
imgesi 20, 409, 491
Beerbohm, Max
457 Ben Franklin
etkisi 334, 337, 349
Benlik 19, 22, 104,
218, 239-250, 252,
254-257, 263-266,
269-271, 278-280,
282-284, 286-288,
290, 293-297, 299301, 306, 313-314,
326-327, 338, 341344, 347-348, 361,
363, 383, 421, 514,
579,629, 639-640,
659-660, 664, 726727, 733, 743, 748749, 763-765, 772,
776, 825, 847 Benlik
algs kuram 266,
296, 361 Benlik
farkndal 726727 Benlik imgesi
347-348 Benlik
kavram 104, 247,
301
Benlik kontrol 19,
295 Bentham,
Jeremy 715
Benzerlik 20, 163,
223, 226, 250, 557,
559, 564-569, 575,
579, 604, 617, 627,
653, 760, 766, 919
Bems, Gregory
443, 445 Betimsel
normlar 20, 469,
472, 831-832 Beyaz
Adam Zplayamaz
(film) 753 Beyea,

Ed 622, 629
Bilgilendirici
sosyal etki 417,
424, 426, 428-429,
430-431, 434-436,
439, 442, 445, 453,
465, 481-482, 490494,
654
Bilgilendirilmi
onay 109, 111, 115,
118, 486, 492
Bilind
dnmenin gc
121,152, 174 Bili
gereksinimi 374376 Bili kaynakl
tutum 383 Bilisel
eliki, ayrca bkz.
Kar tutumu
savunma 19, 102,
175, 297, 299, 301303, 308,316-317,
327,336,342, 347349, 351, 353, 367,
410, 485, 721, 776
Bilisel
deerlendirmeler
278 Bilisel
grme 929-930,
949 Bilisel yk
167, 175
Bireysel farkllklar
22, 40, 67, 621, 638,
667
Bireysel zerklik
218
Bireyselliin yok
olmas 495, 515518, 552
Birleik Devleder
29
Biyolojik drtler,
gdler 61, 67
Blake, William,
568, 727
Bolt, Robert 442,
545-546, 548
Boanma oran
539, 611
Blgecilik, ve
saldrganlk 683
Bradbury,
Malcolm 204, 566,
605
Bronte, Charlotte
720
Brown/Eitim Kumlu
davas 744
Browmng, Robert
590
Bulama 83, 432,
491, 493
Bulimi 454
Bunting, Todd 918
Bumett, Thomas
622 Bums, Robert
533, 677, 842, 914,
916 Bush, George
H. W. 191 Bush,
George W. 20, 344,
365, 403, 495
Buyruksal norm
koulu 471
Buyruksal normlar
469,468,472,491,832
Blbl ldmek
(Lee) 516-517, 935

Btnleyici zm
549, 551 Btnselci

dnme tarz 158,
174-175, 218, 236
Byk insan
kuram
532, 534,
553 C
Calley, William
340, 423, 474
Carson, Rachel 838
Castro, Fidel 210212, 216, 523-524
Cats Cradle
(Vonnegut) 763
Caydrma kuram
942, 944, 946, 950
Cennetin Kaps
Tarikat 300, 346
Ceza 20, 48, 56,
209, 215, 289, 307,
314, 320,328333,345,
349,351,357,359360,420,423,438,442
,447-448, 460,
469,476, 485, 501502, 520, 545, 581582, 608, 673, 697,
700, 702, 714-718,
720, 727, 735, 738739, 741, 746, 762,
782, 793, 872, 903906, 916-917, 921,
927, 929-930, 934,
936, 939-948, 950
Ceza hukuku 717,
746 Chillingworth,
William 629
Churchill, Winston
696, 724, 778
Cinayet 33,44, 72,
89, 96, 221, 238,
307, 422,468,489,
539,649-650, 683,
687688, 690,
698699, 707, 710,
715, 718, 725,
745, 747, 904,
910-911,
916917,
930-932,
935-937,
939940,
943-946,
950, 952
Cinayet oranlan 44,
539, 698, 707, 717,
725, 945,950 Cinsel
davran, AIDS ve
yadsma 63,120,
325, 458, 712, 896
Cinsel mazoizm ve
benlie odaklanma
252 Cinsel yolla
bulaan hastalklar
(CYBH), doum
kontrol yntemleri
ve 891, 894, 901
Cinsiyet ayrmcl
140, 536, 688, 743,
794-795, 799-800,
814 Cinsiyet
farkllklar 250,
293, 621, 638, 668,
686, 688, 754, 884
Cinsiyet rolleri,
gruplarda 503
Cinsiyet
stereotipleri 408,
603, 757 Clinton,
61'
Bili 37, 528, 536

Cohen, Arthur R.
322 Columbine
katliam 674, 734736, 739 Connolly,
Cyril 608
Cosmopoitan 79, 455
Cotton, Ronald
921-922, 948
Crocker, Charles
662, 750, 779, 791
Cureg, Edgardo
163
abay mazur
gsterme 318-319,
348-349 aresizlik,
tanm 866, 875-876,
878, 896 atmalar
422, 504, 539-540,
798 ekici
insanlarla ilgili
varsaymlar 20
ekicilik, aynca bkz.
Kiiler aras ekim,
Fiziksel ekicilik
182, 198, 399, 451452, 569-572, 574579, 593, 595-596
ekicilik, bkz
Fiziksel ekicilik
evre sorunlan 21,
820-821, 850 in
79, 117, 158,198200, 218-221, 223,
232, 238, 271,
284, 393-394, 396397, 478, 504, 525,
543, 546, 563, 585590, 643, 790-792,
843, 862, 910, 928
ocuklar 48, 60, 63,
81-82, 86, 114-115,
118,167,187, 220,
62
242, 247, 266-268,

296,
330-332,
389-390,
401,
413, 501, 509,
638,686,
693,
695,
700-706,
715- 716, 729731, 733, 738,
740,
748-749,
756,
760-763,
791, 797, 801,
803, 806- 810,
812, 828, 850,
930 zmleyici
dnme
tarz
158,174, 218
D
Dalai Lama 645
DasTath, Michael
163 Davalar, aynca
bkz. Jriler, Hukuk
903,
905, 933-935,
952 Davran
kontrol, alglanan
395, 397-398
Davranlk 48,
58, 74
Deerlendirmeye
bal duygu
kuramlar 277, 294
Dei toku
ilikileri 609, 659610 Deney yntemi
853 Depolama 908909, 914, 918, 949
Deutsch ve Drauss
kamyonculuk
oyunu 545, 547-548
D geerlilik 69,
96,100,115-117, 274
D-grup
homojenlii 765,
813-814, 816 Dgruplar 668, 790
Dsal gdlenme
264, 266, 293 Dsal
mazeret 321-323,
330, 333-334, 348349, 367, 410 Dsal
ykleme 179, 202204, 207, 221, 227,
229, 235-236 Diallo,
Amadou 22, 121124, 131, 152, 163,
171, 174 Dickens,
Charles 288, 424,
490, 781 Din ve
toplum yanls
davran 21, 621,
641, 668
Dinsel ifade ve
tinsellik, ve benlie
odaklanma 252
Diyaframlar 86-87
DNA verileri 937,
945-946 Doal
seim 106, 115, 623626 Doum kontrol
yntemleri ve cinsel
yolla bulaan
hastalklar (CYBH)
almas 86-87, 396
Dokunma 73,182,
235, 722 Domuzlar
krfezi igali 524
Dost tecavz 711
Dosta sevgi 584585, 618-619
Douglas, George
Norman 87,398,706,
709
Dryden, John 519
Duke, David 288289, 298 Duke,

James Buchanat
354 Duygular 51,
185, 187-189, 247,
262, 292, 359, 364,
380-382, 411-412,
414,
444445,
490, 587, 596, 600,
626, 636, 713-714,
722-723, 727-728,
731, 763, 799, 858,
864
Drtler,
biyolojik 61, 67
Dmanca
saldrganlk
676,
736 Dk fiyat
bime 311-312, 350
Dnen
Adam,
(Rodin)
123-124
Dnme,
ayrca
bkz. Sosyal bili
E
Edimsel koullama
360-361, 410
Edinme
66,108,122,197, 201,
294, 490, 582, 674,
734, 777, 848-849,
908-910 Eichmann,
Adolf 475 Eliot,
George (Mary Ann
Evan Cross) 136,
662
Emerson, Ralph
Waldo 183,185,
522, 532 Empati 21,
182-183, 235, 621,
630-637, 642, 664-
665, 667, 669, 673,

714, 731- 733, 736,
739, 741, 786, 809811 Empatizgecilik hipotezi
631, 635, 637,
642, 667, 669
Engellenme ve
saldrganlk 673,
693, 738 Epinefrin
270, 272-273,883 Eposta 194-195, 434,
550, 660 Erasmus
721
Ergenler 391, 401,
437, 468, 687,
699- 700, 702,
740
Eriilebilirlik
131-132,
148,
167,
394-395
Erkekler, aynca
bkz.
Cinsiyet
farkllklar 69,
73, 79-80, 95,
119-120,
137,
176,
247-248,
250,
275-276,
292, 294, 296,
298, 355, 408,
455-458,
492,
504-505,
514,
536-537,
552,
554,
565-566,
570,
578-579,
591-595,
599,
603, 616, 620,
638-640, 678680, 683, 685-688,
707- 708, 713, 737,
753, 755, 757, 773,
63'
783-784, 798-799,
802, 815, 883, 885,
891, 898-899 Eros
677
E
s
k
i
m
o
l
a
r
4
6
1
,
4
6
4
E
s
q
u
i
r
e
4
5
6
Esrar 323, 375, 390,
400-401, 407 E
bulmak 592, 596 E
seimi 593, 596
Ecinseller 776,
793, 815 Eitlik
kuram 582, 595,
608, 618, 620 Etik

aratrma 69, 109,
115, 118 Etki
yanll 305
Etkileimsel
derler 533 Etnik
temizlik 798
Etnografya 76-77,
113, 118 Evlilik 54,
203, 270, 359, 457,
557-559, 566, 593,
598, 608, 611 Evrim
kuram 105-106,
623, 625-626,
667, 669, 816
Evrim psikolojisi
106,591,618,621,623
- 624, 627, 667
Evsizler 395, 520,
665
F
F
e
l
a
k
e
t
l
e
r
3
4
1
F
e
l
s
e
f
e
3
8
,
1
5
9
Festinger, Leon 24,
52, 55, 71, 74, 77,
280, 301, 321-322,
341, 447, 560-562
FestingerCarlsmith
paradigmas 322
Feynman, Richard
733 Fiziksel
ekicilik, aynca bkz.
ekim 198, 452,
569, 576-579, 593,
595-596, 617 Fonda,
Henry 180, 418-419,
482, 578- 579, 939940 Fonksiyonel
manyetik rezonans
grntleme
(FMRG) 107108,182, 219, 443
Fore halk 186
Formel ayrmclk
759
Franklin,
Benjamin 84, 334337, 349, 433, 594,
759, 909 Friends
(Televizyon dizisi)
Fromm
, Erich
580
Fulbrig
ht,
Willia
m J.
546
Fuller,
Thoma
s 162,
420-421
G
Gaddarlklar 340
Gandhi, Mohandas
422 Gazeteciler 37,
65,165, 221, 785
Geerlilik 92, 9596, 100, 115-117,
274 Gemi gr
yanll 71 Geliim
zihniyeti 271, 278279, 295 Geneen,
Harold 538
Genellenebilirlik
96
Genler
357,391,401,437,
468, 621, 623, 628,
667,687, 699-700,
702, 740 Genovese,
Kitty 70, 74-75, 89,
91, 96, 113, 117,
649-651, 656-657,
660, 662 Gereki
atma kuram
743, 789, 813- 815
Gerekletirme
tasardan 842, 852
Geri alma 156, 908,
918, 949 Geri
dnm 21, 840843, 852-853
64
Getalt psikolojisi
50 Gibbs, Jack 735,
947 Gide, Andre
759 Gilbert, Daniel
305 Gilbert, W. S.
224 Gilman,
Charlotte Perkins
468 Gizli cinsiyet
ayrmcl 743,
799,814 Glammr
455 Glick, Jeremy
622, 799 Goddard,
Donald 706
Goebbels, Joseph
466-467 Goldberg,
Philip 219-220,
748-749, 874- 875
G
o
r
b
a
o
v
,
M
i
k
h
a
i
l
5
4
4
G
o
r
e
,
A
l
4
0
3
4
0
4
,
4
0
6
Gnlllk 72,
232 Greve bal
dller 268 Grg
tan ifadesi 924
Grg tan
tehisi 923 Grsel
bak as, bkz.
Algsal belirginlik
214, 938 Gsterim
kurallar 189-190,
235 Gz temas ve
balana 190-191,
196, 448, 760
Gzlem yntemi
69, 72, 76-78,
80, 113- 114
Gzlemciler aras
gvenirlik 118
Graham, Gary 21,
361, 836, 946 Grup
atmas kuram
791 Grup
dncesi 495,
523-529, 551-552,
555
Grup kutuplamas
495, 529-531,
552,
555
Grup sargml
505, 523, 526527, 552, 554
Grup sreleri 20,
31, 933, 948-949
Gdlenme,
isel/dsal 57, 176,
264, 266, 268, 271,
293, 371, 400, 411,
601 Gdler 52,
61, 66-67, 302, 446,
621- 623, 626, 632,
664, 667 Gnah
keisi kuram 792
Gvenli balanma
tarz 596, 635
Gzellik
standartlan 571
H
Hale-Bopp
Kuyrukluyldz
37, 299-300
Hamm, Mia 240241, 278-279
Harris, David 903905
Harris, Eric 673,
734
Ha talannzdan
ders almak
299,341, 349
Hataszlk 907, 922
Hattou shin gzellii
452
Hevesler 449
Hinde, Robert
121-122, 164,
170, 174, 209,
340,342,365,420
-421,451, 495,
6 5516, 523, 536, 592,

E L L I621,
O T A673-674,
RONSON
- T M Osel
T H Y mazeret
D . V / 1 L321
SON
- Rykleme
O B I N M .202,
A K E212,
RT
720,
sel
785, 857, 917, 939 Hipotezler 23, 39, 69,
876 ki adml ykleme sreci 216-217,
72, 74-77, 99, 107, 109,113,115,165, 234,
236- 237
260,450, 483, 661, 692, 791, 822, 935
ki etmenli duygu kuram 269-270, 272,
Hiroima, Japonya 723 Hitchcock, Alfred
294
702 Htler, Adolf 50, 466-468, 475, 781,
kilemler, sosyal; bkz. Sosyal kilemler
794 Hobbes, Thomas 628, 676-677
495, 539, 553 kiyzll uyarma 348
Holiday, Billie 579 Holmes, Olive
ikiyzllk paradigmas 325, 350 kna
Wendell Jr. 768 Homeros 390
332, 353, 368-371, 387, 392, 410- 412, 531,
Homojen gruplar 524, 552-553, 765-766
921 knaya ynelik iletiim ve tutum
Hong Kong 234, 238, 461, 463, 543, 588
deiimi
Hormonlar 107, 115, 685-686, 883
369, 380 knaya ynelik mesajlar 368,
Huckleberry Finn'in Maceralar 459 Hukuk
410 lletiim(ler), aynca bkz Szel
22, 64, 69,141,169, 518-519, 712, 715, 717,
olmayan iletiim 179, 182, 189, 193-194,
785, 802, 812,822,827, 903235, 353, 367-368, 377, 411, 553, 729, 831
906, 925, 934, 940, 946-948,950-951
ilgiler ve arkadalk kur tepkisi 883-884,
Hseyin, Saddam 344, 724
898
ilikiler, aynca bkz. Kiiler aras etkileim
I
596,605,608, 614,618, 621,659,668, 844
Ingram, Paul 930-931 Irak
ilikisel
karlkl bamllk 246-248,
Sava 20, 366, 496 Irk
250,
294,
298,497, 743, 803, 807,814,
ayrmcl 800-801, 805
816,827
rk ayrm 306, 801
ngiltere 146, 438, 463-464, 559, 574,
Irk, aynca bkz. Afrika kkenli Amerikal589, 646, 699, 718, 787, 798, 864, 933
lar 102, 126, 285-286, 306, 571, 663,
insan dn, 121, 168,174 insan
743, 747,753, 771,794, 797,800-801,
gdleri 27, 51, 66 lem kayb 519-520,
805, 863, 912 Irklk, aynca bkz.
552 ilevsel uzaklk 561 tiraflar 903, 936,
Ayrmclk, Kurumsallam n yarg
950 yilik, aynca bkz. Salk 610, 645
285-286, 794, 797, 863 lroquois 682iyimserlik 855, 880, 898 izlenim ynetimi
683, 737
239, 259, 289, 292, 295^
1
I-d denetim oda 866
e bak 239, 246, 250-251, 257, 259, 294
-grup 640, 671, 763, 765-766, 813
I-grup yanll 763, 765, 813
gdler 621, 623, 667
sel gdlenme 264, 266, 268
271, 293,341, 438, 452, 461,463,574,
723-724 Jefferson, Tomas 726 Jestler
j
1
'3
James, V/illiam 143, 241, 246, 767 -|||

Japonya 158-159, 161, 175, 188, 19<||
218, 222-223, 232-233, 242-243, 2f|l
182-184, 191, 193, 235 Jobs, Steve 534535 Johnson, Lyndon 53, 344 Jones,
66
Rahip Jim 29, 346 Jones, Timothy 433

Jordan, Michael 229, 239, 241, 271, 278279, 298, 438 Jung kavram 587
Jriler 903, 933, 935, 940, 947, 949-950 K
Kabadaylk 330 Kabul snamas 29, 5557 Kabul, zel 426-427, 439, 442, 465,
490, 493
Kadmlar, aynca bkz Cinsiyete bal farkllklar 20, 73, 79, 86-87, 119-120, 138,
168, 176, 190, 193, 231, 233, 246-248,
292, 294, 296, 309, 256, 343, 408-409,
450-456, 487, 504-505, 514, 536-538,
553-554, 557-558, 569-570, 576, 579,
591595, 603, 608, 615-616, 618,
620, 638-640, 675, 685-688, 713, 737,
740,
749, 755-756, 777, 783-784, 799, 802,
868, 883-886, 891, 898-899, 919 Kalc
ykleme 876 Kamu mallan ikilemi 544
Kamusal boyun eme 426, 439,442, 465,
468, 491, 493-494 Kamyonculuk oyunu
almalar 548 Kanada 44, 232, 378, 404,
463-464, 577- 578, 589, 646, 698, 719, 772,
880, 941 Kant, Immanuel 258 Karar
sonras eliki 308, 350 Karar verme 41,
124, 185, 218, 235, 256,
308,312,314,316,330,349,394-395, 436,
440, 445,484, 506, 518-519,523524, 528-529, 551, 554, 615, 625, 627,
656-657, 766, 822, 856, 869, 887, 900, 905,
933-934, 940, 947, 949, 951 Karma
duygular 189, 235 Kar tutumu
savunma 410 Karlkl baml benlik
gr 244,246, 294, 640
Karlkl bamllk 246-248, 250, 294,
298, 497, 743, 803-804, 807, 814,816,
827
Karlkl holanma 557, 568-569, 575,
617 Karlkllk normu 625, 627, 669
Katarsis ve saldrganlk 673, 718, 739

Kaygl/ikircikli balanma tarz 597
Kayp mektup teknii 661 Kaynak izleme
916-918, 949 Kendi rk yanll 912-913,
949 Kendine hizmet eden yklemeler
179, 227-231, 236-237 Kendini
dorulayan kehanet 60, 136, 138143,173,176, 568, 578,670, 787- 789,875
Kendini dzenleyici kaynak modeli 287
Kendini engelleme 290 Kendini ifade
185, 463, 505, 675 Kendini ikna 64, 338
Kendini mazur gsterme 19, 55, 57, 243,
319, 332, 340, 345, 348-349,484,494,
724, 726 Kennedy, John F. 289, 291, 523
Kennedy, Robert 524 Kentsel uyaran
yklemesi hipotezi 646- 647, 668
Kessinger, T om 917-918 King, Martin
Luther Jr. 534, 729-730 Kipling,
Rudyard 513, 517 Kiiler aras
ayrmclk 759-760 Kiiler aras ekim,
aynca bkz. ekim, Fiziksel ekim 20, 106,
557, 579, 583, 617
Kiilik, liderlik ve 533
Kitle imha silahlan 344-345 Kitlesel
ruhsal hastalk 432, 435, 491-492 Klasik
koullama 359-360, 410 Klebold, Dylan
673-674, 734-735 Kod zme 185-186,
193, 235 Koffka, Kurt 50 Kohler,
Wolfgang 50
Kolaylatrma, sosyal 495, 506-514, 552,
554
Kontroll dnme 123, 162, 164-165,
168, 171, 174-175 Kontroll sosyal bili
121, 164, 174 Kore 218, 233, 577-578
Korelasyon katsays 81-82 Korelasyon
yntemi 69, 72, 76, 81-83,85- 86,114
Koresh, David 36, 246 Korku yaratan
iletiimler 411 Korsakov sendromu 128
Kovaryasyon modeli 179, 204, 207-208,
235, 237 Ktmserlik 876, 879 Kritik
Olay Stres Raporu 824-825 Kriz
SOSYAL PSKOLOJ - SIM NDEKS
durumlar, ve bilgilendirici sosyal etki

434
Ku Klux Klan 289, 515, 764 Kundera,
Milan 301 Kurban sulama 46, 786, 815
Kurbanlar 122, 141, 422, 724, 732
Kurumsallam cinsiyet ayrancl 794795, 814 Kurumsallam rklk 794,
814 Kuzey Kore 525 Kba fze krizi 527
Kltrel antropoloji 76 Kltrel
belirleyicileri, emalarn 156 Kltrel
farkllklar 18-20, 22, 121, 156, 174, 237,
242-243, 294, 618, 687 Kltrel
stereotipler 353, 407, 412 Kltrler aras
aratrma 18, 104-105, 115, 118
Kltrler aras almalar, saldrganlk
zerine 104, 217 Kresel snma 692,
817-819, 821, 851 Krtaj 167-168, 357,
359, 457 Ladies Home Joumal 450, 452
L
Lambert, Gerald 402 Landers, Ann 205,
225 Landon, Alf 84 Lasorda, Tomy 228
Latin Amerika kkenli Amerikallar 781
Lawrence, D. H. 602, 756
le Carre, John 201
Lebensraum 466
Lee, Harper 516, 935

Lepa halk 682
Leviathan (Hobbes) 676
Lewin, Kurt 50,52,103,105,693,822-823
Liderlik 20, 37,301, 495, 532-538, 553
Lincoln, Abraham 345, 632, 636
M
Machiavelli, Niccolo 447, 532 Maclean,
Norman 132, 273 Malthus, Thomas 820
Mantkszlk 767
Marshall, Thurgood 743-744, 748
Martin, Billy 228 Marx, Kari 507, 785,
889 Maxim 456
McCarthy, Mary 197, 431, 700
McNamara, Robert 53, 344 McVeigh,

Timothy 916-918 Mead, Margaret 802
Meme kanseri 868, 885 Men's Fitness 456
Mens Health 456
Mevcut sezgisel kestirme yol 145-149,

173,177
67
68
Milgram deneyleri 477-478, 482, 484

Minimal gruplar 764 Mitolojisi,
Amerikan 421 Mobro 4000 mavnas 819
Modem rklk 797, 814 Molson, Lord
783 Mondale, Walter 85 Monroe,
Marilyn 451, 453, 489 Montaigne 925
Morrison, Toni 589, 747 Mutluluk 186187, 219, 275, 316, 362, 817, 843-844, 847848, 852, 854 Mnsterberg, Hugo 922
Mterek ilikiler 609-611, 618-619, 659,
668
My Lai katliam (Vietnam) 422, 474, 516
N
Nabokov, Vladimir 223 Nagazaki,
Japonya 723 Naif gerekilik 34
Naruhito, Japon prens 242-243 Nazi
rejimi 466, 475, 781, 794 Nedensel
kuramlar 258, 260 Nepal 557-558
Nietzsche, Friedrich 252 Nihai ykleme
hatas 670, 815-816 Nisbett, Richard 2425, 36, 49, 59, 84, 104,119,144,152,158159,169,170172, 211-212, 217-218, 222-226, 230,
244, 258-260, 558, 683-684, 772, 841,
920
Nixon, Richard M. 344, 525 Norepinefrin
739,883 Normatif sosyal etki 417, 439440, 443,
445446, 448-449, 454-455, 457458, 460-462, 463-465, 478, 490-494
Normatif uyma 444, 455, 460, 462, 466,
472, 670, 794-796, 814 Norve 461, 716,
736 Nfus artm frenleme 821
Oklahoma City bombalamas 916

Olaslk dzeyi (p deeri) 94, 118 Oliver
Tvvist (Dickens) 781 Olumsuz duygular
364, 414, 444-445 723, 728, 763, 864
Olumsuz olaylan aklamak 855, 875, 898

On ki Kzgn Adam (film) 940 Onur
kltr 683-684 Onwueme, Tess 463
Orestes 571
Ortak mlkiyet ikilemi 544, 555, 829, 851
Ortaklaac kltrler 190, 220-224, 232233, 236, 238, 463, 491, 558-559, 589,
682, 888, 899 Ortaklk Oyunu, Borsa
Oyunu karlatrmas 46-47, 543 Ortaya
karlm anlar 949 Otokinetik etki 425426, 428 Otomatik dnme 121, 123125, 135, 140, 143, 152, 156-157, 160, 163165, 168, 171-173, 176, 364 Otorite, bkz.
Otoriteye itaat 22, 73, 108, 417, 419-420,
474, 477-480, 482-485, 488, 492, 494
Otoriteye itaat 22,474,483-484,494, 664
Owada, Masako 22, 242-243
O
fke, aynca bkz. Saldrganlk 183, 186187, 194, 218-219, 237, 269-270, 272273,327-328,342,362,442,518,
524,
554, 599, 614, 673, 676, 682, 687, 694695, 697-698, 700, 710, 713, 718- 720,
722, 726-732, 735, 738-741, 743,
750, 772, 814, 838 renilmi
aresizlik 875-878, 898 ldren cazibe
613, 618 lm cezas 307, 357, 359 lm
igds (Thanatos) 677
ngr 39, 44, 46, 67, 72, 74, 76, 111,
194,197, 234, 276, 286,306,308,310,
315-316,319, 324, 351, 365,397,459,
510,592,602, 607,635,717, 728,799,
821, 842, 872 nyargnn Doas
(Allport) 767, 802 n yargy mazur
gsterme-bastrma modeli 775
nk arm testi (T) 364 rtk
kiilik kurandan 197-201, 235, 237 rtk
tutumlar 19, 353, 363-365, 410 zel
kabul 426-427, 439, 442, 465, 490 zgeci
kiilik 638,667,671 zgecilik 621, 623,

625-627 , 629-632, 634-635, 637-638, 642,
667, 669 znel normlar 397
z yeterlik 855, 873-875, 882, 890, 892894, 897-898, 900-901
P
P deeri (olaslk dzeyi) 94,118
Pakistan 559, 589
Parks, Rosa 23, 208-210, 543
Patmore, Coventry 375
Patricia, linville 424, 769, 772, 775, 878
Pazarlk 145, 350, 495, 548, 553
Pearl Harbor 525, 724
Pigmeler 682
Planl davran kuram 395-396, 412, 894
Plant, The (King) 539 Poligraf 926-927,
933, 947, 952 Poole, Bobby 857, 921
Pope, Alexander 455-456, 934 Pornografi
23, 69-70, 78, 80, 87, 89, 95- 96, 102, 673,
711-714, 738 Porteus, Beilby 584
Postman, Leo 912 Powell, Adam Clayton
465 Powell, Colin 528
Pozitif psikoloji ve toplum yanls davran 621, 663, 669
Prezervatif kullanm ve gvenli cinsellik
892-894, 901 Propagandann gc 417,
466 Protesto, iddet iermeyen 35, 422,
479 Psikolojik bilgilendirmeanlamlandiTma 824-826
Psikolojik gerekilik 97-98, 115, 117
R
Rahatszlk 108, 111-112, 301-302, 304,
325, 347-348, 445,486,492, 610, 629, 653,
695, 727-728, 750, 769, 864, 891 Randell,
Michael 904 Rastgele seim 83-84
Rasyonel davran / davranlan
rasyonelletirme 299, 306, 347 Reagan,
Ronald 85, 344, 544 Reed, Walter 152
Reklamclk, aynca bkz Alt algsal reklamlar 354,402-403, 410 Renojanet 37,
439, 466, 470-471, 831 Rescorla, Rick
622, 638 Richter, John Paul 103, 646
Robinson, Smokey 358 Rochefoucauld,
Francois de La 293, 359, 397, 581, 629,
762 Roller, Sosyal 126, 500, 502-503, 552
Romantik sevgi 589-590 Roosevelt,
Eleanor 297, 686, 807 Roosevelt,
Franklin Delano 84 Roosevelt, Teddy 545
Ross, Lee 34, 46 Rousseau, jean-Jacques
676-677 Russell, Bili 228, 270, 277, 575,
584, 719720, 830 Rusk,
Dean 524 Ruskin,
John 512 Russo,
Richard 284 Ryan,
Leo 29 Ryan,
George 945
S
Sabit zihniyet 271, 278-279, 294-295
Sadakatsizlik 592
Sadece maruz kalmann etkisi 562, 617
Salamlk 855, 858-859, 898 Salk 21,
59-60, 63-64, 103, 108, 113, 120,168,
286,288-289, 291, 304,356,
362,401,421,433,450, 573,575,587,
592594, 604, 664, 674, 688, 727,
822, 855-856, 858, 860, 863, 868, 871-873,
880-882, 886, 889-892, 894-896, 899901,914 Saha deneyleri 705 Saldrgan
uyanc 697 Saldrganlk 21, 23, 43-44, 64,
70-71, 77- 78, 80-81, 85, 87, 96, 102, 106,
108, 114,191,488, 623,673, 675-677, 679,
681-700, 702, 704-706, 711, 714, 717- 723,
725, 729, 733, 736-741, 753, 781, 790, 793,
814, 946 Savunmac yklemeler 230, 236
Schlesinger, Arthur 524 Sedat, Enver 549
Seme kilemleri Anketi (SA) 531
Senaryolar 194, 709-711 Serotonin 604,
684-685, 737, 739 Sevgi, aynca bkz.
69
70
Balanma tarzlan; ekicilik; Yakm

ilikiler; Uzun sreli ilikiler 20, 25, 29,
39, 46, 61, 123, 166, 179, 225, 264,
297,308,359,362,438, 447, 459, 557, 560,
568, 580, 582, 584- 586, 588-591, 596,
599-600, 616- 620, 624, 746, 776, 812, 861,
885 Sevgiye evrimsel yaklam 591
Seyirci kalma etkisi 621, 649, 652, 662,
668, 670
Seyirci mdahalesi 650, 659, 663, 822
Shakespeare, Willian 169, 247, 538, 584,
593, 781, 846 Sigara 63, 252, 287, 302305, 327, 354- 356, 367-368, 377-379, 385,
389-393,
400,404-405, 408, 410, 413,421,873875, 881, 891-892, 895, 897 Sigara
ime 302-305, 327, 355, 378-379, 385,
391-393,413,873,891 Silahlar, saldrgan
uyanc olarak 126, 128, 698 Simpson, O.
J. 745 Simpson, Wallis 451 Sitvvell,
Dame Edith 255 Snow, C. P. 481
Sohbet odalan ve bireyselliin yok olmas
658, 666, 735 Sorumluluun dalmas
75, 656, 658, 664, 671
Sosyal alg 19, 23, 51, 61, 181, 196, 202,
204, 908, 910 Sosyal aylaklk 495, 511515, 552, 554 Sosyal bili yaklam 27,
58, 61, 66 Sosyal bili, aynca bkz. Ykleme
yanhlk- lan 22, 27, 58-59, 61, 66, 68, 121123, 144-145, 156, 160, 164, 171, 173-174,
743, 752, 762, 770, 795, 813, 905 Sosyal
evre 32, 42, 45, 65-66, 878 Sosyal
davran 34, 37, 40, 44, 49, 58-59, 62, 6465, 71-72, 76-77, 81, 83, 85, 103, 106108,113-115, 217, 353, 407, 412,444,
534,591,623,631,701, 738, 745, 800, 816
Sosyal dei toku 58, 557, 579-580, 582,
605, 612, 617-618, 621, 628-629, 631, 634636, 637, 667, 669 Sosyal dei toku
kuram 58, 579-580, 582, 605, 612, 617,
628-629, 637, 667 Sosyal destek 21-22,
639, 855, 885-888, 890, 899
Sosyal durum 42,48,50,64, 66, 211,426,

557, 566, 667, 681, 692, 738 Sosyal
dnya ile ilgili beklentiler 123, 126,
134,156-157,172-173 Sosyal etki 27,3031,35,38,40,44-45,62, 65-68, 71, 98-99,
103, 112-113, 142, 188,193, 235, 294,
410,417,420,422-
71
424, 426, 428-432, 434-436, 438-440,

442-443, 445-446, 448-449, 453-455, 457463-468, 468, 470-471, 474-476, 481-482,
490-494, 502, 566, 578, 654, 663-664, 681,
822-823, 851, 892, 933 Sosyal etki kuram
457-459, 462, 491-493 Sosyal gruplarda
etki 20, 495 Sosyal ikilemler 835 Sosyal
karlatrma kuram 280, 295 Sosyal
kolaylatrma 495, 506-508, 510- 514,
552, 554 Sosyal normlar 47, 427-428, 437,
472, 497-500, 796, 804-805 Sosyal
renme kuram 701, 738 Sosyal
psikologun temel ikilemi 100, 116 Sosyal
roller 126, 500, 502, 503, 552 Sosyal
sorunlar 21, 64 Sosyal uyumlama 284,
296 Sosyal Yeniden Uyum
Deerlendirme lei 860, 864 Sosyal
Yorumlama Grevi (SYT) video kayd
27, 32, 65 Sosyoloji ile sosyal psikolojinin
karlatrlmas 43
Szel olmayan davran 179, 181, 189,
193, 196, 200-201, 235 Szel olmayan
iletiim 19, 182-185, 191, 193, 196, 235
Spencer, Herbert 626, 783 Spesifik
tutumlar, davran ngren 396- 397
Spinoza, Benedict
39 Steely, Mel 265
Stereotip inanlarn deitirilmesi 757,
779, 782 Stereotip tehdidi 782-785, 816
Stereotipler 126, 353, 407, 412, 577, 743,
747, 751-752, 754, 762, 768-769, 774- 775,
777, 780, 782, 800, 809, 813
Stereotipletirme 51, 365, 745-746, 752755,761,775,788,790,798,802,804, 808,
816, 822, 827-828
Stevenson, Adlai 527 Stevvart, Porter
523, 749 Stress 825
Su tasarrufu 831, 835, 838-839, 843, 852
Su oranlan 170, 178, 725, 941-942, 947
Suetonius 638 Survivor (TV program)
180 Swift, Jonathan 382
emalar 82,121,125-126,129,131,156, 173,

197 iddet iermeyen protesto 422 ~
iddet, aynca bkz. Saldrganlk 96, 329,
331,422,476,673-674,685,702,704- 705,
707-709, 710-715, 717, 726, 738, 740
Taita halk 585

Taklit ve saldrganlk 673, 699, 738
Taliban 104 Taramalar 69, 82,114
Tayland, sevgi ilkilen 589, 643 Tecavz
70, 87, 95, 121,, 230-231, 422J 516, 711713,715v387, :861,B89,92% 936-937
Tekrarlamalar 100-101 Temas hipotezi
743, 800-802, 814, 827 Temel aratrma
45, 69,-102-103, 115| 493, 781,822-823Temel oran bilesi, 150^1 J5r Temel
ykleme a.tasu 45^> ÎJ- 223, 780782* 813
g
Termal grntleme 927 ' *
Terristler
163^^410622,638
Testosteron;
Thanatos 677 THin Bitte*
Thomas,?
m
72
Venedik Taciri, The (Shakespeare)781
Thompson, Jennifer 921 Thoreau, Henry

David 50, 799-800 Tolstoy, Leo 335, 337,
345 Toplum yanls davran 20-22, 621624, 627-630, 634, 636-639, 641-642, 648,
659-663, 665, 667-671, 709 Trafik fkesi
729, 731-732 Travma Sonras Stres
Bozukluu (TSSB) 824-826
Travma yaratan olaylar 727, 824, 889
Truman, Harry S. 525 Tutarllk bilgisi
207-208 Tutkulu sevgi 584-587, 600, 618619 Tutuklu ikilemi (oyun) 541-543, 553
Tutum eriilebilirlii 394, 412 Tutumlar,
aynca bkz knaya ynelik mesajlar 19,
314, 322, 353, 356-361, 363- 366, 382-383,
393-397, 398, 410-412, 485,565, 750, 752,
757, 760, 779, 786, 789, 791, 794-795, 836
Tutumu deitirme 382 Tutumun
alanmas 353, 387, 411 Ttn kullanm
891, 899 TVde iddet 703, 705, 708, 710
Twain, Mark 359, 420-421, 444, 459
Twiggy 451
U-
Ustinov, Peter Sir 559 Usul adaleti 903,
946-948, 950, 952 Utanma 19, 735, 763
Uyarlma 269-270, 274, 277-278, 327328, 511, 618-619, 708, 917 Uyarma,
ikiyzll 325 Uygulamal aratrma
102-103, 115, 118, 817, 823, 828, 851
Uyuma yanll, aynca bkz. Temel ykleme hatas 19, 23,179, 208, 210-212, 214217, 220-224, 236-237 Uzlama 31, 34, 36,
62, 461, 495, 543,
, 548-551, 553, 948
Uzmanlar 77, 380, 433, 435-436, 496, 941
Uzun sreli ilikiler 597, 608, 618, 640,
664, 668 reme baars 591-592, 618
rn yerletirme 388-390, 400, 410-411
V-W
Vicary, James 403

Vietnam Sava 53, 337, 344, 422, 435,
488, 516, 525 Wallace, George 796-797
Warhol, Andy 198 Wamer, Charles
Dudley 388, 632 Warren, Earl 748
Watergate skandali 525 Welles, Orson
26, 431 Wertheimer, Max 50 Wik,
William 622, 638 Wilde, Oscar 283, 569
Wilder, Thomton 282, 431, 776 Wilkins,
Richard 162-163 Wilson, E. O. 625
Wilson, McLandburgh 882 Wilson, Tim
25-26, 84, 258-261, 305, 878 Wood,
Robert 903 Wozniak, Stephen 534
Y
Yadsma ve AIDS 64, 325 Yahudi
kartl 467, 781, 793 Yahudi soykrm
49, 466-468, 475, 477 Yahudiler ve
Yahudi soykrm 49, 466- 468, 475, 477
Yakn ilikiler 204, 247, 560, 584, 587,
590, 597, 604-606, 608-609, 619, 688
Yakm ilikiler, aynca bkz. Kiiler aras ekim 204, 247, 560, 584, 587,590, 597, 604606, 608-609, 619, 688 Yaknlk etkisi
557, 560, 562-563, 617
Yale Tutum Deiimi yaklam 368-369,
411
Yanlsamal korelasyon 777-800, 815-816
Yanllk(lar) 19, 128,'179, 208, 227, 231232, 236, 238, 743, 780, 800,813, 906, 937,
949
Yanl uyanlmlk yklemesi 274-275,
296 Yapboz snf 670, 743, 807, 809-810
Yardm davran, aynca bkz. Seyirci mdahalesi, Toplum yanls davranlar 92,
100-102, 105 Yatknla ykleme 780,
786-787 Yatknla/duruma bal
aklamalar 780 Yeme bozukluklan, ve
uyma basklan 409, 452, 454, 931 Yeme,
am 252, 454-455 Yeni Zelanda 215, 232,
688, 857 Yeniden yaplandmc bellek 915,

949 Yerlere p atma 468-472, 832-834,
851 Yetersiz ceza 329-330, 349 Yetersiz
mazur gsterme psikolojisi 299,
320, 348 Ykc
ilikiler 608
Yorumlar 33-34, 66, 193, 205, 229, 398,
420, 432, 447, 517-518, 567, 691, 808,
815, 900
Yntembilim 23-24, 169, 177
Yuan 588
Yukan doru sosyal karlatrma 283,

295-296
Ykleme sreci, aynca bkz- Yklemeler
179,202, 205,208,216-217,230,235- 237
Ykleme yanlkklan 19, 179, 231, 236,
743, 780, 800, 813 Yklemeler 179, 203205, 208, 210, 212, 221-231, 233-237, 277,
780, 782, 813,
876, 878, 897-898 Yksek kontroll
alma durumlan 405 Yz ifadeleri 180187,189-190, 218-219, 236-237, 578 Z
Zelmanowitz, Abe 622, 629, 638 Zihinsel
gevi getirme 165 Zihinsel kestirme
yollar 144-145, 152,
173, 380-381 Zihinsel stratejiler ve
ksayollar 121, 143, 173
Zihniyet 271, 278-279, 293-295, 757, 769
Zimbabwe, adil dnya inanc lei
puanlan 234, 462-463
73
74
Psikolojiye Giri Rod Plotnik

Kitabn kapan aar ama2, daha nce grdnz Psikolojiye Giri kitaplarna hi
benzemediini fark edeceksiniz. Dikkat ekici ve
elendirici grsel malzemeler eliinde, psikolojinin
PSIKOLOJI7E
temel kavramlan ve en gncel aratrma sonulan ok
..Sin?
sayda rnek vererek aklanyor. Bilgilerin sindirilebilir
blmler hlinde ele alnmas, konuyu anlamay ve
renmeyi
kolaylatryor.
Modem Psikoloji Tarihi Duane P. Schultz-Sydney S/en Schultz

Dnyann eidi niversitelerinde Psikoloji Tarihi yksek eitiminde en ok tercih
edilen ders kitab olarak kullanlmaktadr. Psikolojideki dnce ekolleri tarihsel
sreleri iinde verilirken bu ekollerin birbirleriyle etkileimi ve eitli dnemlerin
toplumsal ve entelektel atmosferi iinde geliimi de ortaya konulmutur.
Psikolojik Danma Becerileri

Gerard Egan
Modelde danan-danman etkileimine, dananlarn sorun ynetme ve frsat gelitirme becerilerinin gelitirilmesine vurgu yaplyor. Model, danman karsnda
edilgen bir danan roln reddediyor ve danmanla, danann sakl potansiyelini
ortaya karma grevi veriyor.
Psikoterapistler, psikolojik danmanlar, retmenler, yneticiler, din adamlar, hatta
anne babalar, evrelerindeki sorunlu kiilere yardm ederken bu modeli uygulayarak
byk mesafeler katedebilecekler.
APA Publication Manual

Amerikan Psikoloji Demei Yaym Klavuzu
Bu eser, gnmzde psikoloji, psikolojik danma, sosyal hizmet
ve
Yaym
eitim programlarnda en ok kullanlan kaynak kitap
niteliindedir. Belli bal psikoterapi sistemlerini renmek ve Klavuzu
birbirleriyle karlatrarak terapi uygulmalannda bu sistemlerden en iyi ekilde istifade
etmek iin bu kitaba bavurabilirsiniz. Her bir psikoterapi, kumcusu ya da en mehur
uygulaycsnn azndan tantlyor. Psikoterapi sisteminin temel prensipleri ak ve
net bir dille, dier sistemlerle karlatrlarak anlatlyor.
SOSYAL PSKOLOJ - KONU NDEKS
KTPHANENZDEK'
ON t: iVt Li, E KS1KL E Ri K E E ED t N
Kiilik Jerry M. Burger

Kusursuz bir Trkgeyle evrilmi bu eser, klasik kuramlarn aratrmay tctilcleciigini, aratrma bulgularnn da genelde kuramlarn geliimini ve benimsenmesini
biimlendirdiini gsterecek ekilde tasarlanmtr. Kitaptaki yedi aratrma blmnde, yimi ak aratrma programna yer verilmitir. Kuramsal blmlerin her biri,
bir uygulama, bir de deerlendirme ksm ieriyor.
Kiilik Vaka incelemeleri Donna

Ashcraft
.Kiilik Vaka
incelemeleri
Yaynevimizin ok satan eseri Kijifife; Psikoloji Biliminin nsan Doasna Dair

Sdytedlkleri'ni tamamlayc bir kitap. Her biri gerek hayattan alnm, 32 vaka
incelemesinde salkl insanlarn portreleri iziliyor. Bu hikyelerde kendinizden ve
evrenizdeki insanlardan bir eyler bulacaksnz, insan portreleri; Freud, Skinner,
Rogers vb. kiilik kuramclarnn teorileri nda analiz ediliyor.
Modem Psikoterapiler
Raymond J. Corsini - Danny Wedding
Bu eser, gnmzde psikoloji, psikolojik danma, sosyal hizmet ve eilim programlarnda en ok kullanlan kaynak kitap niteliindedir. Belli bal psikoterapi
sistemlerini renmek ve birbirleriyle karlatrarak terapi uygulmalannda bu
sistemlerden en iyi ekilde istifade etmek iin bu kitaba bavurabilirsiniz. Her bir
psikoterapi, kurucusu ya da en mehur uygulaycsnn azndan tantlyor. Psikoterapi sisteminin temel prensipleri ak vc net bir dille, dier sistemlerle karlatrlarak anlanlyor.
ocuk Geliim Psikolojisi Helen

Bee Denie Boyd
Elinizdeki eser, dnya genelinde en ok okunan ocuk Geliim Psikolojisi kitabdr.

lkemizdeki birok eitim kurumunda da kitabtn orijinalinden faydalanlarak
gelitirilen Helen Bee sistemi, ocuk eitiminde birini uygulanmaktadr. Eseri,
gelitirilmi en yeni basks olan 11. basksndan tercme ederek Trkeye
kazandrmaktan byk bir memnuniyet duyuyoruz. Geliim Psikolojisinin temel
konulann ileyen bu kapsaml almada, doum ncesi geliimden, ergenlik
yllarna kadar geni bir zaman dilimi ele almyor.
75
76

KT PrM A N fi N ! /; Oli K.
ONTMU EKSIKLERI KEYFEDN
Ben Nesli Jean M. Twenge

Kendisi de bir Ben Nesli mensubu olan Dr. Tvvenge.
bugne kadar yaplm en geni apl nesiller aras
aratrmada, 60 yllk bir sre iinde yaam 1.3 milyon
kiiyi mercek altna yatrarak bugnn genlerinin aync
zelliklerini tespit eui. Bulduu ok edici gerekler
arasnda, cinsel davranlarda dramatik farkllklar ile
gelecek gnlerin bu nesil iin nasl olacana dair tartmal
ngrler de var. Tvvenge'nin gerek kiiler hakknda
anlatt esprili olduu kadar artc hikyeler Ben
Neslinin hayallerini, hayal krklklarn ve mcadele
etmesi gereken zorluktan ortaya koyuyor.
Narsisizm lleti
Jean M. Twenge - W. Keith Campbell
lkemizde geni ilgi gren Ben Nesli kitabnn yazan Jean

Tvvenge ve Keith W. Campbelln bu ikinci kitab da
benzer bir ilgiyle karland. Twenge ve Campbell. yeni
kitaplarnda modem toplumlarda sratle yaylan narsisizm
hastaln mercek altna alyor, insan ruhunun fast foodu
diye tanmlanan narsisizm, ksa vadede kiiyi mutlu
ediyormu gibi grnse de er ya da ge depresyona,
toplumsal yozlamaya, hatta kresel ekonomik krizlere neden oluyor. Detayl
istatistiklere, vaka hikyelerine ve gncel kamuoyu aratrmalarna dayanan, uyanc
bir kitap.
Manevi Kriz
Stanislav Grof- Christina Grof
Kitap psikoloji, maneviyat ve psikoz arasndaki balanty;

manevi krizin ne olduunu, ne ekilde karmza ktn;
manevi krizin kii zerindeki etkilerini; manevi aray iindeki
bireylerin karlaaca zorluklan; manevi krizin almas
hususunda zorluk eken bireye ne gibi katklar sunabileceini
vb. ele alyor.
Dokuz Yz Katl nsan

Tasavvuf ve Bentesi (Transpersonal) Psikoloji
Dr. Mustafa Merter

Bau'da eitim grm ve tasavvuf! bilgi birikimi ile deneyimini klinik
almalany- la badatrm bir psikiyatr Dr. Mustafa MerteT. Eserinde Ban
psikoloji biliminin belkemiini oluturan akmlan tasavvufi bir bak asyla
yorumluyor. Psikolojik terapilerde maneviyatn gerekliliine dikkat ekiyor.
Kendi hayatndan rnekler de verdii almas, psikolojik terapilere bambaka
bir gzle bakmamz salyor.
77
78
K .
r: ii i
i: \ i /: m-,
K'
S HH
ONCMl.1 UKSikUIRl K t -. [ II DN
Erkek Homosekseller iin Onarm Terapisi Dr.

Joseph Nicolosi
Gnmzde homoseksellik modem hayatn bir paras olarak grlmeye baland.

Peki bu durum karsnda siz ne hissediyorsunuz? Belki fkeleniyorsunuz belki de
korkuyorsunuz. Yaknlarnzn homoseksel olmasndan, belki de kendinizde
homoseksel eilimler olmasndan korkuyorsunuz. Homofobi diye de adlandrdmz bu korku, kimimizde agresif bir ekilde da vururken kimimizde bastrlma
olarak mevcut olabiliyor. te bu kitapta szleri homofobinizle yzlemeye davet
ediyoruz.
Anne babalar iin Genlerde Homoseksellii
nleme Rehberi
Joseph Nicolosi - Unda Ames Nicolosi
Her ilgili anne babann istifade edecei bu klavuz, erkek ocuklara heteroseksel
bir erikin olarak yetimelerine imkn salayacak, salam bir cinsel kimlik
kazandrmak iin nemli tavsiyeler ieriyor. Uzun yllardr psikoseksel geriim ve
normal heteroseksel ynelimi destekleyen terapiler uygulayan Joseph Nicolosi,
kitabnda bu alandaki son aratrma bulgularn, vaka hikayelerini ve pratik
tavsiyeleri bir arada sunuyor.
Sevgiyle Ykselmek Dr. Bert

Hellinger
Bu kitap, dnyaca nl filozof-psikoterapist Bert Hellingerin, Aile Korstelasyon

almalarna temel tekil eden, Hellinger sciencia diye adlandrd kuramm ana
haclaryla ortaya koyuyor ve birok vaka hikyesiyle rneklendiriyor. Bet
Hellingerin bak asndan, aile ilikilerimizde sevginin nasl bir dzen veya dzensizlik iinde yer aldna dair bir sistem sunuyor. Bu sistemde insan ruhunun
sevgisi bizi, her birimisin kendimize gre gelitirdiimiz "yi ve Kt algsyla" snrlandnlan sevginin ok daha tesine tayor.
Travma, Balanma ve Aile Konstelasyonlan Franz

Ruppert
Bir ekilde biroumuz kendi yaadmz ya da aile sisteminde yaanan travmaya

ya da travmalara dolamk yayoruz, nceki nesiller travmalarn balanma sreciyle
bize aktaryorlar, biz de ayn ekilde sonraki nesillere... Travma yaam anne ve
babann, yaad travmay ocuklarna aktarmama ihtimali neredeyse yok gibi.
Kotstelasyon almalar, yaanan travmalarn anlalabilmesi; gn na kmas
ve iyiletirilmesi iin son derece etkili bir yntem.
79

i l'! i A \ t: \ ! / P
ocuk ve Ergende iddet

Halil Eki - Erkan Yaman
Kitapta iddetle ilgili karma metodolojiye dayal bir aratrmaya yer verilmi:
aratrma, nicel-nitel aratrma yntemiyle ok boyutlu olarak incelenmi ve
ulalan sonular tartlmtr.
Okul Zorbal
ve
Siber Zorbalk
Adem Peker - Erkan
Yaman Yksel
Erolu
rencilerin okulda
karlatklar
en
yaygn
saldrganlk
biimi
olarak karmza kan zorbalk
ve bunun bir uzants
olan sanal zorbalk, nedenleri
ve
sonularyla
akademik
bir
aratrma
eklinde sunuluyor. Aynca kitap, aileler ve eitimciler iin getirdii zm
nerileriyle bu toplumsal soTuna k tutuyor.
Hayat
Wemer
Seiwert
Tiki
Kolaylatrma yolu
ayn zamanda bir
karmak soruiaria
eyi
daha
da
aslnda ne kadar
Kolaylatr
Kstenmacher
LotharJ.
sadece bir ifadeden ibaret deil,

davran biimidir. Biroumuz
hayatn anlamn bulamyor, her
karmak hle getirerek, hayatn
kolay
olduunu
fark
80
edemiyoruz. te bu kitap, hayatmtz 7 admda nasl daha kolay ve basit hle

getirebileceimizi anlatyor.
Manevi Rehberlik
ve Bentesi Psikolojisi zerine Paylamlar Stanislav
Grof- Christina Grof
Bu kitapta ok eidi dini ve kltrel geleneklerden gelen ve alannda otorite

kabul edilen ahsiyetler, manevt rehberlik konusundaki bilgi ve birikimlerini
okuyucuyla paylayorlar. Yazarlann birou hem psikolog hem de manev
rehberdir, bylece kitap, geleneksel psikoloji ile maneviyat bir noktada
kesitiren uygulamalara da k tutmaktadr.
81
KTPHAN EN IZDE KEB

NEML E KS [KI. ER KE T EDN
Enneagram
David N. Daniels - Virginia A. Price
Gnmzde homoseksellik modem hayaln bir paras olarak grlmeye

baland. Peki bu durum karsnda siz ne hissediyorsunuz? Belki
fkeleniyorsunuz belki de korkuyorsunuz. Yaknlarnzn homoseksel
olmasndan, belki de kendinizde homoseksel eilimler olmasndan
korkuyorsunuz. Homolobi diye de adlandrdm: bu korku, kimimizde
agresif bir ekilde da vururken kimimizde bastrlm olarak tuevcut
olabiliyor, ite bu kitapta sizleri homotobimzle yzlemeye davet ediyoruz.
RUHUN AYNASI
ENNEAGRAMa Yansyan nsan
Manzaralar
Helen Palmer
Dnyadaki sayl Enneagram uzmanlarndan Palmer, 9 temel kiilik

tipinden yola karak sistemi her ynyle inceliyor. Kiilik tipinizin
ocukluktan itibaren nasl ekillendii, erikinlikte zihninizi megul eden
temel meseleler, korkulannz, ak ve evlilikte gsterdiiniz tipik eilimler
ve otoriteyle olan ilikileriniz kitapta enine boyuna tartlyor.
Freudyen Psikolojiye Giri

Calvins. Hail
Yaynland yldan bu yana Avrupa ve Amerika'da onlarca bask yapan bu

kitap, Freudyen psikolojinin temel kavramlarn etraflca ele alyor; id, ego,
sperego, psiik enetji, igd, cathexis, anti-cathexis. bilin, bilind,
anksiyete, savunma mekanizmalar, erojen blgeler gibi konularn geni
bir almm veriyor.
Jung
Anthony Stevens
Sekin bir Jung analisti ve psikiyatr olan Anthony Stevens, bu kitapta

analitik psikolojinin kurucusu svireU psikiyatr Junga ve psikolojisine
zl bir giri yapyor. e ve da dnk kiilik, atketip ve kolektif
bilind kavramlarnn ncs olan Jung, bir adan bireyci, grkemli bir
eksantrik, dier ynden evrensel insann can, somutlam bir rneidir.
82

mm KT PH AN'EN tzri EK!
O -N 1M1:1 F: K S f KL E E i i< l: > f b D t N " ' '* *
Halvette Krk Gn Michaela Mihriban zelseI

Kitaba nsz yazan Annamarie Schimmcl, Mslman
bir Avrupat mn halvet deneyimlerini anlatan ilk kitap
bu, diyor stelik, Avrupa, Asya ve Amerika olmak
rere farkl kltr corafyasn yaam,
maneviyata eilimli bir psikoterapistin elinden
km...Yazar ocukluunu. Trkiye'den Almanya'ya
ri gnn youn olduu yllarda, babasnn
hekimlik grevi nedeniyle bulun* dugu stanbul'da
geirmi. Olgunluk yllarm ise Amerika'da yaam
ve North Carolina niversitesinde klinik psikoloji
alannda lisansst eitimini tamamla- m. Halen
Almanya'da yayor, retim gOreviiligi yannda
psikoterapist olarak almaya devam ediyor.
Kalbe Yolculuk
Michaela Mihibn zelse!
Michaela Mihriban Ozelsel, Hac deneyiminin

muazzam etkisini, Dogu'da ve Bat'da yaam
Mslman bir bilim insarunm penceresinden
anlatyor. Hac izlenimlerini 12. yzyl Mslman
limlerinden almalarla sslyor. Michaela Mihriban zelsel, Hac yolculuu srasnda i
dnyasnn da derinliklerine dalyor. Gemii
hatrlyor. Allah yoluna giriinin yksn
anlatyor. Manevi uyan srecini yeni batan yayor ve okuyucuyla
paylayor.
Biri Beni Gzetliyor

Rupert Sheldrake
Sheldrakein aratrmalarna gre 10 kiiden 7si

arkadan kendisine bakldn hissediyor. Aym
ekilde birok insan, bir kiiye arkasndan bakarak
onu en azndan huzursuz edebileceini iddia ediyor.
Bir baka deyile, niyetlerimiz ve dikkatlerimiz,
baktmz eye dokunacak ekilde bedenimizin
dna uzanabiliyor.
Saduyu
Anlam)
(Beyin
Yarmkrelerinin
Robert Omstgin
Saduyu, sag ve sol beyin kareleri hakknda yaygn
olan yanl anlamalar dzelten, konu hakkndaki

83
aratrmalarn son durumunu bildiren, hr iki yarkrenin de geliimi ve
ileyii hakkndaki sarsc speklasyonlar aktaran bir eser. Omstein, fikirlerini
verirken bol bol alnt yapyor ve anlattklarm bazen elenceli, bazen de
hznlendirici hikyelerle sslyor. Omstein'u Saduyu su utkunuzu amakla
kalmayacak size keyif de verecek.
84
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. WILSON - ROBIN M.
AKERT I
Harika Bebek
KU 11' VII A M'. M /. i'1 ! k

i
ONUMU :KSKU:R! ki:.rriniN
Harika
Bebek
Nasl
Yetiti
rilir
Christop
her
Clouder Jann
Nicol
ocuklarn, doutan itibaren zihinsel,

bedensel ve ruhsal bir btnlk iinde,
yaratc ynleri kefedilerek bymeleri
hedefleniyor. Gnmzde bu yaklam,
ocuklar iin televizyondan ve piyasadaki
oyuncaklardan daha fazlasn arzulayan anne
babalar iin idealdir.
Harika ocuk Nasl Yetitirilir

Dnyaca nl Steiner VValdorf eitim
sistemi ocuklarn zihin, beden ve ruh olarak
bir btnlk iinde bymelerini hedefliyor.
Waldorf ynteminin nerdii oyun ve
oyuncaklar, ocuunuzun hayal gcn
altryor ve yaratclm terik ediyor.
O
y
u
n
o
c
u
u
n
G
d
as
85
r
A
n
n
Pl
es
h
et
te
M
ur
p
hy
Oyun, ciddiye alnmas gereken bir

etkinliktir. Grsel adan son derece hareketli
olan bu kitabn da ortaya koyduu gibi, oyun,
ocuunuzun renmesinde yaamsal nem
tar. in sim, her yaa ve evreye uygun
etkinlikler bulmak, bunlar basit ve elenceli
hle getirmektir.
Harika
ocuk
Nasl
Yetiti
rilir
Tim
Seldin
Uluslararas Montessori Konseyi ve Vakf
Bakam olan yazarn kaleme ald kitap,
ocuklarn eitiminde en kritik zaman dilimi
olan 0-6 ya dneminde Montessori
felsefesini evinizde ve gnlk yaamnzda
nasl hayata geireceinizi ak ve net bir
dille anlauyor. Seldinin metnine elik eden
300den fazla renkli fotoraf ve kolayca
alglamay salayacak ekilde tasarlanm
sayfa dzeni, anlatlardan hemen hayata
geirme arzusu uyandnyor.
86
AKERT I
ELLOT ARONSON - TIMOTHY D. WILSON - ROBIN M.
Ha
rik
a
o
cuk
Yet
iti
rm
ek
Loui
se
Boy
d
Cad
well
11. Dnya Sava sonrasnda talya'nn

kuzeyinde Reggio Emillia ad verilen 150 bin
nfuslu bir kasabada anne babalarn
ocuklarnn eitim alabilecei bir okul
kurma giriimiyle balayp, bugn Reggio
Emilia" yaklam adyla tm dnyaya
yaylan okul sistemini tantan bir alma.
Eitimin her ocuun hakk" olduu
dncesiyle ocuklarn kaliteli bir eitim
alabilmesi iin okul, aile ve toplumun i
birlii iinde almas gerektii esas
alnmtr.
insanlar Normatif Sosyal Etkiye Ne Zaman Uyarla*

Sosyal etki kuramr g* bun gucu, yaknl ve
byklnden harekede nomattf sosyal e&h'o^'
ya kma olaslnn ne zaman ykseldiini ele ahr. Grubu
nemsed&iz'' zaman grup uyelen dnce ya da
davramlannda fikir birlii ierisine olduunda grubun
ya da daha fazla yesi olduunda ve ortaklaac kltrlerden geliyorsak uymaclk sergileme olaslmz w.
Gemite sergen uymaclk insanlara kiiye zg kredi
salar, bu da onlara di scfe katlanmak zorunda
kalmadan gruptan farkl davranmalar olanag tanr' '"
Aznlk Etkisi: Az Sayda nsan ok Sayda insan Etkilediinde Belirli
ko* .tada r bue, < d, ^ ^ >;
da pf noktas aznlk grnn sunumundaki tutarllktr. v~ - - '
.
* Sosyal Etkinin Yararl Davranla Tevik Etmek Amacyla
KufraadmrSos6tk
; ff Weri lsanIarda sosy*l adan yararl davranla* tevik etmek
amacyla kullanlabilir. Buyruksal normlar yoluyla iletilen
mesajlar, betimsel
kesin bildiklerinin tesine geilebilecek den-.....
inlilug Arttrmak,
* Aal durumlara mdahale eouetun yam sra birok toplum yanls davran
bulun maktadr. gnlll ve toplum hizmetlerini banlar arasnda
sayabiliriz Sosyal psikologlar insanlann yabanalara daha ok uzun suren
olarak y ardm etug bu np yardmlama turlenn de incelemilerdir
S^^'Onô^J^Kbay, 2W;(HO-'b,
Bat Avrupa ve Kuzey Amenka lkelerinde yrtlen aratrmalarda
gnll ilerde birok insann alt, en yksek orann da ABDde olduu
grlmtr (%47; Tmg & Pbavm, 2000) Elbette k bu ayn zamanda,
ABDde bile insanlarn yansndan fazlasnn gnll tler yapmadm
gstertyo ve insanlarn bakalanna yardm etmeye daha gnll olmas
neler yaplmas gerektii sorusunu ortaya koyuyor. Kimi kurumlar
yelerine toplum hizmetlerinde almay zorunlu ra- tarak bu soruyu
yantlamaya almtr. Knn lise, kolej ve irkedef rencilerinin ve
alanlarnn gnll iler yapmasn zorunlu tutmaktadr.
Bu programlar evsizler yurdu, tbbi klinikler ve gndz bakm merkezleri
gihi toplumsal rgtlerin ulaabilecei gOnullu saysnn arttrlmasna
yaryor te yandan, zorunlu gnllln rnein yardm edenlerin
motivasyonunu nasl etkiledii gibi etkilen de tartma konusu Birok
kurumda yelerdim bu kufemaâ ayrldktan sonra da gonullu
faaliyetlerde bulunma olasln arttrdklarn, yani, insanlara gonullu iler
vaptrmanu insanlan bunun yararlar konusunda aydnlatt ve gnll
tevik etu dnlyor
LHe yandan 5 Bolum di tantmz gibi insanlara bir etkinlii
gerekletirmek m gl d nedenler vermek, bu etkinlie ynelik i
ilgilerinin azalmasna neden olabilir Bu, ar mazur gsterme etkisi olarak
anlr: insanlar davranlarnn
*<%- / i *
"
-y,
zorlaya d nedenlere bah olduunu dnr (rnein,-gnll.'ler

yapmann - zorunlu tutulmas) ve bu davranlarnn (rnein, gnll iler
yapmann ), isel, nedenlemu kmsemeye balarlar. Bu aratrmayla
tutarl olarakînsnlar gnl-\, l olmalar iin ne kadar ok dsal

zorlamayla karlarlarsa gelecekte zgr ira-_ deleriyle gnll ilerde
alma eilimleri de o denli der (Batson, Coke, Jasnos-

Sosyal Psikoloji - Elliot Aronson Robin M. Akert T

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sosyal Psikoloji - Elliot Aronson Robin M. Akert T

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ELLLOT ARONSON (1932-)

ABDli tannm psikoloji profesr Aronson; eitim dneminde

niversitelerinde retim yelii yapt. n yarg ve etnik gruplar

sbn: 978-975-256-352-0 yaync sertifika o: 11216

basm, 2012 stanbul

kitabn zgn ad: social psychology kitabn ad: sosyal psikoloji

yayma hazrlayan: seda darcan ifti editr yardmcs: serbun

kakns yaynlan kzkulesi yaynclk tantm eitim hiz. san. ve d

Ailem, Deirde Smith, Christpher ve Leih Wilsona...

ELLLOT ARONSON (1932-)...........................................................1

TIMOTHY D. WLSON ..................................................................1

ROBIN M. AKERT ........................................................................1

SOSYAL PSKOLOJYE GR........................................................28

SOSYAL PSKOLOJ NEDR?.........................................................33

Sosyal Yorumlamann Gc........................................................37

Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan .........................................43

Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas.............40

Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas.........................44

SOSYAL ETKNN GC...............................................................47

Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak...........................................47

Sosyal Durumun znellii..........................................................52

Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^........................58

z Sayg Yaklam: Kendimiz Hakknda yi eyler Hissetme

Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi..........................68

Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r......134

ELLLOT ARONSON (1932-)...........................................................1

TIMOTHY D. WLSON ..................................................................1

ROBIN M. AKERT ........................................................................1

SOSYAL PSKOLOJYE GR........................................................28

SOSYAL PSKOLOJ NEDR?.........................................................33

Sosyal Yorumlamann Gc........................................................37

Sosyal Etkiyi Anlamann Dier Yollan .........................................43

Sosyal Psikoloji ile Kiilik Psikolojisinin Karlatrlmas.............40

Sosyal Psikoloji ile Sosyolojinin Karlatrlmas.........................44

SOSYAL ETKNN GC...............................................................47

Sosyal Etkinin Gcn Hafife Almak...........................................47

Sosyal Durumun znellii..........................................................52

Yorumlamalarn Kayna: Temel insan Gdleri^........................58

z Sayg Yaklam: Kendimiz Hakknda yi eyler Hissetme

Sosyal Bili Yaklam: Doru Olma Gereksinimi..........................68

Ih lru t r - l sururu tnmek u-cre I s. u:1 an m <, lsm U r......134

ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. WILSON - ROBIN M. AKERT

Bu kitab yazmaya baladmzda en nemli amacmz sosyal

getirmek. Ders verirken bizi en ok memnun eden eylerden biri,

kullanrdnz? zellii. rnein, 9. Blmde rencilere, eninde

ELLIOT ARONSON - TIMOTHY D. W1LS0N - ROB1N M. AKERT

davet ediyoruz. Bu zelliin amac, renciyi okuduklanm eletirel

gerektiini retmede yardmc olacana inanyoruz.

kullanrdnz? olarak adlandrdmz yeni bir blm ekledik. Bu

deerlendirmeye ve kendi hayatlannda uygulamaya tevik etmek.

Bu yeni baskda her blmn sonuna, konulan alma ve

renme biimini aktarmak zere tasarlanm rnek test sorulan

durumlara uygulamaya tevik etmeye ynelik, eletirel dnme

2. Blm, Yntem: Sosyal Psikolojide Aratrma Yntemleri,

Sosyal Psikoloji Aratrmalannda Yeni Ufuklar" balkl yeni bir

3. Blm, Sosyal Bili: Sosyal Dnya zerine Dnme

Biimlerimiz, yeni almalara verilen 40m zerinde referansla

4.Blmde, szel olmayan iletiim tartmas gncellendi ve

yklemedeki kltrel farkllklar incelemede kullanan almalar

yrtlen geni kapsaml aratrmalar da iine alacak ekilde,

yrtlen aratrmalar daha geni bir kapsamda ele alarak

6. Blmde, Eylemlerimizi Mazur Gsterme Gereksinimi

bal altnda, kendini mazur gsterme konusunu keskinletirip

aktivitelerinde grlen farkllklar zerine yaplan almaya daha