Arabide Hanimlar

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-2), [2009], say: 23, ss. 193-219.
ANNE NR EL-ENSRYYEDEN LME- HCAZ FAHRUN-NS BNT RSTEME: MUHYDDN BN ARABNN EVRESNDEK HANIMLAR
Hlya KK *
zet Anne Nr el - Ensriyyeden lime - i Hicz Fahrun -Nisya: Muhyiddn bnin evresindeki Hanmla r bn Ar a-
Kadn konusunda olumlu grleriyle bilinen Muhyiddn bn Arab (.638/1240), Allah, erkek ve kadn ls arasnda ok sk bir sevgi ba olduuna inanr: Allah, demi (yani erkei) kendi sreti zerine yaratm, demden yaratt Havvay (yani, kadn) da onun sreti zerine yaratmtr. Bu demektir ki, Allah erkein, erkek de kadnn vatandr ve aralarndaki sevgi de bundan kaynaklanmaktadr. Onun etrafndaki hanmlar arasnda bata annesi Nr el-Ensriyye, ilk ei Meryem, ve muhtemelen ilk ocuu olan Zeynebi saymak gerekir. O, kadn ve erkein, kutubluk her konuda msv olduuna inanan birisi olarak, erkeklerin yannda kadn vellerin rehberliinden ve eyhliinden de faydalanmt. Hanm eyhleri/hocalar denince akla, kendisi hakknda lh anne tabirini kulland Ftma Bint bn el-Msenn, ems mml-Fukar ve Hicaz ulemsnn vnc diye tavsif ettii Fahrun-Nis Bint Rstem gelir. bn Arabnin, kendileriyle karlap tasavvuf hallerinden faydaland baka hanmlar da vard. Anahtar kelimeler: Muhyiddn bn Arab, Nr el-Ensriyye, Ftma Bint bn el-Msenn, ems mml-Fukar, Fahrun-Nis Bint Rstem. Abstract From the Mother Nr al - Ansriyya to the Master of Hejz Fakhr al- Nis: The Women Around Muhyi al- Dn Ibn Arab Muhyi al-Dn Ibn Arab (d.638/1240) who is well known for his favorable views on woman, is of the idea that there is a very strict love-bound between God, man and woman trinity: God created Adam/man on His own shape, and created woman on Adam/mans shape. Thus, God is watan (country of origin) of Adam, and in turn Adam is watan of woman. And the love between them is originated from this relationship. His mother Nr al-Ansriyya, his first wife Maria and probably the first child born to him Zainab should be regarded as the foremost important women around him. As he believed that man and woman were equal in everything including being the chief saint of the earth, he followed women sheiks along with men ones. His instant women sheiks includes Ftma Bint Ibn al-Muthann, about whom he used the term Divine mother, Shams Umm al-Fuqar (mother of the poor), and Fakhr al-Nis Bint Rustam, a scholar and the sheik of Hejz. There were other women from whose Sufi states and stations Ibn Arab was impressed and benefited. Key words: Muhyi al-Dn Ibn Arab, Nr al-Ansriyya, Ftma Bint Ibn al-Muthann, Shams Umm al-Fuqar, Fakhr al-Nis Bint Rustam.
Do. Dr., Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi, e-mail: hckucuk@yahoo.com. Bu almay okuyarak konuyla ilgili grlerini bildiren Muhterem Prof. Dr. Mahmut Erol Kl Beyefendiye teekkr ederim (H.K.)
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23
194 | Do. Dr. Hlya KK
1. Giri: bn Arabye Gre Kadn Klasik Sufizmde kadn, genel olarak nefis ve dnya ile zdeletirilip kendisinden kalmas gereken bir dnya ss diye sunulur. 1 Mesela Eb Al Siyh Mervez yle der: Ben nefsi, zen/kadn (dier bir nshada, ben) sretinde grdm.2 Ancak, burada unutulmamaldr ki nefsin sadece emmre hali ktdr ve mchede ve riyzet yoluyla levvme, mlhime gibi mertebeleri katetme imkn her zaman mmkn olduundan, mutlaka kt olmas gerekmez. Bu durumda, nefsin kadn sretinde grlmesinde kadnn mutlak zemmi olabilecek bir malzeme yo ktur.3 Aslnda, tasavvufta kadnn dier slam ilim dallarndakinden daha liberal bir statde karmza ktn syleyebiliriz. Kadn konusunda tam bir berraklkla konuan sflerin banda Muhyiddn bn Arab (.638/1240) gelir. Tasavvuf yoluna giriinin balangcnda, Allahn hiddetine maruz kalmaktan korkacak kadar dnyada kadnlardan en ok nefret eden kii olduunu bizzat ifde eden bn Arab,4 : Bana dnyadan ey sevdirildi: Kadn, gzel koku ve *ncs olan+ namaz ise gzmn nuru klnd .5 hadsini renince, nefsini bu halinden vazgeirme mchedesine koyulur ve s onunda Kadnlara kar en mfik, haklarna kar en riyetkr bir insan haline gelir.6 O, Allah, erkek ve kadn ls7 arasnda ok sk bir sevgi ba olduuna inanr: Allah, demi (yani erkei) Kendi sreti zerine yaratm, demden yaratt Havvay (yani, kadn) da demin (erkein ) sreti zerine yaratmtr. Bu demektir ki, Allah erkein, erkek de kadnn
1 2 3 4
5 6 7
Annamarie Schimmel, The Feminine Element in Sufism, Mystical Dimensions of Islam, The University of North Caroline Press, Chapel Hill 1975 ierisinde, ss. 426 -35: 428. Ali b. Osman el-Cllb el-Hcvr, Keful-Mahcb, ed. Q. Ansr, Kutubkhna-e Tahr, Tahran 1373, ss. 258-259. Detaylar iin bk. Eb Tlib el-Mekk, Ktl-kulb, ed. S. N. Makrim, Dru Sadr, Beyrut 1424/2003, c. 1, ss. 180-88. Bk. bn Arab, el-Ftht el- Mekkiyye, 4 c. , Bulak, Kahire 1293, c. 4, s. 106 (Elinizdeki almada bu eserin deiik basklar kullanldndan, her getii yerde hangi basksnn kullanld belirtilecektir). Nes, retn-Nis, 1; Ahmed bn Hanbel, c. 3, ss 128, 285. Bk . bn Arab, el-Ftht, c. 4 (1293), s. 106. Buradan, ileride de zikredilecei zere, bn Arabnin ilmiyle amel etmeye byk nem atfettiini anlamak mmkndr. Selsiye (llk) bn Arabde enmli bir rol oynar. Ona gre 3, tek saylarn ilkidir; zira 1 say deildir. Bk. bnl-Arab, Kitbl-b, (Mellif Nshas), Konya Yusufaa Ktp., no: 4868/2, vr. 5a, 8a Konuyla ilgili detayl bilgi iin bk. Toshihiko zitsu, bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, ev.: A. Y. zemre, Kakns Yay., stanbul 1998, ss. 282-89.
Anne Nr el-Ensriyyeden lime-i Hicz Fahrun-Nisya: Muhyiddn bn Arabnin evresindeki Hanmlar | 195
vatandr. Aralarndaki sevgi de bundan kaynaklanmaktadr. Allahn sfatlarnn bir ksm kadnda, bir ksm erkekte tecelli etmitir ve a ncak bu ikilinin birliktelii annda Allahn sfatlarnn hepsini bir arada mhede etmek mmkndr. Bundan da te, kadn, yaratln gerekletii rahim gibi bir organa sahiptir ve bu, kadnn Allahn yaratma sfatnn tecelligh olduu mansna gelir. bn Arab : ... hadsindeki bana sevdirildi tabiri zerinde younlaarak, Hz. Peygamberin(s) sevdim yerine bu tabirini kullanmasnn, bu sevginin Allahn hkm ve iradesini yansttn sylemektedir.8 Ona gre, erkein kadna stnl varsa,9 bu, kadndan nce yaratlm olmasndan ve dolaysyla Allah ondan nce bilmesinden kaynaklanmaktadr.10 bn Arab nin terminolojisinde mennes unsurlara, zellikle ana tabirine iretlerde bulunan terimlere rastlarz. rnek olarak el-mm (Ana: ilhm veren, deitiren, dndren, yaratan, yaratma yeri ),11 mmhtlKelimt veya mmhl-Istlh (kelimelerin veya Istlahlarn analar )12 mmhtl-Esmil-lhiyye (lh simlerin analar, yani, kinatn yaratlna dair el-Esml-Hsn),13 mmn Selefiyyetn (eyiyyetl-Madm elMmkin; drt unsurun asl olarak tabat),14 el-mml-liytl-Kbr lillem (lemin yce mahalleri, msiv),15 mml-Mevcdt (Mevcdtn anas, yani rahmet),16 mmhtl-Ekvn/Vcd (Ekvnn analar, yani cevher, araz, zaman, mekn, hl, vaz, izfe, en yenfaile/yaplmak, en yefale/yapmak)17 terimlerini verebiliriz. Bu ve benzeri terimler, onun kinatta mennes unsura ne kadar nem verdiini gstermeye yeter mhiyettedir. bn Arab ye gre, kadn ve erkek, yeryznde Allahn halfelii ve Kutbluk dahi her eyde eittirler. Aslnda, kadn erkein kaburga kemi-
9 10 11 12 13 14 15 16 17
A. Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, 4 c. , Haz. Mustafa Tahral- Seluk Eraydn, FAV, stanbul, 1992, c. 4, ss. 339 vd. Burada, mistik Sf iirlerde geen Leyl, Selm gibi kadn isimlerinin kullanldn ve bunlarn lh ak sembolize ettiini h atrlamak gerekir. Konuk, age, s. 352. Konuk, age, s. 353. Bk. Sud el-Hakm, el-Mucems-sfiyye, Dandara lil-matbaati ven-ner, Beyrut 1401/1981, c. 1, ss. 114-116. bn Arab, el-Ftht el- Mekkiyye, ed. Osman Yahya, Kahire, c. 2 (1983), s. 69 (paragraf no: 35). Bk. el-Hakm, age, ss. 117-118. Bk. el-Hakm, age, ss. 119-120. Bk. el-Hakm, age, ss. 120-121. Bk. el-Hakm, age, ss. 119-125, 217. Bk. el-Hakm, age, ss. 125-126.
inden yaratldna gre, kadn nce erkek, sonra kadndr ve dolaysyla kadn, ksmen erkek, ksmen kadndr.18 Ve kadn Allah indinde o kadar deerlidir ki Kurn- Kerimdeki . " : Eer ikiniz de (Hz. Hafsa ve Hz. Ae) tevbe ederseniz (yerinde olur). nk kalpleriniz sapmt. Ve eer Peygambere kar birbir inize arka verirseniz bilesiniz ki onun dostu ve yardmcs Allah, Cebrl ve mminlerin iyileridir. Bunlarn ardndan melekler de ona yardmcdr19 yetinde, Allah Tal, iki kadna karlk, Kendisini, Cebrili, mminlerin slihlerini ve btn meleklerini zikretmitir.20 Kadn, ayn zamanda erkein irfannn tamamlaycsdr; yani onsuz, erkein Allah marifeti eksiktir, daha dorusu, mmkn deildir. bn Arab, insann yaratlndan hareketle dem'in, Allah'n sreti zere yaratlmas hasebiyle Allah'la aralarnda muhabbetin olduunu syledikten sonra y le devam eder: ... Badehu onun iin, onun sreti zere ahs- har mtak kld; kadn tesmiye eyledi. Onun sreti zere zhir oldu. Byle olunca ona mtak oldu, eyin21 kendi nefsine itiykdr. Ve kadn ona mtak
18
19
20 21
Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 4 (1293), s. 588. bn Arabde Kadn konusunda toplu bir d eerlendirme iin iin bk. Sud el-Hakm, Ibn Arabs Twofold Perception of Woman as humanbeing and Cosmic principle, Journal of Ibn Arabi Society, c. 31 (Oxford, 2002), ss. 129. Tahrim, 66/4. Ayetin, Hz. Peygamber(s)in Zeyneb Bint Cahn evinde itii bal erbeti dolays ile, onun evinde fazla kalmasn kskanan Hz. Aie ve Hafsann aralar nda anlap, Ona: Biz senden meafir kokusu alyoruz demeleri ve kt kokmaktan holanm ayan Hz. Peygamber(s)in, bal erbetini kendisine haram klmas hakknda olduu, rivayet varyantlarndan birisidir. Ancak Olayn baka varyantlar da vardr: Rivayet olunduuna gre, Hz. Peygamber(s), Hz. Aienin (r) gnnde Mariye (r) ile babaa kalr. Hafsa bunu sezer. Bunun zerine Hz. Peygamber(s), Hafsaya (r) : Bunu benim iin gizle; bu Mariyeyi kendime haram kldm. Ebu Bekir ile merin benim vefatmdan sonra mmetimin iini deruhte edeceklerini de sana mjdelerim der. Ama Hafsa (r) duramaz, bunu Aieye (r) syler. Baz rivayetlerde, bu mjdenin Hz. Hafsay (s) memnun ettii ama olay sakl tutamad, bunun zerine Hz. Peygamber(s)in hanmlarn terkederek yirmidokuz gece Mariyenin evinde kald zikredilmitir. ( Fahruddin er-Raz, Tefsir-i Kebir, trc. Heyet, 23 c., Aka Yay., Ankara 1995, c. 21, ss. 551 -52) Elmall Hamdi Yazr da ayetin tefsirinde bu rivayeti kullanmakla beraber, Mariye ve bal erbeti meselesini kartrmayarak, Hz. merin zikrettii ila meselesi (Hz. Peygamber(s)in btn zevcelerinden uzlet, bir ay onlardan uzaklamas)dairesinde de anlaabileceini sylemitir. Zira ayette btn hanmlarndan sz edilmektedir. (Bk. Hak Dini Kuran Dili, 9 c. , Eser Kitabevi, stanbul, ts. , c. 6, s. 5108). Taberide de buna yakn rivayetler vardr. Bunlar arasnda: Hz. Peygamber(s), hanmlarnn honutluu iin, cariyesini kendisine haram kld ve ondan ila yapt da bylece helal haram yapt ekli de geer. Ebu Cafer Muhammed b. Cerr et-Taber, Cmiul- beyn fi tefsril- Kuran, Beyrut 1980/1400, c. 28, ss. 101-102. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 613 ve c.4 (1293), s. 522. Burada bu bir kelimelerini var kabul etmeliyiz.
oldu, eyin22 kendi vatanna itiykdr. mdi ona kadn sevdirildi. Zira Allah Tel kendi sreti zere halk ettii kimseye muhabbet etti< (<) Byle olunca Hak ve racl ve kadn olarak selse zhir oldu. mdi racl, kadnn aslna olan itiyk kablinden olarak kendi asl olan Rabb'ine mtak oldu. u halde Allah Tel kendi sreti zere olan kimseyi sevdii gibi, Rabb'i ona nisy sevdirdi. (...) te bunun iin Bana sevdirildi dedi. Ve onun hubbnn, sreti zerine olduu Rabbine taallukundan dolay , kendi nefsinden Ben sevdim demedi; hatt onun meresine olan muhabbetinde. Zira onu, Allah Telnn ona hubb vstasyla, tahalluk -i lhden n sevdi.23 bn Arab'ye gre 24ayetinde erkee verilen bir derece stnlk, yukardaki metinde de zikredildii zere, onun dorudan Hakkn sreti zerine yaratlmasndandr.25 Veya kadndan nce yaratld iin Allah' kadndan nce tanma ans elde etmesindendir. 26 Ancak: Binenalyh raclun Hak iin uhdu, kadnda etemm ve ekmeldir. Zira Hakk fil ve mnfail olduu haysiyetden mhede eder. Ve kendi nefsinden uhdu, hsseten racln mnfail olmas haysiyyetiyledir. 27 Bu cmleyi Ahmed Avni Konuk yle aklamaktadr: mdi racl vuslat hlinde Hakk' kadnda mhede eyledii vakit, onun Hakk' mhedesi mnfailde olur. nk kadn mahall-i infildir. Ve racl Hakk', mahall-i infil olan kadnn sretinde zuhru itibryle, mhede etmi olur. Ve racl, kadnn kendisinden zuhru itibaryle, Hakk' hlet-i vuslatta, kendi nefsinde mhede eyledikde, onun uhdu bil vsta Hak'tan mnfilde vki olur. (<) Byle olunca, racln Hak iin olan uhd, kadnla etemm ve ekmeldir.28 Buraya kadar, bn Arabnin kadnla ilgili grlerini bu ekilde zetl edikten sonra, artk asl konumuz olan bn Arabnin, kendisini u veya bu ekilde etkiledii iin eserlerinde zikrettii evresindeki hanmlar hakknda ulaabildiimiz bilgileri sunmaya geebiliriz.
22 23 24 25 26 27 28
Burada bu bir kelimelerini var kabul etmeliyiz. Konuk, age, c. 4, ss. 338-9. Erkekler, kadnlara gre bir derece stnle sahiptirler (Bakara 2/228). Konuk, age, c.4, s. 352. Konuk, age, c. 4, s. 353. Konuk, age, c. 4, s. 341. Konuk, age, c. 4, ss. 342-3.
2. BN ARABNN EVRESNDEK HANIMLAR 2.1. Aile evresi 2.1.1. Annesi ve Kz kardeleri bn Arab, sadece hayatn u veya bu ekilde etkileyen kiileri eserlerinde zikrettiine gre, bn Arabyi etkileyen hanmlara, annesi Nr ve iki kz kardeinden balamak gerekir. Aslnda bn Arabnin ilk eyhi, annesidir demek mmkndr. Zira, Nr el -Ensryye,29 bn Arabnin de eyhi olan Ftma Bint bn el-Msennnn mrdeleri arasndadr. bn Arabnin elFthtta annesinden bahsederken, Annem onun ziyretine geldiinde, Ftma Bint bn el-Msenn ona: Ey Nr, bu benim ocuumdur ve senin babandr (baban gibi sayg gstermen gerekendir). Ona iyi davran ve si olma! dediine30 gre, kendisi Ftma Bint bn el -Msennnn yanndayken annesi de oraya gelmitir veya oraya birlikte gitmilerdir. Ftma Bint bn el-Msennnn Nr el-Ensryye ile konuma ekli, sk sk grtklerini gsterir mhiyettedir. Yine el-Fthtta anlatt rhn mircnda, melein bn Arabyi semnn kapcsna annesine nisbetle tantmas annesinin manev deerini anlatmaya kfidir sanrz. yle ki: Melekle birlikte semnn kapsna ykseldiklerinde, kap arkasndan biri: Ancak Allahn tarifiyle bilinebilecek olan bu makmn kapsn alan kimdir? diye sorar. Melek: Yanmdaki Muhammed bn Nrdur deyince kap alr.31 bn Arab, annesinden ayrca, Rhul-Kudste ve Drretl-Fhirede de bahsetmektedir. Birinci getii yer, Rondaya giderken ondan izin istemesi ile ilgilidir.32 kinci pasajda ise eyhlerinden Slih el -Adev el-Berbernin, babasnn lmnden sonra annesi ile mm Sad ve mm Al adl iki kz kardeine bakma ykmll ile ilgili bir kehnetinden sz etmektedir. Pasaja gre, ailesine bakma sorumluluu onu dnyaya dnmek zorunda brakacaktr ve bu durumda yapmas gereken onlarn szlerine kulak a s29 Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 1 (ts), s. 349/c. 1 (1414/1994), s. 605. Ayrca bk. N. Keklik, bnl-Arabinin Eserleri ve Kaynaklar iin Misdak olarak el-Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, s. 262. bn Arab, el-Fthtta Ensrdan ska sz eder. Mesel el-Fthtn sonundaki vasiyetleri arasnda Ensr sevin cmlesi de yer almaktadr. Bk. c. 4 (1293), s. 605. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 459/ c. 3 (1414/1994), s. 632. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 820. Ibn Arab, The Rh al-Quds (Sufis of Andalusia iinde), ev.: /ed. R. W. . J. Austin, Beshara Publ., Sherborne 1988, s. 118.
30 31 32
mamak ve onlarn kendisini dnyaya dndrmeye almas karsnda onlara .. : Ailene namaz emret ve kendin de ona sabrla devam et. Senden rzk istemiyoruz, (aksine) biz seni rzklandryoruz. Gzel sonu takva iledir(T H 20/132) ayetini okumaktr.33 bn Arab, belki de kendilerine bakmak zorunda olduu dnemde dnyaya dnmek zorunda kaldndan annesinden ve kz kardelerinden sz etmekten holanmamaktadr diye dnebiliriz ama bu onlar sevmesine engel deildir. Zira KitbulMbeirtta anlatt bir vaksnda, Allahn kendisine cennete girme hakk vermesinden sonra, kendisiyle birlikte drt kadn cennete gtrmek ist emektedir ki bunlardan ikisi kz kardeleridir.34 Sadece bu vka bile, bn Arabnin kz kardelerine ne denli bal olduunu gstermeye yeter ama onlara olan ballna baka bir delil gerekirse, kz kardelerinden mm Alnn lm zerine, dier kzkardei mm Sad teselli iin yazd ve Kitb el-Ktb adl eseri iine ald uzun mektubtan szetmek gerekir. 35 bn Arabnin 598/1202de ei Meryemi, ilerleyen sayfalarda kendisinden bahsedeceimiz kz Zeyneble birlikte gnderdii Haccda mm Sadn da hazr olduunu syleyebiliriz, Zira, onun (kz Zeynebin) halasnn da kendisini grp seslendiinden sz edilmektedir. 36 bn Arab annesi ve kz kardelerinden, bir de babas Ali bn Muhammedin lmn anlatrken bahsetmi, babasnn lmnden ksa bir zaman nce onlar etrafna topladn kaydetmitir. 37 2.1.2. Hanmlar ve Kzlar Anne ve kz kardelerinden sonraki halkaya hanmlarn almak ge rekir. On sekiz yana kadar kendisini Allahn kullar arasnda, kadnlardan ve cimlarndan en ok irenen kii olarak tantan ve bu yzden evlenmek istemediini syleyen bn Arab, daha nce zikri geen Dnyanzdan bana
33 Kz kardelerinden by, aslnda mir Ebl-Ala bn Gzn ile nianldr ama nian gereklemeden lecei kehaneti yaplm ve doru kmtr. Bk. Ibn Arab, al-Durrat alFkhirah (Sufis of Andalusia iinde), ev.: /ed. R. W. . J. Austin, Beshara Publ., Sherborne 1988, ss. 74-5. Dierleri, elerinden birisi olan mm Abdurrahman ve hakknda bir ey bilmediimiz Htun mm Hbn diye bir hanmdr. Bk. bn Arab, Kitbul-mbeirt fir-Ry, Sleymaniye Ktp, Fatih, no: 5322, vr. 93a. Addas, buradaki kelimeyi yanl bir ekilde Cnn eklinde okumutur. Bk. Claude Addas, Quest for the Red Sulphur. The Life of Ibn Arab, ev.: P. Kingsley, The Islamic Texts Society, Cambridge 1993, s. 85. Bk. Kitb el-ktub, ss. 35-40, Resil, Hyderabad 1948den naklen Addas, age, ss. 85-6. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 4 (1293), ss. 148-9. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (ts), s. 289. Ayrca bk. Keklik, age, s. 129.
34
35 36 37
ey sevdirildi< hadsini rendikten sonra, Allah, erkek ve kadn ls arasnda ok sk bir sevgi ba olduuna inanmaya balar38 ve Mekkeye vard yl olan 598/1202de bir evlilik gerekletirir.39 Nihat Keklik, bunun Meryem adl hanmla olduunu sylemekte ancak bn Abdn ai lesine mensbiyeti hususunda tereddt etmekte 40 ise de Addas emn grnmekte ve onun knyesini Meryem Bint Muhammed bn Abdn el -Bic olarak vermektedir.41 bn Arab el-Fthtnda eitli vesilelerle hanm Meryem Bint Muhammedden bahsetmektedir. Bunlardan birisi, kendisine sorduu tasavvuf ierikli bir ryas dolaysyladr: Bana sliha bir kadn anlatt diye balayan pasajda Meryem Bint Muhammed b. Abdn, ryasnda ke ndisine, dnya gzyle grmedii iki kiinin gelip tasavvuf yoluna girmeyi isteyip istemediini sorduklarn, bu soruya cevap olarak istediini ama nasl yapacan bilmediini sylediini beyn etmektedir. Bunun zerine o kiiler Meryem Bint Muhammed b. Abdna, t evekkl, yakn, sabr, azm ve sdk vstasyla bunu baarabileceini retmiler, bn Arab, bunu iitince: Sflerin yolu da budur demitir. bn Arab bu kssay anlatt yerde Meryemden kitabn ierisinde baka blmlerde de bahs edecei notunu dmtr.42 Baka bir yerde bn Arab onun, lem-i haylden lem-i hisse inen kullar gren ndir kiilerden birisi olduunu yle ifade eder: Eim Meryem Bint Muhammed b. Abdn, bunlardan birini grdn syledi ve onun halini bana vasfetti. Anladm ki anlatt ahs bu hd ehli ndendir. Ancak (Meryemin) anlatt eyler, anlatt ahsn bu hali gerekletirmi olmasna ramen, burada fazla kuvvetli olmadna ve zayf olduuna iaret etmekte idi. Allah doruyu syler ve doru yola iletir. 43 Sleyman Uluda, bn Arabnin tasavvufa ynelmesinde, ei Meryemin bu ve benzer i hallerinin tesiri olabilecei dncesindedir.44 Addas, bn Arabnin NazmulFthunda zikrettii bir olaydan onun 630/1232de hl yayor olduunun karlabileceini sylemektedir.45 bn Arabnin dier hanmlarndan adlarna ulaabildiklerimiz aras nda Kitbul-Mbeirtta anlatt bir vaksnda, Allahn kendisine cennete
38 39 40 41 42 43 44 45
Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 4 (1293), s. 106. Addas, age, s. 40. Keklik, age, s. 260. Bk. Addas, age, ss. 40, 86. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 1 (1293), s. 363/ c. 4 (1992), ss. 260-1 (paragraf no: 304). bn Arab, el-Ftht, c. 3 (1293), s. 311. Bk. Sleyman Uluda, bn Arab, TDV Yay., Ankara 1995, s. 9. Bk. Addas, age, s. 264.
girme hakk vermesinden sonra, kendisiyle birlikte cennete gtrmek isted ii drt kadndan birisi olan mm Abdurrahman 46 ve Ftma Bint Ynus bn Ysuf mir el-Harameyn vardr.47 Addas, Ftma Bint Ynusun 636/1238de hl sa olduunu, el-Fthtn son cildinin son satrlarnda ad gemesine ramen, isminin arkasnda rahimehallah (Allah Ona rahmet etsin) yazsnn bulunmamasndan karlabileceini sylemektedir. 48 bn Arab Malatyada da bir evlilik yapmtr. Bunun Sadreddn Konevnin (.673/1274) annesi49 olmas mmkndr.50 Burada hemen belirtmek gerekir ki bn Arabnin Sadreddn Konevnin annesi ile evlendii ve bylece onun vey babas olduu sylense de byle bir evliliin gerekleip gereklemediini tesbit etmek gtr. Bu gln sebeplerinden birisi, bn Arabnin eserlerinde gerek Konev ve gerekse ailesiyle ilgili bilgilere yer vermemi olmasdr. Oysa bilindii zere bn Arab eserlerinde gittii ye rlerden, tant insanlardan ve onlarla konutuu eylerden bahseder. 51 Konevnin annesinin, Mecdddin Ishkn52 dul ei ve Seluklu sarayna mensub bir hanm olduu bilinmekte, ancak saraya mensubiyetinin m ahiyeti pek ak olmayp baz rivayetlerde hkmdarn kz kardei, bazlarnda ise azatl cariyesi olduu zikredilmektedir.53 bn Arabnin amdaki hayatnda da iki evlii olmutur: am kads Zeynuddn Abdusselm el-Zevvnin (.681/ 1282) ve daha sonra yine am kadlarndan bn Zekinin (.617/1220) ad zikredilmeyen kzlar ile evlenmi olduu, hatta yukarda getii zere, bn Zekinin 54 kzna hrka giydirdii
46 47 48
49
50 51 52
53 54
Bk. bn Arab, Kitbul-mbeirt fir-Ry, Sleymaniye Ktp, Fatih, no: 5322, vr. 93a. Bk. bn Arab, Kitbul-mbeirt fir-Ry, v. 93. bn Arab, burada, eserinin ilk karalamasn, annesi Ftma Bint Ynus bn Ysuf EmrlHarameyn olan olu Muhammed el-Kebre baladn yazmaktadr. Bk. Addas, age, ss. 86- 264. Ne gariptir ki (evlendii bazlarna gre tartmal da olsa), bn Arabnin ei ve Sadreddin Konevnin annesi olmu bu hanmn adn hibir kaynakta bulamadmz iin Sadreddn Konevnin annesi diye sz etmek zorunda kalmaktayz. Bk. Addas, age, ss. 87, 228. Ekrem Demirli, Sadreddin Konev, SAM Yay., stanbul 2008, ss. 19-20. Mecdddin Ishk dneminin mhim bir alim ve mutasavvf, hkmdarn oullarnn hocas ve hatta Seluklu Saray ile Abbaslerin baehri Badat arasnda elilik yapmasna nazaran, bir diplomatt. Detaylar iin bk. Demirli, age, ss. 16-19. Detaylar iin bk. Demirli, age, ss. 16-18. amn eski ve byk bir kad ailesi olan Zeki oullar, grlerinden dolay kendisini kfr ile itham edenlere kar bn Arabyi himaye etmi ve her ii ile megul olmutur. Byle bir durum, bn Arabnin amda pek de rahat bir hayat srmediinin gstergesi olarak kabul edilebilir. Bk. Ahmed Ate, Muhyid-Din Arabi md., A, c. 8 (stanbul 1993), s. 540.
nakledilmesine ramen hibirinin hayat hakknda bir ey bilmiyoruz. 55 bn Arabnin, eserlerinde evlenmi olduu hanmlar fazla anmamas dikkatten kamamaktadr. Anlalan o ki manev ynden kendisinden fazla istifde etmedii kiiler iin bu yolu izlemektedir. bn Arabnin kitaplarnda ad geen iki kz vardr: Zeyneb ve Ftma. el-Fthtnda Zeynebin henz emzikteki bir ocuk olmasna ramen onunla oynarken aka tarkiyle sorduu fkh bir soruya nasl fash bir lisanla fetva verdiinden sz etmekte, hatt ocuun bu fetvasn annesi ve nines inin duyduunu ve bayldn eklemektedir.56 el-Fthtn baka bir yerinde ayn olay anlatrken, olayn gerekletii ayn sene (598/1202)57 bu kzn annesi Meryemin yannda brakp uzaklara gitmek zorunda kaldn, ayrca annesi Meryeme Hacca gitme izni verdiini, onlarn Kudsten Me kkeye varrken, kendisinin de Irak yoluyla Mekkeye gidip Rkn-mde, ierisinde bulunduu gruptan ayrlarak onlarn yanna gittiini ve onlara yaklat zaman, annesini emmekte olan kz Zeynebin emmeyi brakp : Bu babam, bu babam! kendisine atldn zikretmektedir.58 bn Arabnin Zeynebiyyt adn verdii kasdeleri,59 bu kzna ithf edilmi olan kasdeleri olabilir.60 Addas, bn Arabnin Divnndaki bir anlatsndan, kendi elleriyle topraa verdiini syledii kznn, ismi zikredilmemesi dolays ile Zeyneb olup olmadn bilmediimizi syler.61 Ancak, gmd kznn elFthtnda acibu arzl-hakka y anlatt blmde, zelzele esnasnda ldn syledii dier kz Ftma62 olmas da muhtemeldir. Bu zelzel enin nerde ve nasl olduu hakknda ise bir bilgi vermemektedir. Ayrca, bn Arabnin Dvnn da kendilerine hrka giydirdiini syledii on be kii arasnda kendileri iin kzm tabirini kulland Dnya ve Sefr adl iki hanm vardr.63 Ancak buradaki kzm tabirinin gerek veya mecz olduuna dair elimizde herhangi bir delil bulunmamaktadr.64 bn Arabnin eserlerinde Muhammed mduddn ve Muhammed
55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 Bk. Addas, age, ss. 87, 146. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 3 (1293), s. 22 ve c. 4 (1293), s. 148. Bk. Keklik, age, s. 260. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 4 (1293), ss. 148-9. Bu kasdelerinden sz edip rnek verdii bir yer olarak Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 3 (1293), s. 158. Keklik, age, s. 261; Uluda, age, s. 57. Bk. Addas, age, s. 264. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1983), ss. 366-7 (paragraf no: 405) bn Arabi, Dvn, Bulak 1271/1855, ss. 54, 56, 57. Kr. Addas, age, s. 146.
Saduddn gibi erkek evlatlarnn ad daha sk gemektedir. 65 Ancak bu, onlarn daha ok tasavvufi hline hid olmasndan baka bir manya gelmese gerektir. Nihat Keklik, bn Arabnin Erkek evlt, hayatn zinetidir ded iini naklederken66 yanlyor grnmektedir. Zira referans olarak verdii yerde, bn Arab : Mal ve ocuk dnya hayatnn zinetidir. (Kehf, 18/46) yetini aklarken kelimesini, erkek ocuk olarak deil, veled: ocuk olarak almakta, mal ve oluk ocuk sahibi olmay fitne sa ymaktadr67 ki bu konuda sufiler umumiyetle hem-fikirdirler. 2.2. lm evresi 2.2.1. Hanm eyhleri ve Hocalar Erken dnem tasavvuf kaynaklarnda sf hanmlar iin 'eyhe' ifadesinden ok std veya meddibe kavramlarna yer verilir. Mesel Rbia Adeviyye (.185/801) iin Sfyn Sevr (.161/777) meddibe tavsifini kullanr.68 Znnn Msr'nin (.245/859), Ftma Nsbriyye ( .223/837) hakknda: "O Yce Allah'n velilerinden bir velidir ve stadmdr." demitir.69 Tarikatlar dneminde ise, sadece Mevlevlik, Cerrhlik ve Bektailik gibi baz tarkatlarda hanm eyhler atanabildiini biliyoruz.70 Ancak sohbetinden faydalanlacak kiilerle oturmay altn bir kural olarak bilen71 ve uygulayan bn Arabye gelince, onun ancak halifelerinden faydaland Eb Medyen (.594/1198),72 Ebl-Abbas el-Uryab (.?) ile Eb mrn Ms b. mrn el-Mirtl (.604/1207), bn Kassm (.606/1209), 73
65 66 67 68
69 70 71 72 73
Bk. Addas, age, ss. 86, 264-5. Bk. Keklik, age, s. 265. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 4 (1293), s. 149. Ebu Abdurrahman es-Slem, Zikrn-nisvetil-mteabbidtis-sfiyyt (Tabaks-sfiyye arkasnda), ed. M. A. At, Drul -Ktbil-lmiyye, Beyrut 2003, ss. 387-425:, 387. Konuyla ilgili daha ok rnek iin bk. N. Vildan Glolu, Tasavvufta Kadn Ve Eb Abdurrahman Slemnin Zikrn-nisvetil-mteabbidtis-sfiyyt Adl Eseri, Yksek Lisans Tezi (Danman: Do. Dr. Hlya Kk), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya, 2007. es-Slem, age, s. 401. Kaynaklar iin bk. Hlya Kk, Mevlevi Hanm Halife ve eyhler, Tasavvuf, Ankara, 2007, c. 8, say: 20, ss. 69-78. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 4 (1293), s. 598. Bk. Tahsin Yazc, Eb Medyen, md. DA, c.10 (stanbul 1994), s. 187. Addas, age, ss. 61-73.
eyh Slih el-Berber (.?),74 Ynus el-Him (.?), 75 Mevrr (.?)76 ve Zeynuddn Abdusselm el -Zevv 77 gibi kendilerinden ok bahsettii bey eyhleri yannda haklarnda tabakt kitaplarnda maalesef bir bilgi bulam admz birok hanm eyhi ve hocas de vard: Nuna Ftma Bint bn el Msenn, ems mml-Fukar, ve Fahrn-Nis Bint Rstem bunlarn banda gelir. mdi, bu hanmlar hakknda bn Arabnin kendi kitaplarnda bulabildiimiz bilgileri aktaramaya alalm. 2.2.1.1. Nuna Ftma Bint bn el-Msenn (.595/1198-99?, biliye)78 bn Arabnin anlatmyla, Ftma Bint bn el -Msenn Allahn czzm derdini verdii slih bir adamla evlidir ve Allaha kavutuu ana kadar gnn yirmi drt saati ona severek hizmet etmitir. 79 bn Arab Ftma Bint bn el-Msenn ile biliyede (Endls) karlamtr.80 Karlatnda doksanl yalarda (doksan beinin zerinde 81) olan bu yal hanm iin bn Arab: Slihlerin byklerindendi tabirini kullanr.82 Ayrca, Osman Yahyann parantez iinde bn Arabnin Nefesr -Rahman Ricliyle Karlamas notuyla verdii blmde, bn Arab: Bu babda grdmz kadnlardan en sdk olanlar diyerek bata Ftma Bint bn el-Msenny zikreder.83 Baka bir yerde o, : Muhibbe ve rifelerden84 bir kadn veli olarak tantlr. nceleri i satarak geimini salayan Ftma Bint el-bn el-Msenn, sonra elde ip eirme iine balar ama bu ie balad anda Allahn parman emesiyle, ii brakr 85 ve insanlarn kapsna brakt yiyeceklerle yaamaya balar. Kapsnda yiyecek bir ey bulamad zaman: Ey Rabbim, bana sevdiklerine mu amele ettiin
74 75 76 77 78 79 80 81 82 83
84 85
Bk. Addas, age, s. 123. Bk. Addas, age, s. 95. Bk. Addas, age, ss. 95, 130. Bk. Addas, age,, ss. 87. Vefat tarihi iin bk. Keklik, age, s. 480. Ibn Arab, al-Durrat al-Fkhirah, s. 145. bn Arab, el-Ftht, c. 4 (1992), s. 236 (paragraf no: 320). Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 459/c. 3 (1414/1995), s. 632. bn Arab, el-Ftht, c. 13 (1990), s. 245 (paragraf no: 317). Dierleri ems mml-Fukar ile biliyede karlat mmz-Zehr ve Mekkede karlat Sittu Gzle diye arlan Glbahardr. Bk. el-Ftht, c. 4 (1992), ss. 236-7 (paragraf no: 320) Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 459/c. 3 (1414/1995), s. 632. Ibn Arab, al-Durrat al-Fkhirah, ss. 144-5.
gibi muamele etmeni nasl hak ettim? diye kreder.86 Zaten bn Arabnin ifdesiyle: ok az yiyen birisiydi. <87 Allah ona mlknden balamt ama o: Sen Sensin. Senden bakas ise bana memdur diyerek bunlara iltifat etmemiti. Kendisi vliha (Allah iin ok gzya dken) bir hanmd. Onu gren, ahmak olduunu sanrd. O ise, gerek ahman Rabbini bi lmeyen kimse olduunu sylerdi. 88 Aslnda onun bu alayan hali u szyle eliir grnmektedir: Onu sevdiklerini syledikleri halde alayanlara da aarm. Ona yakn olanlarn yaknlndan kat kat stn olan yaknl ktan utanmyorlar m? Muhib, Hakka yaknlk asndan insanlarn en bydr ki O, muhibblerin mehdudur. Daha ne diye alyorlar, aarm. 89 Bu hanma kendi elleriyle90 kamtan bir kulbe yapan91 ve yllarca hizmet eden 92 bn Arab, ona ana, o da bn Arabye evladm diye hita b etmektedir.93 Dahas, o, kendisinin bn Arabnin lh annesi olduunu sylemektedir. el-Fthatta bu durum yle ifde edilir: "Ben biliyyeli Allah ve rife bir kadna hizmet ettim. Ad Ftma Bint bn el -Msenn idi. (<) O bana yle derdi. "Ben senin ilah annenim (mmkel -lhiyye) ve senin topraktan (tabi, biyolojik) olan annenin nruyum.94 (Burada bn Arabinin tabi annesinin adnn Nr olduunu hatrlayalm). mmn lhiyyetn terimini Sud el -Hakm yle izah etmektedir: bn Arabden nceki tasavvufta eyhin nemi tartma gtrmez bir husustur. Sfiyye arasnda eyh, mrd iin rh baba mesbesindedir. Ruh ve bedenden olumas dolays ile, insann iki nesebi vardr: (1)Topraktan baba ve anaya bedensel neseb; (2) Ruh baba ve anaya rh neseb ki bu manev veldettir. Ancak bn Arabden nce Ruh Ana tabirine rastlamyoruz, zira bildi imiz sf alimleri hep bir bey eyhin terbiyesi altnda bymlerdi; bayan
86 87 88 89 90 91 92 Ibn Arab, al-Durrat al-Fkhirah, ss. 144-5. Ibn Arab, al-Durrat al-Fkhirah, ss. 144-5; Mahmd Mahmd el-Gurb, erhu Risleti Rh al-Kuds f muhsebetin-nefs, *Beyrut+: Matbaat Nadra, 1414/1994, s. 132. el-Gurb, age, s. 132. bn Arab, el-Ftht, XIII (1990), s. 245 (paragraf no: 317). el-Gurb, age, s. 133. Ibn Arab, The Rh al-Quds, s. 143; Ibn Arab, al-Durrat al-Fkhirah, ss. 144-5; el-Gurb, age, s. 132. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 459/ c. 3 (1414/1995), s. 632. Burada hatrlatmak gerekir ki, tasavvufta, fazl ve rif bir kimsenin sohbet ve yaad tasavvuf hallerini grmek ve bu ekilde faydalanmak isteyen kiiler, kendilerini onun hizmetine adayarak gece-gndz ona yakn olma ve szlerini dinleme frsat elde ederlerdi. Yukarda da byle bir durumdan sz edilmektedir. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 459/ c. 3 (1414/1995), s. 632. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 459 / c. 3 (1414/1995), s. 632 (Burada, bn Arabnin biyolojik annesinin adnn Nr olduunu hatrlamak gerekir).
93 94
eyhleri yoktu. Topraktan baba ve topraktan anneye karlk El-mmllh terimini ilk kullanan bn Arabdir. Aslnda o bu terimi, hayatndaki ruh terbiyesinde byk yeri olan bir hanmdan almtr.95 Sud el-Hakm, El-mml-lh terimini ilk kullanan bn Arabdir derken hakldr ama ondan nce bir bayan eyhin terbiyesinde yetien sf liminin olmad konusunda yanlmaktadr. Bu hususa daha nce deinmi, gerek ilk dnem sfiliinde, gerek tarkatlar dneminde hanm eyhlerin mevcut olduunu belirtmitik. Kesin olan bir ey var ki o da bn Arabnin, daha dorusu eyhesi Ftma Bint bn el-Msennnn, eyh iin o dnemde kullanmda olan manev baba terimine96 ek olarak, hanm eyhe iret eden lh/manev anne tabirini kullanddr. Ftma Bint bn el-Msennnn yannda nasl bir edeple oturduunu bn Arab nin u cmlelerinden anlyoruz: <Doksanl yalarnda olmasna ramen, yannda oturduum zaman gl gibi gzel akaklarna bakmaya utanrdm. 97 bn Arabnin onun huzurunda tam bir huu ile ve btn himmetiyle oturduunu, onun huzuruna girenler iinde bn Arabden daha ok beendii kimse olmadn sylemesinden de anlayabiliyoruz. Kendisine bunun sebebi sorulduu zaman: Siz hepiniz benim huzuruma geldiiniz zaman bir ksmnzla gelir, bir ksmnz evinde ve ailesinde br akr. Ama evldm ve gzmn nru Muhammed bn el -Arab, huzuruma girince btnyle girer, kalknca btnyle kalkar, oturunca btnyle ot urur; arkasnda nefsinden baka bir ey brakmaz. Tark/usl de bu olmaldr zaten.98 Bu arada hemen belirtelim ki tasavvuf geleneinde mrdin asli grevlerinden birisi eyhine hizmet etmektir. Ona hizmet ederken hallerine muttali olacak ve istedii kadar sohbetlerinden faydalanacaktr. bn Ar abnin Tedbrt- lhiyye adl eserindeki: eyhin bana mrd toplamaktan gayesi, kendisine hdim tedrik etmek ve halk kendisine celbedip elini ptrmek ve hrmetle tazim ettirmek deil, her vakitte onlarn kalplerini zikr-i lh ile mamr klmaktr99 eklindeki szleri onun konuya bak tar95 96 el-Hakm, age, ss. 124-25. Mesel Shreverd nin u sz mrdin, eyhiyle manevi douma eritiini ve onun cz haline geldiini belirtmesi asndan mhimdir: Allah Talnn shib ve mashb arasnda bir lfet hazrlam olmasndan dolay, mrd, eyhin bir cz haline gelir. A ynen ocuun, tabi doumda babann cz olmas gibi, bu doum da manev doum olur ihbuddn Ebu Hafs Shreverdi, Avrifl-marif, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut 1426/2005, s. 54. Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 459/c. 3 (1414/1995), s. 632; Ibn Arab, al-Durrat alFkhirah, ss. 144-5; el-Gurb, age, s. 132. Ibn Arab, The Rh al-Quds, s. 143; el-Gurb, age, s. 132. A. Avni Konuk, Tedbrt- lhiyye Tercme ve erhi, ev.: ve haz. Mustafa Tahral, z Yay.,
97 98 99
zn yanstr mahiyettedir. bn Arab onu lemlere rahmet olarak tavsf eder 100 ve bunu izah etmek iin bir olay anlatr: Bir bayram gecesi mezzin Eb mir camide ona bastonuyla vurur. Ftma Bint bn el -Msenn, Eb mire yle fkeyle bir baktktan sonra camiyi terk eder. O gecenin sabah onu ezan okurken iitince yle der: Rabbim, beni ilediim gnahtan dolay yarglama! Gecenin bu karanlnda, herkes uyurken seni anan birisine fkelendim. Oysa dilindeki zikri benim Habbim. Allahm, benim ona fkelenmem sebebiyle onu yarglama. Sabah olunca, ehrin fukahs bayram namazndan sonra selaml amak iin Sultann huzuruna girerler. Bu mezzin de dnyaya olan rab etinden dolay onlarla birlikte girer. Sultan, onun kim olduunu sorar. C aminin mezzini olduu sylenince, Sultan: Fukah ile birlikte girmesine kim izin verdi?! diye kzar ve huzurundan attrr. Kendisi iin efaat eden birisi sayesinde klna dokunulmadan oradan uzaklar. Ftma Bint bn el Msenn bu olay duyunca: Biliyorum. Cezasnn tahfifi iin ben dua e tmeseydim, ba gidecekti der.101 Yani kendisine bastonla vuran birisine bile dua etmitir. bn Arabye gre: Onun manev etkisi gerekten ok by kt. 102 O, lemde tasarruf eder, kermetler gerekletirirdi. 103 Ftma Bint bn el-Msennnn Kuran- Kermden sresi, Ftiha idi. Ftiha sresi ile kermetler meydana getirir ve : Bana gelen herhangi bir glkten kurtulmak iin Ftihay bildii halde onu okumayana aarm 104 derdi. Kendisine Ftiha sresinin ve onu istedii ite kullanma gcnn verildiini saklamaz,105 hatta herkesin bunu bildiini sanrd.106 Ftiha sresinden himmet diledii veya onunla tasarrufta bulunduu olaylara rnek olarak, bn Arabnin el-Ftht ve Drretl-Fhirede anlatt u olay gsterilebilir: Bir gn bn Arab, eyhesi Ftma Bint bn el-Msenn ile muhabbet hakknda konumaktadr. Ftma Bint bn el -Msenn: Allah sevdiini syleyip de Onu bir an bile gznden kaybetmeden mhede etmekten dolay sevinmeyen kimsenin haline aarm. Onu sevdiklerini syledikleri halde alayanlara da aarm. Ona yakn olanlarn yaknl n-
100 101 102 103 104 105 106
stanbul 1992, s. 439. Ibn Arab, The Rh al-Quds, s. 144; el-Gurb, age, s. 132 Ibn Arab, al-Durrat al-Fkhirah, s. 144; el-Gurb, age, s. 132. el-Gurb, age, s. 132. bn Arab, el-Ftht, c. 13 (1990), s. 245 (paragraf no: 317). bn Arab, el-Ftht, c. 13 (1990), s. 245 (paragraf no: 317). Bk. Ibn Arab, al-Durrat al-Fkhirah, ss. 145-6. bn Arab, el-Ftht, c. 13 (1990), s. 245 (paragraf no: 317).
dan kat kat stn yaknlktan utanmyorlar m? Muhib, Hakka yaknlk asndan insanlarn en bydr ki O, muhibblerin mehdudur. Daha ne diye alyorlar aarm dedikten sonra mrdi bn Arabiye dnerek: Evladm sen ne dnyorsun bu konuda? diye sorar. bn Arab, tam bir mrd gibi davranarak: Anneciim, sen ne diyorsan yledir der. Ftma Bint bn el-Msenn devamla: Ben Habibimin bana Ftiha Suresini verm esine de aarm. Bu sre bana hizmet etmektedir. Allah onu benden hi alkoymamtr der. bn Arab, bu hanmn makmn o an daha iyi anladn dnrken kadnn birisi gelir ve bn Arabye biliyeden iki gnlk m esafede olan Sidoniada bulunan kocasnn orada baka bir kadnla evlenmek zere olduunu ve kocasn geri getirip getiremeyeceini sorar. Bunun zerine bn Arab, eyhesi Ftma Bint bn el -Msennya dnerek: Anneciim, bu kadnn ne dediini duymuyor musun? der. eyhe: Evladm ne ya pmam istiyorsun? diye sorunca, bn Arab, kadnn hcetinin hemen yerine getirilmesini istediini syler. Bunun zerine Ftma Bint bn el -Msenn: Ba stne. imdi hemen Ftiha Sresini gnderip bu kadnn kocasn g etirmesini sylyorum der ve sreyi okumaya balar. bn Arab de onunla birlikte okur. Okurken de eyhesinin makmn bir kez daha anlar. Zira onun Ftihay okumasyla birlikte Ftiha sresi havada secde etmi bir ha lde tebellr etmi ve ondan emir almtr: Ey Ftihatel -Kitb, iri ezone (Cerez de Sidonia)ye, bu hanmn kocasnn yanna git ve onu almadan gelme! Bu szn zerinden emredilen yere gidip gelme sresi kadar bir sre getikten sonra adam evine gelmitir bile. Bunun zerine kadn (Ftma Bint bn el-Msenn) def alp elenircesine sevinir. 107 bn Arab bunun sebebini sorunca yle der: Allah bana nem verip beni velilerinden yapt ve beni kendisine setii iin seviniyorum. Ben kim oluyorum ki Efendim beni ebn-i cinsime (dier insanlara) tercih ediyor? Shibimin izzetine yemin ederim ki ben (Allah tarafndan) anlatamayacam kadar kskanlyoru mdur. Zira ne zaman Ondan baka eye iltifat etsem, o iltifat ettiim eyde bama bir bel gelir.108 Bu durum bn Arabnin eyhesine balln iyice glendirir ve ona hizmete devam eder. 109 Drretl-Fhirede olay biraz
107 Keklik, muhtemelen olayn ba tarafn tercme etmeden ortadan almasndan ni, Ftma Bint bn el-Msenny def alp mrdlerini elendiren bir eyhe olarak sunma hatasna dmtr. Bk. Keklik, age, s. 287. 108 Burada, gayret-i lhiyeden bahsedilmektedir. Tasavvufta ilh gayret, Hakkn, kul unun kendisini sevgi tatnda bakasn ortak klmasna rz olmamasdr. Bk. Abdlk erim el- Kueyr, er-Risle, tah. M. Zerrk- A. A. Baltac, Darul-Hayr, Beyrut 1413/1993, s. 255. 109 Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 459/c. 3 (1414/1995), ss. 632-3.
farkl bir ekilde anlatlmaktadr. yle ki, eyhesinin Ftiha Sresini okunmasndan sonra, nc gn adam evine gelir. Duruma sevinen kars, Ftmaya gelip teekkr eder. bn Arab ve beraberi ndekiler, adama neden geri dndklerini sorarlar. Adam, evlenme akdi iin giderken iinde bir sknt hissettiini ve her eyin kapkaranlk grndn, bunun zerine eyalarn bile almadan oradan ayrlp gne batmadan Trianaya gelip biliyeye gelen bir sandala atladn, nasl ve neden geldiini hl anlamadn syler.110 Ftma Bint bn el-Msennnn, Ftiha Sresinin kendisinin hizmetinde oluuna sevinmesi ve bunu velliinin delli saymas, onun kermete nem verdiini ve kermeti velyetin nemli bir cz olarak kabul ettiini gsterir. Ayn tutumu, bn Arabinin bunu onun (Ftma Bint bn elMsennnn) makmnn yceliine delil saymasnda da grmekteyiz. bn Arabi, ona hizmet ettii yllarda, srrn anlamad bir olay olarak bir gece lambasndaki gazyann bitmesi olayn anlatr ki byle bir olay nceden hi olmamtr. Ftma, kapy aar ve bn Arabye ona biraz daha gaz getirmesini syler. Bu arada, altndaki su dolu kovann iine elini sokup ac ac sylenir. Bu arada ne olursa olur su, gaz yana dnr. Sonra testiyi alarak gazla doldurur. Geri dnp gazn nereden geldiini grmeye alr. Bir iz bulamaynca anlar ki bu, Allahn atsndan baka bir ey deildir. 111 Bu, onun baka bir kermetidir. Drretl-Fhirede, baz mmin cinlerin onun yanna oturup szlerini dinlemek istediklerini ama onun, Hz. Peygamberin(s) iblisi yakalad gece: Kardeim Sleymann szlerini hatrladm ve onu salverdim szlerini hatrlayarak cinlerden gizli kalmalarn istedii belirtilir. Ftma Bint bn el Msennnn daha bir ok kermetlerine vkf olduunu ve tasavvf hall erinin ok yce syleyen bn Arab, onun lmne de hid olmu olduuna gre,112 tant andan lmne kadar ona hizmet etmi olmaldr. 2.2.1.2. ems mml-Fukar veya Ysemn ems mml-Fukarnn113 isminden fakirlere cmerte yardm ettiini karmak mmkndr. Bir ad da Ysemn idi.114 bn Arab, Endlste
110 Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 459/c. 3 (1414/1995), ss. 632-3; Ibn Arab, al-Durrat al-Fkhirah, ss. 145-6. Ayrca bk. el-Gurb, age, s. 133. 111 Ibn Arab, al-Durrat al-Fkhirah, s. 145. 112 Ibn Arab, al-Durrat al-Fkhirah, ss. 144-5; el-Gurb, age, s. 133. 113 Bk. Ibn Arab, The Rh al-Quds, s. 142. 114 Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 46/c. 3 (1414/1995), s. 62.
Merne ez-Zeytnede115 muhtemelen 586/1190da karlat bu hanm: Nefesr-Rahmn olan cemat arasnda grd en sdk kadnlarn ikincisi olarak zikreder.116 Nefsini kontrol etmede onun gibisini grmed iini, mumelt ve mkeftta ok stn olduunu belirten bn Arab yle devam eder: Kuvvetli ve temiz bir kalbi, yce bir himmeti ve temyz ku vveti vard. Hlini gizlemeyi bilirdi,117 ama indimdeki/ kalbimdeki yerini bildii iin benim yanmda baz eyler aa vururdu ki bu da benim houma giderdi. Zhir olan birok ltuflara kavumutu. Kef bbnda onu birok defa denedim ve bu alanda onun temkn sahibi olduunu grdm. K endisine glib olan haller, havf ve rza halleri idi ki bu iki halin bir kiide topla nmas bizde (sflerde) nerdeyse tasavvur dahi edilemeyecek yce hallerde ndi.118 el-Fthtta ems mml-Fukar, kendilerine Evvhn denen vel ilerden bir kadn veli olarak sunulur ve evvhn hakknda bilgi verilir: Evvhn olan erkek ve kadn evliylardan birisi olarak Endlste Merne ez-Zeytnede kendisine ems denen bir hanmla karlatm. Yal idi. A llah bu snfn balarna, keml ve nfz gznden/asndan kusurlarn kabul edemediklerinden dolay gslerinde hissettikleri teevvh (ah ekme, inleme) musallat etmitir. Bu vcddan veya mefkda kar ve cdin vcdundan olur. Allahu Tal, 119" " yetinde Hall brahimi de evvh olarak vmektedir. (<) yleyse evvh, belvs, muyenesi ve mhedesi ve grdklerinden dolay teevvh ok olan k iidir. Ve bu (hl), gyret ve hayret cinsindendir. Teevvh, tabi bir idir. Yaratlla imtizcdan uzak oluu dolays ile ruhlara medhali yoktur.120 bn Arab, onunla birlikteyken yaad bir hali yle anlatmaktadr: Bir gn, eyh el-Mevrr121 ve ben onunla birlikte idik. Birden odann dier tarafna doru bakt ve avaz kt kadar: Ali, geri gel ve boyun atksn al!. Kiminle konutuunu sorduumuzda, Ali (adl bir mrdi)nin kendis i-
115 biliyeye ok uzak olmayan bir kale: Addas, age, ss. 88. 116 bn Arab, el-Ftht, c. 4 (1992), s. 236 (paragraf no: 320). Hatrlanaca zere, birincisi Ftma Bint bn el-Msenn idi. 117 Hlini gizleyebilme hususiyeti tasavvufta, temkn sahibi ve Ebul -vakt sflerin yapabilecei ok vlen bir vasftr. Bk. el- Kueyr, er-Risle, ss. 78-80. 118 el-Gurb, age, s. 131. 119 brahim cidden yumuak huylu, bar yank, kendisini Allaha vermi birisiydi: Hud, 11/75 120 Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1293), s. 46/c. 14 (1992), s. 463 (paragraf no: 461)/c. 3 (1414/1995), s. 62. 121 bn Arabnin eyhlerindendir (Bk. Addas, age, ss. 95, 130). Hakknda bilgi iin bk. Ibn Arab, The Rh al-Quds, s. 103.
ni ziyaret iin gelirken, bir suyun kenarnda bir eyler yemek iin oturdu ktan sonra yemeini bitirip yeniden yola kacanda boyun atksn unutt uunu ve kendisinin de ona bunu hatrlattn syledi. Ali, o zaman bir fersah (yaklak 5 km) uzakta idi. Bir saat sonra geldiinde yolda kendisine ne olduunu sorduk. Yolda, bir suyun kenarnda yemek iin durduunu, kal kt zaman boyun atksn unuttuunu, bu arada bizim seyyide emsin s esini duyarak (telepati) geri dnp aldn syledi. emsin bakalarnn dncelerini okumak (teoptik/teleskopi122) gibi gleri de vard. Kefen verdii haberler doru kard ve baka birok kerametine de muttali olmutum.123 Grld zere, ems de Ftma Bint bn el -Msenn gibi kermet shibi bir sf hanmdr. 2.2.1.3. Fahrn-Nis Bint Rstem Fahrn-Nis Bint Rstem, Makm- brahim imam eyh Ebu uca Zahir bn El-Rstem b. Ebir-Rec el-sfehnnin yal kz kardeidir. FahrunNisdan icze-i mme (btn rivyetleri iin genel icazet) alm olan bn Arab ondan sz ederken: "O lime, Hicaz eyhesi idi. Fahrn-nis (kadnlarn vn vesilesi), daha dorusu Farr-ricl vel-lem ( : erkeklerin ve limlerin vnc) idi " dediine124 gre onu daha bir sf eyhesinden ok, lime olarak deerlendirmek gerekir. Zehirul-Alkta bu vgy tekrar eden bn Arabi, rivayetlerinin uluvvu125 sebebiyle ondan rivayet dinlemek iin gnderildiini syler. Gnderilmekle, sanrz, onu kendisine medh edip onun yanna git diyenleri kastetmektedir. Ancak Fahrun-Nis hadslerle amel etmeyi, hads rivyet etmeye tercih ettiini u szleri ile anlatmak ister:
122 Be duyu ile alglanamayacak nitelikteki veya kapal bir ortamdaki canl ve cansz nesn eleri ve olaylar alglayabilme gcne, parapsikolojide teleoptik veya teleskopi denir. Bk. Alparslan Salt ve Cem obanl, Dharma Ansiklopedi. Parapsikoloji, Mistisizm, Okltzm, Ezoterizm, Toezofi, Spiritalizm, Neo-Spiritalizm, Dharma Yay., stanbul 2001, s. 429. 123 Ibn Arab, al-Durrat al-Fkhirah, ss. 142-3. 124 bn Arab, Tercman'l-Evk, Dru Sadr, Beyrut 1961, s. 7; Ayn Yazar, Zehirul-Alk erhu Tercmnil-Evk, el-Matbaatl-Enesiyye, Beyrut 1312, ss. 2-3. 125 Rivyetin uluvvu, hadsin gerek Rasulullaha(s) ve gerekse mehr hads imamlarndan birine veya sahh kitaplardan birinin rivyetine, rv saysnn azl dolays ile yakn olmas halinde isnadn kazand yksek deeri gsterir. Talat Koyiit, Hadis Istlahlar, AF Yay., Ankara 1980, s. 30.
(Emel sona erdi ve ecel yaklat Amele tevik, beni benden istedii rivayetlerden alkoydu Sanki ben lmn saldrsna uramm da Nedmet ekmedeyim).
bn Arab, ona rivyetten gayelerinin ayn olduunu anlatan bir mektup yazar ve yle der:
(Benim hlimle senin rivyetteki hlin ayndr Kast, sadece ilim ve ilmi kullanmaktr.)
Bunun zerine, Fahrun-Nis, kardei eyh Ebu ucann, bn Arab iin bir icze-i mme yazmasna izin verir ve eyh Ebu uca, kz kardeine niybeten istenen iczeyi yazar. Bu ekilde bn Arab onun btn rivyetlerini nakle tme izni alm olur.126 Buradan, bn Arabnin onunla ilkisinin daha ok h oca-talebe ilikisi olduunu ve bn Arabnin ilimle amele nem veren bir sf olduunu kolayca karabiliyoruz. Zaten ona gre ilim ve amel, altn ve gm gibidir.127 2.2.1.4. mmz-Zehr ve Sittu Gzle/Glbahar el-Fthtta, Osman Yahyann parantez iinde bn Arabnin Nefesr Rahman ricliyle karlamas notuyla verdii blmde, bn Arab: Bu babda grdmz kadnlardan en sdk olanlar diye sayd Ftma Bint bn el-Msenn ve ems mml-Fukar yannda, biliyede karlat mmz-Zehr ile Mekkede karlat Sittu Gzle diye arlan G lbahardan sz eder.128 eyhleri diye bilinen hanmlarla birlikte adlar geti ine gre onlar da eyhleri olsa gerektir. Ne yazk ki haklarnda baka bir ey bilmiyoruz. Ancak Glbahr isminin Trk ismine benzemesi dolays ile, muhtemelen Trk olduunu dnebiliriz.
126 bn Arab, Zehirul-Alk erhu Tercmnil-Evk, s. 3. 127 Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 2 (1414/1994), s. 348. 128 Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 4 (1992), ss. 236-7 (paragraf no: 320)
2.3. lham Verenler ve Tasavvuf Halleriyle Etkileyenler 2.3.1. Nizm veya Aynu-ems vel-Bah bn Arabnin etrafndaki kadnlar arasnda, onun iin lah ilhamlar kayna olan Nizma ayr bir yer ayrmak gerekir. Lakb, Aynu -ems vel-Bah olan Nizm, bn Arabnin, Harameynin eyhes, Ulem arasnda bir gne, Edbler arasnda bir bostan, bid, lim, zhid hanmlardan gibi tavsflerle manev ynn vmekle bitiremedii, zhir gzelliini ise: abucak hasta olabilecek, kt niyetli nefisler/insanlar olmasa, bedensel gze llik ve huylarnda Allahn yaratt gzellikleri erh etmeye balardm d iyerek fazla anlatmadn vurgulad gzelliiyle insanlar meftn eden bir hanmdr.129 Nizm, Makm- brahim imm eyh Ebu uca Zahir B. ElRstem b. Ebir-Rec el-Isfehnnin kzdr. Bu zat, bn Arabnin 598/1201 ylnda Mekkeye geldii zaman, kendi deyimiyle, karlat bir grup slih kadn ve erkek iinde, ruhuyla megul olma ve fiilleriyle ilgilenme asndan dierlerinin stnde olduunu syledii ve kendisinden Ebu sa Tirmiznin (.279/824) Snenini rivyet etme icazetini ald kiidir. Ayn zatn kz kardei Fahrun-Nisdan, daha nce bahsettiimiz zere, icze-i mme, kz Nizmdan ise 600 civarnda beyt ihtiva eden130 TercmnulEvk131 adl lirik divnn yazma ilhamn almtr. Kbede karlat Nizm, manev czibesiyle birlikte fizik grnyle de kendisini fevklde etkileyen bir gen kzdr; yani Allahn ceml sfatlarnn ete -kemie brnd bir beer ve ilh bir haznedir. 132 Ancak, sevdii ve evladm diye nitelendirdii mrdleri Bedr el -Habei (.?) ve smail b. Sevdekn (.646/1248),133 Halep kadlarnn bu konuda ileri geri konutuunu duyu n129 bn Arab, Zehirul-Alk erhu Tercmnil-Evk, s. 3 130 Keklik, age, s. 347 (Keklik, Tercmnul-Evk tantt ayn eserin 342. sayfasnda ise, sehven olsa gerek, eserin 10. 450 beyt civarnda beyit ierdiini syler. Oysa bu rakam, bn Arabnin byk Divnna aittir. 131 1961 ylnda Beyrutta baslm olan bu eserin, Arapasyla birlikte ngilizce tercmesi, The Tarjuman al-Ashwaq adyla Reynold A. Nicholson tarafndan yaplmtr (London 1911). 132 Nizmla ilgili derli toplu bir alma iin bk. Ralph Austin, The Lady Nizam: An Image of Love and Knowledge, Journal of Ibn Arabi Society, c. 7 (Oxford, 1988), ss. 35-38. 133 smail b. Sevdekin en-Nr, bn Arabnin en yakn mridlerindendir ve Risalet fi ilmittasavvuf, Yazma, el-Mektebetz-Zhiriye, am, no: 8080, Kitbn-nect min hucbil-itibb, yazma, fatih, no: 5322 ve etTalkt alet-ecelliytl-lahiyye (et-Tecelliyatl-lhiyye iinde), thk. Osman Yahya, Merkez-i Ner-i Dnigh, Tahran 988) gibi eserlerin mellifidir. bn Arabi, baz rislelerini, burada olduu gibi, onun sorusu veya istei zerine yazmtr. Hatta onun sorusuna cevabn ieren bir rislesi de vardr: Risletn f sali smail b.
ca, bn Arabden bu kitabn erheden bir kitap yazmalarn isterler. O da Zehirul-Alk yazar. Eserin giriinde: Bu czde yazdm her isim ondan kinayedir. Anlattm her evden onun evini kastederim. Ancak bu nazme ttiklerimle lh vridt, rhn tenezzlt, ulv mnsebetler m edilmitir der.134 Tercmnul-Evkta zikredilen yerlerden birisi olan Badadtaki Darul-Felek, kadnlarn devam ettii bir tekkedir ve Nizm, babasnn vef atndan sonra muhtemelen burada inzivaya ekilmitir. 135 Aada vereceimiz mehur iirini de Nizmdan ald ilhama borluyuz:
(Kalbim her sreti alacak hle geldi. Onun iin gh ahular otladr, gh rahipler manastrdr, Gh puthanedir, gh tavf edenlerin Kbesidir, Gh Tevrat levhalardr, gh Kurn mushafdr. Benim dinim sevgi dinidir; onun kervan nereye Ynelirse, dinim o dindir ve imanmdr).136
Fakat bn Arab bunlarn, zaman zaman kalbine gelen hallerle ilgili olduunu da belirtmitir. yle ki: Kalbin, eer sevgilileri keilere benz etirsen, manastr; Allaha tapnmann yerini beer arzular alrsa puthne; ulv duygular tarafndan kuatlnca Kbe olur ve Kurn sayfalarna dnr. Bu tecelliyat neticesinde brn -Msev bir ilim hasl oluacak olursa, Tevrat Levhalar halini alr.137 2.3.2. Ksm ed-Devlenin Criyesi (.638/1240tan nce) bn Arab, Rhul-Kudsta, eyhleri olmasa da karlat ve bir sre hallerine muttali olup etkilendii baka zhid ve sliha hanmlardan da sz e tSevdekn, Resil bn Arab iinde, Diretl-merifil-Osmniyye, Haydarbd, 1948. 134 bn Arab, Zehirul-Alk, s. 4 135 Bk. L. Massignon, The Passion of Hallj, ev.: H. Mason, 4 c., Princeton, 1982, c. 2, s. 135ten naklen, Addas, age, s. 210. 136 bn Arab, Zehirul-Alk, ss. 3940. 137 Bk. bn Arab, Zehirul-Alk, ss. 39-40.
mektedir. Ksim ed-Devlenin criyesi demekle yetinip isim vermedii kadn bunlardan birisidir. bn Arab, Ksim ed-Devlenin criyesinin Mekkede doup orada vefat ettiini belirtir. Uzun mesafeleri ksa zamanda katetme (yani tayy- zaman ve mekn gerekletirebilme, teleportasyon138) ve dala- tala konuabilme kermetlerine sahiptir. Cmertlik ve nefis terbiyesi hususunda zerine olmayan bu hanm, gndz-gece oru tutmakta ama bundan bedenen fazla etkilenmemektedir.139 bn Arab onun vefat ettiini sylediine gre, veft, bn Arabnin vefat tarihinden, yani 638/1240tan nce olmuur. 2.3.3. Zeyneb el-Aliyye (.?) bn Arabnin hem biliyede hem de Mekkede iken grt Zeyneb elAliyye ise, (biliyedeki?) Ben Cemd Kalesinden bir hanmdr. Kend isini Allahn kitabna adamtr ve zamannn en byk zhidesidir. bn Arabnin deyimiyle ok byk gzellik ve zenginlik sahibi olmasna ramen, tereddt etmeden dnyay brakp Mekkede mcvir olmay semitir. bn Kassm, el-uberbul, Meymum el-Krmz, bir hadisi ve zhid olan Eb el-Hseyin bn el-Si gibi birok sekin kiinin ashab olmutur. bn Arab, bu hanmn dua ederken 30 gez140 miktar yukar kaldrlp, duas bitince yere indirildiini (levitasyon141) grmtr. bn Arab, Mekkeden Kudse kadar bu hanmla birlikte yolculuk yaptn ve namaz vakitlerine ondan daha ok riayet edeni grmediini belirtikten sonra: Z amannn en akll insanlarndan olduunu da eklemeyi ihmal etmez.142 2.3.4. Ftma Bint el-Tc bn Arab, el-Fthtnda Murd Olanlarn Hlinin Bilinmesi balkl bbnda, Mekkede grd sliha bir kadndan bahseder. Ad Ftma Bint et-Tc olan bu kadn, suu olmad halde babasndan krba yemekte ve fakat Allahn inyetiyle bu krbalarn darbesini hissetmemektedir. Aslnda
138 Kiinin bedenini veya bir eyay yok edip bilinen fizik ve mekanik aralar olmadan bir baka mekanda ortaya kmas fenomenine parapsikolojide teleportasyon denir. Bk. Salt ve obanl, age, s. 430. 139 Ibn Arab, The Rh al-Quds, ss. 154-5. 140 Gez, 26 veya 42 in deerinde bir uzunluk birimidir. 141 Bk. Salt ve obanl, age, s. 215. 142 Ibn Arab, The Rh al-Quds, ss. 154-5.
krba darbelerini iitmekte ama krbacn vurduu yerlerle srt arasnda bir hil olduunu hissetmekte, nasl ac duymadn anlamamaktadr. Tasa vvufa giriinin balangcnda kendisinin bana da bu tr bir eyin geldiini sylemekte ama uzun hikye diyerek uzun uzadya anlatmak istememe kte olan bn Arab:
te murd olan kiilerin hli budur; onlar balarna gelen bel olsun n imet olsun, Allahn kendilerine daima lezzet hissettirdii kiilerdir. nk bel, elemlerin varl zerine zid bir ey olmad gibi nimet de ahsla kim olan, yani ondan ayrlmayan lezzetin zerine zid bir ey deildir. (...)143
diyerek konuyu anlatmaya devam etmektedir. yleyse, Ftma Bint et-Tc murd snfna giren Mekkeli bir vel hanmdr. Ancak, bn Arab, onun durumunu kendisinin bidyette iinde olduu bir duruma benzettiine gre, onun hli bn Arabyi fazla etkil emi olamaz, belki sadece bir nostalji yaamasna sebep olmutur diyebiliriz. 2.4. Hanm Talebeleri/Mrdleri Burada, ilk nce belirtmek gerekir ki bn Arabnin mrdleri ayn zamanda talebeleridir; zir onlara kendi kitaplarn okumaktadr. Mesel, bn Ar abnin 636/1141 ve 637/1142 yllarnda, amda kendisinden el-Fthtnn baz ciltlerini dinleyenler arasnda adlar geen mm Raslan ve mm Dell adl iki hanm rencisi vardr. bn Arab, el-Fthtnn baz ciltlerini kendilerine okuduu kiileri sayarken zellikle mm Dell elMuvaffaka, es-Sadetl-lime, Bintu eyhin gibi tabirlerle tavsf e tmektedir. 144 Bu hanmlar, bn Arabnin kendisinden, ald hadisler dol ays ile Muhdrt el-Ebrr adl eserinde birka kez szn ettii Ahmed el Mevslnin kzlardr.145 Ayn ekilde, bn Arabnin Dvnn da kendilerine hrka giydirdiini syledii on be kiinin on drd, mrdeleridir, yani hanmdr. Bunlar arasnda kendileri iin kzm tabirini kulland Dnya ve Sefr, am k ads bn Zekinin kz ki daha nce getii zere bn Arab onunla evle nmitir , mm Muhammed (ei?), Ftma, Criye, Sittel -Ay, Sittel-bid,
143 Bk. Keklik, age, s. 480. 144 Bk. bn Arab, el-Ftht, c. 4 (1992), s. 480 (n); c. 6 (1994), s. 499 (n); c. 7 (1981), s. 517; c. 8 (1983), s. 514. 145 Bk. Addas, age, ss. 223, 264-5.
Cemle, Zeyneb gibi hanmlar vardr. Burada dikkati eken hususlardan birisi, bunlardan bn Zekinin kz iin kendileriyle sohbet ettii ins ve cinden, Esmy ve nesebi tahakkuk edenlere hrka giydirme izni verdiini zellikle zikretmesidir ki bu ona en azndan niblik tevdi etmek demektir. Bir dier husus da, bn Arabnin Criye gibi baz mridelerine hrka gi rdirdiini ryasnda grmesidir. Sefrya: Yolumu ve mezhebimi izle. B enim Mezhebim, Nebinin eriati/yoludur hatrlatmasn yapmas da 146 onun dinin yatay boyutuna ne denli nem verdiini gsterir nitelikteki rnekle rden sadece birisidir. 3. Sonu Ancak sohbetinden faydalanlacak kiilerle oturmay altn bir kural olarak bilen ve uygulayan bn Arab, insanlar kadn ve erkek oluuna gre deil Allahla olan iliki ve yaknln dikkate alarak deerlendiren byk bir sfdir. Eserlerinde de ancak tasavvuf ynnden faydaland kiilerden bahsetmi, hatta bu kural aile fertleri iin de uygulamtr. Mesel, annesi, eleri ve ocuklarndan, ancak tasavvuf bir hal ve tecrbesini nakledecekse sz etmitir. bn Arabnin rhn miracnda, melek tarafndan annesine nisbeten Muhammed bn Nr olarak knyelendirilmesi ise, manev dnyada babaya nisbet edilme eklinde bir kuraln bulunmadn gstermek istemesi asndan manidardr. Bu durumda bn Arab, modern zamanlar ortaada yaam gibidir. bn Arabnin hanm eyhlerini anlatrken dikkatimizi eken bir nokta ise, onlarn yal olduklarn sylemesidir: Ftma Bt. bn el -Msenn, doksan be yan zerinde olmasna ramen bn Arabnin gl gibi gzel akaklarna bakmaya utanrdm diye itiraf edecei kadar gzeldir. bn Arab ona anne diye hitap etmektedir. el -Evliyul-Evvhnden olan ems mml-Fukar ile Mekkede karlat Hicz ulemsnn vnc Fahrun-Nis da yal hanmlardr. Gen ve gzel hanmlarla ilikisine en nemli rneimiz, Nizmla olan ilikisidir. Ondan ald ilhamla yazd Tercmnl-Evk Halep kadlarnn dedikodularna sebep olunca, ona olan aknn sadece lah aka bir im ierdiini ve oradaki her sznn mecz olduunu aklamak zorunda k alarak Zehirul-Alk erhu Tercmnil-Evkn yazmtr.
146 Bk.bn Arabi, Dvn, PDF, yy, ts, ((www.yanabina.com/nadwa/showthread. php?= 291, 06.02.2009), ss. 60-61, 113, 243, 321, 357, 407, 517, 583, 629.
kinci rnek, bn Arabnin, birlikte Mekkeden Kudse yolculuk yapt Zeyneb el-Aliyyedir. bn Arab onun da ok byk gzellik shibi o lduunu sylemekten ekinmemitir. bn Arabnin Ftma Bint bn el-Msenny anlatrken, Ftiha Sresinin onun hizmetinde oluunu, onun makmnn yceliine dell saymas ve dier eyhelerini veya karlat sf hanmlar anlatrken de daima onlarn kozmik glerinden ve kermetlerinden bahsetmesi, onun kermete nem verdiini ve kermeti velyetin nemli bir cz olarak kabul ettiini gsterir. Bilindii zere klasik tasavvufta da kermet velyetin art saylmaz ama velinin sdknn almeti olarak kabul edilir.147 Ayn tutumu, Ftma Bint el-Msennnn, Ftiha Sresinin kendisinin hizmetinde oluuna sevinmesi ve bunu velliinin delli saymasnda da grmekteyiz. Bu konuda bn Arabyi etkileyen eyhi, el-Fthtta ifde edildii gibi kendisine yllarca hizmet ettii bu hanm olsa gerektir. Ftma Bint elMsenn, daha nceki sflerde rastlayabileceimiz manev baba terimi yanna, hanm eyhe iret eden manev anne tabirini eklemitir. Btn bunlardan daha nemlisi, bn Arabnin hanm eyhleri nden/hocalarndan birisi olan Fahrun-Nisdan hadis iczeti isterken de vurgulad gibi, ilimden tek gayesinin, amel olduudur. Ayrca, mridesi Sefrya hrka giydirirken: Yolumu ve mezhebimi izle. Benim Mezhebim, Nebinin eriati/yoludur hatrlatmasn yapmas da onun dinin yatay boy utuna ne denli nem verdiini gstermektedir. Bunlar, onun zhir ve btn dengesini korumaya verdii nemin en briz delllerinden sadece ikisidir. Kaynaka
Addas, Claude, Quest for the Red Sulphur. The Life of bn Arab, ev.: P. Kingsley, The Islamic Texts Society, Cambridge 1993. Ate, Ahmed, Muhyid-Din Arabi, A, c.8 (stanbul 1993), ss533-555. Austin, Ralph, The Lady Nizam: An Image of Love and Knowledge, Journal of Ibn Arabi Society, say: 7 (Oxford, 1988), ss. 35-38. Demirli, Ekrem , Sadreddin Konev, SAM Yay., stanbul 2008. Eb Tlib el-Mekk, Ktl-Kulb, edit.: S. N. Mekrim, 2 c., Dru Sadr, Beyrut , 1424/2003. Elmall, H.Yazr, Hak Dini Kuran Dili, 9c., Eser Kitabevi, stanbul, ts. el-Gurb, Mahmd Mahmd, erhu Risleti Rh al-Kuds f muhsebetin-nefs, Matbaat Nadra, [Beyrut] 1414/1994. Glolu, N. Vildan, Tasavvufta Kadn Ve Eb Abdurrahman Slemnin zikru'nisvetilmteabbidti's-sfiyyt Adl Eseri, Yksek Lisans Tezi (Danman: Hlya Kk), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2007. el-Hakm, Sud, el-Mucems-sfiyye, Dandara lil-matbaati ven-ner, Beyrut 1401/1981. 147 Mesel bk. Kueyr, age, ss. 35-8.
--------, Ibn Arabs Twofold Perception of Woman as Humanbeing and Cosmic Principle, Journal of Ibn Arabi Society, say: 31 (Oxford, 2002), ss. 1-29. El-Hcvr, Ali b. Osman el-Cllb, Kesfl-Mahcb, edit.: Q. Ansr, Kutubkhna-i Tahr, Tahran 1373. bn Arab, Muhyiddn, Kitbl-b (Mellif Nshas), Konya Yusufaa Ktp., no: 4868/2. --------, Kitbul-mbeirt fir-Ry, Sleymaniye Ktp, Fatih, no: 5322. --------, Dvn, Bulak 1271/1855 ve PDF, yy, ty (www.yanabina.com/nadwa/showthread. php?= 291, 06.02.2009). --------, el-Fthtl-Mekkiyye, 4c., Matbaa-i mire, Kahire 1293. --------, el-Fthtl-Mekkiyye, 4c., Kahire, ts. --------, el-Fthtl-Mekkiyye, 14c. Ed. Osman Yahya, el-Heyetl-Msriyye el-mme, Kahire 1975-1992. --------, el-Fthtl-Mekkiyye, takdim: Mahmd Matarac, 8c., Drul-hayr, Beyrut 1414/1994. --------, Zehirul-Alk erhu Tercmnil-evk, el-Matbaatl-nsiyye, Beyrut 1312. --------, Tercman'l-evk, Dru Sadr, Beyrut 1961 --------, Sufis of Andalusia. The Rh al-Quds and Durrat al-fkhirah of Ibn Arab, ev.:/ed. R.W.J. Austin, Beshara Publ., Sherborne, 1988. --------, The Rh al-Quds (Sufis of Andalusia iinde), eviren ve edit.: R.W..J. Austin, Beshara Publ., Sherborne, 1988, muhtelif sayfalar. --------, al-Durrat al-Fkhirah (Sufis of Andalusia iinde muhtelif sayfalar.), eviren ve edit.: R.W.J. Austin, Beshara Publ., Sherborne, 1988. zitsu, Toshihiko ,bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, ev.: A.Y. zemre, Kakns Yay., stanbul 1998. Keklik, Nihat, bnl-Arabinin Eserleri ve Kaynaklar iin Misdak olarak el -Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. Koyiit, Tlt, Hadis Istlahlar, AF Yay., Ankara 1980. Konuk, A. Avni, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, IV, Haz. Mustafa Tahral- Seluk Eraydn, FAV, stanbul , 1992. --------, Tedbrt- lhiyye Tercme ve erhi, ev.: ve haz. Mustafa Tahral, z Yay., stanbul 1992. el- Kueyr, Abdlkerim, er-Risle, tah. M. Zerrk- A. A. Baltac, Drul-Hayr, Beyrut 1413/1993. Kk, Hlya, Mevlevi Hanm Halife ve eyhler, Tasavvuf, Ankara 2007, c. 8, say: 20, ss. 69 78. er-Raz, Fahruddin, Tefsir-i Kebir, ev.: Heyet, 23 c., Aka Yay., Ankara 1995. Salt, Alparslan ve Cem obanl, Dharma Ansiklopedi. Parapsikoloji, Mistisizm, Okltzm, Ezoterizm, Toezofi, Spiritalizm,Neo-Spiritalizm, Dharma Yay., stanbul 2001. Schimmel, Annamarie, The Feminine Element in Sufism, Mystical Dimensions of Islam, The University of North Caroline Press, Chapel Hill:, 975 ierisinde, ss. 426-35. Shreverdi, ihbuddn Eb Hafs, Avrifl-marif, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut 1426/2005. es-Slem, Eb Abdurrahman, Zikrn-nisvetil-mteabbidtis-sfiyyt, (Tabaks-sfiyye, ed. M. A. At, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut , 2003 arkasnda), ss. 387-425. Et-Taber, Ebu Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul- beyn fi tefsril- Kuran, Drul-Fikr, Beyrut 1400/1980. Uluda, Sleyman, bn Arab, TDV Yay., Ankara 1995. Yazc, Tahsin, Eb Medyen, DA, stanbul 1994, c. 10, ss. 186-7.

Arabide Hanimlar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Arabide Hanimlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-2), [2009], say: 23, ss. 193-219.

194 | Do. Dr. Hlya KK

196 | Do. Dr. Hlya KK

198 | Do. Dr. Hlya KK

200 | Do. Dr. Hlya KK

202 | Do. Dr. Hlya KK

204 | Do. Dr. Hlya KK

206 | Do. Dr. Hlya KK

100 101 102 103 104 105 106

208 | Do. Dr. Hlya KK

210 | Do. Dr. Hlya KK

212 | Do. Dr. Hlya KK

214 | Do. Dr. Hlya KK

216 | Do. Dr. Hlya KK

218 | Do. Dr. Hlya KK

You might also like