Sociologija - Pomoćni Materijal Za Pripremu Ispita

SOCIOLOGIJA WWW.STUDOMAT.
BA
I PRIRODNE I DRUTVENE NAUKE Sociologija je jedna od najmlaih naunih disciplina. Nju je kao posebnu nauku izdvojio francuski mislilac OGIST KONT u etvrtoj knjizi svog djela "Teaj pozitivne filozofije" iz 1839.godine. Definisanju pojma sociologije prethodi odreenje razlike izmeu prirodnih i drutvenih nauka, a zatim razlike izmeu samih drutvenih nauka meu koje spada i sociologija. Nauni zakon utvruje objektivno postojee veze izmeu raznih pojava. Postoje 2 vrste veza koje se utvruju naunim zakonima: uzrone i neuzrone. Uzrono-posljedini odnos je osnovni zakon u svakoj nauci i nijedna pojava nije u potpunosti teoretski objanjiva ukoliko se nisu spoznali svi uzrono -posljedini odnosi koji je odreuju. Druga bitna karakteristika naunog zakona je njegova openitost, koju odlikuju konzistentnost, stalnost i nepromjenjivost. Iz openitosti naunih zakona proizilazi i predvidljivost odreenih pojava. Postoje odreena osporavanja mogunosti da drutvene nauke odreuju naune zakone. Tvrdi s e da su prirodne pojave uzrokovane, dok su drutvene bez svog uzroka, slobodne i indeterminirane. Iz ovog stanovita proizilazi da se ne mogu utvrditi uzrono-posljedini odnosi drutvenih pojava i drutvenoj nauci se osporava mogunost predvidljivosti pojava. Rezultati drutvenih nauka opovrgli su ovakva pogrena miljenja. Savremeni francuski sociolog OR GURVI smatra da od slobodnog ljudskog izbora zavisi u kom pravcu e se drutvo razvijati, zaboravljajui da je slobodna volja relativan i historijski uslovljen in. Prema tome, svaki konkretan ljudski izbor podlijee opem zakonu uzronosti. PRIRODNI ZAKON Da bi se jedna drutvena pojava mogla nauno objasniti, mora se razumjeti njeno znaenje a ne samo uzrok kao u prirodnim naukama. Stoga je u drutvenim naukama osnovni metod METOD RAZUMIJEVANJA, a ne samo uzronog objanjenja. Otkrivanje znaenja pojave zasniva se na njenom opisivanju, odnosno utvrivanju i analizi svih njenih sastavnih elemenata. To je identino i u prirodnim i u drutvenim naukama . Na dananjem stepenu razvoja drutvene nauke nisu razvijene u svom punom obimu kako bi dole do veeg stepena naune egzaktnosti i koherentnosti, a ujedno i do veeg broja zakona. Zato je broj ovih zakona u drutvenim naukama znatno manji nego u prirodnim. Pored toga, razlog zbog kojeg drutvene nauke nisu dole do veeg broja egzaktnih zakona lei i u sloenosti samog drutvenog predmeta istraivanja, kao i u injenici da na rezultate drutvenih nauka u znatnoj mjeri utie socijalna pozicija, naslijee i interesi. Obino oni koji prouavaju drutvene pojave to ine uz odreeni stepen subjektivnosti uslovljen pozicijom u drutvu, profesionalnim, racionalnim, vjerskim, nacionalnom ili nekim drugim interesom, a bitna odlika nauke je njena objektivnost.
II PREDMET SOCIOLOGIJE ODNOS OPEG, POSEBNOG I POJEDINANOG Svaka nauka odreena je svojim predmetom i metodom. Svi elementi ljudskog drutva povezani su u raznovrsne jedinstvene cjeline koje se definiu kao drutvene pojave. Nauna saznanja o pojavama mo gu se odnositi samo na jednu ili vie pojava, kao i na sve drutvene pojave. Takva saznanja nazivamo posebnim ili opim. Shodno saznanjima koja utvruju, drutvene nauke dijele se na posebne i ope.1
SOCIOLOGIJA WWW.STUDOMAT.BA
Pojedinane, posebne i ope drutvene nauke razlikuju se po stepenu apstrakcije posmatranog predmeta. Primjer je ekonomika preduzea, kao pojedinana nauka koja se bavi konkretnom ekonomskom injenicom. Posebna drutvena nauka koja prouava sve ekonomske injenice u jednom vremenu i jednoj dravi naziva se nacionalna ekonomija. Opa nauka koja prouava ekonomske kategorije uope naziva se politikom ekonomijom. Meutim, posmatrana u odnosu na sociologiju koja ima jo vii stepen apstrakcije, politika ekonomija predstavlja posebnu nauku. Sve posebne drutvene nauke mogu se podijeliti na 2 vrste: u jednu spadaju nauke koje obrauju izvjesne vrste pojava bez obzira na vrijeme (npr.lingvistika, nauka o dravi i pravu). U drugu vrstu spadaju one koje se odnose na sve drutvene pojave jednog historijskog razdoblja (historija). PREDMET SOCIOLOGIJE Sociologija je opta uoptavajua nauka. Sociologija prouava ono to je opte zajedniko svim drutvenim pojavama, definiui pojam ljudskog drutva kao cjeline svih drutvenih pojava, zakone meusobne uslovljenosti i povezanosti tih pojava, kao i zakone razvoja drutva kao cjeline. Sociologija prouava pojam drutva i njegovu strukturu koju ine drutvene pojave. To je DRUTVENA STATIKA, jer se drutvo prouava u stanju mirovanja, daje se presjek drutva bez obzira na nj egovo kretanje. Drugi dio sociologije prouava DRUTVENU DINAMIKU (odnose, veze), meusobnu uslovljenost drutva i vandrutvenih pojava (ovjek kao prirodno bie), uslovljenost cjeline drutva i njegovih sastavnih elemenata, kao i meusobnu uslovljenost sastavnih elemenata drutva. Teorijska kritika sociologije je dvojaka. Prvo ishodite nalazi u marksizmu, a drugo u pozitivizmu. Neki marksisti osporavaju legitimitet sociologiji smatrajui da drutvo uope ne postoji, ve postoje samo odreeni drutveni sistemi. Pozitivizam smatra da postoje samo posebne drutvene nauke koje prouavaju posebne i pojedinane drutvene pojave, a sociologija se, ukoliko se i prihvati, definie kao mehaniki skup posebnih drutvenih nauka. ODNOS SOCIOLOGIJE I DRUGIH DRUTVENIH NAUKA Odnos sociologije i posebnih, pojedinanih drutvenih nauka je dvosmjeran. Sociologija prerauje grau koju joj daju rezultati ovih nauka kako bi dola do opih saznanja. Kroz sistem uopavanja sociologija mora uvijek iznova provjeravati svoje zakonitosti na novoj grai, utvrujui eventualna odstupanja. S druge strane, pojedinane nauke oslanjaju se na ope nauke koje im pruaju potreban materijal da utvrde sutinu i zakonitosti konkretnog dogaaja koji prouavaju. Prirodno je nuan odnos izmeu sociologije i psihologije, obzirom da drutvena pojava u znatnom dijelu sadri psihike elemente. Psihologija prouava kako individualna svijest reaguje na ponaanje drugog ovjeka, a sociologija kako se ove individualne svijesti preko djelovanja povezuju u drutvenu sintezu koja je sasvim neto novo u odnosu na individualnu psihiku svijest. Uslovljenost po prirodi samog predmeta sociologije i psihologije rezultirala je stvaranjem nove naune discipline nazvane SOCIJALNA PSIHOLOGIJA. Predmet socijalne psihologije je uticaj drutva na psihu ljudi.
IV SOCIOLOGIJA PRAVA
PREDMET Sociologija kao nauna disciplina za predmet svog izuavanja ima i pravo kao stvarnost, odnosno specifinu drutvenu pojavu. Sociologija ne obuhvata samo pozitivno ili zakonsko pravo, ve pravo kao drutvenu pojavu, kao faktor strukture drutvene svijesti koji se moe utvrditi opservacijom.
2
Sociologija prava iza pravnog teksta ispituje drutvene elemente prava: drutvene subjekte nosioce zakona, drutvene subjekte koji svojim angaovanjem nastoje idealno pravo uiniti slubenim pravom socijalne grupe, interese i potrebe koje pravo ima da titi, nove drutvene potrebe koje su nastale tim pravom, slobodu graana koja se obezbjeuje tim pravom itd. Sociologija prava obuhvata samo pravo sadrano u drutvenoj svijesti, odnosno u svijesti jedne drutvene grupe. Fakticitet prava objanjava drutvenim razlozima, odnosno drugim meusobno uslovljenim drutvenim pojavama. Obuhvatajui fakticitet prava kao prava oktroiranog od drave, sociol ogija prava se protee i na tzv.slobodno pravo, pravo spontano stvoreno od drutva, sadrano u svijesti i praksi ljudi bez posredovanja drave. Na ovaj nain proiruje se predmet sociologije prava. Pravo kao proizvod drutva i pravo kao drutveni faktor pokazuju pravo u kretanju i dejstvu. Po svojim osnovnim karakteristikama ovaj predmet sociologije prava naziva se PRAVNOM DINAMIKOM. PRAVNU STATIKU sociologije prava ini karakter pravnog sistema u mirovanju, ispitivanje unutranje pravne strukture: elemenata, pojmova i naina njihovog vezivanja u cjelinu. METOD Metod sociologije prava je socioloki metod primijenjen na izuavanje prava (opservacija, opis, analiza, historijski pristup i komparativno istraivanje). ODNOS PREMA DRUGIM PRAVNIM DISCIPLINAMA Prvenstveno treba razmotriti odnos sociologije prava prema pravnoj dogmatici i pravnoj politici. Pravna dogmatika obuhvata sistematizaciju pravnih propisa. Pravna politika iznalazi i predlae nove nove pravne propise. Za razliku od pravne dogmatike i pravne politike, sociologija je nauka u strogom smislu te rijei. Rado se o nauci koja prouava elemente drutvene pojave i daje im nauno objanjenje pomou naunih zakona. Bez sociologije prava bilo bi nejasno ko su subjekti pravnih propisa, zato se donose ba ti konkretni propisi, zato se predlau novi propisi, zato je ba taj osnovni subjekt prava itd. Ipak sociologija ne moe zamijeniti pravnu politiku jer bi za svaku drutvenu pojavu morala sama uspostaviti sistem vrijednosti, to je nemogue. Sociologija prava ne moe dati sistem pravnih vrijednosti jer je sociologija nauka, a ne ideologija. Rezultati primjene sociolokog metoda pravnoj nauci daju samo materijal, dopunjavajui sliku stvarnog drutvenog stanja na koje treba da se primijeni pravna norma. To ne ini bitan element pravne nauke. Otuda upotreba sociolokog metoda u pravu znai obraanje rezultatima sociologije, koji znaajno doprinose razumijevanju pravne norme. U dravnom pravu socioloki metod ima dominirajui znaaj. Drava je prvenstveno drutvena, pa tek onda pravna pojava. Socioloki metod do svog punog izraaja dolazi u tumaenju pravnih propisa, gdje sociologija prava postaje nezaobilazan faktor. U tumaenju pravnih propisa postoje 3 bitna elementa, odnosno stepena tumaenja: 1. Zakonski propis (tekst) koji se tumai 2. Stvarno drutveno stanje na koje se on primjenjuje 3. Ciljevi (vrijednosti) koji propisom trebaju biti ostvareni. PRAVNI PROPIS tumai se logiki i normativno, imajui u vidu ope rezultate sociologije i posebne rezultate sociologije prava koji e nam dati sliku drutvenog stanja, interesa i potreba iz kojih je ponikao. DRUTVENO STANJE na koje treba primijeniti pravni propis prua nam iskljuivo sociologija. CILJEVI (VRIJEDNOSTI) koji propisom trebaju biti ostvareni sagledavaju se kroz socioloko utvrivanje u kojoj mjeri je normativno postalo istinskim.
3
Socioloki metod u sferi prava ima temeljni zadatak da kroz analizu odnosa normativnog i istinskog svede razmak i suprotnost izmeu prava i drutva na najmanju moguu mjeru.
ODJELJAK 2
I DRUTVO 1. O POJMU DRUTVA Drutvo ine ljudi koji stupaju u razliite meusobne odnose, tako da sa tog aspekta drutvo ini cjelina meuljudskih odnosa. Pri definisanju drutva u sociologiji danas sve vie u prvi plan stupaju 2 osnovna saznanja: 1. Drutvo je pojava sui generis, odnosno drutvo je poseban kvalitet u objektivnoj stvarnosti; 2. Sutinu drutva ine najrazliitiji odnosi meu ljudima. Prije nego to su se ova saznanja uvrstila u sociologiji, drutvo je shvaano: - ili kao obino produavanje evolutivnog dogaanja u ivom svijetu (socioloki biologizam) - ili kao aritmetiki zbir pojedinaca (socioloki atomizam) - ili kao sasvim duhovna kategorija, otjelovljenje "apsolutnog duha" koji se na ovom prostoru pojavljuje kao nekakav "nacionalni duh" (socioloka aplikacija Hegelove objektivno-idealistike teorije o metamorfozi apsolutnog duha). Njemaki sociolog FERDINAND TENIJES tvrdi da postoje 2 oblika drutvenosti: "Zajednica" je udruenje pojedinaca ija solidarnost potie iz prirodnih veza zajednike krvi. Ovaj oblik drutvenosti je onda proizvod prirode, prirodni organizam. "Drutvo" je udruenje pojedinaca koji su po svojoj volji stupili u meusobne veze kako bi lake ostvarivali zajednike ciljeve. Prema tome drutvo je vjetaki organizam. Francuski sociolog EMIL DIRKEM, istupajui protiv atomistikih i biologistikih svatanja, dao je novu KOLEKTIVNO-PSIHOLOGISTIKU DEFINICIJU DRUTVA. Ova teorija drutvo tretira kao pojavu sui generis, odnosno poseban kvalitet objektivnog svijeta. DIRKEM odluno tvrdi da je drutvo osobena stvarnost koja ima svoja posebna obiljeja, to predstavlja jedno od osnovnih saznanja naune misli. Saznanje da je sutina drutva cjelokupnost odnosa meu ljudima potie iz njemake f ormalne i relacionistike sociologije GEORGA ZIMELA i LEOPOLDA FON VIZEA. ZIMEL predmetom ope sociologije smatra tzv.oblike drutvenog zbivanja koji nastaju zbog interakcija pojedinaca. LEOPOLD FON VIZE smatra da su predmet ope sociologije tzv.procesi socijalizacije koji su u sutini procesi pribliavanja ili udaljavanja pojedinaca. FON VIZE ove procese poistovjeuje sa drutvenim dogaanjem u cjelini. 2. POJAM SAVREMENOG DRUTVA Prema nekim odrednicama, savremeno drutvo ini historijsku individualnost koja svojom svojstvenou odudara od svega to je do sada historija stvorila. Pod savremenou se misli na modernitet. S druge strane, pod savremenim drutvom mislimo na sva postojea drutva u svijetu, njihove meusobne odnose, promjene koje nastaju iz dinamike sukoba izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja. 3. SAVREMENO DRUTVO-DEFINICIJA
4
Drutvo definiemo kao tip drutvenog sistema koji ima stepen samodovoljnosti u odnosu na svoje okruenje. Samodovoljnost nekog drutva je funkcija uravnoteene kombinacije njegovog odnosa sa okolinom i stanja njegove unutranje integracije. Kao i svaki sistem, drutvo je odreeno kibernetikim sistemom moi i kontrole u kome jedinice drutva sa visokim stepenom i ogromnom koliinom informacija kontroliu jedinice koje imaju visok opseg i ogromnu koliinu energije i materije. Nadzor nad niim jedinicama u najviem pogledu imaju sistemi vrijednosti i njihov iri zajedniki sklop kultura, nauka i ideologija. Potom su normativni sistemi dati u normama graanskog ponaanja i pravnom poretku. Nii nivo u kibernetikom pogledu je integrisana politika mo koja slijedi interese pojedinih grupa u drutvu. Na najniem nivou u kibernetikom pogledu su privredne jedinice, koje imaju najveu koliinu energije, ali su na najniem nivou informisanosti o unutranjosti i okruenju drutva. Dakle, svako istinsko drutvo je uvijek posebno i samodovoljno drutvo u odreenom stepenu. Kao zatvorena globalna zajednica ini sastav odnosa i institucija. U njemu postoji cjelina kao jedinstvo i kibernetika hijerarhija funkcija koje ne ovise o shvatanjima ljudi kao individua. Stoga ono ini cjelinu samostalnih odnosa izmeu djelatnosti, uloga i organizacija. 4. GRAANSKO DRUTVO Graansko drutvo je izraz koji oznaava cjelovitu strukturu duhovnih odnosa kao racionalnog ponaanja, sekularizacije vrijednosti, prosvijeenosti, politikog oslobaanja ovjeka, privatnog vlasnitva i slobode pojedinca da raspolae svojom radnom snagom. Oznaava strukturno jedinstvo svih elemenata drutvenog ivota nasuprot feudalnoj dravi, prevlasti ideolokog sistema i nasuprot pravu kao sistemu privilegije. Znaajan skok u razvoju graanskog drutva je nastanak postindustrijskog drutva koje karakterie unutranje jedinstvo funkcija, kao i jedinstvo i komplementarnost drave sa ostalim drutvenim dijelovima. Ovim podjela na graansko drutvo i dravu postaje anahrona, bar za najrazvijenije zemlje. Pretvaranjem kapitalistikog odnosa (u kome je izvor profita bio najamni rad) u tehnologijski odnos, nauni rad osim profita omoguuje rast ukupnog bogatstva drutva. U ovakvom drutvu klasni odnos jo postoji, ali ima sekundarnu ulogu i postaje sve marginalniji faktor razvoja i napretka. Ovo ini potroenim teorije zasnovane na nepomirljivom sukobu kapitalista i radnika. 5. BIT SAVREMENOG GRAANSKOG DRUTVA Moderno drutvo promijenilo je svoju civilizacijsku i kulturnu osnovicu. Njime je zavladao novi stav: zavladati okruenjem umjesto da mu se uspjeno prilagodi. Tehnologija od sredstva postaje pretpostavka ivota, to znai da je postala novi drutveni odnos koji je zamijenio kapitalistiki poredak i odnose. Za savremeno drutvo prisutni su nazivi drutvo blagostanja i postindustrijsko drutvo. BLAGOSTANJE se ispoljava kroz injenicu da solidarnost i briga za jednakost uslova nije samo briga drave, ve svih drutvenih jedinica. Kompanije i preduzea takoe vode politiku blagostanja i solidarnosti, nastojei da kroz socijalnu, zdravstvenu, stambenu, obrazovnu politiku i sl. poveaju ovjekovo zadovoljstvo na poslu i izvan njega kako bi se postigla vea efikasnost. Moderno drutvo se naziva POSTINDUSTRIJSKIM jer u njemu preovladava tehnokratija koja potiskuje privatno vlasnitvo, programira razvoj i rast drutva prema interesima privrednih organizacija. U savremenom drutvu uoljivo je odvajanje procesa proizvodnje od procesa rada. Industrijski radnici gube svoju historijsku ulogu, posebno time to prelaze u srednji sloj. Jedan dio se mora prekvalificirati, a ostatak prelazi u nezaposlene o kojima brigu vode socijalne institucije. Kao to se proces rada odvaja od procesa proizvodnje, jednako se od procesa proizvodnje odvaja sistem vlasnitva i privatnog vlasnitva. Preduzea umjesto privatnih vlasnika vode strunjaci i profesionalci: poduzetnici, pravnici, nauni kad ar svih profila. Ekonomski uspjesi ovise o tehnolokim inovacijama i njihovoj ekonomskoj primjeni. Za rast kompanije
5
daleko su vaniji istraivaki instituti i poduzetniki podsticaji od vlasnikih odnosa akcionara. Odvajanje procesa proizvodnje od procesa rada i sistema vlasnitva moe se shvatiti samo kao podsistemski element u nastanku drutva srednjih slojeva i nestanku otro podijeljenog klasnog drutva. Umjesto klasne borbe, pluralistika struktura utvrdila je naela participacije, tolerancije, konsenzusa, odluivanja na temelju strukturirane a ne homogene veine, neutralnost i paritet. Masovno drutvo postepeno prerasta u informatiko drutvo. Proizvodnja prema individualnim ukusima i potrebama, prevladavanje znanja i informacija nad materijalom u proizvodu ine da je informacija postala sutina proizvodnje roba. Informacija je postala opi medij na kome se gradi kultura, nauka i sve vrste materijalne proizvodnje. Pojedinci vie nisu vezani za radno mjesto, poslove mogu raditi kod kue i mogu ga obaviti kad im to odgovara. 6. POLITIKE INSTITUCIJE SAVREMENOG DRUTVA Jedna od osnovnih funkcija drave je ulaganje u najrentabilnije investicije, a to su obrazovanje i nauna istraivanja. Jaa uticaj drave u osiguranju prodora domae privrede na svjetsko trite. U samoj dravi desile su se 3 znaajne promjene: 1. Parlament gubi mo u odnosu na izvrnu i upravnu vlast; 2. Kadrovske i masovne politike stranke postaju stroge i disciplinirane; 3. U sve strukture politikog sistema ule su grupe najrazliitijih strunjaka i tako se formirala skupina koja se moe nazvati politikom tehnostrukturom. U modernim drutvima prisutan je konsenzus glavnih drutvenih i politikih snaga o tome da se politika mora graditi na koncepcijama razvoja, rasta, modernizacije, ouvanja demokratije, socijalnoj sigurnosti i poveanju ivotnog blagostanja. Zbog toga se politika ne vodi vie o stratekim pitanjima, ve o konkretnim tehnikim pitanjima ostvarivanja eljenih vrijednosti. Zbog toga izvrna i upravna vlast sa svojim pogledima na konkretne probleme definiu politiki ivot. Preko politikog pluralizma savremeno drutvo ostvaruje svoj prosperitet, jer stalna prijetnja konkurencije proizvodi kvalitet vlasti. U savremenom drutvu uzvienost politike slobode je u tome to ona uva svaku drugu slobodu. Sloboda priznaje pravo svakom ovjeku da neovisno djeluje, da niko nema prednosti nad drugima i da niko s pozivom na pravo, ne moe bilo kako tlaiti druge. Drugo znaenje slobode je u tome da ljudi u skladu sa vlastitim uvjerenjem odluuju o putevima i mjeri svog razvoja i usavravanja. Oni koji su sposobniji i uspjeniji stiu prednost nad drugima, ali ne da vladaju ve da budu uzor. Oba naela vae i za pojedince i za grupe, pa je logino da ideja slobode i jednakosti vai i za nacije. 7. KULTURNI IDENTITET SAVREMENOG DRUTVA Najvaniji aspekt nae kulture je apstraktna racionalnost. ovjek je racionalno bie, a apstrakcija poveava mo racionalnosti. Radi efikasnosti, materijalne proizvode vrednujemo novcem kao apst raktnom vrijednou, ponaanje odreujemo prema apstraktno vaeim moralnim pravilima ili zakonima i sl. Apstraktna racionalnost danas se pojavljuje u 2 bitna odnosa: tehnologiji i birokratiji. Tehnologija je apstraktna mainerija koja se prema svima odnosi jednako, a birokratija je apstraktna impersonalna i nedokuiva samovolja. U apstraktnoj racionalnosti dolaze do izraaja 2 bitne odrednice: kvantifikacija i mjerljivost svega to je savremeno drutvo socijaliziralo. Druga dimenzija tehnologijskog odnosa modernog drutva je jednosmjeran odnos prema budunosti.
6
Vrijeme modernog ovjeka nije sadanje nego budue vrijeme. Budunost je nadolazee vrijeme, predvidiv i proraunljiv dogaaj kojim se moe vladati i koji se moe iskoristiti. Postaje oigledna d ehumahizacija ivota jer se prolost i sadanjost smatraju demodiranim, prevladanim i bezvrijednim. Ljudi oekuju da budui izumi i tehnoloka rjeenja prevladaju probleme energetike, nezaposlenosti, inflacije, devijantnog ponaanja itd. Ova dva aspekta za posljedicu imaju udaljavanje pojedinca iz globalnih apstraktnih struktura i vremena. Pojedinci nastoje izdvajanjem, osamostaljivanjem i privatnim ivotom nai takav ivotni prostor u kome e do izraaja doi njihova emocionalnost, strast, energija i lina zadovoljstva. ovjek je na to prisiljen jer je kao jedinka izgubio sposobnost line i pune pripadnosti drugim ljudima. Sve veze pretvaraju se u apstraktne, poslovne ili strune. Oslobaanje se pretvorilo u odluivanje. Ljudi ne ele biti dovedeni u sit uaciju da se moraju opredijeliti za odreene grupe, pojedince, ideologije ili institucije koje nastoje pojedinca uiniti svojim sastavnim dijelom. Savremeni ovjek smatra da ima pravo raditi na svom oslobaanju uvanjem manevarskog prostora odluivanja. Ouvanjem mogunosti slobodnog odluivanja eli pokazati da ne pripada nikome, polazei od uvjerenja da stvari uvijek mogu biti i drugaije nego to nam se prikazuju i nameu. Posljednji sastojak kulture modernog drutva je sekularizacija svih transcedentnih i utopijskih slika svijeta. Ideje koje se u drutvenom pogledu ne mogu organizacijski i tehniki ostvariti gube svoju vrijednost. 8. UZROCI PROPASTI REAL-SOCIJALISTIKIH DRAVA U realnom socijalizmu partija je idejni i politiki subjekt drutvenih zakona. Nestaje razlike izmeu partije i drutva u svom bitnom odreenju. Simbiotska veza partije i drutva prenosi se na sve drutvene institucije i organizacije. U socijalistikim drutvima vlast je pokretaka snaga stvorena iz partije i iz plana. Njen proizvod je dravna birokratija. Realsocijalistika drutva razvila su plansku podreenu ekstenzivnu ekonomiju kojoj je svrha ispunjene plana, a ne stvaranje dobiti i vika vrijednosti. Ekonomija nije bila okrenuta neposrednim potrebama, nije pratila trite ve norme institucija vlasti i plana koji je odreivao potrebe i interese prema utopijskoj projekciji prelaza iz kapitalizma u komunizam. Mjera ekonomije bila je koliina proizvodnje bez obzira na kvalitet. Radna snaga nije bila podreena tritu, te je radnik imao vrsto pravo na rad koje nisu mogli dovesti u pitanje nekvalitetni proizvodi ili usluge. Rezultat svega bila je neproduktivna privreda koja nije mogla osigurati ekonomski rast i razvoj. Nacionalizacijom je drava postala "opi kapitalist" pretvorivi vlasniki odnos u monopolski odnos sa ideoloko-politikim karakterom. Vlast je proizvela politiku birokratiju koja je zamijenila klasu kapitalista. U ideolokoj sferi norma ponaanja i razmiljanja je nepromjenjiva idejnost i marksizam. U politi kodravnoj sferi to je pravni poredak. U tehnomenaderskoj strukturi osnovica je privredni plan. Hijerarhijski poredak u dravi podreuje se vioj ideoloko-politikoj instanci, mimoilazei ak vaenje prava i zakona. istke u SSSR bile su potpuno protiv zakonske procedure i institucija sudstva, ali se pozivanje na graanska i ustavna prava tretiralo kontrarevolucionarnim inom. Dakle pravo i zakoni imaju "politiko-klasnu" i instrumentalnu mo, a ne univerzalno znaenje. Ideoloka i birokratska sfera utvruju borbu za autoritet umjesto borbe ravnopravnih suparnika. Cjelokupna privreda i druge djelatnosti orijentisane su prema oekivanom ponaanju autoriteta, a ne prema partnerima i rivalima. Odsustvo konkurencije razara potrebu za dokazivanjem i u krajnjoj konsenkvenci dovodi do odsustva drutvenog progresa. Kada se iscrpe drutvene i proizvodne snage utemeljene u marksizmu kao ideologiji i kada se planovi ne mogu ostvariti ekstenzivnim privreivanjem, radnim akcijama, radnim subotama, udarnitvom i sl. i kada se usklade interesi komunistike birokratije i radnike klase, drutva real socijalizma upadaju u krizu distribucije i legitimiteta. To je razlog da se 80-tih godina 20.vijeka javljaju nove politike orijentacije koje
7
moemo nazvati politikom reformi drutva. Reforme kreu od privrednih organizacija, gdje se nastoje eliminisati nerad, zloupotrebe, krae i neodgovornost rukovodilaca. Samoupravljanjem se daje vie autonomije, odgovornosti i takmiarskog duha privrednim jedinicama. Druga stepenica hijerarhijskog odnosa realsocijalistikih drava su birokratija i vlast kao totalni odnosi. Bez obzira na kritike, napade i reforme, ni jedno od postojeih drutava ovog tipa nije uspjelo odvojiti dravu od drutva niti ukloniti monopol ideologije nad dravom. Trei, najvii nivo hijerarhije politike birokratije realsocijalizma je u idejama i stavovima koji su simbiotski povezani sa svim bitnim elementima drutva. Antikapitalistika orijentacija real-socijalistikih zemalja pokazala se kao antimodernizam. Agrarna struktura ovih zemalja, siromatvo, visok natalitet, nagla urbanizacija, multinacionalna i multivjerska strukutura uz apsolutnu dominaciju politike nad cjelokupnim ivotom inili su ova drutva izuzetno nestabilnim. Temelj drutvene strukture predstavljao je monopol partijske moi. Trino-kapitalistika orijentacija je anomina sa stanovita socijalistikih i komunistikih vrijednosti. Dravni unitarizam real-socijalizma negira ili simplificira kulturnu i etniku raznolikost, uspostavljajui tako vladavinu veinske nacije nad drugim etnikim zajednicama u vienacionalnim dravama. Dakle, negirajui multikulturalnost real-socijalizam nije uspio istinski rijeiti nacionalno pitanje. Uz nedostatak graanskih sloboda usljed jednopartijskog sistema, nerijeeno nacionalno pitanje bio je drugi bitan uzrok raspada socijalizma.
ODJELJAK 3 HISTORIJSKI RAZVOJ SOCIOLOGIJE

I RAZVOJ SOCIJALNE I POLITIKE MISLI 1. ANTIKA SHVATANJA O DRUTVU PLATON (427-347.p.n.e.) Po sadraju misli Platon je idealistiki utopist. U svojim djelima "Drava" i "Zakoni" nastojao je definisati idealno drutvo i dravu. U "Dravi" Platon stvara idealnu sliku drutva iju strukturu ine 3 osnovne klase: upravljai-filozofi, vojnici-uvari i proizvoai-robovi. Prve dvije, vie klase ne mogu imati privatnu svojinu i porodicu. Drava je osnovni regulator cjelokupnog ivota pojedinca i naroda. Regulie proizvodnju, sklapanje braka, raanje i odgoj djece. U "Zakonima" Platon je neto fleksibilniji. Ne preporuuje vie podjelu drutva na 3 klase, ve samo ravnomjerniju raspodjelu zemlje meu porodicama jer je porodica osnovna elija i temelj drave. Platon je uvidio protivrjenosti antikog svijeta te je zbog toga koncipirao idealnu dravu kao jednu od historijskih mogunosti razrjeenja postojeeg stanja. Platon je bio prvi mislilac koji je uoio podjelu rada i uvidio njen znaaj za drutvo i ovjeka. Otkrio je jednu vrstu klasnih sukoba kada kae da se svaka drava sastoji od "najmanje 2 drave koje meusobno ratuju-drave bogatih i drave siromanih". Platon je uvidio drutveni znaaj demografskog i geografskog faktora, vaspitanja, drutvene svijesti, a posebno religije. ARISTOTEL (384-332.p.n.e.)
8
Platonov uenik, vie je bio okrenut ovozemaljskim pitanjima antikog drutva. Ustvrdio je da ne postoji apsolutno najbolja drava, odnosno drutvo, ve samo relativno najbolja drava u odnosu na postojee drutveno stanje. Idealno drutvo je ono u kome postoje 2 klase: upravljaka, ija djelatnost je prvenstveno intelektualna i manuelni radnici, tj.robovi. Robovi su to po svojoj prirodi, a ne zbog drutvenog odnosa. Dakle, prema Aristotelu ljudska priroda je faktor koji reproducira ljude kao robove i gospodare. U ovom stanovitu je u najgrubljoj formi sadrana rasna teorija drutva. Aristotel je u ekonomskoj sferi prvi utvrdio razliku upotrebne i prometne vrijednosti robe. Utvrdio je 3 funkcije novca: kao sredstva razmjene, kao mjerila vrijednosti i kao sredstva za gomilanje bogatstva. Najpoznatiji je po tome to je utvrdio da je ovjek ZOON POLITIKON (drutveno-politika ivotinja), tj.da je ovjek drutveno bie, koje ne moe ivjeti van drutva. Izvan drutva -ljudske zajednice egzistiraju samo bogovi i ivotinje. Aristotel je kao realist pribjegavao strogom posmatranju injenica i njihovom objanjavanju metodom indukcije i dedukcije. Opisivao je postojee drave i u tu svrhu sakupio i analizirao 158 ustava grkih polisa. SOFISTI Sofisti su bili grki mislioci koji su meu prvima definisali teoriju prirodnog prava, drutvenog ug ovora, historijskog porijekla ovjeka. Sofistika teorija drutvenog ugovora kae da su ljudi prvo ivjeli u preddrutvenom, tzv."prirodnom stanju" u kome je vladala apsolutna sloboda meu ljudima koja vremenom prelazi u anarhiju. Da bi se izbjegla opa nesigurnost ljudi su se opredijelili da stvore drutvo: zajednicu u kojoj e svi biti podvrgnuti obaveznim pravilima jednakim za sve. Drutveni ugovor, kojim je drutvo stvoreno, sadri u potpunosti pravila o zajednikom drutvenom ivotu. RIMSKA SOCIJALNA I POLITIKA MISAO Rimska misao preuzela je tekovine grke filozofije (naroito stoike) prilagodivi ih potrebama rimske imperije. Najznaajnija tvorevina rimske misli je RIMSKO PRIVATNO PRAVO. Za sociologiju su znaajni rimski pisci koji su opisali druge narode sa kojima su se sreli na ratnim pohodima. Tacit je opisao Germane, Cezar Gale. AURELIJE AUGUSTIN je najznaajniji mislilac ranog hrianstva. U svom temeljnom djelu "O bojoj dravi" (De civitate Dei) Augustin historiju dijeli na 6 etapa, poev od stvaranja ovjeka. Cjelina historije je vjeita borba izmeu Boje drave koju ine pravednici i aneli i zemaljske, avolje drave koju ine grenici i avoli. Rim je avolja drava, te je zbog toga morao propasti. Znaajan je Augustinov pokuaj da se historija ovjeanstva izloi kao razvojni proces, te se on smatra jednim od pretea kasnije nastale filozofije historije. 2. SREDNJEVJEKOVNA I RENESANSNA SHVATANJA O DRUTVU TOMA AKVINSKI (1227-1274) Skolastiki filozof i teolog, jedan od najveih mislilaca srednjeg vijeka. Shvatanje drutva i drave proizilazi iz 2 osnovne kranske dogme: o praroditeljskom grijehu i o vjenom ispatanju. Izgraena je politika doktrina o razlici 2 drava: svjetovne koja je od zla, proizvod sotone i Boja drava koja krane treba ujediniti u vjenu zajednicu blaenstva. Drutvo je samo sredstvo pomou koga ovjek treba postii konani cilj: spasenje. Nejednakost meu ljudima u ropstvu i kmetstvu posljedica su prvobitnog grijeha, te su od koristi robu, kmetu i njihovim gospodarima. Dravna zajednica je samo priprema za viu zajednicu, zajednicu Boje drave. Tako se drava podreuje crkvi kao sredstvo svrsi, onaj koji priprema naspram onog koji ispunjava.
TOMAS MOR (THOMAS MORUS, 1480-1535) Engleski dravnik, utopist i humanist. U svom djelu "Utopija" zamilja idealnu dravu koja bi trebala biti produkt ljudskog uma, pravde i potenja. U njoj vlada potpuna jednakost i sloboda pojedinaca. Sve je zajedniko, nema klasne podjele drutva i nejednakosti, potuje se ljudska linost, prava i slobode. Svaki pripadnik zajednice radi na raznim poslovima estoasovno radno vrijeme. Drutvena svojina i rad omoguuje jednakost svih u sistemu raspodjele. TOMAS KAMPANELA (TOMMASO CAMPANELLA, 1568-1639) Italijanski renesansni filozof i drutveni teoretiar ije glavno djelo nosi naziv "Sunana drava". Kao i Mor, tipini je predstavnik zaetka socijalno-utopijske orijentacije. U "Sunanoj dravi" dravnom regulativom je sve do detalja ureeno, a za ope dobro drutva i zajednice. Sistem se utvruje hijerarhijski prema kriteriju znanja - onaj ko vie zna zauzima vie mjesto na drutvenoj ljestvici. Tokom renesanse javljaju se i prva real-politika, praktika shvatanja drutva i drave. Prvi predstavnici ovakvih shvatanja su Nikolo Makijaveli i an Boden. NIKOLO MAKIJAVELI (NICCOLO MACHIAVELLI, 1469-1527) Italijanski politiar, teoretiar drave i prava, knjievnik. Glavna djela su mu "Vladalac", "Rasprava o prvoj dekati Tita Livija", "Historija Firence", knjievna komedija "Man dragola" itd. Makijavelijeva misao je analitiko- kritika prema svom vremenu i prostoru, a istovremeno praktika jer nudi odreena konkretna rjeenja o ureenju drutva i drave, ouvanja vlasti itd. Makijaveli je koncipirao teoriju moderne drave, prvenstveno sa stanovita tehnike vladanja i odranja vlasti. Dravu definie kao rezultat potreba i interesa njenih graana, prvenstveno vlasti i vladajue elite. Makijaveli politiku definie kao borbu interesa u kojoj su dozvoljena sva sredstva u cilju osvaja nja i odravanja vlasti. Otud Makijavelizam kao sinonim za tehniku vladanja u kojoj cilj opravdava sva sredstva. AN BODEN (JEAN BODEN, 1530-1596) Francuski realistiki renesansni mislilac, poznat filozof i ekonomista. Najpoznatije djelo "Republika" napisao je u 6 tomova. Jedan je od utemeljitelja teorije suvereniteta koji za Bodena znai apsolutnost, jedinstvo i neprenosivost vlasti. Vlast je odgovorna za dobrobit naroda i to ne samo pred ustavno-pravnim, ve i pred prirodno-pravnim zakonom. Zalagao se za toleranciju izmeu etnikih i vjerskih skupina.
III NJEMAKA KLASINA FILOZOFIJA
IMANUEL KANT (1724-1804) Roen u Keninsbergu u Njemakoj, studirao filozofiju, matematiku i fiziku, doktorirao 1755. U periodu 1781-1790 objavio je 3 crkvene kritike koje su temelj njegove filozofije: KRITIKA ISTOG UMA, KRITIKA PRAKTIKOG UMA i KRITIKA MOI RASUIVANJA. Svojim moralnim rigorizmom Kant je otro osudio makijavelistika naela i principe. Drutveni ivot Kant poima kao sferu koja se zasniva na pravilima, a ne na nasilju i samovolji. Po Kantu, protivpravno ponaanje je uvijek nemoralno. Kulturom Kant definie sposobnost da se slobodno djeluje kroz istanavanje vlastitih mogunosti.
10
Racionalna drava je za Kanta drava koja nema druge svrhe osim da garantuje pravni ivot i koja je podreena pravnim normama. Kant koncipira idealnu dravu koja treba biti norma stvarnim postojeim dravama. U takvoj idealnoj i racionalnoj dravi razlikuje 3 vrste vlasti: vrhovnu (zakonodavnu), izvrnu i sudsku. Zakonodavna vlast pripada kolektivnoj volji naroda. Tako je svako pokoran zakonima koje je sam elio. Po Kantu ovjek ima 3 oblasti, prerogative: slobodu, jednakost, nezavisnost. Sloboda je od vanjskih prisila, a nezavisnost je ekonomska koja je svojstvena onom ko prodaje proizvod svog rada, a da ne prodaje sebe kao radnika. Kant tvrdi da je traganje za sreom stvar pojedinca i da vlada nema pravo da se u to mijea. Racionalnu vladavinu zasnovanu na podjeli vlasti Kant naziva patriotskom. Za njega je patriotizam ekvivalent za republikanski ustav i predstavniki sistem. Samo nezavisni graani, tj.ekonomski samostalni ljudi imaju pravo glasa i njih Kant naziva "aktivni graani". U odnosu na vlast, Kant razlikuje 3 vrste drutvenog ureenja: ondje gdje suverenitet pripa da jednoj osobi je autokratija, nekolicini osoba aristokratija, a svim osobama demokratija. Autokratija je najjednostavnija forma vlasti jer se zasniva na odnosu vladar-podanici. Kanto joj daje izvjesnu prednost nad drugim politikim formama jer u njoj vidi maksimalnu racionalizaciju vlasti koja u stvari predstavlja prosvijeeni despotizam. Narod nema pravo pitati za porijeklo vlasti. On treba da potuje vlast, jer svaka vlast dolazi od boga. Odnosi izmeu drava po Kantu su analogni odnosima izmeu pojedinaca koji su u situaciji potencijalnog rata, tj. u "prirodnom stanju" u kome pravo nije prisilno. Poput pojedinca i drave moraju izai iz ovog stanja i prei u stanje ureeno pravom, tj.stanje "vjenog mira" u kome bi postojao savez drava i nad njim jed na naddrava-"drava naroda". Ovim je Kant postao pretea osnivanja Ujedinjenih nacija. Ali, Kant smatra da bi ta drava bila prevelika i ne bi uspjela tititi svoje lanove koji bi ponovo bili u ratnom stanju. U tom smislu ideal vjenog mira je neostvariv, ali mu treba teiti kroz djelovanje na principima tradicionalnog pacifizma i tzv."pravednog" rata. Nepraveden je rat koji proizilazi iz naela poveanja i moi, sluei se svim sredstvima. Kant odbacuje sve vrste makijavelizma u politici. Demokratija je po Kantu u osnovi pacifistika jer je graanin kao osnovni subjekt politike prevashodno zainteresovan za mir. JOHAN GOTLIB FIHTE (JOHANN GOTTLIEB FICHTE, 1762-1814) Roen u Ramenovu, umro u Berlinu. Studirao teologiju, bio privatni uitelj, a zatim univerzitetski profesor. U Berlinu osvojenom od Napoleona 1807-1808 odrao svoje poznate "Govore njemakoj naciji" koji predstavljaju jedno od njegovih temeljnih djela. Kod Fihtea je, analogno Kantu, politika strogo podreena moralu. Dravna i politika forma samo su sredstvo za razvoj moralnog ivota, te se zato Fihteova drava naziva etikom. Fihteovska drava djeluje moralno, tj. primjenjuje oficijelnu prisilu uei pojedince moralnom ivotu. Ondje gdje je moralna sklonost zadobijena, drava nije potrebna. Prema tome, svrha drave je da samu sebe uini suvinom i da samu sebe ukine. Fihte razlikuje 3 vrste slobode: Transcendentalna sloboda, kosmoloka sloboda, politika sloboda. Politika sloboda je pravo da se ne prizna ni jedan zakon ako ga ovjek sam se bi ne zadaje. Na tome Fihte zasniva 2 politike teme: temu demokratije i temu drave. Tema demokratije sadri osnovne klasine motive o ugovoru i ueu graana u politikom ivotu. Tema drave, oslonjena na Kanta, sadri dravnu intervenciju u politiko-ekonomskom ivotu. Narod je nosilac dravnog suvereniteta i izvor politike mudrosti. Sve velike odluke donose se glasanjem. U Fihteovoj teoriji nije dozvoljena valjanost glasova veine, nego samo jednoglasnost gdje zahtijeva da oni koji se ne ele podrediti jednoj prilino jasnoj veini prestaju time biti lanovi drave. GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL (1770-1831) Glavni predstavnik njemake klasine filozofije-objektivnog idealizma i jedna od najveih linosti u historiji filozofije uope. U najvanija njegova djela spadaju FENOMENOLOGIJA DUHA, FILOZOFIJA
11
HISTORIJE, HISTORIJA FILOZOFIJE, OSNOVNE CRTE FILOZOFSKOG PRAVA, LOGIKA itd. Smisao historijskog razvoja Hegel vidi u postepenom oslobaanju ovjeanstva: samo je jedan slobodan u istonom svijetu (istonjaki despotizam), nekolicina su slobodni kod Grka i Rimljana, a svi su slobodni u kransko- germanskom svijetu. To postepeno razvijanje slobode je napredovanje svijesti: istonjaci su bili svjesni da je samo jedan slobodan i to se pretvaralo u despotizam. Grci i Rimljani su znali da je nekolicina slobodna, odatle razlika izmeu Grka i varvara, Rimljana i nerimljana kroz pravdanje ropstva kao prirodne pojave. Sa kranstvom, posebno protestantizmom, nastaje svijest da je ovjek kao takav slobodan. U Hegelovoj interpretaciji racionalnost je napredak slobode. Racionalnost postoji kao organska cjelina ivota jednog naroda. Po ovom odreenju racionalnosti Hegel je zastupnik organske teorije drutva. Drava kao takva nuan je oblik racionalnog jer predstavlja princip organizacije nasuprot nasilnim tenjama pojedinaca ili grupa. Hegelova drava je etika drava obzirom da se u njoj odvija etiki ivot hranei se tradicijom, obiajima i zakonima. Iznad drave postoji samo povijesni tok. Hegelova drava ne mo e se nazvati liberalnom jer u njoj nedostaje pretena briga o zatiti pojedinca. Jo manje se njegova drava moe nazvati demokratskom. Hegel zastupa monarhistiki oblik drave pravdajui to time da je suverenitet neto jedinstveno i prema tome njegovo najbolje utemeljenje je monarh. U "Filozofiji povijesti" Hegel hvali i slavi njemakog monarha Fridrika II. Savremena racionalna drava je za Hegela antifeudalna drava i u odreenom smislu drava koja izjednauje graane sa svijeu da je ovjek kao takav slobodan. Efektivna vlast u dravi je vlast koju imaju funkcioneri. Oni ine opu klasu. U tu opu klasu ulaze sudska i policijska vlast. Zakonodavnu vlast ine 2 doma: gornji dom u kome su predstavnici klase zemljoposjednika i donji dom gdje su predstavnici industrijske klase i "ope" klase birokrata. Donji dom je izboran. Radi se o izborima koje ne obavljaju mnogi kao pojedinci, ve mnogi kao organizovani lanovi "udruenja, zajednica i korporacija". Zakonodavna vlast je prema Hegelu dio Ustava, a Ustav je rezultat dugog historijskog procesa. On je ukupnost zakona i obiaja koji su se vremenom uvrstili. Prema Hegelu, osim drave ne smije postojati nikakav drugi autoritet, ak ni neki naddravni autoritet. Iznad drave nema nieg osim "svjetskog duha", tj. postepenog razvoja slobode kroz napredovanje svijesti.
IV SOCIJALIZAM UVOD Socijalizam neposredno proizilazi iz teorije prosvjetiteljstva. Kada se prihvati naelo "prirodne" jednakosti ljudi, jednostavno se da zakljuiti da su ekonomske nejednakosti neopravdane, to postaje predmetom razmatranja razliitih socijalistikih ideja. Ove teorije kao drugo pitanje opserviraju organizaciju ekonomskog ivota nasuprot individualnoj inicijativi. Privatna inicijativa je neto nedrutveno. Trei momenat koji se javlja kod socijalistikih mislilaca je oigledno vei interes za drutvene pojave u odnosu na politike pojave, to ih ini savremenim preteama sociologije. Ovi mislioci gotovo iskljuivo gledaju na drutvo, razmiljajui o racionalnoj rekonstrukciji postojee drutvene strukture i preraspodjele dohotka kao mogunosti potpunog zadovoljavanja pojedinca. Politiki oblici ureenja postaju sekundarni, ak i negativni. Gotovo svi socijalistiki mislioci slau se u miljenju da je graanska politika Makijavelizam, a da su finansijski kapital i trgovina parazitskog karaktera. ROBERT OWEN (1771-1858) Britanac, radnik po socijalnom porijeklu, postao je suvlasnik jedne tvornice tekstila u kotskoj gdje je uspjeno izvrio reformu poboljavajui uslove za rad, skraujui radno vrijeme itd. Slian pokuaj, ali bez uspjeha kasnije je imao u Nju Harmoniju (SAD), gdje je formirao koloniju s komunistikim karakterom.
12
Prema Ovenovoj doktrini, postoje prirodni i istovremeno boanski zakoni koji djeluju u svijetu neovisn o o ovjeku. Vano je omoguiti nesmetano djelovanje tih zakona uklanjanjem neracionalnih faktora. Ti neracionalni faktori su trgovinska sfera. Kao posrednik u trgovakoj sferi novac je izvor svih nepravdi. Oven zato razmilja o sredstvu pravedne razmjene koje bi zamijenilo novac. Radi se o kuponu o radu koji bi predstavljao stvarnu a ne promjenjivu vrijednost. Oven predlae formiranje institucije banaka koje bi svojim lanovima dijelile bonove u zamjenu za robu koju su proizveli. Svaki radnik dobio bi ta an ekvivalent rada koji je uloio (eliminacija profita) i s bonovima moe kupiti drugu robu (eliminacija novca). Mada svijet trgovine kvalificira kao totalnu iracionalnost, Oven u trgovakoj sferi uvia i pozitivne karakteristike (podsticaj nauno-istraivakog rada, razvoj energija koje bi u suprotnom ostale neiskoritene itd). SEN SIMON (SAINT-SIMONE, 1760-1825) Najpoznatija djela su mu PARABOLE, PISMA JEDNOG STANOVNIKA ENEVE i NOVO KRANSTVO. U "Paraboli" je iznesena sutina Sen Simonove socijalne doktrine. On drutvo dijeli na radnike i neradnike, proizvodnu i parazitsku klasu. Radnici i kapitalisti su proizvodna klasa, a neradnici su feudalna aristokratija, administrativno-politika struktura drutva itd. Sen Simon propovijedao je novu, naunu kulturu zasnovanu na pozitivnim spoznajama. Ova kultura formira radno drutvo, u kome svi rade, napreduju industrija i nauka. Uitelji nove naune kulture su Njutn, Dekart, Lok, Bekon. Religija u Sen-Simonovoj doktrini treba doprinijeti tome da se bolje osjete moralne i drutvene dunosti. U djelu "Pisma jednog stanovnika eneve" Sen Simon Njutna vidi kao proroka nove religije koja treba da ujedini naunike, umjetnike i industrijalce i od njih uini "vrhovne upravitelje ljudske vrste", te da umjetnost, nauku i industriju stavi u vrh svetih spoznaja. Religija na meunarodnom planu treba da ujedini ljude u jedan miroljubiv poredak. Vidljivo je da je Sen Simon zamiljao usku povezanost religije sa naukom. Sen Simon bio je socijalista samo u onoj mjeri kada zastupa strogo ekonomsko planiranje drutva. Ako se pod socijalizmom podrazumijeva ukidanje privatnog vlasnitva, autonomna politika akcija radnika i sl, Sen Simon se ne moe definisati kao socijalista niti utopista. Drutvo koje je Sen Simon definisao kroz dominaciju primijenjenih nauka postalo je realnost u nizu zemalja svijeta. Antagonizam koji on uoava izmeu radnika i besposliara, izmeu proizvoaa i politike nadgradnje drutva i danas je prisutan, samo u razliitoj formi. Sen Simonovi sljedbenici Enfantin, Miel evalie, Augustin Tieri, Auguste Konte i drugi zadobili su glavnu ulogu u industrijalizaciji Francuske koju je karakterisala prevlast akcionarskih drutava i finansijskog kapitala uz sve vei znaaj banaka i intervencionizam drave koja nastoji postati veliki i jedini proizvoa. Sen Simonovi uenici doveli su teze o organizaciji rada do krajnjih posljedica, gdje je sloboda ovjeka reducirana na minimum. Sve dolazi u potpunu nadlenost drave. Savreno planiranje po svojoj logici neizbjeno ukljuuje socijalizam. ARL FURIJE (CHARLES FOURIER, 1772-1837) Teorija socijalne i politike harmonije Prema Furijeovoj doktrini, slobodno trite vodi u moralno-psiholoku dekadenciju i pretvara se u svoju suprotnost, odnosno rezultira u monopolima koji stvaraju tlo siromatvu veine. Anarhija proizvodnje rezultira smanjenem plaa radnicima jer se proizvodi po sve niim cijenama, to dovodi do ropskog poloaja siromane radne klase. Druga karakteristika anarhije modernog trita je "lanost" cijena roba koja se ostvaruje berzom, lihvarstvom
13
i drugim spekulacijama. To je najgora mana kapitalizma, njegov posve finansijski izraz. U politikoj sferi vlast slui iskljuivo poslovnim ljudima, a na tetu slobodne konkurencije koja je u teoriji garantovana. Furijeova kritika simbioze finansijskog kapitala i politike vlasti postala je kasnije vrlo rairena i prihvaena. Drutveno-ekonomskoj neprirodnosti kapitalistikog poretka odgovara i odreena moralno-psiholoka neprirodnost. ovjek graanskog drutva je "jednodimenzinalan", razdrobljen i podijeljen usljed podjele rada koja ga ekonomskom nunou tjera da razvija samo jednu sposobnost i tako potiskuje svoju prirodnost, svoje instinkte i strasti. Aktivistiki dio Furijeove misli proizilazi iz odbijanja ove neprirodnosti i "povratku prirodi". Furijeova "priroda" iskazuje se u osjeajima i strastima koje treba osloboditi. Ako se omogui da se u svim vrlinama ovjeka razvije dobra priroda, imaemo harmonian svijet (Harmoniju), odnosno sklad ovjeka i prirode, te linu sreu ovjeka. ovjek Harmonije ili novi Furijeov ovjek u potpunosti e razviti svoja ula i obnoviti erotsko-seksualni nagon u skladu sa prirodom. U novoj Harmoniji nezakonito je vjetako ponaanje, tj.ona djelatnost koja izvjetauje prirodu i instinkte ovjeka. Psiholokom skladu odgovara drutveni sklad koji Furije konstruie kroz proizvodne jedinice zvane FALANGE koje se sastoje od oko 1.800 osoba. Svako u falangi bie odgajan tako da se jednodimenzionalni ovjek prevazilazi svestranou zanimanja u provjerenom radu na vie podruja koja odgovaraju svakom ovjeku ponaosob. Jezgro falange kao nove drutvene organizacije je FALANSTER, neka vrsta zajednike organizacije ivota gdje se jede, spava i odravaju sastanci. Oko falanstera grade se nove graevine za poljoprivredne, industrijske i druge djelatnosti. Rad je raznolik i uvijek sa strau. Rezultat rada je obilan a ljudi zadovoljni jer su pomireni s prirodom. Furijeovo drutvo nije egalitarno, ve podijeljeno na 3 klase: siromanu, srednju i bogatu. Svaka je suvlasnik te nove drutvene zajednice preko posjedovanja akcija. Siromani mogu brzo postati akcionari jer su za radnike putene u promet akcije s vrlo visokim kamatama. Time se unapreuje vlasniki duh, harmonija siromane klase s bogatom i openito smisao za saradnju i uzdravanje od egoizma. Furije u Harmoniji odobrava individualno domainstvo koje gubi svako slugansko obiljeje. Tu se ne slui pojedincu ve zajednici koja je neto nadindividualno. U pravo se u tome nazire socijalistiki karakter Furijeove doktrine. Furijeova organizacija drutva je decentralizirana. Svaka karika u lancu sposobna je da donosi odluke. Postoji "Vrhovno vijee industrije", ali savjetodavnog karaktera. Politika je u sutini prevladana novom socijalnom organizacijom rada, a drava je postepeno apsorbovana u drutvo. Prelaz na novi svijet ne postie se politikim sredstvima ve privlanou primjera budueg racionalnog poretka. Od civilizacije do Harmonije prelazi se preko posredne etape koju Furije naziva GARANTIZAM. PJER OZEF PRUDON (PIERRE JOSEPH PROUDHON, 1809-1865) Francuz, jedan od navjeih socijal-utopijskih mislilaca. Prudonova teorija egalitarizma i anarhizma Principe vlastite doktrine izloio je u raspravi "Vlasnitvo je kraa". Prudonovo uenje tei ostvarenju potpune jednakosti meu ljudima na osnovu pravedne, jednake raspodjele dobara i drutvenih uslova. Naziva se EGALITARIZAM. Onaj ko svojim radom ne uestvuje u proizvodnji nove vrijednosti, ve ubire profit i kamate, taj ubire nezakonite prihode. On ubire na osnovu vlasnitva, a to vlasnitvo je svojim porijeklom kraa. Osnovni princip mora biti nagrada srazmjerna djelima i talentu, a ne prisvajanje na bazi vlasnitva. Rad nije individualno djelo ve drutveni in, a drutvo je organska cjelina. Proizvod svakog ogranien je pravom svih te nije doputeno da se nad pojedincem vri nasilje i da mu se nametnu zakoni. Predmet pravde je jednakost uslova proizvodnje i ivota. Zahtjev za jednakou rezultira stavom da svakom treba dati istu nagradu. Prudonovo drutvo je vie liberalno-konkurentsko nego socijalistiko jer se zasniva na pojedinanoj inicijativi, tednji i otklanjanju nejednakosti do kojih dovodi konkurencija. Da bi se ovo drutvo ostvarilo,
14
Prudon predlae konstituisanje nacionalne banke za razmjenu. Banka puta u promet bonove koji treba da zamijene novac. Na planu politike organizacije, prudonovsko drutvo je bez vlasti, odnosno bez politikog autoriteta nad ljudima - socijalna organizacija drutva bez politike. To Prudon naziva anarhijom. Dakle, anarhija nije haos i bezvlae, ve socijalna organizacija drutva bez politike. Na mjesto politike dolazi nauna organizacija, a Prudon zastupa stanovite da akademija nauka mora imati funkciju koja je pripadala vladi jedne drave. Drutvo je zamiljeno kao nezavisna drutveno-komunalna cjelina u kojoj se pojedinane komune (zajednice) udruuju u federaciju (savez) na osnovu slobodnog ugovora, obavezujui se na uzajamne obaveze u tano odreenim predmetima. Suverenitet federacije ne moe imati autoritarno obiljeje niti u mnogim pitanjima moe suspendovati suverenitet slobodno udruenih komuna. Federacija moe biti samo socijalistikog karaktera. Ovaj koncept socijalizma suprotstavlja se komunizmu koji tei diktaturi. Po Prudonu socijalizam treba da znai slobodnu razmjenu, podjednaku raspodjelu plodova rada, uee radnika u dobiti preduzea itd. Nastanak federacije komuna je revolucionaran in, ali u smislu evolucije drutva kao rezultata historijskog napretka. Protagonist ove miroljubive evolucije kao revolucije je radnika klasa, organizovana socijalno ali ne i politiki. Za Prudona je ideal nacije i njenih prirodnih dravnih granica materijalistiki ideal koji remeti politiku ravnoteu i mir. FERDINAND LASAL (LASSALLE, 1825-1864) Nijemac, roen u mjestu Breslav-Vroclav, umro u enevi. Suvremenik Prudona, Marksa i Engelsa. Njegova teorijska i real-politika koncepcija proizilazi iz djela SISTEM STEENIH PRAVA, a polazite su mu njemaki teoretiari KARL ROBERTUS, GUSTAV MOLER i ADOLF VAGNER. Socijalizam i drava Prema doktrinama ovih njemakih teoretiara, drava se ne moe reducirati na funkciju da graanima jami sigurnost, ve treba intervenisati u ekonomskoj i politikoj sferi. Arbitrarna funkcija drave ne ukljuuje ukidanje tradicionalnih vrsta vlasnitva, ve je prema Robertusu faza dravne intervencije posredna faza izmeu reima privatnog vlasnitva i socijalistikog drutva. Bitno obiljeje doktrine dravnog reformizma je da omogui svima uestvovanje u dobrima civilizacije. Dakle, radi se o umjerenoj socijalnoj doktrini koja u sutini iznosi politiku postepenih reformi iji krajnji domet je stvaranje kolektivnog drutva. Nosilac reformi je drava koja treba osigurati osloboenje radnika. Lasal polazi od ove doktrine, posebno reformatorskog zadatka drave, razlikujui injenicu da radnika klasa, a ne drava ima odluujuu historijsku ulogu. Lasal socijalizam obrazlae kroz neku vrstu filozofije historije. Insistira na kontinuitetu historije, u emu odluujuu ulogu daje dravi koja treba operacionalizirati tenje radnitva koje su identine tenjama ovjeanstva. Zbog toga treba uvesti neposredno ope pravo glasa kako bi se niim klasama omoguilo uee u politikom ivotu. Drugo sredstvo oslobaanja niih klasa je stvaranje kooperativa koje finansira drava, a koje su u konkurenciji sa kapitalistikim preduzeima. Cilj je da se radnika klasa oslobodi najamnih odnosa.
ODJELJAK 4 SOCIOLOKE TEORIJE

IBN HALDUN (1332-1406) ivio u Tunisu, umro u Egiptu. Djelo MUKADIMA (Muqaddima), to u prevodu znai Uvod, Predgovor, Prolegomena, donijelo mu je svjetsku slavu. Djelo predstavlja teoretsku cjelinu sa prvobitnom namjenom da
15
omogui lake razumijevanje historije. Po rezultatima istraivanja drutva u cjelini, Ibn Haldun je osniva sociologije. Prvi je naunik u historiji socijalne i politike misli ije predmet prouavanja je ljudsko drutvo u cjelini i svi oblici ispoljavanja njegove drutvenosti. Drutvo obuhvata i poima univerzalno, ne reducirajui ga na historijske oblike dravnosti, niti na arapsko drutvo. Sadraj Mukadime podijeljen je u 6 poglavlja: 1. O ljudskom drutvu openito, njegovim vrstama i razmjetaju na zemlji; 2. O nomadskom drutvu. Plemena i barbarski narodi; 3. O dinastijama, halifatu i dravi, dravnim funkcijama i vlasti; 4. O sjedilakom, odnosno civilizovanom drutvu; 5. Zanati, reprodukcija ivota, dohodak i nain sticanja dohotka; 6. O naukama i sticanju znanja. Osnovna 2 tipa drutva koja Haldun analizira su nomadi i sjedioci. Kriterij razlikovanja ova 2 tipa vidi u nainu proizvodnje, to njegovoj teoriji drutva daje nauni dignitet. Nomadi i sjedioci Nomadi su po drutvenoj poziciji prije sjedilaca i oni su osnova iz koje niu civilizacije, krvno srodstvo itd. Glavni cilj nomadske zajednice je da obezbijedi egzistencijalni opstanak jer im nain proizvodnje i razvijenost proizvodnih snaga omoguava zadovoljavanje samo najnunijih potreba. Kada se ostvari viak proizvoda, nomadske zajednice se transformiu u sjedilake skupine koje pr edstavljaju vii stepen civilizacije sa izgradnjom naselja, komunikacija itd. Civilizacija se moe stvarati samo u izobilju i miru, na odreenom stepenu koncentracije materijalnog bogatstva, razvijene podjele rada i saradnje velikog broja ljudi na zajednikom poslu. Tako neto mogue je postii kroz konstituisanje posebne politike organizacije drutva koja se zove drava. Osnovna drutvena pojava koja definie nomade i ini okosnicu njihovog ivota je ASABIJA. To je oblik drutvene veze sa posebnom solidarnou zajednice. Samo plemena integrisana na principu asabije mogu opstati u tekim uslovima nomadskog naina ivota. Asabija je prema Haldunu i veza koja sjedinjuje sve Arape u jednu narodnosnu grupu. Asabija je pojam koji ukazuje na niz vrlo sloenih uzrono-posljedinih odnosa. Ona objanjava ne samo veze unutar plemenskih zajednica, ve i temeljni proces nastanka naroda i drava kroz transformaciju rodovskih odnosa u vii stepen drutvene zajednice. Haldunova teorija o ciklinom kretanju drutva po kojoj svaki politiki reim traje 3 generacije, rezultat je specifikacija zakona evolucije po kome se sve pojave razvijaju od niih ka viim. Pored zakona evolucije, metodom opeg (drutvo), posebnog (drava) i pojedinanog (pleme), Haldun je dokazao sveop u povezanost i uslovljenost drutvenih pojava. Radi se o SOCIJALNOM DETERMINIZMU, koji je Haldun nauno utvrdio u XIV vijeku, a socijalna misao evropskog zapada tek poetkom XIX vijeka. Drava Nastanak drave vezan je za civilizaciju i viak proizvoda kao proizvod kooperacije proizvoaa. Dravna vlast je nuna zbog ljudske prirode. Bog je u due nejednako usadio dobro i zlo, a da bi se zlo odstranilo i sprijeilo unitenje ljudskog roda nune su institucije vlasti koje posreduju i zatiti imovine i izbje gavanju sukoba. Uzrok ljudskog zla nije samo u Bojoj odredbi ve i u ogranienosti i nejednakoj raspodjeli bogatstva. Kod Halduna se prvi put u historiji drava javlja kao tvorevina koja nije identina sa drutvom, ve je samo jedna forma drutvenosti. Pri stvaranju drave odluujua je asabija. Pleme sa vrstom asabijom uspijeva pokoriti ili ujediniti niz drugih plemena. Vostvo tog plemena uzima prerogative vlasti, zadravajui za sebe najbolje posjede. Vostvo pobjednikog plemena postaje jezgro dravne vlasti, a poglavica (ejh) postaje vladar drave. Kada se drava uvrsti, funkcija asabije odumire i biva nadomjetena drugim faktorima, prvenstveno religijom kao faktorom uvrenja dravnog aparata.
16
Razvoj drave po Ibn Haldunu podreen je zakonu od 3 generacije i 4 faze. Prema tom zakonu, jedna dinastija moe vladati 3 generacije (oko 120 godina) nakon ega nuno propada. On ovaj zakon nije kruto shvati uvaavajui historijske injenice trajanja postojeih oblika vlasti svog vremena. PRVA GENERACIJA osnivaa drave zadrava sve kvalitete asabije u kompaktnosti, participaciji, slavi i veliini dinastije. DRUGA GENERACIJA pod uticajem lagodnog ivota prelazi iz stanja u kome svi uestvuju u slavi dinastije u stanje u kome samo jedan ovjek polae pravo na apsolutnu vlast i slavu. Ova etapa jo uvijek sadri neke kvalitete nomada, utemeljitelja drave. TREA GENERACIJA je u potpunosti izgubila vitalnost nomadskog naina ivota. Odbrambena snaga svih sadrana u konstituciji drave reducira se vremenom na formiranje posebne milicije i administrativnog aparata, tako da vladajua dinastija dolazi u stanje senilnosti. ETVRTA GENERACIJA je izgubila sve kvalitete prestia i napredovanja i samo je pitanje dana kada e propasti. Ibn Haldun razlikuje 3 oblika vladavine: tradicionalni, harizmatski i legalni. Tradicionalna vlast poiva na uvjerenju o nasljednom pravu nosioca vlasti. Harizmatska vlast je vlast Bojih poslanika. Legalni oblik vlasti je racionalan ili iracionalan. Racionalan je onaj koji je produkt najboljih umova dinastije i zasnovan na opem interesu, a iracionalan poiva na volji i sili vladara. II POZITIVIZAM OGIST KONT (AUGUSTE CONTE, 1798-1857) Francuski filozof, sociolog i matematiar. Jedan od najveih sociologa. Pozitivistiku doktrinu izloio u djelu TEAJ POZITIVNE FILOZOFIJE. Druga vana djela su mu TEAJ POZITIVNE POLITIKE, PROGRAM NAUNOG RADA POTREBNOG ZA REORGANIZACIJU DRUTVA itd. Pozitivistika teorija drutva Izvorno znaenje rijei pozitivizam je uenje koje se zadovoljava utvrivanjem injenica. Kontov pozitivizam se zavrava na prihvatanju injenica, njihovom provjeravanju, hipotezi i predvianju. Politiki pozitivizam ima 2 suprotna modela: jedan model je organicistiki, uslovno "socijalistiki", a drugi je liberalni. Osniva organicistikog je Kont, a liberalnog Spenser. Zakon 3 stadija Prema Kontovom Zakonu 3 stadija, svako od naih glavnih shvatanja, svaka grana naih spoznaja prolazi uzastopno kroz 3 stadija: teoloki ili fiktivni, metafiziki ili apstraktni i naun i ili pozitivni. Stadijima odgovaraju 3 naina praktine aktivnosti: 1. Osvajanje (teolokom stadiju) 2. Odbrana (metafizikom stadiju) 3. Rad (pozitivnom stadiju). Tri su stadija inteligencije (fikcija, apstrakcija, dokaz), 3 doba ovjeanstva: djetinjst vo (divljina), oboavanje (srednji vijek), zrelost (pozitivna doba). Teoloki stadij rava se na 3 grane fetiizam, politeizam i monoteizam. Metafizikom stadiju svojstvena je podjela na 2 faze, ovisno o tome da li je njegova akcija postepena preinaka ili tea vlasti. Pod pojmom metafizika podrazumijeva se idealistika filozofija o prapoecima ivota, sutini svijeta, predmetima nepristupanim ulnom iskustvu. Metafizika ne posmatra pojave u njihovoj uzajamnoj vezi ve
17
izolovano, pojedinano, u stanju mira i nepromjenjivosti. Pojmovi slobode, vlasti suprotstavljene drutvu, narodnog suvereniteta, individualnog prava, politike ekonomije, za Konta su metafizike ideje suprotne realnim pozitivnim injenicama. U tom smislu su egalitarizam i komunizam metafizi ke ideje. Kont komunizam smatra kontraproduktivnim jer se ograniava na nasilnika politika rjeenja, htio bi priguiti individualnost, nema osjeaj za ljudski kontinuitet i govori o ukidanju nasljedstva, ne vrednuje efikasnost moralnih i odgojnih sredstava.
Novi svijet pozitivizma Novi pozitivni poredak je "bez boga i kralja". Zasniva se na pozitivistikoj filozofiji i organizovanoj industrijskoj proizvodnji. U konanom ureenju zapadne zemlje e se konstituisati u manje republike s populacijom 1-3 miliona stanovnika. Zapadne zemlje e imati ekspanzivnu silu, tj.jednu vrstu odgojne i cilizacijske misije prema drugim narodima koji su jo u teolokom i fetiistikom stadiju. U pozitivistikom stadiju ostaje pravo vlasnitva i klase, a porodica se uvr uje. Sve to je moralizirano kroz pozitivistiki odgoj i razumno vladanje. Tri su osnovna oblika drutvene vlasti: 1. Materijalna, koja pripada velikim i bogatim; 2. Intelektualna, koja pripada svetenicima-filozofima; 3. Moralna, koja pripada enama. Najvanija je upravljaka vlast. To je duhovna ili teorijska vlast analogna nervnom sistemu biolokih organizama. Pripadaju joj najistaknutiji ljudi, subjekti "opih ideja" iji je zadatak upravljanje drutvom i davanje svakom lanu dunosti koja mu najvie odgovara u slubi ovjeanstva. Ta vlast je moralnoduhovnog karaktera oblikovana po uzoru srednjevjekovnog papinstva. Na vrhu piramide intelektualnosvetenike klase je "veliki svetenik ovjeanstva". Ispod duhovne vlasti je vremensko-politika vlast sa industrijalcima, bankarima, trgovcima, poljoprivrednicima kao osnovnim subjektom, analognom probavnom sistemu organizma. Prednost se daje finansijskom kapitalu, odnosno bankarima iznad kojih je samo filozof-svetenik sa svojom moralnom vlau. Treu, osjeajno-moralnu vlast predstavljaju ene. Kroz ulogu ene vraa se motiv uma koji je slab ako na njega ne utiu osjeaji, a ta stimulacija pripada eni. Njeno djelovanje je posredno jer do drutva dolazi preko porodice kroz djelovanje ene kao supruge i odgajateljice. U novom drutvu, zbog svog prirodnog pozitivizma, proletarijat dobija funkciju kontrole koja e biti dopuna teorijske funkcije filozofa-svetenika. Pozitivno razdoblje postavlja 2 klase u harmonino stanje. Osnovna maksima pozitivne dobi je "red i napredak" pri emu su industrijalci nosioci reda, a proleteri napretka. Filozofi su samo interpretatori postojeih pojmova. Proletarijat u pozitivistikoj doktrini ima jo jednu vanu funkciju: da stvori vladu prelaznog razdoblja, tzv."naprednu diktaturu" koja treba olakati prelaz ka pozitivnoj dobi, kada e proleterski trijumvirat predati vlast pozitivistikom trijumviratu. Krajnji ishod i zakljuak Kontove pozitivne filozofije je etiko-religiozan. S pozitivnom dobi klasifikacija nauke modifikovana je dodavanjem morala. Po svom krajnjem rezultatu Kontova pozitivna filozofija postavlja se na stanovite dovrenog procesa iza koga se ne vidi nikakav naknadni razvitak.
HERBERT SPENSER (SPENCER, 1820-1903) Engleski filozof i sociolog, u svom odreenju drutva bio je na organicistikom stanovitu. Utvrdio je 2 tipa drutva: vojniko i industrijsko. Radi se o apstraktnim tipovima od kojih u praksi postoje samo preteno vojniko ili preteno industrijsko.
18
Vojnika drutva karakteriu odbrambeno-napadake strukture povezane slinim ciljevima. Pojedinac je u slubi drutva, vlada prisilna saradnja i sila centralizma. Dominira drava sa svojim autoritetom. Industrijska drutva odreena su strukturama usmjerenim na odravanje (opstanak). Drutvo je u slu bi pojedinca sa drutvenom vladavinom proizvodne i trgovake djelatnosti uz individualne slobode utemeljene u trgovakim ugovorima. Suprotno vojnikom, u industrijskom drutvu drava se apsorbuje u drutvo. Krajnja politika tenja je pacifikacija i udruivanje ka irim organizmima. Oigledno je da industrijsko drutvo proistie iz vojnikog drutva. Krajnji domet spenserovske evolucije nije industrijsko drutvo, ve trea vrsta drutva koje oznaava pomirenje pojedinaca sa samim sobom i drugim ljudima kroz prevladavanje animalnih, neposrednih potreba, te procvat intelektualne i estetske kulture. Spenser u definisanju industrijskog drutva ima snano antietatistiko stanovite. Stanovite neuplitanja drave pretpostavlja puno povjerenje u unutranju vrijednost drutvenih procesa, znai tok stvari treba pustiti da se odvija bez intervencija sa strane. Povjerenje u unutranju vrijednost drutvenih procesa naziva se HISTORICISTIKI OPTIMIZAM. Temelj optimizma je evolucionistika doktrina: zakoni evolucije su univerzalni, kako u prirodi, tako i u drutvu i historiji. Kako u biolokom organizmu rast i razvoj ne mogu biti umjetno ubrzani i poboljani, nego samo poremeeni, tako i u drutvenom organizmu procesi ne smiju biti promijenjeni. Dakle sve treba prepustiti prirodnom i historijskom toku razvitka. Intervencije drave u drutveni ivot Spenser smatra nazadnim jer oblike vladavine vraa na vojniko drutvo. To ga ini kritiarem intervencionistikog liberalizma i demokratije, a posebno socijalizma u kome vidi oblik vojnikog drutva. Spenserova doktrina se u odnosu na savremene tendencije engleskog drutva manifestovala kao jedna konzervativna ideologija posveenja postojee pozicije. Iz doktrine Konta i Spensera potiu 3 teorijska pravca u sociologiji: MEHANICIZAM, BIOLOGIZAM i PSIHOLOGIZAM. Nasuprot njima javlja se kvalitativno drugaije stanovite u interpretaciji drutva, historije i ovjeka, a to je marksizam.
III MARKSIZAM
KARL MARKS (MARX, 1818-1883) Roen u Njemakoj, umro u Londonu, doktor filozofije, najznaajnija djela Kapital, Temelji slobode, Ekonomsko-filozofski manuskript. U ranom razdoblju objavio Prilog jevrejskom pitanju, Prilog Hegelovoj filozofiji prava, Teze o Fojerbahu itd. FRIDRIH ENGELS (FRIEDRICH, 1820-1895) Roen u Njemakoj, umro u Londonu, lini prijatelj Marksa, najznaajnija djela Porijeklo porodice, privatnog vlasnitva i drave, Dijalektika prirode, Antidiring itd. Glavna zajednika djela Marksa i Engelsa su Manifest komunistike partije, Njemaka ideologija itd. Marksistika teorija drutva Temeljna Marksova ideja je da je ekonomska proizvodnja osnova za politiku i intelektualnu historiju. Historija je historija klasnih borbi, gdje je osloboenje proletarijata shvaeno kao osloboenje ovjeanstva. Ova ideja izreena je u "Komunistikom manifestu", a sa metodolokog aspekta razraena u "Kapitalu". Iz marksistikog miljenja proistie kritika utopije, openito kritika formi nemarksistikog socijalizma. Marksistika kritika promovie se u revolucionarnu jer pretenduje radikalno promijeniti vlasnike odnose, a
19
u skladu s tim i nain postojeeg ivota. Zahtijevajui radikalnu promjenu svijeta, marksizam se istovremeno uklapa u ono pozitivno na ta svijet upuuje, to predstavlja osnovnu protivrjenost marksizma i njegove pseudonaune politike. Druga kapitalna protivrjenost markizma je u tome to marksizam konstatuje da proletarijat posjeduje svijest o sebi i ostvarenju svog historijskog univerzalnog cilja, dok istovremeno tvrdi da komunistika partija mora u proletarijat unijeti svijest o njegovoj ulozi. Bitna odlika marksizma je isticanje ekonomskog faktora u interpretaciji svih sfera ivota. Marksistiki metod istraivanja U istraivanju drutvenih pojava Marks je koristio dijalektiki metod. Dijalektika (vjetina iznalaenja istine otkrivanjem protivrjenosti) se u marksizmu definie kao dijalektiki materijalizam. Prvenstvo ekonomske baze nad drutvenom nadgradnjom bilo je predmet diskusija, mada je Marks u tom smislu bio decidan. Engels je isticao stanovite da odnos materijalne baze i duhovne nadgradnje ne moe biti posmatran kao uzrono-posljedini ve kao reciproni, odnosno postoji i povratni uticaj drutva na ekonomsku bazu. Kao radikalni ateist, Marks moral, religiju i pravo smatra fenomenima nadgradnje koji reprodukuju posebna injenina stanja. Da bi se efikasno prevladala religija, moral i pravo nije dovoljna svijest, ve je potrebno ustrajati na dokidanju materijalne osnove koja podrava i proizvodi religiju, moral, pravo i dr. Historijski razvoj se po Marksu odvija u pravcu sve sloenije proizvodne organizacije drutva. Samo pomou kategorija razvijenijih drutava mogue je shvatiti drutva iz prolosti. Ovdje se radi o hegelijanskim metodima. Graanskim ekonomistima Adamu Smitu i Davidu Rikardu Marks zamjera to su buroaski nain proizvodnje defnisali kao prirodan, apsolutan i vjean nain proizvodnje, odnosno to u svoju analizu nisu unijeli kritiku notu. Buroasko drutvo U analizi buroaskog drutva Marks otkriva njegov antagonistiki karakter, zbog kojeg kapitalistiki nain proizvodnje mora biti oboren da bi ustupio mjesto novom drutvu koje se ne temelji na antagonizmu, koje ne tiranizira ovjeka ve koje je u njegovoj funkciji. Dvije osnovne take marksistike ekonomije nastale prouavanjem buroaskog drutva su teorija vrijednosti i zakon razvoja kapitalistikog drutva. Opti oblik kapitalistikog naina proizvodnje je roba. Vrijednost robe odreena je koliinom rada potrebnog za njenu proizvodnju. U kapitalistikom odnosu radna snaga koju radnik prodaje usljed ekonomske nunosti postaje roba. Specifinost radne snage kao robe je u tome to daje proizvodnu vrijednost veu od njene plae. Za Marksa jedino rad proizvodi viak vrijednosti. Sredstva za proizvodnju su sterilna, ona samo re produkuju vlastitu vrijednost, ne stvarajui novu vrijednost. Kapital namijenjen za plaanje naknada Marks naziva VARIJABILNI KAPITAL, a sredstva za proizvodnju KONSTATNI KAPITAL. Kapitalista ulae novac da bi kupio radnu snagu i sredstva za proizvodnju, proizvodi robu da bi ostvario profit. Uslovi trita ine ostvarivanje vika vrijednosti sve teim. Proizvodnja se konstantno uveava (proirena reprodukcija), to rezultira zahtjevom za poveanje radne snage. Poveana potranja izaziva porast cijene radne snage. Porast cijene radne snage smanjuje viak vrijednosti, a to utie na dalji tok finansiranja proirene reprodukcije. Na to kapitalista uvodi nove proizvodne tehnologije, smanjujui potrebu za radnom snagom. Tako proizvodi nezaposlenost, pad najamnina, odnosno pad cijene radne snage. Pad cijene radne snage poveava viak vrijednosti to dovodi do nove proizvodne ekspanzije. Izmjena proizvodne stagnacije i ekspanzije deava se u desetogodinjim ciklusima. Drutveni odnos
20
stagnacije sa masom nezaposlenih Marks definie drutvenim zakonom-STVARANJE INDUSTRIJSKE REZERVNE ARMIJE, to je u temelju kapitalistike proizvodnje. Kapitalistiki nain proizvodnje prema Marksu, osim ovih periodinih kriza, potpada pod jednu opu krizu tendenciju sklonosti ka samounitenju. Samounitenje kapitalizma rezultat je tendencije smanjenja profitne stope. Profitna stopa tei smanjenju zbog mehanizacije, tehnikog napretka koji prisiljava kapitaliste da ulau sve vie kapitala u nabavku novih maina. Konstatacija sve veeg ulaganja u novu tehnologiju u totalnoj je protivrjenosti sa Marksovom odredbom da je konstanti kapital sterilan, odnosno ne proizvodi viak vrijednosti. Proizilazi da kapitalista troi sve vie na nabavku maina, ali zarauje manje. Smanjenje profitne stope je tendencijski zakon koji vrijedi samo do izvjesne mjere jer ga ograniavaju antagonistiki faktori: poveanje stepena iskoritavanja rada, smanjenje naknada, smanjenje cijene konstantnog kapitala, relativna prenaseljenost, vanjska trgovina. Kroz eksproprijaciju kapitalista koji se ne mogu suprotstaviti konkurenciji dolazi do postepene centralizacije kapitala. Centralizacija kapitala dovodi do racionalizacije proizvodnje: rad je sve bolje organizovan, a njegova produktivnost postie se sve boljom tehnikom. Rad postaje drutveniji, a radnici znatno ujedinjeniji proizvodnim procesima u kojima uestvuju. Nasuprot kapitalistikoj centralizaciji vlasnitva dolazi do socijalizacije rada. Pored toga, uslovi nesigurnosti udruenih radnika, siromatvo, opasno st krize i nezaposlenosti, postepeno ine poloaj radnika nesnoljivim, to ih ekonomskom nunou prisiljava da prisvoje sredstva za proizvodnju (eksproprijacija eksproprijatora). Oigledna je uzrono -posljedina veza, predvianje revolucije je rezultat rastue bijede. Prema Marksu, posljednja faza kapitalizma je finansijski kapitalizam, kada se pravne i tehnikoadministrativne funkcije odvajaju od kapitalskog vlasnitva (menadment). S finansijskim kapitalom nastaju akcionarska drutva u kojima je funkcija odvojena od vlasnitva kapitala, a kao posljedica toga rad je potpuno odvojen od vlasnitva sredstava za proizvodnju i od vika vrijednosti. Ovaj rezultat razvitka kapitalistike proizvodnje nuan je momenat prijelaza radi pretvaranja kapitala u neposredno drutveno vlasnitvo. Oigledno je ovdje rije o preuzetoj Sen Simonovoj doktrini kojoj je utisnuto proletersko klasno obiljeje. Ponavlja se teza o neprirodnosti zarade pomou samog novca. Politika misao, ljudska emancipacija Prema Marksu, drutveni odnosi zasnovani na klasnoj strukturi su iskvareni i lani odnosi, pa je i ideologija koja odraava te odnose lana svijest. Ideologija pokazuje svoju pravu prirodu samo onda kad odreeni drutveno- historijski oblik drutva dolazi u krizu. Po Marksu, nastajanjem klasne svijesti proletarijata, buroasko drutvo i njegova ideologija manifestuju se na pravi nain. Meutim, historijska je injenica da se isto dogodilo i sa ideologijom proletarijata. Potvreno je u praksi da marksistika doktrina sadri ideoloke obmane. Prva faza Marksovog novog drutva je socijalizam-diktatura proletarijata. Kad nestanu klasne razlike nestae i vlast proletarijata. To je druga faza- komunizam, u kojoj e javna vlast izgubiti svoje obiljeje. to se tie politikih institucija, Marks u dvojakom smislu rijei daje prednost demokratskim institucijama: prvo u sklopu kapitalizma daje prednost demokratskoj republici. ak sugerie taktiku zajednike borbe radnika i buroazije protiv apsolutne monarhije, jer demokratija prua najbolje uslove za revolucionarnu borbu proletarijata. Drugo, prvo fazu socijalizma definie proleterskom diktaturom koja je forma "neposredne demokratije" i vladavina demokratskim sredstvima. Komunistiko drutvo predstavlja se kao rjeenje "otuenja" buroaskog drutva. Pod pojmom otuenja Marks je podrazumijevao: 1. Otuenje radnika od svog rada; 2. Otuenje radnika od sredstava za proizvodnju; 3. Otuenje radnika od proizvoda rada koji se pretvara u kapital; 4. Otuenje ovjeka od ovjeka, to se kolektivno personificira u antagonizmu proletarijata i buroazije.
21
Otuenje e biti prevladano prelaskom sredstava za proizvodnju u ruke radnika. Komunistiko drutvo bie meunarodna asocijacija udruenih proizvoaa utemeljena na globalnim razmjerama. Komunistiko drutvo nije politiko drutvo. Drava je samo sredstvo u rukama vladajue klase, koje e nestati sa nestankom eksploatacije ovjeka po ovjeku. Komunistiko drutvo podrazumijeva organizovan proces proizvodnje (u tehnikom smislu). Religija je, kao i politika, faktor otuenja i potlaivanja. S komunizmom e nestati i religije. Marks je komunizam definisao vie kao stanje, kao dovren historijski proces, analogno Hegelovoj koncepciji historije, gdje je sloboda mogua samo u dravi, kao to je kod Marksa u komunizmu.
IV SOCIOLOGIZAM EMILA DIRKEMA
EMILE DURKHEIM (1858-1917) uveni francuski sociolog na univerzitetu Sorboni, osniva uvenog asopisa "Socioloki godinjak". Meu prvima organizovao planska, ekipna socioloka istraivanja. Glavna djela su mu: "O podjeli drutvenog rada" i "Elementarne forme religijskog ivota". Dirkemov socioloki metod Sociologizam Emila Dirkema je sinteza pozitivistike metodologije i posebne zbirke sutinskih teorija. Osnovni metodoloki postulat Dirkema je "tretirati socioloke injenice kao stvari". Da bi se obezbijedila nauna objektivnost, sociolog ne smije poeti sa koncepcijama, ve sa opipljivim injenicama koje e mu dati elemente za definicije. Sociolog mora pronai "objektivni" skup injenica. Postoje 3 takve grupe injenica: pravni kodeksi, drutvene statistike i vjerske dogme. Kada kae da drutvene injenice moramo posmatrati kao "stvari", pojam stvari je klasificirao u 4 znaenja: 1. kao entitet sa odreenim karakteristikama nezavisnim od ljudskog ponaanja; 2. kao entitet koji se jedino moe saznati "a posteriori" (preko nekog iskustva); 3. kao entitet ije postojanje je nezavisno od ljudske volje; 4. kao entitet koji se moe saznati samo spoljnom opservacijom. Dirkemova osnovna pravila sociolokog tumaenja su: 1. Drutvenu injenicu treba uvijek posmatrati kao mehaniki determiniranu; 2. Drutvenu injenicu treba objanjavati terminima druge drutvene injenice, a nikada injenicom nieg reda (npr.biolokim ili psiholokim uzrokom). Na osnovu pozitivistike metode interpretacije injenica kao stvari, Dirkem utvruje objektivni kriterij za odreivanje drutvenog zdravlja i drutvene patologije. Kad jednom pronae taj kriterij, sociologija moe primijeniti svoje zakone za ouvanje zdravlja drutva, ba kao to medicina primjenjuje fizioloke zakone za ouvanje zdravlja pojedinca. Dirkem zakljuuje da drutvena injenica mora imati 2 vane karakteristike: 1. Mora biti eksteriorna (nije identina u odnosu na ideju naunika); 2. Mora nametnuti izvjesnu prinudu nauniku u smislu da injenica posjeduje karakteristike neovisno od volje naunika. Tako Dirkem prenosi centar reference sa naunika koji prouava drutvene injenice na aktivnog pojedinca koji ivi u drutvenoj sredini - sredini injenica. Drutvo Za Dirkema osnovna razlika izmeu primitivnih i civiliziranih drutava je u tipu morala ili drutvene
22
solidarnosti. U primitivnom drutvu pojedinci su relativno homogeni, povezani mehanikom solidarnou koju karakterie slijepo povinovanje svim diktatima javnog mnijenja i tradicije. U civiliziranom drutvu, usljed razvijenije drutvene podjele rada, pojedinci imaju razliite funkcije i povezani su "organskom" solidarnou iji korijeni lee u njihovim potrebama da se uzajamno pomau. U drutvu s organskom solidarnou dominantno moralno naelo je individualizam, ali u vrlo specifinom smislu. isto egoistiki i hedonistiki individualizam ne moe nikada proizvesti drutvenu solidarnost niti posluiti kao kohezioni osnov. Samoubistvo kao drutvena injenica moe se objasniti drutvenim faktorima. Dirkem je ustanovio vezanost broja samoubistava sa grupnim sklonostima, gdje broj samoubistava zavisi od stepena integrisanosti individue u drutvenu grupu. Najvei broj samoubica je meu slo bodnim misliocima, odmah slijede protestanti. Meu katolicima taj broj je manji, a meu jevrejima najmanji. Godina 1898. moe se nazvati idealistikom fazom sociologizma E.Dirkema, kada on prednost daje kolektivnim predstavama (religija, moral, znanje) u odnosu na unutranjost drutvene grupe. Postoje kolektivna mentalna stanja, koja se ne mogu svesti na mentalna stanja pojedinaca. U tom kontekstu, drutvo je moralna linost koja je rezultat sinteze pojedinaca, a koja se po osobinama razlikuje od svih ovi h pojedinaca. Moralna injenica obavezna je jer je to imperativ drutva, a imperativ drutva imaju dovoljno snage i autoriteta na nametnu bezuslovnu poslunost pojedincu. Jezik kao oblik drutvenosti ne bi postojao bez drutva, a bez jezika vii mentalni procesi bi bili nemogui. Bez nauke, koja je proizvod drutva, ovjek bi postao sredstvom slijepih sila prirode. I tako ovjek PREVASHODNO DRUTVU DUGUJE SVOJU REALNU SLOBODU. Dirkemov idealizam dostigao je kulminaciju 1911, sa TEORIJOM VRIJEDNOSTI, u koj oj je drutvena grupa prikazana kao transcendentalni kreator svih vrijednosti. Sociologija religije U djelu "Elementarne forme religijskog ivota" Dirkem je religiju definisao kao potpuno "drutvenu stvar". Drutvo je u potpunosti u stanju da inspirie osjeanja boanskog u umskoj sferi svojih lanova jer ono vlada njima. Drutvo, isto kao bog, ima moralni autoritet i moe artikulisati nesebinu odanost i samortvovanje. U stanju je da obdari pojedinca izuzetnom snagom i izvor je svega to je najbolje u pojedincu. Stoga religijski ovjek koji osjea zavisnost od izvjesne boanske moralne sile nije rtva halucinacije. Takva sila je drutvo. Politika orijentacija Kao nauni racionalist Dirkem je bio na strani sekularne politike doktrine, nasuprot tradicionalistikomonarhistikom stanovitu u periodu reintegracije francuske nacije nakon Francusko-Pruskog rata (1871). Sutina Dirkemove orijentacije lei u injenici da je on individualizam posmatrao samo kroz injenicu kulture koju je stvorila grupa: drava, nacija, religija, moral tj.kolektivne predstave. Sve kapitalne probleme drutva reducirao je na posljedicu nedovoljnog uticaja grupe na ponaanje pojedinca. Dirkemov pozitivisiko-evolutivni sociologizam u etici se manifestuje kao antiindividualizam, a u politikoj sferi kao tradicionalistiki konzervativizam.
V SOCIOLOKI MEHANICIZAM VILFREDA PARETA WILFREDO PARETTO (1848-1923) Italijanski sociolog i ekonomista, roen i umro u Parizu, bio profesor univerziteta u Lozani. Svoje uenje izloio je u djelima "Trattato", "Um i drutvo" i "injenice i drutvo".
23
Metod istraivanja Pareto je smatrao da u prouavanju ne treba stvarati hipoteze, ve se treba rukovoditi samo iskustvom i opservacijom jer je to jedini put pribliavanja istini. On u sociologiji koristi iskljuivo logikoeksperimentalnu metodologiju koja polazi od konkretnih sluajeva i kree se ka uopavanju. Pareto smatra da bi pojave u drutvu trebalo svrstati na isti nain kako je u svojoj klasifikaciji uradila botanika. Pojave u drutvu trebalo bi interpretirati prirodnim zakonima. Ovo Paretu daje obiljeje tipinog predstavnika mehanicizma u savremenoj sociologiji. Prema Paretu, sve ljudske postupke nuno je prvenstveno klasificirati u 2 klase: logike (one koje su svrsishodne) i nelogike, koje su uvijek imale vrlo vanu ulogu. Drutvo Pareto je drutvo mehanicistiki klasificirao u statici koju naziva "residuum", a promjenjivi dio "derivacija". Residuum je ono to ostaje nataloeno u drutvu, a derivacije ono to se iz neega izvodi i li preradom dobija. Residuum su manifestacije osjeaje koje treba prouavati psiholog, ali kao podatke treba da ih prihvati sociolog. Residuum su sile koje objanjavaju drutvenu ravnoteu. Pareto raspravlja o 50 -ak residuuma koji se mogu svrstati u 6 klasa: 1. Residuum kombinacije 2. Residuum postojanosti agregata 3. Residuum manifestacije osjeanja kroz oigledna djela 4. Residuum u pogledu drutvenosti 5. Residuum integriteta pojedinca 6. Seksualni residuum Klasifikacija derivacija je slijedea: 1. Afirmacija 2. Autoritet 3. Usaglaavanje sa osjeajima ili naelima 4. Verbalni dokazi. Iz ove podjele drutvenog sistema na residuume i derivacije Pareto izvodi mehaniku podjelu drutva kroz drutvene procese. Do evolucije dolazi kada vie klase nemaju re siduume koji su adaptirani za upravljanje, a nie klase ih imaju. Vaan faktor pomou kojeg je mogue odrediti tip drutva je podjela na 2 klase: PEKULANTE, iji status zavisi od njihove promuurnosti i RENTIJERE, iji je prihod siguran i ne zavisi od pekulacije. U prvoj klasi preovlauje residuum kombinacije, a u drugoj residuum postojanosti agregata (agregatno stanje sigurnosti i stabilnosti). Najprosperitetnije je ono drutvo u kome su residuumi kombinacije tako jaki da vode drutvo novinama, a istovremeno residuumi agregata dovoljno jaki da naciji obezbijede sve prednosti koje proizilaze iz novih kombinacija.
VI PSIHOLOGISTIKA SOCIOLOGIJA
GUSTAV LE BON (1841-1931) Njegova socioloka doktrina moe se adekvatno sagledati kroz klasifikaciju njegovih pogleda u psihologiji:
24
a) socijalne evolucije; b) ponaanja gomile; c) revolucije. Psihologija socijalne evolucije Izloena u djelu "Psiholoki zakoni evolucije naroda" iz 1895. Le Bon smatra da svaka rasa posjeduje izvjesne psihike karakteristike koje su produkt evolucije, iskustva podranog tradicijom. Ove psihike karakteristike su odluujui faktor civilizacije. Drugi oblici drutvenosti su jednostavno objektivni izraz psiholokog faktora. Le Bon smatra da se rase mogu klasificirati kako psiholoki tako i anatomski. Postoje primitivne rase, "one koje nemaju nikakvog traga kulture" i superiorne rase-indoevropski narodi. Za formiranje "rasne due" naroda drutvena i fizika okolina je od manjeg znaaja u poreenju sa fizikim i kulturnim naslijeem. Ukrtanje rasa je jedini proces koji moe dovesti do brze i fundamentalne promjene u nacionalnom karakteru, a infiltracijom novih ideja moe doi do mnogo postepenije evolucije "rasne due". Oito da Le Bonove ideje, bez obzira na njegovo nauno opredjeljenje, sadre poziciju pretee faistike doktrine. Psihologija gomile U istoimenom djelu Le Bon obrazlae posljedice industrijske revolucije koja je dovela do ekspanzije gradova, koncentracije stanovnitva, pobojljanja komunikacija i proirenja glasakog tijela tako da savremeni politiki ivot ima tendenciju dominacije mase ili rulje. Rulja je po svojim psiholokim karakteristikama abnormalna pojava. Veoma je emocionalna, slabog intelekta i podlona sugestijama, vjerovanjima, nacionalnim strastima. Rulju je lahko oblikovati, te je vrlo vano da ima vou iji cilj je ope dobro. Gomije posjeduju kolektivni um koji nije identian prosjenom umu njenih lanova, ve je kompleks novih karakteristika nastalih iz kombinacije pojedinanih umova. U psihikoj aktivnosti gomila dominantnu ulogu ima podsvjesni um. Gomile su sklone nasilju i malo pripremljene da misle intelektualno i odmjereno. Parlamentarni sistem je sistem vladavine gomile. Civilizaciju je uvijek stvarala mala intelektualna aristokratija, dok je vlada gomile bila indikator dezintegracije. Ipak Le Bon zakljuuje da je parlament neto najbolje to je do danas ljudski um izmislio. Psihologija revolucija U djelu "Francuska revolucija i psihologija revolucija" Le Bon konstatuje da mentalne karakteristike jednog naroda znaajno utiu na odreivanje prirode njegovih revolucija (ratova). Ovo stanovite je sasvim tano. Ako je priroda mentalne karakteristike jednog naroda arhajski utemeljena, onda stepen destrukcije u jednoj revoluciji (ratu) poprima silovite razmjere u odnosu na sve to je civlizacija. S druge strane, nacija iji um je fleksibilan i bez nacionalne strasti, sposoban da se prilagoava, moda nee izbjei revolucije, ali revolucije iji je ona subjekt nisu ruilake i destruktivne. Te revolucije predstavljaju samo finalni stadij u dugom periodu evolutivnih promjena. Osnovni subjekt nasilja u revoluciji su "lumpenproleteri", odnosno lica degenerisana alkoholom i siromatvom, lopovi, prosjaci, skitnice, nezaposleni bezvoljni radnici. Revolucija proizvodi 4 tipa mentaliteta: 1. Mistini mentalitet, za koji je karakteristino da pripisuje mo misterioznim silama superiornih bia; 2. Jakobinski mentalitet, zasnovan na mistinom mentalitetu a uvean za nerazboritost siline strasti; 3. Tipian revolucionarni mentalitet koji mistinom i jakobinskom mentalitetu daje karakteristike hroninog
25
nemira - duh neprestanih promjena 4. Mentalitet kriminalca, karakterie degenerisanu antisocijalnu klasu lumpenproletera. U politikoj sferi Le Bon smatra da postoje 2 koncepcije demokratije: prva je intelektualna aristokratija u demokratiji i druga je popularno miljenje o demokratiji zasnovano na idealu jednakosti ili utemeljeno na mrnji prema svemu to je superiorno.
GABRIJEL TARD (GABRIEL DE TARDE, 1843-1904) Francuski mislilac, smatra se jednim od rodonaelnika psihologistike sociologije. U potpunosti je razradio psiholoku i socioloku vanost imitacije koja je osnovica njegove socijalne doktrine. Tard je smatrao da se drutveni procesi sastoje u intermentalnoj aktivnosti grupe udruenih pojedinaca. Ova aktivnost se razvijala kroz 3 fundamentalna procesa: IMITACIJU, OPOZICIJU i ADAPTACIJU. Tard smatra da su ova 3 procesa glavni faktori u razvoju svih nauka i svih fenomena. U svojoj knjizi "Zakoni imitacije" Tard je izloio imitacionu strukturu i njenu funkciju kao socijalizirajue snage koja stvara jednoobraznost kulture i proizvodi novu invenciju (izume). Za razliku od prethodnih sociologa koji su fenomen opozicije traili u mitolokim borbama dobra i zla, borbama rasa i nacija i sl, Tard smatra da fundamentalnu socijalnu opoziciju treba traiti kod samog pojedinca, kad god on oklijeva da usvoji ili odbaci neku novopredloenu emu. Tri glavna tipa socijalne opozicije su rat, konkurencija i rasprava. Analogno Tardovom psihologizmu, fundamentalna socijalna adaptacija mora se traiti u mozgu i individualnoj svijesti inventora (invencije). Adaptacija se kree od manjeg ka veem - od onih u svijesti pojedinaca do adaptacija izmeu nacija na kojima se zasnivaju oekivanja da e rat u budunosti biti izlian. U djelu "Transformacija moi" Tard je iznio fundamentalno stanovite da su politiki ivot i drava proizvod drutvenog procesa, te da su politika organizacija i evolucija uglavnom nusproizvod drutven e organizacije i drutvene evolucije uopte. Sutina Tardove socijalno-politike misli sadrana je u stanovitu da politiki autoritet poiva na ubjeenjima i eljama drutva. elja naroda je da se njime upravlja uz uvjerenje da su pojedini lideri najbolj i da ih vode. Ove elje i ubjeenja su porijeklom iz ivotinjske zajednice, a disciplinom su se razvili i u ljudskom drutvu. Ubjeenja i elje svakog odreenog perioda su izmeu ostalog proizvod opih uslova drutvenog ivota, naroito tipa naune misli, religije i industrije koji vladaju tim vremenom. Pokretaka sila koja transformie ubjeenja i elje je invencija koja se iri putem imitacije. Transformacija politikog autoriteta je samo jedna funkcija ope socijalne transformacije psihikih faktora - ubjeenja i elja, a posebno promjena u religijskoj i industrijskoj sferi. FERDINAND TENIS (TONNIES, 1855-1936) Jedan od znaajnijih njemakih socijalnih mislilaca, djelom "Zajednica i drutvo" stekao svjetsku slavu. Izvrio je klasifikaciju sociologije u 3 discipline: a) ista ili teorijska sociologija b) Primijenjena sociologija c) Empirijska sociologija ili sociografija Bitne take Tenisove socioloke koncepcije su: 1. Svi drutveni odnosi proizvod su ljudske volje. Postoje samo kao drutvene inje nice preko volje pojedinaca za udruivanjem. 2. Volja po svom karakteru je raznovrsna: neka grupa ili odnos mogu se formirati radi ostvarenja
26
zajednikog cilja ili zbog toga to se usljed osjeanja simpatije prema partneru smatra da je odnos vrijedan sam po sebi (prijateljstvo). Ove vrste volje Tenis definie kao ORGANSKU i RACIONALNU. Organska volja oznaava svaki proces htijenja koji proistie iz temperamenta i karaktera pojedinca, bez obzira na to da li mu je porijeklo u naklonosti, obiaju ili ubjeenju. 3. Iz navedenog slijedi da organska volja nije nuno iracionalna. ak se mogu razlikovati i stepeni njene racionalnosti, poev od onih gdje instinktivna simpatija bioloki srodnih pojedinaca odreuje njihovu volju. Drutveni odnosi su za Tenisa uvijek isto mentalne prirode, to u potpunosti definie njegov psihologizam u sociologiji. a) ista ili teorijska sociologija U odnosu na zajednicu Tenis drutvo klasificira na: 1. Drutveni odnose 2. Drutvene skupine 3. Drutvene korporacije Drutveni odnos potie od psihike veze, psihikog odnosa ukoliko su iz njega izvedena izvjesna zajednika i uzajamna prava i dunosti uesnika (npr.ljubav i brak). Kompleks drutvenih odnosa izmeu vie od 2 lica naziva se SOCIJALNI KRUG. Socijalni krug je veza izmeu drutvenog odnosa i drutvene skupine. Drutvene skupine predstavljaju takve prirodne ili psiholoke skupine koje udrueni pojedinci priznaju, za koje su dali svoj pristanak u kontinuitetu (npr.narod). Korporacije - drutvena tijela razlikuju se od prethodne 2 kategorije jer imaju svoju organizaciju gdje odreene linosti vre odreene funkcije. Najznaajnija korporacija je drava. DRUTVENU NORMU Tenijes definie kao skup nareenja i zabrana ope vanosti u drutvenoj zajednici kojima se regulie ponaanje pojedinaca jednih prema drugima unutar i van te zajednice. Vrijednost ovim pravilima daje pristanak (izriit ili preutan) samih pojedinaca. Tenis razlikuje 3 kategorije normi: poredak, zakon i moral. Poredak je najopiji kompleks normi zasnovan na saglasnosti ili konvenciji. Zakon je kompleks normi iji se smisao tumai i primjenjuje sudskom odlukom. Stvara se bilo obiajem (vie organskih volja), bilo formalnim i svjesnim (racionalna volja) zakonodavstvom. Moral je kompleks normi za koje se pretpostavlja da ih tumai imaginarni sudija (bog ili savjest). Moralne norme sankcionisane su religijom ili javnim mnijenjem. Prema Tenisovoj politikoj opciji, ukoliko je rezultat demokratskog zakonodavnog postupka, pravo predstavlja odraz javnog mnijenja. b) Primijenjena ili posebna sociologija Ukazujui da u toku drutvene evolucije drutvene skupine, stavovi, norme prvenstveno potiu iz trgovine, moderne drave i nauke, Tenis se opredjeljuje za ekonomsko tumaenje historije ili kako sam kae "realistiko tumaenje drutvene evolucije". U ekonomskom tumaenju historije nije potcijenio ni znaaj ideologije u drutvenom ivotu. Tenis smatra da u drutvu znaaj imaju samo one ideje koje bez obzira na svoju "ispravnost" izraavaju stvarni ili pretpostavljeni interes vodeih drutvenih grupa. c) Empirijska sociologija
27
Tenis je pod empirijskom sociologijom podrazumijevao rezultate konkretnih istraivanja odreenih socijalnih fenomena. U svojim emprijskim istraivanjima izradio je vlastiti metod korelacija, to je njegov osoben doprinos empirijskoj sociologiji.
VILHELM VUNT (WILHELM WUNDT, 1832-1920) Vunt je u sredite svojih psiholokih tumaenja stavljao kategoriju volje, projicirajui voljni faktor u interpretaciji drutva. U djelu "Narodna psihologija" Vunt pokazuje da je psiholoki ivot pojedinca konstantno uslovljen drutvenom sredinom i s njom tako prisno vezan da se ne moe razumjeti van nje. Od cijelog obima kulture, 3 oblika su naroito podlona penetraciji, a to su jezik, mit (ukljuujui i reli giju) i obiaj. Analizom ovih pojmova Vunt e pokazati da je obuhvaen cijeli sadraj kulture, osim materijalne kulture i umjetnosti. U djelu "Elementi narodne psihologije" Vunt historiju ljudske kulture i evolucije dijeli na 4 glavna stepena: 1. Period primitivnog ovjeka 2. Period totemizma 3. Period bogova i junaka 4. Period humanizma. Historija ljudske kulture je prema Vuntu isto psiholoki utemeljena. SIGMUND FROJD (FREUD, 1856-1939) Austrijski psiholog i psihijatar, tvorac psihoanalize. Svojom p siholokom doktrinom je sve sadraje i oblike drutvenosti reducirao na seksualni nagon kao determinirajui pokreta historije, drutva i ovjeka. Obradom sluaja histerije Ane O., Frojd je doao do 4 temeljna zakljuka: 1. Uzroci traumatinih dogaaja u velikom broju sluajeva su seksualne prirode i seksualnosti; 2. U postupku lijeenja trajnije rezultate nastoji ostvariti sugestijom, umjesto hipnoze. Ubrzo naputa metod sugestije i razvija poseban metod slobodnih asocijacija kojima pacijent izgovarajui sve to mu padne na pamet gradi misao kojom uz pomo analizatora u sutini sam rekonstruie traumatino iskustvo; 3. Prilikom pacijentove rekonstrukcije njegovo traumatsko djelovanje nestaje. Osvjeavanje uz seksualnost postaje kljuni momenat Frojdove psiholoke doktrine. 4. Traumatske doivljaje koji nisu dostupni svijesti pacijenta, ali koji u psihikim poremeajima uveliko odreuju ponaanje, Frojd je smjestio u sferu nesvjesnog, kao zasebnu regiju psihe. Poto je san podruje nesvjesnog, tumaenje snova za Frojda je osnova tumaenja podsvijesti ovjeka. Djelovanje nesvjesnih motiva nadvladava svjesna odreenja naeg ponaanja. Psihiki ivot po sebi je nesvjestan, te je svijest samo povrina psihe kao dio ledene sante koji viri iznad povrine vode. Iz takv og odreenja se postavlja pitanje o svijesti, njenom porijeklu i odnosu prema nesvjesnom. Frojd na ova pitanja daje odgovore u svom djelu "Ja i ono". "Ja" je nosilac svijesti, a "ono" poiva na nagonima. "Ja" se razvija iz "ono" u susretu sa vanjskim svijetom. Odnos izmeu "ja" i "ono" je uzajaman, odnosno meuzavisan je odnos svjesnog i nesvjesnog. Centralni zadatak psihoanalitikog djelovanja je proces nastanka svijesti iz nesvjesnog. Frojd razlikuje nagon i instinkt. Instinkt je tipian za ivotinje, sadri definitivnu bioloku programiranost ponaanja. Ljudima je svojstven nagon, na ije formiranje uz bioloku komponentu utie i ivotno iskustvo. Na formiranje nagona najpresudnije utie najraniji seksualni doivljaji nazvani edipovskom situacijom, od ega uveliko zavisi formiranje linosti i dalji tok funkcionisanja psihe. Frojd dakle zakljuuje o uticaju sredine, posebno porodice na formiranje psihe.
28
Kao 2 osnovna nagona Frojd navodi nagon ivota (Eros) i nagon destruktivnosti ili nagon smrti (Thanatos). Svoju koncepciju drutva Frojd je iznio u djelu "Totem i tabu". Prema njegovom miljenju, drutvo je ovjekov proizvod izazvan strukturom ovjekovih nagona. Frojd smatra da se civilizacija gradi na istovremenom nastanku: zloina, uvoenja religije (totemizam, potivanje predaka) i moralnih zakona. Tako izgraena civlizacija u svom korijenu je zasnovana na zloinu i praena osjeajem krivice. Nain funkcionisanja drutva odreen je nagonskim karakteristikama ovjeka. Da bi drutvo moglo opstati, ono mora ograniavati neposredno zadovoljenje nagonskih potreba. Nagon ivota i erotski nagon mora ograniavati kako bi se akumulirana energija prenijela na drutvene zadatke. Nagon destruktivnosti se mora otro suzbijati kao elementarna pretpostavka zajednikog opstanka. Zbog toga je, po Frojdu, svaka kultura (ljudska zajednica) bitno represivna, a nagon i kultura su antagonistike kategorije. Frojd karakteristike drutva izvodi iz ovjekove psihe. On drutvo tumai na biologistiko-organicistiki nain. ovjek svojim djelovanjem u drutvu, u sferi kulture, mijenja neka pridodom data svojstva. Mijenjanje prirodnih nagona kulturnim posredovanjem je proces samoosvjeivanja, kako pojedinca tako i ovjeanstva kojim se ukida nesvjesno u ovjeku. irenjem "Ja" suava se "Ono", ime tako osvijeen ovjek postaje svjesno, kontrolisano, neantagonistiko bie. Preobraeni ovjek vie nije bie nesvjesnog, nego bie svijesti, nauke, inteligencije, uma. Tako um postaje apsolutni gospodar psihe, ukida nesvjesno odnosno nagone. Umni ovjek prestaje biti odreen prevlau nesvjesnog. Ovim Frojd pada u protivrjenost sa samim sobom, odnosno gubi osnovu za svoje tumaenje ovjeka, kao i za psihologistiko-organicistiko shvatanje drutva.
MAKS VEBER (MAX WEBER, 1864-1920) Nijemac, najznaajniji socijalni mislilac XX vijeka. Njegova djela Protestantska etika i duh kapitalizma, Privreda i drutvo, kao i njegovo odreenje naunog metoda u prouavanju drutvenih pojava oznailo je prekretnicu izmeu poetne faze razvitka sociologije i perioda njene zrelosti i utemeljenosti kao iskustvene nauke. Veberov socioloki metod Veberova metodologija nije filozofija ili neka teorijska doktrina pozitivizma ili funkcionalizma, ve iskustvena nauka. Naunu spoznaju kojoj Veber tei moe osigurati samo empirijska nauka. Veber smatra da empirijska nauka nikoga ne moe poduavati ta treba initi nego samo ta moe i pod odreenim okolnostima ta hoe initi. ta treba initi pitanje je vlastitog izbora, vlastite savjesti. Svoj nauni metod Veber temelji prvenstveno na istraivakoj praksi na predmetu istraivanja. Egzaktno predvianje nekog pojedinanog dogaaja iz odreenih uslova podrazumijeva njegovu proraunljivost, odnosno kvantitativnu mjerljivost. Ako je ljudsko ponaanje dostupno racionalnom razjanjenju, tada je mogue utvrditi njegovu pravilnost. Temeljna kategorija Veberovog shvatanja sociologije je razumijevanje, koje podrazumijeva samo drutveno djelovanje, kao i objanjenje njegovog toka i uinaka. Metodom razumijevanja dolazi se samo do naunih hipoteza. Hipoteze se empirijski provjeravaju i eventualno korigiraju, na to se nadovezuje uzrono razjanjavanje koje ostaje glavno sredstvo dostizanja naune spoznaje u sociologiji. Temeljna pretpostavka i uporite istraivanja kojim je Veber osigurao velike mogunosti u spoznaji drutvene stvarnosti je tzv."Idealni tip", misaona konstrukcija koja se po Veberu dobiva jednostranim isticanjem jednog ili pojedinih stanovita i ujedinjenjem niza pojedinanih pojava koje se sklapaju u jedinstvenu pojmovnu sliku. Ta pojmovna slika se ne moe nai u stvarnosti, ona je utopija a historijskom istraivanju postaje zadatak da u svakom pojedinom sluaju utvrdi koliko je zaista blizu ili daleko od tih idealnih slika. Pojmovi kojima se sluio Marks kao "baza", "nadgradnja", "proizvodne snage" i sl. su po Veberu idealno-tipskog karaktera. Sociologija religije kao instrument drutvene metodologije
29
U djelu "Protestantska etika i duh kapitalizma" Veber je kroz komparativnu analizu svjetskih religija primijenio svoj nauni metod na historijske injenice. Djelo je uporedna studija odnosa izmeu vjerske etike i drutveno- ekonomske organizacije svih svjetskih monoteistikih religija. Teorija o odnosu ideja i vjerskih interesa je temeljna odlika ove analize. Djelatnost motiviu vjerski interesi, a ne ideje. U vjerskoj sferi je interes vjernika za spasenje zajednika konstanta religije zapadnog svijeta i Indije. Ostvarenje spasenja zahtijeva odreenu akciju. Vrsta djelovanja zavisie od saznajnog tumaenja, smisla spasenja i moguih puteva za njegovo ostvarenje. U religiji Indije to se moe postii ako se potpuno odvoji od svega ovozemaljskog i uroni u komunikaciju s apsolutom, to ovjeka uope ne motivie na neku zainteresovanost za svjetovne ciljeve. S druge strane, u kranstvu je spasenje bilo akt milosti boanstva, a kod nekih kranskih sekti put ka spasenju su dobra djela, odnosno izvravanje pozitivnih etikih normi u svjetovnoj djelatnosti. U historiji kranstva nije bilo nikakve sumnje da je izgradnja kranskog drutva boja volja. Uporedno prouavanje, kome je Veber dao znaajno mjesto nedvosmisleno je pokazalo da kada se institucionaliziraju, posebni ciljevi postaju vezani za mnotvo raznih interesa, tj.za dublje elemente motivacije. Opi i najvaniji rezultat do koga je doao Veber je da ono to definiemo "ekonomskim interesom" nije krajnja kategorija motivacije. Ekonomski interes je u mnogo veoj mjeri posljedica institucionalizacije onih obrazaca koji su dominantni u postojeem drutvenom sistemu. Veberova teorija drutva U djelu "Privreda i drutvo" Veber razlikuje 4 osnovna tipa drutvene aktivnosti: 1. Tradicionalna aktivnost (bezrezervno prihvatanje ustanovljenih drutvenih ablona) 2. Svrhovita racionalnost (racionalna aktivnost usmjerena ka procijenjenom cilju, u izboru sredstava za dostizanje cilja razmatra se njihova tehnika efikasnost ali i cijena) 3. Vrijednosna racionalnost (jasno formulisana vrijednost najefikasnijim raspoloivim sredstvima, bez obzira na cijenu i odnos prema drugim vrijednostima). 4. Uspjena akcija bilo koje orijentacije koja nije ni racionalna ni tradicionalna ve je motivisana emocijama. Kombinacijama ova 4 tipa aktivnosti Veber je razvio shemu uopene strukture sistema drutvenog djelovanja. Polazna taka ove sheme je racionalna analiza odnosa sredstvo-cilj, u okvirima sistema drutvenog poretka koji u opim granicama utvruje uslove pod kojima se ciljevi mogu ostvariti. Bitna i konstantna crta poretka je LEGITIMNOST koja se smatra moralnom obavezom. U oblasti institucionalne vlasti Veber razlikuje 3 osnovna tipa: racionalno - pravni, tradicionalni i harizmatski. RACIONALNO PRAVNI tip vlasti funkcionie na nosnovu zvanine dunosti i pravnog kodeksa. Izvor legitimnosti nije u linom prestiu pojedinca, ve u autoritetu pravnog kodeksa na osnovu kojeg se obavlja politika dunost. Striktno je odvojena zvanina nadlenost pojedinca i njegova privatna sfera. Ovaj tip vlasti duboko je integrisan u sistem privatne svojine i novane privrede, gdje je upravljanje otro odvojeno od posjedovanja. TRADICIONALNI tip vlasti funkcionie na osnovu poloaja iji status je utvren tradicijom. Bitna konstanta tradicionalne vlasti je postojanje samovolje pojedinca izraene u kategoriji prestia i statusa. Nema jasne odvojenosti zvaninog od linog djelokruga, to pretpostavlja davanje pojedincu svojinskih prava nad izvorima prihoda same politike organizacije. Ovaj tip vlasti povezan je s tradicionalistikim nainom privreivanja u kome postoje ogranienja ne samo pune privatne svojine, ve i line slobode pojedinaca. HARIZMATSKI tip vlasti nije vezan za odreeni tip ekonomske organizacije drutva. Harizmatski voa trai zakonitost zahtjeva koje je drugim ljudima postavio na bazi svog linog autoriteta. Od drugih zahtijeva
30
poslunost kao stvar line odgovornosti njemu. Ni ovdje ne postoji jasna podjela izmeu javne i privatne sfere, dravne imovine i privatnih sredstava. Dva su tipina oblika harizmatskog naina dobivanja sredstava: poklon i plijen. U sutini su to sredstva dobivena prinudnim putem, silom ili bez nje. Harizmatska vlast je po prirodi privremena, a u zavisnosti od prilika moe se promijeniti u tradicionalnu ili racionalno-pravnu vlast. Veber je uvijek naglaavao jedinstvenost i relativnu nestabilnost najvanijih institucionalnih oblika drutva. Ovo su nakon Veberove smrti potvrdili historijski dogaaji. Racionalno -pravni tip vlasti na zapadu se pretvorio u faizam, a na istoku u staljinizam (harizmatska vlast). Veber se bavio statusom i osobenostima racionaliziranih obrazaca to se posebno odnosilo na 3 glavna podruja: 1. Sistem trine razmjene i novca; 2. Racionalni formalno-pravni postupak i administracija; 3. Struktura birokratske administrativne organizacije sa pravnom kontrolom. U svim ovim oblastima posebnu panju pridavao je obrascima "formalne racionalnosti", po emu ga moemo definisati zastupnikom formalne sociologije. U sistemu trine razmjene novca i kapitala formalno savrenstvo odstupa od pravine raspodjele. U sferi prava racionalni postupak dolazi u sukob sa moralnim sistemom temeljne pravinosti. U administrativnom postupku striktno pridravanje formalnih birokratskih obrazaca rezultira zategnutim odnosima u sferi dominirajuih interesa i osjeanja. Veber je smatrao da su ova 3 tipa formalne racionalnosti tipine institucionalne odlike zapadnog drutva. VII FORMALNA ILI OPISNA SOCIOLOGIJA UVOD Osnovna odlika formalne sociologije je redukcionistiki pristup po kome sociologija kao samostalna nauna disciplina za svoj predmet ima samo oblike drutvenog ivota, dok sadraj tih oblika treba da prouavaju posebne drutvene nauke. Meutim, mada panju usmjerava na forme drutvenosti, po prirodi predmeta svog prouavanja formalna sociologija je u sutini opa sociologija. GEORG ZIMEL (SIMMEL, 1858-1918) Jevrejskog porijekla, roen u Berlinu, umro u Strazburu. Univerzitetski profesor, bavio se historijom, umjetnou, knjievnou i filozofijom. Oblici meusobnog djelovanja u drutvu Prema Zimelovoj koncepciji, forme ljudskog komuniciranja su baza drutvenosti iz koje se moe spoznati drutvo u cjelini. Drutvo je psihika interakcija izmeu ljudskih bia. Drutvo je proces, neto funkcionalno te bi trebalo izbjegavati izraz "drutvo", a koristiti izraz "udruivanje". Svaka psihika interakcija ne ini udruivanje, npr.razmjena pogleda izmeu 2 prolaznika na ulici. Interakcija koja predstavlja proces udruivanja podrazumijeva povezivanje pojedinaca uzajamnim uticajima. Ovo podrazumijeva 2 forme komunikacije i uticaja: 1. Kada u interakciji jedna strana uzima drugu kao sredstvo za ostvarenje svojih ciljeva koji istovremeno nisu i ciljevi druge strane. Ovakvi odnosi u strogom smislu rijei nisu drutveni odnosi. 2. Interakcija koja podrazumijeva recipronost prava i obaveza. Ovo naelo reciprociteta prava i obaveza ima veliki znaaj pri analizi odnosa sile, dominacije i vlasti. U svom djelu "Filozofija novca" Zimel tvrdi da ak i savremena drava rijetko moe stvarno prisiliti graane,
31
ona ih moe usmjeriti na odreene aktivnosti pred njihovim strahom od kazne. Zimel zakljuuje da je svaka vrsta dominacije mogua ukoliko postoji minimum pristajanja na nju. Pojam forme je kod Zimela identian sa pojmom strukture drutva. Od strukturalnih pitanja kojima se bavio dominantno mjesto zauzima kategorija nadreenosti i podreenosti. Zimel razlikuje 3 tipa dominacije i vlasti: 1. Dominacija jednog lica; 2. Dominacija grupe od nekoliko lica; 3. Potinjavanje jednom bezlinom objektivnom naelu. Zimel smatra da postoji obrnuta proporcionalnost izmeu stepena angaovanosti pojedinca koji u grupu ulazi cjelinom svog bia i obima u kome neki vladalac moe dominirati nad grupom. Dok se apsolutna vlast ne moe respektovati u nekoj porodinoj grupi u kojoj svaki lan uestvuje cjelinom svog bia, ista vlast postaje mogua i podnoljiva u velikoj grupi u kojoj svaki pojedinac uestvuje sa malim dijelom svoje linosti. Vladavina grupe od nekoliko lica moe biti autoritarna i apsolutistika isto kao i vlast jednog lica, ali je ona znatno objektivnija i bezlinija. Tipian primjer potinjavanja nekom objektivnom naelu je tzv.zakonitost. Zimel smatra da depersonalizacija vlasti, potinjavanje nekom objektivnom naelu ini potinjavanje podnoljivijim i manje poniavajuim. Nastojei odgovoriti na pitanja ta doprinosti integraciji ili raspadanju grupa i ta dri grupe na okupu za dui vremenski period, Zimel govori o kategoriji drutvenih grupa iji ivot traje due od pojedinanog ivota njenih lanova. Prvi problem koji Zimel nastoji rijeiti je neprekidna identinost grupe uprkos promjenama u sastavu njenog lanstva. Kontinuitet grupe kao identine jedinke ostvaruje se ukoliko su osjeaji i intelektualni sadraji vezani za patriotizam. Drugi uslov opstanka grupe je fizioloka veza meu generacijama, kao i mrea srodnikih odnosa uope. Ovo u krajnjem sluaju omoguava ouvanje objektivne kulture koja je karakteristina za tu grupu. Postepenost i vremenska sporost u izmjeni lanstva predstavljaju temeljni preduslov besmrtnosti grupe. Zimel naglaava da je prenos objektivnog duha (kulture) grupe bolje od sistema nasljeivanja drutvenih poloaja, te je za opstanak grupe iji kontinuitet zavisi od vladara jedini izlaz u stvaranju idejne koncepcije u kojoj je vladar personifikacija odreenog duha. Meutim, najbitnija za produenje ivota jedne grupe je kategorija organiziranosti. Organizacijom grupa dobiva svoju strukturu, bez koje se svodi samo na puku interakciju. Meutim, Zimel dodaje da grupa koja se u krizi moe osloniti samo na neorganiziranu interakciju svojih lanova ima bolje anse da preivi nego grupa iji uslov je opstanak specijaliziranih organa ili funkcionera. Preporuljivo je da heterogene grupe imaju stabilniju strukturu i budu konzervativnije u odnosu na promjene, jer e svaka promjena u izvjesnim krugovima izazvati protivljenje. Strukturalni fenomen trajanja grupe i poslije nestanka njene prvobitne svrhe i interesa predstavlja jedno od osnovnih naela sociologije. Ovom fenomenu vodi lojalnost, kao psihika dispozicija bez koje drutvo ne bi moglo opstati na due vrijeme. Drugi bitan psiholoki inilac je zahvalnost, jer je cjelokupna drutvena interakcija zasnovana na primanju i davanju poklona. U djelu "Filozofija novca" Zimel je izrazio odreene ideje o glavnim drutvenim promjenama Zapada. Glavne promjene koje prouzrokuje novac mogu se izraziti u 3 take: 1. Poveavanje slobode uinka u bilo kojoj vrsti odnosa u drutvu (npr. izmeu poslodavaca i uposlenih). Kada postanu mogui ugovorni drutveni odnosi na bazi kompenzacije u novcu a ne u naturi, odn osi postaju depersonalizirani u smislu da se gube svi moralni obziri.
32
2. Sve vee odvajanje vlasnitva od vlasnika omoguava razliite kombinacije meu licima koja se inae ne nalaze u nekoj vezi. 3. Depersonalizacija drutvenih odnosa omoguava stvaranje isto namjenskih dobrovoljnih udruenja. Dakle, djelovanjem novca kao opim oblikom kapital-odnosa promijenjen je cjelokupan stil ivota. Pojaana je tendencija zauzimanja racionalnih stavova. Dobivaju se navike za raunanjem, pa je i vrijeme izraeno u novcu. Drutvene promjene idu ka sve veoj racionalizaciji i depersonalizaciji ukupnih ljudskih odnosa. Jedini i trajni doprinos Zimelovom unapreenju sociologije predstavljaju njegov metod i postupak u analizi, a ne njegovi rezultati. Prouavanjem formi drutvenosti on je zadobio mjesto u sociologiji prvenstveno ustanovljavanjem svojih metodolokih naela.
LEOPOLD FON VIZE (VON WIESE, 1876-?) Nijemac, univerzitetski profesor u Kelnu. Najznaajnije je na njega uticala Zimelova socioloka doktrina. Najpoznatije djelo "Opa sociologija" sastoji se od 2 dijela: "Uenje o povezivanju" i "Uenje o tvorevinama". Vizeova sistematska sociologija Za Vizeovo shvatanje prirode sociologije najznaajnija su 2 elementa. Prvo, da sociologija moe biti u stanju da doprinese razumijevanju odnosa u drutvu tek kad iskoristi primjere prirodnih nauka, oslobodi se spekulativne filozofije i ambicija da pravi reforme, te izbjegne ocjenjivanje sistema vrijednosti. Drugi element je Vizeova definicija sociologije: sociologija je prouavanje meuljudskih odnosa kao takvih. Njen poseban problem je analiza pravaca i stvaranje obrazaca ponaanja ovjeka prema drugim ljudima. "Uenje o povezivanju" se bavi teorijom meuljudskih procesa koji su sistematizirani kao udruivanje, razdruivanje i mjeoviti procesi. Prvi stadij udruivanja je pokusni stadij u kome ostaje osjeanje oklijevanja ili rezerve. Uesnici u ovom stadiju gledaju na udruivanje kao "sumnjiv eksperiment". Drugi, vii stepen udruivanja je proces prilagoavanja koji sadri modifikaciju razlika izmeu pojedinaca koji u njemu uestvuju. Prilagoavanje Vize ilustruje kroz primjere usaivanja znanja, usaglaavanja, pomirenja. Trei, najpotpuniji stadij udruivanja je amalgamacija, koja kod ljudi nikada ne predstavlja proces krajnjeg srastanja. Amalgamacija se manifestuje kod stvaranja parova i drugih malih grupa, ili kod udruivanja veeg broja lica radi kooperacije. Faktori udruivanja su: - emocionalno obojeni nagoni i impulsi, - interesi, koji u izvjesnoj mjeri mogu biti i emocionalno obojeni ali koji se prihvataju kao put afirmacije linosti, - objektivni faktori, u situaciji koja udruivanje ini neizbjenim. Drugi vaan proces u odnosima meu ljudima je razdruivanje, na koje takoe utiu navedena 3 faktora. Tri su glavna procesa razdruivanja: Takmienje-konkurencija; Krenje pravila; Sukob, to u stvari znai poveanje drutvenog odstojanja.
Takmienje-konkurencija ne sadri samo disocijativne elemente ve i tendencije u pravcu udruivanja kao

33
to su trpljenje, kompromis, napredovanje i prilagoavanje. Dvije glavne varijante takmienja su suparnitvo i stremljenje. Suparnitvo saima subjektivni odnos prema takmiaru, dok stremljenje proizilazi iz vlastite spoznaje o nedostatku eljenih objekata. Krenje pravila je proces disocijacije koji sadri vie antagonistikih elemenata nego takmienje, ali je u pogledu prirode i veliine antagonizma neizvjesnije od sukoba. Krenju pravila esto doprinose emocionalni faktori. Sukob je ekstremni proces razdruivanja sa vrlo velikim varijacijama u intenzitetu antagonizama, od krenja pravila pa do otvorene borbe. Otvorena borba je najjasniji oblik razdruivanja, koja ne mora uvijek da dovede do stalnog razdruivanja. Ponekad ak moe dovesti do jaeg udruivanja. Vizeova analiza procesa udruivanja i razdruivanja koncentrisana je na ljudske odnose koji nisu posebno kanalisani u stalni obrazac ponaanja. Drugi procesi koje Vize analizira su tzv."omeeni obrasci akcije" koji se takoe mogu podijeliti na udruivanje (integracija) i razdruivanje (diferencijacija). Meu procese diferencijacije spadaju dominacija, gradacija, individualizacija, odvajanje i otuivanje itd. Ovi procesi omeeni su mnotvom oblika razdruivanja (disocijacije). Glavni procesi integracije su stvaranje jednoobraznosti, nareivanje, nadreivanje i podreivanje, te podrutvljavanje. Sa stanovita uticaja integracije i diferencijacije na postojee tvorevine, Vize ove procese dijeli na konstruktivne i destruktivne. Glavni konstruktivni procesi su institucionalizacija drutvenih odnosa, profesionalizacija i ukidanje ometajuih ogranienja. Glavni destruktivni procesi su eksploatacija, pristrasnost, formalizam, radikalizacija, komercijalizacija i preobraanje. Osnova za klasifikaciju drutvenih tvorevina su relativno trajanje i stepen apstrakcije. Na osnovu ovog kriterija Vize razlikuje 3 tipa tvorevina: gomile, grupe i apstraktne skupine. Od gomile ka apstraktnoj skupini sve vie se smanjuje uticaj konkretnih individualnosti, pa su tvorevine sve trajnije, bolje organizovane i apstraktnije. Izraz gomila oznaava kako konkretne tako i apstraktne skupine jer izmeu njih postoji empirijska veza. Grupa je definisana kao onaj meuljudski strukturalni obrazac relativno dugog trajanja i solidarnosti gdje se lica udruena u grupi smatraju relativno homogenom jedinicom. Trajanje i solidarnost jasno razlikuju grupu od gomile. Apstraktna skupina veu panju posveuje organizacionoj strukturi nego pojedinanim lanovima. Tipine apstraktne skupine su crkva i drava. Glavna vrijednost Vizeovog djela je u tome to je doprinio metodolokoj samosvijesti sociologije, njenoj naunoj trezvenosti time to je graenje sociolokih pojmova bilo u uzajamnoj povezanosti sa empirijskim djelovanjem. To je temeljna vrijednost Vizeovog isticanja sociologije kao apstraktne nauke i posebne discipline.
VIII SOCIOLOKI BIHEJVIORIZAM Pojam bihejviorizam (engl.behavior=ponaanje) je psiholoki smjer u sociologiji koji svoja saznanja crpi iz posmatranja kako se pod raznim okolnostima ponaaju ljudi i na osnovu tih ponaanja objanjavaju drutveni odnosi. ARLS NORTON KULI (CHARLES NORTON COLLEY, 1864-1929) Profesor sociologije na univerzitetu Miigen, najpoznatija djela Ljudska priroda i drutveni poredak, Drutvena organizacija, Drutveni proces i sabrani radovi u knjizi Socioloka teorija i drutveno
34
istraivanje. Osnova njegovog opeg sociolokog sistema je u organskom shvatanju drutvenog procesa. Centralna tema Kulijeve psiholoke sociologije je ideja o neodvojivoj i komplementarnoj prirodi drutva i pojedinca. On istie da su pojedinac i drutvo samo puka apstrakcija ako se ne posmatraju u svom prirodnom meusobnom odnosu. Za formiranje drutvene prirode i ideala pojedinca fundamentalne su primarne drutvene grupe. Pod primarnom drutvenom grupom podrazumijevaju se grupe koje se karakteriu prisnim, neposrednim povezivanjem i saradnjom. Najvanija primarna grupa je porodica. Kulijev plan skladnog drutva i dominacije volje masa kao oblika demokratije zasniva se na proirenju ideala primarne grupe (porodice, djeje igre u susjedstvu itd) na cjelokupni drutveni poredak. Osoben je Kulijev doprinos razvoju psihosociologije kroz teoriju organskog jedinstva drutva. Pod pojmom "organski" podrazumijevaju se uticaji koji se mogu prenositi sa jednog do bilo kojeg drugog dijela drutvenosti, tako da su svi dijelovi povezani u meusobno zavisnu cjelinu. Koncept organskog jedinstva je centralni koncept svih Kulijevih djela, ukljuujui i koncept primarne grupe, kao i razmil janje o nastanku i prirodi vlastitog bia. ovjekovo bie je proizvod drutva i ono dobiva osnovne karakteristike preko iskustva primarnih grupa. Tako se drutveni ivot manifestuje kao jedinstvena cjelina. Kuli konstatuje da je osnova napretka sposobnost pojedinca i drutva da budu stvaralaki. Svaralatvo u svom osnovnom odreenju nastaje od vika bioloke energije kod pojedinca, a ispoljava se u novim formama razvitka drutvenih ideala i institucija. Mase sadre ogroman potencijal stvaralatva, te su im potrebne voe koje e artikulisati njihovu tenju za stvaralatvom. Bihejvioristi Dord Herbert Mid, Ernest Kasirer I an Pijae prvenstveno su se bavili pojavom govora preko kojeg ovjek izraava svoje miljenje, tj. svoj svjesni svijet. Vilijem Filding Ogborn problem razvoja drutva posmatrao je kroz prizmu kulture. Pod pojmom kulture podrazumijevao je cjelinu stvaralakog potencijala ljudskog drutva koji obuhvata kako materijalne tako i drutvene tvorevine i institucije. Ogborn je razlikovao 2 sfere kulture: mateijalnu i adaptivnu. Uzroci progresa ukorijenjeni su u sferi materijalne kulture: orua, oruja i tehnikih postupaka. Sfera adaptivne kulture obuhvata sav ostali dio ispoljavanja ivota ovjeka i drutva i izraz je date materijalne kulture . Jedan od uzroka zbog kojih se u savremenim drutvima stvaraju socijalni problemi je zaostajanje adaptivne kulture za materijalnom.
IX SOCIOLOKE DOKTRINE NJEMAKOG JEZIKOG PODRUJA
FRANC OPENHAJMER (FRANZ OPPENHEIMER, 1864-1943) Njemaki Jevrej, roen u Berlinu, umro u L.A. (SAD), profesor sociologije i ekonomske teorije na frankfurtskom univerzitetu. Openhajmerova socioloka doktrina Normalno stanje drutvenog organizma je ono koje je regulisano pravdom i u kome vlada pravda. Pravda je definisana kao ograniavanje slobode djelovanja pojedinca koje je nuno uslovljeno meusobnim drutvenim djelovanjem. Iz ovog Openhajmerovog odreenja pravde defiisan je i predmet sociologije. Sociologija moe formulisati i vrijednosne sudove o prirodi iznesenih injenica. Prvo, sociologija je u stanju utvrditi vezu izmeu nekog drutvenog faktora kao uzroka i odreenog oblika odstupanja od norme kao posljedice. Drugo, sociologija je u mogunosti da odredi sredstva drutvenog, ekonomskog ili politikog karaktera koje treba koristiti da bi se otklonili uzroci odstupanja i uspostavio normalan status drutvenog organizma (pravda).
35
Jedan od temelja Openhajmerove socioloke doktrine je zakon o sistematskoj jednoobraznosti porijekla i razvoja drave, dravnih zakona, drutvenih klasa, privatne svojine, monopola i vika vrijednosti. Politikim sredstvima, teritorijalnim osvajanjem nastala je prvobitna ekonomska nejednakost. Osvajake grupe ustanovile su vlastiti monopol vlasnitva nad zemljom koji je uzrok razvoja svih dr ugih monopola, podjele drutva na klase i pojave vika vrijednosti. Zemljini i drugi monopoli omoguavaju oblik svojine koji nije zasnovan na radu vlasnika te je u suprotnosti sa prirodnim pravom i pravdom, za razliku od svojine steene radom pojedinca. Posljedice postojanja zemljinog monopola Openhajmer shvata samo u vezi sa grupom drugih zakona ekonomsko-psiholokog karaktera. Potrebe koje nastaju usljed potronje smanjuju se sa svakom novom jedinicom odreene robe, dok se ne dostigne nula ili taka zasienosti. Iz ovog psiholokog zakona smanjivanja potreba proizilazi zakon o umanjivanju ekonomske vrijednosti. Upotrebna vrijednost neke robe brzo opada proporcionalno poveanju ponude. Sa porastom broja stanovnika raste i profitna stopa industrijskih proizvoda, a opada profitna stopa poljoprivrednih proizvoda. Ova pojava kompenzira se migracijom seoskog stanovnitva u gradove, to zaotrava konkurenciju i sniava cijenu industrijskih proizvoda. Istovremeno, poveana potranja poljoprivrednih proizvoda dovodi do poveanja njihove cijene. Najnia nadnica poljoprivrednih radnika odreuje postojeu ponudu fabrike radne snage i uzrok je veoj ponudi radne snage od potranje to sniava nivo nadnica radnicima. Nizak nivo nadnica poljoprivrednih radnika rezultat je postojanja zemljinog monopola. Zemljini monopol je rezultat koritenja politikih sredstava da bi se ostvario neopravdan oblik svojine nad zemljom. Zemljini monopol u poljoprivredi je krajnji uzrok postojanja proletarijata i odsustva pravde u svijetu. Sociologija treba ukazati na lijekove koji se mogu primijeniti da bi se izradilo drutvo utemeljeno na naelu pravde. Osnovni tip za rjeenje bolesti postojeeg drutva je poljoprivredna proizvoaka zadruga, a njen idealni tip je proizvoaka zadruga seoskog naselja. U seoskoj zadruzi, nasuprot gradskoj proizvoakoj zadruzi, svaki lan zadrava svoju ekonomsku individualnost. Zadruga pojedincu daje pravo da proda ili zavjeta svoju parcelu. Zadruga po koliini i kvalitetu proizvoda prevazilazi sve druge oblike ureenja odnosa u poljoprivrednoj proizvodnji. Ova superiornost unitava zemljine veleposjednike. Vlast se kontinuirano prenosi u korist poljoprivrednih proizvoaa i slinih grupacija u gradovima, a krajnji rezultat je miroljubiva federacija svih zadruga svijeta.
X FENOMENOLOKI PRAVAC U SOCIOLOGIJI POJAM FENOMENOLOGIJE Fenomenologija je nauka koja se bavi opisivanjem svih pojava koje odreuju individualni i drutveni ivot neovisno od svakog iskustva. EDMUND HUSERL (HUSSERL, 1859-1938) Njemaki filozof jevrejskog porijekla, jedan od utemeljitelja fenomenologije, najznaajnija djela su mu "Filozofija aritmetike", "Logika istraivanja I i II", "Filozofija kao stroga nauka" i "Kriza evropskih nauka i transcendentalna fenomenologija". Huserl zastupa stanovite da je temelj fenomenologije otkrivanje sutine stvari. Fenomenologija je nauka o sutinama. Svaka nauka nastoji spoznati sutinu predmeta koji prouava. Razlika izmeu fenomenologije i drugih nauka je u odgovoru na pitanje kako doi do te sutine. Za fenomenologiju sutina nije data realnom svijeu o prirodi i drutvu, ve je data jedino takozvanoj "intencionalnoj svijesti" ili "psihologiji intencionalnosti". Pomou kategorije intencionalne svijesti fenomenoloka filozofija svodi sav objektivni svijet na tzv."intencionalne doivljaje" koje definie kao jedino stvarne i dostupne ljudskoj spoznaji. Drutvo
36
se tako svodi na subjektivni doivljaj svijeta, na fenomen. Drutveno postoji samo u ovjeku, zbog njega i za njega. Huserl tvrdi da je tek pomou fenomenologije mogu pristup i primjereno istraivanje psihikog. Centralnim pojmom svoje fenomenologije Huserl ini izraz "svijet ivota", u namjeri da svijetu i ivotu da drugaiji smisao i sadraj nego to ih pruaju moderno tehnicizirano drutvo i nauno-manipulativni um. Meutim, u svojoj kritici modernog svijeta nauke i tehnike, Huserl nije njihov protivnik ve se zalae za obnovu filozofije kao nauke, te za izgradnju savremenih nauka pomou transcendentalne fenomenologije kao filozofije. MAKS ELER (MAX SCHELER, 1874-1928) Jedan od utemeljivaa savremene filozofske antropologije. Filozofska antropologija bavi se pitanjem ovjeka u cjelini njegovog bia. Predmet filozofske antropologije su pitanja sutine ovjeka, njegove socijalne povezanosti i zadataka u ljudskoj zajednici, kao i njegove uloge u pojavnosti kosmosa uope. Sva ova pitanja filozofske antropologije eler obuhvata u svom temeljnom djelu "Poloaj ovjeka u kosmosu". Kao nastavlja Huserlove fenomenologije pokuao je sa stanovita fenomenologijske analize i metode otvoriti pogled na cjelinu ovjeka i svijeta. On je prvi ukazao na nedostatke tradicionalnog grkog, kranskog i zapadnoevropskog jednostranog shvatanja ovjeka. eler je principima fenomenolokog metoda pokazao da se realno ljudsko bie ne moe tumaiti po kategorijama duhovnog, jer je netano da je ovjek u osnovi i sutini homo sapiens. Osnovica ovjekovog bia je na podruju iracionalne, nagonske sfere, u sloju ive emocionalnosti. eler je istakao znaenje emocionalnog ivota za spoznaju i kulturno stvaralatvo. Prema eleru, ovjek jeste, ovjek se razvija, ovjek ivi i stvara kao jedinstven samosvjesni i samotvorni subjekt u kome se ukrtaju nagonski impulsi, emocionalni kontakti, tenje za moi, diskurzivno (logiko) miljenje. Sutina ovjeka moe se objasniti samo u cjelini njegovog nagonskog, emocionalnog i racionalnog ispoljavanja ivota. ovjek je centar u kome se susreu duh i poriv, ali ne u antagonistikom, nego u smislu funkcionalnog jedinstva. Duh tek u povezanosti s porivima i vitalnim snagama niih sfera dobiva mo koju sam po sebi nema. Njemaki sociolog ALFRED FIRKANT bio je pod uticajem fenomenoloke filozofije, posebno u primjeni fenomenolokog metoda u sociolokim istraivanjima. Formirao je stanovite da sociolog istraiva treba da se uivljava u drutveni ivot, ponaanje ljudi kako bi mogao objektivno razumjeti pojedinca ili drutvo. OR GURVI (GEORGES GURVITCH, 1854-1965) Francuski mislilac ruskog porijekla, u poetku oslonjen na fenomenoloku filozofiju, kasnije izgradio sopstveni sistem teorijske sociologije. Teoriju drutvenog razvoja identificira sa "postulatom o jednosmjernom razvoju drutva". Teorija drutveno-historijskog razvoja u Gurvievom sistemu teorijske sociologije identina je jednosmjernom mehanikom kretanju. Svoj socioloki koncept Gurvi naziva "dubinskim", polazei od stanovita da svaku kompleksnu drutvenu pojavu ili proces, drutvo u cjelini, ine razliiti "dubinski spratovi". Gurvi sa metodolokog aspekta definie 10 takvih "dubinskih spratova" i svaki detaljno definie. On razlikuje 2 vrste globalnih drutava i to "neprometejska" (prethistorijska) i "prometejska" (historijska) drutva. U prethistorijskom drutvu ovjekova svijest ne posreduje pri dutvenom procesu, dok je u historijskom drutvu taj proces rezultanta svjesne intervencije ljudi. Meu ovim drutvima Gurvi definie 10 glavnih tipova, od kojih 4 postoje i danas, borei se za prevlast, hegemoniju i dominaciju. Ta 4 tipa su: 1. 2. 3. 4. Dirigovana drutva koja su imanentna razvijenom i organizovanom kapitalizmu; Faistika drutva zasnovana na tehno-birokratskoj osnovi; Drutva zasnovana na planskoj osnovi kolektivistiko-centralistikog etatizma (socijalistika drutva) i Drutva zasnovana na pluralistikom docentralistikom kolektivizmu.
Opi metod koji Gurvi primjenjuje u svom sistemu teorijske sociologije je tzv."hiperempirijska dijalektika", koja se sastoji od 2 komponente:
37
1. Drutvene injenice se mogu saznavati samo preko kontinuiranog linog iskustva; 2. Potreba da istraiva vri izbor meu razliitim logikim postupcima prouavanja. Uticaj na Gurvia ostavilo je i Marksovo djelo. Gurvi je meu prvim intelektualcima Zapada uoio razlike izmeu teorijskih stanovita "mladog" i "starog" Marksa. Marksova djela zakljuno sa "Bijedom filozofije" Gurvi smatra epohalnim doprinosom "realistikoj sociologiji", dok su djela od "Komunistikog manifesta" pa nadalje pseudonauna jer izlau drutveno- politiku doktrinu ultraoptimistikog, utopijskog karaktera.
XI
ODJELJAK 5 SAVREMENE SOCIOLOKE TEORIJE

I FUNKCIONALIZAM OPE NAPOMENE Prvi pokuaj funkcionalne analize drutva izloio je REDKLIF -BRAUN koji je drutvo definisao kao funkcionalni sistem usklaenih odnosa, prilagoen prema vanjskoj sredini. Drutvo funkcionie kao jedinstven sistem zasnovan na drutvenim vrijednostima, normama i institucijama. Pojedinci prihvataju vrijednosti i norme procesom socijalizacije. Drutvo kao cjelina funkcionie na bazi razvijenih odgovarajuih funkcija ili uloga. U svom krajnjem rezultatu drutvo je suma tih funkcija ili uloga nunih za njegov opstanak. Obrazovanje pojedinca je samo druga strana ili oblik socijalizacije, priprema pojedinca za te uloge odnosno funkcije. ROBERT MERTON, zastupnik funkcionalne teorije, razlikovao je manifestne i latentne funkcije. Iz ovoga je koncipirao funkcionalistiko stanovite poimanja drutva kao stabilne homogene cjeline elemenata nunih za uspjeno funkcionisanje drutva. MERTON je osnovne postavke funkcionalistike teorije dao u 3 postulata: 1. Postulat funkcionalnog jedinstva, prema kome svaka drutvena pojava obavlja pozitivnu ulogu u funkcionisanju cjeline drutva; 2. Postulat univerzalne funkcionalnosti, izraen u stanovitu da sve drutvene i kulturne forme sadre odreenu drutveno-pozitivnu funkciju; 3. Postulat funkcionalne neophodnosti, izraen u stanovitu da je svaka drutvena pojava, ustanova, sistem, neophodna za funkcionisanje drutva kao cjeline. Osnova funkcionalistike teorije je socijalizacija linosti, koja se odvija kroz proces usvajanja zajednikih vrijednosti, normativnog sistema i koncepta ideja. Socijalizacija je pretpostavka funkcionisanja drutva kao cjeline. Realizuje se kroz obrazovanje i vaspitanje pojedinaca. ovjek je igra funkcije koji je za nju pripremljen u procesu socijalizacije. Funkcionalizam predstavlja najpotpuniju savremenu teoriju o modernom drutvu. Rodonaelnik savremene funkcionalistike teorije je Amerikanac TALKOT PARSONS TALKOT PARSONS (TALCOTT, 1912-1979) Najznaajnija linost XX vijeka na podruju sociologije. Najznaajnija djela su mu "Struktura drutvene akcije" i "Drutveni sistem". Parsons u "Strukturi drutvene akcije" svaki sistem akcije analizira pomou slijedee 4 kategorije:
38
1. Kategorija koja treba da odri najvie, vladajue ili regulativne oblike sistema; 2. Unutranja integracija sistema; 3. Orijentacija sistema ka odreenim ciljevima obzirom na okolinu; 4. ira adaptacija sistema u opim uslovima okoline. U drutvenom sistemu razlikuju se 4 podsistema: 1. Institucije koje imaju funkciju da "odre oblik", odnosno da odre ope kulturne vrijednosti drutva (prvenstveno vjerske institucije); 2. Institucije koje brinu o "integraciji", odnosno odranje razliitih normi i pravila (pravne ustanove, policija); 3. Politiki sistem koji je u funkciji postizanja zajednikog cilja (nacionalni interes); 4. Privreda, iji je zadatak adaptacija u fizikoj sredini (proizvodnja). Privreda kao podsistem obuhvata 4 vrste aktivnosti: obuku, integraciju, postizanje ciljeva i adaptaciju. PARSONS smatra da drutvenom akcijom, ponaanjem i funkcionisanjem drutva uope, upravljaju vrijednosti i norme. Prihvatajui i upranjavajui vrijednosti i norme (moral, religija, obiaji, pravo, ideologija) pojedinac se putem socijalizacije integrie u drutveni sistem. Iz tog sistema ovjek iznalazi i ciljeve svog djelovanja. Religijska sfera ini paradigmu svih drutvenih ustanova i socijalizacije linosti uope. itavo Parsonsovo djelo zasnovano je na stanovitu o odlunom uticaju normi i vrijednosti (posebno vjerskih) nasuprot interesima. U analizi pojma moi Parsons se suprotstavlja Milsovoj koncepciji "nulte sume" prema kojoj mo nekih ljudi povlai nemo drugih. Takvo miljejne implicira postojanje suprotnih interesa i sukoba u drutvu. Parsons radije definie mo kao "sposobnost drutvenog sistema da djelovanje usmjeri u skladu sa kolektivnim interesom". On ne eli priznati pojam "moi nad drugim ljudima", odnosno postojanje vladajuih i potinjenih grupa.
II STRUKTURALIZAM OPE ODREDBE Strukturalizam se javlja 60-ih godina 20.vijeka kao pravac u filozofiji, nauci, umjetnosti i jeziku. Pojam struktura (lat.structura od struere-slagati, sklapati, zidati) znai graa, sastav, sklop, raspored, nein gradnje, graevina, tvorevina organizam. Oznaava skup razliitih elemenata koji po nekoj unutranjoj zakonitosti stoje u konstantnim relacijama koje spoznajom postaju vidljive. KLOD LEVI STROS (CLAUDE L.STROSS) Pojam strukture kod Strosa definisan je slijedeim elementima: struktura se prvenstveno odnosi na sinhronine pojave, u stukturi su bitne relacije, a ne njeni elementi, a u krajnjem sluaju za strukturu je bitna cjelina elemenata. Razmjena elemenata je osnovni princip formiranja strukture. Historiju drutva ine 3 oblika razmjene i njima odgovarajui oblici strukture: 1. Razmjena dobara (ekonomska struktura) 2. Razmjena rijei (jezik kao struktura) 3. Razmjena ena (struktura porodice). Razmjenom rijei se bavi lingvistika, razmjenom dobara politika ekonomija, a etnologija se bavi razmjenom ena jer temelj primitivnog drutva predstavlja srodniki sistem zasnovan na razmjeni ena.
39
Osnovne postavke strukturalistikog stanovita su slijedee: 1. Jezik je najstarija drutvena struktura te se lingvistika uzima kao osnova i model za sve drutvene nauke; 2. Ljudi esto nisu svjesni svog drutvenog i komunikativnog ponaanja. Shvatanje "nesvjesnog" bitno je ne samo za lingvistiku i etnologiju, ve i za druge drutvene nauke, posebno za sociologiju. Pojam "nesvjesnog" kod Strosa nema frojdovsko odreenje, ve se odnosi na pojam drutva uope. 3. Sva drutva i sve kulture su u istoj drutvenoj ravni. Nema primitivnijih i civilizacijski razvijenijih drutava. Radi se samo u drugaijem rasporedu osnovnih elemenata, iji broj je konstantan. Nema proizvodnje novih elemenata niti razvoja u nekom progresivnom odreenju. 4. Iz svega navedenog proizilazi definicija i odreenje pojma drutvene strukture.
ERIH FROM (ERICH FROMM, 1900-1980) Njemaki filozof, psiholog i sociolog, nakon emigracije iz Njemake 1933. rad nastavio na univerzitetima u Njujorku i Meksiko-Sitiju. From ljudsku prirodu ne smatra nepromjenjivom, ali se ne slae ni sa stanovitem da je ona beskrajno savitljiva. On smatra da se ovjek moe prilagoditi gotovo svakom obrascu kulture, ali ukoliko se oni protive njegovoj prirodi, on utoliko razvija mentalne i emocionalne poremeaje koji e ga na kraju prisiliti da izmijeni te uslove jer ne moe izmijeniti svoju prirodu. ovjek nije prilagoen prirodnim okolnostima jer ne ivi samo u prirodi nego i u drutvu. Zbog toga je u stalnom egzistencijalnom protivrjeju i potrebi da iznalazi uvijek nove forme jedinstva sa prirodom, drugim ljudima i samim sobom, to je izvor svih psihikih snaga koje motiviu ovjeka, sve njegove strasti, afekte i brige. U procesu ivljenja ovjek se odnosi prema svijetu: 1. Stiui i asimilirajui stvari (From to naziva proces asimilacije) 2. Odnosei se prema ljudima i samom sebi (proces socijalizacije). Obje forme odnosa su stvorene, a ne instinktivno odreene kao kod ivotinja. Iz tih analiza ljudske prirode From zakljuuje da kod ljudi postoje razliite naklonosti: jedne ine tzv."sindrom propadanja", a druge "sindrom rasta". From izdvaja 3 fenomena koji ine osnovicu za najiskvarenije i najopasnije o blike ljudske orijentacije. To su ljubav prema smrti, maligni narcizam i simbiotiko-incestuozna fiksacija. Ove 3 orijentacije kad se kombinuju ine "sindrom propadanja" koji pokree ovjeka da unitava zbog unitavanja i mrzi zbog mrnje. Nasuprot "sindromu propadanja", "sindrom rasta" sastoji se od ljubavi prema ivotu (nasuprot narcisizmu) i nezavisnosti (kao protivnosti simbiotiko- incestuoznoj fiksaciji). Smo u malom broju ljudi je samo jedan od ta dva sindroma potpuno razvijen. Definiui tenje za razvojem i stvaralatvom kao fundament ljudske prirode, From ljudsku slobodu shvata kao ontoloku dimenziju ljudske egzistencije. Ljudsko postojanje i sloboda su nerazdvojni fenomeni. U djelu "Bjekstvo od slobode" From je razmatrao kako su se u odreenim historijskim situacijama ispoljavale navedene karakteristike ljudske prirode. Prva njegova pretpostavka je da se rezultati dobiveni analizom pojedinane individualnosti mogu primijeniti i na psiholoko razumijevanje grupa. From smatra da pojedinac u svoj oj usamljenosti, suoen sa svijetom izvan sebe kao zasebnim entitetom, mora nastojati da savlada to stanje nemoi i usamljenosti. Jedan nain prevladavanja je da se dospije do "pozitivne slobode", povezivanja sa svijetom putem ljubavi i rada, istinskim ostvarivanjem emocionalnih i intelektualnih sposobnosti. Drugi nain je bijeg od slobode, to je jedna znaajna forma ljudskog otuenja. Prvi mehanizam bijega od slobode je ovjekova tenja da odustane od nezavisnosti svog pojedinanog ja, te da ga nadomjesti klasom, autoritarnim oblicima vladavine itd. Drugi mehanizam je destrukcija, ruilatvo. Trei mehanizam bijega od slobode je prilagoavanje pojedinca svemu onome to mu jedna civilizacija
40
prua. Ovo prilagoavanje predstavlja gubitak individualnosti. Bijeg od slobode privremeno mo e olakati patnju, ali je ne otklanja. Historija ovjeanstva je historija sve vee individualizacije, ali i sve veeg oslobaanja. Traganje za slobodom je nuan ishod procesa individualizacije i svestranog razvoja kulture. Zato autoritarni sistemi ne mogu unititi osnovne uslove i mogunosti koje doprinose traganju za slobodom. RAJT MILS (WRIGHT MILS, 1906-1962) Spada u najznaajnije amerike sociologe 50-ih i 60-ih godina XX vijeka. Najznaajnija djela su mu "Elita moi", "Socioloka imaginacija", "Uzroci II svjetskog rata" i "Sluaj Jenki, revolucija na Kubi". Temelji Milsove naune poruke su demokratija, individualna sloboda, materijalno blagostanje i mir u svijetu. Mils je na samom poetku svog djelovanja polagao nade u drutveno-politiku ulogu organizovanih radnika, da bi kasnije svoje povjerenje dao iskljuivo intelektualcima. Bio je ubijeen da bi intelektualci mogli biti neposredan inicijator i pokreta promjena u prirodi vladajueg drutvenog poretka i nove uloge SAD u svijetu. U intelektualcima Mils vidi mogunost da se izbjegne III svjetski rat i spasi svijet. Mils je smatrao da sociologija ima prikladne metode za stvaranje novih koncepata i mogunosti uticaja na ispravljanje nepravdi u drutvu. Po Milsu, 3 dominantna politika ideala su u potpunosti ukorijenjena u tradiciji drutvenih nauka: istina, razum i sloboda. Milsova teorija elite i pojam socioloke imaginacije Osnovni nain prouavanja socijalne strukture je studij drutvene moi: gdje je smjetena, ko je ima, kako se koristi i zloupotrebljava. Svaki sociolog bi, pored temeljite obavijetenosti o injenicama, trebao posjedovati intelektualnu dovitljivost i drutvenu odgovornost. Ovo je poseban kvalitet ljudskog duha koji Mils naziva SOCIOLOKOM IMAGINACIJOM. Osnovno orue socioloke imaginacije je razlikovanje linih tekoa i javnih problema. Privatne nedae uslovljene su sredinom u kojoj ljudi ive, a drutveni problemi izviru iz drutvene strukture. Poduhvat sociologije za Milsa moe se sumirati u 4 kljuna pojma: mo, politika, ljudi, znanje. Kada je znanje javno relevantno, tada je mogu demokratski poredak. Ljudski duh treba egzistirati kao nezavisna mo, kao osnovni podsticaj drutvenom razvoju. Za Milsa je osnovni zadatak sociologa prevladati lanu svijest o svom vremenu i stvarati novu istinsku svijest. Stekavi istinsku svijest, ljudi se intelektualno angauju i preuzimaju moralnu odgovornost. Prestaju biti pasivni posmatrai i postaju aktivni pokretai. Mils insistira na humanistikom zadatku sociologije i bori se protiv bilo kakve manipulacije ljudima. Upozorava da ideoloka sfera igra sve veu ulogu u drutvu. Tri su osnovne kvalitete koje uslovljavaju ideoloko ponaanje ljudi u SAD: 1. Konzervativno raspoloenje; 2. Liberalna retorika; 3. Nerazumijevanje Marksa. Po Milsu, ljudi su slobodni da stvaraju historiju, ali su oni koji imaju pristup sredstvima odluivanja i moi u mnogo povoljnijoj situaciji od ostalih. Vladajue elite koje kontroliu ta sredstva odluuju o toku historije, dok ostali ljudi postaju objekti, sredstva u rukama onih koji donose historijske odluke. Kroz analizu amerikog drutva, Mils odbacuje Marksov koncept klasne borbe i radnike klase kao subjekta revolucije. U djelu "Marksisti" ukazao je na Marksovo potcjenjivanj e uloge nacionalne drave i nacionalizma u historiji.
Milsova teorija socijalne stratifikacije
41
Postoje 2 teorije drutvene slojevitosti: teorija socijalne stratifikacije i teorija klasne strukture. Socijalna stratifikacija je posebna vrsta diferenciranja grupa. Ne postoje 2 potpuno ista ljudska bia, a jo manje 2 identine drutvene grupe. MILS odbacuje teoriju klasne strukture i koncipira teoriju socijalne stratifikacije. Drutvena struktura sastoji se od uloga i drutvenih poredaka. Uloga je osnova Milsove teorijske eme socijalne stratifikacije. DRUTVENE ULOGE su oblici ponaanja koji su usmjereni na postupke i djelovanja drugih ljudi. Drutvena uloga slui da se objasni linost u konkretnom drutvu, utvrdi veza izmeu linosti i institucija i zatim ustanovi stanje unutar pojedinih poredaka. INSTITUCIJA je organizacija uloga u kojoj postoji neki vrhovni autoritet koji je sposoban da stvara i mijenja ciljeve institucije i time utie na promjene uloga njenih lanova. DRUTVENI POREDAK je skup onih institucija koje u nekom drutvu udovoljavaju istim funkcijama i slue istim ciljevima. U globalnom amerikom drutvu postoje slijedei institucionalni poreci: 1. Politiki poredak, koji se sastoji od institucija pomou kojih ljudi stiu, koriste ili utiu na raspodjelu moi i vlasti u okviru socijalne strukture; 2. Ekonomski poredak, koji ine institucije u kojima se organizuje rad, proizvodnja, izvori i tehnika sredstva za proizvodnju i raspodjelu roba i usluga; 3. Vojni poredak, sastavljen od institucija za legitimnu upotrebu sile i kontrolu nad njom; 4. Rodbinski poredak, koji regulie legitimno seksualno openje i razmnoavanje, kao i predkolski odgoj djece i 5. Vjerski poredak koji predstavljaju institucije u kojima ljudi organizuju i kontroliu kolektivne vjerske slube. Za Milsa su najvanija prva 3 poretka. Postoji nekoliko aspekata drutvenog ponaanja koji karakteriu sve institucionalne poretke, a najvaniji su tehnologija, simboli, status i obrazovanje. Mils ih naziva "sferama drutvenog djelovanja". Za savremeno kapitalistiko drutvo posebno je vaan odnos izmeu samih institucionalnih poredaka, kao i njihov poloaj u drutvenoj strukturi. Postoji korespodencija i koincidencija drutvenih poredaka. Korespodencija je djelovanje na osnovu zajednikog naela, npr.naela slobodne trgovine koje je saglasno sa principom viepartijskog politikog ivota u graanskom drutvu. Kada dva poretka djeluju u pravcu istog cilja, a konstituisani su na razliitom naelu, onda je to koncidencija poredaka. U stratifikaciji Mils razlikuje 4 dimenzije: zanimanje, klasu, status i mo. Zanimanje je izvor prihoda i usko je vezano sa klasnom pozicijom, sadri odreeni stepen moi i relevantno je za statusni poloaj. Klasna situacija vezana je sa visinom i izvorom prihoda, kao i uticajem koji ima na dobivanje postojeih vrijednosti. Definisana je dohotkom izraenim u novcu koji nosilac uloge ima. Novac daje mo da se radi ta se hoe, kada se hoe i kako se hoe. Status se moe mjeriti uvaavanjem pripadnika odreene grupe, a zasniva se na drutvenom odnosu. Ugled pretpostavlja bar 2 osobe: jedne koja sebi pripisuje presti i druge koja potuje do prisvajanje. Osnova za postizanje i potivanje ugleda je u svojini, porodici, zanimanju, odgoju, dohotku i moi, u stvari u svemu onom to razlikuje jednu osobu od druge. Mo se ogleda u realizovanju volje pojedinca i grupe, ak kada i postoji otpor od strane drugih ljudi. Mils diferencira formalni autoritet i vlast definisanu pravima i ovlatenjima, od moi koja se neforma lno realizuje. Za Milsa su pripadnici elite oni koji imaju mogunost realizovati svoje elje i namjere. Iako je mo temeljna odrednica elite, to nije njena jedina karakteristika. Vrhovi glavnih institucionalnih poredaka imaju istovremeno najvii status, najvie bogatstvo i najveu mo. Mo daje eliti slobodu da radi to eli. Izvor moi je u samom vrhu drutvenih poredaka. Milsov model socijalne stratifikacije u osnovi je statian. Mils jezapravo detaljno objasnio jedan manipulativni model drutva, koji u s vojim bitnim postavkama odgovara zbilji amerikog sistema.
42

Sociologija - Pomoćni Materijal Za Pripremu Ispita

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sociologija - Pomoćni Materijal Za Pripremu Ispita

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SOCIOLOGIJA WWW.STUDOMAT.

ODJELJAK 3 HISTORIJSKI RAZVOJ SOCIOLOGIJE

III NJEMAKA KLASINA FILOZOFIJA

ODJELJAK 4 SOCIOLOKE TEORIJE

IV SOCIOLOGIZAM EMILA DIRKEMA

Takmienje-konkurencija ne sadri samo disocijativne elemente ve i tendencije u pravcu udruivanja kao

IX SOCIOLOKE DOKTRINE NJEMAKOG JEZIKOG PODRUJA

ODJELJAK 5 SAVREMENE SOCIOLOKE TEORIJE

Milsova teorija socijalne stratifikacije

You might also like