DAFER KUDUMOVI

M A T E R I J A L I II
SARAJEVO, 2010.
Univerzitet u Tuzli
Mainski fakultet Tuzla
Udbenik ; Materijali I I
Autor ; dr. s, Dafer Kuu!"vi#
I!d"#"$ ; Uni#er!itet u Tu!%i , M"&inski '"ku%tet Tu!%" , Tu!%"
Ree!enti ; dr. s$ %aa&a Murat"vi#,
Redo#ni (ro'esor M"&inski '"ku%tet Tu!%" , u Tu!%i

dr.s, Fua 'e&"va(,
Redo#ni (ro'esor Met"%ur&ki '"ku%tet )eni", u )enii
Lektor; Adis" S("*i+, (ro'.
Te*ni$ko ure,en-e, ../.A. 0"%esi-"
Tis"k ; 100 ko2"d"
3ro- str"n" 242.
5t"2(" ; ../.A. 0"%esi-"
.I/6 0"t"%o7i!"i-" i (ub%ik"i-"
8"ion"%n" i Uni#er!itetsk" bib%io(tek"
3osne i 9ere7o#ine S"r"-e#o
IS386
:"'er 0udu2o#i+,
M"teri-"%i II , M"&inski '"ku%tet Tu!%" , u Tu!%i, se(te2b"r 200;.
<odin" i!d"n-" 2010. I i!d"n-e
<odin" &t"2("n-" 2010.
%re&"v"r
U kon#enion"%ne s"st"#e struktur" 2"teri-"%", be! ko-i* -e te&ko i
!"2is%iti bi%o k"k#u (roi!#odn-u s("d"-u 2et"%i i n-i*o#e %e7ure, dok s#i dru7i
se 2o7u s#rst"ti u dru7i (%"n , te o#d-e +e biti n"-#i&e r"s(r"#e o 2et"%i2" i
%e7ur"2" , odnosno o n-i*o#o2 ut#r,i#"n-u s"st"#" , 7re&k"2" n"
konstruki-"2" , 7d-e se (rob%e2i 2o7u ut#r,i#"ti u7%"#no2 n" d#i-e osno#ne
sku(ine is(iti#"n-" i to !et"a!a sa razaranje! i !et"a!a )ez
razaranja !aterijala "n"sn" k"nstruk(ija.Is(iti#"n-" 2"teri-"%" ne #r&e se
s"2o r"di ut#r,i#"n-" osobin" (ri%iko2 (roi!#odn-e i%i (ri-e2" #e+ i u s#r*u
ut#r,i#"n-" n"$in" u(otrebe i od7o#ornosti, "%i i u i%-u (obo%-&"n-" osobin"
k"ko bi se dobi%i 2"teri-"%i !" no#e (roi!#ode, odnosno no#" (odru$-"
(ri2-ene. :osti7nu+" n" (o%-u 7r"dn-e "uto2obi%", e%-e!ni", s#e2irski*
%et-e%i", brodo#", turbin" itd. (ored r"!ni* '"ktor" r"!#o-", #e%iki ut-e"- d"%o
-e is(iti#"n-e 2et"%ni* 2"teri-"%" i konstruki-".
Veo2" (odesne 2e*"ni$ke osobine ko-e se ut#r,u-u 6 is(itu-u -edni2 od
2e*"ni$ki* (ostu("k" is(iti#"n-" do(rini-e%e su #eo2" r"s(rostr"n-eno-
(ri2-eni 2et"%ni* 2"teri-"%"=2et"%"> k"o 7r"di#ni* 2"teri-"%" .
S#"kodne#ni te*ni$ki r"!#o- (r"ti i!#o,en-e no#i* i us"#r&"#"n-e
(osto-e+i* 2etod" i (ostu("k" is(iti#"n-", k"o i o(&t" ten-" !" n-i*o#u
2e,un"rodnu (ri2-enu.
U o#o2 udbeniku (osebn" ("n-" (os#e+en" -e n"!i#u i o!n"$"#"n-u
2e*"ni$ki* osobin" i o!n"$"#"n-u 2"teri-"%" ko-i su usk%",eni s" E8, ISO
st"nd"rdi2"," ko-e -e (reu!eo i bos"nski st"nd"rd.
T"2o 7d-e st"nd"rdi -o& nisu (reu!eti i%i ne (osto-e, n"#edeni su st"nd"rdi
ko-i se koriste i d"n"s n" (odru$-u 3osne i 9ere7o#ine i%i n-eno2 okruen-u
=d"k%e u nedost"tku od7o#"r"-u+i* st"nd"rd" -o& -e u u(otrebi st"ri JUS6
st"nd"rd>.
Udbenik -e (ri-e s#e7" n"2i-en-en studenti2" dodi(%o2sko7 studi-"
te*ni$ki* '"ku%tet", " (osebno 2oe koristiti k"o i (o2"7"%o s#i2
stru$n-"i2" ko-i se susre+u s is(iti#"n-i2", i!boro2 i (ri2-eno2 2"teri-"%"
=2"t"%" i n-i*o#i* %e7ur">, te (roi!#odn-o2, u(otrebo2 i is(iti#"n-e2 2et"%ni*
(roi!#od", (ri-e s#e7" 2et"%ni* konstruki-".
/o !"#r&etku o#o7 udbenik" (osebno se !"*#"%-u-e2 s#i2" ko-i su 2i n"
bi%o ko-i n"$in (o2o7%i d" o#"- udbenik bude !"#r&en. 8"r"#no (osebno s"2
!"*#"%"n ree!enti2" o#o7 udbenik"./osebnu !"*#"%nost du7u-e2 2o-o-
(orodii ko-" 2e (odr"#"%" u (is"n-u i !"#r&"#"n-u o#e kn-i7e, d" n",e s#o-e
2-esto u n"2-eni, k"ko u eduk"i-i studen"t" , t"ko,e i (ri2-eni u (r"ksi.
T"ko,e se !"*#"%-u-e2 s#i2" ko-i 2i budu d"%i su7esti-e u dobro- n"2-eri d"
o#"- udbenik u n"redni2 i!d"n-i2" bude bo%-i.
U Tu!%i, "(ri%" 200;. Autor
U#od
S"#re2eno 2"&insko inen-erst#o !" i!r"du konstruki-", ure,"-" i "%"t" !"
(roesnu industri-u, r"!ni* 2"&in" i "%"t", "rtik"%" &iroke (otro&n-e i dr., koristi
2"teri-"%e r"!%i$ito7 (ori-ek%", s"st"#" i strukture.
/ri2-en" o#"ko bro-ni* r"!no#rsni* 2"teri-"%" !"*ti-e#" (o!n"#"n-e n-i*o#i*
s#o-st"#".
Ako se (ro2"tr" kr"+i *istori-ski (re7%ed #"ni* 7odin" i n"u$nik" !" r"!#o-
(reteno 2e*"ni$ki* is(iti#"n-" 2"teri-"%" (ri("d" #re2enu od 14. do dru7e
(o%o#ine 20. #i-ek", dok su 2etode be! r"!"r"n-" no#i-e7 #re2en"
Vre2enski (eriod i!" II s#-etsko7 r"t" do kr"-" 20. #i-ek" 2oe se s2"tr"ti
(eriodo2 us"#r&"#"n-" (osto-e+i* 2etod" is(iti#"n-" 2"teri-"%" i r"!#o-e2 no#i*
2etod" is(iti#"n-" i te*no%o7i-" s#e r"di osi7ur"#"n-" bo%-e (ou!d"nosti 2"teri-"%"
u u(otrebi.
8o#i-" 2etod" is(iti#"n-" 2"teri-"%" n" (ri2-er -e e%ektronsk" 2ikrosko(i-",
(o2o+u ko-e -e 2o7u+e istr"i#"n-e 7re&"k" krist"%ne re&etke, " n" (odru$-u
2e*"ni$ki* is(iti#"n-" 6 %o2n" i%"#ost.
S#"-st#" 2"teri-"%" !"#ise od *e2i-sko7 s#o-st#" 2"teri-"%", n"$in"
(roi!#odn-e, n-i*o#e dor"de i !"#r&ne obr"de.
U eks(%o"t"ioni2 u#-eti2" 2"teri-"%i se (o-"#%-u-u u #i&e "7re7"tni* st"n-",
k"o n(r.? 7"so#ito2, te$no2, $#rsto2 i (%"!2" st"n-u.
U ko2 "7re7"tno2 st"n-u +e se n"%"!iti 2"teri-"% !"#isi od osno#ni*
ter2odin"2i$ki* #e%i$in" =te2(er"ture i (ritisk"> u ko-i2 se koristi 2"teri-"%.
I! to7 r"!%o7" se 2"teri-"%i di-e%e n"?
*&lavne ili k"nstruk(i"ne$
*+"!"#ne i
*+"&"nske !aterijale,
S#e ono od $e7" su n"(r"#%-eni (red2eti ko-i n"s okruu-u n"!i#"2o
2"teri-"%i2".
U (rirodi (osto-i #e%iki bro- 2"teri-"%" ko-i i2"-u r"!%i$ite osobine ko-e se
2o7u dobiti ko2bin"i-"2" s"2o 10@ e%e2en"t" (eriodno7 siste2",od ko-i* su
A4 2et"%i. U &ire2 s2is%u te*ni$ki 2"teri-"%i 2o7u biti 2"&inski, 7r",e#inski,
e%ektrote*ni$ki, teksti%ni itd.
Et"(e i#i%i!"i-e #e!"ne su !" n"!i#e 2"teri-"%" doti$ni* dob" =k"2eno,
b"k"rno, bron!"no, e%-e!no itd.>.
Osobine 2"teri-"%" su #eo2" bitne i (resudne (ri%iko2 i!bor" 2"teri-"%" -er
u(r"#o od ti* osobin" !"#isi i to k"ko +e se 2"teri-"% (on"&"ti u r"dno2 okruen-u
u ko-e2 7" koristi2o.
I("k n"uk" o 2"teri-"%i2" ust#"ri i!u$"#" u!ro$nu !"#isnost i!2e,u
!"konitosti i (roes" (roi!#odn-e 2"teri-"%" i n-i*o#i* s#o-st"#".
/red2et o#o7 udbenik" odnosi se n" 2"&inske 2"teri-"%e, (ri-e s#e7" n"
n-i*o#" is(iti#"n-".
-, .ADA/I I VR0TE I0%ITIVA12A MATERI2A3A
I KO10TRUK/I2A

Te2e%-e n"u$no6te*ni$ko r"!#o-" $ine 2"teri-"%i, ener7etik" i "uto2"ti!"i-".
Inten!itet r"!#o-" ener7etike i "uto2"ti!"i-e !"#isio -e !n"$"-no od r"!#o-"
2"teri-"%". U(r"#o !"to se n"ui o 2"teri-"%i2" (ok%"n-" (osebn" ("n-". 8"uk" o
2"teri-"%i2" (o#e!u-e 'i!ik"%nu *e2i-u i 'i!iku $#rsto7 st"n-".
/rei!ni-e re$eno n"uk" o 2"teri-"%i2" i!u$"#" !"#isnost i!2e,u *e2i-sko7
s"st"#", strukturne 7r",e i s#o-st"#" 2"teri-"%", k"o i n-i*o#o (on"&"n-e (od
d-e%o#"n-e2 2e*"ni$ki*, *e2i-ski* i e%ektro2"7netni* ut-e"-".
Is(iti#"n-e 2"teri-"%" -e (odru$-e n"uke o 2"teri-"%i2" ko-e -e usko (o#e!"no s
dru7i2 n"uk"2" u inen-erst#u k"o &to su? 2e*"nik" $#rsto7 ti-e%", te*nik"
konstruis"n-", te*nik" (roi!#odn-e i (rer"de i te*nik" "uto2"ti!"i-e.
Vaniji zaa(i is+itivanja !aterijala su?
0#"ntit"ti#no i!r""#"n-e k"r"kteristike i s#o-st"#"
2"teri-"%" k"o i odre,i#"n-e (o7odni* #e%i$in" u ob%iku
u(otreb%-i#i* #ri-ednosti;
Auto2"ti!ir"n" kontro%" (ro2-en" s#o-st"#" 2"teri-"%",
ko-e n"st"-u kod (roi!#odn-e, (rer"de i obr"de 2"teri-"%" s
otkri#"n-e2 2o7u+i* 7re&"k" 2"teri-"%", ko-" 2or" biti &ire7
obse7" i kontinuir"n";
8"kon (ro(is"no7 odre,eno7 #re2en" eks(%o"t"i-e
st"%no se #r&i (eriodi$n" kontro%" st"n-" 2"teri-"%" i%i
konstruki-" ;
St"%no i%i u (ro(is"ni2 #re2eni2" istr"i#"n-e s%u$"-e#"
r"!ni* o&te+en-" k"o i u!rok" %o2o#" 2"&inski* di-e%o#" i%i
konstruki-" u eks(%o"t"i-i;
Istr"i#"n-e i r"!#o- (roes" dobi#"n-" no#i* 2"teri-"%"
itd.
0od (o%ikrist"%ni* 2"teri-"%" #e%i$in" i ob%ik !rn" (osebno uti$u n" 2e*"ni$ke
osobine. M"teri-"%i B 2et"%i kru(no!rne strukture u7%"#no2 i2"-u 2"n-u !"te!nu
$#rsto+u i t#rdo+u. M"teri-"%i2" sitno!rne strukture #e+" -e !"te!n" $#rsto+" i
t#rdo+".8" osobine 2"teri-"%" uti$u i dru7i nedost"i krist"%ne re&etke? t"$k"ste
7re&ke, %ini-ske 7re&ke, ne*o2o7enosti *e2i-sko7 s"st"#" u 2"teri-"%u.
0od #i&e'"!ni* 2"teri-"%" 2e*"ni$ke osobine !"#ise od ko%i$ine (o-edini* '"!",
n-i*o#o7 ob%ik" i r"s(ored" '"!".
Ve%i$ine ko-e se (ri2-en-u-u (ri odre,eni2 is(iti#"n-i2" 2"teri-"%" i
konstruki-" d"te su u t"be%i 1.1., dok su 'i!ik"%n" s#o-st#" d"t" d"t" u t"be%i 1.2.
A!"rfni !aterijali ne!aju +ravilan ras+"re at"!a ili !"lekula u
za+re!ini !aterijala, Oni su iz"tr"+ni, 8e2"-u odre,enu te2(er"turu to(%-en-",
#e+ te2(er"turni inter#"% o2ek&"#"n-". Osobine "2or'ni* 2"teri-"%" !"#ise od
*e2i-sko7 s"st"#"? #e%i$ine, ob%ik", i r"s(ored" 2o%eku%" ko-i 7r"de 2"teri-"%,
n"$in" dobi-"n-" i rei2" obr"de.
Ta)ela-,-,Veli4ine i nji5"ve "znake u 0I*siste!u u +ri!jeni +ri is+itivanju
Ve%i$in" SI -edini" C"ktor kon#er!i-e
T"$"n /rib%i"n
Si%" 8 ;,D044@ 10
/ritis"k = t%"k> 8E22
2
FM("
3"rF10
@
/"
/"
/"
;,D044@
0,;D044@
;,D04@@
1GG,G22
10
1
10
1GG,G
Mo2ent si%e 82 ;,D044@ 10
Ener7i-", r"d J ;,D04@@ 10
0o%i$in" to(%ine J
0J
1,1D4D
1,1D4D
1,1;
1,1;
Sn"7" kH 0,AG@1;DA@ 0,A1
To(%otn"
(ro#od%-i#ost
HE=2I0>
HE=2I0>
1,1D4D
1,14G
1,1;
1,14
S(ei'i$ni to(%inski
k"("itet
JE=k7I0>
JE=7I0>
1,1D4DI10
G
1,1D4D
1,1;I10
G
1,1;
0oe'ii-ent to(%inske
(ro#odnosti
HE=2
2
I0>
HE=2
2
I0>
1,1D4D
1,14G
1,1;
1,14
:in"2i$ki #isko!itet /"IsF8IsE2
2
10
61
0ine2"ti$ki
#isko!itet
.2
2
Es
M
2
Es
1
10
61
M"7netni '%uks Hb
n Hb
10
6D
10
<ustin" 2"7netno7
'%uks"
T
2T
10
61
10
61
J"$in" 2"7netno7
(o%-"
AE2
AE2
10
G
E1

10E1

A;,4
0,A;4
I!bor 2"teri-"%" se #r&i n" osno#u !"*ti-e#" (ro-ekt", 2o7u+nosto
ob-e!be,i#"n-" (otrebni* osobin" 2"teri-"%".
8" i!bor 2"teri-"%" uti$e i-en", 2o7u+nosti n"b"#ke i to u &to (rik%"dni-e2
ob%iku i re!er#i ko-e (os-edu-e !"2%-".
/ro-ekt"nt i%i konstruktor treb" d" i2" n" u2u d" s"#re2en" n"uk" o
2"teri-"%i2" ne b"#i se s"2o k%"si$ni2 i!boro2 2"teri-"%", #e+ i (ro-ekto#"n-e2 i
dobi#"n-e2 no#i* 2"teri-"%" !" odre,ene (otrebe ko-e us%o#%-"#" (ro-ektni !"d"t"k,
" $i-e k"r"kteristke treb" is(iti#"ti6ut#rditi.
)" (ro-ekte 7d-e ni-e 2o7u+e i!#r&iti i!bor st"nd"rdni* 2"teri-"%", treb"
!"*ti-e#"ti (ro-ekto#"n-e no#i* 2"teri-"%", ko-i s#o-i2 osobin"2" !"do#o%-"#"-u
u#-ete (ro-ekt", n"r"#no (ri-e u(otrebe bi%o ko-e7 od d"ti*, i!"br"ni* 2"teri-"%"
2or"-u se is(iti#"ti i%i 2or" se is(iti#"ti i!r",en" konstruki-" , " ti2e se odre,u-e
n-en" 'unkion"%nost.
O+#a +"jela vrsta is+itivanja !aterijala s (iljevi!a je na ?
a,6 sa razaranje! i ),6 )ez razaranja .
Ta)ela -,7, Fizi4ka sv"jstva neki5 !aterijala na 789/
Metali:1e!etali ;ustina Te!+eratura 0+e(ifi4na t"+linska T"+linska
t"+ljenja ka+a(itivn"st +r"v"ljiv"st
k&:!
<
= -8
< >
/ 2:k&
9
K ?:!@ 9K
Metali
A%u2ini-u2 2,A0 440 ;00 222
Le7ure "%u2ini-u2" 2,4G 6 2,D2 1A4 6 4@1 DD0 6 ;20 121 6 2G;
3"k"r D,;A 10D2 GD@ G;G
Le7ure b"kr" A,1A 6 D,;1 DD@ 6 1240 GAA61G@ 2; 6 2G1
Li#en" 7#o!," A,D4 1@GA 140 A1
Je%ii 4,;2 6 ;,1G 1GA1 6 1@G2 11D 6 @02 1@6 @2
O%o#o 11,G@ G2A 1G0 G@
Le7ure o%o#" D,D@ 6 11,G@ 1D2 6 G24 124 6 1DD 21 6 14
M"7ne!i-u2 1,A1 4@0 102@ 1@1
Le7ure 2"7ne!i-u2" 1,AA 6 1,AD 410 6 421 1014 A@ 6 1GD
8ik% D,;1 11@G 110 ;2
Le7ure nik%" A,A@ 6 D,D@ 1110 6 11@1 GD1 6 @11 12 6 4G
Tit"n 1,@1 144D @1; 1A
Le7ure tit"n" 1,1G 6 1,A0 1@1; 6 141; @02 6 @11 D 6 12
Vo%'r"2 1;,2; G110 1GD 144
1e!etali
0er"2ik" 2G,0 6 @@,0 6 A@0 6 ;@0 10 6 1A
St"k%o 21,0 6 2A,0 @D0 6 1@11 @00 6 D@0 0,4 6 1,A
/%"stik" ;,0 6 20,0 110 6 GG0 1000 6 2000 0,1 6 0,1
Is(iti#"n-" s" r"!"r"n-e2 2o7u se (odi-e%iti n";
62e*"ni$k",
6te*no%o&k",
6*e2i-sk",
.2et"%ur&k"
6'i!i$k" i
6eks(%o"t"ion".
Is(iti#"n-" be! r"!"r"n-" 2o7u se (odi-e%iti n";
6r"dio7r"'sk",
6u%tr"!#u$n",
62"7netsk" i
6is(iti#"n-" (enetr"nti2" .
S#o-st#" 2"teri-"%" su o(+enito (os%-edi" n-e7o#o7 strukturno7 st"n-".
/r"#i%ni2 i!boro2 odre,eno7 2"teri-"%" i te*no%o&ko7 (roes" (ostie se
i%-"no strukturno st"n-e, ko-e d"-e 2"teri-"%u (otrebn" 2e*"ni$k",odnosno
eks(%o"t"ion" s#o-st#".

S 7%edi&t" inin-er" =2"&in"", 2et"%ur7", 7r",e#in"" itd.> te!eljna
sv"jstva !aterijala su !e5ani4kaA $#rsto+", n"(on te$en-", 2odu%
e%"sti$nosti, i!duen-e, i%"#ost, t#rdo+", din"2i$k" i!dr%-i#ost.
0v"jstv" ili karakteristika !aterijala +restavlja !jerljivu veli4inu
!aterijala$ k"ja se !"e )r"j4an" "reiti +"!"#u stanariz"vani5
!et"a is+itivanja$ n+r, zatezna 4vrst"#a nek"& 4elika$ B!CD88 M%a,
O(+" (od-e%" s#o-st"#" 2"teri-"%" ko-i se (ri2i-en-u-u u te*nii kod i!bor"
2"teri-"%" !" i!r"du 2"&inski* di-e%o#" i konstruki-e d"t" -e n" s%ii 1.1.
/re2" #rst"2" is(iti#"n-" 2"teri-"%" (re7%ed s#o-st"#" ko-" se ut#r,u-u 2o7u
se (rik"!"ti n" s%i-ede+i n"$in;
1. Me5ani4ka?Te2e%-n" s#o-st#" 2"teri-"%" k"o?$#rsto+",i%"#ost,t#rdo+" itd.
2. Metal"&rafska? Mikro i 2"krostruktur", #e%i$in" !rn", troskin bro-,
st"n-e ter2i$ke obr"de itd.
G. Ee!ijska? S"dr"- e%e2en"t" t-. *e2i-ski s"st"# , !"ti2 ot(ornost (re2"
koro!i-i itd.
1.Te5n"l"ka sv"jstva 2"teri-"%" (ok"!u-u n-e7o#u s(osobnost !" obr"du
r"!%i$iti2 (ostu(i2", k"o &to su? %i#kost, de'or2"bi%nost u #ru+e2 i%i
*%"dno2 st"n-u, !"#"r%-i#ost, re!%-i#ost od#"-"n-e2 $esti", s"bi-"n-e, s"#i-"n-e,
duboko i!#%"$en-e %i2", s(%-o&t"#"n-e i-e#i, n"2ot"#"n-e ie oko -e!7re i s%.
O-en-i#"n-e -e o(isno? !"do#o%-"#" i%i ne !"do#o%-"#", !"#isno od to7" d" %i -e
is(un-en (ro(is"ni kriteri- i%i ne.
@. Fizi4ka sv"jstva su e%ektri$n",2"7netn", to(%otn", o(ti$k", 2e*"ni$k" itd.
4. Eks+l"ata(i"na s#o-st#" (ok"!u-u ot(ornost 2"teri-"%u u u(otrebi. To su
n(r. ot(ornost n" tro&en-e, 2e*"ni$k" s#o-st#" (roi!#od" i s%i$no.
U o#o2 udbeniku obr"di+e se s"2o neke #"ne 2etode ut#r,i#"n-"
s#o-st"#" i st"n-" kod n"#edeni* #rst" is(iti#"n-" i 2"teri-"%".
A. 0tanje struktura !aterijala !"e se is+itivati !et"a!a )ez razaranja.
0od o#i* is(iti#"n-" u!or"k se ne r"!"r" te se o#i (ostu(i 2o7u (ri2i-eniti n"
di-e%o#i2" ko-i +e se i d"%-e u(otreb%-"#"ti, " s"2 (ostu("k is(iti#"n-" #r&i se
#e+ (red*odno n"#edeni2 2etod"2". Is(itu-u se s#o-st#" (re2" (ukotin"2" i
ost"%i2 7re&k"2" u 2"teri-"%i2" k"o? (oro!nost, %unker, d#o(%"tnost itd.
Osno#ne osobine =kriteri-e> ko-e 2"teri-"% 2or" !"do#o%-iti d" bi se koristio !"
i!r"du 2"&inski* di-e%o#" i konstruki-" su?
6 Te5n"l"&i4n"st =2o7u+nost obr"de r"s(o%oi#i2 te*no%o7i-"2" obr"de>
6 Ek"n"!i4n"st =i-en" 2"teri-"%" 2or" biti (ri*#"t%-i#" tri&tu>
6 Ek"l"&i4n"st =d" ne !"7",u-e oko%inu i d" se 2oe reik%ir"ti>
:" bi se i!#r&io (r"#i%"n i!bor 2"teri-"%" !" i!r"du odre,eno7 2"&insko7
e%e2ent" i%i konstruki-e neo(*odno -e d"k%e !"do#o%-iti ni! !"*ti-e#".
Jed"n od n"$in" i!bor" 2"teri-"%", (ri2-en-u-u+i !"*ti-e#e !" r"!%i$iti2
osobin" n" t"be%i 1.G. -e u(otrebo2 t!#. i!borni* k"r"t" s%ik" 1.1. =d"n"s
dostu(ne (ute2 r"!%i$iti* ko2eri-"%ni* so'tK"re6ski* ("ket">.
I.'OR MATERI2A3A
Os")ine !aterijala Ek"n"!i4n"st Te5n"l"&i4n"st
J#rsto+"
T#rdo+"
Li%"#ost
E%"sti$nost
Ot(ornost n"
koro!i-u
Ot(ornost n"
!"2or
Ot(ornost n"
!"2or
Ot(ornost n"
(u!"n-e
Ci!i$ke osobine
E%ektri$ne
osobine
Ter2i$ke osobine
:ostu(nost
2"teri-"%"
.i-en" 2"teri-"%"
Vri-e2e
(roi!#odn-e
Tro&ko#i
(roi!#odn-e
Tro&ko#i %i#en-"
i%i ko#"n-"
Tro&ko#i s("-"n-"
Tro&ko#i obr"de
re!"n-e2
Tro&ko#i
sk%"("n-"
Tro&ko#i
2ode%ir"n-"
0o#%-i#ost
/%"sti$nost
Li#%-i#ost
Obr"d%-i#ost
)"#"r%-i#ost
Ter2i$k"
obr"d%-i#ost
Ta)ela -,< Iz)"r !aterijala za izrau !ainski5 ijel"va i k"nstruk(ije
0lika -,-, %ri!jer iz)"rne karte
7, I0%ITIVA12A 0A RA.ARA12EM
7,-, MEEA1IFKA 0VO20TVA MATERI2A3A I
I0%ITIVA12A
O(&t" (od-e%" 2e*"ni$ki* s#o-st"#" i us%o#" is(iti#"n-" -e s%i-ede+"?
a,6 %re!a vrsti "+tere#enja na? !"te!"n-e, (ritis"k,s"#i-"n-e, u#i-"n-e,
s2i"n-e te ko2bin"i-e k"o !"te!"n-e i (ritis"k itd;
S#i konstruki-ski 2"teri-"%i i2"-u !"-edni$ko s#o-st#o," to -e n-i*o#"
$#rsto+". Fvrst"#a je "t+"r !aterijala +r"tiv ef"r!a(ije i l"!a ili
s+"s")n"st !aterijala a +"n"si na+rezanja k"ja su +r"uzr"k"vana
vanjski! sila!a, 0onstruki-ski 2"teri-"%i su i! ti* r"!%o7" u#i-ek 2"teri-"%i u
$#rsto2 st"n-u; (%ino#i i teku+ine ne 2o7u (er2"nentno (reu!eti n"(re!"n-".
/ored $#rsto+e #"n" s#o-st#" !" konstruki-ske 2"teri-"%e su
s"#it%-i#ost, t#rdo+" i i%"#ost. :"n"s se (ost"#%-"-u stro7i !"*t-e#i (re2"
konstruki-ski2 2"teri-"%". Oni 2or"-u i2"ti dost"tnu $#rsto+u d" 2o7u
i!dr"ti #e%ik" o(tere+en-", 2or"-u biti ot(orni (re2" koro!i-i i tro&en-u,
2or"-u biti obr"di#i itd.
Se%eki-" 2"teri-"%" se #r&i us(oredbo2 n-i*o#i* 2e*"ni$ki* s#o-st"#".
/r#i kor"k u se%eki-i -e "n"%i!" n"2-ene di-e%" i! ko-e odre,u-e2o (otrebne
k"r"kteristike 2"teri-"%". :" %i 2"teri-"% 2or" biti $#rst, krut i%i s"#it%-i#M :" %i
+e on biti i!%oen (on"#%-"-u+e2 i%i i!nen"dno2 o(tere+en-uM 8" #isoki2 i%i
niski2 te2(er"tur"2"M .i-en" 2"teri-"%" i n-i*o#" obr"d" su n"r"#no #r%o
#"ni '"ktori kod i!bor" 2"teri-"%".
0"d" s2o odredi%i ko-" s#o-st#" 2"teri-"% 2or" i2"ti 2oe2o
(ristu(iti se%eki-i. Se%eki-u 2"teri-"%" #r&i2o us(ore,i#"n-e2 st"nd"rdni*
(od"t"k" i! (riru$nik". V"no -e !n"ti k"ko se do&%o do ti* (od"t"k", &to oni
!n"$e i s*#"titi d" su t"be%"rni (od"i dobi#eni u testo#i2" u odre,eni2
u#-eti2", ko-i ne 2or"-u biti (ot(uno isti u re"%no2 Ni#otuO di-e%o#".
/osto-i #e!" i!2e,u s#o-st"#" 2"teri-"%" i krist"%ne strukture =s
odstu("n-i2" i!2e,u ide"%no7 st"n-" i !rn"te strukture>. I! (o!n"ti* (od"t"k"
strukture 2"teri-"%" ni-e 2o7u+e direktno (ror"$un"ti s#o-st#" 2"teri-"%" s
do#o%-no2 t"$no&+u. )"to se s#" s#o-st#" 2"teri-"%" odre,u-u is(iti#"n-i2"
ko-" !o#e2o eks(eri2ent"%n" is(iti#"n-".
U(o!n"t +e2o se s neko%iko st"nd"rdni* 2etod" is(iti#"n-" 2"teri-"%",
ko-" se koriste !" 2-eren-e ot(ornosti 2"teri-"%" (re2" ut-e"-u #"n-ski* si%".
O#e 2etode is(iti#"n-" (ri2-en-u-u se kod 2et"%", "%i se 2o7u t"ko,er
(ri2i-eniti, s neki2 2odi'ik"i-"2", i !" dru7e 2"teri-"%e. 0"o &to su (%"sti$ne
2"se, dr#o, 7u2", ("(ir i dr. Re!u%t"ti o#i* testo#" su 2e*"ni$k" s#o-st#"
2"teri-"%".
),6 %re!a )rzini jel"vanja "+tere#enja !"&u se tak"Ge +r"!atrati ka"?
st"ti$ko i din"2i$ko.
* 0tati4ka "+tere#enja n" !"te!"n-e, (ritis"k, s"#i-"n-e, u#i-"n-e i s2i"n-e,
obi$no su kr"tkotr"-n" =k"d" tr"-u " deset"k 2inut">, " nek" od n-i* 2o7u
biti i du7otr"-n" kod is(iti#"n-" (u!"n-" i re%"ks"i-e =k"d" 2o7u tr"-"ti od 1@
do 100 000 s"ti>.
/re2" n"$inu d-e%o#"n-" o(tere+en-" n"? !"te!"n-e, (ritis"k,s"#i-"n-e, u#i-"n-e,
s2i"n-e te ko2bin"i-e k"o !"te!"n-e i (ritis"k itd. 2o7u se (rik"!"ti (re2"
s%ii s%.2.1.
0lika 7,-, Vrste "+tere#enja
*Dina!i4ka "+tere#enja 2o7u biti ud"rn"=br!in" ud"r" 5"r(i-e#"6=.*"r(P->
k%"tn" obi$no -e @,@ 2Es> i%i (ro2-en%-i#"=s istos2-erni2 ik%usi2" n" (ritis"k
i%i !"te!"n-e i n"i!2-eni$n" s ko2bin"i-"2" !"te!"n-e i (ritis"k>.
:in"2i$k" (ro2-en%-i#" o(tere+en-" osi2 n" !"te!"n-e i (ritis"k, 2o7u biti -o&
n" s"#i-"n-e i u#i-"n-e; 8" osno#u i!ne&eno7 (ored st"ti$ki* n"(re!"n-"
din"2i$k" se 2o7u (rik"!"ti n" s%ii 2.2.
6%re!a te!+eraturi is+itivanja? n" sobno-, n" (o#i&eno- i n" snieno-
te2(er"turi. 8"-$e&+e se #r&e is(iti#"n-" n" sobno- te2(er"turi =i!2e,u 10 i G@
Q. >, !"ti2 (od kontro%is"ni2 u#-eti2" n" te2(er"turi 2G R @ Q. =n(r. !"
(u!"n-e, re%"ks"i-" itd.>, te n" snieno- te2(er"turi =n(r. ud"rne r"dn-e %o2"
n" B20 Q.> i n" (o#i&eno- te2(er"turi =n(r. (u!"n-e n" te2(er"tur"2" S100,
S@00, S400 Q. itd.>;
6%re!a trajanju jel"vanja "+tere#enja na? kr"tkotr"-n" i du7otr"-n", k"ko
-e to #e+ re$eno> =s%ik" 2.G.>.
F $ M*"+tere#enjaHsile ili !"!enti6 $ t*vrije!e
0lika 7,7,%"jela "+tere#enja na "sn"vu ejstva sile
0lika 7,<, U+"reni iz&le stati4ki5 i ina!i4ki5 "+tere#enja
7,-,-, Me5ani4ke "s")ine
:" bi se (r"#i%no i!#r&i%o di2en!ionis"n-e di-e%o#" i!r",eni* od d"ti*
2"teri-"%", neo(*odno -e (o!n"#"n-e 2e*"ni$ki* s#o-st"#"6osobin", k"ko (ri
de-st#u s(o%-ni* si%" ne bi do&%o do nee%-eni* de'or2"i-", " u neki2
s%u$"-e#i2" i do %o2o#" di-e%o#". /re2" to2e, 2e*"ni$k" s#o-st#"6osobine
2"teri-"%" ob-"&n-"#"-u (o#e!"nost i!2e,u s(o%-ni* si%" i n-i2" i!"!#"ni*
de'or2"i-".C"ktori ko-i se 2or"-u u!eti u ob!ir (ri 2e*"ni$ki2 is(iti#"n-i2"
2"teri-"%", " ko-i direktno i odre,u-u 2e*"ni$ke osobine 2"teri-"%" (ri
r"!%i$iti2 us%o#i2" eks(%o"t"i-e su?
6 Vrst" n"(re!"n-" =!"te!"n-e, (ritis"k, s"#i-"n-e, u#i-"n-e, i%i ko2bin"i-" d"ti*
o(tere+en-">,
6 8"$in de-st#" si%e =st"ti$ko i%i din"2i$ko>,
6 Te2(er"tur" is(iti#"n-" =niske, sobne, (o#i&ene, ter2i$ki &ok>.
S#" (od-e%" B (re7%ed 2e*"ni$ki* is(iti#"n-" 2oe se (rik"!"ti s*e2o2 2.1. i
o(+i (rik"! is(iti#"n-" d"t -e s*e2o2 2.2.
05e!a 7,-, %rikaz !e5ani4ki5 is+itivanjaH sav tekst +re&leati6
05e!a 7,7, O+#a is+itivanja
7,7, 0tati4ke !et"e is+itivanja
/re2" n"$inu d-e%o#"n-" o(tere+en-", st"ti$ko o(tere+en-e 2oe se odnositi
n" ? !"te!"n-e, (ritis"k,s"#i-"n-e,u#i-"n-e, s2i"n-e te ko2bin"i-e k"o
!"te!"n-e i (ritis"k itd s*e2i 2.1.=2e*"ni$k" is(iti#"n-">
7,7,-, Is+itivanje zatezanje!
Is(iti#"n-e !"te!"n-e2 ubr"-" se u n"-#"ni-" 2e*"ni$k" is(iti#"n-"
2"teri-"%", -er ono d"-e n"-#i&e #"ni* u(otrebni* s#o-st"#", k"o &to su?n"(on
te$en-", !"te!n" $#rsto+", 2odu% e%"sti$nosti, i!duen-e =iste!"n-e>, suen-e itd.
Leon"rdo d" Vini -e -ed"n od n"u$nik" ko-i -e 2e,u (r#i2" i!#odio i o(is"o
(r#e eks(eri2ente !"te!"n-e2 n" ii r"di odre,i#"n-" !"te!ne $#rsto+e.
Metod" is(iti#"n-" !"te!"n-e2 d"-e #"nost #id%-i#u i! s%i-ede+e7?
6 d"-e n"-bo%-i o(is (on"&"n-" 2"teri-"%" (od o(tere+en-e2,
6 dobi-eni (od"i o s#o-st#i2" 2"teri-"%" n"-#i&e se koriste !"
(ror"$un i di2en!ionis"n-e e%e2en"t" 2"&in" i konstruki-",
6 dobi-eni (od"i o2o7u+"#"-u -ednost"#nu kontro%u te*no%o&ki*
(roes" r"!ni* (roi!#od" i s#o-st"#" no#i* 2"teri-"%",
6 i! s#o-st"#" ot(ornosti 2"teri-"%" 2o7u se (rib%ino odrediti i
dru7" #"n" s#o-st#" !" (r"ksu =k"o t#rdo+", din"2i$k"
i!dr%-i#ost itd.>,
6 -ednost"#no se i!#odi i %"ko se i!r"$un"#"-u te2e%-n" s#o-st#".
)bo7 s#e7" n"#edeno7 se u 2e*"ni$ki2 %"bor"tori-i2" n"-$e&+e #r&e
is(iti#"n-" !"te!ne $#rsto+e i i%"#osti 2"teri-"%" .
7,7,7, Maine za is+itivanja zatezanje!
Is(itno ti-e%o, t!#. e(ru#et", se kod st"ti$ki* kr"tkotr"-ni* is(iti#"n-", se
i!%"e u 2"&ini !" 2e*"ni$k" is(iti#"n-" 2"teri-"%" (oste(eno2 (or"stu
-ednoosno7 o(tere+en-" s#e do n-e!ino7 %o2", odnosno kid"n-". M"&in", (ri
to2e 2or" osi7ur"ti -edn"ko (reno&en-e si%e n" e(ru#etu u u!duno2 (r"#u
u! isto#re2enu re7istr"i-u o(tere+en-" n" sk"%i 2"no2etr" s k%"tno2, k"o i
rt"n-e di-"7r"2" n" (%oteru. 8" s%ii 2.1 d"t -e i!7%ed uni#er!"%ne 2"&ine !"
st"ti$k" is(iti#"n-" 2et"%" s o(tere+en-e2 do 200k8, t-.d"t" -e -edn"
s"#re2eni-" uni#er!"%n" kid"%i" do 200 k8.

Slika 2.4. Univerzalna maina za ispitivanje zatezanjem

O#"k#e 2"&ine se n"-$e&+e sre+u u 2e*"ni$ki2 %"bor"tori-"2" &iro2
s#i-et", " (ored is(iti#"n-" !"te!"n-e2 2o7u se koristiti i !" ost"%" st"ti$k"
is(iti#"n-" =u7%"#no2 s#" i!u!e# u#i-"n-">.
:on-" ste!n" 7%"#" -e (ri is(iti#"n-u ne(okretn", " 2oe se (ode&"#"ti
(ri-e is(iti#"n-" (o2o+u od7o#"r"-u+e ru$ie. <orn-" ste!n" 7%"#" #e!"n" -e
(o2o+u stubo#" !" r"dni i%ind"r u ko-e2 se kre+e k%i( (o2o+u (ritisk" u%-".
/ri is(iti#"n-u !"te!"n-e2 (o2i$e se (re2" 7ore 7orn-" ste!n" 7%"#" s#e do
%o2" e(ru#ete u! isto#re2eno o$it"#"n-e o(tere+en-" n" sk"%i 2"no2etr" i
rt"n-e di-"7r"2" u koordin"t"2" C6TL i%i U6V =isti -e ob%ik di-"7r"2">, k"o
s%ik" 2.A. ".> i b.>.
Jedn" od (osebni* 2"&in" !" is(iti#"n-e 2"teri-"%" uni#er!"%no7
k"r"kter" -e savremena kidalica firme Zwick slika 2.5.
/rostor i!2e,u r"dno7 i%indr" i 7orn-e ste!ne 7%"#e koristi se !"
st"ti$k" is(iti#"n-" s"#i-"n-e2 i (ritisko2, k"o i !" te*no%o&k" is(iti#"n-"
s"bi-"n-e2.
)" is(iti#"n-e s2i"n-e2 koriste se ste!ne 7%"#e k"o i kod is(iti#"n-"
!"te!"n-e2. U n-i* se (ost"#%-" (osebni ure,"- !" s2i"n-e =(rini( i!#%"$en-"
Wno" i! #i%-u&keW> s od7o#"r"-u+o2 i%indri$no2 e(ru#eto2 =obi$no X@Y@0
22>. 5e2" 2.G. is(iti#"n-" !"te!"n-e2 2o7u se (rik"!"ti n" s%i-ede+i n"$in ;
I0%ITIVA12E
.ATE.A12EM
S
V
O
J
S
T
V
A

O
T
P
O
R
N
O
S
T
I
S
P
O
S
O
B
N
O
S
T
D
E
F
O
R
M
A
C
I
J
A
ZATEZNA
VRSTOA
GRANICA
TEENJA
GRANICA
PROPORCIJALN -
OSTI
GRANICA
ELASTINOSTI
MODUL
ELASTINOSTI
IZDUENJE
KONTRAKCIJA
RAVNOMJERNA
DEFORMACIJA
05e!a 7,<, Is+itivanja zateznje!
Is(iti#"n-e !"te!"n-e2 se i!#odi n"?
Normalnim (sobnim) temperaturama
Povienim temperaturama
Snienim temperaturam
Normalnim (sobnim) temperaturama (na 7< I J9/6
o odre,i#"n-e s#o-st"#" ot(ornosti
o odre,i#"n-e s(osobnosti de'or2"i-e
Povienim temperaturama
o s" kr"kotr"-ni2 !"7ri-e#"n-e2
o s" du7otr"-ni2 !"7ri-e#"n-e2
6 is(iti#"n-e n" (u!"n-e
6 is(iti#"n-e n" re%"ks"i-u
Snienim temperaturama
0id"%ie !" is(iti#"n-e !"te!"n-e2 2o7u biti hidrauline kidalice i
mehanike univerzalne kidalice, kao na slikama 7,J,a i 7,J,)

0lika 7,J,a Elektr"!e5ani4ka kiali(a 0/EE1/K*TRE'E3 RM -88
Slika 2.5. b Savremena kidalica firme Zwick
8" s%i-ede+o- s%ii 2.4. d"t -e &e2"tski (rik"! -edne uni#er!"%ne
*idr"u%i$ne kid"%ie s" n"!n"$eni2 s"st"#ni2 di-e%o#i2". :" bi e%"sti$n"
de'or2"i-" bi%" &to 2"n-", konstruki-" st"bi%no7 ok#ir" 2"&ine 2or" biti
o#"k#e i!#edbe. E(ru#et" i 2"&in" $ine -ednu -e%inu, (ri is(iti#"n-u
!"te!"n-e2, " re!u%t"ti is(iti#"n-" !"#ise k"ko od 2"teri-"%" e(ru#ete i us%o#"
is(iti#"n-" k"o i od k"r"kteristik" s"2e 2"&ine.
0od o(tere+en-" n" !"te!"n-e e(ru#ete (renosi se o(tere+en-e i n" di-e%o#e
2"&ine, ko-i se s2i-u s"2o e%"sti$no de'or2is"ti, dok se e(ru#et" (r#o
de'or2i&e e%"sti$no, " !"ti2 (%"sti$no s#e do %o2". M"&ine ko-e i2"-u
#e%iku konst"ntu krutosti =obi$no su n" 2e*"ni$ki (o7on>,!o#u se Nt#rdi2
kid"%i"2"O n(r. !" is(iti#"n-e (u!"n-e2, dok 2"&ine s 2"%o2 konst"nto2
krutosti su N2eke kid"%ieO =2"&ine s *idr"u%i$ni2 (o7ono2>. M"&ine s
*idr"u%i$ni2 ne 2o7u re7istro#"ti br!e (ro2-ene o(tere+en-", dok s"
2e*"ni$ki2 (o7ono2 2o7u re7istro#"ti (ro2-ene o(tere+en-". )" 2"n-"
o(tere+en-" koristi se 2e*"ni$ki (o7on, " *idr"u%i$ni !" #e+" o(tere+en-" i
to?
6 do 10 k8, isk%-u$i#o 2e*"ni$ki (o7on,
6 10 do 100 k8 2o7u+" (ri2-en" ob" o(tere+en-",
6 #e+" od 100 k8 =obi$no do 1 000 k8>, isk%-u$i#o *idr"u%i$ni (o7on.
M"&ine i2"-u #i&e r"!%i$iti* 2-erni* (odru$-" ko-" o2o7u+"#"-u (rei!n"
is(iti#"n-" =u 7r"ni"2" to$nosti R1 Z> e(ru#et" i%i konstrukioni* di-e%o#"
r"!ni* ob%ik" i di2en!i-" =t"be%" 2.1>.
0lika 7,K, 05e!a univerzalne 5irauli4ne kiali(e H (rtee is+isati na ra#unaru6
/o2-er"n-e k%i(" =obi$no u 7r"ni"2" od O do @0 22E2in> kod
*idr"u%i$ni* 2"&in" ost#"ru-e se (o2o+u ot#"r"n-" #enti%", " 2o7u+e -e i
"uto2"tsko odr"#"n-e konst"ntno7 o(tere+en-".
S"#re2ene 2"&ine o(re2%-ene su "uto2"tski2 re7u%"tori2" (o2o+u ko-i*
se 2oe un"(ri-ed (ro7r"2ir"ti br!in" o(tere+i#"n-" Uni#er!"%ne kid"%ie i2"-u
i do(unsku o(re2u !" odre,i#"n-e 2"%i* i!duen-" =n(r. e%ektronski 2-er"$
2"%i* i!duen-">, !" is(iti#"n-e (ri (o#i&eni2 =obi$no do 1000[.> i snieni2
=obi$no do 6100 [.> te2(er"tur"2", !" t"nku iu, %"ne i s%.
Ta)ela 7,- L Ti+i4na !jerna +"ru4ja kiali(a

8"-#e+e o(tere+en-e, k8 Ost"%" 2-ern" (odru$-" n"#edeni* kid"%i", k8
1000 @00 200 100
@00 2@0 @0
100 200 D0 10
200 100 10 20 10 1
100 @0 20 10
'itna "s")ina za u+"reGivanje rezultata is+itivani5 !aterijala jeste
a se sva is+itivanja !"raju vriti uvijek +" isti! vanjski! usl"vi!a,
.)"& t"&a +"stavljeni su "&"v"ri sa !eGunar"ni! te5ni4ki!
k"!iteti!a za vanjske usl"ve is+itivanja$ k"ji su uneeni u n"r!e i
stanare ka" k"nven(ije,
T"k#e kon#eni-e su n"(r"#%-ene n(r. !" di2en!i-e e(ru#et", !" te*ni$ku
7r"niu e%"sti$nosti, !" kon#enion"%ni n"(on te$en-" itd., " n-i* se 2or"-u
(ridr"#"ti s#i instituti,%"bor"tori-e i dru7e institui-e ko-e i2"-u to2e
s%i$ne d-e%"tnosti.
7,7,<, Is+itivanje zatezanje! na s")ni! Hn"r!alni!6
te!+eratura!a
)" is(iti#"n-e !"te!"n-e2 (otrebno -e i2"ti?
U!or"k B Ne(ru#etuO !" is(iti#"n-e;
M"&inu B Nkid"%iuO;
/ribor !" 2eren-e =(o2i$no 2-eri%o, 2ikro2et"r>
i (o!n"#"ti te*niku is(iti#"n-".
a.)
),6
Slika 2.7. Dijagram zatezanja a. zna!enje p"jedini# ta!aka i b.
k"nkretne vrijedn"sti
7,7,M, E+ruvete za is+itivanje
/od Ne(ru#eto2O se (odr"!u2i-e#" od"br"ni (ri2-er"k B u!or"k
2"teri-"%" obr"d-en n" odred-enu 2-eru i ob%ik (re2" st"nd"rdu.
E(ru#ete !" is(iti#"n-e !"te!"n-e2 2o7u biti?
/ro(orion"%ne =st"nd"rdne> B odre,eno7 ob%ik", (o(re$no7
(resek" =okru7%e, k#"dr"tne i (r"#ou7"one> i di2en!i-".
8e(ro(orion"%ne B u st"n-u (ri2-ene =n(r. %"ni, $e%i$n" u"d, e#i
(ro'i%i, 7oto#i 2"&inski de%o#i itd.>
E(ru#et" !" is(iti#"n-e !"te!"n-e2 i2" d#i-e 7%"#e (ri$#r&+i#"n-e u $e1-usti2"
2"&in", k"o i dio -edn"ko7 (res-ek", o!n"$en s LoSdo odnosno LoSbo, !"
2-eren-e de'or2"i-".
/ri is(iti#"n-u !"te!"n-e2 de'or2"i-e se ost#"ru-u u di-e%u e(ru#ete s
n"-2"n-o2 (o#r&ino2. <%"#e e(ru#ete se (ri%"7o,"#"-u ste!ni2 7%"#"2"
kid"%i" s ti2 d" su (ri-e%"!i od i%indri$no7 di-e%" k" 7%"#"2" s b%"7i2
!"ob%-en-i2" =r\1 22>. M-erni dio e(ru#ete 2or" biti #r%o (rei!no i!r",en, t-.
(o%ir"n !bo7 s(ri-e$"#"n-" konentr"i-e n"(re!"n-". /ri i!re!i#"n-u u!ork" i!
2"teri-"%" 2or"-u se i!b-e+i 2o7u+e (ro2-ene teksture i%i strukture. )"to (ri
i!re!i#"n-u u!ork" (%"2eno2 re! 2or" biti ud"%-en n"-2"n-e 20 22 od
kon"$ni* di2en!i-" e(ru#ete.
/osto-i #i&e ti(o#" e(ru#et" !" is(iti#"n-e !"te!"n-e2. 8"-#i&e su u u(otrebi
kr"tke (ro(orion"%ne e(ru#ete (ro2-er" 10 22 !" okru7%e &i(ke i kr"tke
(ro(orion"%ne (%-osn"te e(ru#ete !" %i2o#e i tr"ke s*odno n"#edeni2
st"nd"rdi2". 8" s%ii 2.D. d"t -e i!7%ed okru7%e i (%-osn"te kr"tke
(ro(orion"%ne e(ru#ete (ri-e is(iti#"n-", " n" s%ii 2.;. i!7%ed okru7%e kr"tke
(ro(orion"%ne e(ru#ete.)"#r&eti e(ru#et" d"ti su n" s%ii 2.10.
0lika 7,N, O)li(i e+ruvetaO a*"kru&le e+ruvete$ )*+rav"u&a"na e+ruvete " li!a

0lika 7,P, E+ruveta za is+itivanje zatezanje!
A
o
B 8"!#ini (res-ek e(ru#ete (ri-e is(iti#"n-", L
t
B Uku(n" duin" e(ru#ete, L
s
B St#"rn"
duin" e(ru#ete, L
o
B 8"!i#n" duin" e(ru#ete

0lika 7,-8, Razli4iti ")li(i zavretaka e+ruveta
Epruvete se izrauju sjeenjem i oradom skidanja
stru!otine slika 2."".a #stru!anje, !lodanje, rendisanje,
ru$enje i sl.) ili prosijecanjem #epruvete od lima).


0lika 7,--, a Mjesta uzi!anja e+ruveta
Ti(i$"n i!7%ed (ri(re2%-eni*
e(ru#et" !"#"reno7 s(o-" no#o7
2"teri-"%" !" !"te!n" is(iti#"n-" -e d"t n" s%ii 2.11.b, !" odre,enu i!"br"nu
te*no%o7i-u.
0lika 7,--, ) E+ruvete za "reGivanje zatezani5 "s")ina k" zavaren"& s+"ja
I!7%ed (ri(re2%-eni* e(ru#et" !" !"te!n" is(iti#"n-" osno#no7 2et"%" i
2et"%" !"#"r" -e d"t n" s%ii 2.11. " 2ikroe(ru#et" !" is(iti#"n-e !"te!ni*
s#o-st"#" )UT6" n" s%ii 2.11.d
0lika 7,--,( E+ruvete za "reGivanje zatezni5 "s")ina "sn"vn"& !etala i !etala zavara
0lika 7,--, Mikr"e+ruvete ze "reGivanje zatezni5 "s")ina .UT
7,7,J, Dija&ra! i sv"jstva +ri is+itivanju zatezanje!
I!"br"n" e(ru#et" se (ri is(iti#"n-u !"te!"n-e2 i!%"e o(tere+en-u
!"te!"n-e2 s#e do n-eno7 s%o2", te se (oto2 ut#r,u-u s#o-st#" ot(ornosti k"o i
s#o-st#" de'or2"i-e. /re7%edno (redst"#%-"n-e tok" (on"&"n-" 2"teri-"%" (ri
is(iti#"n-u !"te!"n-e2 #r&i se sni2"n-e2 di-"7r"2" s koordin"t"2"?
1. C6TL, t-. n" ordin"ti si%" C u ]8^, " n" "(sisi trenutno i!duen-e TL u ]22^,
2. U6V, t-. n" ordin"ti n"(re!"n-e u M(" ]8E22
2
^ , " n" "(sisi -edini$no
i!duen-e V]Z^ ;
0
TL
VF
L
M"&ine !" is(iti#"n-e !"te!"n-e2 obi$no i2"-u ure,"- !" ne(osredno
rt"n-e di-"7r"2" s%ike 2.@. i 2.A. s" koordin"t"2" si%", i%i n"(re!"n-"B k"o
i trenutno7 i!duen-". 8edost"t"k t"k#o7 di-"7r"2" -e !"#isnost od
di2en!i-" e(ru#ete i ne2o7u+nost (rei!no7 o$it"#"n-" si%e, " n"ro$ito
i!duen-" =-er ono (ored i!duen-" 2-erne duine e(ru#ete L
0
s"dri i
i!duen-e ost"%i* di-e%o#" e(ru#ete, e%"sti$n" i!duen-" ste!ni* 7%"#",
k%i!"n-e e(ru#ete i s%>. U(r"#o !"to -e t"$ni-e kori&ten-e di-"7r"2" s
koordin"t"2" n"(re!"n-e B -edini$no i!duen-e, ko-i (ok"!u-e (on"&"n-e
2"teri-"%" ne!"#isno od di2en!i-" e(ru#ete, -er -e si%" s#eden" n"
(r#obitni (res-ek?

[ ]
0
F
MPa
S

" trenutno i!duen-e n" 2-ernu duinu, t-.

0
0 0
t
L L L
L L

8" s%ii 2.12. (rest"#%-en" -e #e!" i!2e,u n"(re!"n-" i de'or2"i-" (ri
is(iti#"n-u !"te!"n-e2 !" r"!%i$ite 2"teri-"%e =krte i dukti%ne 2et"%ne
2"teri-"%e, te !" neke or7"nske 2"teri-"%e> , " n" s%ii 2.1G. !" r"!%i$ite
2et"%ne 2"teri-"%e,dok n" s%ii 2.11. d"t -e di-"7r"2 C6TL i U6V =R6 V> !"
niskou7%-i$ni $e%ik
0lika 7,-7, Dija&ra! na+rezanje*jeini4n" izuenje za razli4ite !aterijale
:i-"7r"2 is(is"ti ku"ni2 s%o#i2"
S" s%ike 2.12. #idi se d" r"!%i$iti 2"teri-"%i i2"-u $etiri osno#n" ob%ik"
di-"7r"2" i to?
1. s i!r"eni2 n"(ono2 te$en-" =7orn-i i don-i>, n(r. 2eki $e%ii =do "
0,G Z.> i ne%e7ir"ni $e%ii u nor2"%i!ir"no2 st"n-u,
2. s kontinuir"ni2 (ri-e%"!o2 i! e%"sti$no7 u e%"sti$noE(%"sti$no (odru$-e
de'or2"i-", n(r. b"k"r, "%u2ini-, ne*r,"-u+i "ustenitni $e%ii. :ukti%ni
2"teri-"%i =1 i 2> i2"-u #e%ike (%"sti$ne de'or2"i-e (ri-e %o2",
G. be! (odru$-" e%"sti$noE(%"sti$ni* de'or2"i-". To su krti 2"teri-"%i ko-i
se %o2e 7oto#o be! (%"sti$ne de'or2"i-e, k"o n(r. si#i %i# i%i !"k"%-eni
$e%ik i
1. s entro(i-sko2 e%"sti$no2 de'or2"i-o2, n(r. neki or7"nski 2"teri-"%i i
(o%i2eri ti(" e%"sto2er".
0lika 7,-<, Dija&ra! B*Q za razli4ite !etalne !aterijale H")li(i - " <6
H!e5ki 4elik6
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
8" s%ii 2.11. d"t -e det"%-"n (rik"! di-"7r"2" C6TL i U6V =kon#enion"%ni i
st#"rni B is(rekid"n" %ini-">./rik"!"ni di-"7r"2 (ri("d" osno#no2 ti(u =1>
di-"7r"2" U6V. 8" n-e2u -e n"!n"$eno neko%iko k"r"kteristi$ni* t"$"k",
#"ni* !" de'inis"n-e s#o-st"#" 2"teri-"%" ko-" se odre,u-u (ri is(iti#"n-u
!"te!"n-e2. )n"$en-e k"r"kteristi$ni* t"$"k" -e s%i-ede+e?
a,6 % L &rani(a +r"+"r(i"naln"sti
<r"ni" (ro(orion"%nosti i! S%ik" 2.11. :i-"7r"2 C6TL i U6V =R6 V> , (re2"
t"$i 2o7u+e -e odrediti (reko re%"i-e;

0
pr
pr
F
R
S

/ri o(tere+i#"n-u e(ru#ete u 7r"ni"2" od O do / !"#isnost i!duen-" e(ru#ete

o si%i -e %ine"rn", " de'or2"i-e su e%"sti$ne, -er se (ri r"stere+i#"n-u
e(ru#et" (ot(uno #r"+" u s#o- (r#obitni ob%ik i #e%i$inu, &to !n"+i d" su n"(oni
(roorion"%ni n"(re!"n-i2" =9ookeo# !"kon>.
Trenutn" i!duen-" u to2 (odru$-u di-"7r"2" #r%o su 2"%" i 2o7u se
2-eriti s"2o (rei!ni2 eksten!o2etri2". <r"ni" (ro(orion"%nosti -e n"-#e+e
n"(re!"n-e do ko-e7 -e n"(re!"n-e (ro(orion"%no i!duen-u. /ri (or"stu
n"(re!"n-" i!n"d o#e 7r"ni$ne #ri-ednosti (rest"-e (ro(orion"%nost i!2e,u
n"(re!"n-" i de'or2"i-e i i!duen-e (o$in-e r"sti bre.
E=tg=

razlika duina

0lika 7,-M, Dija&ra! F*R3 i B*Q HR* Q6 za nisk"u&lji4ni 4elik
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
Uko%iko is(iti#"n-e n" !"te!"n-e ni-e st"nd"rdo2 (ro(is"no k"o i t"$nost
2-eren-", (rei!no odre,i#"n-e 7r"nie (ro(orion"%nosti ni-e 2o7u+e i%i #r%o
te&ko odrediti. )"to se (o (r"#i%u 7r"ni" (ro(orion"%nosti odre,u-e
7r"'i$ko2 inter(o%"i-o2 i! di-"7r"2" s #ri-ednosti2" U6V dobi-eni2 (ri
is(iti#"n-u. )" (osti!"n-e #e+e u-edn"$enosti re!u%t"t" is(iti#"n-" !" 7r"niu
(ro(orion"%nosti de'inis"o -e Me,un"rodni kon7res !" is(iti#"n-e 2"teri-"%"
odr"n u 3ruYe%%esu 1;04.7. n"(re!"n-e !"te!"n-e2 (ri ko-e2 se ut#rdi tr"-n"
de'or2"i-" od 0,001 Z 2-erne duine. Unut"r t"$"k" O do /, t-. s"2o u
(odru$-u e%"sti$ne de'or2"i-e, odre,u-e se i _oun7o# 2odu% e%"sti$nosti.
),6 M"ul elasti4n"sti HE6
0"ko su (o 9ooko#o2 !"konu u %iner"no2 (odru$-u n"(oni
(ro(orion"%ni di%et"i-"2" =i!duen-i2"> #ri-edi d" -e;
E

E

,
E tg

Ako se u2-esto U6V unesu n-i*o#e #ri-ednosti
F
S
i
0
L
L

, dobi-e se
0
FL
E
S L

)"
0
L L
,
F
E
S
&to !n"$i d" -e 2odu% e%"sti$nosti n"(re!"n-e (otrebno
d" se d#ostruko (o#e+" duin" e(ru#ete ='ikti#no>, odnosno on k"r"kteri&e
ot(ornost 2"teri-"%" (re2" de'or2is"n-u i%i druk$i-e re$eno n-e7o#u
krutost. M"teri-"%i s i!r"!ito2 %ine"rno2 !"#isnosti i!2e,u n"(re!"n-" i
-edini$no7 i!duen-",n" sobni2 te2(er"tur"2" 2odu% e%"sti$nosti i2"
konst"ntnu #ri-ednost, ko-u odre,u-e t"n7ens u7%" `, " kod 2"teri-"%" be!
t"k#e !"#isnosti =n(r. b"k"r i n-e7o#e %e7ure> 2odu% e%"sti$nosti se 2i-en-"
u !"#isnosti od n"(re!"n-".
(,6 K"nstante elasti4n"sti
V"n" k"r"kteristik" (ri (ror"$unu ot(ornosti 2"teri-"%" je +rva
k"nstanta ili !"ul elasti4n"sti, ko-u 2"&inski stru$n-"i koriste !"
(ror"$une i "n"%i!u st"n-" kod t!#. 8or2"%ni* n"(re!"n-" =d-e%u-u nor2"%no n"
(o#r&inu (res-ek", " u!roku-u i* !"te!n", (ritisn" i s"#o-n" o(tere+en-">. S%i$no
to2e (osto-i i ru&a k"nstanta ili !"ul s!i(anja i%i k%i!"n-" <, ko-e7
u!roku-u t!#. T"n7eni-"%n" n"(re!"n-" =d-e%u-u u r"#ni (res-ek", " u!roku-u i*
s2i$u+" i u#o-n" o(tere+en-">?
G

7d-e su? SM+aT L tan&en(ijaln" na+rezanje$ a

6 kutn" de'or2"i-" u r"#ni oko2ito- n" s2i-er d-e%o#"n-" o(tere+en-" u

(odru$-u e%"sti$ni* de'or2"i-"
Modu% s2i"n-" <, se odre,u-e obi$no (ri st"ti$ko2 is(iti#"n-u u#i-"n-e2.
Ve!u i!2e,u o#" d#" 2odu%" d"-e tre#a k"nstanta elasti4n"sti$ tzv,
%"iss"n"v fakt"r

A
2=1 >
E
G

+

; od"k%e
1
2
E
G

/od /oissono#i2 koe'ii-ento2 (odr"!u2i-e#" se koe'ii-ent (o(re$ne
de'or2"i-e. 8"i2e (ri is(iti#"n-u !"te!"n-e2 (o#e+"n-e duine e(ru#ete
=i!r"eno kro! -edini$no i!duen-e,

(r"+eno -e isto#re2eni2 suen-e2,

odnosno (ros-e$no2 (o(re$no2 de'or2"i-o2?
q
d
d

Ta)ela 7,7, L Vrijen"sti !"ula elasti4n"sti E$ !"ula klizanja ; i %"ass"n"v"&

k"efi(ijenta U
Materijal E ; U
S;+aT S;+aT *
U&ljeni4ni 4elik 788*7-8 N8*N- 8$7M*8$7N
3e&irani 4elik 7-8*778 N8*N- 8$7J*8$<8
3iven" eljez" --J*-K8 MJ 8$7J*8$7D
'akar NM*-<8 M8*MP 8$<-*8$<M
'r"nza -8J*--J M8*M7 8$<7*8$<J
Mje H!esin&6 P8*-78 <J*<D 8$<7*8$M7
Alu!inij i le&ure D8*D- 7K*7D 8$<7*8$<K
a*eliez" 7--$M N-$K 8$7P<
a*titan --J$D M<$N 8$<7-
1i")il -8M$P <D$J 8$<PD
Tantal -NJ$D KP$7 8$<M7
1ikal 788 DK 8$<-7
V"lfra! <K7 -<J 8$-D8
'erilii <8P -MD 8$8J8
Ma&nezij MJ -D 8$7P-
Kalaj Hk"sitar6 -D N 8$MJ8
Ka!ii J8 -P 8$<88
0re)r" N< <8$< 8$<KD
.lat" DP 7D 8$MM8
0ivi liv -88 J8 8$7K8
Ol"v" -D D 8$M7
0takla JK 77 8$7J
'et"n -J*M8 * 8$8N*8$-N
;u!a 8$8- * 8$MD
Vrijen"sti za E i ; ate su u ;+a z)"& +rakti4n"sti Htak" rae ")i4n" &raGevinari L !anje
nulaV6O l;%aCl 888 M+aCl 888 1:!!
7
Eks(eri2ent"%n" is(it#"n-" su dok"!"%" d" (osto-i (ro(orion"%nost i!2e,u u!dune i
(o(re$ne de'or2"i-e?
E
,
q

,
0
0
E
,
E




d L d d
L L L d

,
O#i i!r"!i (redst"#%-"-u 9ookeo# !"kon !" -ednoosno st"n-e n"(re!"n-".
0"ko su

a u#i-ek su(rotno7 (red!n"k", !" i!otro(ne 2"teri-"%e

#ri-edi d" se /o"ssono# koe'ii-ent kre+e u 7r"ni"2" 0 b c b 0,@. )"
#e+inu 2et"%" i %e7ur" u (odru$-u e%"sti$ni* de'or2"i-" (rib%ino -e c
=0,G, " kod 2et"%" ko-i (ri (%"sti$no- de'or2"i-i ne 2i-en-"-u #o%u2en c
=0,@. U t"be%i 2.2. d"te su #ri-ednosti !" =E, <>
-
k"o =c> !" te*ni$ki #"ne
2et"%ne 2"teri-"%e, k"o i !" st"k%", beton i 7u2u.
V"lu!enski !"ul elasti4n"sti ili !"ul k"!+resi)iln"sti K$ je
4etvrta k"nstanta elasti4n"stiA

G=1 2 >
E
K

,
G 2
G 2
4 2
4 2
K
K G G
K K G
G

,

+ _
+

,
:ok"!"no -e d" #o%u2ensk" de'or2"i-" kod %ine"rno e%"sti$ni*
2"teri-"%" (ro(orion"%n" -edn"ko2 (ritisku u s#i2 (r"#i2"?
( )
G
; ; ; 1 2
v v x y z x y z v
p
p K p
E
+ +
I! n"#edeni* -edn"$in" s%i-edi d" /oissono# koe'ii-ent

odre,u-e
re%"ti#nu s(osobnost ti-e%" d" 2i-en-" s#o- #o%u2en. )" 0dd<,
0, @
, "
k"d" 0
K
G
ond"
1
, &to d"-e 7r"nie !"

A 61 <

<0,5
,61*&rani(a elasti4n"sti i k"nven(i"nalni na+"n te4enja R+
8$88-
ili R+
O$OOJ
<r"niu e%"sti$nosti i kon#enion"%ni n"(on te$en-" n"#edene o!n"ke
R(
0,001
i%i R(
O,OO@
odre,u-e2o (reko re%"i-e ;

0,01
0,001
0
p
p
F
R
S

<r"ni" e%"sti$nosti -e 7r"ni$no n"(re!"n-e (ri o(tere+i#"n-u do ko-e7 ne
n"st"-u nik"k#e tr"-ne de'or2"i-e =t"$k" (ri-e%"!" i! (odru$-" e%"sti$ne u
(odru$-e (%"sti$ne de'or2"i-e>," to (redst"#%-" teori-sku 7r"niu e%"sti$nosti.
)" (r"kti$nu i%i te*ni$ku 7r"niu e%"sti$nosti us#o-eno -e n"(re!"n-e ko-e
i!"!i#" si7urno 2-er1-i#u 2"%u #ri-ednost tr"-no7 i!duen-" 2-erne duine od
0,01 i%i -o& (rei!ni-e od 0,00@Z,!bo7 (ote&ko+" (rei!no7 odre,i#"n-", (" -e
od"#no us#o-eo to k"o kon#eni-". 0od odre,i#"n-" kon#enion"%no7 n"(on"
te$en-" R(
0,01
(otrebni su eksten!o2etri s t"$nosti o$it"#"n-" od 0,001 Z
2-erne duine i%i n"-2"n-e 0,000@ 22. Eksten!o2etri se (ri is(iti#"n-u
1
(ost"#%-"-u n" 2-ernu duinu e(ru#ete, i2"-u (o#e+"n-e od n"-2"n-e 100Y i
skid"-u se (os%i-e odre,i#"n-" R(
0,01
i R(
0,2
, L s%ike 2.1@.. /(o2o+u
e%ektronsko7 2-er"$" i!duen-" =n(r. (ri (o#e+"n-u 200, @00 i%i 1000Y> 2o7u
se %"*ko 7r"'i$ki i! di-"7r"2" sni2%-eno7 odrediti kon#enion"%ni n"(on
te$en-" R(
0,01
i%i kon#enion"%ni n"(on te$en-" R(
O,2
.
R"di se t"ko d" se n" r"sto-"n-u od 0,01 odnosno od 0,2Z 2-erne duine
e(ru#ete (o#u$e ("r"%e%" s (o$etni2 (r"#o%ini-ski2 di-e%o2 di-"7r"2" C6TL i
u t"$k"2" (res-ek" =E i%i T> odrede n" ordin"ti od7o#"r"-u+e si%e C(
0,01
i%i C(
0,2
!" i!r"$un"#"n-e R(
0,01
i%i R(
0,2
. Uko%iko se koristi A2s%ero# s"t obi$no se r"di
s (ostu(ko2 #i&estruko7 o(tere+i#"n-" i r"stere+i#"n-" s#e dok se ne odredi
tr"eni i!nos (%"sti$ne de'or2"i-e n"kon r"stere+i#"n-" =n(r. ko-i od7o#"r"
R(
0,2
>.
0lika 7,-J,, Dija&ra! s elektr"nsk"& !jera4a izuenja
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
e,6 WH T 6 L na+"n te4enja
0on#enion"%ni n"(on te$en-" R(
0,2
=i%i te*ni$k" 7r"ni" r"!#%"$en-">
odre,u-e se n" o(is"ni n"$in kod di-"7r"2" s kontinuir"ni2 (ri-e%"!o2 i!
e%"sti$no7 u (odru$-e (%"sti$ne de'or2"i-e !" kon#enion"%ni n"(on
te$en-" R(
0,01
=s%ik" 2.1@.>?
0,2
0, 2
0
p
p
F
R
S

0od di-"7r"2" s i!r"eni2 n"(ono2 te$en-", odre,u-e se u t"$ki T 7orn-i

n"(on te$en-"?
0
eH
eH
F
R
S

8"-#e+e n"(re!"n-e (ri ko-e2 do%"!i do n"7%o7 (ri-e%"!" i! e%"sti$no7 u

(odru$-e (%"sti$ne de'or2"i-e (rest"#%-" 7orn-i n"(on te$en-", " !"("" se
(o !n"$"-no2 (or"stu i!duen-" u! istu si%u =(r#i !"sto- k"!"%-ke n" sk"%i
2"no2etr">. I!" n-e do%"!i do (r#o7 o("d"n-" si%e u! d"%-i (or"st
i!duen-";
f,6 D L "nji na+"n te4enja
0
eL
eL
F
R
S

<orn-i n"(on te$en-" Re
9
i%i n" kon#enion"%ni n"(on te$en-" R(
0,2
(redst"#%-"-u #ri-ednosti n"(on" te$en-" ko-e su (ro(is"ne u te*ni$ki2
u#-eti2" is(oruke 2"teri-"%" =obi$no k"o 2ini2"%ne #ri-ednosti>,
:on-i n"(on te$en-" -e n"-2"n-e n"(re!"n-e u (odru$-u te$en-", odnosno
to -e n"(re!"n-e ko-e se ust"%i n"kon r"st" i!duen-" =$"k 1 do 1Z> be!
(or"st" si%e. O#i n"(oni te$en-" su n"-#i&e !"#isni od us%o#" is(iti#"n-" u
odnosu n" dru7" s#o-st#", " n"ro$ito od br!ine o(tere+i#"n-". /re2" to2e
st"nd"rdi, k"o n(r. ISO 4D;2? 1;;D i%i 3AS E8 1000261?2001, (ro(isu-u
!"#isno od #ri-ednosti 2odu%" e%"sti$nosti 2"teri-"%" s%i-ede+e 7r"nie
br!ine o(tere+i#"n-"?
1. !" E e 1@0 000 M(", br!ine od 2 do 20 M("Es i
2. !" E \ 1@0 000 M(", br!ine od 4 do 40 M("Es.
Is(iti#"n-" !"te!"n-e2, do n"(on" te$en-" i!#ode se obi$no s br!in"2"
o(tere+i#"n-" do 10 M("Es. Is(iti#"n-e se 2oe #r&iti i i!" n"(on" te$en-" i
#e+i2 br!in"2" o(tere+i#"n-", -er -e 2"n-i ut-e"- n" !"te!nu $#rsto+u. /ri
#e%iki2 br!in"2" o(tere+i#"n-" 2oe n"(on te$en-" (or"sti i do 100Z, "
!"te!n" $#rsto+" do @0Z u! od7o#"r"-u+e u2"n-i#"n-e #ri-ednosti !"
i!duen-e i suen-e. R"di dobi-"n-" t"$ni-i* re!u%t"t" is(iti#"n-"
!"te!"n-e2 st"nd"rd :I8 @0114 (ro(isu-e d" n"-#e+" do(u&ten" br!in"
de'or2is"n-" i!n"d n"(on" te$en-" bude O,1ZEs. K"nven(i"nalni na+"n
te4enja R+
O$7
i &"rnji na+"n te4enja Re
E
su vrl" vana sv"jstva
"t+"rn"sti !aterijala$ jer se u+rav" na nji!a i zatezn"j 4vrst"#i R!
te!elje +r"ra4uni "t+"rn"sti i i!enzi"nisanje k"nstruk(ija u
!ainstvu,
&,6 M L zatezna 4vrst"#a
)"te!n" $#rsto+" R
m
= R2 >

i%i
m
se odre,u-e (reko re%"i-e ;
0
m
m
F
R
S

8" kon#enion"%no2 di-"7r"2u U6V (rest"%-en" -e (o#r&in" od t"$"k" : do

M =s%ik" 2.11.>i to -e (odru$-e -edno%ike de'or2"i-e =i%i o-"$"#"n-"> .
8"(re!"n-e ko-e od7o#"r" 2"ksi2"%no- si%i u t"$ki M us%o#no se n"!i#"
!"te!no2 $#rsto+o2 R2, ko-" -e 'und"2ent"%no s#o-st#o 2"teri-"%" i ko-u
koriste inen-eri (ri%iko2 (ror"$un" 2"&inski* e%e2en"t" i konstruki-".
8"kon dosti!"n-" to$ke M (re%"!i se u (odru$-e kontr"ki-e =i%i
%ok"%i!ir"ne> de'or2"i-e e(ru#ete =suen-"> i n" -edno2 2-estu n"st"-e
t!#. Vr"t s #i&eosni2 st"n-e2 n"(re!"n-", te se e(ru#et" ubr!o kid" u t"$ki
0;
5,6 K L k"na4n" ili +rekin" na+rezanje
0

F
R
S

0on"$no i%i (rekidno n"(re!"n-e ne2" #e%iko te*ni$ko !n"$en-e k"o

(ret*odn" n"(re!"n-" Re
9
, R(
O,2
, i%i R2, i!u!e# kod t!#. St#"rni*
di-"7r"2" U6V. S#" n"(re!"n-" se kod kon#enion"%no7 di-"7r"2"
i!r"$un"#"-u do7o#orno s#o,en-e2 (osti7nuti* si%" (ri o(tere+i#"n-u n"
(o$etni (o(re$ni (res-ek So. Me,uti2, u st#"rnosti se s (or"sto2
o(tere+en-" i (roduen-e2 e(ru#ete #r&i i (oste(eno s2"n-i#"n-e
(o(re$no7 (res-ek" =n"ro$ito u (odru$-u i!n"d n"(on" te$en-" s#e do
%o2">, (" kon#enion"%ni di-"7r"2 ne d"-e to%iko t"$ne re!u%t"te, i! to7
r"!%o7" se (rib-e7"#" st#"rno2 di-"7r"2u n"(re!"n-".
i,6 0tvarn" na+rezanje i stvarna ef"r!a(ija
I! di-"7r"2" ,ko-i -e st#"rno n"(re!"n-e B te d"to -edini$no i!duen-e
is(rekid"no2 %ini-o2 n" s%ii 2.11. (o$e#&i od t"$ke :, " dobi-e se t"ko d" se
s#"k" ordin"t" di-"7r"2" kid"n-" =!"te!n" si%"> di-e%i s" st#"rno2 (o#r&ino2
(o(re$no7 (res-ek" e(ru#ete =&to !n"$i d" se 2or"-u u toku is(iti#"n-" 2-eriti
(ro2-ene (o$etni* di2en!i-" e(ru#ete d
o
i%i "
o
i b
o
>. St#"rno n"(re!"n-e se
2oe odrediti (reko re%"i-e;
!tv
!tv
F
R
S

U inter#"%u (%"sti$ne de'or2"i-e #ri-edi?

Vo F V, te -e So f Lo F S f L, 7d-e -e S B st#"rni (res-ek, 22
0
0 0 0 0 0
1
!tv
L L F F L L L
R
S S L L L L

_ +
+

,
te -e?

( )
1
! t v
R +
; 7d-e -e?

6 kon#enion"%no n"(re!"n-e $
I! st#"rno7 di-"7r"2" -e #id%-i#o d" se (ri is(iti#"n-u e(ru#et" (o#e+"#"
n"(re!"n-e s de'or2"i-o2 s#e do %o2".
St"%nu (ro2-enu di2en!i-" e(ru#ete u!i2" u ob!ir st#"rn" de'or2"i-" (ri
!"te!no2 o(tere+i#"n-u. )"to -e st#"rn" %ine"rn" de'or2"i-" -edn"k"?
0
0
%n %n=1 >
L
!tv
L
dL L
L L
+

I!2e,u st#"rno7 di-"7r"2" =n"(re!"n-e B de'or2"i-"> i kon#enion"%no7

=te*ni$ko7 i%i inin-ersko7> di-"7r"2", r"!%ike !"#ise od s#o-st"#"
(%"sti$nosti 2"teri-"%".
M"teri-"%i ko-i su i%"#i-i i2"-u #e%ike de'or2"bi%nosti i !n"tnu r"!%iku
i!2e,u !"te!ne $#rsto+e i st#"rno7 n"(re!"n-", krti 2"teri-"%i i2"-u #r%o
2"%u r"!%iku.
j,6 D"+uten" na+rezanje i k"efi(ijent si&urn"sti
/ri%iko2 is(iti#"n-" !"te!"n-e2 2"teri-"%" odre,u-e se ni! #"ni*
s#o-st"#" ot(ornosti i de'or2"bi%nosti, $i-e se #ri-ednosti obi$no n"%"!e u
t"be%"2" r"!ni* (riru$nik".
O#" s#o-st#" su nun" !" (ror"$une (ri di2en!ionis"n-u konstruki-" i
2"&in". S#o-st"#" 2"teri-"%", odnosno n-i*o#e st#"rne #ri-ednosti, dobi-ene
is(iti#"n-i2" 2o7u se !n"tno r"!%iko#"ti od (od"t"k" u (riru$nii2" i !"to i2
treb" u#i-ek d"#"ti (rioritetnu #"nost.
:ukti%ni 2"teri-"%i 2or"-u i2"ti st#"rno n"(re!"n-e 2"n-e od n"(on"
te$en-", " kod krti* 2"teri-"%" !n"tno 2"n-e od $#rsto+e. S ob!iro2 d" -e #r%o
te&ko odrediti o(tere+en-e konstruki-e treb" s2"tr"ti d" -e (ror"$unsko
n"(re!"n-e s"2o (ro-en" st#"rno7 n"(re!"n-" .
:" ne bi do&%o do %o2" st#"rno n"(re!"n-e u konstruki-i 2or" biti 2"n-e
od $#rsto+e 2"teri-"%" . S ob!iro2 d" -e #r%o te&ko odrediti o(tere+en-e
konstruki-e treb" s2"tr"ti d" -e (ror"$unsko n"(re!"n-e s"2o (ro-en"
st#"rno7 n"(re!"n-". 0onstruktori 2or"-u !"to osi7ur"ti d" n"-#e+e
(ror"$unsko n"(re!"n-e bude 2"n-e od do(u&teno7 n"(re!"n-"?
"> dukti%ni 2"teri-"%i
( )
0,2
;
eH p
e"
d#p d#p
R $%$R
R



b> krti 2"teri-"%i

( )
;
m" m#
m
d#p d#p
R $%$R
R



7d-e -e ?

6 koe'ii-ent si7urnosti, n"-$e&+e -e 1,@ b

b 2,@, " 2oe biti i d 10;

U
do(
B do(u&teno n"(re!"n-e;
g
do(
B do(u&teno t"n7eni-"%no n"(re!"n-e;
R
eu
B 7r"ni" u#i-"n-";
R
2u
B u#o-n" $#rsto+";
R
2o
B s2i$n" $#rsto+".
Vri-ednosti koe'ii-ent" si7urnosti !" $e%ike kod neki* e#ro(ski* dr"#"
i!nose?
6 8-e2"$k" i En7%esk", dukti%ni 2"teri-"%i hF1,@
6 Cr"nusk", krti 2"teri-"%i hFG,0
6 En7%esk", krti 2"teri-"%i hF2,G@
6 5#i"rsk" =ku7%"sti s(re2nii, R2> hF2,A
Jesto se !" do(u&ten" n"(re!"n-" koriste i s%i-ede+e kore%"i-e?

,
2 G
G 1
d#p eH
$%$ R
_

,

1 1
2 G
d#p m
$%$ R
_

,
Vid%-i#o -e d" i! o#i*, (od"t"k" s%i-edi d" do(u&ten" n"(re!"n-" 2or"-u biti
2"n-" od kon#enion"%no7 n"(on" te$en-" =R( 0,01>, t-. u (odru$-u
e%"sti$ne de'or2"i-e.
k,6 0te+en isk"ritenja zatezne 4vrst"#e

Ste(en iskori&ten-" !"te!ne $#rsto+e se odre,u-e (reko kon#enion"%no7
n"(on te$en-" R(
O,2
i%i 7orn-e7 n"(on" te$en-" i !"te!ne $#rsto+e R
m
," koristi
se $esto k"o do(unsk" 2-er" !"&tite konstrukioni* di-e%o#" od %o2",
( )
0,2 eH p
m
m
R $%$R
R

8-e7o#e #ri-ednosti u7%"#no2 !"#ise od st"n-" is(oruke 2"teri-"%".
Obi$no se u!i2" d" su s%i-ede+e 7r"nie !"
m
?
6 %i#eno st"n-e 0,1 do 0,@
6 #ru+e #"%-"no 0,@ do 0,4
6 ter2i$ki obr",eno 0,A do 0,;.
0od (obo%-&"ni* $e%ik" obi$ni se u!i2" o(ti2"%n" ko2bin"i-", t-. ide se
n" &to #i&i ste(en iskori&ten-" !"te!ne $#rsto+e =n(r.

F0,;> i n" 7"r"ni-u

2ini2"%ne (otrebne i%"#osti 2"teri-"%" kro! (ro(is"nu #ri-ednost
i!duen-" =n(r. A
@
\ 1@Z>;
l , 0v"jstva ef"r!a)iln"sti
Veo2" !n"$"-ne k"r"kteristike de'or2"bi%nosti 2"teri-"%" (ri is(iti#"n-u
!"te!"n-e2 e(ru#et" 2o7u se odreditii s%i-ede+" s#o-st#"? uku(no
i!duen-e =A
@
i%i A
10
, odnosno A
11,G
> i uku(no suen-e =)
@
i%i )
%O
.
/od#r7"#"n-e2 e(ru#ete 2-erne duine Lo de-st#u !"te!ne si%e, e(ru#et"
+e se i!duiti n" no#u duinu L
t
(" +e r"!%ik" i!2e,u r"sto-"n-" 2-erni*
t"$"k" u bi%o ko2 trenutku is(iti#"n-" i (r#obitne 2-e2e duine LFLt6
Lo (redst"#%-"ti (rir"&t"- duine i trenutno i!duen-e. Trenutno i!duen-e
s#edeno n" (r#obitnu 2-e2u duinu, (redst"#%-" -edini$no i!duen-e

0
0 0
t
L L L
L L

I!duen-e (ri (rekidu -e r"!%ik" i!2e,u 2-erne duine (rekinute e(ru#ete
Lu i (r#obitne 2-e2e duine Lo s#edeno n" (r#obitnu 2-ernu duinu i !o#e se
i!duen-e, " i!r""#" se u (roenti2". Vri-ednosti i!duen-" o#ise od (o%o"-"
(rekid" e(ru#ete.
0
0
100, Z
"
L L
&
L

/rekid ko-i -e n"st"o n" sredini e(ru#ete d"-e n"-(ou!d"ni-e #ri-ednosti.
Auto2"tski2 2-eren-e2 i!duen-" nisu (otrebne 2-erne t"$ke n" e(ru#eti i
i!2-ereno i!duen-e -e uku(no i!duen-e, te se !" odre,i#"n-e (roentu"%no7
i!duen-" odu!i2" e%"sti$no i!duen-e, osi2 "ko i to ni-e odre,eno "uto2"tski.
R"!%ik" i!2e,u (r#obitne (o#r&ine (o(re$no7 (res-ek" So i (o#r&ine
(o(re$no7 (res-ek" u bi%o ko2 trenutku is(iti#"n-" Sk s#eden" n" (r#obitnu
(o#r&inu (o(re$no7 (res-ek" (rest"#%-" (roentu"%no suen-e (o#r&ine
(o(re$no7 (res-ek" e(ru#ete -e. /roentu"%no suen-e (o#r&ine (res-ek" (ri
(rekidu i!r"$un"#" se (re2" i!r"!u?
0
0
100Z
"
S S
'
S

7d-e -e; So (r#obitn" #e%i$in" (o(re$no7 (res-ek" dok -e, Su (o#r&in"
n"-2"n-e7 (o(re$no7 (res-ek" n" 2-estu (rekid". )" e(ru#ete kruno7
(o(re$no7 (res-ek" 2-eri se (re$nik n" n"-ue2 di-e%u ("r"%e%ne duine
=Lo> u d#", 2e,usobno nor2"%n" (r"#". I! "rit2eti$ke sredn-e #ri-ednosti
i!2-ereni* (re$nik" i!r"$un"#" se n"-2"n-" (o#r&in" (o(re$no7 (res-ek"
e(ru#ete (os%i-e (rekid" =Su>,
T"$ni o(isi odre,i#"n-" i!duen-" 2o7u se n"+i u st"nd"rdu =ISO 4D;2, 3AS
E8 100026%E01.
Is(iti#"n-" !"te!"n-e2 #r&e se (o (r"#i%u n" sobno- te2(er"turi, (od $e2u
-e r"s(on te2(er"tur" i!2e,u 10 i G@ i.. Uko%iko se tr"e kontro%is"ni
us%o#i is(iti#"n-", n(r. !" is(iti#"n-" re%"ks"i-o2 i%i ud"rne r"dn-e %o2",
ond" se (r#enst#eno 2is%i n" te2(er"turu od 2Gt @ i.. I!7%ed (okid"ni*
e(ru#et" od dukti%no7 $e%ik" ="> i od krto7 $e%ik" =b> d"t -e n" s%ii 2.14.
0lika 7,-K, %"kiane e+ruvete sa &lava!a$ sa nav"ji!a
izraGene " O a6 L uktiln"& 4elika $ )6 * krt"& 4elika
!,6 Te"retska i stvarna 4vrst"#a
/od teoretsk" $#rsto+" 2"teri-"%" (odr"!u2i-e#" se $#rsto+u "to2ski*
#e!" t-. 2e,u2o%eku%"rni* #e!", odnosno $#rsto+u ide"%no7 2"teri-"%" be!
7re&"k" krist"%ne re&etke, k"o &to su dis%ok"i-e, 7re&ke s%"7"n-" itd.
Otkri#"n-e2 e%ektronsko7 2ikrosko(" dok"!"no -e (risust#o dis%ok"i-" u
2"teri-"%i2".Teoretsk" s2i"-n" $#rsto+" r"!d#"-"n-" d#"-u sus-edni*
"to2ski* r"#ni 2et"%" 2oe se (rib%ino i!r"!iti (re2" -edn"$ini?
r

2
te#r
G (
d

, 7d-e -e?
b B 3ur7erso# #etor
2
, d B r"!2"k "to2ski* r"#ni, < B 2odu% s2i"n-".
2
Us#o-"n-e2 d" -e b F d, t"d" 7orn-" -edn"$in" dobi-" ob%ik?
r

2
te#r
G

, odnosno !" e%-e!o

r

te#r
Ce
F
D1000
12;00
2 G,11

]M("^.
)"te!n" $#rsto+" u71-i$no7 #ru+e #"%-"no7 $e%ik" s 0,2 Z. i!nosi " 110
]M("^, " od7o#"r"-u+" s2i"-n" " G10 ]M("^. Od"#de s%i-edi d" -e
teoretsk" s2i"-n" $#rsto+" #e+" od re"%ne !" o#"- $e%ik (rib%ino?
12;00
11, 4
G10
p"ta
T"$ni-e teoretske (ro-ene u!i2"-u !" 2et"%ne 2onokrist"%e !"#isnost
n"(re!"n-" od r"sto-"n-" "to2" i!r"enu (reko (eriodi$ne 'unki-e,
odnosno?
teor.
G0

r
G
, !" krist"%e e%-e!" s%i-edi d" -e [ ] MPa
rte#r
2A00
G0
D1000
,
" !" krist"%e "%u2ini-" ;
[ ] MPa
rte#r
;00
G0
2A000


R"!%i$iti2 n"$ini2" is(iti#"n-" se 2or"-u is(iti#"ti re"%ni
2"teri-"%i.Re"%ne 2"teri-"%e -e ne2o7u+e obu*#"titi (ror"$uno2, -er i2"-u
2no7o ne(r"#i%nosti, te se !"to n-i*o#" 2e*"ni$k" s#o-st#" 2or"-u
ut#r,i#"ti (okusi2".
n, OreGivanje s+"s")n"sti ef"r!a(ije
:e'or2ir"ne e(ru#ete is(iti#"n-e2 2o7u se (rik"!"ti k"o n" s%ik"2"
2.1A. i 2.1D.
Odre,i#"n-e i!duen-" B T%;
I!duen-e (redst"#%-" r"!%iku i!2e,u 2-erne duine e(ru#ete (os%i-e %o2" i
n-ene (o$etne 2-erne duine.I odre,u-e se (re2" s%ede+e2 obr"su?

0lika 7,-D, Def"r!a(ije na e+ruveta!a
"> /o$etn" duin" e(ru#ete B %
0
b> :uin" e(ru#ete (os%i-e kid"n-" B %

0lika 7,-N, Mjerenje e+ruvete

Odre,i#"n-e re%"ti#no7 i!duen-" B A;
Re%"ti#no i!duen-e (redst"#%-" ko%i$nik i!2e,u i!duen-" e(ru#ete i n-ene
(o$etne 2-erne duine i!r"en u (roenti2" ," #idi se n" s%ii 2.1;.
A11,G B !" du7e e(ru#ete
A@,4@ B !" kr"tke e(ru#ete
Re%"ti#no i!duen-e !" du7e e(ru#ete r"$un" se (re2" s%ede+e2 obr"su?

0lika 7,-P, K"rek(ija uine e+ruvete

Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra! * k"te
Odre,i#"n-e suen-" =kontr"ki-e> B );
Suen-e (redst"#%-" (roentu"%no s2"n-en-e (o#r&ine (resek" e(ru#ete n"
2estu (rekid"?
j )11,G B !" du7e e(ru#ete
j )@,4@ B !" kr"tke e(ru#ete
/ri $e2u -e ; 6 (o$etn" (o#r&in" (o(re$no7 (res-ek" e(ru#ete,
6 (o#r&in" (o(re$no7 (res-ek" e(ru#ete n" 2-estu (rekid"
6 sredn-i (re$nik e(ru#ete n" 2-estu (rekid" .

0lika 7,78, %rikaz +re4nika e+ruvete i nje&"v" !jerenje
7,7,K, Is+itvanje +ritisk"!
/ostu("k ko-i -e (o n"$inu i!#o,en-" s%i$"n (ostu(ku is(iti#"n-"
!"te!"n-e2 -e is(iti#"n-e (ritisko2, -er si%" d-e%u-e t"ko,er "ksi-"%no, s"2o
u su(rotno2 s2-eru. An"%o7ne (o-"#e (ri !"te!"n-u -"#%-"-u se i kod
(ritisk" k"o &to su de'or2"i-e t- ? i!duen-u od7o#"r" skr"+en-e, "
suen-u B(ro&iren-e.
E(ru#ete su ob%ik" #"%-k" s (ro2-ero2 doF%0 do G0 22 i (o$etno2
#isino2 *
o
F% do Gd
o
!" 2et"%ne 2"teri-"%e i%i ob%ik" koke !" 7r",e#inske
2"teri-"%e =n(r. )" beton>.
Ta)ela 7,<, L Vrijen"sti na+"na te4enja $ zatezne 4vrst"#e i izuenja na te!+eratura!a
" 78
8
/
Metal:3e&ura 1a+"n te4enja
ReS1:!!
7
T
.atezna 4vrst"#a$
R!S1:!!
7
T
Izuenje$
A
J$KJ
SXT
A%2ini-u2
Le7uer "%u2ini-u2"
3"k"r
Le7ure b"kr"
Li#en" 7#o,"
Je%ii
M"7ne!i-u2
Le7ure
2"7ne!i-u2"
8ik"%
Le7ure nik%"
Tit"n
Le7ure tit"n"
G@
G@6@@0
A0
A461100
106200
20@61A2@
;0610@
1G06G0@
@D
10@61200
10@61200
G1161GD0
@@064;0
;0
;06400
220
11061G10
1D@62D@
11@61A@0
14061;@
2106GD0
G20
G1@611@0
G1@611@0
11@611@0
4206A40
1@
161@
1@
G64@
G640
264@
G61@
@621
G0
@640
@640
A62@
0
1e!etali
0er"2ik"
St"k%o
St"k%en" #%"kn"
<r"'itn" #%"kn"
Ter2o(%"stik"
Ter2ore"kti#i
1106240
110
G@0061@00
210062@00
A6D0
G@61A0
0
0
0
0
@61000
0
E(ru#ete su ob%ik" #"%-k" s (ro2-ero2 doF%0 do G0 22 i (o$etno2
#isino2 *
o
F% do Gd
o
!" 2et"%ne 2"teri-"%e i%i ob%ik" koke !" 7r",e#inske
2"teri-"%e =n(r. )" beton>.
0od "%"t" dodirne =n"%i-e7"-u+e> (o#r&ine e(ru#et" 2or"-u biti ("r"%e%ne i
'ino obr",ene. Obi$no 7orn-" (%o$" i2" %o(t"sti !7%ob !bo7 -edn"ko7
(reno&en-" (ritisk".Odre,i#"n-e s#o-st"#" ot(ornosti (ri is(iti#"n-u
(ritisko2 #r&i se isk%-u$i#o n" krti2 2"teri-"%i2", ko-i se %o2e i%i (u"-u =
n(r. Si#i %i#, %e7ure itd >.
I!7%ed e(ru#ete od si#o7 %i#" !" is(iti#"n-e (ritisko2 n"kon eks(eri2ent" i
di-"7r"2 (ritisno n"(re!"n-e B -edini$no skr"+en-e !" d#" 2et"%n"
2"teri-"%", (rik"!"n -e n" s%ii 2.21.,
0lika 7,7-, E+ruveta " siv"& liva a,6 za is+itivanje +ritisk"! nak"n eks+eri!enta i
H)6 ija&ra! na+rezanje L skra#enje +ri +ritiskuH)6
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
Is(iti#"n-" (ritisko2 i2" s#o-e s(ei'i$nosti, " one su?
8"kon (ri-e%"!" i! e%"sti$ne u (%"sti$nu de'or2"i-u, krti 2"teri-"%i (u"-u br!o
ti2e se odre,u-e (ritisn" $#rsto+" R
2t
,
0od i%"#i* 2et"%ni* 2"teri-"%" ko-i se ne kid"-u (ri s"bi-"n-u e(ru#et" se
s"bi-" n" (o%o#inu i%i tre+inu (o$etne #isine, n"kon $e7" se (os%i-e
#i!ue%no7 (re7%ed" ut#r,u-e d" %i de'or2"bi%nost !"do#o%-"#" i%i ne
!"do#o%-"#".
0od i%"#i* 2et"%ni* 2"teri-"%" t"k#o is(iti#"n-eu st#"ri -e te*no%o&ko.U
s%u$"-u (otrebe od s#o-st"#" ot(ornosti 2o7u se odre,i#"ti? 7r"nie
(ritisk" R
et
, kon#enion"%n" 7r"ni" (ritisk" R
et0,2
, te*ni$k" 7r"ni"
e%"sti$nosti (ritisk" R
(t0,01
i s%.
<
od odnos" (o$etni* di2en!i-" e(ru#ete *oEdo !"#isi 2no7o ot(ornost
2"teri-"%" s"bi-"n-u i de'or2"i-" u toku is(iti#"n-" i !"to se 2o7u
u(ore,i#"ti s"2o re!u%t"ti is(iti#"n-" dobi-eni s isti2 (o$etni2
di2en!i-"2" e(ru#et" =s%ik" 2.22. ">. R"!%i$iti ti(o#i (u"n-" e(ru#ete (ri
(ritisku d"ti su n" s%ii 2.22. b.
0od is(iti#"n-" (ritisko2 n" re!u%t"te (osebno 2no7o ut-e$e i tren-e ko-e se
-"#%-" n" $e%i2" e(ru#ete. Ono (rou!roku-e is(u($en-e e(ru#et" n" (%"&tu.
Si%e tren-" n" $e%i2" !"dr"#"-u s%o-e#e u! $e%", te se e(ru#ete n"-#i&e
(ro&iru-u u sredn-e2 #isinsko2 (o-"su. /ri-e is(iti#"n-" e(ru#ete, ut-e"-
tren-" se s2"n-u-e (od2"!i#"n-e2 $e%" e(ru#ete i%i (o#e+"n-e2 (o$etne
#isine e(ru#ete i%i u(otrebo2 koni$ni* (%o*" n" $e%i2" e(ru#ete s
n"7ibo2 ko-i od7o#"r" u7%u tren-" =kod $e%ik" oko
G
%re!a literaturi Ret se naziva i &rani(a te4enja H
r)
6 a Ret8$7 &rani(a 8$7X, %re!a stanaru
'A0 E1 7MJ8K:8- k"ji se "n"si na is+itivanje +ritisne 4vrst"#e za tvre !aterijale$ "znaka Ret8$7
i!a si!)"l R/8$7 i +restavlja 8$7 na+"n te4enja$ +ritisna 4vrst"#a R!t +re!a ist"! stanaru i!a
"znaku R(! i "zna4ava +ritisnu 4vrst"#u nak"n -"!a,
%re!a E1 -JK-:PD k"ji se "n"si na is+itivanje siv"& liva sve "znake za +ritisnu i sav"jnu
4vrst"#u u "sn"vi i!aju raniji si!)"l u!jest" R Hna+rezanje6,
0lika 7,77, Dija&ra! F* 3 Ha6 za razli4ite vrijen"sti "n"sa 5":" Ha6 i H)6 razli4iti
ti+"vi +u(anja e+ruveta +ri +ritisku
E(ru#et" 16L -e ti( (u"n-" ko-i se do7"," (o s2-ero#i2" d#"-u su(rotni*
ku(", od%ik" -e i%"#o7 2et"%", ti( 260 (o di-"7on"%i e(ru#ete, od%ik" -e
krto7 2et"%", dok -e ti( G60/ u #i&e %o2o#" (o #isini e(ru#ete, od%ik" -e
(od2"!"no7 krto7 2et"%".
0od is(iti#"n-u (ritisko2 i! di-"7r"2" s%ik" 2.22. !" niskou7%-eni$ni
$e%ik #idi se d" kri#u%-" u (o$etno2 di-e%u i2" (r"#o%ini-ski tok k"o i kod
is(iti#"n-" !"te!"n-e2 7oto#o do 7r"nie (ritisk" =i%i 7r"nie 7n-e$en-">
R
et
i%i kon#enion"%ne 7r"nie (ritisk" R
et0,2
, ko-e se i!r"$un"#"-u (o
-edn"$in"2"?
0
et
et
F
R
S

0,2
0,2
0
et
et
F
R
S

Ot(ornost i%"#i* 2"teri-"%", se de'ini&e n" %o2 s o#i2 #e%i$in"2" kod

is(iti#"n-" (ritisko2, -er se (ritisn" $#rsto+" 2oe odrediti s"2o kod krti*
2"teri-"%"?
0
mt
mt
F
R
S

/rei!ni eksten!o2etri treb"-u !" odre,i#"n-e kon#enion"%ne 7r"nie

(ritisk" R
et0,2
i%i te*ni$ke 7r"nie e%"sti$nosti (ritisk" R
(t0,01
,k"o i kod
is(iti#"n-" !"te!"n-e2 i%i ko2(-uteri!o#"ne 2"&ine./ri%iko2 n"st"#%-"n-"
(ritiski#"n-", r"ste n"(re!"n-e u! -edno#re2enu !n"tnu de'or2"i-u
=s(%-o&t"#"n-e> e(ru#ete be! (u"n-". /ri to2e (os%i-e -edno7 (re7ib"
kri#u%-" se (en-e str2o s#e dok se ne dosti7ne 2"ksi2"%no o(tere+en-e
2"&in", -er r"ste i ot(ornost de'or2"i-i. E(ru#et" se -"ko de'or2i&e i
2o7u n"st"ti r"di-"%ne (ukotine us%i-ed t"n7eni-"%ni* n"(re!"n-"
=te*no%o&ko is(iti#"n-e>. I! !"#r&no7 tok" di-"7r"2" s"bi-"n-"
niskou7%-eni$no7 $e%ik" #idi se d" su st#"rn" n"(re!"n-" 2"n-" od
kon#enion"%ni*, -er -e (o#r&in" (res-ek" e(ru#ete (os%i-e is(iti#"n-"
!n"tno #e+" od (o$etne (o#r&ine. S#o-st#o de'or2"bi%nosti (ri is(iti#"n-u
(ritisko2 su skr"+en-e

t
, odnosno kon"$no skr"+en-e i kon"$no
(ro&iren-e e(ru#ete?
0
0
"
t
* *
*

/ritisn" $#rsto+" !" ti(i$ni krti 2"teri-"% B si#i %i# !n"tno -e #e+" od
n-e7o#e !"te!ne $#rsto+e !bo7 konentr"i-e n"(re!"n-" n" kr"-e#i2" 7r"'itni*
%"2e%".
0
0
100Z
"
t
S S
'
S

U t"be%i 2.1.". d"ti su (od"i o #ri-ednosti2" osobin" !" neko%iko #rst" si#o7
%i#".
Ta)ela 7,M,a L Vrijen"sti !e5ani4ki5 sv"jstava za sivi ljev*liv
Oznaka vrste liv"va Vrijen"sti !e5ani4ki5 "s")ina
+"
2U0
/,27,878
+"
DI1
-KP-
R
!
!in,
SM+aT
R
!s
!in,
SM+aT
R
!t
E

-8
<
E'0
+re+"ruka
03 -8 ;;*-8 -88 7J8 JJ8 DJ*-88 -88*-J8
03 78 ;;*78 788 <K8 D78 P8*--J -D8*778
037J ;;*7J 7J8 M78 NJ8 -8J*-78 N8*7M8
03 <8 ;;*<8 <88 MN8 -888 --8*-M8 788*7K8
03 M8 ;;*M8 M88 K88 -<88 -7J*-JJ 7<8*<88
7d-e -e?
R
2
B !"te!n" $#rsto+",
R
2s
6$#rsto+" n" s"#i-"n-e,
R
2t
B(ritisn" $#rsto+" i
E

10
G
B 2odu% e%"sti$nosti, s#e k"r"kteristike su u ]M("^;
93S63rine%%6o#" t#rdo+" =is(iti#"n-e $e%i$no2 ku7%io2>.
M
=#i&e o 3rine%%o#o-
2etodi is(iti#"n-" u n"st"#ku tekst">.
Uobi$"-ene kore%"i-ske 'or2u%e !" si#i %i# su =3AS ISO 1D@E00>?
R
2t
F G do 4

R
2
R
(0,2
F 0,D do 0,; R
2
93S F R9 =100S0,1GD

R
2
> !" R
2
\ 1;4 M("
93S F R9 =11S0,A21

R
2
> !" R
2
e 1;4 M(" 7d-e -e?
R9 B re%"ti#n" t#rdo+" =0,D do 1 ,2k
J
.
St"nd"rd !" is(iti#"n-e (ritisko2 i%i (ritiski#"n-e2 =2etode i (ostu("k>
(reu!et -e u 3i9 od E8 nor2i s"2o !" sintero#"ne 2"teri-"%e osi2 t#rdi*
2et"%" =3AS E8 21@04E01>, te -e $esto u u(otrebi :I8 @0104EAD.
7,7,K,- Maine za is+itivanje L %rese ili univerzalne !aine
/ostro-en-" ko-" s%ue !" is(it#"n-e 2"teri-"%" n" (ritis"k odnosno
s"bi-"n-e isti su k"o i oni !" is(iti#"n-" n" !"te!"n-e. S to2 r"!%iko2 d" se u
o#o2 s%u$"-u i!#r&ni e%e2enti 2"&ine kre+u -ed"n (re2" dru7o2 k"ko bi se
ost#"rio e'ek"t (ritiski#"n-",&to -e kod iste!"n-" obrnuti s%u$"- k"o n" s%ik"2"
2.2G. i 2.21.
1
.atezna 4vrst"#a BM$ za +ritisnu 4vrst"#u B+M$ te za sav"jnu 4vrst"#u za sivi -iv B0M "v" su ranije
"znake +re!a IU0 /,AM,8-M, Oznake R!s$ R!t uzete su +re!a literaturi $ a +reuzeti stanari su
'A0 I0O <<7J:AMD- za is+itivanje sav"jne -"!ne 4vrst"#e za sinter"vane !eta-e )ez tvri5
!etala a +ritisne 4vrst"#e sa!" za tvre !etale 'A0 E1 7MJ8K:8-,
@
U stanaru 'A0 I0O -NJ:88 ate su jena4ine za izra4unavanje RE, "visn" " R! i RE H" 8$N
" -$76 u ist"! stanaru ate su vrijen"sti za 'rinell"vu tvr"#u,
0lika 7,7< UreGaji za is+itivanje +ritisk"!
0lika 7,7M, %rin(i+ is+itivanja i +ritisne +l"4e
7,7,K,7, Razli4iti ")li(i l"!a e+ruveta
Lo2 e(ru#et" n"stu(" u7%"#no2 s"2o kod kruti* 2"teri-"%", i to (od us%o#o2
d" su do#o%-no #e%ik" s2i$u+" n"(re!"n-" (reko i-e%o7 (res-ek" e(ru#ete,
n"-$e&+e (od u7%o2 od 1@[. 8" s%ii 2.2@. (rik"!u-e se %o2 i #rste e(ru#et"
!" r"!%i$ite n"2-ene kod is(iti#"n-" n" (ritis"k ?
Lo2 kod e(ru#et" i!r",eni* od ;
"> r"ste!%-i#o7 2"teri-"%",
b> s%"bo r"ste!%-i#o7 2"teri-"%" i
> drob%-en-e, kod krti* 2"teri-"%"
E+ruvete za "reGivanje +ritisne 4vrst"#e
E+ruvete za "reGivanje te5ni4ke &rani(e velik"& skra#enja i &rani(e elasti4n"sti
E+ruvete za s+e(ijalna is+itivanja
0lika 7,7J, Razli4iti ")li(i l"!a e+ruveta i e+ruvete za razli4ite na!jene 8"rt"ti bo%-e
s%ike n"2-ene
/ukotine ko-e n"st"-u kod r"ste!%-i#i* 2"teri-"%" n"st"-u n" rubo#i2" i
ri-etko do%"!i do %o2". )n"$"-no -e (o2enuti d" (res-ek 2oe r"sti skoro
neo7r"ni$eno s od7o#"r"-u+i2 r"sto2 si%e. /rekidn" $#rsto+" se 2oe
de'inir"ti k"o n"(re!"n-" kod ko-e7 -e #id%-i#" (r#" (ukotin" u u!orku, i"ko
s2"n-en-e si%e ni-e uo$%-i#o,
7,7,D, Is+itivanje savijanje!
O#o is(iti#"n-e se u(otreb%-"#" !" odre,i#"n-e $#rsto+e n" s"#i-"n-e i
s(osobnosti de'or2"i-e 2"teri-"%" niske r"ste!%-i#osti. O#"- (ostu("k
is(iti#"n-e 2"teri-"%" n" s"#i-"n-e 2o7u+e -e i!#esti n" uni#er!"%ni2
kid"%i"2" ](ri sobno- te2(er"turi =20
0
.>^ i od #e%ike -e !n"$"-nosti i!
r"!%o7" &to -e #e%iki dio 2"&inski* e%e2en"t" i!%oen o#i2 n"(re!"n-i2"
i%i s%oeni2 n"(re!"n-i2" u ko-i2" (re#%"d"#" s"#i-"n-e. E(ru#ete 2o7u
i2"ti (r"#ou7%i, k#"dr"tni i%i kruni (o(re$ni (res-ek, " (ored o#i* is(itu-u
se i r"!ni (ro'i%i. :eb%-in" e(ru#ete * ni-e #e+" od G0 22. 5irin"
(r"#okutni* e(ru#et" K i!nosi od 2@ do @0 22. /re(oru$u-e se du%-in"
e(ru#ete % F @" S 1@0 22. /ro2-er #"%-k" se odre,u-e !"#isno od
2"teri-"%" ko-i se is(itu-e, " (ro(is"n -e st"nd"rdi2".
Test n" s"#i-"n-en n"-$e&+e se (ro#odi o(tere+i#"n-e2 u tri t"$ke =s%ik" 2.24.>,
(ri $e2u si%" d-e%u-e n" (o%o#ini r"s(on" i!2e,u os%on"" e(ru#ete. 0rti
2"teri-"%i se %o2e (ri re%"ti#no 2"%i2 u7%o#i2" s"#i-"n-", " (ored si%e se 2-eri
i de'or2"i-" (reko #e%i$ine u7ib".
0lika 7,7K, Test savijanja Hfali k"ta* )"k"(rtna6
Je%ii, ko-i su i%"#i 2"teri-"%i obi$no se ne %o2e (ri s"#i-"n-u, kod n-i* se
obi$no odre,u-e n"(re!"n-e (ri ko-e2 n"st"-u tr"-ne de'or2"i-e.
Is(iti#"n-e s"#i-"n-e2 i%"#i* 2et"%ni* 2"teri-"%", (ro#odi se !n"tno $e&+e
k"o te*no%o&ko is(iti#"n-e, r"di ut#r,i#"n-" n-e7o#e s(osobnosti
de'or2is"n-", " o-en-u-e se o(isno n" te2e%-u (ro(is"no7 u7%" s"#i-"n-"
=obi$no 1D
0
!" obi$ne konstrukione $e%ike, 11
0
!" !"#"rene s(o-e#e i s%>.
/ro#-eriti u7%o#e
8" s%ii 2.2A. d"t" -e s*e2" is(iti#"n-" s"#i-"n-e2 ="> i i!7%ed di-"7r"2"
2o2ent s"#i-"n-" B u7ib !" i%"#e 2"teri-"%e =b>.
0lika 7,7D, 05e!a is+itivanja savijanje! Ha6 i ija&ra! savijanja$ M
s
*u&i) H)6
(rtee is+isati ta!+ani! sl"vi!a
R"ni-" o!n"k" !" !"te!nu $#rsto+u (re2" IUS ..A1.011. U
M
, !" (ritisnu
$#rsto+u U
(M
, te !" s"#o-nu $#rsto+u !" si#i 1i# U
SM
.O!n"ke R
2s
, R
2t
(reu!ete
su i! st"nd"rd" 3AS ISO GG2@EAM:1 !" is(iti#"n-e s"#o-ne 1o2ne $#rsto+e
!" sintero#"ne 2et"1e be! t#rdi* 2et"%" " (ritisne $#rsto+e s"2o !" t#rde
2et"%e 3AS E8 21@04E01.
E(ru#ete !" is(iti#"n-e s"#i-"n-e2 i! si#o7 %i#" se i!r",u-u s r"!%i$iti2
(ro2-eri2" H-<$ 78$ <8 ili MJ !!6 i! u!or"k" i!%i#eni* od#o-eno od
od%i#"k" !"#isno o 2-erod"#no- deb%-ini !id" =JUS ..A1.012 i>. R"s(on
i!2e,u os%on"" i!nosi LsF20 d, t"ko d" duin" e(ru#ete i!nosi LsS= 10
do @0> 22. :i2en!i-e di-e%o#" ure,"-" !" is(iti#"n-e s"#i-"n-e2 !"#ise od
(re$nik" e(ru#ete i (ro(is"ne su u n"#edeno2 st"nd"rdu. Is(iti#"ne
e(ru#ete su u neobr",eno2 st"n-u, " odre,u-u se?
6 $#rsto+" n" s"#i-"n-e, R
2s
6 u7ib (ri (ri-e%o2u, '
u
. M2
6 krutost, 0
E
i
6 '"ktor s"#i-"n-", 0s
J#rsto+" n" s"#i-"n-e =n"(re!"n-e n" s"#i-"n-e> i!r"$un"#" se k"o o2-er
2"ksi2"%no7 2o2ent" s"#i-"n-" Ms, ut#r,eno7 (ri %o2u e(ru#ete, i ot(orno7
2o2ent" (res-ek" H?

Rms , dok je
S
MS
M
W



1
m! !
!
F L
M

M
S
B M"ksi2"%ni 2o2ent s"#i-"n-" ]82, 822^
B 8"(on n" s"#i-"n-e =$#rsto+" s"#i-"n-"> ]M("^
H B Ot(orni 2o2ent s"#i-"n-" =!"#isi od (o(re$no7 (res-ek" e(ru#ete>
]22
G
^
Ako -e e(ru#et", kruno7 (o(re$no7 (res-ek" #ri-edi d" -e ot(orni 2o2ent?

[ ]
G
G
G2
mm
d
+

(" -e $#rsto+" s"#i-"n-"?

1000
D
G
m! m! m!
MS
F ,
d
L F

; 7d-e -e?
G
D
1000
!
L
,
d

B konst"nt" !"#isn" od (re$nik" e(ru#ete

8"-#e+i u7ib (ri is(iti#"n-u i!r"en u ]22^ (redst"#%-en -e k"o -
"
. On se
2-eri se -ednost"#ni2 ko2("r"torski2 i%i s%i$ni2 ure,"-e2 os%on-eni2 n"
e(ru#etu toko2 is(iti#"n-". Is(iti#"n-e 2"teri-"%" s"#i-"n-e2,=kod i%"#i*
2"teri-"%"> ko-i se ne %o2e, odre,u-e se kon#enion"%n" =i%i te*ni$k">, 7r"ni"
s"#i-"n-" R
es0,2
n" te2e%-u us%o#no us#o-ene tr"-ne de'or2"i-e od 0,./.
:o(unski (ok"!"te%- (ri s"#i-"n-u -e krutost 0
E
?

[ ] MPa
d
-
K
"
MS
E
G0


:o(unski (ok"!"te%- s#o-st"#" 2"teri-"%" (ri s"#i-"n-u -e '"ktor s"#i-"n-"?

M
MS
S
K

Vri-ednost '"ktor" s"#i-"n-", !" si#i %i# =SL> , 0

S
F2 . 0"o 2-er" de'or2"i-e
(ri s"#i-"n-u 2oe se i!r"$un"ti i s"#it%-i#ost =-edini$ni u7ib> (ored u7ib"
(re2" s%ii 2.2A.?
[ ] Z 100
S
"
S
L
-
y
I!7%ed tri te2e%-n" ti(" di-"7r"2" 2o2ent s"#i-"n-" B u7ib d"t -e n" s%ii 2.2D..
MS

0lika 7,7N, Dija&ra!i !"!enata savijanja L k" +"jave u&i)a

a6 ilavi !aterijali$ )6 Krti !aterijali (6 Materijali sa !je"viti! +rijel"!"!
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
0od is(iti#"n-" 2"teri-"%" s"#i-"n-e2 7orn-i s%o-e#i e(ru#ete su o(tere+eni
n" (ritis"k, " don-i n" !"te!"n-e. Unut"r (odru$-" e%"sti$ne de'or2"i-e, -e
%ine"rn" (ro2-en" n"(re!"n-" (o (res-eku, " ni-e %ine"rn" i!n"d 7r"nie
e%"sti$nosti 2"teri-"%". Ako 2"teri-"% ne2" ist" s#o-st#" n"(re!"n-e 6
de'or2"i-" !" !"te!"n-e i (ritis"k, ond" se neutr"%n" os 2or" (re2-estiti
k" kru+o- str"ni e(ru#ete d" bi se us(ost"#i%" r"#note" re!u%t"nte si%"
!"te!"n-" i (ritisk". Teoretski 7%ed"no (ri s"#i-"n-u 2o7u n"st"ti
ne-edno%ik" n"(re!"n-" od -ednoosno7 !"te!"n-" do -ednoosno7 (ritisk", o
$e2u treb" #oditi r"$un" -er su 2"&inski di-e%o#i $esto o(tere+eni n"
s"#i-"n-e. S"#i-"n-e s("d" u 7ru(u obr"de 2et"%" (%"sti$no2
de'or2"i-o2 (ri ko-o- se #r&i %ok"%n" de'or2"i-" i (ute2 ko-e se
ob%iku-u r"!%i$iti (ro'i%i. U o#o2 (roesu de'or2"i-" se #r&i u7%"#no2 u
t!#. )oni s"#i-"n-", 7d-e $estie 2et"%" 2i-en-"-u 2e,usobn" r"sto-"n-",
2"d" (onek"d !on" s"#i-"n-" 2oe obu*#"titi i-e%i obr"d"k, k"o &to -e
s%u$"- kod kruno7 s"#i-"n-". /ri2-en" s"#i-"n-" -e #eo2" &irok", bi%o d"
se (ute2 o#e 2etode obr"de dobi-" de'initi#ni ob%ik obr"dk", i%i d" se
s"#i-"n-e koristi u ko2bin"i-i s" neki2 dru7i2 o(er"i-"2", &to -e $e&+i
s%u$"-. Te*no%o&k" 2etod" obr"de de'or2is"n-e2 se r"!%iku-e od ost"%i* i
(o to2e &to se 2oe koristiti u #e%ikoseri-sko- i 2"so#no- (roi!#odn-i
di-e%o#", "%i i u 2"%oseri-sko-, (" $"k i (o-edin"$no- (roi!#odn-i, !bo7
re%"ti#no -ednost"#ni* "%"t", " (onek"d s(ei-"%ni "%"ti nisu uo(&te
(otrebni =s"#i-"n-e #"%-i2">, odnosno 2o7u se koristiti uni#er!"%ni "%"ti
=(ro'i%no s"#i-"n-e %i2o#"> i s%..
8"(onsko de'or2"ioni odnosi (ri s"#i-"n-u !n"$"-no se 2o7u ukr"tko
s"7%ed"ti ob-"&n-"#"n-e2 de'or2"i-" n" 2-estu s"#i-"n-" i (ro2-en"
(o%o"-" neutr"%ne ose, k"o (o%o"-" neutr"%ne %ini-e.
0od s"#i-"n-" unutr"&n-" (o#r&in" 2et"%" (ost"-e udub%-en", " s(o%-"&n-"
is(u($en". Us%-ed #e%ike de'or2"i-e, s%o-e#i 2et"%" n" is(u($eno- str"ni
%i2" su !"te7nuti, " n" udub%-eno- s"bi-eni. 0l"jevi !etala sa na+"ni!a
na istezanja i na +ritisak razv"jeni su linij"! u k"j"j su n"r!alni
na+"ni jenaki nuli i k"ja se naziva neutralnom linijom.
0lika 7,7P, Duina neutralne linije Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
:uin" neutr"%ne %ini-e (re2" s%ii 2.2;. -edn"k" -e (o%"!no- duini
(o%u'"brik"t" " n-en r"di-us
0

n"%"!i se (o 'or2u%i?
( )
!t !t 0
K K ! 5 , 0 r +
7d-e -e?
r 1 r"di-us s"#i-"n-",
! 1 deb%-in" %i2" n" (o$etku ob%iko#"n-",
!
!
K
2
!t
6 be!di2en!ioni koe'ii-ent st"n-en-".
0lika7, <8, Def"r!a(ija na !jestu savijanja i +r"!jena +"l"aja neutralne "se Is+isati
ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
8" s(o%-no- str"ni n"st"-u i!duen-" #%"k"n" i s2"n-en-e &irine ( n" (2
dok su s"bi-"n-" n" unutr"&n-o- str"ni us%o#i%" (o#e+"n-e &irine ( n" (..
8eutr"%n" os" -e (o2-eren" i! sredn-e7 (o%o"-" (re2" unutr"&n-osti &to se
#idi i! de'or2"i-" n" 2-estu s"#i-"n-" i (ro2-en" (o%o"-" neutr"%ne ose
(re2" s%ii s%ii 2.G0.
/o%u(re$nik s"#i-"n-" ;
r R
0

<d-e -e on !n"tno (o#e+"n. Me,uti2, #%"kno ko-e ni-e (retr(-e%o de'or2"i-u
ne (ok%"(" se s" neutr"%ni2 n"(onski2 #%"kno2. /o%u(re$nik kri#ine
neutr"%no7 #%"kn" de'or2"i-e se o!n"$"#" s"
d

. O#" #e%i$in" -e #"n" !"

odre,i#"n-e duine e%e2ent".
7,7,N, Is+itivanje uvijanje!
/ostu("k is(iti#"n-" u#i-"n-e2 #r&i se r"di odre,i#"n-" $#rsto+e u#i-"n-" i
ne2" #e%iku (ri2-enu. O#o is(iti#"n-e -e #"no !" 2"teri-"%e ko-i se
koriste !" i!r"du 2"&inski* di-e%o#" i!%oeni* u#o-ni2 =i%i tor!ioni2>
o(tere+en-i2", k"o &to su #r"ti%", i-e#i i dru7i e%e2enti !" (renos kruni*
si%" i s%i$no. )n"tno #e+u (ri2-enu i2" k"o te*no%o&ko is(iti#"n-e !" iu
i s%i$ne konstrukione e%e2ente.

m
a
x

0lika 7, <-, 05e!a is+itivanja uvijanje!
a,61a+rezanje e+ruvete$ )6 Def"r!a(ije +ri uvijanju$ (6 Dija&ra!i uvijanja =u(is"ti
&t"2("n" s%o#" n" s%ii >
3itn" k"r"kteristik" !" is(iti#"n-e u#i-"n-e2 -e to &to e(ru#et" toko2
is(iti#"n-" !"dr"#" (o$etni (o(re$ni (res-ek, te -e o%"k&"no (r"+en-e
(ro2-ene de'or2"i-e. Us%-ed de-st#" s(re7" si%", o#d-e ne n"st"-e
%ok"%i!"i-" de'or2"i-e e(ru#ete, " s#"ki (o(re$ni (res-ek (o2-eren -e !"
dru7i (res-ek !" kut !"kret" l slika 2.%"..
0od is(iti#"n-" u#i-"n-e2 okru7%e e(ru#ete -ed"n kr"- -e u$#r&+en u
$e%-ust 2"&in", " n" dru7i d-e%u-e s(re7 si%" slika 2.%".a., ko-i st#"r"
2o2ent u#i-"n-". 8"(re!"n-e u#i-"n-" se (renosi -edn"ko (o duini
e(ru#ete, " ne-edno%iko (o n-eno2 (res-eku. 8"-#e+e t"n7eni-"%no
n"(re!"n-e -e n" (o#r&ini e(ru#ete, 7d-e d-e%u-e 2o2ent u#i-"n-", i ono se
-edn"ko u2"n-u-e do nu%e (re2" sredi&n-o- osi e(ru#ete =s%ik"2.%"." B
di-"7r"2>.
T"n7eni-"%no n"(re!"n-e kod u#i-"n-" -edn"ko -e?

"
"
p
M
+


, 7d-e -e? M
u
B 2o2ent u#i-"n-", ]J^ i%i ]822^, "
H
(
B (o%"rni ot(orni 2o2ent, ]22
G
^. )" kruini (res-ek -e ?
G
14
p
d
+

Od7o#"r"-u+e n"(re!"n-e u#i-"n-" se i!r"$un"#" (o ?

G
14

"
"
M
d

:e'or2"i-" (o#r&insko7 #%"kn" okru7%e e(ru#ete A3 =s%ik" 2.G1.b.>
dobi-" *e%ikoid"%ni ob%ik s 2"%i2 u7%o2 !"kret" l i!2e,u d#i-e (ro2"tr"ne
r"#ni r"!2"ku L. U ob%"sti e%"sti$ni* de'or2"i-" se u7"o !"kret" m, i!r"en u
ste(eni2", i!r"$un"#" (o?

2
E 2
L L
d d

; " t"n7eni-"%no n"(re!"n-e -e
(ro(orion"%no de'or2"i-i (reko 2odu%" s2i"n-" <?

,
"
G

1
G2

"
M L
gd3e 3e G
d

Modu% s2i"n-" < i 2odu% e%"sti$nosti E ne !"#ise od *e2i-sko7 s"st"#"
%e7ur" i st"n-" ter2i$ke obr"de, " (o#e!"ni su (o!n"to2 kore%"i-o2
(reko /oissono#" '"ktor"?

( )
2 1
E
G

+
:i-"7r"2 (ri is(iti#"n-u u#i-"n-e2 =s%ik" 2.%".c.> (ok"!u-e tri
k"r"kteristi$ne t"$ke i to?
1. 7r"niu (ro(orion"%nosti R
eu(
F
G
14
e"p
M
d
,
2. kon#enion"%nu 7r"niu u#i-"n-" R
eu0,1
F
0,1
G
14
e"
M
d
,
G. u#o-nu $#rsto+u.
4
R
2u
F
G
14
"
M
d
.
0on#enion"%n" i%i te*ni$k" 7r"ni" u#i-"n-" se odre,u-e (ri tr"-no
de'or2"i-i od 0,1Z (re2" o(is"no2 (rini(u kod is(iti#"n-" !"te!"n-e2,
ko-" -e kod u#i-"n-" d#" (ut" #e+", -er su de'or2"i-e !n"tno 2"n-e.
M"&ine !" is(iti#"n-e u#i-"n-e2 -ednost"#ne su i!#edbe konstrui&u se s
#ertik"%no2 i%i *ori!ont"%no2 i!#edbo2, " to su !"(r"#o 2"&ine s" d#i-e
$e%-usti u ko-e se (ost"#%-" e(ru#et" e%-eno7 2"teri-"%" ko-e se okre+u u
su(rotni2 s2-ero#i2".
8" =s%ii 2.G2.> d"t -e i!7%ed okru7%e e(ru#ete (ro2-er" 10 22 s"
duino2 =LF10 d> (os%i-e is(iti#"n-" i! -edno7 nisko%e7ir"no7 $e%ik" !"
(obo%-&"#"n-e.
0lika 7,<7, E+ruveta +"slije is+itivanja uvijanje!
7,7,P, Is+itivanje s!i(anje!
Odre,i#"n-e s2i$ne $#rsto+e 2"teri-"%", ko-i su u u(otrebi," i!%oeni su
s2i$u+i2 n"(re!"n-i2" =#i-i, 2"tie, (rosi-e"n-e %i2o#" itd.>, #r&i se
2etodo2=(ostu(ko2> s2i$no7 is(iti#"n-" . S2i$no n"(re!"n-e se -"#%-" k"o
re!u%t"t isto#re2eno7 d-e%o#"n-" d#"-u su(rotni* si%" =!"te!"n-" i (ritisk"> n"
2"%o2 r"!2"ku. /o st"nd"rdu :I8 @0111, #r&i se is(iti#"n-e n" #i%-u&k"sto2
ure,"-u n" ko-e2 se u $"*uru e(ru#et" (ost"#%-" *ori!ont"%no, " n" ko-u se
d-e%u-e noe2. Ure,"- se s"sto-i i! "%"t" !" s-e$en-e =no> (o d#" (res-ek" i
$"*ur" s%ik" 2.GG, s" &to 2"n-i2 !"!oro2. )" is(iti#"n-e se koriste
uni#er!"%ne kid"%ie, " s"2o s2i"n-e e(ru#ete =(ro2-er" obi$no @ 22> #r&i se
(o2o+u !"te!"n-" i%i (ritisk".
8" s%ii 2.GG. d"t" -e s*e2" is(iti#"n-" s2i"n-e2 =i%i odre!o2>.
S2i$n" $#rsto+" se odre,u-e (o -edn"dbi !" s%u$"-e#e s" s%ike 2.GG.?
">
m#
m#
#
F
R
S

, M(" ; odre,i#"n-e s2i$ne $#rsto+e !" -ed"n (res-ek

4
R
2u
6 o!n"k" !" u#o-nu $#rsto+u
b>
2
m#
m#
#
F
R
S

, M(" ; odre,i#"n-e s2i$ne $#rsto+e !" d#" (res-ek"

7d-e -e? C
2o
B 2"ksi2"%n" s2i"-n" si%", 8
So B (o#r&in" (o(re$no7 (res-ek", 22
2
I!2e,u s2i$ne, i !"te!ne $#rsto+e (osto-e u!"-"2ne #e!e, (" 2oe2o n"(is"ti
d" -e ?
"> !" 2eki $e%ik R
2o
F=0,A@ do 0,D> . R
2
b> !" si#i %i# R
2o
F=1,O do 1,1> . R
2
0od st"nd"rdno7 is(iti#"n-" s2i"n-e2 =(o d#" (res-ek"> #ide n"
(o#r&in"2" (ri-e%o2" tr"7o#i de'or2"i-" od s"#i-"n-" i s2i"n-" kod i%"#i*
2"teri-"%", dok se kod krti* ne #ide.
0od is(iti#"n-" s2i"n-e2 ne 2oe se ost#"riti $isti s2ik i%i odre!
!bo7 (o-"#e 2o2ent" s"#i-"n-", ko-i (rou!roku-e n"(re!"n-" #e+" od
#ri-ednosti $#rsto+e 2"teri-"%".
Osi2 to7" n" re!u%t"te is(iti#"n-" uti$u i di2en!i-e e(ru#et". )bo7 to7"
s2i$n" $#rsto+" i2" !n"$"- u7%"#no2, kod ko2("r"i-e s#o-st"#" 2"teri-"%".
0lika 7,<<, 05e!a is+itivanja s!i(anje!
a6 L s!i(anje +" jen"! +resjeku$ )6 L s!i(anje +" va +resjeka$(6 LureGaj s e+ruvet"!
za is+itivanje s!i(anje! +ute! zatezanja Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
0od %i2o#" se u2-esto is(iti#"n-" s2i"n-e2 #r&i is(iti#"n-e
(robi-"n-e2, " 2o7u se u(ore,i#"ti s"2o re!u%t"ti dobi-eni n" isto2 ure,"-u.
/robo-n" $#rsto+" -e -edn"k"?

m#
m#
F
R
dS
, M("
7d-e su? d B (ro2-er i7" !" (robi-"n-e ru(", 22 i S B deb%-in" %i2", 22.
<, 0tati4ka u&"trajna is+itivanja
Vri-e2e i te2(er"tur" is(iti#"n-" su #r%o #"ni ("r"2etri kod st"ti$ki*
du7otr"-ni* is(iti#"n-" 2"teri-"%". Toko2 is(iti#"n-" su konst"ntni
n"(re!"n-e i te2(er"tur", " #re2enske b"!e i!nose obi$no?
1@, 120, 1 000, 10 000, 2@ 000 G0 000 i%i 100 000 s"ti.
U o#u 7ru(u is(iti#"n-" s("d"-u?
6 is(iti#"n-e (u!"n-e2 i
6 is(iti#"n-e re%"ks"i-o2.
<,-, Is+itivanje +uzanje!
/u!"n-e (redst"#%-" (oste(enu i s(oru de'or2"i-" 2"teri-"%", ko-" n"st"-e
us%i-ed du7otr"-no7 d-e%o#"n-" konst"ntno7 st"ti$ko7 o(tere+en-" (ri (o#i&eno-
te2(er"turi. 8"(re!"n-" ko-" do#ode do o#e (o-"#e obi$no su ne&to 2"n-" od
n"(on" te$en-" 2"teri-"%", " te2(er"ture (u!"n-" su oko 10Z te2(er"ture
to(%-en-", te on" i!nosi;
T
(
d 0,10

T
t
, 7d-e -e? T
t
B te2(er"tur" to(%-en-" u ]0^.
Te2(er"tur" (u!"n-" kod 2et"%" (r"kti$no -e r"#n" te2(er"turi
rekrist"%i!"i-e. I! n"#edeno7 s%i-edi d" $e%ii (uu n" te2(er"tur"2"
#i&i2 od S1@0 [., %e7ure b"kr" n" te2(er"tur"2" #i&i2 od S2A0 [., "
(o%i2erni 2"teri-"%i #e+ n" sobni2 te2(er"tur"2".
Od%u$u-u+e !" o-enu (on"&"n-", (ror"$un di2en!i-" i !" n-e7o# i!bor !"
d"tu n"2-enu u us%o#i2" eks(%o"t"i-e -e u(r"#o (u!"n-e 2"teri-"%".
/u!"n-" s do(u&teni2 tr"-ni2 de'or2"i-"2" obi$no od 0,1; 0,2; 0,@ i%i 1
Z i re%"ks"i-e, odnosno o("d"n-" n"(re!"n-", s #re2eno2 su
k"r"kteristi$ne !" ide"%i!ir"no #isokoe%"sti$no $#rsto ti-e%o. )"to su
n"#eden" 7r"ni$n" i!duen-" 7%"#ni kriteri- u toku tr"-"n-" 2"&insko7
di-e%" (ri r"du n" (o#i&eni2 te2(er"tur"2". 0"d" se dosti7ne do(u&ten"
7r"ni$n" de'or2"i-", 2or" se 2"&inski dio !"2i-eniti no#i2. I!
n"bro-"ni* s#o-st"#" 2oe se konst"to#"ti d" -e (u!"n-e #r%o ko2(%eksn"
(o-"#" ko-" uk%-u$u-e? #ri-e2e, te2(er"turu, n"(re!"n-e i de'or2"i-u, te
se n-eno2 (o!n"#"n-u i odre,i#"n-u (otrebni* ("r"2et"r" 2or" (os#etiti
(osebn" ("n-".
<,-,-, Karakteristike ija&ra!a +uzanja
)" is(iti#"n-e (u!"n-e2 se koriste n"-$e&+e seri-" du7i* (ro(orion"%ni*
okru7%i* e(ru#et" s n"#o-ni2 7%"#"2" (re$nik" 10 ]22^ i s (rsten"sti2
!"#r&ei2" 2-erne duine r"di 2-eren-" tr"-ne de'or2"i-e (osti7nute
(os%i-e odre,eno7 #re2en" (ri konst"ntni2 us%o#i2", s%ik" G.1.
0lika <,-, O)lik i i!enzije e+ruvete za is+itivanje +uzanje! na +uzali(a!a
fir!e YA!slerZ Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
5e2"tski i!7%ed ure,"-" !" is(iti#"n-e (u!"n-e2 d"t -e n" s%ii G.2.
a,6
),6
0lika <,7, a,6 O+ti iz&le ureGaja za is+itivanje +uzanje! i ),6 e+ruvete za
is+itivanje +uzanje! Is+isati ta!+ani! sl"vi!a slike* ija&ra!
1. E%ektri$n" 2u'o%n" (e+ =obi$no do 1000[.>,
2. Me*"ni!"2 !" o(tere+en-i2" ute!i2",
G. Ure,"- !" kontro%u te2(er"ture n" 7orn-e2, sredn-e2 i don-e2 di-e%u
e(ru#ete,
1. Eksten!o2etri (ost"#%-eni n" (rsten"ste !"#r&etke 2-erne duine
e(ru#ete,
@. E(ru#et" !" is(iti#"n-e (u!"n-e2.
/roes (u!"n-" o7%ed" se d" se e(ru#ete (r#o (oste(eno u7ri-u
n" (ro(is"nu te2(er"turu is(iti#"n-" u 2u'o%no- (e+i, ko-" se odr"#"
konst"ntno2 toko2 i-e%o7 is(iti#"n-" (o2o+u (osebno7 "uto2"tsko7
re7u%"tor", " !"ti2 se o(tereti n" !"te!"n-e s konst"nti2 n"(re!"n-e2. M-eren-e
tr"-ne de'or2"i-e i!#odi se (o#re2eno s*odno (ro(isi2". )" s#e st"nd"rde
(ro(is"ni su r"!%i$iti (re$nii e(ru#et".
)" s#"ku !"d"nu te2(er"turu is(iti#"n-" koristi se obi$no 1 do @ e(ru#et" s
r"!%i$iti2 o(tere+en-i2" i !" s#"ku od n-i* rt" se kontinuir"no di-"7r"2
(u!"n-" s koordin"t"2" de'or2"i-"6#ri-e2e. Is(iti#"n-e (u!"n-e2 s"
n"(re!"n-e2 n" !"te!"n-e =(ostu("k is(iti#"n-"> (ro#odi se (o (reu!eto2
st"nd"rdu o!n"ke 3AS ISO 201E00.
/ostu("k is(iti#"n-" (u!"n-e2 su du7otr"-n" od neko%iko d"n" =100 s"ti F
1,2 d"n"> do deset"k 7odin" =100 000 s"ti F 11,1 7odine>, o $e2u se 2or"
#oditi r"$un" (ri (ost"#%-"n-u us%o#" n" s#o-st#" 2"teri-"%".
8" s%ii G.G. d"t -e i!7%ed ti(i$no7 di-"7r"2" (u!"n-". :i-"7r"2 i%i
kri#u%-u (u!"n-" k"r"kteri!ir"-u tri (eriod" (roes" (u!"n-"
%"4etn" ili +ri!arn" +uzanje (redst"#%-" (r#i (eriod (u!"n-".
:i-"7r"2 u o#o2 (eriodu ne (o$in-e i! is*odi&t" #e+ i! t"$ke 1, kod ko-e V
(o$
.
O!n"$"#" s(ont"nu de'or2"i-u ko-" n"st"-e u trenutku n"no&en-"
o(tere+en-". Od =t"$ke 162> !n"tni-e r"ste (u!"n-e s#e dok se ne (osti7ne
konst"ntn" br!in" =I6st"di- (u!"n-"> , "%i br!in" (u!"n-" o("d" =t"$ke 1n62n>.
:e'or2"i-" -e #e%ik" u (o$etku !bo7 nesre,enosti krist"%ne re&etke, " k"sni-e
se s2"n-u-e !bo7 o-"$"#"n-" 2"teri-"%" us%i-ed n"7o2i%"#"n-" dis%ok"i-".
/r"#"=t"$ke 26G>-e dru7i (eriod (u!"n-"$ je sta(i"narn"& karaktera ili
jenak"!jern" +uzanje +re!a ija&ra! $s +ri)lin" k"nstantni!
&raijent"! +uzanja$ tj,A
.
p
4 ,#0!t
t

7d-e -e? V
(
B 2ini2"%n" br!in" (u!"n-" =i%i V>.
.
0lika <, <, Ti+i4ni ija&ra! +uzanja HQ L t6 fale ta4ke-$7$<$ i is+isati ta!+ani! sl"vi!a
ija&ra!
Met"%
Te2(er"tur" ;
Le7ure "%u2ini-u2"
Le7ure Tit"n"
8iskou7%-eni$ni $e%ii
Je%ik !" r"d n" (o#i&eni2 te2(er"tur"2"
Su(er %e7ure n" b"!i nik%" i kob"%t"
Te&ko to(%-i#i 2et"%i =Ko%'r"2,2o%ibden
200
G2@
GA@
@@0
4@0
100061@@0
Ta)ela )r, 7,M,) L %ri)lina te!+eratura na k"j"j nastaje +uzenje neki5 !etala

U o#o2 (eriodu (ri2-etno -e d" #%"d" r"#note" i!2e,u o-"$"#"n-"
!bo7 n"7o2i%"#"n-" dis%ok"i-" i o2ek&"#"n-" !bo7 ter2i$ko7 "kti#ir"n-"
dis%ok"i-" =sni"#"n-e n-i*o#e 7usto+e>. II6st"di- tr"-e !n"tno due ne7o I6 i
III6st"di-. M"teri-"% -e ot(orni-i (re2" (u!"n-u &to -e 2"n-i 7r"di-ent (u!"n-",
t-. 5to -e 2"n-i n"7ib (r"#" =V(

0>.
8"kon (osti!"n-" odre,eno7 ni#o" de'or2"i-" !"(o$in-e tre#i +eri"
+uzanja, U o#o2 (eriodu r"stu ubr!"no i de'or2"i-e =ne2" #i&e
%ine"rnosti i!2e,u i!duen-" i #re2en"> i br!in" (u!"n-" s#e do %o2"
=t"$ke G61, odnosno Gn 61n>. U o#o2 st"di-u do%"!i do (o-"#e %ok"%no7
suen-" (o(re$no7 (res-ek" n" budu+e2 2-estu %o2" us%i-ed tr"-ni*
(ro2-en" u 2"teri-"%u toko2 #re2en" n" (o#i&eno- te2(er"turi. On ne2"
!n"$en-" !" (r"ksu i treb" 7" i!b-e7"#"ti kod re"%ni* konstruki-".
/ri (u!"n-u do%"!i do inter"ki-e (roes" de'or2"iono7 o-"$"#"n-" i
o(or"#%-"n-" strukture, &to $ini od%iku (on"&"n-" 2"teri-"%" (ri (u!"n-u, "
n" #i&i2 te2(er"tur"2" do%"!i do (roes" rekrist"%i!"i-e i s%"b%-en-"
2"teri-"%" !bo7 %"k&e7 kret"n-" dis%ok"i-".
S"2 (roes (u!"n-" !"#isi k"ko od st"n-" n"(re!"n-", t"ko i od
te2(er"ture toko2 is(iti#"n-" i%i u(otrebe =s%ik" G.1.>. :e'or2"i-" r"ste
s" (or"sto2 n"(re!"n-" "%i i te2(er"tur" se (o#e+"#", " s2"n-u-e se u II6
(eriodu =inter#"% (u!"n-"> u odnosu n" (r#i t-. S(ori-e r"ste i (ri-e (o$in-e
III6(eriod. /ri 2"%i2 n"(re!"n-i2" i%i nisko- te2(er"turi 2"%" -e
de'or2"i-" i #r%o #e%ik" duin" II6(eriod" (u!"n-", " III6(eriod se ne
(o-"#%-u-e.
0lika <, M, %r"!jene ija&ra!a +uzanja s variranje! te!+erature i na+rezanja
S%o#" n" di-"7r"2u
<,-,7, %ara!etri +r"(esa +uzanja
8" 2"&inske di-e%o#e, ko-i si i!%oeni du7otr"-no2 st"ti$ko2 o(tere+en-u
(ri (o#i&eni2 te2(er"tur"2" (roes (u!"n-" i2" #e%iko !n"$en-e, k"o &to
su n(r. Turbinske %o("tie, di-e%o#i ("rni* kot%o#" i nuk%e"rni* re"ktor",
i-e#ni e%e2enti ("ro#od" itd. )" odre,i#"n-e r"dno7 #i-ek" ("r"2et"r"
(roes" (o!n"#"n-e (roes" (u!"n-" i!u!etno -e !n"$"-no, odnosno
tr"-"n-" t"k#i* di-e%o#" u s%oeni2 us%o#i2" u(otrebe.
/ored n"#edeno7 !" (roes (u!"n-" #r%o su bitni di'u!ioni (roesi u
2"teri-"%u i!"!#"ni k"ko n"(re!"n-e2 t"ko i te2(er"turo2. /u!"n-e
i!"!i#" n"st"-"n-e #e%iko7 bro-" (r"!nin" u 2"teri-"%u, ko-e toko2
#re2en" okru(n-"#"-u u 2ikro(ukotine odnosno (ukotine. U III6(eriodu
(u!"n-" !n"tno -e n"ru&en" 2ikrostruktur" 2"teri-"%" i de'or2"bi%nost, te
do%"!i do %o2". /roes (u!"n-" i!"!i#"-u r"!%i$iti ob%ii n"(re!"n-"?
!"te!no, (ritisno, s"#o-no i%i u#o-no, " ("r"2etri (u!"n-" odre,u-u se
n"-$e&+e (o2o+u -ednoosno7 !"te!no7 n"(re!"n-". Stro7o se #odi r"$un"
o do(u&teni2 (ro2-en"2" di2en!i-", kod di2en!ionis"n-" 2"&inski*
di-e%o#" i!%oeni* (u!"n-u.
Mini2"%n" br!in" (u!"n-" (rest"#%-" n"-#"ni-i ("r"2et"r (roes"
(u!"n-", t-. n"7ib u II6(eriodu (u!"n-" =s%ik" G.G>. Uku(n" de'or2"i-" (ri
(u!"n-u !" -ednoosno !"te!no i%i (ritisno n"(re!"n-e, d"t" -e -edn"$ino2?
V
uk
F V
(o$
S V
(
7d-e -e ? V
(
B (%"sti$n" de'or2"i-" us%i-ed (u!"n-"
:e'or2"i-" u (o$etku d-e%o#"n-" o(tere+en-" -edn"k" -e?
V
(o$.
F V
e%
S V
#%
So f TT 7d-e -e?
V
e%
6 e%"sti$n" de'or2"i-" 2"teri-"%" =UEE>
V
#%
6 trenutn" de'or2"i-" us%i-ed !"te!no7 konst"ntno7 o(tere+en-"
ofTT 6 (rir"st de'or2"i-e us%i-ed te2(er"ture =oB%ine"rni koe'ii-ent
ter2i$ke di%"t"i-e, TTBte2(er"turn" r"!%ik">.3r!in" (u!"n-" toko2
#re2en" odre,u-e se i!r"!o2?
"
p
d
4
dt

odnosno ,
0
E
p
p
d
L L
4
dt t

&
s ozirom da veliina deformacije
po.
'e zavisi od vremena.
Jedinie !" br!inu (u!"n-" su? ]22E22E*^ i ]ZE*^. 3r!in" (u!"n-" kre+e
se u 7r"ni"2"? 10
64
do 10
6A
]22E22E*^ odnosno 10
61
do 10
6@
]ZE*^.
8"-$e&+e se 7o#ori o 7r"ni$no- br!ini (u!"n-" 10
64
]22E22E*^.
Odre,i#"n-e k"r"kteristik" ot(ornosti 2"teri-"%" -e i%- is(iti#"n-"
(u!"n-e2 odnosno? odre,i#"n-e 7r"nie (u!"n-" i st"ti$ke i!dr%-i#osti, "
(o (otrebi i od7o#"r"-u+i* k"r"kteristik" de'or2"bi%nosti B i!duen-" i
suen-". )" odre,i#"n-e ti* s#o-st"#" treb" is(it"ti n" s#"ko- !"d"to-
te2(er"turi $etiri do (et e(ru#et" (od r"!%i$iti2 n"(re!"n-i2" i !" s#"ku
od n-i* konstruis"ti di-"7r"2 (u!"n-" V6t. I! s#"ko7 di-"7r"2" =kri#e>
(u!"n-" treb" odrediti n"7ib kri#e u II st"di-u (u!"n-", t-. br!inu (u!"n-"
V(. An"%o7no to2e treb" i!#r&iti i is(iti#"n-" (u!"n-e2 !" (ro2-en%-i#"
n"(re!"n-" (ri konst"ntno- te2(er"turi.
<,-,<, Defini(ije sv"jstava +ri is+itivanju +uzanje!
* R
(VEtET
-e 7r"ni" (u!"n-", on" o!n"$"#" !"te!no n"(re!"n-e ko-e (ri
te2(er"turi is(iti#"n-" T n"kon (ro(is"no7 #re2en" is(iti#"n-" t ost"#%-" u
e(ru#eti de'inis"nu tr"-nu de'or2"i-u A. T"ko n(r. R
( 0,@ E %0 000E4@0
o!n"$"#"
n"(re!"n-e ko-e -e n"kon 10 000 s"ti is(iti#"n-" (ri te2(er"turi 4@0 i.
i!"!#"%o tr"-nu de'or2"i-u od 0,@Z. Uobi$"-ene 7r"nie (u!"n-" su? R
( 0,1EtET
,
R
(0.2EtET
, R(
0.@EtET
i R
(1EtET
;
* R
:VM
, :VM B 7r"ni" (u!"n-" o!n"$"#" n"(re!"n-e ko-e (ri odre,eno-
te2(er"turi is(iti#"n-" T i!"!i#" br!inu (u!"n-" od 10Y10
61
ZE* unut"r 2@ i G@
s"ti eks(eri2ent", u! us%o# d" n"kon 1@ s"ti od (o$etk" is(iti#"n-" ne n"stu(i
tr"-n" de'or2"i-" #e+" od 0,2Z;
* R
2EtET
-e st"ti$k" i!dr%-i#ost, to -e ono tr"-no !"te!no n"(re!"n-e ko-e n"kon
!"d"to7 tr"-"n-" is(iti#"n-" t (ri te2(er"turi T u!roku-e %o2 e(ru#ete. /ri2-er O
R
2E100 000E@@0
-e n"(re!"n-e ko-e do#odi do %o2" e(ru#ete n"kon
100 000 s"ti is(iti#"n-" (ri te2(er"turi od @@0 i.;
* A
@EtET
(rest"#%-" tr"-no %o2no i!duen-e i%i #re2ensko i!duen-e, ono
o!n"$"#" %o2no i!duen-e e(ru#ete n"kon !"d"to7 tr"-"n-" is(iti#"n-" t (ri
te2(er"turi T;
* )
@EtET
-e tr"-no %o2no suen-e i%i #re2ensko suen-e, ono o!n"$"#" %o2no
suen-e e(ru#ete n"kon !"d"to7 tr"-"n-" is(iti#"n-" t (ri te2(er"turi T;
Vre2en" !" st"ti$k" tr"-n" is(iti#"n-" (u!"n-e2 su st"nd"rdi!o#"n" i kre+u se?
1@, 100, 10000, 2@ 000, G0 000 i 100 000 s"ti.Jesto se is(iti#"n-" (u!"n-e2 do
100 s"ti n"!i#"-u kr"tkotr"-ni2, is(iti#"n-" 1 000 do 10 000 s"ti du7otr"-ni2, "
is(iti#"n-" od 2@ 000 s"ti i #i&e su(er du7otr"-ni2. /ok"!"%o se d" -e
(ou!d"ni-e os%oniti se n" re!u%t"te du7otr"-ni-i* is(iti#"n-". )"to su u r"!%i$iti2
dr"#"2" u u(otrebi i dru7i kr"tkotr"-ni i%i du7otr"-ni (ostu(i is(iti#"n-".
T"ko n(r. U En7%esko- -e 8"tion"% /*Psi"% L"bor"torP u#eo (ostu("k !"
n"(re!"n-e kod 7r"ni$ne br!ine (u!"n-" k"o n"-#e+e n"(re!"n-e (ri ko-e2
br!in" (u!"n-" ne (re%"!i i!nos od 10Y10
61
ZE21 s"t" (os%i-e (okus" u tr"-"n-u
od 1 000 s"ti. U SA: se ekstr"(o%"i-o2 odre,u-u n"(re!"n-" ko-" i!"!i#"-u
!"ost"%e de'or2"i-e? 0,1Z n"kon 100 do 1@00 s"ti, odnosno 1 Z n"kon 10
000 s"ti i%i 1 do 10Z n"kon 100 000 s"ti.
0 0 "
4 t +
)" tr"-ni r"d do(u&ten" !"te!n" n"(re!"n-" treb"-u biti u#i-ek !" 20 do G0Z
2"n-" od st"ti$ke i!dr%-i#osti R
2E%00 000ET
. )" (ror"$une treb" (o!n"#"ti te2e%-n"
s#o-st#" 2e*"ni$ke ot(ornosti 2et"%", k"o &to su? n"(on te$en-", 7r"ni"
(u!"n-", st"ti$k" i!dr%-i#ost i din"2i$k" i!dr%-i#ost 2"teri-"%" .
)" odre,i#"n-e br!ine (u!"n-", d"n"s se $esto koristi (ostu("k
"(roksi2"i-e (o ko-e2 se n"(re!"n-e !" odre,enu te2(er"turu n"nosi u
d#ostruko2 %o7"rit"2sko2 siste2u !"#isno od br!ine (u!"n-" !bo7
(r"#o%ini-ske !"#isnosti i t"ko se i! re%"ti#no kr"tkotr"-ni* (okus" dobi-u
(od"i !" du7otr"-ne.3ro-ni ekstr"(o%"i-ski (ostu(i te2e%-e se n" 7r"'i$ki2,
7r"'i$ko6nu2eri$ki2 i%i s"2o nu2eri$ki2 2etod"2". O#"k#e 2etode
uk%-u$u-u (od"tke o #re2enu i te2(er"turi u -edn"$inu ko-" -e !"#isn" od
n"(re!"n-".
<,7, Is+itivanje relaksa(ij"!

/o-"#" s"2o(roi!#o%-no7 sni"#"n-" n"(re!"n-" u n"(re7nuto2
2"&insko2 di-e%u i%i is(iti#"no- e(ru#eti (ri konst"ntno- (o$etno-
de'or2"i-i (osebno (ri (o#i&eno- te2(er"turi !o#e se re%"ks"i-" .
M-eren-e2 snien-" si%e toko2 #re2en" n" (osebni2 ure,"-i2" s
"uto2"tski2 (ode&"#"n-e2 i re7istr"i-o2 ut#r,u-e se re%"ks"iono
n"(re!"n-e. I! r"!%o7" &to se dio e%"sti$ne de'or2"i-e (ret#"r" u
(%"sti$nu, n"st"-e re%"ks"i-", us%i-ed (u!"n-" 2"teri-"%" i on" r"ste s
(or"sto2 te2(er"ture. Odre,i#"n-e #ri-ednosti re%"ks"i-e -e #"no !"
di2en!ionis"n-e 2"&inski* di-e%o#" ko-i treb"-u toko2 due7 #re2en"
!"dr"ti neku de'or2"i-u (ri (o#i&eni2 te2(er"tur"2" i%i (ri sobno-
te2(er"turi, k"o &to su n(r. (rite7nuti #i-i, $e%i$n" i" #isoke $#rsto+e,
$e%i$n" u"d, $e%i$ne &i(ke od betonsko7 $e%ik" i s%. Ure,"-i !" is(iti#"n-e
re%"ks"i-e 2o7u biti s r"!%i$iti2 konstruki-"2".
8" =s%ii G.@.> d"t -e i!7%ed ure,"-" !" is(iti#"n-e re%"ks"i-e ie !"
(redn"(re7nuti beton. Osno#" ure,"-" -e kruti ok#ir A s (odesni2
kot#"2" . !" u$#r&+i#"n-e kr"-e#" ie t"ko d" de'or2"i-" ost"ne
konst"ntn" toko2 is(iti#"n-". U!or"k ie !" is(iti#"n-e E u$#r&+en -e u
kot#"2" . i os%on-en n" os%one O. )" odre,i#"n-e n"(re!"n-" u ii
koristi se !"#isnost i!2e,u n"(re!"n-" i 'rek#eni-e titr"n-" ie. M-eren-e
'rek#eni-e titr"n-" ie #r&i se (o2o+u e%ektronsko7 2-er"$" u odre,eni2
#re2enski2 inter#"%i2".
8" =s%ii G.4.> d"t" -e s*e2" ure,"-" !" is(iti#"n-e re%"ks"i-e s
e%ektri$ni2 re7u%"toro2.
E(ru#et" A3 s 2-erno2 duino2 . o(tere+u-e se (o2o+u o(ru7e :, ko-"
-e (o#e!"n" s 2otoro2 E (reko (u"sto7 (ri-enos".
0lika <,J, 05e!a ureGaja za is+itivanje relaksa(ije i(e za +rena+re&nuti
)et"n s kruti! "kvir"! Is+isati ta!+ani! sl"vi!a sliku
M-er"$ i!duen-" (ri$#r&+en n" kr"-e#i2" 2-erne duine C i < i2"
os-et%-i#i e%ektri$ni kont"kt 9, $i-i2 ot#"r"n-e2 se !"ust"#%-" 2otor (ri
sku(%-"n-u e(ru#ete !bo7 s2"n-i#"n-" o(tere+en-". 8" te2e%-u (ro2-ene
duine odre,u-e se ("d n"(re!"n-" ko-i se "uto2"tski re7istru-e.I!r""#"n-e
#ri-ednosti re%"ks"i-sko7 n"(re!"n-" R
rET
#r&i se n" s%i-ede+e n"$ine?
R
rET
F'=t> !" de'inis"no (o$etno n"(re!"n-e i !"d"tu te2(er"turu T i
R
rET
F'=t> !" de'inis"nu te2(er"turu T i !"d"tu de'or2"i-u.
Osno#ni ("r"2etri (ri is(iti#"n-u re%"ks"i-e su te2(er"tur", #ri-e2e i
n"(re!"n-e =n"-$e&+e !"te!no>. Is(iti#"n-e se obi$no i!#odi n" #i&e
r"!%i$iti* te2(er"tur" =n"-2"n-e tri> i (redst"#%-"-u 7r"'i$ki u ob%iku
di-"7r"2" n"(re!"n-e6#ri-e2e =U6t>. Vre2enske b"!e !" is(iti#"n-e
re%"ks"i-o2 su obi$no? 21, 120 i 1 000 s"ti. Re%"ks"i-sk" (osto-"nost (ri
(r#o- te2(er"turi is(iti#"n-" T
1
-edn"k" -e r"!%ii (o$etno7 i kr"-n-e7
n"(re!"n-" toko2 #re2en"?
0 0

0od dru7e te2(er"ture is(iti#"n-" T
2
d T
1
bir" se (roi!#o%-no (o$etno
n"(re!"n-e i%i se u!i2" d" -e ono -edn"ko kr"-n-e2 n"(re!"n-u !" (r#u
te2(er"turu itd. 8i! kri#u%-" re%"ks"i-e odre,eni* (ri r"!%i$iti2
te2(er"tur"2" d"-e -e%o#iti (rik"! o (on"&"n-u 2"teri-"%" (ri us%o#u
konst"ntne de'or2"i-e?
0
.
e% p%
,#0!t +
0lika <,K, 05e!a ureGaja za is+itivanje relaksa(ije s elektri4ni! re&ulat"r"!
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!*sliku
)" o-enu re%"ks"i-ske (osto-"nosti 2"teri-"%" (ri (o#i&eni2
te2(er"tur"2" 2oe se koristiti i br!in" re%"ks"i-e.0od $e%ik" !"
(redn"(re!"n-e konstruki-" =i", u"d i &i(ke> (ro(is"no -e is(iti#"n-e
i!oter2i$ke re%"ks"i-e (o bi#&e2 st"nd"rdu JUS ..04.0G@.
I!oter2i$k" re%"ks"i-" (redst"#%-" 7ubit"k (o$etne si%e (redn"(re!"n-" u
$e%iku (ri konst"ntno- duini i te2(er"turi, " i!r""#" se u (ostoti2" od
(o$etno7 o(tere+en-"./o$etne #ri-ednosti o(tere+en-" (ri is(iti#"n-u
re%"ks"i-e u (roi!#odn-i su? F
i
= 0,6 x F
max
; 0,7 x F
max
i 0,8 x F
max ;
!dje su(
C
i
B (o$etn" #ri-ednost (redn"(re!"n-" ]8^,
C
2"Y
B (rekidn" si%" sus-edno7 u!ork" !" !"te!no is(iti#"n-e ]8^,
/ri redo#ni2 is(iti#"n-i2" koristi se n"-2"n-e 4 u!or"k", " (ri kontro%ni2 G
u!ork". Te2(er"tur" is(iti#"n-" -e 20 R1 [..
/r#o (o$etno o(tere+en-e 2-eri se (os%i-e 1 2inute od uk%-u$i#"n-"
instru2ent" =(r#o o(tere+en-e>, " "ko ne2" "uto2"tske re7istr"i-e ond" se
2or" #r&iti o$it"#"n-e do#o%-no $esto u (o$etku is(iti#"n-" t"ko d" re%"ti#n"
de'or2"i-" ne bude #e+" od 10
6@
.
)"to se obi$no o$it"#" o(tere+en-e n" s#"ki*? 1,G,4,;, 1@ i G0 2inut", (os%i-e
to7" n" 1,2,1, D,21 s"t", " !"ti2 s#"ki* 21 s"t" do kr"-" is(iti#"n-" od 1 000
s"ti.
U t"be%i G.1. d"t -e (re7%ed n"-#e+i* do(u&teni* #ri-ednosti re%"ks"i-e
!" $e%i$ne ie, &i(ke i u"d !" (redn"(re!"n-e, ko-e se odre,u-u (ri (o$etno2
o(tere+en-u od 40, A0 i D0Z 7r"ni$no7 o(tere+en-" !" 1000 s"ti n" te2(er"turi
od 20R1i. (re2" /r"#i%niku o te*ni$ki2 nor2"2" !" n"#edene (roi!#ode.
Ta)ela <,- L 1ajve#e "+utene vrijen"sti relaksa(ije za 4eli4ne i(e$ i+ke i ua za
+rena+rezanje k"nstruk(ija
Vrsta i naziv +r"izv"a
1ajve#a "+utena relaksa(ija za -888 5 u X +ri
+"4etn"! "+tere#enju " K8$ D8 ili N8X " stvarne
+rekine sile +riA
K8 X D8X N8X
-, Feli4na i(a i 4eli4na ua
6 n"r!alni 4elik
6 sta)ilizirani 4elik
M$J
-$8
N$8
7$J
-7$8
M$J
7, Feli4ne i+ke " &latk"& ili
re)rast"& )et"nsk"& 4elika
-$J M$8 K$8
M, Is+itivanje tvr"#e
)od tvrdo*om podrazumijevamo fiziko svojstvo, tj. +tpor
kojim se suprostavlja jedno tijelo ka prodiranju dru!o! tvre!
tijela u nje!ovu povr$inu. ,vrdo*a se mo-e odrediti(
. stati!kim,
. dinami!kim i
. specijalnim metodama.
/od statikih metoda sila ispitivanja koja djeluje na utiskiva
postepeno raste do maksimalne vrijednosti. /od dinamikih
ispitivanja sila na utiskivau se ostvaruje udarom, ili se pak
tvrdo*a odreuje na osnovu elastino! odskoka utiskivaa od
povr$ine koja se ispituje. 'aje$*e u praksi kori$*ene metode
#statike i dinamike) date su u slede*oj talici.
S$%$&'() *)$+D) D&,%*&'()
*)$+D)
.0rinel #0rinell) metoda 102, 103 . )oldi #)old4) metoda, 1)
. 5ikers #5ickers) metoda, 15 . 2kleroskopska metoda #po
6oru72hore)),12h
. 8okvel #8ockwe9l) metoda, 18: . ;uroskopska metoda, 1;
. /nup #/noop) metoda, 1/
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ta)elu * ija&ra!
0lika M,-, %re&le stati4ki5 !et"a za is+itivanje tvr"#e sa karakteristika!a
8"-r"s(rostr"n-eni-" i n"-#i&e kori&ten" 2etod" is(iti#"n-" 2"teri-"%" -e
is(iti#"n-e t#rdo+e, to -e !"(r"#o 2etod" ko-" o2o7u+"#" br!o, %"*ko i
-ednost"#no odre,i#"n-e #"no7 2e*"ni$ko7 s#o-st#" B t#rdo+e n" 2"%o2
u!orku (r"kti$no be! n-e7o#o7 r"!"r"n-". Jedini n"$in ut#r,i#"n-" to7 #"no7
s#o-st#" 2"teri-"%" u #e+ini s%u$"-e#" k"o &to su n(r. is(iti#"n-" t#rdo+e t"nki*
(o#r&inski* s%o-e#" u inin-erst#u -e is(iti#"n-e (reko t#rdo+e.
Tvr"#a neke !aterije se !"e efinisati ka" "t+"rn"st is+itivan"&
!aterijala +re!a +r"iranju u nje&"vu +"vrinu ru&"& znatn" tvrGe&
tijela H"+ta naj+ri5vatljivija te5ni4ka efini(ija6,
V"n" k"r"kteristik", d" bi se re!u%t"ti is(iti#"n-" t#rdo+e 2o7%i
2e,usobno u(ore,i#"ti, 2or"-u biti t"$no de'inis"ni, odnosno st"nd"rdi!ir"ni
us%o#i is(iti#"n-", k"o &to su utiski#"$ =i%i indentor>, si%" i #ri-e2e n-e!ino7
d-e%o#"n-" n" ti-e%o. /r#" 2-eren-" t#rdo+e r"!#io -e n-e2"$ki 2iner"%o7
Criedri* Mo*s 1D22.7., ko-i -e us(ost"#io sk"%u t#rdo+e n" u(oredbi deset
re%"ti#no $esti* 2iner"%". /re2" Mo*so#o- sk"%i n"$in-en" -e (od-e%" 2iner"%"
u 10 r"!red" t"ko d" s#"ki n"redni $%"n o#e sk"%e 2or" !"("r"ti (o#r&inu
(ret*odno7 $%"n" =n(r. '%uorit B 1 2oe !"("r"ti k"%it B G> itd.
U t"be%i 1.1. (redst"#%-en" -e u(oredb" t#rdo+" 2iner"%" i strukturni*
konstituen"t" 2et"ini* 2"teri-"%" (re2" Vikersu. U 20. Vi-eku r"!#i-en -e
$it"# ni! 2etod" is(iti#"n-" t#rdo+e !" 2-eren-e t#rdo+e te*ni$ki* 2"teri-"%"
=n(r. 3rine%%o#", Vikerso#", RokKe%%o#", S*oreo#", /o%di-e#" itd.>. U
inen-ersko- (r"ksi #"n" u(oredb" u (o-edini2 2e*"ni$ki2 s#o-st#i2" k"o
&to -e t#rdo+" u kore%"i-i s neki2 dru7i2 s#o-st#i2" 2"teri-"%", n(r. s
!"te!no2 $#rsto+o2 kod neki* $e%ik" i %i#o#", s ot(orno&+u n" "br"!i-sko
tro&en-e itd. 8"(r"#e !" is(iti#"n-e t#rdo+e su !n"tno -ednost"#ni-i i -e'tini-i od
kid"%i" !" uni#er!"%n" st"ti$k" is(iti#"n-" 2"teri-"%", " t"ko,er i u!ori !"
is(iti#"n-e nisu (osebni is(itni u!ori #e+ 2"n-i i%i (o (otrebi #e+i ko2"di i%i
di-e%o#i ko-i se 2or"-u is(it"ti. 8"-bitni-" $in-eni" kod is(iti#"n-" t#rdo+e
neko7 2"teri-"%" -e i!#r&iti od7o#"r"-u+u (ri(re2u (o#r&in" !" is(iti#"n-e
t#rdo+e d" se 2oe &to t"$ni-e i!2-eriti #e%i$in" i%i dubin" otisk" i%i ("k #isin"
odskok" utiski#"$". U !"#isnosti od 2etodo%o7i-e is(iti#"n-" utiski#"$i !"
2-eren-e (%"sti$ne de'or2"i-e =otisi> su ob%ik" ku7%ie, ku(e i%i (ir"2ide od
#r%o t#rdi* 2"teri-"%" =k"%-eni $e%ik, t#rdi 2et"% !" ku7%ie, " di-"2"nt !" ku(e i
(ir"2ide>.
Kak" je ve# re4en"$ +" tvr"#"! se +"razu!ijeva fizi4k" sv"jstv"$
tj, Ot+"r k"ji! se su+r"stavlja jen" tijel" ka +r"iranju ru&"& tvrGe&
tijela u nje&"vu +"vrinu,
T#rdo+" se 2oe odrediti?
6 st"ti$ki2,
6 din"2i$ki2 i
6 s(ei-"%ni2 2etod"2".
8"-#e+u u(otrebu u (r"ksi i2"-u t!#. St"ti$ke 2etode is(iti#"n-" t#rdo+e
ko-e su st"nd"rdi!o#"ne &iro2 s#i-et"? 3rine%%o#", Vikerso#" i RokKe%%o#",
kod ko-i* se is(iti#"n-e t#rdo+e i!#odi st"ti$ki2 d-e%o#"n-e2 si%e n" 2"&in"2"
st"ionir"ni2 u %"bor"tori-i2" !" kontro%u k#"%itet" n"ro$ito (os%i-e ter2i$ki*
tret2"n", *e2i-sko6ter2i$ki* obr"d", r"!#o-" no#i* 2"teri-"%" i (roi!#od" i%i
(os%i-e i!#r&eni* te*no%o&ki* obr"d". 8e&to 2"n-u u(otrebu i2"-u t!#.
:in"2i$ke 2etode is(iti#"n-" t#rdo+e ko-e (reteno nisu st"nd"rdi!o#"ne i
kod ko-i* se ide n" teren u (o7one s 2"%i2 (ri-enosni2 ure,"-i2" s
din"2i$ki2 d-e%o#"n-e2 si%e =ud"rni2> (o r"!ni2 "utori2". /ri is(iti#"n-u
t#rdo+e st"ti$ki2 de-st#o2 si%e utiski#"$ -e i!%oen de-st#u si%e !" neko
odre,eno #ri-e2e, " kod is(iti#"n-" t#rdo+e din"2i$ki2 de-st#o2 si%e ku7%i"
i%i #"%-$i+ ud"r"-u s" i!#-esno2 kineti$ko2 ener7i-o2 n" is(iti#"ni ko2"d.
Ure,"-i !" is(iti#"n-e t#rdo+e din"2i$ki2 de-st#o2 si%e -ednost"#ni-i su i
-e'tini-i od "("r"t" !" st"ti$ke (ostu(ke, te su t"ko (o7odni-i !" odre,i#"n-e
t#rdo+e #e%iki* ko2"d" i 2"teri-"%" u sk%"di&ti2". 0"o osno#" !" odre,i#"n-e
t#rdo+e s%ui i%i n"st"%i otis"k =t#rdo+" ("do2 i%i ud"ro2> i%i #isin" odskok"
=(ostu("k e%"sti$ni2 odsk"k"n-e2>.
M,-, 'rinell"va !et"a is+itivanja tvr"#e !aterijala
1;00. 7odine n"u$nik 3rine%% ob-"#io -e (ostu("k (re2" ko-e2 se t#rdo+"
de'ini&e odnoso2 odre,ene si%e, ko-o2 se u is(iti#"ni 2"teri-"% utisku-e
t#rd" $e%i$n" ku7%i" odre,eno7 (re$nik", i (o#r&ine n"st"%o7 otisk" u
2"teri-"%u. Otis"k i2" ob%ik k"%ote =s%ik" 1.1.> $i-" -e (o#r&in" = A > ?
2
2 2
2 2


5 5
& 5* 5 d

;
7d-e -e?
* 6 dubin" otisk" ]22^,
: 6 (re$nik ku7%ie ]22^,
d 6 (re$nik otisk" ]22^.
0lika M,-, Is+itivanje tvr"#e utiskivanje! 4eli4ne ku&li(e
Is(is"ti &t"2("ni2 s%o#i2" di-"7r"2
/re2" to2e, t#rdo+" (o 3rine%%u =93> d"t" -e i!r"!o2?
2 2
2
0,102
=
F
H6
5 5 5 d



; 7d-e -e? C 6 Si%" utiski#"n-" ]8^.
/r"kti$no i!r"$un"#"n-e t#rdo+e o7%ed" se i! t"b%i" u ko-i2" se !" s#"ki
(re$nik otisk" n"%"!i od7o#"r"-u+" #ri-ednost t#rdo+e (o 3rine%%u.8" s%i$"n
n"$in odre,u-e se i t#rdo+" (o Me-eru =9M>, i! odnos" si%e utiski#"n-" i
(o#r&ine (ro-eki-e otisk", t-.

2
1F
HM
d

/o&to -e (o#r&in" k"%ote u#i-ek #e+" od (o#r&ine n-ene (ro-eki-e, to -e
Me-ero#" t#rdo+", !" isti 2"teri-"%, u#i-ek i!r"en" #e+o2 bro-$"no2
#ri-edno&+u od 3rine%%o#e t#rdo+e.
O#" r"!%ik" -e uto%iko #e+" uko%iko su otisi dub%-i.

U ob" s%u$"-" !n"$i
treb" d" bude !"do#o%-en isti us%o#, t-. d" odnos CE:
2
bude konst"nt"n.

/ri
(r"kti$ni2 is(iti#"n-i2" ne (osto-i 2o7u+nost d" se u#i-ek odri isti u7"o m,
#e+ se to%eri&e d" se odnos dE: kre+e u 7r"ni"2" 0,2 B 0,4. M"d" -e s"
'i!i$ko7 st"no#i&t" t#rdo+" (o Me-eru t"$ni-", !n"tno &iru (ri2-enu i2"
t#rdo+" (o 3rine%%u.
3rine%%o# (ostu("k is(iti#"n-" (ro(is"n -e t"$no odre,eni2 nor2"2" i
st"nd"rdi2" k"o &to su i JUS ..A1.00G =!" $e%ik>, i JUS ..A1.10G =!" %"*ke
2et"%e i n-i*o#e %e7ure>, i JUS ..A1.1@G =!" o%o#o i o%o#ne %e7ure> i i JUS
..A1.20G =!" b"k"r i b"k"2e %e7ure>, " d"n"s #"e+i st"nd"rd u 3i9 -e 3AS
E8 ISO 4@0461E01 ko-i se odnosi n" 2etodu is(iti#"n-" i 3AS E8 ISO 4@046
2E01 !" #eri'ik"i-u i k"%ibr"i-u is(itni* ure,"-".
Ta)ela M,-, L U+"re)a !ikr"tvr"#a !inerala i strukturni5 k"nstituenata !etalni5
!aterijala
M-eren-" t#rdo+e (o 3rine%%u koristi ku7%ie ko-e treb" d" su i!r",ene od
k"%-eno7 $e%ik", s" t#rdo+o2 n"-2"n-o2 od D@0 9V.
/o#r&in" ku7%ie 2or" biti (o%ir"n". U n"redno- t"be%i 1.2. (rik"!"ne su
st"nd"rdne #ri-ednosti (re$nik" ku7%i".
Ta)ela M,7, L Vrijen"sti +re4nika ku&li(a
Miner"%i ="br"!i#i> Mikrot#rdo+", 9V
M"teri-"%i =strukturni
konstituenti>
<i(s, ."SO1Y292O =2> G4
A06200 Cerit, $isto Ce
0"%it, .".OG =G> 110
C%uorit, ."C2 =1> 1;0
1A062G0 Austenit, 12Z Mn
2@06G20 /er1it, ne%e7ir"ni
2@06G@0 Austenit, nisko%e7ir"ni
:o%o2it, =G,@ do 1> GA0 G006140 /er1it, ne1e7ir"ni
G006400 Austenit, %i#o#i s #isoki2 Z.
St"k%" =1,@ do 4,@> @006A;@ @00610 1 O M"rten!it
A("tit, ."s]C2./O1>G^ =@> @10
Ce%ds("t =4> 4006A@0
0re2en, SiO2 =A> D006;@0 D1061100 .e2entit, CeG.
0#"r, SiO2 =A> ;0061A@0
120061400 .r6k"rbid, =Ce, .r>A.G
To("!, A*=C2SiO1> =D> 11G0
1G0061@00 Ce6borid, Ce23
1@00 Mo6k"rbid, Mo2.
14@0 .r6k"rbid, .r2G.4
0orund, A*OG =;> 1D0062100 1D00 .r6k"rbid, =Ce, .r>2G.4
140062100 Ce6borid, Ce3
1D00622@0 .r6borid, .r32
200062100 8b6k"rbid
21@0 .r63orid, .r3
2200 .r6k"rbid, .rA.G
22D0 .r6k"rbid, .rG.2
2100 H6k"rbid, H.
2A00 H Bborid, H 23s
0"rborundu2, Si. =;,@> 24006G@00
2A006GD00 .r6k"rboborid, .r!=3.'
2D0062;10 V6k"rbid, V.
G000 H6k"rbid, H2.
G200 Ti6k"rbid, Ti.
G100 Ti6borid, Ti32
GA00 36k"rbid, 31.
GA@0 H Bborid, H3
:i-"2"nt, . =10> 10000
%re4nik ku&li(e H!!6 D"zv"ljen" "stu+anje u !!
- I 8$88<J
7 I 8$88<J
7$J I 8$88<J
J I 8$88M8
-8 I 8$88MJ
D"zv"ljena "stu+anja "&"varaju K, 0te+enu I0O siste!a
HI0O )i-ten 7J6 "n"sn" 2U0 M,A-,-78, Ku&li(e za ku&li4ne
leaje za"v"ljavaju "ve t"leran(ije,
S ob!iro2 od #rste utiski#"$" o!n"k" !" t#rdo+u (o 3rine%1u 2oe biti?
93S B t#rdo+" k"d" se koristi utiski#"$ $e%i$n" ku7%i"
93H B t#rdo+" k"d" se koristi utiski#"$ od t#rdo7 2et"%".
3ro-$"n" #ri-ednost ut#r,ene t#rdo+e se unosi is(red o!n"ke !" t#rdo+u, " i!"
o!n"ke, u indeksu, unose se us%o#i is(iti#"n-" (o redos%i-edu?
6 (re$nik ku7%ie : u 22;
6 si%" utiski#"n-" Cu 8 =0,102 C>
6 #ri-e2e utiski#"n-" u sekund"2".
3ro-n" #rednost i!2erene t#rdo+e se unosi is(red o!n"ke s%ik" 1.2. !"
t#rdo+u, " i!" o#e o!n"ke, u indeksu, unose se us%o#i is(iti#"n-" (o redos%edu?
(re$nik ku7%ie : u 22, si%" utiski#"n-" C u d"8 i #re2e utiski#"n-" g
2
u
sekund"2".
0lika M,7, .na4enje "znaka +" 'rinellu
Is(iti#"n-e treb" #r&iti s" n"-#e+o2 ku7%io2 ko-" se, u !"#isnosti od
us%o#" is(iti#"n-", 2oe u(otri-ebiti d" bi uti"- ne*o2o7enosti 2"teri-"%" n"
re!u%t"te is(iti#"n-" bio &to 2"n-i. E#entu"%no de'or2is"n-e ku7%ie (ri
is(iti#"n-u t#rdi* 2"teri-"%" do#e%i bi do (o7re&ni* re!u%t"t", (" se (re(oru$u-e
d" se (o 3rine%1o#o2 (ostu(ku ne is(itu-u 2"teri-"%i, $i-" -e t#rdo+" (o
3rine%1u #e+" od 1@0.Odnos konst"nte CE:
2
!"#isi od #rste 2"teri-"%" ko-i se
is(itu-e odnosno od n-e7o#e t#rdo+e. Vri-ednosti konst"nte CE:
2
d"te su u
t"be%i 1.G. odnosno #e%i$ine si%e i (re$nii ku7%ie !" te*ni$ki n"-#"ni-e
2"teri-"%e. V"no -e d" se si%" utiski#"n-" (oste(eno (o#e+"#" i to be! tr!"-"
dok se ne dosti7ne (ro(is"n" #ri-ednost. 0od t#r,i* 2"teri-"%" kon"$n"
#e%i$in" otisk" dostie se re%"ti#no br!o (" -e do!#o%-eno d" se si%" utiski#"n-"
odr"#" 10 do 1@ se. )" "%u2ini-u2 i %e7ure "%u2ini-u2" (ro(is"no -e
tr"-"n-e utiski#"n-" G0 R se, " !" 2"7ne!i-u2 i n-e7o#e %e7ure 120 R @ se ]4^
Ta)ela M,<, L Vrijen"sti k"nstante F:D
7
+re!a 'A0 E1 I0O KJ8-*--8-
Vrsta !aterijala
On"s sile i
+re4nika ku&li(e
8$l87F:D
7
SM+aT
0ila u S1T za +re4nik ku&li(e D
S!!T
-8 J 7$J -
3e&ure alu!inij u!a$
!eki )akar$ le&ureM&
J MP8< -77K <8K$J MP$8<
TvreGe le&ure$ /u*
le&ure$ 1i*le&ure
-8 PN8D 7MJ7 K-7$P PN$8D
Felik$ sivi liv$ Ti*
le&ure$ 1i*/" le&ure
<8 7PM78 D<JJ -N<P 7PM$7
Os%on" n" ko-i se st"#%-" u!or"k ko-i se is(itu-e treb" d" -e st"bi%"n i
o2o7u+i d" s2-er si%e utiski#"n-" bude nor2"%"n n" (o#r&inu ko-" se
is(itu-e. /o#r&in" (red2et" n" ko-e2 se #r&i utiski#"n-e 2or" biti 7%"tk" i
r"#n" d" bi se (re$nik otisk" 2o7"o t"$no i!2-eriti. /ri (ri(re2"n-u
(o#r&ine u!ork" treb" i!b-e7"#"ti (ostu(ke ko-i2" se 2i-en-" st"n-e
2"teri-"%", k"o &to su, n" (ri2-er, !"7ri-"#"n-e i%i *%"dn" (rer"d", -er se
us%-ed *%"dno7 de'or2is"n-", 2"teri-"% u oko%ini otisk" ot#rdn-"#". :" bi
se i!b-e7"o uti"- ot#rdn-"#"n-" n" i!2-erene #ri-ednosti t#rdo+e (otrebno
-e d" u!or"k i2" odre,enu n"-2"n-u deb%-inu i d" otisi budu n"
odre,eno2 2e,usobno2 odsto-"n-u, k"o i n" odre,eno2 odsto-"n-u od
i#i" u!ork". /re2" (r"kti$ni2 (od"i2", uti"- ot#rdn-"#"n-" ne+e se
odr"!iti n" re!u%t"te is(iti#"n-", "ko -e deb%-in" u!ork" #e+" od os2ostruke
dubine otisk" i "ko -e odsto-"n-e entr" sus-edni* otis"k" n"-2"n-e 1 d, "
odsto-"n-e entr" otisk" od i#ie u!ork" n"-2"n-e 2,@ d. )" %"*ke 2et"%e i
n-i*o#e %e7ure odsto-"n-" entr" d#" sus-edn" otisk" treb" d" i!nosi
n"-2"n-e 4 d, " odsto-"n-e entr" otisk" od i#ie u!ork" n"-2"n-e G d.
/re2" Sibe%u, n"-2"n-e deb%-ine u!or"k" treb" d" i!nose;
2in
14@
5
S
H6

; !" 2"teri-"%e $i-" -e konst"nt" CE:
2
FG0 , " S
2in


2in
@@ ; !" 2"teri-"%e $i-" -e konst"nt" CE: 2 F10
5
S
H6

Uko%iko is(iti#"ni 2"teri-"% i2" *o2o7enu strukturu s"$in-enu i!
2no&t#" sitni* krist"%" otisi +e i2"ti (r"#i%"n kruni ob%ik, -er u t"k#i2
s%u$"-e#i2" r"!%i$iti ot(ori de'or2is"n-", us%o#%-eni "ni!otro(i-o2 krist"%",
bi#"-u i!-edn"$eni ne(r"#i%ni2 (o%o"-e2 krist"%".0od 2"teri-"%" s"
kru(no!2"sto2 strukturo2 otisi $esto ne2"-u (r"#i%"n ob%ik i konture i2
nisu do#o%-no o&tre. To se $esto !"("" i kod si#o7 %i#", k"o (os%-edi" 2"%i*
&u(%-in" i 7r"'itni* %isti+".
U t"k#i2 s%u$"-e#i2" -e t"$nost o$it"#"n-" o7r"ni$en", (" -e !" (ro-enu
t#rdo+e (otreb"n #e+i bro- otis"k". /re2" 9. Reinin7eru2u, !"
i!n"%"en-e do#o%-no t"$ne sredn-e #ri-ednosti t#rdo+e 2"&insko7 %i#", (ri
u(otrebi ku7%ie (re$nik" @ 22, (otrebno -e A (o-edin"$ni* otis"k", " s"
ku7%io2 (re$nik" 10 22 B @ otis"k".
Otis"k b> -e n"st"o us%i-ed #e+e si%e utiski#"n-", " > -e otis"k kod #r%o
t#rdi* 2"teri-"%".
0od *%"dno #"%-"ni* %i2o#" od obo-eni* i %"ki* 2et"%" otisi i2"-u ob%ik
e%i(se s" #e+i2 (re$niko2 u (r"#u #"%-"n-". Otisi +e i2"ti ne(r"#i%"n ob%ik i
u s%u$"-u "ko (o#r&in" u!ork" n" ko-o- se #r&i utiski#"n-e ni-e r"#n".
Sto7" -e st"nd"rdi2" (ro(is"no d" se !" odre,i#"n-e t#rdo+e (o 3rine%%u
u!i2" sredn-" #ri-ednost (re$nik" otisk", dobi-en" 2-eren-e2 (re$nik" otisk" u
d#" 2e,usobno nor2"%n" (r"#".
I!7%ed (r"#i%no7 i ne(r"#i%no7 otisk" d"t -e n" s%ii 1.G.
a,6
),6

0likaM,<,Ku&leHa6 i "tis(iH)6 k" is+itivanja 'rinel"v"! !et""!
)" 2-eren-e (re$nik" otis"k" n"-$e&+e se koristi 2ikrosko( s"
2ikro2et"rski2 !"#rt"n-e2. Mikrosko(, i%i dru7i 2-erni siste2 ko-i se koristi
!" 2-eren-e, treb" d" o2o7u+i 2-eren-e (re$nik" otisk" s" t"$no&+u R 0,2@ Z
(re$nik" ku7%ie.
/re2" st"nd"rdu 3AS ISO 4@0461E01 o!n"k" t#rdo+e (o 3rine%%u -e
93H i%i 93S "%i 2oe biti !"2-en-en" s"2o s" 93.

/ri2-er (re2" 3AS E8 ISO 4@0461? 400 93H 1EG0E20 B 3rine%%o#"
t#rdo+" od 400 -e odre,en" s" ku7%io2 (ro2-er" 1 ]22^, si%o2 od 2;1,2 ]8^
!" #ri-e2e od 20 ]s^. =is(itn" si%" se 2noi s" ;,D1, t-. G0 . ;,D1F2;1,2>.
U s%i-ede+o- t"be%i 1.1. d"te su t#rdo+e (o 3rine%%u !" neke 2"teri-"%e.
Cinke -e n" osno#u s#o-i* is(iti#"n-" n" $e%ii2" odredio !"#isnost R2 i
93 !" odnose ReER2

%00? is(od 4@Z, 4@Z 6 D0Z i (reko D0Z. )" (r"kti$ne

(otrebe <. Cinke -e i!r"dio t"be%u !" (rer"$un"#"n-e t#rdo+e =t"be%" 1.@.>.
Ta)ela M,M, L Tvr"#a za neke !aterijale +" 'rinelu
Materijal Tvr"#a
Me5k" rv"
Tvr" rv"
Alu!iniju!
'akar
Me5ki 4elik
1erGaju#i 4elik
0takl"
-,K E'0-8:-88
7,K " D,8 E'0-,K:
-J E'
<J E'
-78 E'
-7J8 E'
-JJ8 E'
M,-,7, .avisn"st iz!eGu tvr"#e i zatezne 4vrst"#e
Ak" "n"s na+"na te4enja +re!a zatezn"j 4vrst"#i nije +"znat$
+re+"ru4ljiv" je a se +rera4unavanje vri sa k"efi(ijent"! <$J, O#"
2o7u+nost (rer"$un"#"n-" t#rdo+e (o 3rine%%u u !"te!nu $#rsto+u u (r"ksi
-e od #e%iko7 interes".
U 2no7i2 s%u$"-e#i2" !"te!n" $#rsto+" se i!r"$un"#" i! t#rdo+e $i-e -e
odre,i#"n-e -ednost"#ni-e. /otrebno -e, 2e,uti2, n"(o2enuti d" (ri
o#"k#i2 (rer"$un"#"n-i2" r"!%ik" i!2e,u st#"rne i i! t#rdo+e i!r"$un"te
!"te!ne $#rsto+e 2oe biti os-etn", (" dobi-ene #ri-ednosti 2o7u (os%uiti
s"2o or-ent"iono.

0on#er!i-u #ri-ednosti t#rdo+e u #ri-ednosti !"te!ne $#rsto+e !" $e%ike
d"to -e (re2" st"nd"rdu ISOETR 1010D.
Ta)ela M,J, Fink"v" +rera4unavanje tvr"#e +" 'rinellu u zateznu 4vrst"#u
Tvr"#a +"
'rinelIu E'
)"te!n" $#rsto+" R2
M(" !"
HR
e
AR
!
6

-88C
Tvr"#a +"
'rinelIu E'
)"te!n" $#rsto+" R2
M(" !"
HR
e
AR
!
6

-88C
N8 KJ*N8 KJ N8 KJ*N8 KJ
100 6 G14 G41 2D0 ;G; ;A4 6
10@ 6 G42 GAD 2D@ ;@A ;;@ 6
110 6 GA; G;@ 2;0 ;D@ 101G 6
11@ 6 G;1 11G 2;@ ;;G 10G0 6
120 6 110 1G0 G00 1010 101; 6
12@ 6 124 11A G0@ 10G0 104A 6
1G0 6 11G 14@ G10 101D 10D4 6
1G@ 6 1G1 1DG G1@ 104@ 110@ 6
110 6 1A; @00 G20 10D2 1124 6
11@ 6 1;@ @14 G2@ 1101 111@ 6
1@0 1;2 @10 @GA GG0 1120 1141 6
1@@ @10 @2; @@1 GG@ 1110 11D@ 6
140 @2A @1D @A0 G10 11@; 1201 6
14@ @11 @41 @D; G1@ 11AA 6 6
1A0 @@A @D0 40A G@0 11;A 6 6
1A@ @A1 @;A 42@ G@@ 121@ 6 6
1D0 @;0 414 41G G@; 12GG 6 6
1D@ 40A 4G1 441 G41 12@G 6 6
1;0 42@ 4@0 4A; G4D 12A0 6 6
1;@ 410 44; 4;@ GA2 12D; 6 6
200 4@D 4D4 A1@ GA4 1G0; 6 6
20@ 4A@ A0@ AGG GD0 1G2A 6 6
210 4;0 A20 A@1 GD@ 1G14 6 6
21@ A10 A10 AA0 GDD 1G4@ 6 6
220 A2A A@; AD; G;2 1GD1 6 6
22@ A1@ AA@ D0A G;4 1101 6 6
2G0 A41 A;1 D24 100 112G 6 6
2G@ AD0 D1G D12 101 1112 6 6
210 A;D DG0 D4G 10D 1141 6 6
21@ D1@ D1D DD@ 112 11D0 6 6
2@0 DG0 D4A ;00 11@ 1@00 6 6
2@@ D1; DD@ 6
240 D4D ;02 6
24@ DD@ ;20 6
2A0 ;02 ;G; 6
2A@ ;21 ;@4 6
M,-,<, Maine Ha+arati6 za is+itivanje tvr"#e
A("r"t" !" is(iti#"n-e t#rdo+e ost#"ru-u st"ti$ko de-st#o od7o#"r"-u+i*
si%" n" utiski#"$ ko-i se utisku-e, (reko siste2" (o%u7", u u!or"k
(ost"#%-en n" (osto%-e "("r"t". Obi$no -e isti "("r"t n"2en-en i !" 2eren-e
t#rdo+e (o Vikersu, s ti2 &to se 2i-en-" utiski#"$ i i!bor (otrebno7
o(tere+n-"
0lika M,M, UreGaj za !jerenje tvr"#e
0onstrukti#n" r-e&en-" "("r"t" !" is(iti#"n-e t#rdo+e ost#"ru-u st"ti$ko
de-st#o od7o#"r"-u+i* si%" n" utiski#"$ ko-i se utisku-e, (reko siste2" (o%u7",
u u!or"k (ost"#%-en n" (osto%-e "("r"t" =s%ik" 1.1.>.
8" n"redni2 s%ik"2" 1.@." i b i (rik"!"ne su s"#re2ene konstruki-e
"("r"t" i ure,"-" !" 2-eren-e t#rdo+e, (rednost o#i* ure,"-" u odnosu n" r"ni-e
-e d" se o%"k&"#" i!bor si%e utiski#"n-" k"o i o$it"#"n-e #ri-ednosti otis"k"
!"*#"%-u-u+i no#i2 te*ni$ki2 r-e&en-i2".
0lika M,J, a 0avre!eni ureGaji za !jerenje tvr"#e
0likaM,K,) 0avre!eni +"rta)l ureGaji za !jerenje tvr"#e
U odre,eni2 #re2enski2 et"("2" (otrebno -e (ro#-er"#"ti t"$nost odnosno
#r&iti b"d"ren-e. To se i!#odi (o2o+u (osebni* et"%on (%o$i" s%ik" 1.A. $i-"
-e t#rdo+" (o!n"t".
0lika M,D, Etal"n za )aarenje ureGeja
M,7, Vi(kers"va !et"a za is+itivanje tvr"#e !aterijala
Vikers -e s#o-o2 2etodo2 uk%onio 7%"#ne nedost"tke 3rine%%o#e 2etode,
(" -e (ri2-eno2 o#e 2etode 2o7u+e 2-eriti i n"-t#r,e 2"teri-"%e. O#d-e
t#rdo+" ni-e o#isn" o (ri2i-en-eno- si%i.
/r#i nedost"t"k uk%on-en -e (ri2-eno2 n"-t#r,e7 2"teri-"%" B di-"2"nt" !"
(enetr"tor =utiski#"$> , " dru7i 7eo2etri-o2 (enetr"tor".
8"i2e, kod Vikers" -e (enetr"tor istostr"n" $et#erostr"n" (ir"2id" s kuto2
i!2e,u str"ni" od 1G4[. O#"k"# kut ni-e od"br"n n"su2e, #e+ !bo7 $in-enie
d" se utiski#"n-e2 (enetr"tor" s ti2 kuto2 dobi#"-u #ri-ednosti t#rdo+e
neo#isne o (ri2i-en-eno- si%i. O#o s#o-st#o -e #"no -er se t#rdo+" 2e*ki* i
t#rdi* 2"teri-"%" 2oe 2-eriti (ri2-eno2 iste si%e, k"o &to se i t#rdo+" isto7
2"teri-"%" 2oe 2-eriti s r"!%i$iti2 o(tere+en-i2".
Utiski#"n-e2 (enetr"tor" u 2"teri-"%u ost"-e otis"k ob%ik" (ir"2ide (re2"
=s%ii 1.D.>./o2o+u 2-erno7 2ikrosko(" 2-ere se di-"7on"%e d1 i d2, odnosno
b"!e . /ir"2ide ko-e su utisnute u is(iti#"ni 2"teri-"% d"te su n" s%ii 1.D.
0lika M,N, 0ki(a +enetrat"ra i "tiska k" Vi(kers"ve !et"e
0od Vikers" se, k"o i kod 3rine%%", t#rdo+" r"$un" n" osno#i #e%i$ine
otisk". /ri2i-en-en" si%"=C>,#"rir"; od 1; 8 =@ k(> do ;D1 8 =100 k(>.
Mikrot#rdo2-eri ko-i r"de (o Vikerso#o- 2etodi r"s(o%"u $"k i s" si%o2
CF0,0;D 8 =10 (>.U(otreb" odre,ene si%e o#isi od deb%-ine u!ork". Mo7u+e -e
2-eriti i #r%o t"nke u!orke (ri2-eno2 2"%e si%e. 8"d"%-e u(otrebo2 2"%e si%e
2o7u+e -e 2-eriti t#rdo+u (o-edini* !rn" =krist"%">.
Sto7" !" 2-eren-e #e%i$ine otisk" ni-e do#o%-no 2-erno (o#e+"%o k"o kod
3rine%%" #e+ 2-erni 2ikrosko(. /ored to7" osi2 'ino7 bru&en-" (otrebno -e i
(o%ir"n-e u!or"k" k"o &to se to r"di u 2et"%o7r"'sko- (ri(re2i.
U! si2bo% 9V, (ri re!u%t"tu 2-eren-" n"#odi se k"o indeks i (ri2i-en-eno
o(tere+en-e u k( =n(r. 9V@F100, !n"$i d" -e si%" utiski#"n-" i!nosi%" @ k(
odnosno 1; 8>. Vri-ednosti t#rdo+" i!2-ereni* (o Vikerso#o- 2etodi
od7o#"r"-u (rib%ino #ri-ednosti2" 3rine%%o#e t#rdo+e.
0od #i&i* #ri-ednosti t#rdo+" r"!%ik" se (o#e+"#". Str"ne (ir"2ide (ri
n"#edeno2 u7%u dodiri#"+e ku7%iu (re$nik" : u t"$k"2" $i-e -e odsto-"n-e
d F 0,GA@ :, ko%iko i!nosi sredn-" #ri-ednost do!#o%-eni* (re$nik" otisk"
=d E : F 0,260,@> (ri is(iti#"n-u t#rdo+e (o 3rine%%u =s%ik" 1.;.>.
0likaM,P, ;e"!etrijska veza iz!eGu ku&li(e +re4nika D i +ira!ie sa u&l"! iz!eGu
nas+ra!ni5 strana " -<K[
/od de-st#o2 o(tere+en-" (ir"2id" +e u is(iti#"no2 2"teri-"%u ost"#iti otis"k
$i-" se (o#r&in" 2oe i!r"$un"ti i! sredn-e duine di-"7on"%" =d>, (o
obr"su?
2
;
1G4
2sin
2

o
d
&

1 2
2
d d
d
+

T#rdo+" (o Vikersu =9V> de'inis"n" -e, k"o i t#rdo+" (o 3rine%%u, odnoso2

(ri2i-en-ene si%e utiski#"n-" C u ]8^ i (o#r&ine n"st"%o7 otisk" A u ]22
2
^.
2 2
1G4
2 sin
2
0,102 0,1D;1
F
F
H4
d d

o
7d-e -e 0,102 konst"nt" F
1
;, D1
.a +rakti4n" izra4unavanje k"riste se ta)li(e u k"ji!a se za svaku
ija&"nalu "tiska nalazi "&"varaju#a vrijen"st tvr"#e +" Vi(kersu, :o
s"d" -e (ostu("k is(iti#"n-" (ro(is"n st"nd"rdi2" i nor2"2" i JUS ..A1.0G0
=!" $e%ik>, i JUS ..A1.101 =!" %"*ke 2et"%e i n-i*o#e %e7ure> i JUS ..A1.201
=!" b"k"r i b"k"2e %e7ure>. Me,uti2, no#i (ri*#"+eni st"nd"rd u 3i9 !"
2etodu is(iti#"n-" -e 3AS E8 ISO 4@0A61E01, !" #eri'ik"i-u ure,"-" !"
is(iti#"n-e 3AS E8 ISO 4@0A2E01 i !" k"%ibr"i-u re'erentni* (%o$i" 3AS E8
ISO 4@0A6GE01.
Utiski#"$ -e (re2" n"#edeni2 st"nd"rdi2" (r"#" di-"2"ntsk" (ir"2id" s"
k#"dr"tno2 osno#o2 i u7%o2 i!2e,u n"s(r"2ni* str"n" od 1G4[ R 0,@[. S#e
$etiri str"ne (ir"2ide 2or"-u se s-e+i u -edno- t"$ki, odnosno %ini-" #e!e
i!2e,u d#i-u su(rotni* str"n" ne s2i-e biti du" od 0,002 22 =s%ik" 1.10.>.
Utiski#"$ 2or" d" bude dobro (o%ir"n i d" -e be! (o#r&inski* 7re&"k".
0lika M,-8, Iz&le vr5a +ira!ie k"ji je "sta uve#an
:" bi se di-"7on"%e otisk" 2o7%e t"$no i!2-eriti (o#r&in" u!ork" ko-i se
is(itu-e treb" d" -e r"#n" i 7%"tk". /ri (ri(re2"n-u (o#r&ine u!ork" treb"
i!b-e7"#"ti (ostu(ke ko-i2" se 2i-en-" st"n-e 2"teri-"%" =!"7ri-"#"n-e,
*%"dn" (rer"d" i s%>. 8"-bo%-e -e d" se (ri(re2" (o#r&ine u!ork" ob"#i
tur(i-"n-e2 i (o%ir"n-e2. Ot#rdn-"#"n-e (o#r&ine u!ork", ko-e n"st"-e (ri
2e*"ni$ko2 (o%ir"n-u, 2oe se i!b-e+i (ri2-eno2 e%ektro%iti$ko7
(o%ir"n-". Is(iti#"n-e !"ob%-eni* (o#r&in" 2oe se #r&iti "ko -e r"di-us
kri#ine #e+i od @ 22. :" bi se i!b-e7"o uti"- o-"$"#"n-" us%i-ed
de'or2is"n-" 2"teri-"%" u b%i!ini otisk", deb%-in" $e%i$ni* u!or"k" 2or" d"
i!nosi n"-2"n-e 1,2 d, " deb%-in" u!ork" od obo-eni* i %"*ki* 2et"%"
n"-2"n-e 1,@ d 7d-e -e d di-"7on"%" otisk". /os%i-e is(iti#"n-" n" (o%e,ini
u!ork" ne s2i-e (osto-"ti nik"k#" #id%-i#" de'or2"i-". Odsto-"n-e od
entr" otisk" do i#ie u!ork", i%i do konture bi%o ko7 dru7o7 otisk", treb"
d" -e n"-2"n-e 2,@ (ut" #e+e od di-"7on"%e otisk". /re2" neki2 "utori2"
de'or2is"n" !on" oko otisk" n"-2"n-e -e -edn"k" -edno- (o%uku7%i $i-i -e
r"di-us -edn"k di-"7on"%i otisk", " n-en" sredn-" t"$k" %ei u sredini otisk".
I!bor si%e utiski#"n-" !"#isi od #rste 2"teri-"%", odnosno od di2en!i-"
u!ork" ko-i se is(itu-e. Is(iti#"n-e se i!#odi t"ko &to se utiski#"$,
(ost"#%-en nor2"%no n" (o#r&inu ko-" se is(itu-e, be! tr!"-" utisku-e u
2"teri-"%, s#e dok si%" utiski#"n-" ne dosti7ne odre,enu #ri-ednost. O#"
si%" se odr"#" 10 do 1@ s, " kod %"ki* 2et"%" G0 s. )" i!r"$un"#"n-e
t#rdo+e u!i2" se "rit2eti$k" sredin" !bir" di-"7on"%" otisk". :uin"
di-"7on"%" kr"+i* od 0,2 22 treb" 2-eriti s" t"$no&+u R0,001 22, " dui*
od 0,2 22 s" t"$no&+u R 0,002 22. T#rdo+u (o Vikersu
obi%-e"#"-u si%" utiski#"n-" i #ri-e2e tr"-"n-" de-st#" si%e.8"
(ri2-er,1G09V10EG0 o!n"$"#" t#rdo+u (o Vikersu od 1G09V !" $i-e -e
odre,i#"n-e (ri2i-en-en" si%" od10Y;,D1F;D,18 u tr"-"n-u od G0se.s%
1.11.
Treb" ist"+i $in-eniu d" se s2"n-i#"n-e2 si%e utiski#"n-" (o#e+"#"
r"si("n-e re!u%t"t", (osebno kod is(iti#"n-" 2ikrot#rdo+e. 3ro-n"
#ri-ednost i!2-erene t#rdo+e se unosi is(red o!n"ke !" t#rdo+u, " i!"
o!n"ke, u indeksu, unose se us%o#i 2-eren-" (o redos%i-edu?
6 si%" utiski#"n-" u da7 i
6 #re2e utiski#"n-" u sekund"2".
0lika M,--, %ri!jer "znake +" Vi(kersu
U s%u$"-u k"d" -e #ri-e2e utiski#"n-" 1061@ sekundi ond" se u o!n"ku
unosi s"2o si%" utiski#"n-".
M,7,-, A+arat za is+itivanje tvr"(e Vi(kers H Vikers6 !et""!
0onstrukti#n" i!#edbe kon#enion"%ni* ure,"-" !" 2-eren-e t#rdo+e
obe!bed-u-u st"ti$ko de-st#o o(tere+en-" n" utiski#"$ (reko siste2"
(o%u7". U n"-#e+e2 bro-u s%u$"-e#" se i!#r&i s"2o !"2-en" utiski#"$" i
o(tere+en-" n" "("r"tu ko-i se koristi !" is(iti#"n-e t#rdo+e (o 3rine%u i
is(itu-e t#rdo+" (o Vikersu. 8" s%i-ede+in s%ik"2" 1.12. " i b (rik"!"ni su
i!7%edi neki* s"#re2eni* "("r"t" !" 2-eren-e t#rdo+e Vikers 2etodo2.
a, ),
0lika M,-7, 0avre!eni urejaji za !jerenje tvr"#e Vi(kers !et""!
Tok r"d" (ri is(iti#"n-u t#rdo+e (o Vikersu -e (o k"r"kteru s%i$"n
is(iti#"n-u t#rdo+e (o 3rine%u. 8" u!orku (ri(re2%-eno2 n" (ro(is"ni n"$in
#r&i se utiski#"n-e utiski#"$" od"br"ni2 o(tere+en-e2 i!#r&i se (ro#-er"
is(r"#nosti di-"2"ntsko7 utiski#"$" i u$#rsti u od7o#"r"-u+i nos"$. /ri r"du
(osebno -e (otrebno #oditi r"$un" d" ne do,e do o&te+en-" di-"2"ntsko7
utiski#"$" us%ed ne("%-i#o7 ruko#"n-", ne(r"#i%ne (ri(re2e u!ork" i%i
ne(r"#i%no7 r"d".
8"ro$it" ("n-" se 2or" obr"titi n" -"sno+u (ro-ekto#"n-" s%ike otisk" n"
ekr"n, &to se (ostie (ode&"#"n-e2 n"#rtke. /ritisko2 n" od7o#"r"-u+i t"ster
i!"bere se si%" utiski#"n-". 8" od7o#"r"-u+e (osto%-e "("r"t" (ost"#%-" se
(ri(re2%-eni u!or"k, odnosno r"dni (red2et, $i-" se t#rdo+" e%i is(it"ti.
)"#o-ni2 #reteno2 se (ri$#rsti u!or"k i%i r"dni (red2et u! nos"$ utiski#"$" i
(ritisko2 n" du72e !"(o$ne se utiski#"n-e2 utiski#"$".
0"d" o(tere+en-e (osti7ne od"br"nu #rednost, &to se uo$"#" (rest"nko2
kret"n-" (o%u7e, (o$in-e se s" 2-eren-e2 #re2en" tr"-"n-" o(tere+en-".
/o isteku o#o7 #re2en" i!#r&i se r"stere+en-e (o2o+u (o%u7e n-eni2
#r"+"n-e2 u (o$etni (o%o"-. 8" ekr"nu "("r"t", (os%e "uto2"tske !"2ene
utiski#"$" %u(o2, (ro-ektu-e se s%ik" (o#r&ine otisk". 8" dobi-eno- s%ii
u#e+"no7 otisk", 2ere se ob-e di-"7on"%e otisk". M-eren-e se #r&i (o2o+u
o(ti$ko7 siste2" ko-i se n"%"!i n" "("r"tu =r"d n" 2-eren-u otisk" det"%-no -e
o(is"n r"ni-e>. S" i!2-ereni2 #e%i$in"2" di-"7on"%" i!r"$un" se n-i*o#"
"rit2eti$k" sredin"?

1 2
;
2
d d
d
+

Is+isati ta!+ani! sl"vi!a

" (o2o+u n-e se odredi t#rdo+", "n"%iti$ki i%i (o2o+u t"be%"./ri (r"#i%no2
i!boru si%e utiski#"n-" ost"-e obi$no otis"k (r"#i%no7 ob%ik".
U s%u$"-u d" se dobi-u otisi ne(r"#i%no7 ob%ik" =konk"#ne i kon#eksne
(o#r&ine> (otrebno i!#r&iti korekturu t#rdo+e. Ve%i$in" t#rdo+e se (ri to2e
2oe sr"$un"ti (o i!r"!u?

2
2
2
D@1 , 1
1
]
1

'
d
F
H4
M,7,7, Is+itivanje !ikr" tvr"#e
Ob!iro2 d" -e i!2e,u str"n" utiski#"$", tu(i u7"o $"k i (ri re%"ti#no
#e%iko- di-"7on"%i otisk", dubin" otisk" -e sr"!2-erno 2"%", &to do#odi d" -e
o#"- (ostu("k is(iti#"n-" n"ro$ito (odes"n !" is(iti#"n-e t"nki* %i2o#" i t"nki*
s%o-e#" i%i (o-edini* di-e%o#" 2ikrostrukture, " si%e ko-e se (ri2-en-u-u kod
utiski#"n-" su 2"n-e od 18.
)" o#u s#r*u se i!r",u-u (osebni "("r"ti s" 2ikrosko(o2 i
2ikro2et"rski2 !"#rtn-e2 !" (o2-er"n-e (osto%-". 0od o#o7 is(iti#"n-",
u!ori !" tu s#r*u 2or"-u biti bru&eni i (o%ir"ni.
:ok u 2"kro(odru$-u t#rdo+u treb" (os2"tr"ti (r"kti$no ne!"#isno2
od si%e utiski#"n-", u 2ikro(odru$-u #ri-ednosti t#rdo+e r"stu s o("d"n-e2 si%e
utiski#"n-" =s%ik" 1.1G.>.
0lika 4.13. Uti(aj na4ina +ri+re!e +"vrine uz"rka na tvr"#u +" Vi(kersu k"
!ek"& 4elika
Ispisati tampanim slovima dijagram
8" #ri-ednost 2ikrot#rdo+e uti$u i n"$in (ri(re2e (o#r&ine u!ork",
tren-e i!2e,u utiski#"$" i is(iti#"no7 2"teri-"%", (otresi "("r"t", o$#r&+i#"n-e
2"teri-"%" u b%i!ini otisk" i dr.8e (osto-i s%"7"n-e i!2e,u 2ikrot#rdo+e i iste
Vikerso#e t#rdo+e. 0ori7o#"n" Vikerso#" 'or2u%" u s#r*u r"$un"n-"
2ikrot#rdo+e -e?
( )
2
1, D@1 E
H4
d ,

+
; 7d-e -e E B 2odu% e%"sti$nosti
t-.
( )
2
1, D@1 E
H4 x
d ,

+
; 7d-e -e
1
0,102
;,D1
x
te se o#i2 i!-edn"$u-u
2ikro i 2"kro t#rdo+". Ve%i$in" -e konst"nt" !" s#"ki 2"teri-"% i !"#isi od
2odu%" e%"sti$nosti i kon#enion"%no7 n"(on" te$en-". 0onst"nt" se 2oe
odrediti -ednost"#no 2-eren-e2 (od d#" r"!%i$it" o(tere+en-" C
%
i C
2
di-"7on"%"
d
%
i d
2
. /od (ret(ost"#ko2 d" su ob-e t#rdo+e iste, i!-edn"$e se #ri-ednosti !"
t#rdo+u i! (red*odne 'or2u%e i i! n"st"%e -edn"$ine se i!r"$un" . /ored
is(iti#"n-" 2ikrot#rdo+e (o Vikersu koristi se is(iti#"n-e 2ikrot#rdo+e (o
0noo(u i dru7i2 "utori2" $i-e su #ri-ednosti i!r"$un"te t#rdo+e (rib%ino
ek#i#"%entne.
0noo( se koristi $e&+e !" is(iti#"n-e krti* 2"teri-"%" k"o &to su
ker"2ike. )" is(iti#"n-e 2ikrot#rdo+e koristi se st"nd"rd ASTM E GD1?
OSt"nd"rd Test 'or Miro*"rdness o' M"teri"%sp. M-eri%o 2ikrot#rdo+e -e
odnos i!2e,u si%e i otisk" ko-i -e u ob%iku de%toid" -er di-"2"ntsk" (ir"2id"
i2" osno#u ro2b" i otis"k -e 2"n-e dubine. 8" s%ii 1.11.. d"t -e otis"k (ri
2-eren-u 2ikrot#rdo+e.
0lika M, -M, %rikaz tl"(rta "tisaka +ri !jerenju !ikr"tvr"#e
)" (osebno t"nke u!orke koristi se 2etod" (o <ro!dinsko2 ", o#d-e se
2ikrot#rdo+" se r"$un" k"o ko%i$nik si%e i (o#r&ine (ro-eki-e otisk" ko7"
ost"#%-" utiski#"$ ob%ik" !"rub%-ene ku(e.
M,<, R"(k\ell"va !et"a is+itivanja tvr"#e !aterijala
O#o2 2etodo2 se 2-eri t#rdo+" s"2o 2et"%ni* 2"teri-"%". /ri2-en"
o#e 2etode se #r&i t"ko d" se u 2et"% utisku-e di-"2"ntni sto" i%i ku7%i" od
k"%-eno7 $e%ik" . /enetr"tor -e di-"2"ntni sto" s #r&ni2 kute2 od 120[. 0od
RokKe%%o#e 2etode se, !" r"!%iku od 3rine%%o#e i Vikerso#e, 2-eri dubin"
(rodir"n-" (enetr"tor", " ne #e%i$in" otisk".
T#rdo+" se (o 9R. 2etodi 2-eri n" s%i-ede+i n"$in?
U (o%o"-u 1 (enetr"tor se (redo(tere+u-e si%o2 CF100 8 &to !" (os%-ediu i2"
(rodir"n-e (enetr"tor" is(od (o#r&ine u!ork". T" to$k" -e i (o$etni (o%o"- !"
2-eren-e dubine (rodir"n-". Uku(n" 2o7u+" dubin" (rodir"n-" i!nosi 0,2 22 i
(odi-e%-en" -e n" 100 di-e%o#". Jedn" (od-e%" i!nosi (re2" to2e 0,002 22, i
(redst"#%-" -ed"n stu("n- t#rdo+e (o 9R. 2etodi. Sk"%" -e okrenut" n"o("ko,
(" (o$etno2 (o%o"-u (ri("d" #ri-ednost 100, " n"-#e+o- 2o7u+o- dubini
(rodir"n-" 0.
R"!%o7 to2u -e $in-eni" d" se 2"n-o- dubini (rodir"n-" =t#r,i
2"teri-"%i> (ridruu-e #e+i bro- ko-i k"r"kteri!ir" #e+u t#rdo+u, i obrnuto. 8"
don-o- s%ii 1.1@. (rik"!"n -e (ostu("k i!#o,en-" (ostu(k" is(iti#"n-e
RokKe%%o#o2 2etodo2.
0lika M,-J, Is+itivanje tvr"#e +" R"(k\ellu sa utiskiva4e! u ")liku k"nusa i ku&le
/RTEE ]TAM%A1IM 03OVIMA
Is(iti#"n-e t#rdo+e (o RokKe%%u, k"o utiski#"$ !" t#rde 2"teri-"%e koristi
se di-"2"ntski konus s" !"ob%-en-e2 n" #r*u r F 0,2 22 i u7%o2 konus"
od 120[, " !" 2eke 2"teri-"%e $e%i$n" ku7%i". /o$etn" si%" u ob" s%u$"-"
i!nosi ;D 8, " 7%"#n" 1GAG 8 odnosno DD2 8, t"ko d" uku(no o(tere+en-e
i!nosi 11A1, odnosno ;D0 8. /ostu("k is(iti#"n-" konuso2 skr"+eno se
obi%-e"#" s" 9R. =. B one B konus> " ku7%io2 s" 9R3 =36b"%%6ku7%">.
/re2" to2e, t#rdo+" (o RokKe%%u (ri is(iti#"n-u konuso2 d"t" -e
i!r"!o2?

G
100
0, 002
*
HR8
, " (ri is(iti#"n-u ku7%io2;

G
1G0
0, 002
*
HR6
Ob%ik #r*" i #e%i$in" r"di-us" utiski#"$" i2"-u !n"t"n uti"- n" #ri-ednosti
RokKe%%o#e t#rdo+e. /re2" st"nd"rdu JUS ..A1.0G1, u7"o konus" i!nosi
k"ko -e #e+ re+eno 120[ R 0,@[ " odstu("n-e ose konus" od ose utiski#"$" ne
s2i-e (re+i 0,@[. /ro'i% #r*" konus" ne s2i-e d" odstu(" !" #i&e od 0,002 22
od teoretsko7 (ro'i%".
:o!#o%-eno odstu("n-e (re$nik" ku7%ie od n"!i#ne 2-ere =1E14OF1,@;
22> i!nosi R 0,00G@ 22. O#" to%er"ni-" (re$nik" od7o#"r" 4. 0#"%itetu ISO
siste2", odnosno st"nd"rdu JUS M.A".120. T#rdo+" ku7%ie treb" d" i!nosi
n"-2"n-e D@0 9V.
<re&k" us%i-ed n"-#e+e7 do!#o%-eno7 odstu("n-" 2-er" utiski#"$" i!nosi+e
(ri u(otrebi konus" 0,0 B 1,G 9R. =u !"#isnosti od t#rdo+e is(iti#"no7
2"teri-"%">, dok +e (ri u(otrebi ku7%ie biti 2"n-" od 0,G 9R3.
Is(iti#"n-e t#rdo+e B 2etod" is(iti#"n-" (re2" us#o-eno2 3AS E8 ISO
4@0D62E01 =sk"%e A, 3, ., :, E, C, <, 9, 0, 8, T> u7%"#no2 -e u
s"7%"snosti s" r"ni-i2 JUS st"nd"rdi2" i 9R8 nor2"2" s ti2 d" se
#eri'ik"i-" i k"%ibr"i-" ure,"-" !" is(iti#"n-e #r&i (re2" 3AS E8 ISO
4@0D62E00.
:o!#o%-eno odstu("n-e (o$etne si%e i!nosi R 2 8, " 7%"#ne R A 8 !"
(ostu("k 9R., odnosno R1,@ 8 !" (ostu("k 9R3. /re2" to2e, uku(n"
si%" !" (ostu("k 9R3 i!nosi+e?
F=F#9F
2
,=2:;2<7=> ?<7= , " (ostu("k 9R.? F=F#9F
%
= ?@ <7=>A,5<7=
/ri%iko2 odre,i#"n-" t#rdo+e s" o(tere+en-e2, 7re&ke ko-e n"st"-u
odstu("+e od n"!i#ne #ri-ednosti !" R1 Z , bi+e 2"n-" od R0,@ 9.R, odnosno
2"n-" od R0,D 9R3 . :eb%-in" u!ork", odnosno deb%-in" s%o-" ko-i se is(itu-e,
2or" biti n"-2"n-e D (ut" #e+" od tr"-ne deb%-ine otisk" *
G
. /ri2-er? 9R. F 40.
:ubin" (rodir"n-" *
G
-e =100640>

0,002 22 F 0,0D 22. 8"-2"n-" deb%-in"

u!ork", odnosno is(iti#"no7 s%o-", bi+e S
2in
F D

*
G
F D

0,0D F 0,41 22.

Odsto-"n-e entr" otisk" od i#ie u!ork", i%i 2e,usobno odsto-"n-e entr" d#"
sus-edn" otisk", treb" d" i!nosi n"-2"n-e G 22. /ostu("k s" konusni2
utiski#"$e2 =sk"%" .> u(otreb%-"#" se, (o (r"#i%u, !" 2"teri-"%e $i-" -e t#rdo+"
9R.\20, " (ostu("k s" ku7%io2 =sk"%" 3> !" 2"teri-"%e $i-" -e t#rdo+" 9R3
i!2e,u 2@ i 100.
U t"be%i 1.4. n"#edeni su (ostu(i is(iti#"n-" t#rdo+e (o RokKe%%u
I"ko (ostu(i is(iti#"n-" 2"teri-"%" (re2" 3rine%%u i Vikersu d"-u t"$ni-e
#ri-ednosti t#rdo+e, 2e,uti2 i is(iti#"n-e (o RokKe%%u, !"*#"%-u-u+i
s#o-o- -ednost"#nosti, odnosno 2o7u+nosti br!o7 2-eren-", i2" &iroku
(ri2-enu u (r"ksi, n"ro$ito !" (o7onsk" is(iti#"n-". /ored s#e7"
n"#edeno7 (rednosti o#e 2etode 2-eren-" t#rdo+e 2"teri-"%" -este br!
(roes, #ri-ednost se o$it"#" n" sk"%i t#do2etr", "%i i ne !"*t-e#nost
(ri(re2e (o#r&ine is(iti#"no7 2"teri-"%".
/ri2-er B =RokKe%o#" t#rdo+" !" sk"%e A, ., :>? @; 9R.FRokKe%o#"
t#rdo+" 2-eren" !" sk"%u . i!nosi @;.
/re2" te*ni$ko2 i!#-e&t"-u ISO TR 11@AAE;@ (ro(is"no -e u#-etno is(iti#"n-e
t#rdo+e 2et"%ni* 2"teri-"%" (o 2etodi ko-" -e (o7odn" !" s#e 2"teri-"%e i
ko-" -e -o& u '"!i (riku(%-"n-" iskust"#" i! (r"kse.
8edost"i 2-eren-", (o 2etod"2" 3rine%%" i Vikers" i2"-u !bo7 (otrebe
!" 2-eren-e2 #e%i$ine otisk". 0od RoKe%%o#e 2etode ne2" to7
nedost"tk" "%i -e nisk" re!o%ui-" t#rdo+e i s2"n-u-e se s" (or"sto2
t#rdo+e is(iti#"no7 2"teri-"%". 8o#e 2etode d"-u no#e 2o7u+nosti (ri
is(iti#"n-u 2"teri-"%".
Met"a / A ' F
ob%ik
utiski#"$"
ku(" s u7%o2
od 120i
ku(" s u7%o2
od 120i
ku7%i" (re$nik"
1,@DA@ 22
ku7%i" (re$nik"
1,@DA@ 22
2"teri-"%
utiski#"$"
di-"2"nt di-"2"nt k"%-eni $e%ik k"%-eni $e%ik
Co, 8 ;D ;D ;D ;D
C
1
, 8 11A1 @DD ;D0 @DD
2"ks. :ubin"
(rodir"n-"
0,200 0,200 0,240 0,240
o!n"k" t#rdo+e 9R. 9RA 9R3 9RC
ut#ri,#"n-e
t#rdo+e
1006e 1006e 1G06e 1G06e
(odru$-e
2-eren-"
206 A0 9R. 406DD 9RA G@6100 9R3 406100 9RC
(ri2-en"
2etode
ter2i$ki
obr",eni
$e%ii
#r%o t#rdi
2"teri-"%i
=t#rdi 2et"%>
nor2"%i!o#"ni
$e%ii, .u6%e7ure
*%"dno #"%-"ni
%i2o#i od $e%ik"
i .u61e7ur"
Ta)ela M,K, Is+itivanje tvr"#e R"(k\el"v"! !et""!
8edost"i 2-eren-", (o 2etod"2" 3rine%%" i Vikers" i2"-u !bo7 (otrebe
!" 2-eren-e2 #e%i$ine otisk". 0od RoKe%%o#e 2etode ne2" to7
nedost"tk" , "%i -e nisk" re!o%ui-" t#rdo+e i s2"n-u-e se s" (or"sto2
t#rdo+e is(iti#"no7 2"teri-"%". S"#re2eno 2-eren-e dubine otisk"
o2o7u+"#" kreir"n-e no#e 2etode !" 2-eren-e t#rdo+e ko-" -e (o7odn" !"
s#e 2"teri-"%e.
4.4. &spitivanje tvrd"-e p" (n""p./ 0(n/p/
/o2o+u 0noo(o#e 2etode, ko-" s%i$i Vikerso#o- 2etodi, =di!"-nir"no-
!" testir"n-e 2et"%"> se odre,u-e re%"ti#n" t#rdo+" krti* 2"teri-"%" k"o &to -e
st"k%o i ker"2ik". 0od o#e 2etode $et#erostr"n", di-"2"ntn" (ir"2id" s
#r&ni2 kuto#i2" 1G0
0
i 1A2
0
G0n se utisku-e u 2"teri-"% is(iti#"n-". St#"r"-u+i
ro2boidni otis"k s -edno2 str"nio2 sed"2 (ut" #e+o2 od dru7e. T#rdo+" se
odre,u-e dubino2 otisk" (enetr"tor" s%ik".1.14.
0lika M,-K, Kn""+"va ija!antna +ira!ia s kut"vi!a i "tisk"!
.rte1 sl"va
O#" -e "2eri$k" 2etod" di!"-nir"n" od str"n F, Kn""+a -P<P 7odine.
Si%" o(tere+en-" -e uobi$"-eno 2"n-" od - k+, " $et#erostr"ni otisi su red"
#e%i$ine od 8$8- do 8$- !!. :uin" otisk" -e D (ut" #e+" od &irine, " dubin"
otisk" -e -:<8 duine. 0noo(o#" t#rdo+" se 2oe (ror"$un"ti (o2o+u 'or2u%e?
<d-e -e? C B Si%" o(tere+en-" u k( , A B /o#r&in" otisk" u 22
2
M,M, Is+itivanje tvr"#e ina!i4ki! ejstv"! sile
Is(iti#"n-e t#rdo+e o#o2 2etodo2 !" r"!%iku od (ret*odni* -este, d" -e
kod st"ti$ki* 2etod" utiski#"$ i!%oen de-st#u si%e !" neko odre,eno
#ri-e2e, " kod is(iti#"n-" t#rdo+e din"2i$ki2 de-st#o2 si%e ku7%i" i%i
#"%-$i+ ud"r"-u s" i!#-esno2 kineti$ko2 ener7i-o2 n" is(iti#"ni ko2"d.
Ure,"-i !" is(iti#"n-e t#rdo+e st"ti$ki2 (ostu(i2" su sku(%-i od ure,"-"
!" is(iti#"n-e din"2i$ki2 (ostu(i2" , ko-i su -ednost"#ni-i i -e'tini-i od
"("r"t" !" st"ti$ke (ostu(ke. Sob!iro2 n" (rostu i!#edbu o#i* ure,"-",
(odesni su, (ri-e s#e7" !" odre,i#"n-e t#rdo+e #e%iki* ko2"d" i uo(&te
2"teri-"%" n" sk%"di&ti2"./ri is(iti#"n-u t#rdo+e din"2i$ki2 de-st#o2
si%e, r"s(o%oi#" ener7i-" se 2oe r"&$%"niti?
1. u ener7i-u (ro2-ene ob%ik" !" n"st"-"n-e otisk";
2. u ener7i-u odskok" ti-e%" ko-e ("d" i
G. u i!7ub%-enu ener7i-u, k"o n(r. to(%otu i%i r"d osi%o#"n-".
S*odno to2e, k"o osno#" !" odre,i#"n-e t#rdo+e s%ui i%i n"st"%i otis"k
k"o kod is(iti#"n-" t#rdo+e ("do2 i%i ud"ro2, i%i #isin" odskok" =k"o kod
(ostu(k" is(iti#"n-" t#rdo+e e%"sti$ni2 odsk"k"n-e2>.
M,M,-, Is+itivanje tvr"#e +a"!
Is(iti#"n-e t#rdo+e ("do2 (ostie se "ko se ku7%" odre,ene 2"se (usti s"
i!#-esne #isine d" ("dne n" (o#r&inu is(iti#"no7 ko2"d", (" +e i!2e,u
(re$nik" n"st"%o7 otisk" =d> i ener7i-e ("d" =E> (osto-"ti odre,en"
!"#isnost, s%i$n" Me-ero#o2 !"konu (oteni-e !" st"ti$ko is(iti#"n-e
ku7%io2, n"i2e
E = a

d
0
O 7d-e su a i n konst"nte.
Is(iti#"n-" t#rdo+e ku7%io2 !" r"!%iku od st"ti$ko7, 7d-e -e n 'unki-"
ot#rdn-"#"n-" 2"teri-"%" us%i-ed n-e7o#o7 de'or2is"n-" n" *%"dno, (ri
din"2i$ko2 de-st#u si%e eks(onent n i2" st"%no #ri-ednost 1, (" se 2oe
s2"tr"ti d" -e !"(re2in" n"st"%o7 otisk" =V> 'unki-" u(otreb%-ene ener7i-e
=E>. S = a

V ;/" t#rdo+" ("do2 =9C> 2oe se i!r"$un"ti i! odnos"

E
HF
4
)"konitost E F " . d
1
#"i u &iroko2 o(se7u; 2e,uti2, !"(re2in" ni-e
st"%no sr"!2-erno -edn"k" $et#rto2 ste(enu (re$nik" otisk", (" +e !"#isnost E
F "

V #"iti s"2o dok -e odnos VEd

1
(rib%ino ne(ro2-en%-i#, &to -e s%u$"- kod
2"%i* (re$nik" otisk". T#rdo+" ("d" 9C F EEV i("k ni-e s"s#i2 ne!"#isn" od
#isine ("d", 2"se i (re$nik" ku7%e. T"ko (ri -edn"ki2 2"s"2" ku7%i t#rdo+"
2"%o o("d" s" (o#e+"n-e2 #isine ("d", i to kod 2"n-i* ku7%i #i&e ne7o kod
#e+i*. 8" s%ii 1.1A. (rik"!"n" -e !"#isnost i!2e,u t#rdo+e ("do2 i t#rdo+e (o
3rine%%u. )" is(iti#"n-e t#rdo+e ("do2 u(otreb%-en" -e ku7%" 2"se 10,AD
7r"2", " #isin" ("d" i!nosi%" -e 2D1 22.
0lika, M,-D, .avisn"st iz!eGu tvr"#e +a"! i tvr"#e +" 'rinellu
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
M,M,7, Is+itiavanje tvr"#e uar"!
T#rdo+u ud"ro2 2oe2o is(iti#"ti i!#oditi (o2o+u "("r"t" s" o(ru7o2
=(ostu("k (o Hi%ku i dr.>. )"te7nut" o(ru7" s" $e%i$no2 ku7%io2
=(re$nik" @ i%i 10 22> ud"r" odre,eno2 si%o2 n" (o#r&inu is(iti#"no7
ko2"d". A("r"ti (o2o+u ko-i* se #r&i 2-eren-e (red*odno se b"d"re te
se 2-ere otisi ku7%i". /reko i!2-ereni* (re$nik" otis"k" i!n"%"!e se
od7o#"r"-u+e #ri-ednosti t#rdo+e (o 3rine%%u. 0od dru7e #rste "("r"t",
u2-esto o(ru7o2, utiski#"n-e ku7%ie #r&i se ud"ro2 =/o%di-e# "("r"t,
3rine%2et"r, Morino# "("r"t i dr>. /ostu("k is(iti#"n-" /o%di-e#i2
"("r"to2 =s%ik" 1.1D.> -edno#re2eno se #r&i utiski#"n-e ku7%ie ="> u
is(iti#"ni 2"teri-"% =b> i u et"%on => (o!n"te t#rdo+e.
Ob" otisk" su dobi-en" de-st#o2 iste si%e C, to se diobo2 i!r"!" !" t#rdo+u
(o 3rine%%u is(iti#"no7 2"teri-"%"
( )
2 2
2
"
"
F
H
5 5 5 d

0lika M,-N, %"lijev a+arat za is+itivanje tvr"#e i 05"r"v skler"sk"+
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
s" i!r"!o2 !" t#rdo+u (o 3rine%%u et"%on"
( )
2 2
2
e
e
F
H
5 5 5 d

dobi-" i!r"! !" t#rdo+u is(iti#"no7 2"teri-"%";


2 2
2 2
e
" e
e
5 5 d
H H
5 5 d

; 7d-e -e
9
u
6 t#rdo+" is(iti#"no7 2"teri-"%",
9
e
6 t#rdo+" et"%on",
d
u
6 (re$nik otisk" u is(iti#"no2 2"teri-"%u,
d
e
6 (re$nik otisk" u et"%onu.
M,M,<, Is+itivanje tvr"#e elasti4ni! "skakanje!
E%"sti$ni2 odsk"k"n-e2, k"o 2-er" t#rdo+e s%ui odskok te7" 2"se ko-i
s" odre,ene #isine ("d" n" (o#r&inu is(iti#"no7 ko2"d". Ve%i$in" odskok" -e u
#e%iko- 2-eri !"#is"n" -e od e%"sti$ni* s#o-st"#" is(iti#"no7 2"teri-"%", to se
t#rdo+e odre,ene o#i2 (ostu(i2" 2o7u 2e,usobno u(ore,i#"ti kod
2"teri-"%" $i-i su 2odu%i e%"sti$nosti (rib%ino -edn"i.
Vri-ednosti t#rdo+e odre,ene (ostu(i2" e%"sti$no7 odsk"k"n-" !"#ise i
od ob%ik" #r*" te7", 2"se te7", #isine ("d", od #e%i$ine is(iti#"no7 ko2"d" i
k#"%itet" obr"de (o#r&ine ko-" se is(itu-e. /o#e+"n-e2 2"se te7" (ri -edn"ko-
#isini ("d", i%i s" (o#e+"n-e2 #isine ("d" (ri -edn"ko- 2"si te7", k"o i (ri
(or"stu s(ei'i$ne ener7i-e, t-. s2"n-en-u (o#r&ine dodir" te7" i is(iti#"no7
ko2"d" re%"ti#n" #isin" odskok" bi+e 2"n-", t-. sr"!2-erni dio ener7i-e ko-i se
(ret#"r" u tr"-nu de'or2"i-u u odnosu n" uku(nu ener7i-u r"ste.
)" is(iti#"n-e t#rdo+e e%"sti$ni2 odsk"k"n-e2, kod n"-$e&+e
(ri2-en-i#"ni* ure,"-" n"#edene su uti"-ne #e%i$ine sk"%" s" 110 -edn"ki*
(odeok" =5oro#i* -edini">, n"%"!i se $e%i$ni te7 2"%e 2"se s" !"ob%-eni2
di-"2"ntski2 #r*o2. /ri is(iti#"n-u te7 se (usti d" ("d" s" #isine *
1
F 2@1 22
n" (o#r&inu is(iti#"no7 ko2"d", (ri $e2u se n" sk"%i o$it"#" #isin" odskok"
*
2
, odnosno t#rdo+" (o S*oru. )bo7 #e%iko7 bro-" uti"-ni* '"ktor" re!u%t"ti
is(iti#"n-" nisu s"s#i2 (ou!d"ni, (" se t#rdo+" n" o#"- n"$in ri-etko odre,u-e .
0onstruki-" durosko( s%i$n" -e (rini(u konstruki-e sk%erosko(".
:urosko( se "sto-i se od -edno7 ud"rno7 $eki+" u ob%iku k%"tn" =1> ko-i se
i!#odi i! r"#noteno7 (o%o"-", te (u&t" d" s%obodno ("d", (ri $e2u ud"r" u
utiski#"$ =2>, ko-i (renosi ud"r n" u!or"k =G>. )"#isno od t#rdo+e u!ork" $eki+
se odbi-" i odsk"$e do no#e #isine *
2
, $i-u #ri-ednost re7istru-e k"!"%-k".
U(otreb%-"#" se !" t#rdo+u s#i* 2"teri-"%" i d"-e (rei!ne re!u%t"te =s%ik" 1.1;.>
0likaM,-P, Is+itivanje tvr"#e +"!"#u ur"sk"+a
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
M,M,<, %rera4unavanje tvr"#e
/ret#"r"n-" odnosno (rer"$un"#"n-" t#rdo+e kod 2-eren-" -edni2
(ostu(ko2 u odnosu n" dru7i treb" i!b-e7"#"ti, se2 u s(ei-"%ni2
s%u$"-e#i2". Vri-ednosti t#rdo+e dobi-eni* (o -edno2 (ostu(ku u -edinii
neko7 dru7o7 (ostu(k" u sebi s"dri u#i-ek neku 7re&ku.
/rib%ino (ou!d"n" #ri-ednost -e osno#" !" (rer"$un"#"n-e i dobi#" se
obi$no u(oredni2 is(iti#"n-i2". U (r"ksi se, u7%"#no2 t"k#"
(rer"$un"#"n-" $esto #r&e r"di sti"n-" ori-ent"ione (redst"#e o t#rdo+i
i!r"eno- u -edini"2" neko7 dru7o7 (ostu(k". )" (rer"$un"#"n-e osno#u
$ine bro-ne kri#e dobi-ene u(oredni2 is(iti#"n-i2". <etode za
ispitivanje materijala i njihova upotrea,data je pre!ledom
u taeli =.>. /o-edine ob-"#%-ene kri#e !n"tno se 2e,usobno r"!%iku-u
us%-ed r"!%i$iti* s"st"#" u(otreb%-eni* 2"teri-"%" i n-i*o#i* e%"sti$ni*
s#o-st"#". U t"be%i 1.D. d"te su u(oredne #ri-ednosti t#rdo+e (re2" :I8
@01@0.
$abela 4. 7. pregled 2 met"da za ispitivanje materijala i nji#"va
/p"treba
'rinell
6 8"-t"$ni-e #ri-ednosti t#rdo+e ob!iro2 n" #e%iki otis"k i
st"n-e (o#r&ine, !" #e%ike (res-eke
6 O7r"ni$en-e (ri 2-eren-u t#rdo+e =de'or2"i-" ku7%ie>?
93e1@0 !" k"%-en-u ku7%iu
93e4@0 !" ku7%iu od t#rdo7 2et"%"
Vi(kers
6 M"%i otis"k, !" t"nke u!orke, niske i #isoke t#rdo+e
6 /ri(re2" (o#r&ine (o%ir"n-e2
6 0#"dr"tni otis"k, t"$ni-e o$it"n-e od 3rine%% 2etode
R"(k\ell
6 M"n-" t"$nost od 3rine%% 2etode, !" t"n-e u!orke,
-ednost"#no is(iti#"n-e
9R3 B !" 2eke 2"teri-"%e
9R. B !" t#rde 2"teri-"%e =n(r.!"k"%-eni $e%ik>
M,
78- 78- PM -K D78 D88 KN8
-PD -PD P< -J D-8 KP8 KD8
-P7 -P7 P7 -M KP8 KD8 KJ8
-ND -ND P- KD8 KK8 KM8
-N< -N< P8 KK8 KM8 K78
-DP -DP NP KM8 K<8 K-8
-DM -DM NN K<8 K-8 JP8
-D8 -D8 ND K-8 K88 JN8
-KD -KD NK K88 JN8 JK8
-K< -K< NJ JP8 JD8 JJ8
-JP -JP NM JD8 JK8 JM8
-JK -JK N< JK8 JJ8 J<8
-J7 -J7 N7 JJ8 J<8 J78
-MP -MP N- JM8 J78 J-8
-MK -MK N8 J<8 J-8 J88
-M< -M< DP J78 J88 MP8
-M8 -M8 DN J88 MP8 MN8
-<D -<D DD MP8 MN8 MD8
-<< -<< DK MN8 MD8 MK8
-<- -<- DJ MD8 MK8 MJ8
-7N -7N DM MK8 MJ8 MM8
-7K -7K D< MJ8 MM8 M<8
-7< -7< D7 MM8 M<8 M78
-7- -7- D- MM8 M78 M-8
--N --N KP M<8 M-8 M88
--K --K KN M78 M-8 <P8
--M --M KD M-8 M88 <P8
--- --- KJ M88 <P8 <N8
-8P -8P KM <P8 <N8 <D8
-8D -8D K7 <P8 <N8 <K8
-8J -8J K- <N8 <D8 <K8
-8< -8< JP <D8
-8- -8- JN <K8
PP PP JK <K8
PD PD JM <J8
PJ PJ J7 <M8
P7 <<8
NP <78
NK <-8
OVU TA'E3U 0REDITI
Ta)ela M, N, %ri)lian "n"s razli4iti5 !jera tvr"#e i 4vrst"#e 4elika
Tvr"#a +" Fvrst"#a 4elika u M+a
'rinelIu
E'
Vi(kersu
EV
R"(k\ellu
ER' ER/ / /r /r*1i
--DJ D8 7D78 7KM8 7JK8
-8NJ KN 7KN8 7K-8 7J<8
-888 KK 7KK8 7MP8 7M78
P<8 KM 7MK8 7<P8 7<78
NMJ K7 7<J8 77P8 7778
DP8 K8 77K8 7788 7-<8
D<J JN 7-K8 7-88 78M8
KP7 JD 78N8 7878 -PD8
KMJ JJ 7888 -PM8 -NN8
K8N J< -P78 -ND8 -N78
JDJ J7 -NJ8 -N88 -DJ8
JMK , J8 -DN8 -D<8 -KN8
J78 MP -D78 -KD8 -K78
MPK MD -KK8 -K-8 -JD8
MD< MK -K88 -JJ8 -J-8
MJM MJ -JJ8 -J-8 J78
M<D --J MM -MP8 -MJ8 J88
M88 M78 --M M7 -MM8 -M88 MP8
<NN M8M --M M- -M88 -<K8 MN8
<DJ <NP --< M8 -<J8 -<-8 MD8
<K< <DJ --< <N -<-8 -7D8 MK8
<J7 <K< --7 <D -7D8 -778 MJ8
<M- <J8 --- <K -778 --P8 MM8
<<8 <<P --- <J --P8 --K8 MM8
<7- <7D --8 <M --K8 --78 -8P8
<-- <-K -8P << --78 -8P8 -8K8
<87 <8J -8N <7 -8P8 -8K8 -8<8
7P< 7PK -8D <- -8M8 -878 PP8
7NJ 7ND -8D <8 -8<8 -888 PD8
7DD 7DP -8K 7P -888 PD8 PM8
7KP 7D8 -8J 7N PD8 PM8 P78
7K7 7K< -8M 7K PM8 P78 NP8
7JJ 7JK -8< 7J P78 NP8 ND8
7MN 7MN -87 7M NP8 ND8 NM8
7M- 7M- -8- 7< ND8 NM8 N78
7<J 7<J -88 77 NJ8 N78 N88
77P 77P PP 7- N78 N88 DN8
77< 77< PN 78 N88 DN8 DK8
7-D 7-D PD -P DN8 DK8 DM8
7-7 7-7 PK -N DK8 DM8 D78
78D 78D PJ -D DJ8 D<8 D88
J, Dina!i4ke !et"e is+itivanja
J,-, Is+itivanje uarne ranje l"!a
Ve%iki bro- di-e%o#" 2"&in" i konstruki-" u toku r"d" i!%oeni su ud"rni2
o(tere+en-i2" ko-i i!"!i#"-u r"!%i$it" n"(re!"n-". 0"r"kteristike 2"teri-"%" (ri
ud"rni2 o(tere+en-i2" r"!%iku-u se od k"r"kteristik" dobi-eni* st"ti$ki2
de-st#o2 si%e; sto7" -e r"!u2%-i#" (otreb" !" n-i*o#i2 odre,i#"n-e2.
Is(iti#"n-e s"#i-"n-e2 ud"rni2 de-st#o2 si%e n" e(ru#et"2" s" !"re!o2
2oe d" (rui i ob-"&n-en-e o (on"&"n-u 2"teri-"%" (ri o2et"no2
de'or2is"n-u, t-. (ri (rostorno2 n"(onsko2 st"n-u.
Odre,i#"n-e r"d" (otrebno7 !" %o2 (od ut#r,eni2 us%o#i2" is(iti#"n-"
n"-$e&+e s%ui !" teku+u kontro%u k#"%itet" i *o2o7enosti 2"teri-"%", k"o i
n-e7o#e obr"de.
O#i2 (ostu(ko2 is(iti#"n-" 2oe se ut#rditi sk%onost k" krto2 %o2u,
odnosno sk%onost k" (o#e+"n-u krtosti u toku eks(%o"t"i-e =st"ren-e>.
Is(iti#"n-e ud"rne r"dn-e %o2" !"re!"ne e(ru#ete (o .*"r(P-u -e -edno
od n"-st"ri-i* =t"be%" @.1.> 2e*"ni$ki* is(iti#"n-" 2"teri-"%" u eks(%o"t"ioni2
us%o#i2", " s%ui !" ut#r,i#"n-e n-e7o#e ot(ornosti (re2" krto2 %o2u. 8"
.*"r(P-e#u k%"tnu =s%ik" @.1.> is(itu-u se -edni2 ud"re2 s br!ino2 obi$no @
do @,@ 2Es !"re!"ne e(ru#ete =s U6!"re!o2 i%i sV6!"re!o2 6 s%ik" @.2.>.
Ranja Hener&ija6 utr"ena za l"! e+ruvete u S2T je !jera ilav"sti
!aterijala, 8-e!ino odre,i#"n-e -e (ro(is"no u s#i2 nor2"2" !" (ri-e2 i
is(oruku 2"teri-"%", " !"*ti-e#" se i kod r"!#o-" no#i* 2"teri-"%", kod (ro#-ere
k#"%itete 7oto#i* di-e%o#", te kod "n"%i!" %o2" us%i-ed r"!ni* k#"ro#" u (r"ksi.
)" is(iti#"n-e s"#i-"n-e2 (ri ud"rno2 de-st#u si%e n" e(ru#et"2" s"
!"re!o2 (osto-i neko%iko (ostu("k"? .*"r(P, I!o, <i-eri, 5n"t. Us%o#i
is(iti#"n-", k"o i ob%ik i di2en!i-e e(ru#et" kod n"#edeni* (ostu("k" se
r"!%iku-u, te se re!u%t"ti is(iti#"n-" dobi-eni r"!%i$iti2 (ostu(i2" ne 2o7u
u(ore,i#"ti.
)" odre,i#"n-e uku(ne ener7i-e ud"r" n"-(o!n"ti-" -e 2etod" (o
.*"r(P-u =5"r(i-u>. Is(iti#"n-e se ob"#%-" ud"ro2 (o e(ru#eti s" U i%i V
!"re!o2. E(ru#et" s" !"re!o2 n" sredini (o%oi se n" nos"$ i os%"n-" se n" d#"
os%on" s r"!2"ko2 od 10 22. Is(iti#"n-e se #r&i (o2o+u k%"tn", ko-e n"
kr"-u i2" te7 u ob%iku no".
0%"tno se i!#ede i! r"#noteno7 (o%o"-" u r"dni (o%o"-. Is(iti#"n-e se
s"sto-i u to2e &to se e(ru#et" %o2i -edni2 ud"ro2 k%"tn", (ri $e2u se (ostie
ud"r u (r"#u !"re!", "%i s" su(rotne str"ne. )"ti2 se 2-eri utro&en" ener7i-"
k"o r"!%ik" (oteni-"%ne ener7i-e k%"tn" u r"dno2 (o%o"-u i (oteni-"%ne
ener7i-e n"kon %o2%-en-" e(ru#ete.
To -e, u st#"ri, r"d (otreb"n !" %o2%-en-e u!ork" i%i ud"rn" i%"#ost d"to7
u!ork". 8"-$e&+e su duin" (o%u7e k%"tn" i 2"s" te7" t"k#e d" obe!b-e,u-u
ener7i-u u 2"ksi2"%no2 o(se7u od G00 J.
0lika J,-,a, O+ti iz&le savre!en"& /5ar+^jev"& klatna s "s(il"sk"+ski! ureGaje!
0likaJ,-,), /5ar+^jev" klatn"H )at6 na4in !jerenja
O#" ener7i-" se 2oe o$it"ti direktno i! t"be%e (o2o+u kut" o. U t"be%i
se u!i2" u ob!ir koreki-" n" osno#i 7ubitk" ener7i-e !bo7 tren-" i ot(or"
!r"k". 0od .*"r(P-" se ener7i-" i!r""#" u 2uli!a =2>, =1!> i%i f""t*+"uns
=ft l)>, 7d-e -e - ft l) C -$<JK 2.
Od"bire se t"k"# ud"rni r"d =#isin" 5
8
> d" se e(ru#et" (rekine s"2o
-edni2 ud"re2 i%i d" s"#i-en" (ro,e kro! ot#or i!2e,u os%on"" ="ko -e
2"teri-"% -"ko i%"#>.
0lika J,7, E+ruveta s V*")lik"! lije)a
/osto-e d#i-e #rste e(ru#et"?
V6e(ru#et" i
U6e(ru#et" =#idi s%iku>.
/o sredini e(ru#ete se u#i-ek n"%"!i s %i-eb, ko-i (risi%-"#" d" se %o2
do7odi b"& n" o#o2 2-estu.
V6e(ru#et" i2" o&tri-i %i-eb ne7o ost"%i (robni u!ori te se u+"tre)ljava
za ilavije !aterijale, k"o &to -e $e%ik s 2"%i2 (ostotko2 u7%-ik".
U6e(ru#et" i e(ru#et" s" ru(o2 k"o !" k%-u$, i2"-u #e+" !"ob%-en-" u
r"di-usu, d"-u s%i$ne re!u%t"te, a u+"tre)ljava se za krte !aterijale.
Tendeni-" -e d" se u #e+ini s%u$"-e#" u(otreb%-"#"-u V6e(ru#ete.
E(ru#ete se obr",u-u obr"do2 skid"n-e2 $esti", i2"-u k#"dr"t"n (res-ek
s 2-er"2" (re2" st"nd"rdi2" =s%ike @.G." i b>, 2-ern" te2(er"tur" -e 20 0. R
20. ="ko ni-e dru7"$i-e (re(oru$eno>. ilav"st !"e k" neki5 !aterijala
snan" se sniziti s +a"! te!+erature$ zat" se vre test"vi na razli4iti!
te!+eratura!a,
".> b.>
0lika J,<, Ha6 E+ruveta s lije)"! u ")liku sl"va U$ H)6 E+ruveta s lje)"! u ")liku
ru+e za klju4
E(ru#ete su st"nd"rdi!ir"ne (re2" 3AS E8 1001@61 , "%i i dru7i2
st"nd"rdi2".
J,-,-, Testiranje ilav"sti
Test i%"#osti i2" #e%iku #ri-ednost kod (roi!#odn-e i to(%inske obr"de
2"teri-"%". ilav"st je +rije sve&a !jeril" "t+"rn"sti !aterijala na uar,
A%i ono d"-e re!u%t"te , bo%-e od dru7i* 2etod" k"o &to -e 7r"ni" %o2" i%i
kontr"ki-", tendeni-u 2"teri-"%" !" krti (ri-e%o2. Test i%"#osti ni-e (ou!d"n
!" kr*ke 2"teri-"%e, k"o &to -e $e%ik i %i-e#"no e%-e!o. Vri-ednost i%"#osti !"
(ror"$un $#rsto+e, kod o#i 2"teri-"%" , ne 2oe se u(otri-ebiti !" (ror"$un
$#rsto+e. /oe%-no -e d" -e 2"teri-"% ko-i +e se !"#"ri#"ti i2" #e%iku i%"#ost.
0od skru+i#"n-" &"#", n"st"-e n"(re!"n-e u tri (r"#" ko-e (redst"#%-" o("snost
!" st#"r"n-e (ukotin".
Ako se s"7%ed"-u s#i !"*t-e#i (re2" 2"teri-"%i2", 2oe se s"7%ed"ti
kro! "n"%i!u d#" r"!%i$it" konstruki-sk" $e%ik", 2o7u se d"ti #r%o dobre
#ri-ednosti 7r"nie r"!#%"$en-" kod #%"$ni* is(iti#"n-". A%i kod is(iti#"n-"
i%"#osti -ed"n $e%ik (ok"!u-e #r%o #isoke #ri-ednosti, " dru7i #r%o niske
#ri-ednosti, n" (ri2-er -8 2 u odnosu n" -78 2 n" 8
8
/ s V6e(ru#eto2. /r#o
n"#edeni $e%ik -e t"ko %o2%-i# d" se ne 2oe u(otreb%-"#"ti !" 7r"dn-u 2osto#"
i%i brodo#", (o&to (osto-i o("snost !" kr5ki +rijel"! s" k"t"stro'"%ni2
(os%-edi"2". )bo7 to7" -e (otrebno d" se (ored #%"$ni* is(iti#"n-" koriste i
is(iti#"n-" i%"#osti.
Li%"#ost -e -"ko o#isn" o te2(er"turi, #idi s%iku @.1. ko-" (ok"!u-e re!u%t"te
ni!" istr"i#"n-" dobi#eni* is(iti#"n-e2 i%"#osti $e%ik" SIS 1@@0 i!#edeni2
n" r"!%i$iti2 te2(er"tur"2". O#i di-"7r"2i se $esto di-e%e u tri (odru$-"?
j /odru$-e kr*ko7 %o2" =i%"#ost -e nisk">
j /odru$-e tr"n!ii-ske te2(er"ture
j /odru$-e (%"sti$no7 %o2" =i%"#ost -e #isok">

0lika J,M, ilav"st u funk(iji te!+erature 0lika J,J, Rezultati /5ar+^ testa za
za 4elik 0I0 -JJ8$ fin"zrnata struktura$ '// u&lji4ni 4elik i F// ne5rGaju#i
E' -D8 4elik , F// ti+i4n" i!a ve#u
a+s"r)iranu ener&iju )ez
tranzi(ijske te!+erature
J,-,7, Transf"r!a(ijska te!+eratura =tr"nsition te2(er"ture>
To -e te2(er"tur" n" ko-o- 2"teri-"% (re%"!i i! i%"#o7 (odru$-" u
(odru$-e %o2%-i#osti. O#" te2(er"tur" se 2oe de'inir"ti s" (ros-e$no2
ener7i-o2 i!2e,u i%"#o7 i %o2%-i#o7 (odru$-", n" neko- "(sorbir"no-
s(ei'i$no- ener7i-i i%i s" neko2 k"r"kteristi$ni2 (ri-e%o2o2.
M"teri-"% i!%oen i!nen"dni2 ud"ri2" !" #ri-e2e u(otrebe treb"o bi
i2"ti (ri-e%"!nu te2(er"turu is(od te2(er"ture oko%ine.
8e2"-u s#i 2"teri-"%i -"snu (ri-e%"!nu te2(er"turu =S%ik" @.@.>. 3..
2et"%i i2"-u (ri-e%"!nu te2(er"turu, "%i #e+in" C.. 2et"%" ne2"-u. C..
2et"%i i2"-u #isoko "(sorbir"ne ener7i-e, kod ko-i* s" s2"n-en-e2
te2(er"ture do%"!i do (oste(eno7 o("d"n-" ener7i-e =(onek"d $"k i do
(o#e+"n-" ener7i-e>.
J,-,<, On"s +re!a ija&ra!u na+rezanje*ef"r!a(ija
Ener7i-" (otrebn" d" bi se s%o2io 2"teri-"% -e u re%"i-i s" (o#r&ino2
is(od st#"rne kri#u%-e n"(re!"n-e6de'or2"i-" =u (r"#o2 di-e%u>. Met"%i s"
#e%iko2 $#rsto+o2 i #isoko2 r"ste%-i#o&+u i2"-u dobru i%"#ost.

0er"2i$ki i 2no7i ko2(o!itni 2"teri-"%i i2"-u s%"bu i%"#ost, be! ob!ir"
&to i2"-u #e%iku $#rsto+u, !bo7 to7" &to u st#"ri ne (ok"!u-u r"ste%-i#ost
=s%ik" @.4.>.
I"ko 2"teri-"% 3 i2" 2"n-u 7r"niu (%"sti$nosti =n"(re!"n-"> od 2"teri-"%" A,
on "bsorbir" #i&e ener7i-e.
0lika J,K, On"s ia&ra!a stvarn"&
na+rezanja i stvarne ef"r!a(ije s ener&ij"! uara
8"kon (u&t"n-" k%"tn" n-e7o#" (oteni-"%n" ener7i-" (ret#"r" se u
kineti$ku. :io te ener7i-e utro&en n" %o2 e(ru#ete n"!i#" se ud"rn" r"dn-"
%"2" , " (re2" s%ii @.1.b?
? C ; _ H 5
8
L 5
f
6 S 2 T
Udarna radnja l"ma metalni# materijala se ispit/je
na n"rmiranim 0standardiz"vanim epr/vetama
kvadratn"g ili prav"/gl"g presjeka sa zarez"m /
"blik/ sl"va U 0"znak/ (U ili sl"va 3 0"znaka (3 .
/re2" st"nd"rdu 3AS E8 1001@61 is(iti#"n-e ud"ro2 se i!#odi (od
nor2"%ni2 us%o#i2", k"d" n"!i#n" (oteni-"%n" ener7i-" k%"tn" i!nosi G00
t 10 J i k"d" se koriste nor2"%ne e(ru#ete =%0 Y %0 Y @@ 22> s" !"re!o2 u
ob%iku s%o#" U dubine @ 22 i%i u ob%iku s%o#" V.
/ri is(iti#"n-u s"#o-ni2 ud"rni2 o(tere+en-e2 ener7i-" %o2" odre,u-e se
k"o inte7r"%n" #e%i$in". T"ko odre,en" ener7i-" %o2" ne d"-e 2o7u+nost
r"!d#"-"n-" ot(ornosti 2"teri-"%" (re2" st#"r"n-u, odnosno &iren-u (rs%ine.
:" bi se to (osti7%o ud"rn" si%" i #re2e treb" d" budu kontinu"%no
!"(isi#"ni toko2 is(iti#"n-", &to -e 2o7u+e i!#esti instru2entir"n-e2 k%"tn".
)" ut#r,i#"n-e #"no7 s#o-st#"6i%"#osti 2"teri-"%" is(itu-u se tr$ iste
e(ru#ete n" (ro(is"no- te2(er"turi, (ri $e2u ne s2i-e biti #e+e r"si("n-e
#ri-ednosti od G0Z u odnosu n" 2ini2"%nu (ro(is"nu #ri-ednost =s"2o
-edn" od n-i* 2oe i2"ti niu #ri-ednost>.
U st"nd"rdi2" !" (ri-e2 i is(oruku 2et"%ni* 2"teri-"%" (ro(is"ne su
2ini2"%ne sredn-e #ri-ednosti ud"rne r"dn-e %o2", n(r. 0U F 2in.1A ]J^ i%i
0VF2in.2A ]J^ n" te2(er"turi is(iti#"n-". /o&to -e ud"rn" r"dn-" %o2"
s"2o 2-er" !" i%"#ost 2"teri-"%", nek"d" se tr"i i bro-$"no isk"!i#"n-e
i%"#osti u -edini"2" ]JE2
2
^.
Ta)ela J,-, * Ostale e+ruvete ilav"sti za !etalne !aterijale
1aziv e+ruvete
Oznaka
Di!enzije$
!!
%"vrina l"!n"&
+resjeka$ (!
7
E+ruveta nje!a4k"&
Uruenja za is+itivanje
!aterijala
DVM H<U6 -8

-8

JJ -

H -*8$<86C8$D8
%rav"u&a"na e+ruveta
nje!a4k"& uruenja
DVMF HMU6 N

-8

JJ 8$N

H-*8$M86C8$MN
Mesna&er e+ruveta Mes H7U6 -8

-8

JJ -

H -*8$786C8$N8
Mala e+ruveta
nje!a4k"& uruenja
DVMK K

MM 8$K8

H8$K8*8$786C8$7M
E+ruveta uruenja
vi(arske !ain"&ranje
V0M H7$JU6 -8

-8

JJ -

H-*8$7J6C8$DJ
Toko2 is(iti#"n-" ud"ro2, "ko se e(ru#et" de'or2i&e be! %o2", ne 2oe
se odrediti ud"rn" r"dn-" %o2", " u i!#-e&t"-u o is(iti#"n-u 2or" se n"#esti
d" e(ru#et" ni-e (o%o2i-en" s" YJ. E(ru#ete s V6!"re!o2 ob"#e!no se
koriste !" odre,i#"n-e ud"rne r"dn-e %o2" o(&ti* konstruki-ski* $e%ik"
=n(r. J. 0@41> B $e%ii ne 7"r"nto#"no7 *e2i-sko7 s"st"#", " e(ru#ete s U6
!"re!o2 kod is(iti#"n-" s#o-st"#" k#"%itetni-i* $e%ik" =n(r. $e%ii !"
(obo%-&"n-e k"o
J. 1@G16 $e%ii 7"r"nto#"no7 *e2i-sko7 s"st"#", J. 1AG26%e7ir"ni $e%ii i s%>.
/ri to2e se !" s"d" !n"tno #i&e koriste e(ru#ete s U6!"re!o2 dubine G
22 =:VM6e(ru#et"> u 8-e2"$ko-, Austri-i i n"&i2 kr"-e#i2", ne7o
e(ru#ete s U6!"re!o2 dubine @ 22, " one su (ro(is"ne u s"#re2eni2
nor2"2" E8 i ISO. E(ru#ete s U6!"re!o2 dubine 2 ]22^=Mesn"7er>
i2"-u (ri2-enu u neki2 !"("dno6e#ro(ski2 !e2%-"2".
J,-,M, Utje(ajni fakt"ri na ilav"st !aterijala
'a definiranje -ilavosti materijala znaajno utjee itav
niz faktora, kao $to su(
6 te2(er"tur" is(iti#"n-",
6 2ikrostruktur" =osobito #e%i$in" !rn">,
6 ob%ik i di2en!i-e !"re!",
6 di2en!i-e e(ru#ete,
6 br!in" ud"r" itd.
8"-#e+i uti"- n" i%"#ost, i2" te2(er"tur" is(iti#"n-", odnosno n" ud"rnu
r"dn-u %o2" 2"teri-"%". Li%"#ost 2"teri-"%" o(+enito o("d" s" sni"#"n-e2
te2(er"ture is(iti#"n-" =s%ik" @.1.>. To -e !bo7 to7" &to se sni"#"n-e2
te2(er"ture sni"#" i (%"sti$nost, odnosno de'or2"bi%nost 2"teri-"%".
0od #r%o i%"#i* 2et"%" s (o#r&inski entrir"no2 kubno2 krist"%no2
re&etko2 =C.. re&etk"? A%, .u, 8i, "ustenitni $e%ii> to o("d"n-e i%"#osti -e
ne!n"tno i (oste(eno, te su oni !"to de'or2"bi%ni u &iroko2 te2(er"turno2
inter#"%u, =7orn-" kri#u%-"> " i2"-u i #isoku #ri-ednost i!duen-" =A
@
>.
0rti 2"teri-"%i =n(r. #isoko$#rsti $e%ii, st"k%o i ker"2ik">, i2"-u 2"%u
i%"#ost i de'or2"bi%nost be! ob!ir" n" te2(er"turu is(iti#"n-" =kri#u%-" II6>, "
%e7ure 2et"%" s (rostorno entrir"no2 kubno2 re&etko2 =3.. re&etk">, k"o
&to su #e+in" konstrukioni* $e%ik", (o%i2eri i ker"2ik" i2"-u #r%o
k"r"kteristi$nu kri#u%-u III s -"sno i!r"eno2 (ri-e%"!no2 te2(er"turo2
is(iti#"n-".
a,6 Te!+eratura is+itivanja =T(> n" di-"7r"2u 0 =i%i 0U, 0V> 6 T, je
+rijelazna te!+eratura slika J,D,$"vaja +"ru4je ilav"& " +"ru4ja
krt"& +"naanja !aterijala, /re2" to2e on" -e #r%o #""n kriteri- (on"&"n-"
2"teri-"%", -er se i!n"d n-e o$eku-e i%"#o, " is(od n-e krto (on"&"n-e.
Odre,u-e se k"o (ri-e%o2n" t"$k" =t"$k" in'%eksi-e> n" kri#u%-i u ob%iku
i!dueno7 inte7r"%". 0od obi$ni* konstrukioni* $e%ik", n(r. ti(" J.0@4G i%i
J.0G4G 2or" n" te2(er"turi is(iti#"n-" od 620 i., biti 2ini2"%n" ud"rn"
r"dn-" %o2" u t"$ki in'%eksi-e 0VF2A ]J^ =k"o sredn-" #ri-ednost od G
e(ru#ete>. S%i$no to2e kod J.0@42, odnosno J.0G42 2or" biti !"7"r"nto#"n"
ist" #ri-ednost ud"rne r"dn-e %o2" n" 0i., " kod J.0@41, odnosno J.0G41 kod
te2(er"ture od S20i.. Uarna ranja l"!a is+ituje se +" +ravilu na
te!+eraturi 7< IJ[/ ak" t" nije +re(iziran" u +"se)ni! stanari!a za
is+"ruku +r"izv"a, 5to -e ni" (ri-e%"!n" te2(er"tur" to -e #e+" 7"r"ni-" d"
se 2"teri-"% 2oe koristiti u ne(o#o%-ni2 us%o#i2" eks(%o"t"i-e i n" nii2
te2(er"tur"2". 0riteri-i k"r"kteri!"i-e 2"teri-"%" n" te2e%-u te2(er"ture
is(iti#"n-" su 7r"ni$n" te2(er"tur" i te2(er"tur" nu%te dukti%nosti.
M-er" i%"#osti !" te2(er"ture (ri ko-i2" nekrist"%ni dio (ri-e%o2ne
(o#r&ine e(ru#ete i!nosi @0Z i%i D@Z, od uku(ne (o#r&ine (redst"#%-"
&rani4nu te!+eraturu i o!n"$"#" se s" s T
@0Z
i%i T
D@Z
, . Is(itu-e se n"
e(ru#et"2" s !"re!o2 s ("d"-u+i2 te7o2 (o ASTM nor2i =ASTM E
20D>.
Mjera ilav"sti je tak"Ger te!+eratura nulte uktiln"sti ili 1DT*
te!+eraturaH1DT*1il Du(tilit^ Transiti"n6. 8"-#i&" te2(er"tur" (ri
ko-o- (ukotin" (rodire kro! $it"# (res-ek e(ru#ete (redst"#%-" 8:T6
te2(er"turu, t-. n" n-o- se 7ube s#o-st#" (%"sti$nosti kod $e%ik". Is(od
8:T6te2(er"ture o$eku-e se krto (on"&"n-e 2"teri-"%" i "ko -e #e%i$in"
no2in"%no7 n"(re!"n-" ni" od n"(on" te$en-" =s%ik" @.D.>.
0lika J,D, On"s uarne ranje la!a i te!+erature Hsl"va:)"lja ne italik6
0lika J, N, Dija&ra! analize te!+eratura nulte uktiln"sti H1DT6 * te!+eratura l"!a
=:i-"7r"2 n"rt"ti6 s%o#" M MMMM>
/o /e%%ini-u i!#odi se is(iti#"n-e te2(er"ture nu%te dukti%nosti ("d"-u+i2
te7o2 !" %i2o#e deb%-ine (reko 1G]22^ =:ro( Hei7*t Test6:HT>. Is(iti#"n-e
(o /e%%ini-u i!#odi se n" e(ru#et"2" s n"#"ro2 u ko-e2 -e ure!"n !"re!.
0"d" do,e do krto7 %o2" e(ru#ete, n" odre,eno- 8:T 6 te2(er"turi 2oe
se konstruis"ti di-"7r"2 "n"%i!e %o2" =Cr"ture An"%Psis :i"7r"2 6 CA:>.
Uti"- #e%i$in" (ukotine i te2(er"ture 2oe se "n"%i!ir"ti isto#re2eni n"
r"!#o- %o2" n" te2e%-u to7 di-"7r"2" .
:o r"!#o-" %o2" ne 2o7u do#esti n"(re!"n-" i!2e,u G1 i @1 M/", be!
ob!ir" n" te2(er"turu nu%te dukti%nosti, -er .AT6kri#" =.r"k Arrest
Te2(er"ture> o!n"$"#" te2(er"ture !"ust"#%-"n-" (ukotine, t-. n"
te2(er"tur"2" i!n"d .AT ni-e 2o7u+e &iren-e (ukotine.
T"ko,er ne2" r"!#o-" (ukotine ni u desno2 (odru$-u di-"7r"2" is(od
.AT B kri#e, be! ob!ir" d" %i -e de'or2"i-" e%"sti$n" i%i (%"sti$n" !bo7 uti"-"
r"dne te2(er"ture. Odre,en" #e%i$in" n"(re!"n-" 2oe do#esti do r"!#o-"
(ukotine, n" te2(er"turi nu%te dukti%nosti i nio- od n-e. I!n"d n"(on" te$en-"
n" ti2 te2(er"tur"2" se &ire i (ukotine kr"+e od 2@ 22. /or"sto2
te2(er"ture i!n"d 8:T (otrebno -e #e+e n"(re!"n-e !" r"!#o- (ukotine; t"ko
!" (or"st te2(er"ture 1Ai. i!n"d 8:T treb" n"(re!"n-e od (rib%ino (o%o#ine
n"(on" te$en-", " !" (or"st te2(er"ture !" G1i. treb" n"(re!"n-e n"(on"
te$en-".
T"$k" 8:T S G1 i. n"!i#" se (ri-e%"! e%"sti$nosti -er su s#e de'or2"i-e
i!n"d o#e te2(er"ture e%"sti$ne i (%"sti$ne, te do %o2" ne+e do+i (ri (osto-"n-u
(ukotine. O#" t"$k" o!n"$"#" se s" CTE =Cr"ture Tr"nsition E%"sti>, "
(redst"#%-" n"-#i&u 2o7u+u te2(er"turu !" nest"bi%ni r"!#o- krto7 %o2".
T"$k" CT/ =Cr"ture Tr"nsition /%"sti> odre,u-e (ri-e%"!nu te2(er"turu
(%"sti$nosti i!n"d ko-e -e 2o7u+ s"2o (%"sti$ni %o2, $"k i u (risust#u (ukotin".
U (odru$-u te2(er"tur" i!2e,u 8:T i CTE 2o7u+ -e r"!#o- %o2" !"
n"(re!"n-" i!n"d n"(on" te$en-". 8" (ri-e%"!nu te2(er"turu 2no7o ut-e$e i
*e2i-ski s"st"# $e%ik", " n"ro$ito st"%ni* (ri2-es" u7%-ik", si%ii-", 2"n7"n",
'os'or" i du&ik". Ut-e"- e%e2en"t" n" (ri-e%"!nu te2(er"turu kod neki*
istr"i#"n-" 2oe se (rik"!"ti o#isnost te te2(er"ture od ko%i$ine ti* e%e2en"t"
?
0,10 Z . (o#isu-e T
(
!" 2@ i.
0,10 ZSi sni"#" T
(
!" G i.
0,10 Z Mn sni"#" T
(
!" 4 i.
0,10 Z / (o#isu-e T
(
!" @@ i.
0,01 Z 8 (o#isu-e T
(
!" 200 do G00 i.
S%ik" @.;. (ok"!u-e (ri-e%"!nu te2(er"turu =t"$k" I> kod $e%ik" !"
e%-e!ni$ke &ine t!#. nor2"%no7 k#"%itet" s !"te!no2 $#rsto+o2 U
2
F 4D0
do DG0 ]M/"^, odre,enu n" e(ru#et"2" s" V6!"re!o2 =nest"nd"rdi!o#"no
is(iti#"n-e>.
Vidi se d" -e (ri-e%"!n" te2(er"tur" =S 102 i.> !n"tno #i&" od uobi$"-ene
r"dne te2(er"ture =" 620 do S@0 i. u n"&i2 kr"-e#i2">.
8" sobno- te2(er"turi od " S20i. ud"rn" r"dn-" %o2" -e oko A]J^ i
2"teri-"% se (on"&" krto, n"ro$ito n" te2(er"tur"2" od 0 i 620i..
0lika J,P, %rijelazna te!+eratura 4elika F, <-8D
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
Ob" otisk" su dobi-en" de-st#o2 iste si%e C, to se diobo2 i!r"!" !" t#rdo+u
(o 3rine%%u is(iti#"no7 2"teri-"%"
( )
2 2
2
"
"
F
H
5 5 5 d

),6 8" i%"#ost 2"teri-"%" t"ko,er #e%iki uti"- i2" !ikr"struktura
2"teri-"%". 8"ro$ito (o#o%-no ut-e$e n" i%"#ost s2"n-i#"n-e #e%i$ine !rn" !"
#e+inu 2et"%ni* 2"teri-"%". T"ko s2"n-i#"n-e #e%i$ine !rn" !" -ed"n ste(en (o
ASTM6sk"%i sni"#" (ri-e%"!nu te2(er"turu !" 1@i.. Ve+u i%"#ost, odnosno
niu (ri-e%"!nu te2(er"turu i2" i de'or2is"ni 2"teri-"% !bo7 "ni!otro(ne
strukture, n"ro$ito u u!duno2 (r"#u.
(,6 8" i%"#ost t"ko,er !n"tno utje4u ")lik i i!enzije zareza , )"re!i
i!"!i#"-u konentr"i-u (rib%ino trodi2en!ion"%ni* n"(r!"n-". 8or2"%n"
n"(re!"n-" d-e%u-u (ri to2e n" !"te!"n-e i tee d" r"!d#o-e 2"teri-"% (od u7%o2
od ;0[ u odnosu n" (r"#" n"(re!"n-", " t"n7eni-"%no n"(re!"n-e i!"!i#"
k%i!"n-e (od u7%o2 od 1@[, Odnos i!2e,u nor2"%ni* i t"n7eni-"%ni*
n"(re!"n-" se !n"tno 2i-en-" s (ro2-eno2 ob%ik" i dubine !"re!".
8"-#e+u #ri-ednost i%"#osti d"-e (o%ukruni !"re! =1U kod :VMC6
e(ru#ete>, !"ti2 !"re!i 2U, GU i @U, " n"-2"n-u !"re! u ob%iku s%o#" V ko-i -e
i!#eden (od u7%o2 1@[ s r"di-uso2 (odno-" !"re!" r F 0,2@ 22.
,6 R"!%i$ito n" i%"#ost 2"teri-"%" ut-e$u i!enzije e+ruvete.
8"-2"n-e uti$e duin" e(ru#ete, dok &irin" i deb%-in" uti$u s%i$no n"
s2"n-i#"n-e i%"#osti.
8"-#"ni-i -e odnos dubine !"re!" (re2" deb%-ini e(ru#ete, ko-i
treb" biti 2"n-i od 0,G "ko se e%i 2"n-e s2"n-i#"n-e i%"#osti =e2(iri-ski
(od"t"k (re2" teori-i k%i!"n-" kod (%"sti$ne de'or2"i-e>.
)bo7 to7" st"nd"rdi !" (ri-e2 i is(oruku o(&ti* konstrukioni*
$e%ik" JUS ..3O.@00, odnosno :I8 1A100 (ro(isu-u 2"n-e #ri-ednosti ud"rne
r"dn-e %o2" 0V kod uski* e(ru#et"?
- kod nor2"%ne &irine 10 22, kriteri- -e 2in. 2A J,
- kod uske &irine A,@ 22, kriteri- -e 2in. 20,@ J, "
- kod uske &irine @ 22, kriteri- -e 2in. 1G,@ J
= o#o -e #id%-i#o (re2" s%ii @.10.>.
e,6 8" i%"#ost 2"teri-"%"$ )rzina uara .*"r(P-e#" k%"tn", ne2" !n"tni-e7
uti"-", "ko -e u r"s(onu G do A ]2Es^. )n"tno #e+e br!ine ud"r" 206@0
]2Es^ s2"n-u-u i%"#ost !bo7 s2"n-eno7 ud-e%" (%"sti$ne de'or2"i-e.
R"s(oni br!in" ud"r" .*"r(P-e#" k%"tn" od (oteni-"%ni* ener7i-" d"ti
su =t"be%" @.2> u st"nd"rdu :I8 @1222.
/o$etni u7"o ("d" kod nor2"%ni* .*"r(P-e#i* k%"t"n" !" 2et"%ne
2"teri-"%e s E
(ot
F1@0, odnosno G00 ]J^ obi$no -e 140[, " (oteni-"%n"
ener7i-" !"#isi od 2"se te7" s noe2 n" k%"tnu.
I! t"be%e @.2. #idi se d" su 2"n-e br!ine ud"r" =G,461,0 2Es> (ro(is"ne !"
k%"tn" s 2"n-o2 (oteni-"%no2 ener7i-o2 =A,@6@0 J>, " n"-2"n-e br!ine
ud"r" =2,D6G,1 2Es> koriste se !" (o%i2erne 2"teri-"%e.
Ta)ela J,7 L Vrijen"sti stanarizirani5 +"ten(ijalni5 ener&ija klatna i )rzina uara
3r!in" ud"r" #, ]2Es^ /oteni-"%n" ener7i-" .*"r(P-e#o7
k%"tn" E
(ot
, ]J^
@,0 6 @,@ 1@0 G00 1@0 400 A@0
G,4 6 1,0 A,@ 1@ 2@ @0
2,D 6 G,1 0,@ 1 2 1
( )
1 1
2 2 1 os v g* gL
7d-e su?
*
1
6 (o$etn" #isin" ]2^
` 6 (o$etni u7"o ("d",][^; `
1
2inF 11@[
L 6 duin" .*"r(P-e#" k%"tn" ]2^
0lika J,-8, Dija&ra! zavisnasti uarne ranje l"!a " irine e+ruvete
k" +rijel"!a
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
J,7, Dru&e !et"e is+itivanja uar"!
.*"r(P-e#" 2etod" -e -edn" od 2etod" is(iti#"n-" " u neki2 dr"#"2"
koriste se i dru7e st"nd"rdne i%i nest"nd"rdne 2etode is(iti#"n-" ud"ro2.
To su? 6 po )elliniju,
- (o I!odu,
- (o 3ru77eru,
- Te*no%o&ko is(iti#"n-e itd.
a,6 %ellinijeva !et"a is(iti#"n-" ("d"-u+i2 te7o2 #e+ -e ukr"tko
(redst"#%-en" (od o(iso2 te2(er"ture nu%te dukti%nosti 8:T =t"$k"
@.1.1.>.I"ko su is(iti#"n-" 8:T d"%-e r"!#i-"n" i us"#r&"#"n" i("k ni-e dobi-en
(ot(un od7o#or o (on"&"n-u 2"teri-"%" u (risust#u (o$etni*
(ukotin".0o2(%eksno s"7%ed"#"n-e (o-"#" n" #r*u (ukotine o(tere+eno7
di-e%" ote"no -e d-e%o#"n-e2 ni!" uti"-ni* '"ktor", " u 2e*"nii %o2"
(ukotine su u#i-ek (red2et i!u$"#"n-".
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
0lika J,--, E+ruveta se +ri is+itivanju +" Iz"u +"stavlja u "&"varaju#i +"l"aj +re!a
at"j sli(i
),6 0%"tno s 2"%-e2,koristi se i k" !et"a +" Iz"u$ " e(ru#et" ni-e
os%on-en" *ori!ont"%no n" d#" kr"-n-" os%on" k"o kod .*"r(P-", #e+ -e
u7%"#%-en" #ertik"%no s -edne str"ne k"o kon!o%" =s%ike @.11. >.
S%ik" @.11. (ok"!u-e d" kod met#de Bz#da k%"tno 2"%-e2 ud"r" e(ru#etu
s" str"ne !"re!" n" ud"%-enosti od 22 22 (od odre,eni2 u7%o2. E(ru#ete
i2"-u !"re! u ob%iku s%o#" V, " $esto se (roi!#ode t!#. (roduene e(ru#ete s
d#" i%i s tri !"re!" s%ik" @.12. n" r"!%i$iti2 str"n"2" r"di u&tede n" 2"teri-"%u i
obr"di./ri2-en" 2etode (o I!odu r"s(od-e%" n"(on" ni-e si2etri$n" u odnosu
n" (o(re$ni (res-ek e(ru#ete is(od !"re!", " n" re!u%t"te is(iti#"n-" 2o7u
uti"ti i #e%i$in" si%e ko-o2 -e e(ru#et" ste7nut" u ste!"$u. E(ru#ete od -"ko
i%"#i* 2"teri-"%" ne 2o7u se s"s#i2 (re%o2iti, -er n"-#e+i 2o7u+i u7"o
s"#i-"n-" i!nosi 40[.
0od o#e 2etode te2e%-n" (oteni-"%n" ener7i-" u!i2" se 1@0 ]J^ , " on"
-e st"nd"rdi!o#"n" i koristi se ne&to #i&e u En7%esko- i u A2erii =USA> , ne7o
u ost"%i2 e#ro(ski2 dr"#"2",
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
0lika J,-7,Di!enzije e+ruvete +" Iz"u sa va zareza
a6 za 4elike )6 za neeljezne !etale
(,6 'ru&&er"va !et"a ni-e st"nd"rdi!o#"n". E(ru#ete ko-e se is(itu-u (o
3ru77eru su okru7%e s (re$niko2 2@ 22 i duino2 40 ]22^, ko-e i2"-u n"
kr"-e#i2" !ube di2en!i-e AY20 ]22^.
/ri is(iti#"n-u dobi-u se re!u%t"ti u(oredi#i !" (ro(is"nu din"2i$ku si%u
%o2", -er kod o#e 2etode !ubi n" kr"-e#i2" e(ru#ete od7o#"r"-u !ubi2"
!u($"nik". E(ru#et" se is(itu-e u e2entir"no2 st"n-u =obi$no u $#rsto2
sredst#u>, (ri $e2u s#"ki !ub d"-e -edno 2-eren-e =s%ike @.1G. i @.11>. O#"
2etod" koristi se 2no7o u 8-e2"$ko- i u 5#i"rsko- !" is(iti#"n-e $e%ik" ko-i
s%ue !" i!r"du !u($"nik" !" 2-en-"$e .
0lika J,-<, 'ru&&er"va e+ruveta sa zu)i!a
0lika J,-M, OreGivanje ina!i4ke sile u vre!enu HF
in
L t6
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
/ri is(iti#"n-u e(ru#et" -e $#rsto (rite7nut" u (odno-u k%"tn" s 2"%-e2
=obi$no s ener7i-o2 ud"r" od 1@0 ]J^> (od u7%o2 od G0[. /ri is(iti#"n-u se
sni2" di-"7r"2, inten!itet din"2i$ke si%e %o2" u #re2enu =s%ik" @.11.>, " k"o
kriteri- !"7"r"nto#"ne i%"#osti 2"teri-"%" (ost"#%-" se us%o# d" din"2i$k" si%"
%o2" !ub" e(ru#ete 2or" biti C
din
\ @0 ]k8^, !" n"#edene )C6$e%ike.
)C6$e%ii su 2ikro%e7ir"ni s boro2 i us(-e&no !"2-en-u-u $e%ike %e7ir"ne s
kro2o2 i nik%o2 0%"tno s" ko-i2 se #r&i %o2 e(ru#ete -e (o#e!"no s
osi%osko(o2,t"ko d" se 2ou re7istro#"ti tr"eni ("r"2etri .
/ri is(iti#"n-u e(ru#et" -e $#rsto (rite7nut" u (odno-u k%"tn" s 2"%-e2
=obi$no s ener7i-o2 ud"r" od 1@0 ]J^> (od u7%o2 od G0[. /ri is(iti#"n-u se
sni2" di-"7r"2, inten!itet din"2i$ke si%e %o2" u #re2enu =s%ik" @.11.>, " k"o
kriteri- !"7"r"nto#"ne i%"#osti 2"teri-"%" (ost"#%-" se us%o# d" din"2i$k" si%"
%o2" !ub" e(ru#ete 2or" biti C
din
\ @0 ]k8^, !" n"#edene )C6$e%ike.
)C6$e%ii su 2ikro%e7ir"ni s boro2 i us(-e&no !"2-en-u-u $e%ike %e7ir"ne s
kro2o2 i nik%o2 0%"tno s" ko-i2 se #r&i %o2 e(ru#ete -e (o#e!"no s
osi%osko(o2,t"ko d" se 2ou re7istro#"ti tr"eni ("r"2etri .
8" u!ori2" is-e$eni2 i! 7oto#i* (roi!#od" Cte*0#%#D# $!p$t$va03e
"dar#mE !" e%-e!niu -e ob"#e!no ut#r,i#"n-e ot(ornosti n" ud"rn"
o(tere+en-", " (ro#odi se (o (ro(isi2" 2e,un"rodno7 e%-e!ni$ko7
udruen-" UI., dr. n"?
- ina!a$
- va&"nski! "s"vina!a i
- ")ru4i!a za eljezni4ke k"ta4e,
/o2o+u 2"%-" 2"se 1000 ]k7^ s #o,i"2" ko-e 2or"-u biti krute, r"#ne i
#ertik"%ne #r&i se is(iti#"n-e ot(ornosti (re2" ud"ru. Vr* 2"%-" 2or" biti
i%indri$no !"ob%-en s (o%u(re$niko2 r F100 ]22^, k"o i #r*o#i os%on"".
/od2et"$ ko-i -e 2et"%ni 2or" biti n"-2"n-e 2"se od 10 000 ]k7^, "
ud"%-enost os%on"" 1000 ]22^ =za ine>, odnosno 1@00 ]22^ =!"
oso#ine>. Obru$i se is(itu-u (reko (od2et"$" 2"se 20 ]k7^, $i-"
n"%i-e7"-u+" (o#r&in" 2or" od7o#"r"ti (ro'i%u obru$". Te2(er"tur" u!ork"
2or" biti i!2e,u 10 i 2@[., (ri is(iti#"n-u ud"ro2, " u!ori se ne s2i-u
s%o2iti niti (ok"!"ti (ukotine. U!or"k e%-e!ni$ke &ine duine 2in. 1 G00
]22^ =s%ik" @.1@.> 2or" i!dr"ti ud"r 2"%-" s #isine, ko-" se i!r"$un"#" (o
-edn"$ini?
H = 0,250

P<m= , 7d-e -e , / 6 2"s" &ine (o duno2 2etru, ]k7E2^.

)" &ine 2"se 1;]k7E2^ , #isin" ("d" 2"%-", kod o#"k#i* is(iti#"n-" i!nosi
A,G@ ]2^, dok !" &ine 2"se 40 ]k7E2^, #isin" ("d" 2"%-" -e ;,00 ]2^.
0od s"2o7 is(iti#"n-e" ud"r se #r&i n" 7%"#i u!ork".
Va&"nske "s"vine 2or"-u i!dr"ti (o d#" s"#i-"n-" i is(r"#%-"n-", " #isin"
("d" 2"%-" se i!r"$un"#" (o -edn"$ini?
2
0, G0 5
H
P

7d-e su? : 6 st#"rni (re$nik oso#ine ]22^, / 6 st#"rn" 2"s" 2"%-" ]k7^.

0lika J,-J, Uz"rak eljezni4ke ine k" is+itivanja uar"!
Is+isati ta!+ani! sl"vi!a ija&ra!
0od obru$" se is(iti#"n-e #r&i s #i&e ud"r"" 2"%-" s#e dok se ne (osti7ne
(ro(is"no u%e7nu+e, t-. s2"n-en-e unutr"&n-e7 (re$nik" obru$" be! %o2" i%i
(o-"#e (ukotine.
Is(iti#"n-e i%"#osti kod krti* 2"teri-"%", k"o si#i %i# i%i %e7ure ink", #r&i
se n" e(ru#et"2" be! !"re!" = t!#. 7%"tke e(ru#ete>.
Osi2 ut#r,i#"n-" ot(ornosti 2"teri-"%" (re2" krto2 %o2u, is(iti#"n-e
i%"#osti se $esto koristi i !" (rou$"#"n-e (roes" st"ren-" 2"teri-"%", !"
kontro%u (r"#i%nosti i!#r&ene ter2i$ke obr"de, k"o i !" is(iti#"n-e !"#"reni*
s(o-e#". E(ru#ete i%"#osti !" is(iti#"n-e ot(ornosti 2"teri-"%" (re2" st"ren-u
obr",u-u se n" di2en!i-e 10 Y 11,1 22.
Vi&" str"ni" se de'or2i&e *%"dni2 s"bi-"n-e2 !" 10Z, " !"ti2 se
e(ru#ete ter2i$ki tretir"-u dr"n-e2 G0 2inut" n" te2(er"turi 2@0[. i o*%"de
se n" !r"ku. )"re! 2or" %e"ti n" -edno- od nes"bi-eni* str"ni" e(ru#ete.
O#o is(iti#"n-e -e #r%o #"no !" $e%ike ot(orne n" st"ren-e =JUS ..3O.@0D
, st"nd"rd ko-i se -o& koristi u 3osni i 9ere7o#ini>, odnosno o(+enito !" $e%ike
i!%oene d-e%o#"n-u (o#i&eni* te2(er"tur", k"o i !" ut#r,i#"n-e (reost"%e r"dne
s(osobnosti 2"teri-"%", !" "n"%i!e kod r"!ni* s%u$"-e#" %o2o#" i o&te+en-"
2"teri-"%" u eks(%o"t"i-i itd,
Te2e%- !" o-enu sk%onosti (re2" st"ren-u, odnosno st"n-" 2"teri-"%"
n"kon odre,eno7 #re2en" eks(%o"t"i-e -e r"!%ik" dobi-eni* #ri-ednosti
is(iti#"n-" n" st"reni2 i nest"reni2 e(ru#et"2" =u(oredb" s (ro(is"ni2
#ri-ednosti2" u st"nd"rdu>.
8" s%ii @.14 d"t -e (rik"! s#i* uti"-ni* '"ktor" n" krti %o2 2"teri-"%".
Treb" n"(o2enuti d" ne (osto-i -edno!n"$n" #e!" i!2e,u i%"#osti i ost"%i*
2e*"ni$ki* s#o-st"#" 2"teri-"%", "%i -e si7urno d" obi$no 2"teri-"% s #isoko2
i%"#o&+u i2" niske #ri-ednosti !" $#rsto+u, " #isoke !" i!duen-e i suen-e.
ilavost materijala
Krti lom
Odnosi naprezanja
Presjek konstrukcionog
dijela Brzina optereenja
Okolina
Temperatura
Hemijski sastav
Deformacija
Termika orada
!avarivanje
"
"
"
Prostorno stanje naprezanja #pukotina$
djelovanje zareza%
&lastita napreznja
&elika naprezanja
Ispitivanje na
velikim uzorcima'
(oertsonov test
&oda
#kontaminacije%
&laga
)eutronsko
zraenje
Ispitivanje na malim
uzorcima
' *darno$ savojno sa
zarezom$
' Padajuim tegom$
' !atezanje epruvete
sa zarezom
0lika J,-K, Uti(ajni fakt"ri na krti l"!
J,7,-, Is+itivanje l"!ne ilav"sti
0riti$n" #ri-ednost konentr"i-e n"(re!"n-" n" #r*u (ukotine (ri ko-o-
n"stu(" nest"bi%ni r"st (ukotine (redst"#%-" %o2nu i%"#ost. Lo2n" i%i
(ukotinsk" i%"#ost 0
I
=Riss!"e*i7keit n-e2., /%"ne Str"in Cr"ture
Tou7*ness en7> -e no#i-e #"no 2e*"ni$ko s#o-st#o 2"teri-"%", ko-e
n"-bo%-e de'ini&e n-e7o#u ot(ornost (re2" nest"bi%no2 r"stu (ukotine u
n-e2u (od (rei!no odre,eni2 us%o#i2".

B,
K a
7d-e su?
U 6 r"dno n"(re!"n-e, ]M/"^
" 6 duin" (ukotine, ]22^
Line"rno e%"sti$n" 2e*"nik" %o2" =LEML> (ro(isu-e u#-ete !"#isnosti
r"st" (ukotine i!2e,u n-e!ine duine i n"(re!"n-". 8"st"-"n-e &iren-e i
r"!#o- k"o i (ukotine u 2"teri-"%u s#e do %o2" (rou$"#" 2e*"nik" %o2"
=3ru*2e*"nik, Cr"ture Me*"nis>, (o2o+u !"kon" 2e*"nike.
Me*"nik" %o2" (o%"!i od $in-eni" d" ne2" ide"%ni* 2"teri-"%", t-.
2"teri-"%" be! 7re&"k", #e+ d" u n-i2" (osto-e 7re&ke ti(" (ukotine.
Me*"niku %o2", onosno n-en s2is"o n"-bo%-e i%ustru-e i!rek" (o!n"to7
n-e2"$ko7 !n"nst#enik" A%bert" 0o*endor'er"? WCi%o!o'i-" 2e*"nike
%o2" !n"$i i#-eti s 7re&k"2", "%i s n-i2" treb" t"ko o#%"d"ti d" ne do#edu
do k"t"stro'"W. On" (redst"#%-" no#i-u n"u$nu 7r"nu, ko-" se (ored n"uke
o 2"teri-"%i2", koristi u !"dn-i* G0610 7odin" !" r-e&"#"n-e (ou!d"no7
(ror"$un" r"dno7 i (reost"%o7 #i-ek" konstruki-", -o& u '"!i
(ro-ekto#"n-", n" te2e%-u 2e*"ni$ki* s#o-st"#" i!"br"ni* 2"teri-"%" i
n"(re!"n-" ko-i2" -e i!%oen" u u(otrebi.
Me*"nik" %o2" se n"do7r",u-e n" is(iti#"n-e i%"#osti 2"teri-"%",
#"no7 s#o-st#" ko-e 7%ob"%no k"r"kteri!ir" ot(ornost (re2" krto2 %o2u.
/o2o+u 2e*"nike %o2" de'inis"ne su k#"ntit"ti#ne k"r"kteristike
ot(ornosti 2"teri-"%" (re2" nest"bi%no2 r"!#o-u (ukotine =0
I
, J
I
i dru7e>
s"7%ed"#"-u+i 7r"ni$n" st"n-", k"o &to su us%o#i r"#"nske de'or2"i-e, #r*
(ukotine s r"di-uso2 b%iski2 nu%i itd.,. Me*"niko2 %o2" o2o7u+eno -e d"
se do#o%-no i (ou!d"no odredi kriti$n" #e%i$in" 7re&ke ti(" (ukotine, ko-"
k"d" se -edno2 r"+iri do#odi do %o2" konstruki-e us%i-ed n-e!ino7
destrukti#no7 r"st". Me*"nik" %o2" -e d"k%e, (ost"%" #eo2" #"n" k"ko !"
korisnike, t"ko i !" (roi!#o,"$e r"!ni* konstrukioni* 2"teri-"%", i!
r"!%o7" &to on" u odnosu n" tr"diion"%nie 2etode is(iti#"n-" 2"teri-"%"
d"-e (ou!d"ni-u k"r"kteri!"i-u o&te+en-" i o-ene 2"teri-"%" u
eks(%o"t"i-i .
Jedn"dbo2 !" %o2nu i%"#ost, 2o7u+e -e n" te2e%-u (o!n"#"n-" d#i-e
(o!n"te #e%i$ine %"*ko i!r"$un"ti tre+u, n(r. "ko su (o!n"ti %o2n" i%"#ost
i #"n-sko n"(re!"n-e, ond" -e kriti$n" duin" (ukotine -edn"k"?
2
2
2
1
0, G1D

_

,
B,
,"0 B,
d#p d#p
K
a K !" unutr"&n-e 7re&ke, " !" (o#r&inske
-e?
,
a
(o#
F
2
2
2
1
0, 24G
1, 21
B,
B,
d#p d#p
K
K

_




,

O#e d#i-e -edn"dbe koriste se us(-e&no !" #ri-ednosti %o2ne i%"#osti u
7r"ni"2" 0
I
F 1@D0 do 4G20 8E22
GE2
. S#"k"ko !" konkretne s%u$"-e#e 2or"
se u#i-ek u!i2"ti u ob!ir i '"ktor 7eo2etri-e, odnosno ob%ik" 7re&ke _. I! 7ore
d"ti* -edn"$in" s%i-edi d" -e unutr"&n-" 7re&k" u 2"teri-"%u #e+" !" 21 Z od
(o#r&inske.
5.2.2 $e"retske "sn"ve i razv"j me#anike l"ma
/o!n"ti "2eri$ki !n"nst#enik <. IrKin, ko-i -e 2no7o r"dio s" s"r"dnii2"
n" "n"%i!i %o2o#" s2"tr" se #eo2" !"s%uni2 !" r"!#o- s"#re2ene e%"sti$ne
2e*"nike %o2" =LEML> .
Ob!iro2 d" (ri-e II s#-etsko7 r"t" #r%o 2"%o i%i nik"k#o -e bi%o (o!n"#"n-e
!"ost"%i* n"(etosti u (roi!#odn-i r"!ni* konstruki-" &to -e u r"!%i$iti2
stu"i-"2" do#odi%o do #e%iki* de7r"d"i-" struktur" konstruki-" (" su se
teoretske osno#e 2e*"nike %o2" r"!#i-ene su n" te2e%-u (rou$"#"n-"
i!nen"dni* i k"t"stro'"%ni* %o2o#" i o&te+en-" !"#"reni* konstruki-" 2osto#",
r"tne seri-e brodo#", "#ion", #e%iki* s(re2nik" !" n"'tu, (%ino#od", (osud"
(od (ritisko2, d"%eko#odni* stubo#" itd. Te&k" o&te+en-" i %o2o#i brodo#"
n"st"-"%i su !bo7 nedo#o%-no7 (o!n"#"n-" uti"-" te2(er"tur" n"
konstruki-ske strukture ko-e su u sebi !"dr"#"%e !"ost"%e n"(etosti , "
i!r",ene su te*no%o7i-"2" !"#"ri#"n-".
Osno#ni (ristu( LEML, ko-i -e IrKin -e -o& 1;1D. 7odine (red%oio i
r"!r"dio s 0isso2 1;@1.7. u tri te2e%-ne ide-e?
a. sila razvoja pukotine #oznaena s ? ,prema @.
?riffithu) po jedinici prira$taja pukotine u neposrednoj je
vezi s faktorom intenziteta naprezanja prema
jednad-ama(
( )
2
2
1
K
G
E
!" r"#"nsku de'or2"i-u R:
2
K
G
E
!" r"#"nsko n"(re!"n-e R8
!dje je(
0 6 '"ktor inten!i#nosti n"(re!"n-",
E 6 2odu% e%"sti$nosti,
c 6 /oissono# koe'ii-ent.
Aaktor intenziteta naprezanja jednak je(
K a
Eks(eri2ent"%ni (ostu("k !" odre,i#"n-e si%e r"!#o-" (ukotine d"o -e
IrKin i n"!#"o 7" W0"%ibr"i-" (o(ust%-i#ostiW,
b. )ro!resivno je $irenje vrha pukotine, !dje lokalno
naprezanje postaje ve*e od napona teenja, zo!
koncentracije naprezanja.
(,6 )bo7 (%"sti$ne de'or2"i-e u b%i!ini #r*" (ukotine, ot(ornost (re2"
r"!#o-u (ukotine, od7o#"r" br!ini r"si("n-" ener7i-e. <ri''it -e (ost"#io kriteri-
!" krti %o2 ide"%no krto7 2"teri-"%" -o& 1;20.7., !bo7 $e7" 7" s2"tr"-u
!"$etniko2 2e*"nike %o2". <ri''it*o#" teori-" (ret(ost"#%-" d" -e %o2n"
$#rsto+" o7r"ni$en" (osto-"n-e2 (o$etni* (ukotin" u 2"teri-"%u.
0riti$no (otrebno !"te!no n"(re!"n-e !" nest"bi%ni r"st n"-#e+e (o$etne
(ukotine r"$un" se u(oredbo2 r"s(o%oi#e e%"sti$ne i (o#r&inske ener7i-e.
<ri''it*o#" teori-" bi%" -e eks(eri2ent"%no (ot#r,en" is(iti#"n-e2 b"%on" od
st"k%" s (ret*odno n"neseni2 (ukotin"2". V-ero#"tno n-e7o#i re!u%t"ti nisu
i!"!#"%i &ire !"ni2"n-e !bo7 to7" &to su (ot#r,eni n" st"k%u, ko-e se %o2i krto,
7oto#o be! (%"sti$ne de'or2"i-e oko #r*" (ukotine, &to ni-e s%u$"- kod #e+ine
2et"%ni* 2"teri-"%". Teori-" dis%ok"i-" o2o7u$i%" -e bo%-e r"!u2i-e#"n-e
(roes" %o2", " osobito obi2n" %"bor"tori-sk" is(iti#"n-" u!rok" krti* %o2o#"
konstrukioni* di-e%o#".
T"ko -e ut#r,eno d" krti %o2 (ot(o2"u?
7 koncentracija naprezanja oko zareza, pukotina, otvora,
prijelaza i sl.,
7 velike rzine optere*ivanja, jer za plastinu deformaciju trea
izvjesno vrijeme,
7 upotrea konstrukcija na temperaturama ni-im od
temperature nulte duktilnosti ,
7 uslovi ravanske deformacije u konstrukcionim elementima 7
podruja !rue i promijenjene mikrostrukture od
zavarivanja, navarivanja, itd.
Bedan od temeljnih uvjeta ispitivanja je da epruveta mora
imati dovoljnu deljinu 0 da i ila u stanju ravanske
deformacije #8;) kod ispitivanja lomne -ilavosti(
2
0,2
1
B,
p
K
6
R
_

,
$to osi!urava krto pona$anje, slika 5.">. 2uprotan zahtjev je
kad se -eli osi!urati da u konstrukciji vlada ravansko
naprezanje #8'), za koje mora iti ispunjen slijede*i uslov
deljine epruvete(
2
0,2
1
B,
p
K
6
R
_

,

0od r"#"nsko7 n"(re!"n-" =(o#r&in" e(ru#ete> !n"tno -e #e+" =do ; (ut">
(%"sti$n" !on" is(red #r*" (ukotine ne7o kod r"#"nske de'or2"i-e.
U sredini debe%e (%o$e #%"d" troosno st"n-e n"(re!"n-" i ote"no -e
(%"sti$no te$en-e 2"teri-"%", dok n" (o#r&ini (%o$e #%"d" d#oosno st"n-e. )"to
e(ru#ete sredn-e deb%-ine (u"-u krto u sredini (res-ek", " n" robo#i2"
dukti%no s i!r"eni2 odre!ni2 usn"2".
0lika J,-D .avisn"st K
I(
" e)ljine e+ruvete H'6
)" #"e+e odre,i#"n-e %o2ne i%"#osti 2or" biti is(un-en us%o# d"
e(ru#ete (u"-u krto s" !"ne2"r%-i#i2 odre!ni2 (ro&iren-i2". /osto-e tri
k"r"kteristi$n" n"$in" ot#"r"n-" (ukotin" (ri %o2u i to?
7 9 ili cijepanje, 99 ili klizanje i 999 ili smicanje #slika %."C)
0lika J,-N, 1a4ini "tvaranja +uk"tina +ri t"!u
)rvi sluaj #9) ili nain cjepanjem otvaranja pukotina
najopasniji je i najvi$eispitivan . /od naina otvaranja
pukotina sluajevi #99 i 999) klize povr$ine loma jedna po
dru!oj, a kod naina 9 udaljavaju se meusono povr$ine
loma. )oznavanje 5rijednosti /
9c
umjesto /
99c
i /
999c
dovoljno
je poznavati za utvrivanje !ranica si!urnosti pri
proraunima udu*i da izmeu njih vrijedi slijede*a
relacija(
K
B,
< K
BB,
< K
BBB,
/od slo-enijih olika pukotina,koeficijenti intenziteta
naprezanja, moraju se odreivati numerikim metodama
pomo*u uzimanja u ozir faktora olika tijela kroz funkciju
D(
a
K F a
(

_

,
7d-e -e?
_ 6 'unki-" ob%ik" ti-e%",
" 6 (o%uduin" (ukotine, 22
b 6 (o%u&irin" kon"$ne (%o$e, 22,
Line"2o6e%"sti$n" 2e*"nik" %o2" se ne 2oe (ri2i-eniti !" s%u$"-e#e
k"d" (ri-e %o2" do%"!i do (%"sti$ni* de'or2"i-" n" #e%iki2 (o#r&in"2"
2"teri-"%". To -e s%u$"- kod #e+ine konstrukioni* 2"teri-"%", n" (ri2-er kod
$e%ik" nor2"%ne i (o#i&ene $#rsto+e (od uobi$"-eni2 r"dni2 us%o#i2" =i!u!ei
su #r%o niske te2(er"ture i%i #e%ike deb%-ine 2"teri-"%">. )" r-e&"#"n-e
(rob%e2" %o2" kod o#i* 2"teri-"%" r"!#i-en" -e t!#. e%"sto6(%"sti$n" 2e*"nik"
%o2", ko-" tu2"$i &iren-e (ukotin" kod 2"teri-"%" s i!r"eno2 (%"sti$no2
de'or2"i-o2 (red #r*o2 (ukotine (ri-e %o2". /rob%e2 odre,i#"n-"
de'or2"i-" i n"(re!"n-" n" e%"sto6(%"sti$no- 7r"nii u o(tere+eno2 di-e%u -e
#r%o s%oen. )bo7 to7" se !" o#" i!r"$un"#"n-" koriste 2etode (rib%ini* i
nu2eri$ki* r-e&en-".
Metod" kon"$ni* e%e2en"t" -e s"#re2eni-" 2etod", $i-i -e osno#ni (rini(
d" se ti-e%o (os2"tr" k"o konstrukion" re&etk" e%e2en"t", -er -e ne(rekidn"
sredin".
/ri2-eno2 o#e 2etode no#i-i (ror"$uni (ot#rdi%i su d" (osto-i u!"-"2n"
#e!" i!2e,u ot#"r"n-" (ukotine, duine (ukotine, n"(re!"n-" i 7r"nie te$en-"
2"teri-"%". U!"-"2ne #e!e o#i* ("r"2et"r" (ukotin" !" (r"kti$no !n"$en-e
(r#i -e d"o He%%s. On -e u!eo kriti$nu #ri-ednost ot#"r"n-" (ukotine k"o kriteri-
!" (ro("7"i-u (ukotine kod (%"sti$ne de'or2"i-e. O#o kriti$no ot#"r"n-e
(ukotine q -e k"r"kteristik" i%"#osti s" re"%no2 'i!i$ko2 (od%o7o2. /re2"
:u7d"%eu teoretsko (o%"!i&te e%"sto6(%"sti$ne 2e*"nike %o2" -e 2ode% &iren-"
(ukotine.
/od pukotine s $irom plastinom zonom postoji konani
otvor pri vrhu, koji je nazvan :,+; pomakom #:rack ,ip
+penin! ;isplacement). esto zamjenjuje izraz :+;.
@nalitiki izraz za :,+; ili prema 0urdekinu i 3ellsu je
slijede*i(

D
%nse
2
eH
eH
R
a
E R

,

7d-e su?
qF.TO: 6 ot#or (ri #r*u (ukotine,
U 6 no2in"%no n"(re!"n-e,
" 6 duin" (ukotine,
R
e9
6 n"(on te$en-" 2"teri-"%",
E 6 2odu% e%"sti$nosti.
Sre,i#"n-e2 'unki-e %n se =!> u red i !"dr"#"n-e2 s"2o (r#o7 $%"n",
dobi-" se !" o#"- i!r"! !" q?

2
eH
a
E R

, odnosno ,

2
B
eH eH
K G
E R R

/ori!ovana du-ina pukotine vrijedi za sluajeve ne$to ve*e

plastine zone ispred vrha pukotine i za male vrijednosti
E8
e1
, odreuje se &
aG =
2
1
1
2
eH
a
R

1
_
1 +

1
,
]

,
"n 6 kori7ir"n" #ri-ednost duine (ukotine.

I .ottre%% -e uo$io d" #e%i$in" ot#"r"n-" (ukotine (ri-e n-eno7 r"!#o-" 2oe
biti k"r"kteristik" (odru$-" (ukotine. On -e is(iti#"o !bo7 $e7" se kod 2"%i*
e(ru#et" u!eti* i! #e%iki* (%o$" %o2 -"#%-" (os%i-e (ot(une (%"sti$nosti, "
(ri-e%o2 -e i%"#, dok -e kod #e%iki* (%o$" (reteno krt s ;0Z6tni2 r"#ni2
(ri-e%o2o2. Odre,en" duin" (ukotine, " i odre,en" #e%i$in" .O:6", 7o#ori
d" +e %o2 n"stu(iti (ri-e i%i (os%i-e (ot(une (%"sti$ne de'or2"i-e !"#isi od
ud"%-enosti su(rotno7 brid" od #r*" (ukotine. U s%u$"-u d" -e on" b%isk"
(ukotini, (%"sti$n" !on" +e se r"!#iti (reko $it"#o7 (res-ek" (ri-e ne7o &to se
dosti7ne kriti$n" #e%i$in" .O:6", =q

> n" #r*u (ukotine i dio -e (%"sti$"n, " "ko

-e su(rotni brid to%iko ud"%-en od (ukotine d" se (r#o (osti7ne #e%i$in" ot#or","
s"2 dio %o2" -e krt. I("k -e #e%i$in" ot#or" (ukotine u s#i2 s%u$"-e#i2"
7oto#o ist", (" se !"to q

2oe u!eti k"o ("r"2et"r %o2".

Ot#"r"n-e (ukotine, .ottre%% -e "n"%i!ir"o (ri ne-edno%iko- de'or2"i-i i
dok"!"o d" +e se kori&ten-e2 -edn"$ine =Rm>, (ri !"te!no2 n"(re!"n-u u!
(ret(ost"#ku U FR
2
, do+i do s%i-ede+e !"#isnosti?
eH ,
m
E R
R
a

,a zatezna vrsto*a materijala je ( Rm.

)rema Fotteru shematski prikaz pro$irenja primjene
mehanike loma s konceptom :+; dat je na slici 5."G .
C
q
0lika J,-P, %rikaz +r"irenja +ri!jene !e5anike l"!a
;ru!i parametar loma koji se koristi za opis otvaranja
pukotine kod ve*e plastine deformacije na vrhu pukotine
je otpornost lomu # B7inte!ral). +tpornost lomu ili zatvoreni
linijski inte!ral uzdu- vrha pukotine koji ne zavisi od puta
inte!racije , predstavlja mjeru lomne -ilavosti materijala. H
eksperimentalnu mehaniku loma pojam otpornost lomu ili
B7inte!ral uveli su "G>2.!. 0e!le4 i Fandes. +tpornost lomu
ili B7inte!ral esto strunjaci oznaavaju kao 8ice7ov
inte!ral, jer je 8ice7ovo teoretsko razmi$ljanje poslu-ilo,za
utvrivanje nje!ove praktinosti za nje!ovo uvoenje. Za
izraunavanje B7inte!rala koriste se slijede*e jednad-e(
H=H
e%
9H
p% , odnosno

( )

I
H
6 + &

' n
_

,
&
+
7d-e su?
U6 r"dn-" de'or2"i-e dobi-en" inte7r"i-o2 kri#e C6 q,
3 6 deb%-in" e(ru#ete,
H6 &irin" e(ru#ete,
A 6 uku(n" duin" (ukotine.
5.2.4. +dre5ivanje kriti!n"g keficijenta intenziteta
naprezanja pri /dar/
9nteres za povezivanjem ispitivanja udarne -ilavosti po 6arpi
metodi sa mehanikom loma usmjerio je odreivanje /
9;
.
+ito da dimenzija epruveta, a poseno $irina, ne
zadovoljavaju osnovne uslove za ostvarivanje ravansko!
deformaciono! stanja, zo! e!a rezultati izraunatih
vrijednosti imaju ve*e odstupanje. ;ru!i prolem u procesu
osciloskopskih ispitivanja je de$ifrovanje dija!rama sila
udara 7 vrijeme odnosno sila udara 7 u!i, ozirom na
vrijeme trajanja procesa loma koje se kre*e do par stotina
milionitih dijelova sekunde. ,a injenica uslovljava primjenu
visokofrekventne opreme koja se sastoji od mosta za
uravnote-enje osjetljivosti "II k1z i osjetljivo! osciloskopa.
)ri ispitivanju vr$i se snimanje polaroidnom kamerom. 2a
snimljenih oscilo!rama, preko razmjera prethodno
odreenih a-darenjem, odreuje se maksimalna sila pri
lomu )s, a vrijednost /
9;
se izraunava na osnovu izraza(
K
B5
=
1E 2
"d
P F
6+

7d-e -e?
/
ud
6 2"ksi2"%n" si%" ud"r",
3 6 &irin" e(ru#ete,
H 6 #isin" e(ru#ete,
_ 6 'unki-" !"#isn" od n"$in" is(iti#"n-", dubine !"2orne (ukotine i
#isine e(ru#ete.
5rijednost funkcije D za uslove ispitivanja savijanjem u tri
take, kao $to je sluaj ispitivanja udarne -ilavosti po 6arpi
metodi, odreena je izrazom(
Y = 11,58

(a/!
1/"
# l8,$"

(a/!
%/"
& 87,l8

(a/!
5/"
# 150,66

(a/!
7/"
& 15$,80

(a/!
'/"
2tandardi i ostali propisi za odreivanje parametara mehanike
loma
2ve ve*i znaaj i primjena parametara mehanike loma u
tehnikoj praksi odrazili su se u zadnjih tridesetak !odina
na razvoj i uvoenje vi$e prijedlo!a standarda, normi i
ostalih propisa za njihovo odreivanje.
Za odreivanje lomne -ilavosti /
9c
, 'Emm
%E2
ili <)a m
lE2
#)lane
2train Aracture ,ou!hness, odnosno /7Aracture ,ou!hness)
koriste se slijede*i standardi i propisi(
1. ASTM EG;;6DG =(redn"rt bio ASTM E621E4;.>,
2. 3S @11A61;AA. =(redn"rt bio 3S ::G6%;A1.>,
G. MS) 1;2A6A4. =M","rsk">,
1. <OST 2@.@046D@.,
@. JS8 120G1A =Je*os%o#"$k">,
4. JUS ..A1.0D1.,
A. ISO 12AGA6;4.,
D. SEV RS G4126A2 =(redn"rt bi#&i* dr"#" SEV6"> i
;. ESIS /26;2
#E292
7
)rocedure for ;eterminin! the Aracture 0ehavior of
<aterials from the linear elastic re!ime to the full4 plastic
re!ime), tj. )ropisi za ispitivanje pona$anja materijala pri
lomu #od linearno elastino! do potpuno plastino!
pona$anja7/
9c
, B i ).
10. 3AS E8 ISO 12AGAE0@
+sim !ore navedenih standarda i propisa za odreivanje lomne
-ilavosti /
9c
#statika), postoji u zadnjih 2I !odina i nekoliko
standarda za ispitivanje dinamike lomne -ilavosti /
9;
pomo*u instrumentirano! :harp47jevo! klatna #9mpact
Aracture ,ou!hness). ,e metode se nazivaju i metodama
udarnih reakcionih krivulja, a ispitivanja se vr$e na
klasinim epruvetama s 57zarezom i pretpukotinom
zamaranja. 8azvijene su i patentirane u 'jemakoj i u 2@;.
1. /redn"rt ASTM E21.0G.0G.6D0.,
2. ASTM E21.016D2.,
G. ASM 6D@? T*e .one(t o' I2("t Res(onse .ur#es ="utor 0"%t*o'', J.C.>,
1. /"tenti 8o. /G011D11.06@2E1;D0. i /GG1@@A0.DE1;DG. od 0"%t*o'', J.C.,
A
ESIS 6 Euro(e"n Strutur"% Inte7ritP SoietP
@. :VM Merkb%"tt 0001, EntKur' G.D4.,
4. ASTM ED1G6D1 =J
I
i J
Id
>,
A. /redn"rt %%H6:o.r6DD16AD.
Za odreivanje otvaranja pukotine :+;, :,+; #) u mm i
otpomosti lomu B
9c
#8ice7ov B7inte!ral) u 'Emm ili <)a m
koriste se slijede*i standardi i propisi(
11. 3S @4A261;A;., =(redn"rt 3S ::1;61;A2.>, 6 !" .O: 6
12. MS) 1;2D6A4., 6 !" .O: 6
1G. JS8 1260G1D, 6 !" .O: 6
11. ASTM E12;06;1., 6 !" .TO: =.O:> 6
1@. ASTM ED1G6D;. =(r#o i!d"n-e 1;D1.>, 6 !" J
I
6
14. /redn"rt <OST R: @062406D1., 6 !" J
I
6
1A. JSM ES00161;D1. =J"("n>, 6 !" J
I
6
1D. JS8 0@112A, 6 !" J
I
6
1;. /redn"rt 8T: 11G.@46D4. =Inter"to2ener7o>, 6 !" J
I
6 i
20. ESIS /16;2 =ESIS Reo22end"tions 'or :eter2inin7 t*e
Cr"ture Resist"ne o' :uti%e M"teri"%s>, t-. /re(oruke !"
is(iti#"n-e ot(o2osti %o2u i%"#i* 2"teri-"%" =J i%i qF.TO:>.
5a-ni standardi za produljivanje spoznaja iz mehanike loma
jo$ su(
1. ASTM E41A6DG =!" odre,i#"n-e st"bi%no7 r"st" (ukotine (ri
konst"ntno- "2(%itudi, d"Ed8>,
2. /redn"rt <OST R:@06G1@6D2. =t"ko,er d"Ed8>,
G. ASTM E@416D1 =!" odre,i#"n-e kri#i* ot(o2osti (ukotini, R6kri#">,
1. ASTM E11@26DA =!" odre,i#"n-e J6R kri#i*>,
@. JUS ..A1.0DG =osno#ni (o-2o#i i #e%i$ine u 2e*"nii %o2">,
4. ASTM E4146D2 =st"nd"rdn" ter2ino%o7i-" (ri is(iti#"n-u %o2"> i
E292 ;"7G2 #Aracture :ontrol ?uidelines for 2tress :orrosion
:rackin! of 1i!h 2tren!th @llo4s), tj. Hputstva za kontrolu
loma pri pucanju visokovrsto*nih le!ura od naponske
korozije 7 2:: #odreivanje parametara za osi!uravanje od
rasta naponske korozije u upotrei( # th
C
7pra! naprezanja
2: i /9scc7faktor intenzivnosti naprezanja od naponske
korozije).
9z ovo! pre!leda standarda i ostalih propisa za odreivanje
parametara mehanike loma s vi$e od %I razliitih svjetskih
propisa mo-e se naslutiti kolika se va-nost poklanja ovim
ispitivanjima. /ra*i pre!led temeljnih ciljeva mehanike
loma najolje je rezimirao istaknuti njemaki naunik iz ove
olasti 0lumenauer 1. li trokutu povezanih zavisnosti(
parametara mehanike loma koji se odreuju pri mehanikom
ispitivanju materijala #/
9c
, :+;, B
9c
),
veliine, polo-aja i olika !re$aka koje se odreuju pri
ispitivanju materijala ez razaranja #ultrazvukom i sl. ),
analize naprezanja prouavanjem parametara oko vrha
pukotine u materijalu #/, :+;, B).
)omo*u navedene tri povezane zavisnosti mo!u*e je definisati
ciljeve ispitivanja mehanike loma kako slijedi(
1. si7urnost od %o2",
2. (reost"%i #i-ek konstruki-e s (ukotino2 i%i 7re&ko2,
G. r"!#o- i o(ti2ir"n-e 2"teri-"%",
1. osi7ur"n-e k#"%itet",
@. te*ni$k" di-"7nostik" i
4. "n"%i!e r"!%i$iti* s%u$"-e#" s%oeni* o&te+en-" konstruki-".
'a slici %.22 dat je pre!ledno prikaz podruja odreivanja
najva-nijih parametara mehanike loma na dija!ramu sila7
otvaranje pukotine(
D
U
t*
\R
e9
EG
(),)
(u,u
(0," , 0,"
( 0,"/ *+ , 0,"/ *+
S%ik" G.22 :i-"7r"2 si%"6ot#"r"n-e (ukotine s n"-#"ni-i2 ("r"2etri2"
2e*"nike %o2"
Zavisnost najva-nijih parametara loma od temperature
ispitivanja kod feritnih elika data je na slici %.2%
( 0," , 0,"
(0,"/*+ , 0,"/ *+ (),)
(u,u
S%ik" G.2G )"#isnost ("r"2et"r" %o2" od te2(er"ture
9spitivanja lomne -ilavosti po @2,< E%GG7C%
2tandard @2,< E%GG uveden je kao prednacrt jo$ "GJC.!od.,
prvo izdanje ilo je "G>G.!. kao @2,< E%GG7>I,, dru!o
izdanje ve* "G>2.!od. zo! na!lo! razvoja mehanike loma
itd. sve do najnovije! "GC%. !odine. +n je poslu-io kao
osnova za sve prethodno navedene standarde i prednacrte
za odreivanje parametara mehanike loma. 9z pre!leda
standarda i propisa u %.J.%, slijedi da su se aktivno ukljuile
u razvoj i primjenu mehanike loma i ostale zemlje svijeta,
kao En!leska, Bapan, <aarska, iv$a Kehoslovaka, 8usija,
kao i meunarodne institucije za zavarivanje i za nuklearnu
ener!iju. +dreivanje lomne -ilavosti /
9c
se vr$i naje$*e
ispitivanjem epruvete savijanja u tri take ili epruvete
zatezanja #slike %.2= i %.25). 'a epruvete mora iti
prethodno nanesena pukotina zamaranja minimalne duine
od ",5 mm. )ri ispitivanju snima se automatski dija!ram
optere*enje 7 pomjeranje #$irenje) otvora pukotine. 0itno je
odrediti optere*enje koje od!ovara 2L pove*anju $irenja
pukotine, koje se utvruje odstupanjem od linearno! dijela
dija!rama. 5rijednost od 2L prirasta pukotine pri
ispitivanju od!ovara !raninom iznosu za stanje elastine
deformacije #tj. da do to! postotka ne mo-e iti efekta
plastine deformacije i va-i linearno7elastina mehanika
loma 7 FE<F). ,o optere*enje oino se utvruje na temelju
skretanja krive sila otvaranje epruvete pomo*u postupka
sekante #slika %.2J), koja se povlai pod u!lom manjim za
5L od na!ia poetno! dijela dija!rama. Fomna -ilavost
pri ravanskoj deformaciji 7 /
9c
mo-e se izraunati iz to!
optere*enja kori$tenjem jednaina, koje su prethodno
izvedene za od!ovaraju*i tip epruvete. +na karakterizira
otpornost na lom ispitivano! materijala u nea!resivnoj
sredini i u prisustvu o$tre pukotine, tako da je stanje
naprezanja na vrhu pukotine prete-no troosno #ravanska
deformacija), a plastina deformacija je o!raniena. 5jeruje
se da karakteristika /
9c
predstavlja donju !raninu
vrijednost lomne -ilavosti. +na se mo-e upotrijeiti za
procjenu odnosa izmeu naprezanja loma i veliine
o$te*enja za materijal u eksploataciji kod ko!a vladaju !ore
navedeni uslovi.
<o!u*nosti primjene ove metode su slijede*e(
/od istra-ivanja i razvoja za odreivanje uticaja metalur$kih
varijali, kao $to su hemijski sastav, metoda termike
orade na operacije izrade kao zavarivanje ili olikovanje,
na lomnu -ilavost novih ili postoje*ih materijala&
/od procjene za eksploataciju pri odreivanju po!odnosti
materijala za specifine primjene sa propisanim uslovima
naprezanja i kod kojih se si!urno mo!u odrediti
maksimalne veliine o$te*enja&
/od tehnikih uslova prijema i kontrole kvaliteta, ali samo u
sluaju kada postoje osnove za specifikaciju minimalne /
9c
vrijednosti i kada su dovoljne dimenzije uzorka za
odreivanje va-e*e /
9c
vrijednosti.
5rijednost /
9c
materijala je funkcija rzine ispitivanja,
temperature, okolne sredine i !eometrije epruvete. 2amo
ispitivanje lomne -ilavosti je utoliko karakteristino, $to se
sve do doijanja podataka o du-ini pukotine ne mo-e
unaprijed tvrditi da li je doijena vrijednost za /
9c
i va-e*a.
S%ik" G.24 Osno#ni ti(o#i di-"7r"2" si%"6ot#"r"n-e e(ru#ete
<a$ina za odreivanje lonme -ilavosti mora imati elektronski
ureaj osjetljiv na promjenu sile, tako da se si!nal sile
prenosi na automatski M74 pisa u zavisnosti od mjeraa
otvaranja pukotine. ,anost odreivanja potrene sile za
izraunavanje A
N
s dija!rama #slika 5I.) mora iti O"L.
Zato je nu-na upotrea ma$ina s raunarima koji su po
mo!u*nosti snadjeveni s pro!ramskim paketima iz
mehanike loma #slika %.2>).
S%ik" G.2A S"#re2en" 2"&in" !" odre,i#"n-e ("r"2et"r" 2e*"nike %o2"
Bednaine za izraunavanje veliine /
N
#na temelju sile A
N
) vrlo
su komplicirane i zavise od olika i mjera epruvete. ,ako
npr. za epruvete savijanja vrijede ove jednaine(
0
GE 2
J
J
F !
a
K -
6 + +

,
s 7 razmak oslonaca epruvete PmmQ,
1E 2
2
0 0 0 0 0
2
0
GE 2
0 0
G 1, ;; 1 2,1@ G, ;G 2, A
2 1 1
a a a a a
+ + + + +
a
-
+
a a
+ +
1
_
_ _ _
+
1
, , ,
_ ,
]

,
_ _
+

, ,
5rijednosti funkcije f #a
o
E3) su izraunate za dopu$tene odnose
od I,=5I do I,55I i kre*u se u !ranicama od 2,2G do %,"=
#za srednju vrijednost a
o
E3RI,5 iznosi 2,JJ).;opu$teni
porast statiko! optere*ivanja epruvete mora iti takav da
porast intenziteta naprezanja ude u !ranicama I,55 do
2,>5 <pa m
"E2
Es. )otrena veliina epruvete za ispitivanje
mo-e se prili-no izraunati na osnovu procijenjene
vrijednosti /
9c
materijala. ,ako doijena vrijednost deljine
epruvete 7 0 mo-e se provjeriti po alternativnoj jednaini
zavisnosti minimalne deljine od odnosa napona teenja i
modula elastinosti(
2in
1000
eH
R
6 -
E
_

,
ko-e su d"te u st"nd"rdu, n(r. 3
2in
FA@ 22 !" 'F@ do @,A odnosno 3
2in
F4,@ 22
!" '\10. )" r"!%iku od dru7i* 2e*"ni$ki* is(iti#"n-" 2"teri-"%", is(iti#"n-e
k"r"kteristike 0
I
2or" d" se i!#r&i te "n"%i!ir"-u re!u%t"ti u! #r%o (rei!n"
2-eren-" (ri-e ne7o &to se ust"no#i d" %i -e dobi-en" #ri-ednost 0
I
#"e+" (o
st"nd"rdu i%i ni-e. An"%i!" re!u%t"t" is(iti#"n-" #r&i se u #i&e et"(". /r#o se
i!#r&i odre,i#"n-e si%e C
s
(o (ostu(ku sek"nte, " !"ti2 se i! n-e i!r"$un"#"
(ret(ost"#%-en" i%"#ost %o2" 0
s
. )"ti2 se (ro#-er"#" d" %i i!r"$un"t"
#ri-ednost 0
s
!"do#o%-"#" !" i%"#ost %o2" 0
I
. /ro#-er" d" %i i!r"$un"t"
#ri-ednost 0
s
!"do#o%-"#" !" 0
I
#r&i se n" s%i-ede+i n"$in?
deljina epruvete i du-ina pukotine moraju zadovoljiti uslov&
du-ina pukotine na onim povr$inama epruvete ne smije iti
manja od I,Ga&
razlike izmjerenih vrijednosti du-ine pukotine ne smiju se
razlikovati od prosjene vrijednosti za vi$e od 5L&
po itavoj deljini epruvete trea da se doije du-ina pukotine
zamaranja "S",%'&
pukotina zamaranja i ravan zareza ne smiju se meusono
razlikovati za vi$e od "IT&
prema snimljenom dija!ramu trea iti zadovoljen odnos
A
maM
EA
N
Ul,l&
koeficijent intenziteta naprezanja pri zamaranju trea da
zadovolji uslov( /
9f
VI,JI /
N
, odnosno VI,J> /
N
&
ako se stvaranje pukotine zamaranja i ispitivanje epruvete vr$e
na razliitim temperaturama, mora iti zadovoljen i
slijede*i uslov(
( )
( )
0,2
0,2
0, 40
p
B- J
p
R 0a temperat"r$ zamara03a
K K
R 0a temperat"r$ $!p$t$va03a

H sluaju da su zadovoljeni svi ovi uslovi, onda je /
N
R/
9c
, a ako
nisu onda trea za naredna ispitivanja promijeniti okolnosti
mjerenja. @ko za to nema mo!u*nosti onda trea kod
davanja rezultata ukazati na to da izraunata vrijednost /
N
odstupa od stvarne vrijednosti /
9c
materijala.
Hkoliko se mora odrediti ipak od!ovaraju*i parametar
mehanike loma, tada se preporuuje ispitivanje inte!rala B
9c
po standardu @2,< E C"%7C", koji predstavlja mjeru lomne
-ilavosti u elastino7plastinom podruju, a definiran je pri
vrijednosti od 5L prirasta pukotine. 9spitivanje 0rowna i
2rawle4a izvr$ena na elicima visoke vrsto*e pokazala su
da za postizanje va-e*e vrijednosti moraju iti ispunjene
slijede*e relacije(
7 deljina #0) i efektivna du-ina pukotine #aI) U2( 2,5
2
0,2
B,
p
K
R
_


,
6 &irin" e(ru#ete =H> \ @
2
0,2
B,
p
K
R
_


,
7 ukupna du-ina epruvete savijanja #min. =,5 3) U"5
2
0,2
B,
p
K
R
_


,
2tandard E292 )27G2 daje slijede*e jednaine za va-e*u /
9c
vrijednost(
( )
0
E
J
J
F
K - a +
6 +

0 0
2"Y 0,2 0,2 0,2
2, @ 2, @ 2, @
p p p
a + a 6
K R R R

i ako je /
N
W/
maM
, tada je /
N
R/
9c
lomna -ilavost.
,akoer se navode radi olje! informisanja i slijede*e
korelacije(
/
lscc
U /
9c
/" #po standardu E292 ; "7G2)
/
9c
R",=I . /
9d
, odnosno /
9d
R I,>" /
9c

'a slici %.2C dat je detalj ispitivanja lomne -ilavosti epruvete
savijanja u tri take s privr$*enim mjeraem otvaranja
pukotine firme <,2 za snimanje dija!rama. Za tanije
odreivanje lomne -ilavosti neko! materijala preporuuje
se ispitivanje najmanje tri iste epruvete.
S%ik" G.2D Is(iti#"n-e 0
I
n" e(ru#eti s"#i-"n-"
'a slici %.2G dat je iz!led povr$ine prijeloma tri epruvete
savijanja poslije ispitivanja lomne -ilavosti od elika za $ine
K %"I> #vrsta >II po standardu H9: CJI5).
S%ik" G.2; /ri-e%o2i e(ru#et" s"#i-"n-" od J G10A (ri odre,i#"n-u K
B,
'a slici %.%I dati su rasponi vrijednosti lomne -ilavosti za
nekoliko razliitih vrsta u!ljeninih i le!iranih elika(
1.A Is(iti#"n-e !"2"r"n-e2
1.A.1 /o-"#" !"2"r"n-" 2"teri-"%" i n-e7o#e (os%-edie
)"2"r"n-e -e (o-"#" (oste(eno7 o&te+i#"n-" 2"teri-"%" us%i-ed du7otr"-no7
d-e%o#"n-" (eriodi$ni* (ro2-en%-i#i* o(tere+en-" odnosno n"(re!"n-".
/on"&"n-e 2"teri-"%" (ri !"2"r"n-u n"-%"k&e se i!u$"#" is(iti#"n-e2 n"
(osebni2 ure,"-i2" 6 !"2"r"%i"2". 8" seri-"2" od deset"k (o%ir"ni*
e(ru#et" i%i ("k konstrukioni* di-e%o#" (ro#odi se sinusn" (ro2-en"
"2(%itud" n"(re!"n-" oko ne(ro2-en%-i#o7 sredn-e7 n"(re!"n-" ]2;^, E(ru#ete
od 2et"%ni* 2"teri-"%" is(itu-u se (ri 'rek#eni-"2" od 10 do 100 9!, " !"
7r"ni$ni bro- ik%us" 8
7
u!i2" se obi$no 10 2i%ion" ik%us" =r"s(on #ri-ednosti
8
7
kod #isokoik%i$no7 !"2or" -e u7%"#no2 i!2e,u 2 do 100 2i%ion" ik%us">,
0ri#u%-" ko-" (rik"!u-e !"#isnost bro-" i!dr"ni* ik%us" od (ri2i-en-eno7
n"(re!"n-" (ri is(iti#"n-u n"!i#" se Ht*%er6o#" i%i S68 kri#u%-" =Stress6
8u2ber ur#e>. 8"(re!"n-" 2o7u biti s"#o-n", !"te!no6(ritisn" i tor!ion",
/re2" de'inii-i r"!%iku-u se n"i!2-eni$n" din"2i$k">!dr%-i#ost =R
di!
s
koe'ii-ento2 "si2etri-e ik%us" RF6%> i istos2-e2" din"2i$k" i!dr%-i#ost
=R
di!
> 0od !"te!no7 ik%us" RFO, " kod (ritisno7 RF Ru. :in"2i$k"
i!dr%-i#ost i%i din"2i$k" $#rsto+", (o de'inii-i -e ono n"-#e+e (ri2i-en-eno
n"(re!"n-e (od ko-i2 is(iti#"n" e(ru#et" i!dri (ro(is"ni i%i beskon"$"n bro-
ik%us" be! (o-"#e %o2" i%i neko7 dru7o7 (ro(is"no7 u$ink" =s%ike G.G1, i
G.G2>,

,
r

,
r

a
-

-
,r=).n,t/
S%ik" G.G1 R"s(on i #ri-ednosti 0
I
!" neke #rste u7%-eni$ni* i %e7ir"ni* $e%ik"
S%ik" G.G2 Osno#ni ti(o#i (ro2-en%-i#i* n"(re!"n-" =sed"2 k"r"kteristi$ni*
ik%us">
/o-"#i !"2"r"n-" i!%oen -e o7ro2"n bro- di-e%o#" iEi%i 2"&inski* konstruki-"
i tr"ns(ortni* sredst"#". )"to $"k D0 do ;0Z s#i* %o2o#" kod 2"&inski*
di-e%o#" i2"-u k"r"kter %o2" us%-ed !"2"r"n-" 2"teri-"%". )bo7 to7" -e obr"di
'eno2en" !"2"r"n-" 2"teri-"%" (os#e+eno #i&e *i%-"d" (ub%iir"ni* r"do#", "
n-i*o# bro- st"%no r"ste. To -e s"s#i2 nor2"%no, -er su u eks(%o"t"i-i i!%oeni
(ro2-en%-i#i2 o(tere+en-i2" ne s"2o oso#ine, #r"ti%", r"di%ie, (ri-enosne
(o%u7e, #i-i i s%., #e+ i di-e%o#i i!%oeni "br"!i-i. Tu se 2o7u ubro-"ti !u($"sti i
%"n$"ni (ri-enosnii, kotr%-"-u+i %e"-e#i, #"%-k"sti i s'erni di-e%o#i ko-i r"de (od
us%o#i2" "br"!i#no7 tro&en-" itd. Uti"- (ro2-en%-i#i* o(tere+en-" n" di-e%o#e
2oe biti (r"+en i s "7resi#ni2 d-e%o#"n-e2 te$ni* i%i (%inski* 2edi-", niske i%i
#isoke te2(er"ture =koro!i-", ter2i$ki &oko#i itd.>.,a optere*enja mo!u
iti i znatno ni-a od statikih zateznih svojstava #zatezne
vrsto*e, napona teenja, pa ak i !ranice elastinosti).
Fomovi uslijed zamaranja materijala su vrlo opasni za praksu
jer se prije njih ne pojavljuje plastina deformacija ak ni kod
-ilavih materijala. 'aime poetne #inicijalne) pukotine
zamaranja su najo$trije prirodne pukotine koje se te$ko mo!u
otkriti prije loma. Lo2 us%i-ed !"2"r"n-" 2"teri-"%" (o$in-e s 2-est" 7d-e
-e n"-#e+" konentr"i-" n"(re!"n-" !bo7 bi%o k"k#o7 (o#r&insko7 o&te+en-" i!
t!#. "ri&t" i%i inii-"%no7 2-est" =s%ik" G.GG." i G.GG.b> i%i ("k !bo7 unutr"&n-e7
o&te+en-" =s%ik" G.GG.>.
S%ike G.GG (ok"!u-u d" se %o2 od !"2"r"n-" 2"teri-"%" &iri od "ri&t" u
konentri$ni2 kruni"2", t!#. %ini-"2" od2"r"n-" =s%i$no 7odo#i2" kod
(res-ek" dr#et"> s#e dok (reost"%i dio (res-ek" ne 2oe (reni-eti n"(re!"n-e ni
st"ti$ki.
'a slici %.%= pokazan je tok razvoja loma od zamaranja kod tri
razliita naina savojnih naprezanja.
S%ik" G. G1 I!7%ed %o2o#" od !"2"r"n-" 2"teri-"%"
shematski prikaz -ari$ta, !latko! dijela loma uslijed zamaranja
i preostalo! na!lo! dijela loma s krtim karakterom
"> %o2 us%i-ed !"2"r"n-" te*ni$ki* e(ru#et" od rebr"sto7 betonsko7 $e%ik"
s -"sno #id%-i#i2 r"!d#o-ni2 (o#r&in"2" !on" od !"2"r"n-" i krto7
di-e%" %o2".
;
b> i!nen"dni %o2 &ine !"2"r"n-e2 n" sed"2 2-est" (ri (ro%"!u #o!" =t!#.
bubre"sti %o2> us%i-ed unutr"&n-i* 7re&"k" W'%okniW u $e%iku.
S%ik" G.G4 (ok"!u-e ti(i$ni %o2 !"2"r"n-e2 e(ru#ete i!"!#"n
d#ostr"ni2 s"#i-"n-e2, (ri $e2u -e "ri&te L
1
, bi%o #e+e od L
2
,ist" s%ik"
(ok"!u-e i!7%ed %o2" !"2"r"n-" i!"!#"n tor!ioni2 n"(re!"n-e2, ko-i
se obi$no (o-"#%-u-e u (o#r&in"2" (od u7%o2 od 1@[ s ob!iro2 n"
(res-ek.
;
Is(iti#"n-" n" Met"%ur&ko2 institutu W0e2"% 0"(et"no#i+W )eni"
S%ik" G. G4 Ti(i$ni %o2 !"2"r"n-" us%i-ed d#ostr"no7 s"#i-"n-"
Ti(i$ni %o2 !"2"r"n-" us%i-ed tor!iono7 n"(re!"n-" =u7"o 1@[>.
10
Fomovi uslijed zamaranja materijala mo!u iti vrlo opasni zo!
iznenadno! pojavljivanja i prouzroiti velike $tete s
u!ro-avanjem ljudskih -ivota. Zato se mora u svim
sluajevima kod konstrukcija izlo-enih zamaranju
materijala vr$iti periodino ispitivanje defektoskopskim
metodama #ultrazvuk, radio!rafija i sl. ) radi utvrivanja
stanja i osi!uravanja njihove pouzdanosti u upotrei.
2trunjaci za istra-ivanje materijala mo!u na temelju
posmatranja #vizualno, pod lupom ili mikroskopom)
prili-no odrediti vrstu, smjer i raspodjelu naprezanja, kao i
veliinu optere*enja ma$insko! dijela pri eksploataciji.
,akva posmatranja i po potrei dopunska laoratorijska i
frakto!rafska ispitivanja materijala uzoraka prijelomne
povr$ine omo!u*avaju dono$enje zakljuaka o uzrocima
lomova. Hzroci lomova uslijed zamaranja materijala mo!u
iti eksploatacioni, konstrukcioni i tehnolo$ki.
10
Is(iti#"n-" n" Met"%ur&ko2 institutu W0e2"% 0"(et"no#i+W )eni"
<ehanizam o$te*ivanja materijala pri zamaranju
+ja$njenje mehanizma procesa zamaranja vrlo je slo-eno i u
uskoj je vezi s pona$anjem !re$aka u kristalnoj re$etki. 0roj
radova u svijetu iz ove olasti je vrlo velik, ali se smatra da
potpuno zadovoljavaju*e oja$njenje jo$ nije naeno. 5eliki
doprinos oja$njavanju mehanizma procesa zamaranja
daju istra-ivanja savremenim tehnikama elektronske
mikroskopije, od kojih su najvi$e u upotrei( skaniraju*a
#2E<), transmisiona #,E<) i jonska #BE<). 'o i pored veliko!
napretka uinjeno! zadnjih %I7tak !odina u tom po!ledu,
jo$ uvijek su mno!e strukturne promjene pri procesu
zamaranja nepoznate. 'ajrealnija oja$njenja mehanizma
procesa zamaranja su ona koja se daju uz posmatranje
makropojava i promjena u mikrostrukturi. )ri tome se
uvijek polazi od pretpostavke o postojanju inicijalnih
pukotina u realnim metalima u koje se mo!u uvrstiti svi
diskontinuiteti mikrostrukture. )od djelovanjem vanjsko!
optere*enja nastaju nakon nekoliko hiljada ili stotina hiljada
ciklusa linije klizanja, $to je znak da se izvr$ila lokalna
plastina deformacija u kristalima koji se nalaze na vrhu
inicijalne pukotine, odnosno !re$ke u materijalu. )ojavom
linija klizanja, odnosno plastine deformacije javlja se i
ojaavanje na tim mjestima. <jestimina preoptere*enja
izazivaju porast ojaavanja i krtosti na vrhu pukotine, te se
prisutni naponi ne mo!u relaksirati. @ko je komponenta
naprezanja zatezanjem dovoljno velika nakon izvr$ene
plastine deformacije i pojave ojaavanja, proces
propa!acije inicijalne pukotine se nastavlja sve dok se
nosivi presjek ne smanji toliko da maksimalna vrijednost
promjenljivo! naprezanja mo-e izazvati trenutni lom.
/r#" (o-"#" %ini-e k%i!"n-" n"!i#" se r"ni2 i%i (r#i2 st"di-e2
!"2"r"n-". On tr"-e u !"#isnosti od 2"teri-"%" i "2(%itude n"(re!"n-" i!2e,u
0,@ i @Z od uku(no7 tr"-"n-" di-e%". :o o-"$"#"n-" do%"!i u s%u$"-e#i2" k"d"
-e n"(re!"n-e b%i!u n"(on" te$en-" 2"teri-"%". 0%i!"n-e se t"d" %ok"%i!ir",
n"st"-u 7rube br"!de k%i!"n-", " n" (o#r&ini se isto#re2eno -"#%-"-u is(u($en-"
i udub%-en-" =ekstru!i-e i intru!i-e, s%ik" G.GA>. To -e #e+ dru7i st"di- !"2"r"n-"
u ko2e se k%i!ne tr"ke &ire s(ont"no, " u neki2 br"!d"2" k%i!"n-" se -"#%-"-u
2ikro(ukotine. 8-i*o#" (o-"#" -e (r#i !n"k n"ru&"#"n-" 2ikrostrukture, "
n"st"-u #e+ (os%i-e 1 do 10Z od uku(no7 tr"-"n-". Tre+i st"di- !"2"r"n-"
obu*#"+" 2e*"ni!"2 &iren-" (ukotin", " (ret(ost"#%-" se d" se i on od#i-" n"
s%i$"n n"$in, k"o nuk%e"i-" (ukotine. I("k, istr"i#"n-" u ob%"sti 2e*"ni!2"
(roes" !"2"r"n-" se inten!i#no n"st"#%-"-u i st"re teori-e se $esto !"2-en-u-u
no#i2. Inii-"%ne (ukotine u#i-ek n"st"-u n" s%obodno- (o#r&ini i red" su
#e%i$ine 10 do 100 n2. L"ri&te budu+e7 %o2" 2oe biti bi%o k"k#o (o#r&insko
o&te+en-e, t#rdi ne2et"%ni uk%-u$"k is(od (o#r&ine i%i neki dru7i diskontinuitet.
)ored teorije nastajanja ekstruzija i intruzija, koja je naj$ire
prihva*ena za tumaenje iniciranja pukotina, mno!i koriste i
rojne dislokacijone teorije. ;islokacione teorije tumae
iniciranje pukotina uslijed na!omilavanja dislokacija kod
prepreke koja lokira njihovo kretanje. )repreke mo!u iti
razliite( zrna, suzrna, meufazne !ranice, nehomo!ena
struktura, nemetalni ukljuci itd.
S%ik" G.G4 S*e2" n"st"-"n-" ekstru!i-" i intru!i-"
)rema teoriji uveno! znanstvenika :ottrel"7a prepreka je
nepokretna dislokacija nastala na mjestu presjeka dviju
oinih dislokacija u kliznoj ravni, slika %.%>. 'epokretna
dislokacija zaustavlja klizanje u ravnima koje se sijeku, $to
izaziva visoku koncentraciju naprezanja dovoljnu za
stvaranje kritino! naprezanja odnosno mikropukotine.
)roces zamaranja materijala u podruju nukleacije pukotine
mo-e sepodijeliti na slijede*e faze(
6 st"bi%n" =(odkriti$n"> (ro("7"i-" (ukotine i
6 nest"bi%n" =n"dkriti$n"> (ro("7"i-" (ukotine.
Hnutar faze stailne propa!acije pukotine postoji podruje
nukleacije mikroskopske pukotine pri roju ciklusa '
8"
i
podruje nukleacije tehniki mjerljive mikropukotine pri
roju ciklusa '
82
#slika %.%C). /ada pukotina dosti!ne
kritinu veliinu a
c
pri roju ciklusa '
0
, poinje faza
nestailne propa!acije koja rzo dovodi do loma
materijala.
S%ik" G.GA S*e2" st#"r"n-" 2ikro(ukotine (o .ottre%%u
"> (res-ek dis%ok"i-" u k%i!no- r"#ni,
b> (re(rek" k%i!"n-u =ne(okretn" dis%ok"i-">
> !"ust"#%-"n-e k%i!"n-" ne(okretno2 dis%ok"i-o2
d> konentr"i-" n"(re!"n-" st#"r"n-e 2ikro(ukotine
S%ik" G.GA C"!e (roes" !"2"r"n-" 2"teri-"%" u (odru$-u nuk%e"i-e (ukotine
"
.
B kriti$n" #e%i$in" (ukotine, 8
3
B bro- ik%us" (ri (o$etku
nest"bi%ne(ro("7"i-e (ukotine, 8
R1
B bro- ik%us" (ri nuk%e"i-i 2ikrosko(ske
(ukotine, 8
R2
6 bro- ik%us" (ri nuk%e"i-i te*ni$ke (ukotine
Za odarani materijal mo-e se proraunati vijek trajanja uz
prisutno poznavanje svih relevantnih uslova pod kojima *e
konstrukcija raditi. /od istra-ivanja propa!acije pukotine
zamaranja polazi se op*enito od mjerenja du-ine pukotine
a u funkciji od roja ciklusa ',pri emu se odreuje rzina
propa!acije pukotine daEd' taku po taku diferenciranjem
krive a 7 ', slika %.%C.
Fo!aritamska krivulja zavisnosti daEd' i / ima tipini
si!moidalni olik s olastima ",2 i %.
S%ik" G.GD ,ri karakteristine olasti pona$anja pukotine
zamaranja pri njezinoj propa!aciji
)ojedine olasti krive pokazuju slijede*e(
+last " odreuje pra! propa!acije pukotine zamaranja /
th
# /
o
), ispod koje nema vidljive #mjerljive) propa!acije. )ra!
vrijednosti / se pojavljuje pri rzinama propa!acije
veliine "I7"I mEciklusu ili manjim. <jerenje propa!acije
pukotina vr$i se raznim tehnikama kao $to su optike,
ultrazvune, vrtlo-ne struje, metode elektrino!
potencijala ili akustine emisije.
H ovoj olasti djeluju diskretni mehanizmi sa velikim uticajem,
kao $to su mikrostruktura, srednje naprezanje i okolina.
5eliina /
th
raste sa veliinom zrna, odnosno opada sa
naponom teenja materijala. ,o je u skladu sa poznatom
1all7)etchovom jednainom zavisnosti napona teenja od
veliine zrna #8
e1
je ornuto proporcionalna kvadratnom
korijenu prenika zrna d)(
ReH = C
#
9 . d
K2L.
CHa%%KPet,*E
7d-e su?
U
o
6 n"(re!"n-e (otrebno !" kret"n-e dis%ok"i-",
k 6 konst"nt"
d 6 (re$nik !rn"
+last 2 pokazuje u osnovi linearni odnos izmeu lo! daEd' i
lo! /, koji su )aris i saradnici "GJ%. !odine izrazili pomo*u
jednaine rzine propa!acije pukotine(
m
da
8 K
d7

!dje su(
m 7 na!i krive #konstanta zavisna od materijala),
: 7 koeficijent koji se odreuje produ-enjem prave linije do
/ #apscise)
H olasti 2 djeluju neprekidni mehanizmi na koje veliki uticaj
imaju kominacije okoline pri ispitivanju, srednje
naprezanje i frekvencija, a mali uticaj je od mikrostrukture i
deljine.
+last % karakteri$e velika rzina propa!acije pukotine, te je u
njoj mo!u*e samo kratko trajanje zamaranja. ,u djeluju
mehanizmi statiko! loma, na koji imaju veliki uticaj
mikrostruktura, srednje naprezanje i deljina, a mali
okolina. +va olast je u!lavnom definisana lomnom
-ilavo$*u /
c
i /
9c
i ima najmanje znaaja u ve*ini sluajeva
kod pojave zamaranja.
Hticaj srednje! naprezanja na pona$anje pukotine pri
propa!aciji ve*i je u olastima " i %, a manji u olasti 2,
koja je najva-nija za odreivanje vijeka materijala. 'je!ov
uticaj se op*enito izra-ava preko faktora odnosa
minimalno! i maksimalno! naprezanja, tj.(
2in
2"Y
R

koji se naziva koeficijentom asimetrije ciklusa pri zamaranju.

5rijednosti koeficijenta 8 se kre*u izmeu OX, a naje$*e
se koriste izmeu 7" do Y ". )rema 2tivensu
66
najvi$e
podataka o uticaju srednje! naprezanja na propa!aciju
pukotine ima za sluaj jednosmjerno7promjenljivo!
zatezanja, tj. pri 8SI. )o njemu porast odnosa 8 sa I na
I,C #stepenice po I,2) ima tendenciju pove*anja rzine
propa!acije pukotine u svim olastima 27krive, $to je
ujedno i uticaj porasta srednje! naprezanja. 'avedena
promjena faktora odnosa 8 mo-e da dovede do opadanja
pra!a propa!acije pukotina /
th
za cca ",5 do % puta.
Hticaj ne!ativnih faktora odnosa 8, $to ukljuuje
naizmjenino7promjenljive cikluse i istosmjerno7promjenljivi
pritisak nije jo$ dovoljno istra-en. )rorauni propa!acije
pukotine zamaranja i njezino pona$anje u realnim
konstrukcijama ne zavise samo od faktora intenziteta
naprezanja, ve* i od ranije! stanja materijala, kao $to su
zaostala naprezanja i sl. ,ako zaostala naprezanja pritiska
mo!u dovesti do usporavanja ili ak do zaustavljanja
propa!acije pukotine, a zaostala naprezanja zatezanja
mo!u urzati njezinu propa!aciju. ,anost postoje*ih
modela varira od izuzetno dore do izuzetno lo$e, te prema
tome kod njih ne mo!u da udu iskljuena simuliranja ili
stvarna ispitivanja u radnim uslovima. )ored opisano!
koncepta linearno elastine mehanike loma, koji se koristi
za propa!aciju pukotine zamaranja, razvijaju se i
modificirani koncepti plastine mehanike loma, kao i
koncepti niskociklino! zamaranja materijala. /oncept
niskociklino! zamaranja ouhva*a kontrolu mehanizma
iniciranja pukotine u ravni klizanja pri rojevima ciklusa
reda veliine "I% do "I5 i pri veliini pukotine od
minimalno I,2 mm. Za praktinu primjenu je esto va-no i
odreivanje roja ciklusa do loma, koji mo-e materijal
izdr-ati pri datim uslovima. )ri odnosu 8Rkonst. za
sluajeve jednosmjerno7promjenljivih optere*enja u olasti
2, mo-e se po*i od )arisove jedaine i odrediti roj ciklusa
do loma inte!racijom, kako slijedi(
11
Ste(*ens J. Ro%'? /ror"$uni &iren-" !"2orne (ukotine i (reost"%o7 #i-ek" !" %i#ene$e%ike (ri konst"ntno-
i (ro2-en%-i#o- "2(%itudi s(ektr" o(tere+en-" n" sobno- t"2(er"turi i n" 61@ i., /red"#"n-e, Mono7r"'i-"
1., Me,un"rodn" %-etn" &ko%" u :ubro#niku, 1;D4.
( )
m
m m
da
8 K 8 a
d7

odakle je dalje(
( )
m
m
da
d7
8 a

( ) ( )
0 0 0
2
1
7 a a m
m m
m m
7 a a
da
d7 a da
8 a 8 a

!dje je(
'
I
7 roj ciklusa za stvaranje pukotine du-ine a
o
.
5eliina pukotine a
o
odreuje se iz uslova za lom /
maM
R/
c
, tj.(
2
2"Y
1
,
,
K
a

_

,
+zirom da je uticaj materijala na rzinu propa!acije pukotine
poznat, postoje ve* standardizovani odnosi daEd' preko
izraza /EE za elike, aluminij i le!ure titana, te se mo-e
izraziti )arisova jednaina prili-no uoliku(
GE 1
;
10
da K
d7 E

,
Fom elementa konstrukcije izlo-eno! promjenljivom
optere*enju te$ko je predvidjeti, jer je on posljedica
postepeno! o$te*ivanja materijala, a nastaje tek kad
naprezanje u preostalom dijelu presjeka posti!ne vrijednost
nje!ove zatezne vrsto*e.
<etoda ispitivanja i dija!rami dinamike izdr-ljivosti materijala
G.A.G.1 Ho*%ero# di-"7r"2
H taki %.>.". date su temeljne definicije u po!ledu procesa
zamaranja materijala, kao i op$ti iz!led 3ohler7ove krive
#slika %.%"). 3ohlerova krivulja #ili dija!ram) konstrui$e se
za jedan od odaranih tipova promjenljivo! naprezanja
#slika %.%2) na temelju podataka o izvr$enom ispitivanju.
Za svaki nivo naprezanja kod ispitivanja zamaranjem
potreno je J do "I epruveta, a za kompletni 3ohlerov
pokus trea koristiti najmanje pet nivoa naprezanja. 2ve
epruvete kori$tene za jedan 3ohlerov pokus ili za jednu
seriju ispitivanja zamaranjem moraju iti fino oraene
#ru$ene ili ak polirane) jer i najmanje o$te*enje povr$ine
mo-e iti inicijalno mjesto udu*e! loma. ;alje one moraju
iti identine u po!ledu materijala, olika i dimenzija. 0roj
epruveta potrean za ispitivanje zamaranjem mo-e iti vrlo
razliit u zavisnosti od podataka koji se tra-i. ,ako za
statistika ispitivanja trea znatno ve*i roj epruveta ne!o
za ispitivanja skupih konstrukcijskih dijelova. Za jedno
ispitivanje s oinim epruvetama trea najmanje "I
epruveta
62
. +lik i dimenzije epruveta za normalna
ispitivanja zamaranjem propisani su u od!ovaraju*im
standardima u zavisnosti od naina i cilja ispitivanja #slika
%.%G).
9spitivanje zamaranjem aksijalnim optere*enjem provodi se
prema 0@2 92+ "IGGEII, 0@2 92+ ""=%EII za ispitivanje
rotiraju*e $ipke na zamor savijanjem, 0@2 92+ "%52EI% za
ispitivanje na zamor uvijanjem.
12
0od 2"teri-"%" s ne(o!n"ti2 s#o-st#i2" u!i2" se 12 do 14 e(ru#et" !" -edno is(iti#"n-e, "
D e(ru#et" kod (o!n"ti* s#o-st"#".
S%ik" G.G; E(ru#ete !" nor2"%n" is(iti#"n-" !"2"r"n-e2.
1G
Za posena ispitivanja koriste se epruvete sa specijalnim
olicima #npr. sa -ljeovima, zavarenim spojevima,
prijelazima, provrtima i s), koje su sline oliku
konstrukciono! dijela. Hmjesto epruveta esto se za
ispitivanje zamaranjem koriste i konstrukcioni dijelovi
proizvoljno! olika, pri emu se odreuje tzv. po!onska
vrsto*a #njem. 0etriesfesti!keit). 2ve epruvete
pripremljene za jedan 3ohlerov pokus ispituju se naje$*e
sa(
6 konst"ntni2 sredn-i2 n"(re!"n-e2,
6 konst"ntni2 don-i2 n"(re!"n-e2,
6 konst"ntno2 "2(%itudo2 n"(re!"n-".
1G
di2en!i-e e(ru#et" (re2" JUS ..A1.0G@ i 9R8 ..A1.0G@
/od konstrukcije 3ohlerove krive ucrtava se naprezanje
epruvete u linearnom mjerilu na ordinatu, a roj izdr-anih
ciklusa u lo!aritamskom mjerilu na apscisu #slika %.%".).
2pajanje pojedinih eksperimentalnih taaka daje 3ohlerovu
krivulju. 6to su ve*a naprezanja
!
ili
a
epruvete
izdr-avaju manji roj ciklusa do loma i oratno. 3ohlerova
krivulja se asimptotski prili-ava naprezanju 8
d
za koje
materijal izdr-ava eskonaan roj ciklusa ez loma i koje
se naziva dinamikom izdr-ljivo$*u. Zo! praktinosti se za
azu ispitivanja materijala zamaranjem uzima
konvencionalna do!ovorena vrijednost za izdr-ani !ranini
roj ciklusa promjenljivo! naprezanja '
!
(
?ranini roj ciklusa iznosi(
a) '! R "I

"IJ ciklusa za elike

) ' ! R 5I

"IJ ciklusa za akar i nje!ove le!ure

c) ' ! R "II

"IJ ciklusa za lake metale

d) '! R I za polimerne materijale
?ranini roj ciklusa kod elika mo-e se po potrei smanjiti na
2

"I
J
ciklusa kod u!ljeninih elika ili pove*ati na 2I

"I
J
kod nisko7 i srednjele!iranih elika na sonoj temperaturi.
2lino tome esto se kod lakih metala koriste manji
!ranini rojevi ciklusa( #"I do 5I)

"I
J
.
Kelici izlo-eni koroziji i polimerni materijali nemaju dinamiku
izdr-ljivost. 2lino tome elici pri povi$enim i visokim
temperaturama takoer nemaju izra-enu dinamiku
izdr-ljivost, tj. 3ohlerova krivulja opada konstantno s
porastom roja ciklusa #slika %.=I).
;inamika izdr-ljivost, 8
d
izra-ava se oino na dva naina(
R
d
=
!r
>
&
,
7d-e i!r"!
U
sr
RU
A
(redst"#%-" 7orn-e 7r"ni$no n"(re!"n-e, "
U
sr
6 U
A
don-e 7r"ni$no n"(re!"n-e
R
d
F 7orn-e 7r"ni$no n"(re!"n-e (ri sredn-e2 n"(re!"n-u, n(r.
R
d
F 200 M/", (ri U
sr
F 100 M/"
U
A
F "2(%itud" n"(re!"n-"
S%ik" G.10 Uti"- te2(er"ture is(iti#"n-" n" bro- ik%us"
Hz oznaku dinamike izdr-ljivosti 8
d
dodaju se jo$ podaci o
tome da li se radi o naizmjeninoj #8
diz
s koeficijentom
asimetrije ciklusa 8 R 7") ili o istosmjernoj #8
dis
& pri 8RI je
pritisni ciklus, a pri 8ROX je zatezni ciklus). H zavisnosti od
vrste naprezanja, koriste se slijede*e oznake za dinamiku
izdr-ljivost #u daljnjem ;9)(
8
d
7 zatezno pritisna ;9, P<paQ,
8
sd
7 savojna ;9, P<paQ,
8
ud
7 uvojna ;9, P<paQ.
'jemaka norma za ispitivanje zamaranjem ;9' 5I"II tra-i da
se uz oznaku za od!ovaraju*u ;9 uvrsti u indeksu i !ranini
roj ciklusa, npr.(
8
diz#"I)
>
RO%5I P<)aQ, pri 8 R 7" &
8
dis #2"I)
J
RO25I P<)aQ, pri 8 R + itd.
'a slici %.%". ucrtana je i linija o$te*enja #njem. 2chadenslinie),
koja se nalazi ispod 3ohlerove krive, a koja predstavlja
pro$irenje 3ohlerovo! dija!rama u podruju vremenske
vrsto*e. 'aime ispod nje nema o$te*ivanja materijala do
nivoa naprezanja 8
d
, a izmeu linije o$te*enja i 3ohlerove
krive poinje o$te*ivanje materijala s pojavom
mikropukotina. )oetak o$te*ivanja mo-e se otkriti
metalo!rafskim ispitivanjem zo! mijenjanja razliitih
svojstava( trajne vrsto*e #metoda po Arenchu), udarne
-ilavosti #metoda +shie), deformacije #metoda
0ollenratha), pri!u$enja #metoda /ariusa) itd. 3ohlerova
krivulja vrijedi za odreeni materijal i poznato stanje
strukture. 2lino kao i kod ispitivanja -ilavosti materijala
postoji znatno rasipanje vrijednosti rezultata ispitivanja
zamaranjem #oino "I do %IL). 8adi postizanja ve*e
si!urnosti i pouzdanosti dinamiko optere*enih
konstrukcija uvijek se preporuuje ispitivanje zamaranjem
na ve*em roju epruveta. 'a lom zamaranjem utiu radna
naprezanja i otpornost ma$insko! dijela, koja najvi$e zavise
od projektovanja, proizvodnje i svojstava materijala. Za
izje!avanje loma moraju iti tano definisani radni uslovi.
@ko oni nisu tano poznati tada se moraju tano razmotriti
svi uticajni faktori. 'ajve*i znaaj za pravilno
projektovanje, izor materijala i proizvodni proces ima
upotrea od!ovaraju*e! spektra naprezanja i uslova
okoline. 2ve navedeno trea !arantovati zahtijevanu radnu
izdr-ljivost i pouzdani radni vijek proizvoda jer akumulacija
o$te*enja ne smije izazvati lom.
T"be%" G.G 6 R"!ni "s(ekti is(iti#"n-" !"2"r"n-e2
1.Mo7u+nosti
o(tere+i#"n-"?
istos2-erno, n"i!2-eni$no, r"dno, (o7onsko
2. Vrste
o(tere+i#"n-"?
!"te!"n-e6(ritis"k, s"#i-"n-e, rot"iono
s"#i-"n-e,u#i-"n-e
G. /"r"2et"r
o(tere+i#"n-"?
n"(re!"n-e, iste!"n-e
1. St"n-e
n"(re!"n-"?
-ednoosno i%i #i&eosno
@. Crek#eni-"
is(iti#"n-"?
nisk" =e@9!>, sredn-" =@ do G09!>, #isok" =dG09!>
4. Ob-ekt
is(iti#"n-"?
7%"tk" e(ru#et", e(ru#et" s !"re!o2, konstrukioni
dio, ob%iko#"ni det"%-, (ostro-en-e
A. Us%o#i oko%ine? sobn" te2(er"tur", #isok"6odnosno nisk" te2(er"tur",
#%"nost !r"k", #"kuu2, koro!ioni 2edi-i, !r"$en-e
'aje$*i sluajevi javljanja ciklinih promjena u praksi dati su
donjim prikazima
S%ik" G.12 Ti(i$ne ik%i$ne (ro2-ene n"(re!"n-"
"> )" oso#ine, b> !" #"ti%", > !" "#ionsk" kri%"
Eksperimenti niskociklino! zamaranja izvode se s
konstantnom amplitudom naprezanja #
2
a a
t
) ili s
konstantnom amplitudom deformacije #
t

)(
" e% p%
+
7d-e su?
"
6 konst"ntn" uku(n" "2(%itud" de'or2"i-e,
e%
6 e%"sti$n" "2(%itud" de'or2"i-e,
p%

6 (%"sti$n" "2(%itud" de'or2"i-e.
0roj ciklusa kod niskociklino! zamaranja zavisi najvi$e od
materijala i parametara optere*enja. +ino iznosi "

"I
=
do 5

"I
=
ciklusa. Bak uticaj pri niskociklinom zamaranju
imaju frekvencija i pri!u$enje materijala zo! ve*e! udjela
plastine deformacije. Zato se ovakva ispitivanja izvode sa
znatno manjim frekvencijama ne!o kod olasti
visokociklino! zamaranja #3ohlerov pokus).
%.>.%.2 2mith7ov dija!ram
5rijednosti naprezanja iz 3ohlerovo! dija!rama zamaranja
vrijede samo za jednu vrijednost srednje! ili donje!
naprezanja, koje su konstantne za cijeli opit. <a$inski
dijelovi su u uslovima upotree izlo-eni razliitim vrstama
promjenljivih optere*enja #naizmjeninih7kominacije
zatezanje7pritisak ili istosmjernih7zatezanje ili pritisak, slika
%.%2. Za pre!ledno prikazivanje dinamike izdr-ljivosti
materijala u zavisnosti od srednje! naprezanja, !ornje! ili
donje! naprezanja ili amplitude, koriste se 2mithovi
dija!rami #njem. 2chleifendia!ramm), slika %.=%. 2mithov
dija!ram daje zavisnost !ornje! i donje! naprezanja od
srednje! naprezanja. Za nje!ovo konstruisanje trea
prethodno izvr$iti seriju 3ohlerovih pokusa zamaranjem za
razliite vrijednosti srednje! naprezanja. 5rijednosti
srednje! naprezanja nanose se na apscisu, a !ornje! i
donje! naprezanja na ordinatu. +ino se zadovoljava s
etiri 3ohlerova dija!rama, a moraju se poznavati
vrijednosti napona teenja #8
e
ili 8
pI,2
) i zatezne vrsto*e
#8
m
) materijala. 2vaki 3ohlerov dija!ram predstavlja u
2mithovom dija!ramu samo jednu ordinatu, npr. "7"Z, 272Z,
%7%Z i =7=Z na slici >". )rvo se iz 3ohlerovo! dija!rama sa
srednjim naprezanjem
sr
RI konstrui$u prve take
2mithovo! dija!rama na ordinati "7I7"Z, a zatim take 272Z,
%7%Z i =7=Z za npr.
sr
R5I, "II i "5I P<)aQ.
S%ik" G.1G S2it*o# di-"7r"2 !" (o!iti#ne #ri-ednosti sredn-e7 n"(re!"n-"
R"di %"k&e konstruki-e i "n"%i!e S2it*o#o7 di-"7r"2" (o#%"$i se i!
koordin"tno7 (o$etk" (r"#" (od u7%o2 `F1@[. S("-"n-e2 t"$"k" 1, 2, G i 1
dobi-e se %ini-" 7orn-e7 7r"ni$no7 n"(re!"n-" L<<8, " s("-"n-e t"$"k" 1n,2n, Gn
i 1n d"-e %ini-u don-e7 7r"ni$no7 n"(re!"n-" L:<8. O#e %ini-e o7r"ni$"#"-u
(odru$-e (ro2-en%-i#i* n"(re!"n-" ko-e 2"teri-"% 2oe i!dr"#"ti be! %o2o#",
t-. to -e (odru$-e si7urnosti =&r"'ir"no>. /odru$-e si7urnosti !"t#"r" s 7orn-e
str"ne (o#u$en" *ori!ont"%" i! t"$ke @ 6 #ri-ednosti n"(on" te$en-" do
(res-ei&t" s L<<8 -er se 2"teri-"% ne s2i-e u (r"ksi o(teretiti #i&e od R
e9
. U
(r"ksi se koriste (ored S2it*o#i* di-"7r"2" !" !"te!"n-e6(ritis"k =rte 161n, 26
2n su s%u$"-e#i n"i!2-eni$ni* n"(re!"n-", " rte G6Gn i 161n su s%u$"-e#i
istos2-erni* !"te!ni* n"(re!"n-"> i S2it*o#i di-"7r"2i !" s"#i-"n-e =ko-i d"-u
n"-#e+" (odru$-" si7urnosti>, te S2it*o#i di-"7r"2i !" u#i-"n-e =ko-i d"-u
n"-2"n-" (odru$-" si7urnosti, s%ik" G.11>. Vri-ednost !"te!ne $#rsto+e
2"teri-"%" =t"$k" 4> (redst"#%-" teoretski !"#r&et"k S2it*o#o7 di-"7r"2", te
(odru$-e (redst"#%-eno is(rekid"no2 %ini-o2 ne 7"r"ntu-e #i&e si7urnost od
%o2".
S%ik" G.11 S2it*o#i di-"7r"2i !" d#" $e%ik" (ri r"!%i$iti2 n"(re!"n-i2"
/od prorauna ma$inskih konstrukcija, zo! praktikih razlo!a,
esto se koristi tzv. upro$teni 2mithov dija!ram. 'aime za
nje!ovo kontruisanje dovoljno je imati samo slijede*e(
podatke iz 3ohlerovo! dija!rama s naizmjeninim simetrinim
ciklusom #koji materijal najte-e podnosi7 oznaeno sa "7"
Z),
podatke otpornosti iz zatezno! opita #8
e
i 8
m
) i
u!ao v , za koji se oino koriste vrijednosti od =I O%T.
2mithovi dija!rami se primjenjuju za sve metalne
konstrukcione materijale, kao i za ojaane polimerne
materijale. +ni slu-e za ocjenu otpornosti materijala
du!otrajnim dinamikim optere*enjima, kao i za uporedu
dinamikih izdr-ljivosti kod razliitih materijala. 9pak trea
napomenuti da su vrijednosti iz 2mithovih dija!rama
poetne i da ih valja umanjiti zavisno od olika dijela,
stanja povr$ine, zareza, otvora, dimenzija, uticaja radno!
medija itd.
+sim 3ohlerovo! i 2mithovo! dija!rama standard ;9' 5I"II
navodi dija!rame dinamike izdr-ljivosti po(
6 9"i7*u,
6 <erberu, L"un*"rdt6HePr"u*u, <ood2"nu, 0o22ere%%u i Ro&u
=ob%ii A i 3>,
6 /o*%u,
6 ko2bin"i-" (o S2it*u i /o*%u, te (o
6 Moore60o22ers6J"s(eru.
/od dimenzionisanja ma$ina i konstrukcija uvijek se mora
voditi rauna, pored dru!ih uticajnih faktora, o tri razliite
vrste optere*enja(
9 7 mirno statiko #8
e1
, 8
m
),
99 7 istosmjerno promjenljivo #8
dis
7 zatezno ili pritisno) i
999 7 naizmjenino promjenljivo #8
diz
).
Za ove tri vrste optere*enja vrijede slijede*i odnosi trajnih
vrsto*a(
9(99(999R2(",>("
a dopu$tena naprezanja u po!ledu napona teenja i stepena
si!urnosti stoje u odnosu(
9(99(999R"(2(%
2avremeni razvoj tehnolo!ije i nauke tra-i optimalna rje$enja i
na podruju dimenzionisanja zo! e!a su esto za
dinamiki optere*ene konstrukcije i sklopove nu-no
potrena specijalna ispitivanja s modeliranjem i
simulacijama.
<a$ine za ispitivanje materijala zamaranjem su mno!o
slo-enije konstrukcije od ma$ina za statika ispitivanja.
Zo! mo!u*e! uticaja na rezultate ispitivanja zamaranjem
mora se stro!o pridr-avati propisa o monta-i i uputstvima
za rad ma$ine. )roizvoai ma$ina moraju osi!urati
dovoljno vrste okvirove, prikladnu konstrukciju ureaja za
promjenljiva optere*enja, kao i tanost svih mjernih
ureaja.
H zavisnosti od vrste naprezanja ma$ine za ispitivanje
zamaranjem dijele se na(
ma$ine za promjenljiva zatezno7pritisna optere*enja
#pulzatori),
ma$ine za promjenljiva savojna optere*enja,
ma$ine za promjenljiva uvojna optere*enja i
ma$ine za promjenljiva kominirana optere*enja #savijanje7
uvijanje ).
)rema nainu ostvarivanja promjenljivo! optere*enja ma$ine
za ispitivanje zamaranjem dijele se na(
ma$ine s hidraulinim po!onom i
ma$ine s mehaninim po!onom.
<a$ine s hidraulikim po!onom nazivaju se hidraulikim
pulzatorima. )romjenljivo optere*enje u epruvetama
ostvaruje se pomo*u pulzatorske pumpe s ekscentarskim
ureajem. Arekvencija optere*enja zavisi od roja okretaja
pulzatorske pumpe i kre*e se oino oko 5 do 2I1z
#odnosno %II do "2II ortaja u minuti). +ptere*enja kod
takvih ma$ina kre*u se oino od 2II do " III k', a mo!u
se koristiti i za statika ispitivanja.
2lika 2hema visokofrekventno! pulzatora
5e*e optere*enje kod hidraulikih pulzatora je za statika, a
manje za ispitivanja zamaranjem. <a$ina na slici lijevo
koristi se kod zamaranja za istosmjerna zatezna ispitivanja,
a ma$ina na slici desno mo-e se koristiti za sva zatezno7
pritisna ispitivanja, jer ima dopunski ureaj za izjednaenje
pritiska.
<a$ine s mehanikim po!onom dijele se dalje na(
" 7 ma$ine s direktnim optere*enjem utezima ili opru!ama,
2 7 ma$ine s polu-nim ili re!astim mehanizmom,
% 7 ma$ine koji rade na principu rezonancije,
/od ma$ina s direktnim optere*enjem utezima epruveta je
jednim krajem ste!nuta u ortnu eljust #konzolno), a
pokre*e je elektromotor. <a$ina mo-e istovremeno
ispitivati dvije epruvete #sa slike J5.a). Arekvencija je
oino 5I ili "II 1z, tj. % III ili J III ortaja u minuti.
9spitivanje se izvodi rotacionim savijanjem, a svaka sekcija
ima svoj roja ciklusa.
Is(iti#"n-e (ritisko2
Is(iti#"n-e s"#i-"n-e2
Is(iti#"n-e s2i"n-e2
Is(iti#"n-e u#i-"n-e
LITERATURA ?
1. :-uki+, V%"dis%"#? M"&inski 2"teri-"%i, W8"u$n" kn-i7"W. 3eo7r"d, 1;DA.,
2. I I I? Leksikon, JL), )"7reb, 1;A1.,
G. /"&i+, ).; 9"di*"si+, E.? 396JELI0 6 Vrste i k"r"kteristike $e%ik" !"
ko#"ne i #"%-"ne (roi!#ode (re2" s#-etski2 st"nd"rdi2", WTr"eas 3ISW,
)eni", 2000.,
1. Vite!, I#"n? M"teri-"%i I, Osno#i (roi!#odn-e 2et"%" i ne2et"%", M"&inski
'"ku%tet, )eni", 1;;G,
@. Te*ni$k" enik%o(edi-", s#e!"k 1, )"7reb, 1;AG.,
4 Te*ni$k" enik%o(edi-", s#e!"k D, )"7reb, 1;D2.
A. Te*ni$k" enik%o(edi-", s#e!"k ;, )"7reb, 1;D1.,
D. S"#i+, )or"n i sur.? Inen-ersko62"&inski (riru$nik, IM/61, )"#od !"
udbenike i n"st"#n" sredst#", 3eo7r"d, 1;DA.,
;. Ci%etin, T.; 0o#"$i$ek, C ; Indo', J.. S#o-st#" i (ri2-en" 2"teri-"%",
CS3, )"7reb,2002.,
10. Vite!, L; Oru$, M.? 3e7o#", C.? /ri%o7 o!n"$i#"n-u e%-e!ni* %-e#o#"
(o Euro(ski2 st"nd"rdi2", 4
t*
Intern"tion"% Sienti'i .on'erene RIM,
/%it#i$k" -e!er", 200A., AA@, 164,
11. I I I. 8o#e i st"re nor2e E8, 9R8 E8, :I8 E8, JUS, (r E8, :I8,
<OST, ASTM,
12. 0udu2o#i+, :"'er? )"#"ri#"n-e i ter2i$k" obr"d", C"ku%tet
e%ektrote*nike i 2"&inst#" u Tu!%i, Tu!%" , 1;;;.(o7%"#%e @ i 4.
1G. /. Ter!i+? Is(iti#"n-e 2et"%" 6 2e*"ni$k" is(iti#"n-", Uni#er!itet u
3eo7r"du, TMC, 3eo7r"d, 1;;0.
11. I.A%'ire#i+? 8"uk" o $#rsto+i 1, Te*ni$k" kn-i7", )"7reb, 1;D;.
1@. I.Vite!. ). Luk"$e#i+, M. O2"no#i+? S"#re2en" re7u%"ti#" o nor2i!"i-i,
n"d!oru k#"%itete (roi!#od" i !"*t-e#i !" k#"%itetu u 9r#"tsko-, 1. Sku( s"
2e,un"rodni2 u$e&+e2 RIM ;A, M"&inski '"ku%tet, 3i*"+, 1;;A., s. G216G2@,
14. A. M"-storo#i+ i V. :uki+? Is(iti#"n-e 2"&inski* 2"teri-"%", U(utst#",
8"u$n" kn-i7", 3eo7r"d, 1;D4. str. AG6DG
1A. H. S*"tt =i!d.>? Ein'ii*run7 in die Herksto.''i#issens*"'t, VE3 Ver%"7,
Lei(!i7, 1;AD.
1D. M. Cr"n!? Me*"ni$k" s#o-st#" 2"teri-"%", S#eu$i%i&te u )"7rebu, C"ku%tet
stro-"rst#" i brodo7r"dn-e, )"7reb, 1;;D.
1;. 9. 3%u2en"uer =i!d>?Herksto''(ru'un7,VE3, Ver%"7, 1.Au'%"7e, Lei(!i7,
1;DA.
20. V. I#u&i+, M. Cr"n!? M"teri-"%i I, dio Me*"ni$k" s#o-st#" 2"teri-"%",
"utori!ir"n" (red"#"n-", CS3, )"7reb, 1;;GE;1.
21. <.M.3O_:? 3ritt%e Cr"ture in Stee% Strutures 3utterKort*s,
London,1;A0.
22. M. 8o#ose%, :. 0ru2es? Le%-e!ni 2"teri-"%i II dio? 0onstruki-ski $e%ii,
S#eu$i%i&te J.J. Stross2"Per" u Osi-eku, Stro-"rski '"ku%tet, S%"#onski 3rod,
1;;@.
2G. M.9usn-"k? Inin-erski 2"teri-"%i, I/ I, 5ko%sk" kn-i7", )"7reb, 1;;4.
21. 0<. S*2itt6T*o2"s? Met"%%kunde 'ur d"s M"s*inenKesen, 3"nd I?
Au'b"u und Ei7ens*"'ten 2et"%%is*er Herksto''e, S(rin7er Ver%"7, 3er%in
u."., 1;;0.
2@. :. ."%%ister? Me*"ni"% /ro(erties o' Met"%s, M"teri"%s Siene "nd
En7ineerin7 "n Introdution, Court edition, Jo*n Hi%eP w Sons, 8eK _ork,
1;;4.
24. M. 8o#ose% i :. 0ru2es? Lex-e!ni 2"teri-"%i II, Stro-"rski '"ku%tet,
S%"#onski 3rod, 1;;A.
2A. S*"''er, S"Yen", Anto%o#i*, S"nders, H"rner? T*e Siene "nd :esi7n
o' En7ineerin7 M"teri"%s, Ri*"rd :. IRVI8, In. USA 1;;@.
2D. 3. 0r"nt? Stro-"rski (riru$nik, Te*ni$k" kn-i7", )"7reb, 1;D2.
2;. YYY? 3AS st"nd"rdi i! (odru$-" is(iti#"n-" 2et"ini* 2"teri-"%" od 1;;@6
200D. 7.
SA:RLAJ
UVO:
1