graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.1 / 2009

KONSTRUKTIVNI SISTEMI IZLOBENIH DVORANA BEOGRADSKOG SAJMA

Bratislav Ili
Rezime: Izlobene dvorane Beogradskog sajma znaajno su doprinele ravnopravnom ueu Jugoslavije pedesetih godina dvadesetog veka u dostizanju vrhunskih svetskih primera arhitekture. Zaokret u uspostavljanju javnih skupova i odnosa u drutvu nastaje formiranjem koncepta socijalistike plansko- trine privrede. Kao posledica toga objekti prepoznatljivih i originalnih konstruktivnih sistema na Beogradskom sajmu postaju arhetipovi novih kulturnih i javnih dogaaja koji e posluiti kao uzori na tlu Jugoslavije, ali i van njenih granica. Ovi objekti postaju takoe veoma znaajni stvarajui novi likovni izraz u arhitekturi primenom tehnolokih dostignua jugoslovenskog inenjerstva. Kljune rei: konstruktivni sistem, dvorana, kupola, prednaprezanje, ljuska

THE STRUCTURAL SYSTEMS OF THE BELGRADE FAIR EXHIBITION HALLS

Summary: The construction of the Belgrade Fair exhibition halls in the 1950s enabled Yugoslav architecture of that era to reach a level similar to the best examples of world class architecture. The turnaround in establishing public conferences and new social relations came about due to the formation of a concept of a socialist market economy. One consequence of this was that the buildings of the Belgrade Fair, with their recognisable and original structure, could become archetypes for new public and cultural events that would serve as an example not only on in Yugoslavia but also further abroad. The significance of these buildings is reflected in the expression of new design practices achieved through the application of new technological achievement of Yugoslav engineering. Key words: structural system, exhibition hall, dome, stress spectrum, shell

1 Uvod Izgradnja Beogradskog sajma javlja se kao posledica velikog zaokreta u spoljnoj politici socijalistike Jugoslavije nakon 1948. godine.1 Identitet u kulturi i umetnosti nije mogla tako brzo transformisati, pa se trenutak uspostavljanja nove paradigme u kulturi i umetnosti pod uticajem dravne vlasti moe predstaviti kroz izlaganje Miroslava Krlee i raskid sa socijalistikim realizmom na kongresu knjievnika u Ljubljani 1952. godine, koji je u svom govoru najavio tenju za stvaranjem socijalistikog kulturnog medija. Na konkursu za izradu idejnog projekta za izgradnju Beogradskog sajmita 1953. godine prvu nagradu je dobio arhitekt Milorad Pantovi. Reenje novog Beogradskog sajma imalo je veoma slinu
1

dispoziciju kao i njegovo prvonagraeno reenje za Staro sajmite iz 1937. godine. Ocrtavala ga je jednostavnost primarnih formi kubinog oblika. Ipak, na inicijativu investitora, tj. politikog vrha ije interese je zastupala Olga Divac, organizovan je tim strunjaka u sastavu: arhitekt Milorad Pantovi, graevinski inenjeri Branko eelj, Milan Krsti, Boko Petrovi i Dimitrije erti sa zadatkom da izrade potpuno novo reenje koje e ostvariti vezu drave i njenog glavnog grada sa evropskim tokovima,2 a istovremeno i novi vizuelni identitet i originalnost koja bi proistekla iz Beogradske konstrukterske kole.3 Nakon obavljenog studijskog putovanja i upoznavanja sa najnovijim trendovima u graenju sajmova u Minhenu, Hanoveru, Parizu, Milanu, dat je znaaj osmiljavanju inovativnih konstruktivnih sistema buduih
2 3

Silberman, Foreign Policy, 3-5.

Manevi, Milorad Pantovi, orevi, et.al, ivot i delo srpskih naunika, 189.

39

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.1 / 2009

izlobenih dvorana Beogradskog sajma. Akademik ore Lazarevi u tom kontekstu navodio je znaaj uloge konstruktera i umetnikog aspekta inenjerskog objekta,4 bez obzira na njenu prostornu veliinu: Beogradski sajam kao arhitektura i urbanizam dao je prilike njegovim tvorcima da se iskau. Sa druge strane, Pantovieva dotadanja ostvarenja imala su prevashodno jednostavan formalni izraz, to je zadrano u osnovnoj koncepciji. Nova arhitektonska dela ponela su uz formalnu jednostavnost, konstruktivnu loginost i savremeni tehnoloki izraz. Autori svojim zajednikim delom ostvarili su maksimalan estetski izraz minimalnim likovnim sredstvima. 2 Hala br. 1 Univerzalna dvorana Konstruktivni sistem hale br. 1 predstavlja kupola formirana od 80 polulukova I preseka ukljetenih donjim krajem u krut prsten prenika 94 metara. Izmeu lukova je laka konstrukcija od elika i durisola sa okruglim otvorima za osvetljavanje. Prsten je prednapregnut primenom tri grupe kablova: za pokrivanje momenata u vertikalnoj ravni pozitivnih i negativnih, i u horiyontalnoj ravni za pokrivanje normalne zateue sile i horizontalnih momenata. Optereenje se prenosi do tla preko prstena koji je oslonjen je na osam V stubova. Svaki V stub fundiran je na betonskoj piramidi oslonjenoj na franki ipovima.5 Akademik Branko eelj primenjivao je jedinstveni proizvodni proces istraivanja, projektovanja i graenja iz oblasti prednaprezanja, ostvarenih u institutu IMS nakon rata. Ovaj institut je veoma znaajan kao jedinstven primer objedinjavanja velikog broja laboratorija i naunih institucija u Jugoslaviji. Uvidom u spisak izvedenih objekata Branka eelja dolazi se do zakljuka da je on u autorskom timu najbolje vladao teorijskim i praktinim znanjem iz oblasti prednaprezanja i linijskih nosaa, i da je bio osoba sa najizrazitijim naunim sklonostima od sve trojice autora. Hala 1 Beogradskog sajma predstavlja veliku sintezu rezultata naunog i eksperimentalnog istraivanja u praksi, sa teitem na prednaprezanju. Prilikom izvoenja ovog objekta primenjena su prethodna eksperimentalna istraivanja na modelima (ceo sistem- kupola u razmeri 1:10, kao i luk u razmeri 1:1). Takoe su primenjena inovativna reenja
4

prilikom postavljanja lukova primenom privremenih zatega. Nakon zavretka kupola prenika 106 metara predstavljala je svetski rekord za ovaj vid konstrukcije. Moe se rei da je univerzalna dvorana Beogradskog sajma imala isti revolucionarni znaaj za premoavanje velikih raspona javnih objekata prednapregnutim betonom kao to je to bilo dostignue Maksa Berga (Max Berg) primenom armiranog betona 1914. godine na Hali stolea u Vroclavu (Wroclaw).6 Znaaj univerzalne dvorane Beogradskog sajma se moe sagledati ako se uzmu u obzir i objekti Pjerluii Nervija (Pier Luigi Nervi) iz istog perioda. Tu svakako treba izdvojiti objekte koji su u odreenoj meri mogli imati uticaja na konstruktere sajma- glavna hala salona automobila u Torinu (1948-49.) kao i palata sportova u Firenci (1955-56.) Uzajamna veza moe se postaviti i sa objektima koji su nastali ubrzo nakon zavretka sajma- mala olimpijska dvorana u Rimu izgraena 1957-60. godine, i velika palata sportova izgraena u periodu 1958-60, a posebno sa projektom sportske i sajamske palate u enovi iz 1961. godine.7 Ovi primeri jasno pokazuju domete jugoslovenskog inenjerstva u tom periodu i njihov uticaj na razvoj konstruktivnih sistema u svetu. 3 Hale br. 2 i 3- Armiranobetonske ljuske Stalna preokupacija akademika Milana Krstia bili su povrinski nosai. Odlika njegovih konstruktorskih reenja bila je gotovo uvek neka sistemska inovacija.8 Autor je brojnih smelih konstrukcija: silosa, tornjeva, objekata velikih raspona. Autor je prvih ljuski u Jugoslaviji (cilindrine ljuske fabrike cementa u Novom Popovcu). Veliku panju posvetio je i eksperimentalnom ispitivanju sfernih ljuski, koristei emona ljusku dimenzija 12x12 metara i primenjujui ljuske na fabrici viskoze u Loznici raspona 32 metra, debljine 6cm neposredno pre izgradnje Beogradskog sajma. Hale br. 2 i 3 nakon izgradnje imale su najvee raspone za tu vrstu konstrukcija. Pored injenice da je hala br. 3 predstavljala potpuno originalno arhitektonsko reenje, mora se pomenuti da su hale obilovale brojnim tehnolokim inovacijama u izvoenju. Izgradnja hale 2 sa rasponima ljuski od 48
6

Lazarevi. Izgradnja, 3-6. 5 Maksimovi,, et al. 20 godina rada 1948-1968 Beograd. 215.

Nestorovi, Konstruktivni sistemi, 29. Nervi, Neue Strukturen, 142-147. 8 Lazarevi. op.cit.
7

40

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.1 / 2009

metara, debljine 9 cm zahtevala je kompleksnu primenu prednaprezanja ljuski u ivinim zonama. Hala br. 3- takozvana hala za izlaganje teke industrije, je oblika sfere prenika 100 metara, preseena sa dve vertikalne ravni na razmaku od 48 metara. Ljuska je ukljetena u ivine nosae, gde u jednom pravcu sile prihvataju kosi stubovi i prenose do tla, dok su u drugom pravcu postavljeni vertikalni stubovi ispod lunog ivinog nosaa. Bilo je neophodno izvriti prednaprezanje ljuske u zonama oslanjanja na ivine nosae. Ivini elementi predstavljaju statiki sistem kontinualnih nosaa preko 9 polja u podunom pravcu, i kontinualnih nosaa preko 8 polja u poprenom pravcu. Izgradnja hale 3 zahtevala je formiranje elinih zatega u ploi za prijem horizontalnih sila u osloncima naspramnih kosih stubova na tlu. Naizgled jednostavnim reenjima premoeni su veliki rasponi uz primenu novih tehnologija graenja koji e od tog trenutka postati redovna praksa na tlu Jugoslavije. Fundiranje hala predstavljalo je veliki problem zbog loih geomehanikih karakteristika tla. I u ovoj oblasti primenjene su nove metode prvi put u Jugoslaviji primenom hidraulinih presa preko kojih su bile vrene korekcije usled neravnomernog sleganja oslonaca. Znaaj ovih konstruktivnih reenja je svetskih razmera, s obzirom da je Milan Krsti unapredio dotadanja saznanja o graninim vrednostima izboavanja ljuski i doao do zakljuaka da se sigurnost prednaprezanjem bar udvostruuje9, opovrgavajui izvesne rezultate dotadanjih istraivanja svetski priznatog inenjera Eduarda Torohe, osnivaa Instituto de Ciencias de la Construccin u Madridu. Hale br. 2 i 3 pored inovativnosti u konceptu dvostruko zakrivljenih formi doprinose razvoju potpuno novog konstruktivno- tehnolokog sistema graenja. Primena prethodnog naprezanja kablovskim prostornim krivim snopovima je primenjena meu prvima u svetu. Znaaj ovih objekata je utoliko vei to je prema reima ora Lazarevia autor Milan Krsti gotovo bio nosilac naizgled anonimne, ali ipak govorilo se kole dvogubo-krivih povrinskih sistema Milana Krstia. Uvidom u celokupni projektni proces, tj. pristup i metodologiju tokom izgradnje Beogradskog sajma moemo rei da je Pantovi unapredio Le Korbizjeov pristup10 sintezom kreativne i naune laboratorije u toku izvoenja samog objekta.
9

4 Uloga sajamskih hala u konstruisanju novog identiteta Jugoslavije Prvi sajam odran je 23. avgusta 1957. godine kao specijalizovani sajam tehnike, koji je predstavljao predpremijeru za inostrane izlagae i posetioce. Prvo izlaganje odrano je dok su radovi jo uvek bili u toku, a skele jo uvek na objektima. Prvi meunarodni sajam odran je nekoliko meseci kasnije i imao je 1500 izlagaa, od ega 850 iz 28 zemalja, 650 iz Jugoslavije. Prvi sajam u Beogradu imao je veliki znaaj pre svega u spoljnoj politici, o emu govori i injenica da je otvaranju prisustvovao Josip Broz Tito, kao i mnogi zvaninici iz inostranstva.11 Nakon ovog sajma je odmah odran Prvi kongres radnikih saveta Jugoslavije na sajmu, ime su izvrene promene u unutranjoj politici, prenosei mo i autoritet politikog i ekonomskog ivota na sindikalne i upravne organizacije radnika.12 Ove promene bile su jako izraene i u sferi Nakon otvaranja sajma usledile su ekonomije.13 znaajne sportske i kulturne manifestacije za razvoj svesti nove nacije, dok 1961. godina ima poseban znaaj kada je odrana Beogradska konferencija neangaovanih zemalja, prvi samit pokreta nesvrstanosti koji je obeleio formalno nastajanje i dalji razvoj ove organizacije. Ovom prilikom sve delegacije su posetile sajam, ime je definitivno uspostavljen novi imperijalni okvir socijalistike Jugoslavije u svetu. 4.1 Vizuelni identitet izlobenih dvorana Ono to ovim objektima daje individualni peat jeste i znaaj materijala. U ovom sluaju upotrebljena su prvi put u Jugoslaviji tri nova materijala- prednapregnuti beton, aluminijum i staklo, kao osnovna sredstva izraza arhitekture. Beogradski sajam je postao mesto prenoenja ideolokih poruka i informacija, a hala br. 1 je kao univerzalna dvorana postala hram nove ideologije i identiteta. S obzirom da je zgrada televizije izgraena u okviru kompleksa sajma, javni uticaj kroz vizuelni identitet Beogradskog sajma postao je nemerljiv, s obzirom da je slika novih prostornih koncepcija jugoslovenskog inenjerstva svakodnevno slala poruke zemlji i svetu. Sajam je postao mesto konstituisanja novog graanskog drutva to potvruju sajmovi mode, gostovanja Nine Rii, Alena Delona, Elizabet Tejlor,
11

Krsti, Izgradnja, 47. 10 Loach. The Architectural Review, 73-77.

Milosavljevi, Beogradski sajam:50: 1937-1957-1987, 28-32. Linden. Comparative Politics, 216. 13 Dunn, Publius, 139.
12

41

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.1 / 2009

e Gevare, organizovanje koncerta Luisa Armstronga, kao i prva pozorina predstava u Jugoslaviji Otkria JDP Beograd na kojoj je prisustvovalo 5000 gledalaca 1963. godine. Svi ovi dogaaji koje su pratili milioni gledalaca, kao prepoznatljiv mozaik u pozadini su imali rebrastu strukturu eeljevih plitkih lukova ili zaobljene forme Krstievih sfernih ljuski. Ovakva praksa nastavljena je razvojem i drugih sajamskih kompleksa u Jugoslaviji.14 5 Zakljuak Konstruktivni sistemi u arhitekturi Beogradskog sajma svojim originalnim i impresivnim vizuelnim i tehnolokim identitetom posluili su kao jasan diskurs za ostvarivanje drutveno- politikih ciljeva u transformaciji kulturnog identiteta Jugoslavije sredinom dvadesetog veka. Istovremeno su bili reprezent drave iskazujui njen privredni napredak, ime su otvorili mogunost za buduu saradnju sa ostalim dravama u graevinarstvu ali i u drugim oblastima drutvenog delovanja. Na kraju, proirili su poruku univerzalnih vrednosti liberalnog socijalistikog drutva, koje je spremno prihvatilo ulogu epicentra svetske kulturne, privredne i politike razmene informacija ezdesetih godina dvadesetog veka. Sajamske izlobe su spektakli koji imaju uticaja na celokupan razvoj gradova. Iz tog razloga vano je posmatrati kompleks Beogradskog sajma pre svega kao prostor koji doivljava metamorfozu zajedno sa drutvenim i tehnolokim promenama, novim potrebama uslovljenim ekonomskim i politikim odnosima, infrastrukturom i prostornim razvojem grada. Nesumnjivo je da e, kao i u prethodnim vremenima, na poetku dvadeset prvog veka pa i u budunosti, novo vienje arhitekture Beogradskog sajma biti metafora transformacije drutvenih i ekonomskih odnosa u Srbiji. Beogradski sajam ne bi trebalo posmatrati kao izlobeni eksponat trine privrede dvadesetog veka, ve transformisati u savremeni sajamski kompleks u jugoistonoj Evropi. Neophodno je sauvati identitet koji je sajam imao u razvoju jugoslovenskog drutva formirajui prostorni kompleks spektakla i prezentacije neoimperijalne socijalistike Jugoslavije, i zatititi batinu sajma od utapanja u korporativni sistem sajmita bez zapisanog teksta prolosti.
14

LITERATURA
[1] Beogradski sajam:50: 1937-1957-1987, V. Milosavljevi, Beogradski sajam, Beograd, 1987. [2] Communal Federalism: Dialectics of Decentralization in Socialist Yugoslavia, W. N. Dunn, Publius, Vol. 5, No. 2, Federalism and Community: A Comparative View (Spring, 1975), 139 [3] Delo Milana Krstia, . Lazarevi, Izgradnja, broj 8. 1975. (Beograd), 3-6. [4] Govor na Kongresu knjievnika u Ljubljani, M. Krlea, Knjiga eseja, Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1961. 187-225. [5] ivot i delo srpskih naunika.Biografije i bibliografije. Knjiga X, V. orevi, et al., Srpska akademija nauka i umetnosti, II odeljenje, Odbor za prouavanje ivota i rada naunika u Srbiji i naunika srpskog porekla, Beograd, 2005. [6] Izlobe i sajmovi i nove tendencije u savremenoj arhitekturi, M. Pantovi, Arhitektura i urbanizam, broj 14, 1962. (Beograd), 33. [7] Konstruktivni sistemi- principi konstruisanja i oblikovanja, M. Nestorovi, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2000. [8] Milorad Pantovi, Z. Manevi. Savez arhitekata Srbije i Drutvo arhitekata Beograda. Beograd, 1982. [9] Neue Strukturen, P. L. Nervi, Verlag Gerd Hatje, Stuttgart, 1963. [10] Primena prednaprezanja u konstrukcijama ljusaka, M. Krsti, Izgradnja, broj 8, 1975. (Beograd), 43-47. [11] Razvoj graevinarstva kroz spregu nauke, projektovanja i graenja B. eelj, Izgradnja, broj 6. 1980. (Beograd), uvodni tekst broja. [12] Studio as Laboratory, J. Loach, The Architectural Review, CLXXXI, 1079 (January, 1987), pp. 73-77 [13] The Impact of Interdependence Yugoslavia and International Change, R. Linden, Comparative Politics, Vol. 18, No. 2 (Jan. 1986), 216. [14] Yugoslavia's "Old" Communism: Europe's Fiddler on the Roof, L. Silberman, Foreign Policy, No. 26 (1977), 3-27 [15] 20 godina rada 1948-1968 Beograd, M. Maksimovi, et al. Institut za ispitivanje materijala SR Srbije, Beograd, 1968.

Pantovi, Arhitektura i urbanizam, 33.

42