UVOD Pojam i predmet demografije Demografija je nauka o stanovnitvu.

Etimologija grke rei demografija (demos narod; graphein opisivati) upravo objanjava njeno osnovno znaenje. Termin demografija uveo je prvi put u nauni renik A. Guillard (17 !1"7#) u delu Elementi humane statistike ili komparativna demografija ($ariz 1"%%.). Guillard!ova defini&ija je veoma iroka i bliska dananjem s'vatanju pojma demografije. $o njemu( )demografija je po predmetu istra*ivanja sinonim zakona o stanovnitvu. +akon stanovnitva u najirem smislu rei znai zakon ili &elokupnost zakona prema kojima oveanstvo ostvaruje svoj napredak( najpre brojano( a kasnije u pogledu obrazovanja( moralni' vrednosti i snaga( kao i standarda,. -alje( A. Guillard je demografiju definisao kao )prirodnu i drutvenu nauku ljudske vrste,( a u u*em smislu kao )matematiko znanje o stanovnitvu( o njegovim optim kretanjima( o njegovom fizikom( gra.anskom( intelektualnom i moralnom stanju,. -rugi autori davali su naje/e u*u defini&iju( i po njima predmet demografski' izuavanja obu'vata( pre svega( prirodno (smrtnost i fertilitet stanovnitva) i me'aniko (migra&ije) kretanje stanovnitva( kao i opisivanje neki' osnovni' stanja stanovnitva (polni i starosni sastav( struktura po branom stanju itd.). -anas u literaturi dolazi u ve/oj meri do izra*aja ire s'vatanje demografije i njenog predmeta. $ojam demografije vezuje se za demografski razviatk. Demografski razvitak je kompleksan pro&es koga ine prirodno i me'aniko kretanje stanovnitva (natalitet( fertilitet( smrtnost i migra&ije)( kao i promene u demografskim strukturama (biolokim( so&io!ekonomskim i intelektualnim). 0zme.u kretanja i struktura stanovnitva postoji obostrana me.usobna povezanost( koja se ogleda u tome to komponente kretanja stanovnitva utiu na strukture( i obrnuto( demografske strukture ispoljavaju svoj uti&aj na natalitet i smrtnost( odnosno na preseljavanje stanovnitva. 1 druge strane( komponente kretanja stanovnitva kao i demografske strukture i promene u njima uslovljene su delovanjem brojni' inila&a: bioloki'( so&io!ekonomski'( ekoloki'( kultur:ni' i so&io! psi'oloki'. $omenuti faktori i nji'ovo delovanje ispoljavaju se razliito u datim uslovima drutvenog i ekonomskog razvoja( to znai da je demografski razvitak istorijski uslovljen. -rugim reima( stanovnitvo koje *ivi na izvesnom stupnju drutvenog i ekonomskog razvoja pokaziva/e u pogledu demografskog razvitka pravilnosti i zakonomernosti koje su svojstvene datom stepenu razvoja. $redmet demografije je stanovnitvo koje *ivi na nekoj teritoriji i koje se menja u pogledu svoji' obele*ja po zakonomernostima svojstvenim za izvesno istorijsko razdoblje. Stanovnitvo( pak( predstavlja skup li&a( ljudi( na nekoj teritoriji koji se razlikuje od sami' individua( mada je od nji' sastavljen. $o dananjem( irem gleditu( demografija izuava( njegovo kretanje( razmetaj i druge pojave( kao i njegove strukture koje se zasnivaju na individualnim karakteristikama pojedina&a. $ored izuavanja demografskog razvitka( kao i faktora i uzroka koji taj razvitak uslovljavaju( demografija se bavi projek&ijama i prognozama stanovnitva( to je naroito znaajno za ekonomske i druge nauke( odnosno za dis&ipline koje se bave planiranjem. -anas je opte priznat znaaj demografski' projek&ija za planiranje i vo.enje politike u oblasti privrede( zdravstva( prosvete( so&ijalne zatite i osiguranja( kao i u mnogim drugim oblastima (zaposlenost( prostorno i urbanistiko planiranje itd.). -emografija kao posebna nauna di&iplina obu'vata i prouavanje porodi&e( doma/instva i naselja kao najmanji' aso&ija&ija u kojima *ivi stanovnitvo( i to oni' aspekata koji su znaajni za sagledavanje demografskog razvitka. 1

Podela demografije 2aje/a podela je na materijalnu i formalnu demografiju. Materijalna ili sadrajna demografija se deli na optu, primenjenu i pose nu. !pta ili teorijska demografija daje opta znanja o stanovnitvu koja se mogu smatrati zajednikim za sve popula&ije. 3na se ne odnosi na konkretno stanovnitvo. 4 optu demografiju spadaju5 izuavanje teorija o stanovnitvu( prouavanje opti' zakonomernosti i pravilnosti u kretanju stanovnitva( u promenama demografski' struktura( zatim prouavanje faktora koji deluju na kretanja i strukture( kao i ispitivanja me.uzavisnosti kretanja i struktura. Tako se( na primer( kod svi' popula&ija sa utvr.enim sekularnim tenden&ijama u pogledu kretanja nataliteta (na primer( njegovo dugorono opadanje) ispolavaju izvesne promene u starosnoj strukturi koje su karakteristine za posmatrane tenden&ije (dugorono opadanje nataliteta utie na opadanje udela mladog( i porast udela sredovenog i starog u ukupnom stanovnitvu( itd.). 0li( prelaz od nekontrolisanog re*ima fertiliteta neke popula&ije (kontrola ra.anja uglavnom se ne primenjuje od strane supru*nika) na kontrolisani re*im (gotovo svi( odnosno ve/ina brani' parova primenjuju kontrolu ra.anja i planiranje porodi&e) propra/en je gotovo uvek slinim promenama u kretanju plodnosti *enskog stanovnitva po starosti( po trajanju braka i nekim drugim karakteristikama. $ored navedeni' primera( u okviru teorijske demografije utvr.en je niz drugi' pravilnosti i zakonomernosti( na primer( empirijski tipovi stanovnitva i teorijski modeli( zakonitost promena u ekonomskim strukturama stanovnitva u zavisnosti od so&ijalnog i ekonomskog razvoja( smrtnost mukog i *enskog stanovnitva kod visokog ili niskog nivoa mortaliteta po starosti( uti&aj endogeni' i egzogeni' uzroka smrti po starosti( struktura umrle odojadi po starosti kod popula&ija sa niskim( srednijm i visokim mortalitetom odojadi( povezanost izme.u kretanja smrtnosti (naroito smrtnosti odojadi) i kretanja nataliteta( zavisnost stopa aktivnosti od demografski'( ekonomski' i drugi' faktora( itd. "rimenjena demografija razvijala se naje/e u okviru drugi' dis&iplina koje sa demografijom kao naukom o stanovnitvu imaju znatan broj dodirni' taaka. Tako se ekonomska demografija bavi( pre svega( problematikom ekonomske i profesionalne strukture aktivnog stanovnitva( zaposleno/u( prostom i proirenom reproduk&ijom radne snage( zatim povezano/u izme.u demografskog razvitka i ekonomskog razvoja( i drugim pitanjima. Medi#inska demografija prouava prvenstveno zdravstveno stanje &elokupnog stanovnitva na osnovu podataka demografske i zdravstvene statistike kao i na osnovu anketa o zdravstvenom stanju naroda( zatim prouava promene u strukturi umrli' po uzroku smrti i medi&inske aspekte analize smrtnosti stanovnitva( i drugo. 3sim ovi'( znaajno je i izuavanje bioloki'( genetski'( so&ioloki'( geografski' i drugi' aspekata stanovnitva. 4zeto uopteno( u demografiji( kao i u drugim naunim dis&iplinama( eksplika&ija mnogi' pojava je mogu/na tek onda kada se koriste znanja iz drugi' nauka. 6noge pojave (na primer( migra&ije) ili skupovi (na primer( porodi&e( naselja) izuavaju se i u drugim naukama. 7e je o podrujima izuavanja za koja je esto teko dati opredeljenje u koju nauku i' treba razvrstati. 8od nji'ovog ukljuivanja u demografiju ili u neku drugu nauku znaajna je sa stanovita demografije uvodno data defini&ija( po kojoj se komponente kretanja i strukture stanovnitva kao spe&ifinog skupa izuavaju u demografiji( naroito kad je istovremeno prisutan kvantitativan pristup u analizi. $ored iznetog( u okviru primenjene demografije izuavaju se i neka pitanja bez koji' se ne mogu s'vatiti ili sagledati mnoge pojave i problemi( kao to su urbaniza&ija( is'rana( so&ijalna i profesionalna pokretljivost( obrazovanje( zdravstvo( stanovanje i dr. 7e je o izuavanju demografski' aspekata pomenuti' problema i pojava. 2

"ose nom demografijom mo*e se nazvati prouavanje konkretne popula&ije (demografija stanovnitva 9ugoslavije( :ojvodine itd( demografija stanovnitva Evrope( &elog sveta itd.). 6ada su posebne demografije prete*no deskriptivne( one za'tevaju predznanja iz opte i primenjene demografije. 2ji'ov &ilj je otkrivanje zakonomernosti u razvitku prouavani' konkretni' popula&ija. $ormalna demografija ili demometrija se bavi metodima kvantitativne analize demografski' pojava (mere( pokazatelji( demografske tabli&e( demografski modeli) i od znaaja je za demografiju u &elini. $osebno se razvila u oblasti prirodnog i me'anikog kretanja stanovnitva( zatim u istra*ivanju porodi&e( doma/instva( naselja. 3tuda( esto se navodi podela na5 statistiku stanovnitva( vitalnu statistiku( migra&ionu statistiku i statistiku porodi&e( doma/instva( naselja. 4 literaturi se pominje i razlika izme.u kvantitativne i kvalitativne demografije. $rva se prvenstveno bavi ispitivanjima kretanja stanovnitva( vode/i rauna o koliinskim odnosima me.u raznim demografskim pojavama( dok je druga orijentisana u prvom redu na kvalitativne odlike stanovnitva( tj. ispitivanje demografski' struktura po kvalitativnim( odnosno atributivnim obele*jima (intelektualnim( fizikim( so&ijalnim i dr.). $ojam istraivanja o stanovnitvu je iri. 3va istra*ivanja su( po pravilu( multidis&iplinarna. 6ultidis&iplinarnost je posledi&a ili stvarne potrebe da se stanovnitvo( njegov razvoj i problemi sagledavaju sa aspekata svojstveni' razliitim naukama( ili posledi&a osposobljenosti i naune orijenta&ije istra*ivaa da se bave izvesnim pitanjima koja spadaju i u demografiju i u neku drugu naunu dis&iplinu. Demografski metod 1 obzirom da stanovnitvo predstavlja statistiki skup posebne vrste( opta statistika metodologija i teorijska statistika imaju poseban znaaj za demografiju( u okviru koje se izuava stanovnitvo (ukupno ili pojedini njegovi delovi koji se diferen&iraju prema raznim karakteristikama). 0zuavanje statistiki' skupova nije mogu/no bez poznavanja opte statistike metodologije i teorije( a za izuavanje posebni' statistiki' skupova neop'odno je jo poznavanje spe&ifinosti koje su predmet posebni' statistika( a naroito demografske statistike. Demografska statistika je posebna grana primenjene statistike koja izuava spe&ifinosti u pogledu prikupljanja podataka o stanovnitvu (metodi popisivanja stanovnitva( sprovo.enje anketa o stanovnitvu( organiza&ija popisa stanovnitva( statistike prirodnog i me'anikog kretanja stanovnitva)( zatim demografska obele*ja i klasifika&ije( kao i problematiku u vezi sa obradom i prikazivanjem podataka o stanovnitvu. $oe&i demografske statistike( a u znatnoj meri i statistike teorije uopte kao i demografske analize( datiraju iz vremena Graunt!a i "ett%!a (politika aritmetika( sredina ;:00 veka)( koji su te*ili da analizom osnovni' podataka o prirodnom kretanju stanovnitva otkriju zakonitosti u kretanju smrtnosti i fertiliteta. Tako je jo &ohn Graunt utvrdio da se frekven&ije pojedini' kategorija umrli' iz godine u godinu znatnije ne menjaju (za samoubistva( za 'ronina oboljenja i nesre/ne sluajeve itd.). jo tada nastaju prve tabli&e mortaliteta( koje su postale osnov za obraunavanje premija u osiguranju *ivota( kao i jedan od osnova za izradu projek&ija stanovnitva( itd. 0 pored toga to je znaaj opte i teorijske( kao i primenjene demografske statistike za istra*ivanja i analizu stanovnitva veoma veliki( u okviru demografije se razvio i jedan poseban metod( nazvan demografski metod, koji se bavi demografskim merama i pokazateljima( primenom rauna verovatno/e u demografskoj analizi( izradom demografski' tabli&a( izradom demografski' projek&ija( demografskim modelima( analizom demografski' struktura( merenjem i predstavljanjem razvitka stanovnitva u vremenu i drugim pitanjima. 3

-emografski metod se razvijao u okviru demografske statistike( demografske analize odnosno demometrije. 4 sutini je re o metodu koji je spe&ifian u mnogim svojim vidovima i svojstven demografiji kao posebnoj naunoj dis&iplini. 2jegova primena dolazi do izra*aja u svim fazama demografskih istraivanja. Demografska istraivanja -emografska istra*ivanja sadr*e tri faze5 1. $rikupljanje podataka( pre svega u statistikom obliku <. =naliza numeriki' podataka posmatranja >. 8auzalno istra*ivanje 4 drugoj fazi se naroito koriste metodi demografske analize( ali se primenjuju i drugi metodi( na primer statistiki. 4 ovoj fazi najee demografski metod omogu/ava da se raspolo*ivi )bruto, poda&i( koji su dobijeni iz razliiti' statistiki' istra*ivanja o stanovnitvu( na neki nain transformiu u demografski relevantne rezultate. Tipian primer je izrada tabli&a mortaliteta. 2aime( na osnovu popisa stanovnitva raspola*e se strukturom stanovnitva po starosti i polu( a iz statistike umiranja distribu&ijom umrli' li&a( tako.e po starosti i polu. $ore.enjem skupova umrli' i skupova *ivi' za pojedine godine starosti dobijaju se aposteriorne verovatno/e umiranja i druge mere u tabli&ama mortaliteta. $omenute mere su relevantne za demografsku analizu( za rad na projek&ijama stanovnitva( a naroito za dobijanje sintetiki' pokazatelja o nivou mortaliteta za datu popula&iju. 6e.utim( kako je napomenuto( upotreba metoda demografske analize znaajna je i za poetnu i zavrnu fazu demografskog istra*ivanja. 2aime( nji'ovi kon&epti( postup&i i rezultati utiu i inspiriu kon&epte koji se koriste u popisima( u vitalnoj statisti&i( u statisti&i preseljavanja( u anketama( zatim kod sre.ivanja ti' rezultata u tabelama. 3sim toga( analiza putem demografskog metoda veoma je znaajna i za kauzalno istra*ivanje. +a demografska istra*ivanja( kao i za mnoge druge nauke( veoma je znaajna injeni&a da se gotovo nikada ne raspola*e eksperimentalnim situa&ijama. 4opte uzev( demograf gotovo nikada ne uestvuje u uslovima pod kojima se pojave u stanovnitvu manifestuju. +bog toga demografija( kao i mnoge druge( naroito drutvene nauke( ima teko/e u analizi kao i prilikom kauzalne interpreta&ije. 1 druge strane( prikupljeni poda&i o stanovnitvu nemaju neposredno i jednostavno znaenje( ve/ je neop'odno da se pre nji'ove eksplika&ije izvri analiza koja se zasniva na posebnim metodima i kon&eptima. 2epoznavanje ti' metoda dovodi u mnogim studijama do neodr*ivi' interpreta&ija. 2avodimo slede/i primer. 2ivo mortaliteta stanovnitva vrlo esto se izra*ava optom stopom mortaliteta( tj. brojem umrli' li&a u jdnoj godini na 1??? stanovnika sredinom godine posmatranja. $omenuta stopa je zapravo odnos izme.u broja umrli' li&a u odre.enoj godini i broja stanovnika >?. juna odnosne godine( pomno*en sa 1???. :isina pomenute stope zavisi od intenziteta umiranja po starosti( ali i od starosne strukture stanovnitva( s obzirom na bioloku determiniranost mortaliteta staro/u. $reme tome( pore.enjem opti' stopa jo se ne mo*e dobiti slika o razlikama u nivou smrtnosti razliiti' popula&ija( ve/ je neop'odno da se tra*i takva mera na koju ne utie starosna struktura. 2aime( mogu/no je da kod jedne popula&ije umire 1< li&a na 1??? stanovnika godinje( a kod druge samo 7( a da je ipak mortalitet prve popula&ije po starosti ni*i od mortaliteta druge po starosti. $rva popula&ija je u poodmakloj fazi starenja( dok je druga izrazito mlada po svom starosnom sastavu. 4 okviru metoda demografske analize izuavaju se postup&i i pokazatelji koji i u takvim situa&ijama omogu/avaju upore.ivanje nivoa mortaliteta za popula&ije sa razliitom starosnom strukturom. 4

3pis demografski' pojava( pa i priprema demografski relevantni' rezultata na osnovu grubi' podataka koji su naje/e dati u statistikom obliku( nisu krajnji &ilj demografski' izuavanja. 0stra*ivanje uzroka fenomena i promena u njima( kao i promena u strukturama stanovnitva( tj. kauzalno istraivanje, su jedan od osnovni' &iljeva nauke( i demografija ne mo*e da be*i od ovog imperativa. 2a ovom podruju poteko/e su velike( i u okviru ovi' izlaganja treba upozoriti na nji'. 8ao to je reeno( demograf ne vri eksperimente( i zbog toga on nije u mogu/nosti da proverava delovanje nekog faktora na neki od fenomena. 4 demografiji je re o spontanom ispoljavanju fenomena koji a priori rezultiraju iz delovanja mnotva inila&a( 4 tim uslovima *elja istra*ivaa je da pre&izira svaki od nji'( odnosno da pre&izira grupe inila&a( to /e doprineti s'vatanju posmatrane pojave( s jedne( i stvaranju demografske teorije, s druge strane. $ored toga( kauzalno istra*ivanje je od nepro&enjive va*nosti za izradu 'ipoteza o budu/em kretanju stanovnitva( kao i o budu/im promenama u demografskim strukturama. 4 ovome radu veoma je va*no da se najpre izabere to korektnije merilo fenomena (zadatak demografske analize)( a zatim da se proui povezanost koja postoji izme.u varija&ija kod izabranog merila i drugi' veliina i karakteristika koje utiu na prouavanu pojavu. +a ispitivanje povezanosti( bolje reeno za prouavanje uporedni' varija&ija izme.u varijabli( koristi se metod korela&ije( tj. statistiki metod. 2ajpre se uzimaju demografske varijable (stopa aktivnosti stanovnitva( stopa smrtnosti odojadi( stopa fertiliteta)( a zatim druge varijable koje( po naoj 'ipotezi( predstavljaju uzroke varija&ija kod pomenuti' demografski' varijabli. 4tvr.ene korela&ione zavisnosti( me.utim( ne znae uvek da su izolovani uzro&i fenomena( poto je mogu/no da su uporedne varija&ije kod posmatrani' varijabli posledi&a neki' drugi' pojava( koje nisu ispitivane. @injeni&a da su utvr.ene korela&ione zavisnosti jo ne znai da je utvr.ena i kauzalnost. 3staje predmet naune analize da se korela&iona zavisnost potvrdi i kao kauzalna veza. 8ad je( na primer( na.eno da izme.u grupa stanovnitva koje odlikuje pripadnost istoj so&ijalnoj grupi( istoj visini do'otka i istom obrazovanju( ali pripadnost razliitoj religiji( postoje razlike u fertilitetu( onda se mo*e sa dosta pouzdanosti tvrditi da je religiozna pripadnost uti&ala na reproduktivno ponaanje stanovnitva. =dekvatna demografska analiza odnosno svrsis'odno primenjeni njeni metodi( vrlo su znaajni za kauzalna istra*ivanja. 0spitivanje faktora koji utiu na smrtnost ne bi dalo najbolje rezultatae kad bismo za merenje nivoa mortaliteta odabrali ve/ pomenutu optu stopu mortaliteta. 2aime( nivo smrtnosti kod neke popula&ije( sa gledita faktora koji utiu na taj nivo( nije &elis'odno definisan pomo/u opte stope mortaliteta. 6e.utim( drugi pokazatelj( srednje trajanje *ivota novoro.eni' (ansa na *ivot novoro.enog deteta u uslovima smrtnosti iz godine posmatranja) je funk&ionalno zavisan od mortaliteta po starosti( a nije zavisan od starosne strukture( kakav je sluaj kod opte stope mortaliteta. $rema tome( nivo mortaliteta meren pomo/u srednjeg trajanja *ivota novoro.eni' je realniji nego da je izmeren optom stopom mortaliteta. @itav niz demografski' metoda izgra.en je za reavanje brojni' problema tog tipa. 1 druge strane( razvijeni su drugi metodi koji se primenjuju kada poda&i statistiki' i drugi' istra*ivanja ne daju neposredne informa&ije o demografskim fenomenima( ve/ je neop'odno da se informa&ije uzimaju ili iz dva i vie istra*ivanja( ili se na osnovu raspolo*ivi' podataka o&enjuju nepoznate veliine. Tako.e( postoji niz metoda za o&enjivanje neki' osnovni' demografski' pokazatelja na osnovu nepotpuni' podataka. +atim( tu je i primena metoda demografske analize u prouavanju migra&ioni' kretanja. 6etodi projek&ija stanovnitva tako.e predstavljaju va*no podruje primene demografskog metoda. 0 primena demografski' modela u sve ve/oj meri predstavlja znaajan metodoloki instrumentarij za razliita prouavanja.

Teorijski pogledi na stanovnitvo

3d davnina postoji interesovanje za problematiku stanovnitva. $olitiari i mislio&i su jo od antikog doba iznosili miljenja ! zasnovana na politikim( vojnim( ekonomskim( so&ijalnim i drugim razmatranjima ! o )najpovoljnijem, broju stanovnika ili o potrebi da se stimulie odnosno uspori porast stanovnitva. 6o*e se re/i da je postojao stra' ili od isuvie velikog( ili od isuvie malog broja stanovnika. 0pak( do modernog vremena nije bilo konzistentne popula&ione teorije. $opula&ione doktrine su se pojavile ranije od demografski' istra*ivanja u pravom smislu rei. 6o*da je u tome osnovni razlog to su te teorije nastojale da otkriju zakon o stanovnitvu koji bi va*io za sva vremena i za sve popula&ije. $ostojanje i prouavanje zakonomernosti na podruju prirodni' nauka podsti&alo je krajem ;:000 veka nastojanja da se prona.u zakonitosti i na podruju drutveni' nauka.Tako je pokuano da se otkriju zakoni o stanovnitvu. Ailj je bio da se generativni pro&esi svi' ljudi i vremena( kao i svi' popula&ija( ukljue u jedno opte ljudsko prokrea&iono ponaanje i da se formulie opti i prirodni zakon stanovnitva. 2ajpoznatiji predstavnik ovakvi' nastojanja bio je 'homas (o ert Malthus. 1a 6alt'usovim spisom Essa% on the "rin#iples of "opulation (prvo izdanje 17 ") poela je da se razvija popula&iona teorija u savremenom smislu. $ojava tog spisa znai sve ve/e interesovanje za prouavanje odnosa izme.u stanovnitva( ekonomski' i so&ijalni' kretanja. 1a njegovim spisom javljaju se i mnoge kontraverze koje se u slinom ili u drugom obliku ispoljavaju i danas. 0deje i teorije o stanovnitvu bile su u &eloj istoriji usko vezane za realne probleme pojedini' drutava. 2a primer( ideje stari' grki' gradova!dr*avi&a; u 7imskoj 0mperiji ispoljila se ideja koja na stanovnitvo gleda kao na izvor snage. +atim( poetkom savremene ere( u doba stvaranja moderni' dr*ava( merkantilisti su tako.e isti&ali politike i ekonomske prednosti ve/i'( tj. iri' popula&ija. 0 6alt'usova teorija imala je svoje korene u politikim( ekonomskim i so&ijalnim prilikama njegovog vremena( tj. ranog kapitalizma. 6arksistiki pogledi ! koji zapoinju od tvora&a naunog so&ijalizma( tj. 6arksa i Engelsa ! znae negiranje 6alt'usovog veitog zakona o stanovnitvu( koji u stvari znai perpetuiranje kapitalizma kao veitog drutvenog poretka.6arksistika gledita istiu istorijski prilaz problemima stanovnitva( zatim ne samo potroako (kao kod 6alt'usa) ve/ i proizvo.ako svojstvo stanovnitva( kao i da su problemi stanovnitva nastali usled postoje/eg drutvenog poretka koji se temelji na privatnom vlasnitvu nad sredstvima za proizvodnju. 4poredo sa tim( ili kasnije( formuliu se drugi prilozi teoriji o stanovnitvu ! matematski( bioloki( so&ioloki itd. ! a u nae vreme popula&ione teorije nalaze se pod presudnim uti&ajem( u istoriji nezapam/enog( porasta stanovnitva (naroito u zemljama u razvoju) i sve ve/i' nastojanja da se problemi stanovnitva sagledaju u povezanosti sa razvojem( tj. da se tra*e i bolje sagledaju me.uodnosi stanovnitva( drutvenog i ekonomskog razvoja.4 ovom kontekstu( tra*enje pri'vatljive popula&ione teorije nije postalo va*no samo za dobijanje boljeg uvida u pro&es razvoja( ve/i zbog toga to bi takva teorija predstavljala bazu za planiranje( kao i za formulisanje politike. Stari i srednjevekovni pisci o stanovnitvu 9o kod stari' kineski' pisa&a (npr. )onfu#ije i njegova kola) zastupana je teza da se isuvie visoki porast stanovnitva mo*e negativno odraziti na standard *ivota. 2eki od ti' autora ve/ su imali ideju o popula&ionom optimumu( bar to se tie stanovnitva u poljoprivredi( postavljaju/i idealne propor&ije i preporuuju/i vlastima da i' odr*ava( npr. 6

preseljavanjem stanovnitva u malo naseljene oblasti. 1tari kineski pis&i tako.e su govorili o preprekama brzog porasta stanovnitva; npr. visok mortalitet zbog nestai&e 'rane; na smrtnost odojad utie isuvie rano sklapanje braka i; na nup&ijalitet utiu visoki trokovi oko sklapanja braka( itd. $ored toga( doktrine 8onfu&ija i njegove kole znaajne su sa gledita porodi&e( braka i prokrea&ije uopte. Brki pis&i su se vie bavili politikom i merama u pogledu stanovnitva( nego formulisanjem popula&ione teorije. "laton i Aristotel diskutovali su o )optimumu, stanovnitva s obzirom na grke dr*avi&e!gradove( i to u vezi sa idealnim uslovima ovekovog razvoja. 3ni su problem stanovnitva manje razmatrali sa ekonomskog( ve/ vie sa gledita odbrane( sigurnosti i vladanja. $laton( u svojoj knjizi *akoni, govori o idealnom broju stanovnika za dr*avi&u!grad5 % ?C? stanovnika!dr*avljana (tj. ukupno oko #? ??? stanovnika( zajedno sa robovima). =ko je stanovnika vie( $laton predla*e mere za kontrolu ra.anja. 3brnuto( ako do.e do opadanja stanovnitva( $laton predla*e mere za ranije sklapanje brakova( vii natalitet( ili imigra&ije sa drugi' podruja. =ristotel se sa problematikom stanovnitva bavi u svojoj knjizi "olitika. 3n je manje ekspli&itan u pogledu optimuma( ali smatra da dr*ava mora biti ! u pogledu prostranstva i broja stanovnika ! takva da svome stanovnitvu obezbedi slobodan i dostojan *ivot. $rekobrojno stanovnitvo done/e bedu i so&ijalne probleme.8ada =ristotel govori o mogu/nostima spreavanja prekobrojnog stanovnitva( on pominje primenu abortusa i ostavljanje de&e. (imljani su govorili o stanovnitvu sa perspektive velike imperije. +i#ero je bio za monogamiju( a odba&ivao je $latonovu ideju o zajednikom *ivotau *ena i de&e. 7imljani su bili protiv &elibata( a brak je( po njima( osnovan za prokrea&iju. 2aroito u =vgustovim zakonima (npr. leD $appia $oppea) stvarane su privilegije za li&a u braku i sa de&om (npr. u pogledu nasle.ivanja)( a predvi.ena je bila diskrimina&ija za ne*enje( za li&a bez de&e itd. To je ve/ bilo vreme opadanja nataliteta u 7imskoj 0mperiji( a naroito u 7imu i u 0taliji. ,e rejske svete knjige su na prvo mesto stavljale znaaj prokrea&ije( npr. u 1vetom pismu starog zaveta( u Benezi (8njizi postanja) ka*e se5 )6no*ite se...,( a neplodnost je smatrana kao velika nesre/a. (ani srednjevekovni hri-anski pis#i su pitanja stanovnitva vie posmatrali sa etikog stanovita. 0pak( doktrina je bila popula&ionistika( mada manje nego kod 'ebrejski' pisa&a. 1 jedne strane( ovi pis&i su osu.ivali poligamiju( razvod( abortus( edomorstvo i ostavljanje deteta( a s druge( oni su glorifikovali devianstvo i polno uzdr*avanje. Eili su i protiv drugog braka. Tako na primer( u prilog &elibata govori apostol $avle. $reovla.uju/a tenden&ija je bila( naroito u prvo vreme( u prilog porasta stanovnitva. 4sled gladi i epidemija smrtnost je bila visoka( pa je to iziskivalo i visok natalitet stanovnitva. Miljenja islamskih autora o stanovnitvu ne razlikuju se mnogo od 'ri/anski' i 'ebrejski'( jer su u pitanju popula&ionistiki pogledi. 0zdvaja se uenje 0bn 8alduna( arapskog autora iz ;0: veka( koga je Evropa upoznala mnogo kasnije. 2jegova miljenja su znaajna sa dva aspekta. 2a prvom mestu( on je smatrao da gusto naseljeno stanovnitvo dovodi do vieg standarda *ivota; ono dozvoljava ve/u podelu rada( efektniju upotrebu prirodni' izvora( kao i vojnu i politiku sigurnost. -rugo( po ovom autoru( &ikline varija&ije deavaju se kod stanovnitva kao i kod privrede. 2aime( povoljne ekonomske prilike stimuliu natalitet( zatim utiu na opadanje mortaliteta. 2akon toga dolazi do ve/eg luksuza( do ve/i' taksa i poreza i do drugi' promena koje utiu na pojavu ekonomske depresije i depopula&ije. Merkantilisti i fiziokrati o stanovnitvu 6erkantilistika doktrina bila je okrenuta ka ekonomskoj politi&i i ona nije razvila popula&ionu teoriju u pravom smislu rei( ali su pogledi na stanovnitvo zauzimali znaajno 7

mesto u sistemu. Tako je Eotero (1%%") pisao da stanovnitvo ima tenden&iju porasta u okviru poten&ijala ljudske plodnosti( dok su sredstva za *ivot i nji'ov porast ogranieni i predstavljaju prepreku za porast stanovnitva. 3granienost sredstava dovodi do siromatva( koje zatim utie na nup&ijalitet( na pojavu masovni' nesre/a (ratovi( epidemije( glad itd.). 6erkantilisti su isti&ali prednosti ve/e i rastu/e popula&ije( ukljuiv i mere za pove/anje nup&ijaliteta( za poboljanje zdravlja( za imigra&ije naroito kvalifikovani'. $rednosti ve/e popula&ije su naroito znaajne ako one podstiu razvoj industrije( poto se industrijski produkti mogu razmeniti za drago&ene metale. 0pak( u pogledu obima stanovnitva bilo je kod merkantilista razliiti' gledita. 2eki pis&i su smatrali da je veliina stanovnitva odre.ena koliinom sredstava za *ivot koja se mo*e proizvesti kod ku/e ili uvesti sa strane. $iziokrati nisu u potpunosti pri'vatili politiku merkantilista u pogledu porasta stanovnitva( ali su se povoljno izra*avali o porastu stanovnitva pod uslovom da ga omogu/ava rast poljoprivredne proizvodnje. 2ajpoznatiji od fiziokrata( .uesna% (17"%)( zastupao je miljenje da je ve/a popula&ija po*eljna( ali pod uslovom da stanovnitvo mo*e *iveti na odre.enom stepenu izobilja. :e/ je FuesnaG rekao da stanovnitvo ima tenden&iju da prevazilazi koliinu sredstava za *ivot( a to se vidi iz toga to uvek ima slojeva i grupa koji *ive u siromatvu. Treba nastojati( pre svega( da raste blagostanje. 0 Mira eau je bio za ve/u popula&iju( ali je naglaavao da obim stanovnitva zavisi od ponude 'rane( i da stoga treba podsti&ati razvoj poljoprivrede. Mer#ier de (iviere je tako.e smatrao da je veliina stanovnitva zavisna od koliine sredstava za *ivot( ali da /e ! ako vlada primenjuje i vodi politiku sa &iljem izbora najbolji' puteva za efikasnu obradu zemlje ! porast proizvodnje 'rane biti iznad porasta stanovnitva. 3ptimizam ;:000 veka o mogu/nostima obezbe.enja sredstava za *ivot je do*iveo svoj vr'una& u vreme fran&uske revolu&ije( naroito u radovima God/ina i +ondor#eta. BodHin je iznosio miljenje da /e nauni progres uti&ati na pove/anje ponude do takvog nivoa da /e ovek raditi samo pola sata da bi zadovoljio sve svoje potrebe.3n nije smatrao da /e izobilje dovesti do 'iperpopula&ije( poto /e ljudski razum biti u stanju da deluje na seksualne *elje i na prokrea&iju. Aondor&et je zastupao slino miljenje o ulozi nauke u pogledu budu/nosti ljudski' uslova( za'valjuju/i proizvodnji 'rane( koja /e dosti/i visok nivo( ali i ljudskom razumu( koji /e imati posebnu ulogu u spreavanju ira&ionalnog porasta stanovnitva. 4 ;:00 i ;:000 veku zapoeto je i sa radom na sistematskim analizama popula&ioni' trendova. &. Graunt je u svome radu 0atural and "oliti#al ! servations on the 1ills of Mortalit% ... (1###) prvi analizirao mortalitet i ukazao na pravilnosti koje se ispoljavaju. Tako je govorio o strukturi umrli' po uzroku smrti( zatim po starosti; o odnosu izme.u broja ro.eni' i umrli'( itd. 2. "ett% (Brauntov saradnik) nije analizirao samo demografske pojave ve/ i ekonomske i )politike, fenomene( na koje se mogu primeniti kvantitativni metodi analize. 9. Braunt i I. $ettG su osnivai i posebne kole u statisti&i( takozvane )politike aritmetike,. Malthus i njegova teorija 3samnaesti vek doneo je korenite promene u mnogim pogledima.3ne su ostavile peat na ekonomskim i so&ijalnim teorijama i na teoriji o stanovnitvu. 0 ranije je bilo autora koji su isti&ali neogranienost ljudski' kapa&iteta za vlastitu reproduk&iju( a ogranienost u proizvodnji sredstava za *ivot. 0pak pomenute ideje su naroito nale odraza kod 6alt'usa. 3n je u radu Essa% on the "rin#iple of "opulation (prvo izdanje 17 ".) formulisao svoju teoriju stanovnitva. $rvo izdanje predstavlja u velikoj meri polemiku u vidu pamfleta protiv optimizma izra*enog kod BodHina i Aondor&eta (kritika BodHinova u 8

pogledu sisema jednakosti i Aondor&eta u pogledu perfektnosti oveka).$olazna taka je veitost institu&ija njegovi' dana( koje su prirodno date( npr. privatno vlasnitvo.6alt'us tvrdi da prvi i najva*niji uzrok bede nije u neposrednoj povezanosti sa oblikom vladavine ili distribu&ijom bogatstva. $o njemu sredstva za *ivot rastu po aritmetikoj progresiji( a stanovnitvo po geometrijskoj.-a bi se porast stanovnitva sveo na mogu/nosti porasta sredstava za *ivot deluju pozitivne i preventivne prepreke. 4 drugim i u slede/im izdanjima 6alt'us je dalje razvio teoriju stanovnitva( i istra*ivao ulogu stanovnitva.Eazine propor&ije koje 6alt'us nastoji da doka*e su slede/e5 1. 1tanovnitvo je ogranieno sredstvima za opstanak <. 1tanovnitvo konstantno raste ako sredstva za opstanak rastu( sve dok porast stanovnitva ne bude ogranien preprekama. >. $repreke su5 a) preventivne( to su moralno uzdr*avanje (ukljuuju/i i kasno sklapanje braka)( zatim )zla,( kao to su abortus( preven&ija od zae/a( vanbrani seksualni odnosi i prostitu&ija; b) pozitivne( kao to su epidemija; glad; kuga i druge boletine; ratovi i druge manifesta&ije bede. $o 6alt'usu (u kasnijim izdanijma Eseja)( moralno uzdr*avanje (kao i &elibat i odlaganje sklapanja braka) je pri'vatljivije sa gledita spreavanja eks&esivnog porasta stanovnitva.Jto se tie porasta stanovnitva( po 6alt'usu postoji )prirodna, te*nja stanovnitva (koju izaziva seksualni nagon) da se stalno pove/ava( odnosno da se umno*i i preko grani&a za opstanak. =li&a Iert'eimerEaleti/1 je analizirala 6alt'usovo naelo ()zakon,) stanovnitva naroito sa gledita neloginosti koje su u njemu sadr*ane. 3 tome ona izla*e5 $ostavka da broj stanovnika uvek te*i da pre.e mogu/nosti pre'rane nije dokazana. 2aime(njegova formula&ija zakona sadr*i stalnu stopu rasta stanovnitva i opadaju/u stopu rasta sredstava za opstanak (ako je porast po aritmetikoj progresiji). 6e.utim( 6alt'us je i nelogian( jer je ovek kao razumno bi/e u stanju da kontrolie veliinu svog potomstva. Time zakon gubi svoj prirodni karakter. 6alt'us primenjuje svoje naelo samo na ni*e slojeve( jer za nji' dokazuje prirodni uzrok nji'ove bede.-a je zakon stanovnitva prirodan( to bi va*ilo i za vie slojeve( to me.utim( 6alt'us ne objanjava. 6alt'us u pogledu ponude i potra*nje radne snage primenjuje svoj zakon stanovnitva. 6e.utim( potra*nja za random snagom u kapitalizmu ne zavisi od prirodnog kretanja stanovnitva( a ponuda radne snage ne mo*e biti neop'odno izvedena iz prirodnog kretanja stanovnitva( pa je( prema tome( me'anizam uravnote*enja ponude i tra*nje radne snage( tr*ite rada( podvrgnuto sasvim drugim zakonima od zakona kretanja stanovniva. 8apitalistika klasa je *elela da preba&i odgovornost za bedu na radnike zbog nedostatka moralni' ogranienja u pogledu mno*enja( a ne na sam kapitalistiki sistem. $o 6alt'usu( nije ni mogu/no trajno poboljanje polo*aja radnike klase( jer bi poboljanje dovelo samo do jo ve/eg porasta stanovnitva( to bi dovelo do jo ve/eg pogoranja polo*aja sami' radnika. $rema tome( zakljuak koji daje 6alt'usova teorija( da je veliina i polo*aj radnike klase odre.en prirodnim( veitim zakonom stanovnitva( je za vladaju/u klasu bio veoma koristan. 0znete neloginosti koje sadr*i 6alt'usov )zakon, o stanovnitvu( ukazuju jasno na njegovu neodr*ivost. 6o*da danas o tome ne bi trebalo ni raspravljati( da se kod mnogi' autora ()neomaltuzijana&a,)( pa i u novije vreme( ne javljaju slini argumenti koji bedu u mnogim zemljama vezuju za kretanje stanovnitva( to znai da u porastu stanovnitva vide
1

Demografija, stanovnitvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb, str.4852

osnovni uzrok bede i siromatva.Ti isti autori( pak( zaboravljaju ostale uzroke pomenutog stanja (zaostajanje u ekonomskom i so&ijalnom razvoju( neravnopravne me.unarodne trgovinske i opte odnose; nerazvijeni drutveni poredak( itd.). -a bi se zakon mogao smatrati nauno fundiranimbez obzira na kom podrujuon mora biti takav da se mo*e dokazati.To svakako nije takozvani 6alt'usov prin&ip stanovnitva. 2aime( kada se u pogledu odnosa izme.u rasta stanovnitva i stope rasta sredstava za opstanak javljaju protivrenosti( sa gledita od 6alt'usa proklamovani' naela( onda se izgovor nalazi u )preprekama,. +atim( 6alt'us ne pravi razliku bar ne kod formulisanja svog zakona o stanovnitvu izme.u seksualnog i prokrea&ionog ponaanja( to su dve sasvim razliite stvari. 0sto tako( u vreme 6alt'usa je bilo ralativno malo iskustava u pogledu analize dugoroni' popula&ioni' trendova( a jo manje paralelnog sagledavanja drutvenoekonomskog razvoja i demografskog razvitka. 8asnije( razvoj je ukazao na sasvim suprotne tenden&ije od oni' koje su inkorporirane u 6alt'usov prin&ip stanovnitva. 4 visoko razvijenim zemljama dolazi do sni*enja stope rasta stanovitva( i to tako da stopa rasta sredstava za opstanak bude i nekoliko puta ve/a od stope rasta stanovnitva. Kritika Malthusa 4 toku ;0; veka vodila se *iva diskusija o 6alt'usovim tezama. 2eki autori su se zalagali za ove teze (neomaltuzijan&i)( dok su i' drugi odba&ivali.8ritike 6alt'usovog zakona o stanovnitvu odnosile su se ili na )prirodnu, te*nju (seksualni nagon)( ili na gledite o porastu sredstava za *ivot( odnosno opstanak. $rva grupa kritiara zadr*ala se na istoj polaznoj taki( i oni su tako.e pokuali da prona.u opteva*e/i zakon o stanovnitvu. 8ritiari koji su 6alt'usov )zakon, napadali u pogledu bioloke komponente( iznosili su argument (npr. K. 1pen&er) da seksualni nagon nije stalno isti( ve/ da kod svi' *ivi' bi/a( prema tome i kod oveka( postoji uska povezanost izme.u visine plodnosti i opasnosti u pogledu opstanka vrste (pozitivna korela&ija). $rema njima( to je ve/a opasnost po vrstu( to je ve/a plodnost( kako bi se vrsta odr*ala. 8od oveka( zbog razvijenog mo*danog i nervnog sistema( opasnost od unitenja vrste gotovo i ne postoji( odnosno smanjena je( i paralelno dolazi do smanjenja prokrea&ione sposobnosti. -ruga grupa kritiara 6alt'usa iz redova so&ijalista tra*i objanjenja kretanja stanovnitva( pre svega( u drutvenoj sferi. 3snove 6alt'usovog pesimizma( prenaseljenosti i problema koji se javljaju u vezi sa brzim porastom stanovnitva su u drutvenom ure.enju koje se zasniva na privatnom vlasnitvu. Blavna je( pak( kritika dola od osnivaa marksizma( tj. od strane 6arksa i Engelsa( koji su naroito osporavali mogu/nost formulisanja stalnog i nepromenljivog( odnosno prirodnog zakona o stanovnitvu( $redstavni&i klasine ekonomske kole su 6alt'usov )zakon, o stanovnitvu ugradili u svoja razmatranja( poto su ga pri'vatali( zajedno sa drugim )zakonima,( kao to su zakon o opadaju/im prinosima i gvozdeni zakon najamnine.6e.utim( mnogi gra.anski ekonomisti su kasnije podvrgli kriti&i neke od pomenuti' prin&ipa. Marks i Engels o stanovnitvu 9o kod rani' so&ijalistiki' pisa&a i reformatora bila je osnovna pa*nja okrenuta ka problemu klasne diferen&ija&ije i bede radnike klase( koja je dola sa kapitalizmom. T'omas 6ore je u knjizi 3topija (1%1#) smatrao egalitarni prin&ip kao idealno stanje( a rani britanski( a naroito fran&uski so&ijalisti (utopisti) su izra*avali veliko protivljenje kapitalistikom sistemu. 6e.utim( tek 6arksov nauni so&ijalizam predstavlja konzistentnu naunoL revolu&ionarnu teoriju radnike klase. 4 naoj i naunoj literaturi sa ovi' prostora( pitanjima 10

marksistikog doprinosa nau&i o stanovnitvu bavili su se 6a&ura i 1enti/<( 8raove&>( $jani/C( Iert'eimer L Ealeti/% i drugi. 4 okviru ovi' izlaganja bi/e izneti samo najva*niji stavovi. 6arks i Engels nisu formulisali konzistentnu popula&ionu teoriju( ali su oni dali znaajne osnovne prin&ipe odnosa izme.u drutvenog i ekonomskog razvoja i razvitka stanovnitva. +a razliku od veitog i apstraktnog zakona o stanovnitvu (koji je formulisao 6alt'us)( razvitak stanovnitva je po 6arksu i Engelsu uslovljen drutvenim i ekonomskim uslovima koji postoje u razliitim drutvima. 6arks je insistirao na tome da svaki MMistorijski nain proizvodnje ima svoje posebne zakone o stanovnitvu( ija je vrednost istorijskaMM #. $o 6arksovom miljenju( MMneki apstraktan zakon popula&ije postoji samo za biljke i *ivotinje( ukoliko ovek ne intervenie u istorijskom smisluMM. 6a&ura i 1enti/( koji su analizirali pomenute stavove istiu da oni imaju dalekose*an znaaj za demografsku teoriju( jer se insistira na delovanju drutveni' inila&a na stanovnitvo. $omenuti autori jo zakljuuju da 6arks ima u vidu i bioloke faktore rasta( pa i natalitet i mortalitet bioloki'( tj. ljudski'( *ivotinjski' i biljni' popula&ija( zatim oni ka*u MMniti bioloki faktori ne izmiu aktivnom delovanju oveka( i to kada se radi o ljudskim popula&ijama u dva smisla. $rvi predstavljaju ve/ ranije pomenute materijalne uslove *ivota ljudi koji su u velikoj meri determinirani vladaju/im produk&ionim odnosima( a drugi se oigledno tiu aktivnog uti&aja oveka na formiranje nataliteta i mortalitetaMM7. 1lede/i va*ni stavovi 6arksa i Engelsa u pogledu stanovnitva tiu se porekla i klasnog karaktera prenaseljenosti u kapitalizmu. $renaseljenost( o kojoj govori 6alt'us( nastaje usled kapitalistikog naina proizvodnje i zbog toga to kapitalistika klasa prisvaja viak vrednosti. $renaseljenost nije apsolutna( ve/ relativna i stvara se u pro&esu akumula&ije kapitala( tj. u pro&esu u kojem se promenljivi kapital (izvor potra*nje rada) sporije pove/ava od konstantnog kapitala. 2aime( u toku ekspanzije kapitalistikog sistema( sam prirodni prirataj stanovnitva ne bi mogao da zadovolji potra*nju za radom( ali akumula&ija kapitala( zamenjuju/i rad( stvara viak stanovnitva( koji je neop'odan za funk&ionisanje sistema. $omenuti viak je in'erentan kapitalistikom sistemu( on je posledi&a akumula&ije kapitala( ali i uslov za nastavljanje sistema. MM7ezervna industrijska armijaMM mora biti dovoljno velika kako bi se odr*avale niske nadni&e( odnosno kako bi postojale visoke stope vika vrednosti i profita. $ored odre.eni' doprinosa klasika marksizma za demografsku teoriju( potrebno je ukazati i na isti&anje proizvo.ake komponente stanovnitva i na progresivan uti&aj nauke (Engels u 0a#rtu za kritiku politi4ke ekonomije u polemi&i protiv 6alt'usa( koji je u prvi plan stavljao potroako svojstvo stanovnitva). 2aime( sa porastom stanovnitva pove/ava se i radna snaga (proizvo.aki deo stanovnitva)( koja stvara dobra i pru*a nove mogu/nosti za opstanak stanovnitva. +atim( znaajna je i uloga nauke( koja mo*e vriti pozitivan uti&aj na 6. 6a&ura i 6. 1enti/( Marksov prilog nauci o stanovnitvu( 1tanovnitvo(br. CN1 #>( zatim u knjizi 6. 6a&ura( Prilozi teoriji i politici stanovnitva( izdanje Ekonomskog instituta( Eeograd 1 7C 3 1. 8raove&( 7azvitak marksistikog pristupa teoriji i politi&i popula&ije( +bornik radova sa 1avetovanja MM0zgradnja drutveni' stavova o popula&ionoj politi&i u 9ugoslavijiMM( izdanje 1avezne konferen&ije 11729 (1avet za planiranje porodi&e)( Eeograd 1 7%. 4 +. $jani/( Problem stanovnitva u ekonomskoj teoriji( Eeograd 1 %7. 4 knjizi je dat kritiki istorijski prikaz uvo.enja kategorije stanovnitva u ekonomske nauke. 5 =.Iert'eimerLEaleti/( Demografija stanovnitvo i ekonomski razvitak( 0nformator( +agreb 1 7C 6 8. 6arks( Kapital !, 8ultura( Eeograd 1 C7( /irili&a( str. %<"( %>" 7 $reuzeto iz lanka 6. 6a&ure i 6. 1enti/
2

11

proizvodnju sredstava za *ivot. 1em toga( razliiti drutvenoLekonomski uslovi i polo*aj stanovnitva u proizvodnji i raspodeli doprinose da se formiraju razliiti tipovi reproduk&ije stanovnitva. 0nae( u vreme 6arksa i Engelsa demografija nije bila razvijena kao posebna nauka. 2a mnogim mestima u svojim raspravama oni su dali odre.eni doprinos i za demografiju kao npr. MMnov i svestran i zaokru*en pogled na svet i *ivot( materijalistikoLdajalektiko s'vatanje drutva i prirode( odnosa izme.u oveka i prirode( izme.u reproduk&ije ljudi i materijalni' dobara. 2aglasili su uzajamnu vezu proizvodnje (ekonomske) s porastom stanovnitva i ulogu demografskog faktora (nasuprot istog podre.ivanja reproduk&ije stanovnitva ekonomskoj reproduk&iji). Matemati"ke bioloke i socioloke teorije o stanovnitvu 6atematiki pristup teoriji o stanovnitvu prisutan je kod .ueteleta (1">%) koji je izneo ideju o logistikom porastu stanovnitva5 porast stanovnitva je sve br*i do odre.ene take( a zatim poinje da slabi. 1kup prepreka koje se protive neogranienom rastu pove/ava se sa porastom stanovnitva. 5erhulst, koji je ispitivao pomenute pretpostavke( je zatim sugerisao logistiku funk&iju. 8asnije( logistiki zakon su razradili "erl i (eed (1 <?). $o $erlu( porast stanovnitva se odvija &iklino. 4 okviru jednog &iklusa( u ogranienom prostoru ili univerzumu( porast je najpre lagan( zatim sve ve/i( a od take infleksije (sredinom &iklusa) porast se smanjuje sve do kraja &iklusa. $o njemu( osnova ove teorije nije u ekonomskim i so&ijalnim inio&ima ve/ u biolokim( fizikim i 'emijskim prirodnim uzro&ima. $erl je tvrdio da postoji negativna korela&ija izme.u fertiliteta i gustine stanovnitva itd". 0 pomenuta teorija zasniva se na pretpostav&i o postojanju jednog opteg( uvek va*e/eg zakona o stanovnitvu( to je danas odbaeno( s obzirom na ono to je reeno u vezi sa istorijskom uslovljeno/u razvitka stanovnitva( zatim o promenama koje se deavaju u pogledu kori/enja prostora i resursa( itd. 3d bioloki' teorija ve/ je ranije pomenut 1pen&erov biologistiki pristup( u kojem je pri'va/en odnosno uveden samoreguliraju/i prin&ip porasta stanovnitva. +atim( treba pomenuti De +astra( koji je govorio o povezanosti strukture (kvalitativne i kvantitativne) is'rane i fertiliteta (postojanje inverzne rela&ije). -e Aastro je smatrao da sa poboljanjem is'rane (naroito pove/ano kori/enje *ivotinjski' belanevina) opada fertilitet. Eilo je pokuaja da se pomenuta MMzakonitostMM izrazi i pomo/u korela&ione (regresione) analize. To bi se moglo uzeti kao primer neadekvatne primene pomenutog statistikog metoda u analizi. 2aime( sa porastom udela animalni' belanevina u strukturi is'rane koindi&ira i porast standarda( obrazovanja itd.( tj faktora koji utiu na opadanje fertiliteta stanovnitva od visokog ka ni*em nivou( itd. $ored navedeni' biologistiki' teorija( poznata ja jo &iklika teorija Ginija (1 >?). $o njemu( fizioloka plodnost (fekonditet) i varija&ije u njoj su povezani sa kvalitetom rasplodni' /elija. Oekonditet najpre raste( a zatim opada. 4 ovim( ali i u drugim razmatranjima( pojmovi fekonditet (bioloka plodnost) i fertilitet (stvarna( efektivna plodnost stanovnitva) esto se upotrebljavaju na neadekvatan nain. 0 svi pomenuti autori su *eleli da formuliu opteva*e/i zakon stanovnitva. =li( ak i u sluaju da opti zakon organski' popula&ija postoji( to bi bilo bez znaaja za istorijske i druge promene( jer promene na koje su oni upozoravali mogu se desiti samo u 'iljadugodinjim razdobljima( a ne u kra/im periodima( u kojima i dolazi do krupni' promena u kretanju stanovnitva. 4 okviru znatnog broja so&ioloki' teorija ;0; i ranog ;; veka posmatra se odnos porasta i kon&entra&ije stanovnitva( s jedne( sa razvojem i progresom drutva( s druge strane.
8

4 poglavlju o demografskim modelima( MMlogistiki zakon popula&ijeMM je iznet u matematikoj formi. 12

+ajedno sa porastom stanovnitva i njegovom gustinom dolazi do porasta iskustva( do razvoja podela rada( do proirenja lini' kontakata( do stimula&ije ini&ijative( do te'niki' inova&ija i do stvaranja drugi' uslova koji su od znaaja za so&ijalni progres i za razvoj &iviliza&ije. Tako +oste smatra da je so&ijalni razvoj rezultat porasta stanovnitva i gustine. Durkhem istie da je transforma&ija segmentarni' drutava u organski povezane zajedni&e posledi&a porasta stanovnitva i podele rada. Dupr6el je govorio o znaaju porasta stanovnitva za te'niki i so&ijalni progres( kao i za kulturni i materijalni standard *ivota. +natan broj ispitivanja u vezi sa opadanjem fertiliteta u razvijenim zemljama istie slede/e uzroke5 promene u so&ijalnoj sredini; sve ve/a diverzifika&ija ovekove sredine; porast ovekove individualnosti; njegovo nastojanje za boljim *ivotom; zapoljavanje *ena; nastojanje da se de&i obezbedi sigurnija i bolja budu/nost( itd. $omenuta istra*ivanja doprinose s'vatanju demografski' pro&esa( mada nedovoljno sa gledita opteg teorijskog pristupa. #oviji razvoj 4 <?. veku formulie se teorija optimuma stanovnitva i teorija o demografskoj tranzi&iji. $eorija optimuma stanovnitva +a teoriju optimuma stanovnitva mo*e se tako.e re/i da ne spada u teoriju stanovnitva u pravom smislu rei( ve/ pre u popula&ionu politiku( poto se istra*uju najpovoljniji obim kao i stopa rasta stanovnitva( zatim povoljne strukture stanovnitva( imaju/i u vidu &iljeve kojima te*i popula&iona politika. 3ptimum stanovnitva u statikom smislu je onaj broj (ili gustina) stanovnitva koji je najpovoljniji u datom momentu i uz spe&ifine uslove toga momenta( a imaju/i u vidu tra*ene &iljeve. -inamiki vid optimuma stanovnitva znai( pak( onu varija&iju broja (ili gustine) stanovnitva koja je u toku odre.enog perioda najpovoljnija( tako.e imaju/i u vidu tra*ene &iljeve. Ailjevi prema kojima se definie optimum mogu biti razliiti( mada se u literaturi obino govori o ekonomskom optimumu. Tako se uzimaju od ekonomski' &iljeva slede/i5 veliina stanovnitva kod koje se posti*e najve/i do'odak per &apita( najve/a produktivnost( kao i neki drugi pokazatelji ekonomskog blagostanja( npr. standard *ivota( realni do'odak ili nivo zaposlenosti. 6e.utim( mnogi autori smatraju da je kon&ept ekonomskog optimuma isuvie uzan i da bi trebalo da se optimum stanovnitva odnosi i na neekonomske faktore( ukljuiv i druge komponente blagostanja( kao to su zdravlje( dugovenost( idealna veliina porodi&e( ouvanje prirodni' resursa( zatim kulturne i druge vrednosti. :e/ina autora koja odba&uje teoriju optimuma ini to( pre svega( zbog njene statike prirode . 2aime( istie se da formalna teorija optimuma pretpostavlja da su svi ostali faktori L te'nologija( resursi( drutvena struktura( spoljna trgovina itd. L vie ili manje dati i konstantni( to je u potpunosti nerealistiki. 4 skoranjim radovima1? razlikuje se nekoliko pristupa koji predstavljaju razliite stepene prelaza od iste statike do potpune dinamike u pogledu optimalnog rasta stanovnitva. 6i /emo i' ovde pomenuti5 a) @isto statiki pristup( kada se izuavaju ekonomski efekti promena u kretanju stanovnitva( a da ostali faktori ostaju isti.

3d nai' autora v. +. $jani/( Problem stanovnitva u ekonomskoj teoriji( str. <1". i <1 ''Les aspects economiqes de la croissance dmographiques'' ( Aentre national de la re&'er&'e s&ientifiPue( $aris 1 7#( +bornik radova( lanak5 $atri&k Buillaumont( ''La croissance dmographique optimale ou l'ignorance sur l'essentiel MM( str. 1 L %7. =spekt pod d.) je obra.en u ovom radu
10

13

b) 8omparativno statiki pristup( kada se izra*ava na koji se nain modifikuju ekonomski efekti varija&ije stanovnitva( a da se menja jedan od ostali' uslova (kapital( te'nike( struktura po starosti itd.)11. &) 3granien dinamiki pristup koji znai izuavanje efekata varija&ije stanovnitva na ekonomski rast u odre.enom periodu( uz varija&ije L sa odre.enom stopom ostali' uslova (ostali faktori proizvodnje). d) $roireni dinamiki pristup koji znai izuavanje efekata varija&ije stanovnitva na ekonomski rast u odre.enom periodu( ali sada vode/i rauna o efektima koje ima varija&ija stanovnitva na druge uslove( tj. na ostale faktore proizvodnje. e) 3pti dinamiki pristup5 4 ovom sluaju stanovnitvo nije vie egzogena promenljiva( to znai da se posmatraju i povratni efekti koje ekonomski razvoj ima na stanovnitvo. $rema tome( efekti varija&ije stanovnitva prouavaju se vode/i rauna o svim efektima koje razliite promene imaju na stanovnitvo. 1vakako je najpo*eljniji ovaj pristup( a on je i najkompleksniji. 7azliiti pristupi izuavanja optimuma stanovnitva L naroito dinamiki L mogu dati izvesni teorijski doprinos demografiji kao nau&i o stanovnitvu( naroito sa gledita ispitivanja povezanosti so&io L ekonomskog razvoja i demografskog razvitka. 6e.utim( u velikoj meri ostaju pod udar&em kritike L pa i kad se imaju u vidu dinamiki pristupi L mnogi aspekti teorije optimuma stanovnitva( koji su i do sada kritikovani. $re svega( neodr*ivo je uzano gledanje L npr. isto ekonomistiko L na optimalne ili po*eljne trendove u razvitku stanovnitva. 2eop'odno je podr*ati takve trendove u razvitku stanovnitva koji se mogu smatrati povoljnim sa razliiti' gledita( imaju/i u vidu osnovne &iljeve i vrednosti koje je drutvo pri'vatilo( ali uz potovanje osnovni' ljudski' prava. 1tavovi( MMstanovnitvo i razvoj su me.usobno povezani i promene u oblasti stanovnitva utiu na promene u oblasti razvoja( a ovo tako.e utie na nji'MM( MMpolitike stanovnitva su sastavni elementi politike drutveno L ekonomskog razvoja( a nikada zamene za njega...MM1< ( jasno i izriito govore o potrebi takvi' pristupa u kojima se kompleksno sagledavaju kako so&io L ekonomski razvoj( tako isto i demografski razvitak. $raktina upotrebljivost rezultata istra*ivanja optimuma stanovnitva bila bi vrlo mala npr. sa gledita demografske politike( kad se ne bi imalo u vidu da i ta politika mora biti sastavni deo &elokupne politike drutvenog i ekonomskog razvoja( jer se samo u tom sluaju mo*e posti/i ve/e usaglaavanje razvitka stanovnitva sa &elokupnim razvojem. $ored toga( va*nije od ukupnog broja stanovnitva su njegove strukture (u stvari( kvalitativne karakteristike)( to se naroito u ranijim( ali i u mnogim skoranjim raspravama zaboravljalo. $eorija demografske tranzicije $rvi je formulisao :oren Tomson (1 < )( a kasnije razradio Orenk 2otetajn 'eorija demografske tranzi#ije je L za razliku od mnogi' raniji' teorija L izvedena na osnovu istorijskog iskustva. 2aime( kad se prouava razvitak stanovnitva u mnogim zemljama koje imaju danas nisku stopu nataliteta (evropske zemlje( 8anada i 1=-( 9apan i druge zemlje)( onda se vidi da je stanovnitvo ti' zemalja prolo razliite etape u svome razvitku. Teorija demografske tranzi&ije ne zasniva se vie samo na objanjavanju kretanja ukupnog stanovnitva( ve/ na objanjavanju obe komponente prirodnog kretanja( tj. fertiliteta
11

3 ovom aspektu je pisao =lfred 1auvG( v. njegov rad 7a variation optimale d8une population( isti +bornik( str. 117 L 1>1
12

Aitirano iz 1vetskog plana ak&ije na podruju stanovnitva( pri'va/enog od lani&a 342 na 1vetskoj konferen&iji o stanovnitvu u Eukuretu( 1 7C; v. 1tanovnitvo( br. > L CN1 7>. i 1 L <N1 7C( str. <>? 14

i mortaliteta. QandrG1> je prvi dao opis etapa o razvitku stanovnitva( razlikuju/i tri re*ima reproduk&ije stanovnitva5 primitivan( intermedijaran i moderan. 3n je smatrao( prouavaju/i ekonomske faktore koji utiu na stanovnitvo( da je nivo produktivnosti najznaajniji. +a primitivan re*im su karakteristini visoki fertilitet (koji ne mora predstavljati bioloki maksimum) i mortalitet. Oertilitet nije ograniavan usled delovanja ekonomskog faktora( ali je mortalitet ono to regulie rast stanovnitva. 0ntermedijarni re*im nije dovoljno definisan( mada( po QandrGju( fertilitet stanovnitva biva regulisan posredstvom nup&ijaliteta (odlaganje sklapanja braka ili &elibat). 4 modernom re*imu( usled demografske revolu&ije( ekonomski faktori vie nemaju onu ulogu koju su imali ranije. 3padanje stope nataliteta u ovom re*imu je rezultat svesnog ograniavanja veliine porodi&e. 1la#ker9: je dao s'emu slede/i' pet etapa demografskog razvitka5 a) :isoka( sta&ionarna etapa5 visoke stope nataliteta i mortaliteta. b) 7ana etapa ekspanzije stanovnitva sa visokim stopama nataliteta i opadaju/im mortalitetom. &) 8asna etapa ekspanzije stanovnitva sa ve/ opadaju/im stopama nataliteta( ali sa jo br*im opadanjem mortaliteta. d) 2iska sta&ionarna etapa sa niskim stopama nataliteta i niskim mortalitetom (gotovo na istom nivou kao i stope nataliteta). e) 3padaju/e etape stanovnitva sa niskim mortalitetom( ali sa jo ni*im stopama nataliteta. 2ajbr*i porast stanovnitva je u etapi &)( kada je razlika izme.u stopa nataliteta i mortaliteta najve/a. 4 zemljama u razvoju( opadanje mortaliteta bilo je poetkom druge polovine <?. veka veoma brzo( dok su stope nataliteta ostale na visokom nivou( ili su ak neto porasle. To je dovelo do sada u istoriji nevi.enog porasta stanovnitva. 6nogi demografi su se bavili demografskom tranzi&ijom. Teorija je dalje razvijena( naroito sa gledita kritika koje su joj upu/ivane( sa gledita ukljuivanja strukture stanovnitva( zatim sa aspekta izuzetaka( razliiti' perioda trajanja pojedini' etapa itd. 6e.utim( ostaje glavna kritika da je pomenuta teorija samo deskrip&ija istorijski' zbivanja u pogledu kretanja stanovnitva( koja su se ispoljila u danas razvijenim zemljama. $omenuti pro&esi su bili negde br*i( zatim na nekim podrujima ili kod neki' popula&ija je do opadanja nataliteta dolo pre opadanja mortaliteta( odnosno stope nataliteta su opale a da nije dolo do ostali' promena (nivo so&io L ekonomskog razvoja( urbaniza&ija)( koje se obino pominju kad se razmatra razvitak stanovnitva sa aspekta pomenute teorije. 4 mnogim raspravama posebna pa*nja je posve/ivana prouavanju faktora koji su uslovili opadanje fertiliteta od visokog ka niskom nivou.

Ra voj stanovnitva u prolosti i savremene tendencije

13

=. QandrG %es trois th&ories principales de la population (1 ? ( 1 >C); ''La rvolution dmographique'' (1 >C); $rait& de d&mographi&'' (1 C ) itd.
14

Ela&ker Stages in population gro'th (1 C7)

15

Ta!ela "# $vetsko stanovnitvo od "%# do "&''# godine (o&ena 8olina 8larka) Eroj stanovnika u milionima Bodine 1C. >%?. #??. "??. 1???. 1<??. 1%??. 1#??. 1 < > C 1vet (ukupno) <%# <%C <>7 <#1 <"? >"C C<7 C " =frika1 <> >? >7 C> %? #1 "% % =merika< > % 7 1? 1> <> C1 1% =zija> 1" 1 ? 17> 17" 177 <C" <>1 >?> EvropaC > .% <7.# 1 .> < .< > .< %1.% #7." ">.C 3keanija 1 1 1 1 1 1 < <

Egipat i ostali deo 1everne =frike 1everna =merika i latinska =merika =zija bez republika biveg 1117!a Evropa i azijski deo biveg 1117!a Ta!ela (# $vetsko stanovnitvo od "&)'# do ('()# godine Eroj stanovnika u milionima Bodine1 1#%? 17%? 1"?? 1"%? 1 ?? 1 %? <???> <?<%> 1vet ukupno %?7 711 1< 11>1 1% ? <%1# #<<" "C7< 7azvijene zemlje< 1?# 1C7 <?? >?< %1? ">< 1<7" 1C?> +emlje u razvoju> C?1 %#C 71< "< 1?7 1#"C C %? 7?#

1 +a period 1#%?!1 ?? pro&ene. +a godine <???. i <?<%. srednja varijanta projek&ija 42 < Evropa( nekadanji 1117( 1everna =merika( =ustralija( novi +eland i 9apan > =frika( Qatinska =merika( =zija (bez 9apana) Ta!ela *# Udeo ra vijenih i emalja u ra voju u svetskom stanovnitvu Bodine 1 %? <??? <?<% 1vet 1?? 1?? 1?? 1truktura u R 7azvijene zemlje >>.1 <?.% 1#.# +emlje u razvoju ##. 7 .% ">.C

+ vori podataka o stanovnitvu

16

2ave/emo savremene izvore podataka o stanovnitvu. 3snovni i najznaajniji poda&i o stanovnitvu dobijaju se iz popisa stanovnitva( koji se periodino obavljaju u mnogim zemljama( kao i kod nas. 4 novijem periodu u naoj zemlji popisi su vreni 1 <1( 1 >1( 1 C"( 1 %>( 1 #1( 1 71( 1 "1( 1 1( <??<. i <?11.godine. 0nae( prvi popis &elokupnog stanovnitva 1rbije izvren je 1">C. godine( posle ega je bilo jo devet popisa do 1 1?. godine. $re prvog popisa vrena su prebrojavanja poreski' glava i slino. 2akon obavljene obrade( popisni rezultati se publikuju u posebnim knjigama. 3bino se najdetaljniji poda&i objavljuju za &elu zemlju i za ve/a podruja( a manje detaljni za mala podruja (za optine i naselja( na primer). 9o detaljniji nego u knjigama rezultata popisa jesu poda&i u dokumanta&ionim tabelama u statistikim zavodima; ti poda&i stoje korisni&ima na raspolaganju. $rilikom kori/enja rezultata iz razliiti' popisa stanovnitva( treba voditi rauna o5 a) ,ro!lemu uporedivosti teritorije. ! $olitiko L teritorijalna podela esto se menja i potrebno je proveravati da li se podudaraju grani&e podruja za koje se vri pore.enje. 1tatistiki zavod esto publikuje uporedne preglede o broju stanovnika po teritorijama. b) Uporedivosti de-inicija i klasi-ikacija a pojedina o!ele.ja stanovnitva . L 4 svakoj knjizi rezultata popisa( ili u drugim publika&ijama sa poda&ima o stanovnitvu( date su metodoloke napomene( to omogu/uje rad na komparativnim analizama( odnosno dozvoljava pravilno s'vatanje i tumaanje popisni' rezultata. &) /oncepciji popisivanja. L 4 svim posleratnim popisima stanovnitvo je popisivano po prin&ipu MMstalnogMM stanovnitva (de jure)( to jest u mestu u kojem stalno stanuje. 7aniji popisi u naoj zemlji (1 <1(1 >1) vreni su po prin&ipu MMprisutnogMM stanovnitva (de fa&to)( to znai da su stanovni&i popisivani u mestu u kojem i' je popis zatekao. $ri upore.ivanju treba ovo imati u vidu( naroito ako se upore.uju poda&i za gradska podruja( ili za mesta koja su u vreme popisa imala znaajan broj privremeno prisutni' stanovnika. 4 popisu stanovnitva <??<. godine primenjen je prin&ip popisivanja de jure koji je u odnosu na pret'odni period modifikovan u skladu sa me.unarodnim preporukama. 4 sastav stalnog stanovnitva( pored stanovnika u zemlji( ukljueni su nai dr*avljani na radu i boravku u inostranstvu kra/em od godinu dana( kao i strani dr*avljani( koji zbog rada ili kolovanja( borave u naoj zemlji du*e od godinu dana. Qi&a koja su izbegla sa teritorija pojedini' republika bive 1O79 popisani su kao i ostali gra.ani i ukljueni u stalno stanovnitvo. 0nterno raseljena li&a sa 8osova i 6eto'ije su tako.e popisana( ali nisu ula u sastav stalnog stanovnitva. $opis stanovnitva <?11. godine je sproveden u periodu od 1. do 1%. oktobra( prema stanju na dan >?. septembra u <C sata( tj. u pono/ izme.u >?.? . i 1.1?. (tzv. Skritini momenat)). $opisom su obu'va/eni dr*avljani 7. 1rbije( strani dr*avljani i li&a bez dr*avljanstva sa prebivalitem u 1rbiji( bez obzira da li su u kritinom momentu bila u zamlji ili van nje. Tako.e( obu'va/eni su i dr*avljani 7.1rbije( strani dr*avljani i li&a bez dr*avljanstva sa prebivalitem u inostranstvu( koja su u kritinom momentu boravila u 1rbiji najmanje godinu dana ili kra/e( ali sa namerom da u 1rbiji ostanu godinu dana i du*e. 4 vezi odre.ivanja ukupnog stanovnitva 7epublike 1rbije u vreme popisa <?11. godine( treba napomenuti slede/e. 4kupan broj stanovnika utvr.en je u skladu sa defini&ijom mesta stalnog stanovanja. 4kupno stanovnitvo obu'vata 51. li&a koja pre kritinog momenta neprekidno *ive barem 1< mese&i u mestu $opisa sa lanovima svog doma/instva ili sama i <. li&a koja su pre kritinog momenta dola u mesto svog stalnog stanovanja sa lanovima svog doma/instav ili sama( sa namerom da u njemu ostanu najmanje 1< mese&i. U Popisu 2011. go ine pr!i put "e #a ut!r$i!an"e u%upnog bro"a stano!ni%a ne%og po ru&"a primen"en %on'ept (uobi&a"enog stano!ni)t!a(. Prema o!om %on'eptu, *i'e se smatra stano!ni%om onog mesta u %o"em s+mo ,u s*u&a"u sama&%og oma-inst!a. i*i sa &*ano!ima s!og oma-inst!a pro!o i na"!e-i eo s!og 17

!remena, o nosno ne!ni i*i no-ni o mor, ne#a!isno o toga g e ima pri"a!*"eno prebi!a*i)te. /ime su u u%upno stano!ni)t!o o re$enog mesta u%*"u&ena *i'a %o"a su u tom mestu 0i!e*a nepre%i no na"man"e go inu ana pre %riti&nog momenta popisa, %ao i *i'a %o"a su u tom mestu 0i!e*a %ra-e o 12 mese'i, a*i s namerom a u n"emu ostanu na"man"e go inu ana. 1es%u-ni'i su popisani u mestu u %ome su se #ate%*i na an popisa. 3sim stanovnitva( jedini&e popisivanja <?11. godine bile su i doma/instva i stanovi. -rugi veoma znaajan izvor podataka o stanovnitvu je vitalna statistika. 6atiari popunjavaju posebne obras&e o vitalnim doga.ajima (ro.enje( smrt( venanje)( ti listi/i se obra.uju u statistikim zavodima( a potom se rezultati objavljuju u posebnim publika&ijama. 3ne se objavljuju od 1 %?. godine svake godine( najpre pod imenom 5italna statistika( a kasnije kao Demografska statistika. 0nae sve do 1 C#. godine matine knjige ro.eni'( umrli' i venani' vodile su &rkvene vlasti( a od tada obavezu vo.enja matini' knjiga pruzima dr*ava (optine) (+akon o dr*avnim matinim knjigama). $opisi stanovnitva i vitalna statistika odnose se na ukupno stanovnitvo. $rin&ip de jure primenjuje se i u vitalnoj statisti&i. To znai da kod obrade poda&i se grupiu prema prebivalitu majke ro.enog deteta( umrlog li&a( odnosno mlado*enje. 2a taj nain su poda&i demografske statistike obra.eni prema prebivalitu( to odgovara kon&ep&iji stalnog stanovnitva primenjenog u popisima. $oda&i o preseljavanju stanovnitva dobijaju se iz statistike migra&ija. 1tatistika unutranji' migra&ija( koja je uspostavljena na nivou dr*ave 1 "". godine( prati svaku promenu prebivalita trajnog karaktera. $rilokom svakog trajnog preseljenja iz jednog mesta u drugo( li&e podnosi prijavu prebivalita (koja sadr*i informa&iju o pret'odnom prebivalitu)( odnosno podnosi odjavu (sadr*i i nameru o budu/em prebivalitu). 0zvori podataka o stanovnitvu su i oni koji prikupljaju podatke o delovima stanovnitva. 1tatistika zaposlenog osoblja o onom delu radne snage( odnosno aktivni' stanovnika koji se nalaze u radnom odnosu. 2aroito su znaajni popisi zaposlenog osoblja. Jkolska statistika o svim li&ima koja se koluju. 3 de&i koja podle*u kolskoj obavezi( kao i omladini koja nastavlja kolovanje u srednjim kolama( u kolama za kvalifikovane radnike( na fakultetima( u viim i visokim kolama. +dravstvena statistika o svim li&ima koja su bila na leenju u bolni&ama i drugim zdravstvenim institu&ijama( ambulantama( itd. $oljoprivredna statistika o radnoj snazi untar poljoprivrednog stanovnitva. 1a aspekta demografije naroito su znaajni poda&i iz redovni' popisa poljprivrede i poljoprivredni' gazdinstava( poto se u okviru ovi' popisa esto prikupljaju veoma detaljni poda&i o radnoj snazi unutar poljoprivrednog stanovnitva( a sem toga i izvesni poda&i o ukupnom poljoprivrednom stanovnitvu. 1tatistika spoljni' migra&ija o karakteristikama useljenika i iseljenika iz nae zemlje. $oda&i o unutranjim migra&ijama u naoj zemlji se ne prikupljaju i informa&ije o ovim preseljavanjima za sada se mogu dobiti (sem za 1loveniju i Eeograd( koji su uveli statistiku unutranji' migra&ija) samo posebnom metodom na osnovu pitanja postavljeni' u popisu stanovnitva. 7azne ankete o stanovnitvu (na primer( antropometrijska merenja( so&ioloke ankete( ankete o *ivotnom standardu( ispitivanja strukture potronje( strukture is'rane itd.) tako.e su bogat izvor podataka o stanovnitvu( porodi&ama i doma/instvima. 7azne ankete stavova i miljenja stanovnitva o raznim problemima( kojima se esto obu'vataju i pitanja koja su znaajna za demografsku analizu (na primer( o MMidealnojMM ili *eljenoj veliini porodi&e( o profesionalnoj orijenta&iji omladine). 18

=nkete kojima se ispituju dublji problemi u vezi sa fertilitetom stanovnitva( njegovom uslovljeno/u raznim faktorima( dubinske ankete drugi' demografski' pojava (smrtnost( migra&ije( divor&ijalitet( nup&ijalitet( sterilitet itd.) 2estatistika gra.a u ar'ivama( u matinim uredima( u raznim dokumentima i drugo. 1tatistiki i drugi materijali razni' bioloki'( medi&inski'( genetski' i drugi' ispitivanja i analiza. 1tudije i analize drugi' nauni' podruja koja tretiraju problematiku stanovnitva ili njegovi' grupa (etnologija( antropologija( so&iologija( ekonomija itd.).

0edinice i o!ele.ja u statistici stanovnitva

(edinice posmatranja 4 statisti&i stanovnitva pojavljuju se slede/e jedini&e posmatranja5 li&e (stanovnik)( brak( porodi&a( doma/instvo i naselje. 7i#e (stanovnik) se javlja kao jedini&a ispitivanja u svim delovima demografske statistike. $onekad je ova jedini&a detaljnije spe&ifi&irana5 *ivoro.eno dete( mrtvoro.eno dete( umrlo li&e( udata *ena( supru*ni&i. 4 tim sluajevima( pa i kad se vre ispitivanja za sva li&a( veoma je va*na defini&ija statistikog skupa. 8ao jedini&e ispitivanja javljaju se i doga.aji kao poro.aj( smrtni sluaj( sklapanje braka( ali i pobaaj( zatim zae/e (kon&ep&ija) itd. 2avodimo neke od defini&ija jedini&a istra*ivanja( koje su usvojene u naoj statisti&i. 8ao ivoro)eno dete smatra se ono dete koje posle poro.aja( makar i za najkra/e vreme pokazuje znake *ivota (disanje( odnosno ku&anje sr&a) bez obzira na trajanje trudno/e majke. =ko dete ubrzo posle ro.enja umre( onda se najpre registruje kao *ivoro.eno( pa zatim i kao umrlo. =ko je dete ro.eno( odnosno izva.eno iz tela majke bez ikakvi' znakova *ivota( tj. ako nije disalo niti pokazivalo neki drugi znak *ivota( kao to su ku&anje sr&a ili pokreti mii/a( onda se smatra mrtvoro.enim. 2e registruje se izba&ivanje mrvog ploda noenog manje od <" nedelja. $odela na *ivoro.enja i mrtvoro.enja naziva se i podelom ro.enja prema vitalitetu. 0spitivanja samo *ivoro.enja u okviru popula&ije znai ispitivanje efektivnog nataliteta ili fertiliteta( a ispitivanje *ivoro.enja i mrtvoro.enja (tj. ukupnog broja ro.enja) u okviru popula&ije naziva se ispitivanjem ukupnog nataliteta ili fertiliteta stanovnitva. 0zba&ivanje mrtvog ploda( koji je bio noen manje od 7 mese&i ili <" nedelja( smatra se a ortusom. 2apominje se da su u zdravstvenoj statisti&i date i neto pre&iznije defini&ije pomenuti' jedini&a ispitivanja. *rak. 4 zemljama u kojima se u statisti&i primenjuje formalni kriterijum u pogledu definisanja branog stanja( registruju se samo zajedni&e sklopljene s'odno pozitivnim zakonskim propisima. 4 tim zemljama se faktine brane zajedni&e prilikom zvanini' statistiki' istra*ivanja ne uzimaju u obzir. $opis <?11. godine uvodi praksu popisivanja i tzv. faktiki' brani' zajedni&a (vanbrani' zajedni&a)( koje se definiu kao brani status svake individue u smislu njenog stvarnog naina *ivota unutar doma/instva. Doma+instvo( slo*ena statistika jedini&a so&ioloko L ekonomskog znaaja( prestavlja skup li&a koji obino *ive zajedno u istom stanu ili ku/i i uz isto ognjite. $oto razne zemlje na razliit nain definiu doma/instva( a kako bi se olakala me.unarodna uporedivost( postoji me.unarodna preporuka da se doma/instvo definie kao skup li&a koja *ive u istom stanu i koja se zajedniki 'rane. 4 jugoslovenskoj defini&iji tra*i se i ispunjenje kriterijuma MMzajedniko privre.ivanjeMM. 4 broj doma/instava su ukljuena i tzv. samaka doma/instva (li&a koja sama *ive). Qi&a koja *ive zajedniki u ustanovama( kao to su domovi uenika( 19

kasarne( popravni i kazneni domovi( 'oteli( pansioni i sl. svrstavaju se u grupu kolektivni' doma/instava. Porodica( ili obitelj( ili familija( nije isto to i doma/instvo. $orodi&a nastaje u pro&esu reproduk&ije( a zasniva se na odnosima koji su u drutvu priznati pravnim propisima ili obiajima. 4 zajedni&ama evropskog tipa( ali i drugi' tipova( porodi&a se poglavito zasniva( sa jedne strane( na vezi supru*nika( a sa druge strane na srostvu roditelja i nji'ove de&e. +ajedni&a koju sainjavaju brani par i nji'ova de&a naziva se esto porodi#a u uem (biolokom) smislu L nuklearna porodi&a. +ajedni&a samo jednog roditelja i de&e naziva se nepotpunom porodi#om. =ko su u zajedni&u( pored branog para i de&e( ukljuena i druga srodna li&a( re je o porodi#i u irem smislu. 7e naselje ili mesto mo*e se primeniti za svaki kompaktni skup stambeni' zgrada( bez obzira na nji'ovu veliinu. *aselak je seosko naselje koje sainjava manja grupa ku/a. Selo je znaajnije seosko naselje( u kojem se javlja izvesna ekonomska diferen&ija&ija. Grad je zajedni&a u ijem *ivotu poljoprivredne delatnosti nisu znaajnije zastupljene. 4 naoj statisti&i je pri'va/ena slede/a defini&ija naselja5 MM2aselje je posebna antropogeografska jedini&a posebnog imena bez obzira na broj ku/aMM. Tri osnovna elementa defini&ije naselja jesu5 stanovnitvo( teritorija i ime (naziv) naselja. Eroj ku/a je ukljuen u defini&iju da bi se otklonilo eventualno kolebanje u pogledu mali' antropogeografski' jedini&a sa svega nekoliko ku/a( koje se tako.e smatraju naseljima ako u pogledu stanovnitva i teritorija prestavljaju izdvojene &eline i imaju svoje ime. -efinisanje grada prestavlja znatnu teko/u. To se mo*e uiniti na osnovu razni' kriterijuma. $odela na seosko i gradsko stanovnitvo prestavlja poseban problem u statisti&i stanovnitva i naselja. +bog primene razliiti' kriterijuma( poda&i esto nisu uporedivi za razliite periode. 2ekoliko razliiti' kriterijuma se koristi za odre.ivanje grada. Bradom se smatra5 a) svako naselje koje je tako odre.eno samom administrativno L teritorijalnom podelom( va*e/om u datoj zemlji (administrativni kriterijum); b) svako naselje koje ima odre.en broj stanovnika (demografski kriterijum); &) svako podruje koje ima poseban tip mesne samouprave; d) naselja koja imaju gradske karakteristike; e) naselja koja se mogu svrstati kao gradska po prete*noj ekonomskoj delatnosti (npr. pro&enat nepoljoprivrednog stanovnitva). 4 popisu <??<. godine naselja su svrstana u gradska i ostala( a primenjen je pravni( administrativni osnov. primenjen je administrativni kriterijum( po kome su ,beleja stanovnitva 8ao i kod ispitivanja svi' masovni' pojava( obele*ja stanovnitva tako.e mogu biti atributivna( odnosno kvantitativna. +natan broj ti' obele*ja ima opti znaaj( jer se primenjuje gotovo kod svi' demografski' (i ne samo demografski') ispitivanja( a druga su spe&ifina za izvesnu granu u okviru primenjene demografske statistike( odnosno u spe&ifinim demografkim ispitivanjima (npr. obele*je uzroka smrti u statisti&i mortaliteta). 1ioloka o eleja (pol i starost( zatim fizike( tj. antrometrijske karakteristike( genetska obele*ja( podela stanovnitva po krvnim grupama( rasna pripadnost( zdravstvene karakteristike stanovnitva). :e/ina pomenuti' obele*ja (sem starosti i pola) zasniva se na par&ijalnim istra*ivanjima( iji rezultati ne mogu u &elini zadovoljiti demografski aspekt( tj. na osnovu nji' se ne mo*e vriti analiza za ukupno stanovnitvo. -o sada se smatralo da su pojedina so#io ; ekonomska obele*ja stanovnitva najbolje izueno podruje u demografskoj analizi. =li se pokazalo da sa brojem analiza raste i broj problema koje treba reavati. 7e je o veoma irokom krugu karakteristika stanovnitva5 ekonomska o eleja stanovnitva (aktivnost( zanimanje( privredna delatnost( lini do'odak( sektor vlasnitva( polo*aj u zanimanju itd.); 20

so#ijalna o eleja stanovnitva (so&ijalna pripadnost stanovnika i nji'ovi' predaka itd) ra4ne i fertilne karakteristike stanovnitva (brano stanje( starost pri stupanju u brak( broj ro.ene de&e( trajanje braka( brak po redu itd.); migra#ione karakteristike stanovnitva (stanovnitvo prema rodnom kraju ili prema mestu odakle se doselilo( prema so&ijalnoj ili profesionalnoj mobilnosti itd.); porodi4ne karakteristike stanovnitva (veliina doma/instava ili porodi&a u kojem li&e *ivi( porodini sastav doma/instva u kojem li&e *ivi( itd.). 2e mo*e se pretendovati da se pru*i potpuna i detaljna klasifika&ija so&io L ekonomski' karakteristika stanovnitva( poto se one mogu javljati u mnogim vidovima( ve/ koliko so&io L ekonomski' osobina ovek poseduje. +a demografiju sve pomenute karakteristike postaju interesantne kada se mogu istra*ivati na nivou popula&ije ili njeni' delova( odnosno kada su znaajne za istra*ivanje i sagledavanje demografski' pro&esa. <ntelektualne karakteristike( odnosno odgovaraju/e strukture( predstavljaju u demografiji relativno slabo izuavano podruje. 3d ti' obele*ja pominju se i pismenost i kolska sprema ukupnog stanovnitva( kvalifika&iona struktura radne snage( dok su gotovo sve ostale karakteristike iz ove grupe ispitivane uglavnom samo par&ijalno (na primer( koefi&ijent inteligen&ije kod stanovnitva i njegovi' delova( druge intelektualne osobine) u drugim naukama( to je naje/e za demografiju nedovoljno. Etni4ke karakteristike (na&ionalnost( maternji jezik( veroispovest) Definicije i klasifikacije nekih najzna"ajnijih obeleja Starost (uzrast) jedno je od osnovni' obele*ja koja se posmatraju prilikom izuavanja strukture stanovnitva. 7e je o kalendarskoj ili 'ronolokoj starosti. 3bele*je starosti znaajno je gotovo za sva demografska istra*ivanja( naroito za ispitivanje smrtnosti( fertiliteta( nup&ijaliteta( (sklapanje brakova)( divor&ijaliteta( ali i za mnoga druga ispitivanja( na primer ispitivanja morbiditeta (obolevanja)( profesionalnog traumatizma( radne sposobnosti( invaliditeta itd. 3bele*ja starosti ima osobit znaaj i za ispitivanje sastava stanovnitva po mnogim drugim karakteristikama5 struktura stanovnitva po starosti i zanimanju( po obrazovanju i starosti( itd. 1tarost se izra*ava obino u godinama( ak i u mese&ima i danima (za odojad i za umrlu de&u). -emografi obino vre zaokrugljivanje godina starosti na donju grani&u( izra*avaju/i i' kroz navrene godine starosti( ili protekle godine starosti( ili L ako je potrebno L kroz navrene mese&e ili dane. -rugi tip izra*avanja starosti predstavlja davanje podataka po godinama ro.enja. 2ajdetaljnije klasifika&ije po obele*ju MMstarostMM su slede/e5 ! navrene godine starosti (?(1(<. . . (1?? i vie); ! godine ro.enja (<??"( <??7(. . .) $ored navedeni'( u demografskoj statisti&i i analizi upotrebljava se i klasifika&ija starosti po petogodinjim grupama (? L C( % L ( 1? L 1C( . . . #? L #C( #% i vie; odnosno ? L C( % L ( 1? L 1C . . . "? L "C( "% i vie). 8od globalni' analiza( odnosno u optim demografskim analizama upotrebljavaju se esto sa*ete klasifika&ije( naroito po velikim starosnim grupama5 ? L 1 (omladina)( <? L > (mla.i sredoveni)( C? L % (stariji sredoveni) i #? i vie (staro stanovnitvo). 8od neki' analiza naroito sa tematikom iz ekonomske demografije( koristi se ova klasifika&ija5 ? L 1C( 1% L #C i #% i vie godina. 2a osnovu obele*ja MMstarostMM izveden je pojam funk&ionalni' starosni' kontingenata( koji je za neke analize veoma znaajan5 a) 8ontingent predkolske de&e (od ? do # godina).

21

b) 8ontingent koloobavezne de&e (od 7 do 1C godina) obu'vata osam godina i znaajan je za analizu ispunjavanja kolske obaveze. $onekad se vri posebna analiza takozvanog mla.eg (7 do 1?) i starijeg (11 do1C) koloobaveznog kontingenta stanovnitva. &) 7adni kontingent stanovnitva obino se definie tako( da se njime obu'vataju mukar&i od 1% do #C( a *ene od 1% do % godina starosti. d) Tenski fertilni kontingent obu'vata sve *ene od 1% do C godina starosti (fertilni period). 3vaj kontingent je znaajan za analizu plodnosti stanovnitva. e) +a analizu branog stanja stanovnitva uzima se u obzir samo kontingent stanovnitva iznad 1% godina. f) +a analizu obrazovnog nivoa stanovnitva uzima se u obzir samo kontingent stanovnitva iznad 1? godina starosti. $ored navedeni'( u izuavanju se posebno posmatraju i neki drugi starosni kontingenti5 kontingent punoletnog stanovnitva( kontingent vojni' obveznika itd. 4 spe&ifinim istra*ivanjima mogu biti znaajni i neki drugi starosni kontingenti( ali oni nemaju opti znaaj (na primer mla.i i stariji maloletni&i u kriminolokim istra*ivanjima). *ra"no stanje se u demografskim istra*ivanjima ispituje naje/e na osnovu formalnog kriterijuma( re.e i na osnovu faktinog stanja. 8lasifika&ija ovog atributivnog obele*ja predvi.a slede/e modalitete5 neo*enjen L neudata( o*enjen L udata( razveden L razvedena i udova& L udovi&a. =ko je za ispitivanje usvojen formalni kriterijum( onda se o*enjenim L udatim smatra svako li&e koje je sklopilo brak po va*e/im zakonskim propisima( a razvedenim L razvedenom li&e iji je brak razveden odlukom nadle*nog suda. 2a osnovu pitanja ''broj ivoro)ene dece'' (u popisima stanovnitva( u vitalnoj statisti&i( u anketama) ispituje se konani efektivni fertilitet *ena (ukoliko su *ene ve/ izile iz fertilnog perioda)( odnosno dosadanji efektivni fertilitet (ukoliko je re o *enama koje se jo nalaze u fertilnom peroidu). =ko se pitanje odnosi i na *ivoro.ene i na mrtvoro.enu de&u( vri se ispitivanje ukupnog za razliku od pomenutog efektivnog fertiliteta. -ed ro)enja je obele*je u statisti&i nataliteta na osnovu kojeg se vidi da li je dete ro.eno kao prvo( drugo( tre/e itd. po redu. +a izuavanje uestalosti ro.enja ili razmaka izme.u poro.aja u brakovima posmatra se interval izme)u poro)aja. 3vi intervali (pod optim nazivom ..genezi"ki intervali'') nazivaju se intergenezi"kim intervalima za razmake izme.u suk&esivni' poro.aja( odnosno protogenezi"ki interval za razmak izme.u momenta sklapanja braka i prvog ro.enja u braku. 0ntervali se izra*avaju u mese&ima. -ruge brane karakteristike (starost pri stupanju u brak( trajanje braka i brak po redu) upotrebljavaju se za analizu nup&ijaliteta i fertiliteta stanovnitva. Ekonomska aktivnost je jedna od najznaajniji' ekonomski' karakteristika stanovnitva. $rati se za li&a starija od 1% godina( kao minimalne grani&e za obavljanje ekonomske aktivnosti. $opis <?11. godine uvodi odre.ene promene u pogledu klasifikovanja ovog obele*ja. 2aime( prema ekonomskoj aktivnosti li&a se razvrstavaju u dve grupe5 ekonomski aktivna i ekonomski neaktivna li&a. 8ategoriju ekonomski aktivni' (radnu snagu) ine lica koja o!avljaju animanje i ne aposlena lica. 8ontingent lica koja o!avljaju animanje 1 aposlena lica2 ine5 1) li&a koja su u nedelji pred $opis bar jedan sat obavljala neki pla/eni posao( bez obzira da li imaju zasnovan radni odnos ili ne; <) li&a koja imaju posao( ali ga iz objektivni' razloga nisu obavljali u posmatranoj sedmi&i (zbog bolesti( godinjeg odmora). 4 ne aposlene spadaju li&a koja nisu radila u posmatranoj nedelji i koja aktivno tra*e posao (samostalno ili preko slu*be za zapoljavanje) i koja bi mogla da ponu da rade u naredne dve nedelje u odnosu na momenat $opisa. 4 nezaposlena li&a spadaju ona koja su nekada radila( kao i ona koja prvi put tra*e zaposlenje.

22

3konomski neaktivna lica su ona koja u nedelji pre $opisa nisu radila i nisu tra*ila zaposlenje( niti su bila u mogu/nosti da ponu da rade u naredne dve nedelje ukoliko bi im posao bio ponu.en. 4 ovu kategoriju spadaju5 penzioneri (starosni( invalidski( porodini( poljoprivredni)( li&a koja obavljaju samo ku/ne poslove u svom doma/instvu ! doma/i&e( ueni&i i studenti( li&a koja imaju pri'ode od imovine i li&a nesposobna za rad. /animanje je obele*je aktivnog stanovitva. To je svojstvo pojedin&a. 1tatisika defini&ija zanimanja zasniva se na konkretnom poslu koji se vezuje za pribavljanje sredstava za *ivot. =ko neko li&e obavlja dva ili vie poslova( onda se opredeljuje prema onom za koji je najvie anga*ovano. 4svojeni kriterijum je vezan naje/e za prete*nost radnog vremena. 4 praksi statistiki' istra*ivanja nailazi se na posebne sluajeve( kao to su li&a bez stalnog zanimanja( sezonski radni&i( nezaposlena li&a i li&a koja prvi put tra*e zaposlenje. 4 pomenutim sluajevima postupa se na slede/i nain5 U +a li&a bez stalnog zanimanja( ona koja stalno menjaju poslove( kao i za li&a koja sezonski obavljaju razliita zanimanja( odre.uje se zanimanje prema poslovima koje prete*no obavljaju u toku godine. U +a nezaposlena li&a ili ona koja iz drugi' razloga ne obavljaju svoje zanimanje ( odre.uje se zanimanje prema poslovima koje su ta li&a obavljala neposredno pre nastanka razloga zbog koji' su prestala da obavljaju zanimanja. U +a li&a koja prvi put tra*e zaposlenje( zanimanje se utvr.uje prema osposobljenosti za obavljanje nekog zanimanja (na osnovu kolovanja( ili na drugi nain itd.). 8od neki' ispitivanja( li&a sa linim pri'odima (lini i starosni penzioneri) razvrstavaju se prema zanimanju koje su vrila dok su bila ekonomski aktivna (npr. kod ispitivanja mortaliteta). Delatnost kao obele*je aktivnog stanovnitva odre.uje se prema osnovnoj vrsti proizvoda ili usluga kojim se preduze/e( ustanova( radnja( gazdinstvo itd bavi. 4 preduze/ima sa vie osnovni' ili sporedni' delatnosti( li&a se razvrstavaju prema pogonu u kojem rade( a za li&a koja obavljaju poslove sa vie delatnosti( odre.uje se delatnost po prin&ipu prete*nosti. -ok je zanimanje individualno svojstvo( karakteristika aktivnog li&a (uitelj( lekar L 'irurg( prela&( tokar( daktiligraf( stolar itd.)( privredna delatnost se odre.uje prema preduze/u( ustanovi gde li&e radi. -rugim reima( kod privredne delatnosti je re o svojstvu preduze/a. 4 popisu <??<. godine poda&i o delatnosti su klasifikovani u sektore delatnosti koji predstavljaju najvii nivo agregiranja. 4 zamjama u kojima praktino ne postoji nepismenost( obino se obele*je pismenosti ne istra*uje u popisima. 3bele*je pismenosti definie se kod nas na slede/i nain5 $ismenim se smatra svako li&e koje ume da napie tekst iz svakodnevnog *ivota( a zatim da napisani tekst razume. Qi&a koja samo itaju smatrana su nepismenim. 0nae( u popisima se ovo pitanje postavlja stanovnitvu starijem od 1? godina. Jto se tie kolske spreme stanovnitva( kod nas se primenjuje takozvani prin&ip 88zavrene kole88 i sva li&a se razvrstavaju prema koli koju su zavrila. $oda&i se prikazuju samo za stanovnitvo staro 1% i vie godina. 4 iskazivanju rezultata upotrebljavaju se klasifika&ije sa ve/im ili manjim brojem grupa. 2avodimo slede/u klasifika&iju5 U li&a bez kole U li&a sa 1 do > razreda osnovne kole U li&a sa C razreda osnovne kole U % do 7 razreda osnovne kole U osnovna kola U srednje obrazovanje U srednja kola U via kola U visoka kola 23

3bele*je nacionalna pripadnost0 4 svim popisima posle drugog svetskog rata primenjen je subjektivni kriterijum u pogledu na&ionalne pripadnosti stanovnitva. Takva pripadnost utvr.ivana je na osnovu slobodne izjave ispitanika i nikakva objektivna injeni&a ili dokumenti o tome nisu bili predvi.eni kao uslov. $ored na&ionalnosti( u demografskim ispitivanjima prati se i obele*je maternji jezik( koji se najpravilnije i najdoslednije odre.uje na osnovu jezika kojim je dete progovorilo u najranijem detinjstvu. 4 tom sluaju i obele*je MMmaternji jezikMM doprinosi ispitivanju etnike strukture stanovnitva. -rugi kriterijumi( npr. govorni jezik( nisu podesni za ispitivanje etnike strukture. 3bele*je veroispovest ispitivano je u popisu od 1 %>. godine( a u kasnijim posleratnim popisima to pitanje nije unoeno u upitnik. $onovo je uvedeno od popisa 1 1.godine. 6e.utim( obele*je o veroispovesti se e/e upotrebljava u anketnim ispitivanjima (npr. u nekim so&iolokim( demografskim ili drugim anketama). 3vo obele*je je kod nas definisano ili na osnovu isto subjektivnog kriterijuma (izjava li&a)( ili se pokualo utvrditi kolika je stvarna pripadnost li&a odre.enoj veroispovesti (npr. na osnovu stvarnog upra*njavanja verski' obreda).

24

Osnovni poka atelji u demogra-skoj anali i

8retanje stanovnitva( njegov porast( odnosno promene u ukupnom broju stanovnika na izvesnoj teritoriji( zavisi od prirodni' i mogra&ioni' komponenata. $rirodna komponenta podrazumeva rezultantu nataliteta i mortaliteta( a migra&iona (me'anika) useljavanja i iseljavanja stanovnitva. Erojevi ro.eni' i useljeni' su pozitivne( a brojevi umrli' i iseljeni' negativne komponente kretanja stanovnitva. Prirodni i mehani"ki prirataj i porast stanovnitva "rirodno kretanje 7azlikom izme.u broja *ivoro.eni' (2) i broja umrli' (6) dobija se apsolutni prirodni prirataj stanovnitva (9). 1topa prirodnog prirataja na 1??? stanovnika( raunata obino za kalendarsku godinu( dobija se po obras&u5 2V6 j W XXX Y 1???( $ gde $ znai broj stanovnika sredinom kalendarske godine (>?. :0) za koju se rauna prirodni prirataj. Eroj stanovnika $ dobija se pro&enom za sredinu godine. Stopa prirodnog prirataja je razlika izme.u stope nataliteta (n) i stope mortaliteta (m) za izvesno razdoblje( naje/e jednu godinu( odnosno5 2 n W X Y 1??? $ 6 m W X Y 1??? $ $rema tome( stopa prirodnog prirataja (j)5 2V6 2 6 j W XXX Y 1??? W X Y 1??? V X Y 1??? W n V m. $ $ $ $oto su apsolutni brojevi *ivoro.eni'( umrli' i prirodnog prirataja u direktnom odnosu sa veliinom stanovnitva( to se u komparativnim analizama ili u analizama promena u toku vremena koriste relativni pokazatelji prirodnog prirataja( nataliteta i mortaliteta( tj. koefi&ijenti ili stope. Eroj *ivoro.eni' na 1??? stanovnika kre/e se danas u svetu izme.u " i preko >?Z( tj. u vrlo velikom rasponu. U 2rbi"i "e op)ta stopa nata*iteta bi*a 9.43 2010. go ine. Eroj umrli' na 1??? stanovnika godinje nalazi se u svetskim razmerama u intervalu ispod % i preko 1#Z( a u naoj zemlji je iznosio <?1?. godine 14.23. $rirodni prirataj zavisi od kretanja i nataliteta i mortaliteta. 8ad udeli starog u ukupnom stanovnitvu znatno rastu uti&aj mortaliteta na prirodni prirataj postaje ve/i. $rirodni prirataj u 1rbiji je negativan( u <?1?. na nivou !C."Z. 2egativan prirodni prirataj bele*i se u :ojvodini od 1 " . a u Aentralnoj 1rbiji od 1 <. godine. 25 (broj *ivoro.eni' na 1??? stanovnika) (broj umrli' na 1??? stanovnika).

Mehani4ko kretanje=migra#ije 7azlika izme.u broja useljenika L imigranata (0) i broja iseljenika L emigranata (E) predstavlja saldo preseljavanja ili migra#ioni saldo (1). 1topa migra&ionog salda rauna se po obras&u5 0VE s W XXX Y 1???( a $ stopa imigra&ije odnosno emigra&ije po formulama5 0 i W X 1???; $ E e W X 1??? $

$omenute stope za migra&ije obino se tako.e raunaju za pojedine kalendarske godine. 4 pogledu migra&ija postoje razni tipovi stanovnitva( a u istoj zemlji formiraju se ili izrazito imigra&iona ili izrazito emigra&iona podruja( dalje podruja sa umerenim ili malim stopama imigra&ije ili emigra&ije( a neka podruja mogu imati uravnote*eni bilans u preseljavanjima. Stopa nup#ijaliteta (b)( ili broj sklopljeni' brakova na 1??? stanovnika godinje( predstavlja odnos izme.u broja sklopljeni' brakova (E) i broja stanovnika sredinom godine posmatranja ($)( odnosno5 E b W X 1??? $ Stopa divor#ijaliteta, ili broj razvedeni' brakova na 1??? stanovnika( predstavlja odnos izme.u broja razvedeni' brakova (7b) i broja stanovnika sredinom godine posmatranja ($)5 7b rb W X 1??? $ 4 1rbiji je stopa nup&ijaliteta izme.u % i #Z( a stopa divor&ijaliteta oko 1Z. Stopa smrtnosti odoj4adi je odnos izme.u broja umrle odojadi (6oW broj umrle de&e od ? do >#% dana *ivota) i broja *ivoro.ene de&e (2) u godini posmatranja (raunato na 1??? *ivoro.ene de&e)5 6o mo W X 1??? 2 4 zemljama vrlo niske smrtnosti( stopa smrtnosti odojadi nalazi se na nivou ispod CZ( a u zemljama vrlo visoke smrtnosti odojadi ona dosti*e vrednost ve/u od %?Z. 8od nas je ona <??#. godini iznosila 6.73 .

26

"orast stanovnitva "orast stanovnitva je rezultanta sve etiri komponente kretanja stanovnitva. =psolutni porast stanovnitva (7) dobija se po obras&u5 7 W ( 2 V 6) [ ( 0 V E) W 9 [ 1 =ko se raspola*e poda&ima o svim komponentama porasta stanovnitva( stopa porasta na 1 ??? stanovnika se rauna na slede/i nain5 2V6 0VE r W ( XXX [ XXX ) 1??? W n V m [ i V e. $ $ $orast stanovnitva zavisi od prirodne komponente( tj. od prirodnog prirataja( ali i od migra&ionog salda. 4 ranijim periodima porast naeg stanovnitva uglavnom je zavisio od prirodnog prirataja. 6e.upopisni period 1 1!<??< potvrda je da i migra&ioni saldo mo*e da opredeli ukupan porast stanovnitva. 0ako je za itav period prirodni prirataj bio negativan( depopula&ija (smanjenje broja stanovnika) je znatno ubla*ena pozitivnim migra&ionim saldom. Stope rasta Bodinji porast stanovnitva mo*e se izraunati i na osnovu podataka o ukupnom broju stanovnika po suk&esivnim popisima stanovnitva. a) aritmeti4ka stopa rasta 2eka je broj stanovnika prema prvom popisu $ 1( a prema drugom $<. 0zme.u oba popisa proteklo je t godina. $rosean apsolutni godinji porast stanovnitva za period izme.u oba popisa mo*e se izraunati na slede/i nain5 L $< V $1 7 W XXX t 1topa prosenog godinjeg porasta na 1??? stanovnika ( aritmeti4ka stopa) dobija se prema obras&u5 L L 7 r W X Y 1???( L L $ gde $ znai srednji broj stanovnika izme.u oba suk&esivna popisa( odnosno L $1 [ $< $ W XXX <

b) geometrijska stopa rasta

2a osnovu podataka iz dva suk&esivna popisa izraunava se esto i takozvana geometrijska stopa porasta stanovnitva. $olazi se od slede/e jednakosti5 $< W $1 Y Pt

27

gde $1 ( $< i t znae isto to i i pret'odnom primeru( a P je kolinik izme.u dva uzastopna lana u geometrijskoj progresiji. :rednost za P mo*e se izraunati preko logaritama( ali i na slede/i nain5

> =t

"< "1

4 vrednosti za P nalazi se i stopa porasta stanovnitva (r)! geometrijska stopa r P W 1 [ XX ( odnosno 1??? r W 1??? ( P V 1) (porast u promilima).

Osnovni tipovi posmatranja u demogra-iji

$ojedine starosne ko'orte (npr. ko'orta ro.eni' u godini t( ili ko'orta udati' *ena u godini t( a stari' 1%( 1#... godina) mogu se posmatrati sa gledita demografsko relevantni' doga.aja od poetnog momenta( koji je obino pre&izno definisan( pa do starosti \. 8rajnja taka pomenutog vremenskog intervala obino se ne mo*e pre&izno definisati. 2a primer( ako se posmatra ko'orta ro.eni' u 1 %?. godini u pogledu smrtnosti i migra&ija( poetak je definisan (to su datumi ro.eni' u 1 %?. godini)( dok je krajnja taka posmatranja pomenute ko'orte oko 1?? godina kasnije( poto /e gotovo svi iz ko'orte ro.eni' u 1 %?. umreti do <?%?. godine. 6ogu/a su slede/a posmatranja doga.aja kod date starosne ko'orte5 a) )ontinuirano posmatranje doga.aja od poetka (npr. starost ?) pa do potpunog iezavanja ko'orte (\ godina). 4 tom sluaju se doga.aj registruje kontinuirano. $ored toga( postoji mogu/nost registrovanja doga.aja koje prouavamo( ali i doga.aja koji prestavljaju( u stvari( smetnju za potpuno posmatranje odnosno obu'vatanje prvi' tj. prouavani' doga.aja. b) (etrospektivna posmatranja odnose se samo na ona li&a iz ko'orte koja su ukljuena u ispitivanu popula&iju u nekom datom momentu (npr. prilikom popisa ili prilikom anketa). 6ogu/no je da posle pomenutog momenta vie nema doga.aja koje prouavamo( ili se registruje samo deo doga.aja( tj. oni koji su se desili do datuma ispitivanja. 8od retrospektivnog posmatranja dobijaju se informa&ije samo o li&ima koja su prilikom ispitivanja (popisa ili anketa) jo bila u sastavu popula&ije. 3no ne dolazi u obzir kod ispitivanja smrtnosti. =li se retrospektivno posmatranje sa uspe'om primenjuje u ispitivanju fertiliteta *ena( npr. prilikom popisa o broju *ivoro.ene de&e( ili prilikom ankete na osnovu potpune reproduk&ione istorije za *ensko stanovnitvo (npr. navo.enje kalendarski' datuma za sve poro.aje kod *ena( zatim za abortuse itd). 0pak treba imati u vidu da pomenutim ispitivanjem nisu obu'va/ene *ene koje su do momenta popisa ili ankete umrle ili se iselile( to znai da se ne dobijaju poda&i za sve *ene neke starosne ko'orte. 6ogu/no je da je posredi izvesna selek&ija( to znai da su one *ene koje usled smrtnosti ili emigra&ija nisu mogle biti ispitane( imale drugaije karakteristike u pogledu prouavani' fenomena. 2a osnovu kontinuiranog posmatranja dobijaju se najva*nije informa&ije o svim karakteristikama kretanja stanovnitva (natalitet( smrtnost( useljavanja( iseljavanja). 6ada je ovaj tip posmatranja u prin&ipu najbolji( ipak i on ima nedostataka. $re svega( postavlja se 28

pitanje odgovaraju/e transforma&ije prikupljeni' podataka( da bi se oni mogli upotrebiti u demografskoj analizi za prouavanje starosni' i drugi' ko'orti( zatim problem standardiza&ije vitalne odnosno migra&ione statistike sa drugim demografskim istra*ivanjima (popisi stanovnitva( demografske ankete)( itd. 6ada su u razvijenim zemljama demografske statistike naroito one putem koji' se prikupljaju poda&i o ro.enima i umiranjima( kao i o brakovima( veoma pre&izne u pogledu obu'vata i podataka o obele*jima jedini&a posmatranja( u velikom broju zemalja ne raspola*e se poda&ima( na primer( iz kontinuiranog posmatranja preseljavanja( to je neop'odno za sagledavanje demografski' pojava. &) Momentna posmatranja. 6etod retrospektivnog posmatranja sprovodi se zapravo u jednom momentu. Tom prilikom najve/i broj podataka koji se prikuplja odnosi se na stanje u kritinom momentu. Takav je sluaj i kod popisa i kod anketa. 3tuda su to momentna posmatranja. Tada se dobijaju informa&ije o sastavu stanovnitva prema razliitim njegovim karakteristikama (po starosti i polu( po so&io L ekonomskim obele*jama( branom stanju( kolskoj spremi itd). $omenuta posmatranja daju presek u izvesnom momentu( a upore.ivanjem stanja na osnovu dva ili vie preseka dobija se mogu/nost za analizu promena u sastavu stanovnitva prema navedenim i drugim karakteristikama. -obro organizovano i uredno vo.eno kontinuirano posmatranje moglo bi dati informa&ije o stanju u bilo kom momentu( ali poto je veoma teko na du*i rok i bez povremeni' revizija vriti kontinuirano posmatranje u svim tra*enim pogledima( to se gotovo u svim zemljama u odre.enim intervalima obavljaju popisi stanovnitva ili druga momentna posmatranja( kako bi se kontrolisali rezultati kontinuirani' posmatranja( odnosno revidirali registri( kartoteke i sl.

Dva osnovna metoda demogra-ske anali e

-omet demografski' analiza( nji'ov znaaj i mogu/nosti sagledavanja demografski' pro&esa u velikoj meri zavisi od toga da li je primenjen kohortni ili transverzalni metod. 8o'ortni metod u analizi fertiliteta stanovnitva znai( na primer( da se za istu starosnu ko'ortu *ena sagleda reproduk&ioni pro&es od ulaska pa do izlaska iz fertilnog perioda *ivota( tj. od 1%. do C . godine starosti( ili za ko'ortu ro.eni' npr. 1 1?. godine od 1 <%. pa do 1 #?. godine. $rimena ko'ortnog metoda znai( po pravilu( dugorona posmatranja( pa neki autori upotrebljavaju za njega i naziv MMlongitudalni metodMM demografske analize. $rimena ko'ortnog metoda u ispitivanju mortaliteta znaila bi pra/enje iste starosne ko'orte kroz itavo njeno postojanje (oko 1?? godina)( to je prilino dug period da se registruju svi smrtni sluajevi. 3vaj metod za'teva da se raspola*e poda&ima za du*i ili kra/i niz kalendarski' godina (u zavisnosti ta je predmet ispitivanja)( pa se zavisno od toga raspola*e samo nekim ili svim informa&ijama za sagledavanje prouavane pojave. Transverzalni metod je sasvim drugaiji u svom pristupu. 7e je o analizi samo na osnovu podataka za jednu kalendarsku godinu( ili za nekoliko godina ako su popula&ije relativno male po obimu pa treba uzeti podatke iz nekoliko godina kako bi se raspolagalo statistiko signifikantnim informa&ijama za posmatranu pojavu. 2eki autori za ovaj metod upotrebljavaju i naziv MMmomentni metodMM( to ne treba s'vatiti da je re o poda&ima samo za odre.eni momenat( ve/ su u pitanju i poda&i za neko razdoblje (obino za kalendarsku godinu)( ali za stanovnitvo svi' starosni' ili drugi' ko'orti koje je bilo u odnosnoj godini posmatranja relevantno sa gledita posmatrani' pojava. Tako( na primer( prouavanje smrtnosti u <???. godini za stanovnitvo iz svi' starosni' grupa znai primenu transverzalnog metoda( poto se u istoj( tj. u <???. godini( vri ispitivanje smrtnosti po starosti svi'( ali razliiti' starosni' ko'orti. 6e.utim( i analiza smrtnosti po starosti na osnovu ovog metoda mo*e biti dugorona po svom karakteru( poto smo mogli uzeti za upore.ivanje informa&ije o mortalitetu od npr. 1 %?. do <???. godine po starosti stanovnitva. 29

4 demografskoj analizi najpre je u ve/oj meri primenjivan transverzalni metod. +a ovo postoji istorijsko objanjenje. 2aime( metodi demografske analize najpre su razvijeni kod prouavanja smrtnosti( a tek kasnije kod ispitivanja drugi' demografki' pojava. $omenuti metodi transverzalne analize su( zatim( tako re/i MMpresa.eniMM na druga podruja ispitivanja demografski' fenomena( mada esto neopravdano( poto se pokazalo da je za prouavanje ti' drugi' demografski' pojava ko'ortni metod podesniji. @ini se da metod transverzalne analize zadovoljava u znatnoj meri prouavanja smrtnosti i migra&ija( ali da kod ispitivanja plodnosti treba primenjivati i transverzalni i ko'ortni metod demografske analize. 4 reproduktivnom *ivotu pojedini' starosni' ko'orti esto iskrsavaju smetnje (usled ratova itd.) koje doprinose brzom smanjenju plodnosti po starosti( ali se kasnije gubi&i u natalitetu nadokna.uju( kao to je( na primer( bio sluaj u kompenza&ionom periodu posle rata( kad su rasle stope nataliteta usled porasta nup&ijaliteta( a i iz drugi' razloga. 3vo znai da usled ni*i' stopa fertiliteta u toku rata ne mora biti smanjen prosean broj ro.ene de&e na jednu *enu( poto su gubi&i u natalitetu nadokna.eni u kompenza&ionom periodu. 1 druge strane( uzimanje visoki' stopa plodnosti po starosti iz kompenza&ionog perioda kao pokazatelja novi' tenden&ija u kretanju fertiliteta mo*e da predstavlja greku u suprotnom prav&u( poto kod novi' starosni' ko'orti ne nastupaju pomenute smetnje( to znai da *ene iz ti' ko'orti ne/e imati visoke stope plodnosti karakteristine za kompenza&ioni period. Jto se tie metoda posmatranja( kontinuirani metod posmatranja( uz odgovaraju/u obradu podataka daje informa&ije( neop'odne za primenu oba metoda analize. 6e.utim( retrospektivni metod posmatranja daje informa&ije uglavnom samo za primenu ko'ortnog metoda analize. $ri tome je neop'odno da se imaju u vidu ogranienja pomenuti' metoda posmatranja o kojima je bilo rei.

Vremenska komponenta u demografskoj analizi

Vreme "e !eoma !a0na !ari"ab*a u emografi"i. 4reme mo0e a se prati pre%o %a*en ara, o nosno %a*en ars%i5 atuma ,npr. an, mese' i go ina ro$en"a., i*i %ro# prote%*o !reme o ne%og oga$a"a u 0i!otu po"e in'a ,npr. na!r)ene go ine 0i!ota, na!r)ene go ine tra"an"a bra%a is*... 6esto, !reme mo0e a se is%a#u"e na oba na&ina ,npr. na!o e se i %a*en ars%i atum ro$en"a i na!r)ene go ine 0i!ota.. Za i#ra&una!an"e tra"an"a u na!r)enim go inama potrebno "e a "e ut!r$en ta&an atum oga$a"a %o"i se ispitu"e , atum smrti, atum s%*apan"a bra%a it ... /a%o$e, !a0no "e i %a a "e istra0i!an"e i#!r)eno ,npr. popis stano!ni)t!a.. 7er, samo u s*u&a"u a se %ao %riti&ni momenat istra0i!an"a ,prese%. u#ima 31. e'embar u po*a no-i, po%*apa-e se obe %*asifi%a'i"e !remena ,po %a*en ars%om, o nosno !remenu tra"an"a u na!r)enim go inama.. 8a%o se obi&no istra0i!an"e !r)i rugog atuma, to "e potrebno a se ta&no na!e e atum ispiti!anog oga$a"a ,npr. s%*apan"e bra%a., a bi se o re i*e na!r)ene go ine ,npr. na!r)ene go ine 0i!ota pri s%*apan"u bra%a.. 9a primer. Posmatra"mo s*e e-e %a*en ars%e go ine: 2000, 2001. 2002, 2003, 2004. i 2005. go inu. Popis "e spro!e en 31. marta 2002. go ine. 2!a *i'a ro$ena u to%u 2000. na!r)i-e 2 go ine 0i!ota to%om 2002. go ine. ;e$utim, pri*i%om popisa ,31. marta 2002.., s!i oni ne-e imati isti 30

bro" na!r)eni5 go ina. <i'a %o"a su o tog momenta ima*a s!o" ro$en an ima-e 2 na!r)ene go ine 0i!ota. =ni %o"i "o) nisu ima*i ro$en an ima-e 1 na!r)enu go inu 0i!ota, a 2 go ine -e na!r)iti u perio u o 31. marta 2002. o 1.I 2003. go ine. >%o se, me$utim, primen"u"e samo %*asifi%a'i"a po go ini ro$en"a ,be# ob#ira u %o"em "e momentu !r)en popis., on a -e s!a *i'a biti s!rstana u grupu ro$eni5 2000, 2001, 2002, 2003. go ine it .

Lexisov dijagram (demografska mrea) Za efinisan"e stopa i aposteriorni5 !ero!atno-a po"a!*"i!an"a !ita*ni5 oga$a"a %oristi se i"agram %o"i "e %onstruisao <e?is. =n "e upotrebio gorn"i esni %!a rant pra!oug*og %oor inatnog sistema, na %ome su na aps'isi pri%a#ani %a*en ars%i atumi ,npr. po&e'i %a*en ars%i5 go ina., a na or inati starost ,npr. u na!r)enim go inama.. ;e$utim, treba napomenuti a se pri%a#i!an"e emografs%i5 oga$a"a i s%upo!a na i"agramu ne poisto!e-u"e sa pri%a#i!an"em fun%'i"a u %oor inatnom sistemu. <e?iso! i"agram "e po#nat i po imenom demografska mrea. <e?iso! i"agram nam omogu-a!a a pri%a0emo o re$ene emografs%e oga$a"e i a i5 !remens%i o re imo. 9a primer, mo0emo a pratimo 0i!ot 0ene %ro# s*e e-e oga$a"e: ro$en"e, !en&an"e, pr!i i rugi poro$a", ra#!o i smrt ,2*i%a 1.. @oga$a" ro$en"a esio se u momentu '? , )to o go!ara 0Ato" go ini 0i!ota. U a"a ,1. se esi*a u momentu '1 , a 0ena "e ta a ima*a 25 go ina. Pr!i poro$a" , 0 1 . se esio u momentu '< , %a a "e 0ena ima*a 27 go ina i ta%o a*"e. @u0 '? ; se na#i!a linija ivota i ona "e nagnuta po ug*om o C%? u o nosu na ose, "er !reme "e na%o te&e bi*o a se meri %a*en ars%im atumima i*i pomo-u starosti. 2*i%a 1

31

starost

linija ivota
M

65

45
0<

31 27 25
01 1

45 0
'? '1 '< '> 'C '% t

kalendarski datum

Prikazivanje demografskih skupova na demografskoj mrei Interes emografi"e ni"e posmatran"e po"e ina&ni5 s*u&a"e!a, t". po"e ina&ni5 *ini"a 0i!ota. Posmatra"u se s%upo!i ti5 *ini"a %o"i repre#entu"u *ini"e 0i!ota s%upo!a ro$eni5 u po"e inim %a*en ars%im go inama. Za te potrebe se u <e?iso! i"agram u'rta!a mre0a 5ori#onta*ni5 ,na!r)ene go ine starosti. i !erti%a*ni5 *ini"a ,%a*en ars%i atumi, t". 1. "anuar s!a%e go ine., na %o"i na&in se formira mre0a. Pri%a#a-emo s%upo!e emografs%o" mre0i. 0i!i5 *i'a i s%upo!e umr*i5 *i'a na

1. Skupovi ivih i skupovi umrlih iz iste kohorte (generacije) roenih 2%upo!i 0i!i5 *i'a mogu biti periodini i momentni s%upo!i. 7? , 71 , 7< , 7> it . Perio i&ne s%upo!e o#na&a!amo re om sa Pri%a#u"emo i5 na 5ori#onta*nim u0ima. Perio i&ni s%upo!i 0i!i5 *i'a po%a#u"u bro"e!e stano!ni%a %o"i -e u to%u po"e ini5 %a*en ars%i5 go ina na!r)a!ati ta&no 0 go ina ,to su 0i!oro$eni., 1, 2 i ta%o a*"e go ina.

32

;omentni s%upo!i 0i!i5 se obe*e0a!a"u re om 5? , 51 , 5< , 5> it . Pri%a#u"emo i5 na !erti%a*nim u0ima %o"e o#na&a!a"u po&eta% ,1. "anuar . %a*en ars%e go ine. =ni po%a#u"u bro"e!e *i'a %o"i su stari ta&no 0, ta&no 1, ta&no 2 go ine, it , na po&et%u o go!ara"u-i5 %a*en ars%i5 go ina, i*i u ne%om rugom momentu ,%o popisa to "e 31. mart u pono-.. 9a 2*i'i 2 "e pri%a#ana %o5orta 0i!oro$eni5 u %a*en ars%o" go ini t. 2%up 0i!oro$eni5 "e 0 t . /o "e u"e no i pr!i perio i&ni s%up 0i!i5 *i'a. ;o0e a se obe*e0i i sa 7? . =sta*i perio i&ni s%upo!i i# pomenute %o5orte su 71 , 7< , 7> it . =ni u to%u %a*en ars%i5 go ina tB1, tB2, tB3 it . na!r)a!a"u 1, 2, 3 it . go ina. ;omentni s%upo!i su 5? , 51 , 5< , 5> it . =ni su stari ta&no 0, 1, 2, 3 it . na po&et%u go ine tB1, tB2, tB3 it . 2*i%a 2
starost 4

01 .0 1 .

01 .0 1 .

01 .01

2%upo!e umr*i5 *i'a obe*e0a!amo u o go!ara"u-im troug*o!ima. 2%upo!i umr*i5 *i'a o re$eni su sa na!r)enim go inama 0i!ota pri*i%om smrti ,o#na%a u on"em esnom ug*u., go inom %a a se esio smrtni s*u&a" ,o#na%a u gorn"em esnom ug*u. i go inom ro$en"a ,o#na%a u t gorn"em *e!om ug*u.. /a%o s%up t ? M ? , o#na&a!a s%up umr*i5 *i'a u %a*en ars%o" go ini t , %o"i su pri*i%om smrti bi*i stari ? go ina, a ro$eni su go ine tA?. 9a 2*i'i 3 su pri%a#ani s%upo!i umr*i5 *i'a i# iste %o5orte ro$eni5 , 0 t .. <i'a %o"a su umr*a sa 0 na!r)eni5 go ina pretsta!*"ena su s%upo!ima t t t+ 1 M? i tM? . Pr!i po s%up su *i'a %o"a su umr*a u isto" go ini %a a su i ro$ena, a rugi po s%up su *i'a %o"a su ro$ena u go ini t, umr*a u go ini 33

01 .0 1 .

01 .01

kalendarski datum

tB1, a bi*i su stari 0 go ina. <i'a %o"a su umr*a sa 1 na!r)enom go inom t+ 1 t +< pretsta!*"ena su s%upo!ima t M 1 i t M1 . Po)to "e u pitan"u ista %o5orta 0i!oro$eni5, s!i s%upo!i umr*i5 ra#*i&ite starosti poti&u i# te %o5orte. 2*i%a 3
starost

0
. 01 .0 1 . 01 .01 01 .01 .

kalendarski datum

2. Skupovi ivih i skupovi umrlih u istoj godini posmatranja 2%upo!e 0i!i5 i s%upo!e umr*i5 *i'a mogu-e "e efinisati i u isto" go ini posmatran"a. I u tom s*u&a"u perio i&ne s%upo!e 0i!i5 pri%a#u"emo na 5ori#onta*nim u0ima, samo )to oni poti&u i# ra#*i&iti5 %o5orti 0i!oro$eni5. ;omentni s%upo!i su pri%a#ani na !erti%a*nim u0ima. =ni ta%o$e pripa a"u ra#*i&itim %o5ortama 0i!oro$eni5. 2%upo!i umr*i5 su pri%a#ani u o go!ara"u-im troug*o!ima. 2!i s%upo!i se o nose na *i'a %o"a su umr*a u isto" go ini posmatran"a, a poti&u i# ra#*i&iti5 %o5orti 0i!oro$eni5. 9a 2*i'i 4 su pri%a#ani s%upo!i 0i!i5 i s%upo!i umr*i5 u isto" %a*en ars%o" go ini t. 2%up 0i!oro$eni5 u go ini t "e 0 t . 2%up 71 "e perio i&ni s%up 0i!i5 *i'a %o"i -e u go ini t na!r)iti 1 go inu 0i!ota. =ni poti&u i# %o5orte 0i!oro$eni5 u go ini tA1. 2%up 7< su *i'a %o"a -e na!r)iti 2 go ine u go ini t, a poti&u i# genera'i"e ro$eni5 u go ini tA2. I momentni s%upo!i 0i!i5 *i'a poti&u i# ra#*i&iti5 genera'i"a ro$eni5. =ni su pri%a#ani na an 1. "anuara go ine t. 2tari su 0, 1, 2, it . go ina, a ro$eni su go ine tA1, tA2, tA3 it . 34

2*i%a 4
____ starost 3
t > t M< t < t M<

Q>
t >

:<t

2
t <

Q<

M 1t
t 1

t <

:1t

M 1t

1
t 1 t 1 t M?

Q1

:?t

t M?

0
t 1

2t
t t +1

kalendarski datum

01 .01 .

01 1. .0

3. Kako se do ijaju skupovi ivih i skupovi umrlih 1e# ob#ira a *i se s%upo!i 0i!i5 i s%upo!i umr*i5 o nose na "e nu genera'i"u, i*i poti&u i# ra#*i&iti5 %o5orti, na&in n"i5o!og obi"an"a "e isti. t 2%up 0i!oro$eni5 0 t , %ao i s%upo!i umr*i5 t ? M ? , se obi"a"u i# !ita*ne statisti%e, %o"a registru"e s!e oga$a"e ro$en"a i s!e smrtne s*u&a"e!e. ;omentni i perio i&ni s%upo!i se obi"a"u o u#iman"em s%upo!a umr*i5 o o go!ara"u-i5 s%upo!a 0i!i5. Posmatra"mo 2*i%u 2. >%o "e at s%up 0i!oro$eni5 i s%upo!i umr*i5 ,treba a bu u o#na&eni u troug*o!ima., mogu-e "e i#ra&unati momentne i perio i&ne s%upo!e 0i!i5 *i'a na s*e e-i na&in.

01 .01 .

35

t 5? C 0 t A t M ?

t t+ 1 71 C 0 t A , t M ? BtM? ., i*i

t+ 1 71 C 5? A t M ?

t+ 1 51 C 71 A t M 1 i ta%o a*"e.

Posmatra"mo 2*i%u 4. Pri%a#ani su u go ini t: s%up 0i!oro$eni5 0 t i s%upo!i umr*i5 u to" go ini, a poti&u i# ra#*i&iti5 %o5orti. Potrebno "e a i#ra&unamo momentne s%upo!e 0i!i5 *i'a na an 1. "anuara go ine t, %ao i perio i&ne s%upo!e *i'a %o"i -e u to%u posmatrane go ine t na!r)a!ati 1, 2, 3 it . go ina. Postupamo na s*e e-i na&in.

t 1

5?t C 0 t 1 A

t 1

t 1 M?

1 5?t A 71 C t

t 1

t M?

Za i#ra&una!an"e osta*i5 s%upo!a 0i!i5 u %a*en ars%o" go ini t, potrebno "e a raspo*a0emo s%upo!ima 0i!oro$eni5 i# pret5o ni5 go ina ,t". tA1, tA2, tA3...., %ao i o go!ara"u-im s%upo!ima umr*i5 i# ti5 %o5orti ro$eni5.

36

Stope i verovatnoe u demografskoj analizi

8oefi'i"enti, i*i %a%o se u emografi"i na"&e)-e o#na&a!a"u %ao stope, su po%a#ate*"i %o %o"i5 se upore$u"u !e statisti&%e !e*i&ine %o"e se na*a#e u i#!esno" *ogi&%o" po!e#anosti ,npr. gustina nase*"enosti %o %o"e se upore$u"e bro" stano!ni%a i po!r)ina na %o"o" oni 0i!e.. 8o ne%i5 emografs%i5 stopa ni"e u potpunosti pre'i#no primen"en ta" prin'ip. 9a primer, op)ta stopa nata*iteta se i#ra&una!a %ao o nos bro"a 0i!oro$eni5 u to%u %a*en ars%e go ine i bro"a stano!ni%a sre inom te go ine. U tom s*u&a"u, bro" stano!ni%a sre inom go ine #a!isi i o bro"a 0i!oro$eni5 o po&et%a o sre ine ,30. "una. posmatrane go ine. /o #apra!o #na&i a na !e*i&inu putem %o"e !r)imo meren"e ,bro" stano!ni%a. uti&e i !e*i&ina %o"u 0e*imo a merimo ,bro" 0i!oro$eni5.. Pre'i#ni"e meren"e emografs%i5 po"a!a posti0e se efinisan"em aposteriorni5 !ero!atno-a, t".empiri"s%i5 !ero!atno-a na osno!u posmatran"a po"a!e u i#!esnom perio u !remena. /o "e probabi*isti&%i pristup u emografs%o" ana*i#i. Uspe)no se primen"u"e u i#u&a!an"u goto!o s!i5 pro'esa u emografi"i ,smrtnosti, p*o nosti, nup'i"a*iteta, migra'i"a it ... 2!e emografs%e tab*i'e #asno!ane su na aposteriornim !ero!atno-ama. Pre nost o!og pristupa "e )to "e meri*o ne#a!isno o !e*i&ine %o"a se meri. =grani&en"e "e )to se &esto ne raspo*a0e neop5op nim po a'ima #a efinisan"e aposteriorni5 !ero!atno-a. Da#*i%u i#me$u na!e eni5 po%a#ate*"a i*ustrati!no "e pri%a#ati na po a'ima o smrtnosti #a nu*tu go inu starosti ,0 go ina.. 9a s*e e-em i"agramu ob"asni-emo ra#*i%u i#me$u stope smrtnosti za nultu godinu i verovatnoe smrtnosti za nultu godinu

t tA1

;0tB1
t

tA1

40t

;0t
t

40tB1

;0t
37

tA1

;0tA1

! t" t$
! #! # t

! #! # t$

9t
2topa smrtnosti #a nu*tu go inu, u %a*en ars%o" go ini t, u op)tem smis*u treba a po%a0e bro" umr*i5 *i'a stari5 0 go ina u o nosu na 1000 0i!i5 *i'a %o"i su stari 0 go ina u posmatrano" go ini. 2topa smrtnosti #a nu*tu go inu mo0e se i#ra&unati %ao t#!. spe%ifina stopa smrtnosti i*i %ao stopa smrtnosti odojadi. =be se o nose na smrtnost *i'a u nu*to" go ini, a*i se ra#*i&ito i#ra&una!a"u. 8o spe%ifine stope smrtnosti se pore i bro" umr*i5 stari5 0 go ina i sre n"i ,prose&an. bro" 0i!i5 stari5 0 go ina u posmatrano" go ini t. Eormu*a #a i#ra&una!am"e "e s*e e-a
m? = M? 1??? 5?

Ima"u-i u !i u o#na%e na s*i'i, formu*a bi bi*a

t =1 t t

m? =

M ? + tM ? 5?
==

1???

g e "e 5?

bro" *i'a stari5 0 go ina sre inom go ine t, t".

t

5? =

t =1

5? t + t 5? <

Stopa smrtnosti odojadi po%a#u"e bro" umr*i5 stari5 0 go ina na 1000 0i!oro$ene e'e. I#ra&una!a se na s*e e-i na&in

m? =

t =1

M ? + tM ? 1??? 0t

8ao )to "e re&eno, obe pomenute stope se o nose na smrtnost u nu*to" go ini 0i!ota. ;e$utim, u pr!om s*u&a"u se bro" umr*i5 pore i sa sre n"im bro"em 0i!i5 stari5 0 go ina, a u rugom sa bro"em 0i!oro$eni5 u to%u posmatrane go ine. Po pra!i*u, ne)to !e-a bi bi*a spe'ifi&na stopa smrtnosti, "er "e sre n"i bro" 0i!i5 %o"i su stari 0 go ina u to%u go ine t man"i o bro"a ro$eni5 u to" go ini. 38

I#ra&una!an"e !ero!atno-e umiran"a #a nu*tu go inu "e ne)to ruga&i"e. 9aime, verovatnoa > ? , %o"a o#na&a!a !ero!atno-u a -e *i'e staro 0 go ina umreti pre nego na!r)i pr!u go inu 0i!ota, i#ra&una!a se po s*e e-o" formu*i

M ? + tM ? >? = 0t
t

t +1

@a%*e, ra#*i%a u o nosu na stopu smrtnosti o o"&a i, "e )to se %o !ero!atno-e > ? u#ima"u u ob#ir s%upo!i umr*i5 i# iste %o5orte ro$eni5 ,ro$eni5 u go ini t., be# ob#ira )to su ne%i umr*i u go ini u %o"o" su i ro$eni , t M t ., a rugi u s*e e-o" go ini , t M t +1 .. 8o stopa se s%upo!i umr*i5 *i'a o nose na istu %a*en ars%u go inu.

39