Tarihin Peşinde - 6 (Ekim 2011)

I THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
YIL: 3 SAYI: 6 EKM 2011
YEAR: 3 ISSUE: 6 OCTOBER 2011
II THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S III
TARHN PENDE
-ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS-
THE PURSUIT OF HISTORY

-INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH-
(e-dergi) ISSN: 1308-5468 (basl) ISSN: 1308-545X

www.tarihinpesinde.com www.thepursuitofhistory.com TARHN PENDE Uluslararas Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi; EBSCO adl uluslararas indeks ve veri tabannca taranmaktadr. THE PURSUIT OF HISTORY -An International Periodical for History and Social Research indexed in EBSCO.
Editr Do. Dr. Necmi UYANIK
Ynetim Kurulu Prof. Dr. Abdullah ZTRK, Yrd. Do. Dr. Abdurrahman SAVA, Yrd. Do. Dr. Ahmet CUMA, Prof. Dr. Ahmet Kazm RN, Prof. Dr. A. Murat SNBL, Prof. Dr. lim GR, Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ, Do. Dr. Caner ARABACI, Yrd. Do. Dr. aatay BENHR, Prof. Dr. Emine YENTERZ, Yrd. Do. Dr. Ertekin Mustafa DOKSANALTI, Prof. Dr. Hasan BAHAR, Do. Dr. Hseyin MUMAL, Prof. Dr. Muhittin TU, Prof. Dr. Mustafa DEMRC, Do. Dr. Necmi UYANIK, Prof. Dr. zdemir KOAK, Prof. Dr. Ramazan ALIK, Yrd. Do. Dr. Sinan GNEN, Do. Dr. Ufuk Deniz AI
Editr Yardmclar Dr. Cemal ETN, Fatih OLAK, Dr. Hatice Gl KKBEZC, Harun YILDIZ, Hseyin TORUN, Dr. Mehmet Fatih BERK, Yrd. Do. Dr. Mustafa ARSLAN, Salih KI, Yrd. Do. Dr. Sinan GNEN, Yunus NCE, Zehra ODABAI
Yayn Kurulu Prof. Dr. Abdullah KAYGI, Prof. Dr. Abdsselam ULUAM, Prof. Dr. Adnan MAN, Prof. Dr. Ahmet Yaar OCAK, Yrd. Do. Dr. Ali BAYKAN, Prof. Dr. Ali BRNC, Do. Dr. Ali BORAN, Prof. Dr. Ali brahim SAVA, Prof. Dr. Anvarbek MOKEEV, Prof. Dr. Azmi ZCAN, Prof. Dr. Azmi SSL, Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ, Prof. Dr. Benjamin FORTNA, Prof. Dr. Birol AKGN, Do. Dr. Caner ARABACI, Prof. Dr. Claus SCHNG, Yrd. Do. Dr. aatay BENHR, Prof. Dr. Haluk Hadi SMER, Prof. Dr. Hasan BAHAR, Prof. Dr. Hseyin BACI, Do. Dr. Hseyin MUMAL, Yrd. Do. Dr. brahim Halil SUGZ, Prof. Dr. lber ORTAYLI, Prof. Dr. Kurtulu DNER, Prof. Dr. M. Akif ERDORU, Prof. Dr. Mehmet POLU, Do. Dr. Mehmet KIRBIYIK, Do. Dr. Mehmet ZDEN, Prof. Dr. Metin AYIII, Prof. Dr. Metin HLAG, Prof. Dr. Muhittin TU, Prof. Dr. Mustafa DEMRC, Prof. Dr. Mustafa YILMAZ, Dr. Mrteza HASANOLU, Do. Dr. Necmi UYANIK, Prof. Dr. zdemir KOAK, Prof. Dr. Rainer CZCHON, Prof. Dr. Ramazan ALIK, Prof. Dr. Salim CHE, Prof.
IV THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
Dr. S. Esin DAYI, Prof. Dr. S. Waleck DALPOUR, Yrd. Do. Dr. Sefer SOLMAZ, Prof. Dr. Semih YALIN, Prof. Dr. Sleyman BEYOLU, Prof. Dr. Thomas Drew-BEAR, Prof. Dr. Temuin Faik ERTAN, Dr. Ufuk AYHAN, Do. Dr. Ufuk Deniz AI, Do. Dr. Yusuf SARINAY, Yrd. Do. Dr. Zekeriya MR
TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S V
TARHN PENDE

Bask ncesi: MinyaTK
Bask:
Biliim & Organizasyon Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi ii Seluklu / Konya Tel: (0332) 223 14 25 - Faks: (0332) 241 15 23
letiim: Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Kamps/Konya 0.332.2231423 / 0.542.3566471 http://www.tarihinpesinde.com www.thepursuitofhistory.com tarihinpesinde@hotmail.com, dergi@tarihinpesinde.com, thepursuitofhistory@hotmail.com
VI THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
Hakem ve Danma Kurulu Prof. Dr. Abdullah KAYGI (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Abdullah ZTRK (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Abdullah SAYDAM (Erciyes niversitesi), Prof. Dr. Abdullah TOPUOLU (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Abdurrahman SAVA (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Abdlkadir YUVALI (Erciyes niversitesi), Prof. Dr. Abdsselam ULUAM (Batman niversitesi), Prof. Dr. Adil DAISTAN (Akdeniz niversitesi), Prof. Dr. Adnan SOFUOLU (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Adnan MAN (Uak niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ahmet CUMA (Selcuk niversitesi), Do. Dr. Ahmet AYCI (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ahmet GGERCN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Ahmet KANKAL (Dicle niversitesi), Prof. Dr. Ahmet Kazm RN (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ahmet amil GRER (Rize niversitesi), Do. Dr. Ahmet MEK (Marmara niversitesi), Prof. Dr. Ahmet TABAKOLU (Marmara niversitesi), Prof. Dr. Ahmet YAMAN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. A. Adil TIRPAN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. A. Bican ERCLASUN (Gazi niversitesi), Prof. Dr. A. Halk YKSEL (Anadolu niversitesi), Prof. Dr. A. Kzm RN (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. A. Krat GKKAYA (Gazi niversitesi), Prof. Dr. A. Yaar OCAK (Hacettepe niversitesi), Do. Dr. Alaaddin AKZ (Seluk niversitesi), Do. Dr. Alexander A. SOTNCENKO (St. Petersburg Devlet niversitesi/Rusya), Prof. Dr. Ali AKYILDIZ (Marmara niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ali BAYKAN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Ali BRNC (Trk Tarih Kurumu Bakan), Do. Dr. Ali BORAN (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ali BYKARSLAN (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ali TEMZEL (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Alikram ABDULLAYEV (Devlet darecilik Akademisi/Azerbaycan), Prof. Dr. A. brahim SAVA (ankr Karatekin niversitesi), Do. Dr. A. Murat SNBL (Seluk niversitesi), Prof. Dr. lim GR (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Anvarbek MOKEEV (Manas niversitesi/Krgzistan), Do. Dr. Arif BLGN (Sakarya niversitesi), Yrd. Do. Dr. Athina A. SPTANOU (Makedonya niversitesi /Makedonya), Prof. Dr. Ayfer ZELK (Pamukkale niversitesi), Prof. Dr. Aygn ATTAR (Giresun niversitesi), Yrd. Do. Dr. Aziz MERHAN (Yldz Teknik niversitesi) Prof. Dr. Azmi ZCAN (Bilecik niversitesi), Prof. Dr. Azmi SSL (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ (Hacettepe niversitesi), Yrd. Do. Dr. Bar SARIKSE (Karabk niversitesi), Do. Dr. Bayram AKA (Mula niversitesi), Prof. Dr. Bayram REKL (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Behet Kemal YELBURSA (Abant zzet Baysal niversitesi), Prof. Dr. Benjamin FORTNA (Londra niversitesi/ngiltere), Prof. Dr. Birol AKGN (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Birol GLNAR (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Blent ATALAY (Trakya niversitesi), Yrd. Do. Dr. Blent BAKAR (Marmara niversitesi), Prof. Dr. Blent UKUROVA (ukurova niversitesi), Do. Dr. Caner ARABACI (Seluk niversitesi), Do. Dr. Cemal
TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S VII
GVEN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Cemil ZTRK (Marmara niversitesi), Prof. Dr. Cezmi ERASLAN (stanbul niversitesi/ Atatrk Aratrma Merkezi Bakan), Do. Dr. Charles WILKINS (Wake Forest niversitesi/ABD), Prof. Dr. Claus SCHNG (Freie niversitesi Berlin/Almanya), Yrd. Do. Dr. aatay BENHR (Seluk niversitesi), Prof. Dr. David KUSHNER (Haifa niversitesi/srail), Prof. Dr. Deniz AHN (Hacettepe niversitesi), Do. Dr. Dimitris MAVROSKOUFS (Aristotle niversitesi/Yunanistan), Do. Dr. Doan YRK (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Donald QUATAERT (Binghamton niversitesi/ ngiltere), Do. Dr. Durmu BULGUR (stanbul niversitesi), Yrd. Do. Dr. Dursun GK (Seluk niversitesi), Do. Dr. Elin EHMEDOV (Devlet darecilik Akademisi/Azerbaycan), Do. Dr. Elman NESROV (Devlet darecilik Akademisi/Azerbaycan), Prof. Dr. Emine YENTERZ (stanbul Medeniyet niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ercan YILMAZ (Seluk niversitesi), Do. Dr. Erdal AIKSES (Frat niversitesi), Do. Dr. Erdal AYDOAN (Atatrk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Erdin YAZICI (Gazi niversitesi), Yrd. Do. Dr. Erkan GKSU (Gaziosmanpaa niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ertekin M. DOKSANALTI (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Esra BURCU (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Evangelia BALTA (Milli Helenik Aratrma Vakf/Yunanistan), Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK (Sleyman Demirel niversitesi), Prof. Dr. Fahri UNAN (Hacettepe niversitesi), Yrd. Do. Dr. Fatih ERBAY (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Ferda AYSAN (Dokuz Eyll niversitesi), Do. Dr. Ferudun ATA (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Fikret HACIZADE (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Gza Dvid (ELTE Trk Tanszk Budapest Mzeum/Macaristan), Teknik Prof. Do. Dr. Dr. Gkhan Gme ETNSAYA (stanbul niversitesi),
KARAMUK (Hacettepe niversitesi), Do. Dr. Gngr KARAUUZ (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Hakan KUYUMCU (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Hale IVGIN (Gazi niversitesi), Prof. Dr. Halil NALCIK (Bilkent niversitesi), Prof. Dr. H. Hadi SMER (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Hasan BAHAR (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Haim KARPUZ (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Hayati AKTA (Karadeniz Teknik niversitesi), Prof. Dr. Hayrani ALTINTA (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Hseyin BACI (Ortadou Teknik niversitesi), Do. Dr. Hseyin INAR (Krkkale niversitesi), Prof. Dr. Hseyin GM (Marmara niversitesi), Do. Dr. Hseyin KANDEMR (Seluk niversitesi), Do. Dr. Hseyin MUMAL (Seluk niversitesi), Prof. Dr. brahim LKHAN (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. brahim KUNT (Seluk niversitesi), Do. Dr. brahim SOLAK (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. brahim Hakk KAYNAK (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. brahim Halil SUGZ (rnak niversitesi), Prof. Dr. hsan GNE (Anadolu niversitesi), Prof. Dr. lber ORTAYLI (Topkap Saray Mze Mdr), Prof. Dr. lhan AHN (Manas niversitesi/Krgzistan), Prof. Dr. zzet ZTOPRAK (Ankara niversitesi), Do. Dr. zzet SAK (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Jon T. OPLNGER (Maine niversitesi/ABD), Prof. Dr. Judith SPENCER
VIII THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
(Alberta niversit/Kanada), Prof. Dr. Kemal EK (Karadeniz Teknik niversitesi), Do. Dr. Kezban ACAR (Celal Bayar niversitesi), Prof. Dr. Kubilay AKTULUM (Sleyman Demirel niversitesi), Prof. Dr. Kurtulu DNER (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Levent ZOROLU (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Mahmut ATAY (Frat niversitesi), Prof. Dr. Mehmet AA (Balkesir niversitesi), Do. Dr. Mehmet AKGL (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Mehmet POLU (Seluk niversitesi), Do. Dr. Mehmet KIRBIYIK (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Mehmet KURT (Karamanolu Mehmetbey niversitesi), Yrd. Do. Dr. Mehmet MERCAN (Karamanolu Prof. Mehmetbey Dr. Mehmet niversitesi), Prof. Dr. Mehmet Z (Hacettepe niversitesi), Do. Dr. Mehmet ZDEN (Hacettepe niversitesi), SEYTDANLIOLU (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Mehmet AHNGZ (Gazi niversitesi), Yrd. Do. Dr. Mehmet TEKOCAK (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Mehmet TEMEL (Mula niversitesi), Yrd. Do. Dr. Mehmet YILMAZ (Seluk niversitesi), Prof. Dr. M. Akif UKURAYIR (Seluk niversitesi), Prof. Dr. M. Akif ERDORU (Ege niversitesi), niversitesi), Yrd. Yrd. Do. Do. Dr. Dr. M. M. Ali HACIGKMEN LEKESZ (Seluk Hulusi (Hacettepe
niversitesi), Yrd. Do. Dr. M. Murat NTU (Uak niversitesi), Do. Dr. M. Serhat YILMAZ (Kastamonu niversitesi), Yrd. Do. Dr. M. Ziya KSE (Nevehir niversitesi), Prof. Dr. Mesut APA (Karadeniz Teknik niversitesi), Yrd. Do. Dr. Metin AKSOY (Seluk niversitesi) Prof. Dr. Metin AYIII (Balkesir niversitesi), Prof. Dr. Metin HLAG (Erciyes niversitesi), Prof. Dr. Michel BALVET (Province niversitesi/Fransa), Prof. Dr. Mikail BAYRAM (Emekli retim yesi/Konya), Do. Dr. Mevlt ELEB (Ege niversitesi), Prof. Dr. Muhittin TU (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Musa ADIRCI (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Mushtaq Ahmad KAW (Kemir niversitesi/ Hindistan), Yrd. Do. Dr. Mustafa ARIKAN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Mustafa AVCI (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Mustafa BIYIKLI (Dumlupnar niversitesi), Yrd. Do. Dr. Mustafa IPAN (Seluk niversitesi), Do. Dr. Mustafa OLAK (Mustafa Kemal niversitesi), Prof. Dr. Mustafa DEMRC (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Mustafa OFLAZ (Yznc Yl niversitesi), Prof. Dr. Mustafa ZCAN (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Mustafa TOKER (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Mustafa TURAN (Gazi niversitesi), Prof. Dr. Mustafa YILMAZ (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Mnir ATALAR (Gaziosmanpaa niversitesi), Prof. Dr. Naci BOSTANCI (Gazi niversitesi), Yrd. Do. Dr. Naile HACIZADE (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Nazl GNDZ (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Necdet HAYTA (Gazi niversitesi), Do. Dr. Necmi UYANIK (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Nedim PEK (Ondokuz Mays niversitesi), Prof. Dr. N. Gngr ERGAN (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Nikos P. TERZS (Aristotle niversitesi /Yunanistan), Prof. Dr. Nilgn ELEB (Ankara niversitesi), Do. Dr. N. Sabirovi NYAZOV (St. Petersburg Devlet niversitesi/Rusya), Prof. Dr. Nuri KSTKL (Seluk niversitesi),
TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S IX
Do. Dr. Nuriye BLK (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Nuri MEKLER (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Nurullah ETN (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Ouz AYTEPE (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Orhan KILI (Frat niversitesi), Prof. Dr. Osman AKANDERE (Seluk niversitesi), Prof. Dr. mer TURAN (Ortadou Teknik niversitesi), Prof. Dr. zdemir KOAK (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Parviz ABOLGASSEM (Province niversitesi/Fransa), Do. Dr. Raif PARLAKKAYA (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Rainer CZCHON (Freie niversitesi Berlin/Almanya), Do. Dr. Ramazan ACUN (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Ramazan ALIK (Seluk niversitesi), Do. Dr. Ramazan YELKEN (Seluk niversitesi), Do. Dr. Reyhan SUNAY (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ruhi ZCAN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Rhan ARIK (Emekli retim yesi/Ankara), Do. Dr. Rya KILI (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. S. Esin DAYI (Atatrk niversitesi), Prof. Dr. Saadettin GME (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Sabri SRGEVL (Ege niversitesi), Prof. Dr. Sadk SARISAMAN (Afyon Kocatepe niversitesi), Yrd. Do. Dr. Selahattin AVAROLU (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. S. Sleyman KUCUR (Marmara niversitesi), Prof. Dr. S. Waleck DALPOUR (Maine niversitesi/ABD), Prof. Dr. Saim SAVA (Uak niversitesi), Prof. Dr. Salih AYNURAL (Gebze Yksek Teknoloji Enstits), Prof. Dr. Salim CHE (nn niversitesi), Prof. Dr. Salim KOCA (Gazi niversitesi), Yrd. Do. Dr. Sefer SOLMAZ (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Selahittin ZELK (Pamukkale niversitesi), Prof. Dr. Selami KILI (Atatrk niversitesi), Prof. Dr. Semih YALIN (Gazi niversitesi), Yrd. Do. Dr. Serdar SALAM (Hacettepe niversitesi), Yrd. Do. Dr. Sinan GNEN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Sleyman BEYOLU (Marmara niversitesi), Prof. Dr. ahin AKINCI (Seluk niversitesi), Prof. Dr. efika KURNAZ (Gazi niversitesi), Prof. Dr. erif AKTA (Gazi niversitesi), Do. Dr. T. Niyazi KARACA (Bozok niversitesi), Prof. Dr. T. Faik ERTAN (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Thomas DrewBEAR (Lyon niversitesi /Fransa), Yrd. Do. Dr. Tolga BOZKURT (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Tuncer BAYKARA (Emekli retim yesi/ zmir), Do. Dr. U. Deniz AI (Seluk niversitesi), Do. Dr. Yasemin DOANER (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Yasin AKTAY (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Yaar ERDEMR (Seluk niversitesi), Do. Dr. Yaar ZETN (Ahi Evran niversitesi), Do. Dr. Yaar SEMZ (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Yavuz ATAR (Seluk niversitesi), Do. Dr. Ylmaz KO (Seluk niversitesi), Do. Dr. Yunus KO (Hacettepe niversitesi), Do. Dr. Yusuf KILI (Pamukkale niversitesi), Prof. Dr. Yusuf KKDA (Seluk niversitesi), Do. Dr. Yusuf Z (Krkkale niversitesi), Do. Dr. Yusuf SARINAY (Devlet Arivleri Genel Mdr), Do. Dr. Zekeriya KARADAVUT (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Zekeriya MR (Konya niversitesi)
X THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
TARHN PENDE Uluslararas Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi Ylda iki say (Bahar ve Gz) olmak zere internet ortamnda elektronik belge ve basl olarak yaymlanan uluslararas hakemli bir dergidir.
1.
2. 3.
4. 5. 6.
7.
8.
9.
YAYIN LKELER Tarihin Peinde -Uluslararas Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi- / The Pursuit Of History -International Periodical For History And Social Research-, uluslararas hakemli bir dergi olup, bahar ve gz olmak zere ylda iki kez yaynlanr. Dergide Trk tarihi arlkl olmak zere sosyal bilimler alannda yazlm olan makaleler yaynlanr. Dergiye gnderilen makalelerin zgn bir alma olmas, daha nce yaynlanmam olmas gerekmektedir. Ulusal ve uluslararas sempozyumlarda sunulan tebliler baka bir yerde yaynlanmam olmas ve makale iinde sunulduu sempozyum vb. belirtilmek kaydyla yaynlanabilir. Makale ieriklerinin her trl yasal sorumluluu yazarlarna aittir. Makaleler iin telif creti denmez. Yazarlar dergi lehine makalelerinin telif hakkndan feragat ettiklerini kabul ederler. Derginin yayn dili Trke olmakla birlikte uygun grld takdirde ngilizce, Almanca, Franszca ve Rusa yazlara da yer verilecektir. Makalelerin banda, 200 kelimeyi amayacak ekilde zet metin ve 5 kelimelik anahtar szckler bulunmaldr. Trke makalelerde, Trke zet ve anahtar kelimelerin yan sra, yazarn kulland ngilizce, Franszca, Almanca veya Rusa yabanc dillerinden birisine ait zet ve anahtar kelimeler yer almaldr. Yukarda belirtilen yabanc dillerden birisiyle yazlm makalelerde ise, Trke zet ve anahtar kelimeler de bulunmaldr. Yazlarda yazar unvan, ad soyad, grev yapt kurum ve e-mail adresi bulunmamal ve aada belirtilen iletiim adresi zerinden gnderilmelidir. Yine her trl haberleme aada belirtilen iletiim adresinden yaplmaldr. Makaleler PC uyumlu Microsoft Word veya .doc uzantl belge oluturmaya elverili kelime ilem programnda yazlarak bir adet disket veya CD kayd ve kopya kt ktsyla birlikte verilecektir. Eski harfli metinler Universal Word ve benzeri programda yazlm olmaldr. zel bir yaz karakteri kullanlm ise belgeyle birlikte sz konusu fontun da gnderilmesi gerekmektedir. Metin iinde kullanlan resim, harita vb. materyallerin .jpg / .tiff uzantl kaytlar da ayrca eklenmelidir. Bu tr belgelerin bask tekniine uygun znrlkte (en az 300 piksel) ve sayfa alann amayacak byklkte olmasna dikkat edilmelidir. Yazlar; Times New Roman karakterinde, 11 punto (dipnotlarda 9 punto) byklnde olmal, satr sonunda heceleme yaplmamaldr. Sayfa yaps A4 ebadnda, kenar boluklar sadan, soldan, stten ve alttan 3 cm olmak zere, 1,5 satr aralyla, iki yandan hizal ve paragraf aras boluu, ncesi ve sonras 3 nk olacak ekilde ayarlanmal ve sayfa numaras verilmelidir. Paragraf balarnda TAB tuu yerine ENTER veya RETURN tuu kullanlmaldr. Noktalama iaretleri kendilerinden nceki kelimelere bitiik yazlmaldr. Sz konusu
TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S XI
10.
11.
12.
13.
14.
iaretlerden sonra bir harflik boluk braklmaldr. Metinler 33 sayfay amamaldr. Dergiye gnderilen makale, dergi editr/editr yardmclar tarafndan bilimsel yeterliliinin denetlenmesi amacyla hakeme gnderilir. Makale, deerlendirme sonucunda iki hakemden gelecek olumlu raporlar dorultusunda dergi ynetimi tarafndan uygun grlen bir sayda yaynlanr. Raporlarn olumsuz olmas nedeniyle makalenin yaynlanmamas durumunda yazar, her hangi bir hak talebinde bulunamaz. Sreli yaynmz elektronik ve ayrca basm yaplan bir dergi olup, basm yapldnda bir adet dergi yazarna gnderilir. Ayr basm talep eden makale sahipleri, sitemize konulacak olan yazlarnn pdf formatn indirip oaltabilirler. Bir makalede sra ile zet, giri, ana metin, sonu, kaynaka ve (varsa) ekler bulunmaldr. Makalede ana balklarn tamam byk harflerle ve koyu yazlmaldr. Ara balklarn tamam koyu olarak yazlacak; ancak her kelimenin ilk harfi byk olacak ve balk sonunda satrba yaplacaktr. Alt balklarn tamam koyu olarak yazlacak; ancak baln ilk kelimesindeki birinci harf byk sonraki kelime/kelimelerin ilk harfi kk olacak, balk sonuna iki nokta (st ste) konularak yazya ayn satrdan devam edilecektir. Dergide gerek metin ierisinde gerekse dipnot eklinde atf yaplabilir. Ancak genel bir uyum salanmasna dikkat edilmelidir. Metin ierisinde atf sisteminin tercihi durumunda yaplacak olan aklama dipnotlarnda dipnottan sonra atf yine metin ierisinde yapld gibi olmaldr. Metin ierisinde yaplacak olan atflarda aadaki rneklere uygun davranlmaldr.
Kaynak Gsterme (Atflar) * Makalede yaplacak atflar, ilgili yerden hemen sonra, parantez iinde yazarn soyad, eserin yayn yl ve sayfa numaras srasyla rnekteki gibi verilmelidir. (Bloch, 2005: 28) * Birden fazla kaynak gsterilecei durumlarda eserler ayn parantez iinde, en eski tarihli olandan yeni olana doru, birbirinden noktal virglle ayrlarak sralanr. (nalck, 2000: 120; Faroqhi, 2003: 28) * ki yazarl kaynaklarda, araya tire iareti (-) konulur. kiden fazla yazarl kaynaklarda ise ikinci yazarn soyadndan sonra vd. ksaltmas kullanlmaldr. (nalck-Seyitdanlolu, 2006: 15), (Akgndz-ztrk vd., 2002: 157) * Yazarn ad, ilgili cmle iinde geiyorsa, parantez iinde tarih ve sayfann belirtilmesi yeterlidir.(1954: 77) * Yazarn ayn yl yaynlanm iki eseri, yayn ylna bir harf eklenmek suretiyle ayrt edilir. (nalck, 2000a: 156), (nalck, 2000b: 17) * Soyadlar ayn olan iki yazarn ayn ylda yaynlanm olan eserleri, adlarn ilk harflerinin de yazlmas yoluyla belirtilir. (Demir, A., 2003: 46), (Demir, H., 2003: 27) * Ulalamayan bir yayna metin iinde atf yaplrken, bu kaynakla birlikte alntnn yapld eser u ekilde gsterilmelidir: (Tabaqat- Nasr, 1864: 32'den aktaran; Kprl, 1991: 19) * El yazmas bir eser kaynak gsterilirken, mellif veya mtercim adndan sonra [yz.] ksaltmas konmal, varak numaras rnekteki gibi belirtilmeli ve tam knye kaynakada gsterilmelidir. (Ahmed, [yz.], 1410: 7b) * Ariv belgeleri kaynak gsterilirken, metin iindeki ksaltma rnekteki gibi olmal, alm kaynakada verilmelidir. (BOA. MAD 7342: 25)
XII THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
Not: Alanlarnda daha ok klasik atf sistemi esas alnan bilim dallarnda, yazarlarn istei zerine sz konusu sistem de uygulanabilir. (rnek Dipnot: Ali Birinci, Hrriyet ve tilf Frkas II. Merutiyet Devrinde ttihat ve Terakki'ye Kar kanlar, Dergh Yay., stanbul 1990, s. 156-157.)
Bibliyografya (Kaynaka) * Kitap: Uzunarl, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2003. * Derleme Kitap: nalck, Halil-Seyitdanlolu, Mehmet, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Phoenix Yaynlar, Ankara 2006. * Makale: Demirpolat, Enver, slm Felsefesinin Bat Dncesine Etkisi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 9, Konya 2003, ss. 429- 439. * Derleme kitaplardaki makaleler: Clark, Edward C., Osmanl Sanayi Devrimi, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, (Derleyen: nalck, Halil-Seyitdanlolu Mehmet), Phoenix Yaynlar 2006, Ankara, ss. 467- 480. * Bildiriler: Yavaca, Aleddin, Osmanl ve Msiki, Uluslararas Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, Konya, 07- 09 Nisan 1999, (Yayna Hazrlayanlar: Aladdin Akz- Bayram rekli-Ruhi zcan), Seluk niversitesi Basmevi, Konya 2000, ss. 29- 41. * Tezler: Lekesiz, M. Hulusi, Osmanl lmi Zihniyetinde Deime (teekklgelime-zlme: XV-XVII. Yzyllar), Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1989. * Web siteleri: http://www.xenodochy.org/ex/lists/maslow.html, eriim tarihi: 27.11.2007.
TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S XIII
THE PURSUIT OF HISTORY -An International Periodical for History and Social Researchis published twice a year (in spring and in autumn) both in print and e-journal version. It is an international refereed journal.
Publication Principles 1. The Pursuit of History -An International Periodical for History and Social Research-, is aninternational refereed journal and published twice a year (spring and autumn) 2. The submissions presented to the Journal based on Social Sciences especially Turkish history. 3. Articles sent for publication should have not been previously published in another journal, not even in a different language. The papers submitted for any symposiums or congresses can be published on condition that it has not been previously published and citing the name of the symposiums where the articles presented. Scientific and legal responsibilities of the published texts belong to the authors. 4. No royalty payment for the articles. The writers acknowledge that they will renounce their copyright. 5. The publication language of the journal is Turkish. But if it is approved it can be published in English, French, German and Russian languages. 6. Each article must include an abstract of not more than 200 words and 5 key words. In Turkish articles, one abstract written in any foreign language especially (French, German, English and Russian) should be placed with 5 key words in addition to the Turkish abstracts and key words. If the article is written in the languages stated above, Turkish abstract and key words are required. 7. The titles, the names- surnames of the academicians, the association in which he/she is located, the e-mail addresses shouldn't be written on the texts. The above ones should be sent through the following contact address. Also you can communicate through the contact addresses. 8. The submissions should be written on word-processing programs such as Microsoft Word or the document (the .doc texts) that is adaptable with PC and please send three paper complimentary copies of the texts in addition to the CD or floppy. The texts written with the old (different) letters should be written on Universal Word or similar ones. If any special typeface is used, please send the typeface character with the text. The .jpg / .tiff extension records of the materials used in the texts such as the pictures and the maps also should be attached to the texts. Also pay attention to the pixel resolution (at least 300 pixel) adaptable with the printing technique and the size of the materials shouldn't exceed the size of the page. 9. Texts; The main body of the text should be written in Times New Roman letters, font size 11(9 font at footnotes). Please do not syllabify at the end of the line. The paper should be typed on A4-size paper. Leave 3 cm margins on left -and right and top and bottom, use 1.5-line spacing, flush-right alignment. To adjust spacing before or after paragraphs leave 3 nk and in addition to the page number. At the paragraph indentation please use TAB key rather than ENTER or RETURN. Do not write the punctuation marks as adjacent to the last letter, leave one letter space. The text shouldn't exceed 33 pages 10. The article that is arrived to the journal is sent to the three referees by the editor and the editor assistants in order to be examined in terms of
XIV THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
11.
12.
13.
14.
the academic competence. The criterion for assessment is the appropriateness of two referee comments then the articles will be published in any issue decided by the journal management. If the assessment of the article is negative, the writer never demands for right. Our periodical will be presented both e-journal and in print version. Following the publication, one issue of the journal will be sent to the writer of the article. The owner of the articles also downloads the text from the journal web site as PDF pattern Abstract, introduction, main text, conclusion and bibliography are presented consecutively in a text. Main headlines should be big bold letters, the other headlines should be written in bold type with the small letters except for the first letter. Then following the headlines put colon (:) and continue to the text from the same line. Both in text or footnote type reference can be possible. But pay attention to the general consistency. If you use the reference system in the text, the reference after footnote should be used as in the text on the explanatory footnotes. The references used in text should be based on the following samples.
Resource Attributes (References) * The references used in the text should be started from the relating point and in brackets, the surname of the writer, the publication year of the work, page number stated as in the sample. (Bloch, 2005: 28) * If more than one reference is preferred, the works should be cited in the same brackets from the older to the newer dated with semicolon. (nalck, 2000: 120; Faroqhi, 2003: 28) * Please put hypen(-) on the resources with two writers.If the writers are more than two,then after the surname use this abbreviation et al. (nalck-Seyitdanlolu, 2006: 15), (Akgndz-ztrk et al., 2002: 157) * If the name of the writer is cited in the text, just only mention the date and the page number (1954: 77) * Two works of a writer that have been published in the same year can be distinguished by adding a letter to the publish date. (nalck, 2000a: 156), (nalck, 2000b: 17) * If the writers' surnames are similar as well as their publish date, then put the first letter of the names. (Demir, A., 2003: 46), (Demir, H., 2003: 27) * If you don't find the resource that has been attributed in a text, cite both of the resources in the following sample: (Tabaqat- Nasr, 1864: 32'den aktaran; Kprl, 1991: 19) * While attributing a manuscript, after the name of author and translator put the abbrevaiton of [ms.],and the leaf number should be stated as it is shown in the sample.The whole tag can be cited in thebibliography (Ahmed, [yz.], 1410: 7b) * While attributing the archive documents, cite in the text just like the following sample,the detailed version should be in the bibliography. (BOA. MAD 7342: 25) * PS: Classical reference system can be used in some scientific branches that used mostly that system (Ali Birinci, Hrriyet ve tilf Frkas II. Merutiyet Devrinde ttihat ve Terakki'ye Kar kanlar, Dergh Yay., stanbul 1990, s. 156-157.) Bibliography * Book: Uzunarl, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2003.
TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S XV
* *
Compilation: nalck, Halil-Seyitdanlolu, Mehmet, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Phoenix Yaynlar, Ankara 2006. Article: Demirpolat, Enver, slm Felsefesinin Bat Dncesine Etkisi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 9, Konya 2003, ss. 429- 439. Articles in a compilation work: Clark, Edward C., Osmanl Sanayi Devrimi, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, (Derleyen: nalck, Halil-Seyitdanlolu Mehmet), Phoenix Yaynlar 2006,Ankara, ss. 467- 480. Announcements: Yavaca, Aleddin, Osmanl ve Msiki, Uluslararas Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, Konya, 07- 09 Nisan 1999, (Yayna Hazrlayanlar: Aladdin Akz- Bayram rekli-Ruhi zcan), Seluk niversitesi Basmevi, Konya 2000, ss. 29- 41. Thesis: Lekesiz, M. Hulusi, Osmanl lmi Zihniyetinde Deime (teekklgelime-zlme: XV-XVII. Yzyllar), Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1989. Web sites: http://www.xenodochy.org/ex/lists/maslow.html, history: 27.11.2007.
XVI THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
NDEKLER
1-20 MUSTAFA RED PAANIN KNC LONDRA ELL VE TANZMAT REFORMLARINA DAR MEMORANDUMU THE SECOND EMBASSY OF MUSTAFA RESHID PASHA IN LONDON, AND HIS MEMORANDUM ABOUT THE TANZIMAT REFORM Ahmet DNMEZ
21-54 II. MERUTYET DNEMNDE TOPLUMSAL AHLK BUNALIMI: FUHU MESELES THE SOCIAL MORALITY CRISIS IN THE II. CONSTITUTIONAL MONARCHY PERIOD: THE ISSUE OF PROSTITUTION Aydn YETKN
55-84 KONYANIN SOSYO-EKONOMK YAPISI H. 1264 / M. 1847-1848 THE SOCIO- ECONOMIC STRUCTURE OF KONYA IN H. 1264- G.1847-1848 Bar SARIKSE
85-100 BADAT PAKTI (1955-1959) THE BAGHDAD PACT (1955-1959) Behet Kemal YELBURSA
101-116 PHRYGLERN MTOLOJK ETKSNN EDEBYAT VE SANAT DNYASINA YANSIMALARI THE REFLECTIONS OF THE MYTHOLOGICAL POWER OF PHRYGIA TO THE LITERATURE AND ART WORLD. Fatih Mehmet BERK
117-134 OSMANLI FETH NCES MACAR TOPLUMSAL YAPISI VE GYRGY DZSA AYAKLANMASI THE HUNGARIAN SOCIAL STRUCTURE AND THE GYRGY DZSA INSURRECTION BEFORE THE OTTOMAN CONQUEST Hseyin evket aatay APRAZ
TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S XVII
135-152 CUMHURYETN LK YILLARINDA AKSARAYIN NEML MTEEBBS: VEHB (ORAKI) BEYN HAYATI, SYAS ve KTSAD FAALYETLER THE LIFE, POLITICAL AND FINANCIAL ACTIVITIES OF VEHBI (CORAKCI) BEY, THE DISTINGUISHED FIGURE OF AKSARAY IN THE FIRST YEARS OF THE REPUBLIC Mustafa Frat GL
153-176 SOUK SAVA NCESNDEN GNMZE RANIN HAZAR DENZ SYASET THE CASPIAN SEA POLICY OF IRAN FROM PRE-COLD WAR TO THE PRESENT Mustafa GKE
177-194 DUVARLAR ARASINDA ANTALYA YAHUD CEMAAT-II ANTALYAS JEWISH COMMUNITY WITHIN THE WALLS-II Mustafa ORAL
195-214 AIKSZ GAZETESNDE SAKARYA SAVAI THE BATTLE OF SAKARYA IN THE AIKSZ NEWSPAPER Mcahit ZELK
215-250 MANDALI GNLER: THE NEW YORK TIMES GAZETESNE GRE ABD SENATOSUNUN ERMEN MANDASINI REDDETMES SRECNDEK GELMELER THE MANDATE DAYS:, THE DEVELOPMENTS OF THE PERIOD IN WHICH THE US SENATE REJECTS THE ARMENIAN MANDATE BASED ON THE NEW YORK TIMES NEWSPAPER Necmi UYANIK - Mustafa ZENGNBA
251-282 BRNC DNYA SAVAINDA TRABLUSGARP CEPHES VE AFRKA GRUPLARI KOMUTANI NUR PAA ( KLLGL ) THE BATTLE FRONT OF TRIPOLI AND THE AFRICAN GROUPS COMMANDER NUR PASHA ( KLLGL ) IN THE FIRST WORLD WAR Nejdet KARAKSE
XVIII THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
283-300 OSMANLI MAL DENETMNDEN BR KEST: DVAN-I MUHASEBAT RES- EVVEL VE SANLER (1862-1908) AN OUTLOOK OF THE OTTOMAN FINANCIAL AUDIT: THE FIRST AND THE SECOND CHAIRMANS OF AUDIT COURT (1862-1908) Salih KI
301-316 KUTLUGHANLI HANEDANLIINDA TERKENLK TERKENLK IN THE DYNASTY OF KUTLUGHAN Sefer SOLMAZ - Pnar SERTKAYA
317-328 1821 MORA SYANI THE MOREA INSURRECTION OF 1821 Serap TOPRAK
329-342 EYYUB ALES KADINLARI THE FEMALE MEMBERS OF THE AYYUBID DYNASTY Tlay YREKL
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 1-20
Year: 2011, Issue: 6 Page: 1-20
MUSTAFA RED PAANIN KNC LONDRA ELL VE TANZMAT REFORMLARINA DAR MEMORANDUMU
Ahmet DNMEZ zet 1839, Osmanl Devleti iin talihsiz olaylarn yaand bir yl olmutur. Msr Valisi Mehmet Ali Paaya kar Nizip Savanda ar bir yenilgi alnm ve hemen ardndan II. Mahmud vefat etmitir. Yaanan tm olumsuzluklara ramen, yeni oluan artlar Mustafa Reid Paaya uzun sredir tasarlad reformlar iin uygun bir zemin hazrlamtr. M. Reid Paa, stanbula dnmeden hemen nce ngiliz Dileri Bakan Lord Palmerstona bir memorandum sunmutur. 11 Austos 1839 tarihli bu memorandum, Tanzimat Fermannn ilnndan ksa bir sre nce, Osmanl Devletinin iinde bulunduu durum ve problemlerinin zm iin yaplmas gerekli reformlar hakknda M. Reid Paann dncelerini iermektedir. Bu alma erevesinde, M. Reid Paann hazrlad memorandum ile birlikte, 1838 ylndan 1839un ortalarna kadar srdrd ikinci Londra elilii ve bu dnemde Lord Palmerstonla grmeleri hakknda bilgiler verilecektir. Ayrca sz konusu memorandumun Franszcadan Trkeye evirisi, orijinal metniyle birlikte sunulacaktr. Anahtar Kelimeler Tanzimat, Reform, Memorandum, Mustafa Reid Paa, Londra Elilii. THE SECOND EMBASSY OF MUSTAFA RESHID PASHA IN LONDON, AND HIS MEMORANDUM ABOUT THE TANZIMAT REFORM Abstract The year 1839 was occupied with the unfortunate events for the Ottoman Empire. In the Nizip War the Ottoman troops were defeated by the Egyptian Governor Mehmet Ali Pasha and in a short time Mahmoud II passed away. In spite of all of these negative incidents, the newly emerged conditions prepared an appropriate ground for the reforms designed Mustafa Reshid Pasha that lasted for a long time. M. Reshid Pasha presented a memorandum to the British Foreign Secretary Lord Palmerston just before returning to Istanbul. This memorandum, dated 11 August 1839, includes M. Reshid Pasha reflects concerning the current state of the Ottoman Empire and discusses the reforms necessary for the solution of problems shortly before the declaration of Tanzimat Fermani. Within this study, in addition to the memorandum prepared by M. Reshid Pasha, his second Embassy in London between mid-1838 and 1839, his meetings with Lord Palmerston will be presented. Also, the translation of the memorandum, from French into Turkish will be enclosed with the original text.
Ar. Gr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. ahmet76@yahoo.com
2 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/6
Key Words Tanzimat, Reform, Memorandum, Mustafa Reshid Pahsa, London Ambassadorship.
3/6 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 3
1. GR Tanzimat Ferman, Osmanl modernleme tarihinin en nemli belgelerinden biridir. Mustafa Reid Paa1 tarafndan hazrlanan bu reform program, ksa sre iinde gl bir deiim hareketinin balang noktas olmutur. yle ki, gnmz Trkiyesi zerindeki etkilerini, Trk modernleme tarihine yn veren bir yol haritas olarak srdrmeye devam etmektedir. M. Reid Paa, 1834te Paris elisi olarak atand gnden itibaren Avrupada geirdii zamannn ounu, Osmanl Devletini ke gtren sorunlar ve zmleri zerine dnmekle geirmiti. Avrupa devletlerinin ynetim ekilleri, asker ve ekonomik yaplar, kltrel ve sanatsal stnlkleri konularnda fikir sahibi olmu, yabanc dil renmiti. Avrupada kullanld manalaryla; civilization (medeniyet), humanity (insanlk), liberty (hrriyet), diplomacy (diplomasi) gibi kavramlar tanmt. Bu kavramlarn bazlarnn Avrupal politikaclar iin, sadece kendi insanlar iin bir anlam tadn renmiti. Pariste kald srece, vatan topraklarn igal eden, Mslmanlar katleden Franszlarla dostluk ilikileri kurmak zorunda olmann acsn yaamt. Ancak ksa bir sre sonra, Osmanl Devletinin ihtiyac olan siyas ve asker destei bulabilecei ve tasarlad reformlar iin kendisine ilham verebilecek bir atmosfere girecekti. 2. MUSTAFA RED PAANIN KNC LONDRA ELL VE LORD PALMERSTONLA GRMELER 1836 sonunda Paris eliliinden Londra eliliine atanmas, M. Reid Paann kariyerinde bir dnm noktas oldu. Ona gre, Osmanlnn meselelerinin zm yeri Londrayd. Gerekten de Londrada, Pariste iine dt ksrdngden kurtulma imkn buldu. Burada geirdii zaman boyunca, lkesinde yaplmas zorunlu reformlar konusunda dncelerini olgunlatrd. Bir sre sonra Dileri Bakan Hulusi Paann vefat (1837) zerine, stanbula arld. Yeni Dileri Bakan olarak, tasarlamakta olduu reformlar gerekletirme konusunda elverili bir ortam yakalad. II. Mahmud da M. Reid Paaya gveniyor, devlet ilerine dair dncelerini kendisine iletmesi iin izin veriyordu. Bu sayede, ksa srede padiahtan Dr- r-y Babli'de Tanzimt- Hayriyyenin esaslarnn belirlenmesi iin almalar yaplmas ynnde msaade ald. Haftada iki gn kendisi, M. Emin Rauf Paa, Nfiz Paa, Hasib Paa, Serasker ve Kaptan Paalarla bir araya gelip bu konuda grmeler yapyorlard2. Ksa sre sonra, Tanzimat'n iln iin padiah ikna etti. Bu amala, Hdavendigr ve Gelibolu Sancaklarnda arazi ve nfus tahriri yapld. Rvet, angarya ve msaderenin kaldrlmas hedefleniyor-
1 2
M. Reid Paa, paa unvann 1838 ylnda almtr. Takvim-i Vekayi, no. 169, 7 Austos 1838; Takvim-i Vekayi, no. 174, 01 Aralk 1838; Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1954, s.102103.
du. Ancak II. Mahmud, yetkilerinin snrlanaca dncesiyle son anda bu konudaki almalarn durdurulmasna karar verdi3. M. Reid Paa, 1838 ylnda Dileri Bakanl zerinde kalmak zere, Londra bykeliliine tayin edildi. Hazrlklarn tamamladktan sonra Eyll aynda stanbuldan ayrld4. Roma, Viyana, Berlin ve Paris zerinden hareket ederek 23 Kasmda Londra'ya ulat. ncelikle ngiliz Dileri Bakan Lord Palmerstonla grt. Ardndan Kralienin huzuruna karak elilik grevine resmen balad5. M. Reid Paann grevi, en ksa srede Msr valisine kar ngiltereyle bir ittifak anlamas imzalayabilmekti6. Ancak Lord Palmerston, anlama metnini, II. Mahmudun istedii ekliyle kabul etmek istemedi. Yaplan toplantlarn sonucunda ortaya kan ittifak anlamas taslan ise padiah beenmedi. II. Mahmud, ngiliz Elisi Lord Ponsonbynin, ticaret anlamasn imzalatabilmek iin bir ittifak anlamasnn kabul edileceine dair imalarda bulunarak M. Reid Paay kandrm olduunu dnmekteydi7. F. Edgar Baileyin tespitine gre M. Reid Paa, ittifak anlamas elde edebilmek iin Londrada kald zaman zarfnda Lord Palmerstonla alt kez grme talebinde bulunmu, bunlarn sadece ne olumlu yant alabilmiti. Bu saynn, Baileyin de ihtimal dhilinde grd gibi, zel grmelerle birlikte daha fazla olmas gerekmektedir8. ngiliz Mill Arivinde M. Reid Paaya ait yazmalarn tutulduu defterde, buna dair ilk kayt 11 Mart 1839 tarihine aittir. M. Reid Paa burada, ok nemli ve ertelenmesi mmkn olmayan bir konuda konumak istediini bildirmektedir9. Ancak yukarda akland gibi, Mart 1839a gelindiinde ittifak anlamas tasla oktan ortaya km, stanbula ulam ve Bablide grlmt. Ayn defterde yer alan ikinci grme talebi 3 Maysa aittir. M. Reid Paa burada, barn bir sre daha srdrlebileceine dair stanbuldan ald ok nemli bir mektupla ilgili grme isteini bildirmekteydi10. Bundan ksa bir sre sonra M. Reid Paa, ngiltere gibi Fransann da desteini kazanabilmek ve oradaki kamuoyunu Osmanl lehine evirebilmek iin bir sreliine Paris'e gitmeye karar verdi. Buna dair, yine ayn yerde bulunan iki belge, 16 ve 29 Mays tarihlidir11. M. Reid Paa o srada, Msr valisiyle muhtemel sava ya da Dou Sorunuyla ilgili toplanmas tasarlanan uluslararas konferans meseleleri gereklemezse Paristen, Londra yerine, dorudan stanbul'a dnmeyi planl3 4 5 6
8 9 10 11
Ercment Kuran, Mustafa Reid Paa Maddesi, slm Ansiklopedisi, C.IX, MEB Yaynlar, Eskiehir 1970, s.702. Takvm-i Vekayi, no.169, 7 Austos 1838; BOA, HH, nr. 37519, 10 Austos 1838. BOA, HH, nr. 46563.D, 30 Kasm 1838; BOA, HH, nr. 46563, 31 Aralk 1838. 16 Austos 1838de ngiltereyle Balta Liman Ticaret Anlamas imzalanmt. Lord Ponsonby, anlamann kabul hlinde ittifakn kabul edileceine dair gl imalarda bulunmutu. M. Reid Paa byle bir mide derek biraz da Lord Ponsonby'e aldanm oluyor.. BOA, HH, nr. 20560, 31 Mart 1839; Reat Kaynar, age., s.148151. F. Edgar Bailey, British Policy and Turkish Reform Movement 18261853, Newyork 1970, s.190. FO, 78/383, 11 Mart 1839. FO, 78/383, 03 May 1839. FO, 78/383, 16/29 May 1839. 16 Mays tarihli notta M. Reid Paa, Londradan birka haftalna ayrlmak zere olduunu, Ali Efendiyi maslahatgzar olarak yerine brakacan bildirmektedir. 29 Mays tarihli dier nottaysa M. Reid Paa bir grme talep etmektedir. Lord Palmerstonun bu notun arkasna dt nottan anlaldna gre toplant 31 Maysta gereklemitir.
yordu. Geri dnememe ihtimali nedeniyle Londradan ayrlmadan nce Kralieye veda ziyaretinde bulunmak istiyordu. Bu dncesini, 31 Maysta Lord Palmerston'a aklad. Lord Palmerston bu istei yerinde buldu. Ancak Mehmet Ali Paayla sava kmas veya sz konusu konferansn toplanmas durumunda tekrar Londraya gelmesini rica etti12. M. Reid Paa, 7 Haziranda Londra'dan ayrld. ki gn sonra Paris'e ulat. Burada, Osmanl Devletinin iinde bulunduu kritik durum nedeniyle stanbula dnmeme ve faaliyetlerine Pariste devam etme karar ald. ocuklarn Marsilya zerinden stanbula gndererek, kamuoyunu Osmanl lehine evirmek iin, Paris Elisi Ahmet Fethi Paayla birlikte almalarna devam etti13. Ancak Hafz Paa kumandasndaki Osmanl gleriyle, brahim Paa arasnda Nizipte sava (24 Haziran) balad. Bir hafta sonra II. Mahmud vefat etti ve yerine olu Abdlmecid geti14. M. Reid Paa bir sre daha Pariste kaldktan sonra 8 Austosta Londraya dnd15. M. Reid Paaya bir an nce stanbula dnmesi emri verilmiti. Yukarda bahsettiimiz defterde yer alan son belgede, ald bu emri ve Lord Palmerstonla grmek istediini bildirmekteydi. Toplant, 10 Austosta gerekleti16. Bu son grmede, M. Reid Paa, Lord Palmerstona, II. Mahmud sonras Osmanl Devletinin durumu ve yaplmas gereken reformlar hakknda bir memorandum hazrladn aklad. Lord Palmerston, Londradan ayrlmadan nce bu memorandumu kendisine gndermesini istemiti17. M. Reid Paa, 11 Austosta Memorandum upon the State of Affairs in Turkey adyla, Osmanl Devletinin mevcut durumu ve tasarlad reformlarla ilgili ok nemli bilgiler ieren bu memorandumu Lord Palmerstona gnderdi. Memorandumun ieriinde yer alan dnceler, Tanzimat Fermannn ilnndan yaklak ay nce, M. Reid Paann zihnindeki Tanzimat dncesini gstermektedir. Buna dair yazd notta, daha nce kendisine sz verdii gibi memorandumu gndermekte olduunu bildirmektedir18. Bu ifadeler, M. Reid Paa ve Lord Palmerstonnun 10 Austostaki toplantda, Tanzimat reformlar hakknda konutuklarn gstermektedir19. Memorandumun, ngiliz Mill Arivinde yer alan orijinal metni Franszcadr. ngiliz Dileri Bakanlna gnderili tarihiyse 11 Austostur. Anlalan o ki, metin Trke olarak gnderilmi, 12 austosta Franszcaya evrilmitir. Memorandumun tam metnini ilk olarak 1930 ylnda F. Standley Rodkey, orijinalinde yer
12 13 14 15
16 17
18
19
BOA, HH, nr. 48177, 4 Haziran 1839; Kaynar, age., s.153156. BOA, . MTZ(05), nr.4, lef.2, 18 Haziran 1839. Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyas Tarihi (17891914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1999, s.211. M. Reid Paa, stanbuldaki gelimeleri rendii iin dorudan stanbula gitmemeyi tercih etti. Londradan Parise, oradan Marsilyaya geti. Buradan Parise dnd. Bir sre sonra Londraya gitti. BOA, .HR, nr.21, 18 Aralk 1839. FO, 78/383, 09 Austos 1839. Londrada bulunduu sre iinde, M. Reid Paann Lord Palmerstonla reformlar zerine konumalaryla ilgili bkz. Roderic Davison, Osmanl mparatorluu'nda Reform 18561876, C.I, (eviren: Osman Aknhay), Papirs Yaynlar, stanbul 1997, s. 47. FO, 78/383, 11 Austos 1839. Bahsedilen memorandum, bu notun ekinde yer almaktadr. Notun arkasnda Lord Palmerstonun el yazsyla M. Reid Paay kastedilerek Ona teekkrler. yazldr. M. Reid Paa, Londrada tercman Agopu maslahatgzar vekili olarak brakp, li Efendiyle birlikte 5 Eyllde deniz yoluyla stanbula ulamtr. Bir gn sonra padiahn huzuruna kmtr. Takvm-i Vekayi, no.185, 25 Eyll 1839; Ahmed Ltf Efendi, Vakanvs Ahmed Ltf Efendi Tarihi, C.VI, (Eski Yazdan Aktaran: Ycel Demirel), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s.1023
ald ekliyle Franszca olarak yaynlanmtr20. Buna ramen, Osmanl modernleme tarihi asndan byk nem tayan bu belge, gnmze dek Trke olarak yaynlanmamtr. Belgenin ieriinden anlaldna gre, M. Reid Paa memorandumu, II. Mahmudun vefatndan hemen sonra kaleme almtr. Padiahn lm ona, ki aksi hlde bu asla mmkn deildi, iinde gizledii dnceleri aklama frsat vermitir. II. Mahmudun hkmdarlk yllarna ve karakterine dair kulland cmleler dikkat ekicidir. Onu bir despot olarak tanmlamakta, yanndaki dalkavuklara inanarak masum insanlar ldrmekle sulamaktadr21. Onun yapt reformlarn, gsteri amac tayan, ileri bo, yalanc reformlar olduunu savunmaktadr. Osmanl Devletini hasta olarak tanmlamakta ve tedavi olarak baz reform tedbirlerinin alnmasnn kanlmaz olduunu dnmektedir. Bunlar arasnda, mal ve can emniyetinin korunmas, mahkemelerde ak, dil yarglanma hakknn verilmesi, Osmanl idar ve hukuk yapsnda ve dier gerekli tm alanlarda reformlar yaplmas gibi Tanzimat Fermannda da yer alan temel esaslar bulunmaktadr. M. Reid Paa, daha nceki eliliklerinde ve 1838de stanbuldan ayrldktan sonra Roma, Viyana, Berlin, Paris gibi ehirlere uramtr. Bu yerlerde, Papa, Avusturya ve Prusya kral, Avusturya Babakan Metternich, eski stanbul Elisi Sebastian, Paristeki ngiliz Elisi Granville ve dier politikac, diplomat, gazetecilerle yakn temaslarda bulunmutur. Tanzimat reformlaryla ilgili dncelerinin gelimesinde, bu kiilerden bazlarnn nemli etkileri olmutur. Bunlar iinde en ne kan isimse 1842den itibaren uzun sre (18421858) stanbul elilii yapan ve Tanzimat reformlarnn uygulanmasyla bizzat ilgilenen ngiliz Elisi Lord Stratford Canningtir22. Memorandumda, Osmanl Devletinin knn engellenmesi iin alnmas gereken asl tedbirin, geici zmlerden ok lke genelinde reformlar yaplmas olduu savunulmaktadr. M. Reid Paa, Msr meselesi nedeniyle Londrada toplanmas kararlatrlan konferansta Avrupa devletlerinin, yeni Sultan Abdlmecid
20
21
22
F. Stanley Rodkey, Reshid Pasha's Memorandum of August 12, 1839, The Journal of Modern History, S. 2, No. 2, s.251-257. Bu konuda ayrca bkz. Bailey, age., s. 271276; Turgut Suba, Anglo Ottoman Relations in the Nineteenth Century: Mustafa Reid Pahas Memorandum to Palmerston, 11 August 1839, International Journal of Human Sciences, S.8, No.1, s. 1733 1745. M. Reid Paa 1833 ylnda Ktahya Anlamas grmelerinde bulunmutu. II. Mahmud, Adana valiliinin brahim Paaya verilmesi nedeniyle M. Reid Paay sulayarak, onun ldrlmesini emretmi, bu kararndan son anda vazgeirilmiti. 1837de II. Mahmudun emriyle ldrlen Pertev Paa, M. Reid Paa iin ok deerli birisiydi. Onun bu ekilde ldrlmesine ok zlmt. 1839 da Abdlmecidin tahta geii srasnda, Hsrev Paa sadrazaml zorla ele geirmi, M. Reid Paann ldrlmesi ynnde planlar yapmaktayd. Hatta M. Reid Paa o srada, yakn dostlarndan stanbula gelmemesi eer gelirse ldrlebileceine dair uyarlar almaktayd. kr Esmer, Siyasi Tarih, Maarif Vekillii Yaynlar, stanbul 1944, s.149-50; Ahmed Ltf Efendi, Vakanvs Ahmed Ltf Efendi Tarihi, C.IV, (Eski Yazdan Aktaran: Ycel Demirel), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s.274; Kaynar, age., s.161. Bu nedenle yaplacak reformlarda can, mal ve eref emniyetinin salanmas M. Reid Paay, sadece ilkesel olarak deil kiisel olarak da yakndan ilgilendirmekteydi. Lord Stratford Canning, M. Reid Paay, 1832 ylnda stanbul elilii srasnda tanmt. M. Reid Paa, Londraya geldiinde S. Canninge, reformlar yapmay planladn, buna nereden balamas gerektiini sormutu. S. Canning ona, ncelikle mal ve can emniyetini garanti altna koyacak tedbirler alnmasn tavsiye etmiti. Standley Lane Poole, Lord Stratford Canningin Trkiye Anlar, (eviren: Can Ycel), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999, s. 97.
ve Babliye reformlar iin bask yapmalarn istemektedir. Bu detay, Tanzimat Fermannn ortaya k sreciyle ilgili nemli ipular vermektedir. Grld gibi, Tanzimat reformlar bizzat M. Reid Paa tarafndan tasarlanm ve bu reformlarn gerekleebilmesi iin, Avrupa devletlerinin snrl mdahalesi bizzat kendisi tarafndan istenmitir. Bundan sonraki blmde, M. Reid Paann 11 Austos 1839 tarihli memorandumunun Trke evirisi, orijinal metniyle birlikte verilecektir23. Grlecei gibi M. Reid Paa, dncelerini yoruma gerek brakmayacak kadar ak bir ekilde dile getirmektedir. 3. MUSTAFA RED PAANIN OSMANLI DEVLETNN GENEL DURUMU VE TANZMAT REFORMLARIYLA LGL MEMORANDUMU24 Kiiye zel, eviri Osmanl Devletinin topraklar son derece zengin ve bereketlidir. Coraf olarak, zellikle ticarete elverililii bakmndan ok iyi bir konumdadr. Osmanl tebaas, doutan yetenekli ve zekidir. Bu insanlar yeni bir sistem iine alndklarnda ki artk bu bir zorunluluktur, akllca yaplm reformlar ve medeniyet peinden gelecektir. Kimsenin phesi olmasn ki yeni sistem sayesinde ksa bir srede bu insanlar ok sayda ve yararl sonular elde edeceklerdir. Daha nce Bablinin i meselelerinde kullanlan yanl yntemler, Osmanl tebaas iin gerek bir felakete neden oldu. Son 1314 yldr, reform adyla vnlerek yaplanlar, herhangi faydal bir sonucu olmaktan uzak eylerdi. Btn bu sahte reformlar, sadece gemiin zulmne yeni aalamalar eklemeye yarad. Tm imparatorluk iinde, bu sebeple ortaya kan genel memnuniyetsizlii tam anlamyla tarif etmek imknszdr. Osmanl tebaasnn bu memnuniyetsizlii, Avrupann zannettii gibi onlarn medeniyete yatkn olmayndan ya da fanatikliinden deil [Page 68] yalnzca dayanlamaz zorbaln ktlnden kaynaklanmaktayd. Bu esnada dardan ve ieriden gelen entrikalar, kibirli ynetimi, lkesi iin faydal herhangi bir ey yapmaktan alkoydu. Ancak, yeni oluturulacak kurumlar akll ve doru bir hkmle ynetildiinde, herkes kalc bir ekilde kurulmu bir sistemin gerek avantajlarn grecektir. nk zorbalk azaldka, ynetime kar insanlarn eilimi artacak ve insanlar faydal deiimlere tm kalpleriyle katlacaklardr. nsanlarn eilimiyle birlikte
23
24
Franszcadan Trkeye eviri yaplrken mmkn olduunca orijinal metne mdahale edilmemeye allmtr. Ancak baz kelimelerin, tarih kullanm iinde Trke karlklarnn doru verilmesi gibi gerekelerle, anlam bozmayacak baz mdahalelerde bulunulmutur. FO, 78/383, 12 Austos 1839. Memorandumunun evirisini ve orijinalini yaynlama izni verdii iin National Archivese teekkr ederiz.
gerek reformlar hzl bir ekilde ilerleyecek ve bunun sonucu olarak Osmanl asker gcnn yenilenmesi kanlmaz olarak arkadan gelecektir25. Yenieriler, ortadan kaldrldklar gne kadar devlet ilerindeki kt idarenin sebebi oldular. Fakat onlarn ardndan, devletin ileri baka bir gruh tarafndan herhangi bir yolla engellenemedi. Eer, Sultan Mahmudun taraftar olduu yeni kurumlar baz zorluklarla karlatysa ve balangta tm bunlar herhangi bir ilerleme salayamadan sona erdirildiyse, bunun nedeni Sultann bunlar ileri bo bir ekilde, sadece gsteri iin oluturmasyd. Bu ekilde meydana getirilmi kurumlardan, insanlara faydal sonular beklenmesi mmkn deildi. Ayn srada, Msr meselesi yle tehlikeli bir anda ortaya kt ve Osmanl Devletinin ykmnn yeni sebeplerinden biri oldu. Bu kadar ok engelin ortasnda, ilerlemenin olmas zaten olas deildi. Gn getike Osmanl Devletinin zayfl artmaktayken, bu zayflk ounlukla Osmanl ve Msr arasndaki farkllktan kaynaklanyordu. Bu farkllk, Sultan Mahmud ve Mehmet Ali Paa arasndaki karlkl ve kiisel dmanlktan ortaya kmt. Bugn bunlardan biri ld, dieriyse gemiin kinini almaktan vazgeti. Artk sadece milletlerin mutluluu ve lkenin refah ryas dnlmek zorunda kalnmayacak. yle grnyor ki, bundan byle Babli ve Msrn uzlatrlmas, eskiye oranla daha kolay olmak durumunda olacaktr. Gerekte Msr sorunu bir rastlantyd. Sadece bu meseleye bir zm bulunmas, kesin ve tatmin edici bir sonu elde edilmesi iin yeterli olmayacaktr. Karsndaki gerek tehlikelere ve gszlnn nedeni olan problemlerine bir are bulunmad srece, Bablinin kendini dzeltmesi imknszdr. Yarn bir kaza onun varln sona erdirebilir ya da dier baka bin kaza ortaya kabilir. [Page 69] Bablinin tarihini ciltlerce kitaba gerek duymadan tantabilmek iin, her eyden nce grmememiz gereken ey, onun bu eski hastaldr. Ancak bazlarnn yksek dehas iin, daha eksiksiz bir tablonun llerini verecek birka kelime yeterli olacaktr. Yenieri Oca kaldrldktan sonra Sultan Mahmudun zorbalnn giderek ne dereceye ulatn Avrupa gleri iyi bilmektedir. Sultan Mahmud, hi kimseden bir ey duymak istemedi ve hi kimsenin tavsiyesini kabul etmedi. Onun iin sadece kendisi vard. Yine de onun baz meselelerdeki diren ve enerjisini inkr etmek hakszlk olur; fakat gerek u ki birok olay nasl ynetebilecei konusunda gerek duyduu bilgiye sahip deildi. Anlay doru hkm vermekten yoksundu. Eer herhangi biri, gurur ve kibrini okayacak ekilde onu verse, bu kii Sultann onayndan emin olabilirdi. Dier yandan eer doruluu seven birka cesaretli kii, onun istediinden farkl bir dnceyi ifade etmek isterse lm ve mallarna el konulmas onun bu korkusuzca giriimin bedeli oluyordu. Sultan, bu
25
M. Reid Paann bu vurguyu yapmasnn nedeni, Lord Palmerstonun, Tanzimat Fermannda yer alan geni apl reformlardan ok, ksa srede asker, idar ve iktisad geliim salayabilecek tedbirlerin alnmasn istememesiydi.
gibi kiilerin fikirlerinden nasl kurtulacan ve benzer cezalarn ortaya koyduu korkuyla onlar nasl susturacan ok iyi biliyordu. Sultann kanaat ve dncelerinin nasl deiken olduunu, nceki Reislkttap Seyd Efendinin, ki kendisi devletin en drst adamyd, grevden alnmas ve ardndan zehirlenmesi gstermiti26. Onun bana bu i geldi. nk o Rusyayla savaa karyd. Seyd Efendinin yerine, savan tm tehlikelerini grmesine ramen bu fikre scak bakan Pertev Paa getirildi. Fakat o da Sultann acmazsz gcenmesinden, bir sre ertelense de, kaamad. Sonunda Pertev Paa da sekiz yl sonra Sultann gcenmesinin yedinci kurban oldu. Sultann karakterini iyi bilen ve evresini kuatan dalkavuk kiiler, bir kii kendilerinden olmadnda ya da kendi fikirlerine katlmadnda, onun zerine iftira attlar. Bu metodu, tm rakipleri iin kullandlar. Birini zehirletmek ya da ondan gstermelik bir lm araclyla kurtulmak en gvenilir yoldu. Bu znt verici yntem, devletin zayflamasn isteyen dmanlar tarafndan da etkili bir ekilde kullanld. Ne zaman bir Osmanl yneticisi lkenin refahyla urasa, yabanc lkelerin ajanlar bu ekimelerin her birini ustaca nasl balatacaklarn ok iyi bildiler. Sultann kskanln gl bir ekilde desteklemek iin yannda ayn anda saysz entrika evirerek, onun ruhuna binlerce korku dolu phe sokmakta kolayca baarl oldular. [Page 70] una inanlmaldr ki Sultan Mahmudun lm, Osmanl ynetiminin eski dmanlarndan kurtulmasn beraberinde getirecektir. Fakat devletin ileri gelenlerinin kskal hl ortadan kalkm deildir. Yeni Sultan, gen ya ve deneyimsizlii nedeniyle, lke iindekiler ya da yabanclarca ok daha kolay bir ekilde entrikalarla kandrlabilecektir. Ayn zamanda, onun ynetimi altnda ktln, babasnn hkmdarl dnemindekinden daha az olduundan da kuku duyulabilir. Bu nedenle Bablinin iinde bulunduu durumu son derece tehlikeli bir kriz olarak dnmek gereklidir. Eer sadece Msrla uzlamay salayabilmek iin, yaklamakta olan tehlike grmezden gelinirse ve devletin bamszl ve btnl sorununu gz ard edilirse, Osmanl Devletinin varln korumasn arzulayan glerin amalarnn gerekletirilmesinde baarsz olabiliriz ki sonunda amalarna sadece eksik bir ekilde ulaldn grebilirler. Sonu olarak frtnay nlemeye ynelik her teebbs, patlamay sadece biraz olsun geciktirebilecektir. Ancak u sylenebilir ki, Bablinin ynetiminin i koullar nedeniyle bu hastaln tedavisi bir eit mdahale olmakszn gerekletirilemez. Bylesi bir hareket devletin iilerine mdahale olarak alglanabilir. Dahas Kurann emirlerine
26
Orijinal metinde bu kii Saida Efendi olarak gemektedir. Ancak Pertev Paadan nce reislkttap olan kii Mehmed Seyd Efendidir. 18141816 yllarnda reislkttap olarak grev yapmtr. 1824 ylnda yeniden bu greve atanm, Mart 1827de azledilmitir. Seyd Efendi, 10 Nisan 1827de Kaptan Paann iftar yemeinde aniden vefat etmitir. Mehmed Sreyya, Sicil-i Osman, (Yayna Hazrlayan: Nuri Akbayar), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1996, s.1498, 1783; Ahmed Ltf Efendi, Vakanvs Ahmed Ltf Efendi Tarihi, C.I, (Eski Yazdan Aktaran: Ahmet Hazerfan), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s.182.
kr krne ball ve fanatiklikleri iyi bilinen Mslmanlar, bu nedenle Avrupa glerince dikte edinilebilecek herhangi neriyi reddedebilirler. Buna karlk verebilmek iin, iilerine yaplacak mdahalenin, devlete herhangi zarar verici bir ama tamadnn aklanmas yeterli olabilir. Ve Avrupa gler dengesinin muhafazas iin devletin korunmas talep edildiinde, bu talepte, devletin g ve refahyla ilikili herhangi bir ktlk veya sknt oluturabilecek bir husus olmad aklanabilir. Gerek u ki istenilen sonuca baz snrlar amadan ve iilerine mdahale etmeksizin ulalamaz27. Bunun yan sra reform nerileri sadece bir devletten deil, byk glerin meydana getirdii bir ittifaktan gelmelidir. Bylece eer bu devletlerden biri Bablinin i meselelerine tek bana mdahale etmek isterse, bu sra d olay o devlete bahane ya da hareket noktas olarak hizmet etmeyecektir. Gen Sultan, dost devletlerin ona izleyecei yolu gstermesine msaade etmektedir. [Page 71] Dost devletlerin bu meseledeki ynlendirmeleri, sadece onlarn itenlik ve efkat hisleri olarak yorumlanacaktr. Mslmanlarn fanatiklii ve ulemann gc eskide olduu derecede deildir. Yine de alnacak tedbirler, eski hastalklar tedaviye ynelik olmal, Kurann herhangi bir kuralna aykr dmemelidir. nsanlarn durumlarnda ak bir iyilemeye neden olabilecek bu tedbirler, u anki sorunlarla uraan Osmanl tebaasna, Avrupa glerinin yardmseverliini kazanmak iin bir frsat olarak sunulabilinir. Avrupa devletlerine bu ekilde bakacak Osmanllar, Avrupa devletleri tarafndan yaplacak her neriyi zorluk karmadan kabul etmede kesinlikle acele edecektir. Daha nceleri Babli, Yunan sorunu ve buna benzer dier sorunlarda, kendi reddedii ve direncini hakl karabilmek iin kendini Kurann kanunlarnn arkasna saklad. Ancak gerekte bu diren, Kutsal Kitapn hibir blmne dayanmyordu. Fakat ne zaman Sultan Mahmuda yaplan neriler kendi iradesine ters dtnde Sultan, neriyi kabul etmemek iin slm bahane etti. Buna zt olarak, her ne zaman bir ey kendi hayallerine uygun dtnde Sultan, Peygamberin kanunlarn unuttu. Bunlar, Trkiyedeki meselelerin gerek durumudur. nsanlara fayda vermesi iin Babli tarafndan benimsenecek her yeni dzenleme kesinlikle genelin kabuln kazanacaktr. Eer yeni kurumlarn direnle karland baz blgeler varsa, bunun sebebi bu kurumlarn o blgenin insanlarna iyilik perspektifinden sunulmamasdr. Bablinin zorba idaresini kolayca kabul etmeyen Bosna, Arnavutluk ve Krt halk, bu yeniliklere gl bir diren gsterdiler. Ancak Babliye kar bu
27
Grld gibi M. Reid Paa, Tanzimat reformlarnn gerekleebilmesi iin Avrupa devletlerinin mdahalesini istemektedir. Fakat bu onun teslimiyeti bir tavr iinde olduunu gstermez. Bu konuda yorumlar, o dnemde Osmanl Devletinin ve Osmanl yneticilerinin iinde bulunduu artlar gz nnde bulundurularak yaplmaldr. M. Reid Paa, Londra ve Pariste Osmanl Devletinin menfaati iin almtr. Bunu ispatlayan birok belge vardr. M. Reid Paa, sz konusu memorandumu yazmasndan ksa bir sre nce, Lord Palmerstonla yapt grmede, Trk gemilerine Avrupa gemileri gibi muamele edilmesini srarla istemitir. FO, 195/156, no.73, 11 Haziran 1839. Bu meselede olduu gibi, Yunanistanla yaplacak ticaret anlamas ve dier meselelerde de Osmanl Devletinin hak ve hukukunu savunmu ve mtekabiliyet ilkesine gre hareket edilmesi iin zel bir gayret gstermitir.
nefret, temel olarak, bu kurumlarn gelecekte zulmn yeni bir kayna olaca korkusundan geldi. Eer neriler, Osmanl hkmetine bamszlk kelimesiyle balantl olarak sunulursa, bu kelime doru bir ekilde anlalacaktr ve bylece Avrupa devletlerinin kar kmas iin herhangi bir bahane verilmemi olacaktr. Gerekte bu bamszlk kazanma meselesi deildir, sadece yaam ve mal gvenliiyle ilgilidir. Genel gvenlik hakk, zaten devletin rfi ve din kanunlar tarafndan kabul edilmitir ki, Bablinin i ilerdeki ynetimine ok yararl olan bu kanunlar, olmazsa olmaz ekilde tavsiye edilmelidir. Sadece kin ve nefret duygularnn harekete gemesine neden olan katliam ve insanlarn mallarna el koyma, [Page 72] Avrupadaki devletlerin kanunlarnda tolerans gsterilmeyen sulardr. Herhangi bir millet ya da ynetim iin, tmyle insanlkla ilgili bir meselede yardm ve destek vermemek uygun olmayacaktr. Avrupa gleri iinde, Osmanl Devletinin zayflamasn istemesi olas sadece bir devlet vardr. Ancak milletlerin gl ittifaknn huzurunda; insanlk, adalet ve mantkl sebepler devletlerin karsnda dururken, herhangi bir devletin verilecek destee aka kar kmas mmkn olmayacaktr. Dahas Osmanlnn gl komular Avusturya ve Rusyann; Eflak, Bodan ve Srbistann anayasal haklardan faydalanmasn kabul ettikleri gz nnde tutulursa, hibir g Mslmanlarn temel can ve mal gvenliini elde etme isteine engel olmayacaktr ki bu, bizim byle olmas gerektiine inanmamzn zorunlu olduu bir husustur. Bu nedenle, Avrupann Babliye yapaca reform nerilerine kar dardan bir itiraz gelmeyecektir. Skntnn ortasnda yaayan Osmanl tebaas, gl bir ekilde her eyden nce reformlarn yaplmasn istemektedir. Avrupa devletleri efkatle ilgi gsterince, hkmetin ileri gelenleri benzer zaferlerin nemini takdir edecekler ve koruyucu kanunlar tamamlamakta acele edeceklerdir. Bu kanunlar, Osmanl topraklarndaki Hristiyan tebaann da yararnadr ki bu adalet konusu, ynetimin dzeltilmesinde en kuvvetli unsur olacaktr. Eer bu unsur elde edilebilirse, her ey kolaylaacaktr. Bablinin gvenliinin salanmas ve Osmanl topraklarnn bamszl ve btnlnn korunmas iin, Avrupa devletlerinin sahip olduu egemenlik haklarn ayns Babli iin de tannmaldr28. Reform nerileri Babliye sunulduunda, Sultann gen yayla ilgili dnceler ve Bablinin Avrupa glerinin ynetildii kanunlar altna oturtulmasnn gereklilii hususlar ayrntlaryla belirtmelidir. Bu kanunlar, Avrupada kutsal kanunlar olarak benimsenmitir ve bunlar, Kuranda da emredilmekte olan, yasalara aykr olarak vatandalarn ldrlmemesi, vatandalarn servetlerinden mahrum braklmamasyla ilgilidir. Bu nedenle, eer bir kii cezas lm
28
M. Reid Paann bu ifadeleri, bir Osmanl Dileri Bakan ve elisi olarak Avrupa devletleri karsndaki duruunu ve Osmanl Devletinin egemenlik haklarnn korunmas konusundaki hassasiyetini aka gstermektedir.
olan bir sula sulanrsa, bu kii eski ve yeni oluturulacak kanunlara gre halka ak bir ekilde mahkemede yarglanmaldr. Bu dzenlemeyle birlikte artk sulanan kii herhangi alkasz bir eyden deil sadece mahkemenin verecei hkmden korkacaktr. Eer benzer reform nerilerinin uygulanmas srasnda Avrupa devletlerinin politikas baz zorluklar ve reformlarn uygulanmasna engel olan problemlerle karlarsa, o zaman Avrupa devletleri elileri araclyla Osmanl hkmetine resm olarak, belirli snrlar amadan tavsiyelerini bildirdiinde, bu sadece etkisi olmayan bir dnce aklamasndan ibaret olmayacaktr. [Page 73] Bu tavsiye, en yksek ve en faydal dncelerle insanln sesi ve haykr olacaktr. Babliye anlatlmaldr ki yetenekli insanlarna ramen eyaletlerin byle geri kalmasnn, dardan g elde eden paalarn Babliye itaat etmekten vazgemesinin, Eflak, Bodan ve Srbistann ayr hkmetler benimsemesinin, Yunanistann bamszlk kazanmasnn sebebi, Osmanl tebaasnn asayiten, can ve mal gvenliinden yoksun olmasyd ki bu nedenle Babli bu srada byk bir zayflk hissetmiti. ayet Babli bu korkun hatada srar etmeye devam ederse, onun ynetimindeki bozukluk abuk bir ekilde artacaktr ki, bu takdirde Osmanl Devletinin varln srdrmesini isteyen ve onu korumak isteyen gler, bu hatay bahane ederek cesaretini kaybetmi ve umutsuz bir ekilde dosta desteklerini geri ekeceklerdir. Bunun aksine eer Babli imdi daha iyi bir politika izlerse, eer asayii, bireylerin can ve mal gvenlii aklc dzenlemelerle garanti altna alrsa ve drste yrtlen kanunlar benimserse, Osmanl tebaas despot yargdan tamamen kurtulursa, bu tutum deiikliinin sonucu olarak Babli, Avrupa devletlerinin desteini alacaktr. Her ne kadar Babli, genel olarak halka ak infazdan kansa da imdiye dek birok kurban gizlice ldrld. Eyaletlerdeki Osmanl valileri de katliama devam ettiler. Btn bunlar Avrupa tarafndan grmezden gelinmedi. Seyd Efendi nasl zehirlendi, benzer ekilde dierlerinin hayatlarna nasl son verildi29, son olay Pertev Paann ve damad Vassaf Efendinin hayat nasl sona erdi30, Avrupa hepsini bilmektedir. Btn bu sular, Avrupadaki tm insanlar Babliden sonsuza kadar soutmaktadr! Avrupa devletlerinin bunlara dair iddetli beyanlarn ve dier benzer beyanlarn Bablinin duymasnn temin edilmesi ok nemli bir husustur. 12 Austos 1839. [Page 74]
29 30
Orijinal metinde bu kiiler; Radandans (Ramazan?) Bey, Adanal Ali Bey ve Siliedat Pada (Paa?) olarak gemektedir. Pertev Paa o dnemde, II. Mahmuda en yakn kiiydi. Akif Paann abalaryla, 1837de Edirneye srgn edildi ve burada ldrld. Ayrntl bilgi iin bkz. Carter Findley, Kalemiyeden Mlkiyeye, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1996, s.71-83; Charles Webster, The Foreign Policy of Palmerston 1830-1841, C.II, G. Bell&Sons Ltd, London, 1951, s.542; erafettin Turan, Pertev Paa Maddesi, C.IX, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, Eskiehir 1970, s. 555; Ahmet Hamdi Tanpnar, kif Paa Maddesi, C.I, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, Eskiehir 1997, s.244245; Kaynar, age., s. 30-32.
BBLYOGRAFYA
I. Ariv Kaynaklar Public Record Office (PRO): Foreign Office (FO), 78/383, 195/156, no.73. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA): Hatt- Hmayn, (HH), no. 20560, 37519, 46563, 46563.D, 48177. rade Hriciyye (.HR), no. 21. rade Msr (. MTZ05), no. 4, lef. 2. II. Dier Kaynaklar -ARMAOLU, Fahir, 19. Yzyl Siyas Tarihi (17891914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1999. -Ahmed Ltf Efendi, Vakanvs Ahmed Ltf Efendi Tarihi, C. I, IV, VI, (Eski Yazdan Aktaran: Ahmet Hazerfan-Ycel Demirel), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999. -BALEY, F. Edgar, British Policy and Turkish Reform Movement 18261853, Newyork 1970. -DAVSON, Roderic, Osmanl mparatorluu'nda Reform 18561876, C.I, (eviren: Osman Aknhay), Papirs Yaynlar, stanbul 1997. -ESMER, kr, Siyasi Tarih, Maarif Vekillii Yaynlar, stanbul 1944. -KAYNAR, Reat, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1954. -KURAN Ercment, Mustafa Reid Paa Maddesi, slm Ansiklopedisi, C.IX, MEB Yaynlar, Eskiehir 1970, s.701-705. -Takvm-i Vekyi, say. 169, 174, 185. -POOLE, Standley Lane, Lord Stratford Canningin Trkiye Anlar, (eviren: Can Ycel), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999. -SREYYA, Mehmed, Sicil-i Osman, (Yayna Hazrlayan: Nuri Akbayar), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1996. -WEBSTER,Charles, The Foreign Policy of Palmerston 1830-1841, C.II, G. Bell&Sons Ltd, London, 1951.
EKLER M. Reid Paann 11 Austos 1839 Tarihli Memorandumu31
31
FO, 78/383, 12 Austos 1839.
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 21-54
II. MERUTYET DNEMNDE TOPLUMSAL AHLK BUNALIMI: FUHU MESELES

Aydn YETKN* zet Osmanl Devleti kurulduu gnden tarih sahnesinden ekildii ana kadar, Osmanl toplumunda fuhu, devlet yneticilerinin ald tm nlemlere ramen varln srdrebilmitir. II. Merutiyet Dneminde savalarn yarat tahribat, daha da iddetlenen ekonomik skntlar ve devlet otoritesinin gittike zayflamas, fuhuun ciddi bir toplumsal sorun haline gelmesine neden oldu. Bu durum karsnda halkn ikyetleri gn getike artmtr. ikayetlerin de etkisiyle devlet yneticileri fuhu meselesi ile ilgili bir takm tedbirler almaya ynelmilerdir. Makalemizde, II. Merutiyet Dneminden itibaren gittike yaygnlaan fuhuun halk zerindeki tesiri ve bu konuda alnan tedbirlerin yan sra umumhanelerin durumunu ve hayat kadnllarnn bu meknlarda nasl ve ne artlarda yaamak zorunda kaldklarn inceleyeceiz. Anahtar Kelimeler Osmanl, II. Merutiyet, Fuhu, Umumhane, Fahie. THE SOCIAL MORALITY CRISIS IN THE II. CONSTITUTIONAL MONARCHY PERIOD: THE ISSUE OF PROSTITUTION Abstract Prostitution existed in the Ottoman Empire since its foundation to its collapse in spite of all the precautions taken by the state officials. The devastation brought about by the wars, the worsening economic difficulties and the declining of the state authority led the prostitution into a significant social issue during the II. Constitutional Monarchy Period. In the face of this problem, the public complaints regarding this situation increased day by day. In response to these complaints, the state officials took certain actions concerning the prostitution. This article examines the effect of the prostitution which gradually prevailed since the II. Constitutional Monarchy Period to the public and the precautions taken on this issue, as well as the state of brothels and the conditions under which prostitutes lived in these places. Key Words Empire, II. Constitutional Monarchy Period, Prostitution, Brothel, Whore.
Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih ABD Yksek Lisans rencisi. aydin_yetkin @hotmail.com
GR Devletlerin yaam olduklar savalar, isyanlar ve bunalm devreleri, ekonomik, sosyal ve ahlaki alanlarda zlmeyi beraberinde getirir. Bu olgu Osmanlnn i isyanlarla sarsld ve ard ardna savalara girdii tarihlerde de gzlemlenebilmektedir. zellikle Osmanl Devletinin yklma srecine girdii dnemlerde ekonomik, sosyal ve ahlaki dzen alt st olmu, deer yarglar zayflamtr. Adna ekonomik ve sosyal knt denilen ve Osmanl toplumunun da dnem dnem yaam olduu bu tr felketlerin en byk madurlar her zaman ocuklar ve kadnlar olmutur. Osmanl toplumunda, her ne kadar kadnlar krsal alanlarda sosyal hayatn iinde varlklarn srdrebilmi1 olsalar da ehirde yaayan kadnlar iin ayn durum geerli deildi. Osmanl toplumunda kadn her ne kadar miras alabilse, mlkiyet edinebilse veya tasarrufunda bulunduu mal ve mlkn zgrce kullanabilse de meslek edinme ve devlet grevinde alma konusundaki haklardan yoksundu.2 Bu durum kadnn kocaya baml bir hayat yaamasna neden oluyordu. Bu nedenle harp ve isyan zamanlarnda hayatn idame ettirebilecek maddi olanaklara sahip olmayan ve evinin geimini tek bana salamak durumunda kalan bir kadn iin hayat hi de kolay deildi. Osmanl toplumunda ahlaki kntnn en hissedilir olduu dnemlerden biri 16. yyn sonlardr. Bu dnemde byk kaguna neden olan celali isyanlar srasnda pek ok kyl evini brakarak ehre yerleti. ehirdeki isizlik kadnlar almaya srklyordu.3 ehirde yaayan kadnn ou zaman en kolay i bulma ekli ise hizmetilikti. Ancak harp ve isyan zamanlarnda eini ve ailesini kaybeden bir kadn iin bu ii bulmak dahi zordu. nk gn getike kadn ve erkek nfusu arasndaki denge bozulmakta ve bu ii yapmaya istekli kadn says gittike artmaktayd. Bu nedenle kadnlarn alabilecekleri birka i sahas kalyordu. Tekstil sektr veya amarclk.4 Geimini kendi salamak zorunda kalan kadnlar, kiraladklar dkknlarda amar ykayarak geimlerini salamaya alrlard. Fakat, bu dkknlar zaman zaman fuhu yapld gerekesiyle yasakland. rnein, 17 Haziran 1571 tarihinde stanbul kadlarna gnderilen bir hkmle dkknlarda amarc kadnlarn
2 3 4
bn-i Fadlan 10. yydaki Trk kadnnn yabanc erkeklerden kamadn ve bedeninin hibir yerini saklamad sylerken 14. yzylda Anadoluda seyahatte bulunan bn-i Battuta ise krsal alanda kadnn serbeste dolatn sylemektedir. Bkz. Ahmet Taner Klal, Siyaset Bilimi, mge Kitabevi, Ankara 2003, s. 179-180; bn-i Battuta, bn-i Battuta Seyahatnamesi Semeler, (Hazrlayan: smet Parmakszolu), MEB, stanbul 1993, s. 84. Emine Dinge, Osmanl Toplumunda Kadnlarn retime Katklar, History Studies, Vol. 2/1, 2010, s. 10. Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Celali syanlar, Cem Yaynevi, stanbul 1995, s.107. Baz meslekler ise kadnlar tarafndan yaplmas zorunlu kabul edilen mesleklerdi. Bu nedenle kadnlar bu meslek sahalarnda eitim dnda bir engelle karlamyorlard. Kadnlarn eitimi yine kadnlar tarafndan yaplmaktayd. Ayrca kadnlara ynelik salk hizmetleri de kadnlar tarafndan sunulmaktayd. Kadnlarn istihdam edildii balca meslekler; tabibe, hekime, ebe, kabile, a kadnlk ve tosbaac kadnlk gibi alanlard. Bkz. Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2000, s. 347
3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 23
altrlmalar engellendi.5 bulmakta zorlanan baz kadnlar ise fuhua yneliyorlard.6 Bu dnemde devlete giden ikayetlerin en fazla younlat konulardan biri de fuhutu.7 Nitekim 16. yyn ortalarndan itibaren yaanan ahlaki zlmenin nne geebilmek maksadyla baz tedbirler alnmtr. rnein, 10 Austos 1567 tarihli Eyp Sultan Kadsna hitaben yazlm bir fermanda kadn ve erkeklerin kaymak dkkanlarnda toplanarak bir takm ahlaksz hareketler sergilendii gerekesiyle kadnlarn kaymak dkkanlarna girmelerinin men edildii bildirilirken, 1 Kanun 1580 tarihli Peremeciler (Kayklar) Kethdasna hitaben yazlm bir fermanda da kadnlarn erkeklerle kark bir vaziyette kaya binmeleri yasakland.8 Bu tr kurallarn her ne kadar ahlakn korunmas amacyla alnd ileri srlse dahi kadn toplumsal hayattan uzaklatrmasnn yan sra gizli fuhun var varln sona erdirememitir. Dans ve mzik eliinde, daha ok engi diye anlan ingene ve bazen Yahudi kadnlar cmb yaparak evlerde, ehir dnda kurulan adrlarda, hanlarda iret meclislerine itirak ediyorlard.9 Dans ve elence fuhu ile birlikte dnldnden, devlet ve toplum tarafndan ho karlanmamaktayd.10 Kadlarn stanbula duyurduklar halk ikyetlerinde ve Divandan sancaklara ve kazalara yollanan Hkm-i Hmayunlarda Gurbet ve ingene taifesinin satn alp sermaye edindikleri gzel cariyelerden faydalanp, algl, oyunlu elenceler dzenlemekte ve byk ehirlerde elverili yerlerde kurduklar adrlarna ounluu bekr olmakla birlikte evli kiiler de itibar etmekte ve servetlerini buraya harcayarak kendilerini ve ailelerini yoklua drmekteydiler.11 1530 / 1531 tarihli Kanunnme-i Kbtiyn- Vilayet-i Rumeliye gre, Rumeli eyaletinin Edirne, Filibe ve Sofyada bulunan ingenelerinden gayr-i meru ile uraan kadnlarn ayda yz ake kesim vergisi vermeleri gerekmekteydi. Mhimme kaytlarnda da, baz ingenelerin kadnlarn ve kzlarn alp fuhu yaptrdklar konusunda ikyetler sz konusudur. ingeneler dolaysyla fahieliin artt ve bu konuda tedbir alnmas iin 6 Ekim 1564 tarihinde Diyarbekir, Halep, Dulkadirolu, Karaman ve Anadolu beylerbeyliinin her sancana hkm gnderilmitir. Hkmde ehir, kasaba ve kylerde ingenelerin dolaarak sazl elenceler dzenlemelerinin nne geilmesi istenmitir.12
6 7 8 9
10
11 12
Ahmet Refik Altnay, Onuncu Asr- Hicrde stanbul Hayat, (Hazrlayan: Abdullah Uysal), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000, s. 70. Akda, Age., s.107. Akda, Age., s.101. Reat Ekrem Kou, Eski stanbulda Ahlak Zabtas, Hayat Tarih Mecmuas, stanbul 1970, C. 6, S. 5, s. 15-16. Elena Marushiakova-Vesselin Popov, Osmanl mparatorluunda ingeneler, (eviren: Bahar Trnak), Homer Kitabevi, stanbul 2006, s. 50 Osman Kse, XVIII. Yzyl Sonlar Rus ve Avusturya Savalar Esnasnda Osmanl Devletinde Bir Uygulama: stanbulda Fuhu ve ki Yasa, Turkish Studies, 2/1, Winter 2007, s. 108. Akda, Age., s.107, 150. Dinge, Agm., s. 23
16. yy da baz uygunsuz esirciler de esir alm satmndan ziyade gizli fuhu ile megul oluyorlard.13 Bunun yan sra bekar odalarnda evli kadnlar bile bu tr ilere karmaktaydlar. Fakat her trl tedbire ramen kadn ticareti yapanlarn ve fuhun n alnamyordu. Dier pek ok toplumsal sorunun yan sra fuhula da ilgilenip fermanlar karan III. Murad (1574-1595) da hibir olumlu sonu alamad.14 IV. Muradn lmnden bir yl nce, 1639da stanbulda yaplan byk esnaf alayn tasvir eden Evliya Celebi, Esnaf- Zenghbegndan (Kadn taciri) 212, Esnaf- Hayzandilberandan (cinsi sapk) 500 kii olduunu ancak bunlar gibi pek ok insannda var olduunu anlatr.15 stanbulda ahlakn en fazla bozulduu ve fuhun yaygnlat devirlerden bir dieri ise Yenieri Ocann en fazla bozulduu 18. Yyn sonlarndan Yenieri Ocann kaldrlmasna kadar gecen yllard. Tarih-i Glmni yazar Mehmed Halifeye gre bu dnemde Yenieriler o derece aztmlard ki, sokaklarda alenen fiil-i eni ve livata yapyorlard.16 18. asr sonlarnda vuku bulan Rusya ve Avusturya ile uzun sren savalar esnasnda Padiah III. Selim tarafndan 1790 ylnda stanbulda iki ve fuhun yasaklanmas ile ilgili bir takm tedbirler alnd. Mesela 1791 ylnda yaynlanan ve birer nshas stanbul, Eyp, Galata, skdar Kadlar ile Yenieri Aas ve Terzibaya gnderilen bir Hatt- Hmayunla kadnlarn sokaklarda ve pazarlarda ehvet uyandracak tarzda kyafetler giymeye baladklar, feracelerinin altndan esvaplarnn grlebildi bundan dolay giyim kuamlarna dikkat etmeleri istenerek bir takm yasaklar getirilmi ve bu yasaklara uygun olarak elbise dikmeyen terzilerinin dkkannn nnde aslaca bildirilmitir.17 Ayrca Mslman kadnlarnn gayr- Mslim kayklarna elence amal binerek dolamalar yasaklanm ve kayna kadn bindiren kayklarn ldrlecei veya kaynn batrlaca sylenmitir.18 Bunun yan sra 10 Austos 1790 ylnda meyhanelerin kapanmas, fahielerin aslmas ngrlmt. 5 ubat 1791 ylnda ise Silivri ve evresinde treyen fahielerin siyaset edilmesi karar alnmt.19 Osmanl Hukuku uygulamasnda genellikle, fuhu meslek olarak icara eden kadnlar, buna araclk edenler ve bu sua itirak edenler tespit edilerek ya para cezas veriliyor ya da srlyorlard.20 Ancak fuhu yapan kadnlar zaman zaman daha sert uygulamalara da maruz kalyorlard. Bu sert uygulamalar iinde lm de vard. Recm cezas bu ldrme biimlerinden bir tanesiydi. Ancak Klasik slam Hukukunun n grd ve zina yaptklar sabit olan kiilere uygulanan recm
13 14 15 16 17 18 19 20
Reat Ekrem Kou, Osmanlda Yasaklar, aka Matbaas, stanbul 1958, s. 27-28. Akda, Age., s.106. hsan Birinci, Ahlak Zabtasnn Tarihesi, Hayat Tarih Mecmuas, stanbul 1967, C. 3, S. 11, s. 51 Kou, Agm., s. 16. Kou, Age., s. 29. Kse, Agm., s. 110. Dinge, Agm., s. 23-24 Ayrntl bilgi iin bkz. smail Acar, Osmanllarda Zina Suu ve Cezas, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, C.10, s. 8388
cezas, Osmanl devletinde imdiye kadar tespit edilebildii kadaryla, bir kez 1680 ylnda stanbul Aksarayda uygulanmt.21 Ender olmakla beraber, bazen reayaya fuhu sebebi ile siyaseten katl cezas da verilmekteydi. 30 Haziran 1560 tarihinde Bursa, Ankara, Beypazar Kadlarna ve Sancak Beylerine fuhu ve rza tecavz gibi ahlakszlklar sabit olanlarn siyaset edilmeleri hakknda bir ferman yollanmtr.22 22 Haziran 1602 tarihli bir belgede gre, bir handa yakalanan fahieden ikisinin tehiz olunduu (kzgn demirle cinsel organn dalanmas), dierinin ise bir uvala konulup stanbul Boazna atlmak suretiyle ldrld tespit edilmitir.23 Buna benzer bir hadise II. Selim devrinde de yaand. 1790 ylnda ukur Mederesede bir grup erkekle baslan bir kadn uvala konulup stanbul Boazna atlmak suretiyle lm, erkekler ise srgn ve kalebentlikle cezalandrldlar.24 III. Selimin ald bu sert tedbirler neticesinde stanbuldaki hapishaneler ve zindanlar doldu. Srgnlerin bu soruna bir are olamayaca anlalmt. Ayrca fahielerin srgn edildii yerlerde de fuhuun yaygnlamasndan korkuluyordu. Bu nedenle ibret-i alem iin birka fahienin boularak stanbulun belli bal yerlerinde tehir edeceklerdi. Padiahn onay ve eyhlislamn bilgisi dahilinde Sekbanba, mehur fahielerden be tanesini, geceleyin bir uvala konulup stanbul Boazna atlmak suretiyle bodurdu ve sabah erkenden herkesin grmesi iin n stanbul kent merkezi, birini Kasmpaa ve birini de skdarda astrarak tehir ettirdi. Sz konusu blgeler, halkn youn olduu, herkesin grebilecei ve fuhu hadiselerinin de sk grld yerlerdi. Dierleri de erli beerli gruplar halinde tvbe ettirilerek salverilmeye baland. Bu iddetli tedbirlere ramen 1791in Temmuz aynda elli be fahie tutuklanm ve srgn edilmiti.25 II. MERUTYET DNEMNDE FUHULA MCADELE Fuhu, Osmanl toplumunda zellikle sava ve isyan dnemlerinde daha da yaygnlamakla beraber her dnemde vard. Nitekim 19. yyn ikinci yarsndan itibaren iyice yaygnlamaya balad. Osmanl bu dnemde ilk defa yabanc lkelerden bor para alm, lkede geici de olsa bir refah ortam domutu. Bu ortamn etkisiyle padiah Abdlmecit, saray halknn elencelerine msamaha gstermi, saray rnek alan paalar ve beyler de konaklarnda hemen her gn elenceler tertip etmeye balamlard. 1853-1856 yllar arasnda Krm Sava nedeniyle ok sayda Fransz ve ngiliz askeri de aileleriyle birlikte stanbula gelmilerdi. Saray ve devlet erknnn, Fransz ve ngilizler in elence anlaylarndan halk da
21 22 23 24 25
Joseph Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, (ev. Vecdi Brn), stanbul 1986, C . 12, s. 33. Akda, Age., s.106. Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Phoenix Yaynevi, Ankara 2007, s. 119. Kse, Agm., s. 113. Kse, Agm., 114-116.
etkileniyordu.26 Ayrca krm Savandan sonra stanbula pek ok sava esiri nakledildi ve bunlar yerletirildikleri yerlerde umumhaneler amaya baladlar.27 19. yyn ikinci yarsndan itibaren umumhanelerin ve dolaysyla hayat kadnlarnn saysnda art meydana geldi. zellikle stanbulda, Surii, Beyolu ve skdarda pek ok umumhane bulunuyordu.28 Bu umumhaneler ikiye ayrlmaktayd gayrimslimlere ait olanlar ve Mslmanlara ait olanlar. Umumhanelerde alan kadnlarn milliyetleri ve dinleri farkllar arz ediyordu. Osmanl, Leh, Rus, Rumen, Fransz, talyan ve Yunan pek ok hayat kadn vard. Abdlaziz Beyin sylediine gre bu evlerde alan kadnlarn yzde yetmii yerli, yzde otuzu ise yabanclardan olumaktayd. Osmanl tebaasndan olan hayat kadnlarnn yzde yirmisi Dersaadet Kptilerinden, yzde yirmisi Siroz, Edirne ve Manastr Kptilerinden, yzde yirmisi Aydn ve zmir havalisi kadnlarndan geri kalan yzde krk da Dersaadet ahalisindendi. 29 Hkmet, bu durum karsnda tedbirler alarak gn getike yaygnlaan fuhuun nne gemeye alyordu. Ancak 3 Mays 1840 ve 14 Temmuz 1851 tarihlerinde ilan edilen ceza kanunlarnda fuhuu, fuhua teviki, kadn ticaretini su kabul eden herhangi bir hkm yoktu ve bu yzden herhangi bir ceza-i meyyide uygulayamyordu.30 9 Austos 1858de 1810 tarihli Fransz Ceza Kanunundan iktibasla yaplan Ceza Kanunname-i Hmayunun ilk halinde de fuhula ilgili bir hkm bulunmuyordu.31 Bundan dolay yaygnlaan fuhuun nne gemek isteyen dnemin Sadrazam Ali Paa, 1859da bir emirname yaynlayarak fuhu yapanlarn, fiilinin derecesine gre 48 saatten 3 aya kadar hapis veya 3 aydan 6 aya kadar srgn ile cezalandrlmalarn ngryordu.32 Ancak bu tr tedbirler de fuhuun nnn alnmas iin yeterli olmuyordu. Nitekim gayri resmi iletilmekle beraber hkmetim denetimi altnda tutulan umumhanelerin dnda stanbulun uzak ve tenha pek ok yerinde koltuk olarak tabir edilen gizli evler vard.33 Bu kadar kozmopolit bir fuhu piyasasnn bulunduu ve umumhane saysnn her geen gn artt, hatta taralarda dahi yaygnlamaya balad bir ortamda zellikle stanbulda zhrevi hastalklara tutulanlarn saylarnda nemli artlar
26
27
28
29 30 31
32 33
Vahdettin Engin, Genelevden Korkma Fuhuun Gizlisinden Kork, s. 1, http://www.akintarih.com/turktarihi/ osmanli/genelev.htm. Eriim Tarihi: 25.04.2011. Rfat N. Bali, Yirminci Yzyln Balarnda stanbulun Fuhu leminde Yahudilerin Yeri, s. 2-3. www.rifatbali.com/images/stories/ dokumanlar/mahrem3.pdf. Eriim Tarihi: 03.04.2011. ihane Karakolu Caddesi, Kla Arkas Papaz Kprs, Humbarac Yokuu, Balk Pazar, Dervi Soka, Timoni Soka, Laleli eme, Kk Balk Pazar, Tarlaba, Kuledibi, Yksek Kaldrm, Kasmpaa st, Galata, Aksaray, ivizde, Sena Yokuu, Salkmst, ukurbostan, Kalyoncu kulluu gibi yerler umumhanelerin youn olarak bulunduu semtlerdi. Umumhanelerin her biri sahibinin ismiyle anlrd ve 'Acem'in hanesi', 'Mumcu Ahmet'in hanesi', 'Alayc Kadri'nin hanesi', 'Keseci Hrmz'n hanesi', 'Kaymak Tabann hanesi', 'Langa Fatma'nn hanesi', 'Dnme Ahmet'in hanesi', 'Gl ipek'in hanesi', 'Arnavut Samiye'nin hanesi', 'Kr Emine'nin hanesi' en ok bilinen umumhanelerdi. Bknz. Abdlaziz Bey, Age.,. 332- 333. Abdlaziz Bey, Age., s.343. Naci ensoy, Zina Crm, HF Mecmuas, stanbul 1942, C. 8, S. 1-2, s. 77-78. Ancak 1860, 1911 ve 1914 tarihlerinde yaplan zeyller ile fuhu suunun meyyidesi Ceza Kanuna ilave edilmitir. Bkz. Ahmet Gkcen, Tanzimat Dnemi Osmanl Ceza Kanunlar ve Bu Kanunlardaki Ceza Meyyideleri, stanbul 1989, s. 14, 95-168. Engin, Agm., s. 3. Abdlaziz Bey, Age., 337-339.
oldu. Bunun zerine 6. Daire Belediye Reisi Edouard Blacque ve Michael adndaki bir hekimin teebbs ile umumhanelerdeki kadnlarn 6. Dairenin nezareti altnda muayene ve tedavileri edilmeleri kararlatrld. 5 yl kadar sren bu yar resmi nitelikteki denetimden iyi sonu alnmas zerine ubat 1884te ra-y Devletten geirilen bir talimatname ile 6. Daire blgesindeki hayat kadnlarnn belediyece kontrol edilmelerine izin verildi. Ayrca blge dahilindeki umumhaneler bu talimatname gereince belediye memurlar, hekim ve avular tarafndan tefti edilmeye baland. Ayrca umumhaneler drt snfa ayrld.34 Bu suretle umumhanelerin almas ruhsata balanm oldu. Devletin ald tedbirleri ve emirleri uygulayacak olanlar stanbuldaki grevlilerdi. Gelen emirleri aynen uygulayacaklar gibi geitirme ve oyalama yoluna da gidebilirlerdi. Gvenlikten sorumlu yetkililer, gerek umumhaneleri belli mekanlarda tutmak ve yaylmasn engellemek amacyla gerekse de gvenlikten sorumlu baz yetkililerin hayat kadnlaryla fuhu yapmalar nedeniyle35 ya da rvet karlnda onlarn fuhu yapmalarna gz yumuyordu. Bu durum, birtakm ikyetlere de sebep oluyordu. 1892'de Padiah II. Abdlhamit'e verilen bir jurnalde, stanbul'da asayisizliin ve fuhun artt, Zaptiye Nazr Hseyin Nazm Paa'nn hibir tedbir almad ifade ediliyordu. Jurnalde yazldna gre, Nazm Paa'nn koruduu Komiser Hsn ve polis memuru aban Efendiler, sorumlu olduklar blgelerdeki umumhanelerden ayda altar lira rvet alyorlar, ayrca gzlerine kestirdikleri namuslu kadnlarla tehdit yoluyla beraber oluyorlar, sonra da umumhanelere dmelerine yol ayorlard. Tekliflerine raz olmayan kadnlar ise birtakm iftiralarla karakollara sevk ediyorlar, evli olanlar kocalarndan boattryorlar, perian edilen zavall kadnlar sonuta ya fahie oluyor yahut hapishaneye dyorlard.36 1890l yllarda kadn ticareti uluslararas bir hal almt. yle ki, 1892 ylnda beyaz kadn ticareti ile megul olan yirmi yedi fuhu tacirinin Galiyada yarglanmas olay bunu aka gstermektedir. Yarglananlarn bir ksmn, Osmanl topraklarnda yakalanarak Galiyaya iade edilenler oluturmaktayd. Bu fuhu etesi Galiya ve Bukonivay dolap gen kzlar kandrarak veya zorla stanbula getiriyor, Beyolu ve Galatadaki umumhanelerde pazarlyorlard.37 Hatta Osmanl tebaasndan olmayan bu gibi kadnlar, Osmanl tebaasndan olan bir ahsla evlendirilerek veya evlenmi gibi gsterilerek tezkere-i Osmani almalar salanyor ve umumhanelerde rahat bir ekilde alabilmelerinin n alyordu.38
34
35
36 37 38
Zafer Toprak, Fuhu, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul 19931995, C.3, s. 343. Ladik kaymakam iken baz isnat zerine muhakeme altna alnarak daha sonra beraat eden Mehmet Tevfik Efendinin, yeniden greve dnmek istemesi zerine hakknda yaplan tahkikat neticesinde, jandarma avuu, belediye reisi ve azasyla bir olup grevleri icab muhafaza altna aldklar bir kadnla fuhu yaptklar anlalmtr. Bkz. BOA, DH. MKT. Dosya No:950. Gmlek No:32. Tarih: 20/S /1323. Engin, Agm., s. 3. Bali, Agm., s. 5. BOA, DH. MKT. Dosya No:818. Gmlek No:62. Tarih: 20/Za/1321.
Anlald zere II. Abdlhamitin istibdat devrinde toplumun ahlaki vaziyetinin korunmas gayri ciddi bir hal almt. Nitekim Abdlhamit muhaliflerin peinde komaktan vakit bulduu zamanlarda gen mekteplilerin Beyolu ve Galata taraflarnda gezip dolamalar, kadnlarn faytona binmesi, hatta babalar, kardeleri ve kocalaryla bile olsa arabaya binmelerini yasaklam,39 kadnlarn sokaklarda ak sak dolatklarn syleyerek rtnmeleri konusunda titiz davranmalar istemi, ilgili yasaa uymayanlar hakknda zabta memurlarnca ilem yaplacan bildirilmiti.40 Ancak Galata ve Beyolu taraflarnda kumarhanelerin, gazinolarn, balozlarn ve ileri yerli ve yabanc hayat kadnlar ile dolu umumhanelerin saylar gn getike artmtr.41 Nitekim 1900l yllarn balarnda Galata ve evresinde 100 civarnda umumhane mevcuttu. 42 Tanzimat dnemine kadar Osmanl toplumunda Mslman kadnlar resmen fahie olamazlard. Gayri mslim kadnlara ise fuhuu icray- meslek edinmeyi istemeleri zerine gz yumulurdu.43 Fakat Aksaray gibi Mslman mahallelerinin ortasnda, herkesin gz nnde ve bilgisi dahilinde Mslman kadnlar altran, dnemin sekin kiilerini mteri olarak kabul eden, gizli veya devlete ruhsat verilmi Mslim ya da gayri Mslim umumhaneleri vard.44 Bu iler szde Mslman kadnlarn sk bir denetim ve rtnmeye tabii tutulduu bir dnemde oluyordu. II. Merutiyetin 23 / 24 Temmuz 1908de ilanndan sonra kar karya kalnan Trablusgarp (1911), Balkan (1912-1913) ve I. Dnya Sava (1914-1918) sonucunda Osmanl Devleti, byk felaketlerle yz yze kald. Ard ardna yaanan askeri hezimetler neticesinde zaten iyi durumda olmayan ekonomi iyice zayflad. Bu durum gn getike fakirlii, isizlii ve sefaleti arttrd. 1914 yl ise Osmanl Devleti iin sonun balangcyd. Osmanl Devleti bir biri ardnca seferberlik ve cihat ilan ederek I. Dnya savana girince stanbul sokaklar bir anda alaan, ekmek bulmaya alan kadnlar ile sessiz sedasz evlerinden ayrlan ve askerlik ubelerine ulamaya alan erkeklerle doldu. Bir gn iinde ekmek bulmak herkesin en byk sorunu haline geldi.45 yle ki gda maddelerin ou karaborsaya dm, hatta bir somon ekmein fiyat bir gnde 5 kurutan 55 kurua frlamt.46 Pei sra girilen savalar, Karaborsacla, istifilie, kamu fonlarnn zimmete geirilmesine ve speklasyonlara neden olmu ve bunun neticesinde ksa srede harp tccar, speklasyon erbab, 331-332-333 zengini veya
39 40
41 42 43 44
45 46
Kou, Agm., s. 17-18. BOA, . HUS. Dosya No:112 Gmlek, No:1321/L-111, Tarih: 25/L/1321.; BOA, BEO. Dosya No: 2252, Gmlek No: 168880, Tarih: 25/L /1321. Balkhane Nazr Ali Rza Bey, Eski Zamanlarda stanbul Hayat, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2011, s. 191. Engin, Agm., s. 3. Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, Trk Siyasi Tarihi ve Medeniyeti Tarihi, tgen Yaynevi, stanbul 1978, C. 9, s. 272. Refik Ahmet Sevengil, stanbul Nasl Eleniyordu (1453'den 1927'ye Kadar), letiim Yaynlar, (Hazrlayan: Sami nal), stanbul 1993, s. 145. Yavuz Selim Karakla, Bir Osmanl Kadnnn Hikayesi, Tarih ve Toplum, Mart 2003, C, 39, S. 231, s. 133. Feroz Ahmad, Jn Trkler Dneminde Sava ve Toplum, Tarih ve Toplum, Nisan 1999, C.11, S. 64, s. 244.
muhtekir diye adlandrlan sava zengini bir kesimin ortaya kmt. stanbulun byk bir kesimi yoksullarken, elence dknl, alkol tketimi, kumar, fuhu, hatta kokain kullanm giderek yaygnlamt. Hatta sokaklar dilenen insanlarla dolup tat. 47 Yaygnlaan Fuhu Karsnda Artan ikayetler II. Merutiyetin 1908 ylnda ilanyla birlikte yeniden yrrle giren anayasada, mesken dokunulmazl hkm vard. Artk hane sahibinin izni olmakszn hi kimsenin evine zorla girilemeyecekti.48 Bu nedenle eski dnemlerdeki gibi fuhu yapld bilinen veya phelenilen evlere baskn yaplamayacakt.49 Nitekim Kastamonuda fuhu yapld gerekesiyle polis baz evlere baskn dzenleyip yakalad kiileri 4 ila 7 gn arasnda hapiste tutunca, Dahiliye Nezareti 26 Ekim 1910 tarihinde vilayete gnderdii bir yazyla, yaplan uygulamann Kann- Esasiye aykr olduunu bildirerek bu tr uygulamalarn nlenmesini istedir. Ayrca Ankara, Hdavendigar ve Sivas vilayetlerine de 30 Ekim 1910 tarihinde, mesken sahibi davet etmedii takdirde evlere baskn yaplamayacana ilikin yaz gnderdi.50 Bu durum, fuhuun yaygnlamasnda etkili oluyor, ayrca fuhua araclk ve fuhuu tevik edenlerin daha rahat hareket etmelerine olanak salyordu. Bu vaziyet, gittike artan oranda ve toplumun Mslim gayri Mslim tm kesimlerinde huzursuzluklara ve ikayetlere neden oldu. Mesela, Mart 1910 tarihli bir ikayet dilekesinde ili Svari Karakolu civarndaki 17 Mslman hanesinin umumhane yapld haberi yer almakta ve yetkililerden, umumhane haline getirilen evler iin mahalle sakinleri tarafndan tedbir alnmas isteniyordu.51 Halkn umumhanelerin artmas ve fuhuun yaygnlamas nedeniyle ikayetlerini yetkili makamlara iletti dilekelerine birka rnek verelim. Temmuz 1910 tarihli bir dilekede;
47
48
49
50
51
Zafer Toprak, Birinci Dnya Savanda stanbul, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul 1993-1995, C.2, s. 243. Madde 22. Memalik-i Osmaniyede herkesin mesken ve menzili taarruzdan masundur. Kanunun tayin eyledii ahvalden maada bir sebeple hkmet tarafndan cebren hi kimsenin mesken ve menziline girilemez. Bkz. Suna Kili, A. Eref Gzbyk, Trk Anayasal Metinleri, Bankas Yaynlar, stanbul 2000, s. 45. Komular, mahalleye gelen bir kiracnn ahlka aykr i yaptn, evine deiik insanlarn girdiini anlar ise nce mahallenin delikanllarna haber verilir, sonra mahalle imamna, muhtara ve ihtiyar heyetine sylenirdi. Mahalleyi fuhutan temizlemek iin mahalle bekisine, mahallenin delikanllar ile civardaki komulara dikkatli olmalar tembih edilirdi. Fuhu yapldndan phelenilen haneye gizlice bir adamn girdii grld anda btn mahalleli haberdar edilirdi. mamn 'krn' emri ile kap tekmelerle alr, herkes birbirini iterek ieri dolar ve byk bir grlt kopard. Evin her taraf arandktan sonra eer kimse bulunamazsa mahalleli dalr, geride kalan imam ve muhtar efendiler, Bu yaplanlar irkin bir ey ise de ahalice namusunuza bir defa daha inanlmas bakmndan yine de hakknzda hayrl oldu gibi szler sarf eder, ev sahibinden zr dilerlerdi. Byle olmaz da evde bir adam yakalanrsa, her tarafndan biri tutar, yzne tkrlr, yaplmadk hakaret kalmaz, 'Bre ise yaramaz habis, mahallemiz senin gibi rezillere mesken olamaz, senin hakkndan simdi hkmet gelir' denilerek yerde srklenirdi. Eer evde bir hovarda ele geerse baskna gidenlere, evreden olay duyanlarn da katlmasyla kalabalk giderek artar, herkes pencerelere doluur, adam hayli hrpalanm ve sklm pklm bir ekilde karakola teslim edilirdi. Daha sonra mahalleli 'Hey gidi, buras namuslu bir mahalledir. Buraya dnp tanmadan girmek ne cesarettir, imdi buldu belsn' gibi szlerle tekrar fuhun yapld eve dner, evdekilere ertesi sabahtan tezi yok defolup gitmelerini, aksi halde gerekenin yaplacan syleyip dalrlard. Bkz. Abdlaziz Bey, Age., s. 339-341. Mehmet Temel, Osmanl Devletinin Son Dneminde Fuhu ve Frengi le Mcadele, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, C. 14, s. 169. BOA, DH. MU. Dosya No: 69/-2, Gmlek No: 33, Tarih: 08/Ra/1328.
Beyolunda Karye Tepede, Feredet sokanda 13 Numaral hanede Sarkis Agoti adl kadn, numarasn verdiimiz haneyi epeydir umumhane olarak iletmekte ve gece ve gndz giren kan saylamamaktadr. Sokakta oturanlar namuslu ve aile sahipleri olup her birimizin yetimi ve yetimek zere olan kz ve erkek evlatlarmz bulunduundan byle namuslu ailelerin arasnda yukarda ad geenin bu ekilde burada kalmas katiyen mmkn olmad ve bu durumun slam nazarnda da ho karlanmad hakikati cemaat ve Mutasarrflka bilinen bir gerektir. Ayrca ismini verdiimiz kiinin hanesinde vakitli vakitsiz grlt, amata yaplmakta bu dahi bizleri ayrca endielendirmekte ve heyecan iinde brakmakta olduundan bu kiin derhl ihracn talep etmekteyiz.52 Austos 1910 tarihli bir baka dilekede ise yle denilmektedir: Beyolundaki Galavani Soka, Tepebana kan, gece gndz gelip geenin eksik olmad Her iki tarafnda da namuslu ailelerin ikamet ettii bir yerdir. Bu sokakta drt tane de otel olduu iin yabanclarda buradan sk sk gemektedir. Ancak sokamzn sekiz numaral hanesi Ermeni Teresa, dokuz numaral hanesi Romanyal Aleksandr, on numaral hanesi de yine Romanyal Atonyer tarafndan kiralandktan sonra umumhane olarak kullanlmaya balanmtr. Her ne kadar bunlar odalarn kiraya verdiklerini syleseler de bu odalarda kalan kadnlar ahlakszln zirvesi saylabilecek lde rezillikler yapmaktadrlar. Hibir eyden ekinmeden evlerine mteri almakta, yoldan geenlere laf atp sarkntlk etmekte, pencerelerden sokaa pis eyler atmakta, bazen de komularna kfr etmektedirler. Ayn davranlar otelde kalan yabanclara da yapmaktadrlar. Bu evlerin mahallemizden karlarak sokamzn erefinin kurtarlmasn ve huzurumuzun salanmasn talep etmekteyiz.53 Mahalle sakinleri tarafndan yazlan bu tr ikayet dilekelerinin ok sayda rnekleri bulunmaktadr. Ancak ikayette bulunanlar sadece mahalle sakinleri deildi. Bu durum stanbulda ikamet eden yabanc uyruklu kimselerin de tepkisini ekiyordu. Fransz konsolosluu, 1912 ylnda Mekteb-i Sultaninin Tophaneye inen Yeni ar Sokandaki umumhanelerin kapatlmasn talep ediyordu. Ahmet hsan Bey tarafndan verilen emir ile bu sokaktaki umumhaneler kapatlmaya baland. Ancak bu sokakta fuhu yapld bilinen bir de Amerikan Oteli vard ve sahibi Fransz vatanda idi. Bu yzden Belediye oraya mdahale edemiyordu. Dolaysyla otel kapatlacaksa bunu Fransz Konsolosluu yapacakt. Hazrlanan bir tertip neticesinde otele baskn veriliyor ve otelde fuhu yapld Fransz Konsolosluu ve belediye yetkilileri tarafndan tespit edilerek zabt tutuluyordu. Fakat buna ramen otel kapatlamad. Otel sahibi Fransz idi ve baskn yapanlar arasnda Fransz Konsolosluu yetkilileri de vard. Ancak otel sahibi Amerikan pasaportunu gsterince bir ey yaplamad.54 Bunun gibi pek ok ahlaksz kadn taciri kapitlasyonlardan yararlanarak rahat rahat ilerini yrtyorlard.
52 53 54
BOA, DH.EUM.THR. Dosya No: 47, Gmlek No: 36, Tarih: 21/ / 1328. BOA, DH.EUM.THR. Dosya No: 46, Gmlek No: 25, Tarih: 10/ /1328. Vahdettin Engin, Kurtlar Sofrasndaki Osmanl, Yeditepe Yaynevi, stanbul 2009, s. 76-78.
Umumhanelerin iletildii blgelerde okullarda bulunuyordu ve okullarn mdrleri de bu durumdan olduka ikayetiydiler. Mesela, Mekteb-i Sultani yneticilerinin emniyet yetkililerine, umumhanelerin talebeler zerindeki olumsuz tesirinden bahsettikleri Haziran 1914 tarihli ikayet dilekesinde, umumhanelerdeki hafif merep kadnlarn pencerelerde ve balkonlarda ak sak dolatklar ve talebelerin zihinlerini bulandrdklar, ayrca okulun hem yan tarafndaki Yeni ar Caddesinde sra sra umumhanelerin bulunduu belirtilerek bunlarn kapatlmas talebinde bulunuyorlard.55 Dersaadet Polis Mektebi talebelerinin hafta izinlerinde Beyolu'nda bulunan umumhanelere gitmelerinden dolay zhrevi hastalklara tutulmalar zerine okul yneticileri bu konuda tedbir olarak Mektep Nizamnamesi'ne bir madde eklenmesin istemiler ancak hkmet bununa imkan olmadn bildirerek ancak salk artlarna gerei gibi itina edilmesi iin doktorlara tebligatta bulunmutur.56 Nitekim pek ok okul, II. Abdlhamit devrinden beri gittike yaygnlaan ahlakszlk ortamlarndan genleri uzak tutabilmek ve korumak iin tedbirler almaya alyordu. Darafaka gibi efkat ve himayesine ald ocuklarn ve genlerin ahlak ve iffetleri zerinde ok titiz messeseler, bir talebesinin Galata, Beyolu veya Tophane gibi umumhanelerin ve tekin olmayan kimselerin bolca bulunduu mekanlarda dolarken yakalanmasn okuldan atmak iin yeterli bir su olarak gryordu. Askeri rtiyeler ve idadiler de talebelerini okul dnda ayn dikkatle korumaya alyor, semtleri halkndan dahi olsa kayk, arabac, tulumbac ve kahveci takmndan kimselerle mnasebetleri tespit edilenlere hapis cezas verebiliyor, bu gibi kimselerle mnasebetlerini devam ettirmekte srar edenleri okuldan atyordu.57 Fuhuun en yaygn olduu yer stanbul idi. Ancak tarada da fuhu hzla yaygnlamaktayd. Konya halk da fuhuun yaygnlamasndan ikyetidir. ikayetlere gre; Konyada meydana gelen vukuatlarn ve hapishanede bulunan mahpuslarn mahkumiyet nedenin ounlukla hayat kadnlardr. Ayrca ilerinde 15 yalarnda ocuklar olduu gibi 55-60 yalarnda ihtiyarlar da vard. Halktan baz kimseler de zamanlarn belli bir mddetinde hayat kadnlarnn peinden komakta ve ailelerinin nafakalarn bu uurda harcamaktaydlar. Konyann neredeyse her tarafnda hayat kadnlarnn bulunduu ve ayrca her kyde en az ya da be fahienin yaadna ve genelde bunlarn etrafnda dolamayan genlerin pek grlmediinden dem vurularak, Konyadaki kadnlar hapishanesi adeta hayat kadnlar ile dolmutur. Hkmeti bu kadnlara tayn vermekte ve ailelerin de bakmamaktadr. Bu kadnlar hapishaneden ktklar zaman yine pezevenkle-
55 56 57
BOA, DH. EUM. MTK. Dosya No: 77, Gmlek No: 25. 08/B /1332. BOA, DH.EUM.THR. Dosya No:3, Gmlek No:1, Tarih: 23/ /1327. Kou, Agm., s. 18.
rin eline dmekte hovardalara pazarlanmaktadrlar.58 Konya halk hkmetten bu soruna bir are bulmasn istemektedir. Boluda ise Bolu Livas dare Meclisi blgede yaygnlaan fuhua kar tedbir almaya kara verdi. Mecliste nce fuhuun kontrol altna alnabilmesi iin vilayette umumhane almas gndeme getirilmi, ancak Mslman halkn tepkisinden ekinildii iin vazgeilmitir. Umumhane alamayacan mmkn olmad anlalnca hayat kadnlarnn iaeleri belediye tarafndan karlanmak zere tecrithaneye alnmas kararlatrlmtr. Ancak bu tedbir uzun vadeli ve kalc bir yntem deildi. Nitekim dare Meclisi, ahlaken ve geimlerini salayabilme konusunda zor durumda olan bu gibi kadnlara din eitimi alacaklar ve dokumaclk retilebilecek bir slahevi almasna karar verdi. Islahhanede kaldklar sre ierisinde bu kadnlarn nefislerini slah ettiklerine kanaat getirilirse, yasalara uygun olarak evlenmeleri de salanacakt.59 Nitekim bu uygulamann bir benzerini 1914 ylnda hkmette uygulamaya karar vermitir. Buna gre alenen fuhu yapan kadnlar slahhane veya kadn hapishanesinde tutulacaklar ve haklarnda muamele-i kanuniye tatbik olacakt.60 Giderek artan ikayetler ve olaylar karsnda, Emniyet Genel Mdrl konuyla ilgili olarak Beyolu Emniyetine gnderdii bir yazda, umumhane meselesinin giderek ciddiyet kazand, halkn ikayetlerinde hakl olduu ama ikayetlere kesin bir cevap vermenin zorluundan bahsediyordu. Emniyet Genel Mdrl umumhanelerin hepsinin kapatlmasnn mmkn olamayacan ve bunlarn bir araya toplanarak kontrol altnda tutulabileceini dnyordu. Fakat umumhaneleri bir araya toplamak meakkatli ve belediyenin de dahil olmas gereken bir iti. Yaplabilecek tek ey umumhanelerin sk bir ekilde denetim altna alnmas ve mahallelinin rahatsz olmasnn nne geilmesiydi.61 1918 ylnda dnemin Dahiliye Nazr smail Canbolat, memleketin her tarafna yaylm olan fuhu belasndan ikayeti oluyor, fuhuun nn alnmas konusunda sert ve iddetli tedbirler alnacan sylyordu.62 Ancak igal ve mtareke dneminde fuhu iyice yaygnlayor ve gerek stanbul hkmeti gerekse emniyet yetkilileri lazm gelen tedbirleri almyor, alamyorlard. Netice itibari ile fuhula mcadele konusu Cumhuriyete miras kalmt. Hayat Kadnlarnn Islahna Ynelik Tedbirler Umumhanelerle baa kmakta zorlanan yetkililer, bir yandan da fuhu bataklna srklenen kadnlar bu hayattan kurtaracak tedbirler aryorlard. 1909 ylnda Zaptiye Nezareti lavedilerek yerine Emniyet-i Umumiye Mdriyeti ku58
59 60 61 62
mzasz, Konyada Ceraim ve Fahie Karlar, Srat- Mstakim Mecmuas, (Babalktan ktibas edilmi), C. 7, S. 177, 12 Kanuni Sani 1327, s. 337-338. Temel, Agm., s. 170. BOA. DH.D. Dosya No:818. Gmlek No:62. Tarih: 07/R /1332. BOA, DH. EUM. THR. Dosya No:33. Gmlek No:41. Tarih: 04/Ca/1328. mzasz, Fuhuiyyat, Servet-i Fnun Mecmuas, S. 1409, 5 Eyll 1918, s. 75.
rulduu zaman stanbul Emniyet Mdrlde Asayi ubesine bal olarak bir de Zabta-i Ahlakiye birimi ihdas edildi. Ama fuhuun nlenmesinden ok hayat kadnlarnn vesikaya balanmas ve vesikal kadnlarn bulac herhangi bir zhrevi hastalk tamalarnn engellenmesi, hasta olana kadnlarn da tedavilerinin tek elden ve devaml surette yaplmasnn salanmasyd.63 Ahlak zabtasna bal olarak faaliyet gsteren bir polis sanat mektebi de vard. Hayat kadnlar arasnda fakirlik nedeniyle fuhu bataklna srklenen ve hayattan kurtulmak isteyen gen kadnlar iin Kabatataki Ethem Paa Kk mektep olarak kullanlyor, burada kadnlara terzilik ve temizlik dersleri verilerek bir meslek edinmeleri salanmaya uralyor ve bylelikle meru kazan yollar gsterilerek slah edilmeye allyordu. Bu okul iin ok sayda makinesi temin edilerek, her kadna emeinin karlnda belli bir miktar para verilirdi.64 Polis sanat mektebinde yaplan slah faaliyeti olumlu sonular dourmu ve bu uygulamann daha da geniletilmesine allmtr. stanbul Polis Mdrlnn bu konuda Emniyet Genel Mdrlne 16 Austos 1910 tarihinde gnderdii bir yazda, kadnlarn fuhua srklenmesin en nemli sebebinin fakirlik ve geimlerini temin etme endiesi olduunu ifade ediliyor ve baz kadnlarn askeri dikimevlerinde istihdam edilmeleri halinde fakirlik yznden fuhu yapmak zorunda kalan kadnlarn namuslu bir hayat srebilecekleri sylenmitir. 65 Emniyet Genel Mdrl, stanbul Polis Mdriyetinin bu teklifini olumlu karlyor ve bu kadnlarn namuskrne bir meslek sahibi olmalarnn asayiin salanmas noktasnda da faydal olacan bildiren bir yaz ile 22 Austos 1910 tarihinde Harbiye Nezaretine bavuruyordu.66 Harbiye Nezareti ise 1 Eyll 1910 tarihinde Emniyet Genel Mdrlne gnderdii cevabi yazda, diki dikmek iin elbise ambarna mracaat eden kadnlara dikebilecekleri malzemelerin verildi ve bu suretle kendilerine bavuran kadnlarn iaelerinin temin edebilmelerine daima yardmc olunduu ve hatta ileriki zamanlarda elbise ambarnda alan kadnlara gda yardm da yaplaca syleniyordu. Ancak Harbiye Nezareti bu cevabi yazsnda ilgin bir tespitte bulunarak, bu kadnlarn fuhu yapmalarnn sebebin zaruriyet ve fakirlik deil alkanlk olduunu ileri srmtr.67 Bu noktada unu belirmemiz gerekir ki, 1908-1918 yllar arasnda Osmanl Devletinin ard sra girdii savalar nedeniyle zaten mevcut olan ekonomik skntlarn daha da iddetlendii ve bu durumun yoksulluu, isizlii, al ve sefaleti krkledii, zaten eitimsiz ve mesleksiz olan pek ok kadnn tek dayanaklar olan elerini, babalarn, ailelerini bir de savalarda kaybetmeleri karsnda aresizce, hayatlarn idame ettirme ve ailelerin iaesini temin edebilmek zaruretinden tr fuhu bataklna srklenenlerin saysn az olmad da aikardr.
63 64 65 66 67
Birinci, Agm., s. 53. hsan Birinci, Ahlak Zabtasnn Tarihesi, Polis Emeklileri Polis Dergisi, stanbul Yl. 12, S. 161, s. 18. BOA, DH. EUM. THR. Dosya No: 48, Gmlek No: 36. Tarih: 25/ /1328. BOA, DH. EUM. THR. Dosya No: 48, Gmlek No: 36. Tarih: 25/ /1328. BOA, DH. EUM. THR. Dosya No: 48, Gmlek No: 36. Tarih: 25/ /1328.
I. Dnya Sava srasnda Emraz- zhreviye hastanesinde tedavi gren bir kadnn hikayesi, bu durumda bulunan iin emsal tekil ediyor. smi Mediha olan bu kadncaz harp srasnda ei ehit dtkten sonra, bir somon ekmein 20 kuru olduu bir dnemde devletin verdii 180 kuru ehit maa ile geinemedii iin ailesine snm ancak srtna yk olduu gerekesiyle babas tarafndan evden kovulmutu. Alk nedeniyle bir gn ne yaptn bilemez bir vaziyette iken fuhu tuzana dmtr. Baka bir rnek daha verelim. Ayn hastanede tedavi grmekte olan 15 yanda Devra isimli bir gen kz, harp srasnda ailesini kaybedince her naslsa bir kadn tacirinin eline dm, bu para iin her eyi yapmaya hazr pezevenk de kzcaz harp zengini bir ahlaksza pazarlamt. Harp zengini ahlakszn zhrevi bir hastal olduundan bu masum kza da bulatrd. Harp zengini ahlaksz bir yl sonra mezara girince, masum kzcaz da sonunda emraz- zhreviye hastanesine dmtr.68 Kadnlarn fuhu bataklna dmelerini engellemek ve denleri kurtarmak maksadn gden sivil toplum kurulular da vard. Bunlardan en nls Austos 1916 ylnda kurulan Kadnlar altrma Cemiyet-i slamiyesi idi. Dernein ubesi vard ve bunlar Sultan Ahmet, Beyolu ve skdarda idi. Tanin Gazetesi 12 Austos 1916 tarihli nshasnda cemiyetin kurulu haberini verirken, kadnlarn savatan sonra o gne kadar dnmeyecekleri ilerde altklarn yazyordu.69 Ne yazk ki fuhu da bunlardan birisiydi. Nitekim bu cemiyet kadnlara istihdam alanlar amay ama edinmiti. Cemiyetin maksadn belirleyen nizamnameye gre cemiyetin amac kadnlara i bulup kendilerini namuskrne temin-i maiete altrarak himaye etmekti. almak isteyen kadnlarn bavurmalar iin ilan verilince, Cemiyet'e bir buuk ay ierisinde 14.000'den fazla kadn mracaat etmitir.70 Umumhaneler ve Hayat Kadnlar ile lgili ilk Ayrntl Yasal Dzenleme II. Merutiyet dneminde, Dersaadet Tekilat- Belediyesi hakkndaki 30 Aralk 1910 tarihli kanun- muvakkatn 6. Maddesi ile stanbul belediye zabtasna ait vazifeler polise devredildi. Bylece Umumhaneler ile ilgili denetim polise gemi oldu.71 Ayrca umumhaneler ve hayat kadnlar ile ilgili ilk ayrntl mevzuat olan Emraz- Zhreviyenin Meni Sirayeti Hakknda Nizamname72 ve Talimatname73 18 Ekim 1915 tarihinde yaynlanand. Talimatname ierik itibariyle iki konuyu d-
68
69 70
71
72 73
C. N. F. (ngiliz Mstearl alan), stanbulda Fuhu, tihad Mecmuas, (eviren: skender Fahrettin Sertelli), C. 4, S. 141, s. 2971-2973. Tanin, No: 2772, 12 Austos 1916. Tlin Smer, Trkiyede lk Defa Kurulan Kadnlar altrma Dernei, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, C. 2, S.10, Temmuz 1968, s. 59. Zafer Toprak, Belediye Zabtas, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul 1993-1995, C. 2, s. 147. Dstur, 2. Tertip, C. 7, s. 769-770. Polis Mecmuas, S. 66, Nisan 1332s. 66-68; Polis Mecmuas, S. 67, Nisan 1332s. 83-88; Polis Mecmuas, S. 68, Mays 1332s. 109-112.
zenliyordu. Birincisi umumhaneler ve fahieler hakknda uygulanacak yasal prosedr idi. kincisi ise zhrevi hastalklarn yaylmasna mani olmak zere zel bir tekilat kurulmas ve bu tekilatn stanbulda Polis Genel Mdrlne, tarada ise mahalli mlki makamlara balanmasyd. Konumuz dnda olduu iin zhrevi hastalklarla ilgili hkmleri incelemeyeceiz. Umumhanelerle lgili Mevzuat ve Umumhanelerin Durumu Talimatnameye gre, fuhu mahalleri umumhane, pansiyon ve buluma yerleri olmak zere e ayrlmt. stanbulda Surii, Beyolu ve skdar blgelerinde Emniyet Genel Mdrl tarafndan ve tarada ise mahalli en byk polis amirlii tarafndan ayrlan mntkalardan baka yerlerde umumhane almas yasakt. yasaklanan mahallerde mevcut olan umumhanelerin de polise tayin edilecek srenin bitmesinden sonra kapatlmas gerekiyordu. Belirlen blgelerin dnda alan umumhaneler derhal kapatlacakt. Umumhaneler iin tahsis edilen mntkalar stanbulda ehremanetine ve taralarda belediyelere bildirilecekti. Fuhu mahallerinin bulunduklar kasabaya, muhite ve snflarna gre mntkalar belirlenecek ve umumhaneler drt snfa, pansiyonlar iki snfa ayrlacakt. Buluma yerleri snflara ayrlmyordu. stanbulda birinci ve ikinci snflar iin ayn, nc ve drdnc snflar iin ayr ayr mntkada ayrlacak olan sokaklarda her ikisi bir mntkada olmak zere mntkalar tahsis olunacakt. Pansiyonlarn snflara ayrlmas noktasnda ise iinde bulunan eyalar ve banyolar kontrol edilerek ev sahibin durumu ve kimlii de dikkate alnacakt. Bundan sonra pansiyonun tbi olaca snfn belirlenmesi meselesi Polis Mdrlnn taktirine kalyordu. Birinci snf umumhanelerde ve pansiyonlarda mterilerin ve hayat kadnlarnn dinlenebilmeleri iin bir salon, bir muayenehane odas ve birka tane banyo bulunmas gerekiyordu. kinci snf umumhanelerde hayat kadnlarnn hanede muayene edildii taktirde, bir muayenehane odas ve en az bir banyo bulundurulmas lazmd. Umumhane amak isteyen kii evi temin ettikten sonra bir ay iinde dileke ile stanbulda Emniyet Genel Mdrlne, tarada ise en byk polis amirine mracaat etmek zorundayd. Umumhanenin birden fazla yetkilisi olduun da ise her biri ilgili dilekeyi imzalar ve kanun ve uyarlara aykr olarak meydana gelebilecek hareketlerden dolay mesuliyeti kabul etmi olurlard. Dilekeye, umumhane aacak kiinin ismi ve hreti, ya, ikamet ve doum yeri ile tbiiyeti, umumhane alacak evin bulundu semt, mahalle, soka ve numaras, mlk (bina) sahibinin isim ve hreti, sanat mahalli ve tabiiyeti yazlrd. Umumhaneyi aacak olan ahsn ve umumhanede alacak hizmetilerin ikier tane resimleri ile mlk sahibinin binann umumhane olarak kullanlmasna msaade ettiini gsteren belge ve ilgili mahallin belediye tarafndan tasdik edilmi bir krokisinin dilekeye eklenmi olmas gerekiyordu. Polis tarafndan yaplacak tahkikat neticesinde, di-
leke sahibinin gerekli koullar tad74 ve binann shhi ve fenni artlara sahip olduu tespit edildikten sonra dileke sahibine umumhane aabileceine dair ruhsatname verilebilecekti. Umumhane olarak kabul edilen pansiyonlar, namuslu ailelerin oturduklar hanelerin yannda veya karsnda alamazd. Ancak mracaat edilmesi halinde, polise idari dzene mahzuru olmayan otel gibi umumi messeselerin arasnda bulundurulmasna dikkat edilecek, aksi taktirde derhal kapatlacakt. Pansiyonlara dardan geici olarak fuhu yapmak zere kadn getirilemez ve kabul edilemezdi.75 Otellerin ve fuhua mahsus olmayan pansiyonlarn fuhu mahalli olarak kullanlmas uygun deildi. Bir otelde sahibinin de haberi olduu halde tekrarlanan surette fuhu yapld tespit edilirse menedilir ve umumhaneler hakkndaki kurallara tabii tutulmas gerekirdi. Bir yerin buluma mahalli olabilmesi iin ise nceden polise mracaat edilerek izin alnmas lazmd. Buluma yeri tesis ve idaresi de umumhane veya pansiyon amak ve idare etmek hususundaki hkm ve kaidelere tabii idi ve ilgili hkmlere aykr olarak alan buluma yerlerinin derhal kapatlmas gerekirdi. Buluma yeri olarak tahsis edilen hanenin iinde bizzat veya vastal olarak herhangi bir ticaret veya sanat icra edilmesi yasakt.76 Buluma yeri olarak tescil edilen binann odalar kadnlara ve erkeklere kiraya verilemezdi. Buluma yerini aan kiiden baka hi kimse burada ikamet edemezdi.77 Buluma yeri sahibi, altrmak zere getirdii hayat kadnlarnn hviyet czdanlarn, kadnlarn kalacaklar oda bulunan masann zerine koymaya ve hazrlad bir deftere gelen kadnlarn kimlikleriyle geli gidi saatlerini kaydederek 24 saatlik kayt cetvellerini polis dairesine vermeye mecburdu. Hviyet czdan olmayan kadnlar buluma yerlerine getirmek veya kabul etmek yasakt.78 Umumhane sahibi hayat kadnlaryla hizmetilerden79 her birinin isim, hret, ya, memleket, tbiiyetlerini ve daha nce nerelerde bulunduklarn tespit etmek ve nizamnamesine uydun olarak bir beyanname doldurmak zorundayd. lgili belgeyi imzaladktan sonra ikier tane fotoraflaryla birlikte bu kimselerin umumhaneye kabulnden itibaren 24 saat zarfnda umumhanenin tbi olduu polis dairesine vermesi gerekiyordu. Buna ek olarak nfus kad ve pasaportlar74
75 76 77 78 79
25 yan doldurmam kiiler, mahcurlar ve cinayet, hrszlk, sahtekrlk, kalpazanlk, cinayet ileyenleri saklamak, su ileyen birine yataklk yapmak, emniyeti suiistimal, dolandrclk, kadn ve erkek ocuklar fuhua tevik gibi crmlerle mahkum olup da ceza-i mddetlerini doldurduklar tarihten itibaren 15 seneyi ikmal etmemi olanlar ve polis tarafndan idari sebeplerden tr umumhaneleri sresiz olarak kapatlp da aradan 3 sene gemeden tekrar amak isteyenler umumhane aamazlar ve eer aarlarsa menedilirlerdi. Umumhanesi polis tarafndan kapatlarak bu ii yapmas yasaklanan kiinin baka biri araclyla bu ii yapmazd. Bu suretle muvazaal olarak umumhane idare eden ahs da ayn ekilde bu ii yapmaktan menedilirdi. Aykr hareket edenler birinci defasnda 3 gn, tekrarnda ise 1 hafta mddetle kapatlacakt. Aykr hareket edilmesi durumunda ilgili meknn ruhsatnamesi geri alnarak altrlmas yasaklanacakt. Aykr hareket vukuunda hane birinci defasnda 10 gn kapatlr ve tekrarnda ruhsatnamesi geri alnacakt. Aksi takdirde buluma yeri birinci defasnda 3 gn, tekrarnda 1 hafta sreyle kapatlacakt. Umumhane, pansiyon veya buluma mahallerinde alacak olan hizmetilerden erkeklerin 25, kadnlarn ise 20 yan doldurmu olmalar artt. Aksi halde umumhaneden derhal karlmalar ve altrldklar umumhanenin 24 saat mddetle kapatlacakt.
n da teslim ederek, karlnda makbuz ve hviyetlerine yaptrlmak zere bir tane fotoraf alacakt. Dier evrak gerek duyulduu zaman polis dairesine verilmek zere saklanrd.80 Umumhane, pansiyon ve buluma yeri sahipleri, 18 yandan kk olduunu grnnden anladklar genleri, resmi kyafeti zerinde olan mektep talebelerini umumhaneye kabul edemezlerdi. Genlerle mektep talebelerini kabul eden umumhaneler birinci defasnda 15 gn, ikinci defasnda 1 ay ve tekrarlanmas halinde 1 sene mddetle kapatlacaklard. Fuhu mahalli sahiplerinin veya hayat kadnlarnn yannda saklanan ve hkmete aranmakta olan mahkum ve pheli ahslarn derhl polise bildirilmeleri gerekiyordu. Bu gibi ahslar tand halde sahipleri tarafndan polis dairesine haber vermeyen umumhaneler, birinci defasnda 10 gn, ikinci defasnda 1 ay ve tekrarlanmas halinde 1 seneden az olmamak artyla kapatlacaklard. Dorudan veya bir arac kullanarak namuslu bir kadn veya bakireyi ifal ederek umumhaneye getirdii veya hayat kadnl yapmaktan men edilen kadnlar hanesine kabul ettii tespit edilen umumhanene, pansiyon ve buluma yeri sahip ve kiraclar birinci defasnda 3 ay, ikinci defasnda 1 sene ve tekrarnda ise 3 sene mddetle iten el ektirilecek ve evler kapatlacakt. Ayrca haklarnda kanuni takibat yaplacak ve fuhu mahalli sahipleri, yabanc bir lkenin vatanda iseler snr d edileceklerdi. Umumhane, pansiyon ve buluma yerlerinde her tr kumar oynatlmas ve uyuturucu madde kullanlmas yasakt. Bundan umumhane sahipleri sorumluydu. Kumar oynand veya uyuturucu madde kullanld tespit edilen haneler sresiz kapatlacakt. ki verilmesi konusu ise ceza kanunundaki ilgili hkmler dikkate alnmak suretiyle umumhane sahibine braklmt.81 Ancak umumhanesinde iki vermek isteyenlerin daha nce polise haber vermeleri ve ruhsat almalar gerekiyordu. Umumhanelerde satlan ikilerin fiyatnn uygun bir seviyede olmas lazmd. Umumhane ve pansiyonlarda alg alnabilir, ancak gece yarsndan sonra dardan grlt iitilirse veya halkn huzurunu ve rahatn karacak ekilde grlt ve amata olursa alg almak polise menedilecekti. Mterilerin ve hayat kadnlarn bir birlerine kar rekabetini tahrik edecek ve kavga kabilecek umumhanelerde alg alnmas yasaklanabilirdi. Fuhuu bir meslek olarak icra eden kadnlarn kayt altna alnmas ve herhangi bir zhrevi hastalk tayp tamadklarn tespit edilmesi gerekiyordu. Umumhane, pansiyon ve buluma yerlerinde alan kadnlar, altklar evlerin tbi olduu snfa gre , drt veya be gnde bir muayene olmak zorundayd. Muayene olan kadnn salkl oldu veya herhangi bir zhrevi hastalktan dolay tedavi
80
81
Bu hkmlere aykr hareket ettikleri tespit edilen haneler birinci defasnda 3 gn, ikinci defasnda 15 gn ve nc defasnda 1 sene sreyle kapatlacakt. Aykr hareket edenlerin haneleri birinci defasnda 1 ay, tekrarnda ise 1 sene mddetle kapatlacakt.
altna alnm olan kadnlarn tamamen iyiletiklerine dair hviyet czdanlarnda iaret olmadka umumhane, pansiyon ve buluma yerlerinde almalar yasakt.82 Hasta kadnlarn mteriye kmalarna msaade eden umumhane sahipleri hakknda Ceza Kanununun 99. Maddesi ve 3. Zeyli uyarnca kanuni takibata balatlacak ve mahkeme sonuna kadar umumhane ve pansiyonlar kapatlacakt.83 Umumhane ve buluma yerlerin bir tek kapsnn olmas gerekiyordu.84 Umumhane ve hayat kadnlarnn hibir zaman kap ve pencerelerde oturmamalar ve mteri ekmek iin gelene geene laf atamamalar gerekiyordu. Umumhanelerin sokaa bakan pencerelerinin alt tarafna parmaklk konulmas lazmd.85 Ayrca birinci ve ikinci snf umumhanelerde pansiyon ve buluma yerlerinde mterilerin kolaylkla kullanabilecekleri bir yerde olmak artyla telefon bulunmas mecburi idi. Umumhane ve buluma yerlerine ait hususlar bir nshas mutlaka Trke olmak artyla evreletilerek umumhanenin salonuna veya divanhanesine fark edilebilecek bir yere aslacakt. Umumhanelerin giri kapsnda, okunabilecek surette ve dier evlerin numaralarndan tamamen farkl ve byk harflerle yazlm, numaralarn gsteren bir levha bulunacakt.86 1920 ylnda Shhiye Heyeti Mdrl kaytlarna gre stanbulda fuhu yaplan 175 umumhane mevcuttu. kisi Perada, biri Galatada olmak zere, kentte balca genelev mahallesi vard. Peradaki Abanoz semti, Ziba semtinden kat daha bykt. Galata blgesiyse, her ikisinin bileiminden ok daha geni bir alana yaylmt. skdarda, Blbl Deresinde, bunlardan daha kk baka bir mahalle ile kentin eitli yerlerinde pek ok baka evler mevcuttu. Pera ve Galata mahallelerindeki kaytl evler ve pansiyonlar Hristiyanlara ve Yahudilere, skdar ve Kadkydekiler Mslmanlara aitti.87 stanbuldaki umumhanelerin bulunduklar mntkalar gre dalm yleydi:
82
83
84 85 86
87
Bu hkme uygun hareket etmeyen umumhane, pansiyon veya buluma yeri sahiplerinin, birinci defasnda 1 ay, tekrarnda ise 1 sene mddetle almalar yasaklanr ve haneleri kapatlacakt. Adap ve Ahlak-i Umumiyeyi Muhafaza ve Temin ve nzibat- Takrir ve Emraz- Sariyenin Tahribatn Tahdit Etmek zere Kanun- Cezann 99. Maddesi, 3. Zeyli, Dstur, 2. Tertip, C. 4, s. 311-312. Umumhanenin birden fazla kaps olduu anlalrsa fazla kaplar kapatlmakla birlikte hane 1 hafta sreyle kapatlacakt. Bu hkme aykr hareket eden umumhaneler birinci defasnda 1 hafta, tekrarnda ise 1 ay mddetle kapatlacakt. lgili hkmlere aykr hareket eden umumhane birinci defasnda 24 saat, ikinci defasnda 1 hafta ve tekrarlanmas halinde 1 ay sreyle kapatlacakt. Charles Trowbridge Riggs, Yetikinlerde Su, stanbul 1920, (Derleyen: Clarence Richard Johnson, eviren: Snmez Tamer), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1995, s. 306.
UMUMHANELERN SEMTLERNE VE SAHPLERNN UYRUKLARINA GRE DAILIMI

Abanoz Sahibi Sahibi Sahibi Sahibi Sahibi Sahibi Sahibi Sahibi Rum Ermeni Yahudi Macar Msrl Zenci Bonak Trk 37 19 3 -----59 Ziba 13 10 ------23 Galata 28 6 42 1 ----77 skdar 10 ----2 1 7 10 ---1 --4 6 Kadky 1 Toplam 79 35 45 1 1 2 1 11 175
Evlerin Says
Kaynak: Charles Trowbridge Riggs, Yetikinlerde Su, stanbul 1920, (Derleyen: Clarence Richard Johnson, eviren: Snmez Tamer), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1995, s. 306.
Abanoz semti iinde, Abanoz, Kk Kasc, Kilid, Lale, Fc ve Karnavula sokaklar yer almaktayd. Ziba semti iinde, Ziba, Kk Ziba, Paa Bakkal ve Ananik sokaklar bu tr evlerin bulunduu yerlerdi. Galata Mahallesi, Zrefa, Beyzade, erbethane, Karaolan, Badem, eftali, Olak ve Blbl sokaklar kapsamaktayd. skdardaki btn evler Blbl Deresindeydi. Kadky blgesinde, Rza Paada drt, Yel Deirmeni ve Orta sokaklarnda (Modada) birer umumhane bulunmaktayd. Ayrca stanbulun eitli mntkalarnda kayt d olarak fuhu yaplan 20-25 dolaynda otel bulunuyordu. 88 II. Merutiyetin ilanndan beri umumhanelerin bir araya toplanmas dnlyor ancak bu plan bir trl hayata geirilemiyordu. Mtareke ve igal dnemlerinde de umumhanelerin tek mntkada toplanmas salanamaynca umumhanelerin bulundu semtlerin halk tpk II. Merutiyet Dneminde olduu gibi ikayetlerine devam etmitir. Mesela Ocak 1920 tarihinde Kadky Duvardibi Mahallesi Rza Paa mntkas, Emniyet Genel Mdrlnce oluturulan bir komisyon tarafndan umumhanede tahsis edilmiti. Bunun zerine umumhanelerin bulunduu mahallerin civarnda ikamet eden semt sakinleri nce bu duruma itiraz ettiler. Sonu alnamaynca mahalle sakinleri bu konuyla ilgili pe pee ikayet dilekeleri yazmaya baladlar. ocuklarnn ve gen kzlarnn nnde, aka fuhu yapldndan ikayet ederek Kadky Duvardibi Mahallesindeki umumhanelerin kapatlmasn veya baka bir yere tanmasn istiyorlard.89 Halkn youn ikayetleri neticesinde Dahiliye Nezareti, konunun stanbul Emniyet Genel Mdrlnce aratrlmasn istedi. stanbul Emniyet Genel Mdrl, Kadkydeki umumhanelerin bulunduu mahallin Emniyet Genel Mdrl tarafndan oluturulan bir komisyonca belirlendiini, Duvardibi Mahalle88 89
Riggs, Age., s. 306. BOA. DH. EUM.AY. Dosya No: 29, Gmlek No. 98. Tarih: 14/R /1338.
sindeki umumhanelerin kapatlmas halinde hayat kadnlar ve umumhanelerin dier mahallere dalacan, bunlarn gittikleri yerlerde de genel ahlak bozaca ve bu durumun da halkn ikayetlerini bsbtn artracan ileri srerek, umumhanelerin mevcut mntkalarndan karlmalarnn uygun olmadn, ahalinin istirahatnn temini iin umumhanelerde iki iilmesi ve alg alnmasnn yasaklanmas halinde huzurun salanabileceini bildirmitir.90 Ksacas emniyet yetkilileri sorunun zm noktasnda halktan gelen ikayetleri yine gz ard etme yoluna gitmilerdi. Cumhuriyetin ilan edilmesiyle birlikte fuhua kar etkin bir mcadele balatld. Yllardr zlemeyen umumhanelerin bir araya toplamas meselesinin zerine gidildi. Dank halde bulunan umumhaneler Galata kprsnn Galata tarafnda topland. Kadky ve skdardaki umumhaneler tamamen kapatld. Feridiyede bir Mslman hayat kadnlarnn altklar bir umumhane mahallesi kuruldu. Beyolunun umumhane dolu sokaklar fuhuhanelerden temizlenerek Abanoz ve havalisine topland. stanbulun her tarafnda zellikle Beyolu, ili, Kadky, Moda ve Tarabya gibi zengin ve gezme semtlerinde ok fazla yaylm olan randevu evleri ve gizli batakhanelerle ciddi bir mcadeleye giriildi. Netice itibari ile 1920li yllarn sonlarna gelindiinde stanbulda kaytl olan 110 tane umumhane vard. Bunlarn 52si slam ve Hristiyanlara ait olmak zere Beyolu mntkasnda, 58i ise ounluu Hristiyanlara ait olmak zere Galata mntkasnda bulunuyordu.91 Hayat Kadnlar ile lgili Dzenlemeler ve Hayat Kadnlarnn Durumu Talimatnameye gre, menfaat karl devaml bir suretle kendisini bakalarnn zevklerine hasretmeyi sanat edinen ve eitli erkeklerle cinsel mnasebette bulunan bir kadn fahie olarak adlandrlmtr. 18 yan bitirmeyen bir gen kzn, velisinin rzas olsa bile umumhane, pansiyon ve buluma yerlerine geici suretle dahi olsa kabul edilmeleri yasakt. 20 yandan kk olup icra-y fuhu eden gen kzlar, velisi tarafndan istenildii zaman derhal teslim edilmek zorundayd.92 teden beri mteri bulmak sanatn icra eden ve srtk denilen fahieler umumhanelerin bulunduu mntkann haricinde oturamazlard. Umumhane, pansiyon ve buluma yerlerinden baka yerlerde mteri kabul etmeleri yasakt. Hayat kadnlarnn sokak ve caddelerde mteri aramak zere dolamalar ve yollarda durarak beklemeleri yasakt.93 Umumi mahallerde, sokaklarda halk rahatsz edecek tarzda hareketlerde bulunmalar ve gelene geene sarkntlkta etmeleri, fuhu yapmak maksadyla eitli davranlarda bulunarak mteri davet et90 91 92 93
BOA. DH. KMS. Dosya No: 61/-1, Gmlek No. 62. Tarih: 07/Za/1339. mzasz, stanbulda Fuhu Meselesi, Resimli Ay Mecmuas, S. 9, Terin-i Sani 1929, s. 12-14. Buna aykr hareket eden umumhane, pansiyon ve buluma yerleri 2 sene sreyle kapatlrd. Aykr hareket eden kadnlar birinci defasnda 1 ay, ikinci defasnda 3 ay ve tekrarlanmas halinde 1 sene sreyle almalar yasaklanacakt.
meleri yasakt.94 Bunlarn bir umumhane veya pansiyonda kaytl olmalar ve bir hviyet czdan (vesika) alm olmalar gerekiyordu. Hayat kadnlar evlerine dnmek, baka bir umumhaneye gemek veya farkl bir blgeye gitmek isterlerse bu hususta serbestti. Bulunduu umumhaneyi terk etmek veya baka bir tarafa gitmek isteyen hayat kadnlar, nce polise mracaat ederek nakl-i mahall vesikas almak daha sonra umumhaneden ayrlmak zorundayd. Umumhane sahibi, bu vesikay grmeden kadnn eyasn veremez ve hesabn kesmezdi, ayrca habersizce kaybolan hayat kadnlarn 24 saat ierisinde polise bildirmeye mecburdu.95 Kadnlarn umumhanede kalmalarn salamak iin borca sokulmalar veya dier umumhanecilere satlmalar yasakt.96 Hayat kadnlarnn umumhanelerde alabilmeleri iin bir hviyet czdan almalar gerekiyordu.97 Umumhane sahibi Emniyet Mdrlne gerekli evraklar verdikten sonra evraklar Emniyet Mdrl tarafndan kontrol edilir ve vesika almak isteyen kadn yetkili bir muayenehanede doktor tarafndan herhangi bir zhrevi hastalk tayp tamad tespit edildikten sonra stanbulda Emniyet Genel Mdrl, taralarda mahalli en byk polis amiri tarafndan hayat kadnna, isim, hret ve fotorafnn bulunduu tasdikli bir hviyet czdan verilecekti. Hayat kadnlar alacaklar hviyet czdan iin 5 kuru vermeye mecburdu. Hviyet czdan alncaya kadar hayat kadnlar ya almayacaklar ya da muayenehaneye gnderileceklerdi.98 Hviyet czdanlar her hayat kadnn kald odada en kolay grlebilecek bir yere aslmak zorundayd ve ayn odada birden fazla hayat kadn alyorsa hepsinin czdanlar duvara aslm olmalyd.99 Hayat kadnlar sokaa ktklar zaman hviyet czdann yanna almak zorundayd. Hviyetlerini yan almadan baka yerlerde fuhu yapan hayat kadnlarnn almalar yasaklanacakt. Ayrca yalar msait olan ve erkeklerle hayat kadnlar gibi mnasebette bulundu tespit edilen umumhane sahibi, kiraclar ve alanlar da hayat kadnlarnn hakkndaki hkm ve muamelelere tbi idiler. Bulac hastalklarn sirayetini nlemek iin alnan tedbirlere, hastane ve muayene masraflarna katkda bulunmak zere btn fuhu mahallerinden snflarna gre aylk cret alnacakt. Buluma yerleri sahip veya kiraclar ayda 10 lira cret vermekle mkelleftiler. nc ve drdnc snf umumhanelerde alan hayat kadnlar mutlaka muayene edileceklerdi. Birinci ve ikinci snf hanelerde alp, hanelerinde muayene olmak isteyenler ayrca ayda 1 lira deyecekler,
94 95 96 97
98
99
Bu hkme aykr hareket edenler cezalandrlrlar, yabanc iseler snr d edileceklerdi. lgili hkme aykr hareket eden umumhane birinci defasnda 1 hafta ve tekrarnda 15 gn kapatlacakt. Bu hkme aykr hareket edenlerin evleri birinci defasnda 1 ay, ikinci defasnda 6 ay ve tekrarnda 2 sene sreyle kapatlacakt. Hviyet czdanlar 12 cm. eninde ve 16 cm. boyunda bir kitap eklindeydi ve hepsi birden alacak ekilde btn bir kattan ibaretti. Hayat kadnlarn czdana koyulan resimleri de dikkat ekecek ve czdann bir sayfasn kaplayacak kadar byk olmas gerekiyordu. Hviyet czdan olmayan kadnlar kabul edenlerin evleri birinci defasnda 10 gn, ikinci defasnda 1 ay ve tekrarlanmas halinde 1 sene kapatlacakt. Bu hkmn uygulamasndan umumhane sahipleri sorumluydu ve bu hkm uygulanmad taktirde birinci defasnda 1 hafta, tekrar halinde ise 15 gn sreyle evi kapatlacakt.
vermedikleri taktirde muayenehanelere gnderileceklerdi. Fuhuu icra-y meslek edinen kadnlarla ayrca bir yerde bal bana oturan hayat kadnlar aylk 1 lira cret vereceklerdi. Hanelerinde muayene edildikleri taktirde ayda 1 lira daha vermekle mkellef olacaklard. Meydana gelecek ihtiya ve lzum zerine belirlenen mntkalar dnda tahsis olunacak muayenehanelere gnderilen kadnlardan ayda 50 kurutan 2 liraya kadar cret alnacakt. Fuhu mahallerindeki hayat kadnlarnn aylk cretleri, umumhane, pansiyon ve buluma yeri sahip veya kiraclar tarafndan toplanp, tahsilat iin gelen grevli memura verilmesi gerekiyordu. Hane sahipleri, kiraclar veya hayat kadnlar aylk creti pein olarak aydan aya demedikleri taktirde geici olarak ilerinden el ektirilecekler ve bu durumdan hane sahibi veya kiraclar sorumlu tutulacaklard.
1920 YILI SIHHYE MDRYET KAYITLARINA GRE VESKALI HAYAT KADINLARININ SAYISI Pera Galata Surii Kadky ve skdar Belirsiz 714 643 1 9 -56 -134 168 446 770 2171 643 135 177 446
Hristiyan ve Yahudi Mslman TOPLAM GENEL TOPLAM
Kaynak: Charles Trowbridge Riggs, Yetikinlerde Su, stanbul 1920, (Derleyen: Clarence Richard Johnson, eviren: Snmez Tamer), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1995, s. 308.
UYRUKLARINA GRE HAYAT KADINLARININ DAILIMI Mslman (Osmanl) Rum (Osmanl) Ermeni (Osmanl) Musevi (Osmanl) Rus Yunan Avusturya Romanya talyan TOPLAM 774 691 194 124 171 90 23 23 12 2126 Fransz Srp Bulgar Alman Polonya Arap Yugoslavya Amerika ran 5 5 5 3 2 2 1 1 ?
Kaynak: Mustafa Glib, Fhieler Hayat ve Redet-i Ahlkiyye, Mahmud Bey Matbaas, 1338, s. 73-74.
1917 ylnda arlk idaresinin dalmasyla Rusyadan kap stanbula snan Beyaz Ruslar da gerek ikili yerlerin gerekse umumhanelerin yeni sermayeleri oldular. Resmi istatistiklere gre mtareke ve igal dnemi boyunca umumhanelerde 171 vesikal Beyaz Rus hayat kadnl yaptlar. Ayrca barlarda gazinolarda
altlar. stanbullular bu Rus gmeni kzlara harao lakabn takt. Bu kadnlar uzunca bir mddet stanbulun elence hayatnn gzdeleri olarak kald.100 1920 ylnda Shhiye Heyetinin resmi verilerine gre stanbulda 2171 kaytl hayat kadn vard. Shhiye Heyeti Mdrl yapan brahim Asaf Bey stanbulda gizli fuhu yapanlarn da dahil edilmesiyle birlikte 4000-4500 civarnda hayat kadnnn olduunu sylemitir.101 Mustafa Glibin yaynlad resmi belgede ise 2126 kaytl hayat kadnn bulunduunu ve gizli olarak fuhu yapt dnlen 979 da vesikasz hayat kadn olduunu grmekteyiz.102 Yukarda da zikretmi olduumuz zere Cumhuriyetin ilan ile fuhula mcadele edilmesi neticesinde stanbulda vesikal hayat kadn says 1926 senesinde 869, 1927de 793 ve 1928 ylnda 860 idi. Gizli olarak fuhu icra eden kadnlarn says 500 civarndayd.103 Kaytl hayat kadn saylarnn gemi yllardaki saylara oranla dk kmasnn ardnda Cumhuriyet idaresinin fuhula etkin bir savaa girimesinin dnda mbadeleye tabii tutulan Rum hayat kadnlarnn istatistiklerin haricinde kalmasnn da etkisi olabilecei gz ard edilmemelidir. Zabta-i Ahlakiye ve Sivil Memurlarn Vazifeleri Umumhaneler, pansiyonlar, buluma yerleri ve hayat kadnlarnn shhi ve idari ileriyle megul olmak zere stanbul Polis Mdrl Ahlak Zabtas ubesinde bir memur ile Shhiye Heyeti Reisi grevliydi ve bu grevlilerin maiyetlerinde yeterli sayda katip altrlrd. Fuhu ile uraanlarn ve kayt ettirilmeden fuhu yaptrlan hanelerin tahkiki ve meydana karlmas ile grevlendirilmek zere stanbulda gerekli olan yerlerde ayrca zel memurlar kullanlrd. Ahlak Zabtas olmayan yerlerde bu vazife polis memurlar tarafndan yaplrd. Buluma yerleri ancak mdrlke tayin edilen sivil memurlar tarafndan tefti edilebilirdi. stanbulda Polis Genel Mdrl ve gerekli grlen byk ehirlerde en byk polis amirince lzumu kadar sivil memur tayin edilirdi. Bunlar yanlarnda hviyet ve resimlerinin bulunduu birer czdan tarlard. Sivil memurlar, idarece belirlenen mntkalarn dnda fuhu yaplan yerleri bu iten menetmek, gen kzlar, ocuklar ve namuslu kadnlar ifal ile fuhua tevik edenler hakknda tetkikat yapmak, nerede ve kimlerin vastasyla ve yardmyla gizli fuhu icra olunduunu aratrp bildirmekle vazifeliydiler. Sivil memurlar umumhane, pansiyon ve buluma yerlerinde kayt edilmemi vesikasz hayat kadnlarnn altrldn tespit ederlerse derhal o mahallin merkez memurluuna bilgi vermeleri ve bir rapor tutarak mdriyete sunmalar gerekirdi. Bir kadnn fuhuu itiyat ve sanat ittihaz ettii anlalrsa sivil memurlar
100
101 102 103
Paul Dumont, Beyaz Yllar, stanbul 1914-1923, (Derleyen: Stefanos Yerasimos), letiim Yaynlar, stanbul 1997, s. 185; Jak Deleon, Beyolunda Beyaz Ruslar, Remzi Kitabevi, stanbul 2008, s. 15. Riggs, Age., s. 308, 312. Mustafa Glib, Fhieler Hayat ve Redet-i Ahlkiyye, Mahmud Bey Matbaas, 1338, s. 74-75. mzasz, Resimli Ay Mecmuas, S. 9, s. 12-14.
olabildiince detayl bir tahkikat yaparak o kadn hakknda vakalarn, gnlerini, mahallerini, hviyet ve ikametghlar gibi eitli bilgileri ieren delilli bir rapor vermeye mecburdu. Bundan nce hibir teebbste bulunamazlard. Sivil memurlar ikayetlere ve yanl muamelelere meydan vermemek iin tahkikatn gayet esasl yapmaya ve edindii malumat hi kimseye sylememeye mecburdu. Aksi hareket eden ve bu hususta msamaha ve kt niyeti grlen memurlarn iddetle mesul tutulmalar gerekirdi. Umumhaneler, pansiyonlar ve buluma yerleri her zaman polis memurlar tarafndan tefti edilebilirlerdi. Ancak teftiler, Komiser, Komiser Muavini ile Umumhane, pansiyon ve buluma yerlerinin tabii olduu merkez memuru, Serkomiseri veya bu husus iin tayin ve tahsis edilen ve gerekli vesikalar tayan Ahlak Zabtas memurlar tarafndan yaplrd. Fakat kavga, imdat isteme, asayii bozacak bir suun meydana gelmesi veya polise aranan bir ahsn yakalanmas hallerinde polis memurlar usul dnda fuhu mahallerine girebilmekteydiler.104 Fuhula Uluslararas Mcadele ve Osmanl Devleti Kadn satclar gerek stanbuldan transit geen, gerekse Osmanl tebaasndan olan gen kzlar kandrarak veya zorla fuhu bataklna ekerek sermaye yapmaya alrlard. Yurtdndan zellikle de dou Avrupa lkelerinden getirdikleri kzlar stanbuldaki umumhanelerde pazarlyorlard.105 Hatta stanbulda kadn ve kzlar kandrarak yurtdna satanlar bile vard.106 stanbul ayn zamanda kadn tacirleri iin skenderiye, Kahire, Port Said, Bombay, Singapur ve Saigon gibi Dounun fuhu merkezi saylan blgelerine gnderilecek kzlarn ksa sreyle bekletildikleri bir liman vazifesi de gryordu.107 zellikle 1800l yllarn sonu ila 1900l yllarn balarnda kadn ticareti ve fuhu, uluslararas bir sorun halini almt. Bu amala ilki 18 Mays 1904, ikincisi 4 Mays 1910, ncs Milletler Cemiyeti nclnde 30 Haziran - 5 Temmuz 1921 tarihlerinde olmak zere uluslararas konferans dzenlenmitir. lk iki konferansta, kendi rzalar veya cebir vastasyla, fuhu maksad ile kadn veya ocuk ticareti ile uraanlarn ve buna araclk edenlerin veya bir yerden baka bir yere sevk edenlerin cezalandrlmas gerektii ngrlerek Beyaz Kadn Ticaretinin Zecren Menine Dair Milletleraras Szleme adyla uluslararas bir anlama yapld. Konferansa katlan lkeler108 arasnda kadn ve ocuk ticareti suunu ileyenlerin
104
105 106 107 108
Ahlak zabtas ve sivil memurlarn vazife ve salahiyetleri ile ilgili daha geni bilgi almak iin bknz. Musa Ali, Zabta- Ahlakiye, Polis Mecmuas, S. 128, Austos 1336, s. 479.; mzasz, Zabta- Ahlakiye, Polis Mecmuas, S. 130, Terin-i Evvel 1336, s. 401-403, BOA, DH. EUM. THR. Dosya No: 1, Gmlek No: 34, Tarih: 19/ /1327. BOA, DH. EUM. THR. Dosya No: 20, Gmlek No: 16, Tarih: 12/C/1329. Bali, Agm., s. 2. 4 Mays 1910 tarihinde Pariste dzenlenen konferansa on lke katlmtr. Osmanl Devleti bu konferansa itirak etmemitir. Katlmc lkeler unlardr: Almanya, Avusturya, Belika, Brezilya, Danimarka, Fransa, Hrvatistan, ngiltere, ispanya, sve, talya, Portekiz, Rusya. Anlamay daha sonra imzalan lkeler iin bkz. http://w ww.whatconvention.org/en/ratifications/309? sort_by=reservation&order=asc&page=2. Eriim tarihi: 10 Nisan 2011.
iadesine dair herhangi bir hkm bulunmamaktayd. Bu yzden bu sular ileyenler ya ele geirildikleri lkelerde cezalandrlacaklar ya da suun ilendii lkeye iade edilmeleri salanmaya allacakt. 109 Osmanl devleti 1904, 1910 ve 1921 tarihlerinde fuhu ve kadn ticareti ile uluslararas mcadele edilmesi amacyla dzenlenen konferanslara katlmad. Ancak 1914 ylnda Amerikan Bykelisi Henry Morgenthaunun ev sahipliini yapt bir toplantda fuhula mcadele iin bir komite oluturulmas kararlatrlrd. Toplant neticesinde stanbul Kadn Ticaretini Yok Etme Cemiyetinin kurulmasna, bu cemiyetin ayn amac gden Londradaki Uluslararas Komite ile Avrupann dier bakentlerinde kurulan milli komitelerle almasna karar verildi. Giriimin nderi stanbuldaki Amerikan Bykelisi Henry Morgenthau idi. Maliye Nazr Reat Paa ise komitenin bakanyd. Reat Paa bakanlnda kurulan Uluslararas Komite mcadelede kararl gzkyordu. Nitekim komitenin bir bro tutmas, daimi bir sekreter ve limanlarda temsilci olarak grev yapacak bir kiinin istihdam edilmesi, kandrlarak veya zorla fuhu bataklna srklen kzlarn kalabilecekleri bir snma evi kurulmas planlanyor ve gen kzlarn geldikleri lkelere iade edilebilmeleri iin gerekli tedbirlerin alacan bildiriyordu. Ayrca fuhu trafiini ynetenler hakknda istihbarat toplayp bu kiilerin snr d veya srgn edilmeleri iin almaya da kararlyd.110 Nitekim 1915 yln Ocak ve ubat aylarnda stanbul Polis Mdr Osman Bedri Beyin istihbari faaliyetleri neticesinde eitli meslek grubuna mensup 168 kadn taciri tutuklanarak ya snr d edilmi ya da Osmanl toraklar dhinde srgne gnderilmitir. Haklarnda takibat yaplan 168 kiiden 162si snr d edilirken, 4 kii Sivasa, 1 kii de Kayseriye srgne gnderilmitir. 1 kii ise serbest braklmtr. Fakat ahlak d yollardan para kazanmaya alan bu gibi kimselerin tekrar stanbula gelmeye alacaklar aikard. bu gibi kiiler gnderildikleri yerden stanbul haricinde istedikleri yere gitmekte serbesttiler ve Dahiliye Nezaretinden msaade almalar art ile stanbula da gelebilirlerdi.111
109
110 111
Sulhi Dnmezer, Ceza Hukuku zel Ksm, Genel Adap ve Aile Dzenine Kar Crmler, Filiz Kitabevi, stanbul 1983, s. 322-324. Bali, Agm., s. 23-24. BOA, DH. EUM. ADL. Dosya No: 48, Gmlek No: 9, Tarih: 1/R/1332.; BOA, DH.UMVM. Dosya No:124 Gmlek No:79, Tarih: 10/R /1335.
UYRUKLARA GRE DAILIM Rus Rumen Osmanl Avusturya Yunan ngiliz talyan Arjantin Pers Brezilya Fransa TOPLAM 100 23 18 10 5 4 3 2 1 1 1 168
CEZA TAKBATIN NETCES Snr D Edilen Srgne Gnderilen Sebest Braklan Toplam 162 5 1 168
MESLEKLERE GRE DAILIM Pezevenk Terzi Boyac Kundurac Umumhane leticisi Berber Umumhane Sahibi Kasap Seyyar Satc Kahvehane Sahibi Beyaz Kle Taciri Grei Otel Sahibi Duvarc Kuru Gda Satcs Ev Sahibi 27 20 12 9 9 8 6 5 4 4 4 4 3 3 3 3 A Uak Garson Fotorafc Mzisyen Tenekeci Marangoz Kuma Barmen Umumhane Aracs ekerci Tercman Kuyumcu Kahve Satcs Makinist 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Turist Rehberi Kadn Tedarikisi Tiyatro Sahibi Aktr apkac Tuhafiyeci Alkoll ki Taciri Konsolosluk alan Simsar Zango Frnc Avukat Memuru 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Beyaz Kle Taciri Yardmcs 1 Meslei Tespit Edilemeyen 9 TOPLAM 168
1 Kadnlar Teslim Alan "Acenta"
Kaynak: Tablolar, Rfat Balinin Yirminci Yzyln Balarnda stanbulun Fuhu leminde Yahudilerin Yeri isimli makalesinde yaynlad NARA, RG59, 24 Mart 1915 tarih ve 867.1152/3 sayl belgeye gre hazrlanmtr.
Trkiye, Lozan Anlamas ile bu ahitnamenin 99 ve 100. Maddelerinde saylan ve iinde 1910 ve 1921 tarihli fuhu ve kadn ticareti anlamalarnn da bulunduu uluslararas muahede ve itilafnamelere katlmay kabul etmitir. Ancak 1926 senesinde sz geen szlemelere katlma meselesi 1926 ylnda TBMMye geldii zaman Meclis 241 numaral kararyla ilgili anlamalarn onaylanmasn geri brakmtr. Ancak Trkiye Cumhuriyeti, 11 Ekim 1933 tarihinde Cenevrede dzen-
lenen fuhu ve kadn ticareti ile ilgili szlemeyi 15 Nisan 1935 tarih ve 2693 sayl kanun ile tasdik ederek 1904, 1910 ve 1921 tarihli anlamalar da onaylam oldu.112 Umumhanelerde Hayat Hayat kadnlar, fuhu icra-y meslek edinen ve Fahie, Sermaye veya lfte olarak adlandrlan kadnlar vard.113 Bu zavall kadnlarn zerinden ceplerini doldurma heveslisi olan kadn simsar pezevenkler ise Esnaf- Zenghbegn, Muhabbet Tellal, Gnl Postacs, Dert Orta, Srda, Vasta, Delil-i Uak ve Hevenki olarak bilinirdi.114 Umumhane sahibi kadnlar Mama veya Anne olarak isimlendirilirlerken umumhane sahibinin yannda alan kadnlar ise Teyze veya Abla olarak arlrlard.115 Umumhanelerde alan hayat kadnlar genellikle 18inden 28-30una kadar icra-y fuhu ederlerdi. Beyolundaki barlarda 13 yandan itibaren fuhu bataklna srklenmi vesikasz kz ocuklarnn altrld oluyordu. Hatta I. Dnya Sava srasnda ve sonrasnda stanbulda bulunan bir Emraz- Zhreviye Hastanesinde, sava srasnda ailelerini kaybeden fuhu srasnda kaptklar hastalklar nedeniyle tedavi gren 14-15 yanda kzlar da vard.116 Btn umumhanelerde hayat son derece zor ve sefalet iindeydi. Ahmet Kemal ok anlarnda Galatada bulunan bir umumhaneyi yle tasvir etmektedir: Kmrc sokanda bir eve girdik. Sahibesi Lehli idi. eride ispirto, rutubet, kf ve soan kokusu mide bulandryordu. Ufak ve kfeki ta deli bir taln nihayetinde, perde ekilmi bir merdivenin nne bir ift hamal yemenisi evrilmiti. Perdelerin etekleri para para ve basmasnn ne renkte olduu belirsizdi. Merdivenin yanndaki kanepeye oturduk. Koltuk ve arka demesi simsiyah ve muambaya dnmt, gayet pis kokuyordu.117 Gndz vakitlerinde iin olmad ve sokaklarn ahlaksz erkeklerle dolup tamad saatlerde umumhanelerin bulunduu mntkalarn hali ok daha ktyd. Baz fahieler kaplarda duruyor veya yar plak bir vaziyette odalarda geziyorlard. Dierleri az ok giyinik olup sokaklarda yrmekte ve dier evleri ziyaret edelerdi. Umumhane sakinleri alak tabure, sandk, veya sedirlerde veya n tel rgyle kapal ve sokaa bakan 50 il 60 cm eninde kk bir blmde otururdu. Bazlarnda kk pencereler vard. Bu tel rglerin kzlarn sokaktaki erkekler tarafndan ellenmelerini engelleyecek ancak kzlarn gelip geenlere seslenmelerine ve mteri ekmelerine izin verecek ekilde konulduklar aikrd.
112 113
114 115 116
117
Dnmezer, Age., s. 324-325. Umumhanelerde alan kadnlar gerek adlar yerine Afet, Ceylan, Dilbaz, Gonca, Glen, Blbl-efkende, Handan, Nazl, Cilve kutusu faka, vebaz, Kamer, Benli Eda, Pembe, Cihan yand Pesend, Feleknaz, Sevda, Seza, Suzide, Sivekr, Kartopu hret, Gm gerdan lfet, Candayanmaz Zisan, Kaymak taba Servet, Ziynet, Dilaub, Dilber ve Elmas gibi takma isim kullanrlard. Bkz. Abdlaziz Bey, Age., s. 331-332. Abdlaziz Bey, Age., s. 333; Kou, Agm., s. 15. mzasz, Resimli Ay Mecmuas, S. 9, s. 12-14. C. N. F. (ngiliz Mstearl alan), Agm., s. 2971-2973; mzasz, stanbulda Fuhu Meselesi, Resimli Ay Mecmuas, S. 9, Terin-i Sani 1929, s. 12-14; Riggs, Age., s. 309. Ahmet Kemal ok, Grp ittiklerim, Okuyan Adam Yaynlar, Ankara 2002, s. 290-291.
Kadnlarn stlerinde kyafet namna neredeyse hibir ey yoktu. Yzleri boyal ve pudralyd ancak gzlerindeki yorgun bak saklanamayacak vaziyetteydi.118 Hayat kadnlar mangalla snm odalarda otururlar, souk ve pis odalar ile yataklarda yatarlard. Yemek zamanlar ise dzensizdi ve yedikleri yemekler genellikle kt ve basit eylerdi. Aralarnda peynir, zeytin, pilav ve ekmekten fazla bir ey yiyebilenler pek azd.119 Galatada bulunan nc ve drdnc snf umumhanelerde vizite creti 5 ila 20 kuru arasnda deimekteydi. Gece kalp sabahlamak ise 1 lira idi.120 gal senelerinde ise Galatadaki umumhanelerde vizite creti 15 kurua ykselmiti. Beyolu ve ilide zenginlerin devam ettikleri birinci ve ikinci snf fuhu mahallerinde ise vizite cretleri 5 ila 10 lira arasnda deimekteydi.121 Umumhane sahibi ile hayat kadn arasnda iki trl anlama ekli vard. Birincisi ve en yaygn olan hayat kadnn icra-y mesaisi neticesinde kazand parann hepsini umumhane sahibine vermesi ve bunun karlnda btn ihtiyacnn umumhane sahibi tarafndan temin edilmesiydi. kincisi ise hayat kadn kazand parann ihtiyalarn karlayacak miktarna tekabl eden ksmn kendisi alr, geri kalan ksmn umumhane sahibine verirdi. Bu durumda ahsna ait btn masraflarn kendisi karlamak zorundayd. Ancak bu tr alma tarz pek tercih edilmiyordu. nk hayat kadnlar mteri bulamadklar zaman a kalma tehlikesiyle karlayorlard.122 Bylesine dm kadnlarn hayat ve vcutlar mteri, dost, sevdal ve belallar arasnda taksim edilirdi. Mteri paras karlnda geici olarak hayat kadnyla mnasebette bulunan kiidir ve bu mnasebet genellikle tek seferliktir. Dost ile hayat kadn arasnda uzun sreden beri sre gelen bir iliki mevcuttur. Dost sermayenin adeta kocas mevkiindedir. Bazen nemli fedakarlklarda bulunur. Hayat kadn onu haftada bir akam umumiyetle muayene ve hamam gnlerinde kabul eder ve bu gnde mteriye kmazd.123 Dost genellikle stanbulun yksek tabakasna mensuptur. Hayat kadnnn her mklne koar ve hastalandna ona bakard. Sevdal ise hayat kadnna tutulmu az akll ve bol paral, genellikle taral bir esnaftr. Hayat kadnnn muayyen faaliyetinin dndaki kazancn bu zavall temin eder. Hayat kadn sevdaldan fazla para koparmak iin genellikle ona kt davranr. Yoksa hayat kadn hissen ona kar da mterilere olduu kadar yaknlk duyar. Belal da sevdalnn aksidir. Aralarnda tarafl bir ak olmad halde genellikle eski mnasebetler isti-
118 119 120 121 122 123
Bali, Agm., s. 9. mzasz, Resimli Ay Mecmuas, S. 9, s. 12-14. hsan Birinci, Eski stanbul Batakhaneleri, Yllarboyu Tarih Dergisi, Yl. 1981, S. 3, s. 36.; ok, Age., s.290-291. Riggs, Age., s. 309. ok, Age., s. 290-291; mzasz, , Resimli Ay Mecmuas, S. 9, s. 12-14. mzasz, Resimli Ay Mecmuas, S. 9, s. 12-14.
naden hayat kadna musallat olur, ondan para szdrmaya alr bazen de onu mdafaa eder. Belalnn en byk tehdidi ustura ile kadnn yzn kesmekti.124 Hayat kadnn hayatnda son bir safha da metreslikti. Umumhanenin yal bir mterisi bazen bir kadn beenerek umumhaneden karr ve ona bir ev aard. Fakat bu hayat ya erkein abuk bkmasyla veya hayat kadnnn ev hayatna alamamas sebebiyle en fazla yedi sekiz aydan fazla srmezdi.125 Osmanl toplumunda zina eden kadn ve erkee kar ayrmclk gzetildii ortadadr. Zina eden ve bu ie hayatn idame ettirmek maksadyla katlanan kadna fahie vb. sfatlar yaktrlrken, zina eden erkee herhangi bir sfat verilmemitir. Zina eden kadnlar toplumdan dlanrken, mahalle veya evlerinden karlrlarken, erkeklere bu tr muamelelerin reva grlmedii gzlenmektedir.126 Nitekim zina davalarnda tarih boyunca hep kadn daha fazla sulanm ve ilk ceza verilen kadn olmutur.127 nk kadn, fuhu suunda crmn kayna olarak grlmtr. Ancak ortada bir su varsa, bu su tek failli bir su deildir. Erkek de bu suta en az kadn kadar kusurludur. Hatta bu suta erkein kadndan daha fazla kusurlu olduu sylenebilir. nk zaruret nedeniyle, kandrlarak veya zorla fuhu bataklna itilmi bir kadnn bedeninden faydalanmak iin para vermeye istekli olan taraf erkektir. SONU nsanlar bir araya gelerek toplumlar oluturduundan beri fuhu insanln en nemli ahlaki sorunlarndan biri olmutur. Nitekim Osmanl Devletinin kurulduu gnden tarih sahnesinden ekildii gne kadar Osmanl toplumunda da fuhu devlet yetkililerinin ald tedbirlere ramen her dnem azalarak veya yaygnlaarak varln srdrd. zellikle 19. yy sonlarndan itibaren savalarn ve ekonomik skntlarn etkisiyle toplumsal ahlakta yaanan zlmeler ve gn getike deien deer yarglar zellikle 1900l yllardan itibaren sratli bir ekilde Osmanl toplumunda sosyal kntye neden oldu. II. Merutiyetin ilanndan sonra Osmanl Devletinin arka arkaya Trablusgarp, Balkan ve I. Dnya savalarna girmesi neticesinde ar felaketler yaanmas devlet otoritesini, ekonomisini sarsm, fakirlik, isizlik, sefalet tm Osmanl corafyasn kaplam ve toplumsal ahlak ciddi yaralar almtr. zellikle devlet otoritesinin tamamen sarsld I. Dnya Sava srasnda bu durum hat safhaya ulamtr. Nitekim bu dnemde yaynlanan mecmualarn ve gnlk gazetelerin zabta stunlar alacak derecede rza tecavz, kz karma, ekyalk, cinayet ve hrszlk haberleri ile doludur. Bu denli iddetli surette yaa-
124 125 126 127
Belal takmndan saylan kiiler hakknda daha fazla bilgi almak iin bkz. Abdlaziz Bey, Age., s. 335-336. mzasz, Resimli Ay Mecmuas, S. 9, s. 12-14. Kse, Agm., s. 106-107. smail Acar, Osmanllarda Zina Suu ve Cezas, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, C. 10, s. 87.
nan ahlak bunalmnn var olduu bir ortamda en ok zarar grenler zellikle kadnlar ve ocuklar olmutur. Her ne kadar Osmanlda kadnlarnn eitimi konusunda son dnemlerde bir takm gelimeler yaanm da olsa bu yaygn ve devamllk arz eden bir uygulama nitelii kazanamam ve kadnlarn eskiden olduu gibi eitimsiz, mesleksiz ve kocaya baml bir hayat srmeleri devam etmitir. Bu durum zellikle sava ve isyan zamanlarnda tek balarna hayatlarn devam ettirmek zorunda olan kadnlar iin gerekten ciddi sorunlarla karlamalarna neden oluyordu. Nitekim Savalarda elerini, ailelerini kaybeden kadnlar fakirlik, isizlik ve sefaletle yalnz balarna mcadele etmek zorunda kalmlar ve alk tehlikesiyle karlaan baz kadnlar fuhua srklenmilerdir. Devlet otoritesinde meydana gelen boluktan yaralanmay bir frsat olarak gren ve para iin her eyi yapmaya istekli baz ahlakszlar da kadnlarn iine dm olduklar bu durumdan yararlanarak kadnlarn bedenleri zerinden ticaret yapmaya balamlardr. Netice itibari ile karlatklar zaruret nedeniyle fuhu yaparak hayatlarn devam ettirmeye alan, kadn tacirleri tarafndan kandrlarak veya zorla fuhu bataklna itilen kadnlarn says 1900l yllarn balarndan itibaren gittike artmtr. II. Merutiyet dneminde devlet, artan ikyetler karsnda, kadnlar srklendikleri bu bataklktan kurtarmak iin bir takm sosyal politikalar gelitirmeye alm ancak baarl olamamtr. Sonuta 18 Ekim 1915 tarihinde Emraz- Zhreviyenin Meni Sirayeti Hakknda Nizamname adyla bir yasal dzenleme ilan etmitir. Ancak bu dzenlemeden anladmz kadaryla maksat fuhula mcadele etmekten ok fuhu konusunda dzenleyici tedbirler almaktr. Sonu itibariyle 1900l yllarn balarndan itibaren yaygnlaan, I. Dnya Sava, mtareke ve igal dnemlerinde ciddi surette toplumsal bir sorun haline gelen fuhula mcadele meselesi Cumhuriyete miras kalmtr.
KAYNAKA
BABAKANLIK OSMANLI ARV rade Tasnifi -BOA, . HUS. (rade Hususi), Dosya No: 112, Gmlek No: 1321/L-111, Tarih: 25/L/1321. Bb- l Evrak Odas -BOA, BEO. (Bb- l Evrak Odas Belgeleri), Dosya No: 2252, Gmlek No: 168880, Tarih: 25/L /1321. Dahiliye Nezareti Evrak -BOA. DH.D. (dari Ksm Evrak), Dosya No: 818, Gmlek No: 62, Tarih: 07/R/1332. -BOA. DH. KMS. (Kalem-i Mahss Mdriyeti Belgeleri), Dosya No: 61/-1, Gmlek No. 62, Tarih: 07/Za/1339. -BOA, DH. MKT. (Mektubi Kalemi),Dosya No: 818, Gmlek No: 62, Tarih: 20/Za/1321. -BOA, DH. MKT. Dosya No:950. Gmlek No:32. Tarih: 20/S /1323. -BOA, DH. MU. (Muhaberat- Umumiye daresi Belgeleri), Dosya No: 69/-2, Gmlek No: 33, Tarih: 08/Ra/1328. -BOA, DH.UMVM. (Umur- Mahalliye-i Vilayet Mdriyeti Belgeleri), Dosya No: 124, Gmlek No: 79, Tarih: 10/R/1335. Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Evrak -BOA, DH. EUM. ADL. (Takibat- Adliye Kalemi Belgeleri), Dosya No: 48, Gmlek No: 9, Tarih: 1/R/1332. -BOA. DH. EUM. AY. (Asayi Kalemi Belgeleri), Dosya No: 29, Gmlek No. 98, Tarih: 14/R/1338. -BOA, DH. EUM. MTK. (Muhaberat ve Tensikat Mdriyeti Belgeleri),. Dosya No: 77, Gmlek No: 25, 08/B /1332. -BOA, DH. EUM. THR. (Tahrirat Kalemi Belgeleri), Dosya No: 1, Gmlek No: 34, Tarih: 19//1327. -BOA, DH. EUM. THR. Dosya No: 3, Gmlek No: 1, Tarih: 23//1327. -BOA, DH. EUM. THR. Dosya No: 47, Gmlek No: 36, Tarih: 21// 1328. -BOA, DH. EUM. THR. Dosya No: 46, Gmlek No: 25, Tarih: 10//1328. -BOA, DH. EUM. THR. Dosya No: 33. Gmlek No: 41, Tarih: 04/Ca/1328. -BOA, DH. EUM. THR. Dosya No: 48, Gmlek No: 36, Tarih: 25//1328. -BOA, DH. EUM. THR. Dosya No: 20, Gmlek No: 16, Tarih: 12/C/1329. SREL YAYINLAR -tihat Mecmuas -Polis Mecmuas -Resimli Ay Mecmuas -Servet-i Fnun Dergisi -Srat- Mstakim Mecmuas -Tanin Gazetesi KTAPLAR -Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2000. -AKDA, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Celali syanlar, Cem Yaynevi, stanbul 1995. -ALTINAY, Ahmet Refik, Onuncu Asr- Hicrde stanbul Hayat, (Hazrlayan: Abdullah Uysal), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000. -Balkhane Nazr Ali Rza Bey, Eski Zamanlarda stanbul Hayat, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2011. -DELEON, Jak, Beyolunda Beyaz Ruslar, Remzi Kitabevi, stanbul 2008.
-DNMEZER, Sulhi, Ceza Hukuku zel Ksm, Genel Adap ve Aile Dzenine Kar Crmler, Filiz Kitabevi, stanbul 1983. -DUMONT, Paul, Beyaz Yllar, stanbul 1914-1923, (Derleyen: Stefanos Yerasimos), letiim Yaynlar, stanbul 1997. -ENGN, Vahdettin, Kurtlar Sofrasndaki Osmanl, Yeditepe Yaynevi, stanbul 2009. -GKEN, Ahmet, Tanzimat Dnemi Osmanl Ceza Kanunlar ve Bu kanunlardaki Ceza Meyyideleri, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslm Yksek Lisans Tezi, stanbul 1989. -bn Battuta, bn Battuta Seyahatnamesi Semeler, (Hazrlayan: smet Parmakszolu), MEB, stanbul 1993. -HAMMER, Joseph Von, Osmanl Devleti Tarihi, (ev. Vecdi Brn), C . 12, stanbul 1986. -KILALI, Ahmet Taner, Siyaset Bilimi, mge Kitabevi, Ankara 2003. -KL, Suna GZBYK, A. Eref, Trk Anayasal Metinleri, Bankas Yaynlar, stanbul 2000. -KOU, Reat Ekrem, Osmanlda Yasaklar, aka Matbaas, stanbul 1958. -MARUSHIAKOVA, Elena POPOV, Vesselin, Osmanl mparatorluunda ingeneler, (eviren: Bahar Trnak), Homer Kitabevi, stanbul 2006. -MUMCU, Ahmet, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Phoenix Yaynevi, Ankara 2007. -Mustafa Glib, Fhieler Hayat ve Redet-i Ahlkiyye, Mahmud Bey Matbaas, 1338 -ZTUNA, Ylmaz, Byk Trkiye Tarihi, Trk Siyasi Tarihi ve Medeniyeti Tarihi, tgen Yaynevi, C. 9, stanbul 1978. -RGGS, Charles Trowbridge, Yetikinlerde Su, stanbul 1920, (Derleyen: Clarence Richard Johnson, eviren: Snmez Tamer), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1995. -SEVENGL, Refik Ahmet, stanbul Nasl Eleniyordu (1453'den 1927'ye Kadar), letiim Yaynlar, (Hazrlayan: Sami nal), stanbul 1993. -OK, Ahmet Kemal, Grp ittiklerim, Okuyan Adam Yaynlar, Ankara 2002. MAKALELER -ACAR, smail, Osmanllarda Zina Suu ve Cezas, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, Cilt. 10. -AHMAD, Feroz, Jn Trkler Dneminde Sava ve Toplum, Tarih ve Toplum, Nisan 1999, -Cilt. 11, Say. 64. BAL, Rfat N., Yirminci Yzyln Balarnda stanbulun Fuhu leminde Yahudilerin Yeri, Eriim adresi: www.rifatbali.com/images/stories/dokumanlar/mahrem3.pdf. Eriim Tarihi: 03.04.2011. -BRNC, hsan, Ahlak Zabtasnn Tarihesi, Hayat Tarih Mecmuas, Yl. 1967, Cilt. 3, Say. 11. , Ahlak Zabtasnn Tarihesi, Polis Emeklileri Polis Dergisi, Yl. 1981, Say. 161. , Eski stanbul Batakhaneleri, Yllarboyu Tarih Dergisi, Yl. 1981, Say. 3. -C. N. F. (ngiliz Mstearl alan), stanbulda Fuhu, (eviren: skender Fahrettin Sertelli), tihad Mecmuas, Terin-i Sani 1922, Cilt. 4, Say. 141. -DNGE, Emine, Osmanl Toplumunda Kadnlarn retime Katklar, History Studies, Vol. 2/1, 2010. -ENGN, Vahdettin, Genelevden Korkma Fuhuun Gizlisinden Kork, Eriim adresi: http://www.akintarih.com /turktarihi/osmanli/genelev.htm. Eriim Tarihi: 25.04.2011. -mzasz, Fuhuiyyat, Servet-i Fnun Mecmuas, Eyll 1918, Say. 1409. -mzasz, Konyada Ceraim ve Fahie Karlar, Srat- Mstakim Mecmuas, (Babalktan ktibas edilmi), Kanun-i Sani 1327, Cilt. 7, Say. 177. -mzasz, Zabta- Ahlakiye, Polis Mecmuas, Terin-i Evvel 1336, Say. 130. -KARAKILA, Yavuz Selim, Bir Osmanl Kadnnn Hikayesi, Tarih ve Toplum, Mart 2003, Cilt. 39, Say. 231.
-KOU, Reat Ekrem, Eski stanbulda Ahlak Zabtas, Hayat Tarih Mecmuas, Yl. 1970, Cilt. 6, Say. 5. -KSE, Osman, XVIII. Yzyl Sonlar Rus ve Avusturya Savalar Esnasnda Osmanl Devletinde Bir Uygulama: stanbulda Fuhu ve ki Yasa, Turkish Studies, 2/1, Winter 2007. -Musa Ali, Zabta- Ahlakiye, Polis Mecmuas, Austos 1336, Say. 128. -SMER, Tlin, Trkiyede lk Defa Kurulan Kadnlar altrma Dernei, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Temmuz 1968, Cilt. 2, Say.10. -ENSOY, Naci , Zina Crm, HF Mecmuas, Yl. 1942, C. 8, Say. 1-2. -TEMEL, Mehmet, Osmanl Devletinin Son Dneminde Fuhu ve Frengi le Mcadele, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, Cilt. 14. -TOPRAK, Zafer, Belediye Zabtas, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul 1993-1995, Cilt. 2. , Birinci Dnya Savanda stanbul, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul 1993-1995, Cilt. 2. , Fuhu, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul 1993-1995, Cilt. 3.
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 55-84
KONYANIN SOSYO-EKONOMK YAPISI H. 1264 / M. 1847-1848

Bar SARIKSE zet ehir tarihi aratrmalarnn nemli kaynaklarndan biri de eriye sicilleridir. eriye sicillerinde ehir tarihleri ile ilgili nemli bilgiler mevcuttur. Konya eriye Sicilleri, Konyann sosyoekonomik tarihi asndan byk bir neme sahiptir. Konya eriye Sicilleri iinde 148 numaral defter ierik ynnden dier defterlerden farkldr. H.1264 / M. 1847-1848 tarihli olan bu defterde Konya merkezde bulunan mahalleler ile Sahra, Hatunsaray ve Sudirhemi Nahiyelerinin temettuat kayd mevcuttur. Mahalle baznda hane reisleri ve dedikleri vergi miktar vergi snfna gre kaydedilmitir. Bu kaytlardan, Konya merkezde bulunan mahallelerin isimleri, baz mahallelerin mahalli idarecileri, esnaf ve meslek gruplar ile ilgili nemli bilgiler verilmitir. Bu aratrmada; Konyann XIX. yzyl ortalarndaki mahallelerinin isimleri, mahallelerin demografik ve ekonomik yaps ile meslek guruplar ve esnaf eitlilii ile ilgili karlatrmal deerlendirmeler yaplmtr. Bylelikle Konyann demografik ve sosyo-ekonomik yaps gzler nne serilmitir. Anahtar Kelimeler Konya, Demografik yap, Sosyo- ekonomik hayat, eriye Sicili. THE SOCIO- ECONOMIC STRUCTURE OF KONYA IN H. 1264- G.1847-1848 Abstract One of the important sources of the historical research in the city histories are the eriye Registers. The noteworthy datas concerning the city histories are available in the eriye Registers. The Konya eriye registers are highly important in the point of the socio- economic history of Konya. The register, numbered 148, is different from the other eriye registers among the Konya eriye registers The register dated to the H. 1264 / G. 1847-1848 covers the temettuat registers of the districts in the center of Konya and Sahra, Hatunsaray and Sudirhemi township. The names of the heads of households and their tax amount are recorded according to the tax classification. The names of the districts in the center of Konya, some local authorities of the districts, the demographic and economic structure of the districts, occupational clusters and the variety of the trades are evaluated relatively. Thus, a period of demographic and socio- economic characteristics of Konya is demonstrated. Key Words Konya, Demographic structure, Socio- economic life, eriye Register.
Yrd. Do. Dr. Karabk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. barissarikose@karabuk.edu.tr
GR Bu almada Konyann XIX. yzyl ortalarndaki sosyoekonomik yaps 148 numaral Konya eriye Sicili esas alnarak ortaya konulmaya allmtr. H.1264 / M. 1847-1848 yllarn kapsayan aratrmada; Konyann bu yllardaki mahalle isimleri, meslek gruplar, ilim adamlar, mahallelerin ekonomik yaps tespit edilmitir. Genelde eriye Sicillerinde; hccet, ilam, evlenme, boanma, miras davalar kaytlar, ferman, berat, buyrultu suretleri ve vakf kaytlar ile ilgili belgeler bulunmaktadr1. 148 numaral Konya eriye Sicili, 19x51 ebatlarnda, 276 sayfa olup H.1264 / M. 1847-1848 yllarna aittir2. Bu defter, ierii bakmndan dier Konya eriye Sicillerinden farkllk gstermektedir. 148 Numaral Konya eriye Sicili, Konya merkez ile merkeze bal Sahra, Hatunsaray ve Sudirhemi nahiyeleri ve bu nahiyelere bal kylerin temettuat kaydn iermektedir. Temettu, szlklerde; kr etme, kazanma, kr, fayda anlamlarnda olup temettuat, temett kelimesinin cemi olup krlar, faydalar, kazanlar anlamndadr3. Temettu vergisi, tccar ve esnafn senelik kazanlar zerinden alnan vergiye denilmektedir. Ad daha sonra kazan vergisine evrilmitir. Babakanlk Osmanl Arivindeki Temettuat defterleri iinde Konya merkezde bulunan mahallelerin defterleri de olup bu defterler H. 1261 / M. 1844-185 yllarna aittir. Birok Konya mahallesinin temettuat kayd ayrntl olarak belirtilmitir4. Ancak Konya eriye Sicilindeki kaytta vergi snflarna gre yaplan tahsilat hane bana, hane reisinin ismi ve verdii vergi olarak kaydedilmitir. Temettuat vergisi 1826da II. Mahmud zamannda ihdas edilen ihtisab resmine dayanmaktadr5. Temettuat kaydndan mahalle ve kylerin sakinlerinin isimleri, denen temettuat vergisi tespit edilebilmektedir. Vergi mkelleflerinin isimleri, hretleri ve lakaplar, resmi grevleri, etnik yaplar ile ayrntlar verilmesinden dolay bu defterler sosyal tarih asndan nemli bavuru kaynaklar arasndadr6. Ayrca, hane reislerinin isimleri verilirken, mahalle muhtarlar, meslek gruplar, mahallede ikamet eden; bata mahalle imamlar olmak zere ilim adamlarn da tespit etmek mmkn olmaktadr. Bu almada H.1264/ M. 1847-1848 yllarnda Konya merkezde bulunan mahallelerin isimleri, mahallede bulunan hane saylar, mahallelerin byklk ve kklk durumlar, nfusun yaps, Mslman ve gayr-i Mslimlerin nfus du-
1 2 3 4
Ahmet AKGNDZ, eriye Sicilleri, C.I, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul, 1998, s. 19-50. AKGNDZ, ayn eser, s. 199. Ferit DEVELLOLU, Osmanlca- Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, 1995, Ankara, s. 1073. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, Devlet Arivleri Genel Mdrl Yay., stanbul, 2000, s. 254. Mustafa SERN, Osmanl Arivinde Bulunan Temettut Defterleri, I. Mill Ariv ras 20-21 Nisan 1998 Ankara Tebliler, Ankara, 1998, s. 717. Said ZTRK, Konya Temettuat Defterleri, Uluslar Aras Kuruluunun 700. Yldnmnde Btn manl Devleti Kongresi (7-9 Nisan /April 1999) Bildiriler, S.. Yay., Konya, 2000, s. 534.
Ynleriyle
Os-
rumlar, mahalle baznda denen vergi miktar karlatrmal olarak deerlendirilmitir. I. KONYANIN MAHALLELER Osmanl dnemi ehirlerinin temel birimi mahalledir. Mahalle, sosyal bir birim olduu kadar idar, ayn zamanda ekonomik bir birimdir. Devlet, ehirlere ynelik idar ve ekonomik kararlarn mahalleye gre alrd. Asker ve vergi toplanmas mahalleye gre dzenlenirdi. Mahallenin en nemli unsuru cami ve mescit olup hatta birok mahalle, mescit ve camiye binaen teekkl etmitir. Mahalledeki caminin imam ayn zamanda sosyal sistemin de merkezidir7. Konyada XVI. yzyldan XIX. yzyla kadar mahalle saylarnda baz deimeler grlmektedir. XVI. yzyln banda 90a yakn mahalle varken, XVI. yzyln sonlarnda 120 mahalle olup XVII. yzyln ikinci yarsnda 110, XVIII. yzyln ilk yarsnda 140 olan mahalle says XIX. yzyln ortalarna kadar deimemitir8. Konya merkezde bulunan mahalle saylar ve isimlerinde zaman zaman deiiklikler olmutur. Zamanla baz mahalleler bymelerinden dolay daha sonraki dnemler bu mahallerden yeni mahalleler oluturulmutur. Mesela, Pir Esad Mahallesi eskiden geni bir mahalle iken daha sonra Pir Esad Kabasakal Pir Esad Abac Seyyid ve Pir Esad Hac Hseyin adnda mahalleye ayrlmtr9. Baz mahalleler de kk mahalleler olduundan zamanla dier byk mahallelerle birletirilmilerdir. Kkda, Lle Devrinde Konyada bulunan mahallerin bir listesini vermi, 1668de 108 olan mahalle saysnn Lle Devrinde 140 ykseldiini, 140 mahalle iinde 50 mahallede Mslim gayr-i Mslim kark oturduklarn belirtmitir10. Konyal, Yavuz dneminde Konyada 79 mahalle olduunu sylerken, Kanuni dnemine ait eriye Sicilinden yaklak 140 mahalle ismi vermitir. Kanuni dnemindeki bir ilyazc defterine gre 88 Mslman, bir Gebran yani gayr-i Mslim mahallesinden bahsetmitir. III. Murat dnemi iin 123 mahalle ismi zikretmi, 1940l yllar iin ise 170 mahalle ismi vermitir11. Uz ve ahin de Konya eriye Sicillerinden derledikleri 16. ve 19. yzyldaki Konya mahallelerinin bir listesini vermilerdir12. Mumal, aratrmasnda Konyada 1584 ylnda mahalle saysn 119 olarak belirttikten sonra 1642 tarihli avarz kaydna gre Konyada 111 mahal-
7 8 9
10
11 12
Muhittin TU, Sosyal ve Kltrel Adan Konya , Tablet Yay., Konya, 2007, s. 94-95. TU, ayn eser, s. 24. brahim Hakk KONYALI, bideleri ve Kitabeleri le Konya Tarihi, Enes Kitap Saray, Burak Matbaas, Ankara 1997, s. 716. Yusuf KKDA, Lle Devrinde Konya, (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Konya, 1989, s. 82- 88. KONYALI, ayn eser, s. 248-262. M. Ali UZ- Bekir AHN, eriye Sicillerinde 16. ve 19. Yzyllar Arasnda Konya Mahalle Adlar, Konya pek Yolu Dergisi, (Ed.: Caner ARABACI), (zel Say Aralk 2004), s. 37-39.
Doktora
Tezi),
Kitab VII, KTO
le olduunu belirtmitir13. Cumhuriyetin ilk yllarnda ise Konyada 120 mahalle bulunmaktayd14. ncelenen 148 Numaral Konya eriye Sicilinde 142 Mslman, bir Rum ve bir Ermeni mahallesi olmak zere toplam 144 mahalle bulunmaktadr. Bu kaytta Konya evresinde bulunan kyler de mahalle olarak kaydedilmitir. 148 Numaral Konya eriye Sicilinde geen mahalle isimleri unlardr: Civar, Dorak Fakih elebi Zoka, Zincirlikuyu Ovalolu Zoka, Hac Bedk, Sarn, Sar Hasan, Dolap Para Cemaati, Dolap Yemenici Halil, Dolap Mahmud Cemaati, Dolap Battallar Zoka, Dolap Mekteb Zoka, Dolap Cami Blgesi, Pr Mehmed Paa, Dedemoludier ad Kukondu, Kerim Dede Cami Blgesi, Kerim Dede eme Blgesi, Kerim Dede Mekteb Blgesi, Hac Hseyin Cemaati, Kabasakal, Abac Seyyid, Pr Paa Mahallesinden Alaca Mescid, Akeme15, ukur, Fakih Dede, Yunusolu, Sar Yakub, Burhan Dede, Ali Hoca Cemaati, Ulurmak Saka Cemaati, Kurb- Cedd, Fahrnnisa16, Abid, Burdaba, eyh Ahmed, Hohn Saati, Sungur, Karakurt, Ata Cemaati, Emir Halilolu, Terhne, ylebekledi, Hoca Faruk, Akba, Aksinle, Sahibata, Furkan Dede, Klah, Gemalamaz, eyh Aliman Yahi, eyh Aliman Receb Aa, Sar Zoka, avuolu Cemaati, Hasan Dede, Nasrullah, Hac Yusuf Mescidi, Hac Sadk, Sdc Zoka, Kayack Mescidi, Orta Mescid, Yank Cami, Hac Cemal, Mk, Boladlar, Byk Sinan, Kayack Araplar, Kk Sinan, Karacian, Nehr-i Kfr, Bulgur mm, arern, Kalenderhne, Karakay, Medrese, Nianta, Ba- Evliya, Darc, Ahmed Dede, Kuzgunkavak, Keeci, Ahmed Fakih, Bb- Aksaray, Prekli, Esenl, kran, Mcellid, Sebhvn, Muhtar, htiyareddin, Kale-i Cerb, Kazasker, Kalecik, Abdlvahid, Krk, Aknc, ekerfr, Abdlmin, Kaymak Ahmed, eyh Osman- Rum17, Affan Sultan, Beyhekim, Abdlaziz18, Zevle Sultan, Hoca Hasan, eyh Sadreddin-i Konev19, Bnr, Sakahne, Ferhniye20, Aknal, Mihmandr, mret, ems-i Tebriz21, Ulv Sultan22, Tercman, iftenerdib, Zenbr23, Baba Sultan, Divle, Kasab Sinan, Ye13
14
15
16
17 18 19 20
21 22
23
Hseyin MUMAL, XVII. Yzyl Ortalarnda Konya Mahalleleri, Konya Kitab IV, KTO pek Yolu Dergisi, (Ed.: Yusuf KKDA), (zel Say Aralk 2001), s. 72. DOKTOR NAZM, Trkiyenin Shh-i ctimi Corafyas KonyaVilayeti, (Yay. Haz.: Mehmet KARAYAMAN), izgi Kitabevi, Konya, 2009, s. 7. Bu mahallede mahalleye adn veren Ak eme ile ynel ve Mahmud Dedelerin trbeleri bulunmaktayd. KONYALI, ayn eser, s. 620-621. Fahrnnisa ad, Hz. Mevlnnn kadn mritlerinden Fahrnnisa Hatunun adndan kalmtr. Saim SAKAOLU, 600 Yllk Bir Konya Mahallesi: Fahrnnisa, Konya Kitab VI, KTO pek Yolu Dergisi, (Ed: Caner ARABACI), (zel Say Aralk 2003), s. 380-381; ayn yazar, Tarihten Kopup Gelen Mahalle: Fahrnnisa Mahallesi, Konya Kitab XI, KTO Yeni pek Yolu Dergisi, (Ed.: Haim KARPUZ- Osman ERAVAR), (zel Say Aralk 2008), s. 115. SAKAOLU, bu mahallenin vergi kaydn da yaynlamtr bk. 1264/1848 Yl Fahrnnisa Mahallesi Vergi Mkellefleri, Konya Kitab VII, KTO Yeni pek Yolu Dergisi,(Ed.: Caner ARABACI), (zel Say Aralk 2004), s. 53-57. Bu mahalleye ad veren eyh Osman- Rumnin trbe, tekke ve mescidi bu mahalledeydi. KONYALI, ayn eser, s. 753. Bu mahallede Abdlaziz ve Abdlmmin adl iki mescit bulunmaktayd. KONYALI, ayn eser, s. 279. Bu mahalleye adn veren eyh Sadreddin-i Konevnin camii ve trbesi bu mahallededir. KONYALI, ayn eser, s. 487. Bu mahallenin adnn, II. Keykavusun kz Fatma Hatunun ad veya vasf olan Ferhunde kelimesinde geldii belirtilir. KONYALI, ayn eser, s. 600. Bu mahalleye adn veren ems-i Tebriz Zaviyesi, trbe, mescit ve mezarl bu mahallededir. KONYALI, ayn eser, s. 935. Bu mahallenin ad baz aratrmaclar tarafndan Alev Sultan eklinde okunurken genelde Ulv Sultan ekli yaygn olarak kabul edilmitir. TU, ayn eser, s. 173. Zenbr Mescidi bu mahalledeydi. KONYALI, ayn eser, s. 567.
diler, Karaaslan, bn-i ahin, Sral, erefirin, Hoca Habib, Hocacihan, Saray, Kyceiz, Vadi-yi Meram, Dorunday, alkl, Karahyk, obanlar m ayrba, Penbeci, Gdene, Deveini, Kayy, Bayat, Resil, Boyal, Karaaslan civar- Konya, olmak zere toplam 142 Mslman mahallesi, Gazialemah Rum Mahallesi, iftenerdibn Ermeni Mahallesi olmak zere iki gayr-i Mslim mahallesi mevcuttur. Yahudi mahallesi bulunmamaktadr. II. MAHALLELERDEK DAR GREVLLER VE LM ADAMLARI Mahallede muhtarlk tekilatndan nce imamlar resm sorumlu iken daha sonra onlarn yerini muhtar almtr. 1835ten itibaren Konyada her mahalle iin tecrbeli kimselerden birinci ve ikinci eklinde ikier muhtar grevlendirilmitir. Tu, 1835teki Konyann Dedemolu, Kalecik, Sral, Civar ve Krk gibi baz mahalle muhtarlarnn isimlerini vermitir24. Mahallenin temettuat kayd verilirken mahallenin muhtarlarnn isimleri de verilmitir. Bu sebeple H.1264 / M.1847-1848 yllarnda Konyann baz mahalle muhtarlarn tespit etmek mmkn olmutur. Hack Bedk Mahallesi muhtar Mustafa, muhtar- sansi ise Kara Mehmeddir25. Sar Hasan Mahallesi muhtar Hac Mehmed Aa26, Dolab Cami Blgesi Mahallesinin muhtar Hfz Mehmed27, Kabasakal Mahallesi muhtar Terzi Mehmed28, Yunusolu Mahallesi muhtar- evveli Hasan Aa29, Sar Yakub Mahallesi muhtar Hac Hasan30, Burhan Dede Mahallesi muhtar Hac smail Aa31, Kurb- Cedd Mahallesi muhtar Hac Halildir32. Abid Mahallesi muhtar Kulak Mehmed Aa33, Ata Cemaati Mahallesi muhtar Halil brahim34, Emir Halil olu Mahallesi Muhtar Halil ve Abdurrahman35, Gemalmaz Mahallesi muhtar- evveli Hasan36, avuolu Cemaati Mahallesi muhtar- evveli Hfz Ahmed37, Kayack Araplar Mahallesi muhtar Memi38, arern Mahallesi muhtar- evveli Ali39, Kalenderhne Mahallesi muhtar Mustafa Aa40, bn Salih Mahallesi muhtar Mehmed41, ems-i Tebriz Mahallesi muhtar Ahmeddir42. Zenbr Mahallesi
24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42
TU, ayn eser, s. 113-115. KS, no. 148, s. 13. KS, no. 148, s. 16. KS, no. 148, s. 26. KS, no. 148, s. 38. KS, no. 148, s. 46. KS, no. 148, s. 47. KS, no. 148, s. 49. KS, no. 148, s. 56. KS, no. 148, s. 57. KS, no. 148, s. 64. KS, no. 148, s. 65. KS, no. 148, s. 74. KS, no. 148, s. 78. KS, no. 148, s. 99. KS, no. 148, s. 107. KS, no. 148, s. 108. KS, no. 148, s. 136. KS, no. 148, s. 144.
muhtar brahim43, Kasap Sinan Mahallesi muhtar Musa elebi44, Hocacihan Mahallesi muhtar Koca Erkek Ali45, Kyceiz Mahallesi muhtar Mehmed46, Karahyk Mahallesi muhtar Ahmed ve Veli47, obanlar ma ayrba Mahallesi muhtar Yusuf48, Boyal Mahallesi muhtar Mehmed49, Konya civarnda Karaaslan Mahallesi muhtar Osmandr50. Sicilde mahalle muhtarlarnn tamamnn ismi belirtilmemitir. Muhtarlar dnda mahalle sakinleri arasnda eitli askeri ve idar grevlerde bulunan kiilerin de ad gemektedir. ncelenen dnemde muhtar, dnda; mdr51, ktip52, zaptiye, vekil-i har53, kethda54, ceride ktibi, ehir kethdas55, harem kethdas56, yzba57, baavu58 gibi askeri ve idari grevlilerin Konyada eitli mahallelerde ikamet ettikleri anlalmaktadr. Konyada XVII. yzylda kadlar yannda katiplerin grev yapt bilinmektedir59. Burada geen katipler, XIX. yzylda devletin yeniden yaplanmas erevesinde yeni tesis edilen devlet dairelerinde grev yapan katipler olabilir. Zaptiye zellikle i gvenli Mahallelerde bulunan cami ve mescitlerde grevli imam, hatip ve mezzin gibi grevlilerin isimlerine de ulalmtr. Baz mahallelerde birden fazla imam ismi gemesinden bu mahallelerde birden fazla cami veya mescit olduu sonucuna ulalabilir. Mahalle imamlarn dier imamlardan ayrmak iin imam- mahalle eklinde kaydedilmitir. Mderris, muallim-i sbyan ve mekteb hocas eklinde baz ilim adamalarnn isimleri de ikamet ettikleri mahallelere gre tespit edilmitir. Bu tespit edilen ilim adamlar byk olaslkla mahallede bulunan eitim kurumlarnda hizmet etmekteydi. Tespit edilen imam, mezzin yannda ilim adamlarnn isimleri de mahallelere gre aratrma sonunda verilmitir. III. MAHALLELERN DEMOGRAFK YAPISI Konyada XI. yzylda ocuk sahibi ailelerin oran %70 civarndadr60. Bu sebeple Konyada nfusun tespitinde hane nfusunun be kii zerinden hesaplanmas daha doruya yakn tespit olacaktr. 148 Numaral eriye Siciline gre
43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59
60
KS, no. 148, s. 147. KS, no. 148, s. 149. KS, no. 148, s. 155. KS, no. 148, s. 158. KS, no. 148, s. 162. KS, no. 148, s. 163. KS, no. 148, s. 166. KS, no. 148, s. 166. KS, no. 148, s. 2, 44, 151. KS, no. 148, s. 3, 118, 119, 132. KS, no. 148, s. 27, 28, 52, 60, 114, 150. KS, no. 148, s. 32, 146. KS, no. 148, s. 49, 104. KS, no. 148, s. 154, 155. KS, no. 148, s. 76, 95, 154, 155. KS, no. 148, s. 113, 118. Bayram REKL, 17. Yzylda Osmanl Tara Tekilatnda Grevliler: Konya rnei, Uluslar Aras Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi 07-09 Nisan 1999, Seluk niversitesi Yay., Konya, 2000, s.712. TU, ayn eser, s. 149.
Konya merkezde mahalle baznda hane says ve nfuslar EK-1deki tabloda gsterilmitir. Hanedeki toplam nfusun tespitinde anne baba ve bir ocuk olmak zere kiilik bir aile en alt snr olarak alnmtr. Genel olarak son dnemdeki aratrmalarda; hanelerin tespitinde Nejat Gynn belirttii hane bykl be kii zerinden alnmas gr yaygn olarak kabul edilmitir61. Nitekim Konya ve evresindeki aile aratrmalarnda ortalama ocuk says 2-3 olarak tespit edilmitir62. Bu aratrmada hane says ve be olarak verilmesindeki temel sebep hane nfuslarnn en alt ve en st snrlarn tespit edebilmek iindir. Konyada H.1264 /M. 1847-1848 yllarnda toplam 144 mahalleden 142si Mslman, biri Rum ve biri Ermeni mahallesidir. 144 mahallede, 5525 hane Mslman, 66 hane Rum, 133 hane Ermeni bulunmaktadr. Hane oran bakmndan Konyann toplam 5724 hanesinin % 97si Mslman, % 2si Ermeni, % 1i de Rumlardan teekkl etmitir. Bu tarihte Konyada Yahudi olarak herhangi bir kayt bulunmamaktadr.
Grafik 1: H.1264 /M.1847-1848de Konyada Mslman, Rum ve Ermenilerin hane says oranlar
2% 1%
97%
Hane says 100n zerinde olan mahalleler; 203 hane ile Vadi-yi Meram, 162 hane ile Byk Sinan, 147 hane Pr Mehmed Paa, 125 hane Civar, 124 hane Polatlar, 105 hane Karacian, 102 hane Orta Mescid mahalleleridir. Konyada hane bakmndan en byk mahallelerin hane grafii aadaki gibidir. Vadi-yi Meramn en fazla nfuslu mahalle olarak kmas yukarda da bahsedildii zere aslnda Vadi-yi Meram ky idi.
61 62
lber ORTAYLI, Osmanl Toplumunda Aile, Pan Yay., stanbul, 2001, s. 5. Hayri ERTEN, Konya eriye Sicilleri Inda Ailenin Sosyo- Ekonomik Yaps (XVIII. Y.Y. lk Yars), Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2001, s. 94-95; Nuri KSTKL, Sosyal Tarih Perspektifinden Yalvata Aile (1892-1908), Gnay Ofset, Konya, 1996, s. 52.
Grafik 2: Konyann hane bakmndan en byk mahalleleri
250
200
150
100
Hane says bein altnda olan mahalleler; Nasrullah be, Kazasker ve Resil drt, Abdlvahid, mret ve Penbeci hanedir. Nfus olarak da en fazla nfus ve en az nfuslu mahalleler ayndr. Konyada incelenen yllarda hane durumu kiiye gre 16560 Mslman, 198 Rum, 399 Ermeni toplam 17.157 kii vardr. Hanelerin be kii zerinden ise hesaplanmasnda ise 27.622 Mslman, 330 Rum, 399 Ermeni olmak zere toplam 28.621 kiilik bir nfusun bulunduu anlalmaktadr. Kylerin de mahalle olarak kaydedilmesi toplam nfusu arttran temel zelliktir. Sicildeki kaytlardan zellikle Konyaya yakn kaza ve vilayetlerden glerin olduu gibi uzak vilayetlerden de glerin olduu anlalmaktadr. Bu durum Konyada sosyal hareketliliinde youn olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Konya merkeze Konyann kaza ve kylerinden gelenler mahallelerine gre u ekilde tespit edilmitir; Civar Mahallesinde Deirmenkyl Bosr Ahmed63, Deirmenkyl Ali Kse olu Hseyin, Deirmenkyl Kpez Ahmet64, Deirmenkyl Arap Osmann Mehmed, Deirmenkyl Kr Musa65, Sulutasl Sleyman66, Bebesli Ahmed67. elebi Zoka Mahallesinde Saraynl zde Ahmed Efendi, Karapnarl Hfz Ali, Karapnarl Abdlkadir olu Mehmed68, Hac Be63 64 65 66 67 68
KS, no. 148, s. 2. KS, no. 148, s. 3 KS, no. 148, s. 4. KS, no. 148, s. 3. KS, no. 148, s. 3. KS, no. 148, s. 9.
dk Mahallesinde Akehirli Musa Efendi ve Hatipli Yusuf69, Sarn Mahallesinde Bozkrl olu Seyyid Mehmed70, Karapnarl Ali, Karapnarl Abdullah ve Mehmed71, Sar Hasan Mahallesinde Akviranl Mustafa72. Dolap Para Cemaati Mahallesinde Zvarkl brahimin Mustafa73, Dolap Yemenici Halil Mahallesinde smilli Ali74, Dolap Mahmud Cemaati Mahallesinde Hatipli Alinin Mehmed75, Pr Mehmed Paa Mahallesinde Akviranl Mehmed Emin, Hatipli Hudisin Ahmed, Pirlogondal Kr Abdullah, Melikzl Seyyid, Kavakl Koca Osman76, Dedemolu Mahallesinde nliceli Dlger Ahmed, Bayatl Mehmed, Stl Kurt Memi77, Kerim Dede Mekteb Blgesi Mahallesinde Karapnarl Abdurrahman78 Hac Hseyin Cemaati Mahallesinde Karamanl brahim79, Abac Seyyid Mahallesinde Hadimli Abdullah80, Akeme Mahallesinde Kavakl Hseyin81, ukur Mahallesinde Resilli Ahmed82, Fakih Dede Mahallesinde Hotaml brahim Efendi, Karaaslanl zde Ali Efendi83, Yunusolu Mahallesinde Bozkrl Mustafa, Eskilli Halil84, Sar Yakub Mahallesinde Karaaslanl merin Mehmed, Hatipli Dal brahim, Silleli Sleyman85, Burhan Dede Mahallesinde Silleli Hseyin, Hadimli Ahmedin Mustafa86, Ali Hoca Cemaati Mahallesinde umral Mehmed, Apal Hasan87, Ulurmakda Saka Cemaati Mahallesinde Karamanl Abdullah88, Kurb- Cedd Mahallesinde Bayatl Hac Alinin Mehmed, Alemdarlnn Terzi brahim89, Abid Mahallesinde Aladal Mehmed90, Burdaba Mahallesinde Alibeyhykl Mehmed, Aksarayl Hac Efendi, Belviranl Sleyman91, Sungur Mahallesinde Detseli Terzi Ali, Girvatl Terzi smail, Girvatl Terzi Mehmed92, Karakurt Mahallesinde Kzlviranl Mehmed Efendi93, Ata Cemaati Mahallesinde umral Mehmed94, Terhne Mahallesinde Aladal Mehmed ve Aladal Hseyin95, ylebek69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95
KS, no. 148, s.12, 13. KS, no. 148, s. 14. KS, no. 148, s. 15. KS, no. 148, s. 17. KS, no. 148, s. 19. KS, no. 148, s. 21. KS, no. 148, s. 22. KS, no. 148, s. 27, 28, 29. KS, no. 148, s. 30. KS, no. 148, s. 36. KS, no. 148, s. 38. KS, no. 148, s. 40. KS, no. 148, s. 42. KS, no. 148, s. 43. KS, no. 148, s. 44. KS, no. 148, s. 46. KS, no. 148, s. 47, 48. KS, no. 148, s. 49, 50. KS, no. 148, s. 51. KS, no. 148, s. 52. KS, no. 148, s. 55. KS, no. 148, s. 57. KS, no. 148, s. 59. KS, no. 148, s. 62. KS, no. 148, s. 63. KS, no. 148, s. 64. KS, no. 148, s. 66.
ledi Mahallesinde Botsal Ahmed96, Aksinle Mahallesinde Hatipli Kara Mustafa, Kavakl merin Ahmed, Hadimli Mustafa olu Mehmed, Hadimli Sleyman97, Gemalmaz Mahallesinde smilli Osman98, eyh Aliman Yahi Mahallesinde smilli Veli, smilli Mehmed99, eyh Aliman Receb Aa Mahallesinde Eskilli Himmetin Sleyman ve Ali, Karapnarl brahim100, Sar Zoka Mahallesinde Karadiinli Seyyid ve Yunus, Detseli Hasan, Eskilli Ali101, avuolu Cemaati Mahallesinde Eskilli Hasan olu Mustafa102, Hasan Dede Mahallesinde Kavakl Osman103, Hac Sadk Mahallesinde Eskilli Abdlkadir104, Orta Mescid Mahallesinde Eskilli Sleyman105 Yank Cami Mahallesinde Eskilli Ali106, Hac Cemal Mahallesinde umral Osman, Zvarkl olu Osman, Zvarkl olu Hasan107, Byk Sinan Mahallesinde Zvarkl Ahmed, Szmal Mustafa, nsuyulu mer108, Kayack Araplar Mahallesinde Eskilli mer Emmi, Zvarkl Sleyman109, Kk Sinan Mahallesinde Zvarkl Mehmedin Abdurrahman, nsuyulu Mustafa, Ladikli Koca Mehmed, Eskilli Seyyid110, Karacian Mahallesinde Meydanl Mustafa, Zvarkl brahim, Eskilli Halil111, Nehrikfr Mahallesinde nsuyulu Mehmed Emmi, Barkurtlu Himmet, Eskilli Ebubekir112, Karakay Mahallesinde Hocacihanl Hseyinin Hasan, Mayl olu Hasan113, Medrese Mahallesinde Zvarkl Mustafa114, Ba- e Evliya Mahallesinde Bilecikli smail115, Darc Mahallesinde Silleli Hfz Mustafa Efendi116, Kuzgunkavak Mahallesinde Silleli Mehmed Efendi, Malasl Ahmed, Hadimli Mehmed, Karamanl Hseyinin Hafz Hseyin, Aladal Hasan Efendi117, Ahmed Fakih Mahallesinde Karamanl Hac Hasan, Aladal Ahmed Efendi, Aladal Mehmed Efendi118, Bb- Aksaray Mahallesinde Dikilital Hac Mehmed, Derbentli Bekta Hoca119, Prekli Mahallesinde Karapnar zde Naim Efendi, Akviranl olu Ahmed, Sultanhanl zde Molla Meh-
96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119
KS, no. 148, s. 67. KS, no. 148, s. 70. KS, no. 148, s. 74. KS, no. 148, s. 75. KS, no. 148, s. 76, 77. KS, no. 148, s. 78. KS, no. 148, s. 79. KS, no. 148, s. 80. KS, no. 148, s. 83. KS, no. 148, s. 87. KS, no. 148, s. 89, 90. KS, no. 148, s. 91, 92. KS, no. 148, s. 97, 98. KS, no. 148, s. 99. KS, no. 148, s. 101, 102. KS, no. 148, s. 102, 103. KS, no. 148, s. 105. KS, no. 148, s. 109. KS, no. 148, s. 111. KS, no. 148, s. 112. KS, no. 148, s. 113. KS, no. 148, s. 116. KS, no. 148, s. 118. KS, no. 148, s. 119.
med, Karapnarl damad Mustafa Efendi120, kran Mahallesinde Erelili olu Fikret121, Mcellid Mahallesinde Kyceizlinin Mustafa, Kyceizlinin brahim, Dereli smail, Ilgnl Abdullah, Kyceizli Seyyidin Mehmed, Dereli Mehmedin kz erife122, htiyarddin Mahallesinde Gdeneli Musann Ali, Hocacihanl Osman ve Mehmed, Aladal Mehmed123, Kalecik Mahallesinde Bulamasl Hafz Mehmed ve biraderi Osman124, Krk Mahallesi Aladal Mehmed125, ekerfr Mahallesinde Derbentli Mahmud ve Mehmed, Beybeslinin Hafz Mehmed126, Abdlmin Mahallesinde Gdeneli Mustafa127, Kaymak Ahmed Mahallesinde Karamanl Abdlbaki128, Sakahne Mahallesinde ayrbal Ali129, Ferhniye Mahallesinde Silleli Hfz Ahmed130, Mihmandr Mahallesinde ayrbal mer Emmi131, Tercman Mahallesinde Ilgnl Ali132, iftenerdiban Mahallesinde Silleli Ahmed133, Divle Mahallesinde Gzll Ahmed Efendi, Silleli Hseyin Efendi134, Hoca Habib Mahallesinde Karapnarl Hac Hseyin, Eskilli Hac brahim, Dikilital Molla mer, Dikilital Hasan Efendi135, Hocacihan Mahallesinde Dereli Ahmedin Mehmed ve Mustafa136, Saray Mahallesinde Kzlviranl Musa137, Vadiyi Meram Mahallesinde Bozkrl Himmet138, obanlar m ayrba Mahallesinde Derbentli brahim139, Penbeci Mahallesinde Eskilli Mustafa140, Deveini Mahallesinde Aladal Mehmed ve mer141, Boyal Mahallesinde Apal mer, Aladal Osman, Kerim ve Mahmud142. Btn bu kaytlar Konya mahallelerinin sosyal yapsnn ekillenmesi ile ilgili nemli bilgiler vermektedir. Konyada dalk Hadim, Takent ve Bozkr gibi kazalardan gelenlere dal lakabnn verildii de bilinmektedir. Sicilde baz mahallerde bu ekilde dal lakapl kimselerin de Konya merkezde sakin olduklar anlalmaktadr. Bu kiiler byk olaslkla Hadim, Takent gibi dalk kaza ve kylerden Konyaya gmlerdir. Dal olarak kaydedilen kiilerin mahallelere gre dalm u ekildedir; Dolap Para Cemaati Mahallesinde Dal Abdlkerim olu Mehmed, Dal Ke120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142
KS, no. 148, s. 120, 121. KS, no. 148, s. 123. KS, no. 148, s. 124. KS, no. 148, s. 127. KS, no. 148, s. 129. KS, no. 148, s. 130. KS, no. 148, s. 132. KS, no. 148, s. 133. KS, no. 148, s. 135. KS, no. 148, s. 141. KS, no. 148, s. 142. KS, no. 148, s. 143. KS, no. 148, s. 146. KS, no. 148, s. 147. KS, no. 148, s. 149. KS, no. 148, s. 154. KS, no. 148, s. 156. KS, no. 148, s. 157. KS, no. 148, s. 159. KS, no. 148, s. 163. KS, no. 148, s. 163. KS, no. 148, s. 164. KS, no. 148, s. 166.
rimin Ali143, Dolab Mekteb Zoka Mahallesinde Dalnn Hseyin144, Dolab Camii Blgesinde Dal Hseyinin Halim, Dal Mehmed, Dal Abdullah145, Pr Mehmed Paa Mahallesinde Dal olann Hfz Ali ve Seyyid Mehmed, Dal olann Hseyin, Dal Hseyinin mmglsm146, Dedemolu Mahallesinde Dal Ali147 Kerim Dede Cami Blgesi Mahallesinde Dal Abdullah zevcesi Fatma Hatun148, Kerim Dede eme Blgesi Mahallesinde Dal Kulluk Ahmed149, Abac Seyyid Mahallesinde Dal Ahmed150, ukur Mahallesinde Dal Hseyin151, Ulurmakda Saka Cemaati Mahallesinde Dal Alinin oullar Mahmud ve Mehmed152, ylebekledi Mahallesinde Dal Abdurrahman153, avuolu Cemaati Mahallesinde Dal Abdullah154, Hasan Dede Mahallesinde Dal Abdullah155, Hac Yusuf Mescidi Mahallesinde Dal Halilin Osman156, Sdc Zoka Mahallesinde Dal Ahmed157, Orta Mescid Mahallesinde Dal Abdlmmin, Dal Veliyddin ve Dal Mehmedin Sleyman158, Yank Cami Mahallesinde Dal olu smail ve Dal Mustafa159, Hac Cemal Mahallesinde Dal olu Osman, Dal olu Hasan160, Mk Mahallesinde Dal Hasan161, Boladlar Mahallesinde Dal Abdullah162, Byk Sinan Mahallesinde Dal Mehmed163, Kk Sinan Mahallesinde Dal brahimin Himmet164, Karakay Mahallesinde Dal Mehmed165, Prekli Mahallesinde Dal Hseyin166, Abdlmin Mahallesi Dal Ahmedin Ahmed, Dal Osman167, iftenerdiban Mahallesinde Dal Osman168, Baba Sultan Mahallesinde Dal Abdullah169, Karahyk Mahallesinde Dalnn Osman sakin bulunmaktadr170.
143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170
KS, no. 148, s. 19. KS, no. 148, s. 24. KS, no. 148, s. 26. KS, no. 148, s. 27, 29. KS, no. 148, s. 30. KS, no. 148, s. 33. KS, no. 148, s. 34. KS, no. 148, s. 40. KS, no. 148, s. 43. KS, no. 148, s. 52. KS, no. 148, s. 67. KS, no. 148, s. 79. KS, no. 148, s. 80. KS, no. 148, s. 82. KS, no. 148, s. 85. KS, no. 148, s. 87, 88. KS, no. 148, s. 89. KS, no. 148, s. 91, 92. KS, no. 148, s. 94. KS, no. 148, s. 96. KS, no. 148, s. 97. KS, no. 148, s. 102. KS, no. 148, s. 109. KS, no. 148, s. 121. KS, no. 148, s. 133. KS, no. 148, s. 141. KS, no. 148, s. 148. KS, no. 148, s. 162.
Konyaya baka vilayet ve kazalardan da gelenler olduu grlmektedir. Hac Bedk Mahallesinde Sivasl Hac Mehmed Aa171, Sarn Mahallesinde Yalval Hfz Abdurrahman172, Dolap Mahmud Cemaati Mahallesinde Mucurlu Mehmed173, Dolap Mahmud Cemaati Mahallesinde Cezayirli Sleyman174, Pr Mehmed Paa Mahallesinde ankrl Mustafa Efendi, Msrl Ali, Bonak Osmann Seyyid, Karsl Tatar Halil175, Dedemolu Mahallesinde Tokatl Halil176, Kerim Dede Mekteb Blgesi Mahallesinde Bonak zde Mehmed Aa177, Hac Hseyin Cemaati Mahallesinde Rumilli Mehmed178, Fakih Dede Mahallesinde Sofyal Kavas Mustafa, Tekeli Ali Efendi, Sofyal Hac brahim179, Ali Hoca Cemaati Mahallesinde Bonan smail180, Kurb- Cedd Mahallesinde Msrl Mehmed181, Klah Mahallesinde Badadlnn Ahmed182, Gemalmaz Mahallesinde Aydnl Mustafa183, eyh Aliman Receb Aa Mahallesinde Tunuslu Hseyin184, avuolu Cemaati Mahallesinde Erzurumlu smail185, Hac Yusuf Mescidi Mahallesinde Acem olu Kara brahim ve Acemli Deli Mehmed186, Orta Mescid Mahallesinde Harputlu Hac Ali187, Hac Cemal Mahallesinde Acem olu Mustafa188, Boladlar Mahallesinde Hac Bonan Hseyin, Himmet, Osman ve Musa189, Kayack Araplar Mahallesinde zmirli brahim190, Kk Sinan Mahallesinde Hac Bonan Sleyman191, Karacian Mahallesinde aml Mehmed192, Kalenderhne Mahallesinde Cezayirli Ahmed193, Nianta Mahallesi Msrl Mustafa194, Kuzgunkavak Mahallesinde Erzurumlu Mehmed195, Bb- Aksaray Mahallesinde Msrl Hac Ahmed196, Prekli Mahallesinde Msrl Hasan197, kran Mahallesinde ankrl Hac Salih Efendi, ankrl Ali Efendi, ankrl Sleyman Efendi, an-
171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197
KS, no. 148, s. 12. KS, no. 148, s. 15. KS, no. 148, s. 22. KS, no., 148, s. 22. KS, no. 148, s. 27, 29. KS, no. 148, s. 31. KS, no. 148, s. 36. KS, no. 148, s. 38. KS, no. 148, s. 44, 45. KS, no. 148, s. 51. KS, no. 148, s. 54. KS, no. 148, s. 73. KS, no. 148, s. 74. KS, no. 148, s. 76. KS, no. 148, s. 79. KS, no. 148, s. 82. KS, no. 148, s. 88. KS, no. 148, s. 92. KS, no. 148, s. 95, 96. KS, no. 148, s. 100. KS, no. 148, s. 102. KS, no. 148, s. 103. KS, no. 148, s. 108. KS, no. 148, s. 111. KS, no. 148, s. 116. KS, no. 148, s. 119. KS, no. 148, s. 121.
krl Hafz Mustafa198, Krk Mahallesinde Buharal Mehmed199, Zenbr Mahallesinde stanbullu Mehmed Efendi200, Karaaslan Mahallesinde Kozanl Dede Aa201, Karaaslan Mahallesinde Silifkeli Ali Efendi202, Hoca Habib Mahallesinde Bonak Mehmed Aa, Benderli brahim Aann Reid, Erdelli brahim, Arnavut Mehmed Aa203, Konya civarnda Karaaslan Mahallesinde Bonan Hseyin204. Bu kaytlar, Konyaya Osmanl corafyasndan hem Anadolunun eitli vilayetlerinden hem de Rumeli ve Afrika gibi uzak corafyalardan insanlarn da gelip yerletiini gstermektedir. Konyann btn Osmanl corafyas iin bir ekim merkezi olduu anlalmaktadr, bu durumun siyas, sosyal ve din olmak zere birok sebebinin olduu sylenebilir. Konyada bu dnem de mahaller arasnda da byk bir sosyal hareketliliin olduu grlmektedir. eitli nedenlerle mahalle deitiren kiilerle ilgili en nemli zellik gittikleri mahalleye vergi nakillerinin yapld ynndeki kaytlardr. Bu kaytlarn ilerde vergi tahsilinde yaanacak skntlar ortadan kaldrmak iin tutulduu sylenebilir. Mahallelerinden baka mahallelere g edenler ise u ekilde belirtilebilir; elebi Zoka Mahallesinden Kol Ba Sleyman Aa Sar Hasan Mahallesine g etmitir205. Ovalolu Mahallesinden Eyub Aa, Ahmet Fakih Mahallesinden Mfti zde Ataullah Efendi, elebi Zoka Mahallesine g ederken elebi Zoka Mahallesinden Nazrn Ahmet Fahrnnisa Mahallesine g etmitir206. Zincirlikuyu Ovalolu Zoka Mahallesinden Eyyub Aann brahim elebi Zoka Mahallesine tanmtr207. elebi Zoka Mahallesinden Sleyman Aa Sar Hasan Mahallesine208, Dolap Battallar Zoka Mahallesinden smail Bahi Cemaatine gmtr209. Boladlar Mahallesinden Hac smail olu Mehmed Dolab Battallar Zokana tanmtr210. Kerim Dede Cami Blgesi Mahallesinden Kayyum olu el- Hc Ahmed Kurb- Cedd Mahallesine211, Kabasakal Mahallesinden Yusuf Zenbr Mahallesine212, eyh Aliman Bahi Cemaatinden Kasap Kara Ahmed Akeme Mahallesine213, Kerim Dede Mahallesinden el- Hc Ahmed Aa ve eyh Ahmed Mahallesinden Kc Seyyid olu Hseyin Kurb- Cedd Mahallesine oradan da Fahrnnisa Mahallesine g etmitir214. bn
198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214
KS, no. 148, s. 123. KS, no. 148, s. 131. KS, no. 148, s. 147. KS, no. 148, s. 151. KS, no. 148, s. 151. KS, no. 148, s. 154, 155. KS, no. 148, s. 166. KS, no. 148, s. 8. KS, no. 148, s. 9. KS, no. 148, s. 11. KS, no. 148, s. 18. KS, no. 148, s. 23. KS, no. 148, s. 24. KS, no. 148, s. 33. KS, no. 148, s. 39. KS, no. 148, s. 42. KS, no. 148, s. 54, 56, 61.
Salih Mahallesinden Kulan Hac Ahmed Hohan Saati Mahallesine215, eyh Aliman Yahi Mahallesinden Kasap Kara Ahmed Akeme Mahallesine, Yac Halil Sungur Mahallesine216, Boladlar Mahallesinden Hac smailin Mehmed Battallar Zokana217, Byk Sinan Mahallesinden Caferin Alinin kardei Ahmed, Kk Sinan Mahallesine tanmtr218. Ahmed Fakih Mahallesinden Mehmed Ataullah Efendi, elebi Zoka Mahallesine219, Sralu Mahallesinden Abdlkadir olu Kahveci Kk Ali220, bn Salih Mahallesinden Hac Ahmed Saati Mahallesine tanmtr221. Hoca Hasan Mahallesinden emeci Ali, iftenerdiban Mahallesine, Arap olu Hac Ahmed Sar Yakub Mahallesine, Karabacak olu Ahmed Baba Sultan Mahallesine222, Hoca Hasan Mahallesinden Hasan Ali iftenerdiban Mahallesine223, Baba Sultan Mahallesinden Sar Mehmed ylebekledi Mahallesine, Hoca Hasan Mahallesinden Kara Bacak olu Mehmed Baba Sultan Mahallesine224, Sralu Mahallesinden Abdlkadirin Ali Esenl Mahallesine g etmitir225 Konya merkezden az da olsa kazalara doru bir gn olduu da grlmektedir. Baba Sultan Mahallesinden nevili Ali Hoca, Esbkean Kazasna gmtr226. Konyadan baka vilayetlere glerle ilgili de bilgiler bulunmaktadr. Bb- Aksaray Mahallesinden Ali Dede Sivasa g etmitir227 Tek Ermeni Mahallesi olan iftenerdiban Mahallesine de Konyann kazalarndan gayr-i Mslim gleri olduu grlmektedir. Akehirli Terzi Karabet, Akehirli Kefork, Karamanl Artin, Nevehirli Karabet, Kayserilinin Artin, Karamanl Agob, Karamanl Aya Konyann tek Ermeni mahallesi olan iftenerdibana tanmtr228. Dier vilayetlerden de saylar az da olsa bu mahalleye gelenlerin olduu anlalmaktadr. Ankaral Pedros da iftenerdiban mahallesinde sakindir229. Yukarda verilen kaytlardan da anlalaca zere Konya, hem Mslmanlar hem de gayr-i Mslimler iin bir ekim merkezidir. Konyann ekim merkezi olmasnn, sosyal, siyasi, askeri ve ekonomik birok sebebinin yannda Osmanl merkez ve tara sistemi ile tmar tekilatndaki bozulmalarn nemli etken olduu sylenebilir.
215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229
KS, no. 148, s. 61. KS, no. 148, s. 75. KS, no. 148, s. 96. KS, no. 148, s. 98, 99, 102. KS, no. 148, s. 118. KS, no. 148, s. 122. KS, no. 148, s. 136. KS, no. 148, s. 139. KS, no. 148, s. 142. KS, no. 148, s. 148 KS, no. 148, s. 153. KS, no. 148, s. 148. KS, no. 148, s. 119. KS, no. 148, s. 169. KS, no. 148, s. 169.
IV. EKONOMK YAPI VE MESLEK GRUPLARI Konyada Seluklulardan itibaren ok canl ekonomik hayatn olduu bilinmektedir. At pazar ve buday pazar gibi pazarlar olup; kavaflar, klahlar, kuyumcular, pamukular, ekerciler, bakrclar, debbalar, dokumaclar, dlgerler, saralar, terziler nalbantlar gibi meslek erbab faaliyet gstermekteydi230. Yine, Lle Devrinde Konyada birok esnaf grubu bulunmaktayd231. Ayn zamanda Lle Devrinde de Konyada birok ar ve pazar olmas Konyada canl ekonomik yapnn nemli kantlarndandr232. Daha nceki almalarda Konyada faaliyet gsteren esnaf ve meslek gruplar ile ilgili olarak, Kkda, XVI- XIX yzyllarda233, Tu ise XIX. yzylda faaliyette olan esnaf gruplar ile kethda ve yiitba gibi esnaf grevlileri ile ilgili bilgiler vermitir234. Konyada H. 1264 / M. 1847-1848deki kaytlara gre temettuat vergisi, vergi snflar baznda kaydedilmitir. En yksek vergi snf snf- evvel olarak belirtilmi, dier snflarda Arapa olarak verilmitir. Her mahallede bulunan vergi snflar birbirinden farkldr. Abdlvahid, Resil, Penbeci ve Nasrullah Mahalleleri tek vergi snfndan oluurken, en yksek vergi snf, sekiz vergi snf ile Zincirlikuyu Ovalolu Zoka Mahallesi ve iftenerdibn mahalleleridir. Dier mahallelerin vergi snflar bir ile sekiz vergi snf arasndadr. Konyada mahalleler iinde en fazla vergi deyen mahalle 10956 kuru 33 para ile Vadi-yi Meram Mahallesidir. Bu mahalle yukarda belirtildii zere en fazla haneye sahip mahalleydi. Bu mahalle dnda Byk Sinan Mahallesi 7976 kuru, Pr Mehmed Paa Mahallesi 6638 kuru, dokuz para, Polatlar Mahallesi 6610 kuru, Civar Mahallesi 6250 kuru, Karacian Mahallesi 5726,5 kuru, Orta Mescid Mahallesi 5350 kuru, Sar Hasan Mahallesi 5181 kuru, Sarn Mahallesi 5151 kuru, Hac Cemal Mahallesi, 5000,8 kuru vergi demitir. Bu mahalleler 5000 kuru zerinde vergi deyen mahallelerdir. Vadi-yi Meram Mahallesinde hane saysnn fazla olmasnn baz sebeplerinin olmas gerekir. Bu mahalle daha nceki dnemlerde ky statsnde iken bu kaytta Konyann mahallesi olarak kaydedilmitir. Hane bakmndan kk olan mahallelerin denen vergi bakmndan da kk olduu grlmektedir. En az vergi deyen mahalle 128 kurula Abdlvahid Mahallesidir. 500 kuru altnda vergi deyen mahalleler ve dedikleri vergiler u ekildedir; Abdlaziz 468 kuru, Pr Mehmed Paa Mahallesinden Alaca Mescid 432 kuru, dokuz para, Aknal Mahallesi 431 kuru, 32 para, Zevle Sultan Mahallesi 425,5 kuru, Yediler Mahallesi 328,5 kuru, Deveini Mahallesi 373 kuru, 34 para, Affan Sultan Mahallesi 298,5 kuru, Furkan Dede ve Nasrullah Mahalleleri 269
230 231 232 233
234
Yusuf KKDA- Caner ARABACI, Seluklular ve Konya, Seluklu Belediyesi Yay., Konya, 1994, s. 236. KKDA, ayn tez, s. 147-148. Konyada Lle Devrindeki ar ve pazar yerleri iin bk. Yusuf KKDA, ayn tez, s. 24- 30. Yusuf KKDA, Osmanl Devrinde Konya Esnaf, Konya ehrinin Fizik ve SosyoEkonomik Yaps Makaleler I, Seluklu Belediyesi Yay., Konya, 2004, s. 483-484. TU, ayn eser, s. 196-210.
kuru, 35 para, Bayat 269 kuru, 15 para, Ulv Sultan Mahallesi 257 kuru, Resil Mahallesi 215 kuru, 16 para, Gdene 180 kuru, mret 162,5 kuru, Penbeci 162 kuru. Rumlarn yaad Gazialemah Mahallesinden 3724 kuru, drt para, Ermenilerin yaad iftenerdibn Mahallesinden 7341 kuru vergi tahsil edilmitir. Mahallelerde kaydedilen hane reislerinin isimlerinin nnde bir meslek grubuna ait olduu anlalan lakaplar kullanlmtr. Byk olaslkla bu lakaplar ayn zamanda hane reislerinin meslek durumunu yanstmaktayd. Bu kaytlardan Konya merkezde faaliyette bulunan esnaf gruplar tespit edilmitir. Ek-2deki tabloda da grlecei zere Konya merkezden evreye doru gidildike hem esnaf ve meslek grubu eitlilii azalmakta hem de saysal olarak byk bir d gze arpmaktadr. Birok esnaf grubu ve meslek erbbnn Konyada incelenen dnemde faaliyette bulunduu grlmektedir. Mslmanlar ile Gayr-i Mslimler meslek bakmndan karlatrldndan byk sermaye gerektiren sarraf ve kuyumcu gibi meslek dallarnda Mslman bir esnaf tespit edilememitir. Ancak hem Rum hem de Ermeniler iinde kuyumculuk yapanlarn bulunmas XIX. yzyl ortalarnda bile Konyada gayr-i Mslimlerin sahip olduklar ekonomik seviyeyi gstermesi bakmndan nemli bir zelliktir. SONU ncelenen H. 1264 / M. 1847- 1848 yllarnda Konyada nfusun % 97si Mslman, % 2si Ermeni ve %1i Rumlardan olumaktadr. Konya merkezde yakn kylerle birlikte 144 mahalle olup bu mahallelerden biri Ermeni dieri Rum mahallesidir. Konyada birok mahalle isminin deimeden yzyllarca devam ettii grlmektedir. Bu durum Konyann sosyal ve demografik yapsnn doru olarak tespiti iin nemli bir zelliktir. Konya merkeze bu dnemde evre kaza ve kylerden glerle gelenlerin says olduka fazla olup bunun sebebi olarak Osmanl merkez ve tara sistemindeki bozulma zellikle tmar tekilatnn dalmasnn nemli etkisi olduu sylenebilir. Konyada byk bir sosyal hareketliliin olduu anlalmaktadr. ok canl sosyo-ekonomik ve kltrel yapya sahip olduu grlen Konya, dier vilayet ve kazalarda yaayan hem Mslmanlar hem de gayr-i Mslimler iin de bir cazibe merkezidir. ncelenen dnemde Konyada ok farkl esnaf ve meslek grubunun faaliyette olduu anlalmaktadr. Bu durum Konyann canl bir ticar hayata sahip olduunun da gstergesidir.
KAYNAKA
-AKGNDZ, Ahmet, eriye Sicilleri, C.I, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul, 1998. -BABAKANLIK OSMANLI ARV (BOA), Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, Devlet Arivleri Genel Mdrl Yay., stanbul, 2000. -DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca- Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara, 1995. -DOKTOR NAZM, Trkiyenin Shh-i ctimi Corafyas Konya Vilayeti, (Yay. Haz.: Mehmet KARAYAMAN), izgi Kitabevi, Konya, 2009. -ERTEN, Hayri, Konya eriye Sicilleri Inda Ailenin Sosyo- Ekonomik ve Kltrel Yaps (XVIII. Y.Y. lk Yars), Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2001. -KONYA ERYE SCL (KS), no. 148. -KONYALI, brahim Hakk, bideleri ve Kitabeleri le Konya Tarihi, Enes Kitap Saray Burak Matbaas, Ankara, 1997. -KSTKL, Nuri, Sosyal Tarih Perspektifinden Yalvata Aile (1892-1908), Gnay Ofset, Konya, 1996. -KKDA, Yusuf, Lle Devrinde Konya, (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), Konya, 1989. ------------------, Yusuf, Vezr-i zm Pr Mehmed Paa, Konya, 1994. -----------------, Osmanl Devrinde Konya Esnaf, Konya ehrinin Fizik ve Sosyo- Ekonomik Yaps Makaleler I, Seluklu Belediyesi Yay., Konya, 2004, s.481-488. -------------------, Konyada Bir Mevlev Manzumesi: Pr Mehmed Paa Zviyesi ve Vakfiyesi, Trk Tasavvuf Aratrmalar, izgi Yay., Konya, 2005, s. 117- 146. -KKDA, Yusuf- Caner ARABACI, Seluklular ve Konya, Seluklu Belediyesi Yay., Konya, 1994. -MUMAL, Hseyin XVII. Yzyl Ortalarnda Konya Mahalleleri, Konya Kitab IV, KTO pek Yolu Dergisi, (Ed.: Yusuf KKDA), (zel Say Aralk 2001), s. 71- 78. -ORTAYLI, lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan Yay., stanbul, 2001. -ZTRK, Said, Konya Temettuat Defterleri, Uluslar Aras Kuruluunun 700. Yldnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi (7-9 Nisan /April 1999) Bildiriler, S.. Yay., Konya, 2000, s. 533-539. -SAKAOLU, Saim, 600 Yllk Bir Konya Mahallesi: Fahrnnisa, Konya Kitab VI, KTO pek Yolu Dergisi, (Ed: Caner ARABACI), (zel Say Aralk 2003), s. 379-387. -------------------, 1264/1848 Yl Fahrnnisa Mahallesi Vergi Mkellefleri, Konya Kitab VII, KTO Yeni pek Yolu Dergisi, (Ed.: Caner ARABACI), (zel Say Aralk 2004), s. 53- 57. -------------------, Tarihten Kopup Gelen Mahalle: Fahrnnisa Mahallesi, Konya Kitab XI, KTO Yeni pek Yolu Dergisi, (Ed.: Haim KARPUZ- Osman ERAVAR), (zel Say Aralk 2008), s. 115122. -SERN, Mustafa, Osmanl Arivinde Bulunan Temettut Defterleri, I. Mill Ariv ras 20-21 Nisan 1998 Ankara Tebliler, Ankara, 1998, s. 717- 728. -TU, Muhittin, Sosyal ve Kltrel Adan Konya , Tablet Yay., Konya, 2007. -UZ, Mehmet Ali- Bekir AHN, eriye Sicillerinde 16. ve 19. Yzyllar Arasnda Konya Mahalle Adlar, Konya Kitab VII, KTO pek Yolu Dergisi, (Ed.: Caner ARABACI), (zel Say Aralk 2004), s. 35- 51. -REKL, Bayram, 17. Yzylda Osmanl Tara Tekilatnda Grevliler: Konya rnei, Uluslar Aras Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi 07-09 Nisan 1999, Seluk niversitesi Yay., Konya, 2000, s.707-718.
EK- 1: H. 1264 / M. 1847-1848de Konyann mahallelerinde hane ve nfus durumu. Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 Mahalle ad Civar Dorak Fakih Zincirlikuyu Ovalolu Zoka elebi Zoka Hac Bedk Sarn Sar Hasan Dolab Para Cemaati Dolab Yemenici Halil Dolab Mahmud Cemaati Dolab Battalar Zoka Dolab Mekteb Zoka Dolab Cami Blgesi Pr Mehmed Paa Dedemolu (Kukondu) Kerim Dede Cami Blgesi Kerim Dede eme Blgesi Kerim Dede Mekteb Blgesi Hac Hseyin Cemaati Kabasakal Abac Seyyid Pr Paa Mahallesinden Alaca Mescid Akeme ukur Fakih Dede Yunusolu Sar Yakub Burhan Dede Ali Hoca Cemaati Ulurmak Saka Cemaati Kurb- Cedd Farnnisa Abid Bordaba eyh Ahmed Hohn Saati Sungur Karakurt Ata Cemaati Emir Halilolu Terhne ylebekledi Hoca Faruk Akba Hane Says 125 78 34 55 66 96 93 70 22 28 42 31 40 147 79 68 64 67 24 44 20 9 35 31 78 57 55 59 49 51 51 60 27 55 35 27 23 26 23 9 34 43 23 27 kii 375 234 102 165 198 288 279 210 66 84 126 93 120 441 237 204 192 201 72 132 60 27 105 93 234 171 165 177 147 153 153 180 81 165 105 81 69 78 69 18 102 129 69 81 Be kii 625 390 170 275 330 480 465 350 110 140 210 155 200 735 395 340 320 335 120 220 100 45 175 155 390 285 275 295 245 255 255 300 135 275 175 135 115 130 115 45 170 215 115 135
45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92
Aksinle Sahibata Furkan Dede Klah Gemalmaz eyh Aliman Yahi eyh Aliman Receb Aa Sar Zoka avuolu Cemaati Hasan Dede Nasrullah Hac Yusuf Mescidi Hac Sadk Sdc Zoka Kayack Mescidi Orta Mescid Yank Camii Hac Cemal Mk Boladlar Byk Sinan Kayack Araplar Kk Sinan Karacian Nehr-i Kfr Bulgur mam arern Kalenderhne Karakay Medrese Nianta Ba- evliya Darc Ahmed Dede Kuzgunkavak Keeci Ahmed Fakih Bb- Aksaray Prekli Esenl kran Mcellid Sebhvn Muhtar htiyareddin Kale-i Cerb Kazasker Kalecik
45 19 6 25 22 51 42 40 63 46 5 26 57 39 27 102 71 97 38 124 162 64 87 105 57 26 21 34 56 16 21 26 22 57 47 18 40 47 61 27 34 43 37 17 32 29 4 27
135 57 18 75 66 153 126 120 189 138 15 78 171 117 81 306 213 291 114 372 486 192 261 315 171 78 63 102 168 48 63 78 66 171 141 54 120 141 183 81 102 129 111 51 96 87 12 81
225 95 30 125 110 255 210 200 315 230 25 130 285 195 135 510 355 485 190 620 810 320 435 525 285 130 105 170 280 80 105 130 110 285 235 90 200 235 305 135 170 215 185 85 160 145 20 135
93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140
Abdlvahid Krk Aknc ekerfr Abdlmin Kaymak Ahmed eyh Osman- Rum bn- Salih Affan Sultan Beyhekim Abdlaziz Zevle Sultan Hoca Hasan eyh Sadreddin-i Konev Bnr Sakahne Ferhniye Aknal Mihmandr mret ems-i Tebriz Ulv Sultan Tercman iftenerdibn Zenbur Baba Sultan Divle Kasab Sinan Yediler Karaaslan bn-i ahin Sral erefirin Hoca Habib Hocacihan Saray Kyceiz Vadi-yi Meram Dorunday alkl Karahyk obanlar m ayrba Penbeci Gdene Deveini Kayhy Bayat Resil
3 45 14 13 25 15 16 14 8 21 11 10 14 11 31 14 43 8 24 3 36 7 17 14 29 19 22 16 10 27 9 31 17 57 78 33 14 203 15 26 35 32 3 9 6 11 6 4
9 135 42 39 75 45 48 42 24 63 33 30 42 33 93 42 129 24 72 6 108 21 51 42 87 57 66 48 30 81 27 93 51 171 234 99 42 609 45 78 105 96 6 27 18 33 18 12
15 225 70 65 125 75 80 70 40 105 55 50 70 55 155 70 215 40 120 15 180 35 85 70 145 95 110 80 50 135 45 155 85 285 390 165 70 1015 75 130 175 160 15 45 30 55 30 20
141 142 143 144
Boyal Karaaslan civar- Konya Gazialemah (Rum) iftenerdibn (Ermeni) Genel Toplam
9 45 66 133 5.724
27 135 198 399 17.154
45 225 330 665 28.621
EK-2: H. 1264 / M. 1847-1848de Konyada Mahallelere gre esnaf ve meslek gruplar. Mahalle Ad Civar Meslek - Esnaf Grubu ve Adedi Aac 1, Katrc 4, Dahanc 2, Yac 1, Dlger 2, Hafaf 1, Boac 1, Leblebici 1, izmeci 2, Berber 3, Mumcu 1, Kahveci 3, Kasap 1, Saka 1, Yemenici 2, Terzi 7, Helvac 2, Yourtu 1, Attar 1, Semerci 1, Bakkal 2, Bahvan 1, Demirci 1, emeci 1, Saati 1, Yatak 1, Yac 1, Beki 1, Kalayc 1, Eskici 1, Klah 1, Kadayf 1, Tenekeci 1, Bulgurcu 1. Bakkal 2, Sarra 4, Dlger 2, Kasap 3, Dahanc 2, Berber 3, Mumcu 2, Kahveci 2, Tabak 1, Serpuu 1, Kalayc 1, Bahvan 1, Balc 1, kc 1. Hafaf 2, Boyac 1, Dahanc 1, Klc 1, Postalc 1, Bakkal 1, Kalayc 2, Terzi 2, Kuzucu 1, Kantarc 1, Bastrmac 1. Ekmeki 2, Postalc 3, Kalayc 1, Arpac 2, Terzi 1, Berber 2, Sarra 1, Hamal 1, Dlger 2, Yapc 1, Tabak 1, Bulgurcu 1. Postalc 1, Yorganc 1, Kalayc 2, Palanc 1, Hafaf 1, Keeci 1, Terzi 2, Sarra 1, Kasap 3, Kahveci 1, Mesci 2, Leblebici 1, Gmleki 1, Bakkal 1, Tabak 1, Eskici 1. Berber 2, Terzi 2, Dlger 1, Kaymak 1, Kepeci 1, Bakkal 2, Kasap 2, eri 1, Dahanc 2, alvarc 1, Postalc 1, Keeci 1, oban 5, ark 1, izmeci 1, Dellal 2, Kirii 3, Sabuncu 1, Eskici 2, Kahveci 1, Ta 1, Kalayc 1. Bastrmac 1, Sabuncu 1, Lamc 1, Nalbant 2, Deveci 1, Helvac 1, Keeci 1, Hamal 1, Klhanc 1, Dahanc 1, Babuccu 1, Tellak 1. Bakkal 2, Semerci 1, Kalayc 1, Ekmeki 1, izmeci 1, Terzi 1, Debba 2, Yemenici 1, Tuzcu 1, Nalbant 1. Kahveci 1, Postalc 1. Yemenici 1, Bastrmac 1, Kasap 1, Postalc 1, Tfenki 2, Terzi 1, Eskici 1, Ekmeki 1, Kepeci 1. Bakkal 1, Dellal 1, Eskici 2, Postalc 1, kc 1, Klah 1, Ekmeki 1, Dlger 1. Darc 1, Hamal 2, Deveci 1, Leblebici 2, Yemenici 1, Demirci 1, Mumcu 1, Tellak 1, oban 1, Terzi 1, Dartc 1. Yac 1, Saati 1, Kalayc 2, Attar 1, Zeytuncu 2, Dahanc 1, Hamal 1, Deveci 2, Leblebici 1, Kantarc 1, Berber 2, erbeti, Damgac 1, Terzi 3, Mumcu 2, izmeci 1, Bakkal 1, Babuccu 1, Tellak 2, Dlger 1, Semerci 1, Kasap 1, Kebap 1, krk 1, Arpac 1, pliki 1, Kalkanc 1, Kadayf 1, Kalbc 1, Nalbant 1, Hasrc 1, Soanc 1, Yemenici 1, Ekmeki 1, Kahveci 1. Attar 1, Tfenki 1, Nalbant 1, Terzi 3, Halla 2, Pirinci 1, Leblebici 1, Hammalba 1, Dlger 2, Berber 2, Ekmeki 1, Demirci 1, Hamal 3, Deveci 2, Bakkal 1, Kamac 1, Eskici 1, Kasap 1, Ta 1, Katrc 1, Helvac 1. Kasap 3, alvarc 1, Yapc 1, Krk 1, Eskici 1, Kepeci 1, Sabuncu 1. Kasap 1, Dlger 2, Mumcu 1, Krk 2, Klah 1, A 1, Deveci 2. Tfenki 1, Ekmeki 1, Hamal 1, Tabak 1, Palanc 1. Kasap 2, Terzi , Ekmeki 2, Tuzcu 1, emeci 2, Mcellid 1, Kantarc 2, Eskici 1, Bahvan 2, Bezirci 1, Keeci 1, Berber 1, Demirci 1, Hamal 2, Kuyucu 1. Demirci 2, Eskici 2, Dellal 2, Postalc 1, oban 1, Leblebici 1.
Durak Fakih elebi Zoka Zincirlikuyu Ovalolu Zoka Hac Bedk
Sarn
Dolap Para Cemaati Dolap Yemenici Halil Dolap Mahmut Cemaati Dolap Battallar Zoka Dolab Mekteb Zoka Dolab Cami Blgesi Piri Mehmed Paa
Dedemolu (Kukondu) Kerim Dede Cami Blgesi Kerim Dede eme Blgesi Kerim Dede Mekteb Blgesi Hac Hseyin Cemaati
Kabasakal
Abac Seyyid Piri Paa Mahallesinden Alaca Mescid Akeme ukur Fakih Dede
Klah 1, Terzi 4, Kahveci 1, Yemenici 1, Berber 1, Bakkal 4 , Tellak 3, emeci 1, Demirci 1, Kalayc 1, Kahveci 1, Krk 1, Eskici 2, Hamal 1, Mcellid 1. izmeci 1, Nalbant 1, Kahveci 1, Eskici 1, Dellal 1, Berber 1. Dlger 2, Berber 1.
Yunusolu Sar Yakub Burhan Dede Ali Hoca Cemaati Ulurmakda Saka Cemaati Kurb- Cedd
Demirci 1, Dahanc 1, Ekmeki Kalfas 1, eri 1, Tellak 1, Ta 1, Mcellid 1, Krk 1, Kasap 1. Kalayc 1, Berber 1, Nalbant 2, Dahanc 3, Bkc 1, Deveci 2, Kahveci 2, Tellak 1. Zeytuncu 1, Dahanc 2, Saati 1, Nalbant 3, Bahvan 1, Tellak 2, Yac 1, Helvac 1, Leblebici 2, Keeci 1,Bakkal 2, Berber 1, Postalc 2, Debba 1, Ekmeki 1, Dellal 1, Yemenici 1. Deveci 1, Nalbant 1, Terzi 2, Bahvan 1, Dellal 1, Hamal 1, Berber 4, Kirii 1, Ekmeki 1, Dahanc 1, Kahveci 2, Bakkal 1, Kalayc 1, Kileci 1. Terzi 1, Kendirci 2, Ekmeki 1, Dlger 1,Bakkal 1, Neccar 1, Babuccu 2, Dahanc 2, Demirci 1, Sr oban , Halla 1, Berber 1, Kalayc 1. Halla 2, Semerci 1, Arc 1, Yemenici 2, Dellal 1, Berber 1, Demirci 2, Terzi 1, Deveci 1. Halla 1, Babuccu 1, Bakkal 1, Kalayc 1, Dellal 1, Samanc 1, Eskici 1. Ketenci 1, Yemenici 1, Yac 1, Tabak 1, Babuccu 1, Halla 1, Demirci 1, Bkc 1. Dahanc 3, Demirci 3, Halla 1, Ketenci 1, Bezirci 1, Posdalc 2, izmeci 1, Semerci 2, oban 1, Nalbant 4, Kahveci 1, Terzi 4, Sabuncu 1, Mesci 1, Tellak 1, Eskici 1, Hamal 2, Kasap 1, Mh 1, Kmrc 1, Deveci 1, Mumcu 1, Bastrmac 1, Ekmeki 1, Dlger 1, Babuccu 1. Kalayc 1, Terzi 2, krk 1, oban 1. Dahanc 1, Attar 1, izmeci 1, Terzi 2, Eskici 2, Kendirci 1, Postalc 1, Dellal 3, Dlger 1, Berber 1, Ekmeki 1, Mcellid 1, Yemenici 1, pliki 1. Terzi 4, Boac 1, krk 1, Kalayc 1, Berber 1, Hamal 1, Kmrc 1, Dellal 1, Keeci 1, Demirci 1, Dahanc 1, Sarra 1, Deveci 1. Zencirci 1, Ketenci 2, Yac 1, Leblebici 1, Postalc 1, Terzi 1, Halla 1, Berber 1, izmeci 1, Kahveci 1. Nalbant 1, Katrc 1, Berber 1, Krk 1, Bakkal 1, Dlger 1, Terzi 4, Attar 1, Dellak 1. Berber 2, Terzi 1, Kadayf 1, Halla 1, Bezirci 1, Tenekeci 1. Demirci 1, Berber 1, Yemenici 2, Katrc 1, Babuccu 1, Bahvan 1, Hamamc 1. Deveci 1. Kasap 1, Demirci 1, enberci 1, Postalc 1, Bakrc 1, Terzi 1, Bezirci 1, Hafaf 1, Eskici 1, Mumcu 1, Ketenci 1, Deveci 1, Babuccu 1, Keeci 1, Kalayc 1, Debba 1, Hamal 1. Dellak 3, Katrc 1, Berber 4, Hamal 2, enberci 2, kc 1, Baban 1, Halla 2, Yemenici 2, Leblebici 1, Terzi 1. Kalayc 1, izmeci 1. Hasrc 1, Kmrc 1, Berber 1. Kalayc 1, Terzi 1, Ketenci 3, Kirii 1.
Abid Burdaba eyh Ahmed Hohan Saati Sungur Karakurt Ata Cemaati Emir Halil olu Terhne
ylebekledi Hoca Faruk Akba Aksinle
Sahibata Furkan Dede Klah Gemalmaz eyh Aliman Yahi eyh Aliman Receb Aa Sar Zoka avuolu Cemaati Mahallesi Hasan Dede Hac Yusuf Mescidi Hac Sadk Sdc Zoka Orta Mescid Yank Cami Hac Cemal Mk Boladlar Byk Sinan Kayack Araplar Kk Sinan Karacian Nehrikfr Bulgur mam arern Kalenderhne Karakay Medrese Nianta Ba- Evliya Darc Ahmed Dede Kuzgunkavak Keeci Ahmed Fakih Bb- Aksaray Prekli
Kendirci 1, Kasap 1, Yemenici 1, Postalc 1. Kendirci 1, Tellak 1, Berber 2. Yorganc 1, Kendirci 2, Terzi 1. Hamal 1. Tfenki 1, Keeci 1, Hasrc 1, Dahanc 1, Keeci 2, Deveci 2, Kasap 3, Berber 1, Babuccu 1, Yac 1. Zurnac 1, Krk 1, Dlger 1, izmeci 1, alvarc 1, Deveci 1. Mumcu 2. Bak 1, Leblebici 1, Hamamc 1, Barutu 1, Deveci 1, Eskici 1. Demirci 1, Sirkeci 1. Demirci 1, Keeci 1. Bulgurcu 2, Dellak 1, Kasap 3, Katrc 1. Sr oban 1, Yac 1, Babuccu 1. Pilavc 1, Sarra 1, Demirci 1, neci 1, Eskici 1, Arpac 1, Dlger 1, Arabac 1, Terzi 1. Sr oban 1, Terzi 1, Babuccu 1, Deveci. Deveci 1, Boyac 1, Debba 1, Postalc 1, Berber 1. Tabak 1, Kirii 1. Kamac 1, Tfeki 1, Helvac 1, Soanc 1, Deveci 1, Hamal 1, Keeci 1. Attar 1, Tabak 1, Perdah 3, izmeci 2, Berber 1, Demirci 1. Yac 1, Demirci 1, emeci 2, Terzi 2. Demirci 1, Sr oban 1, Kalayc 4, Deveci 2, Berber 1, Hamal 1, Dellal 1, Keeci 2, Pilavc 1, Kazanc 1. Deveci 1, Hamal 1, Semerci 1. Leblebici 1, Demirci 1, Babuccu 2, ifteci 1, Mcellid 1, Kadayf 1, Postalc 1, Yemenici 1, Kirii 1, Deveci 1. Nalbant 1, Demirci 1, Kalayc 1, Klah 1. Irgat 1. Danac 1. Kasap 1, oban 1, lmeki 1, Eskici 1, Deveci 1. Saka 1, Zindanc 1. oban 1, Yourtu 1, Yac 1. Babuccu 1, alvarc 1, Kahveci 1. Dlger 2, Darc 2, Debba 1, ab 1, Attar 1, Mesci 1, Bakkal 1. Dellalba 2, Terzi 1, Mesci 2, Babuccu 2, Debba 1, Krk 1, Tabak 1, Helvac 1, Kalayc 1. Deveci 2, Kalayc 1, Demirci 1, Dahanc 1, Krk 1. Tabak 2, eri 1, Leblebici 1, Krk 1. Gnc 1, Aac 1, Sarra 1, Hamamc 1, Semerci 1, Dellal 2, Deveci 1, alvarc 1, Mesci 1, Terzi 1. neci 1, Kahveci 1, Terzi 1, Bak 1, Menzilci 1, Krk 1, Dellal 1, Eskici 1, alvarc 1, Bakkal 1, Nalbant 1, Tenekeci 1, Dellak 1. Ekmekiba 1, Ekmeki 1, Attar 1, Mcellid 1, Bakkal 2, Dahanc 2, Sarra 2, Bahvan 2, Berber 2, Eskici 1, Yac 1, Terzi 1, Mesci 1, Postalc 1, Kahveci 1, Peynirci 1. Ekmeki 6, Terzi 2, Mhrdar 1, Kadayf 1, Dahanc 1, Yemenici 1, Leblebi-
Esenl
kran Mcellid Sebhvn Muhtar htiyarddin Kale-i Cerb Kadasker Kalecik Abdlvahid Krk Aknc ekerfr Abdlmin Kaymak Ahmed eyh Osman- Rum bn Salih Affan Sultan Beyhekim Abdlaziz Zevle Sultan Hoca Hasan eyh Sadreddin-i Konev Bnar Sakahane Ferhniye Aknal Mihmandr mret ems-i Tebriz Ulv Sultan Tercman iftenerdiban Zenbr Baba Sultan Divle Kasab Sinan Yediler Karaaslan
ci 2, izmeci 1, Keeci 1, erbeti 1, Eskici 1. Attar 1, Hanc 1, Tenekeci 1, Neccar 1, Terzi 2, Demirci 1, Kadayf 1. Deveci 1, Sarra 1, Yac 1, Dellak 2, Mhrdar 1, Krk 1, enberci 1. Kalayc 1, Attar 2, Bahvan 2, Samanc 1, Tahmisci 1, Terzi 3, Yac 1, krk 1, Kasap 1. Terzi 1, Kantarc 1, Sarra 1. Zeytuncu 1, Eskici 1, Deveci 1. Terzi 1, Sarra 2, Nalbant 1, Keeci 1, Yemenici 1. Kadayf 1, Bahvan 2. Hafaf 1, Kahveci 1, Krk 1, Saka 1, Kaltak 1, Berber 1. Terzi 1. Tavuku 2, Kepeci 1, Berber 1, Terzi 2, Mesci 1, oban 1, Katrc 1, Sarra 1, Babuccu 1. Nalbant 1, pliki 1, Terzi 4, Tavuku 1, Ddk 1,Hafaf 1, Eskici 1. Halla 1, Terzi 1, Samanc 1. Ketenci 1, rak 1, Eskici 1. Bahvan 1. Kalayc 1. Kasap 1, reki 1, Attar 1, Bahvan 1. Arpac 1, Kendirci 1. Ekmeki 1. Berber 1. Kazanc 1, emeci 1, Hasrc 1. emeci 1, Keeci 1. Soanc 1, emeci 1, Berber 1. Keeci 1, Terzi 1, Dlger 1, Demirci 1. Kalayc 1. Nalbant 1, krk 1, Dellak 1, Babuccu 2, Kutucu 1, Kazanc 2, Balc 1, Terzi 1. Katrc 2, Eskici 1. Attar 1, Sarra 1, Terzi 2, Balk 1, erbeti 2, Mcellid 1, Kadayf 1, Dellal 1, enberci 1. Babuccu 1. Nalbant 1, Demirci 1, Yemenici 1, Semerci 1, Terzi 1, Mumcu 1, Dellak 1, Ekmeki 1, izmeci 1, Dellal 1. Terzi 1, Dellak 1, Kemaneci 1, Demirci 1. Ekmeki 1, Berber 2, Tellak 1, Baltac 1. Gazez 1, Demirci 1, Bakkal 1, emaci 1. Kirii 1, Attar 1, Dlger 2, Mcellid 1, pliki 1, Bzc 1, Tellak 1, Kasap 1, Bakkal 1, Nalbant 1, Terzi 1, Irgat 1. Sarra 1, Ekmeki 1, Berber 1, Debba 1, Saka 1, Klhanc 1, Keeci 1, Dellake 1. Kasap 1, Berber 1, Bzc 1, Tenekeci 1. Kasap 1, Posdalc 1, Mcellid 1, Tavuku 1, izmeci 1. Katrc 1. Hafaf 1, Mcellid 1, Eskici 1, Tenekeci 1, Keeci 1, Helvac 1, Dellal 2, Terzi 1.
bn ahin Sralu erefirin Hoca Habib Hocacihan Saray Kyceiz Vadi-yi Meram Dorunday alkl Karahyk obanlar m ayrba Karaaslan civar- Konya Gazialemah (Rum) iftenerdiban (Ermeni)
Postalc 1, Deveci 1, Bahvan 1. Debba 1, Terzi 1, Nalbant 1, Mesci 1, Dlger 1, Semerci 1, Mcellid 1, Sarra 1, Baltac 1, Kasap 1, Kmrc 1. Terzi 4, Sarra 1, Tabak 1, Saka 1. Bahvan 1, Debba 2, Sarra 1, Nalbant 1, Neccar 1, Demirci 1, Terzi 2, Leblebici 1, Dahanc 1, Kadayf 1, Berber 1. Sarra 1, rac 1, orak 1, neki 1. Ketenci 1. Leenci 1. Deveci 4, Kahveci 1, Hamal 1, Keleki 1, Katrc 1. Tahtac 1. Deveci 1. Bak 1, eri 1. Saka 1, oban 1. oban 1, Bacac 1. Terzi 2, Krk 7, Enfiyeci 1, Bakrc 1, Kuyumcu 2, Kaldrmc 1. Sarraf 2, Demirci 6, Krk 6, Boyac 10, Kuyumcu 4, Yazc 1, Basmac 2, Kazanc 4, Kalayc 2, Terzi 6, Attar 4, Berber 2, akc 1, adrc 1, izmeci 1, Bakrc 1, Ta 1.
EK-3: H.1264 / M. 1847-1848de Konyada imam, mezzin ve hatiplerin isimleri. Mahalle elebi Zoka Sarn Kerim Dede eme Blgesi Hac Hseyin Cemaati Kabasakal Fakih Dede Yunusolu Sar Yakub Kurb- Cedd eyh Ahmed Hohan Saati Klah Hac Cemal Mk Kayack Araplar Karacian rern Kalenderhne Darc Ahmed Dede Kuzgunkavak Bb- Aksaray Mcellid Muhtar htiyarddin Kalecik Affan Sultan Sakahne Ferhuniye Karaaslan Hoca Habib Vadi-yi Meram Kayhy Grev Mahalle mam mam Mezzin mam mam Hatip Mahalle mam mam Hatip Mahalle imam mam Mahalle imam Mahalle imam Hatip mam mam Mahalle imam mam mam mam Mahalle imam mam Mahalle imam Mezzin Mahalle imam mam mam Mahalle imam mam mam Mahalle mam Mahalle mam mam Hatip mam ra Ad Sleyman Efendi Molla Mustafa Halil Molla brahim Molla Abdullah Ali Efendi Ali Efendi Reit Efendi Mustafa Efendi Mustafa Hac Mustafa Efendi Mustafa Mustafa Efendi Mehmed Efendi Yahya Seyyid Efendi Seyyid Efendi Dervi Hasan Mustafa Efendi Mehmed Efendi Hac brahim Efendi Mehmed Emin Efendi Hfz Ali Efendi Hseyin Efendi Abdllatif Mehmed Efendi Hfz Ali Mustafa Hfz Mustafa Molla Hseyin Molla Hasan Efendi Mehmed Efendi Abid Efendi Molla brahim Mustafa Efendi Ahmed smail Osman
EK-4: H. 1264 / M. 1847-1848de Konyada tespit edilen ilim adamlar. Mahalle Fakih Dede Karakurt ylebekledi Bb- Aksaray Grev Muallim-i Sbyan Mderris Muallim-i sbyan Mekteb Hocas Ad Hfz Efendi brahim Efendi Hseyin Efendi Hfz Ahmed
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 85-100
Year: 2011, Issue: 6 Page: 85-100
BADAT PAKTI (1955-1959)

Behet Kemal YELBURSA
zet Bu makalede Badat Paktnn kuruluu, Souk Savaa etkisi, Ortadouda oynad rol, ye devletlerin beklentileri ve ykl ele alnmaktadr. Anahtar Kelimeler Badat Pakt, Trkiye, Irak, Ortadou. THE BAGHDAD PACT (1955-1959) Abstract In this article, the formation of the Baghdad Pact, its impact on the political developments in the Middle East, the expectations of the member states and the collapse of the pact are examined. Key Words Baghdad Pact, Turkey, Iraq, Middle East.
Prof. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. Yesilbursa_b@ibu.edu.tr
GR kinci Dnya Savandan sonra, ngilterenin Orta Dou lkeleriyle kurduu ittifaklar ve s anlamalar bu lkelerde artan milliyeti glerin tehdidi altna girmitir. Ayn zamanda, ngilterenin sava sonrasnda blgede Sovyet yaylmclna odaklanmak zorunda olan stratejik taleplerini karlamak zorlamtr. 1948de srailin kurulmas ile birlikte Arap lkelerinde artan Milliyeti Bat kartl, Orta Dou lkeleri ve Bat arasnda bir btn olarak herhangi bir alternatif siyasi-askeri ibirlii formunun gelimesini zorlatrmtr. 1950 ve 1952 yllar arasnda, Amerika Birleik Devletleri (ABD), Fransa ve Trkiyenin destei ile ngiltere tarafndan balatlan iki Orta Dou savunma nerisi Orta Dou lkeleri tarafndan kabul edilmeyip baarsz olmutur. Ancak, ABD 1953te Orta Doudaki savunma sorununa yeni bir yaklam nermitir. 1954 Nisannda, ABD tarafndan desteklenen Kuzey Kua savunma konsepti altnda nemli bir pozisyonda bulunan Trkiye ve Pakistan, ye lkeler arasnda snrl savunma ibirlii salayan bir anlamaya katlmaya ikna edilmitir.1 1949da NATO kurulduunda Trkiyenin bu savunma rgtne girmek iin yapt tm giriimler sonusuz kalmtr. Trkiyenin yeliine bata ngiltere olmak zere skandinav lkeleri kar kmtr. ngilterenin istedii Orta Douda iinde Trkiyenin de olaca baz Arap devletleriyle (Msr; Irak gibi) birlikte blgesel bir savunma rgt kurmakt. ngiltere Arap devletleriyle (Msr, Irak gibi) kendisi arasndaki mevcut ikili antlamalarnn yerini alacak ama bu antlamalarn salad haklar aynen koruyacak ok tarafl bir Orta Dou Komutanl kurmak istiyordu. Dolaysyla Trkiyenin de bu komutanlk iinde yer almasn ve Orta Dou savunmasnda kendisiyle bir egdm ierinde hareket etmesini istiyordu. Ayrca ngiltere bu proje erevesinde blgede ngiliz varlna duyulan tepkiyi azaltmak istiyordu. Zaten Trkiyenin yelii de bu noktada nem tayordu. Zira Trkiye hem en byk ve en gl orduya sahip bir blge lkesi olarak Orta Dounun savunmasnda nemli bir rol oynayacak hem de Mslman bir blge lkesi olarak Orta Dou Komutanl projesinin tamamen Bat damgas tamasn nlemi olacakt.2 Ancak ABD glgesel pakt fikrine scak bakmaynca ngiltere bu dncesinden vazgeti. ngiltere gibi Trkiye de ABD destei olmadan dou Akdenizde bir savunma rgtnn kurulmasnn pek mmkn olmadn dnerek NATOya
Behet Kemal Yeilbursa, Ortadouda Souk Sava ve Emperyalizm, IQ Yaynlar, stanbul 2007, ss. 39-127. ngilterenin Ortadou Komutanl ve Amerika Birleik Devletlerinin Kuzey Kua Projeleri hakknda daha geni bilgi iin bkz. Behet Kemal Yeilbursa, Turkeys Participation in the Middle East Command and Its Admission to NATO, 1950-52, Middle Eastern Studies, Vol. 35, No. 4, October 1999, pp. 70-102 ve Behet Kemal Yeilbursa, The American Concept of the Northern Tier Defence Project and the Signing of the Turco-Pakistani Agreement, 1953-54, Middle Eastern Studies, Vol. 37, No. 3, July 2001, pp. 59-110. Yeilbursa, Ortadouda Souk Sava ve Emperyalizm, ss. 39-127. Yeilbursa, Turkeys Participation in the Middle East Command and Its Admission to NATO, 1950-52, pp. 70-102; Yeilbursa, The American Concept of the Northern Tier Defence Project and the Signing of the Turco-Pakistani Agreement, 1953-54, pp. 59-110; Baskn Oran (ed.), Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, 8. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2003, ss. 617-634.
ye olmak iin daha fazla aba gstermitir. 1950de iktidara gelen ve d politikada CHPnin gerekletiremedii bir baarya imza atmak isteyen Demokrat Parti hkmeti, NATOya girmek iin nemli bir frsat olarak grd Koreye asker gnderdi. Nitekim Korede Trk birliklerinin gstermi olduu baar ve komnizmin Orta Douda da yaylabilecei olasl ABDnin gznde Trkiyenin stratejik deerini arttrmt. Dolaysyla daha nce blgesel pakt dncesine scak bakmayan ABD Kore Savandan sonra Orta Douya ynelik gelimeye balayan Sovyet tehdidine karlk Orta Dou Komutanl fikrini desteklemeye balad. Bunun zerine Haziran 1951de ngiltere ve ABD Orta Dou Komutanlnn yaps zerinde uzlat.3 Bu arada ngilterenin olurunu almadan NATO yeliinin zor olacan fark eden Trkiye, NATOya girii onaylanmad srece Orta Douda Batl devletlerle bir ibirlii iinde olamayacan kesin bir dille ortaya koymutur. Bunun zerine NATO Konseyinin Eyll 1951deki Ottawa toplantsnda tm ye devletlerin oy birliiyle Trkiyenin NATOya davet edilmesi zerine Orta Dou Komutanl konusunda da somut admlar atlmaya balanmtr. Bu gelime zerine Trkiye 15 Ekim 1951de Orta Dou Komutanlnn kurulmasn zorunlu ve yararl grdn ve ilke olarak da katlmay kabul ettiini aklamtr.4 Orta Dou Komutanl projesi Msr tarafndan reddedilince Haziran 1952de ngiltere ve ABD Orta Dou Komutanln bir askeri komutanlk olmaktan karp bir planlama rgtne dntrmeyi ve bu erevede de adn Orta Dou Savunma rgt olarak deitirdiler. Ancak amata anlaan bu iki devletin ynteme ilikin grleri farl olmutu. Trkiyenin de destekledii ngiltere her koulda nce rgtn kurulmasn daha sonra Arap devletlerinin katlmas iin aba gsterilmesi gerektiini savunuyordu. Ayrca ncelikle Msr dndaki Irak ve rdn gibi Arap devletleriyle grlmesini istiyordu. Buna karlk ABD rgtn kurulu aamasnda Arap devletlerinin katlmnn zorunlu olduunu ve ncelikle de Msra arlk verilmesini savunuyordu.5 Bu arada ngilterenin blgedeki etkisinin giderek zayfladn ve Orta Dou savunmasnda bir boluk olduunu gren ABD, 1953de Eisenhowern bakan seilmesiyle birlikte Orta Dou politikasn gzden geirmeye balad. Bu balamda yeni ABD ynetimi Orta Douda inisiyatifi ele almaya balad. Dileri Bakan John Foster Dulles 11-28 Mays 1953de on bir blge lkesini ziyaret etti. 26-27 Maysta Trkiyeye de gelen Dullesa, Sovyetler Birliinden gelen tehdidin farknda
3
Yeilbursa, Ortadouda Souk Sava ve Emperyalizm, ss. 39-127. Yeilbursa, Turkeys Participation in the Middle East Command and Its Admission to NATO, 1950-52, pp. 70-102; Yeilbursa, The American Concept of the Northern Tier Defence Project and the Signing of the Turco-Pakistani Agreement, 1953-54, pp. 59-110; Oran, age, ss. 617-634. Yeilbursa, Ortadouda Souk Sava ve Emperyalizm, ss. 39-127. Yeilbursa, Turkeys Participation in the Middle East Command and Its Admission to NATO, 1950-52, pp. 70-102; Yeilbursa, The American Concept of the Northern Tier Defence Project and the Signing of the Turco-Pakistani Agreement, 1953-54, pp. 59-110; Oran, age., ss. 617-634. Yeilbursa, Ortadouda Souk Sava ve Emperyalizm, ss. 39-127. Yeilbursa, Turkeys Participation in the Middle East Command and Its Admission to NATO, 1950-52, pp. 70-102; Yeilbursa, The American Concept of the Northern Tier Defence Project and the Signing of the Turco-Pakistani Agreement, 1953-54, pp. 59-110; Oran, age., ss. 617-634.
olmayan Araplarla birlikte Orta Dou savunmasn gerekletirmenin mmkn olmad, yeni bir yaklama gereksinin olduu ve Orta Douda kurulacak bu yeni savunma sisteminin omurgasnn Trkiyenin olmas gerektii ve Pakistann da bu sisteme dhil edilmesinin nemli olduu ifade edilmitir.6 Orta Dou gezisinden sonra 1 Temmuz 1953de Ulusal Gvenlik Konseyinde bir konuma yapan Dulles Kuzey Kua (Northern Tier) savunma projesini ortaya atmtr. Dullesa gre Orta Dounun savunmas bata Trkiye olmak zere ran, Irak, Pakistan ve Suriye gibi Sovyet tehdidinin bilincinde olan ve olas bir Sovyet saldrsnn gzerghnda bulunan Kuzey Kua lkelerine dayandrlmalyd. nk Arap devletlerini ncelikle rahatsz eden konu srailin oluturduu tehdit ile ngilterenin blgedeki askeri varl (Msr ve Iraktaki sleri) iken, Kuzey Kua devletlerini ncelikle rahatsz eden dorudan hissettikleri Sovyet tehdidiydi.7 ABDnin bu yeni Orta Dou politikas bir bakma Trkiyeye de bekledii frsat vermi oldu. Zira 1954den sonra ekonominin hzla bozulmaya balamas zerine ABDden daha fazla yardm alma gereksinimi duyan Demokrat Parti hkmeti, ortaya kan bu yeni koullarda Trkiyenin corafi konumunu, Batya balln ve blgeyle olan tarihsel balarn ne kartarak Bat savunmas iin ne kadar vazgeilmez olduunu gsterme frsatn bulmutur. Ancak Orta Dou savunmasnn liderliini stlenen ve bunun iin blge lkesi olmann avantajlarn kullanmas gereken Trkiye, 1954den sonra izledii yanl politikalarla bata Msr ve Suriye olmak zere Arap devletlerinin nemli bir ksmyla byk sorunlar yaamtr.8 Kuzey Kua savunma projesinin ilk somut adm 28 Aralk 1953de ABD ile Pakistan arasnda bir teknik ve ekonomik yardm antlamasyla atlmtr. Bunun ardndan 18 ubat 1954de Trkiye ve Pakistan bir savunma antlamas imzalayacaklarn aklamlar ve tm olumsuz tepkilere ramen 2 Nisan 1954de aralarnda Dostane birlii Antlamasn imzalamlardr. Karai Antlamas olarak da bilinen ve askeri bir nitelik tamayan bu antlamada taraflar ortak karlarn ilgilendiren uluslar aras konularda gr alveriinde bulunacaklarn, kltrel, ekonomik ve teknik konularda azami lde ibirlii yapacaklarn ifade etmilerdir. Ancak bu antlama savunma alannda iki lke arasnda sk bir ibirliini n-
Yeilbursa, Ortadouda Souk Sava ve Emperyalizm, ss. 39-127. Yeilbursa, Turkeys Participation in the Middle East Command and Its Admission to NATO, 1950-52, pp. 70-102; Yeilbursa, The American Concept of the Northern Tier Defence Project and the Signing of the Turco-Pakistani Agreement, 1953-54, pp. 59-110; Oran, age., ss. 617-634. Yeilbursa, Ortadouda Souk Sava ve Emperyalizm, ss. 39-127. Yeilbursa, Turkeys Participation in the Middle East Command and Its Admission to NATO, 1950-52, pp. 70-102; Yeilbursa, The American Concept of the Northern Tier Defence Project and the Signing of the Turco-Pakistani Agreement, 1953-54, pp. 59-110; Oran, age., ss. 617-634. Yeilbursa, Ortadouda Souk Sava ve Emperyalizm, ss. 39-127. Yeilbursa, Turkeys Participation in the Middle East Command and Its Admission to NATO, 1950-52, pp. 70-102; Yeilbursa, The American Concept of the Northern Tier Defence Project and the Signing of the Turco-Pakistani Agreement, 1953-54, pp. 59-110; Oran, age., ss. 617-634.
grmyordu. Bunun zerine Trkiye 1954 ylnn ikinci yarsndan itibaren abalarn Irak zerinde younlatrmaya balamtr.9 I. PAKTIN KURULUU Blge lkelerinden gelen olumsuz tepkilere ramen bu konuda ABD ve ngilterenin desteini alan Trkiye ve Irak 24 ubat 1955de Badatta (daha sonra Badat Pakt olarak anlan) Trkiye-Irak Karlkl birlii Antlamasn imzalamtr.10 Sekiz maddeden oluan bu paktn iki ana amac olmutur: birincisi; herhangi bir yerden gelecek muhtemel saldrlardan Orta Douyu korumak, ikinci ve ayn derecede nemli olan ama ise; konunun ilgilendirdii lkelerin ekonomik gelimelerini salayabilme abalarnda bu lkeler arasnda ibirlii salamaktr. 5 Nisan 1955te, ngiltere pakta katlm ve ayn zamanda 1930 ylnda imzalanan eski ngiltere-Irak Antlamasnn yerini alacak yeni bir s anlamas da imzalamtr. ngilterenin katlm Badat Paktn Araplar nezdinde zayflatan nemli bir neden olmutur. Yine baz Arap devletleri tarafndan Pakt, bata ngiltere olmak zere Batnn Orta Doudaki karlarn korumaya ynelik oluturulmu bir antlama olarak grlmtr. Esas sorunu Hindistan olan ve bu sayede Batnn zelliklede ABDnin desteini almay uman Pakistan Eyll 1955de, Musaddk sonras Batya yaklaan ran da Kasm 1955de pakta ye olmutur.11 Bu arada Trkiye Irak dnda dier Arap devletlerinin de pakta katlmn salamak iin aba harcam ancak olumlu bir sonu alamamtr. lk giriim Irakla yakn ilikisi dolaysyla pakta katlma olasl daha yksek olduu dnlen rdn nezdinde yaplmtr. Bu amala Cumhurbakan Celal Bayar 3-4 Kasm 1955de Amman ziyaret etmi ancak bir sonu alnamamtr. Irak dnda dier Arap devletlerinin pakta katlmamasnda Nasrn etkisi, srailin ncelikli tehdit olarak alglanmas ve paktn ngilterenin Orta Doudaki karlarn korumasna hizmet ettii dncesi kadar, ABDnin pakta ye olmamas da nemli rol oynamtr.12 Trk-Irak Karlkl birlii Antlamas (Badat Pakt) ile Orta Douda blgesel bir savunma rgtnn temelleri atlmtr. Fakat dier Orta Dou lkelerini dhil etmede ve blgedeki ngiliz ve Amerikan siyasi-askeri hedeflerinin ilerletilmesinde bylesi bir kuzey kuann (seddinin) ne kadar etkili olaca belirsiz bir konu olarak kalmtr. yeliin vaat ettii askeri ve ekonomik destek sayesinde er ya da ge dier Arap lkelerin Irak rneini izleyecei dnlmtr. Ancak bu
9
10
11
12
Yeilbursa, Ortadouda Souk Sava ve Emperyalizm, ss. 39-127. Yeilbursa, Turkeys Participation in the Middle East Command and Its Admission to NATO, 1950-52, pp. 70-102; Yeilbursa, The American Concept of the Northern Tier Defence Project and the Signing of the Turco-Pakistani Agreement, 1953-54, pp. 59-110; Oran, age., ss. 617-634. Badat Pakt hakknda geni bilgi iin bkz. Behet Kemal Yeilbursa, The Baghdad Pact: Anglo-American Defence Policies in the Middle East, 1950-1959, Frank Cass, London 2005. Behet Kemal Yeilbursa, The Baghdad Pact: Anglo-American Defence Policies in the Middle East, 1950-1959, Frank Cass, London 2005, ss. 71-97; smail Soysal, The 1955 Baghdad Pact, Studies on Turkish-Arab Relations, Annual 1990, pp. 43-95. Yeilbursa, The Baghdad Pact , ss. 71-97; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95.
gereklememitir. Pakta ynelik muhalefet olduka fazla ve karmak olmutur. Paktn Orta Douda bask ve gerilime neden olan faktrlerden sadece biri olmasna ramen, blgedeki Bat kartl ve Bat glerinin propaganda saldrlar iin odak noktas haline gelmitir.13 Bu pakt, Nehrunun genel olarak askeri paktlara ynelik eletirisinde, anlamazlk yaratmaya ve bar beklentilerini azaltmaya meyilli bir antlama olarak yer almtr. Ayn zamanda, Hindistan hkmeti tarafndan, ABDnin Hindistana kar Pakistana verdii destein bir kant olduu dnlmtr. Pakt, Sovyetler Birlii tarafndan Souk Savan bir paras kabul edilmi ve korunmasz olan gney-bat hatt boyunca bat slerinin yaylmasna ynelik bir adm olarak nitelendirilmitir.14 Daha da nemlisi Badat Pakt pek ok Arap devleti tarafndan, ngilterenin blgedeki nfuzunun ve kontrolnn artrlmas hatta Bat glerinin Araplar srail ile bar yapmaya zorlayacak bir ara olarak dnld kabul edilmitir. Ayrca bu pakt onlara gre Bat yanls ve tarafsz unsurlar arasndaki byk atmann balang noktas saylm ve Arap dnyasnda keskin bir ayrmay alevlendirmitir. Msr ve Suudi Arabistann gznde, Badat Pakt kendi itibar ve karlarna bir tehdit unsuru kabul edilmitir. Bilhassa, Msr, pakt hem kendisinin Arap dnyasndaki liderliine hem de Arap birlii kavramna bir tehdit olarak grmtr. Nasr ise pakt, bat smrgeciliinin yeni bir mdahalesi olarak nitelendirmitir. Suudi Arabistan da, Irak ile olan hanedanlk mcadelesinden dolay ngiliz ve Amerikan planlarna duyduu kuku nedeniyle pakta kar kmtr.15 Msr ve Suudi Arabistan, hem Irakn nfuzunu hem de Badat Paktnn genilemesini kontrol etmeye almtr. Bu iki lke Bat ile yaplan savunma anlamalarna kar Msr liderliinde birleik bir Arap tutumu sergilemeyi dnm ve Irak dlamay amalayan Msr, Suudi Arabistan ve Suriyenin katlaca yeni bir Arap gruplamas kurmay amalamtr.16 Sonu olarak, Irak ve Trkiyenin olumlu abalarna karlk Msr ve Suudi Arabistann rdn ve Lbnan gibi ekimser devletlerin hkmet liderleri ve nemli siyasi unsurlar zerinde bask ve ikna yoluyla nfuz oluturma gayretleri gndeme gelmitir. Bu olaylar sonucunda ortaya kan Arap lkeleri siyasi krizi, Irak ve dier Arap devletlerinin askeri gcndeki artla birlikte artan srail gerilimi ve Fransann Suriye ve Lbnandaki karlarn gvence altna alma manevralar durumu daha da karmak hale gelmitir.17
Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 71-97; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 71-97; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. 15 Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 71-97; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. 16 Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 71-97; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. 17 Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 71-97; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95.
13 14
II. YE LKELERN BEKLENTLER Badat pakt, her ye lkenin kendi ulusal karlarn dnmesinden dolay zayflamtr. Paktn ngiltere dndaki yeleri ekonomik, siyasi ve askeri adan zayf durumda olduklar iin bu konularda konumlarn gelitirmeyi istemilerdir. Bu nedenlerden dolay paktn yeleri Amerika Birleik Devletlerine tam yelik iin bask yapmay srdrmlerdir.18 Pakt yelerinin pakta giri sebepleri eitlilik gstermektedir. yelerin tamam dorudan Sovyet komnizmine kar Orta Dounun gvenliini salamak amacnda deildir. Bu lkeler, pakta ncelikle snrlarnn btnln salamasn daha sonra da Bat askeri ve ekonomik yardmlarn almann yolunu amasn beklemilerdir. Trkiye, ngiltere ve nispeten dier baz yeler Orta Douda Sovyetler Birliine kar daha etkili bir savunmann gelitirilmesine ynelik gereki bir istekle parkta ye olmuken, ayn zamanda blgedeki ulusal karlarnn korunmasn mit etmilerdir. Irak, ran ve Pakistanda ynetimde yer alan gruplar ise daha ok kendilerini makamlarnda tutacak ek yabanc destek almay beklemitir. ran artan bir askeri destek ile bir ngiliz-Amerikan gvenlik taahhd beklentisi iine girmitir. Pakistan zellikle Hindistan ve Afganistana kar askeri konumunu glendirme istei ile hareket etmitir. Irak, ngiltere ile siyasi ve askeri anlamda daha kabul edilebilir bir savunma anlamas yapmak ve Amerika Birleik Devletlerinden daha fazla askeri yardm elde etmek ve bylece Arap dnyasndaki nfuzunu artrma dncesiyle pakta ye olmutur. yelerin farkl beklentileri ve Amerika Birleik Devletlerinin paktn dnda kalmas gl bir savunma rgtnn kurulmasna engel olmutur. Ancak, paktn blgesel yeleri siyasi ve ulusal karlarnn Bat ve zellikle Amerika Birleik Devletleri ile yakn iliki ierisinde olmalar halinde en iyi sonucu elde edeceklerine inanmlar ve pakta olan ballklar sayesinde Amerikan ekonomik ve askeri desteinin salanabileceini dnmlerdir.19 Irakn Trkiye ile bir savunma paktna imza atmasnn sebebi Sovyet askeri tehdidi olsa da, aslnda pakt imzalamasnda u faktrler daha etkili olmutur: a) 1930 ngiltere-Irak Antlamasnn ulusal hassasiyete daha uygun bir dzenleme ile yenilenmesi; b) Irak-Suriye Birliinin ve Bereketli Hilal plannn gerekletirilmesi; c) Daha fazla Amerikan askeri yardm almak; d) Msr kaybetmek pahasna Irakn Arap devletleri arasndaki prestijini artrmak. Dolaysyla Iraka gre, Badat Pakt; Sovyet saldrlarna kar kurulan blgesel bir savunma pakt olmaktan ok ngiltere ile yaplan ikili bir anlamann paravan olmutur.20 Pakistann yelii bilindii zere daha fazla Amerikan askeri yardm alma ve Hindistan ve Afganistana kar askeri konumunu glendirme amacn tamtr. Pakta ye olduktan hemen sonra, Pakistan dikkatini Orta Dounun savunma
18 19 20
Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 97-121; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 97-121; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 97-121; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95.
sorunlarndan siyasi ve ekonomik problemlerine, Afganistan ile gerilen ilikilerine ve Hindistana ynelik kukularna evirmitir.21 Trkiyenin balca beklentisi Sovyetler Birliine olan snrlarnn savunmas ve NATO ile balarn glendirmek olmutur. Trkiye, Iran ve Irak zerinden Sovyetlerin yapaca bir saldrya kar korunmasz olan gney kanadn koruma endiesi iine girmitir. Trkiyenin bir Orta Dou savunma sistemi kurulmasn istemesinin arkasnda baka sebepler de yer almtr. 1950de Demokrat Parti iktidara geldiinde, yeni bir ekonomik kalknma program balatm ve yeniden seilebilmek iin halk memnun etmek zorunda kalmtr. Trkiyenin ekonomik kalknma programn destekleyen balca devlet Amerika Birleik Devletleri olmutur. Trkiye, Amerika Birleik Devletlerini Orta Douda desteklemesine karlk olarak daha fazla ekonomik ve askeri destek beklemitir.22 Pakt, ngilizler iin de baz blgesel amalarn gerekletirilmesi iin bir ara nitelii tamtr. Bu noktada, Dullesin Badat Paktnn Sovyet saldrlarna kar koymak iin blgesel bir gruplamay ngren Kuzey Seddi savunma projesinin bir uzants olduu ve ngilizlerin paktta stnlk salayp ngiliz politikalarn yrtmek ve Orta Doudaki ekonomik ve askeri konumunu korumak iin bir ara olarak grd dncesini gz ard etmek zordur.23 Kuzey seddi konsepti ile ilgili balangta baz phelerin olmasna ramen, ngiltere kuzey seddini Orta Dounun savunmas iin ve sava durumunda ngilterenin Orta Doudaki slere ulama hakknn elde tutulmas iin en uygun ara olarak kabul etmitir. ngiltere, Orta Doudaki karlarn ve nfuzunu, zellikle stratejik konumunu, Basra Krfezindeki petrol karlarn mmkn olduunca korumakla megul olmutur. Hedeflerine ulamak isterken Trkiye-Irak uzlamasn tevik etmitir. ngiltere, Trk-Irak Paktna ye olurken paktn, Irak ile yaplacak yeni bir s anlamas iin ereve oluturmasn hedeflemitir. Bununla birlikte, sz konusu pakt ngiltere iin, Msr merkezli bir Orta Dou Savunma rgt fikrinin baarsz olmas nedeni ile bir sonraki en iyi seenek olmutur.24 ngilterenin paktn gelitirilmesine ynelik grleri ve dier Orta Dou lkelerinin pakta ye olmalarn salama abalar, Orta doudaki siyasi ve ekonomik karlarn ve Sovyet tehdidinden duyduu askeri rahatszl yanstmaktadr. ngiltere, Badat Paktn Orta Dou lkeleri arasnda ibirliini salayacak, kendisinin blgedeki karlarn koruyacak ve nihayetinde de Amerikadan siyasi, ekonomik ve askeri yardm elde etmesini salayacak etkin bir ara olarak grmtr. Bir yandan Bereketli Hilal blgesindeki nfuzunu devam ettirmek ve ulusal hassasiyetlere daha az mdahale eden resmi dzenlemeler yapma amacn gderken, dier yandan da ngilizlerin Hindistan ve Filistinden ekilmesi, Msr ve randa
21 22 23 24
Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 97-121; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 97-121; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 97-121; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 97-121; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95.
meydana gelen ngiliz kartl ile zayflayan Basra Krfezindeki stratejik konumunu ve petrol karlarn korumaya almtr. ngilterenin Orta Dou politikasndaki ana hedefi byk lde baml olduu petroln gvenliidir. ngilizlerin bu politikalarn gerekletirmeyi umduklar en nemli ara Badat Paktdr. Paktn ngiltere iin nemi Souk Savataki Batnn konumunu iyiletirebilecek olmas ve petrol reten iki lkenin yani ran ve Irakn iyi niyetini elinde tutabilecek olmas olmutur.25 Paktn zayflnn temel nedeni yelerin birbirinden farkl olan amalar olmamtr. ngilterenin dier Arap lkelerini zellikle rdn pakta katlmaya ikna edememesiyle blgedeki nfuzunun azalmas ve ABDnin temkinli hatta pheci tutumu paktn baarszlnda etkili olmutur. Badat Pakt siyasi grnmn bir paras olarak oluturulmusa da, Amerika Birleik Devletlerinin pakta katlmay reddetmesi ile Pakt Orta Dounun kalkan olarak nemini yava yava yitirmitir. Amerika Birleik Devletleri, pakt Orta Doudaki Amerikan hedeflerini gerekletirebilme yollarndan biri olarak grmtr. Aslnda, ABD, paktn byk lde ngiliz-Arap politikalar iin bir ara olduuna ve ngilizlerin pakt Orta Doudaki siyasi ve ekonomik karlarn ilerletmek iin kullandna da inanmtr. Amerika Birleik Devletlerinin pakta ynelik politikasnn geliimi, kendisinin paktla ilgili planlarndan ziyade paktn geliimi ve Orta Douda meydana gelen olaylarn bir sonucu olmutur. Amerika Birleik Devletlerinin hedefleri birbiriyle elimitir. Bir yandan pakta yelik blgedeki Sovyet yaylmasn kontrol altna alacak ve pakt ekonomik ve askeri adan glendirmi olacak dier yandan, bu yelik nemli ekonomik ve askeri karlarnn olduu Suudi Arabistan gibi pek ok Arap devleti pakta kar kt iin kendisinin yerel atmalara daha dorudan katlmn gerektirebilecektir.26 Amerika Birleik Devletleri pakta yeliin blgedeki Amerikan hedeflerine hizmet edeceine inanmamtr. Eer ABD paktn dnda kalrsa, Arap devletleri ile urarken taktik manevra yapmak iin biraz daha ansl olabilecektir. Bununla birlikte, ABD paktn Sovyetlerin Orta Douya girmesini engellemede etkili olup olmayacandan phe etmitir. ABD, Sovyetler ile yeni bir anlamazlktan kanmak istemi ve pakta yeliinin Sovyet-Amerikan ilikilerini daha da ktletireceine inanmtr. ABD, blgenin savunmasnn ncelikle ngilterenin sorumluluu olduunu dnd iin daha ok blgedeki ngiliz-ran, ngiliz-Msr ve Arap devletleri ile srail arasndaki siyasi sorunlara dikkatini vermitir. ABD, bat kaynakl blgesel bir savunma paktnn uygulanabilir olmasnda nce bu sorunlarn zlmesi gerektiine inanmtr. Aktan aa pakt desteklemesine ramen, problemlerin zmnde yol kat edilememesi Amerika Birleik Devletlerinin pakta ye olmada tereddt etmesine neden olmutur.27
25 26 27
Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 97-121; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss.121-164; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 175-186; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95.
Amerika Birleik Devletlerinin ncelii bir Arap-srail bar kurmak olmutur. Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakanlna gre, bylesi bir bar ortam kurulmadan ABDnin pakta ye olmas srailin bir gvenlik garantisi iin kendisine srekli bask yapmasna neden olacaktr. Buna ek olarak, bylesi bir gvenlik garantisi olmadan ABDnin pakta ye olmas Senatodan onay alamayacaktr. Ancak, paktn yeleri ABDnin pakta kesin ve ak bir taahht bildirmesi iin bask yapmay srdrmlerdir. Bu basklar, 1956da ABDnin paktn ekonomik ve ykc faaliyetlerine katlaca ve askeri kanadnda gzlemci olarak yer alacan aklamasyla azalm olsa da paktn yelerini tam anlamyla tatmin etmemitir. 1956 ylnda Msrn Svey Kanaln milliletirmesinden sonra, Svey Savann ardndan ABDnin ye olmasna ynelik basklar paktn drt blgesel yesi tarafndan yenilenmitir. Bu yeler, Orta Douda artan Sovyet nfuzunun ve Orta Dou ve Asya ile paktn tek batl yesi ngilterede pakta ynelik ba gsteren honutsuzluk sonucu Amerika Birleik Devletleri Hkmeti olumlu bir eylem gerekletirmesi gerektiine inanmtr. Sonu olarak, 1957 Martnda, ABDnin pakta ye olmas ynndeki basklar ortadan kaldrmak iin Eisenhower Doktrini kabul edilmitir. 1958de Irakta meydana gelen ihtilalden sonra, ABD paktn kalan blgesel yesi ile ikili anlamalar imzalamay kabul etmitir. Bu anlamalar Mart 1959da imzalanmtr.28 Badat Pakt, askeri adan Trkiye ve Iraka ngiltere ile ibirlii yaparak dou snrlarnn savunmas iin politikalar koordine etmeye balamalar adna en azndan bir temel tekil etmi olsa da, ibirlii iin gnllln ifade edilmesinden biraz daha fazlasn temsil etmitir. Blgenin Sovyet saldrlarna olan ak pozisyonunu iyiletirmede ok da etkili olmamtr. Trkiye ve Pakistan dnda kalan paktn dier blgesel yeleri bir Sovyet saldrsna kar koyabilecek gte deildir ve bu lkelerin siyasi ve askeri zayflklar pakt iin stratejik bir sorumluluk tekil etmitir. Orta Dounun savunmas, ABDnin ve ngilterenin aslnda yerine getirmeye gnll olmadklar gerekli gleri taahht etme istekleri ve kabiliyetlerine bal olmutur. Bu da askeri anlamda daha etkili bir rgtn kurulmasnn nndeki temel engel olmutur. ABD ve ngiltere bandan beri askeri ilikileri ve rgtn ynetimini ciddi bir askeri giriim olmaktan ok kendi siyasi emelleri iin bir ereve olarak grmtr. Badat Pakt hibir kesin askeri hkm iermemitir. Gvenlik ve savunma iin ibirlii paktta tanmlanmam ve ykmllkler yalnzca pakta ye olan taraflar arasnda 1. ve 2. madde altnda yaplan ayr anlamalar neticesinde taahht edilebilmitir.29 Ancak, Badat Pakt, potansiyel bir Sovyet saldrsn nlemek iin gelitirilen stratejik bir aratan daha fazlas olmutur. Paktn, Orta Douda toplumsal ve ekonomik ibirliinin bir arac olmas hedeflenmitir. Paktn bu ekonomik taraf, pakt
28 29
Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 175-186; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 200-216; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95.
yelerinin fakirliin ortadan kaldrlmamas durumunda askeri planlamalarn ve gvenlik tedbirlerinin komnizme kar diren oluturmada etkisiz olacan dnmesi ile ortaya kmtr. Pakt, zellikle Irak ve randa kalknma planlar iin bir ereve oluturmutur. En bandan, ye devletler paktn ekonomik ynne vurgu yapmtr. Kasm 1955te Bakanlar Konseyinin al toplantsnda Ekonomik Komite kurulmutur. ye devletler, dier Orta Dou lkelerinin paktn kendisine ye olmasalar bile en azndan ekonomik programa zamannda katlacaklarn mit etmitir. Ekonomik Komitenin i tanm pakta ye olmayan devletlerin Ekonomik Komiteye ye olabilmesini salam ve ABD bu maddeyi gz nne alarak Ekonomik Komiteye ye olmutur. Ne var ki, dier Arap lkelerinin hibiri komiteye katlmamlardr. Blge dndaki Bat Almanya, talya, svire gibi lkeleri Ekonomik Komiteye dhil etme abalar da sonusuz kalmtr. Paktn askeri kanad ekonomik kanadn glgede brakmaya devam etmi hatta ekonomik projelerin bile askeri bir taraf olmutur. Haberleme projeleri, pakt yelerinin ekonomik kalknmasna katk salamaya olduu kadar stratejik ve askeri hedeflere de hizmet etmitir. Bununla birlikte, pakt yeleri arasnda blgesel anlamda ekonomik ibirlii salama abalarn nnde almas g engeller ortaya kmtr. ye lkeler byk mesafelerle birbirinden ayrlmaktadr. Pakt blgesi Bereketli Hilal ve Nil Havzasnda olduu gibi doal ekonomik bir birim tekil etmemitir. Bu yzden ye lkeler arasndaki i birlii belirli alanlarla snrl kamtr. rnein Pakistan ve ran arasnda orman ve mineral kaynaklar, Trkiye ve Irak arasnda Frat ve Dicle Nehirleri, ran ve Trkiye arasnda kara ve demir yollar vb.30 Amerika Birleik Devletleri ve ngiltere, pakt Sovyet kart bir ara olarak grmeye devam etse de aslnda Orta Doudaki sava hatlar bat yanllar ve Nasrn Pan-Arabizmini destekleyenler arasnda izilmitir. Ksa bir sre sonra neredeyse Paktn hedeflerinin tam tersi gelimeler ortaya kmtr. Temel hedef olan Orta Douda Sovyet nfuzunun yaylmasn nlemede baarsz olmutur. Sovyetler, Kuzey Seddini amada ve Orta Doudaki nfuzunu yaymada baarl olmutur. Sovyetler Birlii, Msr ve Suriyeye kapsaml askeri ve ekonomik yardm salamay baarmtr.31 Bunlara ek olarak, blgesel yeler d savunmalarn ve i istikrarlarn salamaktan ziyade komular ile ilikilerini de bozmulardr. Pakt ne blgesel yelerin i istikrarn ne de Orta Dounun gvenliini artrmtr. Temmuz 1958de, Irakta ordu ynetime el koymu ve Mart 1959da Irak pakttan kmtr. Ekim 1958de Pakistanda, hkmet ordu tarafndan drlmtr. Yaklak on sekiz ay sonra, Mays 1960ta, ayn durum Trkiyede yaanmtr.32
30 31 32
III. PAKTIN YIKILII Irakta gerekletirilen askeri darbe sadece monariyi ykmakla kalmam blge politikasnda nemli deiikliklere de yol amtr. lk aamada pakt yesi devletler ABDden Eisenhower Doktrini erevesinde Iraka mdahalede bulunmasn istemilerdir. Ancak bu konuda Trkiye dier pakt yelerinden daha sert bir politika izlemitir. Iraktaki darbeden rahatsz olan hkmet ciddi olarak askeri bir mdahale olasl zerinde durmutur. Ancak bata ABD olmak zere dier Batl devletlerin Iraktaki yeni ynetime kar yumuak bir tutum benimsemeleri zerine, Trkiye de tutumunu yumuatm ve 31 Temmuz 1958de Iraktaki yeni ynetimi resmen tanmtr. Irak darbesinin uluslar aras politika asndan en nemli sonucu Badat Paktnn yklp yerine Merkezi Antlama Tekilatnn yani CENTOnun (Central Treaty Organization) kurulmu olmasdr.33 Temmuz 1958de Irakta gerekleen askeri darbe Orta Doudaki bat glerinin zellikle ngilterenin konumunun ktlemesini hzlandrmtr. Irak Krallnn dmesi, Birleik Arap Cumhuriyetine kar kurulacak Arap Birlii gelitirme politikasnn yrtlmesi ihtimalini daha da zora sokmutur. Temmuz 1958de Irakta meydana gelen darbeden ve zellikle Mart 1959da Irakn pakttan ekilmesinden sonra, Irakn yeliini Arap dnyasna yayma fikrinden de vazgeilmesi zorunlu hale gelmitir. Geriye kalan blgesel yelerden Trkiyenin destek iin aslnda NATOya; Pakistann ise SEATOya gvendii grlmtr. Paktn yelerden biri olan ve ne NATOya ne de SEATOya ye olan ran cesaretlendirmek ve desteklemek iin bir ara haline geldii gzlemlenmitir.34 Sonunda 21 Austos 1959da Badat Paktnn ad CENTO olarak deitirilmi ve merkezinin Ankara olduu aklanmtr. SONU Badat Pakt, Orta Douda blgesel ibirlii iin sadece temel bir ereve salam olsa da, ne daha byk bir Orta Dou kalknma rgt iin bir z oluturmu ne de etkili bir savunma rgt olmutur. Blgede gvenlii salamak yerine, Suriyenin deil rdnn nihai sava meydan olduu bir Irak-Msr rekabetine sebep olmutur. Pakt, Sovyetler Birliini durdurmak iin, bir Orta Dou rgt kurmak adna batnn gsterdii abann temsilcisi olmutur. Ancak, bu hedeflere ulamada baarsz olmu ve John Foster Dullesin dedii gibi Arap politikalar ve entrikalar iin bir forum haline dnmtr.35 NATO ile SEATO arasndaki boluu doldurmak amacn gden Badat Paktnn bu amacna ulat pek sylenemez. Batnn ve Orta Dounun savunmasn kolaylatraca dnlen pakt bu beklentiyi pek karlayamamtr. Her eyden nce askeri bakmdan nemli bir savunma gc oluturamamtr. Trkiye zaten
33 34 35
NATO yesiydi ve askeri kuvvetleri bu rgtn emrindeydi. Irak, ran ve Pakistann askeri gleri yok denecek kadar azd. Zaten bu lkelerin pakta katlmalarndaki temel amac da bir Sovyet tehdidinden ok ABDden daha fazla yardm almakt. Ayrca Irak iin srail, Pakistan iin de ncelik Hindistan tehdidini nlemekti. Badat Pakt komnizme kar Arap devletleri arasnda bir ibirlii salayamad gibi bu Araplar arasnda kutuplamalara da neden olmutur. Msr, Suriye ve Suudi Arabistan pakta kar karken, rdn ve Lbnan ise tarafsz kalmay tercih etmitir. Bu devletlerden Msr ve Suriye Sovyetler Birlii ile ibirliine girmitir. Pakt kendisine ynelik olarak alglayan srail de pakt karsnda sert bir politika izlemitir. Orta Douda komnizmin yaylmasn ve Sovyetler Birliinin blgeye ynelik oluturduu tehdidi nlemek amacyla kurulan Badat Pakt, tam aksine Sovyetler Birliinin blgeye girmesini kolaylatrmtr.36 Badat Paktnn Trkiye asndan da pek olumlu sonular dourduu sylenemez. Trkiye, Arap devletlerinin Batyla olan ilikilerinin gelitirilmesine yeterince katk salayamad gibi, Araplarla kendi ilikilerinin de bozulmasna sebep olmutur. Bata Msr ve Suriye olmak zere Arap devletleriyle ilikileri gerginlemitir. Orta Douda liderlik vasfn stlenemedii gibi, Osmanl gemiini hatrlatarak yeniden emperyalist politikalar izlemekte sulanmtr. Balantszlar nezdinde dlanm, srail ile ilikileri bozulmu ve Batdan da bekledii destei alamamtr. Badat Paktn imzalarken temel hareket noktas Orta Douyu Sovyet tehdidinden koruma ve Batnn blgedeki karlarn savunma olan (ama hepsinden daha nemlisi bata ABD olmak zere Batdan daha fazla ekonomik yardm almay hedefleyen) Trkiye bu konudaki tutumunu 1950li yllar boyunca inatla srdrmtr. Trkiyenin bu olumsuz tabloyu grebilmesi ancak 1960l yllarda mmkn olabilmitir.37 Bugn iin blge lkeleri (zellikle de Trkiye, ran, Irak ve Suriye) arasnda gvenlik (zellikle de snr gvenlii ve terr) bata olmak zere ticari, ekonomik ve kltrel alanlarda Sadabat Pakt veya Badat Pakt gibi bir blgesel ibirlii sz konusu olabilir mi? Bu pek mmkn grnmyor. Zira birinin (Sadabat Paktnn) iki sava aras dnemin dierinin (Badat Paktnn) ise Souk Sava dneminin rn olduu dnldnde bugn iin blge lkeleri arasnda ibirliini gelitirecek bu paktlara benzer bir yapnn oluturulmasnn g olduu grlmektedir. Ancak blge lkelerinin baarszlkla sonulanan ve blgedeki insanlarn hafzasnda pek de olumlu izler brakmayan bu iki pakt artrmayacak gvenlikten ekonomiye, ticaretten kltrel ve sosyal alanlara yeni ibirlii olanaklarn aratrmalar ve bunlar somut temeller zerine ina etmelerinin gerekli olduu anlalmaktadr.
36 37
Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 200-216; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95. Yeilbursa, The Baghdad Pact, ss. 200-216; Oran, age., ss. 617-634; Soysal, a.g.m, ss. 43-95.
Bu konuda atlacak ve baarya ulam somut admlarn blge lkelerinin ve zellikle de halklarnn yararna olduu kadar blge d lkelerinin de yararna olacaktr. Bunu tarihi misyonu gerei yapabilecek ve baarabilecek tek blge lkesinin de Trkiye olduu aktr. Ancak Trkiyenin de bunu baarabilmesi iin ncelikle kendi iinde her anlamda birlik ve btnln salam olmas gereklidir. Ayrca bata gvenlik ve terr olmak zere ekonomik ve sosyal alanlarda kendi sorunlarn zememi olan bir Trkiyenin blgedeki sorunlarnn zmnde ne kadar etkili olabilecei de tartma konusu olacaktr.
KAYNAKLAR
-Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1980), Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1994. -Armaolu, Fahir, Ortadou Komutanlndan Badat Paktna, 1951-1955 (Amerikan Belgeleri le), Belleten, Cilt: 59, Say: 224, (Nisan 1995), ss. 189-236. -Ashton, Nigel John, The hijacking of a pact: the formation of the Baghdad Pact and AngloAmerican tensions in the Middle East, 1955-1958, Review of International Studies, Vol. 19, No. 2, April 1993, pp. 123-137. -Bac, Hseyin, Demokrat Parti Dnemi D Politikas, mge Kitabevi, Ankara 1990. -Jalal, Ayesha, Towards the Baghdad Pact: South Asia and Middle East Defence in the Cold War, 1947-1955 International History Review, Vol. 11, No. 3, August 1989, pp. 409-433. -Jasse, Richard L., The Baghdad Pact: Cold War or Colonialism?, Middle Eastern Studies, Vol. 27, No.1, January 1991, pp. 140-156. -Krkolu, mer, Trkiyenin Arap Orta Dousuna Kar Politikas (1945-1970), ASBF Yaynlar, Ankara 1972. -Olaylarla Trk D Politikas (1919-1995), 9. Bask, Siyasal Kitabevi, Ankara 1996. -Oran, Baskn (ed.), Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, 8. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2003. -Podeh, Elie, The Quest for Hegemony in the Arab World: The Struggle over the Baghdad Pact, Brill, Leiden 1995. -Remba, Oded, The Baghdad Pact: Economic Aspect, Middle Eastern Affairs, Vol. 9, No. 4, April 1958, pp. 131-140. -Ruane, Kevin, Seato, Medo, and the Baghdad Pact: Anthony Eden, British Foreign Policy and the Collective Defense of Southeast Asia and the Middle East, 1952-1955, Diplomacy and Statecraft, 16, 2005, pp. 169-199. -Sever, Ayegl, Souk Sava Kuatmasnda Trkiye, Bat ve Orta Dou, 1945-1958, Boyut Kitaplar, stanbul 1997. -Soysal, smail, The 1955 Baghdad Pact, Studies on Turkish-Arab Relations, Annual 1990, pp. 4395. -Yeilbursa, Behet Kemal, The American Concept of the Northern Tier Defence Project and the Signing of the Turco-Pakistani Agreement, 1953-54, Middle Eastern Studies, Vol. 37, No. 3, July 2001, pp. 59-110. -Yeilbursa, Behet Kemal, Turkeys Participation in the Middle East Command and Its Admission to NATO, 1950-52, Middle Eastern Studies, Vol. 35, No. 4, October 1999, pp. 70-102. -Yeilbursa, Behet Kemal, ngiltere ve Amerikann Ortadou Savunma Projeleri ve Trkiye, 19501954, Bizim Bro Basmevi, Ankara 2000. -Yeilbursa, Behet Kemal, Ortadouda Souk Sava ve Emperyalizm, IQ Yaynlar, stanbul 2007. -Yeilbursa, Behet Kemal, The Baghdad Pact: Anglo-American Defence Policies in the Middle East, 1950-1959, Frank Cass, London 2005.
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 101-116
Year: 2011, Issue: 6 Page: 101-116
PHRYGLERN MTOLOJK ETKSNN EDEBYAT VE SANAT DNYASINA YANSIMALARI*

Fatih Mehmet BERK
zet Medeniyetlerin olumasnda meydana gelen olaylar bir zincirin halkas gibi birbirlerine baldrlar. Anadolu bu halkann ou zaman en nemli unsuru olmutur. Phrygia ise Anadolu iinde sahip olduu konum itibariyle bu halkaya deer katan uygarlklardan birisidir. Phrygiann konumu, gerek kendi dnemi ve gerekse gnmzde farkndaln tm dnyaya hissettirebilmitir. Tarih boyunca edebiyat ve sanat dnyasnda Phrygia isminin bilinirliini ayakta tutan g Phryg mitolojisidir. Bu almamzda Phrygiann sahip olduu bu mitolojik gcn edebiyat ve sanat dnyasna yansmalar analiz edilmeye allacaktr. Anahtar Kelimeler Phrygia, Mitoloji, Edebiyat, Sanat, Midas. THE REFLECTIONS OF THE MYTHOLOGICAL POWER OF PHRYGIA TO THE LITERATURE AND ART WORLD. The incidents taken place during the building up process of the civilizations are engaged each other as the chain link. Anatolia has mostly been the most important link of this chain. Phrygia is one of the civilizations that contribute a lot to this chain in Anatolia. The position of the Phrygia shows its awareness to the world both during its period and in our days. Throughout the history the power that sustain the name of Phrygia in literature and art world is Phrygian myhtology. In this study, we try to analyze the reflections of the Phrygian mythology to the literature and art world. Key Words Phrygia, Mythology, Literature, Art, Midas.
Bu alma Antik Kaynaklara Gre Bat Anadolunun (Phrygia) Jeopolitii (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2011), isimli doktora tezinden faydalanlarak hazrlanmtr. Okt. Dr., Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yksekokulu retim Eleman. fatihberk@hotmail.com
GR Hititler, Akhalar ve Arzawa gibi byk krallklar ve siyasal glerin ortadan kalkmasndan sonra Trakyadan Anadoluya ktlesel ynlar halinde giriler olmutur. Bu ykm dneminden, 300 yl sonra Anadoluda yeni devletler ortaya kmaya balamtr (zdoan, 1995: 29). Phrygia Blgesi, M. . I. Bin yl siyasi ve kltr tarihinin belli bir dnemine damgasn vurmu bir toplumdur (Sivas, 1997: 1). Siyasal bir topluluk olarak ortaya ktklar dnemde (M. . 725- 695-675) Bat Anadolu ve Orta Anadoluya egemen olmulardr (Akurgal, 1995: 191). Blgenin snrlar sahip olduu stratejik konumdan dolay, Kimmer istilas, Lydia ve Pers egemenlii, Anadoluda oluan Helenistik ve Roma dnemleri boyunca srekli deimitir (Ramsay, 1960: 163; Anthon, 1850: 641). M. . 8. yzylda Anadolunun merkezinde yer alan temel g Phryglerdir. Phrygler nceleri Kzlrmakn etrafnda, daha sonra Sakarya Nehri civarnda gelimilerdir (Cook, 1975: 799). Phrygler, Troia VIIbnin tahrip edilmesinden sonra M.. 1190 yllarnda Anadoluya gelen Balkan kkenli boylardan birisidir (Akurgal, 1995: 191). Siyasal bir topluluk olarak (M. . 725- 695-675) btn Orta ve Gney Dou Anadoluya egemenlik kuran gl bir krallk oluturmulardr. Hint-Avrupa kkenli olmalarna ramen, ksa bir sre iinde Anadolu kltr iinde yorulup, Ge Hitit ve Helen kltrlerinin izlerini tamlardr (Akurgal, 1997: 265). Yaznsal gelenee gre Phrygler dnyann en eski topluluudur (Herodotos, II, 2). Arkeolojik verilerle desteklenmeyen fakat edebi metinlerde geen ilk g izi M. . 2. bin yln ortalarnda meydana gelir. Tarihi kaynaklarda ilk kez lyada destannda Troia savandan ok nce bu blgede olduklar sylenir. lyada destannda Priamos, Phryglerin mttefiki olarak adlandrlr (Homeros, III: 181-190; Pausanias, I: 14. 2; Apuleius, XI: 2). Homeros, Troiallarn safnda yer alanlar sayarken, Phrygyallarn Askaniadan1 geldiklerini belirtir (Homeros, II: 861- 862). 1. PHRYGIANIN MTOLOJK GCN OLUTURAN KONUM Genellikle medeniyetlerin ilk bata Douda doduu, daha sonra Batya doru hareket ettii kabul edilir. Doudan Batya ynelen bu medeniyet hareketinde Anadolu vazgeilmez bir rota olmutur. (Spykman, 1938: 45). Anadolunun ve Phrygia blgesinin geliiminin en nemli nedenlerinden birisi corafi konumlardr. Phrygia blgesi Bat medeniyetin temellerinin atld Yunanistan ve nasya dnyas arasndadr. Yunanistann nasya dnyasndan etkilenmesindeki en nemli unsur da, Ege corafyasna ok yakn konumdaki Phryglerdir. Braudel, Uygarlklar, corafya ile belirlenmi alana sk skya baldr
Bithynia da bir blge.
der (Braudel, 1992: 104). Phrygiann sahip olduu corafi konum, Phryg medeniyeti ve uygarlnn en temel belirleyici unsuru olmutur. Eski Yakndou ve Msr medeniyeti, klasik kltrn oluumunda etkin bir rol oynamtr. Bu blge, Akdeniz dnyasndaki alfabe ve Yunan felsefesindeki baz unsurlarn oluumu bata olmak zere bu konuda nemli katklar salamtr. John Boardman bu etkiyi u ekilde tanmlar: Beinci yzyldan nceki Yunanistana, Batl dnyann Doulu uzants olarak bakmak bence daha kolay (Freemann, 2005: 15). Yunanistan, Mezopotamya kaynaklarn ikinci el olarak Yakn Doudan alm, burada Anadolu ift ynl kpr vazifesi grmtr. Medeniyetin temelleri Anadolu szgecinden geerek, Hellasa ulamtr. Burada Anadolu sadece corafi bir geii deil ayn zamanda Dou sanatnn, aklnn ve dininin de gei noktas olmutur. Phrygia, Dou Akdenizin geliimi ve zellikle Helen Medeniyetinin oluumu iin nemli katklarda bulunmutur (Petrova, 1995: 49; Mellink, 1966: 115). Karlkl olarak Trakya ve Phryg kltr arasnda yaanan kltrel etkileim Helenistik sentezin oluumunu desteklemitir (Vassileva, 1995: 15). Phrygler ve Yunanllar arasndaki bu yakn iliki Phryglerin Doulu Grekler olarak adlandrlrmasna neden olmutur (Perrot ve Chipiez, 1892: 4). Phrygiallar sahip olduklar konumunun avantajndan yararlanp, Ksa fakat grkemli bir hayat yaamlardr2 (Akurgal, 1961: 119). Bu jeopolitik konum, Phrygiann ekonomi, sanat, mimari, teoloji ve mziini derinden etkilemitir. Phrygler bu birikimi Yunanistan araclyla Batya tam ve oluan Phryg edebiyat ve kltr dnyas, tm dnyada tannmtr. Phryg edebiyat ve kltr dnyasnn temelini oluturan mitolojik g, yzyllardr edebiyat ve sanat dnyasnn nde gelen isimlerine ilham kayna olmutur. Krdm anlamnda dilimize geen Gordion dm zor bir sorunun kaba kuvvetle halledilmesi anlammda birok dilde yerini almtr. Eek kulakl Midas, Kybele, Apollo ve Pan, Aesop birok farkl dile tiyatro oyunu, hikye vb. edebi trlerde evrilmitir. Gardnerin Phrygiann birinci blgesi diye tanmlad Spil Da civarnda Phryg kahramanlarndan Tantalos ve Pelops karmza kar. Byk Phrygia olarak adlandrlan blge ise Phryg tarihi ve efsanelerinin en nemlilerine sahne olmutur. Marsyas, flt iin kamlar bu blgedeki glden kesmitir. Silenosun ierek sarho olduu pnar ve yakaland alan, Phrygiann efsanevi Kral Gordiosa ait olan yk arabas, Amazonlarla ilk savan yapld yer, Phryg sabanlaryla zenginleen ovalar ve lyadada geen nl ehirler bu blgenin iindedir. Buras, Gordios ve Midas ismiyle n plana kan blgedir (Gardner, 1892: 36). W. M. Ramsay, Erken Dnem Hristiyanlarndan olan Montanistlerde grlen ileke hayat tarz ve Mslmanlar arasnda grlen sema ritelinin kkeninin Phryglere dayanabileceini syler (Gardner, 1892: 44).
2
Glorieuse mais tres courte vie
lk Phryg krallarndan kabul edilen kral Nannakosa ait iki sz vecizeleerek Yunan literatrne girmitir. Kral Nannakos, kendisinin lmnden sonra lkesinin tamamen yok olacan khinlerden renir ve bundan dolay tm varln bir yere toplar. Bu olay zerine Nannakostan nce ve Nannakos gibi alamak3 szleri tarihe geer (Davenpot, 1995: 239). Plutarkhosa gre Manik (Manic) kelimesi gl ve erdemli bir Phrygia kral olan Manisten gelmektedir ve bundan dolay kelime yeni bir anlam kazanarak Byk anlamna gelmitir. Phrygiallarn elde ettii byk, anl baarlara da Manik kahramanlklar denilmitir (Mavor, 1802: 277). 1. 1. skender ve Gordion Dm Midasn babas Gordios iftidir. Bir gn saban srerken pulluunun zerine bir kartal konar ve iini bitirinceye kadar bekler. Pulluuna konan kartal khinlere sormak iin yola koyulur. Yolda karlat ve ilerde hanm olacak gen kz, Zeusa (Jupiter) bir adak sunmasn nerir. Gordios ve yoluna kan gen kz evlenirler ve Midas adnda bir ocuklar olur (Arrianos, 2005: 46; Abbott, 2009: 120121). Gordionda bu dnemde ynetimsel bir baboluk ve huzursuzluk vardr. Toplanan meclis bir khine danr. Khin, ehre arabasyla ilk giren kiiyi kral olarak ilan ettikleri takdirde sorunlarnn zleceini syler. Bu kii ise ehre kansyla giren Midas, babas Gordios ve annesi olur. Sonunda Midas kral olarak seilir. Gnn ans ve hatrasna arabay ve saban Zeusa ithaf etmek isterler ve hi kimsenin aamayaca ekilde balarlar. Bu atlan dmn ad Gordion dm olarak kalr (Abbott, 2009: 121). Khin, bir sonraki kehanetinde Her kim bu dm zerse, Asyann hkimi olacaktr eklinde ikinci bir kehanette bulunur. Daha nce birok kii tarafndan zlmeye allan dm, Dou Seferi srasnda stratejik nedenlerden dolay Gordiona gelen B. skender zer (Plutarkhos, 1919: XVII; Arrianos, 2005: 47; Abbott, 2009: 122). Gordion dmn zmek, Zor bir problemin stesinden sra d bir ekilde gelmek demektir (Zuck, 1997: 423; Whiting, 1980: 183). Deyimselleen bu ifadeyi gnmzde de sklkla duyarz. Eski a yazarlarndan Arrianos ve Justin Gordion dm ve B. skender hakknda bize bilgi verirler (Justinus, 1853: II. VII; Arrianos, 2005: 47). Shakespeare Henry V adl4 oyununda bu deyimi kullanmtr (Shakespeare, 2000: 133). Gazeteci ve yazar Shirley Brooks (1816-1874) tarafndan yiliin ve Ktln Hikyesi: Gordion Dm (Brooks, 1868: 1), Alman Bernhard Sch3 4
To weep like King Nannakos, to be from the time of Nannakos. Turn him to any cause of policy, The Gordion knot of it he will unloose, Familiar as his garter (Shakespeare, V. Act. I. Scene 1).
link (1944- ) tarafndan kaleme alnan ve Gordion Fiyongu olarak Trkeye evrilen roman (Schlink, 1998: 1), Stephen J. Hermanin Bir Modern Trajedi: Gordion Dm (Herman, 1999: 1) adl eserler farkl dillerde karmza kan, ya dorudan efsaneyi konu alm ya da ounlukla Gordion dm ifadesini roman ve hikayelerine balk olarak semi eserlerdir. ABDli bas gitarist Sean Malone tarafndan kurulan enstmental progressive rock grubu, adlarn Gordion Knot (Gordion Dm)5 olarak koymulardr. Gordion- Kr Dm6 adl bir ocuk oyunu lkemizde KSAGEM (Kltr Sanat ve G Etkinlikleri Merkezi) adl bir sivil toplum kuruluu tarafndan sahnelen bir oyundur. Amerikan politikasnda Demokrasi ve eitlik kavramn tam anlamadan acelece zmeye kalkmann beklenmedik sonular dourabilecei Demokratik eitliin Gordion Dm7 olarak tanmlanmtr (Huston, 2006: IX). 1. 2. Kral Midas ve Altn Dokunu Phrygia Kral Midas, mitolojide Gordios ve Kybelenin olu, Orpheusun rencisi zengin bir kral olarak karmza kar (Herodotos, I, 14; Pausanias, I, 4; Strabon, VII, III). ocukluunda uyurken karncalarn Midasa buday taneleri tamas, khinler tarafndan Onun gelecekte ok zengin ve gl bir kral olaca yorumunun yaplmasna neden olmutur (Smith, 1851: 513). Bu efsanede ikinci kahramanmz Dionysosun arkada, durmadan arap ien ve gezen, iman ve irkin bir fiziki yapya sahip olan Silenostur. htiyar bir satyr olan Silenos, arap tanrs Dionysosla birlikte gezerken uyuyakald iin ekipten ayr kalr ve yolunu kaybeder. Babo gezen ihtiyar Silenosu Kral Midasn adamlar bulur ve krallarna gtrrler. Kral Midas, Trakyal Orpheustan rendii Dionysos klt sayesinde Silenosu tanr ve onu on gn, on gece saraynda misafir eder (Ovidius, 1922, XI, 85). Daha sonra Silenuosu Dionysosa teslim eder. Kaybettii arkadan bulan Dionysos, Midasa Dile benden ne dilersen der. Bu teklife ok sevinen Midas, zengin olabilmek amacyla o talihsiz dileini syler ve Her dokunduunun altn olmas talebini iletir. Sonucun kt olacan tahmin eden Dionysos istemiyerek te olsa dileini yerine getirir. Sevinle memleketine dnen Midas, sonucu test etmek ister ve dokunduu mee aacnn ve yerden ald tan altna dnmesini sevinle karlar. Bu mutlulukla yaarken, hizmetileri, ackan ve susayan krallarna bir sofra hazrlarlar. Yemek iin uzand ekmek, imek iin uzand arap, birer birer altna dnr ve al ve susuzluunu gideremez olur. Midas, bu zengin fakat zavall halinden kurtulmak iin tekrar Dionysosa gitmeye karar verir. Hatasn kabul ettiini ve tekrar eski haline dnmek istediini belirtir. Diony5 6 7
http://en.wikipedia.org/wiki/Gordion Knot (band). http://www.kusagem.org. The Gordion Knots of Democratic Equality.
sos, Midasn bu dileini de kabul eder ve Sardese gitmesini ve Paktolos Irmann k noktasnda ykanmasn syler. Dionysos tarafndan bahedilen vucudundaki tm altnlar rmaa akar ve rmak altn suyuna bezenir. O gnden sonra altn suyuyla dolan Paktolos Irma getii her yeri zengin klar (Ovidius, 1922, XI, 85). Plutarkhos, Consolatio ad Apollonium adl eserinde Midas ve Silenosun aralarnda geen konumay aktarr. O konumada Midas, Silenosa nsanolu iin dnyada en iyi eyin ne olduunu ve En ok neyi tercih etmesi gerektiini sorar. Silenus, ilk bata cevap vermez fakat Midasn srarla beklediini grnce yle der (Plutarkhos, 1928: 28):8 Ey ansn ve kt talihin ocuu, sefil fani! Senin iin iyi olan aslnda bu szleri duymamaktr. Ama illa duymak istiyorsan, o zaman dikkatle dinle. nsanolunun en iyiyi elde etmesi imknszdr. nsanolu iin dnyada elde edebilecei en iyi ey domam olmaktr. Mamafih, dodu ise yapabilecei en iyi ikinci i, en ksa zamanda lmektir. Shakespearenin Venedik Taciri (The Merchant of Venice)9 adl eserinde her eyi altna dntrebilen kiiden, yeteneini Dionysos (Bacchus)ten alan kii anlamnda bahsedilir. 1997 ylnda Peter Manoogian tarafndan ynetilen Midas Dokunuu (Midas Touch) adl filmde 12 yandaki bir ocuun kalp hastas babaannesini iyiletirmek iin zengin olma abas anlatlr. Kabul olan duas Midasta olduu gibi ltuftan kbusa dnr. Benzer bir film 1989 ylnda Macar sinemas tarafndan Geza Beremenyi ynetiminde, her dokunduu altna dnen bir tccarin hikyesi olarak anlatlr. (Morford ve Lenardon, 2002: 796). David MacDonald 1940 ylnda The Midas Touch adl bir film ynetir (Quinlan, 1984: 335). The Midas Touch (Midas Dokunuu)" Margaret Kennedy (1869-1967) tarafndan kaleme alnan bir romandr (Head, 2006: 600). Midas Touch (Midas Dokunuu) her dokunduu altna dnen esrarengiz bir yetenek olarak deyimsellemitir (Webber ve Feinsilber,1999: 360). 1.3. Apollo ve Panin Mzik Yarmas Pan, Yunan mitolojisinde 12 Olymposluya dhil edilmeyen tanrlardan birisidir. Babas Hermestir. Doduunda irkinliinden dolay annesi korkup kam, babas da tanrlar elendirsin diye Olymposa gtrmtr (Graves, 2004: 112). Apollo ve Pan arasndaki mzik yarmasnda Pan in yerini bazen Marsyas alr. Pan, mziin, sanatn ve iirin tanrs olan Apolloya meydan okur. Apollo teklifi kabul eder ve da tanrs Tmolos ve Phrygia kral Midasn hakemliinde
8
Bu hikayeden Ciceronun Tusculan Disputations adl eserinde de bahsedilir: adfertur etiam de Sileno fabella quaedam: qui cum a Mida captus esset, hoc ei muneris pro sua missione dedisse scribitur: docuisse regem non nasci homini longe optimum esse, proximum autem quam primum mori (Cicero, Tusculan Disputations, 48). To entrap the wisest. Therefore, thou gaudy gold, Hard food for Midas, I will none of thee (Skakespeare, Merchant of Venice, Act 3, Scene 2).
yarrlar. Da tanrs Tmolos, ilk nce Pann fltnden kan nameleri beenmesine ramen, Apollonun lirinden dinledii mzik onu daha fazla mest eder ve Apollonun lirini, Pann fltne stn klar. Fakat Phrygia kral Midas, sonucun adil olmadn ne srer ve Pann fltnn daha iyi olduunu ne srer. Bunun zerine sinirlenen Apollo, Midasn kulaklarn korkun bir ekilde uzatr, gri kllarla donatr ve sarktp eek kulaklarna evirir. Bu rezil durumdan saklamak iin Midas mor bir apka giyer. Salarn tra eden hizmetkr bu olay grr ve bu srr bir ukur kazarak toprakla paylamak ister. Kazd ukuru toprakla rter. lerleyen yllarda bu topraklarda yetien kamlar, her gney rzgr estiinde bu srr fsldamaya balarlar ve Midasn srr her tarafa yaylr (Ovidius, 1922: XI, 146- 193). Midasn giymi olduu apka kaba kuvvet ve otoriye kar zgrlk ve bamszln sembol olmutur (Fischer, 2004: 851; zek, 2010, 10). Phryg apkas Fransz Devriminden Amerikan bamszlk mcadelesine, Latin Amerikan ordularna kadar ulamtr (zek, 2010, 10; Reading, 2009: 844). irinler izgi filminin karakteri irin Babann takt apka da Phrygiaya dayandrlr (Newman, 2001: 118). Midasn farkl lkelerin edebiyat ve sanat dnyalarna yansmalar olmutur. Elizabeth Dnemi yazarlarndan olan John Lyly (1554-1606), Midas adl oyunu alegorik bir oyun olarak tanmlanmtr ve Midasn Altn Dokunuu ve Eek Kulakl Midas mitolojileri konu edinilmitir (Dilke, 1894: 290). Lyly, alacak derecede zengin olan spanya kral II. Philipi Midasa benzetir (Bloom, 2004: 286). ngiliz biyografi ve roman yazar, Mary Shelley (1797- 1851) ve Percy Bysshe Shelley (1792- 1822)in 1820de kaleme ald Marynin drama, Percynin de lirik iirlerini yazd eser, Apollo ve Pan arasndaki Yarma ve Midasn Altn Dokunuunu konu alr (Schor, 2003: 180). lkemizde ise mitoloji ve tarihe dayanarak ann eletirisini yapan sanat Gngr Dilmen, var olan malzemeyi zgnce yeniden biimleme baarsn gstermitir (Keeli, 2003: 18). Midasn Kulaklar adl bir tiyatro oyunu kaleme almtr (Gassnerr ve Quinn, 1969: 875). G. Dilmenin liberottosunu (opera metni) yazd Ferit Tznn besteledii Midasn Kulaklar adl 2 perdelik opera, 1960 ylnda sahnelenmitir (Altar, 1981: 384). Tiyatro oyunlarnda konu olarak Midas ve Phrygia mitoslarn seme nedenini Anadolu kltrne sahip kmak olarak nitelendirir. Sanat, tarihsel ve mitolojik figrleri gemite resmedilen formatndan syrp canlandrm ve birer dram kiisi olarak karmza koymutur (Keeli, 2003: 19). Apollo ve Marsyas arasndaki iliki 15. yzylda Ribera, Reni ve le Guerchin gibi birok ressama ilham vermi ve tablolarnda konu olmutur. Bazlar Apollonun olaanst gzellii ile birlikte sergilenen ikence sahnesine de yer verirken, bazlar iddeti grmezlikten gelmilerdir (Wright, 1991:423).
Dante, talyan edebiyatnn bayaptlarndan saylan lahi Komedya isimli eserinin son blm olan Paradiso (Cennet) adl blmde Apollodan bahsederken Marsyasn derisini yzme sahnesini metafor olarak kullanr ( Dante, 1904: I, 13, 21). Birok rnesans ressam Apollo ve Marsyas resmederken Apollodan taraf olurken, Michelangelo, Marsyas n plana karmtr. Apollonun gurur ve kibrine kar, Marsyasn cesaretinin resmedilmesi, Rnesans eletirmenleri tarafndan muhteem eserler yaratabilmek iin gerekli olan Cesaret olarak tanmlamlardr (Barness, 1998: 106). 1. 4. Kybele ve Attis Attis, Aphroditenin ak olduu Adonis gibi bir bitki tanrsdr. Her ikisinin efsanelerinin benzerliinde dolay ayn tanrlar olduu da sylenir. Klt merkezi Phrygia olan Ana Tanra Kybelenin ak olduu kiidir. Bazlar Kybeleyi Attisin annesi olarak nitelendirir. Bitkilerin lmn ve diriliini simgeleyen bir tanrdr (Frazer, 1963: 362). Attise ait en eski yazl kaynak, Herodotosa ait olan ifadedir. Herodotos, Atysi, Lydial bir kraln olu olarak tanmlar (Herodotos, I, 34). Kybele ve Attis arasnda yaanan olayn farkl anlatmlar vardr. Diodorosa gre Kybele, Attise ak olur ve onunla ilikiye girer. Bakire olarak dnlen Kybele, kraln saraynda bakire olmad anlalnca kendisiyle ilikiye giren Attisin ldrlmesine sebeb olur. zntsnden lgna dnen Kybele, kendini krlara, bayrlara atar ve yllarca dalarda defini alp, inleyerek dolar durur (Diodoros, III, 58-59). Diodorosun bu anlatmnda Attis, hadm edilmez ve babas tarafndan ldrlr. Ovidiusun Fasti10 adl eserinde ise Kybele ve Attis birbirlerine ak olurlar. Kybele, tapnan korumas ister, Attis de itaatkar olacana dair sz verir. Fakat su perisi Sagaritis ile tantktan sonra yeminini bozar. fkeye kaplan Kybele, Sagaritisin yaamnn bal olduu aac keserek Attisi ldrtr. Perian olan Attis, kendisini Dindymus Da (Murat Da)nn tepesine atar. Ben bunu hak ettim naralarn atarak kendisini hadm eder. Attisin bu hareketi ilerleyen yllarda bu kltn devamnda Attisin rahiplerin kendilerini onu rnek alarak hadm etmelerine yol amtr (Ovidius, IV, 221-225). Derin sularda teknesine hzlca atlayan Attis, Hevesle adm atar tanrann gizemli ormanna, Phryg topraklarna. Ortak olur, yaanan lgnla, galeyana,
10
Ut tacui, Pieris orsa loqui:'Phryx puer in silvis, facie spectabilis, Attis turrigeram casto vinxit amore deam; hunc sibi servari voluit, sua templa tueri, et dixit "semper fac puer esse velis."ille fidem iussis dedit, et "si mentiar", inquit "ultima, qua fallam, sit Venus illa mihi."fallit, et in nympha Sagaritide desinit esse quod fuit: hinc poenas exigit ira deae. reddita quaesiti causa furoris erat (Ovidios, 221-225).
arr, donar kalr. Son pagan Roma mparatoru olarak bilinen ve ayn zamanda felsefi ve yazarlk yn de olan Flavius Claudius Julianus (332-363), inand tanrlar Hristiyanla kar korumak uruna aba sarfeder. Bu abalar arasnda Attis ve Kybele mitini yorumlamas da vardr. Attisin kendini hadm etmesini, insanlarn istek ve taleplerini snrlamas ve idi etmesi gerektii olarak yorumlar. Julianusa gre insanolu gerekli olan bu amaca ulamak iin abalamaldr. Arzu ve isteklerle dolu olan maddi alemin kasrgasndan kat taktirde onu daha erefli, daha mutlu bir hayat bekliyor olacaktr. Ana Tanrann Attisi terketmediini bilakis sonsuza dek yanna aldn belirtir. Bu yorumlar, Hristiyanla kar yrtt mcadele rneklerinden birisidir (Negri, 1905: 245-246). 1. 5. Kral Nannakos ve Tufan Tufan, birok lkenin mitlerinde karmza kan bir olgudur. Phrygiannda tufanla ilgili bir hikayesi vardr. Ikoniumun kral olan ve yaklak 400 yl yaad sylenilen kral kendilerini bir tufann beklediini belirtmi ve halk iin alayp dua etmitir (Maclear,1868:16). Apameia ehri unvan olarak Gemi anlamna gelen ,i tar. Septimus Severus dnemine ait paralarda gemilerden ayrl tasvir eden resimler vardr. Geminin zerinde yazan Nismini Riehmin kopyalarnda Nuh olarak tanmlanmtr. Nuh isminin yerel gelenekten geldiini sylemek olduka zordur. Bu yzden bu ismin Anadoluya akn eden Yahudilerden, ya da Yahudilerin, var olan Phryg gelenei zerine ina etmeleri sonucu ortaya kt dnlmektedir (Gunkel, 1997: 75). James George Frazer, Byk Tufann Eski Hikayeleri (Ancient Stories of a Great Flood) adl eserinde yaanan tufan u ekilde tanmlar (Frazer, 1916: 270): Tufanla kendini ilintili olmasndan gurur duyan Kk Asya ehri, Phrygiadaki Apamea Kibototur. ehre verilen ve Severus Macrinus ve B. Philip(Philip the Elder)dneminde baslan paralarnn zerinde grlen Kibotos nvan, Yunanca da Sandk ve Gemi anlamlarna gelmektedir. Belden yukars gzken iki yolcusuyla yol alan geminin yannda ise ayakta bekleyen bir erkek ve bir de bayan figr vardr.stte ise kuzgun ve aznda zeytin dal tayan gvercin, geminin stne tnemi iki ku resmi olarak karmza kar. Yunanca Noah olarak karmza kan Noe kelimesi geminin zerine ilenmi olarak resmedilir. Geminin iinde ve dnda resmedilen kiiler ise Nuh ve eidir. Bu paralar, tartmasz bir ekilde Apemeallarn, Eski Ahitin Genesis (Yaratl) blmndeki brani geleneine gre anlatlan Nuh Tufanndan haberdar olduunu gsterir. Apameallar ise bu hikayeyi Kudse ba amal giden Yahudi vatandalarndan renmi olabilirler. Apemeada anlatlan Tufan hikayesi, ya brani geleneinden alntlanmtr ya da eski bir tufan hikayesi olarak yerel bir uzantdr. Stephanus Byzantinus, Ethnica adl eserinde Ikoniumun Tufan hikayesini Yunanllardan aldn syler. Ayrca Zeusun emriyle Prometheus ve Athenann
meydana gelen tufandan sonra amurdan yaplm ekillere (), rzgara emrederek ruh fleyip yeni bir rk yarattklarn ifade eder (Bechard, 2000: 321). Ikonium, tufandan sonra yeniden yaratlan bu yeni rkla hayata dnm ve ehre adn Ikonium olarak vermitir. Bu hikaye, Yunanistanda Tufandan nce anlamn veren Kral Nannakostan daha eski (more ancient than the Nannakos) adl bir deyimin olumasna neden olmutur. Kral Nannakos gibi alamak (to weep like Nannakos) ise Ikoniumda meydana gelen tufanla balantl olarak ortaya km bir dier ifadedir (Davenport, 1995: 239). 1. 6. Philemon ve Baucis Philemon ve Baucis hikayesini Anadolunun misafirperverliini anlatan bir efsane olarak tanmlam olsak fazla abartm olmayz. nk bu hikaye, batda bir iyilik rnei olarak Romallarn misafirperverlii olarak sunulmaktadr. Olayn getii corafya ise Anadoludur. Olay, mitsel bir hikaye olduu iin herhangi bir milleti n plana karmaktan te, mekan n plana kartp, o insanlara misafirperverlik duygusunu veren ruha, topraa bakmak daha doru olacaktr. Philemon ve Baucis, Phrygiada yaayan yal bir ifttir. nsanlar snamak maksadyla yeryzne inen Zeus ve olu Hermesin evinde kaldklar yal insanlardr. Zeus ve Hermes klk deitirip, tannmamak iin pejmrde bir kyafet giyerler. Yiyecek bulmak ve dinlenmek iin almadk kap brakmazlar. Her bir kapda reddedilirler. Ta ki Philemon ve Baucis, Zeus ve Hermesi fakirhanelerine kabul edene kadar ( Thomas, 2004: 35). Philemon ve Baucis, iki yorgun gezgine kaplarn aarlar ve iten, samimi bir ortamda arlamaya alrlar. Misafirlerine onlarca bardak arap doldurmalarna ramen, arap kasesinin bitmediini farkederler. Bunun zerine bahelerinde sahip olduklar tek hayvanlar olan kaz yakalayp, misafirlerine ikram etmek isterler. Fakat tm abalarna ramen, kaz yakalayamazlar. Kaz en sonunda misafir olarak gelen gezginlerin yanna snr ve onlardan kendisini korumalarn talep eder. Kaz korumak iin, Zeus ve Hermes, kimliklerini aklarlar ve yal ifte yaptklarndan dolay minnet duygularn sunarlar ve yal ifti de yanlarna alp kyn iindeki tepenin en st noktasna varrlar. Birazdan Zeusun emriyle tm ky sular iinde kalp, yok olup gider (Thomas, 2004: 36-37; Colton, 1968: 166). Philemon ve Baucis kylerinin sular altnda kalp, yok olmasyla zlrler. Bu zntleri ksa bir sre sonra aknlk ve sevince dnr. Zeus, eski, mtevazi kulbelerini, altndan yaplm ats olan, muhteem bir eve dntrr ve kendisinden ne dilediklerini sorar. Yal ift, u ana kadar birlikte yaadklarn, birbirlerinin acsn grmeyip, ayn anda lp, ldkten sonra da birlikte yaamalarn ve ina edilen bu tapnakta lnceye kadar rahip ve rahibe olarak Zeusa hizmet etmek istediklerini sylerler. Zeus, dileklerini kabul eder (Parker vd., 2005: 77). Tapnakta sren uzun bir hizmetin ardndan eski gnlerini yad ettikleri bir gnde, vcutlarnda beliren yapraklar farkederler. Derileri aa kabuuna d-
nmeye balar. Birbirlerine sarlp, alamaya balarlar ve Elveda cmlesi dudaklarndan akar. Baucis, hlamur, Philemon ise mee aacna dnr (Frye ve Macpherson, 2004: 316). Tm yukarda bahsetmi olduumuz olaylarn kayna Ovidiusun Metamorphoses adl eseridir (Ovidus, 1922: VIII, 611-719). Jonathan Swift, Philemon ve Baucis hikayesinden esinlenerek bir iir yazmtr( Swift, 2007: 39-43).11 Jonathan Swift gibi 18. yzylda Philemon ve Baucis i tema olarak ileyen bir dier yazar Matthew Priordur (Wright ve Spiers, 1959: II. 206; Hopkins, 1976: 140). John Dryden (1631-1700), Ovidiusun eserlerini ngilizceye eviren ngiliz air, oyun yazar ve evirmendir (Dryden vd. , 1838: 20). Philemon ve Baucis ifti, Goethenin Faust II adl eserinin V. Blmnde II. Dnya Sava esnasnda Almanyada yaayan yal bir ift olarak karmza kar (Goethe, 1984: 279). Bu sahnede Goethe, Philemon ve Baucis iftinin boulmaktan kurtardklar bir gezgine sahip kmalarn, karlkl var olan ilgi ve saygy kazanm bir toplum modeli olarak sunar (Seung, 2006: 110). Faustun daha nce resmettii kin ve nefret ieren sahnelerine ters olarak topik bir vizyon almdr (Seung, 2006: 111). Philemon ve Baucisin evlerinin yklmas ve lmeleri Faustun bitmek tkenmek bilmeyen arzularnn sonucudur. Philemon ve Baucisin lm, geleneksel insancl yaam tarznn lm olarak nitelendirilir (Richter, 2007: 229).
11
In ancient times, as story tells, The saints would often leave their cells, And stroll about, but hide their quality, To try good people's hospitality. It happened on a winter night, As authors of the legend write, Two brother hermits, saints by trade, Taking their tour in masquerade, Disguised in tattered habits, went To a small village down in Kent; Where, in the strollers' canting strain, They begged from door to door in vain; Tried every tone might pity win, But not a soul would let them in. Our wandering saints in woeful state, Treated at this ungodly rate, Having through all the village passed, To a small cottage came at last, Where dwelt a good honest old yeoman, Called, in the neighbourhood, Philemon, Who kindly did these saints invite In his poor hut to pass the night; And then the hospitable Sire Bid goody Baucis mend the fire; While he from out the chimney took A flitch of bacon off the hook, And freely from the fattest side Cut out large slices to be fried; Then stepped aside to fetch 'em drink, Filled a large jug up to the brink, And saw it fairly twice go round; Yet (what is wonderful) they found.
Ovidiusun Metamorphoses adl eserinde Zeus ve Hermes tarafndan dllendirilen Philemon ve Baucis, Goethenin Faust adl eserinde ise kendini ilahlatran Faust karakteri tarafndan cezalandrlr (Bishop, 1995: 234). Rus yazar Gogol, Ovidiusun Metamorphoses adl eserinde anlatlan Philemon ve Baucis hikayesini Ukraynada yaayan Afanasy ve Pulkheria adnda bir ifte uyarlamtr (Karlinsky, 1976: 62). Jean de La Fontaine, Ovidiusun Metamorphoses adl eserinde anlatlan Philemon ve Baucis hikayesini baz alarak bir eser koyarken,12 Ovidin eserlerinin taklit edilmesinin ok zor olduuna deinir (Wadsworth, 1967: 151). La Fontaine, Ovidiusun eserini Grekesi zayf olduu iin Latince ve Franszca tercmelerinden okumutur. Alnt yaparken kaynan saklama gerei duymamtr. Philip Wadsworth, La Fontainenin Ovidiusun eserinden alnt yapmasn intihal olarak nitelendirmez ve La Fontainenin antik eserleri kendine zgn uyarlamasyla baarl yapt ortaya koyan yazarlarn banda geldiini belirtir (Wadsworth, 1967: 152). Baarszlkla sona eren evlilik hayatndan duyduu pimanl ve duygu younluunu Philemon et Baucis adl eserinde kendisi ve ayrld eini baz alarak yazar. Ovidius ve La Fontaine de ortak duygular dile getirmilerdir (Wadsworth, 1967: 154-155). Fransz besteci Charles-Franois Gounod (1818-1893), Jules Barbier ve Michel Carrenin librettosunu yazd Philmon et Baucis (Philemon ve Baucis) adl operay La Fontainenin Philemon et Baucis adl eserinden esinlenerek bestelemitir (Howard, 1948: 488). Amerikann Sava sonrasn anlatan ak ve serven tarz bir roman olan Souk Da (Cold Mountain), Charles Frazier tarafndan 1997 ylnda yazlm olup, kitabn son blmnde Ada adl karakter Philemon ve Baucis adl mitolojik hikayeyi okur (Frazer, 1997: 448). Kitap, Anthony Minghella tarafndan 2003 ylnda sinemaya uyarlanm, filmin barollerini Jude Law, Nichole Kidman ve Rene Kathleen Zellwegerin paylamtr (Ebert, 2006: 130). Macar ynetmen Kroly Makk, 1978 ylnda Philemon s Baucis adl bir film evirmitir. Bu filmde olayn kahramanlar klasik hikayede geen iki hayrsever yalnn aksine, evlerine yardm iin gelen askeri, geleceklerini riske atmama uruna geri evirirler (Krautz, 1989: 215). SONU Eskia tarihinde var olan birok uygarlk Phrygler kadar gl bir tesir brakmamlardr. Phrygia, Dou-Bat arasnda meydana gelen karlkl etkileimde Dounun Batya alan son penceresi olurken, Batdan Douya ynelen hareket12
La Fontainenin Philemon ve Baucis adl eserinin giri blm; Nor gold nor grandeur brings us happiness: The wealth and fleeting pleasure we possess From those unsure, fickle divinities Are brief at best (La Fontaine, 2007: 353).
lerde, Dou topraklarna adm atlan ilk nokta olmutur. Bat medeniyetinin sahiplendii birok deerde Phrygiann ruhu vardr. Bu ruh, karlkl etkileimin sonucu olarak Yunanistan ve Bat medeniyeti araclyla tm dnyaya yaylmtr. Gnmzde dnyann pek ok blgesinde ilkretim andaki ocuklar bile Midasn kulaklarnn uzamasn, her dokunduunun altna dntnn hikayelerini bilmektedirler. Bu ise Anadoluda bilinen Nasreddin Hoca hikayelerinde farkl bir ey deildir. nk Midas vb. Phryg mitolojileri Anadolu topraklarnda meydana gelmitir ve orjin olarak Anadoluludur.
KAYNAKA
-Abbott, Jacob (2009). History of Alexander the Great: Makers of History. New York. Cosima Inc. -Akurgal, Ekrem (1995). Anadolu Uygarlklar. stanbul. stanbul. Net Turistik Yaynlar. -Akurgal, Ekrem (1997). Anadolu Kltr Tarihi. Ankara. Tbitak. -Akurgal, Ekrem (1961). Die Kunst Anatoliens von Homer bis Alexander. Berlin. Walter de
Gruyter.
-Altar, Cevat Memduh (1981). Opera Tarihi. Kltr ve Turizm Bakanl Yay. -Anthon, Charles (1850). A System of Ancient and Mediaeval Geography. New York. Harper&Brother Publishers Cook, J. M. (1975). Greek Settlement in the Eastern Aegean and Asia Minor. Cambridge University Press. Chapter. XXXVIII. -Apuleius. Metamorphoses. Translated by Thomas Taylor. London. Printed by J.. Moyes. -Arrianos. Aleksandroia Anabasis/skenderin Seferleri (ev. Meri Mete). stanbul. dea Yaynevi. -Barnes, Bernadine Ann (1998). Michelangelo's Last Judgment: The Renaissance Response. University of California Press. -Bechard, Dean Philip (2000). Paul Outside the Walls: A Study of Luke's Socio-Geographical Universalism in Acts 14:8-20. Editrice Pontificio Istituto Biblico. -Bishop, Paul (1995). The Dionysian Self: C. G. Jung's Reception of Friedrich Nietzsche. Berlin and New York. W. de Gruyter. -Bloom, Harold (2004). Elizabethan Drama. Chelsea House Publishings. -Braudel, Fernand(1992). Tarih zerine Yazlar (ev. M.Ali Klbay). Ankara. mge Kitabevi. -Brooks, Shirley (1868). The Gordion Knot:A Story of Good and Evil. New York. Harper and Brothers Publishers. -Colton, Robert E. (1968). Philemon and Baucis in Ovid and La Fontaine. The Classical Journal. Vol. 63. No. 4.166-176. -Dante, Alighieri (1904).The Vision of Hell, Purgatory, And Paradise (Translated by Rev. H. F. Cary, M.A.). Chigaco.Thompson and Thomas -Davenpot, Guy (1995). Seven Greeks. New Direction Publishing. New York. -Dilke, Charles Wentworth (1814). Old English Plays: Being a Selection from the Early Dramatic Writers. Vol. I. London. Whitthingham and Rowland. -Diodoros. Bibliotheka Historike (ev. Russel M. Geer, Edit. T.E. Page, E. Capps,W. H. D. Rose, L. A. Post, E. H. Warmington). Londra. The Loeb Classical Library.W. Heinemann Ltd. XVIII. 3. -Dryden, J. , Pope, A. , Congreve, W. , Addison, Joseph (1838). Ovid. Vol. II. New York. Harper and Brothers. -Ebert, Roger (2006). Roger Eberts Movie Yearbook 2006. Missouri. Andrews MacMell Publishing. -Fischer, David Hackett (2004). Liberty and Freedom: A Visual History of America's Founding. Ideas. Oxford University Press. -Frazer, J. G. (1963). The Golden Bough: A Study in Magic and Religion. New York. The Macmillan Company. -Freemann, Charles (2005). Msr, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlklar (ev. S. Kemal Ang). Ankara. Dost Yaynevi. -Frye, Northrop and Macpherson, Jay (2004). Biblical and Classical Myths: The Mythological Framework Of Western Culture. University of Toronto Press. -Gardner, Percy (1892). Phrygia and Troas. New Chapters in Greek History. Chapter II. London. William Clowen and Sons Limited. -Gassner, John and Quinn, Edward (1969). The Reader's Encyclopedia of World Drama. Toronto. Genera Publishing Company Thomas Y. Crowell Company. -Goethe, J. Wolfgang (1984). Faust I&II ( Edit. Stuart Atkins). West Sussex. Princeton University Press. -Graves, Robert (2004). The Greek Myhts:Combined Edition. England. Penguin Books.
-Gunkel, Hermann, Biddle, Mark E. (1977). Genesis. the USA. Mercer University Press. -Head, Dominic (2006). The Cambridge Guide to Literature in English. Cambridge. Cambridge University Press. -Herman, Steve (1999). The Gordion Knot: A Modern Tragedy. Gravier House Press. -Herodotos. Historiai/Herodot Tarihi (ev. Mntekim kmen). (Birinci Basm). Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. -Homeros. Ilias/The liad (Translated by Murray, A T.). Loeb Classical Library Vol. I. Cambridge. Harvard University Pres. London. William Heinemann Ltd. -Hopkins, D. W.(1976). Dryden's "Baucis and Philemon. Comparative Literature. Vol. 28. No. 2. 135143. -Howard, J. Tasker (1948). The World's Great Operas. New York. Random House. -Huston, L. James (2006). Stephen A. Douglas and The Dilemmas of Democratic Equality. Plymouth. Rowman& Littlefield Publishers Inc. -Justinus. Epitome of the Philippic History of Pompeius Trogus (ev. John Selby Watson). London. Henry G. Bohn. York Street. Convent Garden. -Karlinsky, Simon ( 1976). The Sexual Labyrinth of Nikolai Gogol. Harvard University Press. -Keeli, Fatma (2003). Mitolojik, Tarihsel ve Fantastik Olan"n Kullanm. Tiyatro Aratrmalar Dergisi. ADTCF Tiyatro Blm. S.16. -Krautz, Alfred (1989). International Directory of Cinematographers Set- and Costume Designers in Film. K. G. Saur Verlag Gmbh & Co. -Maclear, G. Frederick (1868). A Class Book of Old Testament History. Macmillan and Co. London. -Mavor, W. Fordyce (1802). Universal History, Ancient and Modern ; from the Earliest Records of Time, to the General Peace of 1801. Vol. VIII. London. Printed for Richard Phillips. -Mellink, M. J. (1966). Anatolia: Old and New Perspectives. Proceedings of the American Philosophical. Vol. 110. No. 2. Archaeology: Horizons New and Old. 111-129. -Morford, Mark P. O. and Lenardon, Robert J. ( 2002). Classical Mythology (7th Edition). Oxford University Press. -Negri, Gaetano (1905). Julian the Apostate (Edit. Duchess Litta-Visconti-Arese). London. T. Fisher Unwin. -Newman, Paul B. (2001). Daily Life in the Middle Ages. McFarland Company Inc. Corporation. -Ovidius. Metamorphoses (Edit. Brookes More). Boston. Cornhill Publishing Co. -zdoan, Mehmet (1995). Early Iron Age in Eastern Thrace and the Megalithic Monuments (Edit: N. Tuna, Z. Aktre, M. Lynch). Thracians and the Phrygians: Problems of Parallelism. Ankara. METU. Faculty of Architechture Press. 29-40. -zek, Aye (2010). Dnyay Saran zgrlk Sembol: Frig Bal. HaberTurk Tarih. Say. 13. -Parker, J. , Mills, A. and Stanton, J. (2003). Mythology: Myths Legends and Fantasies. Global Book Publishing. -Pausanias. Description of Greece (English Translation by W. H. S. Jones, Litt.D. , and H. A. Ormerod, M.A. ,in 4 Volumes). Cambridge. Harvard University Pres. London. William Heinemann Ltd. -Perrot, Georges and Chipiez, Charles(1892). History of Art in Phrygia, Lydia, Caria, and Lycia. London. Chapman and Hall Ltd. -Petrova, Eleonora (1995). Bryges And Phrygians: Parallelism Between The Balkans and Asia Minor Through Archeological, Linguistic and Historical Evidence (Edit: N. Tuna, Z. Aktre, M. Lynch). Thracians and the Phrygians: Problems of Parallelism. Ankara. METU. Faculty of Architechture Press. 45-54. -Plutarkhos. Bioi Paralelloi/The Parallel Lives ( Translation by Bernadotte Perin). Harvard University Press, William Heinemann Ltd. Chapter: XVIII. -Quinlan, David (1984). Illustrated Guide to Film Directors. Barnes & Noble.
-Ramsay, W. M. (1960). Anadolunun Tarihi Cografyas. ( ev. Mihri Pektas). stanbul. Milli Egitim Basmevi. -Reading, Mario (2009). The Complete Prophecies of Nostradamus. London. Watkins Publishing. -Richter, Simon J. (2007). Goethe Yearbook 14. New York. Camden House. -Schlink, Bernhard (1998). Gordiyon Fiyongu (ev. Atilla Dirim). letiim Yaynevi. -Schor, Esther (2003). The Cambridge Companion to Mary Shelley. Cambridge University Press. -Seung, T. K. (2006). Goethe, Nietzsche, and Wagner: Their Spinozan Epics of Love and Power. Oxford. Lexington Press. -Shakespeare (2000). Henry V. Chatham. Wordsworth Editions Lmt. -Smith, William Smith (1851). A New Classical Dictionary Of Greek And Roman Biography, Mythology And Geography(Edit. Charles Anthon). New York. Harper & Brothers Publishers. -Strabon. Geographika ( Edit. H.C. Hamilton, Esq., W. Falconer, M.A.). London. George Bell & Sons -Sivas, T.Taciser (1997). Eskiehir-Afyonkarahisar- Ktahya l Snrlar indeki Phryg Kaya Antlar. A. Yaynlar. No. 1156. -Spykman, N. John (1938). Geography and Foreign Policy I. The American Political Science Review. Vol. 32. No. 1. 28-50. -Swift, Jonathan (2007). The Battle of the Books and the Other Short Pieces. Tedington. The Echo Library. -Thomas, Ann. G. (2004). The Women We Become: Myths, Folktales, and Stories About Growing Older. Volcano Press. -Vassileva, Maya (1995). Thracian and Phrygian Cultural Zone. (Edit: N. Tuna, Z. Aktre, M. Lynch). Thracians and the Phrygians: Problems of Parallelism. Ankara. METU. Faculty of Architechture Press. 13-17. -Wadsworth, Philip A. (1967). Ovid and La Fontaine. Yale French Studies. No. 38. The Classical Line: Essays in Honor of Henri Peyre. 151-155. -Webber, Elizabeth and Feinsilber Mike (1999). Merriam-Webster's Dictionary of Allusions. Merriam-Webster Springfield. Mass. -Whiting, Bartlett Jere (1980). Early American Proverbs and Proverbial Phrases. Harvard University Press. -Wright, Christopher (1991). The World's Master Paintings: From the Early Renaissance to the Present Day - A Comprehensive Listing of Works by 1300 Painters and a Complete Guide to Their Locations Worldwide. Routledge Publishing. -Wright, H. B. and Spears, M. K. (1959). The Literary Works of Matthew Prior. Oxford: Clarendon Press -Zuck, Roy, B. (1997. The Speakers Quote Book. Grand Rapids. Kregel Publications.
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 117-134
Year: 2011, Issue: 6 Page: 117-134
OSMANLI FETH NCES MACAR TOPLUMSAL YAPISI VE GYRGY DZSA AYAKLANMASI

Hseyin evket aatay APRAZ
zet Macar tarihinin deiimlere en ok maruz kald ve Macar milletinin en ok mcadele verdii Macar Orta a, Moha Meydan Sava ile son buldu. Bu dnemde, 1514 ylnda ba gsteren kyl ayaklanmas hem Macar Devleti hem de Macar toplumu iin dramatik sonular beraberinde getirdi. Ayaklanmann amac milli varlk dncesi temelinde, Sekel topraklarnda toplumsal eitliin salanmas olsa da hareket; Moha ncesi Macar merkezi otoritesi iin byk sayda insan kayb anlamna geliyordu. almann amac, bu ayaklanmada yer alan insanlarn amalarnn ne olduu ve ayaklanmann Macar Devleti ve toplumu adna ne tr deiimleri beraberinde getirdii sorularna cevap vermektir. Anahtar Kelimeler Gyrgy Dzsa, Moha, ayaklanma, Osmanllar, Jnos Szapolyai. THE HUNGARIAN SOCIAL STRUCTURE AND THE GYRGY DZSA INSURRECTION BEFORE THE OTTOMAN CONQUEST Abstract The Hungarian Medieval Age, ended with the battle of Mohcs, was the most diverse era of the Hungarian history and the hardest period of the Hungarian nation. In this period, the peasants' movement of 1514 brought dramatically changes for both the Hungarian state and the Hungarian society. The main goal of the insurrection was the implementation of the social equality, which was rooted in the demand for the national existence. On the other hand this resulted to casualties for the central rule before the battle of Mohcs. The present goal of work is to answer questions of what was the aim of the people who took part in the insurrection, and what kind of changes the insurrection brought to the Hungarian state and the Hungarian society. Key Words Gyrgy Dzsa, Mohcs, insurrection, Ottomans, Jnos Szapolyai.
Almanca Georg Dzsa, Romence Gheorghe Doja, Slovence Juraj Da, Hrvata Juraj Doa. Dr. Macaristan Szeged niversitesi Edebiyat Fakltesi Osmanl Aratrmalar Birimi retim Eleman, cagataycapraz@gmail.com
I. MACAR KRALLIINDA FEODALZMN YKSEL Toprak sahipleri ve kyller arasnda gevek bir ilikinin hkm srd rpd1 Hanedanl dneminin (972 1301) sonuna doru Macar soylularnn politik ve toplumsal ayrcalklarn ngren istekleri artmaya balad. Oligarinin gittike kemikletii bu yapsal deiim, 15. yzyla gelindiinde Macar serflerinin dorudan feodal beylerin egemenlii altna girmesiyle sonuland.2 Yaplan tarmn nitelii, ilenen rnn tr ve toplanan vergi dorudan toprak beyinin istei dorultusunda belirlenmekteydi. Feodal beylerin mali taleplerinin yan sra krallk gelirlerinin byk ksm serflerden karlanmaktayd.3 Serflerin topraklarn brakmaya hakk olsa da feodal beye bunun iin demek zorunda olduklar terragium vergisi onlar pratikte topraa balyordu.4 Osmanllarn snr kyleri bata olmak zere Macar topraklarnn i ksmlarna doru gerekletirdikleri aknlar kyllerin durumunu daha da zorlatrd. Jagello Hanedanl dneminde (1386 - 1572) merkezi otoritenin zayflamas aristokratlar glendirdi.5 Serflerin hukuki durumunu kanunlar deil feodallerin mstebitlii belirlemeye balad.6 Bununla beraber kyllerin vaziyetini nisbeten iyiletiren dzenlemeler de mevcuttu; iftilerin ky muhtar ve rahip seme haklar vard ve yarg ilerinde feodalden nce onlara tbi idiler.7 Ancak dava ama feodalin izniyle mmkn olmaktayd. Bunun dnda toprak sahibinin elinde vergileri ykseltmek gibi bir tehdit esi bulunduundan davann ya da dava sonularnn feodali tatmin etmesi gerekmekteydi.8 Yukarda saydmz nedenlerden tr Macaristanda birincisi 1437de Budal Antal Nagy, ikincisi 1514te Gyrgy Dzsa ynetiminde olmak zere iki byk kyl ihtilali ortaya kt. Budal Antal Nagy idaresindeki ayaklanma, serbest tanma hakknn kaldrlmas ve vergilerin arttrlmas nedeniyle Erdelde balad.9 Gyrgy Lpesin parann ayarnn dk olduunu ne srerek yl boyunca vergi toplamamas ve 1437de yllk verginin tek bir kalemde denmesini talep
2 3 4 5
6 7
8 9
Trkelemi kelimeler hari (Esztergom = Estergon, Temesvr = Tmvar, Gyula = Gle), zel isimler orijinal halleriyle yazldndan aada Macarca harflerin okunularna yer verilmitir. Sunulan kurallarn dnda Trkede olduu gibi Macarcada da her ses ayn ekilde, aka sylenir. : Uzun a eklinde okunur. / c: Almanca zehn kelimesindeki z gibi t ve s birlikte sylenir. / : Telaffuzu uzun i eklinde yaplr. / gy: D ve y harfleri birlikte sylenir. / dzs: Trkedeki c sesini karlar. / : Telaffuzu uzun i eklinde yaplr. / j: Trkedeki y sesini karlar. / ly: Trkedeki y sesini karlar. / : Uzun o eklinde okunur. / : Uzun eklinde okunur. / s: Trkedeki sesini karlar. / sz: Trkedeki s sesini karlar. / : Uzun u eklinde okunur. / : Uzun eklinde okunur. / zs: Trkedeki j sesini karlar. Istvn Tringli, Az jkor hajnala 1440 1541, Vince Kiad, Budapest 2003, s. 101 108. Jnos Honvri, Magyarorszg gazdasg trtnete (A honfoglalstl a 20. szzad kzepig), Aula Kiad, Budapest 1996, s. 35. Gyula Szekf, Np, nemzet, llam; vlogatott tanulmnyok, Osiris Kiad, Budapest 2002, s. 493. Macar yazarlarn bir ksm Macar merkezi otoritesindeki zayflamay Kral Mtysn lmyle balatmaktadrlar. Onlara gre lkedeki askeri ve ekonomik ykseli idare tarafndan gerekletirilen reform hareketlerinin bir sonucu deil, Mtysn despotik idaresi sayesinde vcud bulmutur. Kraln 1490 ylndaki lm kendisi tarafndan kurulan dzenin tmden yklmasn da beraberinde getirmi, feodaller eski glerini geri kazanmlardr. Ferenc Glatz, A magyarok krnikja, Officina Nova, Gtersloh Mahndruck 1995, s. 203; Pter Kovcs, Matthias Corvinus, Officina Nova, Budapest 1990, s. 71. Gyula Krist Jnos Barta Jen Gergely, Magyarorszg trtnete elidktl 2000-ig, Pannonica Kiad, Budapest 2002, s. 181. Elemr Mlyusz, A mezvrosi fejlds, Szkely Gyrgy, der., Tanulmnyok a parasztsg trtnethez Magyarorszgon a 14. szzadban, Akadmiai Kiad, Budapest 1956, ss. 129. Gyula Barta vd. Magyarorszg trtnete elidktl 2000-ig, s. 183. Elemr Mlyusz, Az 1514. vi jobbgyhbor okai, Trsadalomtudomny, VI/5, Mjus 1926, ss. 375.
etmesi fitili ateledi.10 syan, serflerin vasiyet ve zgr tanma hukukunu iyiletirme ve vergileri azaltma konusunda feodalleri ikna etse de baarszlkla sonulanacak, hareket soylularn ordular tarafndan bastrlacakt.11 II. DEEN KOULLAR VE GYRGY DZSA AYAKLANMASININ ARKA PLANI Gyrgy Dzsann nderliini yapt kyl hareketi, kralln byk ksmna hzla yayld. Bu nedenle 77 yl nceki ayaklanmaya nazaran farkllk gsterdi.12 Bakaldrya zellikle ekonomisi bacla ve inek ticaretine dayal kylerin iftileri katld.13 Kalkmann bu zellii niteliini de bir bakma zetlemektedir. yle ki, Macar Krallnda baclk ve hayvan ticareti en fazla gelir getiren i kollaryd, bu iftiler toprak ilemek yerine ticaretle urayordu.14 Dolaysyla ilgili yrelerde feodallerin basks tahl retimi yaplan kylere oranla ok daha fazla hissediliyordu.15 Bylece Sekel kkenli Gyrgy Dzsann, aristokratlarn toplumsal ve ekonomik egemenliine kar Sekel topraklarnda sosyal eitliin kurulmasna ynelik hareketinin alt yaps ortaya kt. Ona gre lke idaresinde bir kral bir de kilise yeterliydi.16 Ayaklanmaya katlanlarn serfler deil zgr kyller olduklar gzden karlmamas gereken bir husustur. Ancak Sekel topraklarnda da keskin toplumsal snf farkllklar olduunu belirtmemiz gerekir. yle ki ayaklanmada kyllerin yannda kk toprak sahipleri de yer almtr.17 Ekonomik unsurlarn yannda Gyrgy Dzann idare ettii hareketin ideolojisini dini etmenler tamamlad. Jan Hust, 1415 ylnda ek topraklarnda dinde yenilemeyi ngren bir mezhebin ban ekmeye balad. Husitizm olarak adlandrlan dinsel dnce, temellerini Alman feodallerine ve Roma Katolik Kilisesine duyduu fkeye dayandryordu.18 Hareket, feodallere kar toplumsal eitlii
10
11
12
13 14 15 16 17
18
Lajos Rcz, Egyhz llam kzigazgats a feudalizmus idejn, Jen Gergely Lajos Izsk, der., A Magyar llamisg ezer ve, ELTE Etvs Kiad, Budapest 2001, ss. 247. Istvn Draskczyye gre merkezi otoriteden beklenti, toplumsal dzende sorunlara neden olan etkenlerin ortadan kaldrlmasyd. Ancak feodallerin kar alanlarnn korunmas gerginlii daha da arttrm ve Dzsann ban ektii ayaklanmann nedenini tekil etmitir. Istvn Draskczy, A tizentdik szzad trtnete, Pannonica Kiad, Budapest 2000, s. 45. iftilerin merkezi otorite tarafndan Osmanllara kar silah altna alnarak askeri kimlie kavuturulmalar, baka bir deyile hareketin balangtaki meru yaps katlmlar arttrm gibi dnlebilir. Fakat bu kitlenin ilk frsatta silahlarn toprak sahiplerine kar evirmesi kyl ve serflerin idareye kar duyduklar fkeyi gstermektedir. Istvn Rugonfalvi Kiss, Szkely nemzet trtnete, Attraktor, Mriabesny Gdll 2004, s. 172. Endre Mrosi, Dzsa Gyrgy paraszthborja, Hadtrtnelmi Kzlemnyek, XIX/3, Szeptember 1972, ss. 387. Gyula Duds, A szabad hajdk trtnete a XVI. s XVII. szzadban, Engel A., Szeged 1887, s. 7. Honvri, Magyarorszg gazdasg trtnete (A honfoglalstl a 20. szzad kzepig), s. 36. Istvn Imreh, Szkelyek a ml idben, Magvet Knyvkiad, Budapest 1987, s. 82. Vasal szc Orta a Avrupasnda feodal anlamn iermektedir. Ekonomik yapya bu ereveden bakldnda kk toprak beyinin neden kylnn yannda ayaklanmaya katld daha iyi anlalmaktadr. Toprak beyi vasal nvann, kendisinden daha byk olan beyden arazi elde etmesi sonucu alyordu. Karlnda ise silahl ya da diplomatik hizmetleri yerine getiriyordu. Bylelikle vasal kendinden daha byk beyin korumasn kazanyordu. Beta Varga, nllsg, autonmia vagy alvetettsg, Blcssz Konzorcium Jate Press, Szeged 2008, s. 18. Kk toprak sahiplerinin ekonomik durumu iin bkz. Andrs Kubinyi, A kzpbirtokos nemessg Mohcs elestjn, Ferenc Szvircsek, der., Discussiones Nogradienses 1., Salgtarjn 1984, ss. 16. Pter Bn, Magyar trtnelmi fogalomtr, K. 1, Gondolat, Budapest 1989, s. 201.
ngren yaps nedeniyle Macar kylleri arasnda da hzla yayld.19 Budal Antal Nagyn ayaklanmasnda da kendini gsteren husitizm, feodal bey ve serfler arasndaki anlamazlklarn devam etmesi nedeniyle Gyrgy Dza hareketinin dayanak noktalarndan biri haline geldi ve lke idaresinde bir kral bir de kilise yeterli fikrinde vcud buldu.20 Ayn dnemde Avrupada ba gsteren ekonomik kriz, olaylar geri dnlmez bir aamaya getirdi. III. GYRGY DZSA VE AYAKLANMANIN BALAMASI 1513te X. Leo, Papalk makamna oturduktan birka ay sonra Osmanllara ve Tatarlara kar hal seferi ilan etti. Kararn uygulamaya geirilmesi iin Estergon Bapiskoposu Tams Bakcs grevlendirildi.21 X. Leonun emri Polonya, Litvanya, Rutinya, ek ve Macar Krallklarnn, Baltk ve skandinav lkelerinin; ayrca Ortodoks Moskova Hkmdarlnn ve Eflakn milletlerini silaha aryordu.22 Hal niformay giyip silaha sarlan herkesin tm gnahlarnn af olunaca duyuruldu. 23 Papalkn emrinin pek ok lkeyi kapsamasna ramen hal ordusu yanlzca Macaristanda, 1514 ilkbaharndan itibaren toplanmaya balad. Ordularn idaresi iin San Francesco rahipleri grevlendirildi.24 Papalkn emri dorultusunda Aa Macaristan ordularnn Generali Istvn Btorinin Hrvat Slavon kuvvetleri kendi blgelerinde, Erdel Voyvodas Jnos Szapolyainin ordular ise Bulgaristana doru harekete geti. Hal ordularnn toplanma merkezi Pete idi.25 Dzensiz ordulardan oluan bu kuvvetlerin idaresi, Macar Krallna bal yksek rtbeli bir komutana deil Sekel kkenli Belgradl bir svari olan Gyrgy Dzsaya verilmiti. Kaynaklarn Sekelli Gyrgy diye andklar bu kii bir Osmanl svarisiyle yapt dello neticesinde kahraman olarak n sald. Gyrgy Dzsann n salmasyla ilgili olarak Tubero unlar kaydetmektedir:26 ...Duna ve Savann birbirine kart kalede, Taurinumda yiit bir ovalye idi... ...bu kaleye Nandorfehrvr27 diyorlard. Bir Trk atl birlii Szendrden yama iin Belgrad yaknlarna geldi... Belgradn Macar muhafzlar bunu haber alnca atlarna bindikleri gibi svar oldular. Tam da kk bir savan banda dierlerinden daha ihtiaml bir atta oturan, daha soylu ve daha yiit bir Trk, Macar komutannn adn syleyip yle seslendi:
19
20
21 22 23 24
25 26
27
Tibor Kardos, Huszita mozgalmak s Hunyadi Mtys szerepe a magyar nemzeti egyhz alakulsban, Szzadok, LXXXIV/1, Janur 1950, ss. 123. Jzsef Sos, Az 1514 vi paraszthbor jellegnek s ideolgijnak f vonsai, Hadtrtnelmi Kzlemnyek, XIX/3, Szeptember 1972, ss. 449. Draskczy, A tizentdik szzad trtnete, s. 46. Istvn Nemeskrty, nfia vgta sebt, Magvet Kiad, Budapest 1975, s. 28. Jen Gergely, Ppasg trtnete, Kossuth Kiad, Budapest 1982, s. 458. Jen Szcs, A ferences obszervancia s az 1514. vi paraszthbor. Egy kdex tansga, Levltri Kzlemnyek, XLIII/1, Janur 1972, ss. 217. Istvn Rugonfalvi Kiss, A nemes szkely nemzet kp, Krter Mhely Egyeslet, Pomz 2009, s. 149. 16. yzyln ikinci yarsnda yaam tarihi Ludevico Tuberonun Kral Lajos dnemi (1455 1527) hakknda kaleme ald notlardan. Bkz. Lszl Gerb, A magyar paraszthbork irodalma 1437 1514, Hungria, Budapest 1950, s. 108 110. Belgrad.
...Topraklarnz orak, harplerden burada insan kalmam, burada gaza edecek hibir yer yok! (...) Siz Macarlar, aranzda onuru olan ve cesaretine gvenen varsa ksn meydana da benimle savaa dursun! Trkn szleri Gyrgyn gcne gitti. Atna hz verip mzran kapt gibi mtevazice meydan okuyan Trk hedef ald, zrhnn zerinden Muhammednin gsn yard (...) Ulaszl olanlar duyduunda yiide cesaretinden dolay krk yaayannn, bann ve ekininin bol olduu bir ky balad. Tubero, Hal seferinin ilan ediliini de yle aktarmaktadr:28 Estergon Bapiskoposu kardinal Tams, Papa X. Leodan Papalk havarisi olarak tayinini istedi. Geliri yksek bu mevkiyi elde edip Romadan Macaristana ulanca Trklere kar ayaklanmalar halinde gnahlarnn af olunacan syleyip Macarlar kkrtmaya balad. (...) Bu haber lkede yaylnca sukuneti sevmeyen Gyrgy, Kardinale gitti. Ona ksa sre iinde Trklere kar bir Macar ordusu toplayacana sz verdi. Bunun karlnda Macar aristokratlar soylu ayaklanmay destekleyecekler, en azndan bir engel karmayacaklard... Macaristanda Petenin dnda Abaj Zempln, Bks Bihar, Csand ve son olarak Bcs Bodrog eyaletlerinde hal ordular iin drt byk ordugah kuruldu.29 Dzsa idaresindeki ordu byk ihtimalle Erdel Voyvodas Jnos Szapolyaiden aldklar destekle douya doru ilerlemeye balad.30 Osmanllara kar hal seferi ilan edilmesiyle birlikte derebeyine, yksek vergilere ve angaryaya tbi kyller areyi Gyrgy Dzsann birliklerine katlmakta buldu.31 Ancak Macar toprak sahipleri, balayan askeri organizasyonun ounluu oluturan toplumsal snfn taleplerinin etkisi altna gireceini tahmin edemedi. Ayrca ordularn iaesinde ba gsteren skntlar, kyllerden oluturulmu askeri birliklerde toprak sahiplerine olan kzgnl arttrp toplumsal gerginlie yol at.32 Lkin bu byklkteki bir ordunun yiyecek temini zengin toprak sahiplerinin desteiyle salanabilirdi; ancak umulan destek gelmediinden ordular zahire gereksinimlerini civar kylerde yaptklar yamalarla karlamaya balad.33 Sefere katlan kyllerin ailelerinden feodallerin intikam ald ynndeki sylentilerin yaylmas ise kyl birliklerinin Macar soylularna ait konaklar, ambarlar atee verip vergi toplayan grevlileri trl ikencelerden geirmelerini beraberinde getirdi.34 Macar aristokratlar aleyhine gelen haberler, kyl kuvvetlerinin amalarna yeni bir kimlik kazandrd. Gyrgy Dzsa insiyatifi ele alarak hal seferi iin harekete geen, ancak toprak sahiplerine kar byk tepki duyan kitleyi idaresi altnda birletirdi; hareket bylelikle silahn feodallere dorulttu. Bunun yansra sefe-
28 29 30 31 32 33 34
Tuberodan. Gerb, A magyar paraszthbork irodalma 1437 1514, s. 110 112. Ervin Pamlny Gyrgy Szkely, Magyarorszg trtnete, K. 1, Gondolat Knyvkiad, Budapest 1964, s. 148. Istvn Tringli, Magyarorszg trtnete (Mohcs fel 1490 1526), K. 8, Kossuth Kiad, Budapest 2009, s. 72. Gyrgy Szkely Lszl Gerb, A magyar paraszthbork irodalma 1437 1514, Szzadok, LXXXIV/3, Jlius 1950, ss. 418. Lajos Elekes, Hunyadi hadserege, Szzadok, LXXXIV/1, Janur 1950, ss. 111. Agm., ss. 113. Byyen ayaklanmann ideolojik yaplanmas hakknda bkz. Jen Szcs, A Dzsa paraszthbor ideolgija, Valsg, XV/11, November 1972, ss. 13.
re katlan rahipler askerleri, harekette yer almayan soylulara kar kkrtt.35 unu da belirtmek gerekir ki, Gyrgy Dzsann emri altndaki kuvvetler her ne kadar Osmanllar durdurmak iin idare tarafndan seferber edilmise de birliklerin byle bir gc yoktu.36 Dzsa ile birlikte hareket eden en nemli din adam Lrinc Mszros idi. Cegld papazlarndan biri ya da Bcs Kentinin bir rahibi olan Lrinc Mszaros, ayaklanma esnasnda baz birliklere komutanlk yapmtr. Tmvar Savandan (15 Haziran 1514) sonra Bihara kam, Dzsann yakalanmasndan sonra (16 Haziran 1514) toprak sahiplerine intikam basknlar dzenlemitir.37 Ancak iltica ettii Zilah Kentinin sakinleri tarafndan Jnos Szapolyaiye teslim edilmi ve hemen ardndan idam gerekletirilmitir (1514 Temmuz sonu).38 Ayaklanmada sadece fakir din adamlar yer almamtr. rnein kroniki Gyrgy Szermi, Ambrus adnda bir kimseden bahsetmektedir. Kendisi Krakko niversitesinden mezun olmu ve Vnya ehri katolik rahibiyken ayaklanmaya katlmtr.39 Dolaysyla bakaldranlar arasndaki kilise kartl Hristiyanla duyulan bir fkenin rn deil, kilisenin toplumsal ve ekonomik basksnn ortadan kaldrlmasyla ilgiliydi. Hareketin husitist zellikler gstermesi de bundan kaynaklanyordu.40 Dzsa soylu snfnn temsil ettii dzenin deitirilmesini talep etti. Her an kyl mertebesine inebileceklerini bildiklerinden fakir, kk toprak sahipleri harekette kyllerin yannda yer ald. Onlar oligari karsndaki tek k yolunu Dzsann yannda mcadele vermekte grd.41 Bununla beraber askeri tecrbelerinden yararlanmak amacyla baz toprak sahiplerini kyllerin zorla hareketlerine kattklarn da kaydetmemiz gerekir.42 Kyllerden oluan ordularn karargahnn Budada olmas dikkati eken bir dier husustur.43 Dolaysyla Macar Saraynn askerler arasnda yaylan dncelerin ve glenen tepkinin farkna varmamas olas deildir. Ancak askerlerin yattrlmalarna ilikin bir veri henz gn grmedi. Budadaki karargah gnlerinin sonunda ise Dzsa, Hrvatistanda Knin Kalesini kuatan Osmanllarn durdurulmas gibi gerekletirilmesi imkansz bir emir ald.44 Karklklarn artmas zerine Tams Bakcz 15 Maysta karargahlara asker katlmn yasaklayan emrini duyurdu, iki hafta sonra ise seferlerin durdurulduGza Fja, Dzsa Gyrgy, Mefhosz Knyvkiad, Budapest 1939, s. 86. 16. yzyln balarnda Osmanl Devletinin yaklak 7000 yenieri ve 90 000 tmarl sipahisinin mevcut olduu bilinmektedir. Bkz. Rhoads Murphey, Ottoman Warfare (1500 1700), UCL Press Limited, London 1999, s. 16-37 Nndor Ikvai, Cegld trtnete, Studia Comitatensia, Pest Megyei Mzeumok Igazgatsga, Budapest 1982, s. 151. Gbor Berta Antal Fekete Nagy, Paraszthbor 1514-ben, Gondolat, Budapest 1973, s. 29. Lszl Juhsz Gyrgy Szkely, Szermi Gyrgy Magyarorszg Romlsrl, Magyar Helikon, Budapest 1961, s. 63. Andrs Kubinyi, A parasztsg htkznapi lete a kzpkori Magyarorszgon, Veszprm Megyei Mzeumok Kzlemnyei, XXI/17, Janur 1984, ss. 225. Erik Molnr, A magyar trsadalom trtnete az rpad kortl Mohcsig, Szikra, Budapest 1949, s. 234. Szcs, A Dzsa paraszthbor ideolgija, ss. 24. Andrs Kubinyi, A Jagell-kori Magyarorszg trtnetnek vzlata, Szzadok, CXXVIII/2, Mrcius 1994, ss. 111. Sndor Mrki, Dsa Gyrgy 1470-1514, Dzsi Lajos, der., A Magyar Trtnelmi Trsulat, Budapest 1913, s. 409.
35 36
37 38 39 40
41 42 43 44
unu aklad.45 Ancak bu kararlar beklendii etkiyi gstermedi, bata Dzsann kuvvetleri olmak zere hal birliklerinin radikallemesine neden oldu. Ayaklanmaclar artk soylularn Osmanllara kar lke savunmasn da boladklarn dnyorlard. Gyrgy Dzsa, Cegld ehrinde yapt bildiriyle askerlerinin hedefini aklad:46 Alak gnll yiit Sekelli Gyrgy, mbarek Hristiyan milletinin ba ve komutan, beylerin deil sadece Macar Kralnn kulu. Macar kent, kasaba ve kylerine ve ayrca Pete ve Szolnok blgesinde bulunan herkese ayr ayr selam eder! Kafir soylularn bize, hal ordularnn imdiki kutsal faaliyetlerine ve toplamalarna kar harekete getiklerini; bizleri amacmzdan dndrmeye altklarn biliyorsunuz. Bu nedenle dlanma, ebedi fke ve btn malnza mlknze el konup balarnzn alnaca pahasna gecikmesiz ve tereddtsz olarak Ceglde gelmenizi sizlere emrediyoruz. Gelin ki kutsal ordularmz ve rahim topluluumuz kafir, lanetli soylularn ordularn ve gcn bertaraf etsin. Byle davranmanz icap eder, aksi halde merkum cezalara bizim tarafmzdan maruz braklacaksnz. O da yetmez sizleri evlerinizin kaplarna asacaz, kaza oturtacaz, mallarnz yakacaz, zincire vurup kle yapacaz, evlerinizi banza ykp kadn ve ocuklarnz ldreceiz. Hibir soylu sizin emeiniz ve masrafnz olmadan byk ya da kk bir hayr yapt m? Eger bir soylu ev yapyor, evleniyor, kzn kocaya veriyor, misafir kabul ediyor, douyor ya da lyor, kendi ii iin krala gidiyorsa bunlarn masraflarn sizlere detiyor. Onlar kyllerin lehine hibir i yapmaz. Zarar sizin tarafnzdan karlanmayacak ne iyi ne de kt bir ey soylunun bana gelmez. Bayramlar size yastr, ondan vardr gne n kapatacak kadar ok paralar. Yas tutsalar da, llerini defnetseler de sizin paranzla yapyorlar; sizleri kendileri iin alatyorlar. Sulu adamlarn sizin kaybnz olmakszn ne zgrlkleri, ne byklkleri, ne de en byk ve en ho ycelikleri vardr. Canlar para isterse ceplerini sizden aldklar paralarla doldururlar. Onlar gasbettikleri servetlerle byk ve zenginlerdir. Yasaklanm yntemler kullanarak kyllerden en ok para toplayan beyler, aralarnda en ok iltifata muktedir olanlardr. nsan olan buna katlanmaz. Dzsann Cegld Bildirisi kendisini kyl ayaklanmalarnn en eski formuyla ekillendiriyordu: Soylular zayf ve aresizlerden alyorlar, onlarn hayatlarn, ailelerini, mallarn, tehdit ediyorlard. Dzsa bir daha ele gemeyecek bir frsat yakaladn grd. Toprak sahipleri tarafndan smrlen kyllerin isteklerini pazarla meydan vermeden dile getiriyor, kylleri feodal egemenler snfna ve kiliseye kar silaha aryordu. Dzsa konumasnda amalarnn soylu ve kutsal olduunu belirtirken, kendilerini bu amatan dndrmek isteyen toprak sahiplerini kafir olarak nitelendiryordu. Dolaysyla Dzsann feodallerle olan sorunu sadece onlarn kyller zerindeki egemenlikleri deil ayn zamanda yaklaan Osmanl tehlikesine kar gsterdikleri umursamazlkt.
45 46
Gergely, Ppasg trtnete, s. 461. Ayaklanmada egemen olan dnceleri tam olarak yanstabilmek amacyla bildirinin tmn aktarmay uygun grdk. Tuberodan. Gerb, A magyar paraszthbork irodalma 1437 1514, s. 115.
Taurinus, Cegld Bildirisinde yanstlan ideolojiyle ayaklanmann patlak vermesinden hemen sonra Gney Macaristandaki gmrk ambarlarnn yaklmasn birbirine balamaktadr. Feodal sistemde nemli yere sahip olan gmrklere ve onlarn temsil ettii hukuka kar da mcadele balatlmtr.47 Gney Macaristandaki hayvan ticaretinde i gmrklerin reticiler iin byk sknt yaratmas nedeniyle tepki, beklenmedik bir durum deildir.48 Dzsann bu konumay yapp yapmad tartma konusudur.49 Yapmadn dnsek dahi Tubero gibi humanist bir yazarn kyl ayaklanmasnn nderi hakknda yukarda izdii resim olduka ilgintir. Kroniki Taurinus ve Gyrgy Szermi, Cegld Bildirisinin varlna ve bunun Dzsa tarafndan gerekletirildiine deinirken, bakaldrnn hakl ynlerine ve bildirinin meru zeminine atfta bulunmulardr.50 Ancak adalar Antal Verancsics, Dzsann soylulara kar ayaklanmasn byk bir hata olarak nitelendirir. Kendisi bu durumu yle zetler: ...namussuzlar her beyi, yiit milleti kaza geirdiler, ldrdler.51 te yandan bildiride sylenenler 15 16. yzyl kyl hareketlerinin temel karakterini yanstmaktadr. Metin husitist zelliklerinin yan sra dnem kyllerinin ikayetlerine tercman olmakta, ayaklanmann eklini ve dinamiklerini gstermektedir. Bu bildiri sylenmi ya da sylenmemi olsun Dzsann birliklerinde bu tip fikirlerin egemen olduu kesindir. Bundan dolaydr ki, kyller bir toprak beyinin evine geldiklerinde derhal soyluluk beratlarn aramlar, bulduklar taktirde bunlara el koyup, evlerini atee vermilerdir.52 Ayaklanmann bastrlmasndan sonra da aristokratlarn en byk ikayeti soyluluk beratlarnn ayaklanmaclar tarafndan el konulup imha edilmesi olmutur.53 Taurinusun aklamasna gre isyanclar bu ekilde davranmaktadrlar; nk onlar lke mallarnn herkes iin ortak olduunu dnmektedirler.54 Ayaklanmaclar sadece toprak sisteminin revize edilmesini deil, ayn zamanda bir reform srecinin balatlmasn da talep etmeye balad. Buna gre lkede merkezi bir piskoposluk oluturularak dier piskoposluklar ortadan kaldrlmal, bu piskoposun dnda her din adam eit olmalyd.55 Bu nedenledir ki, ayaklanma esnasnda kilise topraklarna da el konulmutur. Mays sonunda tm hal birlikleri ayaklanmaya dahil oldu. Bihardaki birlikler ksa sreliine Vrad ele geirdi. Bundan sonra Gyrgy Dzsann birlikleri
47
48 49
50
51
52 53 54 55
Dzsa ayaklanmasn Latin dilinde iirselletirerek anlatan Taurinus Stefann (gerek ad Stefanus de Stierochsel) notlarndan. Gerb, A magyar paraszthbork irodalma 1437 1514, s. 139. Duds, A szabad hajdk trtnete a XVI. s XVII. szzadban, s. 8. Istvn Tringli bildirinin muhtemelen ayaklanmaya katlan baka bir komutan tarafndan gerekletirildiini kaydetmektedir. Tringli, Magyarorszg trtnete (Mohcs fel 1490 1526), 2009, s. 69. Taurinus Stefann notlarndan. Gerb, A magyar paraszthbork irodalma 1437 1514, s. 137-138. Juhsz Szkely, Szermi Gyrgy Magyarorszg Romlsrl, s. 63-71. Antal Verancsics, 1504 1566 Memoria Rerum: Magyarorszgon legutbbi Lszl kirly finak, legutbbi Lajos kirlynak szletse ta esett, (sajt al rendezte: Besseyei Jzsef) Magyar Helikon, Budapest 1981, s. 10. Kubinyi, A Jagell-kori Magyarorszg trtnetnek vzlata, ss. 116. Blint Hman Gyula Szekf, Magyar trtnet, K. 2, Kirlyi Magyar Egyetemi Nyomda, Budapest 1936, s. 584. Gerb, A magyar paraszthbork irodalma 1437 1514, s. 139. Szcs, A Dzsa paraszthbor ideolgija, ss. 29.
ynlerini deitirerek Tmkze doru yol almaya balad.56 Bthori komutasndaki gruplar 23 Maysta, Csand Eyaletindeki Aptfalfada Dzsann birliklerini yenilgiye uratm; ancak hemen ertesi gn Dzsa, Nagylakta yapt basknla Bthorinin birliklerini datmtr. Tubero Nagylak basknn yle anlatr: Bu vakitte Bthori az miktardaki askeriyle Tisza boyunca ilerliyordu. Ordular Nagylak kynde, kyllerin ordularna yakn bir yerde karargah kurdular. Bthori kyllerin kendilerine saldrmaya cesaretlerinin olmadn, savaa kalkamayacaklarn dnyordu. Ama Gyrgyn birliklerinin bayraklarn kaptklar gibi harekete getiini anladnda asker saysnn az olmas nedeniyle kk bir atmadan sonra Tisza boyundaki bir kaleye snd...57 Istvn Bthori kamay baarsa da Nagylak Savanda ikinci komutan ve Csand Bapiskoposu Mikls Csky, kale komutan Pter Ravazdi, Dczy Gyrgy Nagylucsei ve birok aristokrat ayaklanmaclarn eline esir dt. Bunlar hazineden sorumlu Istvn Telegdy ile birlikte kaza oturttular.58 IV. AYAKLANMANIN BASTIRILMASI VE KONSOLDASYON SREC Nagylak Savanda gerekletirilen idamlar ayaklanan kyllere kar merkezi otoriteyi harekete geirdi. Kral Ulszl, Macar baronlarn, barahiplerini ve dier toprak sahiplerini toplant yapmak iin Budaya ard. 29 Maysta balayan grmelerde kral, lke topraklarn ve kraln tahtn korumalar iin toprak sahiplerinden kyllere kar harekete gemelerini istedi.59 Dzsann birlikleri Dzsann doduu topraklara, Erdele doru ilerlediinden feodaller, kurulacak ordunun o srada 27 yanda olan Erdel Voyvodas Jnos Szpolyai tarafndan idare edilmesini uygun grd.60 Dzsann kuvvetleri nce Lippa (3 Haziran), ardndan Lippadan 15 km. mesafedeki Slymos (10 Haziran) kalesini ele geirdi.61 Lippa bu dnemde byk darphanesiyle, tuz madenleri, gmrk ambarlar ve pazarlaryla Macar ticaretinin en nemli merkezlerinden biriydi. Dzsa bundan sonra Tmvar kuatma altna alsa da baar salayamad; ancak Tmvar ve Gle dnda Maros Nehri boyundaki tm kaleler ayaklanmaclarn eline geti.62 21 Haziranda harekete geen Jnos Bornemisza idaresindeki bin atl ve ok sayda yaya Dzsaya kar toprak sahiplerinin ilk zaferini kazand. Sava, Dzsa birliklerinin Budaya ilerledikleri srada Gubcs Ovasnda gerekleti. Yine 21
56
57 58 59 60 61 62
Ivn Bertnyi Gbor Gyapay, Magyarorszg rvid trtnete, Maecenas Knyvkiad, Budapest 1992, s. 172. Yazarlar bakaldrya artan katlm, kyllerin iinde bulunduklar sefalet ve ala deil; iyileen yaam koullar neticesinde toprak beyleri tarafndan garanti edilen hayat artlarna raz olmamalarna balamaktadr. Yine onlara gre Cegld ehri Bildirisi ve Dzsann grd ikenceler birer efsaneden ibarettir. Bkz. Bertnyi Gyapay, Magyarorszg rvid trtnete, s. 173. Tuberodan. Gerb, A magyar paraszthbork irodalma 1437 1514, s. 116. Vilmos Frankl, Adalkok az 1514-dik vi prlzads trtnethez, Szzadok, VI/7, Szeptember 1872, ss. 441. Kubinyi, A Jagell-kori Magyarorszg trtnetnek vzlata, ss. 114. Hman Szekf, Magyar trtnet, K. 2, s. 586. Bertnyi Gyapay, Magyarorszg rvid trtnete, s. 172. Hman Szekf, Magyar trtnet, K. 2, s. 586.
Hazirandaki Debr ve Temmuz ay bandaki Egervlgy vurumas ayaklanan kyl birliklerine kar byk darbe indirdi. Ayn anda pek ok yerde zuhur eden bakaldr iki ay gibi ksa bir srede bastrld. Budaya geri dnen eitli byklkteki kuvvetler Buda kale komutan tarafndan datld, Bcs Bodrog blgesinde ayaklananlar ise Belgrad askerleri bastrd. Dier irili ufakl birlikler toprak sahiplerinin kuvvetleri tarafndan yenilgiye uratld. 15 Temmuzda Jnos Szapolyai tarafndan malub edilen Gyrgy Dzsa ve yaklak 40 000 kiilik birlii Tmvarda silahlarn teslim etti.63 Gyrgy Dzsa ve dier liderler yakalandktan sonra ar ikencelerden geirildi. Ayaklanmaya katlan kitlelerin Osmanllara kar ne denli byk bir neme sahip olduklar dnemin yneticileri tarafndan kavranamad. Kald ki toprak sahiplerinin amac toplumsal dengenin yeniden kurulmas ve askeri kuvvet alanndaki istikrarn salanmas deil, ayrcalkl durumlarnn derhal yerine oturtulmas ve ayaklanmaya katlanlarn imha edilmesi idi. Macar tarihi Gyrgy Szerminin kaytlarna gre Dzsa yakalandktan sonra sorguya ekilmi, bu srada Jnos Szapolyai ile yapt grmede ac ektirilmeyeceine dair kendisine teminat verilmitir.64 Szerminin kaytlarndan Dzsann Szapolyai ile anlamaya almasna tank oluyoruz: ...Beni ldrme voyvoda efendim, nk ben sana gelecekte btn Macar soylularndan daha fazla hizmet ederim; bu ekiyalardan senin daha ekecein var...65 Bu szlerde dikkati eken husus, Dzsann Erdel Voyvodas ile anlama abas iinde olmakla beraber Macar soylularna kar yrtt davadan vazgememi olmas; onlar ekya olarak nitelendirmesidir. Gyrgy Dzsann idam Macar tarihinin en acmasz rneini tekil etmektedir. Dzsann nderliindeki kyller de soylulara merhamet gstermemilerdi; fakat Dzsaya uygulanan ikencelerin rneine baka hibir dnemde rastlanmamaktadr: Kyafetleri beline kadar kartlan Dzsa, Kyllerin kral iin yaplan tahta oturtuldu, ardndan demirden yaplm ve atee verilmi bir ta kendisine giydirildi. Dzsann komutanlar zindana kapatlp iki hafta boyunca a brakld. Bunlarn nemli ksm uzun sren ala dayanamayp telef oldu. Hayatta kalanlar tala kuanm Dzsaya gtrld ve onlara mzik eliinde dans ederek her turda vezirin etinden yemeleri emredildi. Szermi, bu olaylar cereyan ederken Dzsann yle seslendiini anlatyor: ...ben bu kutsal ha kafirler iin elbiseme diktim, imdi kendi kardelerime dayanmam gerekiyor...66 dam hakknda Taurinustan devam:67 ...Paralad elbisesini cellat, yanan asay verdi eline Ateten tac yerletirdi kraln bana Hkmdar ilan etti onu bylece.
63 64 65 66 67
Kroly Szab, Egy adat Dzsa Gyrgy letre, Szzadok, X/1, Janur 1876, ss. 21. Juhsz Szkely, Szermi Gyrgy Magyarorszg Romlsrl, s. 68. Age., s. 68. Age., s. 69. Gerb, A magyar paraszthbork irodalma 1437 1514, s. 140.
Denekle dvlm hizmetileri etrafnda toplandlar Vahiler gibi dans ettiler, krallarna gldler Zpolya iaret etti, adamlar kllaryla Dzsannkileri tehdit etti Dileriyle koparsnlar, inesinler diye Dzsann etini Kesilen paralara da geirdiler dilerini Mmin adamlar lokmaladlar efendilerinin etini ...Celallenmi cellat yerde yatan ayrd drt paraya ...Ban kestii demiriyle seslendi her bir yana: Yurtta harb eden byle can verir!
68
69
68
Monumenta Ungarica, Johann Christian Engel, der., Vienna 1809, s. 159.
Yukardaki betimlemeler Orta an alla gelmi iddet tablosu olarak nitelendirilebilir. Ancak ayaklanmann sonucu Macar Krallnn deil toprak beylerinin iine gelmekte, idam ekli de onlarn ald intikamn lsn yanstmaktadr. Feodallerin tutumunun tetkiinde Istvn Werbcziye deinmek yerinde olacaktr. Aristokrat kkenli kk bir aileden gelen Werbczi nce Krallk Divannda yazc oldu, ardndan Kral Mtysn arivinde alt; ayn yerde yarg hakimliine atandktan sonra kral naipliine kadar ykseldi.70 Zamanla en geni topraklara sahip feodal beylerden biri haline gelerek 1492 ylndaki bir davada u szleri sarf etti: ...kyly ve sonsuz hizmetlerini zapt edelim ki cezalarn sonsuza kadar eksinler...71 Dzsa idaresindeki kyl hareketinin ba gstermesiyle beraber 1514 ylnda Kral Ulszlnun istei zerine Opus Tripartitum Juris Consuetudinarii Inclyti Regni Hungariae72 adl eserini kaleme ald. Bu eserinde Macar hukukunun geleneklerinden ve zelliklerinden bahsedip kyller ve feodaller arasndaki keskin izgiyi vurgulad.73 l Kitapn III. blmnn 30. maddesinde Werbczi unlar kaydediyordu: ...iinin creti ve ikramiyesi dnda kylnn, efendisinin topranda hibir miras hukuku yoktur; btn topran sahiplii sadece toprak beyinindir...74 Werbczinin grleri Macar tacn, soylularn varlna ve birliine balyordu. Buna gre Kutsal Macar Tac soylu topluluunun bir sembolyd.75 Bylelikle soylular, soylu olmayanlar Macar Devletinin dnda brakyordu. Kral ise soylulardan oluan communitasn istek ve amalar dorultusunda idaredeki pasif roln stleniyordu; grevi onlarn karlar dorultusunda hkmdarlk etmekti. Kutsal Macar Tac hakknda oluturulan bu doktrin soylu snfn her yesini kendine salamca balad.76 Werbczinin grleri Macar soylularndaki milli bilincin olumasnda tartmasz byk neme sahiptir; ancak bu etki pratikte hibir zaman ileyie geememi, aristokratlar nce Osmanl sonra Habsburg egemenlii neticesinde yzyllar boyunca bir politik birliin liderliini stlenememitir. Muazzam devletlerin takmerklerinin gc ve tecrbesi bu ikinci snf aristokratlarn ykseliine engel olmutur. Doktrinin Macar kyllerinin durumunda neden olduu gerilemenin mr ise bir o kadar uzun olmu, bu anlamda reti; Dzsadan alnan intikam ardndan gelen yzyllara miras brakmtr. Macar soylu snfnn ekonomik ve siyasi karlarnn hukuksal rtularn Werbczi gerekletirdi. Dnceleri, kendisinin de dahil olduu toprak sahiple-
69 70
71 72 73
74 75 76
Mrki, Dsa Gyrgy 1470-1514, s. 428. gnes Kenyeres, Magyar letrajzi lexikon, K. II., Akadmiai Kiad, Budapest 1969, s. 1039. Mlyusz, Az 1514. vi jobbgyhbor okai, ss. 377. Barna Mezey, Werbczi Istvn, Rubicon, X/7, Jlius 1990, ss. 17. anl Macar Krall rfi Hukukunun Kitab Istvn Werbczi, Tripartitum. A dicssges Magyar Kirlysg szoksjognak hrmas knyve, latin-magyar nyelv kiads, Gazda Istvn, der., (ev. Csiky Klmn), Tka, Budapest 1990. Age., s. 251. Mlyusz, Az 1514. vi jobbgyhbor okai, ss. 377. Agm., ss. 377.
rinin ibirliinden doacak politik bir kudretin vcuda getirilmesi gibi nemli bir tarihi denemeydi. l Kitap bir yandan kral otoritesini zayflatrken dier yandan kylleri kle statsne indiriyor ve bu vastayla toprak sahiplerinin roln glendiriyordu. Toprak sahiplerinin politik beklenti ve etkilerinin artmas dnemin koullarna gre demokratik bir gelime olarak nitelendirilebilir.77 Ancak bu yaklam yzeysel olmaktan teye gememektedir; nk soylularn politik kazanmlarnn ana hedefi ayrcalkl snfn eksiksiz bir siyasi konfora ulamasdr. l Kitap, Macar toplum tarihindeki yerini yava ama kararl bir ekilde salamlatrd; prestijini haklarnn bu denli geni erevede korunduu hibir alan bulamayan toprak sahipleri salyordu. Politik olarak aforoz edilmi ve toprak edinme haklar ellerinden alnm kyller ise serf konumuna indirildi. Bunlarn yan sra l Kitap, kk toprak sahiplerinin barahipler ve byk aristokatlar karsndaki politik meruiyetlerinin dayanak noktas oldu.78 Dzsann idamndan sonra, 18 Ekim 1514te toplanan Macar Meclisinde ayaklanmaya katlanlarn cezalandrlmas hakknda karar alnd:79 Beylerine kar ba kaldran kylleri, hainleri ar cezalara arptrmak gerekir. Ancak kyllerin ortadan kalkmasna neden olacak kadar ok kan aktlmas mbah olmaz; serfler olmakszn soylularn fazla deeri yoktur. Kanun maddesi 1: Btn komutanlar, yzbalar, onbalar, ayaklanan kylleri saklayanlar, soylularn katillerini, kadn ve kzlarn namusuna gz dikenleri hibir acma gstermeksizin ldrmek; her ekilde yok etmek gerekir. Kanun maddesi 3: Bu hainlerin hatralar, cezalar torunlarna da miras gesin ki herkes beylere kar isyan edenlerin ne byk bir su ilediini grsn. Surlarla evrili kentlerin kylleri, beylerine ve lkenin kutsal tacna bal kalarak sulu kyllerle birlikte hareket etmeyenler dnda bu lkedeki tm kyller ihanetleri nedeniyle bamszlklarn kaybetmitir; tanma haklar ellerinden alnmtr, bundan byle beylerine sonsuz hizmette bulunacaklardr. Kanun maddesi 4: Kyller efendilerinin izni olmakszn baka bir yere tanma ve bir yerde srekli ikamet etme haklarndan yoksun braklmlardr. Yaplan kanunlarn en ar sonucu kyl ve serflerin almalarna ilikin yeni dzenlemeleri n grmesi deil, toprakta alan stats sarslmayacak ekilde topraa balamas; Orta an toprak anlayn tazelemesiydi. Tanma hakknn kaldrlmas kylleri dorudan feodalin idaresine terk etti. Feodal ekonomi onlarsz duracandan serfler kendilerine kar ynlendirilecek iddetten muaf oldular. Ayaklanmann bastrlmasndan sonra baz toprak sahipleri el konulan mallarn geri alabilmek iin ekya birlikleri kiralayp serflerin evlerini aratmaya bala77 78 79
Bertnyi Gyapay, Magyarorszg rvid trtnete, s. 174. Deerlendirme iin bkz. Fja, Dzsa Gyrgy, s. 116. Magyar trvnytr: 1000 1526 vi trvnyczikkek, Mrkus Dezs, der., Corpus Juris Hungarici, Franklin, Budapest 1899, s. 727.
d. Ancak ev aramalar srasnda pek ok kez serfin kendi mallarna el koyuyorlard. Buna karlk serfin beye dava ama hakk bulunmuyordu.80 Kyllerin vergileri arttrld, ayrca ayda bir kere tavuk, ylda iki kere rdek, ylbanda ise her on tarladan bir domuz olmak zere beylere hediye verme zorunluluu getirildi.81 ok sayda kylnn idam edilmesi nedeniyle retimde aksaklklar ortaya ktndan kyl kadnlar idam edilen kocalarnn yerine topraa srld.82 V. MOHA ARFES VE SYAS DNM Eski Macar toplumunun politik dengesi gl merkezi otoriteye dayansa da Mtyas Hunyadinin lmnden sonra balayan Jagello Hanedanl zamannda feodalizm ykselie geti. Gyrgy Dzsann idam edilmesinden sonra Macar toplumu feodaller ve onlarn egemenlii altndakiler olmak zere ikiye blnd, ayrca toprak beyleri arasndaki ballk ve politik bilin glendi.83 Ayaklanmann bastrlmasn takiben Jnos Szapolyaiyi destekleyen toprak sahipleri, II. Ulszlnun yerine Erdel Voyvodasn kral ilan etmenin planlarn yapmaya balad.84 II. Ulszl, feodallerin gcnn bu denli artmasndan tedirgin olmu olacak ki, ayaklanmann bastrlmasna yardm etmeleri iin Macaristana arlan Mnsterberg kuvvetlerini bir sreliine Budada tuttu.85 Bakaldrdan sonra feodallerin iradelerinin n plana kt yarg srecinde kalkmaya katlan herkesin idam edilmesine byk gayret gsterildi. Ancak hem retici hem de sava gc olarak dnlp, kendilerinden ordu kurularak yararlanlmaya allm kyl nfusunun byk oranda azalmasna neden olan bu gelimeler Macaristan savunmasn toprak sahiplerinin grevi haline getirdi. Merkezi otoritenin zayfl da feodallerin bu alandaki sorumluluunu arttrd. Soylular ellerinde bulunan askeri gcn yeterli olmadnn ak ekilde farknda olsalar da ikinci bir Dzsa vakasyla yzlemek istemediklerinden kyllerin ve kk toprak sahiplerinin bir daha silahlandrlmasndan byk tedirginlik duydular. Ancak yaklaan Osmanl tehlikesi kyllerin durumuyla ilgili yeni endielerin ortaya kmasn beraberinde getirdi. Papa elisi Da Burgionun notlar bu endieleri yanstmaktadr: Osmanllar serflere zgrlklerini vaad edebilirler, byk bir gcn askeri desteini alacaklarndan Dzsa ayaklanmasndan ok daha sert bir ayaklanmann fitili atelenir...86 Feodallerle ters dmek istemeyen Macar Saray ise kyllerin durumunu iyiletirmeye cesaret edemedi. Da Burgio Macar idaresi ve askeri gc hakknda u satrlar kaydetmekte: ...Macarlarn ordular her zaman byle oldu. Kanunlara gre askerleri sadece on be gn silah altnda kalrlar, bu ise ordunun ancak kral
Fja, Dzsa Gyrgy, s. 139. Duds, A szabad hajdk trtnete a XVI. s XVII. szzadban, s. 8. Age., s. 8. Berta Nagy, Paraszthbor 1514-ben, s. 83. Lajos Tokay, Magyarorszg kormnyzata a Jagell-korban, Petfi Nyomda, Bks 1932, s. 104. Gyula Szvk, Magyarorszg uralkodi, Pannonica Kiad, Budapest 2003, s. 186. Kroly Kis Tams Katona, Mohcs emlkezete, Eurpa, Budapest 1979, s. 112.
80 81 82 83 84 85 86
tarafndan idare edilmesi durumunda geerli. ...savamaya keyifleri, cesaretleri olsa da toplar, komutanlar, gemileri, yiyecekleri, silahlar yok; neyle kar karya olduklarnn farknda deiller, nasl savunma yapacaklarn bilmiyorlar...87 Mohatan nce toplanan Macar Meclisi kyllerden askeri g olarak yararlanmann planlarn yapmaktayd. Soylular, kendi karlarnn garanti altnda tutulmas ve kyl ordularnn kurulmas arasnda tekrar bir seim yapmak zorunda kald. 1526 ylnda yrrle giren kanun soylularn kendi menfaatleri yannda karar verdiklerini gstermektedir: Kanun maddesi 10: ...ihtiya durumunda kyllere silah vermek gerekir... ...savata btn kyllerin seferber edilmesi ancak son ihtimaldir.88 II. Ulszl idaresinin zayfl ve hanedanln ek asll olmas nedeniyle Jnos Szapolyai feodallerden destek alarak devletin bana gemeyi planlamaktayd.89 Dzsa ayaklanmasnn nn almas Jnos Szapolyaiye bekledii frsat sundu. Moha hezimeti bu anlamda Szapolyai iin ikinci nemli frsat oldu. Jnos Szapolyai, Mohatan sonra 11 Kasm 1526da Macar kral seildi. Osmanllarn mttefiki olarak kabul edilmi, yllk vergi demesine gerek grlmemiti;90 bununla beraber Osmanllar iin yalnzca gvenilir bir hkmetti. 1541 ylnda Budann Osmanllar tarafndan ele geirilmesiyle birlikte Szapolyainin krall yrrlkten kaldrld ve Osmanl egemenliine giren Macar topraklar sancak beyliine blnd. SONU Macar siyasetinin i dinamiklerinde mevcut bulunan ztlklar, Kral II. Ulszl devrinde belirginleerek toplumsal birlii tehdit eden en byk e haline geldi. Bu anlamda biri Jagello Dinastisinin banda olduu merkezi idare, dieri ise toprak sahipleri olmak zere birbiriyle srekli srtme halinde olan iki g kendini gsterdi. Toprak sahipleri gerek anlamda lke ekonomisini srtlayan kyl ve serfleri politik yaamdan tamamen dlad, buna karlk vergi ve i ykn srekli arttrd. Osmanl mparatorluunun Macaristan iin nemli bir tehlike olarak ortaya kt andan itibaren Macar idarecileri daimi ordu kurulmakszn lke savunmasnn mmkn olmayacan biliyordu. Bapiskopos Tams Bakcsun plan Osmanllara kar bir halk ordusunun kurulmas olsa da bu deneme ayaklanmayla, Macar tarihinin en radikal kyl hareketinin ortaya kmasyla sonuland: Ellerine silah verilen kyller beylerinden hesap soracakt. Orta a Avrupasnn byk kyl hareketlerine nispetle Macar kyl ayaklanmasnn ayr bir yeri vardr. Ayaklanma kyller tarafndan nceden planlan87 88 89 90
Kis Katona, Mohcs emlkezete, s. 112 147. Magyar Trvnytr: 1000 1526 vi trvnyczikkek, s. 914. gnes Vrkony, Hrom vszzad Magyarorszg trtnetben, K. 1, Korona Kiad, Budapest 1999, s. 13 22. Bethlen Farkas, Erdly trtnete a mohcsi csattl a vradi bkektsig, K. 1, Enciklopdia Kiad, Erdlyi Mzeum Egyeslet, Budapest 2000, s. 16.
mamtr. Hal birlikleri en basit anlamda Osmanllara kar savamak iin bir araya gelmi, bu durum kendilerine istek ve beklentilerini gerekletirebilmek iin bir frsat yaratmtr. Ayaklanmaclar maddi ve manevi anlamda bamszlk talep edip, feodaller tarafndan yn verilen ekonomiye ve onlarn kyller zerindeki haklarna son verilmesini istemitir. Dzsa nderliindeki birlikler merkezi bir kilise kurarak btn rahipleri bu kiliseye balamay da planlamlardr, onlara gre bir lkeye bir kral bir de kilise yeterlidir. Bu ise mcadelenin reformcu yann yanstmaktadr. Kyl ayaklanmas 1514 ylnda bastrlsa da ardnda brakt iz, Rkczi bamszlk savana kadar Macar istiklal mcadelelerinin mihenk ta haline gelmitir. Bununla birlikte bakaldr sonras yaplan kanunlarla feodallerin gc o denli artmtr ki Macar ekonomisi, Orta an kat sosyopolitik ve iktisadi arklarna yeniden dahil olmutur. Daimi ordunun kurulmas ynndeki planlar hayata geirilememi, toprak sahipleri btn enerjilerini kylleri tekrar hizaya sokmak iin harcamtr.
KAYNAKA
-Bn Pter, Magyar trtnelmi fogalomtr, K. 1, Gondolat, Budapest 1989. -Berta Gbor Nagy Antal Fekete, Paraszthbor 1514-ben, Gondolat, Budapest 1973. -Bertnyi Ivn Gyapay Gbor, Magyarorszg rvid trtnete, Maecenas Knyvkiad, Budapest 1992. -Draskczy Istvn, A tizentdik szzad trtnete, Pannonica Kiad, Budapest 2000. -Duds Gyula, A szabad hajdk trtnete a XVI. s XVII. szzadban, Engel A., Szeged 1887. -Elekes Lajos, Hunyadi hadserege, Szzadok, LXXXIV/1, Janur 1950, ss. 85 120. -Farkas Bethlen, Erdly trtnete a mohcsi csattl a vradi bkektsig, K. 1, Enciklopdia Kiad, Erdlyi Mzeum Egyeslet, Budapest 2000. -Fja Gza, Dzsa Gyrgy, Mefhosz Knyvkiad, Budapest 1939. -Frankl Vilmos, Adalkok az 1514-dik vi prlzads trtnethez, Szzadok, VI/7, Szeptember 1872, ss. 431 - 446. -Gerb Lszl, A magyar paraszthbork irodalma 1437 1514, Hungria, Budapest 1950. -Gergely Jen, Ppasg trtnete, Kossuth Kiad, Budapest 1982. -Glatz Ferenc, A magyarok krnikja, Officina Nova, Gtersloh Mahndruck 1995. -Honvri Jnos, Magyarorszg gazdasg trtnete (A honfoglalstl a 20. szzad kzepig), Aula Kiad, Budapest 1996. -Hman Blint Szekf Gyula, Magyar trtnet, K. 2, Kirlyi Magyar Egyetemi Nyomda, Budapest 1936. -Ikvai Nndor, Cegld trtnete, Studia Comitatensia, Pest Megyei Mzeumok Igazgatsga, Budapest 1982. -Imreh Istvn, Szkelyek a ml idben, Magvet Knyvkiad, Budapest 1987. -Juhsz Lszl Szkely Gyrgy, Szermi Gyrgy Magyarorszg Romlsrl, Magyar Helikon, Budapest 1961. -Kardos Tibor, Huszita mozgalmak s Hunyadi Mtys szerepe a magyar nemzeti egyhz alakulsban, Szzadok, LXXXIV/1, Janur 1950, ss. 121 177. -Kenyeres gnes, Magyar letrajzi lexikon, K. II., Akadmiai Kiad, Budapest 1969. -Kis Kroly Katona Tams, Mohcs emlkezete, Eurpa, Budapest 1979. -Kovcs Pter, Matthias Corvinus, Officina Nova, Budapest 1990. -Krist Gyula Barta Jnos Gergely Jen, Magyarorszg trtnete elidktl 2000-ig, Pannonica Kiad, Budapest 2002. -Kubinyi Andrs, A kzpbirtokos nemessg Mohcs elestjn, Ferenc Szvircsek, der., Discussiones Nogradienses 1., Salgtarjn 1984, ss. 5-24. -Kubinyi Andrs, A parasztsg htkznapi lete a kzpkori Magyarorszgon, Veszprm Megyei Mzeumok Kzlemnyei, XXI/17, Janur 1984, ss. 224 225. -Kubinyi Andrs, A Jagell-kori Magyarorszg trtnetnek vzlata, Szzadok, CXXVIII/2, Mrcius 1994, ss. 85 120. -Magyar trvnytr: 1000 1526 vi trvnyczikkek, Mrkus Dezs, der., Corpus Juris Hungarici, Franklin, Budapest 1899. -Mlyusz Elemr, A mezvrosi fejlds, Szkely Gyrgy, der., Tanulmnyok a parasztsg trtnethez Magyarorszgon a 14. szzadban, Akadmiai Kiad, Budapest 1956, ss. 128 191. -Mlyusz Elemr, Az 1514. vi jobbgyhbor okai, Trsadalomtudomny, VI/5, Mjus 1926, ss. 373 380. Mrki Sndor, Dsa Gyrgy 1470-1514, Dzsi Lajos, der., A Magyar Trtnelmi Trsulat, Budapest 1913. -Mrosi Endre, Dzsa Gyrgy paraszthborja, Hadtrtnelmi Kzlemnyek, XIX/3, Szeptember 1972, ss. 387 - 390. -Mezey Barna, Werbczi Istvn, Rubicon, X/7, Jlius 1990, ss. 15 20.
-Molnr Erik, A magyar trsadalom trtnete az rpad kortl Mohcsig, Szikra, Budapest 1949. -Monumenta Ungarica, Johann Christian Engel, der., Vienna 1809. -Nemeskrty Istvn, nfia vgta sebt, Magvet Kiad, Budapest 1975. -Pamlny Ervin Szkely Gyrgy, Magyarorszg trtnete, K. 1, Gondolat Knyvkiad, Budapest 1964. -Rcz Lajos, Egyhz llam kzigazgats a feudalizmus idejn, Gergely Jen Izsk Lajos, der., A Magyar llamisg ezer ve, ELTE Etvs Kiad, Budapest 2001, ss. 247 257. -Rhoads Murphey, Ottoman Warfare (1500 1700), UCL Press Limited, London 1999. -Rugonfalvi Istvn Kiss, Szkely nemzet trtnete, Attraktor, Mriabesny Gdll 2004. -Rugonfalvi Istvn Kiss, A nemes szkely nemzet kp, Krter Mhely Egyeslet, Pomz 2009. -Sos Jzsef, Az 1514 vi paraszthbor jellegnek s ideolgijnak f vonsai, Hadtrtnelmi Kzlemnyek, XIX/3, Szeptember 1972, ss. 449 458. -Szab Kroly, Egy adat Dzsa Gyrgy letre, Szzadok, X/1, Janur 1876, ss. 18 - 21. -Szekf Gyula, Np, nemzet, llam; vlogatott tanulmnyok, Osiris Kiad, Budapest 2002. -Szkely Gyrgy Gerb Lszl, A magyar paraszthbork irodalma 1437 1514, Szzadok, LXXXIV/3, Jlius 1950, ss. 415 419. -Szcs Jen, A ferences obszervancia s az 1514. vi paraszthbor. Egy kdex tansga, Levltri Kzlemnyek, XLIII/1, Janur 1972, ss. 213 261. -Szcs Jen, A Dzsa paraszthbor ideolgija, Valsg, XV/11, November 1972, ss. 12 - 39. -Szvk Gyula, Magyarorszg uralkodi, Pannonica Kiad, Budapest 2003. -Tokay Lajos, Magyarorszg kormnyzata a Jagell-korban, Petfi Nyomda, Bks 1932. -Tringli Istvn, Az jkor hajnala 1440 1541, Vince Kiad, Budapest 2003. -Tringli Istvn, Magyarorszg trtnete (Mohcs fel 1490 1526), K. 8, Kossuth Kiad, Budapest 2009. -Varga Beta, nllsg, autonmia vagy alvetettsg, Blcssz Konzorcium Jate Press, Szeged 2008. -Vrkony gnes, Hrom vszzad Magyarorszg trtnetben, K. 1, Korona Kiad, Budapest 1999. -Verancsics Antal, 1504 1566 Memoria Rerum: Magyarorszgon legutbbi Lszl kirly finak, legutbbi Lajos kirlynak szletse ta esett, (sajt al rendezte: Bessenyei Jzsef) Magyar Helikon, Budapest 1981. -Werbczi Istvn, Tripartitum. A dicssges Magyar Kirlysg szoksjognak hrmas knyve, latinmagyar nyelv kiads, Gazda Istvn, der., (ev. Csiky Klmn), Tka, Budapest 1990.
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 135-152
Year: 2011, Issue: 6 Page: 135-152
CUMHURYETN LK YILLARINDA AKSARAYIN NEML MTEEBBS: VEHB (ORAKI) BEYN HAYATI, SYAS ve KTSAD FAALYETLER
Mustafa Frat GL zet Cumhuriyetin ilk yllarnda Aksarayda iktisadi ynden ok nemli iler yaplmtr. lkenin byk bir blm karanlktayken, Aksarayda hidroelektrik santral kurularak halk elektrikle tantrlmtr. Elektrik teknolojisiyle son sistem Azmi Milli Un Fabrikas faaliyete geirilmitir. Kara borsada rnlerini az karla satmak zorunda kalan Aksarayllar, alan bu un fabrikas sayesinde emeklerinin karln almlardr. Yine ayn yllarda faaliyete geen Aksaray Halk ktisat Bankasnn salad kolaylklarla tarmda ve ticarette yarnlara gvenle bakabilmilerdir. 1920li yllarda Anadolunun ortasndaki Aksarayda bu etkili faaliyetlere imza atan Mustafa Vehbi orakdan bakas deildir. Kurtulu Savann yaand zor gnlerde vatanseverlii ve cmertlii ile tannan Vehbi Bey, ayn zamanda etkin bir i adamdr. Anahtar Kelimer Aksaray, Vehbi Bey, Azmi Milli, Elektrik, Un. THE LIFE, POLITICAL AND FINANCIAL ACTIVITIES OF VEHBI (CORAKCI) BEY, THE DISTINGUISHED FIGURE OF AKSARAY IN THE FIRST YEARS OF THE REPUBLIC Summary The important developments are carried out in the first years of the republic in Aksaray in terms of ecomomy. When a large of the country was lack of electricity, the electricity was introduced to the public by establishing a hydroelectric power plant in Aksaray. The Flour Factory, called Azmi Milli was founded by using high electrical technology.The people in Aksaray who had to sell their corps cheaper than of deservation on the black market gained the real value of their work by the means of that factory. Moreover, the inhabitance of Aksaray got the sense of confidence for futures in the fields of agriculture and trade by the facilities gained by Aksaray Public Bank that started its operations within the same years of the flour factory foundation. This isnt someone else but Mustafa Vehbi orak who signs such effective and useful activities like these above in Aksaray city, in the middle of Anatolia, in the years of 1920s. Vehbi orakc, known as his patriotism and generosity in the difficult days of Independent War also was an active businessman in that times. Key Words Aksaray, Vehbi Bey, Azmi Milli, Electricity, Flour.
Yksek Lisans rencisi. Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yakn a Tarihi Bilim Dal. mustafafiratgul@hotmail.com
GR Siyasal bamszlk savandan, ekonomik bamszlk savana giden yolda, Milli Mcadeleyi gerekletiren kadro, kurtuluun ancak iktisadi zaferin kazanlmasyla mmkn olaca bilincindeydi. Bata Mustafa Kemal olmak zere, stiklal Savan kazanan kadrolar ve nder bunu her vesile ile aklamtr. Daha 1923te zaferden hemen sonra, Mustafa Kemal, Trkiye Devlet-i ktisadiye olacaktr. diyerek bundan sonraki temel amacn z bir biimde aklyordu1. Cumhuriyetin ilk yllarnda iktisadi alandaki en nemli gelimelerden birisi zmir ktisat Kongresidir. zmir iktisat Kongresi, Lozan Bar Konferansna ara verildii zaman 17 ubat - 4 Mart 1923 tarihleri arasnda, sanayici, toprak sahipleri, tccar ve isi sektrlerinin oluturduu 4 gruptan; 1135 delege ile toplanmtr2. Tarm alannda aar vergisi kaldrlm, iftiye tarm makinalar ve kredi konusunda destekler salanm, ulatrma politikalar ile tarmsal rnlerin pazarlanma imkan artm ve ekilen tarm arazisi 6 milyon hektardan 8 milyon hektara kmtr. Sanayi alannda 1923-1930 dnemindeki durgunluk 1934den itibaren devleti uygulamalarla atlatlarak byk yatrmlar baar ile tamamlanmtr. Atatrk dneminde sanayi sektr GSMHdan ald payn % 13.2den % 16.4e kmasyla en fazla gelime kaydeden sektr olmutur3. Trkiye Cumhuriyetinin ilk on ylnda zel sektr nderliinde, sanayilemeye ncelik veren bir politika izlenmitir. zel sektr, sanayiye yatrm yapmas amacyla tevik edilmitir. Fakat zel sektrn elinde yeterli sermaye bulunmamaktadr, giriimci tecrbesi ise yok denecek kadar azdr. Sanayileme iin gerekli alt yap ok yetersizdir. Bu nedenlerle mevcut ticari sermayeyi sanayiye aktarmak olduka zor olmutur4. Cumhuriyetin ilk yllarnda Aksaray sanayisi geri durumdayd. 1924 ylnda Azmi Milli T.A..nin kurulmasna kadarki dnemde imalat sanayi, kk lekli ve tarma dayalyd. l genelinde retilen rnler bu kk imalathanelerde deerlendirilmekteydi. l dna pazarlanan rnler snrlyd. lin ihtiya fazlas olarak dier illere satlabilen rnleri buday ve tiftik gibi tarm rnleriyle byk ba hayvanlard. lin sanayisi gelimediinden, sanayi rnleri saylabilecek retim kendi ihtiyacn karlamaktan uzakt. Bu trden sanayi rnleri genellikle stanbul, Ankara, zmir gibi imalat sanayisi gelimi illerden, esnaf ve tccarlar tarafn-
Serdar Sarsr, Atatrk Dnemi Milli Hava -Harp Sanayii inde Kayseri Tayyare Fabrikasnn Yeri, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri 1998.s. 25. Ayhan Duman, Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Demir elik Sanayi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2008.s. 35. Salih Erceyes, Tarih Adan Atatrk Dnemi ktisat Politikalar (1923-1938), Erciyes niversitesi / Sosyal Bilimler Enstits. Baslmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri 2005, s. 91. Dilek Acar, Cumhuriyet Dnemi Devletilik Politikas, Maltepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2006. s. 26.
dan getirilerek, her trden rnn bir arada bulunduu dkknlarda satlmaktayd5. I. VEHB BEYN HAYATI ve KL Mustafa Vehbi (orak), H.1922/M.18766 ylnda Aksarayn Paack Mahallesinde7 Alibuukzade Hac Hasan8 ve Fatma9 iftinin ocuu olarak dnyaya gelmitir.Aksarayn kkl, muhiti geni ve sevilen ailelerinden birisine mensup10 olan Vehbi Bey, Aksaray Rtiyesinde ilk ve orta renimini11 tamamladktan sonra Cedidiye Medresesinde12 tahsiline devam etmitir. Hususi tahsilini Konyada yapmtr13. renim hayatndan sonra atld ticaret hayatnda da ok baarl olduu hem faaliyetlerinden hem de kaytlardan anlalmaktadr14. Konyadan dndkten sonra amcasnn byk kz Fatma15 ile evlenmitir16. Bu evlilikten Ali Servet, Driye, Hac Hasan, Ata ve Mehmet Ruhi isimli be17 ocuu olmutur18. Vehbi Beyin babas Hac Hasan Efendi ile amcas Hac Efendi barutun anas olan gherile elde etmek iin hkmetten msaade almlard. Aksarayda gherile ocaklar, kalhaneleri vard. Kalhaneleri iletenlere orak derlerdi. te bu yzden bu aile orakclar/orakczadeler eklinde mehur olmulard19. Vehbi Bey bata olmak zere oraklar zengin ve cmert insanlard. zellikle Kurtulu Savann yaand gnlerde Vehbi oraknn fedakrl, Aksarayn vilayet yaplmasndaki gayretleri, Azmi Milli gibi bir messeseyi ehre kazandr-
7 8 9 10 11
12
13
14 15
16 17
18 19
Osman Tekeli, Aksaray Vilayet Gazetesine Gre Aksarayn Sosyal, Kltrel ve Ekonomik Durumu 1926-1933, Nide, Aksaray ve Nevehir Tarihi zerine, stanbul 2008. s. 234. Nfus Kayt rnei, Aksaray Merkez, Tapazar Mahallesi, Cilt: 32, Hane No 10.;TBMM Arivi, 363 NSD, Tercme-i Hl Kd; TBMM Albm 1920-2010 (1. cilt 1920-1950), TBMM Basn ve Halkla likiler Yaynlar no:1, Ankara 2010.s. 54,82.;Milli Mcadelede Nide, Nide l Kltr ve Turizm Mdrl yaynlar, Nide 2009.s. 58.; doum tarihi ile ilgili olarak Konyal 1875 tarihini belirtmektedir. (Konyal, age., II, s. 2692)., A. Tunga Oru hazrlam olduu yksek lisans tezinde doum tarihini -yanl olarak- 1879 olarak vermektedir. Alper Tunga Oru, 1923-1980 Aksaray Milletvekilleri ve Faaliyetleri, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 2006.s. 17,; F.Zeki Perekin eserinde de 1879 verilmektedir. Faruk Zeki Perek, Byk Devrim anda Aksaray (1910-1930), stanbul 1998, s. 124. Konyal, age. s. 2692. Nfus Kayt rnei, Aksaray Merkez, Tapazar Mahallesi, Cilt: 32, Hane No 10; Konyal, age. s. 2692 Nfus Kayt rnei, Aksaray Merkez, Tapazar Mahallesi, Cilt: 32, Hane No 10; lm:13.01.1963 Konyal, age., s. 2692. Milli Mcadelede Nide, s. 54.; Selma amur, Birinci Dnem Nide Milletvekilleri ve Siyasi Faaliyetleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Nide niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Nide 2009. s. 48. amur, agt., s. 48.; Konyal, age., s. 2692. Vehbi Beyin Rtiyeden sonra medrese eitimi ald bilgisi Dursun Gkn doktora tezinde bulunmamaktadr. Dursun Gk, kinci Byk Millet Meclisi Dnemi (19231927), Konya 2002, s. 413. Konyal, ehir ismi zikretmeden hususi tahsil yaptn belirtirken, cumhuriyetin ilk yllarnda delikanllk alarn Aksarayda yaayan F. Zeki Perek, Vehbi Beyin hususi tahsili iin Konya ehrinin ismini vermektedir. F.Z.Perek,age., s. 124 TBMM Arivi, 363 NSD, Tercme-i Hl Kd; Konyal, age., s. 2693. Vehbi oraknn Ei Fatma Hanm, Hac Ali ve m iftinin kz olup, 01.07.1882 tarihinde domu, 13.01.1963 tarihinde vefat etmitir. Nfus Kayt rnei, Aksaray Merkez, Tapazar Mahallesi, Cilt: 32, Hane No 10; Konyal Ktphanesindeki 4 Aralk 1972 tarihli belge. Z.Perek,age., s. 124 Faruk Zeki Perek eserinde Vehbi Beyin ocuk saysn yanl olarak- iki kz drt oul olmak zere 6 gstermitir. F.Z.Perek,age., s. 124 TBMM Arivi, 363 NSD, Tercme-i Hl Kd; amur, agt., s. 51. Konyal, age., s. 2693.; amur, agt., s. 48.
masndaki liderlii Vehbi oraknn Aksaray halknn gnlnde taht kurmasn salamtr20. stiklal Savann yaand o zor gnlerde btn varl ile ulusal direni cephesinde yer aldndan Atatrk ile nnnn tevecchlerini kazanmtr21. 41 yanda iken TBMMnin birinci dnemine Nideden Milletvekili seilerek 28 Nisan 1920de Meclise katld22. 4 Mays 1920 tarihinde aralarnda seim mazbatas Mecliste onaylanarak kabul edilmitir23. Mecliste byk itibar kazanm, sz geenler arasna girmitir. ok kuvvetli ve isabetli grleri olduu anlalmaktadr. Meclisin kabul ettii 1336 tarihli ve 40 sayl kanun ile Aksaray kazasn Aksaray Mstakil sanca halinde tekilatlandrmaya muvaffak olmutur. Bu muvaffakiyeti Aksarayllar ok sevindirmi, kendisine ballklarn artrmtr24. stiklal Savann balarnda askeri nakil ilerinde kullanlmak iin deve satn alnmaktayd. Nide mebusu Vehbi Beyin (orak) de develeri vard. Vehbi Beyin adamlarnn develeri devlete satmak istemediini renen Bakumandan Mustafa Kemal Paa 26 ubat 1922 tarihinde B.M.M. Riyaseti Kalemi Mdrlnden 2/23 sayl bir mektup gndermitir. Bu mektupta yle denilmektedir: Garb Cephesinin mstacel harekt- askeriyesi iin deve mbayaa edilmektedir. Mbayaasna tevessl edilen baz develerin zat- linize aidiyeti cihetiyle furuhtundan(satndan) itinab edildii anlald. Bu mmanaata zat- alilerince muvafakat edilmeyecei ve hatta bu develeri ianeten orduya vereceklerinde phem yoktur. Binaenaleyh ordudan mbayaa iin vukubulan talebe mmanaat eden adamlarnza ihtaratta bulunmanz ve neticenin bildirilmesini rica ederim.25 Bu gelime zerine Vehbi Bey istenilen develeri orduya balamtr. Vehbi Beye stiklal Madalyas takdim edilmitir. Madalyann vesikas kaybolduu iin 4.2.1959 tarihinde olu Ata orak yeniden verilmitir26. Vehbi Bey, halkn daima iinde olan birisidir. Aksarayda kylan ilk resmi nikhta27 ahitlik yapmtr. zellikle fakirlere ve rencilere cmertlii ile tannan Vehbi Beye Aksaray Vilayet Gazetesinde alenen teekkr edilmitir28. Yine, mec20
21
22 23 24 25 26 27
28
Mahir Sdemenle 03.09.2010da yaplan grme.; M.Rauf nan, Aksarayda yapt bir gezideki Vehbi Bey ve Azmi Milli ile ilgili izlenimlerini yle aktarr. 1925ten beridir Aksaraya elektirk , fabrika kuvveti ve hareketi getiren ve bu hizmetinden hibir zaman ayrlmayacan belli eden bir irad ve vakarla dikilir. Geni ve her eit tesisat ile gnde 40 ton un tr. Mteebbisini Aksarayllar her zaman rahmetle anyorlar, eski milletekillerinden Vehbi Beydir. M.Rauf nan, Aksarayda Ksa Bir Gezi, Hasanda, Yl:3, S. 11, s. 10-11. TBMM Arivi, 363 NSD, Tercme-i Hl Kd.; Osman Tekeli, Aksaray Vilayeti Tarihi 1926-1933, Aksaray, 2008. s. 54. Devletimizi Kuranlar/Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi, Ankara, Ajans-Trk Matbaaclk Sanayi, 1985, s. 102. TBMM, ZC., D. I, C. 1, s. 202 Konyal, age., II, s. 2695. F.Z.Perek,age., s. 128;Konyal, age., II, s. 2695-2696 Konyal, age., II, s. 2696.; Oru, agt., s. 17.; amur, agt., s. 50.; Perek, age., s. 129. Aksarayda Sofular Mahallesinden Mehmet Hoca kz Sddka ile Ahmet Ustann olu Abdullah Hilminin 2 Kasm 1926da kylan ilk resmi nikahta Hilal-i Ahmer Mfettiti ve Hakimiyet-i Milliye Muhabiri Mazlum Rasim de hazr bulunmutur. Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr. 5 ( 17 Kasm 1926) 28 numaral gazetenin birinci sayfasnda Aksaray Maarif Memuru Hakk imzal Teekkr bal altndaki ilan/haberde aynen u ifadeler yer almaktadr: ocuk Bayram mnasebetiyle yetim ve bikes (kimsesiz) ocuklarmzn ihtiyacatna
liste Aksarayn vilayet yaplmas karar knca, Vehbi Bey; sz alarak Heyeti Celilenin erefine, nbet bekleyen asker arkadalarmza be yz lira balyorum diyerek cmertliini gstermitir29. F.Zeki Perek, Vehbi Beyn, Aksarayn vilayet yaplmasnn heyecan ve sevinciyle Ankara Dikmendeki ban Hasan Sakaya hediye ettiini yazmaktadr30. Vehbi Bey, 1932 ylnn 1 ubatnda 53 yandayken stanbulda vefat etmi, Zincirli Kuyu Mezarlnda topraa verilmitir31. Aksaray Vilayet Gazetesi, Vehbi Beyin vefat ile ilgili yaynlad Messif bir irtihal balkl taziyesinde yle yazyordu: Esbak mebusumuz Alibuukzade Vehbi Bf. stanbulda fcceten (aniden, birdenbire) vefat etmitir. Birinci ve ikinci devrede vilayetimiz mebusluunu yapm olan merhumun Aksaraymzda Azmi Milli irketinin, elektriin, Halk ktisat Bankasnn tesislerinden mekr (kre layk) faaliyet ve mesaisi sebketmitir. Merhuma Tanrdan rahmet ve mafiret diler, vefatndan dolay teessrlerimizi kaydederken, kederdide efrad ailesine taziyelerimizi beyan eyleriz32. Vehbi Beyin vefatndan byk bir znt duyan mam Mustafa, yazd Yksek Vehbinin Muazzez Ruhuna balkl iirinde Vehbi Beye duyduu sevgiyi yle dile getirmitir. Azminle ykselen milli fabrikaTarihler yazlsa ali anna Gurur isar eder siney-i halkaNurdan kefen biilse gl endamna Nurunla sende gir Cenab- HakkaAltun heykel yaplsa yksek namna Kabrinde pr nur ol muhterem Vehbi!..demez hakkn muhterem Vehbi!.. mam Mustafa(ubat 932)33 II. SYAS FAALYETLER Vehbi Bey, 41 yanda iken TBMMnin birinci dnemine Nideden milletvekili seilerek 28 Nisan 1920de Meclise katlm34ve 4 Mays 1920 tarihinde seim mazbatas Mecliste onaylanarak kabul edilmitir35. 1923te Aksaraydan ikinci dnem milletvekili seilerek yasama grevini dnem sonuna kadar srdrmtr36. 1927 ylnda yaplan seimde meclis dnda kalmtr37.
tasarruf edilmek zere Muhterem Aksaray Mebusu Vehbi Bey Efendinin yz lira vermek suretiyle efkat ve ulvi cenabiyeden dolay kendilerine alenen arz- teekkr eylerim. Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr. 28 ( 27 Nisan 1927) TBMM, ZC. ., D. I, C. 5, s. 62. F.Z.Perek,age., s. 124 TBMM Arivi, 363 NSD, Tercme-i Hl Kd; F.Z.Perek, age., s. 125.; amur, agt., s. 51.; Oru, agt., s. 17; .Hakk Konyal, Maka mezarln gstermektedir. (Konyal, age., s. 2696). Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr: 269 (17 ubat 1932) iirin tamam 16 ktadr. Konyal, age., s. 2696, 2697, 2698.; stanbul/skdardaki Konyal Ktphanesindeki 1972 tarihli bir belgeye gre mam Mustafann retmen Mustafa Naci Dellalolu belirtilmektedir. TBMM Albm,.s. 54,82; Milli Mcadelede Nide, s. 58.; F.Z. Perek, age.,s. 124.; TBMM Arivi, 363 NSD, Tercme-i Hl Kd TBMM, ZC., D. I, C 1, s. 202. Fahri oker, Trk Parlamento Tarihi, Milli Mcadele ve TBMM I. Dnem 1919-1923, I, Ankara, TBMM Vakf Yaynlar, 1995, s. 814; TBMM Albm, s. 41.
29 30 31
32 33
34
35 36
Vehbi Beyin Aksaray Kazasnn vilayet haline getirilmesine dair kanun teklifi ile buday resmi hakknda iki kanun teklifi bulunmaktadr. Bunlardan Aksarayn vilayet haline gelmesi kanunlamtr. Ancak buday resmi hakknda verdii kanun teklifiyle ilgili zabt ceridelerinde yapt teklife ait kayt dnda bir bilgiye rastlanmamtr. Deiik kanunlar zerine verdii 3 takrir, 8 deiik konuda yapt konumalar bulunmaktadr. ki kez de izinlerle ilgili takrir tespit edilmitir. III. AKSARAY KAZASININ VLAYET OLMASI HUSUSUNDA YAPTII FAALYETLER Meclisin 22 Eyll 1920 tarihindeki bileiminde Nide Mebusu Vehbi Beyin Aksaray Kazasnn vilayet haline getirilmesine dair kanun teklifi (2/97) zerine Reis Bey; Efendim Aksaray Kazasnn vilayet haline dntrlmesi hakknda Nide Mebusu ve arkadalarnn bir kanun teklifi var. Layiha Encmenine, Sonra Dhiliye ve Muvazene-i Maliyeye. Bunun ne de gitmesi lazmdr. nce Layihaya, sonra Dhiliye ve ondan sonra da Muvazene-i Maliye Encmenlerine havale olundu eklinde karar vermitir. Bursa Mebusu Emin Bey ise; lk nce Layiha Encmenine gitmesi lazmd eklinde gr bildirmitir38. Merkezi Aksaray Kasabas olmak zere Aksaray, Arabsun ve Kohisar kazalarndan Aksaray adyla mstakil bir vilayet oluturulmasna dair Dahiliye Vekaletince hazrlanan kanun tasars ve gereke mazbatas Vekiller Heyetinin 7 Ekim 1920 tarihli toplantsnda aynen kabul edilmi, 11 Ekim 1920 tarihli toplantda da Muvazene-i Maliye Encmenine havale olunmutur39. 14 Ekim 1920 tarihinde Aksaray Kazasnn mstakil vilayet haline dntrlmesine dair kanun teklifi ve Muvzene-i Encmen Mazbatasnn mzakeresi yaplmtr40. nce layiha gerekesi okunmutur. Bu gerekede; Aksarayn Nideye bal olduu halde Nide ile ekonomik ilikilerinin ok snrl olduu, ok nemli bir mevkide olan Aksarayn vilayet olmasyla ok nemli menfaatler salanaca belirtilmitir. Bir senelik denek olan onbin lirann ise halk tarafndan temin edilecei taahht edilmi. 121000 nfusa sahip Aksaray, Arabsun ve Kohisarn Aksaray Merkez vilayet olmak zere mstakil hale getirilmesi hususu maddelik kanun teklifi olarak Byk Millet Meclisine sunulmutur41 ifadeleri yer almaktadr. Sonra Muvazene-i Maliye Encmeni mazbatas okunmu ve maddelik42 layiha ve mazbata zerinde yaplan mza-
37 38 39 40 41 42
TBMM Arivi, 363 NSD, Tercme-i Hl Kd. TBMM, ZC, D. I, C 4, s. 265. TBMM, ZC, D. I, C5, s. 26. TBMM, ZC, D. I, C5, s. 60. TBMM, ZC, D. I, C5, s. 60. BCA, 030-0-018-001-001-1-14-2 Madde 1. Merkezi Aksaray Kasabas Olmak ve Aksaray ve Arapsun ve Kohisar kazalarndan mrekkep bulunmak zere Aksaray namyla mstakil bir liva tekil olunmutur. Madde 2. bu kanu tarihi nerinden itibaren meriylicradr. Madde 3. bu kanunun icrasna Heyeti Vekile Memurdur. 14 terinievvel 1336 tarih ve 40 sayl kanun. Bu kanun Ceridei Resmiye ile neir ve ilan 21 Mart 1337 tarih No. 7. (Konyal, age., s. 2695).
kere sonucunda Aksarayn mstakil vilayet haline dntrlmesine karar verilmitir43. Bu karar zerine Nide Mebusu Vehbi Bey sz alarak Heyeti Celilenin erefine, nbet bekleyen asker arkadalarmza be yz lira balyorum44 demitir. Aksarayn vilayet haline dntrlmesinden dolay Aksaray Mfts brahim Bey ve Belediye Reisi Ahmet Bey tarafndan Byk Millet Meclisine bir teekkr telgraf gnderilmi ve bu telgraf 30 Ekim 1920 tarihinde Reis Bey tarafndan Mecliste okunmutur45. Aksaray 14 Ekim 1920 tarihinde mstakil vilayet haline dntrlmesine ramen46; 11 Aralk 1920 tarihinde Dhiliye Encmeni Aksarayn bir vilayet olmasna lzum olmadna dair bir mazbata vermitir. Bu mazbata ile ilgili olarak Reis Bey; Aksarayda bir vilayet gerekli olmadna dair Dhiliye Encmeni Mazbatas vardr. Fakat bu gelmeden evvel Heyeti Celileniz bu meseleye ait olan kanunu kabul etmekle bu konu bitirilmi demektir. Alelusul bu muameleli evrak hfzedeceiz, deil mi efendim eklinde aklama getirmitir. Sonrasnda meselenin mzakere edilmesine gerek olmadna karar verilerek Dhiliye Encmeni mazbatas okunmamtr47. Buday resmi hakknda kanun teklifi48, genel gelirler ve devletin vergi gelirlerine mahsus be aylk geici bte kanunu layihas ve Muvazene-i Maliye Encmeni Mazbatasna sunulan takrirleri kaytl olan Vehbi Beyin ayrca msakkafat vergisinin49 ve anam resmiyle50 gmrk tarifesinin tadili hakknda ve izin talebine dair takrirleri51 de bulunmaktadr. Vehbi Beyin ayrca imendiferlerde kmrn mevcut olup olmadna dair Nafa Vekletinden ifahi sual takriri52, Adliye ve Maarif Vekletine yaplacak seimler, Konya Valisi Haydar Bey hakknda takibat kanuniye icra edilmesine dair takrir53, Hyaneti Vataniyeden mahkm olan Aksarayda Eskil Karyesinden Hac Recep Bey ve arkadalar hakknda54 yapt konumalar vardr. Btede tevazn temine matuf takrir55, Lozan Konferansnda devam eden mzakerelerle ilgili olarak verdii takrir56 ise kaytl dier konumalardr.
43 44 45 46
47 48 49
50 51 52 53 54 55 56
TBMM, ZC, D. I, 5, s. 60-62. TBMM, ZC, D. I, 5, s. 62. TBMM, ZC., D. I, C. 5, s. 234. 1136 tarihin tarihinde ve 40 sayl kanun ile Aksaray kazas Mstakil Sancak halinde tekilatlandrlmtr. (Konyal, age., s. 2695). TBMM, ZC., D. I, C. 6, s. 297-298. TBMM, ZC., D. I, C. 26, s. 194. Msakkaf, st dam veya tavanla rtlm demektir.Msakkafat vergisi ise; merutiyetle birlikte emlak vergisinde grlen eksiklikleri gidermek zere bina ve arazi vergilerini ayracak ekilde bir deiiklik yaplmas isteinden doan vergidir. Anam resmi:kkba hayvanlardan alnan vergi. TBMM, ZC., D. I, C. 1, s. 349. TBMM, ZC., D. I, C. 1, s. 285-286. TBMM, ZC., D. I, C. 6, s. 388 TBMM, ZC., D. I, C. 12, s. 50. TBMM, ZC., D. I, C. 18, s. 144. TBMM, Zb. C., D. I, c.26, s. 182; oker, age., II, s. 484.
IV. KTSAD FAALYETLER orak soyadndan da anlalaca zere, ticaret ehli bir ortamda yetien Vehbi Bey 1928 ylndan itibaren ailece stanbulda, Karsta ve Aksarayda daha geni apta ticaret ilerine atlm ve baarlar elde etmitir57. TBMM kaytlarna gre; stanbulda ark Deirmenleri irketi58, ayrca zmir (zmir Mezbahalar)59 ve Bursa (Ticari ve Snai Trk Anonim irketleri)da Ticaret ve Sanayi irketleri tesis etmi ve bu irketlerin ynetim kurulu bakanlklarn yapmtr60. 1926-1933 yllar arasnda kesintisiz yaynlanan Aksaray Vilayet Gazetesinden rendiimize gre Halk ktisat Bankasn61 da Vehbi Bey amtr62. V. AKSARAY HALK KTSAT BANKASI 6 Mart 1926 tarihinde Aksaray milletvekili byk mteebbis Mustafa Vehbi orak ile Aksaray mfts brahim Hilmi Kadolu'nun nderliinde halktan tccar ve arazi sahiplerinin katlmyla 100.000 TL sermayeli Aksaray Halk ktisat Bankas "Metelik Bankas" kurulmutur63. 1937'de sermaye miktar artrlarak 200.000 TLye kartlmtr. Ancak sermayesi bankalar kanunu 8. maddesinde ngrlen miktardan aa olduu gerekesiyle ktisat Vekletince mevduat kabul edemeyecei bankaya bildirilmitir. 1947'de bankann yeterli sermayesi kalmad bildirilmi, 14 Mart 1953 tarihinde yaplan son genel kurul toplantsyla ana szlemede deiiklie gidilmitir. Ancak yaplan bu yenilemenin Trk ticaret kanununca yeterli grlmemesi sebebiyle bankann feshi iin dava alm ve banka mnfesih saylmtr64. 1926 ylnda 100.000 Trk Liras sermaye ile kurulan bu bankann Trkiyenin herhangi bir yerinde ubesi yoktur. Bankann mevduat 1930da 11.000 TL, 1932de 12.000 TL ve 1934de ise 15.000 TLdir65. Kredisi; 1930da 65.000 TL, 1932de 59.000 TL ve 1934de ise 55.000 TLdir66. Bilno kr ise (bin TL); 1930da 7, 1932de 0,4, 1934de 3dr67.
57 58
59
60 61
62 63 64 65 66 67
Konyal, age., II, s. 2696. Faruk Zeki Pereke gre, stanbul ark Deirmenlerinin byk bir ksmn satn alarak, Halkanl Hseyin Efendi ile birlikte iletmitir.F.Z.Perek,age., s. 124 zmir Ticaret ve Sanayi Odasna 20 ubat 2011de elektronik posta ile Vehbi orak hakknda kayt olup-olmad sorulmu, 22 ubat 2011 tarihinde zmir Ticaret ve Sanayi Odas Genel Sekreterliinden lgili ahsn, kaydna rastlanlmamtr. aklama gelmitir. TBMM Arivi, 363 NSD, Tercme-i Hl Kd.; oker, age., s. 814 Naci Ylmaz, 1930-1946 Dnemi Trk Bankaclk Tarihi, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2007.s. 216, 217, 291, 293, 295, 297, 299, 301, 303, 305, 307. Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr: 269 (17 ubat 1932) Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr: 161 (15 Ocak 1930); Yurt Ansiklopedisi, s. 6194.;F.Z.Perek,age., s. 124. Arif Yavuz, Aksaray Tarihi ve Etnografyas, Baslmam Kitap, Aksaray, 2006.s. 222. N. Ylmaz, Trk Bankaclk Tarihi, s. 295. N. Ylmaz, Trk Bankaclk Tarihi, s. 297. N. Ylmaz, Trk Bankaclk Tarihi, s. 301.
VI. AKSARAY AZM MLL T.A.. Azmi Milli, Kurtulu Sava yllarnda Kuvay Milliyenin organizesinde, Aksarayl idareciler ve halkn gayretleriyle kurulan cemiyetin addr68. Aksarayda sanayinin gelimesinde lider bir kurulu olan Azmi Milli T.A..nin ehrin geliimine her ynden katkda bulunmak, savalar sebebiyle perian olan halkn asli ihtiyalarnn karlanmasnda nc olabilmek birinci vazifesidir. Azm-i Milli Trk Anonim irketi ismiyle 1924 ylnda kurulan irketin amac nizamnamesinde yle ifade edilmektedir: Dakik ve Mensucat ve Tenvirat- Elektirikiyye Fabrikas tesir ve sair mahsusat icra etmek69. Tekilat unvan Aksaray Azmi Milli irketi olacak ve tabiiyeti itibariyle bilcmle muamelat hakknda Trkiye Cumhuriyetinin kavanin ve nizamat hazre ve mstakbelesi tatbik edilecektir. irket esas maksat ve tedvir muamelat iin ehas hkmiyenin emval, gayr- menkuliye tasarruflar hakkndaki kanun ahkmna tevfikan emval gayr- menkule tefri (ubelendirme) ve tasarruf edebilir70. irketin sermayesi kurulu yl itibariyle 250.000 Trk Lirasdr71.1924ten kapand 2002 senesine kadar sermayede azalma ve artmalar olmutur. irketin sermayesi ve hisse senetleri hakknda nizamnamede alt madde (5-10.) bulunmaktadr. zellikle beinci maddede72 sermayenin artrlmasnn (belli artlar dhilinde) caiz olmad vurgulanmaktadr.
68 69
70 71
72
zzet Gener, Byk Kurtulu Savanda Aksaray, Hasanda, S. 2.s. 3,12. Birinci Madde.Aksaray Azm-i Milli T.A.., Nizamname-i Dahilisidir, ituris Biraderler Matbaas, Dersaadet (stanbul), 1340 (1924).s. 3. kinci Madde. Nizamname-i Dahilisidir, s. 3. Ticaret Vekleti, statistik Mdriyetinin 1926 yl, 5 numaral cetveli. Aksaray Belediyesi Azmi Milli zel arivi; Azmi Milli T.A., Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr: 20 (2 mart 1927); Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr: 161 (15 kinci Kanun 1930); Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr: 241 (29 Temmuz 1931); Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr: 325 (18 Nisan 1933); Azmi Milli T.A.. 1994 Yl Raporu, Ankara, 1965, s. I.; Nizamname-i Dahilisidir, s. 5.; Konyal, Aksaray, s. 1758; Selma amur, Birinci Dnem Nide Milletvekilleri ve Siyasi Faaliyetleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Nide niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Nide 2009. s. 50.; Tekeli, Aksaray Vilayeti Tarihi, s. 111; Hasan Hseyin Altnpnar, Cumhuriyet Dneminde Aksaray, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 2001.s. 132; s. 71.; Arif Yavuz, Aksaray Tarihi ve Etnografyas, Baslmam Kitap, Aksaray, 2006.s. 219. ; Osman Tekeli, Aksaray Vilayet Gazetesine Gre Aksarayn Sosyal, Kltrel ve Ekonomik Durumu 1926-1933, Nide, Aksaray ve Nevehir Tarihi zerine, stanbul 2008. s. 235.; Yksel Uur, Aksaray 1. Ulusal Mimari rneklerinden dari ve Kltrel Yaplar, Konya Mimarlk ve Mhendislik Akademisi, Baslmam Yeterlilik almas, Konya 1979. s. 11.; Azmi Milli T.A.. 1929 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1930.; Azmi Milli T.A., 1930 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1931.; Azmi Milli T.A., 1931Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1932.; Azmi Milli T.A., 1935 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1936.; Azmi Milli T.A.. Muhasebe Mdr M. Hazm imannn 8.1.1964 tarihli raporu.; Azmi Milli T.A.. Fabrika Mdr evki Terlemezin 1999 ylna ait raporu; Azmi Milli T.A.. Genel Mdr Halil Snmezin 1999 ylna ait raporu. Mektupu Hilmi, sermaye iin 270.000 TL diye yazar ama bu kayt yanltr. Muhtemelen kendisinden nce eser kaleme alan Aksaray Ortaokul muallimlerinden Sapancal Hsnnn un fabrikas 270.000 lira mal oldu bilgisini esas almtr. Mektupu Hilmi, Aksaray Tarihesi, Aksaray Vilayet Matbaas, 1931, s. 36. Muallim Sapancal Hsn, Hasan Danda lmi Cevelan, , Aksaray vilayet matbaas, 1928, s. 37. Beinci Madde: irketin sermayesi iki yz elli bin liradan ibaret olup beheri be bin Trk liras kymetinde elli bin hisseye mnkasmdr (blnmtr). Birinci maddede esamisi muharrir messisler i bu sermayenin tamamnn mtesaviyen (eit olarak) imza ve itirasn teyid ederler. Heyet-i umumiyenin i bu sermayeyi bir misli tezyid etmekle salahiyeti olacaktr. Tezyid sermayeye karar verilecei zaman hkmete malumat verilecektir. Sermayenin bir mislinden fazla tezyidi evvel emirde hkmetin muvafakatinin istihsaline mtevakkftr. Gerek ibtidai sermayeye ve gerek bilahire usul-i dairesinde yaplacak tezyitlere ait olarak irketin mevki tedavlde bulunan hisse senetleri bedelleri tesviye edilmi olmadka
Faaliyete balad 1926 ylndan 1935 ylna kadar irket kesintisiz olarak zarar etmitir73. Doal olarak hissedarlar hibir temett (kr) alamamlardr74. 96.000 Trk Liras zerinde olan bu zararn ortaklarn moralini bozduu, irketin itibarn sarst aikrdr75. 1936 ylnda yaplan ok czi bir kar neticesinde irket hissedarlar fevkalade toplantya arlarak nispeten mali vaziyeti dzeltmeye alm ve amortisman masraflarnn da hafifletildii bildirilmi, irket zararlarnn kapatlmas iin sermayede % 40 indirim yaplarak 150.000 TL olmas kararlatrlmtr76. irket faaliyetlerinin gnden gne artmas ve dier fabrikalarla rekabet, ikinci bir un fabrikasnn almasna zemin hazrlamtr.65 ton/gn kapasiteli yeni bir un fabrikas iin ngiliz Symon irketi ile anlalmtr.1957 ylnda irket hissedarlarnn vermi olduu karar neticesinde sermeye 6.000.000 TLye kartlmtr77. Trkiye Ticaret Sicili Gazetesinin Mays 1959 652 sayl nshasnda yaymlanan ilanna gre, Trk Ticaret Kanununun meriyet ve tatbik ekli hakkndaki kanunun amir hkmlerine tevfikan, aksiyonlarn beheri 50 liraya ve sermaye de 1,500.000 liraya ykseltilmitir. Bu kere arttrlan 4.500.000 Trk Liras beheri 5.000 Trk Liras kymetinde 700 adet ve 500 Trk Liras kymetinde 2.000 adet aksiyona ayrlm olup tamamen taahht ve drtte biri de nakden denmitir. Geri kalan drtte de dare Meclisince verilecek karara gre denecektir78.
73
74 75
76
77
78
hibir cihetle sermayenin tezyidi caiz deildir. irketin ihra eyleyecei hisse senedatnn numuneleri lacel tasdik ticaret vekletine tevdi edilecektir. Nizamname-i Dahilisidir, s. 5. Azmi Milli T.A.. 1929, 1930. 1931, 1935, 1936 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar. Azmi Milli T.A.. Muhasebe Mdr M. Hazm imannn 8.1.1964 tarihli raporu. Daha fabrikann hizmete getii ilk yllarda halk arasnda Azmi Milli T.A..nin zararlarnn konuulduunu Muallim Sapancalnn eserinden reniyoruz: sene evvel byk evk ve hevesle meydana getirilen Aksarayn bu aheseri bugn nim muattal (yar kullanlmaz) bir haldedir. Bu ac noktay alakadarnn affn rica ederek kaydedeceim: Yz binlerce lira sarfla meydana getirilen fabrikalar, Azmi Milli irketinin, dolaysyla Aksaray halknn maldr. irketin bana bu gne kadar tahsil grm ihtisas peyda etmi, faal bir mdr getirilmemitir. Her ey idare heyetindeki bir iki aza ile ktibin himmetine kalm ve neticede fabrikaya kirac aranmtr. Kudretli eller yaknda imdada yetimese fabrikann akbeti iyi deildir. Bu ackl vaziyet halkn hissiyat ve lisanndan renilmi bir hakikattir. Sapancal, lmi Cevelan, s. 37-38.; Muallim Sapancal Hsn, Hasan Danda lm Cevelan, Haz. Nevzat Topal, Kmen Yaynlar, Konya 2009.s. 31. Azmi Milli T.A.. Muhasebe Mdr M. Hazm imannn 8.1.1964 tarihli raporu. Yurt Ansiklopedisi, sermayenin tenzili iin yanl olarak 1940 yln kaydeder. Yurt Ansiklopedisi, C.8, s. 6191.; .Hakk Konyal, sermaye tenzilinin tarihini yanl olarak 1940 vermektedir. Konyal, Aksaray, s. 1760. Aksaray Ticaret ve Sanayi Odas Azmi Milli T.A.. Dosyas (08.12.1958 tarihli ve 7-368 sayl belge); Sefer Aykut, Aksaray Azmi Milli T.A.., Devrim, Turizm zel Says (1965), s. 49-50.; Aksaray Azm-i Milli T.A., Stats, Ankara, 1959.s. 4.; Azmi Milli T.A.. Muh. Md. M. Hazm imannn 8.1.1964 tarihli raporu. Stats, s. 4-5.
Tablo 1- 1957 Yl Aksaray Azmi Milli Hissedarlarnn Sermaye Durumu79 Messese Ortaklarnn smi Toprak Mahsulleri Ofisi Ziraat Bankas Umum Mdrl Aksaray Belediye Reislii Smerbank Umum Mdrl Halk Yekn Sermayeye tirak Miktar 2.518.500 1.826.400 749.600 616.000 289.500 6.000.000
irketin sermayesi 1975 ylnda 18.000.000 TL80, 1983 ylnda 150.000.000 TL81, 1993 ylnda 5.000.000.000 TL82 olmutur.
Tablo 2- 1994 Yl Aksaray Azmi Milli Hissedarlarnn Sermaye Durumu83 HSSEDARLAR Toprak Mahsulleri Ofisi T.C. Babakanlk zelletirme daresi Bk. Aksaray Belediyesi zel ahslar Toplam 2.090 200 500.000 0.42 0.04 100 20.914.000 1.988.500 5.000.000.000 Hisse Adedi 493.143 4.567 % 98.63 0.91 Sermayesi 4.931.427.500 45.660.000
Azmi Milli T.A..nin kuruluu ve kurucular hakknda bilgi veren tm kaynaklarda messisler genel olarak Vehbi orak, Aksaray Valisi Yusuf Ziya Gnar ve Belediye Reisi Mehmet Suerinin mterek almalar neticesi 1924 ylnda, Ziraat Bankas, Sanayi Maden Bankas84, Aksaray Belediyesi, Aksaray zel dare tekilat ve Aksaray halk olarak zikredilir85.
79 80 81 82
83 84
85
Aksaray Ticaret ve Sanayi Odas Azmi Milli T.A.. Dosyas (10.12.1962 tarihli ve 2-92 sayl evrak) Aksaray Azmi Milli T.A..1960 Yl Raporu, Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu, Grsoy Basmevi, Ankara 1961. Azmi Milli T.A.. Fabrika Mdr evki Terlemezin 1999 ylna ait raporu. irket sermayesinin 5 milyar liraya ykseltildii 20.01.1994 tarih ve 3453 sayl Trkiye Ticaret Sicili Gazeetsinde yaynlanmtr. Azmi Milli T.A.. 1994 Yl Raporu, s. 67.; Azmi Milli T.A.. Fabrika Mdr evki Terlemezin 1999 ylna ait raporu. Azmi Milli T.A.., 1994 Raporu. s. 1. Smerbankn nvesi diyebileceimiz ilk banka Trkiye Sanayi ve Maadin Bankasdr. Bu banka 19 Nisan 1925 tarihli 633 sayl yasa ile askeri fabrikalar hari olmak zere devlete ait fabrikalar iletmek, finanse etmek, ynetmek ve bunlara ilikin her trl ticari ve mali ilemleri yapmak ve ayrca zel sanayi tevik amac ile kurulmutur. Naci Ylmaz, 19301946 Dnemi Trk Bankaclk Tarihi, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2007, s. 155.; Salih Erceeys, Tarih Adan Atatrk Dnemi ktisat Politikalar (1923-1938), Erciyes niversitesi / Sosyal Bil. Enst. Baslmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri 2005, s. 91. Sefer Aykut, Azmi Milli, s. 49. Tekeli, Aksaray Vilayeti Tarihi, s. 111.; Konyal, Aksaray, s. 1758.; Hasan Hseyin Altnpnar, Cumhuriyet Dneminde Aksaray, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 2001.s. 132, Alper Tunga Oru, 1923-1980 Aksaray Milletvekilleri ve Faaliyetleri, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 2006.s. 10.; Yurt Ansiklopedisi, C.8, s. 6191. Azmi Milli T.A.. Fabrika Mdr evki Terlemezin 1999 ylna ait raporu; Azmi Milli T.A.. Genel Mdr Halil Snmezin 1999 ylna ait raporu; Azmi Milli T.A.. Muhasebe Mdr M. Hazm imannn 8.1.1964 tarihli raporu. Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu Raporlar 1960,1963.1964.1970.1980.1990.1999 yllar.
Trkiyede ilk un fabrikas, II. Abdlhamid dneminde stanbulAyvansarayda 1885 ylnda faaliyete gemitir86. Cumhuriyetin ilanndan sonra ilk kez Aksarayda kurulan un fabrikas, insanlarn her zaman muhta olduu ve Cumhuriyet Trkiyesinin retimine ncelik verdii beyazdan birini, yani unu retecekti. Anadoluda nemli bir ticaret ve hububat merkezi87 olan Aksarayn buday deposu, ncekilerin ifadesiyle zahire ambar olduu tm Trkiyece bilinmektedir88. retilen bu kaliteli budaylarn krld, un haline getirildii nemli merkezlerden birisi de yine Aksaraydr. Nehir ynnden ansl olan Aksarayda un fabrikas almadan nce Mektupu Hilmiye gre 11189; Atina Kk Asya Aratrma Enstits aratrmaclarndan Eleni Karacaya gre ise 116 deirmen bulunmaktayd90. Azmi Mili Trk Anonim irketi ismiyle 3.8.340 (1924) tarihinde91 kurulmasna onay verilen irketin un fabrikas, bir Cumhuriyet Bayram gn 29 Ekim 1926 tarihinde92 almas planlanm olmasna ramen, gecikmeli olarak 13 Kanun Evvel 1926da cokulu bir trenle almtr93. 1926 senesi yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti asndan fevkalade nemli gelimelerin olduu bir senedir94. zellikle savalardan dolay yoksun, yoksul den halkn iktisadi ynden ilerleme abalar karsnda, umutlandn, moralinin ykseldiini tahmin etmek hi de zor olmasa gerektir. ehir merkezinde, Zinciriye Medresesi karsnda muntazam kesme tatan drt katl, dikdrtgen planl olarak ina edilen95 23 metre yksekliindeki96 binada Trkler ve Almanlar almtr.
86 87 88
89 90 91 92
93
94
22
95
96
www.msxlabs.org; Dursun Gk, kinci Byk Millet Meclisi Dnemi (19231927), Konya 2002, s. 340. Selahattin oruh, Turizm Bakmndan Aksaray, Hasanda, S. 11, (Ocak 1952), s. 3,17.Hami Perek, Aksarayn ktisadi Durumu, Hasanda, S. 7-8, s. 18-19.; Bozis, Kapadokya, s. 14. Vatan Gazetesinin 1953 ylnda yaymlanan, Vatan Memleket ilaveleri C.2. Nide lavesinde Vilayet olduu devirlere hasret kaza: Aksaray bal altnda ehrin iktisadi ve zirai hayat hakknda epeyce bilgi vermektedir. Hilmi, Aksaray Tarihesi, s. 38. Bozis, Kapadokya, s. 14 Nizamname-i Dahilisidir, s. 16. 27 Ekim 1926 tarihinde yaynlanan vilayet gazetesindeki haberde yle denilmektedir: dakik fabrikas ilemesi merasimi cumhuriyet bayramnda yaplaca anlalmtr. Fabrikann bir an evvel ikmaline, geceli-gndzl mesai ibraz buyuran Azm-i Milli irketi Heyet-i dare reisi alisi muhterem mebusumuz Vehbi Bey Efendiye ok teekkrler ederiz. Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr: 2 (27 Ekim 1926) 13 Kanun- Evvel 1926 tarihindeki alta AEG firmas tarafndan ekilen fotoraflardan anlaldna gre, ala ok byk bir katlm olmu, fabrikann giri ksm gelinlik kz gibi sslenmi, kurbanlar kesilmitir. 1926 ylnda yaanan baz gelimeleri sralayacak olursak: Nisanda Borlar Kanunu kabul edildi. 29 Maysta Trk Ticaret Kanunu kabul edildi. 11 Eyllde Ankarada Otomatik Telefon Santrali iletmeye ald. 6 Ekimde Kayseri Uak Fabrikas ald. 26 Kasmda Alpulu eker Fabrikas ald. Anadolu Ajans (AA), Trkiyenin 90 Yl (1919-2009), Ankara 2010, s. 44. Yine ayn yl, 17 Aralkta Uak eker Fabrikas ald. Mehmet Karayaman, Nuri eker ve Uak eker Fabrikasnn Kuruluu, Uak Akademi Kitabevi, Uak 2010. Aksaray Kltr Envanteri 2010, Aksaray l Turizm Md. Yay., s. 27.; .Hakk Konyal, Azmi Milli Un Fabrikas ina edilirken Hadi Arban Aksarayda bugn ismini dahi bilmediimiz baz trbeleri yktrdn ve bu trbelerin tulalarn ve talarn belediyenin muhtelif inaatnda ve un fabrikasnda kullandn kaydeder. Konyal, Aksaray, s. 1415. Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr: 9 (15 Aralk 1926)
Ala Reis-i cumhur Gazi Mustafa Kemal Paa, Bavekil smet Paa ve Ticaret Vekili Rahmi Beyefendi bata olmak zere birok kii, kurum ve kurulu davet edilmitir. Ala katlamayan Gazi, smet (nn) Paa ve Ticaret Vekili Mustafa Rahmi (Kken) birer telgraf yollamlardr. Mustafa Kemal Paa, telgrafnda Aksarayda meydana getirilen bu fabrika ve kurucular hakknda yle diyordu: Aksaray Azm-i Milli irketi Mdr Vehbi Beye un fabrikasnn resmi kad mnasebetiyle hakkmda izhar buyrulan samimi hissiyata teekkrler ederim. Mteebbislerini takdir ve muvaffakiyetler temenni eylerim, efendim.97Reis-i Cumhur Gazi Mustafa Kemal smet Paa da telgrafnda: Un fabrikasnn resmi kad mnasebetiyle hakkmda izhar buyrulan samimi hissiyata teekkr ederim efendim98 demitir. Un Fabrikasnn almasyla halkn elindeki tahln kymeti artm, buday bata olmak zere rnlerin kalitesi ykselmitir. retilen unlar bata askeri birlikler (Hatay 41. Alay, Mersin 23. Alay, slhiye 2. Piyade Alay, Nide ve Bor Askerlik ubesi) olmak zere Kzlay gibi lkenin kkl kurumlarna ve eitli vilayetlere gnderilmitir. Un gnderilen vilayetlerden bazlar unlardr: stanbul, Ankara, Konya, Adana, Mersin, Krehir, Nide, Kayseri, Erzincan99, Diyarbakr, Zonguldak, Malatya, zmir, Hatay, Yozgat, Samsun, Amasya, Antalyadr100.Unlarn koyulduu uvallar, kaliteli olmas iin stanbuldan temin edilmitir101. Azmi Milli T.A..nin en nemli faaliyetlerinden birisi de phesiz elektriktir. Bilindii gibi buhar makinesinin bulunmas ile Avrupa'da modern anlamda balayan sanayileme, 1880'lerde elektriin sanayiye uygulanmas ile ok hzlanmtr102. 18. yzyln sonlarnda Belikann Lauvain ehrinde Minckelaers isimli bir eczacnn kmrden havagaz retmesinden sonra ngilterede bir fabrikada havagaz retilmi ve 1812 ylnda Londrann bir caddesi aydnlatlmtr. Londrada 1812 ylnda kurulan Gas Light and Coke Co. irketi ilk byk havagaz irketidir. 1817 ylnda ABDnin Baltimore, 1820 ylnda Fransann Paris ehirleri havagazyla aydnlatlm ve gelimeler daha sonra tm dnyaya yaylmtr103.1900l yllarn banda Almanyada 175 adet elektrik fabrikas bulunmaktayd. 19. yzylda elektrikle ilgili youn teknolojik gelimeler yaanmtr104.
97 98 99 100 101
102 103
104
Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr: 10 (22 Kanun- Evvel/Aralk 1926) Aksaray Vilayet Gazetesi, Nr: 10 (22 Kanun- Evvel/Aralk 1926) Aksaray Belediyesi Azmi Milli zel Arivi. Aksaray Belediyesi Azmi Milli zel Arivi. stanbul-Sirkeci, Kprl han No:37-38de faaliyet gsteren Akaa zade Abdullah, Mustafa Arif ve Nemci Biraderler Zahir, afyon, tiftik, yapa komisyoncusu isimli bu iyeri ile ticari faaliyetlerin banda un uval geliyordu. uvallarn zerine Azmi Milli markas baslyor ve Aksaraya gnderiliyordu. Aksaray Belediyesi Azmi Milli zel Arivi. Nurettin Artel, Elektrik Enerjisi retiminde Kmr, Elektrik Mhendislii Dergisi, 232. say. 1976, s. 184. R.Serta Kayseriliolu, Osmanldan Gnmze Havagaznn Tarihesi, Cilt I. Nisan 1999, GDA Genel Mdrl, s. 30, 32 Emine Erol, Trkiyede Elektrik Enerjisinin Tarihi Geliimi: 19022000, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 2007.s. 63.;Serta Kayseriliolu, Dersaadetten stanbula Tramvay, Cilt.I. 1998, s. 143.
1902 ylnda Tarsustaki ilk retimden105 sonra 1904 ylnda am ve 1906 ylnda da Beyrut gibi ehirlerde elektrik retimine balanmtr. II. Merutiyet sonras ise stanbul, zmir, Badat, Bursa ve Konya ehirleri verilen imtiyazlarla kurulan irketler tarafndan aydnlatlmtr. 1910 ylnda bugnk adyla "Kamu Yararna Ayrcalklar Dzenleyen" yasann kartlmas ile yabanc ortaklklarn elektrik enerjisi retiminde etkinlii artmtr. stanbul kentinin elektriklendirilmesi yine ayn yllarda alan Macar Ganz ElektrikAnonim Ortaklna 50 yl isletme ayrcal ile verilmitir106. Azmi Milli T.A.. elektrik iletmesini AEG Trk Anonim Elektrik irketi Umumiyesi ile anlaarak hayata geirmitir107.
Tablo 3- 1933 Ylna Kadar Elektrik Santral Kurulan Yerleme Merkezlerinden Bazlar108 Faaliyet yl 1924 1925 1926 1928 1929 1930 Elektrik Santralinin kurulduu yerleimler Ankara109 Adana, Akehir, Artvin, nebolu, zmir, Mersin, Trabzon Aksaray, Ayvalk, Bursa, zmit, Konya, Ktahya, Malatya, Sivas Afyon, Antalya, orum, Eskiehir, Giresun, Krkaa, Krklareli, Nazilli, Samsun, Yozgat Bafra, Bandrma, Biga, Milas, Ordu Balkesir, Kastamonu, Tekirda, Urfa, Edirne
irket elektrik ve un retimi haricinde souk hava deposu ve buz iletmesi, kara deirmen iletmesi ile kamyon iletmesi (nakliyatlk) alanlarnda faaliyet gstermitir. SONU Cumhuriyet ilan edildikten sonra Trkiyenin her yerinde balayan iktisadi kalknma hamlelerinin en nemlilerinden birisi Aksarayda 1926 ylnda faaliyete
105 106
107
108 109
Erol, Trkiyede Elektrik, s. 66. idem Zara, Edirne Elektrik Fabrikas ve Semt Kuleleri Koruma - Kullanma nerisi, Trakya niversitesi-Fen Bilimleri Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Edirne, 2008.s11. Boaz mevkisi denilen ve bugn Gcnkaya Ky snrlarnda bulunan elektrik iletmesinde yaplan almalar bata olmak zere 1926 ylndaki fotoraflarn tamamnn zerinde Arap Harfleri ile AEG yazldr. Yakn zamanda mze olaca gn bekleyen tarihi un fabrikasnn zemin ve nc katnda bulunan iki ayr AEG patentli dinamodan, Aksaray Belediyesi Azmi Milli Arivindeki belgelerden, yazmalardan AEG firmasnn Aksaraydaki faaliyetlerini renebiliyoruz. N. Artel, Elektrik Enerjisi retiminde Kmr, s. 192 .Hakk Konyalnn, Azmi Millinin elektrik retimini anlatrken O tarihlerde Trkiyede yalnz Tarsus ile zmir ve stanbulun bir ksm semtlerinde elektrik mevcut olup Ankara dahi havagaz ve petrol lambalar ile aydnlanrken, Aksaraya 16 kilometre mesafedeki boaz mevkiinde inasna balanan hidroelektrik santral Aksaray nura kavuturacakt bilgisi, bir ok almada doruymu gibi ve de vnme sebebi gibi kullanlmtr. Halbuki, yukardaki listeden de anlalaca zere Ankara 1924 ylnda elektrie kavumutur. Ayrca bkz: Mahmut Yzer, Enerji Sektrnde Yap-let-Devret Modelinin Dier Finans Modelleri ile Karlatrlmas, Gazi niversitesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2007, s. 24.
geen Aksaray Azmi Milli. T.A..dir. Bu irket yeni kurulan devletin iktisadi kalknmaya nem verdiinin bir gstergesi olmutur. Yine bu irket Aksarayllarn 1920li yllarda nemli bir projeyi gerekletirmede birlikte hareket edebildiini gstermitir. Kurulan irketin zellikle elektrik retimi civarda bulunan birok ilin tatl bir kskanlkla izledii gelimelerden birisi olmutur. Mumlarla, gaz lambalaryla zor bir hayat sren Anadolunun ortasndaki Aksarayllar, Azmi Milli T.A.. sayesinde byk nimete kavumulardr.irketin nizamnamesindeki hedefleri arasnda mensucat da bulunmaktadr. Fakat mensucat sektrne hibir zaman girilmemitir. irketin rettii unlar Trkiyenin her yerinde rabet grm, 1930-1950 arasnda Azmi Milli markasn duymayan kalmamtr. rettii kaliteli unlar zellikle askeri birlikler bata olmak zere Kzlay gibi nemli kurumlar tarafndan tercih edilmitir. irketin faaliyete at souk hava deposu, buzdolabnn olmad yllarda Aksaray halknn rettii rnlerin muhafazasn kolaylatrmtr. Aksaray, Nideye bal bir ile iken bile vilayet genelinde Tevik-i Sanayi Kanunundan uzun sre faydalanan tek irket Aksarayda kurulan bu irkettir. Birok insana i imkan salayan irketin en byk katklarndan birisi de, hububat merkezi olan bir ehrin rnlerinin istikrarl bir alcya kavuturulmasdr. Yine Azmi Milli T.A.. sosyal anlamda da etkin bir irkettir. Sivil toplum rgtlerine, sportif faaliyet gsterenlere yardm etmitir110. Alman irketlerin ( AEG, MIAG) elektrik ve un fabrikasnn yapmndaki katksndan dolay Trk-Alman dostluunun antsal sembol olarak tannan irketin tarihi binas Aksaray Belediyesi tarafndan mzeye dntrlecektir. Aksaray Azmi Milli Sanayi Mzesi ve Kltr Merkezi ismiyle devam eden bu projenin 2012 ylnda faaliyete geecei Aksaray Belediyesi mar ve ehircilik Mdrl tarafndan duyurulmutur.
110
S. Aykut, Azmi Milli, s. 50.
KAYNAKA
1-ARV BELGELER Aksaray Belediyesi Azmi Milli T.A.. Arivi Aksaray l Nfus Mdrl Babakanlk Osmanl Arivleri Cumhuriyet Arivleri Daire Bakanl - BCA, 030-0-018-001-001-1-14-2 2-RESM YAYINLAR - Devletimizi Kuranlar (1985), Ankara, Ajans-Trk Matbaaclk Sanayi - TBMM Zabt Ceridesi (1962), Ankara, TBMM Basmevi 3-SREL YAYINLAR - Aksaray Vilayet Gazetesi (1926-1933) - Devrim Dergisi - Hasanda Dergisi 4-KTAPLAR / TEZLER -ACAR, Dilek, Cumhuriyet Dnemi Devletilik Politikas, Maltepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2006. -AKTA, Erkan, Trkiyede Un Sanayi Sektrnn Analizi ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Adana 2000 -ALTINPINAR, Hasan Hseyin, Cumhuriyet Dneminde Aksaray, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 2001. -AZM MLL T.A., Nizamname-i Dhilsidir, ituris Biraderler Matbaas, Dersaadet (stanbul), 1340 (1924). -AZM MLL T.A.., 1929 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1930. -AZM MLL T.A., 1930 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1931. -AZM MLL T.A., 1931Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1932. -AZM MLL T.A., 1935 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1936. -AZM MLL T.A., 1936 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1937. -AZM MLL T.A., 1937 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1938. -AZM MLL T.A., 1946 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1947. -AZM MLL T.A., 1958 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1959. -AZM MLL T.A., 1959 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1960. -AZM MLL T.A., 1960 Senesi dare Meclisi ve Murakp Raporlar ile Bilno ve Kar ve Zarar Hesaplar, Ankara, 1961. -AZM MLL T.A., 1962 Senesi 39. Hesap Devresi Mdrler Kurulu alma Raporu, Bilno ve Kar ve Zarar Hesab ve Murakplar Raporu Ankara, 1962. -AZM MLL T.A., 1962 Senesi 39. Hesap Devresi Mdrler Kurulu alma Raporu, Bilno ve Kar ve Zarar Hesab ve Murakplar Raporu Ankara, 1962.
-AZM MLL T.A., 1994 Yl Raporu, Ankara, 1965. -AZM MLL T.A., Ik ve Ev htiyalar ile Sna Tatbikatta Kullanlan ve Sayc le llen Elektrik Kuvvetinin Genel artlar, stanbul, 1949. -AZM MLL T.A.., Stats, Ankara, 1959. -AMUR, Selma, Birinci Dnem Nide Milletvekilleri ve Siyasi Faaliyetleri, Yksek Lisans Tezi, Nide niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Nide 2009. -DUMAN, Ayhan, Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Demir elik Sanayi, Marmara niv. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2008. -ERCEYES, Salih, Tarih Adan Atatrk Dnemi ktisat Politikalar (1923-1938) Erciyes niversitesi / Sosyal Bil. Enst. Baslmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri 2005 -EROL, Emine, Trkiyede Elektrik Enerjisinin Tarihi Geliimi: 19022000, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 2007. -GENER, zzet, Byk Kurtulu Savanda Aksaray, Hasanda, S.2.s.3,12. -GK, Dursun, kinci Byk Millet Meclisi Dnemi (19231927), Konya 2002. -KARAYAMAN, Mehmet, Nuri eker ve Uak eker Fabrikasnn Kuruluu, Uak Akademi Kitabevi, Uak 2010. -KAYSERLOLU, R. Serta: Dersaadetten stanbula Atl Tramvay I, stanbul, ETT Yaynlar, 1998. -KAYSERLOLU, R. Serta: Osmanldan Gnmze Havagaznn Tarihesi, stanbul, GDA Genel Mdrl, I. Cilt, Nisan 1999. -KOMSYON, Milli Mcadelede Nide, Nide l Kltr ve Turizm Mdrl yaynlar, Nide 2009. -KONYALI, . Hakk, Abideleri ve Kitabeleri le Nide Aksaray Tarihi, C. I-III, stanbul 1974. -MEKTUPU Hilmi, Aksaray Tarihesi, Aksaray 1931. -MUALLM Sapancal Hsn, Hasan Danda ilm Cevelan, Aksaray 1928. -MUALLM Sapancal Hsn, Hasan Danda lm Cevelan, Haz. Nevzat Topal, Kmen Yaynlar, Konya 2009. -ORU, Alper Tunga, 19231980 Aksaray Milletvekilleri ve Faaliyetleri, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 2006. -PEREK, Faruk Zeki, Byk Devrim anda Aksaray 19101930, 1998. -SARISIR, Serdar, Atatrk Dnemi Milli Hava -Harp Sanayii inde Kayseri Tayyare Fabrikasnn Yeri, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri 1998. -TBMM Albm 19202010 (1. cilt 19201950), TBMM Basn ve Halkla likiler Yaynlar no:1, Ankara 2010. -TEKEL, Osman, Aksaray Vilayeti Tarihi (1926-1933), Aksaray, 2008. -YAVUZ, Arif, Aksaray Tarihi ve Etnografyas, Baslmam kitap, Aksaray 2006 -YILMAZ, Naci, 19301946 Dnemi Trk Bankaclk Tarihi, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2007. -YKSEL, Uur, Aksaray 1. Ulusal Mimari rneklerinden dari ve Kltrel Yaplar, Konya Mimarlk ve Mhendislik Akademisi, Baslmam Yeterlilik almas, Konya 1979. -ZARA, idem, Edirne Elektrik Fabrikas ve Semt Kuleleri Koruma - Kullanma nerisi, Trakya niversitesi-Fen Bilimleri Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 2008-Edirne 5-MAKALELER -ARTEL, Nurettin, Elektrik Enerjisi retiminde Kmr, Elektrik Mhendislii Dergisi, S.232. 1976, -AYKUT, Sefer, Aksaray Azmi Milli T.A.., Devrim, Turizm zel Says (1965), s.49-50. -NAN, M. Rauf, Aksarayda Ksa Bir Gezi, Hasanda, Yl:3, S.11, (Ocak 1952), s.10-11.
-KARACA, Murat Sukuti, Aksaray Tarihi ve Abideleri Hakknda Dndklerimiz, Hasanda, Yl:3, S.11. Ankara, 1952, s. 7-8. -KAYSERLOLU, R. Serta: Dersaadetten stanbula Atl Tramvay I, stanbul, ETT Yaynlar, 1998. -KAYSERLOLU, R. Serta: Osmanldan Gnmze Havagaznn Tarihesi, stanbul, GDA Genel Mdrl, I. Cilt, Nisan 1999. -TEKEL, Osman, Aksaray Vilayet Gazetesine Gre Aksarayn Sosyal, Kltrel ve Ekonomik Durumu 1926-1933, Nide, Aksaray ve Nevehir Tarihi zerine, stanbul 2008. s.185-239.
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 153-176
Year: 2011, Issue: 6 Page: 153-176
SOUK SAVA NCESNDEN GNMZE RANIN HAZAR DENZ SYASET

Mustafa GKE
zet Hazar Denizi bugn Azerbaycan, Trkmenistan, Kazakistan, Rusya ve ran arasnda yer alan nemli bir su alandr. Trklerin slamiyeti kabulnden ksa bir sre sonra Hazar Denizinin gneyinde Trk hanedanlar hkm srmeye balam, bu durum 20. yzyla kadar devam etmitir. Rusyann Kafkasya ve Trkistan igaline kadar bu sahada bulunan devletlerin siyasi faaliyetlerinde nemli bir yere sahip olmayan Hazar Denizi; ilk defa Glistan ve Trkmenay anlamalar ile uluslar aras ilikilerde sz konusu olmu, bu durum daha sonraki dnemde Sovyet Rusya ve ran arasnda yaplan anlamalarda da devam etmitir. Birinci ve kinci Dnya Savalarnn nemli nedenleri arasnda yer alan enerji rekabeti nedeniyle ran; Sovyetler Birlii, ngiltere ve ABD gibi devletlerin nfuz mcadele alan olmutur. Souk Sava Dneminde Sovyetler karsnda Hazarda nemli bir varlk gsteremeyen ran, Sovyetlerin knden sonra sahip olduu jeopolitik konumun sunduu avantajlardan yararlanarak Hazar enerji kaynaklarndan etkin bir ekilde yararlanmaya almtr. Ancak corafi, siyasi ve ekonomik nedenlerle bu konuda kendisinden beklenen baary gsterememitir. Anahtar Kelimeler Enerji Kaynaklar, Hazar Denizi, ran, Souk Sava, Rekabet. THE CASPIAN SEA POLICY OF IRAN FROM PRE-COLD WAR TO THE PRESENT Abstract The Caspian Sea is an important body of water situated between Azerbaijan, Turkmenistan, Kazakhstan, Russia and Iran today. A little while after the Turks acceptance of Islam, the Turkic dynasties started to rule in the south of the Caspian Sea and this situation continued until the 20th century. Initially, the Caspian Sea didnt have a key position in the political activities of the states located around it until the Russian invasion of Caucasia and Turkistan. Then, at first it was stated in the Treaties of Gulistan and Turkmenchay and took its position in the international relations and this characteristics also continued in the agreements signed between Soviet Russia and Iran in the next period. Due to the energy competition that was one of the most important causes of the World Wars I and II, Iran became the struggle area for influence of the states like Soviet Union, England and USA. Iran, which couldnt make its presence felt in the Caspian Sea against Soviets during the Cold War, tried to actively benefit from the energy resources of Caspian by utilizing the advantages provided by its geopolitical position after the collapse of the Soviets.
Yrd. Do. Dr., Aksaray niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. gokce17@gmail.com
However, due to geographical, political and economical reasons, Iran couldnt accomplish the success expected from it. Key Words Energy Resources, Caspian Sea, Iran, Cold War, Competition.
GR Tarihin ilk devirlerinden itibaren ticaret yollar gzerghnda bulunmasndan dolay stratejik bir neme sahip olan Hazar Denizi tarihi kaynaklarda Acem, Bab el-Ebvb, Hazar, Cl (Gl), Deylem, Crcan, Bak, Bulgar ve Taberistan1 denizi gibi isimlerle anlmaktadr. Gnmzde Rusya Federasyonu, Azerbaycan, ran, Trkmenistan ve Kazakistana kys bulunan Hazar, denizler ve okyanuslarla nehir-kanal ebekesi dnda herhangi bir doal balants bulunmayan bir tuzlu su kitlesidir. til ve Ten nehirlerinin kollarna eklenen kanallar araclyla Karadeniz ve Baltk Denizine balanmtr2. Corafi zelliklerinin yan sra zengin hidrokarbon kaynaklarna sahip olmas Hazar Denizinin son iki asrda stratejik nemini arttrd. zellikle Sanayi nklb ile birlikte hammadde talebi artan sanayisi gelimi lkeler iin petroln milli gcn bir simgesi haline gelmesi; Hazar Denizini 20. asrn bandan itibaren sanayisi gelimi devletler iin bir cazibe merkezi haline getirdi. Birinci Dnya Savandan itibaren Hazar Denizi Havzasnda yer alan lkeler gibi zengin kaynaklara sahip olan ya da bu kaynaklarn bulunduu sahalarla balants bulunan devletlerin dier devletlerle olan ilikilerinde enerji kaynaklarndan yararlanma ve enerji gvenlii konular her zaman nemli bir yere sahip oldu. Bu nedenle 20. yzyln en mhim olaylar arasnda yer alan Dnya savalarnn yan sra Souk Sava sonras yaanan ilk bunalmda, yani Kuveytin igalinde de petrol baroldeydi3. Petroln bu kadar nemli olduu bir dnemde Basra Krfezi ve Hazar Denizi gibi iki stratejik blge arasnda bulunan ran, 20. yzylda Ortadou siyasetinin nemli aktrlerinden biri oldu. deolojik atmalarn etkin olduu bu dnemde, slam Devrimi ile birlikte Baty zellikle ABDyi karsna alan ran, uygulad ii politikalarn yan sra petrol ve doalgaza ilikin meselelerde aktif olarak rol ald. Souk Savan sona ermesi ile birlikte rann siyasi ve ekonomik nfuz sahasna girebilecek, uluslar aras alanda ilikili olduu blgeler arasna Hazar Havzas da eklendi. 1. KNC DNYA SAVAINA KADAR RAN VE HAZAR DENZ Hazar Denizi, Rusyann Kafkasya ve Trkistan igaline kadar evresinden genellikle Trk veya ran kkenli devletlerin hkm srd bir sahadr. slam fetihlerine kadar denizin gneyinde ran hanedanlar hkm srmt. Trklerin slamiyeti kabulnden sonra ran ve Kafkasya sahasna Trk hanedanlarnn hkim olmasyla ksa sreli bir Mool dnemi dnda 20. yzyla kadar Hazar Denizinin gneyinde Trk hanedanlar hkm srd.
1
Mesudi, Murc ez-Zeheb, evr. Ahsen Batur, Selenge Yaynlar, stanbul 2004, s.37; Josaphat Barbaro, Anadoluya ve rana Seyahat, evr. Tufan Gndz, Yeditepe Yaynlar, stanbul 2005, s.107. Hatem Cabbarl, Hazarn Hukuki Stats, http://www.azsam.org, 12.05.2006; Sinan Oan, Yeni Global Oyun ve Hazarn Stats, www.turksam.org, 14.02.2005. Daniel Yergin, Petrol, evr. Kamuran Tuncay, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2009, s.12; Hasan Ik, Yirminci Yzyldan Yirmi Birinci Yzyla Enerji Sorunu, Gnmz Dnya Sorunlar, Pegem Yay., Ankara 2011, s.228.
Trkistan veya ran merkezli hanedanlarn kontrolnde olduu dnemde Hazar Denizi devletleraras siyasi ilikilere mevzu olmad. Bu durum I. Petro, Rusyann bana geinceye kadar devam etti. lk hedefi Trkistan hanlklarndan Buhara ve Hiveyi igal etmek olan Petro, 1717de Hiveye gnderdii ordusu malup olunca, Kafkasya ve ran sahasna yneldi. Petro, ran Hindistana giden yolda bir basamak olarak gryordu. Osmanl Devletinin Viyana kuatmasndan sonra bozguna uramas ve Kafkaslarn gneyindeki rann Afganlarn saldrsna maruz kalmas Rusyann iini kolaylatrmt. Ruslar, 1722 ylnda Safevilerin iinde bulunduu skntlardan yararlanarak Bak, Derbend gibi Hazar kysndaki nemli ehirleri igal ettiler. Rusyann bu harektna kar Kafkasya ve ran sahasna ordu sevk eden Osmanl Devleti, Ruslarn Hazarn bat sahillerini ele geirmesini engelleyemedi. Rusya, ah II. Tahmasb dneminde Safeviler ile yapt anlama ile Bak ve Derbend ehirlerinin yan sra Gilan, Mazendaran ve Astarabad gibi Hazar Denizinin gneyindeki blgeleri ele geirdi. Bylece Hazarn tm gney ve bat kylarn hkimiyet alanna katan Rusya, 1724 ylnda Osmanl Devleti ile imzalad stanbul Antlamasyla da Hazar sahillerindeki egemenliini salamlatrd. Ancak randa Nadir ahn iktidara gelmesiyle birlikte durum ran lehine deimeye balad. 1732 Ret ve 1735 Gence Antlamas ile Rusya igal ettii yerleri tahliye etti4. I. Petronun yaylmac politikalarn devam ettiren arlk Rusyas 19. asrn banda Hazar Havzas hkimiyeti asndan ciddi ilerlemeler kaydetti. Aras Nehri civarnda Aslanduzda Rusya ile Kaar Hanedan arasnda gerekleen sava neticesinde 1813 ylnda Glistan Antlamas imzaland. Bu antlama ile Kaar Hanedan; Karaba, Dastan, irvan, Grcistan ve Talein bir ksm ile Gence ve Bak ehirlerinin Rus hkimiyetine girmesini kabul etti. Ayrca bu anlama ile ilk defa Hazar Denizi hkimiyeti mzakere edildi. Anlamann beinci maddesi ile Kaarlar, Hazar Denizinde sadece Rus donanmasnn bulunmasn kabul ederek kendi kylarn her trl saldrya ak hale getirdi5. 1826 ylnda Feth-Ali ahn Rusyadan intikam alma giriimi sonusuz kald gibi Kaarlarn Kafkasya sahasndaki topraklar tamamen Ruslara terk etmesi ile neticelendi. Sava srasnda Rus ordularnn Tebrize kadar girmeleri zerine ah, bar istemek zorunda kald. 10 ubat 1828de iki taraf arasnda imzalanan Trkmenay Antlamas ile ran, Arasn kuzeyindeki topraklar terk etti. Anlamann sekizinci maddesi ise Hazar Denizindeki faaliyetlere ilikindi. Buna gre Hazar Denizinde Rus ve ran ticaret gemileri serbeste dolaabilecek, ancak denizde
4
Ayrntl bilgi iin Bkz. Mucteba Demirilu, Nigh- rn be Seyr-i Tahavvulat- Rejim-i Hukuki-i Derya-y Hazer, Mutalat- Avrasya-y Merkez, Sal 1, omare 1, Zemistan-Behar, 1386-1387,s.25-26; Mehmet Saray, Rusyann Orta Asyada Yaylmas, . Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, Say. 10-11 stanbul 1981, s.283; Tofiq T. Mustafazade, 18.Yzylda Osmanl-Azerbaycan likilerinin Balca Merhaleleri, http://www.karam.org.tr/Makaleler/1356851388 _mustafazade.pdf,08.08.2011, s.24; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara 1999, s.262; George Vernadsky, Rusya Tarihi, evr. Doukan Mzrak- Egemen . Mzrak, Selenge Yaynlar, stanbul 2009, s. 206. Clements R. Markham, General Sketch of the History of Persia, Longmans, London 1874, s.550; Mohammad Reza DJalili-Thierry Kellner, rann Son ki Yzyllk Tarihi, evr. Reat Uzmen, Bilge Kltr Sanat Yay., stanbul 2011, s.17.
sadece Rus sava gemileri bulunabilecekti. Buna gre denizdeki genel hkimiyet Ruslara aitti6. Glistan ve Trkmenay anlamalar Hazar Denizine ilikin ilk ciddi anlamalardr. Rusya, Kafkasyay ele geirdii gibi Kaar Dneminde Hazar Denizinde baka bir devletin faaliyet gstermesini de snrlandrarak Hazar Rusyann hkimiyetindeki bir deniz haline getirmitir. Bu dnemde yaanan gelimeler gstermektedir ki Rusyann gerekletirdii igal faaliyetleri; rann sadece Hazar Denizinin bat sahillerindeki hkimiyetini etkilememi, ayn zamanda deniz sahasndaki haklarn da snrlandrmtr. 19. yzyln sonlarna doru, 1873 ylnda, General Kaufmann komutasndaki Rus birliklerinin gerekletirdii Hive seferi ile Trkistan sahasnda devam eden Rus igali Hazarn dou sahillerinin arlk Rusyasnn kontrolne gemesini salad. Bu dnemde Rusyann Hazar Denizi hkimiyeti glenmeye devam ederken denizin gneyinde pek faaliyet gsteremeyen Kaar Hanedannn hkimiyeti zayflad. 1881 Ahal Antlamas ve sonrasnda 1894 ylnda iki lkenin Hazarn dousundaki snrlarnn belirlenmesi ile denizin dousundaki Rus hkimiyeti pekiti. Hazar Denizinin taraf Ruslarn kontrolne geti7. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Hazar Denizinde neredeyse tamamnda Ruslar denizcilik faaliyetleri gerekletiriyordu. rann faaliyetleri yok denecek kadar azd. Hazar Denizi limanlarnda da Ruslar yatrm yapyordu. Mesela 19051913 tarihleri arasnda gerekletirdikleri Enzeli nehir az altyapsn iyiletirme faaliyetleri sonucunda 1914lerde denizin ran sahillerindeki iyiletirilmi tek liman Enzeli oldu.8 Rusya, Tebriz, Mazenderan gibi ehirlerdeki demiryolu ve telgraf hatlar ile ilgili elde ettii imtiyazlarn yan sra 20. yzyln banda rann kuzey sahasndaki petroller ve Hazar Denizindeki balklk faaliyetlerine ilikin imtiyazlar elde etti.9 Kaar Hanedanlnn Hazar Denizi sahillerinde yatrmlar yapamamasnn yan sra rann kuzey sahalarndaki madenler ve alt yap hizmetlerine ilikin Rusyaya imtiyazlar vermesi blgenin tamamen Rus hkimiyetine gemesine neden oldu. 20. yzyln banda Hazar Denizi Havzasndaki hkimiyet mcadelesinin ana mevzusu petrol oldu. arlk Rusyasnn gerekletirdii petrol retiminin byk bir blm Bak petrollerinden olumaktayd. 1905te Rusyada retilen petrol dnya genelindeki toplam retimin %27sini oluturuyordu 10. Almanya, ngiltere, ABD gibi sanayi retiminde dnyann nde gelen lkelerinin ran ve Hazar sahasna ynelmesi sonucunda yaanan rekabette; 1920 ylnda Baky
Markham, age., s.553; Kamyar Mehdiyoun, Ownership of Oil and Gas Resources in the Caspian Sea, The American Journal of International Law,Vol. 94, No.1, Jan. 2000, s.180-181; Mahmud Hekm, Tarih-i Muasr- ran, Tahran 1386, s.72; Demirilu, agm., s.26; Kurat, age., s.323. Vernadsky, age., s.282; Demirilu, agm., s.26. Djalili-Kellner, age., s.28. Chahrokh Vaziri, Neft ve Gudret der ran, Tahran 1380, s.69. Vernadsky, age., s.303.
7 8 9 10
igal ederek bir avantaj elde eden Sovyet Rusyann bir sonraki hedefi rann kuzeyindeki petrol kaynaklar oldu11. Sovyet Rusya, rann kuzeyindeki petrol sahalarn kontrol edebilmek iin sk sk randaki muhalif gruplar destekledi. 1920 ylnda Beyaz Ruslar takip bahanesiyle Hazarn gneyindeki Enzeli limann igal eden Sovyetler, Cengel hareketi sonucunda Mirza Kk Han liderliinde, Gilanda 4 Haziran 1920de kurulan ran Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini kendi karlar dorultusunda destekledi12 . Sovyet Rusya yneticileri devrimden ksa bir sre sonra bir yandan komu lkelere doru yaylma politikas balatrken dier yandan gemite yaplan antlamalarn iptal edilerek yeni anlamalar yaplmas konusunda giriimlere baladlar. Bu erevede 1921 ylnda ran ile Sovyet Rusya arasnda Dostluk ve birlii Anlamas yapld. 26 ubat 1921 tarihli bu anlamann ikinci maddesine gre arlk Rusyas dneminde yaplan smr ierikli anlamalar ilga edildi. 1921 anlamas ile arlk Rusyas dneminde yaplan anlamalarn Rusyaya salad imtiyazlar ortadan kalkt. Her iki lkeye seyrsefer serbestisi getirildi. Hazar Denizindeki balklk faaliyetleri hari, Ruslar daha nceki dnemlerde randa elde ettikleri ulam ve iletiim imtiyazlarndan vazgetiler13. Moskova, ran ile dostluk ve ibirlii anlamas yapmasna ramen rann kuzeyindeki petrol sahalarna ilikin emellerinden vazgemedi. 1921 ylnda ran, Azerbaycan, Gilan, Horasan, Astarabad ve Mazenderan eyaletlerindeki petrollerin imtiyazn Amerikan Standard Oile verince Moskova, ran Sovyet Sosyalist Hkmeti ve Sovyet Rusyann Tahran Bykelisi Theodor Rothstein araclyla bu imtiyazlara kar kt. Moskova bu duruma itiraznda iki hususu dayanak noktas olarak kulland. Birincisi Standard Oile imtiyaz olarak verilen blgeler 1919 ylnda Rus vatanda olan Grc Hotaryaya verilmi olup 1920de ran ile ngiltere arasnda yaplan anlama ile kurulan Kuzey ran Petrol irketinde Hotarya yzde yirmi belik bir paya sahipti. Moskova vatandann haklarn koruma bahanesiyle ABD irketine verilen imtiyazlara kar kyordu. kinci dayanak noktas ise bu imtiyazlarn 26 ubat 1921 tarihli anlamann on iki ve on nc maddelerine uymamasdr. Sovyetler, arlk Rusyas dnemindeki imtiyazlardan vazgemeyi, baka devletlere ayn imtiyazlarn verilmemesi kouluyla kabul etmiti. Ayrca yaplan anlama dostluk ve ibirlii anlamas olmasna ramen herhangi bir tehdit unsuru olmas durumunda Sovyet Rusyaya ran topraklarna ordu sevk etme serbestisi veriyordu. Sovyet Rusyann bu giriimleri, zellikle Mirza Kk Han desteklemesi, karsnda ngilterenin desteini alan Tahran ynetimi anlamann onaylanmasn 15 Aralk 1921e kadar geciktirdi. Dnemin
11 12
13
Fehimi, age., s.105. Michael P. Zirinsky, Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 19211926. International Journal of Middle East Studies, Cambridge 1992, s. 642; Vaziri, age., s.154; Mikhail Volodarsky, Soviet Unions and Its Southern Neighbours, Oregon 1994, s.61 vd. Djalili-Kellner, age., s.63; Demirilu, agm., s.27; Sinan Oan, Hazar Sorunu, www.turksam.org, 14.02.2005; Vaziri, age., s.154.
Hkmeti anlamann Sovyetlere rann i ilerine karmasna frsat veren blmlerini kaldrarak meclis tarafndan onaylanmasn salad14.. Birinci Dnya Savandan sonra Sovyetler, ABD ve ngiltere arasnda yaanan rekabet nedeniyle ran, lke btnln korumak dnda Hazar Denizi gibi sahalara ilikin aktif politikalar yrtebilecek konumda deildi. 1921 sonrasnda Sovyetlerle yaplan anlamalarda resmiyette iki lke eit haklara sahip olmasna ramen rann kuzeyi her zaman Sovyet tehdidi altnda olduundan ran bu sahada pek varlk gsteremedi. Sovyetler ile yaplan 1927 tarihli Gvenlik ve Tarafszlk Anlamasnda Hazar, Sovyet-ran Denizi olarak tanmlanmtr.15 Bunun dnda iki lke arasnda 1929, 1931 ve 1935 tarihlerinde ticaret ve seyrsefer konularna dair anlamalar yapld. Sovyetler Birlii ve ran arasnda imzalanan 27 Austos 1935 ve 25 Mart 1940 tarihli ticaret ve gemicilik hakkndaki anlamalar ile Hazar Denizinin uluslararas hukuki statsne biraz daha aklk getirilmitir. Sovyet dneminde yaplan bu anlamalarda Hazarda snr tespitine ilikin hibir hkm olmamasna ramen, 1921 tarihli anlamasnn yedi ve on ikinci blmleriyle 1940 tarihli Ticaret ve Seyrsefer Anlamasnn 4. bendinin 12. maddesi her iki taraf iin balklk faaliyetlerinde 10 millik bir snrlama getirmitir. Ayrca 1935 ve 1940 anlamalarnda Hazarn Sovyet-ran Denizi olduu vurgulanmtr. SSCB ve rann, Hazar sadece iki lkeye ait bir su paras olarak tanmlamalarndaki esas ama Hazar d mdahalelere kapatmak olmutur16. 1940 ylnda imzalanan anlama Hazar Denizinin stats ile ilgili konulara referans kayna oluturmaktadr. Bu anlamada kullanlan Sovyet-ran Denizi tabiri nemli bir dayanak noktasdr. rann, Sovyet sonras dnemde denizin stats ile ilgili tartmalarda Hazarn bir gl olduunu ileri srmesine ramen referans gsterdii anlamalarda deniz ifadesi gemesi stat sorununun zmnde salam hukuki gerekeler yerine taraflarn karlarnn n planda olduunun gstergesidir. Sovyet Rusya ve ran arasnda 1954, 1957, 1963, 1964 ve 1969 yllarnda Hazar Denizini ilgilendiren kara snrnn dzenlemesi, ekonomik ve teknik ibirlii, hava sahasnn tayini gibi anlamalar yaplmasna ramen bunlarn hibirinde deniz snrnn belirlenmesine ilikin hkm yer almamtr17. Yaplan anlamalarda bir snrlamama olmamasna ramen 1935 ylnda Stalinin emri ile yaplan snr belirleme almas sonucunda Astara (Azerbaycan)-Hasan Kuli (Trkmenistan) hatt Sovyet ynetimi tarafndan snr olarak kabul edilmitir18.
14
15 16 17
18
Zirinsky, agm., s. 642; Vaziri, age., s.154; Volodarsky, age., s.61vd.; Edvard Hallet Carr, Bolevik Devrimi, Cilt 3, ev. Tuncay Birkan, Metis Yaynlar, stanbul 2004, s.436-437, eyhnuri, age., s.49; Ervand Abrahamian, Modern ran Tarihi, evr. Dilek endil, Trkiye bankas Yay., stanbul 2008, s.86. Demirilu,agm., s.27; Sinan Oan, Hazar Sorunu, www.turksam.org, 14.02.2005. Demirilu, agm., s.27-28; Sinan Oan, Hazar Sorunu, www.turksam.org, 14.02.2005, Demirilu, agm., s.28; Sinan Oan, Hazar Sorunu, www.turksam.org, 14.02.2005; Mehdiyoun, agm., s.180-181; Alaaddin Yalnkaya, Kafkasyada Siyasi Gelimeler, Lalezar Yay., Ankara 2006, s.225; Glnar Nugman, Hazar Denizinin Hukuki Stats, Avrasya Etdleri, Say 13, Ankara 1998, s.81. Sinan Oan, Hazar Sorunu, www.turksam.org, 14.02.2005.
mzalanan anlamalara gre resmiyette Sovyetlerle eit haklara sahip olmasna ramen fiiliyatta rann Hazardaki gemicilik ve balklk faaliyetleri hayli snrl olmutur. Bu durumda denizin kuzeyindeki Sovyet Rusyann baskn olmas gibi siyasi hususlara ilaveten rann yeterli teknik imknlara sahip olmamas da etkilidir. Hazarda bir donanmaya ve ticari gemilere sahip olan Sovyetler, denizin kaynaklarndan rana gre daha fazla yararlanma frsat bulmutur19. 2. SOUK SAVA DNEMNDE RAN VE HAZAR DENZ kinci Dnya Sava Dneminde ngiltere, ABD ve Sovyetlerin mttefik olmalarna ramen rekabet ettii sahalar arasnda ran topraklarnn bulunmasndan dolay dnemin yneticileri Hazar Denizi sahasndaki enerji kaynaklarna ilikin politika gelitirme imkn bulamad. Dnemin byk gleri petrol kaynaklarndan yararlanmak iin ran topraklarn igal etmenin yan sra ran iindeki etnik gruplar destekleme gibi farkl yollar denediler. Bu erevede Moskova, ilk olarak randa komnist partinin kurulmasn destekledi. 1941de Sovyetlerin destei ve himayesiyle randa komnist bir parti olan Tde (Kitle) Partisi kuruldu. Bu partinin glenmesi, komnizm hareketlerinin randa yeniden canlanmasnda lkenin kuzeyindeki Sovyetler Birliinin varlnn ve propaganda almalarnn etkisi byktr. 1944 ylnda Kuzey ran petrollerine ilikin imtiyaz talebi Tahran tarafndan sava bitinceye kadar imtiyazlarn hibir ekilde grlmeyecei cevab ile reddedilen Sovyet Rusya, Tde yeleri araclyla ran hkmetine bask yapt20. 1945 ylnda kinci Dnya Sava sona erdiinde, yaplan anlama gerei, ran topraklarn terk etmesi gereken Sovyet Rusyann yneticileri, ran petrolleri ile ilgili ngilizler gibi imtiyazlar elde etmeden igal ettikleri yerlerden ekilmek istemediler. Zaten kinci Dnya Sava srasnda Sovyetlerin, ran topraklarn igal etmesinin arkasnda Kuzey ran petrollerine hkim olma dncesi yatyordu. Amacna ulamadan ran terk etmek istemeyen Moskova ynetimi, Sovyet Azerbaycann bir kpr, Cafer Pieveriyi ise maa olarak kullanarak ran Azerbaycanndaki Azerbaycan Demokrat Partisinin (ADP) faaliyetlerini destekledi. Sovyet Azerbaycan Komnist Partisi Sekreteri Cafer Barovun almalar ile Temmuz 1945te Bakye davet edilen Cafer Pieveri nclnde Gney Azerbaycan Trklerinin ADPyi kurmalar iin almalar yaplmt. 3 Eyll 1945 ylnda kurulan partinin bana getirilen Cafer Pieveri ve dier yneticileri daha nce Tdeye yeydiler. ADPnin kuruluundan ksa bir sre sonra da Tdenin Tebrizdeki blge tekilat bu partiye katld. 27 Kasm- 3 Aralk 1945 tarihinde yaplan seimlerden sonra Tebriz merkezli kurulan ADP Hkmeti, Moskovann da desteiyle bir yl boyunca Gney Azerbaycanda kontrol elinde tuttu. Sovyet
19 20
Demirilu, agm., s.28. Cemil Hasanl, Souk Savan lk atmas ran Azerbaycan, evr. Ekber N. Necef, Balam Yaynlar, stanbul 2005, s.102; Djalili-Kellner, age., s.81; Vaziri, age., s.179,185.
Rusya petrol imtiyazlar hususunda Tahranda yaplan grmeler srasnda bask arac olarak Gney Azerbaycan kulland21. ran, Sovyetlerin Azerbaycandaki faaliyetleri nedeniyle Milletler Cemiyeti Gvenlik Konseyine bavurdu. rann baksyla 28 Ocak 1946da Gney Azerbaycan meselesi Birlemi Milletler gndemine tand. 1945 ylnda ran topraklarn terk eden ABD ve ondan ksa bir sre sonra ekilen ngiltere, bu meselede rann yannda yer alnca Souk Savan ilk krizi patlak verdi. Bu dnemde ngiltere Basra Krfezindeki konumunu korumaya alrken ABD, ran ynetimine yapt danmanlk faaliyetleri ile randa daha zgr bir ortamn olumasn ve ekonomik yatrmlar iin frsatlar domasn bekliyordu. Eyll 1946da Bakan Harry Trumana gnderilen bir raporda ABDnin karlar iin Sovyetlerin Basra Krfezindeki petrol sahalarndan uzak tutulmas gerektii vurgulanyordu. Sovyetlerin randaki faaliyetleri ABD karlar asndan bir tehdit olarak alglanyordu. Bu erevede daha nce de Sovyet Rusyadan askerlerini randan ekmesini talep eden ABD ve ngiltere, Birlemi Milletlerde ran tarafn destekledi. Gvenlik Konseyinin 30 Ocak 1946 ylnda ald uzla karar dorultusunda Stalinin ars ile Babakan Ahmed Kavamn 19 ubat- 7 Mart 1946 tarihleri arasnda Moskovada ve 8-10 Mart tarihleri arasnda Bakde gerekletirdii grmeler srasnda Kavamn ran tahtn ele geirmesine karlk Sovyet Rusyann iki nemli talebi vard. Birincisi Azerbaycann zerkliinin kabul, ikincisi ise lkenin kuzeyindeki petrol kaynaklarn iletmek zere kurulacak irketin %51 hissesi idi. Mart aynda Tahran yaknlarndaki ordularn eken Sovyetler, Gney Azerbaycandan ekilmeyince ran 26 Martta tekrar Birlemi Milletlere bavurdu. ki taraf arasnda 4 Nisan 1946da, Kzl Ordunun en ge bir buuk ay iinde ekilmesini ve en ge yedi ay iinde karma petrol irketinin kurulmasn ieren bir anlama imzaland. Ancak ran Meclisinin sresi 11 Martta dolmu ve yasaya gre yeni bir seimin yaplabilmesi iin lkenin dman askerleri tarafndan boaltlmas gerekiyordu. Babakan Ahmed Kavam anlamann yrrle girebilmesi iin Sovyet ordusunun bir an nce ekilmesini istedi. ngiltere ve ABD basksyla Kzl Ordu 9 Maysta ran topraklarndan ekilmeyi tamamlad. Tahran, Gney Azerbaycana Aralk 1946da hkim oldu. Piever ve baz yneticiler SSCBye kat. 1947 ylnda randa yaplan seimler sonrasnda ise Meclis, petrol anlamasn reddederek yabanclarn lkedeki faaliyetlerini snrlandrd. Bylece Moskova, Kuzey ran petrolleri hususunda amacna ulaamad22.
21
22
Yervand Abrahamyan, ran beyn-i do nklab,Tahran 1388, s.364-365; Hamid Ahmedi, ran Ulusal Kimlik nas, evr. Hakk Uygur, Kre Yaynlar, stanbul 2009, s.150; smail Mehmetov, Trk Kafkasnda Siyasi ve Etnik Yap, Yayna Hazr. Ekber N. Necef-amil Necefov, tken Yaynlar, stanbul 2009, s. 741; Vaziri, age., s.189; Hasanl, age., s.102 vd. Djalili-Kellner, age., s.83-85; http://www.nioc.ir, 01.08.2011; Ahmedi, age., s.194; Mehmetov, age., s.744-753; Perviz-i ktifi, Trk ve Fars ile rann ok Ulusluluu Meselesi, evr. Mehmet Kanar, Nsha, Yl II, Say 7, Gz 2002,( http://www.doguedebiyati.com/nusha.htm, 04.08.2011), s.65; David S. Painter, Oil, Resoruces and the Cold War, Cold War, Cambridge University Press, Cambridge 2010, s.494-495;Tayyar Ar, Ortadou, MKM Yay., Bursa 2008, s.196; Vaziri, age., s.190-191; eyhnuri, a.g.e, s.55.
kinci Dnya Sava srasnda topraklarnda meydana gelen olaylar nedeniyle Hazar Denizi evresine hkim olamayan ran, Souk Sava Dneminde ok ciddi giriimler olmasa da Hazar Denizi ve enerji kaynaklarna ilikin baz admlar att. Sovyetler Birlii ile yaplan anlamalara gre iki tarafn eit haklara sahip olmasna ramen rann Hazardaki denizcilik ve balklk faaliyetleri slam nklabna kadar olduka snrl kald. Bu durumda siyasi etkenlerin yan sra rann teknik adan yetersizlikleri de etkili oldu. Buna karlk Sovyetler ise Hazarda olduka byk bir ticari filoya sahipti. Ayrca denizdeki petrol kaynaklarndan yararlanmak iin ciddi yatrmlar yapmt. slam nklbndan sonra rann Hazara olan ilgisi artmaya balad. 1980li yllarda Hazarda bir denizcilik irketinin yan sra bir petrol platformu kurularak denizin ran sahillerinde 1980 -1992 tarihleri arasnda kuyunun almas rann denizin kaynaklarndan yararlanma konusuna olan ilgisinin artmasnn gstergesidir23. Sovyet Dneminde Hazarn durumu gz nnde bulundurulduunda grnte iki devlet eit haklara sahipken uygulamada bir eitsizlik olduu grlr. Bu durum Sovyetlerin kazand haklardan ok rann tutumuna baldr. Anlamalar gstermektedir ki denizde herhangi bir snr izimi veya taksimat yaplmas sz konusu deildir. Aksine balklk ve tamaclk faaliyetlerinde iki devlet iin eitlik sz konusudur24. Hazar Denizi yaklak iki asr arlkl olarak Ruslarn hkimiyetinde olmakla birlikte ran ile Ruslar arasnda paylalan bir deniz olarak kald. Sovyetlerin dalmas ile birlikte Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistann bamszlklarn elde etmeleri Hazara kys olan devletlerin saysn arttrd gibi bu sahada yaanan mcadeleleri ve sorunlar da arttrd. 3. SOVYETLERN KNDEN SONRA RANIN HAZAR DENZ SYASET Sovyetlerin k ile birlikte Souk Sava Dneminde atmalarn odak noktasn oluturan ideoloji, yerini ekonomik rekabetlere, blgesel ve etnik atmalara brakt. Bu Yeni Dnya dzeninde petrol ise stratejik meta olmaya devam etti. 25 Ortadouda Basra Krfezi ve Hazar Havzas gibi dnyann en nemli petrol kaynaklarnn bulunduu sahalar arasnda yer alan ran, bu dnemde de enerjiye dayal uluslar aras siyasetten etkilenen lkelerin arasnda yerini ald. Suudi Arabistandan sonra OPEC'in ikinci byk petrol reticisi ve dnyann bilinen petrol rezervlerinin yaklak yzde onuna sahip olan ran; Kafkasya, Orta Asya, Gney Asya, Basra Krfezi ve n Asyadaki lkelerle ortak snr olmasnn yan sra bu corafyadaki lkelerle tarihi ve kltrel balara sahiptir. rann bu zellii
23 24 25
Demirilu, agm., s.28. Demirilu, agm., s.28; Mehdiyoun, agm., s.181 Yergin, age., s.12.
enerji gvenlii ve dnya enerji fiyatlarnn belirlenmesi gibi konularda Tahrana mhim bir rol oynama frsat vermektedir26. Jeopolitik adan stratejik bir konuma sahip olan ran, Sovyetler Birliinin dalnn ardndan blgede nfuzunun artmas beklenen lkelerin arasnda yer ald. Basra Krfezindeki zengin kaynaklarnn yan sra Hazar Denizine yaknl, Rusyann kontrolndeki Sibirya enerji kaynaklar sahasna ve Trkistan ile Uzak Douya ulam asndan sahip olduu imknlar gz nnde bulundurulduunda yeni dnemde ran olduka nem arz ediyordu27. Kafkasya ve Trkistanda kurulan lkelerle olan snrna ilaveten bu lkelerle olan tarihi ve kltrel balar ran iin bir avantaj olarak grlyordu. Bulunduu corafyann jeopolitii, tarihi ve kltrel faktrler ile ideolojik unsurlar gibi rann d siyasetinde etkili olan faktrler deerlendirildiinde Sovyetlerin knn rana byk frsatlar sunduunu gstermektedir. Sovyetler Birlii dalncaya kadar, ran iin kuzeyde nemli bir tehditti. Ayrca slam Devriminden sonra uygulad politikalar asndan ran iin Sovyetler bir rakipti. Her ne kadar Sovyet snrlar iinde Mslman gruplar bulunsa da ran bu dnemde Sovyetlere kar lke btnln koruma pozisyonunda olduundan bu sahaya ilikin ideolojik anlamda yaylmac bir siyaset gdememiti. Bu adan Sovyetlerin k ran iin bir frsat olarak grld. Hem gl bir rakipten kurtulmu hem de ekonomik ve ideolojik anlamda faaliyetlerde bulunabilecei yeni lkeler ortaya kmt. 1990larn banda kurulan yeni Trk Cumhuriyetleri ile rann tarihi, kltrel balarnn olduu hususundan yola kan ranl yneticiler bu lkelerle yaknlama yollar aradlar. Ayn zamanda blgedeki iki mhim aktr olan Rusya ve Trkiye ile siyasi ve ekonomik alanlarda rekabete giritiler28. Yeni Dnya dzeninde Hazar Havzasna biilen rol Basra Krfezi enerji kaynaklarna alternatif olmakt. Bu nedenle blgede rekabete girien devletler iin enerji ile ilgili konular n planda yer almaktadr. rann da bu sahaya ilikin politikalarnn banda ideolojik yaylmadan ok enerji kaynaklarndan yararlanmaya ilikin konular gelmektedir. Zaten Trkistan ve Kafkasyadaki Trk Cumhuriyetlerinin ynetim yaps rann bu sahada faaliyet gerekletirmesine uygun deildir. Sovyet dneminde komnizm ran iin nasl bir tehdit olarak alglanyorsa bu dnemde de Trk Cumhuriyetleri tarafndan ran rejimi bir tehdit olarak alglanmaktadr. Ayrca rann etnik yaps Tahran siyasi alanda ihtiyatl davranmaya sevk etmektedir. zellikle lke nfusunun nemli bir blmnn kuzeydeki Azerbaycan Cumhuriyetinin vatandalar ile akraba olmas ve bu durumun ra26
27 28
Kayhan Barzegar, Mntka Giryi-i Der Siyset-i Haric-i ran, Mutlat- Avrasya-y Merkezi, Sal 2, omare 5, Zemistan 1388, 31; www.eia.gov, 10.08.2011; Gobad Fehihimi; Si Sal- Neft-i ran, Mehrandi Yaynlar, Tahran 1387, s. 89; John Tirman, A New Approach to Iran, web.mit.edu/cis/Publications/IRAN-Tirman_2009.pdf 01.08.21011. Gobad Fehihimi; Si Sal- Neft-i ran, Mehrandi Yaynlar, Tahran 1387, s. 89-90. Kayhan Barzegar, Mntka Giryi-i der siyset-i haric-i ran, Mutlaat- Avrasya-y Merkezi, Sal 2, omare 5, Zemistan 1388. s, 27-31; Muhammed Rza Celili, Transkafkasya ve Orta Asyadaki Gelimeler Karsnda ran, Unutkan Tarih, Ed. Semih Vaner, Metis Yaynlar, stanbul 1997, s.239; Zbigniew Brezezinski, The Grand Chessboard, Washington 1997, s. 47.
kipleri tarafndan kullanlma ihtimali Tahrann bu sahaya ilikin siyasetine yn vermektedir. 20. yzyln sonuna kadar kuzeyde Sovyetler gibi gl bir devletin bulunmas, Hazar Denizinin ran sahillerinin dalgal oluu ve yeterli teknik imknlara sahip olmamas gibi etkenler rann bu sahadaki faaliyetlerini snrlandrmt29. Sovyetlerin k ile birlikte rann elde ettii frsatlardan birincisi Hazar Denizi sahasnda daha serbest faaliyet gsterebilmektir. Ancak Hazar Denizindeki enerji kaynaklar ok zengin olmayan rann bu sahadaki 15 milyar varil civarndaki petrol rezervinden istifade edebilmek iin ak denizde, derin sularda arama ve petrol karma faaliyetleri iin ciddi yatrmlar yapmas gerekmektedir. Ayrca yzeydeki su akm da rann aleyhinedir. Akm nedeniyle kuzeyde ve batda oluan kirlilikler gney sahillerini daha ok etkilemektedir. Bu artlar altnda rann Hazar Denizi hidrokarbon kaynaklarna ilikin gerekletirdii faaliyetler Hazar Neft irketi araclyla yaplmaktadr30. Hazar Denizine ilikin corafi sorunlarn yan sra hukuki sorunlar da mevcuttur. Denizin statsnn belirlenememi olmas burada yaplacak olan faaliyetleri snrlandrmaktadr. Sovyetlerin k Hazara sahili olan lkelerin saysn arttrd gibi denizin hukuki rejimi hususunda da farkl grlerin ortaya kmasna neden oldu. Hazarn stats ile ilgili ilk grme 19 ubat 1991 tarihinde Tahranda ECO toplantsnn yapld dnemde rann admyla bakanlar dzeyinde, denize sahili olan devletlerin katlmyla gerekleti. ran ve Trkmenistan liderleri, Azerbaycan cumhurbakan vekili, Kazakistan babakan yardmcs ve Rusya elisinin katlmyla gerekleen toplantdan sonra yaplan aklamada; Hazar konusunda kyda lkelerin bir rgt kurmasnn gereklilii vurguland. Ayrca deniz konusunda be komitenin oluturulmas ngrld. Bunlar hukuki rejim, ilmi aratrmalar, tamaclk, Hazarn biyolojik kaynaklar isimli balklk komitesi ve Hazar muhitindeki yaamn korunmas komitesi idi. ktisadi ve hukuki komitelerden sonra Hazara kys olan devletler tarafndan bir haber ajans oluturuldu. Hazara kys olan devletlerin ibirlii rgtnn kurulmas fikri ran ve Rusya nclnde ortaya atlmsa da dier lkelerin zellikle Azerbaycann muhalefetiyle faaliyete gememitir. Hukuki komite dndaki komitelerin almalar ihtilaflar nedeniyle ertelenmitir. Haber ajans da baz yelerin ayrlmasyla faaliyete geememitir31. Hazara kyda lkeler stat sorununu zmek iin bakanlar, dileri bakanlar, dileri bakan yardmclar gibi eitli dzeylerde mzakereler gerekletirdilerse de kesin bir sonu elde edemediler32.
Zehra Ahmedipur, hsan Leger , alh-y Jeopolitik ran der Behreberdari ez menfi-i hod der Hazer, Mutlat- Avrasya-y Merkezi, Sal 3, omare 6, Bahar-Tabistan, 1389, Tahran, s. 8; eyhnuri, age., s.47; Brezezinski, age., s.94. Ali Usuli, Hidrath-y Gazi Der Dery-y Hazer, www.nioc.ir, 01.08.2011; Ahmedipur-Legeri, agm., s.16; Kamyar Mehdiyoun, Ownership of Oil and Gas Resources in the Caspian Sea, The American Journal of International Law, Vol. 94, No. 1, January 2000, 182. Demirilu, agm., s.30. Demirilu, agm., s.29.
29
30
31 32
Hazarn statsn belirlemeye ynelik almalar yapan hukuk komitesi kyda lkelerin dileri bakanlar temsilcilerinden oluturulmutu. 1994 ve 1995te iki toplant gerekletiren komite bir netice elde edemeyince 1996da Akabatta bakanlar dzeyinde yaplan toplantda komitenin dileri bakan yardmclar dzeyinde grmelere devam etmesi kararlatrld. Yine ayn toplantda komite, Hazarn Hukuki Rejimi Konvansiyonu adn ald. 1994 ylndan beri on dokuz toplant gerekletiren komisyon Hazar Deniz tabannn altndaki kaynaklardan yararlanma, denizin milli sahalarnn belirlenmesi gibi konularda bir zm retememitir.33 16 Ekim 2007de bakanlar dzeyinde gerekletirilen zirvede de ncekilerde olduu gibi stat konusunda somut bir sonu elde edilemedi. Vladimir Putin burada yapt konumada denizi blmek yerine, Hazara kys olan lkelerin ortak hareket etmesi gerektiini vurgulad. Ancak deniz tabannn snrlarnn belirlenmesi ve maden kaynaklarnn kullanlmas konusunda anlama yapmak iin de Hazarn statsnn belirlenmesini beklemeye gerek olmadn vurgulad. Hatta Kazakistan, Azerbaycan ve Rusyann denizin kuzeyi iin yapt bu tip anlamalarn gneyde de gerekletirilerek bir btnlk salanabileceini vurgulad34. Stat sorunu dnda, gemicilik, balklk, denizdeki yaamn korunmas, su ve hava sahas ile ilgili alan komisyonlardan bazlar baarya ulat. Hazar Denizindeki Yaamn Korumas Konvansiyonunun 5 lke tarafndan 2003 ylnda Tahranda imzalanmas buna bir rnektir35. rann Hazar Denizi politikalarn belirleyen etkenlerden biri Azerbaycann 1994 ylnda imzalad Asrn Anlamas ve ABDnin basks ile rann bu anlamadan pay alamamas oldu. rana daha nceden verilmesi planlanan yzde belik pay, ABD etkisi ile verilmeyince Tahran, Hazar Denizi ile ilgili sorunlarda zmszlk yolunu tercih etti. Azerbaycann daha sonra gerekletirdii iki anlamada rana pay verilmesine ramen ran, Hazar Denizi ile ilgili konularda Baknn karsnda yer almaya devam etti. Asrn Anlamasndan sonra ran, Birlemi Milletler Genel Sekreterine Azerbaycann Hazar Denizi ile ilgili yatrmlarn ikyet ettii gibi Batl irketlerin bu blgedeki etkinliini krma hususunda Rusya ile ibirliine gitti. Hazar Denizinin stats ile ilgili sorunlarda Sovyet dneminde yaplan 1921 ve 1940 anlamalarn referans gsteren ran; Rusyann 1998-2003 yllar arsnda Kazakistan ve Azerbaycan ile yapt deniz yatann blnmesi ve snrlara ilikin anlamalardan sonra, denizin yzde yirmilik paylar eklinde blnmesini ve deniz kaynaklarnn ortak kullanmn talep etmeye balad. Bu politikalarnda baarl olamayan ran, Azerbaycan ile ikili grme-
33
34
35
Demirilu, agm., s.30; Xzrin Hquqi Statusu Anlaynn Meydana Glmsi http://www.azerbaijan.az/_World Community/_ CaspianStatus/_caspianStatus_a.html, 24.06.2007. Faik Ertan, Yine Sonu Yok, Zaman Gazetesi, 06.07.2007; Caspian States to Hold Summit, Tehran Times, 07.07.2007; Speech at the Opening of the Second Caspian Summit, http://www.kremlin.ru, 16.10.2007. Demirulu, agm., s.30.
ler yaparak uzla aramaya alt. Ancak bu grmelerden de bir netice elde edilemedi36. lkelerin tek tarafl, zellikle petrol ve doalgaz kaynaklar ile ilgili yapt giriimler blgedeki gerilimleri arttrmtr. Siyasi ve iktisadi alanda yaanan bu rekabetler meseleleri daha kark hale getirmi, hatta Hazarda kk apl atmalarn yaanmasna neden olmutur. 2001 Temmuz aynda Hazarn gneyinde ran ile Azerbaycan arasnda yaanan gerginlik bu duruma bir rnektir. Asrn Anlamasndan itibaren Azerbaycann Hazarda yapt faaliyetlerden rahatsz olan rann sava gemileri BPnin Alov (Elburz) sahasnda petrol arama almalar yapan gemilerini taciz etti. Bu olayla ilk defa Hazar krizinde askeri unsurlar devreye girmi oldu37. rann Hazar Denizine ilikin bu tutumunun lke iindeki politik yap ile de ilgisi bulunmaktadr. Hazardaki gelimelerden etkilenen randaki eitli gruplar stat sorununa ilikin grler ileri srerek ynetimi eletirmektedir. randaki baz aratrmaclar denizin stats ile ilgili konularda 1921ve 1940 tarihli anlamalarn dayanak noktas olmas gerektiini ve bu durumda rann Hazarda yzde elli hissesinin olduunu ileri srmektedirler. Ancak bu anlamalar denizin temel rekabet alan olan petrol ve enerji kaynaklar ile ilgili herhangi bir dzenlemeyi iermemektedir. Anlamalardaki eitlik ilkesinden yola kan ran bu kaynaklarn kullanmnda da ayn oranda hak sahibi olduunu ileri srmektedir. Ayrca yeni kurulan Trkmenistan, Azerbaycan ve Kazakistann Alma Ata Beyannamesi ile Sovyet dnemindeki yaplan anlama ve szlemelerden kaynaklanan ykmllklerini kabul ettiklerini bildirmeleri ran tarafndan bir koz olarak kullanlmaktadr. nk Sovyet dneminde ran, Hazar Denizine kys olan iki lkeden biriydi. Dier lke Sovyet Rusya knce miras olarak drt lke ortaya kmtr. Buna gre yeni doan cumhuriyetler Sovyetlerin mirasn istedikleri gibi komularn haklarna da gz dikmektedirler. Onlara gre ran, gneyden kuzeye, batdan douya denizde yzde elli hakka sahiptir. Bu grn taraftarlar sadece balklktaki on millik snrlamann geerli olmas gerektiini savunarak deniz yzeyinde ya da yatandaki her trl kaynaklarn kullanmnda rann yzde ellilik bir paya sahip olmas gerektiini ileri srmektedirler38. 1921 ve 1940 anlamalarnda herhangi bir lkeye ait haklar ya da imtiyazlar ak olarak belirlenmedii gibi Sovyet dneminde yaplan anlamalarn hibirisi Hazarn snrlarnn tespitine ilikin hkmler iermediinden, ortak kullanm ya da deniz hisselerinin paylalmas hususuna hukuki temel tekil edemez. randaki bu grn taraftarlarna gre denizdeki faaliyetlerle ilgili bir rgt kurulursa ran
36
37
38
Nasib Nasibli, rans Caspian Policy, www.cacianalyts.org, 02.10.2003; Demirilu, agm., 31; Gke, Sovyet Sonras Dnemde Hazar evresinde Yaanan Rekabet, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi (The Journal Of International Social Research), Vol. 1, Is. 3, s.184 vd. Sami Kohen, Hazar Huzursuz, Milliyet Gazetesi, 14.08.2001; Yalnkaya, age., s.226; Demirilu, agm., s.31,37; Gke, agm., s.196. Demirilu, agm., s.32-33: Mehdiyoun, agm., s.182.
yzde elli hisseye sahip olacakken geri kalan yzde elli drt lke arasnda paylalacaktr. Bu grlerin eitlik ilkesi asndan kabul edilmesi mmkn deildir. Ortakln kabul edilmesi halinde de rann yzde elli paya sahip olduu anlamna gelmez. Sovyetlerin dalmasndan sonra denize kys olan lkelerin says bee kmtr. Ayrca tarihi srece baktmzda ne arlk Rusyas ne de Sovyet dneminde denizdeki faaliyetler asndan bir eitlik sz konusu deildir. Sovyetlerin denizcilik ve petrolle ilgili yatrmlar karsnda rannkiler yok denecek kadar azdr39. randaki bir dier gr ise Sovyetler tarafndan Hseyin Kuli Limanndan Astara istikametine izilen bir hatla denizdeki snrn belirlendii ve stat meselesinde bu hattn kabul edilmesi gerektiidir. Ancak bu gr pek makbul deildir. nk bu hattn resmi bir dayana olmad gibi byle bir paylam sonucunda ran denizin kaynaklarndan yeteri kadar yararlanamaz. randaki Hazarn statsne ilikin en makul grse eitlik esasna gre faaliyetlerin gerekletirilmesi ve herhangi bir yzdelik paynn zikredilmemesidir. Bu gre gre deniz yatann paylalmas kabul edilerek rann denizdeki uluslar aras haklarnn artmasn salamak gerekir. Uluslar aras hukuk normlar da gz nnde bulundurularak orta bir hattn ekilerek denizden adil bir ekilde yararlanlmas en uygun zmdr40. Hazar Denizi ile ilgili konular daha ok siyasi gelimelere baldr. Sovyetlerin dald yllarda Hazarla ilgili konular genellikle Hazar enerji kaynaklarndan yararlanma ve bu kaynaklarn nakli ile ilgili idi. Gn getike meselenin itimai ve iktisadi ynleri konuulmaya balanmaktadr. rann Hazar politikalarnda messir olan etkenlerden biri de randaki rejim muhaliflerinin tutumlardr. Doal olarak muhalifler hedeflerine ulamak iin her trl aratan istifade etmektedirler. Bu kiilerin ya da gruplarn amalar asndan kullanlabilir grdkleri unsurlardan biri d siyaset ve diplomatik faaliyetlerdir. Bu adan tarihi srete ran toplumunun zihninde olumsuz bir yere sahip olan Hazar Denizi ile ilgili meseleler ynetimi eletirmek ve sisteme saldrmak iin iyi bir malzemedir. Mesela muhaliflerin sylemlerinden birisi slam Devriminden nce rann Hazar denizinde daha fazla haklar olduu ama slam Devriminden sonra bu haklarn korunamaddr. Muhalifler rann menfaatlerini koruyacak gce sahip olmad fikrine sahiptir. Bu erevede rann deniz ile ilgili uygulad politikalarnn rann tarihi karlarna uymad ve Dileri Bakan Kemal Harrazinin bu konuda baarsz olduuna ilikin baz eski yneticiler de aklamalarda bulundular41. rneklerde grld gibi rann denizle ilgili siyasetini i ve d siyasi unsurlar belirlemektedir. 20 yllk srete yaanan gelimeler gstermektedir ki ran
39
40 41
Cynthia M. Croissant-Michael P.,Croissant, Hazar Denizi Stats Sorunu: erii ve Yansmalar, Avrasya Etdleri, Say: 4, K 1996/97, s.27; Nugman, agm., s.81-82; Demirilu, agm., s.33. Demirilu, agm., s.35-41. Nasibli, agm., s.184 vd.
genel olarak ya kaynaklardan ortak olarak istifade edilmesi ya da rann denizin yar hissesine sahip olduu fikrini politik nedenlerle savunmaktadr. 1994 ylndaki Asrn Anlamasna dhil edilmeyen ran 1996 ylnda ah Deniz Projesinde yer alarak aslnda Azerbaycann Hazar Denizinde yapt faaliyetleri onaylamtr. Ancak ABDnin politikalar yznden Hazar enerji kaynaklarnn iletilmesi ve transferinde sz sahibi olamayan ran, Hazarn stats konusunda zmszlk formln uygulamaya devam etmektedir42. Bu konuda Rusya ile ibirlii yapmaya alan rann Dileri Bakanl temsilcisi Mehdi Akhunzade ile Rusyann Hazar Denizi ile ilgili ilerden sorumlu zel temsilcisi Alexsander Golovin arasnda Ocak 2011de Moskovada gerekletirilen grmeler neticesinde yaplan aklamalarda iki lkenin ibirliinin nemi ve Hazar Denizi ile ilgili sorunlarda iki lke arasndaki balarn glenmesinin nemine vurgu yapld43. Hazar Denizi ile ilgili mevzularda stat sorununu nemli bir koz olarak kullanmaya alan ran iin Kafkasya ve Trkistanda kurulan lkelerin ak denizlere snrlar bulunmamas, denizin gney sahasnda sahip olduu kstl yatrm alanlarndan daha nemli bir frsattr. Ortadoudaki karklklar nedeniyle kendilerine alternatifler arayan birok lke Hazar Havzasndaki devletlere iliki kurmak iin aba sarf etmektedir. Bu devletlerin ran, Trkiye, Rusya, in ve Afganistan yollarn kullanmadan Hazar Havzasndaki yeni devletlerle irtibat kurma anslar yoktur. Trkiyenin blgeye dorudan kara balants olmad gibi Kafkasyann kark yaps, PKK sorununun baz devletler tarafndan koz olarak kullanlmaya allmas Hazar Denizi sahasndaki enerji kaynaklarna ulama asndan skntlar yaratmaktadr. Buna ramen blge lkelerinin Rusyaya olan bamlln azaltmak ve ran saf d brakmak isteyen ABDnin desteiyle Trkiye, Hazar enerji kaynaklarnn uluslar aras pazara naklinde nemli bir gzergh konumuna gelmitir. Bu sahaya ilikin en ciddi yatrmn Bak-Tiflis-Ceyhan Boru Hattnn olmas gerei de Trkiyenin bu sahadaki jeopolitik neminin bir gstergesidir. Hazar Denizi hidrokarbon kaynaklar asndan Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan ve Afganistan ile ortak snra sahip olan in nemli bir duraktr. Ancak bu snrlarn dalk alanda bulunmas ve Hazara olan mesafenin uzun olmas in iin bir dezavantajdr. Afganistan ise 11 Eyll 2001den sonra Dnyann en istikrarsz blgeleri arasnda yer almasnn yan sra ak denizlere snr olmad iin enerji nakil hatlar konusunda pek tercih edilmemekle birlikte ABDnin stratejik planlarnda yer alan nemli bir lkedir. Rusya, Kafkasya ve Trkistandaki lkelerle ortak snra sahip olmann yan sra Sovyet dneminde ina edilen demiryollar ve boru hatlar sayesinde Hazar Havzasnda yaanan rekabette nemli bir avantaja sahiptir. Rusya, Karadeniz ve
42 43
Cumhuriyet Gazetesi, 05.02-06.02.1995; Nasibli, agm. www.tehrantimes.com, 18.01.2011.
Avrupa ile olan balantlar nedeniyle uluslar aras ulam ve enerji nakil hatlar asndan da ciddi imknlara sahiptir. Ancak Hazara kys olan Trk Cumhuriyetlerinin temel politikalar arasnda Rusyaya olan bamllklarn azaltmak yer aldndan blge devletlerinden bazlar Rusya ile ibirlii yapma konusunda istekli deildir.44 zellikle Putin dneminden itibaren eski Sovyet Cumhuriyetlerini arka bahesi olarak kabul eden Rusyann Ukrayna, Grcistan, Beyaz Rusya rneklerinde grld gibi enerji kaynaklarn devletleraras ilikilerde tehdit unsuru olarak kullanmas, komu lkelerin yan sra doalgaz asndan Rusyaya baml hale gelen AB lkeleri iin de Moskovaya kar gven sorunu oluturmaktadr45. Kafkas ve Trkistan lkelerinin uluslararas pazara almasnda corafi adan ran iyi bir yol olarak grnmektedir. Hazar ve Basra krfezi arasnda bulunan ran kara, deniz, demir ve hava yollar asndan Kafkasya, Trkistan, Gney Asya, Basra Krfezi ve n Asyadaki lkelerle balants olan nemli bir lkedir. Azerbaycan ve Trkmenistan bu imknlardan yararlanmak iin ran ile irtibat halindedir46. Ancak ran iin durum grnd kadar kolay deildir. Amerikann Souk Sava sonras Yeni Dnya dzeni senaryosunda enerji kaynaklarn kontrol edenlerin dnya siyasetini de kontrol edebilecei ngrlmektedir47. Bu nedenle Amerikann Hazardaki jeopolitik mcadeledeki hedefi ran Hazar enerji kaynaklarndan mahrum brakmaktr. ABD, Hazar ile ilgili boru hatlar gibi uluslararas projelerde de ran saf d brakmak iin aba sarf etmektedir. ABD Kongresinin 1996 ylnda kabul ettii ran ve Libya yaptrm kararlaryla rann uluslararas alandaki yatrmlar snrlandrlmaktadr. Bu kararlar nedeniyle randa yatrm yapmak isteyen irketler ar yaptrmlarla kar karya kalmaktadr48. ran, Kafkasya ile karlatrldnda Hazar petrollerinin uluslararas pazara ulatrlmas asndan daha gvenli ve dk maliyet gerektiren bir konuma sahiptir. Ancak ABD yaptrmlar bu hatta u an iin izin vermemektedir. Ayrca ran zerinden Hazar petrollerinin nakledilmesi demek rann enerji piyasasndaki konumunu glendirirken Kafkas lkelerini de ekonomik adan zor duruma drmek demektir.49 Amerika ve Bat, rann boru hatlar ve Hazara snr olan lkelerle ibirlii yapmak suretiyle blgedeki nfuzunun arttrarak ekonomik gelirler elde etmesini istememektedir. Amerikann bu tarz admlar Rusya ve rann yaknlamasna neden olmaktadr. rann ABD hamlelerine kar blgede var olma mcadelesinde izleyebilecei iki politika vard. Birincisi ideoloji merkezli
44 45 46
47 48
49
Ahmedipur-Legeri, agm., s.8-9; Gke, agm., s.193-202. Gke, agm., s.197-200; Ahmedipur-Legeri, agm., s.9. Ahmedipur-Legeri, agm., s.8-9; Cevad Etaat, ran ve Hutt- ntikl-i Enerji-i Hovze-i Hazer, Mutlat- Avrasya-y Merkezi, Sal 2, omare 3, Tahran 1387, s.11. Ahmedipur-Legeri, agm., s.10; Barzegar, agm., s.31. Emmanuel Karagiannis, The USIranian Relationship After 11 September 2001 and the Transportation of Caspian Energy, Central Asian Survey, June/September, 2003. 22(2/3), s.152; Etaat, ag.m., s.10. Karagiannis, agm., s.157.
bir politika olup yeni cumhuriyetlerdeki kendine yakn unsurlar destekleyerek nfuz kazanmaktr. Bu politika ile Trkiye ve Suudi Arabistan gibi devletlerin blgede ideolojik olarak nfuz kazanmasn da engelleyebilirdi. Ancak Gney ve Kuzey Azerbaycann birlemesi gibi etnik ve siyasi durumlar gz nnde bulundurulduunda rann bu alandaki politikalar yaylma merkezli olmaktan ok savunma merkezi olmak zorundadr. Tahrann ikinci politikas ise daha pragmatist, zellikle ekonomik alanlarda yeni cumhuriyetlerle ibirlii yapmaya dayanmaktadr ki, ran buna ynelik olarak 1992 ylnda Kazakistan, Trkmenistan ve Azerbaycann ECOya katlmas iin aba sarf etmitir. ran bu admla Amerika ve dier devletlerin politikalarna kar blgedeki karlarn korumay hedeflemitir50. Muhammed Hatemi dneminde ABD-ran ilikileri yumuam gibi grnse de 11 Eyll 2001 saldrlarndan sonra daha da gerildi. ABD tarafndan yaplan aklamalarda, ran terrist saldrlar ve gruplar desteklemekle suland. Buna ramen ran, ABDnin Afganistanda yapt harektta ABDnin ok karsnda yer almad. nk Taliban rejimi ran iin de bir gvenlik sorunu oluturuyordu. Ancak daha sonraki srete ABDnin Afganistan, Pakistandaki askeri varl ran endielendirmeye balad. Kafkasya, Irak ve Arap lkeleri ile birlikte ran, ABD tarafndan kuatlm bir konuma gelmitir51. 11 Eyll sonrasnda ortaya kan yeni durum; rann hem gvenlik politikalarn ilgilendirmekte hem de ABDnin Hazar enerji kaynaklarnn nakli hususunda Afganistan zerinden gneye bir boru hatt ina etme dncesini gndemde tutmas, Tahrann enerji politikalarn etkilemektedir. rann politikalarn etkileyen bir dier nokta ise Bak-Ceyhan Boru Hattnn almasdr. 2005 ylna kadar geen srete Rusya eskiden beri sahip olduu nfuzla ran ise kuzey-gney eksenindeki konumuyla rekabette nemli avantajlara sahipken dou-bat ekseninde bir enerji nakil hattnn almas bu iki lkenin nemini azaltt. Corafi adan sahip olduu avantajlara ramen hala Hazar Denizi petrollerini Basra Krfezine tayacak bir nakil hattnn bulunmay rann Hazar enerji kaynaklar pastasndan ciddi bir pay almasn engellemektedir52. ABDnin ran uluslararas camiada yalnz brakma giriimlerinin etkisiyle Hazar enerji kaynaklarndan yeteri kadar yararlanamayan ran; yine de nakil hatlar ve enerji gvenlii hususundaki stratejik nemini korumaktadr. Bak-TiflisCeyhan, Tengiz-Novorossisk boru hatlarnn Azerbaycan ve Kazakistan petrollerini nakletme asndan yakn gelecekte yetersiz kalma ihtimali bulunmaktadr. ran ise Tebrizden 100 kmlik bir boru hatt ile Azerbaycan petrollerini rann hali hazrdaki boru hatlarna ulatrabilir. Bu petroller, Tahran ve Tebrizdeki tesisler araclyla rafine edilerek randa kullanlabilir ya da Basra Krfezindeki Harg
50 51 52
Ahmedipur-Legeri, agm., s.12; Celili, agm., s.243; Brezezinski, age., s.135. Karagiannis, age., s.153-155; Barzegar, agm., s.27. Ahmedipur-Legeri, agm., s.10-13; Fehimi, age., s.430.
Adas vastasyla Gney Asya ve Uzak Doudaki tketim merkezlerine nakledilebilir. Kazakistan petrolleri de Trkmenistan zerinden ina edilecek boru hattyla Orta rana nakledilebilir. Fransz Total Final Elf irketi Kazak petrollerini ran vastasyla Krfeze aktarma konusunda fizibilite almalar yapmaktadr. 2002 ylnda ran ve Kazakistan arasnda bu konuda grmeler yapld. Bu hat aslnda Trkmenistann enerji kaynaklarn da tayabilir. Ancak Trkmenistann siyasi durumu nedeniyle bu hattn gerekletirilmesi pek de kolay deildir53. rann Hazar petrollerinin nakli konusunda bir dier dezavantaj ise gvenlik meselesidir. lkenin dou komusu olan Afganistanda istikrarsz bir yapnn olmasnn yan sra randa faaliyet gsteren terr rgt PJAK enerji nakil hatlarnn gvenliini tehdit etmektedir. PJAKn son dnemde Bazargan civarnda Trkiyeye doalgaz nakleden boru hattn sabote etmesi, nakil hatlar meselesinde Trkiyenin PKK sorunu nedeniyle gvenli bir blge olmadn ileri sren rann da benzer sorunlara sahip olduuna bir kant olmutur54. Hazar kaynaklarna ilikin yatrmlar yapmak iin rann uluslar aras camiada destee ihtiyac vardr. ABDnin yaptrmlar nedeniyle gvenebilecei ve ibirlii yapabilecei en nemli lke Rusyadr. nk her iki lkede ABDnin politikalarndan madur olma zelliine sahiptir. zellikle rana uygulanan yaptrmlar Tahran nkleer enerji, uak ve silah temini gibi konularn yan sra Hazar Denizinin stats ile enerji nakil hatlar gibi mevzularda Moskovaya yaklatrmaktadr. rann Rusyaya olan bamllnn artmas Tahrann Kafkas ve Trkistan sahasndaki devletlere ilikin politikalarnda da temkinli davranmasna neden olmaktadr. Sovyetlerin kyle yeni Mslman devletlerin kurulduu 1990l yllarda ran blgede en etkili olabilecek devletlerin banda gelmesine ramen blgedeki yeni devletlere nfuz etme potansiyelini beklendii ekilde kullanamamtr. Yeni oluan dzende stratejik orta olan Rusyay kaybetme korkusu ran rejim ve mezhep temelli politikalar retmekten men etmitir55. rann Hazar Havzasndaki lkelerle olan ilikilerinde bir dier eksiklii de bu lkelerin teknolojik ve ekonomik beklentilerine cevap verebilecek bir yapya sahip olmamasdr. Yeni lkelere rnek olacak bir iktisadi yaps olmayan ran, Trkiye gibi blgede ekonomik yatrmlar yapabilecek bir duruma sahip deildir. 1990l yllarn banda yeni cumhuriyetlerin tarm ve sanayi alanndaki makine ihtiyalarn karlamaya ynelik giriimlerde bulunan ran, bu sahaya Trkiye ve in gibi dier lkelerin girmesiyle bu alanda da bir ilerleme kaydedemedi. zellikle in mallarnn maliyetlerinin dk olmas ran ve Trkiyenin bu alandaki payn her geen gn azaltmaktadr56.
53 54 55 56
Karagiannis, agm., s.156. http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=1373232, 01.08.2011. Howard, age., s.154; Ahmedipur-Legeri, agm., s.13-14. Ahmedipur-Legeri, agm., s.13-14.
Btn olumsuzluklara ramen ran, Hazar Havzas petrollerinden istifade etme hususunda baz somut admlar atmtr. 1998 ylnda Rusya ile Trkmenistann doalgaz fiyatlar konusunda sorun yaamas zerine Trkmenistan, doalgaz boru hatt iin farkl alternatifler aramaya balad. Bu sorun ran iin bir frsat haline geldi. 1998 ylnda ran ile Trkmenistan arasnda 135 kmlik bir doalgaz boru hatt projesi gerekletirildi. Bu proje ile Trkmenistan, rann kuzeyine doalgaz nakletme frsat buldu57. rann Hazar petrollerine ilikin ilk ciddi giriimi 2004 ylnda gerekleen Neka-Rey Petrol Boru Hattdr. Bu hat ile ran; Trkmenistan, Kazakistan, Rusya ve Azerbaycan petrollerini Tebriz ve Tahrandaki rafinerilere aktarmay, bunun karlnda da Basra Krfezi kaynaklarndan ayn miktarda ham petrol uluslar aras pazara satmay planlamtr. Bu hat ile gnlk yaklak 370 bin varil petrol ran rafinerilerine ulamaktadr58. ran, Kazakistan ve Azerbaycan ile bu lkelerdeki petroln boru hatlaryla rana getirilmesi ve buradaki tesislerde rafine edilmesi hususunda anlamalar imzalad. Teknolojik ve iktisadi adan blgede yeteri kadar var olamayan rann uluslar aras camiadaki en nemli frsat Kazakistann Kagan Havzasndan balayarak Trkmenistan ve Azerbaycann doalgazn ran, Trkiye, Bulgaristan zerinden uluslararas pazara ulatracak olan Nabucco Hattdr. Toplamda 3300 km uzunlua sahip olacak olan bu projeyi, enerjide Rusyaya olan bamllklar her geen gn artan Avrupa Birlii lkeleri desteklerken ABD bu projeye de scak bakmamaktadr59. Rusya ve ABDnin tutumlarna karlk ran ile Trkiye arasnda Trkmenistann doalgazn Trkiyeye tamaya ynelik bir n anlama yaplmas Nabucco iin nemli bir adm olarak grlmektedir. Trk-ran anlamas Rusyann son dnemde Bulgaristan ile yapt Karadenizden geecek olan Gney Akm Boru Hatt ve Kazakistan ve Trkmenistan ile yapt anlamalara kar atlan bir adm olarak grlmtr. Ancak ran ile Trkiye arasnda son yllarda yaanan doalgaz kesintisi sorunu ve Trkmenistann hem Rusyaya hem de bu hatta doalgaz salayacak retim kapasitesinin olmamas ayrca n anlamann Trkmenistan olmadan yaplmas gibi nedenler bu hamlenin doruluu konusunda akllarda soru iaretleri oluturmaktadr60. Yaanan her trl olumsuzlua ramen Nabucco projesi Trk Cumhuriyetleri, ran, Trkiye ve AB lkeleri iin Rusyaya olan bamlln azalmasna katk salamasna ilave olarak Hazar Havzasnda yaanan enerji rekabetinde yer alma asndan nemli bir frsattr. Bu nedenle Basra Krfezi ve Moskova merkezli enerji kaynaklarna alternatif olmas asndan Kazakistan- Trkmenistan-ran-Trkiye-Avrupa gzerghl boru hatlar
57
58 59 60
Elnur Soltan, Trkmenistan ve Rusya: Gaz zerinde Kurulan likiler, Avrasya Dosyas, C.7, S.2, Ankara 2001, s.195196; Karagiannis, agm., s.156. http://www.nioc.ir,01.08.2011; Karagiannis, agm., s.156. Ahmedipur-Legeri, agm., s.15; Etaat, agm., s.17. Milliyet Gazetesi, 16.07.2007; Sinan Oan, Enerji Stratejisinden Mahmrum Bir lke, www.turksam.org, 29.07.2007.
konusunda almalar devam etmektedir61. Buna karlk Rusyann doalgaz alannda OPECe benzer bir birlik oluturma abalar ve bu konuda sistemli bir politika izlemesi farkl boru hatlar projelerinin gerekleme olasln olduka azaltmaktadr. Mays 2007de Trkmenistan'da bir araya gelen Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin, Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev, Trkmen Cumhurbakan Gurbangul Berdimuhammedov, Trkistan enerji kaynaklarnn Rusya zerinden uzun vadeli olarak pazarlanmasn salayacak yeni doalgaz boru hatt ile ilgili ortak deklarasyonu imzalad. zbek lider slam Kerimov'un da 9 Mays'ta imzalad anlamaya gre Trkmenistan'dan balayacak olan yeni hat Hazar Denizi kysnca uzanarak Kazakistan'a oradan da Rusya'ya ulaacak. Anlama, ABD, AB ve in'in Trkmenistann enerji kaynaklarna dorudan ulama mitlerine byk darbe olarak deerlendirilmektedir62. Doalgaz konusunda sistemli politikalar uygulayan Rusya, Hazar Havzasnda yapt yatrmlar bu ekilde devam ettirirse bu sahadaki enerji kaynaklarnn nakli konusunda Moskovaya rakip grlen ran ve Trkiyenin destekledii projelerin sonuca ulama ihtimali azalacaktr. SONU 2008 rakamlarna gre dnyann drdnc byk petrol ihracats olan randa yaklak krk kadar petrol retim sahas bulunmaktadr. Ayrca Rusyadan sonra dnyann ikinci byk doalgaz rezervlerine63 sahip olmasna ramen Hazar Havzas ile ilgili uluslararas projelerde yer alma hususunda aba sarf etmektedir. Hazar Denizi ve Basra Krfezi arasnda bulunmas nedeniyle nemli jeopolitik frsatlara sahip olan ran, Sovyetlerin knden sonraki srete bu imknlardan yeteri kadar yararlanamamtr. Bu durumda rann i siyasi faktrlerinin yan sra ABD yaptrmlar gibi uluslar aras faktrler de etkili olmutur. Ak denizlere balantlar olmayan Trkistan ve Kafkasya lkelerinin mevcut siyasi yaplar nedeniyle rana pek lml bakmamalar, rann kuzeyindeki vatandalar ile yeni cumhuriyetlerin vatandalar arasnda akrabalk balarnn bulunmasnn ran iin bir tehdit oluturabilecek konumda olmas gibi nedenlerle Tahran, siyasi olarak Hazar Havzasnda kendisinden beklenen atlm gsterememitir. Hazar Denizinin gneyindeki corafi artlarn olumsuzluu ve enerji kaynaklarnn zengin olmay nedeniyle enerji nakil hatlar konusuna odaklanan ran, Hazara kys olan dier lkelerle baz anlamalar gerekletirmitir. zellikle Basra Krfezindeki zengin enerji kaynaklarn bu lkelerle yapt anlamalarda dei-toku unsuru olarak kullanma imkn olan rann boru hatlarna ihtiya
61
62
63
Commission of the European Communities Green Paper, Brussels, 2006, s.15; European Union Supports TransCaspian Pipeline, http://eng.gazeta.kz/art.asp?aid=81774, 10.10.2006 ; EU Energy Comissioner Backs Trans-Caspian Pipeline, http://russiatoday. ru/business/ news/6104, 16.12.2006. Faik Akkan, Putin'den Bat'ya Bir Enerji alm Daha Zaman Gazetesi, 13 Mays 2007; Nerdun Hacolu, Putin Vanay Kapt Hrriyet Gazetesi, 13.05.2007; RIA Novosti, 12.05.2007. www.eia.gov, 10.08. 2011.
duymadan bu sahada yatrm yapma ans bulunmaktadr. Ancak d basklarn yan sra, Trkiye, Rusya ve in gibi devletlerin nakil hatlar konusunda ciddi giriimlerde bulunmas ve blge lkelerinin byk devletlerin ekonomik destei olmadan sahip olduklar kaynaklar iletecek imknlarnn bulunmamas Hazar sahasndaki uluslar aras yatrmlar ABD, AB gibi blge d glere baml hale getirmektedir. Bu nedenle ran asndan en nemli projeler arasnda yer alan Nabucconun faaliyete gemesi iin de ciddi anlamda uluslar aras destee ihtiya vardr. Son yirmi ylda yaanan gelimeler gstermektedir ki rann Hazar Havzasnda sahip olduu jeopolitik konumdan gerei gibi istifade edebilmesi iin dousundaki Afganistann istikrara kavumas, Kafkasya ve Trkistandaki lkelerin siyasi ve ekonomik adan istikrarl bir yapya sahip olmas, ABD gibi kresel glerin rana olan bask politikalarndan vazgemesi ve rann enerji nakil hatlar konusunda maddi ve teknik imknlarnn ok iyi olmas gerekmektedir. Bu artlar salanncaya kadar ran, son iki asrda olduu gibi Hazar Denizi kaynaklarndan yeteri kadar yararlanamayacaktr.
KAYNAKA
-Abrahamyan,Yervand, ran Beyn-i do nklab,Tahran 1388. -Abrahamian, Ervand Modern ran Tarihi, evr. Dilek endil, Trkiye Bankas Yay., stanbul 2008, s.86. -Abrahamian, Ervand, Modern ran Tarihi, evr. Dilek endil, Trkiye bankas Yay., stanbul 2008, s.86. -Ahmedi, Hamid, ran Ulusal Kimlik nas, evr. Hakk Uygur, Kre Yaynlar, stanbul 2009. -Ahmedipur, Zehra, Leger, hsan, alh-y Jeopolitik ran der Behreberdari ez Menfi-i Hod der Hazer, Mutlat- Avrasya-y Merkezi, Sal 3, omare 6, Bahar-Tabistan, 1389, Tahran, s.1-18. -Akkan, Faik, Putin'den Bat'ya Bir Enerji alm Daha Zaman Gazetesi, 13.05. 2007. -Ar, Tayyar, Ortadou, MKM Yaynlar, Bursa 2008. -Barbaro, Josaphat, Anadoluya ve rana Seyahat, evr. Tufan Gndz, Yeditepe Yaynlar, stanbul 2005. -Barzegar,Kayhan, Mntka Giryi-i Der Siyset-i Haric-i ran, Mutlat- Avrasya-y Merkezi, Sal 2, omare 5, Zemistan 1388. -Brezezinski, Zbigniew, The Grand Chessboard, Washington 1997. -Cabbarl, Hatem, Hazarn Hukuki Stats, http://www.azsam.org, 12.05.2006; -Carr,Edvard Hallet, Bolevik Devrimi, Cilt 3, ev. Tuncay Birkan, Metis Yaynlar, stanbul 2004. -Caspian States to Hold Summit, Tehran Times, 07.07.2007. -Celili, Muhammed Rza, Transkafkasya ve Orta Asyadaki Gelimeler Karsnda ran, Unutkan Tarih, Ed. Semih Vaner, Metis Yaynlar, stanbul 1997, s.239-246. -Commission of the European Communities Green Paper, Brussels, 2006. -Croissant, Cynthia M. Croissant, Michael P., Hazar Denizi Stats Sorunu: erii ve Yansmalar, Avrasya Etdleri, Say: 4, K 1996/97, s.23-49. Cumhuriyet Gazetesi, 05.02-06.02.1995. -Demirilu, Mucteba, Nigh- rn be Seyr-i Tahavvulat- Rejim-i Hukuki-i Derya-y Hazer, Mutalat- Avrasya-y Merkez ,Sal 1, omare 1, Zemistan-Behar, 1386-1387,s.21-46. -DJalili, Mohammad Reza -Thierry Kellner, rann Son ki Yzyllk Tarihi, evr. Reat Uzmen, Bilge Kltr Sanat Yay., stanbul 2011. -Ertan, Fikret, Yine Sonu Yok, Zaman Gazetesi, 06.07.2007. -Etaat, Cevad, ran ve Hutt- ntikl-i Enerji-i Hovze-i Hazer, Mutlat- Avrasya-y Merkezi, Sal 2, omare 3, Tahran 1387, s.1-22. -EU Energy Comissioner Backs Trans-Caspian Pipeline, http://russiatoday. ru/business/ news/6104, 16.12.2006. -European Union Supports Trans-Caspian Pipeline, http://eng.gazeta.kz/art.asp?aid=81774, 10.10.2006. -Fehihimi, Gobad, Si Sal- Neft-i ran, Mehrandi Ner., Tahran 1387. -Gke, Mustafa, Sovyet Sonras Dnemde Hazar evresinde Yaanan Rekabet, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi (The Journal Of International Social Research), Vol. 1, Is. 3, s.193-202. -Hacolu, Nerdun, Putin Vanay Kapt Hrriyet Gazetesi, 13.05.2007 -Hasanl, Cemil, Souk Savan lk atmas ran Azerbaycan, evr. Ekber N. Necef, Balam Yaynlar, stanbul 2005, -Hekm, Mahmud, Tarih-i Muasr- ran, Tahran 1386. -Ik, Hasan, Yirminci Yzyldan Yirmi Birinci Yzyla Enerji Sorunu, Gnmz Dnya Sorunlar, Ed.Kenan Arba, Pegem Yay., Ankara 2011. -http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=1373232, 01.08.2011. -http://www.nioc.ir,01.08.2011. -Karagiannis, Emmanuel, The USIranian Relationship After 11 September 2001 and the Transportation of Caspian Energy, Central Asian Survey, June/September, 2003, pp. 151162.
-Kohen, Sami, Hazar Huzursuz, Milliyet Gazetesi, 14.08.2001. -Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara 1999. -Markham, Clements R., General Sketch of the History of Persia, Longmans, London1874. -Mehdiyoun, Kamyar, Ownership of Oil and Gas Resources in the Caspian Sea, The American Journal of International Law, Vol. 94, No. 1, January 2000, pp.179-189. -Mehmetov, smail, Trk Kafkasnda Siyasi ve Etnik Yap, Hazr. Ekber N. Necef-amil Necefov, tken Yaynlar, stanbul 2009. -Mesudi, Murc ez-Zeheb, evr. Ahsen Batur, Selenge Yaynlar, stanbul 2004. -Milliyet Gazetesi, 16.07.2007. -Mustafazade, Tofiq T., 18. Yzylda Osmanl-Azerbaycan likilerinin Balca Merhaleleri, http://www.karam.org.tr/Makaleler/1356851388_mustafazade.pdf, 08.08.2011. -Nasibli, Nasib, rans Caspian Policy, www.cacianalyts.org, 02.10.2003. -Nugman, Glnar, Hazar Denizinin Hukuki Stats, Avrasya Etdleri, Say 13, Ankara 1998, s.80-91. -Oan, Sinan, Enerji Stratejisinden Mahrum Bir lke, www.turksam.org, 29.07.2007. -Oan, Sinan, Hazar Sorunu, www.turksam.org,14.02.2005. -Oan, Sinan, Yeni Global Oyun ve Hazarn Stats, www.turksam.org, 14.02.2005. -Painter, David S., Oil, Resoruces and the Cold War, Cold War, Cambridge University Press, Cambridge 2010. -Perviz-i ktifi, Trk ve Fars ile rann ok Ulusluluu Meselesi, evr. Mehmet Kanar, Nsha, Yl II, Say 7, Gz 2002, (http://www.doguedebiyati.com/nusha.htm, 04.08.2011), s. 63-71. -Saray, Mehmet, Rusyann Orta Asyada Yaylmas . Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, Say. 10-11, stanbul 1981. -Soltan, Elnur, Trkmenistan ve Rusya: Gaz zerinde Kurulan likiler, Avrasya Dosyas, C.7, S.2, Ankara 2001. -Speech at the Opening of the Second Caspian Summit, http://www.kremlin.ru, 16.10.2007. -eyhnuri, Muhammed Emir, Tarih-i Neft der ran ve Havermeyane, Danigah- Peyam-i Nur Ner., Tahran 1332. -Tirman, John, A New Approach to Iran, http://web.mit.edu/cis/Publications/IRANTirman_2009.pdf, 01.08.21011. -Usuli, Ali, Hidrath-y Gazi Der Dery-y Hazer, www.nioc.ir, 01.08.2011. - Xzrin Hquqi Statusu Anlaynn Meydana Glmsi http://www.azerbaijan.az/_World Community/_ CaspianStatus/_caspianStatus_a.html, 24.06.2007. -Vaziri, Chahrokh, Neft ve Gudret der ran, Tahran 1380. -Vernadsky, George, Rusya Tarihi, evr. Doukan Mzrak- Egemen . Mzrak, Selenge Yaynlar, stanbul 2009. -Volodarsky, Mikhail, Soviet Unions and Its Southern Neighbours, Oregon 1994. - www.eia.gov, 10.08.2011. -www.tehrantimes.com, 18.01.2011. -Yalnkaya, Alaaddin, Kafkasyada Siyasi Gelimeler, Lalezar Yay., Ankara 2006. -Yergin, Daniel, Petrol, evr. Kamuran Tuncay, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2009. -Zirinsky, Michael P., Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 19211926. International Journal of Middle East Studies, Cambridge 1992, pp. 639-663.
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 177-194
Year: 2011, Issue: 6 Page: 177-194
DUVARLAR ARASINDA ANTALYA YAHUD CEMAAT-II

Mustafa ORAL* zet Antalya Yahudi cemaati, stanbulun fethinden sonraki dnemde Rabban grubunun yeni bakente tanmas zerine Karaim grubunun oluturduu kk bir aznlk haline gelmitir. Fatihten muafnme sahibi olan bu kk cemaat gmrk eminlii, vakf iletmecisi, ticaret ve saire gibi ilerle itigal ediyor, Trk-slm ahaliyle yakn ilikiler iinde bulunuyordu. Genelde Osmanl kentlerinde olduu gibi Antalya ehrinde meskn Yahudiler de Tanzimatla birlikte milliyetilik akmndan etkilenmeye baladlar, kendilerine bir dayanak olmak zere Batl emperyal glerle yakn temasa getiler ve gerektiinde onlarn himayesine girdiler. Merutiyet ve Mtareke dneminde ise Akdenizde ve bu arada Antalyada Romann vrisi olarak nfuz sahibi olmak isteyen talyan misyonu ile eitli alanlarda ibirlii yaptlar. Trk ulus-devletinin yaplanma srecine girdii savatan sonraki dnemde ise Rodosa gmeye baladlar. Geriye kalan dier cemaat mensuplar 1945ten sonraki dnemde Antalya ehrini tmyle terk ettiler. Anahtar Kelimeler Antalya, talyan, Karaim, Y. Mizrahi, Yahudi, Yusufaki. ANTALYAS JEWISH COMMUNITY WITHIN THE WALLS-II Abstract The Jewish community in Antalya has become a small minority consisting of Karaites, following the migration of the Rabbinic people to the new capital after the conquest of stanbul. Having received muafnme. (letter of exemption) from Fatih Sultan Mehmed, members of this small community held the occupations such as customs officer, charity management, merchant, and maintained close relations with the TurkishMuslim population. The Jews living in Antalya soon began to go under the influence of the nationalist movement following the Tanzimat Reforms in a similar vein to the Jews inhabited in the other Ottoman cities. They turned to the Western Imperialist powers for support, and at times for protection. During the periods of Constitutional Monarchy and Armistice, they cooperated in various fields with the Italian mission, who was at that time trying to exert its influence on Antalya as the heir of Rome. During the post-war period in which the structure of the Turkish nation-state took place, they started migrating to Rhodes and the remaining community members completely abandoned the province of Antalya after 1945. Key Words Antalya, Italian, Karaite, Y. Mizrahi, Jewish, Yusufaki.
Do. Dr., Akdeniz niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. must.oral@gmail.com
GR 15. yzyl itibariyle slm dnyasnda Yahudi grubu vardr: Afganistan ile Orta Asyada yaylm, kltrel olarak Douya bal ve Fars dili ve kltrne bal Farsa konuan Yahudiler (Mizrahi); Iraktan Fasa kadar rann batsnda yer alan ve Arapa konuan Yahudiler (Mustariba), Anadolu ve Balkanlarda bulunan ve Bizans Yahudilerinin oluturduu, ounun Yunanca konutuu ve Osmanl Trklerinin blgeye egemen olmasyla Trke ve Yunanca konuan Yahudiler (Romaniot). Bu son kk Yahudi topluluu zaman iinde dier Yahudiler arasnda eriyip gitmitir1. Yunanca konuan ve Roma rfn izleyen Bat Anadolu ehirlerinde yaayan Yahudi cemaati (Romaniot) ile Bursann fethinden sonraki gnlerde tanan Osmanl padiahlar arasnda bu din mensuplar ile dier zmmlere hukuk bir stat veren Fatih Sultan Mehmet, stanbulun fethinden sonraki dnemde bir fermanla Balkanlardan ve Anadolu ehirlerinden ok sayda Yahudiyi getirterek bakent stanbula yerletirir. Bu zorunlu iskn sonucunda Anadoluda deta tek bir Yahudi bile kalmaz2. Fetihten sonraki gnlerde yeni bakent stanbulun yeniden imar ve iskn amacna ynelik olarak Antalya sancanda meskn Yahudiler de stanbula srgn edilir. Antalya Yahudi cemaatinin stanbulun hangi semtinde iskn edildii mehuldr, ancak cemaat adna birer sinagog kurduklar3 biliniyor. I. MUAFNAME SAHB YAHUDLER Antalya Yahudi cemaatinin tm stanbula srgn edilmedi, bir miktar ehirde brakld. 1455 tahririnde Antalya ehrinde yaplan tahririn defteri ypranm olduundan bu dneme ilikin bilgiler eksiktir. 1530 tahririnde ise Antalyada 20 mahalle bulunuyor, Cami-i Cedid, Baba Doan ile Makbul Aa mahallerinde oturan Hristiyanlar (Cemaat-i Gebran) ile Yahudiler (Cemaat-i Yahudiyn) 123 haneden ve 8 mcerretten (bekr) ibarettir. Yahudiler 18 hane ile 2 mcerreti oluturuyordu. 1568 tahririnde Antalya Yahudi cemaati 4 hane (9 kii) grnyor4. 1588de 4000i akn nfusu (3500 kadar Mslman) olan ehirde Yahudiler 30 kiiden ibarettir. 1754 ylnda avarz tespiti iin yaplan tahrirde ise ehirde 1500 kadar gayri-mslim bulunuyor, bunlarn tamam Kaleiindeki mahallelerde oturuyorlard5. Gayri-mslimlerin oturduu Kaleiindeki bu mahallelerde Mslmanlar da bulunuyordu. Antalya Yahudi cemaati vakf iletmeleri ile sosyal hayatta olduka etkindiler. 1568 tarihli Defter-i Evkf- Liv-i Tekede Yahudi cemaatinden aban stanosun (Korkuteli) Bayat kyndeki Aleddin Halife Camiine ait bir zemini, Arslan
1 2 3 4 5
Lewis, slam Dnyasnda Yahudiler, s. 130-131. Lewis, slam Dnyasnda Yahudiler, s. 142. Galanti, Trkler ve Yahudiler, s. 16. Behset Karaca, XV. ve XVI. Yzyllarda Teke Sanca, Isparta, Faklte, 2002, s. 117-121. Emecan, Antalya, slm Ansiklopedisi, C.III, s. 235-236.
adnda biri de Antalyada mirzde hamamna ait bir zemini icara olarak tasarruf ediyordu6. Bu adlar kullanan Antalya Yahudi cemaatinin Hazar-Karaim kkenli ve Karaim/Karait mezhebi mensubu olabilecei ihtimalinin olduka kuvvetli olduunu dnebiliriz. 1454te stanbula gnderilen ve oraya yerletirilen Yahudilerin ise Rabban mezhebi mensuplar olmas pekl mmkndr, ancak bu iddial olasl destekleyecek nitelikte adlarn yansra baka tarihsel kaytlar ve kantlar aradmzda sonraki dneme ait olsa da Karamanl Trkesinde Tevrat gryoruz. 16081609 (h. 1017) tarihli Yahudi Cizyelerinin Tespiti Defterinde, Antalya Yahudilerine Fatih tarafndan muafnme verildii belirtiliyor ve Yahudi cemaati u ekilde kayt altna alnyordu7: Der-beyn- l neferen (zengin) 6, der-beyn- evst neferen (orta halli) 20, der-beyn- edn (fakir) neferen 11. Ksacas, 17. yzyln balarnda Antalyada 37 kiiden ibaret gayet kk bir Yahudi cemaati otuyordu. Yahudiler mparatorlukta ticaret yapan Batl tacirler karsnda hkmet temsilcileri, zellikle 17. yzyln ilk yarsnda zmirde gmrk tahsildar (eminler) olarak grev yaparlard. Batllar Osmanl hkmeti ile etkili anlamalar yapabilmek iin bu eminlerin dindalarn yanlarnda istihdam etmek zorunda kalyorlard. 1638de baz kiiler zak adl Yahudinin Antalyada ticaret yapan Batl tacirlerin tercmanl grevinden alnmasn talep etmiler, Fransz tacirler ise bu baskya direnmi ve zakn grevinde kalmasn salayan bir emir kartmay baarmlard8. Tercmanln yan sra Antalya Yahudilerinin itigal ettikleri meslekler arasnda her trl maln ticareti vardr9. Doktorluk ve eczaclk da bir baka meslek trdr. Alanyal Vasos Voyacoglu, 20. yzyln balarnda Antalyadan Alanyaya almaya gelen, ancak Rumlarn beenmeyip acemi dedii iki Yahudi doktordan bahsediyor. Doktorlar Alanyada altklar srada ehirdeki bir handa kalrlarm10. Rumlarn Yahudi doktorlar beenmeme nedeni biraz dinsel, biraz da grenek gerei gibidir; nk Yahudi kart tutum ve davranlarn, Paskalya kutlamalar srasnda dinsel bir vecibe gibi yerine getirirler. Aslnda Osmanl toplumunda yaygn Yahudi kart tutumun tezahr saylan Kan ftiras olaydr. Alanyada Kutsal Cuma gn Hz. sann armha geriliinden sorumlu tuttuklar Yudas
7 8 9
10
M. Akif Erdoru, Antalya ve Havalisi Tarihi in Bir Kaynak: Defter-i Evkf- Liv-i Teke, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih ncelemeleri Dergisi, Nu.X, zmir, 1999, s. 93, 125 127. Karaca, XV. ve XVI. Yzyllarda Teke Sanca, s. 124-128. Daniel Goffman, Osmanl mparatorluunda ngilizler (1642-1660), stanbul, Sabanc, 2001, s.35. Dr. Hasan Mool, 1800l yllarn balarnda Antalya reayalarna ve ekmekilere un datm yapan Tuturu adnda bir Yahudinin kylere satt unun bozuk kmas nedeniyle konunun mahkemeye tandn belirtiyor (Antalya Tarihi, Ankara, Mehter, 1997, s.205, 207), ancak bunun iin kaynak gsterdii kendi eseri I. Nolu Antalya eriyye Sicilinde bu ismin Tuturus olduunu okuyor, zmm Tuturusun Yahudi olduuna ilikin hibir kayt gemiyor (Teke Sanca eriyye Sicili, Ankara, Mehter, 1996, s.97, 199; 286, 325). Voyacoglu, Alanya, s. 43.
temsil eden bez bir kukla yapp iini samanla doldurur, bir sra diker, erkek elbiseleri giydirir, sonra kilise avlusunun ortasna koyarlar. Bu srada Rumlara olan sayglarndan dolay dardan atl Trk (Osmanl) jandarmas gelirmi. Rum erkekler sann haksz ldrlnn intikamn almak iin bezden adama ate aarlar. Bu grevi yerine getiren Rumlar evlerine dalr, kutlamaya devam ederler. Kendileri de Yahudileri sevmeyen yetkili Trkler de buna kar nlem almazlar, seyirci kalrm11. II. KALE YAHUD CEMAAT 19. yzyln balarnda youn olarak Makbule mahallesinde oturan Rumlarn, baka mahallelerde de Mslmanlarla bar iinde bir arada yaadklar belirtiliyor12. Onlar birbirlerinden ayran duvarlara Tanzimatn getirdii yeni millet anlaynn da etkisiyle 1860l yllarda gerek duyulmaz olmutur13. Bununla birlikte, kent surlarnn ve mahalle duvarlarnn ilevlerini 1910lara kadar koruduunu gryoruz14. Antalya Kalesi surlar ttihat ve Terakki devrinde, 1914de ksmen yklm, 1934te ise Karaka Hsnnn Belediye Bakanl yapt srada Selanik muhaciri ingene Hasan adnda birine yktrlm, ancak bu tehlikeli grevi bir engelle yapan kiinin gk altnda kalmasyla15 biraz kendini kurtarmtr. Bu ise gerek ehir ve toplum, gerekse millet anlaynn deimesi ile koutluk iindedir. Fransz gezgini Paul Lucas (16641737), 1706 ylnda gezdii Antalya ehrinin blme ayrlm, deta ayr ehrin birlemesinden olumu grnt sunduunu, bu blmn her birine ait ve birbirleri arasnda balant kurulmasn engelleyen surlar ile byk demir kaplar olduunu belirtiyor ve devamnda unlar anlatyor16: Cuma gnleri Satalia'nn [Antalya] tm kaplar leyin saat on ikiden bire kadar kapanyor. Byle bir uygulamay grnce ardm ve sebebini sordum: ehrin sakinleri, Hristiyanlarn Cuma gn leyin saat on ikiyle bir arasnda kenti ele geirecekleri eklinde bir kehanete inanyor. Ayn inantan dolay Musevi bile olsa ehrin kenar mahallelerinde len kiilerin cenazesi kent merkezine sokulmuyor. Eer bir l defnedilecekse, mezarla ulamak iin tabutun tm ehrin evresinde dolatrlmas gerekiyor. ngiliz Amirali Sir Francis Beaufort, 1812 baharnda Bodrum zerinden geldii Likya kylarn anlatrken Musa Dandaki eski bir rivayeti Buradakilerin [Tah11 12 13
14
15 16
Age, s. 89-90. Mool, Antalya Tarihi, s. 207. Antalyann bayndrlk ileriyle ilgili baz isteklerinin r-y Devlete sunulduu 1869 senesi Konya Vilyet Meclisi toplantsnda Antalya skelesi limannn iki tarafnda bulunan kalelerin duvarlarna kadar denizin molozlarla doldurulup 50-60 geminin barnabilecei bir liman yaplabilecei, bunun iinse Kaleiindeki duvarn yklarak talarnn satlmas, elde edilecek para ile liman iinin halledilecei belirtiliyor; bundan baka ehrin kalesinin tek kapsnn yeterli olmad ve uygun yerlerinden yeni kap almas iin izin isteniyordu (Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara, TTK, 1991, s.263). Halk arasnda Kale Kapusu denilen ve Evliya elebinin birbirine geme yedi kat eri br, kimi arka kimi garba nazr kapular diye anlatt kalenin tek kaps ahrh Antalya Belediyesi tarafndan 1918de yktrlmtr (Sleyman Fikri Erten, Antalya Tarihi, C.III, Antalya, 1948, s.69 dn 3). Adnan Selekler, XX. Yzylda Antalya ve Antalyallar, Antalya, 2000, s. 23. Kayhan Drtlk-Remziye Boyraz, Gezginlerin Gzyle Antalya, Antalya, AKMED, 2008, s. 34.
tal-Delikta] bir inanc da, Musa Peygamberin Msrdan kat zaman bu dan yaknnda yaad, bu nedenle ona Musa Da dendiidir. Bu da, Deliklitata alevinin neredeyse sk bir alln ortasndan kt sylenebilecek olan Yanardan sadece birka mil tededir. diye aktaryor, onun ile Hareb Danda yanan allar arasnda kurulan yaktrma bir arm, Musa Peygamberin Tahtalda yaad biimindeki bir hayali gelenein douuna yol am olabilemez mi? 17 diye soruyor. Bu blgede, yani Likyann Tahtal (Olimpos) danda eskiden Yahudilerin yaayp yaamadn bilmiyoruz, ancak buraya yakn Antik Phaselis ile Myra (Demre) kentlerinde birer Yahudi cemaatinin oturduunu makalenin ilk ksmnda yazmtk. Tanzimat dneminde Antalya Yahudi cemaatinden Haim Avadja adnda bir tccara ilikin ngilterenin zmirdeki ilk konsolosluk tercman Lbnanl arkiyat Nassif Mallouf tarafndan kaleme alnan Antalya ehriyle yazmalar ieren ngiliz konsolos belgelerinde bilgiler vardr. ngiliz Konsolos yardmcs Frederick Gadaleta, 1859 ylnda Antalyada grevine balad sralarda Costentaki adnda bir hekimden, Francesco adnda bir ekmekiden baz deerli eyalar (bir altn saat, iki gm kak, iki gm fincan, bir ipek emsiye) ile Haim Avadja adnda bir Yahudiden bir miktar emlak satn alm ve bu kiileri himayesi altna koymutur18. Konsolos yardmcs Frederick Gadaletann himayesinde bulundurduu ve gvenilir bir Yahudi olarak grd tccar Haim Avadjann buradaki baz kiilerin zorbaln kkrtmas sonucunda kelepelenerek tutuklandn ve haksz yere mahkm ve srgnle tehdit edilmi olduunu duymutu. Bu Yahudi tccar yalnzca Gadaletann temsilcisi olmas sonucunda kurtarlmt. Teke (Antalya) Kaymakam Mustafa Paa, Gadaletann Avadjaya ilikin sorusunu yle yantlar19: Benim selefim* zamannda bu Yahudi pek ok ngiliz ve Yunan unsurlarn tahkir etmitir. Kendisine ikyetler yneltilmi, yarglanm ve sulu bulunmutur. Bu durum Babliye yazlm ve Sadrazamlk talimatna gre, sulu adam teslim edildikten sonra usul gereince hapse atlmtr. Adamn srgnle tehdit edildii doru deildir. Burada beyan ettiim eylerin dorusunu ve gelimeleri bilen ehrin Ticaret Meclisi yeleri ve birok tccar vardr. Selefim zamannda olanlar hakknda Gadaletann bana ynelttii ikyetler yerinde deildir. Bu durum yanlca Antalya kentinde oturan Yahudiler mahsus bir durum deildir. 1872de Elmalda bir Rumun evinde konuk olan ngiliz gezgini Edvin John Davids, Elmal Rumlarnn Yahudilerin Fsh Bayramnda bir Hristiyan ocuunu karp ldrdkleri yolundaki sylentiye inandklarn, Yahudiler aleyhinde
17 18 19 *
Sir Francis Beaufort, Karamanya, ev. Ali Neyzi-D. Trker, Antalya, AKMED, 2002, s. 57-58. Nassif Mallouf, Gadaletas Affair Adalia 1859, stanbul, Isis, 2002, s. 29. Age, s. 44-45. Kaymakam Mirimiran Mustafa Paann (1859-1860) selefi Kapcba Hayri Beydir (1856-1858).
her trl provakosyonlara ak olduklarn, Yahudiler aleyhinde olduklarn anlatyor20. 1885te Pamfilya blgesine yapt seyahat gzlemlerinin sonularn 1890 ylnda yaynlayan Avusturyal arkeolog Karl Graf Von Lanckoronski, Antalya ehrinin simgelerinden olan drt keli kuleleri ile surlarn, ehri hem d mahallelerden hem de ehrin merkezinde, yani Kaleiinde oturan Trk (Mslman), Rum (Hristiyan) ve Yahudi semtlerini birbirinden ayrdn, Antalya ehrinde 1890 itibariyle aa yukar 4500 hanenin, toplamda 25, 26 bin nfusun oturduunu, bunlarn 7000ini Rumlarn oluturduunu, 50 Ermeni ile 250 Yahudiden bakasnn Mslman olduunu, Mslmanlarn ounluunu da Trklerin oluturduunu, 10 caminin yan sra 8 Rum (Ortodoks) ile 1 Ermeni kilisesinin bulunduunu aktaryor21. Bu rakam temel alrsak ileriki yllarda Yahudi nfusunun artacana, gittike azaldn gryoruz. 1899/1900 tarihli Konya Vilyeti Salnmesinde Antalya ehrinin toplam nfusu 15.662 kii olup, ayrm yledir: 10.828 Mslman, Rum 4.270, 51 Ermeni, 235 Yahudi, 278 Ecnebi. Bu salnamede Antalya kazasnn, ehir merkezi dnda hi gayri-Mslim nfusun bulunmad belirtilir22. 1905/1906 ylnda Osmanl mparatorluunda yaplan son genel nfus saymnda Antalya sancann nfusu yledir: Miladi 1906/1907 (1322) tarihli Konya Vilayeti Salnamesine gre ise Antalya kazasnn genel nfusunun 97.089 kiiye ulat, bunlardan 6.339 Rum, 401 Kpt (ingene), 58 Ermeni, 155 Yahudi, geri kalan 90.134 kii ise Mslmandr23. II. Merutiyet dneminde Antalya Yahudi cemaatinin saysnn yeniden arttn gryoruz. Konya Vilayetine bal Teke (Antalya) sanca 23 Temmuz 1914 tarihli Padiah iradesiyle mstakil liva haline getirilmi, bundan sonra ayn sene iinde yaplan nfus saymna gre Antalya sancann toplam nfusu u ekilde ortaya kmtr: Mslmanlar 235.762, (Hristiyan) Rumlar 12.385, Ermeniler 630, Yahudiler 250, ingeneler (Kptler) 621, Srplar 38 olmak zere toplam 249.686 kii24.
20
21
22
23
24
E. J. Davids, Anadolu-Anatolica:19. Yzylda Karya, Frigya, Likya ve Pisidya Kentlerine Yaplan Bir Gezinin yks, ev. F. Ylmaz, stanbul, Arkeoloji ve Sanat, 2006, s.188-189. I. Dnya Sava ncesinde Elmalda 5 hane kadar Yahudi bulunuyordu, ancak bunlar savatan nce Elmaldan ayrlmtlar. Burada oturan Yahudilerden biri eczacdr (Abdullah Ekiz, Dnden Bugne Elmal, Antalya, 2001, s.57, s. 60). Karl Graf Von Lanckoronski, Pamphylia ve Pisidia Kentleri, C.I, Antalya, AKMED, 2005, s. IX. 1892 Konya Vilyet Salnamesine Antalya sancann tmnde 99 kadn, 101 erkek olmak zere 200 Yahudi vardr (Antalya, Yurt Ansiklopedisi, C.II, ed. T. Parla, C.II, stanbul, Anadolu Yaynclk, 1982, s.787-788) Tuncer Baykara, 20. Yzyl Balarnda Antalya, 20. Yzylda Antalya Sempozyumu (Antalya, 22-24 Kasm 2007), Yay. Haz. Mustafa Oral, Antalya, Akdeniz niversitesi, 2008. Gven Din, 20. Yzyln lk Yarsnda Antalya Nfusu, 20. Yzylda Antalya Sempozyumu (Antalya, 22-24 Kasm 2007), Yay. haz. Mustafa Oral, Antalya, Akdeniz niversitesi, 2008. Kemal H. Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), stanbul, Tarih Vakf, 2003,s.220-221.
III. TALYAN YANLISI YAHUDLER 20. yzyln balarnda Antalya Yahudi cemaati sayca azalmasna karn, gerek ticaret ilikileri gerekse Batl glerle balantlar ynnden ehrin ekonomik hayatnda etkili bir unsur haline gelmeye balad. Bu balantlar arasnda, ynetici snf arasnda smrgecilik cokusunu yaymak amacyla Parti Colonialin Fransz Millet Meclisinde yaptna benzer biimde, 1906da talyan Smrge Enstitsn kurduktan sonraki dnemde, zellikle 1911-1912 Trablusgarp Savandan sonra Ochide imzalanan anlamadan sonraki gnlerde Romann varisi olarak Antalya blgesine ynelen talyanlar faaliyetlerini kolaylatrmak iin tabiiyetlerine aldklar Sakz kkenli bir Rum ile biri talyan kkenli iki Yahudi ailesinin yerleri nemlidir. talyanlar, Nisan 1912de Rodosu igal ettikten sonra gzlerini Antalyaya evirdiler ve youn bir Yahudi nfusunun oturduu Rodosu bir atlama tahtas olarak kullanarak Antalya blgesinde bir kar alan oluturmak iin gen ve enerjik bir adam olan Agostini Ferranteyi Trkleri tatl szlerle kandrmas iin Antalyaya konsolos olarak atadlar25. talyan konsolosu Agostini Ferrante, 1913 baharnda ilk sivil talyan kafilesinin banda Rodos Belediye Bakan ile birlikte Antalyaya geldi, 31 Mays 1913te de konsolos atand. Bu srada ehirde talyan tebaas Sakz kkenli bir Rum ile iki Osmanl Yahudisi aile vardr. Macit Seleklere gre bu iki Yahudi ailesi, nfus yazmnda kte kaydedilmemi, kapitlasyon haklarndan yararlanp vergi yknden kurtulmak iin talyanlk iddiasnda bulunmulard; meseleyi tahkike bile lzum grmeksizin talepleri kabul edilmi, ecneb muamelesi grme imtiyazn kazanmlard.26 Zaman iinde Antalya ile ilikileri sklatran talyanlar, bir vakit sonra nce ngiliz konsolosuna vermi olduklar vekleti geri aldlar, sonra da Antalya Ticaret Odas Bakan Hac Hatip Osman Efendiden kiraladklar bir binay talyan Konsolosluu haline getirdiler. Ve Osmanl tebaas olan ve ehirde itibarl bir konumu olan Yusufakinin* olu Yomtov Mizrahiyi* tercman olarak istihdam ettiler. Bir sre sonra Ferrantenin yerine yeni bir konsolos atandysa da I. Dnya Savann kmas zerine ehirdeki talyan misyonu ekilip gitmi, ancak geride braktklar tesisler ile binalarna bakmalar iin talyan vapurlarnn acenteliini yapan Huetiyi brakmtlar. Sava yllarnda ngiliz konsolosu ile Yomtov Mizrahi enterne edilmiler, ngiliz konsolosu enterne edildii stanbulda lmt27.
25
26 *
27
R. J. Bosworth, talya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, ed. Marian Kent, ev. Ahmet Fethi, stanbul, Tarih Vakf, 1999, s. 71-76. talyanlar Antalyay Nasl gal Etti, Hayat Tarih Mecmuas, Nu.II/8 (1 Austos 1977), s. 54-55. Yeni Sabah muhabiri Dni Remzi Korok, Yusufakinin asl isminin Yasef olduunu, igal srasnda Yasefakiye dntn, Mill Mcadele srasnda Antalyadan talyanlar ekilince Yusufaki olduunu, sonra zamanla Yusuf haline geldiini belirtiyor, fakat eski bilenler ve devre yetienler; bugnk koyu Trk Yusufun aslen neslen Yasefaki olduunu bildikleri iin Yusuf demeye dilleri varmamakta, fakat hatr iin olsun Yusufaki demektedirler. diye yazyor (18 Ay talyan gali Altnda, Yeni Sabah, 8 Nisan 1941, s. 3.) Osmanl okullarnda okumu olan Yomtov Mizrahi, tahsilini zmirde bir Osmanl idadisinde tamamlam, birka lisan renmi ve sonra Osmanl Bankasnn Antalya ubesinde almaya balamtr. Selekler, talyanlar Antalyay Nasl gal Etti, s. 58-59.
Mondros Mtarekesinden sonraki yeni dnemde talyanlar, drt yldr bo kalan eski binay yeniden konsolosluk binas haline getirdikleri gibi, Agostini Ferranteyi yeniden konsolos, Yomtov Mizrahiyi de yeniden tercman atadlar. stelik yine Rodostan hareketle Rodos Belediye Bakan da tayan bir talyan vapuru Antalyaya yanat ve Rodos ile Antalya arasnda al-verie baladlar. Bu dnemi yaayan Macit Selekler, onlar a, biz plaktk diyerek Rodos ile Antalya arasndaki ticaretin niteliini aklyor; bu ticarette Rodoslu Yahudi bir tccar ailesinin konumu hakknda ise unlar yazyor28: Bata giyecek maddeleri olmak zere, Antalyann pek ok ithal malna ihtiyac vard. Rodostaki Elhadefler, bu eit ticaretle urarlard. Esasen derhal Antalyaya gelerek bir maaza atlar. Ancak Elhadefler ziraat letleri, demir, vs. dahil olmak zere saysz mal getirecekleri iin, Antalya liman tahliye vastalar kfi gelmeyecekti. Mavnalar azd ve mevcutlar da rmt; gelecek tonlarca maln vapurlardan gecikmeksizin boaltlmas iin byk mavnalar, dubalar lzm gelecekti. IV. BRKA YAHUD ALES Mondros mtarekesinden sonraki yeni dnemde bu ilikilerde baat roller stlenen Yusufaki ailesi 28 Mart 1919da talyanlarn Antalyay igalleri srasnda talyanlarn yannda bulunmular, onlara klavuzluk etmiler, tezlerini destekleyici tarzda konumalar yapmlardr. Bu dnemde aka talyanlarn yannda bulunan birok aznlk mensubu arasnda bir dier aile de Antalya ehrindeki iki sinema iletmesinden birine sahip olan ve aslen talyan Yahudisi olan Noeta ailesidir29. Aznlklarn tutumu milliyeti genleri tahrik edici etkilerde bulunmu, bir gece sinemac Noera/Noeta sarho iki gemici tarafndan feci ekilde dvlm, ertesi gnn akam Yontof Mizrahi mehul biri tarafndan evinde ldrlmtr30. Nisan 1919 balarnda cereyan ettii anlalan bu iki olayn sorumlusu olarak grlen kiiler talyan Konsolosu Ferrante tarafndan ehrin en yksek makamlar nezdinde bu cinayetten Girit kkenli bir tccar olan Emin (Adson) Beyin sorumlu olduunu belirtir, Kumandan Albay efik Aker ile Mutasarrf Vekili Talt (Kimir) Bey nezdinde protesto eder, hatta olay mttefikleri ngilizler ile Osmanl Dahiliye Nezaretine kadar yanstr, onun gibi ateli bir milliyeti olan ehrin ttihat ve Terakki murahhas Giritli Remzi ile birlikte Antalya dna srlmesi talebinde bulunur. Nezaretin talyanlara teslim ediniz talimat sonucunda 5 Nisan 1919da bir talyan vapuruyla Rodosa srlrler, ehre ancak savatan sonra dnebilirler31.
28 29
30 31
Selekler, talyanlar Antalyay Nasl gal Etti, s. 57. Macit Selekler, talyanlar Antalyay Nasl gal Etti, Hayat Tarih Mecmuas, Nu.II/8 (1 Austos 1977), s. 54-60; Dni Remzi Korok, 18 Ay talyan gali Altnda 26-27, Yeni Sabah, 7-8 Nisan 1941, s. 2. Dni Remzi Korok, 18 Ay talyan gali Altnda 43, Yeni Sabah, 24 Nisan 1941, s. 2. Dni Remzi Korok, 18 Ay talyan gali Altnda 44, Yeni Sabah, 25 Nisan 1941, s. 2; Sleyman Fikri Erten, Milli Mcadelede Antalya, Antalya, Antalya Mzesi, 1996, s. 12.
Bu olayn Antalyann Trk ahalisi zerinde baz kar etkileri olduunu D. R. Korok yle yazyor32: Emin beyin ilk tevkifi, srgn ve menfi gnderildii sralarda yerli ekalliyet (aznlk) halk ile talyan elbisesi tayan dier halka kar biraz insafszla kalkmlarsa da bu ok srmemitir. nk halk ilk nce biraz mutasarrfl sever ve sayar olduklarndan mukabele etmiyor, grlt kmasna meydan vermiyorlard. talyan pasaportu tayan ancak Osmanl vatanda baz Rodos Yahudilerinin Finikede ticaret yaptklarn gryoruz. 28 ubat 1922 tarihli Bakanlar Kurulu (Heyet-i Vekile) kararnda Finikede ticaretle uraan Rodos nfusuna kaytl olup talyan pasaportu tayan Osman tebaasndan Elyakin Kohen, Abraham Sidis ve Jakob Leon adndaki kiilerin talyanlar tarafndan Rodosa gitmelerine msaade edilmesinin talep edildii, bu kiilerin Osmanl tabiiyetini terk etmek arzusunda bulunduklar ve bu konuda yazlan para Franszca yantn gnderildii Teke (Antalya) mutasarrflndan belirtiliyor, ehs- merkumenin alelde tabiiyet-i Osmaniyeyi terk etmek isteyenlerden fark olmad cihetle terk-i tabiiyet eylemelerine esas itibariyle Hkmete muvafakat edildii takdirde yerlerinden memlik-i Osmaniyeye bir daha avdet etmeyeceklerine ve avdet ederlerse bir devlet-i ecnebiye mmessili tarafndan himye edilmeyeceklerine ve aksi takdirde tard ve tedibe rz olacaklarna dair bir taahht senedi alnarak azimetlerine msaade ifs mmkn olmayaca nemle bildiriliyordu33. 1 Austos 1922 itibariyle Antalya Ticaret ve Sanayi Odasna (ATSO) kaytl Antalya Yahudileri u ekildedir34: ATSOnun 12 kiiden oluan Heyet azas arasnda Msr mallar ticareti ile itigal eden Osmanl tabiiyetinde ikinci snf tccar Yako Mizrahi ile ayn aileden olup komisyonculukla itigal eden Osmanl tabiiyetinden ikinci snf tccar Yusuf Mizrahi; merkezi Rodosta bulunan talyan uyruklu Elhadef ailesinin Antalyada kurduu birinci snf irketlerden biri manifatura ve hrdavat ticaretiyle itigal eden Salamon Elhadef ubesi, dieri Msr mallar ticareti ile itigal eden sak Elhadef ubesi; yine merkezi Rodosta bulunan ve manifatura ticareti ile uraan talyan uyruklu birinci snf Notrika ubesi; zahire ticareti ile itigal eden Osmanl tabiiyetinden ikinci snf sak Marko, hrdavat ticaretiyle itigal eden talyan uyruklu ikinci snf tccar Nesim Matalon, manifatura ticareti ile itigal eden talyan uyruklu ikinci snf Matalon ve Gomil Efendiler35. Ayn belgede Antalyada iki sinemann bulunduu da belirtiliyor, ancak herhangi aklama yaplmyor. Bu sinemann Noeta ailesinin olduu anlalyor.
32 33 34
35
Dni Remzi Korok, 18 Ay talyan gali Altnda 45, Yeni Sabah, 26 Nisan 1941, s. 2. BCA BKK 30.18.1.1/4.50.17 Antalya, Yurt Ansiklopedisi, ed. T. Parla, C.II, stanbul, Anadolu Yaynclk, 1982, s.787-788; M. Gl, Antalyann Ticari Durumuna likin Bir Belge, Toplumsal Tarih, Nu.II/19 (Temmuz 1995), s. 33-38. 1920 sonlarna ilikin anlarnda ngiliz Kemal, Antalyada bir sinemann bulunduunu, bunu yapann talyan Otelinin sahibi bir talyan olduunu, ancak yaptna piman olduu anlatyor ki, dieri bu talyan sinemas olmaldr (M. Oral, Akdenizin Diliyle Antalya Tarihinden Sayfalar, stanbul, Kavis, 2009, s. 122).
Balibeyde Oturan Yahudiler Klahann karsndaki sokan sanda merkezi Rodosta olup Antalyada ubesi bulunan, alanlar arasnda Rumlar da olan Salamon Elhadefin oullarna ait ok katl bina vardr ile binann arkasnda Yahudilerin oturduu evler vardr. Fener Kayalndan ekilen eski bir fotorafta eski un deirmeni ile ileride Sekiz denilen yer ve iki elalenin denize dt yerdeki un deirmenleri, ileride sada Urumkuun meyve baheleri grnr. Sada deniz, solda meyve baheleri. Yolun solunda Zerdalilik sokandan sonra Yahudi Mezarl ve grelerin yapld Develik, karda ise Sekiz denilen yer bulunur36. H. imrine gre Yahudi Mezarl eskiden Atatrk Caddesi zerindeki Akbank binasnn arkasnda bulunan Ekili Bahe denilen yerdedir37. 1907 tarihli 1/10 000 lekli Antalya ehrinin umum yerleim plann gsteren haritada ise Bahe avu mahallesi ile dnerciler ars arasnda grnyor. Demek ki, Antalya Yahudi cemaati surlarn dna kmtr, geleneksel yerleim yerleri olan Kaleiinde deildir. Bu mahalleye ilikin bir almalarda Balibeyde bir Yahudi cemaatinin meskn olduuna ilikin aklama olmad gibi en eski ve tipik bir Trk-slm mahallesi olduu vurgulanr. Bununla birlikte, Antalya rneinde grld zere, Seluklu ve Osmanl toplum (millet) dzeni 16. yzylda terk edilir. 19. yzyl sonlar ile 20. yzyl balarnda Kaleiinde oturan milletleri birbirinden ayran duvarlar kaldrlr. Dolaysyla tam anlamyla olmasa da birbirlerine yaklamaya, kaynamaya balarlar. te bu deiim ve dnmn yaand 1920 yllarnda Antalya ehrinde 70 ailelik bir Yahudi cemaati meskndur ve de Adalia ve Talmud Tora adnda iki havra vardr38. Yahudi Havras ise Balibey mahallesinde Kavakl Mescit ile Kesik Minare arasnda Sasson Efendinin evinin altnda bulunurdu39. Antalyadaki resmi dairelerde Ermeni veya Yahudilerden alan kimse yoktur. Bunlar daha ok ticaretle uramay yelerlerdi ve nfuslar da olduka azdr. Her iki aznla mensup 25 Yahudi, 25 Ermeni olmak zere 50 aile vardr. Macera kitaplar okumaya dkn olan halkn tercih ettii kitaplar arasnda Seyyar Yahudi adnda bir kitap vardr. Karamanlca Tevrat da okunan kitaplar arasndadr40. Bu bilgi bir kere daha Antalya Yahudi cemaatinin Karaim-Hazar kkenli olduuna iaret ediyor. Karamanl Hristiyan Trklerinin zaman iinde Yunanlemesi gibi Antalyann Yahudi Trklerinin de zaman iinde branlemi olduunu dnebiliriz. Bizim elimizde Karamanl Trkesinde baslm Tevrat41 ve dier eserleri olmadndan cemaatin kltrel ve dnsel nitelii mehulmzdr.
36 37 38 39 40 41
George P. Pehlivanidis, Unutulmayan Antalya, C.I, Atina, 1989, Bir Zamanlar Antalya: Tarih Gzlem ve Anlar, Antalya, ATSO, 2002, s. 115. George P. Pehlivanidis, Unutulmayan Antalya, C.II, Atina, 1989. H. imrin, Bir Zamanlar Antalya: Tarih, Gzlem ve Anlar, C.I, Antalya, ATSO, 2006, s. 448. Age, Gazanfer bar, Anadolulu Hemehrilerimiz, stanbul, Kltr, 2010, s.70-71.
Genliinde Antalyann iyi tccarlarndan biri olan ve Takor Kostis adyla tannan Kostis Hac Apostololu, 1910lu yllarda Antalyaya yerleen Yahudi tccar Notrica ailesinin byk kuma dkknlarnda ba tezghtar olarak alyordu42. Pehlivanidis anlatyor43: 1922nin Ekim aynn ilk gnlerinde ehrin merkezindeki Hristiyan dkknlarnn kaplarn krarak, iindeki mal aldlar. pek kumalarn sahip deitirdiklerini ve Trk dkknlarna transfer olduklarn grdk. Bazen de bir top kuma paylaamayan iki kii, bunu ikiye blerek paylarlard. Tm bunlar daha sonra olacak olaylarn yannda hibir ey deildi. ardaki Trk ve Yahudi tccarlar kendi dkknlarn korumak iin maazalarn kaplarna byk levhalar asmlar ve Bu dkkn Trk dkkndr, Bu dkkn Musevi dkkndr. yazlarn yazmlard. Trkler Yahudilerle iyi olduklar dnemlerde Yahudilere Musevi derler, iyi olmadklar zaman Yahudi derlerdi. Yunan igaline maruz kalan Aydn ve Manisa gibi illerdeki baz Yahudilerin Yunan kart ve Trk yanls bir tutum takndklar grlyor. rnein Ske Mal Mdr Albert Kadranel, toplanan vergiyi stanbula deil, Ankaraya gndereceini aklamtr. Buradaki vergileri Yrk Ali Efe tahsil edilmi, Demirci Mehmet Efeye gndermitir44. Nazillide bulunan Demirci Mehmeti ziyaret edenler arasnda Rum, Yahudi ve Ermeni temsilcilerin bulunduunu, Musevi Hahamnn ziyaretiler arasnda olduunu 24 Kasm 1919 tarihli Tasvir-i Efkrda okuyoruz45. Yunan ordusunun igali altndaki Trkler iin olduu kadar aznlklar iin de kadife eldivenli talyan igalciler deta bir snaktr. zmir ve baka yerler konusunda mttefikleri Franszlar ve ngilizler ile Yunanllar ile bozuan talyanlarn milliyeti Trkleri desteklemeye balamalar nemlidir. Antalya ahalisi de ulusal harekete clz bir sempati duyuyor; Malta, Girit, Dimyat ve dier yerlerden gelip yerleen Mslman erafn arasnda genel bilincin, hatta vatandalk bilincinin yerlemedii, talyan ajanlarnn, halktan kendilerini istediklerine ilikin yazlar toplamalarna ilikin Trk ve ngiliz raporlar bunun kantlar ile doludur. Raporlarda kadife eldivenleri ile okayc bir emperyalist politika izleyen talyanlarn esas amalarnn byk ticaret ve sanayi giriimlerinin temellerini atmak eklinde aklanyordu46. Antalya tarihisi S. Fikri Ertenin yazdna gre talyanlarn Antalyay igal ettikleri gnlerde Antalya konsolosu Agostini Ferrante ile aslen bir talyan olan M. Torfaninin marifetiyle ve propaganda neticesi olarak Yahudiler ile Rumlarn iskeleye inerek talyan donanmasn gidip gezdiklerini, talyanlarn bu trdeki gezileri Trkler aleyhinde bir propaganda malzemesi olarak kullandklarn belirtiyor47.
42 43 44 45 46 47
George P. Pehlivanidis, Unutulmayan Antalya, C.II, Atina, 1989. Age, etin Yetkin, Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, stanbul, Gzlem,, 1996, s. 203. Ycel zkaya, Mill Mcadelede Ege evresi, Ankara, Kltr Bakanl, 1994, s. 101. D. Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi (1838den 1995e), C.III, stanbul, Tekin, 1997, s. 1033-1051. S. Fikri Erten, Milli Mcadelede Antalya, Antalya, Antalya Mzesi, 1996, s. 7-8.
Erten bu bilgiyi verdii kitabn 1960l yllarda yazarken olayn asln unutmu gibidir. Aslnda talyan donanmasn gezip gren kiiler ehrin eraf/esnaf snfdr Dni Remzi Korok ise 1941 ylnda Antalya ve evresinden derledii notlarda, bunu takiben Rum ve Ermeni patrikler ile Yahudi hahamnn da parlak nutuklar irat etmi olduklarn, en ziyade taraftarlk gsterenlerin ise Ermeniler ile Yahudiler olduunu belirtiyor; ehrin talyanlar tarafndan igal edildii srada bata Mutasarrf vekili Talt (Kimir) Bey bulunduu halde memleketin btn ahalisinin bu igal hadisesini resmen protesto ettiklerini, protestoya bir ihtiraz- demi kabul ile Rum, Ermeni ve Yahudi halknn itirak etmediklerini anlatyor48. 57. Tmen Komutan Albay efik Aker, Osmanl Yahudilerinin Trkln ve Ynetimin ne dostu ne de dman olduklarn, zamana ve duruma gre davrandklarn, rnein I. Dnya Sava ve Mtareke dneminde igalci gleri alklamaktan ve Trkler aleyhinde casusluk yapmaktan ekinmediklerinin grldn, ounun ise bu tarz hareketler iinde bulunmadn belirtiyor49. 10 Nisan 1923 tarihli Antalya gazetesinde yaynlanan mer Selahattin imzal Ka Mebus karacaz? balkl yazsnda, livamzn son tahakkukattaki umum nfus kayd: 221.789 slam, 10.953 Rum, 625 Ermeni, 240 Yahudi olmak zere yekn 233.607 kii idi. Bu nfus iinde henz rey vermek ve mebus olmak hakk olmayan kadn nfusu da dhildir ki bu da 117.583 dii ehlidir. diye yazyor, bunun iindeki erkek nfusun 104.436 olduunu belirtiyor ve toplam nfusun kazalara gre dkmn ise yle veriyordu: 35.364 Antalya kazas, 13.009 Alanya, 8.544 Elmal, 15.278 Akseki, 8.515 Ka, 9.328 Manavgat, 9.321 Korkuteli, 5.077 Finike kazalar ki, yeknu ise 105.436dr. Cumhuriyet dneminde Antalya Yahudi cemaatinin olduka kld, deta bir elin parmaklar kadar kald, geriye kalanlarn da II. Dnya Sava srasnda buradan ayrlp Rodosa gtn, cemaatin tmyle tarihsel bir hatra olarak kaldn gryoruz. te bu son kopular arampol yolunda byk bir maaza sahibi olan Elhadef ailesi, bu maazay Finikeli ekerci ailesine devrettikten sonra Yusufakinin nceden ocuklarnn gidip yerletikleri Rodosa gmesi ile olmutur50. Bu dnemde iki sinemadan birinin (dieri Yenikapda Halim Beyin ilettii Leyla Sinemas) iletmesine sahip Noeta ailesinin sonunu ise bilmiyoruz. Seyfeli Ali Yldz anlatyor51: almamz esnasnda aslen Karazl eski Yivli Minare Camii imam Musa Deniz ile grtk. Babas, Antalya Deirmennnden olmakla birlikte, talyanlar Antalyay igal edince babasnn i balantlarndan dolay iyi bildii Karaze kamlar. Musa Deniz, 28 Mart 1919da Antalyay igal eden talyanlarn ehre gelir gelmez, deirmenleri ele geirmek istemiler, bunun iin ehirdekilerle birlikte Karazdeki deirmenleri eski sahiplerinden
18 Ay talyan gali Altnda11, 27, Yeni Sabah, 22 Mart 1941, s. 3; 8 Nisan 1941. 57nci Tmen ve Aydn Mill Mcadelesi (19181920), Ankara, ATASE, 2006, s. 6. 50 Adnan Selekler (Antalya, 1917) ile 5 Haziran 2009 tarihinde yaplan telefon konumasndan. 51 Gazipaa Tarihi mellifi Seyfeli Ali Yldz tarafndan 30 Haziran 2010 tarihinde tarafma aktarld.
48 49
bask ile satn aldklarn veya el koyduklarn nakletmesi ilgin idi. Bunlara klavuzluk edense Yusufaki adndaki bir Rodosludur. Yusufakinin dier ileri yannda talyanlarn deirmenleri ele geirme iine de nclk etmesi buralar iyi bildiine delalet ediyor. 1940l yllarda Korkutelili bir kabaday tarafndan ldrlmesi ile hayat sona eriyor. Sonu olarak, 15. yzyl balarnda Antalya ehrinde etraf duvarla evrili mstakil bir mahallede Rumlar ile Trkler arasnda oturan Yahudi cemaati, stanbulun fethinden sonra yeni bakentin yeniden imar ve iskn amacyla payitahta nakil ve iskn edilmitir. Geriye kalan ehrin kk Yahudi cemaatinin Trke adlar tadna ve Karamanl Trkesi ile yazlm Tevrat okuduuna baklrsa, Hazar-Karaim kkenli Yahudi Trkleri olduunu dnmek mmkndr. Fatih Mehmetten muafnme sahibi olan ehrin Yahudi cemaati, nceleri Batl tacirlerle ticaret yaparken Tanzimatla birlikte Batl glerle, zellikle ngiliz ve talyanlar ile ibirlii yapmaya baladlar. Mtareke ve Kurtulu devrindeki ilikiler sonraki devirde Antalya Yahudi cemaatinin sonunu getirmitir.
KAYNAKA
-Antalya, Yurt Ansiklopedisi, C.II, ed. T. Parla, C.II, stanbul, Anadolu Yaynclk, 1982. -AKER, M. efik; 57nci Tmen ve Aydn Mill Mcadelesi (19181920), Ankara, ATASE, 2006. -AVCIOLU, Doan; Mill Kurtulu Tarihi (1838den 1995e), C.III, stanbul, Tekin, 1997. -BAYKARA, Tuncer; 20. Yzyl Balarnda Antalya, 20. Yzylda Antalya Sempozyumu (Antalya, 22-24 Kasm 2007), yay. Haz. Mustafa Oral, Antalya, Akdeniz niversitesi, 2008. -BEAUFORT, Sir Francis; Karamanya, ev. Ali Neyzi-D. Trker, Antalya, AKMED, 2002. -BOSWORTH, R. J.; talya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, ed. Marian Kent, ev. Ahmet Fethi, stanbul, Tarih Vakf, 1999. -ANDIRCI, Musa; Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara, TTK, 1991. -MRN, Hseyin; Bir Zamanlar Antalya: Tarih Gzlem ve Anlar, Antalya, ATSO, 2002. ----------; Bir Zamanlar Antalya: Tarih, Gzlem ve Anlar, C.I, Antalya, ATSO, 2006. -DAVIDS, E. J.; Anadolu-Anatolica:19. Yzylda Karya, Frigya, Likya ve Pisidya Kentlerine Yaplan Bir Gezinin yks, ev. F. Ylmaz, stanbul, Arkeoloji ve Sanat, 2006. -DN, Gven; 20. Yzyln lk Yarsnda Antalya Nfusu, 20. Yzylda Antalya Sempozyumu (Antalya, 22-24 Kasm 2007), yay. haz. Mustafa Oral, Antalya, Akdeniz niversitesi, 2008. -DRTLK, Kayhan-BOYRAZ, Remziye; Gezginlerin Gzyle Antalya, Antalya, AKMED, 2008. -EKZ, Abdullah; Dnden Bugne Elmal, Antalya, 2001. -EMECAN Feridun; Antalya, slm Ansiklopedisi, C.III, -ERDORU, M. Akif; Antalya ve Havalisi Tarihi in Bir Kaynak: Defter-i Evkf- Liv-i Teke, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih ncelemeleri Dergisi, Nu.X, zmir, 1999. -ERTEN, S. Fikri; Milli Mcadelede Antalya, Antalya, Antalya Mzesi, 1996. --------------; Antalya Tarihi, C.III, Antalya, 1948. -GALANT, Avram; Trkler ve Yahudiler, stanbul, Tan Matbaas, 1947. -GOFFMAN, Daniel; Osmanl mparatorluunda ngilizler (1642-1660), stanbul, Sabanc, 2001. -GL, Muhammet; Antalyann Ticari Durumuna likin Bir Belge, Toplumsal Tarih, Nu.II/19 (Temmuz 1995). -BAR, Gazanfer; Anadolulu Hemehrilerimiz, stanbul, Kltr, 2010. -KARACA, Behset; XV. ve XVI. Yzyllarda Teke Sanca, Isparta, Faklte, 2002. -KARPAT, Kemal H.; Osmanl Nfusu (1830-1914), stanbul, Tarih Vakf, 2003. -KOROK, Dni Remzi; 18 Ay talyan gali Altnda 43, Yeni Sabah, 24 Nisan 1941. -----------; 18 Ay talyan gali Altnda 26-27, Yeni Sabah, 7-8 Nisan 1941. -----------; 18 Ay talyan gali Altnda 44, Yeni Sabah, 25 Nisan 1941. -----------; 18 Ay talyan gali Altnda 45, Yeni Sabah, 26 Nisan 1941. -----------; 18 Ay talyan gali Altnda-27, Yeni Sabah, 8 Nisan 1941. -----------; 18 Ay talyan gali Altnda11, 27, Yeni Sabah, 22 Mart 1941. -LANCKORONSKI, Karl Graf Von; Pamphylia ve Pisidia Kentleri, C.I, Antalya, AKMED, 2005. -LEWIS, Bernard; slam Dnyasnda Yahudiler, Ankara, mge, 1996. -MALLOUF, Nassif; Gadaletas Affair Adalia 1859, stanbul, Isis, 2002. -MOOL, Hasan; Antalya Tarihi, Ankara, Mehter, 1997. -----------; Teke Sanca eriyye Sicili, Ankara, Mehter, 1996. -ORAL, Mustafa; Akdenizin Diliyle Antalya Tarihinden Sayfalar, stanbul, Kavis, 2009. -ZKAYA, Ycel; Mill Mcadelede Ege evresi, Ankara, Kltr Bakanl, 1994. -PEHLVANDS, George P; Unutulmayan Antalya, C.II, Atina, 1989. -SELEKLER, Adnan; XX. Yzylda Antalya ve Antalyallar, Antalya, 2000. -SELEKLER, Macit; talyanlar Antalyay Nasl gal Etti, Hayat Tarih Mecmuas, Nu.II/8 (1 Austos 1977)
-VOYACOGLU, Vasos; Alanya, Alanya, DAKTAV, 2002. -YETKN, etin; Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, stanbul, Gzlem, 1996.
EKLER
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 195-214
Year: 2011, Issue: 6 Page: 195-214
AIKSZ GAZETESNDE SAKARYA SAVAI

Mcahit ZELK zet stanbul basnnn bask ve sansr altnda bulunduu dnemde Milli Mcadeleye ve Mustafa Kemale destek veren Anadolu basnn en nemlilerinden birisi Kastamonuda kan Aksz gazetesiydi. Milli Mcadeleyle ilgili gelimeleri anbean okuyucularna duyuran Aksz gazetesi Savunma Bakanlnn savala ilgili her gn yaymlad resmi tebligat, ajanslardan gelen haberleri ve Avrupa basnnda Trk-Yunan savayla ilgili yaymlanan haberleri sayfalarna tamtr. Sakarya Savann balad 24 Austos tarihinden itibaren savala ilgili tm gelimeleri duyuran gazete Trk halknn hislerine de tercman olmutur. Gazete ayrca Trk ordusu Bakumandan Mustafa Kemal Paann savala ilgili beyanatlarna da yer vermitir. Aksz gazetesinde Sakarya Sava ile ilgili bayazar smail Habibin makaleleri ve ayrca ok nemli deerlendirmelerin yapld isimsiz makaleler yaymlanarak savan gidiat ve sonular deerlendirilmitir. Akszde yaymlanan makalelerde, Sakarya Sava Trk milleti iin bir dnm noktas olarak grlm ve Yunanllarn Bizans hayallerinin sona erdii dile getirilerek Yunanllarn Anadoludan atlma vaktinin geldiine vurgu yaplmtr. Anahtar Kelimeler Aksz Gazetesi, Milli Mcadele, Sakarya Sava, Trk-Yunan Sava, Mustafa Kemal. THE BATTLE OF SAKARYA IN THE AIKSZ NEWSPAPER Abstract Aksz newspaper, printed in Kastamonu, was one of the most important media which supported the National struggle and Mustafa Kemal during the oppression and the censorship period that covers the stanbul press. Aksz newspaper announced the developments related to the National struggle to its readers, published the daily official notification of Ministry of Defense, the news from the agencies and the news published in European press related to the Turkish-Greek war in its pages. Since the date of the beginning of war, 24th August, and the following years, Aiksz newspaper announced any developments about war and published also the war-related declarations of Supreme commander Mustafa Kemal. In Aksz news, the articles of smail Habib, editor in chief, the anonymous articles with important evaluations were published and the direction of war and its results were evaluated. In the articles which were published in Aksz newspaper, the Battle of Sakarya was considered as a turning point for Turkish army and it was stressed that Greeks Byzantium dreams came to an end and it was time for us to throw out Greeks from Anatolia
Yrd. Do. Dr., Erciyes niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. mucahitozcelik@hotmail.com
Key Words Aksz News, National Struggle, Battle of Sakarya, Turkish-Greek War, Mustafa Kemal.
GR Osmanl Devletinin Mondros Atekes Antlamas ile Birinci Dnya Savandan ekilmesi tilaf Devletlerinin emellerini gerekletirmeleri iin frsat oluturmutu.1 tilaf Devletlerinin 13 Kasmda stanbulu fiilen igal etmeleri sadece stanbul hkmeti ve Padiah deil gazeteleri de kontrol altna alarak Trk kamuoyunu kendi istekleri dorultusunda ynlendirme imkn salamt.2 Mondros Atekes Antlamas sonrasnda stanbul basn zerinde de ciddi sansr uygulanmaya balanmt. Milli Mcadeleden yana olan baz stanbul gazeteleri balangta padiah sansryle, stanbulun igalinden sonra ise igal kuvvetlerinin sansr ve basklarndan dolay Anadoludaki milli mcadeleye tam olarak destek verememiti.3 stanbul basnnda Tasvir-i Efkr, Vakit, leri, kdam, Akam, Tanin, Vatan, Sebilr- Reat ve Hadisat gazeteleri Milli Mcadeleyi destekleyen gazeteler arasnda gsterilebilirdi.4 stanbul basn arasnda stanbul, Alemdar, Peyam- Sabah ve Aydede gibi Anadoluda balayan Milli Mcadelenin karsnda aka yer alan ve yaynlaryla yeni harekete muhalefet eden gazete ve dergiler de vard.5 stanbul basnnn durumunu gren Mustafa Kemal ve arkadalar daha Sivas Kongresi srasnda halka Milli Mcadeleyi anlatabilmek ve kamuoyu destei alabilmek iin rade-i Milliye gazetesinin karlmasna karar vermilerdi.6 Temsil Heyetinin Ankaraya gelmesinden sonra ise ilk says 10 Ocak 1920de kan Hkimiyet-i Milliye gazetesi Ankarada Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi adna Mustafa Kemal tarafndan kurulmutur.7 Anadolu basn ise padiah basksndan uzak olmas ve igal altnda olmayan yerlerde baslmas nedeniyle, Milli Mcadeleyi balatan Mustafa Kemal ve arkadalarna destek olarak kamuoyunu ynlendirmeye almaktayd. Blgesel olan ve halk zerinde etkili olan bu gazeteler zor artlar altnda bir iki sayfa ve haftada bir iki say kmaktayd. Bunlarn en nemlileri Anadoluda Milli Mcadele srasnda kan rade-i Milliye, Hkimiyet-i Milliye, Ses, zmire Doru, Ahenk, Babalk, Yeni Gn ve Aksz gazeteleriydi.8 Bat Karadeniz blgesinde etkili olan Aksz gazetesi ise 15 Haziran 1919da Kastamonuda yayn hayatna balamtr. Aksz gazetesi Milli Mcadele Dneminde, Milli Mcadelenin halka anlatlmasnda, igallere tepki gsterilmesinde, milli mcadeleye maddi destek salanmasnda, ordunun cephelerde elde ettii
1 2
3 4 5 6
7 8
Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, C.III, Ksm IV, Ankara 1994, s. 742-747. Mehmet Okur, tilaf Devletlerinin stanbuldaki Faaliyetleri, Osmanl Hkmetleri zerindeki Etkileri ve Hkmetlerin Tutumu, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 57, Cilt: XIX, Ankara Kasm 2003, s. 3-6. E. Semih Yaln, age., s. 135-142. zzet ztoprak, Trk ve Bat Kamuoyunda Milli Mcadele, Ankara, 1989, s. XIV-XVI. zzet ztoprak, age., s. XVII. Mehmet nder, Milli Mcadelenin Gazetesi Hakimiyet-i Milliye Nasl karld, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say:20, C.VII, Mart 1991, s. 1-5. E. Semih Yaln, Trkiye Cumhuriyeti Tarihinin Kaynaklar, Ankara 2003, s. 146-147. E. Semih Yaln, age., s. 145-153.
baarlarn halka duyurulmasnda Teklif-i Milliye Emirlerinin yaynlanmasnda ve uygulamasnda TBMMnin yannda yer almtr. Gazete ayrca Trk devlet adamlarnn ve elilerinin beyanlarn yaynlayarak Milli Mcadeleye byk destek vermi ve her zaman Mustafa Kemal ve TBMMyi destekleyici yaynlar yapmtr.9 1- MLL MCADELEDE SAKARYA SAVAI NCESNDEK GELMELER Birinci Dnya Savandan sonra Osmanl Devleti ile tilaf Devletleri arasnda imzalanan Mondros Atekes Antlamasnn 7. maddesi ile tilaf Devletleri Trkiyede istedikleri yerleri igal etme frsatna kavumulard. Paris Bar Konferansndan sonra ngilterenin desteini alan Yunanistan da Mondros Atekesine dayanarak 15 Mays 1915te zmiri igal etmiti.10 zmirle yetinmeyen Yunan ordusu, Trk ordusunun terhis edilmesini frsat bilerek Ege ilerine kadar igallerini geniletmiti.11 TBMMnin Sevr Anlamasn kabul etmemesi zerine ise Yunanllar Ankaraya yrmeye karar vermilerdi. Trk halk Yunan igaline kar nce Kuvayi Milliye ile mcadele etse de istenilen sonularn alnamamas zerine Austos 1920den itibaren dzenli orduya geilmitir.12 TBBM tarafndan kurulan dzenli ordu nn Savalarnda Yunan ilerleyiini durdurmutu.13 Fakat Trk ordusunun hazrlksz olduunu dnen ngilizlerin tevikiyle tekrar harekete geen Yunan ordusu Eskiehir-Ktahya Savanda Sakarya Irmann dousuna ulamay baarmt.14 Yunan ordusunun Eskiehir ve Ktahyay igal etmesi Yunanistanda heyecanla karlanm ve Yunan gazeteleri Eskiehirden sonra yolun Ankaraya deil stanbula uzandn yazmaya balamlard. Yunan basnnda stanbul konusunda ngilizlerin Yunanistana sorun karmayaca dnlmekteydi. Yunan Genelkurmay ise Trk ordusunun sava arac olarak deerini byk lde yitirdiine inanyordu. 15 Yunan ordusunun ilerleyii zerine TBMM yelerinin istei dorultusunda Mustafa Kemal Paa Trk Ordusu Bakomutanlna getirildi. TBMM, sahip olduu yetkileri, ahsnda toplamak ve meclis adna uygulamak zere Mustafa Kemal Paaya ay sreyle Bakomutanlk yetkisi veren kanunu 5 Austos 1921 tarihinde kabul etti. Bu kanunun amac olaanst olan bu dnemde abuk kararlar almak ve bu kararlar uygulamakt. Mustafa Kemal Paa, Bakomutan olduk-
9 10
11 12 13 14 15
Faruk Sylemez, Milli Mcadelede Kastamonu Basn, Atatrk Yolu, C.III, Say.12, s. 411-416. Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1995, s. 51-61; Fahri Belen, age., s. 55. Mustafa Turan, Yunan Mezalimi, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1999, s. 73-204. Kazm zalp, Milli Mcadele, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1998, s. 172. Trk stiklal Harbi-Bat Cephesi, Genelkurmay ATESE Yaynlar, Ankara 1994, C.II, Ksm III, s. 253-265. Trk stiklal Harbi-Bat Cephesi, , Genelkurmay ATESE Yaynlar, Ankara 1994, C.II, Ksm III, s. 580. Salahi R. Sonyel, age., s. 165-177.
tan sonra ilk i olarak Trk ordusunun ihtiyalarn karlamak amacyla 8 Austosta Teklif-i Milliye Emirlerini yaynlamtr.16 2- SAKARYA SAVAININ BALAMASI Milli Mcadele iin bir dnm noktas olan Sakarya Sava tm dnyann ve Trk kamuoyunun acaba dedii bir anda balamt. Bakumandan Mustafa Kemalin Trk ordusunun ihtiyalarn karlamak iin 8Austos 1921 tarihinde yaynlad Teklif-i Milliye Emirlerinin uygulanmasna balanld bir dnemde Yunanllar Kral Venezilos bakanlnda Eskiehirde yaptklar askeri urada Trk ordusunu glenmeden yok etmek dncesiyle byk bir taarruza geilmesine karar vermilerdi.17 Trk ordusunu glenmeden yok etmeyi dne Yunanllar 13 Austos 1921de harekete gemiler ve 17-18 Austos tarihlerinde Trk ordusuyla ilk temaslarn gerekletirmilerdi. Fakat Trk ordusunun beklendiinden daha gl olduunun anlalmas zerine Yunan ordusu 23 Austos tarihine kadar mhim bir harekta girimemitir. Yunan ordusunun amac Trk ordusunu sol taraftan kuatarak imha etmek ve daha sonra Ankaraya gelip TBMMyi ve hkmetini datmak ardndan btn Anadoluya hkim olmakt.18 Birinci nn Savandan beri Milli Mcadeleyle ilgili gelimeleri yakndan takip eden Aksz gazetesi Trk-Yunan savalaryla ilgili gelimeleri birinci sayfasndan ayrntl bir ekilde okuyucularna duyurmaktayd.19 21 Austos 1921 tarihinden itibaren Yunanllarn yeni byk bir taarruz hazrl ierisinde olduuna dair haberlerin kmaya balad Aksz gazetesinde20 her gn mutlaka savan gidiatyla ilgili resmi tebligata yer verilmekte ayrca baz gnler ajanslardan alnan savala ilgili zel gelimeler de kamuoyuna duyurulmaktayd.21 Yunan kral ve hkmetinin kararyla Ankaray ele geirmek iin harekete getii dnlen Yunan ordusu hazrlklarn tamamladktan sonra 21 Austosta Trk ordusunu sol kanadndan evirmek iin taarruza balamt. Yunanllar Trk ordusunun sol tarafn yarmaya ynelik bu ilk saldrlarnda baarl olamamtr.22 Yunan ordusu daha ilk temasta karsndaki ordunun tahmininden daha gl olduunu anlad iin drt gn cephe boyunca yayld. Trk ordusunu sadan ve soldan evirme hareketiyle urat fakat bu plannda baarl olamad. Gazetelerin asker szclerinin ifadelerine gre Yunanllarn baarl olamamasndaki sebep Trk Bakumandan Mustafa Kemalin orduya gayet merkezi ve msait bir
16 17 18 19 20 21 22
Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1983, Ankara, s. 341-343. On Bir Gn (isimsiz makale), Aksz, 4 Eyll 1921, s. 1. TBMM Zabt Ceridesi, 1. Dnem, 12. Cilt 79. Birleim, s. 255-257. Aksz, 21 Austos- 26 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 22 Austos 1921, s. 1. Aksz, 29 Austos 1921, s. 1. Aksz, 21 Austos 1921, s. 1.
vaziyet verdirmesiydi. te Sakarya harbinde Trk ordusunun ilk stnl yerletirilme planndan kaynaklanm oluyordu.23 lk saldrlarn sa ve sol taraflardan gerekletiren Yunan ordusu Sakarya Savanda 24 Austos aramba gnnden itibaren btn cephede taarruza kalkt. Bu ilk harp kesintisiz yirmi saat, gece gndz devam etmitir. Yunan ordusu asl saldrsn ise 26 Austosta tm cephede byk bir taarruza girierek gerekletirmitir.24 Sakarya Savann baladnn Trk kamuoyu tarafndan renilmesinden sonra Trk halknn tepkisi de basna yansmaya balamt. Halk tarafndan Bafra, Amasya, Gmhane, Kayseri, Elbistan gibi Anadolunun deiik yerlerden Ankaraya gnderilen telgraflarda Trk halknn memleket iin her trl fedakrl yapmaya hazr olduu dile getiriliyordu.25 Sakarya Savanda Trk ordusunun Yunanllar karsndaki savunma mcadelesinin baaryla devam ettiinin Anadolu basnnda yer almas ise Trk halkn galeyana getirmi ve orduya destek amacyla Anadolunun deiik yerlerinde mitingler yaplmaya balanmtr. 26 Konya, Samsun, Dzce, Ske, Trabzon gibi yerlerde muazzam kalabalklarn katld bu gsteri ve mitingler Aksz gazetesinde ayrntl bir ekilde yer almaktayd.27 Asl arpmalarn balad 24 Austostan itibaren Sakarya Savanda Trk ve Yunan ordular arasndaki mcadeleler geceli gndzl devam etmekte ve Yunanllar Trk siperlerini gemeye almakta fakat ar zayiatlar vermekteydi. 30 Austosta Trk tarafnca yaynlanan resmi teblide: Bir haftadr elikten hi fark olmayan cephemize arpan dman ordusu vadilerde yn yn l brakyor. Yunan kral ounluu Trkiyeli Rumlardan oluan ordusunu srekli taarruz ettirerek krdryor.28 ifadeleri kullanlmtr. 31 Austos tarihli gazetelerde Yunanllarn bar dnmeye baladklar ve ngiliz ve talyan kamuoyunun savala ilgili dnceleri gazete haberlerine konu olmaya balamt.29 Bu haberler savan Yunan ordusu aleyhine gelimekte olduunu aka gstermekteydi. Savan her annda Trk Karargh- Umumiyesinde mstesna ve fevkalade bir faaliyet hkm srmekteydi. Trk milleti iin bir lm kalm mcadelesi olan bu savata Mustafa Kemal Paa gece ge vakitlere kadar harekt ile megul olmakta kumandanlarla mzakere yapmaktayd.30 Trk Bakomutannn ordusuna
23 24 25 26 27 28 29 30
On Bir Gn (isimsiz makale), Aksz, 4 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 27 Austos 1921, s. 1. Aksz, 29 Austos 1921, s. 2. Aksz, 28 Austos 1921, s. 1. Aksz, 30-31 Austos 1921, s. 1-2. Aksz, 30 Austos 1921, s. 1. Aksz, 31 Austos 1921, s. 1. Aksz, 31 Austos 1921, s. 1.
verdii taktii Hatt mdafaa yoktur sath mdafaa vardr o sath btn vatandr. szleri zetlemekteydi. 31 Dmann Ankaraya girmek iin btn kuvvetini ve btn ihtiyatn sarf edeceini bilen Trk kumanda heyeti, dmana mthi kayplar verdirmekle beraber dmann midini kesmemesi iin baz yerlerde geri ekilerek dman merkezden ieri alarak ypratp daha sonra kuzeyden ve gneyden inen kuvvetler ile Yunan ordusunu embere alarak imha etme taktiini uygulamaktayd. 32 3-YUNAN TAARRUZUNUN BAARISIZ OLMASI VE TRK TAARRUZUNUN BALAMASI 1921 ylnn Eyll ayna gelindiinde Yunan ordusunun taarruzunun baarl olamayacann anlalmaya balanmasyla birlikte Yunan kararghndan resmi tebligat yaplmamaya balanmt. Yunan basn da harbin olumlu sonulanmayacan anlaynca kral ve hkmet yanls olarak ikiye ayrlm ve baarszln sebeplerini tartmaya balamt. Hkmet yanls gazeteler Kral Venezilosu ngiliz politikalarnn peinden gitmekle sulamakta ve Yunan ordusunun maceraya srklendiini dnmekteydi.33 ngiliz gazetelerinin Atinadan ald telgraflara dayanarak yaynlad haberlere gre Trk ordusunun tahmin edildiinden ok kuvvetli olduu, Trk ordusunu yerinden oynatabilmenin pek byk fedakrlklarla mmkn olaca dnlyordu.34 Aksz bayazar smail Habib Kral Hasta Olmu balkl makalesinde, Yunan kral ordusu iyi olunca sahnede, ordusu fena bir vaziyette olunca yastadr. Yunanllar Haymana Ovasnda yedi gndr Trk cephesini yarmak iin rpnyor. Yunan ordusu gerilemek imknsz, durmak mmkn olmad iin ilerlemeye urayor fakat o zamanda lmn trpan var.35 ifadeleriyle Yunan kralnn kamuoyunda grnmemesini Yunan ordusunun baarsz olduunun kant olarak grmekteydi. Anadolu Ajansnn 3 Eyll 1921 tarihinde yaymlad 9 gnlk harp raporundaki, Dokuz gnden beri dmann ordumuz cephesine tm imknlaryla yapt saldrlar her tarafta kendisine pek ok zayiat verdirilerek pskrtlm, mhim baarlar bekleyen dman artk kendisi iin akbeti mthi felaketler olumasndan endie etmeye balamtr. Dman birliklerinde zellikle subay kayb ok fazladr. Dman askerleri bin trl tazyiklerle hatlarmzn nne srlmekte ve burada messir atelerimizle ve snglerimizle erimektedir. Subaylarmzn savama arzusu ve fedakrlklar her trl vgnn stndedir. Yaral
31 32 33 34 35
zzet ztoprak, age., s. 473. Torba Bklyor(isimsiz makale), Aksz, 19 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 1 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 3 Eyll 1921, s. 1. smail Habib, Kral Hasta Olmu, Aksz, 30 Austos 1921, s. 1.
asker ve komutanlarmzdan birou harp blgesini terk etmemilerdir. Kayplarmz dmana gre azdr. Dman gerilerindeki saldrlarmz aknc ktaatmzn ylmaz basknlaryla her gn muvaffakiyetlerle devam etmektedir. Ele geirilen Yunan esirleri fena bir haldedir. Bunlar dmann Mslman ahaliye reva grd zulmleri gizlememektedirler. Askerin gzerghndaki birok kyler yaklmtr.36 aklamas Trk ordusunun Yunanllara geit vermediini gstermekte ve harbin gidiatn zetler nitelikteydi. 4 Eyll tarihine gelindiinde Sakarya harbi on birinci gnn bitirmiti. Aksz gazetesinde 11 Gn balkl yaymlanan isimsiz makalede, te on bir gnlk harpte dman suretle harp etti ve bu safhal harbin birinci safhasnda dman evirme hareketiyle urat. Muvaffak olamad. kincide umumi cephe taarruzu yapt. Sktremedi. nc safhada mevzi taarruzlara kalkt. Para etmedi. Artk bundan sonra ne yapacak? Bir kere bundan sonra dman ne evirme harbi yapabilir, ne de umumi ve mevzi taarruz harpleri. nk ilk hzla ve ilk kuvvetle yapp da beceremedii eyi, dmann kuvveti gittike krldktan ve bizim mtemadiyen gelen takviye ktaatyla glenmemizden sonra hi yapamaz ve hi yapamayacaktr. On bir gnlk mtemadi ve kanl bir harpten sonra anlalan en kati ve ak hakikat udur: Dman bir tehdit olmaktan kt, dman yalnz bir tehdit olmaktan ksayd belki bir ey deildi fakat ondan kan tehdit olmak kabiliyeti bize geti. Dman artk korkutmuyor, korkuyor; ite bu son drt kelimelik cmle harbin zetidir.37 ifadeleriyle harbin bugne kadarki safhalarn zetlemekte ve Yunan taarruzlarnn kesin olarak baarszlkla neticelenmesinden dolay artk savata taarruz srasnn Trk ordusuna geldii dile getirilmekteydi. On bir gn kesintisiz saldran Yunan ordusu taarruzlarnda baarl olamaynca silahlar 2 Eyllde ilk kez susmutu. Fakat iki gnlk sknetten sonra Yunanllar 4 Eyllde tekrar taarruza balamsa da, byk kayplar vererek geri ekilmiti. Yunanllarn hem evirme harekt hem de umumi cephe taarruzlar sonusuz kalnca Trk ordusu ve kamuoyu tarafndan Yunanllarn bir tehdit olmaktan kt yava yava dnlmeye balanmt.38 Ajans haberlerine gre Yunan taarruzu tamamyla krlmt. Askeri vaziyet Trk ordusunun lehine neticelenmek zereydi. 39 Ayrca d basnda Mttefikler arasndaki itilafn bozulduuna dair haberler de kmaya balamt.40Ecnebi basnna gre Yunanllarn tm planlar baarszlkla sonulanmt. Anadoluda birok yerde halk ntikam deyip gsteri yapyordu.41
36 37 38 39 40 41
Aksz, 3 Eyll 1921, s. 1. On Bir Gn(isimsiz makale), Aksz 4 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 5 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 6 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 6 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 6 Eyll 1921, s. 2.
Anadolu Ajansnn telgraflarna dayanlarak verilen haberlerden Kyceiz, Mut, Alanya, Bodrum, Antalya ve Mersin gibi deiik yerlerde yaplan mitinglerle btn Anadolunun byk bir asabiyetle Yunanllara kar yaplan mcadelenin daha ziyade iddetlenmesini teenni ettii ve Trk milletinin ordusu iin her trl fedakrl yapmaya hazr olduu anlalmaktayd. Ayrca Antalyada yaplan mitingde Rasih Efendi (Kaplan) gibi nemli ahsiyetlerin konumalaryla halkn galeyana geldii belirtilmitir.42 Yine Aksz gazetesinde 6 Eyll tarihinde isimsiz olarak yaymlanan Yamama Taarruzu balkl makalede, Yunanllar 5 Eyllde leden sonra olduka mhim kuvvetler tahsis ederek cephenin merkezinden byk bir taarruz yapmt. Byle bir kuvvetle dmann bir iki kilometre olsun ilerlemesi lazmd hlbuki bir kar ilerleyemedi ve bu taarruz pek kolay sonusuz brakld. Bu taarruz epeyce mhim bir kuvvet ile yapld halde pek kolay akim braktrlmasndan anlalyor ki dman kuvvetleri yeni getirtmedi. nk dmann artk yapt bu son taarruz, cephenin dier blgelerinden hissedilmeyecek ekilde baz askerleri merkeze yarak yapmasndan dolay yamama taarruzudur. te dmann ii nihayet buna dkld. Ve ite dman buna dklecek kadar bittii iindir ki ajansta bize yaknda mhim haberler vereceini mjdeliyor. Ve biz de artk dmann ne hle geldiini epeyce bildiimiz iin bu mjdenin verilmesini gn deil saat sayarak bekliyoruz. 43 ifadesi Yunan ordusunun artk taarruz gcnn krldn ve her an geri ekilme ihtimalinin olabileceini dile getirmitir. 7 Eyll 1921 tarihli Aksz gazetesinde Trk halk tarafndan beklenen mjde dman taarruzlarnn tamamen krld ve baz dman ktalarnn geri ekilmeye baladklarnn grld eklinde bir haberle yaymlanmt.44 7 Eyllde Akszde kan baka bir makalede, Artk dman evirme hareketleri akamete uradktan, umumi cephe taarruzlar suya dtkten, taze kuvvetler getirerek mevzi yarma taarruzlar yapabilmek imknn kaybettikten sonra son yapaca i cephenin muhtelif yerlerinden blk ve tabur halinde perakende olarak toplayabilecei ktaat taarruza sevk etmekti. Bu gnlk son muharebe evvelki gn ge vakte kadar devam etti. Bu taarruzlarda bugnk tebli-i resminin dedii gibi tamamen krld lakin bu sefer krlan yalnz dmann taarruzu deil btn mitleri ve emelleridir. Dman dn leden sonra taarruz etmek deil topu ve piyade atei bile yapamad. Dn leden sonra akama kadar btn cephede bir sknet hkm srd. Bu dmann geri ekilecei anlamna geliyordu. Zaten dman iin, evvelce de birka defa sylediimiz vecihle ya kamak ya karlmaktan baka are yoktu. Dman bulunduu imdiki mevzilerde uzun mddet bir siper harbi yapamazd. O kadar msait olmayan artlar iinde bulunuyor ki buradan ya ileriye
42 43 44
Aksz, 10 Eyll 1921, s. 2. Yamama Taarruzu (isimsiz makale), Aksz 6 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 7 Eyll 1921, s. 1.
gemek ya geri gitmek mecburiyetindeydi. Bunlar dnmeye lzum yok: dman durdurmasn bilen ve katn gren ordu kaan dmana ne yapmak lazm geleceini de tabii bilecektir!45 eklindeki bir yorumla artk Trk ordusunun taarruz etme zamannn geldii dile getiriliyordu. 8 Eyllde yaymlanan resmi tebligatta, Taarruz sras bize geldi. Cephenin muhtelif noktalarnda dman mevzilerine yaplan taarruz ve basknlarda baz mhim noktalar dmandan geri alnmt. Her iki taraftan dman gerilerine akn yapan svarilerimiz dmana taarruz ederek bir hayli zayiat verdirmi ve esirler almlardr.46 ifadelerinden Trk ordusunun taarruza getii anlalmaktayd. Anadolu Ajans da ayn gn, Trk ordusunun sa ve sol cenahta taarruza baladn, ilerleyen Trk kuvvetlerinin Yunan askerlerini esir ald ve Yunanllarn boaltt cephelerde nemli miktarda mhimmat ve silah ele geirdiini, ele geirilen Yunan siperlerinin hattan olutuunu ve ierisinin ngiliz bombalaryla dolu olduunu kamuoyuna duyurmutur.47 smet Paann cepheden gnderdii telgrafna gre Trk ordusunun taarruzu karsnda Yunan kuvvetlerinin geri ekileceinin anlalmas zerine Trk ordusu taarruza gemi ve Yunanllar tm cephede geri ekilmeye balamt.48 Bunun zerine birka gndr merkez mntkasnda balayan Trk ordusunun taarruzu 10 Eyllde btn cepheye yaylmt.49 Bayazar smail Habib, Biliyoruz ki Yunanllarn artk ilerleme imkn yoktur. Dman artk geri ekilmeyi dnyor. Dman bir k harbine katlanacak durumda deildir. Dman Sakaryada tm gcyle son kozunu oynad. Biz bundan sonra kuvvetleneceiz.50 ifadeleriyle Sakarya Savann gidiatnn Trkler lehine dndn sylyordu. Gerekten de 11 Eyllde Yunan kolordularna geri ekilmeleri iin emir verilmiti.51 Sakarya Savanda Trk ordusunun taarruza getiinin kamuoyunda duyulmas Trk halkn galeyana getirmiti. Anadolunun deiik yerlerinde yaplan toplantlarda Yunanllar Anadoludan atmak iin her trl fedakrla katlanmaya raz olduunu dile getiren halk kitleleri Teklif-i Milliye Emirleri gerei zerine deni derhal yerine getirmeye balamt. Trk milleti Misak- Milliye uygun bir bar anlamas yaplana kadar ne gerekiyorsa yapacaklarn dile getiriyordu.52 12 Eyllde yaymlanan resmi teblide: Birka gnden beri devam eden devaml taarruzlarmzla Sakarya blgesindeki dman ordusu, binlerce maktul verdirilerek tamamyla malup edilmi ve tayyarelerimizin dahi katlmyla her
45 46 47 48 49 50 51 52
lk Sukuneti (isimsiz makale), Aksz, 7 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 8 Eyll 1921, s. 1. Aksz 8 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 11 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 12 Eyll 1921, s. 1. smail Habib, Zafer Yolu, Aksz, 11 Eyll 1921, s. 1. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar III, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1991, s. 115. Aksz, 13 Eyll 1921, s. 1.
taraftan icra edilen bir takip neticesinde muharebe meydannda ve geri ekilme yollar zerinde birok silah, harp malzemesi ve otomobili terk ederek ve hatta yarallarn tamaya frsat bulamayarak perian bir surette ekilmeye balamtr. Yalnz ricat himaye iin Beylikkpr arknda terk ettii takriben iki frkalk bir kuvveti bu gn dahi mevzilerini muhafaza etmek istemi ise de ktalarmzn iddetli taarruzlaryla dman kuvvetleri de tabiaten pek kuvvetli olan mevzilerinden kovulmu ve bu suretle 23 Austostan beri aralksz 21 gn devam eden Sakarya Meydan Muharebesi ordumuzun tam bir zaferiyle nihayet bulmutur.53 ifadeleri Kamuoyuna Sakarya Savann neticesini bildirmekteydi. Trk ordusunun 8 Eyllde balayan taarruz harektnn tm cephelerde baarya ulat ve btn dman ordusunun malup edilerek Sakarya Irmann batsna itildii yaymlanan bir beyanname ile Bakomutan Mustafa Kemal Paa tarafndan kamuoyuna duyuruldu. Garp Cephesi Komutan smet Paa da: 23 Austostan beri devam eden Sakarya Meydan Muharebesi TBMM ordusunun kesin zaferi ile neticelenmitir. gndr devam eden umumi taarruzlarmzn tesiriyle 13 Eyll leden evvel btn dman ordusu malup olarak nehrin batsna atlm bulunuyor54 eklinde bir aklama ile Sakarya Zaferinin kazanldn Trk halkna mjdelemitir. Yunan ordusu Sakarya Irmann dousundan ekilmise de Trk ordusunun ekilen Yunan ordusunu takip ettii Erkan- Harbiye Reisi Fevzi Paann 15 Eyllde yaymlad bir rapordan anlalmaktayd.55 Kesinde, Trk ordusu Birinci Dnya Savanda ypranmasna karlk Yunan ordusu Birinci Dnya Savanda ypranmam ve Mtarekeden sonra daha kuvvetlenmiti. Yunanllarn arkasnda btn Avrupa vard. Bu artlar altnda Yunanllarla 2,5 sene arptk. Yunanllar igal ettikleri yerlerdeki yerli Rumlar da kullanmaktayd. ngilterenin tm imknlar Yunanllarn emrindeydi. Yunanllarn ulam ve haberleme imknlar bize gre ok iyiydi. Bu artlara ramen biz nasl galip ve muzaffer olduk? Bunun btn srr tek bir kelimedir. Ruhun Kuvveti! . Dman her eyi hesap etti fakat Trk ruhundaki enginlii ve o enginlikteki kudreti hesap edemedi. Bu harp maddiyat ile maneviyatn bir harbi oldu. 56 szleriyle smail Habib Yunanllarn elindeki maddi gce ramen Trk ordusunun sahip olduu deerlerle sava kazandn belirtiyordu. Aksz gazetesinde yaynlanan Byk ve lahi Bir Zafer balkl makalede, Nihayet dman tamamen malup ve tamamen bozguna uram oldu. On be gn akllara durgunluk veren bir celadetle gece gndz harp eden ordumuz on be gn sonra yer yer taarruzlara balam ve gn evvel taarruzlarmz btn cepheye yaylmt. On gnlk kanl ve amansz bir harpten sonra ordumuzun
53 54 55 56
Aksz, 13 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 14 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 17 Eyll 1921, s. 2. smail Habib, Ruhun Kuvveti, Aksz, 15 Eyll 1921, s. 1.
taarruza gemesi ok yksek ve inanlmaz bir harikayd fakat ordu on be gnlk yorgunlua on be gndr gece gndz uramaya bakmad, btn cepheden dmana taarruz etti. nk dman kamak ve muntazaman ekilmek istiyordu. Ordumuz buna meydan vermedi. Artk dmann geri ekilii bir bozulma ve dalmaya dnt. Yollarda silahlarn, eyalarn, harp malzemelerini brakan dman otomobillerini bile gtremiyor, yarallarn bile tayamyor, ite onun iindir ki tebli-i resminin dedii gibi Yirmi bir gn kesintisiz devam eden Sakarya Meydan muharebesi ordumuzun tam bir zaferiyle nihayet bulmutur. Bize byk gn gsterdii iin Cenab- Hakka kranlar, bize byk zaferi kazandrdklar iin kahraman gazilerimize minnetler ve dman bu hale getirmek iin mbarek kanlaryla vatann topraklarn youran aziz ehitlerimize rahmetler olsun! ftihar et, bayram et. Fedakr necip milletim, ite btn fedakrlklarnn mkfatn grdk: Artk dn akamdan itibaren nnde yeni bir tarih ve yeni bir fecir ald. 57 szleriyle Sakarya Savann Trk milleti iin nemine vurgu yaplmtr. Yunan ordusu ekilirken geride ok miktarda malzeme, mhimmat, tfek ve top brakmt. Ayrca dmann ekildii yerde brakt ller kaybn byk olduunu gsteriyordu.58 Bakumandan Mustafa Kemalin Byk Millet meclisine gnderdii telgraftan anlaldna gre Sivrihisarda elde edilen malzemeler arasnda Yunan Bakumandan Papulosun be adet nian da vard.59 TBMM hkmeti, Sakarya Savann kazanlmas zerine Bakumandan Mustafa Kemal nezdinde tm kumandan ve askerlerimizi tebrik eden bir beyanname yaymlamt.60 TBMM, ayrca Mustafa Kemal ve tm ordu mensuplarna Sakarya Savann kazanlmasndan dolay minnet kranlarn bildiren bir telgraf gndermitir.61 Trk ordusunun Yunanllar karsndaki zaferi tm yurtta olduu gibi Ankara ve Kastamonuda da fener alay ve enliklerle kutlanmt.62 Ankaradaki kutlamalarda Hamdullah Suphi Bey ve Refet Paa tarafndan konumalar yaplmt.63 Aksz gazetesinin kt yer olan Kastamonu ehrinde Sakarya Savann kazanldnn duyulmasyla birlikte ortaya kan his ve manzara, Dn Kastamonu iin yz senedir en ok sevindii bir gn oldu. Dn sabahleyin smet Paann yirmi bir gn devam eden Sakarya Meydan Muharebesinin kesin zaferimizle neticelendiini bildiren teblii ner edilir edilmez btn Kastamonu be dakika iinde cezbeli bir saadetle titredi. Herkes birbirini tebrik ediyor, herkes yekdierini pyor, kendini tutamayanlarn gzlerinden sevin gzyalar dkByk ve lahi Zafer (isimsiz makale), Aksz, 13 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 17 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 18 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 15 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 20 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 14 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 17 Eyll 1921, s. 2.
57 58 59 60 61 62 63
lyordu. Btn daireler, btn resmi binalar, btn evler ve btn dkknlar batanbaa derhal bayraklarla donatlmt. Sanki bayraklarmz bile bugnn ne sevinli bir gn olduunu biliyormu gibi tebessm ediyor gibiydi. On bin kiiden fazla kalabal istiap edecek kadar byk olan namazgh meydan azna kadar dolmutu.64 szleriyle gazete kesine yansmt. Yunanllarn Sakarya Savanda yenilmesi zerine Avrupa basnnda ark Meselesinin silahla halledilemeyecei eklinde beyanlar kmaya balamt. Yunanistanda ise muhalefet ve basn bar yaplmasn gndeme getirmeye balamt.65 Baz Yunan devlet adamlar Trk-Yunan anlamazlna Cemiyet-i Akvamn mdahalesini davet etmek iin teebbslerde bulunmulard.66 smail Habibe gre Yunanllar yenilgiden sonra ordularndan midi kesince byk devletlerin Anadoludaki duruma mdahalesi iin almadk kap mracaat etmedik devlet bavurmadk matbuat brakmamlard.67 Yunan ordusu Sakarya Savan kaybettikten sonra Sakarya Irmann dousundan tamamen ekilmi ve Eskiehir-Afyon blgesinde yeni bir savunma hatt oluturmaya alyordu. Trk ordusunun takip ettii Yunan ordusu geri ekilirken kyleri yakmakta ve slam ahalisine zulm yapmaktayd.68 Trk ordusu, ekilen Yunan ordusunu Afyonkarahisara kadar takip ederek Bolvadin, ay ve Sandkldan Yunan ordusunun ekilmesini salamt.69Trk kuvvetlerinin 14 Eyllde balayan Sakaryadan ekilen Yunan ordusunu takip hareketi ve muharebeleri 8 Ekim 1921 gn sona erdi. Bylelikle 9 Temmuz 1921de Yunanllarn taarruzuyla balayan arpmalar 3 ay sonra sona ermi oluyordu. Bu uzun sre iki taraf da ypratmt. Mustafa Kemal Paa bir taarruz dncesi iinde olsa da Trk ordusunun cephane ve silah durumu byk bir taarruzu gerekletirecek durumda deildi.70 Bundan dolay Trk ordusu hazrlklarn tamamlayncaya kadar ileri harektn durdurdu.71 Bayazar smail Habibe gre daha nce Eskiehirde gazetecilerin Ankaraya gidecekmisiniz? sorusuna Bu ordu ile cehenneme kadar giderim! diyen Yunan Kral kendisini 12. Konstantin olarak grerek hedefinin Bizans olduunu dile getirmi oluyordu. Habib, Kral deil ama ordusu cehenneme gitti. Kraln Ankaradan ileride sand cehennem Ankara ile Eskiehir arasndaym. Kral hakl, canilerin gidecei yer zaten cehennemdir. Kraln ordusu cehenneme girdi fakat o Bursaya kat. lm cehenneminden kat fakat hicap ve zillet cehennemine gitti.72 diyerek Yunan Kralnn hayallerinin sona erdiini belirtiyordu.
64 65 66 67 68 69 70 71 72
Dnk Zaferimiz, (isimsiz makale), Aksz, 14 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 17 Eyll 1921, s. 2. Aksz, 22 Eyll 1921, s. 1. smail Habib, Yeni Yaygara, Aksz, 28 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 18 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 25 Eyll 1921, s. 1. Sabahattin Selek, Anadolu htilali, Kasta Yaynlar, stanbul, 2000, C. II, s. 691-694. Kazm zalp, age., s. 218. smail Habib, Cehenneme Kadar, Aksz, 18 Eyll 1921, s. 1.
4- SAVA SONRASI DEERLENDRMELER Trk Milli Mcadelesinde bir dnm noktas olan Sakarya Sava, askeri, siyasi ve moral stnlnn Trk tarafna gemesini salamt. Yunan ordusunun geri ekilmesi Yunanistanda byk bir hayal krklna neden olmu ve Yunan ve Bat kamuoyunda bar yaplmas fikri glenmeye balamt.73 Gs gse arpmalarn yaand bu savata iki tarafnda kayplar fazla olmutu. Trk ordusu 5.713 ehit verirken Yunanllarn kayb ise 3.958 askerdi.74 Sakarya Savayla birlikte ilk kez Trk ordusunu komuta eden Mustafa Kemal, savan kazanlmasyla birlikte Ankaraya geliinden nce Harp kararghnda Sakarya Savayla ilgili Trk milletine bir beyanname yaymlamtr. Millete Beyanname; Mukaddes topraklarmz ineyerek Ankaraya girmek ve istiklal-i memleketin fedakr muhafz olan ordumuzu imha etmek isteyen Yunan ordusu yirmi bir gn devam eden pek kanl muharebelerden sonra Hakkn yardmyla malup edilmitir. Ordumuzun mukabil taarruzu zerine yz geri etmek suretiyle kahraman Trk askerinden kurtulmak isteyen dman ordusuna geri ekilme esnasnda aman verilmemi ve mhim kuvvetlere Sakarya arknda imha olunmutur. Sakaryadan geerek akn ve gayr-i muntazam garba tevecch eden ksmlarnn da arkasn brakmayarak masum Trk milletine hayat ve istiklaline canavarca tecavz edenlere layk bu cezay vermek iin ordumuz snmez bir azim ve gayretle vazifesini ifaya devam ediyor. stanbulda o zaman kendisine Trk hkmeti namn veren ve fakat ecnebilere ho grnmek gayretiyle Trk milletinin en mukaddes menafini ayaklar altna alan vatan muhabbetinden mahrum birtakm ricalin caniyane msamahasndan bil istifada zmire kan dman ondan evvel dahi nnnde ve Dumlupnarda mkerreren Trk azim ve iman karsnda makhur ve malup edilmi idi. Ancak bu derslerden ibret almayan ve hibir hakka istinat etmeyerek mbarek vatanmza tecavz etmekte srar eden Yunanllar bu defa Kral Kostantinin hrs saltanatn tatmin iin memleketlerinin btn kaynaklarn atlar. Ve para, asker, malzeme hususunda hibir fedakrlktan ekinmeyerek aylarca hazrlandlar. Ayrca arkta siyasi menfaatlerini muhafaza etmek iin masum kanlarn dklmesini arzu eden baz ecnebi dostlarnn gizli ve ak yardmlarna, teviklerine istinat ettiler. Bu suretle vcuda getirdikleri muntazam ve mcehhez byk bir ordu ile pervaszca Anadolu ierlerine saldrdlar; dnmediler ki Trklerin vatan sevgisiyle dolu olan gsleri kendilerinin marur ihtiraslarna kar daima demirden bir direk gibi ykselecektir. Filvaki milletimiz dmann hazrlklarna mukabele iin hibir fedakrlktan ekinmedi ordumuzu takviye iin para, insan, hayvan, araba velhasl her ne lazmsa byk bir arzuyla bol bol verdi. Avrupann en mkemmel vastalaryla donatlm olan Kostantin ordusundan
73 74
Fahri Belen, age., s. 370. zzet ztoprak, age., s. 478.
ordumuzun tehizat itibariyle de geri kalmamas ve hatta ona tefevvuk edebilmesi gibi inanlmaz mucizeyi Anadolu halknn fedakrlna medyundur. Milli maksat urunda milletin hususi menfaatlerini hazr etmek emrinde gsterdikleri harikalar nesillerimizin ve insanlarmzn sonsuza dek vnme vesilesi olacaktr. Bu umumi gayretler sayesindedir ki ordumuz lme atlmak iin bir dakika tereddt etmeyecek surette yksek bir kuvve-i maneviye ile dman zerine atld. Canmz ve namusumu almak zere Haymana Ovasna kadar gelen dman efrad esir dtkleri zaman licenap askerlerimizden ilk istirham olarak bir para ekmek istemeleri manzaras marur dmanlarmzn akbetini gsteren manidar bir levhadr. Bu derece azim bir hiss-i fedakrlkla topraklarn mdafaa eden milletimiz ne kadar iftihar etse hakldr. stiklal mcadelemizde inayet-i samadaniyeti Trk milletinden esirgemeyen Cenab- Hakka hamd ve sena etmeyi asla unutmayalm. Bizler esasen meru olan davamzda inayet-i ilahiyeden hibir zaman midimizi kesmedik. Hi kimsenin hakkna tecavz etmek istemediimiz gibi dierleri tarafndan hakk- hayat ve istiklalimize riayet olunmasndan baka bir davamz yoktur. Hudud-u millimiz dhilinde mdahale-i ecnebiyeden azade olarak her medeni millet gibi hr yaamaktan baka bir gayesi olmayan Trk milletinin meru haklar nihayet lem-i insaniyet ve medeniyet tarafndan teslim olunacaktr. Ancak silahlarmz maksadmz elde ettikten sonra brakacamzdan pek garib olan bu mesut ana kadar eskisi gibi btn millet fertlerinin azam gayret ve fedakrlk gstermesini intizar eylerim. Cenab- Hakk tevfikat- samadaniyesini idme buyursun, amin. Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Mustafa Kemal 75 18 Eyllde cepheden Ankaraya gelen Bakumandan Mustafa Kemal Paa76 burada da Trk ordusuna bir beyanname yaynlamtr. Orduya Beyanname Arkadalar! Milletimizi yabanclarn elinde kle olmu grmemek iin giritiimiz bu muharebede Sakarya muzafferiyeti gibi ad daima anlacak yeni ve byk bir zafer kazandnz. Benim gibi mrn senelerden beri saflarnzn yannda geirmi olan bir silah arkadanz ezilmi kahredilmi dmann ricatndan sonra hakknzda duyduum takdir ve hayreti, minnet ve kran ordunun her ferdi ve memleketin her tarafndan duyulacak kadar yksek sesle syleye lzum grdm. Sakarya boyunda verdiiniz muharebe birok tehlikeye dyordu orada biz btn mem-
75 76
Aksz, 17 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 19 Eyll 1921, s. 1.
leket, btn varlmz ve istiklalimiz pahasna denecek kadar ehemmiyetli byk bir muharebeye giritik. 21 gn 21 gece bir milletin istiklal fikriyle bir milletin istila ve yama fikri birbiriyle boutu. Sizin ban emeye raz olmayan istiklal fikriniz marur ilerleyen dman geri ekilmeye mecbur etti. Kzgn bir ufum zerinde tten ve yanan yzlerce kylerimizi arkasnda brakarak dman ordusu ceza nnde kaan bir cani gibi geldii yerlere gidiyor. Halbuki o bir muharebe deil yalnz bir akn dnyordu. Fikir ve imann kadir ve mutlak kuvvetiyle kazandmz zafer kadar byk bir delil olamaz. Mazlum milletimizin tarihin en mhlik bir zamannda yeniden a ve necata kavuturan bu muharebe de sizin Bakumandannz olmaktan dolay bir insan kalbi iin mukadder olabilecek en derin saadet ve iftihar duydum. Kumandanlara tehlike bydke ykselen azim ve tedbiriniz, derin ve hassas zeklarnzla muharebenin muvaffak bir surette sevk ve idaresinde gsterdiiniz harikulade liyakat iin zabitlere Trablusgarp, Balkan ve Cihan harbinden henz km iken bir ateten dierine geerek milletin istiklal mcadelesinde tuttuumuz mevki gen ve aziz balarnz zerinde dnen yeni lm kk grmeniz ve kalplerimizde ldayan millet ak btn bir heyecanla seyir ettiim saysz kahramanlklarnz iin neferlere kurtulu iin yaptmz bu savatan ok daha evvel sizi baka muharebe meydanlarnda tanmtm. Dnyann hibir tarafnda ve ordusunda yrei seninkinden daha temiz ve daha salam bir askere rast gelinmemitir. Her zaferin mayas sendedir. Her zaferin en byk pay senindir. Hayatnla, imannla, itaatinle hibir korkunun yldramad demir gibi pak kalbin ile dman nihayet alt eden byk gayretin iin minnet ve kranm sylemeyi nefsime en aziz bir bor bildim. Sizin gibi kumandanlar, zabitleri, neferleri olan bir millet yd elleri altnda kle olmak mmkn deildir. Bu defa Byk Millet Meclisinin hakknda yeni bir rtbe unvanyla tecelli eden iltifat ve tevecch dorudan doruya size aittir. Milletin verdii bu rtbe ile ykselen ordu en erefli, en ulu bir gaza ile mmtaz olan yine odur. Sizin kahramanlnzla sizin gsterdiiniz nihayetsiz fedakrlk pahasna kazanlan byk zaferinin millet tarafndan takdirine delalet eden ve rtbe ve unvan ancak size izafe ederek btn askerlik hayatmn en byk sermaye-i iftihar olarak tayacam. Cenab- Hakk giritiimiz kurtulu mcadelesinde erefli silah arkadalarma kendilerini temyiz eden asaletin, civanmertliin, kahramanln hakk olan kesin kurtulmay da nasip etsin . Bakumandan Mustafa Kemal77 Kastamonu Valisi Rafet Bey 13 Eyllde Bakumandan Mustafa Kemal ve Bat Cephesi Komutan smet Paaya Sakarya Zaferi dolaysyla tebrik telgraf gndermiti. Mustafa Kemal Paa ve smet Paa da Valiye bir cevabi telgraf gnder77
Aksz, 22 Eyll 1921, s. 1.
mitir.78 Mardinde bulunan ey Sunusi Hazretleri Sakarya Zaferi dolaysyla Bakumandanlk Makam Celilesine tebrik telgraf ekmitir.79 Mustafa Kemal Paa 18 Eyllde Ankaraya geliinden sonra TBMMde Sakarya Savayla ilgili bir konuma yapmtr. TBMM de Mustafa Kemal Paaya 19 Eyll 1921 tarihindeki oturumunda Gazilik unvan ve Mareallik rtbesi veren kanunu kabul etmitir.80 Mustafa Kemal, Ankaradan 25 Eyllde Mdafaa-i Milliye ve Dahiliye Vekili Refet Paa ile birlikte tekrar cepheye hareket etmitir.81 Mustafa Kemalin tekrar cepheye hareketi savan devam edecei yorumlarna neden olmutu. Bundan sonra neler olacakt? Trk ordusu taarruza devam edecek miydi yoksa bar grmeleri balayacak myd? Tm kamuoyu bu sorularn cevabn merak etmekteydi. Aksz gazetesinde Hkimiyet-i Milliye gazetesinden alnarak yaymlanm bir makalede: Askerimizin gz ocak banda deil dman bandadr. cap ederse nasl bir k harbi yapacamzdan phe edenler geenki k ortasnda Ermenistana kar kazanlan zaferi dnsnler. ifadesiyle Trk ordusunun gerekirse taarruza devam edebilecei dile getirilmitir.82 Yunanllar ise son yenilgiden sonra btn kuvvetlerini propagandaya vermilerdi. Aksz gazetesi Trk ordusunun Sakarya Zaferinden sonra Avrupa ve Yunan basnnda balayan tartmalar da sayfalarna tayarak okuyucularna duyurmaktayd.83 Paris gazeteleri Yunanllarn aka yenildiini yazyordu. Yunan gazeteleri ise Yunan ordusunun gayesi Ankaray ele geirmek deil Trk kuvvetlerini imha olduundan maksada gre hazrlanmak zere askerlerin geri ekildiini yazyordu.84 Yunan yenilgisi 24 Eyllde Bursada yaymlanan Ankaraya, Ankaraya diye haykrdnz duydum, ama sizi oraya giderek yeni zorluk ve fedakrlklara katlanmaya brakmak istemedim, nk bugne dek baardklarmz, kendi amalarmz iin yeterlidir. eklindeki Yunan Kraliyet bildirgesiyle de gizlenmek isteniyordu.85 smail Habib Yaplan in Azameti balkl makalesinde, Harplerin ehemmiyeti yalnz arpan kuvvetlerin adedi ve akan kanlarn miktaryla deil o harplerin yapt neticelerin derecesiyle llr. Bu sava zrha bedel gs, tanka bedel kannn arpt bir savat. Sakaryada ilk kez gsn zrha, kannn tanka galebesini grdk. Sakaryada yenilseydik Bizans hortlayacak Pontus dirilecekti. Onun iin Sakarya tarihimizin en nemli zaferlerinden birisidir. Bu zaferle Eskiehir ve Bursann deil zmir ve Edirnenin yolu ald. Bu zaferle btn dnya
78 79 80 81 82 83 84 85
Aksz, 26 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 22 Eyll 1921, s. 2. TBMM Zabt Ceridesi, 1. Dnem, 12. Cilt, 79. Birleim, s. 263-264. Aksz, 29 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 27 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 27 Eyll 1921, s. 1. Aksz, 19 Eyll 1921, s. 1. Salahi R. Sonyel, age., s. 181.
anlad ki Bizansn gmld mezar ebedi bir mezardr.86 ifadesiyle Sakarya Savann Trkiye adna nemine ve anlamna vurgu yapmtr. Mustafa Kemal Paa, Trk ordusunun kazand Sakarya Meydan Muharebesini tarihte misli olmayan bir muharebe olarak grmekteydi. Mustafa Kemal Paaya gre Sakarya Savann her noktasnda gece ve gndz bulunarak byk hizmetler vermi olan ve savan her safhasnda daima moral kayna olan Erkn- Harbiye Reisi Fevzi akmak, Garp Cephesi Komutan smet Paa ve dier komutanlar her trl fedakrl yaparak zerine den grevleri fazlasyla yerine getirmilerdi. Sava sonrasnda TBMMde yapt konumasnda Milli Savunma Bakan Refet Paa hazretlerine de sava srasnda ordunun ihtiyac olan her eyi zamannda yetitirmesinden dolay teekkrlerini dile getiren Mustafa Kemal erlerin yapt fedakrlklarn ise szle anlatlamayacan ve hibir eyle kyaslanamayacan belirtmitir. Mustafa Kemal konumasnn devamnda Efendiler byle evlatlara ve byle evlatlardan mrekkep ordulara malik olan bir millet elbette hakkn ve istikbalini btn manasyla muhafaza etmeye muvaffak olacaktr. szleriyle Trk milletine seslenmitir. Mustafa Kemal meclisteki konumasnda; Biz milli snrlarmz iinde hr ve mstakil yaamaktan baka bir ey istemiyoruz. Ordumuz, vatanmz dhilinde tek bir dman neferi brakmayncaya kadar takip, tazyik ve taarruzuna devam edecektir. fadesiyle Avrupaya da mesaj vermitir.87 SONU Kastamonuda karlan Aksz gazetesi stanbul basnnn bask ve sansr altnda bulunduu dnemde Milli Mcadeleye ve Mustafa Kemale aka destek vermitir. Aksz gazetesi Savunma Bakanlnn savala ilgili her gn yaymlad resmi tebligat ve ajanslardan gelen haberleri sayfalarna tayarak Sakarya Sava ile ilgili gelimeleri anbean okuyucularna duyurmutur. Gazetede ayrca Trk ve Avrupa basnnda Trk-Yunan savayla ilgili yazlanlara da yer verilerek i ve d basnn Sakarya Savana ve Milli Mcadeleye bak ortaya konmaya allmtr. Aksz gazetesi Sakarya Savann balad 24 Austos 1921 tarihinden itibaren Anadolunun deiik ehirlerinde yaplan gsteri ve mitinglerle ilgili haberleri de sayfalarna tayarak Trk milletinin hislerine tercman olmutur. Aksz gazetesinde Sakarya Sava ile ilgili olarak sava haberlerinin yan sra ok nemli makaleler de yaymlanarak savan gidiat ve sonular da deerlendirilmitir. Yaymlanan bu makalelerde, Sakarya Sava Trk milleti iin bir dnm noktas olarak grlm ve Bizans hayallerinin sona erdii dnlen Yunanllarn Anadoludan atlma vaktinin geldiine vurgu yaplmtr.
86 87
smail Habib, Yaplan in Azameti, Aksz, 26 Eyll 1921, s. 1. TBMM Zabt Ceridesi, 1. Dnem, 12. Cilt, 79. Birleim, s. 255-262.
KAYNAKA
-Byk ve lahi Zafer (isimsiz makale), Aksz, 13 Eyll 1921. -Dnk Zaferimiz, (isimsiz makale), Aksz, 14 Eyll 1921. -lk Skneti (isimsiz makale), Aksz, 7 Eyll 1921. -Onbir Gn (isimsiz makale), Aksz, 4 Eyll 1921. -Torba Bklyor(isimsiz makale), Aksz 19 Eyll 1921. -Yamama Taarruzu (isimsiz makale), Aksz, 6 Eyll 1921. -Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, C.III, Ksm IV, Ankara 1994. -Belen, Fahri, Trk Kurtulu Sava, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1983. -smail Habib, Cehenneme Kadar, 18 Eyll 1921. -smail Habib, Kral Hasta Olmu, Aksz, 30 Austos 1921. -smail Habib, Ruhun Kuvveti, Aksz, 15 Eyll 1921. -smail Habib, Yaplan in Azameti, Aksz, 26 Eyll 1921. -smail Habib, Yeni Yaygara, Aksz, 28 Eyll 1921. -smail Habib, Zafer Yolu, Aksz, 11 Eyll 1921. -Okur, Mehmet, tilaf Devletlerinin stanbuldaki Faaliyetleri, Osmanl Hkmetleri zerindeki Etkileri ve Hkmetlerin Tutumu, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 57, Cilt: XIX, Ankara Kasm 2003. -nder, Mehmet, Milli Mcadelenin Gazetesi Hkimiyet-i Milliye Nasl karld, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say:20, C.VII, Mart 1991. -zalp, Kazm, Milli Mcadele, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1998. -ztoprak, zzet, Trk ve Bat Kamuoyunda Milli Mcadele, Ankara 1989. -Selek, Sabahattin, Anadolu htilali, Kasta Yaynlar, C. II, stanbul 2000. -Sonyel, Salahi R., Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Trk Tarih kurumu Yaynlar, Ankara 1995. -Sylemez, Faruk, Milli Mcadelede Kastamonu Basn, Atatrk Yolu, C. III, Say.12, Ankara 1993. -Tansel, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar III, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1991. -TBMM Zabt Ceridesi, 1. Dnem, 12. Cilt 79. Birleim. -Turan, Mustafa, Yunan Mezalimi, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1999. -Trk stiklal Harbi-Bat Cephesi, C.II, Ksm III, Genelkurmay ATESE Yaynlar, Ankara 1994. -Yaln, E. Semih, Trkiye Cumhuriyeti Tarihinin Kaynaklar, Ankara 2003. -Aksz Gazetesi, 21 Austos 1921, 22 Austos 1921, 27 Austos 1921, 28 Austos 1921, 29 Austos 1921, 30 Austos 1921, 31 Austos 1921, 1 Eyll 1921, 3 Eyll 1921, 5 Eyll 1921, 6 Eyll 1921, 7 Eyll 1921, 8 Eyll 1921, 10 Eyll 1921, 11 Eyll 1921, 12 Eyll 1921 , 13 Eyll 1921, 14 Eyll 1921, 15 Eyll 1921, 17 Eyll 1921, 18 Eyll 1921, 19 Eyll 1921, 20 Eyll 1921, 22 Eyll 1921, 25 Eyll 1921, 26 Eyll 1921, 27 Eyll 1921, 29 Eyll 1921.
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 215-250
Year: 2011, Issue: 6 Page: 215-250
MANDALI GNLER: THE NEW YORK TIMES GAZETESNE GRE ABD SENATOSUNUN ERMEN MANDASINI REDDETMES SRECNDEK GELMELER
Necmi UYANIK - Mustafa ZENGNBA

zet I. Dnya Sava ardndan, sava sonras yaplandrlacak barn nemli bir unsuru olarak geni bir Ermenistann projelendirilmesi ve Amerika Birleik Devletleri mandas altna konulabilmesi fikri ve giriimleri, ilgi ekici bir tarih meseleyi oluturur. Konunun sebebini ve sonucunu tayin eden etkenler ierisindeki ana faktrlerden birisi ise, Amerikan Bakan Wilsonun ideallerle gereklikler arasnda skan duru ve giriimleridir. Manda konusu Paris Bar Konferansnda gndeme gelmi, bir sre eitli ura ve giriimlerin paras olarak ekli ve boyutlar ekillendirilmeye allm, sonunda Trk Barn yaplandran San Remo Konferansnda boyutu ve sorumluluu Birleik Devletlere havale edilen bir Ermenistan eklinde somut ifadesini bulabilmitir. Ancak Ermenistan hususunda manda ile muhatap klnan Amerikan hkmeti ve Bakan Wilson, byle bir ykmllkle yzletiklerinde, bunu gerekletirebilmek iin gereken siyasi yeterliklerini kaybetmi durumdadrlar. Buna ramen Bakan Wilson, 24 Mays 1920de manday Amerikan Kongresinin gndemine getirmi, ancak bu giriim 1 Haziran gn Senato tarafndan reddedilmitir. Bu makale, The New York Times gazetesinde yaynlanan haberler ekseninde manda teklifinin Amerikan Kongresi tarafndan geri evrilmesi srecinde yaanan gelimeleri ve yansmalarn deerlendirmektedir. Anahtar Kelimeler Ermeni Mandas, Amerika Birleik Devletleri, Wilson, ABD Senatosu, The New York Times.
THE MANDATE DAYS:, THE DEVELOPMENTS OF THE PERIOD IN WHICH THE US SENATE REJECTS THE ARMENIAN MANDATE BASED ON THE NEW YORK TIMES NEWSPAPER Abstract The projectionf of a wide Armenia and the thoughts and the attemps concerning being the mandate of the USA after the World War I, formed an attractive historical matter. One of the main factors that assigns the reasons and the results of the subject is the attempts and the positions of American President Wilson pressed between ideal and realities.

Do. Dr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. necmiuyanik@hotmail.com Okutman, Seluk niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Blm retim Eleman, mzenginbas@selcuk.edu.tr
The mandate subject become an agenda in Paris Peace Conference; its shape and dimensions are tried to be formed as a part of various efforts and attempts for a while; and at last, an Armenia profile was emerged whose responsibility and shape assigned to the USA in San Remo Conference that constructed the Turkish Peace. But, the USA government and the President Wilson, assigned with a mandate system regarding the Armenia issue, lost their required political competence to perform this matter when they confronted with this responsibility. Despite of this fact, President Wilson brought the mandate to the agenda of American Congress on 24 May 1920, but this attempt was rejected by the senate on 01 June. This article evaluates the developments and the reflections that were experienced within the period of rejecting the mandatory offer by the US Senate in the light of the news published at the New York Times. Key Words
Armenian mandate, the United States of America, Wilson, U.S. Senate, The New York Times.
GR I. Dnya Sava sona erdiinde Kafkaslarda fiil olarak bir Ermenistan Cumhuriyeti olumu durumdadr1. Ancak, gerek bu yeni devletin gszl ve bulunduu alanda komularyla yaad ve yaayabilecei sorunlar; gerek Osmanl Devletinin yenilgisinin, Ermeni tehcirinin gerekletii eitli sahalarda deerlendirilebilecek yeni frsatlar dourduu kanaati; gerek Ermenilerin galip devletler nezdinde ortaya koyduu giriim ve abalar; gerekse blgede Bat etkileiminde bir saha ve set yaratma yolundaki siyasi kurgular, sava sonras dzeninin yaplandrlmas evresinde Ermeni lkesi konusunu da barn gndemine tamtr. Birinci Dnya Savann gerekelerini ortadan kaldrmak iin Paris Bar Konferans toplandnda, sava galiplerince tasarlanan eitli kurgularn hayata geirilebilmesinin bir yolu olarak manda sistemi de gndeme gelmi; 28 Nisan 1919da Milletler Cemiyeti Misaknn konferansta kabulyle, misakn 22. maddesi kapsamnda bu sistem benimsenmitir2. Manda sistemi, savatan yenilgiyle kan devletlerden ayrlacak lkelerin kendi kendilerini ynetebilecek konuma gelinceye kadar galip devletler tarafndan vekleten idare edilmelerini ngrmektedir3. Bylece Pariste, savan malubu Osmanl Devletinin corafyasna ynelik manda kapsamnda bir zm aray da balatlarak, bu erevede ABDnin mesele ile muhatapl gndeme gelmitir. Sz konusu muhataplk; Paris Konferansnda, zellikle Ermenilerin korunmasn dikkate alan geni apl bir manda olarak ortaya karken, ilerleyen srete yaanan pek ok gelimenin tesiriyle, San Remo Konferans sonunda Ermenistan mandaterlii teklifi eklini almtr. Bu inceleme, Birleik Devletlerin Ermenistan mandaterliini stlenmesi yolundaki eitli uralarn sonunda Amerikan Senatosunun manday reddedii konusuna odaklanmakta; bu konunun Amerikan basnndan bir rnek olarak seilen The New York Times gazetesinde ne ekilde bir iz dm yarattn gzler nne sermeye almaktadr.1851 ylnda kurulmu olan The New York Times gazetesinin; 1918de ortaya konan Pulitzer Gazetecilik dln ilk kez kazanm olmas ve 1920lerde 500.000 tirajl bir gnlk yayn organ potansiyeline sahip bulunmas4, incelemenin temel materyali yaplmasnn gerekesidir. almann kapsam; Amerikan Senatosunun manday reddetmesi sonucunu douran koul ve gelimelerin ksaca gzden geirilmesini mteakip, manda talebinin Amerikan Bakan tarafndan 24 Mays 1920de5 Kongreye sunuluundan, 1
2 3 4 5
Osmanl-Rus mcadele alan olan Kafkaslar blgesinde Dnya Savann sonuna doru oluan siyasi boluk sonucunda 26 Nisan 1918de Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistandan mteekkil Mavera-y Kafkas Cumhuriyeti ortaya km, 26 Mays 1918de bu teekkl dalnca ayn gn Ermenistan Cumhuriyeti kurulmutur. Bk., Halil Ersin Avc, ngiliz Ermeni ttifak, Paraf Yay., stanbul 2010, s. 313. Kadir Kasalak, Milli Mcadelede Manda ve Himaye Meselesi, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1993, s. 26. Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu 1914-1923, TTK. Yay., Ankara 1991, s. 148. Osman Ulagay, Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, Yelken Matbaas, stanbul 1974, s. 20-21. Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi Mondrostan Mudanyaya Kadar (30 Ekim 1918- 11 Ekim 1922), TTK Yay., Ankara 1989, s. 105.
Haziran 1920de6 konunun Senatoda reddi ve akabinde 5 Haziranda Kongrenin kapanna7 kadar geen evreyi iermektedir. Bu evrede yaanan gelimelerin sz konusu gazeteye yansyan akisleri ele alnarak, mandann reddedilii sreci gazete haberlerinden gzlemlenmeye allmtr. nceleme blmden olumaktadr. Birinci blmde, Birleik Devletler Senatosunun manda teklifini reddetmesini hazrlayan eitli sebepler ksaca ortaya konulmaya allmtr. Bu blm her ne kadar incelemenin giri ksmnda ve ok daha dar bir boyutta deerlendirilebilecek idiyse de; Amerikan Kongresindeki manda tartmalar srasnda gazeteye yansyan haberlerde ska gemie gndermeler sz konusu olduundan ve Senatoda mandann reddini bu gelimeler hazrladndan byle bir metoda gereksinim duyulmutur. kinci blm, Bakan Wilsonun manda stlenilmesi teklifini Kongreye sunduu mesaj ile Senatonun kararn ortaya koyaca bir haftalk gelimelerin basn yansmalarn ve gazetede yer bulan Ermenilerle alakal dier haberleri gzden geirmitir. nc blm ise Senato oylamasn ve bunun ardndan Temsilciler Meclisindeki gelimeleri Kongrenin kapanna kadarki srete gzlemlemeye gayret etmitir. Elde edilen veriler sonu blmnde deerlendirilmeye allmtr. nceleme, ele alnan zaman dilimi ierisinde gazeteye yansyan gelimelerin analizini yapmaktan ziyade, bu gelimeleri ortaya koymay ngrmektedir. Bu sebepten, gazeteye bal olarak gzlemlenen evrede neler olup bittii ve ne ekilde olduu dikkate alnrken, bunlarn nedensellikleri ve evreyi oluturmadaki rolleri hakknda zmlemelere giriilmeyecektir. Gelimeler gazeteye dayal ve gazetede haber konusunu tekil ettii ekliyle ele alnacak ve karmlar buna bal olarak oluturulacaktr. Konu her ne kadar gereklememi bir tasarnn kabul grmemi bir boyutu eklinde tezahr etmi olsa da, konunun ortaya konulmas ile tarih perspektifinin anlalrlna katk salanabilecei ngrlmektedir. I. SORUMLULUK VE ZORUNLULUKLAR: SAN REMO TEKLFNN AMERKAN SENATOSUNA GELN VE REDDN HAZIRLAYAN BAZI SEBEP VE GELMELER Paris Konferansnda Amerika Birleik Devletlerine, Osmanl corafyasna dnk olarak geni kapsaml bir manda nerisinin 21 Mays 19198 tarihinde sunulduu grlmektedir. Bu tarihte ngiliz Babakan Lloyd George kapsaml bir Yakn Dou zm sunmu, konferansa katlan Birleik Devletler Bakan Wil6 7
Jaeschke, age., s. 106. 4 Mart 1919- 3 Mart 1921 tarihleri arasnda grev yapm olan 66. Amerikan Kongresi; 19 Mays 1919- 19 Kasm 1919 arasnda I. Devresini, 1 Aralk 1919- 5 Haziran 1920 arasnda II. Devresini, 6 Aralk 1920- 3 Mart 1921 arasnda da III. Devresini gerekletirmitir. Bk., Andrew R. Dodge, Biographical Directory of the United States Congress, 17742005, U. S. Govt Printing Office, Washington 2006, s. 302. Jaeschke, age., s. 35; Kasalak, age., s. 79.
sona9; stanbul, Boazlar, Kilikya ve Ermenistan zerinde tmyle bir Amerikan mandasnn salanmasn nermitir10. Bu neri karsnda Bakan Wilson ve danmanlar ise, Amerikan halknn ve Senatosunun, Yakn Douda gereksiz sorumluluklar altna girmeyi onaylayacan ummann dk bir ihtimal olduunu belirtmiler11, ayet ABDnin manda stlenmesi gerekirse, halkn ikna edilmesinin zorunlu olacan ve bunun tamamlanabilmesinin zaman alacan da dile getirmilerdir12. Bunun zerine konferansta Trk sorunu, Amerikann manda hakkndaki kesin karar renilinceye kadar ertelenmitir13. Grlmektedir ki Birleik Devletler Pariste, manda konusunda resmi bir teklif almad gibi, kendisini resmi olarak balayan bir garanti iine de girmemitir14. Bununla birlikte, konu her ne kadar resmi olarak stlenilmese de, Wilson Paristen Amerikaya dnerken, kendisine yaplm olan neriyi benimsemi vaziyettedir15. lkesine dndkten sonra da, zellikle geniletilmi Ermenistan perspektifinden bir manda konusunda eitli giriimlerde bulunmutur. Mandann fizibilite almalar olarak deerlendirilebilecek admlardan olan King-Crane16 ve Harbord17 Heyetlerinin faaliyetleri bu yndeki nemli giriimler olarak burada vurgulanmaldr. Temmuz 1919da Paris Konferans tarafndan Mttefikler adna Ermenistana Yksek Komiser olarak Amerikan Ordusundan Albay W. H. Haskellin atanmas18 da dikkate deer bir tercihtir. Bunlardan ayrca nemli bir siyasi hamle olarak Eyll 1919 ortalarnda Amerikan hkmeti, Ermenistan blgesine Fransz birlikleThomas Woodrow Wilson (1856-1924): Birleik Devletlerin 28. Bakandr. 1890da Princeton niversitesinde Siyasal Bilimler profesr olmu, 1902-1910 aras bu niversiteyi ynetmitir. 1911de New Jersey valisi olmutur. 5 Kasm 1912de Demokrat Parti aday olarak bakan seilmi ve 4 Mart 1913ten 3 Mart 1921e kadar iki dnem bakanlk yapmtr. 1919da Nobel Bar dln almtr. Bk., The Encyclopedia Americana Volume 29, Americana Corporation Press, New York-1977, s. 6-11. 10 ke, age., s. 152. Lloyd Georgeun Pariste okunan muhtras: stanbul ile Boazlar ve Ermenistan ile Kilikya iin tam bir USA mandas (a full mandate), Anadolunun bakiyesi iin hafif bir manda (a light mandate). Bk., Jaeschke, age., s. 35. 11 Kasalak, age., s.79; Lloyd Georgeun teklifine Wilsonun cevab: Anadolu iin imknsz, Ermenistan iin ok gtr. stanbul ehrinin Anadoludan ayrlmas ktdr. Bk., Jaeschke, age., s. 35. 12 Laurance Evans, Trkiyenin Paralanmas ve ABD Politikas 1914-1924 (Trkesi: T. Alaya, N. Uurlu, . Uurlu), rgn Yaynevi, stanbul 2004, s. 104. Erol eserinde; Paristeki mzakerelerin birinde Lloyd Georgeun: Bu yk kimin alaca ve Ermeniler iin kimin ordu yollayacan sorduunda Wilsonun sessiz kaldn; yzn Wilsonun danman Housea eviren ngiliz babakannn ondan: Amerikann buna hevesli olmad fakat halkn stanbulu ve Ermenistan manda altna almaya hazrlanabilecei cevabn aldn belirtmektedir. Bk., Mine Erol, Trkiyede Amerikan Mandas Meselesi 1919-1920, leri Basmevi, Giresun-1972, s.18-19. 13 Harry N. Howard, Paris-San Remo-Sevrde Trkiyeyi Yok Etme Planlar, (ev: Mge Ylmaz), Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Dn/ Bugn/ Yarn, Say 79, Austos 2003, s. 40. 14 Trklerle bar ekillendiren . Londra Konferansnn 4 Mart 1920 mzakerelerinde Fransa temsilcisi B. Berthelot ile ngiltereyi temsilen Lord Curzon demelerinde; manda kabul konusunda daha nce hibir resmi giriimde bulunulmayp, yaplan eyin Trkiye ilerinde Birleik Devletlerin ne lde sorumluluk kabulne hazr bulunduunu soruturmak olduunu vurgulamlardr. Bk., Osman Olcay, Sevr Andlamasna Doru (eitli Konferans ve Toplantlarn Tutanaklar ve Bunlara likin Belgeler), Ankara nv. SBF Yay. Ankara 1981, s. 205-207. 15 Seil Akgn, Kurtulu Sava Balangcnda Trk Ermeni likilerinde ABDnin Rol, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni likileri Sempozyumu, Atatrk niversitesi Rektrl Yay, (Kurtulu Ofset Basmevi), Ankara 1985, s.344. 16 1919 Austosunda raporunu sunan King-Crane Heyeti, faaliyetleri ve raporu hakknda geni bilgi iin bk., Metin Ay, Kurtulu Sava Srasnda Trkiyeye Gelen Amerikan Heyetleri, TTK Yay., Ankara 2004, s. 75-89. 17 General James Guthrie Harbord, heyeti, faaliyetleri ve raporu hakknda geni bilgi iin bk., Seil Akgn, General Harbordun Anadolu Gezisi Ve (Ermeni Meselesine Dair) Raporu (Kurtulu Sava Balangcnda), Tercman Tarih Yay., stanbul 1981, s. 63-154. 18 Avc, age., s. 324.
9
riyle ya da mstakil olarak Amerikan birlikleri gnderilmesi iin kendisine yetki verilmesini isteyen bir karar taslan Senatoya sunmu, fakat D likiler Komitesi bunu onaylamadndan neri uygulamaya konulamamtr. Buna karlk Amerikadaki Ermenilerin, Ermeni ordusuna katlabilmelerine izin verilmitir19. Bu trden almalar, Paris sonras Bakan Wilsonun niyet ve gayretinin gstergeleri olarak deerlendirilebilir. Ancak sre ierisinde: barn tasarlaycs mttefikler arasndaki siyasi rekabet ve menfaat uyumazlklar; manda tasarmyla giriimlerde bulunulan sahada dikkate alnmas gereken etkin g odaklar haline gelen Trk ve Rus unsurlarnn ykselen aktiviteleri; zellikle de sava sonras ABDnin i dinamiklerinde yaanan gelimeler, byle bir tarih oluumun gereklemesi nnde byk engeller oluturmu ve Wilsonun btn idealizmine20 ramen Birleik Devletleri manda konusunda bir sorumluluk stlenmekten uzak bir konumda tutmutur. Manda stlenilmesi konusunda blge koullarndan ayrca, belki de en kstlayc engeller, dorudan Birleik Devletler ynetimi ve Bakann bizatihi kendisi ile ilgili olanlardr. Wilson lkesine dnp Paris Konferansnda hazrlanan Versay Anlamas ve Milletler Cemiyeti Tzne Senatonun onayn kazanmak amacyla giriimlere baladnda kariyerinin en zorlu greviyle yzlemitir. nk Amerikada 1918de yaplan seimlerde halk, yllardr sren Demokrat Parti stnln sonlandrp hem Senato hem de Temsilciler Meclisine Cumhuriyeti ounluk gndererek, Kongreyi Cumhuriyeti Partinin kontrolne vermitir21. Bu durum, sava sonras Birleik Devletlerin, Cumhuriyeti Partinin o dnem gtt politika olan Monreo Doktrinine22 yneldii ve kendi kabuuna ekilerek lke d sorumluluklardan kandnn ifadesidir. Paris Bar Konferansnda Bakan Wilson ve Amerikan temsilcilerini manda teklifi karsnda ekimser davranmaya ve lkelerinin onay gln dile getirmeye iten faktr de Amerikada 1918 seimleri sonucu oluan bu yeni durumdan kaynaklanmtr. yle ki, Wilson daha bar grmelerine katlmak iin Parise hareket ederken bile, bu Cumhuriyeti g meydan okumu ve eski Bakan Roosevelt, Wilsonun Amerikan halk adna konumak iin herhangi bir otoriteye sahip olmadn hatrlatmtr23. Nitekim halkn gcn arkasna alan bu Cumhuriyeti irade, savan ardndan Wilsonun d politikadaki tm ideallerini ve ynelilerini engelleyerek onu etkisizletirecektir.
19 20
21
22
23
Evans, age., s. 265. Wilson daha I. Dnya Sava srerken 1917deki bir konumasnda: Ermenilerin bir daha asla Mslman ynetimine dndrlmeyecei ifadelerini dahi dile getirebilmektedir. Bk., 3 Mays 1920, Wilsonun Ermeni Sz Anlatlyor, The New York Times, s. 17. Richard Hofstadter, William Miller, Daniel Aaron, The United States- The History of a Republic, Prentice-Hall nc., New Jersey-1957, s. 625. Avrupay Amerika ktasnn ilerinden uzak tutarak Avrupann kendi ilerine de karmamak eklinde zetlenebilecek bu doktrinin, ABDnin 5.Bakan James Monreo (1817-1825) tarafndan 1823te Kongreye sunulan ve tasvip edilen esaslar hakknda Bk., Hasan Tahsin Fendolu, Modernleme Balamnda Osmanl-Amerika likileri (1786-1929), Beyan Yaynlar, stanbul 2002, s. 176-177. Allan Nevins, Henry Steele Commager, ABD Tarihi (ev: Halil nalck), Dou Bat Yay., stanbul 2008, s. 376.
Wilsonun Amerikaya dn ardndan, Demokrat Bakan ile onun kat muhalifi Cumhuriyeti lider Lodge24 arasndaki iddetli rekabetin bir sonucu olarak Versay Bar Anlamas ve Milletler Cemiyeti Tz ilk olarak Kasm 1919da, sonra da Mart 1920deki oylamada Senato tarafndan reddedilmitir25. Senatonun Milletler Cemiyetine katlm reddedii karar ise esasen Birleik Devletlerin inzivaya ekiliinin ilandr26 ve Anlama ile Cemiyet Tzn reddetmi olan bir lkenin, bunlarn oluturduu manda esasn benimsemesi ise phesiz beklenebilecek bir politik tutum deildir. Paris Bar Konferans dn Bakan Wilsonun salk durumunun bozulmas da Birleik Devletlerin i ve d siyasetindeki gelimelere etki eden balca problemlerden birisi olmutur. Versay Anlamas ve Milletler Cemiyetinin tartld srete davasn halka anlatmak iin lke apnda bir geziye kan Bakan baar kazanamam27, stelik Eyll 1919da fel geirmi ve bir daha hibir zaman iyileememitir28. Bu durum Bakan ylesine etkilemitir ki, Trk barnn ayrntl grmelerinin yapld . Londra Konferans gnlerinde Wilson artk karar verememeye ve kendisiyle grlememeye balanmtr. Trk bar ve manda konusunda bavurularna cevap bekleyen Mttefikler artk Washington bykelilerinden, sadece kendilerinin deil, Amerikan Dileri Bakannn ve hkmet yelerinin bile Bakan grme olana bulamadn bildiren yazlar almaya balamlardr29. Amerikada, Demokrat Bakana ramen Cumhuriyeti irade olarak ifade edebileceimiz bu politik oluumun sonucunda lke Avrupa siyasetinden uzaklaacak, Paris sonras srete Trk barn yaplandracak olan Londra ve San Remo Konferanslarnda da yer almayacaktr30. San Remo Konferans ncesi deinilmesi gereken bir dier gelime de Bakan Wilsonun mensup olduu parti olan Demokrat cephede yaanan olumsuzluklardr. Kasm 1919da Demokrat lider Thomas Martinin lm, Demokratlar arasnda atma ve derin bir blnmenin aa kmasna yol amtr. 15 Ocak 1920de Senato Demokrat Parti Ynetim Kurulu yeleri, yeni bir Parti Grup Bakan semek iin toplanmlar ancak seim bir krdm haline gelerek gerekleememitir31. Adaylardan Nebroskadan Senatr Gilbert Hitchcock32 ve Alabamadan Os24
25 26 27 28 29 30 31 32
Manda teklifinin reddedilmesinde Senatonun en etkin kiilii ve Amerikan siyasetinde Wilsonun en kat muhalifi olan Cumhuriyeti Parti lideri Senatr Jr. Henry Cabot Lodge (1850-1924); Harward niversitesi hukuk fakltesinden mezun olmu, yine bu okulda Amerikan Tarihi hocal yapm, Senatoya 1893te girmi ve lmne kadar hizmet etmitir. 6668. Kongreler dneminde Senato D likiler Komitesi bakan olan Lodge, ayrca 1918-24 arasnda Cumhuriyeti birlik liderlii yapmtr. Bk., Dodge, age., s. 1461-1462. Nevins, Commager, age., s. 378. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi Cilt I: 1914-1980, T. Bankas Yay., Ankara 1992, s. 215. Armaolu, age., s. 215. Nevins, Commager, age., s. 378. Olcay, age., s. XVI ve XXXI. Akgn, agm., s. 344. http://www.senate.gov/artandhistory/history/minute/Democratic_Leadership_Deadlock.htm (Eriim: 24 Kasm 2010). Senatodaki manda tartmalarnn etkin simalarndan biri olan Demokrat liderlerden Senatr Gilbert Monell Hitchcock (1859-1934); Michigan niversitesi Hukuk Fakltesinden mezun olmu, bir sre kurucu ve yaync olarak basn iiyle u-
car Underwood33 arasndaki ekime aylar boyunca srm ve nihayet Demokrat Parti Meclisi Nisan 1920de toplandnda Hitchcockun mcadeleden ekilmesiyle Underwood seilebilmitir34. Ermeni mandas teklifinin hemen ncesi, Senatoda manda kabul iin ok nemli bir faktr olan Demokrat Partide yaanan bu ar krizin de, mandann reddinde etkisinin olaca gzden uzak tutulmamaldr. 1918 seimleri sonucu oluan tabloda Senatoda zaten 49a 47 eklinde bir Cumhuriyeti stnl varken35 ve manda kabul iin Cumhuriyeti senatrlerin de oyuna mutlak gereksinim duyulurken, Demokrat kanatta yaanan bu kaos, olumsuzluklar daha da derinletirmitir. Gzden uzak tutulmamas gereken bir nemli faktr ise, San Remo teklifi yaplrken, Birleik Devletlerin artk seim atmosferine girmekte ve Bakann da kariyerinin son dnemlerini yaamakta olduudur36. Amerikan Kongresinin dneminin sonlarnda ve lkenin de seimlere yrmekte olduu bir evrede sunulacak olan manda teklifi; ynetimin yeniden yaplandrlmasna yaklalan bir evrede, maliyeti yksek bir sorumluluun kabul konusunda tm Kongre yelerinde tereddtler oluturmu olsa gerektir. Amerikada mandaya kartln bir cephesini de, mandann fizibilite aratrmas olarak ortaya konulmu olan Harbord Heyetinin raporu oluturmutur. Heyetin 16 Ekim 1919 tarihli raporu; Manda konusunda olumlu ve olumsuz faktrleri ortaya koymu, mandann getirecei ekonomik maliyeti gzler nne sermi ve temelde ayr bir Ermenistan kurulmasna kar karak snr ayrmadan Trk mparatorluu ile Kafkaslar tesinin tek bir manda halinde toplanmasn nermitir37. Heyetin ortaya koyduu bu rapor, ekonomik ve askeri klfetler nedeniyle mandaya kar klmasnn en nemli dayanaklarndan birini oluturacaktr. Grlmektedir ki, San Remo Konferans ncesi Amerikada, bir manda kabul etmeme ynnde pek ok olumsuzluk birikmi ve pek ok neden olumu durumdadr. Amerikada tm bu olup bitiler yaanrken ve mandaya kartlk kesin bir durum arz ederken, sava galibi Mttefikler de bu evrede Trk Barn yaplandrma ura ierisindedirler. Paris Konferans sonras Trklerle nihai bar oluturmak iin Londra ve San Remo Konferanslar dzenlenirken, yaanan sre ierisinde artk Birleik Devletler bar grmelerinden ekildii gibi, Mttefik Devletler de Pariste Wilsona
ram, 58. Kongreye (1903-1905) Demokrat olarak seilmi ve birka dnem dnda 1923e kadar hizmet vermitir. Bk., Dodge, age., s. 1258. Oscar Wilder Underwood (1862-1929); Virginia niversitesinde hukuk okumu, 1894te Demokrat olarak Temsilciler Meclisine seilmi, 1911-1915 arasnda Meclis ounluk liderlii yapmtr. Sonra Senatoya da seilmi, 1920-1923 aras Demokratlarn Aznlk Liderliini yapmtr. Bk., Dodge, age., s. 2076. http://www.senate.gov/artandhistory/history/minute/Democratic_Leadership_Deadlock.htm (Eriim: 24 Kasm 2010). Murat Sarca, Birinci Dnya Savandan Sonra Avrupada Bar Kurma Ve Srdrme abalar (1919-1929), . . Siyasal Bilimler Fakltesi Yay., stanbul 1982, s. 117. Wilsonun byk ve nemli bir referandum olarak ilan ettii yaklaan 1920 seiminde, Demokrat Partinin kard bakan aday James M. Cox ar bir malubiyet alacak ve 2 Kasm 1920de bakanla seilecek olan Cumhuriyeti aday Warren Gamaliel Harding, 4 Mart 1921de trenle grevine gelecektir. Bk., Alan Brinkley, Davis Dyer (Edited by), The Readers Companion to the American Presidency, Houghton Mifflin Company, New York-2000, s. 335. Akgn, age., s. 133-146.
33
34 35
36
37
nerdikleri projelerini oktan terk etmi durumdadrlar. Birleik Devletlerin kararnn beklenmesi zorunluluundan dolay Trk Anlamas grmelerinde gecikme yaanmken38, bir aralk Amerikann manda stlenecei dnlmse de, imdi bunun imkn dhilinde olmadnn grld artk Konferans grmelerinde ska zikredilir hale de gelmitir39. Sonunda ABDnin katlmad San Remo Konferansnda Mttefikler Sevr Anlamasnn nihai koullarn olutururken; ellerindeki g orannda bir eriim ve etkinlik alann hesap ederek anlamay yaplandrmaya almlar, uygulamada karlaacaklar sorunlar hafifletebilmek iin de, aslnda hibir zaman ok fazla dhil olmak istemedikleri Ermenistan meselesini gz ard etmilerdir40. Ermenistan konusunda ise, uzun sredir Birleik Devletlerin bir Ermeni mandas stlenmeyeceine neredeyse kesin gzyle baklmakla birlikte, Ermenistann kapsam ve stats konusunda mttefiklerce stlenilmi nihai bir zmleme mzakerelerde oluturulamayacaktr41. Nihayet Konferans; Amerikan Bakannn, kaderini kendi belirledii bir lkenin geleceiyle ileriki dnemlerde nasl olsa ilgilenmeye mecbur kalaca umularak42 ve yeni seilecek bir Bakann belki bu konuda daha aktif olabilecei de dnlerek43, Sevr Anlamasnn Ermenistanla ilgili hkmn yaplandracak44, sorumluluu Birleik Devletler ve Amerikan Bakanna brakacaktr. Ayrca Mttefikler Yksek Konseyi, 27 Nisanda Bakan Wilsona gnderdii mesajla; Ermenistan zerinde manda kabul edilip edilmeyeceini sorarak, Ermenistann Trkiye ile olan snrlarnn sorumluluunu zerine almasn da ondan isteyecektir45. Aslna baklrsa Bakan Wilson, lkesindeki Ermeniler ve onlara taraftar misyonerlerin srdrdkleri propaganda tesiriyle Dnya Sava bitiminde geni bir
Erol, age., s. 15. I. Londra Konferansnn 14 ubat 1920 mzakerelerinde Lord Curzon bu duruma iaret etmektedir. Bk., Olcay, age., s. 4. 39 I. Londra Konferansnda Lord Curzon ve B. Berthelotun; San Remo Konferansnda yine Lord Curzonun bu konudaki beyanatlar iin bk., Olcay, age., s. 25, 91, 134 ve 469. 40 Paul C. Helmreich, Sevr Entrikalar, Byk Gler, Maalar, Gizli Anlamalar ve Trkiyenin Taksimi (ev: erif Erol), Sabah Kitaplar, stanbul 1996, s. 222. 41 Bu konudaki eitli giriim ve gelimeler The New York Times gazetesi haberlerinden takip edilebilmektedir. Birka rnek iin bk., 9 Ocak 1920, ...- Ermeni Mandas Norvee, s. 1; 15 Mart 1920, Babakanlar Milletler Cemiyetini Ermenistan Mandasn stlenmeye Davet Ediyor, s. 15; 2 Nisan 1920, Ermenistan in Manda Cemiyete Teklif Edildi, s. 8; 22 Nisan 1920, ...- Kk Asya Problemleri zmsz Kald, s. 1; 22 Nisan 1920, Hollanda Ermeni Mandasn stlenebilir, s. 3; 23 Nisan 1920, Kanada Ermenistann Mandasn Almay neriyor- Curzon San Remoda Eer Norve Reddederse Dominyonun Harekete Geeceini Bildiriyor, s. 1, vd. 42 ke, age., s. 158. 43 San Remo Konferans mzakerelerinde Ermenistan konusu mttefiklerce tartlrken, bu konuda belki ileride seilecek bir Amerikan Bakannn aktif olabilecei yolunda deerlendirmeler de yaplmtr. Bk., Olcay, age., s. 541 ve 546. 44 Sevr Anlamasnn Ermenistan ile ilgili hkmlerini ieren Kesim VI., Madde 88-93 blm iin bk., Seha L. Meray& Osman Olcay, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri (Mondros Brakmas, Sevr Andlamas, lgili Belgeler), Ankara nv. Basmevi, Ankara 1977, s. 74-75. 45 Evans, age., s. 271. Sevr Anlamasnn 89. maddesinde Trk-Ermeni snr hkm yledir: teki Batl Yksek Taraflar gibi, Trkiye ile Ermenistan da, Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis illerinde, Trkiye ile Ermenistan arasndaki snrn saptanmas iini Amerika Birleik Devletleri Bakannn hakemliine sunmay ve... Ermenistann denize k ile... ileri srebilecei btn hkmleri kabul etmeyi kararlatrmlardr.. Bk., Meray, Olcay, age., s. 74.
38
Ermenistan Devleti kurulmasn destekler durumdadr46. Onun nl prensiplerinin 12. maddesi bu destei aka ortaya koyduu gibi47, 15 ubat 1919da Paris Bar Konferansna katlmak iin lkesinden ayrlrken, antasnda harita destekli bir Byk Ermenistan projesi de rapor tasla halinde mevcuttur48. Hatta burada vurgulanmaldr ki, geni bir Ermenistan aslnda kendisinin de projelendirerek konferansa tad bir olgudur49. Dolaysyla, San Remo Konferans kendisine Ermenistan mandaterlii talebini ilettiinde, lkesinin bu talebi karlamasn itenlikle ister vaziyettedir. Fakat Dnya Sava ardndan ABDde yaanan pek ok gelime, gerek Paris Konferans sonras lkenin ynelilerini, gerekse San Remo Konferans sonras manda teklifinin reddini hazrlayan bir tarih birikimi ylesine pekitirmitir ki; Bakan manda talebini Amerikan Kongresinin huzuruna getirdiinde, orada onaylanmama nceden bilinen bir kesinliktir ve Onun yapt bu hareket, hem hazin bir saflk, hem de mark bir alayclk gibi grlmtr50. II. MT VE HAYAL KIRIKLII: BAKAN WLSONUN KONGREYE MESAJI LE MANDA TALEBNN SENATODA REDD ARALIINDAK GELMELER 26 Nisan 1920 gn sona eren San Remo Konferansnda Osmanl Devleti ile yaplacak barn nihai zmlemelerini hazrlayan Mttefik Devletler, uzun tartmalarn sonunda Ermeni Meselesini Birleik Devletler ve Bakannn ykmllne havale etmeye karar vermiler; bu durumu ertesi gnk mesajlaryla Wilsona ileterek, Onu Trk-Ermeni snrlarnn hakemliine ve Ermeni mandasnn kabulne davet etmilerdir. Mttefiklerin sz konusu mesajnn 4 Maysta alnmas51 ardndan da Bakan Wilson, snrlar konusunda hakemlii52 17 Maysta
Ercment Kuran, Amiral Bristol Raporu ve ABDde Trk Aleyhtar Ermeni Propagandasnn Tarihesi, Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Yay., Ankara 2000, s. 106. 47 Wilson 12. maddede imdi Trk hkimiyetinde bulunan dier milletlere tam bir yaama emniyeti ve muhtar bir gelime imkn salanacak. derken, Trk olmayan milletlerin imparatorluk ynetiminden karlacan ifade etmektedir. Hatta Wilson ayn maddede Ermeniler, Suriye, Irak, Filistin ve Arabistan adlarn da koymak istemi fakat danman Mendell House buna engel olmutur. Bk., Erol, age., s. 7. 48 Bu konu ve sz konusu taslak hakknda bkz; Erol, age., s. 9-18. 49 Londra ve San Remo Konferanslarnda bu husus, mttefiklerin biraz da taraftar olmadklar bir durum halinde demelerine yansmtr. . Londra Konferansnda 16 ubat 1920de B. Berthelot u konumay yapmaktadr: Bu koullar altnda Fransa, bir Byk Ermenistan kurulmasn gze alamaz Bu dnce sadece incelemeye bile demeyecek savlara dayanlarak Bakan Wilsonun evresinden kmtr Olcay, age., s. 28. San Remo Konferansnda ise Lloyd George u szleri sarf etmektedir: Ermenilerin imdi ellerinde tuttuklar ok snrl alan bile zorlukla elde tuttuklar bir srada, kendilerinden geni topraklar fethetmelerini beklemek pek olaanst bir neriye benziyor Hi kukusuz Bakan Wilson bir byk Ermenistan ister, ama.... Olcay, age., s. 512. 50 Samuel A. Weems, Armenia, Secrets of a Christian Terrorist State, St. John Press, Dallas, TX-2002, s. 300. 51 Trk Bar Anlamasnn zeti ve Mttefikler Yksek Konseyinin Birleik Devletlerin Ermenistan zerinde manda kabul etmesi talebi bugn Dileri Bakanl tarafndan teslim alnd. Ermenistan ile ilgili talep, Onun karar iin Bakan Wilsona sevk edilecek. Amerikan ynetiminin tutumu herhangi bir mandann kabulne kar durumda.... Bk., 5 Mays 1920, Manda Teklifi Teslim Alnd, The New York Times, s. 2. (Washington 4 Mays). 52 Uluslararas ilikilerde taraflarn bilgi ve onay olmadan herhangi bir sorumluluk stlenmeye davet edilmeleri sz konusu olmasa gerektir. Uluslararas anlamazlklarn hakem yntemine bavurularak sonulandrlabilecei dncesi ve uygulamalarnn, Wilsonun Dileri Bakanln yapm olan Bryana ait olduu; Her trl ihtilaf hakeme sunma esasnn da, yine Wilsonun mimar olduu Milletler Cemiyeti Tznde yer ald burada hatrlanmaldr. Bu konuda bk., Nevins-Commager, age., s. 369, 370 ve 377.
46
kabul etmi53 ve bu durumu Parise duyurmutur54. Mttefiklerin Ermenistan konusundaki manda talebini de 24 Mays 1920de Kongreye mesajyla sunmutur. Bakan Wilsonun manda kabul konusunda byle bir yola bavurmasnn sebebi; Birleik Devletler anayasasnn yasa yapma ve bunun yan sra eitli konularda kararlar (resolutions) karma yetkilerini, Senato ve Temsilciler Meclisinden oluan Amerikan Kongresinin yetki alan iinde toplam olmasndandr55. Bu yetkiye sahip olan Amerikan Kongresinde grlen metinler kabaca, yasa ve yasa niteliinde olan metinler ile byle bir zellie sahip olmayp genel gr ve kanaat bildiren karar metinleri olmak zere iki gruba ayrlmaktadr56. Bu ynyle deerlendirildiinde Ermeni Mandas konusunun, Kongrenin yetki alanndaki bahsedilen ikinci grup ilevlerden biri olduu grlmektedir. nceleme alanmz olan The New York Times Gazetesi, Bakan Wilsonun Kongreye Ermenistan zerinde bir manda kabul edilmesi konusunda idari yetkinin onay iin sunduu mesaj 25 Mays gn ok uzun bir haber ierii halinde aynen yaynlamtr. Wilson sz konusu mesajnda Kongreyi, Birleik Devletlerin stlenecei bir Ermeni mandasn yrtme yetkisini onaylamaya arrken, ayn zamanda Trkiye ve Ermenistan arasndaki snrlar meselesinin arabuluculuu vazifesi hakknda bilgiler vermektedir57. Gazete, Wilsonun mesajn sunmadan nce, yaanmakta olan gelimeler ve yaanabilecekler hakknda ksa bir deerlendirme yapmaktadr. Bakann izledii rotann, Ermeni halknn ulusal emellerinin gereklemesi ve Amerikan hayat ve servetlerinin korunmas iin Batum Limanna bir sava gemisi yollanmasn ngren bir nergenin ayn banda kabul edildii Senatonun faaliyetini takip ettiini58 vurgulayan haber; Bakann San Remo Konferansndan, Ermeni mandasnn kabul iin Amerikan hkmetine bavuran ve bunun sonucu ne olursa olsun Ermeni snrlarn belirlemeye onu davet eden bir ar aldn; birka gn nce
John A. DeNovo, American Interests and Policies in the Middle East, 1900-1939, University of Minnesota Press, Minneapolis-1963, s. 26. Bakann bu kabul ardndan grevlendirdii Westermann Komitesi almalarn tamamlayp, Wilson 23 Kasm 1920de neredeyse yok olmak zere olan Ermenistan iin snr hkmn Yksek Konseye bildirdiinde; bu hkm Yakn Dou uzlas iindeki en topik admlardan biri deerini tayacaktr. Bk., Joseph L. Grabill, Protestant Diplomacy and The Near East Missionary Influence on American Policy 1810-1927, Lund Press, Minneapolis-1971, s. 252-253. 54 Bakan Wilsonun Ermeni snrlar konusunda hakemlii kabul ettiini bildiren ve Amerikan Bykelisi Hugh C. Wallace tarafndan Pariste Bar Konferans bakan Fransz Babakan Milleranda gnderilen resmi mesaj, 23 Mays gn gazetede aynen yaynlanmtr. Bk., 23 May 1920, Bakan Yeni Ermenistann Snrlarn Belirlemeyi Kabul Ediyor, The New York Times, s. 1. (Paris- 22 Mays, Edwin L. James tarafndan). 55 aban Tanyc, Birol Akgn, Amerikan Cumhurbakanl Cumhuriyetten mparatorluu, Orion Kitabevi, Ankara 2008, s. 52 ve 54. 56 Tayyar Ar, Amerikada Siyasal Yap Lobiler ve D Politika (Trk, Yunan, Ermeni, srail ve Arap Lobilerinin ABDnin D Politikasna Etkileri), Alfa Yay., stanbul 1997, s. 57. 57 25 Mays 1920, Wilson Ermeni Mandasn Almamz stiyor; Ulusun Tercihinin Yardm Gndermek Ynnde Olduu Syleniyor: Kongre Muhtemelen ktidar Onaylamay Reddedecek The New York Times, s. 1. ( Washington 24 Mays). 58 13 Maysta Cumhuriyeti Senatr Warren G. Hardingin (1920 Kasmndaki seimlerde ABD Bakan olacaktr) Senatoya sunduu, Ermeni bamszln destekleyerek Bakann Batum Limanna bir sava gemisi gndermesini isteyen nerisini Senato kabul etmiti. Bkz; Jr. John Milton Cooper, Breaking the Heart of the World, Woodrow Wilson and the Fight for the League of Nations, Cambridge Unv. Press, New York-2001, s. 379.
53
yaplan duyuruya gre de hakemlik arsn kabul etmi durumda olduunu ilan etmektedir59. Haber, Bakann mesajnn Senatrlerin byk ounluu tarafndan sessizlik iinde dinlendiini, Cumhuriyeti Senatrlerin pek ounun aleyhte olduunu, bir ksm Demokratn da sorun hakknda ikna olmayp, bir manda benimsenmesine kar olduklarn ifade ettiklerini dile getirmektedir. Titiz bir inceleme yaplmas durumunda, bir manda uygulamak iin Bakann peinden kotuu yetkiyi Kongrenin onaylamayacann grleceini vurgulayan haber, bunu Kongrenin masraf ve sorumluluk stlenmek istememesine balamakta ve u arpc tespiti de ortaya koymaktadr60: Bakann Kongrenin bir Ermeni mandasn destekleyecei beklentisi veya herhangi bir gerek midi olduuna inanlmyor. Fakat bu, Kongreyi raz etmek iin uramay sonuna kadar srdrme kararllndan onu alkoymayacak. Grlmektedir ki Bakan Wilson Kongreye mesajn sunarken dahi, mandann kabul edilmeyecei bilinen bir durumdur. Bu durum, inceleme alanmz olan The New York Times gazetesinin San Remo Konferansndan beri sregelen yaynlarnda da aka grlebilmektedir61. Kald ki, manda esasn yaplandran Milletler Cemiyeti Tznn en son Mart 1920deki oylamada da reddedilmi olmas, aslnda Birleik Devletlerin snrlar dnda bir sorumluluk almayacann birka ay nceki nemli bir iaretidir. Buna ramen Wilson iin Bamsz Ermenistan konusu, siyasal kaderini balad bir tutku niteliinde halen srmektedir62. Gazetenin baz Demokrat ve Cumhuriyeti Senatrlerin manday desteklemeyen eitli ifadelerini ortaya koyan sz konusu 25 Mays haberi, Bakan Wilsonun Kongresel zm isteyen mesajn aynen yaynlamtr. Bakann bahsi geen mesajnda dikkat eken baz hususlar burada ksaca zetlemek yerinde olacaktr. Wilson mesajnda, Ermenistan adna manda kabul iin hkmetlerine ak bir mracaatn, San Remo Konferansnda ele alnd ve resmen karara balandn; mttefiklerin, Eski Dnyann tarafgirliklerine bulamam bir gcn olay yerinde grnmesinin daha geni bir etki uyandracana inandklarndan, bu stlenmeyi Amerikan hkmetinden resmen istediklerini ifade etmitir. Snr meselelerinde hakemlik konusunun da karara balandn bildirmitir. Uzun mesajn: Amerikan halk arasndaki Ermenistana duyulan sempati; Ermenilerin rezil bamllklarndan kurtarlmas; Birleik Devletlere derin bir gvenle bakan Hristiyan bir halkn beklentilerini Kongrenin cmerte karlamas gerektii; Osmanl mparatorluunun eitli paralarnn tekrar Trk ynetimine
59 60 61
62
Ayn haber; 25 Mays 1920, Wilson Ermeni Mandasn Almamz stiyor;.... Ayn haber, 25 Mays 1920, Wilson Ermeni Mandasn Almamz stiyor;.... Bu konuda birka rnek iin bk., 11 Nisan1920, s. 18., Ermeni Mandasndan Korkuluyor- Hoover Bunun Bizi Avrupal Entrikaya Maruz Brakacan Sylyor; 26 Nisan 1920, s. 2., Bakan Ermenistan in Arabulucu Olabilir. Fakat Mandann Reddedilecei Dnlyor; 27 Nisan 1920, s. 2. Kongre Ermeni Cumhuriyetine Kar kyor- Genel Kan Yeni Cumhuriyet in Sorumluluk stlenilmesine Kar vd. Fahir Armaolu, Atatrk Dneminde Trk-Amerikan likileri, Atatrk Dnemi Trk D Politikas (Yay. Haz. Berna Tkdoan), A.A.M. Yay., Ankara 2000, s. 284.
dndrlmemesi gibi pek ok ilgi uyandrc cmlelerle donatan Wilson sonunda, San Remo Konferansnn arsna karlk olarak acilen Kongrenin idari yetkiyi onamasn talep etmitir63. Bakann Kongreye mesajn tam metin halinde yaynlayan gazete64, haberin devamnda, stlenilecek bir mandann maliyetini, 13 Nisan 1920de Bakan tarafndan Senatoya arz edildiini belirttii General James G. Harbordun bakanlndaki Amerikan Heyetinin raporuna dayal olarak ortaya koymutur. Manda lehinde ve aleyhindeki baz sebepleri yine bu rapora dayal olarak deerlendiren haber Harbordun; 16 Ekim 1919da rapor hazrland zaman yaplm olan planlarn, koullarn ok hzl deimesi sebebiyle alt ay ierisinde eskimi olduunu sylediini de belirtmitir65. Ayn gn gazetenin ayr bir haber bal altnda, ngilterede yaynlanan eitli gazetelerin mevcut gelimelerle ilgili deerlendirmelerini ortaya koyduu da grlmektedir. Mandann Kongreye teklifinin ngilterede byk ilgi uyandrd, ancak gazetelerin Kongrenin onay konusunda kukulu olduunu vurgulayan haber, baz gazetelerin dikkat ekici yorumlarn zetle u ekilde sunmaktadr 66: The London Times, Washingtondan alnan son haberlerin, Birleik Devletler halknn u an tm d sorumluluklar hakknda gl bir isteksizlik iinde olduunu iaret ediyor. The Daily News, mandann kabulnn aslnda Milletler Cemiyeti tznn onayn ve Cemiyete yelii gerektirdiinden, Kongrenin Bakann arzusu ile ayn izgide yer almasnn glkle dnlebileceini belirtiyor. Gazete, Bakann faaliyetlerinin kukusuz, balamak zere olan seim kampanyas ile ilgili taktiksel davran olduunu, bu seim yoluyla bar anlamas ve ondan doan sorunlarn byk lde ekilleneceini ilave ediyor. Grld kadaryla daha Bakan Kongreye talebini sunarken ngiliz basn Kongrenin bu talebi karlamayaca ynnde yorumlar yapmaktadr. Gazetelerde Milletler Cemiyetine yelii reddeden Amerikann manday kabul etmesinin ok zor olduu vurgulanrken, manda konusunun Kasm aynda yaplacak bakanlk seiminin taktiksel bir unsuru olarak deerlendirilmesi ise dikkat ekicidir. Hatrlanmaldr ki Trk Bar Anlamasnn mzakerelerinde, Birleik Devletlerin manda stlenmek konusundaki isteksizliinden de bahsedilerek, belki yeni seilecek bakann bunu arzulayabilecei deerlendirilmitir. Ertesi gn gazetede yine ngiliz basnnn konuya yaklam geni bir erevede ele alnmtr. Bunlardan ilgi ekici olan The Daily Chroniclenin yorumunda; Ermenistan iin bir mandater gcn destei zaruri grlrken, Bakann tavsiye
63 64 65
66
Ayn haber; 25 Mays 1920, Wilson Ermeni Mandasn Almamz stiyor;.... Bakann sz konusu mesajnn tam metni iin Bkz; Akgn, age., s. 155-158 Ayn haber; 25 May 1920, Wilson Ermeni Mandasn Almamz stiyor;...; Harbord Raporunun mandann maliyeti ile olumlu ve olumsuz deerlendirmeleri hakknda Bk., Akgn, age., s. 137-143. 25 Mays 1920, Londra Faaliyeti Olanaksz Gryor, The New York Times, s. 1. ( London- 24 Mays, Associated Press).
mektubuna gre hareket edileceine dair hibir ans olmad bildirilmektedir. Daha byk bir sorun olarak, Azerbaycan Tartar Devleti, Gen Trkler ve Rus Bolevikleri arasndaki ihtilafn kayg verici ihtimaller sunduu dile getirilmektedir67. Ayn haberde ayrca The Daily News, The Westminster Gazette, The Pall Mall Gazettenin editoryal deerlendirmelerinin de geni bir perspektifte ele alnd grlmektedir. Bunlardan The Pall Mall Gazettenin Wilsonun mesajn; cevabn en nemli ahlaki sonular ile ykl olmas iin, uluslar aras vazifeleri konusunda vatandalarna ve Kongreye, Bakann dramatik bir meydan okumas68 olarak yorumlamas, yaanacaklarn ncl bir ngrs olarak deerlendirilebilir. 26 Mays gn gazetede yer alan bir dier haberin, Ermenistann Bamszl iin Amerikan Komitesinden69 Senato D likiler Komitesine gnderilen bir telgraf gndeme getirdii grlmektedir. Telgraf, Amerikan mandasnn en zengin ehirleri Ermenistandan koparacan savunmakta; Ermenistan ile Trkiye arasnda Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis vilayetlerindeki snrlar sorununda Bakann hakem olmas durumunun, Ermenistann en verimli blgeleri olarak tarif edilen Harput, Diyarbakr, Sivas ve zellikle Kilikyadan onu mahrum edecei anlamna geldiini vurgulamaktadr. Sz konusu telgraf ayrca, ayet Ermenistann tm haklar tannmazsa Amerikan mandasnn sadece; kendi miraslarn elde etmekten Ermenileri alkoymak adna Amerikan askerlerinin, Franszlarla onlarn himayesindeki Trklere ve ngilizlerle onlarn himayesindeki Krtlere katlacaklar anlamna gelen bir ilev greceini deklare etmektedir70. Mandann tartld gnlerde grlerini dile getirerek bir etki oluturmak arzusunda grlen bu rgtn, haberde yer alan taleplerine baklrsa, mevcut olan durumun bile Ermeniler iin ok yetersiz bulunduu anlalmaktadr. Haberde bahsi geen dernein telgrafn D likiler Komitesine gndermesindeki keyfiyet uradadr ki; Birleik Devletlerde yasama organ olan Kongrenin gerek yasama gerekse denetim faaliyetleri, Kongrenin her iki kanadnda da bulunan komiteler araclyla yrtlmektedir. Kongreye sunulan neri ve istekler incelenmek zere ilgili komitelere gnderilmektedir ve yasa ya da karar taslaklarnn oluturulduu bu komiteler, yasama sreci asndan son derece nemli bir konumda bulunmaktadrlar. Zira komitelerin raporlar dorultusunda son eklini alan tasarlarn Senato ve Temsilciler Meclisinde oylanmas ou zaman bir for-
67
68 69
70
26 Mays 1920, ngiliz Gazetesi Ermenilerin Bizden Beklentisini Yanstyor, The New York Times, s. 2. (London- 26 Mays). Ayn haber; 26 Mays 1920, ngiliz Gazetesi Ermenilerin .... Bu dernek nemli bir Ermeni propaganda aygt olarak gazetede pek ok kez haberlerde boy gstermektedir. 1919da misyonerlerin giriimleriyle kurulan bu rgtn (American Committee for ndependence of Armenia) nderi ABDnin eski Almanya bykelilerinden James W. Gerard, yardmcs da Vahan Gardashiandr. 1923te Lozan Bar imzalannca dernek adn Lozan Anlamasna Muhalif Amerikan Komitesi olarak deitirecektir. Bkz; Haluk Selvi, Amerika Birleik Devletlerinde Ermeni Faaliyetleri, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, (Editr: Berna Trkdoan), Nisan 2003, zel Say, Say:38, s. 126 ve ke, age., s. 143. 26 Mays 1920, Yeni Ermenistan in Tm Haklar Talep Ediliyor, The New York Times, s. 2.
maliteden ibaret kalmaktadr. D likiler Komiteleri ise Kongrenin her iki kanadnda da politikalarn uygunluuna karar verildii birimler olarak dikkat ekici bir neme sahiptir71. Gazetede yine 26 Mays gn, Wilsonun Kongreden talebiyle ilgili gelimeleri deerlendiren bir haber yaynlanmtr. Haber, Temsilciler Meclisi D likiler Komitesinin, Wilsonun talebiyle megul olmak iin Bakan Porter tarafndan toplantya arlm olduunu duyurmaktadr. Bakan Porter ve William J. Byrann mandaya kar olan grlerini uzun bir metin halinde ortaya koyan haber, Komitede Wilsonun isteini ivedilikle ele almay dnen bir belirti olmadn vurgulamaktadr. Komite, oturumunu sonlandrmadan nce Wilsonun istedii yetkiyi dzenlese bile, Kongrenin, yaknda kapanacandan dolay kararn kabuln salayacak elverili bir zamana sahip olamayacan deerlendirmektedir. Mandaya kartlklarn ortaya koymaktan ekinmeyen baz Demokratlarn ise, Komitenin toplantya arlmasn; Cumhuriyetilerin faaliyete geerek, Bakann isteinin kabul edilmesini engellemek amacyla gerekletirilmi bir gelime olarak yorumladklarn ifade etmektedir72. 5 Haziranda dnemini tamamlayacak olan Kongrenin, kararn kabulnde baarsz olmas ve seimler ardndan yeniden alaca Aralk ayna kadar oturumun ertelenmesi durumunda Bakann, nerisinin gz nne alnmas iin onu zel bir oturuma arabileceini bildiren haber; Cumhuriyeti liderlerin bu ihtimalin aleyhinde olduklarnn bilindiini, Senato ile Temsilciler Meclisinin dncesinin de bilinmekte olduunu ve Cumhuriyeti liderlerden birinin yaplacak en iyi ey, manda sorununu unutmaktr dediini bildirmektedir73. Bu arada, manda uygulanacak blgedeki karklklar ve mandann zorluklarn dile getiren editoryal bir yaznn yine 26 Maysta gazetede boy gsterdii grlmektedir. Dikkat ekici tespitler yaplan bu yaznn deerlendirmelerine baklrsa; ayet Ermenistan mandas atekesten hemen sonra Birleik Devletlere teklif edilmi olsayd, hem Kongre hem de halk bunu kabule hazrdr. Fakat son on sekiz ayda lke ve lke dnda pek ok gelime olmutur ve u an dzenlenmek istenen farkl bir vazife, teklif edilen halk da farkl bir halktr. Atekesten bu yana Kafkaslar ve Ermenistann politik ve ekonomik dzensizlii artm, Ermeniler dmanlar tarafndan kuatlm durumdadr. Mttefikler asker glerini blgeden geri ekmi74, Mustafa Kemal liderliindeki gl Trk dirilii, Ermenistan iin bir mandaterin birtakm savalar yapmas gerekeceini apak hale getirmitir. Ne kadar vuruulaca da belirsizdir. Mustafa Kemalin Har-
71 72
73 74
Ar, age., s. 29, 50 ve 57. 26 Mays 1920, Ermeni Mandas Bugn nce Temsilciler Meclisi Komitesine Gidiyor, The New York Times, s. 1. (Washington, 25 Mays). Ayn haber; 26 Mays 1920, Ermeni Mandas Bugn .... 1919 Martnda, ngiliz birliklerinin Kafkaslara gnderilmesi zerinden daha ay gemeden Lloyd George hkmeti blgeden ekilme karar alm ve 1919 sonuna kadar Batumdaki bir garnizon dnda btn birlikler Kafkasyadan geri arlmtr. Bk., Blent Gkay, Bolevizm le Emperyalizm Arasnda Trkiye (1918-1923), (eviren: Sermet Yaln), Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1997, s. 76.
borda gnderdii mektup75, Trkn tamamen yenilmesi dnda ikna edilmi olamayacana herkesi inandrm durumdadr.76. Ermenilerin talep ettii blgenin yars, Bakan Trk-Ermeni snrn dzenlemeye aran karc glerin etkisi altndadr. Denize k verilecek Rum Trabzon, kendi ulusal isteklerinin peindedir. Bu nedenle manda grevi, birka yl nce ihtiya duyulandan ok daha yksek bir efor gerektirmektedir ve o zamanlar ngrlemeyen karmaklklar ve zorluklar iermektedir. Bu artk sempati ifade edilen ve bir miktar para verilen bir sorun deildir. Sorumluluk ve uzun sreli koruma gerektirmektedir.77. Yukarda yer alan ifadeler, Dnya Savann ardndan artlarn ne kadar deitiini ve manda uygulamasnn nndeki glklerin ne kadar etin olduunu ak bir ekilde gzler nne sermektedir. Gerekten de manda teklif edilen sahadaki kk Ermeni Devletinin komularyla sorunlar bitmemektedir. Sevr Anlamasnda zm Wilsonun hakemliine braklan Dou Anadoludaki topraklar Trk hkimiyet sahasdr ve buralarda Ermenistana katlm gerekleebilmesi iin Mustafa Kemal nclndeki Trk gcn sahadan karabilmek ve blgeyi koruyabilmek gerekmektedir. Dier taraftan Rusyada ykselen Bolevik gc, gz ard edilemeyecek lde bir potansiyel ortaya koymakta ve yaylma eilimi gstermektedir78. stelik mttefikler de blgeden birliklerini ekmiken, bu zorluklarn tamamn Amerika stlenmelidir. Yani gazetedeki yaznn ifadesiyle Bakann teklifi Amerikann fedakrlnn testi niteliindedir ve grlecektir ki Birleik Devletler ynetimi bu teklifi derhal geri evirecektir. Gazetenin 27 Mays tarihli, bir nceki gnn gelimelerini yanstt nshasnda, Senato ve Temsilciler Meclisinin D likiler Komiteleri yelerince Wilsonun talebinin rafa kaldrlabilecei ve belki bir oylamaya eritirilmeyecei; Komitenin 27 Mays itibariyle dzenli toplantlarn yapaca ve Bakann mesajnn ele alnaca duyurulmaktadr79. Mandaya kartln Cumhuriyetilerle snrl olmayp Senatr Hitchcock dhil pek ok Demokratn da ona kar olduklarn duyuran haber, llonisden Temsilci Masonun manda konusunda Bakan Wilsona on iki soru ynelten nergesindeki u arpc szleriyle son bulmaktadr80: ayet Bakan sonunda Byk Britanya ile mandalar deimek iin bir aba ortaya koyacaksa; Birleik Devletler, ran petrol sahalar iin bir manda stlenebilir ve Byk Britanyaya Ermenistan iin bir manda onuruna imkn salayabilir. Temsilci Masonun bu szleri; Ortadou petrol blgesinde etkinlik oluturan ve Amerikal jeologlarn buradaki aratrmalarn engelleyen ngilterenin, Ameri75
76 77 78
79 80
Mustafa Kemalin Harborda gnderdii 24 Eyll 1919 tarihli muhtra hakknda bk., Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, C.IV, AAM Yay., Ankara 1991, s. 82-92. 26 Mays 1920, Fedakrlmz Test Ediliyor, The New York Times, s. 10. Ayn haber; 26 Mays 1920, Fedakrlmz.... Amerikada bu Bolevik etkisi 1919 yl boyunca lke iinde bir Kzl korku yaanmasna neden olmutur. Bk., Ana Hatlar le Amerikan Tarihi, Uluslararas Enformasyon Programlar Ofisi ABD Dileri Bakanl (Editr: Howard Cincotta), Produced by:Regional Program Office, Vienna-2002, s. 249. 27 Mays 1920, Manda Talebi Rafa Kaldrlabilir The New York Times, s. 1. (Washington, 26 Mays). Ayn haber; 27 Mays 1920, Manda Talebi....
kay hayal krklna uratmasnn bir yansmas olarak deerlendirilebilir. Zira bu durum, Senatoda bir petrol lobisi yaratm, Wilson kartlarnn manda tasarsna kar tavr almalarn beraberinde getirmitir81. te yandan bu szlerin, etkin bir Amerikan-ngiliz uyumazlnn varln yanstt da ayrca vurgulanmaldr. ngilterenin, nceden yaplan gizli anlamalardaki Rusyaya verilecek blgelere Amerikay bulatrmak ve Boleviklie kar gl bir devleti snr yapmak aray82 Birleik Devletler ynetiminde rahatszlk uyandrm olsa gerektir. Bu arada, manda stlenilmesi konusunda Amerikada eitli gelimeler yaanrken, baka bir blgede ortaya km bir midin de gazete haberlerine yansd grlmektedir. Gazetenin yine 27 Mays gn ortaya koyduu bir baka habere baklrsa Fransa, Amerikann manday stlenmesini mitle beklemektedir. Zira bylesi bir kararn benimsenmesi, Fransay Yakn Douda birok skntdan kurtaracaktr83. Manda kabulnn yarataca etkileri geni bir ekilde ele alan sz konusu haber; bunun tilaf Devletleri iin cennetten gelen bir ltuf gibi olacan, ABDnin prestijiyle blgeye 30-40 bin askerin yerlemesinin Trk sorununun durgunlatrlmasnda kmsenmeyecek bir etki yaratacan ve bunun da Trk Anlamasn alr hale getirecek yegne ey olduunu belirtmektedir. Ermenistan zerinde bir Amerikan mandas olmadan, Bakann Ermeni safnda hakemlie soyunmasnn gereksizlik olacan vurgulayan haber ayrca; Wilsonun Ermeni topra olarak grd lkeden Mustafa Kemalin karlmasnn, bu lidere mttefikler karsnda prestij kaybettireceini, Amerikan asker barikatnn Boleviklerin Trkiyeye girmesini engelleyeceini, ve nihayet mandann mttefiklerin dirilttii dengesiz bir lkeyi dengeye kavuturacan deerlendirmektedir84. Grlmektedir ki manda konusunun Kongre serveni srasnda gerek Amerikada gerekse mttefikler kanadnda Bolevikler ve zellikle Mustafa Kemal, endielerin merkez figrn oluturmaktadr. Tekrar Amerikaya dnlecek olursa, Bakan Wilsonun Kongreye yapt manda nerisi ardndan, gazetenin 28 Mays gn bu konuda ok nemli bir gelime hakknda kamuoyunu bilgilendirdii grlmektedir. Gazetenin haberine gre Senato D likiler Komitesi, Bakann manda teklifini nceki gn yani 27 Maysta yapt oylama sonucunda 11e 4 oyla reddetmitir. Bakann teklifinin reddedilmesi iin Connecticatdan Cumhuriyeti Senatr Brandegee tarafndan komiteye sunulan nergenin bu ekilde oylanmas ardndan, D likiler Komitesi Bakan Senatr Lodge benimsenen karar Senatoya rapor etmitir85.
Akgn, agm., s. 344. Kenan Krkpnar, Ulusal Kurtulu Sava Dnemi ngiltere ve Trkiye (1919-1922), Phoenix Yay., Ankara 2004, s. 70. 27 Mays 1920, Paris Amerikann Manday stlenmesini Umuyor, The New York Times, s. 1. ( Paris, 25 Mays). 84 Ayn haber; 27 Mays 1920, Paris Amerikann.... 85 28 Mays 1920, Ermenistan Hakknda Komite Oylamasnda Manda 11e 4 Reddedildi, The New York Times, s. 1. ( Washington, 27 Mays). Komite kararnn isim listesi haberde u ekilde verilmitir:
81 82 83
Senatr Lodgenin, Komitede yer alan eski Cumhuriyeti Dileri Bakan Senatr Philander C. Knoxun hazrlad karar metnini86 Senatoya bildiren raporu haberde u ekilde ortaya konmutur87: D likiler Komitesi, Birleik Devletler Bakannn 24 Mays 1920 tarihli mesajn gz nne alarak u zm hazrlad: Senato tarafndan kararlatrlan (Temsilciler Meclisinin mutabk olduu); Bakann 24 Mays 1920 tarihindeki mesajnda talep edilen; Ermenistan zerinde bir manda kabul etme yetkisini ynetimin onaylamas isteini, Kongre saygl bir ekilde reddediyor. Haberden de anlalmaktadr ki, Senato D likiler Komitesindeki oylama sonucunda kararlatrlan karar metni, Ermenistan adna bir mandann kabul edilmesini deil, tam tersine Kongrenin her iki kanadnn da mutabakatyla88 reddedilmesini talep etmektedir. Ancak ileride de grlecei gibi, Komitenin nergesi, Kongrenin Senato kanadnda oylanacak, Temsilciler Meclisinde ise ilemi tamamlanmadan Kongre dnemini bitirip tatile girecektir. Sz konusu 28 Mays tarihli haber, Senato D likiler Komitesinin bu ynde davranacann beklendiini ve sonuca herhangi bir atma olmakszn ulaldn ifade ederek; benimsenen ynelie tek kar kn Demokrat Senatr Hitchcock tarafndan ortaya konulduunu, dier baz Demokratlar gibi Hitchcockun da aslnda manda kabulne kar olduu fakat Bakann teklifinin ok aceleye getirilmi bir ilem olduunu dndn vurgulamaktadr. Haber ayrca, D likiler Komitesinin kararlatrd zmn Senato tarafndan ounluk oyuyla benimseneceinin ifade edildiini de bildirmektedir89. Yine 28 Maysta gazetenin, Washingtonda yaanan gelimeleri yanstt bu haberinden ayrca, sz konusu gelimelerin Londra yansmasn da okuruna aktard grlmektedir. Habere gre The Daily Chroniclede Senato D likiler Komitesinin faaliyeti hakknda yaynlanan editoryal bir yaz u arpc deerlendirmeyi yapmaktadr 90: Bylece, Bakann oluturduu dnya meselelerine bir baka katlm plan, param para yere yuvarland. Washingtonda egemen olan politik etkilenmeler sonucunda Amerika kendi iine kapand ve bu onun savata ortaya koyduu abalar kymetsiz hale getirdi. Yllardr Trkiyede hayrsever ilerde dikkat eken bir halka sahip olan Amerikann, Er-
Senatr Brandegeenin nergesinin lehinde olanlar: Cumhuriyetilerden; Lodge, McCumber, Borah, Brandegee, Fall, Knox, Harding, Johnson, New, Mases ve Demokratlardan; Shields. Karara kar kanlar: Demokratlardan; Hitchcock, Pittman, Williams, Smith . 86 Lloyd E. Ambrosius, Woodrow Wilson and the American Diplomatic Tradition: The Treaty Fight in Perspective, Cambridge Unv. Press, New York 1987, s. 258 ; Cooper, age., s. 380. 87 Ayn haber; 28 Mays 1920, Ermenistan Hakknda Komite .... 88 Amerikan Kongresinde, Kongrenin her iki kanadn da ilgilendiren bir konuda gr ve dnce ortaya konulmas veya politikalar ynlendirmek amacyla kabul edilen karar metinlerine Concurrent Resolution denilmektedir. Kongrenin yalnzca bir tarafn ilgilendiren, sadece Senato ya da Temsilciler Meclisinde kabul edilen karar tasarlar ise Simple Resolution adn almaktadr. Bk., Ar, age., s. 59 ve 61. 89 Ayn haber; 28 Mays 1920, Ermenistan Hakknda Komite .... 90 28 Mays 1920; zolasyon Bulgular Giderek Artyor, The New York Times, s. 1. (London, 28 Mays).
menistana ayaklar zerinde durmas iin yardm etmesi, ar yksek bir maliyet gerektirmiyordu. ngiliz basnnn bu eletirel yorumuna benzer bir ekilde gazetenin 29 Mays nshasnda da bir kiisel eletiri kendini gstermektedir. Bu haber, Harputta bulunan Frat Koleji Mdr Ernest W. Riggsin, Ermeni mandasna kar kan William Jennings Bryana gnderdii mektubun gazeteye de ulatrlan bir kopyasn ortaya koymutur. Riggs bu uzun mektubunda Bryan eletirirken zetle; mandann aslnda Ermenistann u an Trk hkimiyetindeki sahas iin nerildiini; ayet manda reddedilirse, Trklerin bunu bir zel iaret olarak deerlendirip, Wilson tarafndan snr dzenlemesi yaplacak blgelerde katliama girieceklerini; dnyay ktlkten kurtarmak iin savaa giren Amerikann, ok pahal bir maliyet diye manday geri evirmesi durumunda, byk yeniden inann kendisine devredilen esiz parasn reddetmi olacan vurgulamaktadr91. Grlmektedir ki Amerikada gncel olarak manda tartmalar yaanrken, gazetede bu konudan ayrca Ermenilerin durumu hakknda kamuoyuna bilgiler sunan haberler de yaynlanmaktadr. Bu erevede 29 Mays gn yaynlanan bir dier haber, Ermenilerin Erivanda hkmete kar bir Bolevik ayaklanmasn bastrdklarn, stanbuldan Associated Press haber ajans kanalyla duyururken, Ermenistann ierisine srklendii bir zorluu gzler nne sermektedir92. Bostondan ulaan bir baka haber ise, Amerika-Ermeni Halk Birlii adna General Antronigin Senato Askeri ler Komitesi huzuruna karak, bir Ermeni ordusunun donatlmas amacyla Amerika ve ngiliz hkmetlerinden yardm salamay hedefleyen bir program sunmak istediini duyurmaktadr. Bostonda toplanan birliin Senatoya arz edilmek iin hazrlad bildiriye baklrsa, Ermenler 100.000 askerlik bir sava gc toplayabileceklerini iddia etmektedirler93. 29 Mays tarihinde yaynlanan haberler iinde en ilgi ekicisi, Ermeni snrlarnn hakemlii konusunda Bakan Wilsonun, yeni devletin denize Batum yoluyla ulamas iin srar edeceidir. Batumun konumu ve Wilsonun hakemlik pozisyonu hakknda bilgiler veren haberin sonunda ise, ok nemli bir gncel gelime duyurulmutur. Bu gelime Senatr Lodgenin; Ermenistan zerinde bir manda kabulne yetki iin Wilsonun isteini reddetmeyi neren Senato D likiler Komitesi kararnn 30 Maysta Senatoya gelmesini salamaya alacan bildirmesidir. Onun, Cumhuriyeti Senatrler tarafndan konu hakknda fazlaca tartma yaplmayacan sylediini de haber ilave etmektedir94.
29 Mays 1920; Mr. Bryan ve Ermenistan, The New York Times, s. 14. (Walter J. Turney tarafndan). 29 Mays 1920; Ermeniler Komnist Ayaklanmay Ezdi, The New York Times, s. 17. (stanbul, 25 Mays- Ass. Press). 1920 Maysnda Ermenistanda Danak ynetimine kar Sovyet iktidar kurulmas iin balatlan ayaklanmalar hakknda bk., A. M. Samsutdinov, Mondrostan Lozana Trkiye Ulusal Kurtulu Sava Tarihi 1918-1923 (ev: Ataol Behramolu), Epsilon Yay., stanbul 2007, s. 220. 93 29 Mays 1920; Ermeni Ordusu in Yardm Aranyor, The New York Times, s. 17. (Boston, 28 Mays). 94 29 Mays 1920; Wilson Batumun Ermenistann Liman Olmasn stiyor The New York Times, s. 17. (Washington, 28 Mays- Ass. Pres).
91 92
Birleik Devletlerde Ermeni mandas hakknda karar aamasna gelindii Mays aynn son gnlerinde, Ermenistann iinde bulunduu gncel koullar hakknda gazetede yine ok youn bir haber sunumu gereklemitir. Bunlardan, Fransz Dileri Bakanlndan ulaan bilgiye dayanlarak verilen bir haberde zetle: Zikredilmeye deer bir orduya sahip olmayan Ermenistann, Trk Milliyetileri ve Azeriler karsnda varlnn tehlikede bulunduu; Amerikann manda stlenmeyecei grlrken, hakemlii kabul eden Wilsonun Trabzonu Ermenilere vermeyi dnmekte olduu, fakat Trklerin oradan karlmas salanmadan Trabzonun Ermenilerce muhafaza edilemeyecei; Moskovann grme iin delegasyon gndermeleri talebini kabul eden Ermenistanda babakann bunu protesto ederek istifa etmi bulunduu; Boleviklie ynelinmekle birlikte, mttefikleri uzakta olduundan Ermenilerin Sovyet artlarn dinlemenin en iyi ey olduuna hkmettikleri bilgileri verilmektedir. Fransz uzmanlarn, Ermenistann mevcut gidiat srerse, zgrlnn ksa olacan dndklerini vurgulayan bu haber, u ekilde sonlanmaktadr95: Bu ezilen insanlar iin dnyadaki byk uluslarn tm adil planlar hilie doru yuvarlanyor. nk byk uluslarn hibiri, bu insanlara yardm etme grevini stlenmek istemiyor. Grld kadaryla gazete, manda konusunun Amerikada gndemi megul ettii bir esnada, Ermenistann yaamakta olduu zorluklar da gndeme tamakta ve bu konudaki gelimeleri de okurun dikkatine sunmaktadr. Bu kapsamda olmak zere 30 Mays gn gazeteden takip edilen bir dier haberde de, 1878den beri sregelen Ermeni sorununun, uluslar aras platformdaki gelimeleri olduka uzun bir deerlendirmeye tabi tutulmakta; bu gelimeler iinde zellikle Rusyann oynad merkezi role ve Ermenilere yaplan vaatlere deinilmekte; Almanyann kkrtmasyla Trklerin, lkelerindeki tm Ermeni halkn tahliyeye karar vermesi sonucu yaanan lmlere vurgu yaplmaktadr96. Sz konusu haberde ayrca, 27 Mays Perembe gn Senato D likiler Komitesi tarafndan manda stlenilmesine kart bir nergenin kabulnn, Washingtondaki diplomatik muhitlerde srpriz olarak grlmedii ve bunun nceden tahmin edildii de dile getirilmitir. Buna karn mandann reddedilmesiyle, Amerika tarafndan Ermenistann bamszlnn tannm olmasnn97 sembolik bir
95
96
97
30 Mays 1920; Ermenistann Ykmla Kar Karya Olduu Dnlyor, The New York Times, s. 9. (Paris, 29 Mays- Edwin L. James tarafndan). 30 Mays 1920, Ermenistann Gemiinde Hznl bret Grnyor, The New York Times, s. 9. (Washington, 29 Mays). Birleik Devletler, Ermenistan Cumhuriyetini 23 Nisan 1920de resmen tanmtr. The New York Times gazetesinde 25 Nisan gn yaynlanan bir haberde, Amerikan Dileri Bakan Colby tarafndan Washingtonda bulunan Ermenistan temsilcisi Dr. G. Pastemadjiana gnderilen resmi bildiri u ekilde yer almtr: Beyefendi, Birleik Devletler Hkmeti tarafndan hkmetinizin tannmas konusunda sizden daha nce alnan bavuruya istinaden, sizi ve vastanzla hkmetinizi bilgilendirmekten memnuniyet duymaktaym ki; Bakann talimatyla Birleik Devletler Hkmeti, Ermeni Cumhuriyetinin fiil hkmetini bugnden itibaren tanyor. Bu eylem gerekleti ancak, bu tanmann hibir surette daha sonraki snrlandrmalarn konular olan blgesel snrlar saptamad bilinmeli. Beyefendi, bu belgeyi en yksek sayglarmla kabul ediniz. Bainbridge Colby, Dileri Bakan. Bk., 25 Nisan 1920, Ermenistan Tanmamz Haber Alyor, The New York Times, s. 3. (Washington, 24 Nisan).
hale gelecei ve mttefikler bakaca ve etkili dzenlemeler yapmadka, gerekte Ermeniler iin ok az mit olaca deerlendirilmektedir98. Ayn gn gazetede Henry W. Jessup tarafndan ortaya konan bir yazda, Bakann manda talebinin mttefikleri harekete geirdii vurgulanarak, Amerikann Liberiada sergiledii siyaset rnek olay olarak ele alnp, manda olmakszn da Ermenistann desteklenebilecei dile getirilmitir99. Yazda fiili olarak tannan Ermenistan Cumhuriyeti ve Bat Ermenistan olarak ifade edilen sahann yetkili temsilcileri ile; gereksinimi karlayacak yeterlikte bir szlemeyi Dileri Bakanlnn mzakere etmesine u an msaade edildii ifade edilmekte ve maddeler halinde mzakerede ele alnan artlar sralanmaktadr100. Ayrca Bakan Wilsonun Osmanl hkmetine gnderdii sert notay da ortaya koyan101 bu yaz, Near East Relief102 sisteminden ve Ermenistann Bamszl iin Amerikan Komitesi ile trdei organizasyonlardan yararlanlabilecei; kamuoyunun harekete geirilerek bunun, olayn yrtlmesi amacyla tahsisatlar yapmas iin Kongreye yneltilebilecei deerlendirmelerini yapmaktadr103. Ermeni mandasnn kabul konusunda Kongresel faaliyetlerle ilgili olarak nemli bir gelimenin yine 30 Mays tarihinde gazetede kendini gsterdii grlmektedir. Haber, D likiler Komitesinde mandann reddedilmesi ynnde hazrlanan nergenin nceki gn, yani 29 Maysta Senatoya getirildiinde, Bakann nerisinin hem Cumhuriyetiler hem de Demokratlar tarafndan ar ekilde eletirildiini dile getirmektedir. Bununla birlikte Demokrat kanattan Senatr Hitchcock tarafndan, Ermenistann ekonomik inasnda Amerikan yardmn artran bir hkm ilave edilerek, nergeyi yumuatmak iin bir teklif getirilmi; bu neri, Amerikal ve Ermenilerden oluan bir ortak komisyonun 50 milyon dolarlk bir tahvili idare etmek iin yetkilendirilmesi, buradan doacak gelirin ise demiryollar, tarm tehizatlar ve bir Ermeni banka sisteminin kurulmasna katk salamas koulunu ngrmtr. D likiler Komitesi tarafndan bildirildii ekliyle nergenin Ermeni halknda hayal krkl yaratacan dile getiren Senatr
Ayn haber; 30 Mays 1920, Ermenistann Gemiinde. 30 Mays 1920, Mandasz Ermenistan in, The New York Times, Magazine Features, s. XX16. (New York, 25 MaysHenry W. Jessup tarafndan). 100 Maddeleri ksaca u ekilde zetleyebiliriz: Bir ksm silah, cephane, demiryolu, para ve krediyi ieren malzemeler gnderilecek; Trk Hkmetinin iyi niyetinden mit kesiliyor. Birleik Devletler Ermenileri desteklemek istiyor; Snrlar konusunda hakemlii kabul etmi olan Bakan, paralar bir araya getirmek iin gecikmeden faaliyete gemeli; Eitim vermek ve Ermeni ordusunu gelitirmek iin yeteri kadar subay gnderilecek ve yksek subaylar kadrosu salanacak;Ermeni ordusuna katlacak Amerikadaki Ermenilerin ulam ihtiyac karlanacak;. Bk., Ayn haber; 30 Mays 1920, Mandasz Ermenistan. 101 Bu nota gazetede u ekilde yer almtr: Ermenistan Cumhuriyetinin blgesel snrlar belirleninceye ve onun nihai sahas Yksek Konsey tarafndan belirlenen hakem tarafndan tayin edilinceye kadar bu hkmet; Cumhuriyetin bir dostu olmas durumunda yakn alaka ile karlanacak; yetki alannn herhangi bir sahasnda bulunan uyruklarna dostlua yakmayan herhangi bir saldrgan davran durumunda Trk hkmetinin makam igal edilecek Bk., Ayn haber; 30 Mays 1920, Mandasz Ermenistan. 102 Bu kurulu, 1915te The American Committee for Syrian and Armenian Relief adyla almalara balam, Near East Relief (Yakn Dou Yardm Heyeti/ ark- Karib Muavenet Cemiyeti) adyla Trkiyeye geldii 1919dan, geri ekildii 1923e kadar yardm ilerine yaklak 40 milyon dolar harcamtr. Yakn Douda misyonerlik faaliyetleri de yrtm ve Amerikan karlarna hizmet etmeye almtr. Bk., Ay, age., s. 5 ve 112. 103 Ayn haber; 30 Mays 1920, Mandasz Ermenistan.
98 99
Hitchcockun bu teklifi Cumhuriyetilerce de mzakereye deer grlm, ancak oylama konusunda bir mutabakat salanamadndan, ertesi gne ertelenmesi hususunda anlalmtr104. Buna kar Cumhuriyeti lider Lodge, Ermenistana yardm iin nerilerin, grubu tarafndan byk sempatiyle kabul edilmekte olduunu beyan ederken; Hitchcock dahil pek ok Demokrat Senatr de Bakann manda teklifini onaylamadklarn belirtmilerdir. Bir eletiri olarak Senatr Jonesin, aslnda komitenin yazlm bir raporu bulunmadna105 dikkat ekmesi zerine ise Senatr Lodgenin; meselenin aylardr grlmekte olduu ve resmi bir raporun bulunmamasnn sadece zaman eksiklii ve mandann reddedilmesi konusundaki sebeplerin bir ocuun bile anlayabilecei aklkta olduu karln verdiini haber ilave etmitir106. Sz konusu haberin sonunda Georgiadan Demokrat Senatr Smithin manda kabulne kar karak; Byle bir ama iin halkn parasn kullanmaya Kongrenin anayasal yetkisi olmad ve Ermenistann komularnn durumlar bilinmeden mandann kabulnn Ermenileri ncekinden daha kt bir duruma sevk edecei eklinde ortaya koyduu szler, sadece Cumhuriyetiler deil, pek ok Demokratn da mandaya kartlklarn gstermesi bakmndan burada zikredilmelidir107. Manda konusunun Senatoda karara balanmas ncesi 31 Mays Pazartesi gn gazetede yaynlanan haberlere baklrsa, bir haftadan beri sregelen haberlerde olduu gibi, bu konuda kesin olan akbetin yeniden ve son kez deklare edildii grlecektir. Gazetede bugn yaynlanan bir editoryal yaznn, Temsilciler Meclisi D likiler Komitesi Bakan Porterin, Ermenistan ya da dier yabanc lkelere Amerikan askeri gndermenin samaln dile getirerek, bunu yapmaktansa Meksika konusunda fedakrlk gsterilmesini neren grlerini yanstt ve u arpc soruyu gndeme getirerek irdeledii gze arpmaktadr: Mandann imknszlnn aikr olmas bir yana, acaba Ermenistan iin neler yaplabilir?108. Sz konusu yaz bu soruya zetle, lkedeki Ermeni dostlarnn nerileri olarak belirttii u cevaplar vermektedir: Hkmet, Ermenistana yaklak 50.000 askerlik donanm ve silahlar satabilir, kald ki Amerikada Ermenistan iin gnll asker olmak isteyen Ermenilere izin verilmiti ve Ermenistandakiler yeterli silahlara sahip olursa iyi askerlik yapabilirler; Erivana malzemeler gnderilebilir; Batumdaki demiryolu hala onarmda ve denizin kontrol gvenli datm salayabilir; ksmen Amerikadan zirai dona104
105
106 107 108
30 Mays 1920; Komite Ermenistan in Bor Vermemiz Plann neriyor; The New York Times, s. 1. (Washington, 29 Mays). nerge hazrlanrken, Harbord Raporunda yer alan olumsuzluklara dayal olarak eitli temel itirazlar dile getiren tartmalar yaand ise de, Senatoda kararlatrlacak eylem iin rapor halinde resm nedenler ileri srlmemiti. Bk., Phillip Marshall Brown, The Mandate Over Armenia, The American Journal of International Law, Vol.14, No. 3, July 1920, s. 396. Ayn haber; 30 Mays 1920; Komite Ermenistan in.... Ayn haber; 30 Mays 1920; Komite Ermenistan in.... 31 Mays 1920, Ermenistan in Ne Yaplabilir?, The New York Times, s. 10.
nmlar ve makinalar satn almak, ksmen de bir Ermeni para biriminin temelini oluturmak iin, bir Ermeni-Amerikan komisyonunca idare edilecek olan 75 milyon dolarlk bir Ermeni kredisi iin Amerikada yardmlar toplanmal; Amerikan finansal ve idari uzmanlar Ermeni hkmeti iin dn verilmeli ve bir ksm Amerikan subay Ermeni ordusunun organizasyonuna yardm iin grevlendirilmeli.109. Yine 31 Mays tarihli bir dier haberin, Ermenistann bamszlnn ikinci yldnmn kutlamak iin Ermeni Tmgenerali Newton Khan bakanlnda yaplan bir kilise halk toplantsnda yer alan eski Amerikan bykelisi ve Ermenistann Bamszl iin Amerikan Komitesi lideri James W. Gerardn grleri ve tavsiyelerini n plana kard grlmektedir. Kongreye sunduu tavsiye mektubunun Senato D likiler Komitesi tarafndan reddedilmesine ramen Bakann eitli yollarla Ermenistana yardm salayabileceini dnen Gerard konumasnda; Ermenistann Amerikadan zellikle ekonomik ve moral destek istediini, 50 ila 100 milyon dolar arasnda bor almay arzuladn ve ordusu iin malzeme ile cephane talep ettiini dile getirmektedir. Birleik Devletlerin Liberiada uygulad gibi, Bakann Ermenistan Amerikan korumas altna alabilecei, ya da 1912de ilide yapld gibi, Bakann Ermenistan Cumhuriyetine danman olarak pek ok yetkiliyi gnderebileceini salk vermektedir110. Dnya Savanda Ermenistan uruna savaan insanlar olmasa idi Kafkaslarda Trklerin Ruslar yenilgiye uratacaklarna dikkat eken Gerard, konumasn u arpc ifadelerle sonlandrmaktadr111: Bamsz bir Ermenistan olmazsa, Trkler mantksal kanaatlerini Turanclk akm araclyla srdrecekler. Sonra da Avrupa ve Amerikay han m yoksa hillin mi dnyann hkimi olacann kararnn belirlenecei bir savaa srkleyeceklerdir. O srada Washingtonda bulunan ve ayn toplantda yer alan Ermenistan Hkmeti Bakan Dr. Garo Pastermajian da; Ermenistann Amerikadan ordu istemediini, sadece yeni lkelerini savunmak ve bamszlklarn srdrmek iin silah, cephane ve para yardmna ihtiya duyduunu belirtmektedir112. Gazete haberinden de anlald zere, manda konusunun Amerikan Kongresinde grld evrede Amerikada baz kii ve gruplar; manda stlenilmesi ve Ermenistann desteklenebilmesi yolunda eitli giriimlerde bulunmakta ve gayretler ortaya koymaktadrlar. Ancak tarih artlar, bu trden gayretlerin Kongre yelerinin kanaatlerini etkileyebilecek ve Birleik Devletleri Ermenistan blgesinde etkin konuma tayabilecek bir yneliin olumasna engel tekil etmektedir. Gazetede yaynlanan haberlerden takip edilebildii kadaryla, Bakann manda nerisi henz Senatoda bir oylamaya tabi tutulmadan nce bile Ermeni mandasnn kabul edilmeyecei ynndeki kan olduka yaygndr. Senato D likiler
109 110
111 112
Ayn haber; 31 Mays 1920, Ermenistan in.... 31 Mays 1920; Gerard Wilsonun Ermenistana Yardm Edebileceini Sylyor, The New York Times, Busines & Finance, s. 18. Ayn haber; 31 Mays, 1920, Gerard Wilsonun Ermenistana Yardm. Ayn haber; 31 Mays, 1920, Gerard Wilsonun Ermenistana Yardm.
Komitesinin mandann reddedilmesi dorultusundaki grnn ortaya konmas ardndan da, gazeteye yansyan haberlerde, mandann kabul edilip edilmemesinden ziyade Ermenistann baka hangi yollardan desteklenebilecei konusundaki araylar n plana kmaktadr. Btn bunlarn akabinde Senatonun 1 Haziran 1920de manda konusunda alaca karar ise, aslnda bilinen ve aikr olann ilanndan te bir anlam ifade etmeyecektir. III. REDDEDL VE KAPANI: ERMEN MANDASININ SENATODA REDD LE AMERKAN KONGRESNN KAPANII ARALIINDAK GELMELER Birleik Devletler Senatosu, Bakan Wilsonun Kongreye 24 Mays 1920 tarihinde sunduu mesajnda, Ermenistan zerinde bir manda kabul iin talep ettii idari yetkiyi, 1 Haziran 1920 gn grerek karara balamtr. Senatonun bu oturumunun yapld gn The New York Times gazetesinin bir nceki gn, 31 Maysta Washingtonda yaanan gelimeleri stunlarna tayarak okurlarna sunduu grlmektedir. Bu konuda, Senato D likiler Komitesi tarafndan hazrlanan Ermenistan zerinde bir manda yetkilendirmesini reddeden nergenin, salam bir ounluk tarafndan benimsenecek vaziyette 1 Haziranda Senatoda bir oylamaya getirilecei duyurulmaktadr. Karar konusunda yazl mutabakatn 1 Haziran gn saat 4 gemeyecei ve her Senatr iin konumann 45 dakika ile snrlanacann mttefken kabul edildiini dile getiren gazete, pek az Senatrn konuma talep ettiini ve tartmalarn ounun; Ermenistan adna bir ekonomik iyiletirme program dzenlemek iin bir karma komisyon ngren, D likiler Komitesinin kdemli Demokrat Hitchcockun sunduu deiiklik nergesi etrafnda gerekleecee benzediini vurgulamaktadr113. Gazetede bu gelimeleri yanstan sz konusu haber ayrca, manda mnakaas liderler tarafndan artk bir kenara konulmu olsa da, konu hakknda tek geni konumann Demokrat Senatr Reed tarafndan yapldn duyurmaktadr. Manda nerisini u yeni lgnlk olarak tarif eden Senatr Reedin bu geni konumasnda: Oraya Harbord Askeri Komisyonunun nerdii gibi 60.000 asker gndermek, onlarn katledilmesi anlamna gelecek eklinde dikkat ekici bir deerlendirme de yapt grlmektedir114. Senatoda Cumhuriyeti kanat Bakann nerisine zaten kar karken, Bakann kendi partisinden bir Senatrden gelen bu arpc deerlendirme, aslnda yaplacak karar oylamasnn akbetini de nceden haber verir gibidir. Kald ki, gazetenin ayn gnk nshasnda yer alan bir baka sayfadaki haber, sanki senatrn konumasndaki hakll deklare edercesine, Ermenistann iinde bulunduu zor artlar gzler nne sermektedir. Haber, Trk demlii kayn-
113 114
1 Haziran 1920; Senato Ermenistan Bugn Oyluyor, The New York Times, s. 1. (Washington, 31 Mays) Ayn haber; 1 Haziran 1920, Senato Ermenistan....
yor vurgusuyla; Ermenistann, Mustafa Kemalin Trk Milliyetileri, Azeriler ve Krtlerin atak teebbsleriyle kar karya bulunduunu dile getirmekte, yaklaan saldrlar nlemek iin cephane araynda olduunu duyurmaktadr115. Yani senatrn blgeye asker gnderilmesine neden kar olduunun bir nevi aklamasn yapmaktadr. Birleik Devletler Senatosunda mandann reddedilii, The New York Times gazetesinin 2 Haziran 1920 tarihli nshasnda olduka kapsaml bir haber metni halinde yaynlanmtr. Haber, manda iin Kongresel yetki isteini Cumhuriyeti liderler tarafndan tasarlanan haliyle saygl bir ekilde geri eviren nergenin 23e 52 oy ile kabul edildiini duyurmaktadr. nergenin, son kabul yoklamasnda blok halinde 39 Cumhuriyeti ile 13 Demokrat Senatr olumlu oy kullanrken, 23 Demokrat ise kararn kabulne kar kmlardr116. Wilsonun bavurusunu reddeden bu kararn, Temsilciler Meclisine 2 Haziran aramba gn gnderileceini ve oradaki liderlerin de bir deiiklik yapmadan perembe gn bu karar benimsemeyi planladklarn da sz konusu haber ilave etmektedir117. Grlmektedir ki, Bakann manda konusundaki yetki talebinin reddedilmesini ngren Senato D likiler Komitesinin hazrlad neri, sadece Senatodaki Cumhuriyeti senatrler tarafndan deil, Demokratlar tarafndan da desteklenmitir. Karar oturuma itirak eden 39 Cumhuriyeti Senatr blok halinde desteklerken, 3 uzlamaz ve dier 10 Demokrat da onlara katlmlardr118. Bu durum, Demokrat Bakana ramen Senatodaki Cumhuriyeti gcn etkinliini gsterdii gibi, Demokratlarn dnem ierisinde yaadklar blnme ve etkisizliin bir rneini sunmas bakmndan da dikkat ekicidir. Bakan Wilsonun talebine kendi partisinden pek ok senatrn kar kmas ise, manda konusunda Demokratlarn da tamamen ikna olmadklarnn gstergesi olsa gerektir. Gazetenin ayn haberde verdii bilgilere baklrsa, gn iinde yaplan mzakerelerde Demokrat Senato liderleri kararn ertelenmesini istemiler, eitli deiiklik tasarlar ile alternatif neriler getirmiler ve alma dnemi son bulmak zere olan Kongrenin, Aralk aynda balayacak bir sonraki oturumuna kadar konunun
115
116
117 118
1 Haziran 1920; Ermenistan Taraftan Tehdit Altnda- Yaklaan Saldrlar Karlamak Adna Cephane ve Malzeme in Fransaya Mracaat Ediliyor, The New York Times, s. 4. (Paris, 31 Mays- Edwin L. James tarafndan). 2 Haziran 1920; Senato 23e 52 Oyla Manday Reddediyor, The New York Times, s. 1. (Washington, 1 Haziran). Senatoda grlen nergenin kararlatrlnn isim yoklamas haberde u ekilde verilmitir: Kararn lehinde olanlar - 52 Senatr: Cumhuriyetilerden 39 Senatr: Ball, Borah, Brandegee, Calder, Capper, Colt, Curtis, Dillingham, Edge, Elkins, Fall, Fernald, France, Frelinghuysen, Hale, Harding, Jones (Wash.), Kenyon, Keyes, Knox, Lenroot, Lodge, McCormick, McCumber, Mclean, Mcnary, Nelson, New, Norris, Page, Phipps, Poindexter, Smoot, Spencer, Sterling, Sutherland, Townsend, Wadsworth, Watson. Demokratlardan 13 Senatr: Beckham, Chamberlain, Dial, Gerry, Harris, Myers, Nugent, Pomerene, Reed, Shields, Smith (Ga.), Thomas, Walsh (Mass. ). Kararn aleyhinde olanlar - 23 Senatr: Cumhuriyetilerden: Hi kimse Demokratlardan 23 Senatr: Ashurst, Gay, Harrison, Henderson, Hitchcock, Kendrick, King, Mckellar, Phelan, Pittman, Ransdell, Robinson, Sheppard, Simmons, Smith (Ariz.), Smith (Md.), Smith (S. C.), Stanley, Trammell, Underwood, Walsh (Mon.), Williams, Wolcott. Ayn haber; 2 Haziran 1920, Senato 23e 52 Oyla.... Cooper, age., s. 380.
stesinden gelmeyi bouna denemilerdir. Bu abalardan biri olarak, nergenin dzeltilip Kongreden istenen manda yetkisinin verilmesi iin ortaya konan bir almada sadece 12 Senatr olumlu oy kullanm, 39 Cumhuriyeti ile birlikte 23 Demokrat da bu harekete kar gelmitir119. nergeyi bir baka savuturma abas olarak, D likiler Komitesinin ald karar Merkezi Glerle bar anlamasnn onaylanmasndan sonra ifadesiyle belirtilen bir ynergeyle Komiteye geri gndermek iin yaplan bir teklif, neredeyse tm Demokratlarn desteini salam ama 34e 43 kaybetmitir. Bu konuda mcadele yrten Alabamal Demokrat lider Underwood; barn detaylar tasarlanncaya kadar manday kabul ya da reddetmenin uygunsuz olacan, Milletler Cemiyetine katlp katlmayacana niha kararn verinceye kadar, ulusun byle bir ykmllk stlenilmesine uygun bir karar veremeyeceini savunmutur120. Haberde, Montanal Senatr Walsh ve dier pek ok Demokratn bir eletiri olarak, D likiler Komitesinin nergeyi aceleyle hazrlad ve tasarlanan mandann kapsamyla alakal birok sorunun cevaplanmadn dile getirmesine karn, Cumhuriyeti Lider Lodgenin, alt komitenin gereken incelemeleri yaptn savunarak u karl verdii grlmektedir: 121 Ben bu lkenin dnyaya, Ermeni halkn desteklemedii izlenimi vermesini arzu etmiyorum. Onlar cesur insanlar ve yardm hak ettiklerini dnyorum. Fakat Birleik Devletleri bu olaya bulatrmadan onlara yardm edebilmenin pek ok yolu vardr. Yine Demokratlarn bir kar hamlesi olarak, Senatr Hitchcockun sunduu karar deiiklii teklifinin de bu habere yansd grlmektedir. Hitchcockun, ekonomik olarak Ermeni Cumhuriyetini rehabilite etmek adna Ermeni-Amerikan Ortak Komisyonu salayan ve kendisi iin Senatoya gelen nergeyi kabul edilebilir yapacan syledii bu deiiklik teklifi, iki Cumhuriyeti Senatrn desteine ramen 34e 43 oyla reddedilmitir. Ayrca bir baka hamle olarak, Utahl Demokrat Senatr King tarafndan kararn yerine gemesi iin hazrlanan; Ermenistanda tam koruma adna byk gler tarafndan uluslar aras mzakereler yaplmasna yetki verilmesini isteyen bir yedek neri de 28e 46 oyla reddedilmitir. Nevadal Demokrat Senatr Pittmann sunduu, askeri gler yerletirilmeksizin Ermenistana idari klavuzluk yapmas iin Bakana yetki tannmasn ngren bir dier yedek zm ise zerinde oylama yaplmadan yenilgiye uramtr122. Senatoda gn boyu sren mzakereleri yanstan bu ayrntl haberin nemli bir detay olarak karmza bir de Cumhuriyeti kanattan yaplan kart nerge hamlesi kmaktadr. Connecticutl Cumhuriyeti Senatr Brandegee tarafndan, mandann kabul konusunda Bakann yetkilendirilmesi iin kararn deitirilmesi ynnde verilen bu nerge aslnda biraz da Demokratlarn mandaya kart119 120 121 122
Ayn haber; 2 Haziran 1920, Senato 23e 52 Oyla.... Ayn haber; 2 Haziran 1920, Senato 23e 52 Oyla.... Ayn haber; 2 Haziran 1920, Senato 23e 52 Oyla.... Ayn haber; 2 Haziran 1920, Senato 23e 52 Oyla....
lklarn gzler nne serme abas olsa gerektir. Zira Brandegee bu nergesini sunarken, onun lehinde oy kullanlmasn beklemediini ancak sadece mandann reddini Demokratlar zerinde kayda geirmek istediini belirtmitir. Bu kanun deiiklii lehinde 12 Senatrn oy vermesine karlk, Demokrat lider Underwoodun da olumsuz ynde oy kullananlar arasnda olduu grlmektedir123. Manda konusunda Senatoda ortaya konulan btn bu tartma ve giriimler gstermektedir ki, Cumhuriyeti Senatrler manda kartlnda kesin bir tutum sergilemiler, Demokratlar ise Bakann talebi yannda btnyle yer almamlardr. Aslna baklrsa, manda konusunda Wilsonun siyasi tutumunun ok aktif olmad da bir gerektir124. Gazetede mandann reddedilii ile ilgili yukardaki gelimeleri ortaya koyan haberin yaynlanmasnn ertesi gn 3 Haziranda, Washingtonda bir nceki gn yaanan gelimeleri yanstan bir haberin okurlara sunulduu grlmektedir. Ermenistan Konusunda Bugn Temsilciler Meclisi Faaliyeti Planlanyor balyla sunulan bu haberin alt balklar; Meclis D likiler Komitesindeki Cumhuriyetilerin Senato zmn kabul ettirme niyeti tadklar, Demokratlarn ise gecikmeye neden olduklar bilgilerini vermektedir. Mecliste 2 Haziran gn yaanan gelimeleri gzler nne seren haberin detaylarna baklacak olursa, Bakann nerisini reddeden Senato kararnn 3 Haziranda Mecliste de karara balanmas iin Cumhuriyeti Meclis liderleri tarafndan bugn planlar yaplmtr. Ancak sz konusu faaliyet, Senato kararnn lehindeki resmi raporu engelleyen D likiler Komitesindeki Demokratlar tarafndan bloke edilmitir. Meclis Komitesinin rtbeli Demokrat Virginial Temsilci Floodun, Komitenin yetkileri konusunda gndeme getirdii kibar bir manevras sonucu, Komite Bakan Porter onu desteklemi ve Komitenin ertesi gn toplanaca, meclis faaliyetinin de bunun ardndan hemen devam edeceini duyurmutur125. Sz konusu haberde, Temsilciler Meclisi Komitesindeki Demokratlar, Senato aslnda bir manda ihtimalini tamamen bitirdiinden, Senatonunkinin ayns olan Temsilciler Meclisi faaliyetinin btnyle gereksiz olduunu belirtmilerdir. Bununla birlikte Cumhuriyetiler, Meclisin Senato ile ayn fikirde olmas gerektii ve kararn darya duyurulmas lzumunda srar etmilerdir126. Ermeni mandas konusunda Washingtonda 3 Haziran gn meydana gelen gelimelerin, Temsilciler Meclisi faaliyetinde yeni boyutlar ortaya kard da grlmektedir. Gazeteye 4 Haziranda yansyacak olan bu gelimelere baklacak
123 124
125
126
Ayn haber; 2 Haziran 1920, Senato 23e 52 Oyla.... Weemsin eserinde bu konu zetle u ekilde dile getirilmektedir: Bakan manda konusunda kamuoyunu etkilemek iin ulusal bir kampanya organize etmemi, Harbord Raporunun tavsiyelerini ve eitli olumlu argmanlar Kongreye mesajnda dorudan sunmamtr. Kongreye partizan olmayan bir yaklam denemedii gibi, kendisi de belirsiz ve kararszdr. yle ki, Kongreye mesaj muhalefet iin, Onun kabiliyetsizlii ve savunmaszlnn bir rnei gibi grnmtr. Bk., Weems, age, s. 304. 3 Haziran 1920; Ermenistan Konusunda Bugn Temsilciler Meclisi Faaliyeti Planlanyor, The New York Times, Real Estate, s. 32. (Washington, 2 Haziran). Ayn haber; 3 Haziran 1920, Ermenistan Konusunda Bugn.
olursa, bugn Temsilciler Meclisi Cumhuriyetileri, Senato karar konusundaki nihai hareketi abuklatrmak iin yolu amlardr. Meclis D likiler Komitesindeki Cumhuriyeti ounluk, kabul edilmi olan davran bir tavsiye kararyla deitirilmeden Senato kararna uyulmasn talep etmi; Komitedeki Demokratlar ise, karar hakknda Temsilciler Meclisi faaliyetlerine bugn tekrar bo yere kar kmlardr. Senato karar kesin olduundan, aslnda bunun hi de gerekli olmadn ilan etmilerdir. Demokratlar tarafndan; Kongre, Merkezi Glerle bar anlamalar onaylanana kadar, Ermenistan zerinde bir manda kabul etmek iin idari yetki vermenin makul olmadna inanyor eklinde; Bakann teklifini Kongrenin reddedememesini salamaya ynelik, Senato kararnda bir deitirme teklif edilmi, fakat bu yine reddedilmitir. Komite toplantsna itirak eden baz Demokratlar, Senato kararnn lehindeki takrire kar oy vermiler ve nihayet yenilgileri ardndan da Senato kararnn Temsilciler Meclisi tarafndan olumlu grlmesine kar bir aznlk bildirisi sunacaklarn belirtmilerdir127. Gelinen noktada gazete 5 Haziran tarihinde, ayn gnn sabah yaanan gelimeleri u ekilde stunlarna tamtr128: Temsilciler Meclisindeki Cumhuriyeti liderler bu sabah, Ermenistan zerinde bir manday kabul iin Bakann yetkilendirilmesini onaylamay reddeden Senato kararnn, Kongrenin tatile girmesi ncesi gndeme gelmemesi ynndeki kararlarn deitirdiler. Ve D likiler Komitesinin Bakan Porter, gn iinde zmn oylanm olacan bildirdi. Bu haberin devamnda gazete, daha nceki gn Demokratlarn vereceklerini bildirdikleri aznlk takririnin de 4 Haziranda Meclise sunulduu bilgisini vermektedir. Temsilciler Flood, Linthicum ve Stedmann imzalad bu bildiri; Manda talebindeki fazla aceleci faaliyete kar ortaya konan Senato kararnn, Bakan Wilsona ynelik kasti ve haksz bir aalama olduunu belirtmektedir129. Gazetenin olduka uzun bir metin halinde bir ksmn okurlarna sunduu bu aznlk bildirisi; baz dikkat ekici nanslar ortaya koyduu iin burada birka satrla zerinde durmak yerinde olacaktr. Bildiri; Ermeni mandasn reddeden uyuma kararnn (concurrent resolution), sadece Wilsonun yetkisini kstlamadn, ayn zamanda bar ve medeniyet iin nemli olan bir meselenin iine politik partizanlk ruhunu yerletirdii ve Bakan kk drc bir hareket oluturduunu dile getirmektedir130.
4 Haziran 1920; Temsilciler Meclisi Ermeni Mandasn Reddetmeye Davet Ediliyor, The New York Times, s. 15. (Washington, 3 Haziran). 128 5 Haziran 1920; Meclis Liderleri Ermenistan Konusunda Harekete Gemeye Karar Verdi, The New York Times, s. 9. (Washington, 5 Haziran). 129 Ayn haber; 5 Haziran 1920, Meclis Liderleri Ermenistan Konusunda.... 130 Ayn haber; 5 Haziran 1920, Meclis Liderleri Ermenistan Konusunda... Manda teklifinin Kongreye getirilmesi ncesinde Cumhuriyeti kanatta Bakan Wilsonun politikalar ve bizzat ahsna kar olduka kat bir tavrn olumu olduu grlmektedir. yle ki, Milletler Cemiyeti Misaknn Mart 1920de reddedilmesi evresinde, Senatoda misakn kusurlarn ortaya koymak ve Bakann nemli kararlar alrken yardmclarna danmadn ispatlamak amacyla Senato Komisyonu soruturma am, altma yakn tank dahi dinlenmitir. Bk., Sarca, age, s. 117.
127
Manda ynetiminin Ermenistana ynelik olumlu etkiler yapaca ve Amerikan halknn itibarn artracan vurgulayan bildiri, mandaya kartln Harbord Raporundan kaynaklanan yanl kanlara dayandna dikkat ekmektedir. Bildiriye gre Harbord Raporu, Transkafkasya ve Suriyenin dnda Filistin, Mezopotamya, Hicaz ve Trakyay ieren tm Osmanl mparatorluu kapsamnda yaklak 343.000 mil kareyi gz nne alan bir bak ina etmitir. Manda tasarlanan Ermenistan ise 20.000 mil karelik u anki Ermeni Devletinin kontrol altndaki blge ile Trk Anlamasyla braklacak Van, Erzurum, Bitlis ve Trabzon vilayetlerinin oluturduu 36.000 mil kareyi kapsamaktadr131. Demokratlarn ortaya koyduu aznlk bildirisinde de grlmektedir ki, Harbord Raporu, mandann reddedilmesi kararnn oluumunda merkez bir konum sergilemi ve en etkin gereke olmutur. Demokratlarn bildirilerinde, Harbord Raporunun geni bir manda tasarmyla hesaplar ortaya koyduu ve bunun gereke gsterilerek Ermeni mandasnn reddinin doru olmad ynndeki eletirileri gerekidir. Ancak kanaatimize gre Harbort Raporu, mandann reddedilmesi tutumunu oluturan temel faktr deil, pek ok farkl nedenle olumu bir tavrn arad gerekedir. Grabill eserinde mandann reddedilmesi srecini ve gerekelerini deerlendirirken, zetle u arpc ifadeleri kullanmaktadr132: Senatodaki tartmalar gsterdi ki, pek ok Senatr Harbord Raporunu okumamt. Neredeyse hi kimse, onun bir Ermeni mandas deil, Anadolu ve Kafkaslar bir mandada birletirmeyi gz nnde tuttuunu dikkate almamt. Pek ok Senatr raporun elverisiz ynlerini toplad ve izolasyonalizm, onun elverili tavsiyelerini kimsenin dikkate almadn gsterdi. Manda kart ifadeler; Monreo Doktrininin paralanmas korkusunu, yasann inenmesi korkusunu, Trkiye ile sava korkusunu, Bolevizm korkusunu, finansal harcama korkusunu ieriyordu. Demokratlarn gazete haberinde konu olan aznlk bildirisinin, Trk Anlamasnn oluturduu artlar sralayarak, bunun manday olduka kolaylatracan vurgulayp, u arpc ngry ortaya koyduu da grlmektedir: 133 Kongrenin onayna sunulan manda teklifi, Harbord Raporunun gsterme eiliminde olduu byk giderlere giriilecei anlamna gelmiyor. Ermenistan geniletecek olan askeri destek, iddia edildii gibi bylesi rktc olmayacak. Aksine, Ermenistandaki bir miktar Amerikan askerinin varl ve Amerikan bayrann orada gsterilmesi, phesiz Ermenistann komular zerinde snrlayc etki yaratacak ve herhangi bir savan olmasn nleyecek. Burada u husus vurgulanmaldr ki, aslnda ngilizler de bu deklarasyonda ortaya konduu gibi, ayn ynde dnmler ve bir sre, az bir askerle fazlaca bir etkinlii blgede oluturabileceklerini tasarlamlardr. Ancak Mustafa Kemal
131 132 133
Ayn haber; 5 Haziran 1920, Meclis Liderleri Ermenistan Konusunda.... Grabill, age., s. 245. Ayn haber; 5 Haziran 1920, Meclis Liderleri Ermenistan Konusunda....
nclndeki Trk gc ve Rusyadaki Bolevik ykselii bu tr tasarlar bir mddet sonra daha gereki olmaya yneltecektir134. Amerikada tm bu olup bitiler yaanrken, 5 Haziran gn gazetede dikkat eken bir haberin de, manda muhatab Ermenistanda yaanan bir yeni gelimeyi duyurduu grlmektedir. Habere gre Ermenistanda bu srada bir kabine deiiklii yaanmaktadr ve Ermeni Cumhuriyetinin Babakan Alexander Khatissiyann yerine, bar konferansnda Ermeni delegasyonunun bir yesi olan Dr. Chandjian gemitir135. Nihayet 6 Haziran Pazar gn gazetenin yaynlad bir haber, Washingtonda sregelen gelimeleri tamamlamtr. Haber, 5 Haziran Cumartesi gn leden sonra, Birleik Devletler 66. Kongresinin, ikinci dnem faaliyetlerini tamamlayarak sona erdiini ve 6 Aralka kadar tekrar toplanmayacan ilan etmitir136. Haber, Cumhuriyeti liderlerin, Bakan Wilsonun Ermenistan zerinde bir manda kabul iin yetki isteyen talebini reddeden Senato karar hakknda bir Temsilciler Meclisi oylamas isteyen planlarn terk ettiklerini duyurmaktadr. Zira karar zaten Senato tarafndan oktan benimsenmitir. Temsilciler Meclisi D likiler Komisyonu Bakan Stephen G. Porter da, resmi bir beyanyla; Temsilciler Meclisinin Demokrat yelerinin, karar tamamlanm olan dier pek ok konunun da muamelatn engellemi olduklarn dile getirerek137, konuya son noktay koymutur. Kongrenin kapanmas ardndan da btn Demokrat ve Cumhuriyeti Senatrler ve Meclis yeleri, partilerinin Chicago ve San Franciscoda yaplacak olan kurultaylarna ynelmilerdir. nk Birleik Devletler artk seim atmosferine girmektedir ve yapacak ve konuacak daha pek ok konu onlar beklemektedir138. Reddedilmi olan Ermeni mandas konusunda ise, Amerikada bundan sonra gerek parti kurultaylarnda birok sz sylenmeye devam edilecek; gerekse manda konusunda gazete haberleri srp gidecektir139. Grld gibi Amerikan Bakannn 24 Maysta Kongreye sunduu Ermeni mandasnn stlenilmesi konusunda idar yetki talebi, Kongre tatile girene kangiliz hkmeti, Osmanl Devleti ile mtarekenin imzaland Ekim 1918den, Kafkaslarn boaltma kararnn alnd Mart 1919a kadar, geni Trkiye ve Kafkasya topraklarnn bir arada kontrolnn imknszln grmtr. Londradaki, zaferin dl olarak kolay bir siyasi zm ynndeki ilk beklenti, bir sre sonra, blgede snrl ama etkin bir rol oynamaya alma eklinde daha gereki bir yaklamla yer deitirmitir. Bk., Gkay, age., s. 77. 135 5 Haziran 1920; Ermenistanda Yeni Hkmet Bakan Seildi, The New York Times, s. 15. Ermenistan kuruluundan Sovyet idaresine geinceye kadar, tamam Danakstyun Partisinden olan drt idareci tarafndan ynetilecektir. lk Babakan bamszlk ilanndan Nisan 1919a kadar Hovhannes Kachaznounidir. Sonra Aleksandr Hadisyan 1920 Maysna; Hamo Ohanjanyan 1920 Kasmna; 23 Kasmdan Sovyet idaresinin kurulduu 2 Arala kadar da Simon Vratsiyan grev yapmtr. Bk., Avc, age., s. 318. 136 6 Haziran 1920; Kongre Paydos Ediyor; Bte Yasa Tasars lyor, The New York Times, s. 9 (Washington, 5 Haziran). 137 Ayn haber; 6 Haziran 1920, Kongre Paydos Ediyor.... 138 Ayn haber; 6 Haziran 1920, Kongre Paydos Ediyor.... 139 Bu konuda gazetenin Haziran ve sonras aylardaki youn haber ak takip edilebilir. Birka rnek olarak bk., 22 Haziran 1920, - Yunanlar Ermeni Mandas stiyor, s. 1; 24 Temmuz 1920, Harding ve Ermenistan, s. 8; 12 Haziran 1920, Ermenistan Silahsz Kasaplarla Yzleiyor, s. 17; 11 Haziran 1920, Ermenistan Ar Yk, s. 12. vd.
134
dar geen srete Bakann nerdii dorultuda bir zme kavumamtr. Bu konuda Kongrenin her iki kanadnda da eitli giriim ve gelimeler yaanm; Senato, Bakann talebine kart bir zm onaylarken, bu karar ardndan mesele Temsilciler Meclisine getirilmi fakat burada karara balanmadan Amerikan Kongresi ikinci yasama dnemini tamamlayarak kapanm ve lke seim atmosferine girmitir. Bylece Wilsonun manda talebi Kongrenin her iki kanadnn da onaylad bir ortak karar niteliine brndrlmese de, Senatonun konuya kart olarak onad balayc karar, meselenin Temsilciler Meclisinde ok da tartlmasna gerek brakmam ve Kongrenin Bakan ile mutabk olmadn net olarak ortaya koymutur. Kasm 1920de gerekleen seimin sonunda ise Cumhuriyetiler byk bir zafer elde edecek, Birleik Devletlerin yeni bakan Warren G. Harding olacak ve Amerikann 1918 ara seimlerinde ortaya koyduu kendi ktasna dnme tercihi, Demokratlar iin ar bir yenilgiyi temsil eder nitelikte perinlenecektir. SONU Birinci Dnya Sava sonras barn yaplandrlmas evresinde gndeme gelen nemli meselelerden birisi de, sava ncesi bamszln ilan eden gen Ermeni Cumhuriyeti ile ona katlacak topraklardan oluacak Byk Ermenistan talep ve projeleridir. Ancak bu konuda ortaya konan idealler ve abalar, gelimeler ve realiteleri aamam, barn nemli bir unsuru olarak gerekletirilmesi arzulanan geni ve korunakl bir devletleme; Ermeniler iin ksa sreli bir beklenti, sava galipleri iin ise sahip bulunamam bir sorumluluktan teye geememitir. I. Dnya Sava bitiminde Paris Bar Konferans ile balayan ve ardndan Londra ve San Remoda devam eden srete galip devletler, Trk Barnn yaplandrlmas kapsamnda Ermenistan zmlemesini tam olarak netletirememi ve nihayet Trk-Ermeni snrnn hakemliini Bakan Wilsona havale ederek, Birleik Devletleri de Ermenistan mandaterliine davet etmitir. Bylece, Mttefiklerin bar tasarlayan mzakereler boyunca ortaya koyduklar btn tartmalar ve ekincelere ramen, Byk Ermenistan devletlemesi yine de San Remo Konferans sonunda arad zemini ve akas Mttefik Devletleri ykten kurtaran sorumluyu bulmutur. Ancak bu sorumlunun Birleik Devletleri adna Bakan Wilson olduunu sylemek herhalde yanl bir tespit olmasa gerektir. Zira Ermeni mandasn stlenmesi talep edilen devlet, Trk Bar mzakerelerine itirak etmemitir. Savan ana problemini zmlemek adna oluturulan Versay Anlamasn reddetmi ve manda esasn ekillendiren Milletler Cemiyeti Tzn onaylamamtr. Sava sonras halknn Kongre ounluunu sunduu Cumhuriyeti muhalefet vastasyla iktidarn ve Wilsonun tm giriim ve ideallerini kstlayan bir platform oluturmu, Monroe Doktrininin kapallna ynelmitir. Btn bunlara ilaveten lkesinin d sorumluluklar stlenmedeki isteksizliini gidermek adna olduka
youn bir performans gstermesi gereken Bakan Wilson da, itirak ettii Paris Bar Konferans dn saln kaybetmi ve buna bal olarak aktivitesini yitirmitir. San Remo Konferansnda alnan karar gereince Mttefiklerin manda stlenilmesi konusunda ynelttii ary 4 Maysta teslim alan ve ardndan Trk Bar Anlamasnda belirtilen hakemlii de kabul ettiini duyuran Bakan Wilson, 24 Mays tarihinde manda konusunu Amerikan Kongresine tam ancak manda stlenilmesi iin istedii idar yetki Senato tarafndan uygun bulunmamtr. The New York Times gazetesinin haber akna baklrsa, 1918 seimlerinin oluturduu Cumhuriyeti ounluun etkinliiyle Versay Anlamas ve Milletler Cemiyeti Tzn onaylamam olan bir Kongrenin, byle bir yetkiye onay vermesinin olas olmad da nceden bilinen bir gerektir. Bakan Wilson, bir yurtd yetkilendirmesi konusundaki talebini Kongreye ilettiinde, konu hakknda karar oluturulmas sreci balam ve mesele Senatoya getirilmitir. Kararn oluturulmas adna balayan resm prosedr gereince, Senatoda oylanacak bir karar teklifi hazrlanmas iin Senato D likiler Komitesi 27 Mays tarihinde toplanm; fakat bu komitedeki Cumhuriyeti ounluun etkinliiyle zm 11e 4 gibi ak bir farkla Wilsonun talebi aleyhine oluturulmutur. Senatoda oylanmas iin hazrlanan ve drt Demokratn kar kmasna ramen on Cumhuriyeti ile birlikte bir de Demokratn destekledii bu zm: Bakan Wilsonun manda konusundaki idar yetki talebinin Senato ve Temsilciler Meclisinin uyuumuyla saygl bir ekilde reddedilmesi esasn ortaya koymutur. Senato da 1 Haziran 1920 gn bu zm oylam ve 52ye 23 oyla onaylamtr. Bu kararn kabul ediliinde Senato oturumuna katlan Cumhuriyeti Senatrler bir btn halinde hareket ederek 39 oyla karar desteklemilerdir. Bakan Wilsonun partisi olan Demokratlarda ise bir blnme yaanm, 23 Demokrat nergeye kar oy kullanrken, 13 ise Cumhuriyetilerle birlikte hareket etmi ve manda yetkilendirmesine kar kan karar desteklemitir. Senatoda salam bir ounluk oyuyla bu kararn onaylanmas ardndan baz Demokratlarn, karar ertelemek ya da deitirmek ynndeki eitli teklifleri ise yaplan oylamalarda kabul grmemitir. Senatonun karar ardndan, bu kararn yeterince balayc olduu ve artk Temsilciler Meclisinde ayn kararn tekrardan ele alnarak onanmasna gerek kalmad ynndeki grlere ramen, Kongrenin Cumhuriyeti Parti liderleri konunun Temsilciler Meclisince de onanmas iin giriimlerde bulunmular; ancak Demokratlarn eitli manevralar ile sre uzatlm ve Cumhuriyetilerin yine ounluu tekil ettii Meclisin onay salanmadan Kongrenin ikinci yasama dnemi kapanmtr. Sonuta ABD Senatosu 1 Haziran 1920 Sal gn Ermeni mandasn reddetmitir. Ancak bu cmleyi belki u ekilde ifade etmek daha yerinde olacaktr: Birleik Devletler Senatosu, Ermenistan mandasnn kabul konusunda, Bakann
idar yetki talebinin reddedilmesini ngren karar tasarsn onaylamtr. Zira gelimelerden de grld gibi Senatonun karsna oylanmas iin getirilen karar tasars, Ermeni mandasn stlenmek iin Wilsonun talebini kabul etmeyi deil, Bakann talebine ramen reddetmeyi onaylamasn Senatodan istemektedir. Talebin bu ekilde Senatoya sunulmas ve Senatodan da istenildii ekilde karar kmasn salayan faktr ise artk Amerikada Demokrat Bakana ramen ynetim yetisini eline geirmi olan Cumhuriyeti Partinin gcdr. Bu g ksa bir sre sonra da Bakan ve Kongresi ile birlikte Birleik Devletlerin mstakbel iktidar olacaktr. ABDnin I. Dnya Sava sonunda Ermeni mandasnn muhatab olmas: Osmanl Devleti ve corafyas ile mnasebetlerinin oluturduu tarihi birikim; Hristiyanlk inancnn yol gstericilii; Bakan Wilsonun idealizmi; Dnya Sava sreci sonunda ortaya kan ykmlar ve frsatlar; Ermenilerin abalar; sava galiplerinin tasar ve politik kayglarnn ortaya kard bir sonutur. Ancak Birleik Devletler bu muhatapln oluturduu sonucu benimsememi ve reddetmitir. Ardndan da ksa bir evrede Trk Barnn uygulanabilirlii olmad kesinlemi, Ermenistan Sovyetlemi, Bakan Wilson siyaset sahnesini terk etmi ve manda ynetiminin tasarland sahada bakalarnn belirledii farkl artlar yaanmaya balamtr.
KAYNAKA
KTAPLAR -AKGN, Seil, General Harbordun Anadolu Gezisi Ve (Ermeni Meselesine Dair) Raporu (Kurtulu Sava Balangcnda), Tercman Tarih Yay., stanbul-1981. -AMBROSUS, Lloyd E., Woodrow Wilson and the American Diplomatic Tradition: The Treaty Fight in Perspective, Cambridge Unv. Press, New York-1987. -Ana Hatlar le Amerikan Tarihi, Uluslararas Enformasyon Programlar Ofisi ABD Dileri Bakanl (Editr: Howard Cincotta), Produced by:Regional Program Office, Vienna-2002. -ARI, Tayyar, Amerikada Siyasal Yap Lobiler ve D Politika (Trk, Yunan, Ermeni, srail ve Arap Lobilerinin ABDnin D Politikasna Etkileri), Alfa Yay., stanbul-1997. -ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi Cilt I: 1914-1980, T. Bankas Yay., Ankara-1992. -Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, C.IV, AAM Yay., Ankara-1991. -AVCI, Halil Ersin, ngiliz Ermeni ttifak, Paraf Yay., stanbul-2010. -AYIII, Metin, Kurtulu Sava Srasnda Trkiyeye Gelen Amerikan Heyetleri, TTK Yay., Ankara-2004. -BRNKLEY, Alan, Dyer, Davis (Edited by), The Readers Companion to the American Presidency, Houghton Mifflin Company, New York-2000. -COOPER, Jr. John Milton, Breaking the Heart of the World: Woodrow Wilson and the Fight for the League of Nations, Cambridge Unv. Press, New York-2001. -DENOVO, John A., American Interests and Policies in the Middle East, 1900-1939, University of Minnesota Press, Minneapolis-1963. -DODGE, Andrew R., Biographical Directory of the United States Congress, 1774- 2005, U. S. Govt Printing Office, Washington- 2006. -EROL, Mine, Trkiyede Amerikan Mandas Meselesi 1919-1920, leri Basmevi, Giresun-1972. -EVANS, Laurance, Trkiyenin Paralanmas ve ABD Politikas 1914-1924 (Trkesi: T. Alaya, N. Uurlu, . Uurlu), rgn Yaynevi, stanbul-2004. -FENDOLU, Hasan Tahsin, Modernleme Balamnda Osmanl-Amerika likileri (1786-1929), Beyan Yaynlar, stanbul-2002. -GKAY, Blent, Bolevizm le Emperyalizm Arasnda Trkiye (1918-1923), (eviren: Sermet Yaln), Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul-1997 -GRABLL, Joseph L., Protestant Diplomacy and The Near East Missionary Influence on American Policy 1810-1927, Lund Press, Minneapolis-1971. -HELMRECH, Paul C., Sevr Entrikalar, Byk Gler, Maalar, Gizli Anlamalar ve Trkiyenin Taksimi (ev: erif Erol), Sabah Kitaplar, stanbul-1996. -HOFSTADTER, Richard, Miller, William, Aaron, Daniel, The United States- The History of a Republic, Prentice Hall, nc., New Jersey-1957. -JAESCHKE, Gotthard, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi Mondrostan Mudanyaya Kadar (30 Ekim 1918- 11 Ekim 1922), TTK Yay., Ankara-1989. -KASALAK, Kadir, Milli Mcadelede Manda ve Himaye Meselesi, Genelkurmay Basmevi, Ankara-1993. -KIRKPINAR, Kenan, Ulusal Kurtulu Sava Dnemi ngiltere ve Trkiye (1919-1922), Phoenix Yay., Ankara-2004. -MERAY, Seha L., Olcay, Osman, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri (Mondros Brakmas, Sevr Andlamas, lgili Belgeler), Ankara nv. Basmevi, Ankara-1977. -NEVNS, Allan, Commager, Henry Steele, ABD Tarihi (ev: Halil nalck), Dou Bat Yay., stanbul-2008. -OLCAY, Osman, Sevr Andlamasna Doru (eitli Konferans ve Toplantlarn Tutanaklar ve Bunlara likin Belgeler), Ankara nv. SBF Yay. Ankara-1981. -KE, Mim Kemal, Ermeni Sorunu 1914-1923, TTK. Yay., Ankara-1991.
-SAMSUTDNOV, A. M., Mondrostan Lozana Trkiye Ulusal Kurtulu Sava Tarihi 1918-1923 (ev: Ataol Behramolu), Epsilon Yay., stanbul-2007. -SARICA, Murat, Birinci Dnya Savandan Sonra Avrupada Bar Kurma Ve Srdrme abalar (1919-1929), . . Siyasal Bilimler Fakltesi Yay., stanbul-1982. -TANIYICI, aban, Akgn, Birol, Amerikan Cumhurbakanl Cumhuriyetten mparatorluu, Orion Kitabevi, Ankara-2008. -The Encyclopedia Americana Volume 29, Americana Corporation Press, New York-1977. -ULAGAY, Osman, Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, Yelken Matbaas, stanbul-1974. -WEEMS, Samuel A., Armenia, Secrets of a Christian Terrorist State, St. John Press, Dallas, TX2002. MAKALELER -AKGN, Seil, Kurtulu Sava Balangcnda Trk Ermeni likilerinde ABDnin Rol, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni likileri Sempozyumu, Atatrk niversitesi Rektrl Yay, (Kurtulu Ofset Basmevi), Ankara-1985. ss.331-346. -ARMAOLU, Fahir, Atatrk Dneminde Trk-Amerikan likileri, Atatrk Dnemi Trk D Politikas, (Yay. Haz. Berna Tkdoan), A.A.M. Yay., Ankara-2000, ss.281-295. -BROWN, Phillip Marshall, The Mandate Over Armenia, The American Journal of International Law, Vol.14, No.3, July 1920, ss.396-399. -HOWARD, Harry N., Paris-San Remo-Sevrde Trkiyeyi Yok Etme Planlar, (ev: Mge Ylmaz), Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Dn/ Bugn/ Yarn, Say 79, Austos 2003, ss.30-46. -KURAN, Ercment, Amiral Bristol Raporu ve ABDde Trk Aleyhtar Ermeni Propagandasnn Tarihesi, Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Yay., Ankara-2000, ss.105115. -SELV, Haluk, Amerika Birleik Devletlerinde Ermeni Faaliyetleri, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, (Editr: Berna Trkdoan), Nisan-2003, zel Say, Say: 38 ss.119-126. -The New York Times; 9 Ocak 1920, ...Ermeni Mandas Norvee, s.1.; 15 Mart 1920, Babakanlar Milletler Cemiyetini Ermeni Mandasn stlenmeye Davet Ediyor, s.15.; 2 Nisan 1920, Ermenistan in Manda Cemiyete Teklif Edildi, s.8.; 22 Nisan 1920, ...Kk Asya Problemleri zmsz Kald, s.1.; 22 Nisan 1920, Hollanda Ermeni Mandasn stlenebilir, s.3.; 23 Nisan 1920, Kanada Ermenistann Mandasn Almay neriyor- Curzon San Remoda Eer Norve Reddederse Dominyonun Harekete Geeceini Bildiriyor, s.1.; 25 Nisan 1920, Ermenistan Tanmamz Haber Alyor, s.3.; 3 Mays 1920, Wilsonun Ermeni Sz Anlatlyor, s.17.; 5 Mays 1920, Manda Teklifi Teslim Alnd, s.2.; 23 Mays 1920, Bakan Yeni Ermenistann Snrlarn Belirlemeyi Kabul Ediyor, s.1.; 25 Mays 1920, Wilson Ermeni Mandasn Almamz stiyor; Ulusun Tercihinin Yardm Gndermek Ynnde Olduu Syleniyor: Kongre Muhtemelen ktidar Onaylamay Reddedecek, s.1.; 25 Mays 1920, Londra Faaliyeti Olanaksz Gryor, s.1.; 26 Mays 1920, Yeni Ermenistan in Tm Haklar Talep Ediliyor, s.2.; 26 Mays 1920, Fedakrlmz Test Ediliyor, s.10.; 26 Mays 1920, Ermeni Mandas Bugn nce Temsilciler Meclisi Komitesine Gidiyor, s.1.; 26 Mays 1920, ngiliz Gazetesi Ermenilerin Bizden Beklentisini Yanstyor, s.2.; 27 Mays 1920, Manda Talebi Rafa Kaldrlabilir, s.1.; 27 Mays 1920, Paris Amerikann Manday stlenmesini Umuyor, s.1.; 28 Mays 1920, Ermenistan Hakknda Komite Oylamasnda Manda 11e 4 Reddedildi, s.1.; 28 Mays 1920, zolasyon Bulgular Giderek Artyor, s.1.; 29 Mays 1920, Mr. Bryan ve Ermenistan, s.14.; 29 Mays 1920, Ermeniler Komnist Ayaklanmay Ezdi, s.17.; 29 Mays 1920, Ermeni Ordusu in Yardm Aranyor, s.17.; 29 Mays 1920, Wilson Batumun Ermenistann Liman Olmasn stiyor, s.17.; 30 Mays 1920, Ermenistann Ykmla Kar Karya Olduu Dnlyor, s.9.; 30 Mays 1920, Ermenistann Gemiinde Hznl bret Grnyor, s.9.; 30 Mays 1920, Mandasz Ermenistan in, Magazine Features, s.XX16.; 30 Mays 1920, Komite Ermenistan in Bor Vermemiz Plann neriyor, s.1.; 31 Mays 1920, Ermenistan in Ne Yaplabilir?, s.10.; 31 Mays 1920, Gerard Wilsonun Ermenistana Yardm Edebileceini Sylyor, Busines & Finance, s.18.; 1 Haziran 1920, Senato Ermenistan Bugn Oyluyor, s.1.; 1 Hazi-
ran 1920, Ermenistan Taraftan Tehdit Altnda- Yaklaan Saldrlar Karlamak Adna Cephane ve Malzeme in Fransaya Mracaat Ediliyor, s.4.; 2 Haziran 1920, Senato 23e 52 Oyla Manday Reddediyor, s.1.; 3 Haziran 1920, Ermenistan Konusunda Bugn Temsilciler Meclisi Faaliyeti Planlanyor, Real Estate, s.32.; 4 Haziran 1920, Temsilciler Meclisi Ermeni Mandasn Reddetmeye Davet Ediliyor, s.15.; 5 Haziran 1920, Meclis Liderleri Ermenistan Konusunda Harekete Gemeye Karar Verdi, s.9.; 5 Haziran 1920, Ermenistanda Yeni Hkmet Bakan Seildi, s.15.; 6 Haziran 1920, Kongre Paydos Ediyor; Bte Yasa Tasars lyor, s.9.; 11 Haziran 1920, Ermenistan Ar Yk, s.12.; 12 Haziran 1920, Ermenistan Silahsz Kasaplarla Yzleiyor, s.17.; 22 Haziran 1920, Yunanlar Ermeni Mandas stiyor, s.1.; 24 Temmuz 1920, Harding ve Ermenistan, s.8. NTERNET STELER http://www.senate.gov/artandhistory/history/minute/Democratic_Leadership_Deadlock.htm (ABD Senatosu nternet Sitesi, Eriim: 24 Kasm 2010).
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 251-282
Year: 2011, Issue: 6 Page: 251-282
BRNC DNYA SAVAINDA TRABLUSGARP CEPHES VE AFRKA GRUPLARI KOMUTANI NUR PAA ( KLLGL )
Nejdet KARAKSE* zet Etkileri halen gnmze kadar devam eden Birinci Dnya Savanda, Osmanl Devleti 10 cephede savaarak; insan gc, ekonomik ve askeri bakmdan byk zararlar grmtr. Savalan bu cephelerden birisi de Trablusgarp Cephesidir. Osmanl Devleti, 18 Ekim 1912de talyanlara verdii Trablusgarp, Birinci Dnya Savana girdikten sonra tekrar ele geirmek istemitir. Bu cephenin birinci zellii; Trablusgarp vilayetinden baka Msr, Cezayir, Sudan, Nijer ve Tunus snrlarnda da ngiliz, talyan ve Franszlara kar savalmasdr. kinci zellii ise bu cephenin komutanln, gen yana ve asl rtbesi Yzba olmasna ramen Fahri Ferik Nuri Paann yapmasdr. Bu makalede, Birinci Dnya Savanda Trablusgarp Cephesindeki olaylar ile Afrika Gruplar Komutan Nuri Paann faaliyetleri anlatld. Anahtar Kelimeler Nuri Paa, eyh Ahmet, eyh dris, ehzade Osman Fuat, Trablusgarp. THE BATTLE FRONT OF TRIPOLI AND THE AFRICAN GROUPS COMMANDER NUR PASHA ( KLLGL ) IN THE FIRST WORLD WAR Abstract The manpower of the Ottoman Empire has been witnessed great damages in terms of the economic and military perspectives during the activities of the 10 fronts in the First World War whose effects still carry on to the present days. The front of Tripoli was one of them. Within the participation of the First World War, the Ottoman Empire wanted to regain Tripoli, which was captured by Italy on 18 October 1912. The primary characteristics of the Tripoli front based on the wars against the English, Italian and French army waged at the borders of Egypt, Algeria, Sudan Nigerand and Tunis aside from the province of Tripoli. As for the next characteristics, the commander position of this front carried out by the Honorary Lieutenant General Nuri Pasha in spite of his young age and bearing the military rank as captain. In this paper, the facts at the front of Tripoli and activities of Nuri Pasha, the African Groups Commander, are presented. Key Words Nuri Pasha, Sheikh Ahmet, Sheikh dris, Prince Osman Fuat, Tripoli.
Dr., Gediz niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi retim Grevlisi. nejdet.karakose@gediz.edu.tr
GR 1911- 1912 Osmanl- talyan Sava sonunda 18 Ekim 1912 tarihinde imzalanan Ouchy Antlamasyla Osmanl Devleti, Trablusgarp Vilayetini talyaya verdi. Trablusgarp halk Ouchy Antlamasndan ve Osmanl askerinin blgeyi terk etmesinden holanmadlar. Antlama artlarn kabul etmektense mcadeleye devam etmeyi ve gerekirse lmeyi kabul ettiler. Ouchy Bar Antlamasnn imzalanmasndan ksa bir sre sonra Osmanl Hkmeti bar haberlerine kar tepkiyi hafifletmek iin eyh Ahmet Senusi1 ( Seyit Ahmet )ye hediyeler gnderdi. Hediyelere kar memnuniyetini belirten eyh Ahmet, Osmanl Devletine balln bildirdi. Mcadelenin devam iin silah ve mhimmat yardmnn devam etmesini istedi. Osmanl Hkmeti, Trablusgarp Vilayetindeki muntazam kuvvetlerini ekmesine ramen, yerli kabileler blgede kalan bir ksm Trk subay ve erleri ile talyanlara kar mcadeleye devam etmilerdir. talyanlar, Trk subaylarnn gidiini frsat bilerek igal ettikleri alanlar geniletmeye gayret gstermelerine ramen, eyh Ahmetin talyanlara kar mcadelesi ve onlara byk zayiat vermesi, kendisinin nn artrmtr. eyh Ahmet talyan basksndan baka salgn hastalk, kuraklk ve ktlkla da mcadele etmek durumunda kalmtr. Ayrca, Enver Beyin gnll subay ve askerlerinden kalanlarn banda brakt Msrl Osmanl subay Binba Aziz- el Msrnin ( Aziz Ali Bey ) stanbuldan ald iddia olunan emre uyarak, pek ok Osmanl askerini, parann ve toplarn ounu alarak Msra ekilmesi, kendisini mcadelesinde zor durumda brakmtr2. Osmanl Devleti 2/3 Kasm 1914te Almanya ve Avusturyann yannda savaa katldktan sonra, Padiahn 11 Kasm 1914te Halife sfatyla Mukaddes Cihat ilan etmesine ilk itirak eden yine Trablusgarptaki Mslmanlar olmutur. Zira Fizanda balattklar ayaklanma ile talyanlara byk zayiat verdirerek talyan garnizonlarn ele geirmilerdir. Blgedeki talyan komutan Albay Miyani kalan kuvvetleriyle Msrataya ekilmek zorunda kalmtr3. Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savana girdikten sonra ngiltere, Fransa ve Rusyaya sava ilan etmesine
1
Seyit Ahmet erif es Senusi; Trk Libya mterek tarihinin son safhasnda, en sekin ve daima saygyla anlmaya layk byk bir ahsiyet olarak gemitir. 1873 ylnda Cabubda dodu. Babas Es-Seyit Muhammet erif, Senusi ailesinin en by olan Es-Seyit Muhammet Bin Ali-es Senusinin ikinci olu idi. Kendisinden baka drt erkek kardei daha vard. Senusi tarikatnn lideri olan amcas Es-Seyit Muhammet-el-Mehdinin 1902 ylnda lmesinden sonra yerine gemesi icap eden olu Es- Seyit Muhammet drisin henz kk yata olmas nedeniyle geici olarak, Senusilerin bana geti. Seyit Ahmet, orta boylu, din, koyu esmer, azimli ve kararl, karsndakine gven ve sayg telkin eden bir yapya sahipti. 1911ylndan itibaren talyanlarla, 1915 ylndan itibaren de ngilizlerle savat. Savan sonlarna doru stanbula gitti. Padiah Vahdettine kl kuandrd. Mondros Mtarekesinden sonra Ankaraya Mustafa Kemal Paann yanna gitti. Trkiye Byk Millet Meclisi onu Irak Tahtna aday olarak ilan etti. Cumhuriyet dneminde Trkiyeyi terk ederek Medineye gitti ve orada 10 Mart 1933 ylnda vefat etti. Bkz. Celal Tevfik Karasapan, Libya Trablusgarp, Bingazi ve Fizan, Resimli Posta Matbaas, Ankara 1960, s. 226-227. Celal Tevfik Karasapan, age., s. 218- 222; Lisa Anderson, The State and Social Transformation in Tunisiaand Libya, 1830 1980, Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1989, s. 191 -192; Philip H. Stoddart, Tekilt- Mahsusa, ( ev.: Tansel Demirel ), Arba Yaynlar stanbul 1994, s. 79- 80. Celal Tevfik Karasapan, age., s. 222; Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, VI nc Cilt, Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, 1914 1918, Gnkur. Basmevi, Ankara, 1978, s. 628 -632.
ramen; savan banda tarafszln koruyan talyaya kar sava ilan etmemitir. Fakat yerli kuvvetleri desteklemek zere Trablusgarpa subay kafileleri gndermitir. Mcahitler bu destekle talyanlara kar byk baar salamlardr. Almanlarn Svey Kanalna harekt yaplarak ngiliz Ordusunun burada tutulmas, isteklerine karlk olarak Osmanl Harbiye Nazrlnca Kanal Harektnn yaplmasna karar verildi. Enver Paa, Svey Kanal istikametinde yaplacak taarruzla koordineli olarak, ngiliz kuvvetlerini blerek Kanal ynnde yaplacak taarruzun ykn hafifletmek amacyla; eyh Ahmetin de Sollum zerinden Msra taarruz etmesini istiyordu. eyh Ahmet ve kuzeni eyh dris4 Msra saldrma fikrine kar idiler. Enver Paa tarafndan kardei Yzba Nuri Bey5 ( Nuri Paa- Killigil ), Fahri Ferik rtbesiyle ve olaanst yetkilerle Afrikadaki kuvvetlerin bana gnderilerek, eyh Ahmetin Msr istikametinde taarruz etmesi salanmtr. Nuri Paann yetki alan Trablusgarptan baka Msr bat hududu, Sudan, Fizan, Tunus, Cezayir snr blgelerini de kapsyordu. Nuri Paann eyh Ahmet ile birlikte Msr bat hududunda ngilizlerle atmas ubat 1915ten Mart 1917e kadar devam etti. Sonuta ngilizler malup edilemese de byk kuvvetlerini Msr bat hududunda ve Nil vahalarnda tutmas saland. talya, 26 Nisan 1915 tarihinde imzalad antlama ile kendisine daha fazla toprak vermeyi vaat eden tilaf Devletleri safnda Birinci Dnya Savana girdi. Bilhassa ngilterenin basklar sonucunda 24 Mays 1915te Avusturyaya; 20 Austos 1915te ise Osmanl Devletine sava ilan etti6. Sava ilan ettikten sonra talyann Anadolu sahillerine herhangi bir taarruzu olmad. Sadece talyan donanmas Akdeniz ve Ege sahillerinde abluka uygulad. Alman denizaltlar sebe4
Seyit dris; Seyit Ahmetin amcasnn oludur. 12 Mart 1890 ylnda Cabbda dodu. Babas Mehd es-Senusi 1902de vefat ettiinde henz 12 yanda olduu iin tarikatn eyhlik makamna amcasnn olu Ahmet erif es- Senusi geti. Seyit Ahmetin stanbula gitmesinden sonra Osmanl Devleti, drisi onun halefi olarak kabul etti. dris tarikatn bana geince talyan ve ngilizlerle anlama yoluna gitti. Seyit dris 1922de lkesini terk ederek Msra gitti. talyanlarla mcadeleyi mer Muhtar srdrd. mer Muhtar da 1931 ylnda talyanlar tarafndan yakalanp idam edildi. Seyit dris 1943 ylnda ngilizlerin izniyle lkesine dnd. 25 Kasm 1950 ylnda Libya Kral ilan edildi. 25 Aralk 1951de de Bamsz Libya Krall kuruldu. 01 Eyll 1969 ylnda Albay Muammer Kaddafinin banda bulunduu 62 subay tarafndan devrildi. htilal olduunda Trkiyede bulunuyordu. Msra geti ve burann vatanda oldu. 25 Mays 1983 ylnda Kahirede vefat etti. Seyit dris, zayf bnyeli, ince zekl, uzak grl, sava yapabilecek cesareti olmayan mutedil bir kiilie sahipti. Bkz. slam Ansiklopedisi, Cilt 21, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul, 2000, s. 481- 483. Nuri Paa ( Killigil ); (1890- 1949 ); Enver Paann kardei ve Halil Paann yeenidir. 23 Nisan 1306 ( 1890 ) ylnda Manastrda dodu. lk ve orta tahsilini Manastrda yaptktan sonra Kuleli Askeri Lisesine; daha sonra Harp Okuluna girdi. Harp Okulunda 1325- 7 sicil numaras ile piyade temeni olarak mezun oldu. Makedonyadaki 3. Ordu ve stanbuldaki Padiahn Maiyyet Blndeki grevlerinden sonra gnll olarak 1911 ylnda Trablusgarpa gitti. Balkan Harbine katld. Birinci Dnya Savann kmas ile Enver Paa tarafndan Afrika Gruplar Komutan olarak tekrar Trablusgarpa gnderildi. Burada yerli kuvvetleri tekilatlandrarak ngiliz, talyan ve Fransz kuvvetleriyle savat. Savan sonlarna doru Kafkas slam Ordusu Komutan yaplarak, Azerbaycanda ve Dastanda Ermeni, Rus ve ngiliz kuvvetleriyle savat. Mondros Mtarekesinden sonra ngilizler tarafndan tutukland. Batumdaki hapishaneden kaarak Dastana ve Karabaa gitti. Burada Bolevik Kuvvetleriyle arpt. Anadoluya geerek Milli Mcadeleye itirak etti. Daha sonra Almanyaya gitti. Trkiyeye dndkten sonra ticaretle urat. Zeytinburnu ve Stlce fabrikalarn kurarak silah ve mhimmat imal etti. kinci Dnya Sava esnasnda Sovyet topraklar zerinde bamsz Trk Devletleri kurmak ve Trk asll esirlerden ordu kurmak iin Almanlarla grmeler yapt. Fakat baarl olamad. 2 Mart 1949 gn sebebi bilinmeyen bir patlama yznden fabrikas yok oldu. Nuri Paann birka paralanm eyas dnda cesedi bulunamadndan ldne karar verildi. ( Daha fazla bilgi iin Bkz. Nejdet Karakse, Askeri Siyasi ve Silah Sanayicisi Kiilii ile Nuri Paa ( Killigil ), Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, zmir, 2010. ) srafil Kurtcephe,Trk - talyan likileri ( 1911 1916 ), T.T.K. Basmevi, Ankara, 1995, s. 239, 246-247.
biyle bunda da baarl olamad. talyanlarla kara sava Trablusgarpta yapld. talya sava ilan ettikten sonra Osmanl Meclisi toplanarak Ouchy Antlamasnn feshine dair karar ald. Trablusgarp vilayetini tekrar topraklarna kattn ilan etti. Nuri Paann talyanlarla sava ngilizlere malup olduktan sonra talyan igal blgesine geerek Msrataya kararghn kurmasyla balamtr. Nuri Paa, Nisan 1917den Ocak 1918 tarihine kadar, blgedeki airet kuvvetleriyle talyanlara kar baarl mcadele vermitir. Trablusgarp ve Msr bat hududundaki muharebelerden baka; Nuri Paann emrindeki kuvvetler, blgedeki airet kuvvetleriyle birlikte Sudanda ngilizlerle; Tunus, Cezayir ve Nijer snrlarnda da Franszlara kar savamtr. Nuri Paa, Afrika Gruplar Komutanl Kararghnda kan anlamazlk sebebiyle Ocak 1918 tarihinde stanbula dnm; bilahare Kafkas slm Ordusu Komutanlna atanmtr. Yerine ehzade Osman Fuat, Afrika Gruplar Komutanlna atanmtr. Bundan sonra Birinci Dnya Savann sonuna yaklalm; Mondros Mtarekesinden sonra da ehzade Osman Fuat ve beraberindeki subaylar nce Franszlara; sonra talyanlara teslim olarak stanbula dnmtr. I- NUR PAANIN TRABLUSGARPA GELMES VE NGLZLERE KARI MISIR BATI HUDUDUNDA HAREKTA GRMES A- ngilizlerle Msr Bat Hududunda Yaplan Muharebelere Kadar Meydana Gelen Olaylar Almanlar, Kanaln kapatlmas ve ngiliz Ordusunun Msrda tutulmas isteklerine karlk olarak; Harbiye Nazr Enver Paa tarafndan Austos 1914te Kanal Harektnn yaplmasna karar verildi. Harekt icra etmek zere 4. Ordu Komutanlna getirilen Cemal Paa 1914 Aralk ay balarnda ama geldi; hazrlklara balad. Cemal Paann btn midi ngilizleri gafil avlayarak smailiyeyi ele geirmek, daha sonra Msrl vatanseverlerin isyan ile koordineli olarak Msr ele geirmekti7. Harbiye Nazr Enver Paa, Cemal Paann Svey Kanal istikametinde yapaca taarruzla koordineli olarak, ngiliz kuvvetlerini blerek Kanal ynnde yaplacak taarruzun ykn hafifletmek amacyla eyh Ahmetin de Sollum zerinden Msra taarruz etmesini de istiyordu. eyh Ahmet ve kuzeni Seyit dris Msra saldrma fikrine kar idiler. Enver Paann emriyle, kardei Yzba Nuri Bey Afrikadaki kuvvetlerin bana komutan olarak grevlendirildi. Yzba Nurinin balca grevi eyh Ahmeti Msr istikametinde taarruz etmeye ikna etmek ve Trablusgarptaki kuvvetleri emir ve komuta altna almaktr8.
Muzaffer, ( E. Miralay ), Byk Harpte Msr Seferi erevesi erisinde Birinci Kanal Akn, 92 Sayl Askeri Mecmuann Tarih Ksm, Say: 33, stanbul Askeri Matbaas, 1 Mart 1934, s. 12; . Sreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, Cilt 3, stanbul, 1970, s. 154- 162; smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu, 1912 -1922, Balkan- Birinci Dnya ve stiklal Harbi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1993, s. 131; Philip H. Stoddart, age., s. 88. Philip H. Stoddard, age., s. 81.
Yzba Nuri Bey, 15 Austos 1914 tarihinden beri stanbulda Harbiye Nezareti Makam Yaverliini yapmaktadr9. Enver Paa tarafndan Afrika Gruplar Komutanlna grevlendirilen Nuri Bey10, bir Yunan kaak gemisiyle ubat 1915te Bingazinin Tobruk - Sollum arasndaki Defne kysna kar. Nuri Beyin yannda Binba Cafer el-Askeri ile mcahit lider Sleyman el-Baruni ve para olarak da 10.000 altn bulunmaktadr11. Olayn iinde olan Cafer el-Askeri hatralarnda, Nuri Bey ile birlikte Trablusgarpa gidilerini u ekilde anlatmaktadr: Daha nce bahsettiim zere Enver Paa ile yaknlm kiisel dostluk ve gvenden kaynaklanyordu. nk Almanyada, Balkan Harbinde ve Birinci Dnya Savann balarnda birlikte resmi grevlerde bulunmutuk. st dzey Alman komutanlarn benim hakkmda syledii gzel eylerden sonra hakkmdaki itimad daha da artmt. Bana, Senusi cephesinin desteklenmesinin ve bu kuvvetleri kullanarak tilaf devletlerine ait glerin mmkn olduunca paralanmasnn zaruri olduunu sylerdi. Enver Paann, Osmanl Ordusunun gayretli subaylarndan biri olan kardei Nuri Bey de Senusinin talebi zerine Kuzey Afrikaya gitmeye istekli grnyordu. Bylece, ne olursa olsun Senusiye gitmeye karar verdik. Bu karar, ulamn kesildiini ve oraya varmann g olduunu bile bile verdik. nk btn denizler tilaf devletlerinin kontrol altndayd. Msra giden karayollar da Svey Kanalna yerleen ngiliz kuvvetleri tarafndan kesilmiti. Byle bir ie girimek, birok tehlikeyi ve baarszl gze almak demekti. Bu yzden, hedefimize ulamak iin en iyi yolun ne olduunu dnrken, o dnemde tarafsz durumda bulunan ve Kaiser II. Wilhelmin akrabas olan Kral Kostantinin etkisiyle Almanlara katlma eilimi gsteren Yunanistana gitmeye karar verdik. Nuri Bey ile gerekli hazrlklar yapp yeteri kadar resmi yaz ve paray da yanmza alarak 5 Aralk 1914te stanbuldan Atinaya doru yola ktk. Yanmzdaki belge ve paralarn Bulgar ve Yunan gmrklerinde ele geirilmemesi iin, Yunanistann bakenti Atinada bulunan Osmanl Orta Eliliine giden diplomatlar sfatyla yola kmtk. Atinada bizi Osmanl Ataesi karlad ve ilerimizi yoluna koymamz iin hatr saylr bir yardm yapt. Sonra Piredeki Osmanl elisiyle balant kurduk ve Muhyiddin atilla isimli Beyrutlu bir silah kaaksyla anlatk. Anlamamza gre, Sadedin atillann kardei olan bu kaak, bin Osmanl altn karl-
9 10
11
(Trablusgarpta imknlar kstl olduundan, eyh Ahmet Msr Bat Hududunda harekt balayncaya kadar, ngilizlerle dost geinerek onlardan Solluma deniz yolu ile getirilen erzaktan yardm alyordu. ngilizler de bu yardm isteyerek yapyorlard. Bununla Senusi kuvvetlerinin Sollumdan Msra beklenen taarruzlarn nleyebileceklerini tahmin ediyorlard. Hatta bunu emniyet altna alabilmek iin eyh Ahmete baz vaatlerde bulunuyorlard. Bkz. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 812. ) M.S.B. Arivi Nuri Killigilin ahsi Dosyas. Afrika Gruplar Komutan olarak Nuri Beyin sorumluluk sahasna Fransz mstemlekeleri olan Tunus, Cezayir ve Fasda bulunan Mslmanlarla megul olmak da dhildir Yzba Nuri Beyin emrindeki subaylar Msr, Habeistan ve Sudana gnderilmitir. Bunlarn grevi oradaki Mslmanlar cihada davet etmektir. Ayrca, Msrda Nil zerindeki su depolar, baraj ve mahzenleri havaya uurarak, Nilin mecralarn deitirmek gibi gizli grevleri de vardr. Bkz. Samih Nafiz Tansu, ki Devrin Perde Arkas ( Anlatan: Emekli Svari Albay Hsamettin Ertrk, Tekilat Mahsusa Bakan ), Ararat Yaynevi, stanbul, 1969, s.118- 119. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 111, 641.( Nuri Bey ile gelen Cafer el-Askeri beraberinde getirdii Osmanl Padiahnn ferman ile Seyit Ahmete vezaret (Bakanlk) rtbesinin verildiini duyurur. Seyit Ahmet bu rtbeyi az bulsa da kabul eder. Onun istedii Afrikada Halifenin vekili olmaktr. Bkz. Age.,s. 641- 642)
nda bize kk bir gemi satacak, sonra bu gemiyle bizi Afrika sahiline ulatracak, ii bitince de dl olarak gemi tekrar kendisinin olacakt. Yunanistanda kaldmz srada son derece dk fiyatla bir miktar silah ve mhimmat almaya muvaffak olduk. Bunlar Balkan Harbinde Yunanllar tarafndan ele geirilmi olan Trk askerlerine ait silahlard. Geceleyin, yolda ve gideceimiz yerde ihtiya duyacamz mallarla gemiyi doldurmaya baladk. Hibir gmrk memuru bizi rahatsz etmedi. Gemiyi doldurduktan sonra Girit adasna doru yola ktk, oradan Tobruk ile Sellum arasndaki bir yer gidecektik. Deniz dalgal olduundan yaklak bir hafta kadar Girit adas yaknlarndaki kk ve terk edilmi bir adaya snmak zorunda kaldk. Bu yolculukta yanmzda bulunanlardan biri, Enver Paann Trablusgarbda olduu dnemlerde byk hizmetleri geen Bingazi erafndan Muhammed el-Cabn Beydi. Yanmzda ayrca, Nuri Beyin arkadalarndan olan ve bu grevde gnll olarak bize katlan Hac Kmil elBunduk Efendi de vard. Sellmun yaklak yirmi kilometre batsna den bir yerden Derne sahiline ktk ve bu blgeye yerlemi bulunan Menfe airetine konuk olduk. Byk es-Seyyid Ahmet es Sensye bir haberci gnderip geldiimizi bildirdik. ki gn sonra Sellma mil uzaklktaki Bir-i Vire doru yola ktk. Bir-i Vir, Sellm Kalesine bir mil tede adr kuran Seyyid Ahmed es-Sensnin karagh olarak kullanlyordu.12 Nuri Beyin Solluma kt tarihlerde anakkale Sava da yeni balam; Douda Sarkam Harekt ve Cemal Paann yapt Birinci Kanal Harekt13 baarszlkla sonulanm, kinci Kanal Harektnn hazrlklarna balanmtr. Seyit Ahmet Birinci Kanal Harekt esnasnda Msra doru ngilizlere taarruz etmemitir. Fakat ngilizler, Alman ve Osmanl Genelkurmaylarnn niyetlerini sezinlediinden, eyh Ahmetin de Sollum yaknlarnda 2000 mcahidi toplamasndan kukulanmlar ve Binba Royleyi eyh Ahmetin yanna gndermiler12
13
Cafer el- Asker, syanc Arap Ordusunda Bir Harbiyeli, ( Hazrlayan: Necdet Fethi Safvet, Tercme: Halit zkan ), Klasik Yaynlar, stanbul, 2008, s. 40, 41. ( Sellmun yaklak yirmi kilometre batsna den bir yerden Defne sahiline ktk, diye yazlmas gerekirken Derne sahili yazlmtr. Derne, Tobrukunda batsnda olduundan buras olmas imknszdr. Defne sahiline kldn Gnkur. Yayn da yazmaktadr. Bu nedenle Defne sahilinin doru olduu deerlendirilmektedir. Bkz. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 111, 641. Yzba Selahattin Bey hatralarnda 22 Aralk 1914 gn leden sonra saat 14.00te Haydarpaadan kalkan ve Halepe giden, Beinci Kuvve-i Seferiye kararghn tayan zel trende Enver Paann kardei ve Halil ( Kut ) Beyin yeeni Yzba Nuri Beyin de bulunduunu; hatta kendilerine tepeden baktn, bu slupla konutuunu ve Trablusgarptaki kahramanlklarn anlattn yazmaktadr. Nuri Beyin Halepte kendilerinden ayrlarak Trablusa gittiini belirtmektedir. Bkz. lhan Seluk, Yzba Selahattinin Roman, Birinci Kitap, Remzi Kitabevi, stanbul 1984. s. 106 -108, 367 -368. Fakat daha sonraki yolculuu hakknda bilgi vermemektedir. Halepten sonra Suriye sahillerinden bindii bir Alman denizalts ile de gitmi olabilecei deerlendirilebilir. Ayrca, Cafer el- Askernin belirttii 5 Aralk 1914 tarihi ile de uyumsuzluk bulunmaktadr. Lawrence de, Seven Pillars of Wisdom adl eserinde Cafer el-Askernin Libyaya bir denizalt ile gittii eklindeki sylentiyi yazmaktadr. Bkz. Cafer el- Askeri, age., s. 46 Fakat Nuri Beyin Trablusgarpa gidii ile ilgili tam ve doru bilginin, faaliyetin iinde olan Cafer el Asker tarafndan verildii deerlendirilmektedir. Birinci Kanal Harektnda Cemal Paa, hazrlklarn bitirdikten sonra, 16.000 kiilik kuvvetiyle 14 Ocak 1915 tarihinde Svey Kanal istikametinde ileri yryne balar. 1 ubatta Kanaln Dousunda toplanlr. 2 / 3 ubat 1915 gecesi planlanan taarruz, ancak 3 ubat sabah gne doduunda balar. ngilizler su stndeki ve karya geen birlikleri topu ve makineli tfek ateiyle ehit ederler. Bir ksmn esir alrlar. Dubalar ve tombazlar batrrlar. Birinci Kanal Harektnda Trk Kuvvetleri 1000 ehit 2000 yaral ve 150 esir verir. Cemal Paa 4 ubat gn birlikleri geriye eker. Bkz. Emekli Miralay Muzaffer, age., s. 46- 47; . Sreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa Cilt 3, s. 166 -168.
dir. eyh Ahmet her ne kadar ngilizlere kar kt niyeti olmadn temin etmi ise de ngiliz Kumandanl bu blgedeki garnizonlarn takviye etmitir. Hatta ngilizler Mays 1914te Hac yapmaya giden eyh drisin ( eyh Ahmetin amcaolu, daha sonra Libya Kral ) ubat 1915te memleketine dnnde zel bir motorla Solluma gtrp yolculuunu kolaylatrmlardr14. Nuri Bey, Sollum limanna ktktan sonra, Bir-i Vaardaki eyh Ahmetin kararghna gider. ngilizlerin renmemesi iin Cafer el- Asker ile beraber, eyh Ahmet ile grmelerini gece vakti yaparlar. Yaptklar bu gizli grmelerde, Nuri Bey ve Cafer el- Asker, eyh Ahmeti sakinletirmek iin birok mevzudan bahsederler. Fakat eyh Ahmet her zaman pheci davranr ve geleceinden endie eder15. Grmelerin amac, yaplacak olan kinci Kanal Harektnda eyh Ahmeti ngilizlere kar taarruza ikna etmektir16. Bu suretle ngilizlerin anakkale ve Avrupa Cephelerine kuvvet kaydrmalar nlenmi olacaktr. Yzba Nuri Beye Araplar zerinde etkisinin daha fazla olmasn salamak amacyla, Padiah ferman ile nce 16 Mays 1331 ( 29 Mays 1915 )de Mirlivalk rtbe ve yetkileri; daha sonra 15 Austos 1331 ( 28 Austos 1915 )de yaverlik kordonunu tamas dhil Fahri Ferik rtbesi ve yetkileri verilir17. Yzba Nuri ( Nuri Paa ) beraberinde getirdii harp silah, ara ve gereleriyle Senusi ordusunun yeniden tekiline balar. Ate gcne nem verilerek ar makineli tfek ve topu birlikleri kurulmaya balanr. Nitekim 31 Mays 1915te birer subay komutasnda tfekli bir ar makineli tfek ktas ve 13 Haziran 1915te de drt toplu bir da bataryas ( 109 mevcutlu ) tekil edilerek muharebeye hazr hale sokulur. Bu arada Cafer el-Askeri rgtlenmeye gerekli olan subay ve baz harp silah ara ve gerelerini getirmek zere Suriye kylarna gider ve tekrar Bingaziye dner. Beraberinde getirdii silah ve malzeme ile Yzba Emin komutasnda bir piyade Numune Taburu tekil edilir. eyh Ahmetin izniyle kurulan bu tabura elde mevcut birka Trk eri de retmen olarak verilir18.
14 15
16 17 18
Celal Tevfik Karasapan, age., s. 224. Cafer el- Asker, Senusi kuvvetleri iin tek kaynak olan Msr yolunun kapanmamas iin eyh Ahmetin, ngilizlerle iyi ilikiler iinde olmak ve bu durumda iki zt taraf olan ngilizler ve Osmanllar idare etmek zorunda kaldn; buna ramen phesiz Osmanllar desteklediini yazmaktadr. Bkz. Cafer el- Asker, age., s. 41, 45. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 111. M.S.B. Arivi Nuri Killigilin ahsi Dosyas; Kazm Orbay Arivi KO B. IV-37; srafil Kurtcephe, age., s. 250. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 111, 642. ( Nuri Paa, Bir-i Vaara vardktan iki ay sonra, eyh Ahmet tarafndan Osmanl Hkmetinin kendisini mali ve askeri adan desteklemesi iin srarl isteklerine maruz kalr. eyh Ahmet, aksi halde hibir eylemde bulunmayacan, zellikle de ngilizlerle mcadeleye girmeyeceini belirtir. Bu durumun Enver Paaya derhal haber verilmesi gerekmektedir. Zira Doktor Abdsselam gibi baz Trabluslu subaylar Nuri Paa ve dier Trk subaylarn ngilizlere teslim etmesi iin Seyit Ahmeti ikna etmek zeredir. Vaziyet son derece nazik olduundan, Nuri Paa ve Cafer el- Asker, birlikte uzun uzun dnrler. Osmanl Hkmetinin Senusi hakknda kesin tavrn belirleyebilmesi iin bu haberleri Trkiyeye ulatracak subay olarak Cafer el- Asker gnll olur. Hacca giden Senusi tarikatna mensup biriymi gibi yanna verilen iki kii ile beraber, nce Msrn skenderiye ehrine; sonra da Suriyenin Yafa ehrine gider. Buradan Kudse geerek durumu Cemal Paaya anlatr. Gerekli olan yardm, Cemal Paann verdii emirler sayesinde Halep ve Beyrut valilerinden temin eder. Bu arada stanbul ile haberleir. Yardm yaplaca teminatlarn alr. Cafer el- Asker temin ettii silah, malzeme ve erzak bir yelkenliye ykleyerek, Beyruttan hareket eder. Alanyaya varr. Buradan hareketle Rodos ve Girit adalarn sana alarak, Sellumun batsndaki Port Sleymana varr. Nuri Paa ile grr. Yardm malzemelerini ve Enver Paann telgrafn verir. Telgrafta yardm iin denizalt tahsis edilecei yazmaktadr. Cafer el- Askeri sonra eyh Ahmet ile grr. Osmanl Hkmetinin ve zellikle Enver Paann kendisi hakknda iyi
Numune Taburunun dnda kalan kuvvetlerin tamam yerli halktan meydana geliyordu. Birliklerin banda subaylar ve kabile reisleri veya onlarn ocuklar bulunuyordu. Askeri eitim Trk Ordusundaki gibiydi. Emirler de Trke veriliyordu19. Bingazide bu hazrlklar devam ederken stanbulda Tekilat- Mahsusadan kurulan mrettep bir piyade taburu ( piyade bl, bir ar makineli tfek takm, bir istihkm takm ), bir Alman denizalts ( U-35 ) eliinde olmak zere, iki yelkenli gemi ile Bodrumdan Trablusgarpa 19 / 20 Ekim 1915 tarihinde hareket ettirildi. Kafile, Akdenizde maceral bir yolculuktan sonra nihayet 22 Ekim 1915te Sollum batsnda karaya kt. Tabur ertesi gn buradan Sollum yaknlarnda Bir-i Vaar yresinde bulunan Senusi ordughna intikal etti. Yzba Nuri Bey ( Nuri Paa ) 24 Ekimde tabur subaylarn Senusi lideriyle tantrdktan sonra onlarla yapt grmede Burada komutan olarak yalnz kendisi olduu ve emirlerinin aynen uygulanmasn istedi. Trk subaylarnn yapt almalar sonucunda, Bingazideki Senusi kuvvetleri, Genel Komutanla bal dokuz piyade ve bir menzil komutanlndan ibaret bir kurulu haline getirildi. Msr Ordusundan, 17 ve 21 Kasm 1915 tarihlerinde toplam says 81 kii olan hecinsvar birlii de katld. eitli tarihlerde gelen subay ve astsubaylar, kabilelerden tekil edilen birliklerin bana getirildi. Ayrca eyh Ahmetin koruyucusu olarak da 150 kadar siyah silahl kle ile yaklak olarak 200 mcahit bulunuyordu. Bunlardan baka cephane ihtiyacn karlamak zere gnde 1000 fiek yapabilen bir de kk fabrika vard20. Sonuta, Bingazi blgesinde, Senusi kuvvetlerinin toplam mevcudu 10.000 kadard. Trablus blgesinde rgtlenme paraszlk yznden zor artlarda yapldndan, kuvvet miktar daha azd. Dzenli birka blk, iki top, jandarma ve yerli kuvvetlerden ibaretti21. Sollum blgesinde ngiliz kuvveti olarak, Yarbay C. L. Snow komutasnda ky koruma birlii bulunmaktayd. Bu birliin grevi Msr bat snrn korumak ve Senusilerin hareketlerini kontrol etmekti22. Sollum dousunda Bakbak ve Sidi Baranide birer kk ngiliz kuvveti vard. Senusilerin dmanca tavrlarndan sonra ngilizler Msr Bat Hududundaki kuvvetlerini merkez Matruh olmak zere iki tugayl bir tmen seviyesine kardlar. Ocak 1916dan itibaren Nil batsndaki
niyetlerini ikna edici bir dille anlatr. Enver Paann kendisine nem vermemi olsa kardeini hizmetine gndermeyeceini syler. Her eye ramen eyh Ahmeti, elindeki glerle talyanlara, Franszlara ve ngilizlere kar savamaya yetmediini bildiinden, endieli ve phe iinde grr. Bkz. Cafer el- Asker, age., s. 47- 52. ) Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 111- 112, 642; Cafer el- Asker, age., s. 44 Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 111- 112, 642. ( eyh Ahmet, kendisini tam gvende hissetmediinden Yzba Emin komutasndaki Numune Taburunu kendi ordughna ald gibi adamlarndan birini de bu taburun komutan yardmclna atad. Bundan baka Cafer el-Askeriye de paalk rtbesi vererek onu Yzba Nuriye kar elinde tutmak istedi. Bkz. Age., s. 111, 642. ) Age., s. 114, 115. George Macmunn Cyril Falls, History of The Great War Military Operations Egyptand Paletsine ( From The Outbreak of War with Germany to June 1917 ), The Battery Press, Nashville - Tennessee, 1996. ( Orjinal Basm, Londra, 1928. ), s. 104; Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 117.
19 20
21 22
vahalar da Senusiler tarafndan tehdit edilmeye balaynca, ngilizler buradaki kuvvetlerini takviyeli bir tugay seviyesine kardlar23. talyanlarn kuvveti ise, 1911 1912 Osmanl talyan Savanda 100.000 mevcutlu iki kolordu halinde iken, Birinci Dnya Savann balamasyla bir ksm kuvvetlerini Avrupada Avusturya Cephesine kaydrdndan Trablusgarp ve Bingazi cephelerinde toplam 60.000 kadar bir kuvveti bulunuyordu24. eyh Ahmet, Sollum yresindeki ordughnda bir yandan Trklerle ibirlii yaparak kuvvetlerini hazrlarken, dier yandan ngilizlerle balantsn srdrmeyi devam ediyordu. ngilizler, Yzba Nurinin ( Nuri Paa ) eyh Ahmetin yanna gelmesinden sonra byk bir kuku iine dmlerdi. Nuri Beyde eyh Ahmeti bir an nce ngilizlere saldrmak iin ikna etmeye alyordu. Enver Paada bu konuda acele ediyordu. Bu konuda eyh Ahmete mektup gnderdi. Fakat eyh Ahmet, kuvvetlerinin az olduunu ve ngilizlerden yiyecek aldn, hazr olunca ngilizlere taarruz edeceini syledi25. Bu arada Almanlar da bo durmuyorlard. Trablusgarpa gnderilen Alman ajan Manisman ( Kuzey Afrika Konsolosu ), Senusileri ngilizler zerine taarruz ettirmek iin eyhler zerinde faaliyetlerine devam ediyordu. Hatta Almanlar, eyh Ahmete Msr ele getiinde burann sultan olmas ynnde destek vermiler; para, silah ve cephane yardm yapmlardr. Enver Paa, Almanlarn desteini alan Senusilerin bamsz bir devlet kurmalarndan korktuu iin kardei Nuri Paadan Almanlarla Senusilerin irtibat kurmalarna engel olmasn tir26.Nuri Paa, Cafer el-Askeri ve Sleyman el-Baruni 1915 ylnn yaznda eyh Ahmetin ngilizlere kar taarruz etmesi iin ikna etmeleri sonusuz kalnca; Cafer el-Askeri, eyh Ahmetin adrn havaya uurmay ve olay Senusi tarikatnn dmanlarna ykarak yerine daha lml bir lideri geirmeyi dahi dnd. eyh Ahmet bu komplolar haber aldktan sonra Sleyman el-Baruni dhil birok kiiyi tutuklatt. Msra saldr balaynca da serbest brakt27. Fakat Nuri Paa ve beraberindeki Trk mcahit subaylar, Senusilerin bir an nce ngilizlere kar harekete balamalarn istiyorlard. Bu istek ve telkinlerin neticesi olarak Trablusgarp ile Msr hududunda ngilizlerle Senusilerin arasn aabilecek nitelikte baz olaylar gemeye balad. yle ki; 17 Austos 1915 Sal gn Sollumun kuzey batsndaki Merise Limanna gelen bir ngiliz denizaltsndan gnderilen ve kyya gelmekte olan sandala alan ate sonucu bir ngiliz eri lr, denizaltdan alan atele de bir ka Arap mcahit yaralanr. ngilizler, olayla ilgili aklama isterler. Seyit Ahmetin verdii cevaba da ilikilerin bozulmamas iin inanr gibi grnr23 24 25
26 27
Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 117 -118. Age., s. 119 -120. Age., s. 642 -643. (Seyit Ahmet, ngilizlerle bir atma kmamas iin kontrol elinde bulundurma istiyordu. Bunun iin Arap kabile nderlerine ve subaylara gnderdii kesin ve gizli emirde; Nuri Paa tarafndan verilen emirlere uymamalarn istemitir. Bkz. Cafer el- Asker, age., s. 58. ) srafil Kurtcephe, age., s. 252; Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 36 -37. Philip H. Stoddard, age., s. 8.
ler. ngilizlerin kukularn artran dier olaylar ise, Senusi kuvvetlerinin Sollumdaki kale evresinde gece eitimleri yapmalar, ellerine Seyit Ahmetin imzas bulunan Arabistan ve Hindistandaki Mslmanlara gnderdii Cihat bildirilerinin gemesi olmutur. ngilizler bu sralarda Mekke erifi ile grmeler yaptklarndan, Araplarn dmanln ekmemek iin eyh Ahmet ile ilikilerini bozmamlardr. Ekim 1915te anakkale Sava ile ilgili ngilizlerin kendi lehlerinde yaynlar yapabilmesi ihtimaline kar Trk subaylar, yerli askerlerden kurduklar 15- 20 kiilik ekiplerle, iki gecede bir Sollumdaki ngilizlerin Msr ile olan telefon ve telgraf balantsn kesiyorlard. Bu hareketler gece yarsndan sonra, Seyit Ahmetten sakl yaplyor ve gn getike artyordu. ngilizler bu olaylar ikyet ve protesto ediyorlard. Fakat Cafer el-Askerinin eyh Ahmete yalvararak, alayarak ellerini pmesi, Ayet ve Hadisler okumas neticesinde eyh Ahmetin yumuamas ile geitiriliyordu28. Kasm 1915te olaylar ilikilerin daha da gerginlemesine sebep olur. lk hafta iinde, bir Alman denizalts tarafndan Tara adl ngiliz kruvazr ile Moorina adl nakliye gemisi Sollum aklarnda batrlr. Kurtulan personel kyya karlarak, Senusi kuvvetlerine teslim edilir. ngilizler olay iddetle protesto ederler. eyh Ahmet yine olaydan haberi olmadn syler. ngilizler barn korunmas iin resmi olarak grme yaparlar. eyh Ahmete para karl Trk subaylarn datmas nerisini sunarlar fakat baarl olamazlar. Ayrca ngilizler kurtulan denizcilerin teslim edilmesini isterler. eyh Ahmet kabul etmez. Alman denizaltlarnn bu faaliyetleri de Senusilerin tavrn cesaretlendirir. Bu arada Alman denizaltlar da bo durmazlar. 6 Kasm 1915te iki Msr sahil koruma botlarna saldrrlar. Abbas adl bot batar, Nuhr-el-Bahr adl bot ise hasar grr29. ngilizler meydana gelen olaylardan gelecekte Senusilerle atmann kanlmaz olduunu anlarlar. General A. Wallace komutasndaki kuvvetleri Matruhta toplarlar. Snrda baz tedbirler alrlar. Blgedeki kuvvetlerini top ve uakla taviye ederler30. Nuri ve Cafer Paalar Seyit Ahmeti ngilizlere kar savamaya ikna edemeyince, ii oldubittiye getirmek iin Sollumun77 km. dousundaki Sidi Baraniye eyh Ahmetten habersiz baskn dzenlemeye karar verirler. Bu i iin Numune taburundan Trabluslu Temen Ahmet Muhtar Efendiyi, beraberinde Bingazi Zaviyesi eyhi ve Seyit Ahmetin yakn alma arkadalarndan Seyyid el- sevnin olu SeyyidEbil Kasm ikna ederek grevlendirirler. Temen Muhtar Efendi mfrezesiyle 21 Kasm 1915te yola kar. 22 Kasmda baskn baarl bir ekilde
28 29
30
Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 643- 644. Massey,W. T. Massey, < Official Correspondent of London Newspapers with The Egyptian Expeditionary Force >, The Desert Campaigns, < With Illustrations from Drawings by James Mc Bey >, < Official Artist with theEgyptian Expeditionary Force >, The Knickerbocker Press, New York, 1918, s. 133. s. 133; Macmunn Falls, age., s.106; Cafer el- Asker, age., s. 58. ) Macmunn Falls, age., s. 107; Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 646.
icra eder. Buradaki ngiliz kuvveti Matruha ekilir. Bu baskndan telaa den ngilizler, Binba Roveli Seyit Ahmete gnderirler. Rovel imdiye kadar meydana gelen olaylar ve en son Sidi Baraniye yaplan baskn anlatr. Senusi askerlerinden kurulu bln halen orada bulunduunu anlatr, sebebini sorar31. Kendisinden habersiz yaplan bu faaliyetlere sinirlenen eyh Ahmet Binba Rovele bunlarn kesinlikle nne geileceine sz verir. Nuri ve Cafer Paalarla Numune Tabur Komutann yanna arr ve azarlar. Onur krc davran karsnda Nuri Paa memleket menfaatini dikkate alarak bir ey yapmaz ve sineye eker. Senusi lideri kendisinden habersiz bu tr hareketlerin yaplmamas konusunda uyarlarda bulunmak zere btn subay ve erlerin toplanmas iin silah ba borusu aldrr. ngilizler bu hareketin Senusiler Solluma saldracak diye alglarlar. Sollumu boaltarak gemilerine binip uzaklarlar. Durumdan telalanan eyh Ahmet, ngiliz Komutanna bir heyet gndererek olayn dorusunu anlatmak istese de baarl olamaz. Zira ngilizlerin Sollumu boalttn duyan Araplar, ngilizlere ait her eyi yamalarlar. Gemiden olan biteni seyreden ngilizler blgeden tamamen uzaklarlar. Bylesine ilgin geen olaydan etkilenen eyh Ahmet, en gvendii subay komutasnda hazrlatt bir kuvveti Temen Ahmet Muhtar Efendiyi cezalandrmak zere Sidi Baraniye gnderir. Temen Ahmet Muhtar Efendi ldrlr ve cesedi bir maaraya atlr. Sollumda ngilizlerden ele geen silah, malzeme, ara ve dosyalara el konur. Sollum ve civarnda grev yapan Msrl subay ve erler ile birok birlik Senusi kuvvetlerine katlr32. imdiye kadar meydana gelen olaylarn ak eyh Ahmeti ngilizlere kar harekete gemee adeta zorlar bir mahiyet alr. Aslnda ngilizlerle savamak istememesine ramen, Kutsal Sava tarafls oluu ve Kuzey Afrikada bu hareketin lideri olmas, slamlarn gznden dmemek abas, onu ister istemez byle bir harekete iter. Buna gre eyh Ahmetin emriyle yerli kabile kuvvetleri, Numune Taburu, makineli tfek ve topu birlikleri Cafer Paann emrinde 25 Kasm1915 gnnden itibaren intikale balayarak, birer gnlk yrylerden sonra Sidi Barani batsna varrlar ve emniyet dzenlerini alrlar. eyh Ahmet de, Nuri Paa ile birlikte 6 Aralk 1915te iki makineli tfek ve iki topla takviyeli kuvvetleriyle hareket eder ve akama doru Bakbaka varrlar. Cafer el Askeriden gelen habere gre ngilizlerin Matruhun gney batsndaki Macit kuyusunu tuttuklar renilir. Seyit Ahmet, Cafer Paaya Macit Kuyusu istikametinde hareket etmesini emreder. Cafer Paa, 7 Aralk 1915te Sidi Baraniden Matruh istikametinde hareket
31
32
Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 646; srafil Kurtcephe, age., s. 253; Cafer el- Asker, age., s. 5960. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 647, 648; Cafer el- Asker, age., s. 60- 63. (Nuri ve Cafer Paalarn Sollumu ele geirmelerinden sonra Bat Sahradaki Msrl garnizonlarnn ou, Yzba Salih Harbin 145 kiilik birlii dhil, saflarn terk ederek Osmanl Senusi kuvvetlerine katldlar. Bundan dolay, Msrdaki baz ngiliz yetkilileri, Msr halknn Senusi savalarn kurtarc olarak karlayabileceklerini dndler. Msrllarn sadakatine duyduklar kuku, ngilizleri yzlerce millik Nil vadisinde askeri devriyeler bulundurma ykne maruz brakt. Ayrca Senusi kuvvetlerinin Yukar Msra saldraca korkusuyla Asyut ve Minya blgelerine iki tmen kaydrdlar. Bkz. Philip H. Stoddard, age., s. 81.)
eder. eyh Ahmet ve Nuri Paa, 8 Aralk 1915te Sidi Baraniye gelir. Burada ngilizlerden mektup getiren Msrl eyh mer Zahir kendisine katlr. Ayrca ngiliz kuvvetleri hakknda bilgi verir. ngilizler, 10 Aralk 1915te Msr ileri gelenleriyle bir mektup daha gnderirler. Mektupta hem okayc hem de tehdit dolu szler bulunmaktadr. eyh Ahmet bunlar ertesi gn Matruha geri gnderir33. B- ngilizlerle Msr Bat Hududunda Yaplan Muharebeler Cafer Paa, 11 Aralk 1915 tarihinde Matruh nlerine; daha sonra kendilerini ngiliz zrhl otomobillerine kar daha iyi koruma salayan Vadi-i Macite 14 Aralk 1915te gelir. Ayn gn Seyit Ahmet ve Nuri Paa da beraberindeki kuvvetlerle birlikte gelerek Vadi-i Macitin gneyindeki Abidiyeye yerleir. Burada hazrlklar yaplr. Keif faaliyetlerinde bulunulur. Fakat Seyit Ahmet ise anlamsz bir tutum ierisine girerek ngilizlerle arpmak istemez. Bundan sonra Nuri ve Cafer Paalar ile eyh Ahmetin Msr bat hududunda ngilizlerle yaptklar muharebeler zet olarak yle cereyan etmitir. - ngilizler, piyade taburu ve iki svari alay ( ngiliz resmi kaynana gre bir svari bl ), ve bir batarya kuvvetiyle 25 Aralk 1915 saat 05.00te Vadi-i Macitteki Senusi kuvvetlerine kar kuatc tarzda taarruz ettiler. ngilizler, zrhl otomobil, uak, makineli tfek, topu, deniz ate destei ve svari stnlnden dolay atmalarda galip geldiler. eyh Ahmet, Nuri ve Cafer Paalar kuvvetleriyle Matruhun 36 km. gneybatsndaki Bir-i Ebu Tunusa ( Halazin ) ekildiler34. - eyh Ahmet, stanbuldan gelen mektupta paradan ve hediyeden sz edilmemesine ve zellikle Afrikada Naip Sultanlna dair istedii cevab alamayna pek zlyordu. O bu zntsn Kendisi iin Msra ilerlemenin kabil olamayacan, durum ve mevkiini tamamyla bilmeden hi bir yere gitmeyeceini her yerde sylemeye balamt. eyh Ahmetin olumsuz tutumuna ramen mcahitlerle beraber savaan Trk subaylar, asla umutsuz grnmyorlar, sabr, sebat ve azimle her gl yeneceklerine inanyorlard. ngilizlere kar daha gneyde bir harekette bulunmak zere Msrl Yzba Salih Harb komutasnda hecinsvar mfrezesinin bir ksm ( birka yz Bingazili Mcahit ), iki makineli tfek ve top ile tekil edilen kuvvet 18 Ocak 1916da Sivaya hareket etti35. - ngilizler, Halazin blgesindeki Senusi kuvvetlerine kar 23 Ocak 1916 gn saat 07.15te kuatc tarzda taarruz ettiler. Muharebeler 24 Ocak 1916 gn saat 14.30a kadar srd. Nuri ve Cafer Paalarn birliklerin banda bizzat savamalarna ramen ngilizlerin stn kuvvetlerinin yannda; mcahitlerin mermilerinin bitmesi ve tfeklerinin arzalanmas nedeniyle fazla zayiat verdiler. Senusi kuvvetleri daha batdaki Bir-i Kelaba ekildiler36.
33 34 35 36
Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. s. 648- 649. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 653- 655; Cafer el- Asker, age., s. 69 -73 Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 655 -656. Massey, age., s. 139 -141; Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 658- 660; Cafer el- Asker, age., s. 73 75.
- Cafer ve Nuri Paalar daha sonra en iyi savunma imkn salayan Agagir ( Agagiye ) blgesine birliklerini ektiler. Burada erzak ve cephane ikmali yaplmaya alld. eyh Ahmet ise yanna bir ksm kuvvetleri alarak 30 Ocak 1916 tarihinde Sivaya hareket etti. eyh Ahmet bu kritik dnemde Trk mcahit subaylara kar olumsuz bir tavr taknmaya balad. Bir yandan adamlarna Nuri Paay terk ederek kendisine katlmalarn telkin ediyor; bir yandan da ngilizlere haber gndererek Bu harekete Trkler sebep oldu. Ben kendileri ile birlikte deilim; ite gidiyorum diyordu. 01 ubat 1916da Avagir Blnden 40 kadar mcahidin silahlaryla birlikte kamalar zerine, kendisine bu konuda grmeye giden Nuri Paaya da Haberi olmadn, Allahn izniyle her eyin iyi olacan sylyordu. ngilizler karsndaki baarszlk ile eyh Ahmetin olumsuz propagandas etkisini gstererek; bir ksm mcahitler eitli bahanelerle silahlaryla birlikte Nuri Paay terk ettiler. eyh Ahmette Sivada hurma ikmalini engelledii gibi; Solluma gelen erzaka da el koymaya alt37. - ngilizler Matruhtaki birliklerini lde hareket yetenei yksek aralar ve silahlar ile takviye ettiler. ngilizlerin asl hedefi Sollumu ele geirmekti. ngiliz kuvvetleri, 23 ubat1916da Agagir nlerine geldiler. Kuvvetlerin banda General Lukin vard. Lukin, 26 ubat 1916 sabah balatt taarruzda, cepheden piyade kuvvetleriyle taarruz ederken; batdan ve doudan svarilerle Nuri ve Cafer Paa kuvvetlerini kuatmaya alyordu. Mcahitlerin etkili ateleri svari kuvvetlerini yavalatyordu. Fakat ngilizlerin zrhl otomobilleri ve ate gcndeki stnlkleri Senusilerin zerinde etkili oluyordu. Nuri ve Cafer Paalar, birliklerinin banda makineli tfekleri sevk ve idare ederek svari taarruzlarn durdurmaya almalarna ramen baarl olamadlar. Muharebenin sonunda Cafer el-Askeri Paa ile makineli tfek komutan Yzba Nihat ve Temen Mmtaz ngiliz svarileri tarafndan esir edildiler. Nuri Paa ile Numune Tabur Komutan Yzba Emin atlarna binip kurtulmay baardlar. ngilizler ileri hareketlerine devam ederek, 28 ubat 1916da Sidi Baraniyi igal ettiler. Senusi kuvvetleri Sollum yaknndaki Bir-i Vaar ordughna ekilmeyi baardlar38. - Agagir yenilgisinden sonra Nuri Paann ngilizlere kar taarruz edebilme imkn ve kabiliyeti kalmad. Bir-i Vaara ekilen kuvvetlerde her an ngilizlerin basksna maruz kalabileceinden talyan blgesindeki Seydi Azize gemeye ka-
37
38
Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 661. (Cafer Paa bu konu ile ilgili 1925 ylnda Londrada unlar sylemitir: Byk Senusi ( eyh Ahmet ) ngiltereye kar savamaya gerekten istekli deildi. O, Tripolide ( Trablusta ) talyanlarla ve gneyde Franszlarla olan sorunlarla uramak zorunda olduunu biliyordu. Alman paras, bununla birlikte Alman ajanlar, stanbuldan Enverin kuvvetli aba harcayarak etkilemesi, onu savan iine srkledi. Bkz. Macmunn -Falls, age.,s. 105. ) Massey, age. , s. 144 -145; Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 665- 667 ( Cafer el-Askeri, esir olduktan sonra ngilizlerin tarafna geer; Mekke Emiri erif Hseyin ve Emir Faysaln yannda Osmanl Ordusuna kar isyanc kuvvetlerin banda savar. Birinci Dnya Savandan sonra yeni kurulan Irak Devletinde Babakanlk grevine kadar ykselir. 1936 yl sonlarnda Savunma Bakan iken yaplan darbe sonucu ldrlr. Bkz.Philip H. Stoddard, age., s. 80; Cafer el-Asker, age., s. 103- 185. )
rar verildi. ngiliz keif uaklarnn keif uular nedeniyle burada da fazla kalnmad ve gneye intikal edildi. ngilizler ise 2 Mart 1916dan itibaren yaptklar keifler sonucu ileri hareket ederek 14 Mart 1916 tarihinde Sollumu ele geirdiler39. - ngilizler Sollumu ele geirdikten sonra Nuri Paa ve kuvvetlerini yolda yakalayarak yok etmek amacyla; arlkl olarak zrhl otomobillerden tekil ettikleri birlikleriyle 15 Mart 1916 tarihinde ileri harekta baladlar. talyan blgesine geerek Seyd-i Azizden gneye doru giden Nuri Paa kuvvetlerini yolun bir buuk km. gneyinde yakalayarak taarruz ettiler. Nuri Paa elindeki top ve makineli tfeklerle kar koymak istediyse de etkili olamad. ok sayda ehit ve yaral verilmeye baland. Bir mddet sonra herkes bann aresine bakmaya balad. Nuri Paada atna binip gneye doru uzaklat. Dier subaylarda kum tepelerinden istifade ederek uzaklatlar. ki top, bir makineli tfek ve btn cephane ngilizlerin eline geti40. ngilizler, Nuri Paaya kar kazandklar zaferden sonra talyanlarla ibirliine giderek, Senusiler zerinde basklarn devam ettirmeye altlar. Birlikte tekil ettikleri zrhl otomobil kollaryla etki alanlarn ky kesiminden 270 km. uzaklktaki Cerabupa kadar uzattlar. Nuri Paa, kurtulabilen subay ve mcahitlerle birlikte nce Tobruk gney batsndaki Akromaya sonra Cidabiyeye, daha sonra da Msrataya giderek burada kararghn kurdu ve yeniden hazrlklara balad. Nuri Paa kuvvetleri ky boyunca ngilizlere taarruz ederken, Seyit Ahmetin 18 Ocak 1916da grevlendirdii Msrl Yzba Salih Harbde Sivadan itibaren Nil Gneydou vahalarna ynelmiti. Bu hareketin amac Gney Msrda beklenen bir ayaklanma hareketini desteklemek ve bunun Kuzey Msra yaylmasn salayarak ngilizleri Msrdan uzaklatrmakt. Yzba Salih Harb, Mart 1916a kadar nemli vahalar ele geirdi. Senusiler blge halk tarafndan da iyi karland. ngilizler blgeye iki tugay kaydrmak zorunda kaldlar. Bu tarihlerde Sollumu ele geirmeye altklarndan balangta savunmada kaldlar. Senusiler iin kuzeydeki harekt baarsz olmaya balaynca, gneyde de moral bozuldu. Ayrca, blgenin olumsuz iklim koullar, susuzluk ve hastalk ile ngilizlerin taarruz iin hazrla baladklarna dair haberlerin alnmas sonucu; Salih Harb, kuvvetlerini Sivaya kadar geri ekti. Buraya gelmi olan eyh Ahmetin kuvvetlerine katldlar. ngilizler de Senusilerin boaltt Hergay 15 Nisan 1916da igal ettiler ve hazrlklara baladlar41. Yzba Salihin kuvvetleri eyh Ahmetin kuvvetleriyle birletikten sonra, bu sefer eyh Ahmet komutasnda tekrar Nil Vahalarna doru harekt balad. Hi
39 40
41
Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 668. Massey, age., s.146 -147; Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 669; (ngilizler, Sollumu aldktan sonra Kasm 1915in ilk haftasnda batrlan Tara ve Moorina gemilerinden alnan 91 ngiliz esirinin hapsedildii Bir-il Hekime zrhl otomobillerle harekt dzenleyerek esirleri kurtarrlar. Bkz. Macmunn- Falls, age., s. 133; Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 670- 671.) Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 674 -676.
direnie rastlamadan 24 Nisan 1916da Vahat Bahariye, 8 Mays 1916da Farfara, Haziran 1916 ortalarnda Dahle vadisi ele geirilir. Ekim 1916ya kadar buralar igal altnda tutuldu42. eyh Ahmetin bu harektyla ayn zamanda, Sina Filistin Cephesinde, 4. Ordunun kinci Kanal Harekt balar. 22- 23 Nisan 1916da Trk ve ngiliz Kuvvetleri arasnda Arantina ve Katya muharebeleri yaplr. ngilizler ok sayda l ve yaral verirler43. Daha sonra yaplan muharebelerde ngilizler kazanr. ngilizlerin ilerlemesi 25 Ekim 1918 tarihinde Halepin elden kmasna kadar devam eder. ngilizler 1916 ylnn Mart ayndan Ekim ayna kadar Gneydeki Nil vahalarnda yapacaklar harekt iin hazrlandlar. Bu blgedeki ngiliz Bat Kuvvetleri Komutanl, balatt harekt ile srasyla; 4 Ekim 1916da Vahat Bahariye,17 Ekim 1916da Dahleyi ele geirdiler. ngilizler Sivada bulunan eyh Ahmeti zrhl otomobil kollaryla kuatp ele geirmek istiyordu. Bu nedenle, hafif zrhl oto bl 21 Ocak 1917de Matruhtan hareket etti. 5 ubat 1917de Sivay ele geirdi. Fakat Seyit Ahmet daha nce Sivadan Grbaya ekilmiti. Ayn gn Carabuba geldi. Amcaolu Seyit drisin onun burada kalmasna izin vermemesi zerine, 7 Martta Calu ve 9 Martta Aculaya ve buradan da hareketle Marada zerinden 15 Mays 1917de Sirte vararak, kararghn kurdu44. C- Dier Blgelerde Yaplan Muharebeler ngilizlerle Afrika ktasnda savalan dier bir blge de Darfurdur. Sudan Msra balyd. Darfurda, Bat Sudanda yar bamsz bir devletti. Darfur Sultan Ali Dinar, Osmanl Padiah ve Halifesinin Kutsal Sava arsna uyarak ngilizlere kar isyan etti. Bamszln ilan etti. Fakat Osmanl Devletinin gnderdii subaylar ve yardmlar zamannda yetiemedi. ngilizler bu blgede yaptklar bir seri harektla Ali Dinar kuvvetlerini yendiler. Son yaptklar 6 Kasm 1916daki Cebel-i Cuba muharebesinde Ali Dinar da ehit oldu. ngilizler bylece Kasm 1916da ayaklanmay tamamen bastrdlar45. Tunus blgesinde ise Fransa, Trablusgarp snrnda fazla kuvvet bulundurmuyordu. talyanlar ky eridine ekilince Franszlar da bu durumdan olumsuz etkilendiler. Halife-ibn- Asker adl mcahit 5000 adam ve 30 Trk subay ile Tunusun Dehibat ehrine saldrd. Ayn zamanda halk zerinde propaganda faaliyeti yrtld. Baz atmalar dnda Tunus genel olarak sava boyunca sakin kald46. Franszlarla yaplan dier atma ise Fransz Sudan olarak adlandrlan, Nijere kar yaplan harekttr. Snr blgesinde Osmanl Hkmetinin komutan olan Tevarekli Ksen, emrindeki kuvvetlerle Gattan hareket ederek Franszlara
42 43 44 45 46
Age., s. 676 -677. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt III, Ksm III, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1983, s. 193 -200 Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 676- 680. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 681- 684; Philip H. Stoddard, age., s. 83- 84. Philip H. Stoddard, age., s. 83.
saldrd. Nijerin, Air ve Zinder blgeleri istikametinde ilerleyerek karlat Fransz kuvvetlerini yenerek bu blgeleri ele geirdi. Tekrar Gata dnd47. II- NUR PAANIN TALYAN GAL BLGESNE GEMES VE TALYANLARA KARI MCADELE ETMES Nuri Paa, ngilizlerin Seyd-i Aziz basknndan sonra dalan kuvvetlerini Tobruk Gneybatsndaki Akromada toplayabildi. Hazrlklarn daha iyi yapabilmesi iin kararghn nce ngazaliye; daha sonra da eyh drisin bulunduu Cidabiyeye tad. eyh drisin kendisine ve Trk subaylarna kar mdahaleci tutumu yznden bir mddet sonra kararghn Msrataya tad48. Nuri Paann Msra saldrlar baarsz olup, ngilizler Sollumu tekrar ele geirdikten sonra; birinci plana kan eyh dris, ngiliz ve talyanlara Temmuz 1916da grme teklifinde bulunur. Bingazi gneyindeki Zuveytinada grmeler balar. Nuri Paann btn engellemelerine ve grmelerin sk sk kesilmesine ramen; eyh dris 14 Nisan 1917de talyanlarla; 17 Nisan 1917de ngilizlerle anlama imzalar49. eyh dris, Hicaz Emiri erif Hseyinin ve Asirdeki Seyit drisin de yaynladklar olumsuz bildiriler ile baz eski Osmanl Ordu mensuplarnn kt telkinleriyle ve Msr gazetelerinde yaymlanan aleyhte yazlarn etkilemesiyle, Osmanl Hkmetine kar dmanca tavrlar taknmaya; ngiliz, talyan ve Franszlarla anlatktan sonra da kendini daha gl grmeye ve uygulamalarnda ileri gitmeye balar. Yanndaki Osmanl subay ve memurlarnn bir ksmn llere srerek oralarda iki sene hapsettirir. Daha sonra talyanlara teslim eder. Bunlardan bir ksm zindanlardan kamay baararak Nuri Paa ve eyh Ahmetin yanna dnerler. Bir ksm da ssz llerde kaybolup gider. Ayrca eyh dris halka da zulmetmeye balar. Zaten halkn ounluu ngiliz ve talyan karlarna hizmet ettii iin kendisinden nefret eder50.
47 48
49
50
Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 705 -706. Nuri Paa ngazaliye geldiinde talyanlardan gnderilen bir mektupta; uranlan bozgundan zlmemelerini ve talyan topraklarnda olduklar hatrlatlarak, isterlerse bir talyan harp gemisiyle stanbula nakillerinin mmkn olaca bildiriliyordu. Aslnda talyanlar da Nuri Paay istemiyorlar ve onu nazik szlerle uzaklatrmaya alyorlard. Bunu anlayan Nuri Paa ise, Kut-lAmmarada Trk kuvvetlerine esir den ngiliz Generali Townshendin talyan gazetesinden kesilen bir resmini gndererek cevap verdi. Bkz. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 671. talyanlarla yaplan anlama maddelerinde; 1) atmann derhal kesilmesi, 2) Berkada Senusilerle talyanlarn kontrolnde bulunan blgeler arasnda sosyal ve ticar mnasebetlerin serbest braklmas, 3) Her iki tarafn kendi blgelerinde gvenlikten sorumlu olmas, 4) Yeni karakol ve mevziler yaplmamas, 5) Bir blgeden dierine aknlara msaade olunmamas, 6) Ahalinin ileride silahszlandrlmas ve tahrikilerin gerilere srlmesi, 7) Askeri maksatlar dnda igal edilmi Senusi zaviyelerinin boaltlmas ve vergiden muaf tutulmas, 8) Zaviye eyhlerinin aylklarnn talyanlar tarafndan denmesi ve halkla irtibatn bu ahslar vastasyla yaplmas, 9) talyan kontrolndeki blgelerde bulunan mahkemelerde dini kanunlarn ve okullarda dini eitimin uygulanmas kabul edilmekteydi. Bkz. Celal Tevfik Karasapan, age., s. 228; Hicaz, Asir,Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 673; Jamil M. Abun-Nasr, A History of The Maghrib in The Islamic Period, Cambridge University Press, 1987, s. 394. eyh drisin ngilizlerle yapt anlamada ise u maddeler kabul edilmekteydi: 1) Senusilerin elinde bulunan esirlerin geri verilmesi, 2) Btn Trk ve dier muhasm devlet tebasndan subay ve ajanlarn ngilizlere teslim edilmesi veya Afrika dna gnderilmesi, 3) Msr topraklarnda hi bir silahl Senusinin bulundurulmamas ve bunun karlnda Sollumun Senusiler iin ak bulundurulmas, 4) Msrdaki eyh drise ait mlklere riayet edilmesi, 5) Msra ait olmakla beraber Carabub vahalarnn eyh dris tarafndan idare olunmas eklindeydi. Bkz. Celal Tevfik Karasapan, age., s. 229 Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 712 -713.
Nuri Paa Trablusgarpta talyanlara kar taarruz hazrlklarn yaparken, Osmanl Hkmeti de Trablusgarp tekrar Osmanl topraklarna katmak iin karar ald. Zaten hem Trablus blgesinde hem de eyh drise ramen Bingazi blgesindeki halk Osmanl ynetiminde kalmak istiyordu. Osmanl Hkmeti, stanbulda bulunan Sleyman el- Baruniyi de 21 Eyll 1916 tarihinde vali olarak tayin etti. Sleyman el- Baruni hkmet ilerinde tecrbesi olmad iin yanna Kurmay Binba Abdurrahman Nafiz Bey ( Orgeneral Grman ) bir st rtbe ile sivil ve asker mavir sfatyla Trablusgarp Bamsz Kuvvetleri Kurmay Bakanlna getirildi. Hkmet kendisine 22 Eyll 1916da grev ve yetkilerini belirten bir ynerge verdi. Bu ynergede grevler; Sivil dare, Askeri dare ve craat balklar altnda belirlenmiti. Nuri Paa ile ilikisi craat blmnde; Afrikadaki askeri hareketlerin bir elden dzenlenmesi iin Afrika Gruplar Komutan Nuri Paa ile balant kuracak ve temasta bulunacaktr.cmlesi ile belirtilmiti. Vali Sleyman el- Baruni 28 Eyll 1916 tarihinde stanbuldan hareket ederek Viyana zerinden Trablusgarpa geldi. Msratada halk tarafndan cokuyla karland. Cadde ve sokaklar Osmanl bayraklar ile donatld51. Ky ehirlerinde tahkimatlarn gelitirmeye alan talyanlara kar mcadele eden Mcahitlerin kendi aralarnda i ekime ve mcadele vard. Blgenin en gl liderlerinde Msrata Mutasarrf Ramazan Bey ile Batdaki Tarhuneliler ve Doudaki Senusiler sava halindeydiler. Bunlar nlemek iin Sleyman el-Baruni, Osmanl zamanndaki askeri ve sivil rgtlenmeyi kurmaya alt. atmal airetleri bartrd. Senusilerin zerine kuvvet gnderildi. kmal ileri dzene sokulmaya alld. Askeri rgtlenmenin abuk yaplabilmesi iin para ve ikmal maddeleri stanbula bildirildi. Bunlarn iki ayda bir gnderilecek denizalt ile salanmas istendi. Fakat Almanlar kn sefer yapamayacaklarn belirterek denizaltlar gndermediler. Bu sebeple talyanlara kar harekt 1917 yl baharna ertelendi52. Nuri Paann batya gelii ile birlikte emir komuta ilikilerinde baz deiiklikler yapld. Vali yannda mavir sfatyla bulunan Yarbay A. Nafiz Grman Afrika Gruplar Kurmay Bakan adyla Nuri Paann kararghna geti, Vali de bu komutanlk emrine girdi. Birlikler de Sudan, Fizan, Bingazi ve Trablusgarp Gruplar olarak tekil edildi. Bunlarn iinde Mcahit Kollar ile Nizamiye ve Mcahit Kark Kollar bulunmaktayd53. Nuri Paa, Afrika Gruplar Komutan olarak
51 52 53
Age., s. 686 -687. Age., s. 690 -691. Kazm Orbay Arivi, KO B. IV- 247; Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 692, 706 -707. Nuri Paa, Bingaziden Msrataya getikten sonra yeni kararghnda aadaki personel bulunmaktayd: - Afrika Gruplar Komutan: Nuri Paa - Afrika Gruplar Kurmay Bakan: Kurmay Yarbay Abdurrahman Nafiz Grman - Afrika Gruplar Karargh Blk Komutan: Yzba Bilal - Afrika Gruplar Muhafz Blk Komutan: Binba Halil Uras - Afrika Gruplar Ar Makineli Tfek Komutan: Veli avu - Afrika Gruplar Telsiz stasyon Komutan: Temen hsan ( General Aksoley ) - Afrika Gruplar Harekt ube Mdr: stemen Muharrem Veli Dal
Afrikadaki btn askeri birliklerinin komutanln yrtrken, Trablusgarp Valisini de kendisine balayarak, askeri ynne ilave olarak siyasi sorumluluk da yklenmi oluyordu. Bylece Afrikada hem askeri hem de siyasi ynden en byk makam tayordu. Bu arada Nuri Paa, Trablusgarp ve Bingazi blgelerinde imdiye kadar gstermi olduu yararl almalarndan dolay, 29 Temmuz 1916da Almanya mparatoru tarafndan Birinci Rtbeden Demir Salip Madalyasyla, 09 Terinisani 1332 ( 22 Kasm 1916 )da Padiah tarafndan Osmanl Altn Liyakat Madalyasyla taltif edildi. Asl rtbesi Yzba olduundan 11 Knunuevvel 1332 ( 24 Aralk 1916 ) tarihinde rtbesi Binbala ykseltildi. 15 ubat 1332 ( 28 ubat 1917 ) tarihinde de bir sene kdem verildi54. Nuri Paann Bat blgesine geliinden sonra talyanlarla yaplan muharebeler genel olarak talyanlarn, varlklarn hissettirmek ve mcahitlerin hazrlklarn bozmak amacyla, yaptklar k ve temizlik hareketleri ile Trablusgarpllarn bunlara kar koyma ve baskn hareketleri eklinde gemitir. talyanlar, Homs, Trablus ve Zuvara ky kesiminde grup halinde tahkimli mevzilerde yerlemilerdi. Trablusgarpl mcahitler ise talyanlarn karsnda tedbir aldklar gibi, halen atma halinde olduklar Sirt blgesinde Senusilerin karsnda da tedbir almak zorunda kalmlard. talyanlarla yaplan muharebeler zet olarak yle meydana gelmitir: - talyanlar, birinci k hareketini 4 Ocak 1917de ve ikinci k hareketini 10 Ocak 1917de Krkar blgesinden; nc k hareketini ise 27 ubat 1917de Trablus blgesinden yapmlardr. talyanlarn zayiat fazla olmutur. - 16 Ocak 1917 tarihinde Acilat blgesinde yaplan muharebede; talyanlar galip gelerek Acilat igal ettiler. Mcahitler aldklar takviyelerle Acilat tekrar ele geirdiler. talyanlar, 05 Nisan 1917de Acilat zerine tekrar saldrya gemelerine ramen fazla zayiat vererek Zuvaraya ekildiler55. - Mcahitler, talyanlarn Acilata yaptklar taarruzun intikamn almak iin Mays 1917de Zuvaraya taarruz ettiler. Batdan takviyeye gelen talyan svari birlii de malup edildi. talyanlara byk zayiat verdirildi56. - 1917 yl bandan beri Acilt ve batsndaki Trabluslu mcahitlerin taarruz ve basklarndan kurtulamayan talyanlar Zuvarada topladklar stn kuvvetlerle, Eyll 1917de dou ynnde yeniden ileri harekete getiler. Mcahitleri malup ederek Acilt, Sorman, Zaviye ve Zanzur hurmalklarn ele geirdiler. Bunu
- Afrika Gruplar kmal ube Mdr: Yzba Vasfi Bunlardan ikmal ubesine bal olarak, fiek ve barut yapm evleri, silah onarm evi, donatm ve giysi yapm evleri faaliyette bulunuyordu. Bunlardan baka Komutanlk Karargh yardmc kadrosu olarak Pertev Tevfik ve Msrl Abdurrahman Azam bulunuyordu. Her ikisi de Nuri Paaya sadk, kendi fikirlerinden ziyade onun grn benimserlerdi. Bu nedenle Kurmay Bakan ile arasnda daha ilk gnlerde fikir ayrlklar gze arpyordu. Bkz. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s.706 -707. M.S.B. Arivi Nuri Killigilin ahsi Dosyas. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 695- 698. A.g.e, s. 698- 699.
54 55 56
haber alan Nuri Paa, Msrata ve Homstaki yeni tekil edilerek yetitirilen drt piyade bl ile bir makineli tfek bln ve 3,7 cm. lik iki toplu bir topu takmn yanna alarak batya yneldi. 20 Eyll 1917de General Cassininin komuta ettii talyan kuvvetlerinin btnnn Zanzurdan sonra Svani bin Ademde toplandklarn rendi. Nuri Paa, 20- 21 Eyll 1917 tarihleri arasnda General Cassini kuvvetleri ile Svani bin Ademde yapt atmada; talyan kuvvetlerine fazla zayiat verdirerek malup etti. Cassini, 22 Eyll 1917 tarihinde kuvvetlerini Trablusa ekti. ok etin geen bu muharebede Trablusgarpllarn da kayplar ok oldu. Bunun nedeni, talyanlarn muharebe esnasnda igal ettikleri yerlerde silahsz ve susuz halka saldrp, kadn, ocuk ve yal demeden ldrmeleridir. Muharebenin sonunda Svani bin Adem hurmalklar, batan baa gnahsz ve aresiz insanlarn cesetleriyle dolmutur57. Nuri Paa bu muharebelerde gsterdii baarlarndan dolay 23 Eyll1333 (1917)de Osmanl Padiah tarafndan Altn mtiyaz Madalyasyla taltif edilir58. Bu atmalardan baka 1917 yl ierisinde, Mcahit kuvvetler ve talyanlar arasnda keif ve gzetleme faaliyetleri srdrld. talyanlar uaklaryla keif ve gzetleme yaptklar gibi, mcahit mevzilerini ve sivil halk da bombaladlar. Bu uaklar, mcahitler tarafndan vurularak drlemedi. Ancak iki tanesi ubat 1917de Cafare ve Aziziye blgelerinde zorunlu ini yaptlar. Her iki uak da halk tarafndan paraland. Personeli esir edildi. Trablusgarpl mcahitler, talyanlarla mcadele ettikleri gibi, Senusilerle de hasm durumda idiler. Seyit Ahmetten sonra birinci plana geen Seyit dris, kuvvetleriyle Sirtten batya doru taarruzu planlyordu. Nuri Paa, bunu nlemek iin, Msratadaki kuvvetleriyle 10 Mays 1917de Sirte doru hareket etti. Seyit drisin nceden buraya gnderdii 800 kiilik kuvvetiyle irtibat kurdu. Bu kuvvete komuta eden airet reislerinden bir ksmn ikna ederek 400 kiilik bir kuvvetin kendi tarafna gemesini salad. Nuri Paann bu baars, doudan batya hareket etmi olan Seyit drisin, plann uygulamaktan vazgemesini salad59. Nuri Paann dier bir baars da Fizanda isyan eden Seyit Abitin isyann bastrmasdr. talyanlar Fizan 3 Mart 1914 tarihinde igal etmilerdi. Burada yaayan Kololu airetleri talyanlara isyan ederek, 1914 yl sonlarnda bu blgeyi talyanlarn elinden kurtarmlard. Bu kurtarma harektnda Senusi ileri gelenlerinden Seyit Ahmetin kardei Seyit Abitin de rol byk olmutu. Seyit Abit, Osmanl ynetimine kar idi. Fizanda duruma egemen olduktan sonra kendisini Trablus, Tunus ve Cezayir Sultan ilan ettirmeye kalkt. Kt ynetiminden dolay halk tarafndan sevilmiyordu. Trablusgarp zerine kuvvet gnderip yenilince halk zerindeki basks daha ok artt. Fizandan Msrataya devaml ikyetler gitmeye balad.
57 58 59
Age., s. 699- 700. M.S.B. Arivi Nuri Killigilin ahsi Dosyas. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 703.
Nuri Paa buraya gnderdii Yzba Sakp ile durumu yerinde inceletti. Mart 1917 ylnda tekrar Msrataya dnen Yzba Sakp, Fizandaki karklklar ve Seyit Abitin kt ynetimini ve alnacak tedbirleri Nuri Paaya anlatt. Bunun zerine Nuri Paa kendisini asayii ve hkmet otoritesini tesis etmek iin bir ksm kuvvetle tekrar Fizana gnderdi. Yzba Sakp ald akllca nlemlerle Fizan Seyit Abitten ve Seyfettin Nasrdan ( Seyfettin Nasr balangta Osmanl Hkmet yanlsdr. Daha sonra kar duruma gemitir.) kurtard. Bu baarsndan dolay Fizan Mutasarrf ve Komutanlna atand. yi yetitirilmi disiplinli 300 mevcutlu bir blkle iki ar makineli tfek ve bir toptan ibaret kuvvetiyle Mtarekeye kadar Fizann merkezi Murzukta hkmet otoritesini korudu60. eyh Ahmet, Nil Bat vahalarnda ngilizlerle yapt mcadeleden sonra Siva Carabub Calu Ucla Marada Marduma Kasrzafran Sirt yolunu takip ederek 15 Mays1917de Sirte gelerek burada kararghn kurmutu. Nuri Paa ve adamlar, halen Sirtte bulunan eyh Ahmetin Msrataya gelmesini ve kendisiyle birlikte almay istiyorlard61. Nuri Paa bu tarihlerde aabeyi Enver Paaya Trablusgarptaki genel durumu ve alnacak tedbirleri ve dncelerini aklayan aadaki mektubu yazd. Dersaadet, Harbiye Nazr Enver Paa Hazretlerine Muhterem Aabey, On gn evvel yazdm mektupta ark ile Garp arasndaki meseleyi hal etmek zere hareket edeceimi yazmtm. Bugn mesele hal edildi. Sirtedeki Senusi kuvvetinin ksmi kllisi bana iltihak etti. Fakat Senusi ailesinde bir hareket olarak deil. Seyit Ahmet Vahatdan avdet etti. dristen korktuu iin Garba gelmek istiyordu. Bu sefer de ierilerde dolamaktadr. Yaknda kendisiyle greceim. Senusilik btn vatanda tehlikede ise de bendeniz atiyi dnerek icab vechile hareket ediyorum. Ati vaziyetimizin pek mkemmel olacan tahmin ediyorum. drisin ngiliz ve talyanlarla yapt sulhu bozacam. ki tahtelbahirin ( Denizalt ) ayn zamanda gelmesi kuvve-i maneviyeyi pek artrd. Aabey, buraya icras mmkn fedakrl yaparsanz Harbi Umumiyeye mutlak tesir yapacana kanaatim vardr. Elbise ve kasatura, matara vesaireyi buradan temin iin imalthane yapld. Cephane, silah, para lazm. ark kuvvetini takviye ile ngilizlere kar tekrar hareket pek kbildir. Bunun iin otomatik topa ihtiya olabilecei; erzaka fevkalde lzum vardr. Garp az zaman iin kendisini idare edebilecektir. arkta talyandan kan czi erzak insanlar lmekten muhafaza ediyor. Artk vazifesi kalmayan deryalardaki bir tahtelbahirin - drt yol yapmas gayr mmkn mdr? Bu vasta ile Afrika yznz ak edecektir. Ve bunu namusumla temin ederim. Sizlere katksz buuk senedir ettiim sabrn mkfatn bana gstermeyecek misin? Bir ngiliz otomobilinin krldn grmek bizim iin byk mkfat olacaktr.
60 61
Age., s. 704. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 680, 707, Kroki: 79a.
Tunus, Cezayir belki ay zarfnda Franszlardan temizlenir. Mezkr tahtelbahirlerden birinin temini mmkn olursa her eyi esasl grmek ve hazrlamak zere on be gn msaade ediniz yannza geleyim. Kabul olmazsa yannza gelmeme lzum yoktur. Hasretle ellerinizden per, babalnzdan dolay tebrik eylerim. Kardein Nuri Sultan Efendi Hazretlerine tebrikt ve ihtirmtm takdim eylerim62. Nuri Paann mektubu incelendiinde aada belirtilen sonulara ulalmaktadr: - Mektubun yazld tarih belli olmamasna ramen eyh Ahmetin Sirte geldii tarih olan 15 Mays 1917 ile Enver Paann ilk ocuu olan Mhpeyker Hanmn doum tarihi olan 17 Mays 191763 dikkate alndnda; mektubun Mays 1917 son haftalarnda veya Haziran 1917 ilk haftalarnda yazld deerlendirilmektedir. - Senusi meselesinin halledildiini belirtmesiyle, Seyh drisin Trablus zerine yapaca saldry Nuri Paann bizzat kendisinin giderek 10 Mays 1917de nlemesi ve airet reislerini ikna ederek kendisine katlmalarn saladn aklamaktadr. - eyh Ahmetin, eyh dris ile arasnn iyi olmadn ve bu yzden batya gelmek istediini, Sirte geldiini ve mcadele iin kendisi ile greceini belirtmektedir. Nuri Paann bu giriimi kararghndaki fikir ayrlnn ve anlamazlnn temelini tekil edecektir. - eyh drisin ngiliz ve talyanlarla anlamas, Bingazi blgesinde ayr bir devlet kurmak ve buna eyh Ahmeti kartrmamak istemesi, gerekirse Tobruk ve kuzeyini ngilizlere brakarak karlnda da mali destek salamak dncesi, Trablus blgesini de hkimiyeti altna alma istei, Nuri Paann nazarnda Senusilik bir tehlike olarak da grlmektedir. Bunun iin Nuri Paa, eyh Ahmete destek salayarak Seyit drise kar dengeyi salamay dnmektedir. Fakat bu fikir de karargh tarafndan benimsenmemitir. - 14 Mays 1917de Avusturyann Adriyatikteki Pola limanndan kalkan Gebesli Mehmet Kaptan Gemisi ile UC -73 Alman denizaltsnn Msrata limanna64
62 63
64
Kazm Orbay Arivi, KO B. V- 138. Ylmaz ztuna, Devletler ve Hanedanlar Trkiye ( 1074 -1990 ), Cilt 2, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, nc Basmevi, Ankara 2005,s. 653 Gebesli Mehmet Kaptan Gemisi ile 1000 tfek ve cephanesi; UC -73 Alman denizalts ile Telsiz istasyonu, cephanesi ile beraber top ve makineli tfek getirilmitir. Bkz. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 816 ( Akdenizde ngiliz ve talyan Donanmasnn stnl Osmanl Devletinin deniz yolu ile Trablusgarp ikmalini gletirmitir. Akdeniz limanlarnda yklenen baz gemiler daha limandan kalkmadan veya seyir halinde iken batrlmtr. Bu nedenle deniz yolu ile ikmalde Alman denizaltlar silah ve malzeme tadklar gibi, yk tayan gemilere de refakat etmitir. Almanlarla yaplan anlama gereince yaplan denizalt seferleri, balangta Kiel limanndan balamtr. Almanyann Kiel limanndan hareket eden UC -20 Denizaltsnn Komutan Franz Becker bir hatra yazsnda yle demektedir: UC- 20 Denizalt gemisinin ilk komutan idim. Bu denizalt gemisi, Afrikada savaan Trk mttefiklerimize sava gereleri tamak iin zel olarak tadil edilmiti. Bizim ilk seferimiz Kielden balad. ngiltereyi dolaarak Gney Fasa geldik. Bu seferimizde baz subaylar ve sava gerelerini karaya karmak zorunda idik ( ajan anlamnda ). Bundan sonra Cebel-i Tarktan getik ve Polaya geldik. Bu seyir 55 gn srd ve denizalt gemileri iin bu bir rekordu. Bundan sonraki seferimizi silah ve mhimmat ykl olarak Poladan Libyaya yaptm. Silah ve mhimmat, Trk subaylarnn komutasnda talyanlara kar savaan Araplara gtrdk. Mhimmat Msrata yresinde Sirte getirdik. Karaya ktm ve orann en yksek komutan olan General Nuriyi tandm.
ayn zamanda getirdii silah, cephane ve malzemeler kastedilerek, bu ikmalin morallerini ykselttii belirtilmektedir. - Trablusgarpn takviye edilerek ngilizlere tekrar taarruz edilmesini teklif etmektedir. ngiliz zrhl otomobillerine kar savamak iin bata otomatik top olmak zere silah ve cephane takviyesi istemektedir. Byle bir teklif, Nuri Paann Seydi Azizde ngiliz zrhl otomobillerinin taarruzunun etkisini unutmadn ve bunun karln vermek istediini ortaya koymaktadr. Ancak, sadece Alman denizaltlarnn seyrek olarak yapt ikmalle ve blgedeki airet kuvvetleriyle; teknoloji, ate ve zrh gcne sahip ngiliz Ordusuna kar byle bir taarruzun baar ans olmayaca aikrdr. - Nuri Paa blgede yiyecek skntsnn da ekildiini Enver Paaya sylemektedir. Bilhassa Dou dedii Bingazi blgesindeki Senusilerin, ngilizlerle atmadan sonra, Sollum limanna gelen erzaktan istifade edememeleri, yiyecek skntsn artrmtr. Trkiyeden yiyecek ve malzeme getiren gemilerin yolda tilaf Devletleri Donanmas tarafndan batrlmas da skntnn nedenlerindendir. Hatta her trl tedbire ramen yiyecek sknts nlenemedii iin Naluttaki ve Cebel-i Garbideki halkn bir ksm Tunusa g etmek zorunda kalmtr. - Nuri Paa para skntsn da dile getirmektedir. Trkiyeden gnderilemeyen baz maddelerin blgeden satn alnmas iin paraya ihtiya duyulmaktadr. Subay, astsubay ve erlerin iki senedir maalar bile denememitir. Bu yzden Trk mcahit subaylar paraszlk nedeniyle eyhlere snmak ve onlarn verdii erzak ile geinmek zorunda kalmlardr. stanbuldan para gelmedii zamanlarda zengin eyhlerden bor para bile alnmtr65. - Nuri Paa, bir denizalt ile stanbula gelmek iin izin istemektedir. Enver Paa ile Afrikadaki durumu ve bilhassa Kurmay Bakan A. Nafiz Grman ile arasndaki fikir ayrln daha ak bir ekilde konumak istedii anlalmaktadr. Zaten 1917 ylnn sonunda Nuri Paa bu grevinden alnarak stanbula arlacak; bilahare Kafkas Cephesine grevlendirilecektir.
65
Daha sonra Akdeniz limanlarndan kalkan denizaltlar, bu limanlarn bakm ve onarm imknszl nedeniyle Avusturyann Pola limanndan hareket etmeye balamtr. Tasarlanan plan ve programa gre Trablusgarpa drt-alt haftada bir denizalt gndermek gerekiyordu. Fakat gerek Akdenizde yaplan denizalt muharebelerinin artmas, gerek k aylarnn elverisiz koullar ve sefer iin ayrlan iki denizaltnn, bazen uzun sren onarmlar yznden, bu program dzenli ve peryodik uygulanamamtr. Bkz. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 809, 815, 819, 822. ) Vali Sleyman el- Baruninin yannda askeri danman olan Kurmay Yarbay A. Nafiz Grman ekilen para skntsn ve Trk mcahit subaylarnn ackl, fakat gerek durumlarn yle anlatmaktadr: Btn subaylarmz senelerce bir eyhe yanaarak onun ekmei ile yemeiyle karnlarn doyurmular, yine bu eyhlerin verdii be kurula ttnlerini ve amarlarn tedarike almlard. Hi birisinin zerinde elbise kalmamt. Birer Arap abasna brnmler, balarna beyaz bir takye geirmilerdi. nk oralarda bulunabilen, eyhlerin de kendilerine verebilecei eya ancak bu idi. Bu kadar yoksunlua kar yine bu arkadalar, vatann menfaati ve mensup olduklar ordunun erefi urunda kendilerini dnmeyerek almaktan ve lmekten geri durmamlard. Bu gayretli insanlar ne kadar takdir edilse azdr. Biz bunlara stanbuldan getirdiimiz para ile ilk maalarn, bir miktar altn para olarak verdik. Bunlarn paralar alnca heyecanlarnn insan mteessir etmemeleri kabil deildi. Bazlarnn bu Trk paralarn yzlerine srerek sevinlerinden ve bu gnleri grdklerinden dolay aladklarn iittim. ok yazk ki bu insanlara Avrupadan gelirken hi olmazsa amar ve lzumlu eya getirmemi olduumuza biz de acdk. Bkz. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 828.
III- NUR PAANIN KARARGHINDA IKAN ANLAMAZLIK VE NUR PAANIN STANBULA DNMES Nuri Paa, eyh Ahmetin Msrataya gelmesini istiyordu. Nuri Paaya sadk olan kararghta asl grevleri bulunmayan Pertev Tevfik ve Abdurrahman Azam da durmadan bu fikri savunuyorlard. Kurmay Yarbay A. Nafiz ise bu fikre kar idi. nk batda Msrata, Zliten, Msellata ve Urfele blgelerine egemen olan Ramazan Bey, Senusilerle evvelden beri anlamazlk halindeydi. Kendisinin Tarhunelilerle savat bir srada Senusilerin kendi zerine kuvvet gnderdiini unutmamt. Vali Sleyman el-Baruni de vaktiyle kendisini hapsederek kt muamele yapan eyh Ahmeti istemiyordu. Kendisinin uysal mizac bunu kabul etse bile Ramazan Bey ve onu destekleyen halk kitlesi reddederdi. Ramazan Beyin kar kmasna ramen, Senusi kuvvetlerinin batya gelerek Ramazan kuvvetlerini bastrma fikri ortaya atlnca; Kurmay Bakan, kararghta bu konuda kan her tartmada bu tehlikeli oyuna kar kmaktayd. Yarbay A. Nafizin, bu tartmalarla ilgili ve Nuri Paa ile arasnda geen son konumalar ve grevinden ayrln anlatan hatras yledir: Kararghta resmi bir grevleri olmayan yardmc arkadalarn ( Nuri Paann adamlar iki sivil memur ) bu ii, parmaklarna dolamalar ve her vesileden yararlanarak bu sorunu ileri srmeleri benim sabrm tamamen tketmiti. Bir gn akam yemeinden sonra Ramazan Beyin yanna gitmitim. Msr vahalarndan dnen Seyit Ahmetin Skene taraflarna geldiinden, Fizana veya kuzeye doru gelmesi ihtimali olduundan ve gelen ald haberlerden Ramazan Bey szediyordu. Karargh arkadalarndan birisi de gelmiti. Biz de dinledik. Ertesi sabah dairede masamn banda alrken, Nuri Paa geldi. Seyit Ahmetten laf at. Sz, benim akam Ramazan Beyin yannda bulunmaklma getirdi. Seyit Ahmet hakknda Ramazan dinlemenin doru olmadn, bu gibi hareketlerin Ramazan tevik yerine getiini syledi. Bu szden ben son derece zldm. Kendisine bu sorunun tartma zamannn getiini, benim bu koullar altnda burada almaklmn mmkn olmadn, stanbula dnmeme izin vermesini syledim. Kabul etti. Bu suretle benim Afrikadaki grevimde sona ermi oldu66. Kurmay Yarbay A. Nafiz Grman, 29 Temmuz 1917de bir Alman denizalts ile Trablusgarptan ayrlmtr. Kurmay Yarbay A. Nafiz, Trablusgarptan ayrldktan 15 gn sonra ( 13 Austos 1917 ), Nuri Paa, Enver Paaya zel bir mektup yazar. Yazd mektupta Burada Kurmay Bakan Yarbay A. Nafiz Bey yorulmu, ufak bir vesile ile stanbula gitmeyi arzu etti. Gnderildi. diye belirtir67. Nuri Paa, Trablusgarptan ayrlmadan nce 19 Ekim 1917 tarihinde Bakomutanla o dnemdeki durumu aklayan raporunda;
66 67
Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 707- 708. Age., s. 708- 709.
Askeri durumun iyi, i siyasi durumun ise kark olduunu, Msrata Mutasarrf Ramazan Beyin tehdit edici durum aldn, kendisinin sivrilme tutkusuna kapldn, Trablusgarpn yiyecek kaynann elinde oluunu bir silah bilerek btn Trablusgarpa egemen olmak istediini, Tarhunelilerle barta grnmekte ise de, bunun uzun srmeyeceini, izledii siyasete kar ktn, Seyit drisin ngiliz ve talyanlarla anlamasna karlk kendisinin de Seyit Ahmeti elinde tuttuunu, bu itibarla Seyit Ahmete Msratadan gnderdii yardm kafilesinin ( 100.000 Lira, bir top ve bir ksm donatm ), Ramazan Bey tarafndan yolu kesilerek yok edildiini bildirmektedir. Nuri Paa, eyh Ahmeti tutan ve Msrata Mutasarrf Ramazan Beyi ktleyen raporunun sonunda, stanbuldan bir ksm kuvvetle ( Bir piyade ve bir ar makineli tfek bl, 10,5luk bir topu mfrezesi, bir istihkm mfrezesi, bir bando takm ) takviyesini istiyordu. Vali Baruninin bir Trk Valisi ile deitirilmesini ve bir Trablus Kumandan gnderilmesini ne sryordu. Ayrca, Ramazan Bey ve onu destekleyen Trablusgarpl ileri gelenler ile eyh Ahmetin bir sebeple stanbula arlmalarn istiyordu68. nerilerinden de anlalaca zere, Nuri Paa Trablusgarpta en ok anlaabilecei eyh Ahmet ile almay dnyor; Buna engel olmayacak szn geirebilecei bir Trk valisini istiyordu. eyh Ahmete kar olan Ramazan Bey ile adamlarn uzaklatrmaktan geri durmuyordu. Bylece, ngiliz ve talyanlarla anlaan eyh dris karsnda bir i yapamaz durumda olan eyh Ahmeti destekleyerek yeniden n plana karmak istiyordu. Fakat Senusilerle mcadele halinde olan Ramazan Bey, Nuri Paann bu niyetini anladktan sonra kendisiyle anlamazla dm oluyordu. Bu durum ise Trablusgarpta airetler arasndaki anlamazl gidererek bugne kadar salanan Osmanl Hkmetine ballk dzenini ykaca gibi, bundan sonraki faaliyetler iin de byk zararlar dourabilirdi. Bu nedenle, alnan raporlardan bu sakncal durumu anlayan Bakomutanlk, Nuri Paay buradan alarak yerine, Afrika Gruplar Komutanlna Sultan Muratn torunu olan ehzade Osman Fuat atayarak Trablusgarpa gnderdi. Nuri Paa, Kurmay Yarbay A. Nafiz Grmann ayrlndan be ay sonra, ( Ocak 1918 balarnda ) bir Alman denizalts ile Trablusgarptan ayrlarak, Msrata Pola yolu ile stanbula dner. Daha sonra Kafkas slam Ordusu Komutanlna atanr. Nuri Paa stanbula dndkten sonra Trablusgarp blgesindeki almalar dikkate alnarak, 06 ubat 1334 ( 1918 )de nc Rtbeden Kll Osman Nianyla taltif edilir69.
68 69
Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 710. M.S.B. Arivi Nuri Killigilin ahsi Dosyas.
VI- EHZADE OSMAN FUATIN TRABLUSGARPA GELMES VE BRNC DNYA SAVAININ SONUNA KADAR MEYDANA GELEN OLAYLAR Nuri Paann, stanbula dnmesiyle birlikte Afrika Gruplar Komutanlna ehzade Osman Fuat atand. Sultan Muratn torunu olan Osman Fuat, orduda svari yzbas idi. Bu greve atanmasyla birlikte kendisine Fahri Ferik rtbesi verildi. Enver Paa, Osman Fuata yardmc, hatta gzetmesi iin Kurmay Yarbay A. Nafiz Grman Kurmay Bakan olarak grevlendirdi. ehzade Osman Fuat yeni tekil edilen komuta heyeti ile 2 Nisan 1918de hareket ederek Viyanaya gitti. Burada hazrlklar tamamlandktan sonra 9 Mays 1918de Polaya gelindi. 11 Mays 1918de buradan UC -73 denizalts ile hareket edildi. 17 Mays 1918de Msrataya varld. ehzade Osman Fuat, Msrataya geldiinde Bat Cephesi Komutanlnda Fahri Livalk rtbesi ile Emekli Svari Yarbay shak, Kurmay Bakanlnda da Yzba Neet, Vali olarak ta Sleyman el-Baruni bulunuyordu70. ehzade Osman Fuat, Trablusgarpa geldiinde; blgedeki airet liderlerinin birbirleriyle, baz airet liderlerinin de bir ksm Trk subay ile husumeti vard. Blgede genel olarak yiyecek sknts ekilmekteydi. eyh drisin ngiliz ve talyan karlarna hizmet eder ekilde uygulamalar; Bingazi halk zerinde nefret uyandrmt. ehzade Osman Fuat, Trablusgarpa geldikten sonra, 31 Mays, 14 Haziran ve 4 Austos 1918 tarihlerinde Enver Paaya blgedeki durumu aklayan mektuplar yazar. Bu mektuplarnda; stanbula gelmek isteyen eyh Ahmetin ayrlmasnda saknca olmad, eyh dris tarafndan tehdit edilmesi nedeniyle, eyh Ahmete silah ve cephane yardm yaplmas gerektii; Trk subaylarnn her birinin baka bir eyhe balandklar, eyhlerin aras bozulduunda, subaylarn da arasnn bozulduunu, bu durumda olanlarn deitirilmesi gerektii; Kurmay Yarbay A. Nafiz Beyin baz ileri gelenleri n planda tuttuu iin tarafszln kaybettiini, belirtmektedir71. ehzade Osman Fuat 18 Haziran 1918 tarihinde Vali Sleyman el Baruni, yannda ayan yeleri olduu halde sayglarn sunmak zere Msrataya gelerek ziyaret etti. Ertesi gn de dzenlenen bir trenle Padiahn 28 Mart 1918 tarihini tayan Ferman okundu. Fermanda yle deniyordu: talyan Harbinden beri dmanlarmzn iddetli hcumlarna kar Allahn yardmyla slmlk anna layk surette direnerek slm Dininin ve kutsal vatann korunmas iin, gsterdiiniz dindarane celadet ve bu uurda halisane her trl zorluklara gs
70 71
Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 709, 716. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 717. ( Kurmay Yarbay A. Nafiz Grman, ehzade Osman Fuatn yazdklarna itirak etmemektedir. Trk subaylarnn, senelerce buralarda yaptklarn rnek gstererek, aksine eyhler arasndaki kavgada bartrc ve birletirici rol oynadklarn sylemektedir. ehzadeye bunlar yazdranlarn etrafndaki baz menfaat peinde koan kurnaz kimseler olarak belirtmektedir. Ayrca, eyh Ahmetin de ehzadeye sokularak, onu etkisi altna almak istediini ve ehzade vastasyla Baty ele geirmek dncesinde olduunu, ehzadenin de tatl dillere kandn aklamaktadr. Bylece, karc eyhler ve zellikle eyh Ahmetin yeni kararghta gr ayrlklar karmaya baladklarn belirtmektedir. Bkz. Age., s. 718.
gererek sebat ve hamiyetseverlikle yaptnz almalar pek byk ve kymetli olduundan, size muhabbet ve tevecchm daima yksektir. Bu iyilik ve sevgimin delili olmak zere gnderdiim Ferik Nuri Paaya kar gsterilen iyi muamele ve tam itaat dahi bakaca beni honut eylemitir. Nuri Paa Kafkasyadaki slmlara memur edilip gnderildii cihetle halkmzdaki eilimlik ve tevecchat ahanemin delili olmak zere bu kere de hanedan saltanatmzn yksek erknndan evladm eyhzade Osman Fuat Efendiyi memur edip gnderdim. Bu eyhzade kesin vekilim olarak orada beni temsil ve ilerideki savalarmzda ve slmln yksek karlarn kazanmak iin, yaplacak her trl tedbirlerde adma sizinle birlikte alacaktr. imdiye kadar slm Halifelii ve Osmanl Sultanl hakknda gsterdiiniz sadakat ve tam bir ball bundan sonra da gsterecek, Osman Fuat Efendi ile birlikte savalarda bulunarak slam dininin mbarek bir ktas ve Osmanl lkesinin bir paras olarak Trablusgarp ve Bingazi ile bu il dolaylarnn byk bir cesaretle dmandan temizlenmesine seve seve aba gstereceinizden eminim72. ehzade Osman Fuat, 15 Temmuz 1918de Bakomutanlktan, Tunusta Franszlara kar yeniden alevlenen isyann desteklenmesi iin emir alr. Bunun zerine Trablus ve evresindeki birlikleri yakndan grmek ve Tunus zerinde yaplacaklar kararlatrmak iin yapt gezi 25 Temmuz 1918de balar; 13 Eyll 1918de sona erer. Bu geziden talyanlar kukuya derler ve tepki gsterirler. Uak taarruzlar ve baz k hareketleri yaparlar. Fakat baarl olamazlar73. ehzade Osman Fuat gezide olduu srada eyh Ahmette stanbul Hkmetinin izni ile stanbula hareket eder. 30 Austos 1918de stanbula varr ve trenle karlanr. Enver Paa tarafndan eyh Ahmet, ngiliz igaline girmemi Arap topraklarnda propaganda yapmas iin de dnlmtr. Mslman Araplarn gznde bytlmesi iin de yeni Padiaha Eyp Camiinde kl kuanma onuru eyh Ahmete verilmitir74. Enver Paa, ehzade Osman Fuata 10 Ekim 1918 tarihinde son kez bir talimat gnderir. Bu talimatta, eyh Ahmetin stanbula geldii ve en iyi ekilde karland; eyh dris iin de iyi eyler sylenerek, kendisine silah ve cephane gnderildii; Abdlkadir Beyin de Sirte gnderildii ve Douda i grebilecek kuvvet toplayarak eyh dris ile iyi ilikiler kurmaya alaca; Abdlkadir Beye imdilik 1500 Lira verildii belirtilmekte ve Senusilerle meydana gelen ilikilerin hangi safhaya geldiinin bildirilmesi istenmektedir75. ehzade Osman Fuat, Enver Paann talimatn almadan 24 Ekim 1918 tarihinde Harbiye Nezaretine gnderdii ifrede rahatszlndan dolay gelecek denizalt ile stanbula dnmesine izin verilmesini istedi. Olaylar abuk geliti. stan72 73 74 75
Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 719- 720. Age., s. 720- 722. Age., s. 721; Philip H. Stoddard, age., s. 84 -85. ) Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 724.
bulda hkmet istifa etti. Enver Paa Harbiye Nazrlndan ekildi. Mir Ahmet zzet Paa hkmeti kuruldu. 31 Ekim 1918de UC -73 Alman denizalts Msrataya gelmesine ramen, denizalt komutannn Polaya dnmeyeceini, tarafsz bir lke olan spanyaya gideceini bildirmesi zerine ehzade Osman Fuatn stanbula dnmesi mmkn olmad76. 31 Ekim 1918de Mondros Mtarekesi imzalandktan sonra, mtareke artlarna gre ehzade Osman Fuat ile Trablusgarp ve Bingazideki btn Osmanl subaylar en yakn talyan makamlarna teslim olmas gerekiyordu. Fakat ehzade Osman Fuat ve Osmanl subaylar hemen teslim olmadlar. Trablusgarpta talyanlar karsnda sz sahibi olacak, bamszln savunacak bir hkmetin kurulmas iin bata Yarbay A. Nafiz Beyin abalar ile bir alma balatld. Trablusgarpn ileri gelenleri bir araya getirilerek Meclis-i Mebusan ald. Anayasa yapld. Milli Hkmet kuruldu. Yeni kurulan Cumhuriyet idaresi talyanlara bildirildi. Fakat talyanlar tanmad. Daha sonra talyanlara kar mcadeleyi srdrecek milli ordu kuruldu77. Bu arada talyanlar, ehzade Osman Fuata devaml haber gndererek, Osmanl subaylar ile birlikte Alman ve Avusturyal subaylarn da kendilerine teslim olmalar ynnde bask yaptlar. Fakat ehzade Osman Fuat hemen teslim olmayarak Trablusgarpta yeni kurulan hkmetin ve ordunun hazrlanmas iin zaman kazand. talyanlar bu arada Osmanl Hkmetine de bu konuda bask yaptklarndan, stanbuldan ehzade Osman Fuata teslim olmas iin emirler geliyordu. Nihayet ehzade Osman Fuat heyeti ile birlikte 8 Mart 1919 tarihinde Tunusta Dehibat ehrinde Franszlara teslim oldu. Franszlar, Mtareke artlarna gre kendilerinin yerine talyanlara teslim olunmas gerektiinden; ehzade Osman Fuat ve heyetini 24 Mart 1918 tarihinde Trablusgarp Tunus snrnda Alvet el Gunnada talyanlara teslim ettiler. talyanlar, Trk Heyetini 26 Haziran 1919da Napoli yaknndaki Ischia adasna gtrdler. Heyet, 2 Ekim 1919da Napoliden, nce trenle Brendiziye ve ertesi gn de buradan vapurla Pire zerinden, stanbula hareket etti. 7 Ekim 1919da stanbula varld. Bylece Osmanl mparatorluunun i Antlamasyla talyanlara kaptrd bu topraklarda, 1914 ylnda yeniden giritii hazin maceras, ehzade Osman Fuat ve heyetinin byle bir sonula stanbula dnmesiyle sona erdi78. SONU Nuri Paann Msr bat hududunun kuzeyinde yapt harekt ( ubat 1915 Mart 1916 ) ile eyh Ahmetin Gneyde Nil vahalarnda yapt harekt ( ubat 1916 Mays 1917 ) ve Darfur harekt bir seneden fazla bir zaman sonra sona
76 77 78
Age., s. 724- 725. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 724- 725; Abun -Nasr, age.,s. 395. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 727- 728, 731- 734.
ermitir. ngilizler sz konusu blgelerde fazla kuvvet bulundurma pahasna ancak buralarn kontrol ve gvenliini salayabilmilerdir. ngilizler, teknolojik stnlklerini kullanarak ( zrhl otomobiller, uak, deniz gc, otomatik top, v.b. ) Nuri Paa ve eyh Ahmet kuvvetlerine kar galip gelmilerdir. Nuri Paa ve eyh Ahmet blgenin geni arazisi ve blge halknn kendilerini desteklemesi imknlarn kullanarak kk kuvvetlerle kendisinden daha byk kuvvetlere kar baarl muharebeler vermilerdir. stanbuldan zamannda ve yeterli silah, mhimmat, yiyecek ve malzeme gelmeyii, mcadeleyi menfi ynde etkilemitir. kmalin byk lde denizaltlara dayandrlmas da yeterli olmamtr. Bu mcadeleden talyanlar kazanl kmtr. Ky eridinde bir ka merkezde skp kalmalarna ve zor durumda olmalarna ramen, Nuri Paann balangta ngilizlere saldrmas kendilerine bir yl zaman kazandrmtr. Nuri Paa, kuvvetli olduu 1915 ylnda talyanlara taarruz etmeye balasayd, belki de Birinci Dnya Sava iinde talyanlar Trablusgarp terk etmek zorunda kalacaklard. Nuri Paann bu ekilde bir hareket tarzn uygulayamamasnn nedeni, Almanlarn basksyla ve Enver Paann emriyle Msra taarruz edilmesidir. ngilizler, Nuri Paa ve eyh Ahmete kesin darbe indirememilerse de Msr topraklarndan uzaklatrmlardr. Ayrca, eyh Ahmetin nfuzunu azaltmlardr. eyh Ahmeti ikinci plana iterek, eyh drise yanamlar ve onu Senusilerin gerek lideri olarak tanmlardr. Bunu frsat bilen amcaolu eyh drisin isteiyle ngiliz ve talyanlarla ayr anlama imzalanmtr. Dr. Philip H. Stoddard, Afrikadaki savan sonucu ile ilgili olarak unlar yazmaktadr: Enver Paann ve Tekilat- Mahsusann nce talyanlara, sonra ngiliz ve Franszlara kar Kuzey Afrikada verdii mcadele geri sonusuz kalmtr, ama azimli Osmanl subaylarnn komutasnda, Almanlarn yardmyla bir grup inanl kiinin nasl bir tehlike yaratabileceini de gstermitir. Ancak, bu mcadele, ngiltere ve Fransa iin savan genelinde pek byk bir endie kayna olmamtr, nk Msr ve Tunusa ciddi bir tehdit oluturmamtr. Birok yazar, giriilen mcadelenin yararl, son derece dk maliyetli bir operasyon ve 1911 1918 dneminde trnn en baarl rnei olduunu kabul ederler. rnein, Bat Sahray savunma harekt, ngilterenin 30.000in zerinde askerini ( ou smrgeli ve Msrlyd ) balad. te yandan, sadece yaklak 300 ile 500 arasnda Trk subay ve askeri ile birka Alman blgeye giderek faaliyette bulunmutur. Bu da Osmanl Devletinin buraya katksnn sayca ne kadar kk olduunu gstermektedir. talyada pek baarl olmad. Dnya Savana katld sre boyunca Trablusgarp sahilinde 60.000 asker tuttu. ngilizlerin verdii kayplar geri nemsizdi, ama sava koullar bir hayli etindi. ngiltere sadece 1916 ylna kadar bu harekt iin 80 milyon sterlin harcamak zorunda kalmt. talya ve Fransann yklendii maliyeti saymyoruz. Operasyonun ilk evresi, daha sonraki Tekilat- Mahsusa operasyonlarnn prototipini oluturuyordu ve Enver Paann kafasnda u dnceyi yaratmt: << Bedevilerin Cihata gitmeye duyduk-
lar istek, Mslmanlarn yabanc saldrganlna nefretiyle birletirilir ve doru ynlendirilirse, Osmanl Devleti iin Dnya Savanda bir g kayna oluturabilirdi.>> Olaylar bu dnceyi hakl kard79. Fransz harp tarihi yazar Larer, Osmanl Devletinin Libya zerindeki sava amalar ve buna eriilme derecesini ksaca yle ifade etmektedir: Toplanan kuvvetler ( organize edilen yerli gler anlamnda ) Trablusu, Berkay ve Libyay fethe ve Msr istilaya, Tunusu isyana tahrike ayrlmt. Trkler, harp maksatlarn, 1915 1916da ksmen elde etmilerdi80. eyh Ahmetin yannda ngilizlere kar savaan Msrl Yzba Salih Baa Harb Kuzey Afrikada 1911den 1918e srdrlen operasyonlar; Yirminci Yzylda Arap Trk ibirliinin genellikle pek i ac olmayan tarihinde en parlak sayfa olarak aklamaktadr. Keza bir ngiliz gzlemci de yle yazmtr: Bu, kimi ynlerden, dmanlarmzn savataki en baarl stratejik hareketiydi, nk bu son derece zararl birka bin Arap bir yldan uzun bir zaman baka yerlerde ok ihtiya duyulan 30.000 askeri bu blgeye balam, ayrca l demiryollarna, l arabalarna, ulama, vs. o kadar ok harcama yapmamza neden olmutur ki, bu harcamalar yznden, yeni nesil mr boyu kii bana 2 pens daha fazla gelir vergisi demek zorundadr81. Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinin savat dier cephelerde ordularn banda general seviyesinde Trk veya Alman yksek rtbeli kumandanlar bulunmaktayd. stanbula en uzak ve ulam imkn olduka kstl ve zor olan Trablusgarp Cephesinde ise Nuri Paa gen yana ve kk rtbesine ( esas rtbesi yzba, sonra binba ) ramen btn Afrika Cephesinin ( bunu iinde, Trablusgarp, Bingazi, Sudan, Fizan ve Tunus hududu vardr ) askeri ve siyasi sorumluluunu almt. Almanlarn menfaati dorultusunda stanbuldan gnderilen yanl emirlere ramen Nuri Paa, elindeki az saydaki kuvvetlerle ve kstl ikmal imknlaryla; personel, silah, ara, gere ve teknolojik imknlar fazla olan ngiliz, talyan ve Fransz kuvvetlerine kar kahramanca savamtr. Bu ordular yenmese de karsnda byk kuvvetleri tutarak, dier cephelerin ykn hafifletmitir. Blge halkna verdii tekilatlk, askeri eitim ve savama ruhu sayesinde buradan ayrldktan sonra da, blge halk mcadelesine devam etmitir. Trablusgarp Cephesinde Nuri Paa iin sylenecek sz; tekilat, cesur, kahraman ve mcadeleci bir liderlie sahip olmasdr.
Philip H. Stoddard, age., s. 85- 86. Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, s. 735. 81 Philip H. Stoddard, age., s. 86.
79 80
KAYNAKA
Ariv Belgeleri Milli Savunma Bakanl Arivi -Nuri Killigilin ahsi Dosyas T.T.K. Kazm Orbay Arivi -KO B IV- 37; KO B. V- 138. Kitaplar, Makaleler, Anlar ve Ansiklopediler -ABUN-NASR, Jamil M., A History of The Maghrib In The Islamic Period, Cambridge University Press 1987. -ANDERSON, Lisa, The State and Social Transformation in Tunisia and Libya, 1830 1980, Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1989. -ARMAOLU, Fahir, ( Prof. Dr. ), 20 Yzyl Siyas Tarihi ( 1914 -1980 ), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1983. -AYDEMR, evket Sreyya, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, Cilt: III, stanbul, 1970. -BAYUR, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, Cilt III, Ksm 3, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1983. -Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Deniz Harekt, Cilt VIII, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1976. -Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, VInc Cilt, Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekt, 1914 1918, Gnkur. Basmevi, Ankara, 1978 -Cemal Paa ( Bahriye Nazr ve 4. Ordu Kumandan ),Hatralar, Tamamlayan ve Tertipleyen: Behet Cemal, Selek Yaynlar, stanbul, 1959. -EL - ASKER, Cafer, syanc Arap Ordusunda Bir Harbiyeli, ( Hazrlayan: Necdet Fethi Safvet, Tercme: Halit zkan ), Klasik Yaynlar, stanbul, 2008. -GRGL, smet, On Yllk Harbin Kadrosu 1912 -1922 ( Balkan - Birinci Dnya - stiklal Harbi ), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1993. -slam Ansiklopedisi, Cilt 21, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul, 2000. -KARAKSE, Nejdet, Askeri, Siyasi ve Silah Sanayicisi Kiilii le Nuri Paa Killigil Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, zmir,2010. -KARASAPAN, Cell Tevfik, ( Bykeli ), Libya Trablusgarp, Bingazi ve Fizan, Resimli Posta Matbaas, Ankara 1960. -KURTCEPHE, srafil ( Do. Dr.), Trk talyan likileri ( 1911 1916 ), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1995. -MACMUNN, George ( Lieut. General Sir ) FALLS, Cyril, ( Captain ), History of The Great War Military Operations Egypt and Palestine ( From The Outbreak of War with Germany to June 1917 ), The Battery Press, Nashville - Tennessee, 1996. ( Orjinal Basm, Londra, 1928. ) -MASSEY, W. T. ( Official Correspondent of London Newspapers with The Egyptian Expeditionary Force ), The Desert Campaigns, ( With Illustrations from Drawings by James McBey ), (Official Artist with the Egyptian Expeditionary Force ), The Knickerbocker Press, New York, 1918. -Muzaffer, ( E. Miralay ), Byk Harpte Msr Seferi erevesi erisinde Birinci Kanal Akn, 92 sayl Asker Mecmuann Tarih Ksm, Say: 33, Asker Matbaa, stanbul,1934. -ZTUNA, Ylmaz, Devletler ve Hanedanlar Trkiye ( 1074 -1990 ), Cilt 2, Kltr ve -Turizm Bakanl Yaynlar, nc Basmevi, Ankara 2005. SELUK, lhan, Yzba Selahattinin Roman, Remzi Kitabevi, stanbul, 1984. -STODDARD, Philiph H.,Tekilt- Mahsusa, ( ev.: Tansel Demirel ), Arba Yaynlar stanbul 1994. -TANSU, Samih Nafiz, ki Devrin Perde Arkas ( Anlatan: Emekli Svari Albay Hsamettin Ertrk, Tekilat Mahsusa Bakan ), Ararat Yaynevi, stanbul, 1969.
EK 1
Afrika Gruplar Komutan ve Kafkas slm Ordusu Komutan Nuri Paa ( Killigil ) ( Kordonlu ve iaretli olan )
eyh Ahmet Senusi ( Seyit Ahmet ), Trk Mcahit Subaylaryla Bir Arada
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 283-300
Year: 2011, Issue: 6 Page: 283-300
OSMANLI MAL DENETMNDEN BR KEST: DVAN-I MUHASEBAT RES- EVVEL VE SANLER (1862-1908)
Salih KI* zet Divan- Muhasebat, 29 Mays 1862de kurulu iradesi ile hem Osmanl maliyesinden denek alarak bunu harcayan hem de gelir elde ederek hazineye kaynak yaratan kurumlar denetlemesi, ayrca btenin oluturulmasnda sz sahibi olmas iin kuruldu. Divan- Muhasebat, kurulu yllarnda birok Avrupa Saytaylarnn aksine modern devletin bir gerei olan denetleme grevinin yan sra yarglama yetkisine de haizdi. Kuruluunda nizamnamelerden ald yetkiyi kullanan ve gereini yapan divan, 1876 tarihli Kanun-i Esasi ile birlikte Anayasal temelli bir kurulu hviyetine brnd. Divan- Muhasebat, II. Merutiyete kadar kurum yapsn korumakla birlikte grev ve yetkilerini artrarak, Osmanl maliyesi iinde sz sahibi bir kurum haline gelmiti. Kurumu, kuruluundan alp hedeflerin tesine tayan da divan alanlar idi. Bu alanlar iinde, idare ve ileyiin ana unsurlarndan biri olan bakann yeri ayrdr. Bu alma da bakann Divan- Muhasebat brokrasisindeki yeri birinci el kaynaklar olan, ariv belgelerinden elde edilen bilgiler nda aydnlatlmaya allacaktr. Anahtar Kelimeler Divan- Muhasebat, Saytay, Bakan, Osmanl Devleti, Maliye. AN OUTLOOK OF THE OTTOMAN FINANCIAL AUDIT: THE FIRST AND THE SECOND CHAIRMANS OF AUDIT COURT (1862-1908) Abstract On 29 May 1862, Divan- Muhasebat (Audit Court) was founded in order to audit the institutions both getting allowance from the Ottoman finance and generating income for the treasury. Getting the position in the budgeting process is one of the other impulse of its foundation. During its foundation years Divan- Muhasebat, unlike many Europe audit courts, had the authority of judging as well as supervising. Divan, exercising the authority obtained from the regulations, became a constitutionally-protected institution with Kanun-i Esasi dated 1876. Until II. Merutiyet (Constitutional Monarchy), Divan- Muhasebat increased its duties and authorities and had a voice in the Ottoman finance thanks to its own personnel. The staff of Divan contributed its development and surpass the expected points. The position of the chairman, as the primary person of the management and process, is noteworthy among the occupations. By all means, first and second chairmans had a crucial role in this success. In this study, the importance of first and second chairmans in the burea*
Ar. Gr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim Eleman. salihkis@yahoo.com
ucracy of Divan- Muhasebat is going to be analyzed in the light of the information received from archival documents. Key Words Divan- Muhasebat, Audit Court, Chairman, Ottoman Empire, Finance.
GR Tanzimat Dnemi, Osmanl mparatorluu ynetim sisteminin idar, mal ve asker ynden merkeziletirildii bir dnem olmutur. Mal ynden merkeziletirildii bu dnemde, Divan- Muhasebat gibi yeni ve gerekli bir kurumun devlet ynetiminde etkin rol almas gerekli klnmtr. Bu kurum ile birlikte buna bal brokratik yap da, mal sisteme entegre olabilme kabiliyeti dhilinde, oluturulmutur. Gerek Divan- Muhasebatta bulunan st dzey grevliler, gerekse brokratik yapda artan i hacmine paralel olarak istihdam edilen kadrolar, geni bir memur snfnn domasna yol amtr. Osmanl mal sistemi iinde, kuruluundan II. Merutiyetin ilanna kadar geen srete, nemli bir konuma sahip olan Divan- Muhasebat ve onun brokratik yapsnn nitelikleri arlkl olarak birinci el kaynaklar olan ariv belgelerinden elde edilen bilgiler nda aydnlatlmaya allacaktr. A-DVAN-I MUHASEBAT RES a) Seimi Divan- Muhasebatn bakan, yeler, mmeyyizler ve Mdde-i Umumiden oluan srekli bir kadrosu bulunmaktayd. Divan- Muhasebat Heyeti Umumiyesi olarak, haftann belirli gnlerinde alan, topland zamanlardaki bu asl kadrosu Osmanl maliyesine vkf bir bakann ynetiminde almaktayd1. Divan- Muhasebat reisi, denilen, vezirlik ve mirlik rtbesinde bulunan devlet adamlar arasndan seilen bakan ayn zamanda hkmetin bir yesiydi2. Divan- Muhasebatn reisinin hkmet yesi olmas, kurumun Bb- lnin kontrolnde olduunun bir kantyd. Bakanla yaplacak atama iin, Divan- Muhasebatn kurulduu ilk yllarda Maliye Nazr tarafndan Sadarete sunulan teklife Padiahn onay gerekmekteydi3. Divan- Muhasebatn devlet iindeki stats gz nnde bulundurularak, riyaset makamna kdemli ve saygn devlet adamlar atanmaktayd4. Atanacak kiilerde aranan en nemli zellik, mli tasarruf tedbirleri politikasnn srekliliini salama hususunda muktedir olabilmesiydi. Bakan olacak kii divana getirilecek ilerin lykyla ele alnmasn ve sonulanmasn salayacak kiiler arasndan seiliyordu5. Divana bakan olacak kiilerde ehliyet ve kabiliyetlerinin dnda da baz zellikler aranmaktayd. Bu makam iin, kii, karakter olgunluunun ba kabul
1 2 3 4
Saytay Arivi, Divan- Muhasebat Zabt Ceridesi, 1 Numaral Defter, Karar Nr. 1, 10 Kasm 1879, s.1. BOA, .DH, Nr. 33173, 29 Mays 1862. BOA, .DH, Nr. 45690, 19 Eyll 1872, lef 1. BOA, .DH, Nr. 574/40024, 30 Nisan 1868; Mehmet Zeki Pakaln, Maliye Tekilt Tarihi (1442-1930), C.III, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Yaynlar, Ankara 1978, s.447, 471. Ayrntl bilgi iin bkz. BOA, A.MKT. MHM, Nr. 317/91, 13 Kasm 1864; BOA, .DH, Nr.1343/1314 B 61, 23 Aralk 1896; BOA, Y.PRK. BK, Nr. 66/58, 13 Nisan 1902; BOA, Y.PRK. BK, Nr.66/70, 26 Nisan 1902, lef 1; Saytay Arivi, Divan- Muhasebat Zabt Ceridesi, 4 Numaral Defter, Karar Nr. 455, s.43; Tercman- Ahvl, Nr. 356, 8 Temmuz 1863, s.1; Ruzname-i Ceride-i Havadis, Nr.4577, 8 Mays 1869, s.1.
edilen, 30 yandan gn almalyd6. Ancak bu ekilde Divan- Muhasebat Riyasetine atanabilirdi. Bakan, atamas yapldktan sonra ise baz grev kabul ilemlerini yerine getirmek zorundayd. Bunlarn ilki, Divan- Muhasebat riyasetine atamas yaplan bakann, Bab- lde sadrazamn huzurunda yemin ederek greve balamas idi7. kincisi ise, greve baladktan sonra, bir nezaket iareti olarak kabul gren, padiahn huzuruna kp teekkrlerini sunmakt8. Bu atamalarda bazen geri admlar da atlabiliyordu. Riyaset makam iin yaplan seimde padiahn iradesi ile kesinleen karar daha sonra hkmsz saylarak ikinci bir iradenin de dzenlendii grlyordu9. Bunun yansra padiahn sadarete geri yollad Divan- Muhasebat reisliine ait atama tezkiresine bir mddet sonra onay verdii de oluyordu10. te yandan padiah, atanmasna onay verdii divan bakann bir mddet sonra grevden alarak bir baka memuriyet ile taraya srgne de gnderebiliyordu11. Divan- Muhasebatn kurulduu ilk yllarda riyaset makamna dorudan atamalarn yannda dolayl yollardan da grevlendirilmeler yaplrd. Bu atama usulne en iyi rnek, becayi yoluyla grevlileri deitirmekti12. Bu uygulama ile Divan bakan, baka bir kurumdan gelebilecei gibi farkl bir kuruma da atanabilirdi. Islahat Fermannn ilanndan sonra Osmanl Devletinde brokratik anlamda birok yenilik hayata gemitir. Bu yeniliklerden birisi de, Osmanl devlet ynetimine gayrimslimlerin memur olarak kabul edilmeye balanmasdr. Deiim hareketine katlan kurumlardan birisi de Divan- Muhasebat Riyaseti
6 7
10
11
12
BOA, .DUT, Nr. 59/3, 10 Aralk 1878, lef 1. Divan- Muhasebatn 1863 tarihli kurulu nizamnamesinin 10. maddesinde Divan- Muhasebatn kffe-i memrni tahlif olunur ibaresi vardr. Kurumun yeniden tanzim edilen 1865 tarihli nizamnamesinde ise, divan reisinin greve balamas ile ilgili bir kayt yoktur. Fakat divann 1879 tarihli kararnamesinin 4. maddesi hkmnde, reisin Kanun-u Esasinin 46. maddesi uyarnca Bab- lde sadrazamn huzurunda yemin ederek greve balamas ibaresi mevcuttur. BOA, .DUT, Nr. 59/3, 10 Aralk 1878, lef 1. Mehmet Tevfik Biren, Brokrat Tevfik Birenin II.Abdlhamit, Merutiyet ve Mtareke Hatralar, Yay. Haz. Fatma Rezan Hrmen, Pnar Yaynlar, stanbul 2006, s.407-408. Mnhal olan Divan- Muhasebat Riyaseti iin bir ka kiinin ismi Sadarete gnderilmi olmakla birlikte, listeye sonradan eklenen Memuriyet-i Mlkiye Komisyonu azasndan Hseyin Hamid Beyde karar klnm ve padiahn iradesi ile bu grev ad geen kiiye tevdi edilmiti. Fakat bu greve gelecek kiilerin ehliyet, kabiliyet ve meziyetlerinin dikkate alnmas gerektiinin gz nnde bulundurulmas ve ayrca devletin iinde bulunduu hesap ilerinin de younluundan dolay bu irade geersiz klnarak ikinci bir irade ile grev Divan- Muhasebat 2.Daire Reis-i Sanisi Hilmi Efendiye tevdi edilmiti. BOA, Y.A.HUS, Nr.427/63, 21 Nisan 1902, lef 1. Divan- Muhasebat Riyaseti iin ad geen Asm Beyin daha nceden de Divan- Ahkm- Adliye azal iin yaplan bavurusu reddedilmiti. Divan bakanl iin yaplan bavurusuna olumlu ynde gr bildiren Hariciye ve Maliye Nazrlarna ramen padiah tezkireyi sadarete geri gndermiti. Fakat bir sre sonra ayn ahsn atamasna onay vermiti. Ayrntl bilgi iin Bkz. BOA, .DH, Nr.40024, 30 Nisan 1868. Divan- Muhasebat Reisi Ahmet Zhd Bey, 15 Aralk 1896 tarihinde Zor Mutasarrf olarak taraya srgne gnderilmitir. II. Merutiyetin ilanndan sonra yaplan genel aftan yararlanarak 4 Eyll 1908 tarihinde yeniden Divan- Muhasebat Riyasetine atanmtr. Ayrntl bilgi iin Bkz. BOA, .ML, Nr. 1326 C 3, 4 Eyll 1908; Saytay Arivi, Divan- Muhasebat Zabt Ceridesi, 10 Numaral Defter, Karar Nr.1360, 15 Aralk 1896, s.94; Saytay Arivi, Divan- Muhasebat Zabt Ceridesi, 14 Numaral Defter, Karar Nr.1655, 8 Eyll 1908, s.1 Ahmet Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, C.X, Yay. Haz. M. Mnir Aktepe, TTK Basmevi, Ankara 1988, s.124.
olmutur. Kurumun gayrimslim olan ilk reisi ami Ohannes Efendidir13. Ayrca Ohannes Efendi, divann ikinci kuruluunun ilk bakan olma ayrcalna da sahiptir14. Bu durum, Osmanl vatanda olan gayrimslimlerin devlet ynetimine st dzeyde katlnmlarna rnek gsterilebilir. Divan- Muhasebat reisi, haftann alt gn riyaset makamnda alyor olmasna ramen, zaruret halinde izin kullanmaktayd. Riyaset makamndan kendi izni iin yazm olduu tezkire sadaret kanalyla huzura arz edilirdi. Padiahn iradesi ile kendisine olumlu yada olumsuz yant verilirdi. Divan bakanlarnn izin iin geerli sebebleri arlkl olarak salklar ile ilgili sorunlaryd15. Bunun yannda hac farizasn gerekletirmek iin de ksa sreli izin talebinde bulunduklar grlmekteydi. Divan- Muhasebat bakanlna 1862-1908 yllar arasndaki 46 ylda 23 kez atama yaplmtr. Atanan bakanlarn byk ounluu kken itibariyle maliye ve mlkiye memurlar snfndan gelmektedir. Divan- Muhasebata sekiz mlkiye,bir askeriye ve dokuz maliye kkenli bakan atanmtr. Bu bakanlardan Ahmet Vefik Paa daha sonra iki kez sadrazamlk grevinde bulunmutur. Ahmet Vefik ve Hseyin Tevfik Paalar bir, Ahmed Zhd Paa, Ohannes Efendi, smail Zhd ve Mehmet Rasih Beyler iki kez Divan- Muhasebat bakanl yapmlardr. Ayrca Divan- Muhasebata bakanlk edenlerin haricinde, 18621908 tarihleri arasnda bu makama vekalet eden bakan daha vardr. Bu vekil bakanlardan Mehmed Mucib Bey Divan- Muhasebat Riyasetinde iki kez bulunmutur. Bu bakan vekillerinin hepsi mlkiye kkenli memurlardr16. Bu istatistiksel bilgilerden de anlalaca zere Divan- Muhasebat ynetiminde byk lde mlkiye ve maliye kkenli bakanlar faaliyet gstermilerdir. II. Mahmut dneminde kurulan nezaretlerin alt kadrolarnda yetien bu elemanlar, Divan- Muhasebatn her kademesinde sorumlu mevkilere gelmiler, mali programn srdrlebilirliinin yrtcs olmulardr. b) Grev ve Yetkileri Divan- Muhasebat bakan son derece zor ve ok ynl grevleri olan yksek bir brokratt. Bu bakmdan Hazinin umr- Hesbiyyesini ryet ve tetkik iin kurulan Divan- Muhasebatn bakanlna sadrazamlk veya nzrlk yapm
13
14
15
16
ami Ohannes Efendi, Divan- Muhasebat Riyasetine iki kez atanmtr. lk olarak 6 ubat 1877-21 Kasm 1878 tarihleri arasnda grev yapmtr. kinci kez riyaset makamnda bulunmas ise 8 Kasm 1879-4 Kasm 1884 tarihlerinde olmutur. Kendisi vefat edinceye kadar divan bakanlnda bulunmutur. Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar, C.IV, Aras Yaynlar, stanbul 2003, s.156-157; Rahip G. arkcyan, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, Kesit Yaynlar, stanbul 2006, s.138. Divan- Muhasebat reisi Rasih Efendi, yakaland hastaln tedavisi iin 3 ay mddetle bugn ek Cumhuriyeti snrlar ierisinde olan Karlsbad Kaplcalarna gitmek amacyla sadarete bir tezkire yazmtr. Huzura arz edilen bu tezkirenin iradesi olumlu olup kendisine talep ettii sre izin verilmitir. Bakan, bir yl sonra, tedavisi yarm kaldndan hareketle, ayn yer iin bu sefer 1,5 aylk izin talebinde bulunmutur. BOA, .HUS, Nr. 154/1325 r 66, 4 Haziran 1907; BOA, .HUS, Nr. 145/1324 b 41, 16 Eyll 1908. Ahmet Akgndz, Ariv Belgeleri Inda Saytay Tarihi, Saytay Yaynlar, Ankara 1997, s. 220-347.
deneyimli kiiler atanmlardr17. Bu kurumun banda bulunan kii, Osmanl hkmetinin nde gelen yelerinden birisi konumundayd. Divan- Muhasebat bakan Meclis-i Vkel azas sfatyla lke ynetimine en st dzeyde itirak ediyordu. Bu bakmdan Bb- l ile Divan- Muhasebat arasndaki ilikileri yrtmekteydi. Bakan ayn zamanda Maliye Nezareti Mstearl grevini yrtmekle de mkellef idi18. Bundan dolay, Divan- Muhasebatn kuruluundan Kanunu Esasinin ilanna kadar olan srete Maliye Nezaretinin alt kademesinde grev yapmas neticesinde, hkmet tarafndan alnan bir karar veya Divan- Muhasebata grlmesi istenen konular, Maliye Nezareti araclyla bakana iletilerek uygulanmas salanyordu. Bakan; hkmet, Maliye Nezareti ve Divan arasnda, almalarn uyumlu olabilmesi amacyla koordinasyonu salayan kiiydi. Bu ynyle Osmanl ynetiminde, mali konularda karar verme yetkisi olan, kurumlarn birbirleriyle ilikilerini dzenlemek ve gerekletirmek divan bakannn grevleri arasndayd. Bunun yansra hkmet, bakan araclyla Divan- Muhasebat denetimi altnda bulundurmaktayd. Divan- Muhasebat bakan, istifa etmedike veya kanunen azledilmelerini gerektirecek bir durum sz konusu olmad mddete hayatnn son anna kadar bu makamda almaya devam edecekti19. Divann 1862-1908 tarihleri arasnda bakanlk makamnda bulunan ahslardan hibiri, grevinden istifa etmemi ve kanunen azledilmemiti. Bunun haricinde reislerden sadece iki tanesi grevlerinin banda vefat etmilerdi20. Fakat kabiliyetinden dolay devlet tarafndan baka bir memuriyet iin grev deiiklii mmkn olacakt21. Grev deiiklii divan reisi
17
18
19 20
21
BOA, .DH, Nr.85823, 16 Austos 1888. Divan- Muhasebat Riyasetine st dzey brokratlarn yan sra, kurum iinden gelen grevlilerin de atand grlmektedir. Bu kiiler bakanlk grevinden sonra devletin deiik st organlarnda grevlendirilmeye devam ettirilmektedirler. BOA, .DH, Nr. 49820, 11 Aralk 1875; Tercman- Hakikat, Nr. 2152, 30 Austos 1885, s.1. Tercman- Ahvl, Nr. 358, 13 Temmuz 1863, s.2; Tercman- Ahvl, Nr. 370, 10 austos 1863, s.2; BOA, .DH, Nr.44853, 30 Ocak 1872; Mehmet Zeki Pakaln, Maliye Tekilt Tarihi (1442-1930), C.III, s. 366, 387, 408, 435. Divan- Muhasebatn ilk bakan Ahmet Vefik ile 10. bakan olan brahim Edib Efendiler hari, bu iki bakanlk dnemi arasnda farkl tarihlerde grev yapan sekiz reis, Divan- Muhasebat Riyaseti ile Maliye Nezareti Mstearl grevlerini uhdelerinde bulundurmulardr. BOA, Y.PRK. ML, Nr. 12/61, 17 Ekim 1877, lef 2. Divan- Muhasebat reisi Ohannes Efendi yakaland hastalktan kurtulamayarak 29 Ekim 1884 tarihinde stanbul Arnavutkyde ld. Reisin rahatszlndan dolay divana 1. Daire reisi sanisi Hac Akif Efendi bakanlk etti. Ohannes Efendi, hastalndan lmne kadar ki geen srete divan bakanl grevini fiilen olmasa bile yrtmt. Cenazesi evinden alnp, deniz yolu ile Kabata skelesine karlp, Taksimde bulunan Ermeni Katolik Kilisesine getirildi. Burada yaplan ayinden sonra cenazesi Ferikyde bulunan aile mezarlna defnedildi. Tercman- Hakikat, Nr. 1845, 9 Austos 1884, s.1; Tercman- Hakikat, Nr. 1912, 31 Ekim 1884, s.1; Tercman- Hakikat, Nr. 1913, 1 Kasm 1884, s.1. Divan- Muhasebat reisi Mehmed Hilmi Efendi, hac farizasn yerine getirmek maksadyla izinli olarak Hicaza gitmiti. Burada vefat eden reisin cenazesi stanbula getirtilmiti. Divan reisi, izinli bile olmu olsa, aktif grevde bulunmasndan dolay, grevi banda vefat eden ikinci bakand. BOA, .HUS, Nr. 139, 1324 m 26. Divan- Muhasebatn 7 Kasm 1863 tarihli nizamnamesinin 9. maddesi ve 29 Nisan 1865 tarihli nizamnamesinin de 4. maddesi, bakann grev sresi ile ilgili ayrntlar ihtiva etmektedir. 1863 ve 1865 tarihli nizamname ieriklerinin hemen hemen ayn olmas nedeniyle, divann kuruluundan itibaren 3. hukuk dzenlemesi olan 18 Kasm 1879 tarihli kararnamesinden ayrlmaktadrlar. 1879 tarihli kararnamenin dierlerinden fark, bakann kayd- hayat artnn olmas ve gerekli durumlarda baka bir memuriyete nakledilme uygulamasnn yer almamasdr. Ayrntl bilgi iin Bkz. BOA, .DUT, Nr. 59/3, 10 Aralk 1878, lef 1.
iin sklkla uygulanan bir ilemdi22. Divan- Muhasebat reisi iin baka bir makama geici grevlendirmelerin yan sra asaleten atamalarn da yapld grlmekteydi. Grev deiiklii ilemine tabi tutulan divan reisleri, bazen iki farkl makama bile bakanlk yapabiliyorlard. Divan- Muhasebat reisinin, divan zerindeki yetkisi ve otoritesi tamd. Bununla birlikte bakann divan zerindeki tasarruflarnn yrtlmesi devlet tekilatnn her kurumunda olduu gibi sadaretin ve nihayet padiahn onayna balyd23. Yani Divan- Muhasebat alanlarnn atanmas, terfisi veya grev yeri deiiklii bakan tarafndan sadaret kanalyla arza sunulabilirdi. Bir baka ifadeyle bakan kararlarn st makama teklif edebilirdi. Divan- Muhasebat azal iin adaylarn isimleri bakan tarafndan sadarete nerilirdi. yelerin nizamnamelerle belirlenmi olan alma kurallarna uyup uymadklarnn kontrol bakan tarafndan yrtlrd. Divan yelerinin toplantlara dzenli bir biimde katlmalar ve gerekli hallerde izin kullanabilmeleri bakan tarafndan salanrd24. Divan- Muhasebat reisi toplantlara bakanlk eder, mzakerelerin usulne uygun olarak yaplmasn salard25. Bu erevede Divan- Muhasebat ile ilgili sorunlar belirleyerek hkmete gtrebilirdi. Bu amala layihalar kaleme alarak veya hkmetten ve Maliye Nezaretinden gelen layihalar Divan- Muhasebat genel kurulunda mzakereye aarak divann daha iyi ilemesini salamak zere Meclis-i Vkelya tasarlar sunabilirdi. Bakan divann sistemli ve gayretli almas iin byk aba sarfederdi. Kurumun ba olmas hasebiyle i dzen ile ilgili baz kararlar uygulamakla mkellefti. Bakan divann iki daireye ayrlm olmasndan dolay, buralarda grev alacak azalarn taksimini ve icabnda birinin veya bazlarnn bir daireden dierine naklini salamak yetkisine haizdi. Bu taksimat ve becayi yetkisine ek olarak bizzat kendisi gerekli grd takdirde dairelerden birine bakanlk etme hakkna sahipti26. Divan- Muhasebat reisi ayn zamanda divann yazmalarn yrten katipler ve kalemlerin de ba durumundayd27. Bu kalemlerle ilgili tasarruf ve dzenlemeler bakann yetki ve grevleri arasnda bulunuyordu.
22
23
24
25 26 27
BOA, .DH, Nr. 40024, 30 Nisan 1868; BOA, .DH, Nr. 1343/1314 b 59, 12 Aralk 1896; BOA, .RSM, Nr. 1314 l 20, 23 Mart 1897, lef 2; BOA, .DH, Nr. 1394/1319 z 24, 25 Mart 1902; BOA, .E, Nr. 1324 m 28, 24 Mart 1905; BOA, .ML, Nr. 1323 b 11, 11 Ekim 1905; Mehmet Tevfik Biren, Brokrat Tevfik Birenin II.Abdlhamit, Merutiyet ve Mtareke Hatralar, s.407-408. BOA, A.MKT. MHM, Nr.406/82, 6 Mays 1868; BOA, .HUS, Nr.96/1320 M 27, 18 Nisan 1902; BOA, .ML, Nr.1324 Ra 28, 15 Mays 1906; BOA, .ML, Nr.1324 M 30, 22 Mart 1906. Divan alanlarnn hibirisi izin almadan grevinin bandan ayrlmayacakt. Geerli nedenlerle izin isteyen ahslara divan bakan, bir ay gememek artyla izin verme yetkisine haizdi. Bakan, bu srenin stnde izin talebinde bulunanlar iin, izin isteyen ahsn geerli mazeretinin olduuna inand takdirde, durumu bir tezkire ile huzura bildirirdi. BOA, .DUT, Nr. 37-2/13-6, 7 Kasm 1863, lef 3. Saytay Arivi, Divan- Muhasebat Zabt Ceridesi, 1 Numaral Defter, Karar Nr. 1, 10 Kasm 1879, s.1-2. BOA, .DUT, Nr. 59/3, 10 Aralk 1878, lef 1. BOA, .DUT, Nr. 37-2/13-6, 7 Kasm 1863, lef 2.
Divan- Muhasebat bakanna, sadaretin bilgisi ve yetkisi dahilinde devlet kurumlarnda oluturulan baz komisyonlarda geici olarak grev verilirdi. Mal yada hukuk konulardaki sorunlarn zm iin oluturulan komisyonlarda bilgi ve tecrbelerinden istifade edilmek amacyla Divan- Muhasebat reisi grevlendirilirdi28. Bu grevlendirme sadaretin teklifi ile huzura arz olunmaktayd. Padiah iradesi ile grevlendirilen bakan baz komisyonlarn riyasetinde bulunurken bazlarn da ise sadece ye olarak almaktayd29. te yandan Divan- Muhasebat Riyasetine ilaveten bu komisyonlarda geici olarak bulunan divan bakan, komisyonun ilerini tamamlamasndan evvel grevden affn isteyebilmekteydi30. Bakann grevi brakmas veya iten el ektirilmesi yine padiahn onay ile mmkn olmaktayd. Divan bakannn izinli veya hasta olduu durumlarda, riyaset makamna Divan- Muhasebat 1. veya 2. Daire Reisi Sanilerinden biri vekalet etmektedir31. Bakan, riyaset makamna vekalet edecek kiinin seimini, divandan ayrlmadan nce veya ayrldktan sonra szl veya yazl yapmakla mkelleftir. Eer bakan vekalet grevi iin herhangi bir tercihte bulunmaz ise, divan genel kurulunda grevli bulunan azalarn ve mdde-i umuminin ortak kararyla bakan vekili belirlenmektedir32. Bu ortak kararn neticesi genellikle divann 1.daire reisi sanisi ynnde olmaktadr33. nk Divan- Muhasebat 1. daire reisi sanisi, bakandan sonra divandaki en yetkili kii konumunda bulunmaktadr. Divan- Muhasebat genel kurulunda yaplan mzakerelerde ele alnan konular, oylama sonucunda karara balanmaktadr. Bu oylama sreci sonunda taraflar arasnda eitlik bozulmaz ise, bakann oy verdii tarafn karar kabul edilmektedir. Bir baka ifade ile, Divan- Muhasebat bakan, mzakereleri karara balarken eit oy dalmn ortaya kmas durumunda, iki oy hakkna sahiptir. Bakann divan genel kurulunda gerektiinde kulland bu yetki, onun kurumdaki dier grevlerilerden farkl ve stn bir statde olduunun en ak kantdr.
28
29 30
31
32 33
BOA, A.MKT. MHM, Nr. 687/9, 10 Nisan 1897, lef 3; BOA, .MMS, Nr. 69/3235, 20 Temmuz 1881, lef 1-2; BOA, BEO, Ayn. Def., Nr.1552, 28 Ekim 1882, s.183; BOA, Y.PRK.ZB, Nr. 26/73, 21 Nisan 1900; BOA, Y.PRK. ZB, Nr.28/11, 18 Haziran 1901; BOA, Y.PRK. ZB, Nr.28/51, 16 Temmuz 1901. Yunan Hkmeti ile anlama yapmak zere oluturulan komisyona aza tayin edilen Divan- Muhasebat Reisi Hasan Fehmi Efendiye Divan- Hmayun tarafndan bir ruhsatname verilmiti. Ayrntl bilgi iin Bkz. BOA, .MTZ 01, Nr.21/997, 17 Ekim 1897. Tercman- Hakikat, Nr. 6934, 15 Austos 1900, s.2. Divan- Muhasebat Reisi Hseyin Tevfik Paa, , Divanda ki ilerinin younluu ve Rsumat Emaneti Riyasetine veklet etmesi sebeplerinden dolay Anadolu ane Komisyonu azalndan affn istemitir. Bkz. BOA, A.MKT. MHM, Nr.687/9, 10 Nisan 1897, lef 2-3. BOA, .DUT, Nr. 37-2/13-3, 17 Kasm 1879, lef 2; Saytay Arivi, Divan- Muhasebat Zabt Ceridesi, 2 Numaral Defter, Karar Nr. 195, 12 Kasm 1881, s.143; BOA, . DH, Nr. 73910, 30 Ekim 1884; BOA, DH. MKT, Nr.1051/68, 10 ubat 1906, lef 1. Saytay Arivi, Divan- Muhasebat Zabt Ceridesi, 4 Numaral Defter, Karar Nr.435, 2 Austos 1884, s.20. BOA, .DUT, Nr. 59/3, 10 Aralk 1878, lef 2.
c) Maalar Osmanl memurlarna hizmetleri karl maliye hazinesinden maa denmesi uygulamasna II. Mahmut dneminde baland. Maa sistemi, Divan- Muhasebatn kurulduu 1862 de yaklak eyrek asrlk bir gemie sahipti34. Bu nedenle divan alanlar da bu sistemden yararland. Divan- Muhasebatn kurulduu srada kurumu oluturacak personelin maalar bakan hari belli deildi. Divann kurulu iradesinde bakann maa aylk 30.000 kuru olarak belirlenmiti. Meclis-i Muhasebe-i Maliyenin varlndan dolay divana gerek kalmad ifade edilerek Sultan Abdlazizin mali slahat reformu yarda kald. Tasarruf tedbirleri uygulanrken yeni bir kurumun oluturulmas ve bakanna yksek meblalar denmesinin tezatl ikinci bir neden olarak gsterilerek divan reisinin maanda indirime gidildi. Yeni kurulan bir kurumun hazineye byle ekstra ykler getirmesi ilk balarda dnlemediinden Divan- Muhasebat reisinin maa 15.000 kurua indirildi. Divann kurulmasndan yaklak bir yl sonra kurumun yeni nizamnamesinde dzenlemeler yaplm yetki, grev ve sorumluluklar artrlmt. Bu erevede yelik ve maalar da dzenlenmiti. Osmanlnn dier kurumlarnda maalar memur bulunan kiinin rtbe derecesine gre belirleniyorken, Divan- Muhasebatn ilk yllarnda bu durum biraz farkllk gstermiti. Maalardaki standartlar yelerin haiz olduu rtbeye gre deil, divan yeliine gre belirlenmiti35. Tanzimat dneminde mlkiye snfna mensup devlet memurlarnn snflandrlmas aadan yukarya doru u ekilde aklanmt36. Mlkiye Snf Sadrazam Rtbe-i l snf- evveli Rtbe-i l snf- snsi Rtbe-i sn snf- evveli Rtbe-i sn snf- snsi Rtbe-i sls snf- evveli Rtbe-i sls snf- snsi Rtbe-i Rbi Bu rtbelere ek olarak, 1846da rtbe-i l snf- evveli derecesinin stnde rtbe-i bl denilen kiiye bal yeni bir rtbe daha oluturuldu37. Maalar bu rtbelere gre verilmekle birlikte, divann yeni oluturulmasndan dolay ilk yllarda bu kural uygulanmad.
34
35 36 37
Osmanl devlet memurlarna maa balanmas hakknda daha geni bir bilgi iin bkz. Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, 1836-1856, Eren Yaynlar, stanbul 1993, s.105-110. Saytay Arivi, Divan- Muhasebat Zabt Ceridesi, 5 Numaral Defter, Karar Nr. 677, 16 Temmuz 1887, s.103. Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl (1838-1868), TTK Yaynlar, Ankara 1999, s.87. Ayn yer.
Rtbe-i bl Rtbe-i l snf- evveli Rtbe-i l snf- snsi Rtbe-i sn
30.000-50.000 kuru 12.500-20.000 kuru 6.000-12.500 kuru 3.000 kuru38
Divan- Muhasebat bakan ve yelerinin maalar da bu erevede denmesi gerekirken, mali tasarruf tedbirlerinden dolay gerekletirilemedi. Divana atanan bakan hari yelere sahip olduklar rtbelerin karl olan maalar yerine daha alt kademeden cretler dendi. yle ki, rtbe-i l snf- evveline sahip olan bir ok yeye sahip olduklar rtbenin karl olan aylk 12.500-20.000 kuru yerine bir alt dilime giren 6.000-12.500 kuru aralnda maa baland39. Buna karlk, Divan bakan, rtbesine karlk gelen 15.000 kuruu eksiksiz bir biimde ald. Genellikle divan yeleri, rtbe gz nnde bulundurulmadan belirlendii iin, sahip olunan farkl rtbelere ramen bunlarn hepsine standart cret demesi yaplmasna gayret ediliyordu40. Ayn maa alan yelerin ykselebilecekleri en yksek rtbe de rtbe-i l snf- evveli olarak belirlendi. Kuruluundan Kanun-i Esasinin ilanna kadar ki srete, Divan- Muhasebat azas olarak grev yapan ahslar en fazla snf- evveli rtbesiyle taltif ediliyordu. Divan- Muhasebatn yeniden teekkl edildii 1879 tarihinden sonra azalar da en yksek rtbe olan rtbe-i bl ile taltif edilmeye baland41. Divan bakanlar, hizmetleri nispetinde, memurlarn snflandrlma sisteminde en yksek rtbe olan rtbe-i bl ile dllendiriliyorlard42. B-DVAN-I MUHASEBAT RES- SANS a- Seimi Divan- Muhasebat riyasetinde bulunan reisten (Reis-i Evvel) sonra, kurumun 2. yetkili kiisi Divan- Muhasebat reis-i sanisidir. Bu kii, divann tekil edildii 1862 ylnda, kurumun ikinci bakan sfatna haizdir. Reis-i sani, Divan- Muhasebatn ehliyetli ve kabiliyetli azalar arasndan seilmektedir43. Reis-i sanilik, Divan- Muhasebatn 1865 tarihli nizamnamesinde yeniden dzenlenmitir. Bu nizamnamede divan, Maliye ve Muhakeme isimleriyle iki daireye
38 39
40 41
42
43
Cevdet Paa, Tezakir, C.I, Yay. Haz. Cavid Baysun, TTK Yaynlar, Ankara 1991, s.17-18. Divan- Muhasebat azalarna 1864 tarihinde denen aylk maa 6.000 kuru idi. Ayrntl bilgi iin bkz. BOA, .DUT, Nr.59/5, 25 Ocak 1864, lef 7. BOA, A.MKT.MHM, Nr. 450/61, 23 Mart 1873. Hafz Said Efendi rtbe-i blya terfi eden ilk Divan- Muhasebat azas idi. Divann yeniden kurulduu 1879 tarihinden 1908 e kadar geen srede 10 Divan- Muhasebat azas bu rtbeye terfi etmiti. Divan- Muhasebat azas Kirkor Efendi, tek gayrimslim ye olarak bu rtbeye sahipti. Slnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1297, s.105; 1300, s.161; 1302, s.362; 1307, s.316; 1313, s.398; 1315, s.256; 1316, s.276; 1317, s.312; 1320, s.412. Mustafa Nuri Paa bl rtbesine sahip ilk Divan- Muhasebat reisidir. Onu srasyla; ami Ohannes Efendi, Hac Akif Efendi, smail Zhd Bey ve Mehmet Rasih Bey izlemitir. Divan- Muhasebat reislerinden bu rtbeye sahip sadece be kii vardr. ami Ohannes Efendi, bu rtbeye sahip tek gayrimslim divan reisi olarak gze arpmaktadr. Slnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1287, s.36; 1297, s.105; 1302, s.362; 1307, s.316; 1325, s.550. BOA, .DUT, Nr. 37-2/13-6, 7 Kasm 1863, lef 1.
ayrlmtr. Divan reisinin ynetimi altnda, bu dairelere birer reis-i sani atanmtr44. Bu kiiler, divan azalarnn tecrbeli ve kabiliyetli olanlar arasndan divan reisi tarafndan seilmilerdir. Divan- Muhasebatn 1879 tarihli kararnamesinde kurum, daire dzeninde yeniden dizayn edilmitir. Divanda, maliye ve muhakeme daireleri eklindeki dzen terk edilerek, yerlerine birinci ve ikinci daireler kurulmutur. Divan reisi tarafndan bu dairelere, kurum azalarndan birer reis-i sani atamas yaplr. Divan Muhasebat reisi, gerek grd takdirde reis-i sanilerin birinin yerine o daireye riyaset eder. Divan dairelerinden birine bakanlk eden reis-i saninin bu makama atanabilmesi iin 30 yandan gn alm olmas gerekmektedir45. Aksi takdirde kararnamede belirtilen artlara haiz olmad gerekesi ile bu greve atamann yaplmas mmkn olmamaktadr. Daire bakanlklar yani reis-i sanilikleri zellikle 1879 divan kararnamesinden sonra belli bir dzene sokulmutur. Bu hukuk dzenlemeden sonra kararnamede belirtilmemesine ramen reis-i sanilie atama konusunda yeni bir temayl olumutur. Buna gre; birinci ve ikinci daire reis-i saniliklerine yaplacak atamalarda ncelik birinci daire azalarna tannmaktadr46. Birinci daire, Divan- Muhasebatn ncelikli dairesi olduu iin reis-i sanilie atama hususunda pozitif anlamda bir ayrcala sahiptir. Ayrca reis-i sanilikler divan iinde bir srama noktas olarak dikkat ekmektedir. Bu makamda bulunan ahslarn bir sonraki grev yerleri brokratik anlamda daha yukarlardadr. II. Merutiyetin ilanndan sonra Divan- Muhasebat daire reis-i saniliklerine kurum azalarnn dndan da atamalarn yapld grlmektedir47. Aranlan kriterlerin banda mal konulara hakim ve bu alanda alan kiiler tercih edildii grlmtr. b-Grev ve Yetkileri Divan- Muhasebat reis-i sanisinin grev ve yetkileri hukuk anlamda dzenlenmiti. Divann kuruluundan sonra yrrle giren 1863 tarihli nizamnamesinin beinci maddesinde; reis-i saninin ismine, altnc maddesinde ise; kurum iindeki pozisyonuna aklk getirilmiti. Divan- Muhasebat bir reis ve yedi yeden mteekkil olacak ve bu yelerden birisi de reis-i sani grevini icra edecekti. Reis-i saninin dier yelerden tek fark, divan bakannn olmad durumlarda kuruma
44 45 46
47
BOA, .DUT, Nr.37-2/13, 29 Nisan 1865, lef 1. BOA, .DUT, Nr. 59/3, 10 Aralk 1878, lef 8. Divan- Muhasebat 2. Daire reis-i sanisi Raif Efendi, salk problemlerinden dolay grevini ifa edemediinden, bu grevden affn istemitir. Bu nedenle boalan reis-i sanilik grevine, birinci daire azalarndan birinin atmasnn yaplmas gerekmektedir. Birinci daire kdemli azalarnn salk sorunlarndan dolay bu grevi ifa etmelerine olanak bulunmamaktadr. Dolaysyla 2. Daire reis-i saniliine, 2. Daire azalarndan kdem ve ehliyetli Hamdi Beyin tayin edilmesi, Divan- Muhasebat riyaseti tarafndan Sadarete teklif edilmitir. Bu tezkireye sultann iradesi olumlu olmutur. BOA, . ML, Nr. 33/1321 S 19, 17 Nisan 1903, lef 1-2. BOA, DH. MU, Nr. 1327 29, 14 Eyll 1909.
bakanlk edecek, onun dnda dier yelerin haiz olduu ayn grev ve yetkilere haiz olacakt48. Kurumun daha teferruatl 1865 tarihli nizamnamesinde reis-i sanilie dorudan bir atfta bulunulmamtr. Dolayl olarak; divan bakannn bulunmad genel kurul toplantlarnda mzakere edilen meselenin sonuca kavuturulmas iin yaplan oylamada eitlik kmas halinde reis vekilinin reyi iki oy itibarnda olacaktr ifadesi yer almaktadr49. Divan- Muhasebatn 1865 tarihli nizamnamesinde maliye ve muhakeme adyla iki daireye taksimi neticesinde, bunlarnda birer reis-i sanisi olmas gerekirken, detayl bir dzenleme yaplmamtr. Reis-i sanilik hakknda en ayrntl dzenleme divann 1879 tarihli kararnamesidir. Bu kararnamenin; drdnc, altnc, yedinci, 11., 12. ve 16. maddelerinde reis-i saninin grev ve yetkileri dzenlenmitir50. Divann 1865 tarihli nizamnamesinin aksine 1879 tarihli kararnamesinde, kurum maliye ve muhakeme adyla deil sadece rakamsal bazda iki daireye ayrlm ifadesi mevcuttur. Dolaysyla bu dairelerin reis-i saniliklerine de yine divan bakan tarafndan ehliyetli ve kabiliyetli azalardan atama yaplmtr51. Divan reis-i sanileri 30 yanda olmakszn bu makama getirilmemektedir. Daire ikinci bakanlklar iin dnlen ahslarn sadece ehliyetli ve kabiliyetli olmalar yeterli olmayp, atanmalar iin ya kriterine de sahip olmalar gerekmektedir. Bylece reis-i sani, divan bakannn bulunmad zamanlarda kuruma bakanlk yapma hak ve selahiyetine haiz olmaktadr. Ayrca bakann ve reis-i sanilerin bulunmad zamanlarda da divana en kdemli aza bakanlk etmektedir52. SONU mparatorluun en uzun yzyl olarak adlandrlan XIX. yzylda Osmanl Devleti, en skntl gnlerini yaamaktayd. Uzun soluklu savalarn da etkisiyle bozulan mali sistemin denetim altna alnp yeniden yaplandrlmas, devletin bekas asndan zaruri bir hal almt. Gnmz Saytaynn temelini tekil eden Divan- Muhasebat, mali reformlar erevesinde gelir ve giderleri denetlemek ve bu konuda devleti zarara uratanlar yarglamak amacyla kuruldu. ncelediimiz dnem itibariyle, Divan- Muhasebatn kuruluundan II.Merutiyete kadar geen srete bakan, kurumun brokratik yaps ierisinde nemli bir mevkide bulunmaktadr. Bakann seimindeki hassasiyet, Osmanl Devletinin bu kuruma ne kadar nem verdiinin en ak ispatdr. Divan da grev alan bakanlarn, ehliyet ve kabiliyetleri bu kuruma atanmalarnda nemli rol oynamaktadr. Riyaset makamnda bulunduklar sre zarfnda haiz olduklar
48 49 50
51 52
BOA, .DUT, Nr. 37-2/13-6, 7 Kasm 1863, lef 1. BOA, .DUT, Nr.37-2/13, 29 Nisan 1865, lef 1. Bu maddelerin bir ksm Divan- Muhasebat reisinin grev ve yetkileri ksmnda detayl olarak incelendiinden tekrar edilmeyecektir. BOA, BEO, Ayn. Def., Nr.1695, 30 Nisan 1893, s.743; BOA, .ML, Nr. 15/1320 Ca 19, 23 Austos 1902, lef 3. BOA, .DUT, Nr. 59/3, 10 Aralk 1878, lef 8.
grev ve yetkileri, atandklar kurumun nemine binaen, teferruatl olmasnn yan sra byk bir neme sahiptir. stn ve ayrntl yetkilere sahip bu bakanlar, grevlerinde en ince ayrnty bile gzden karmayarak, sorumlu olduklar vazifeleri lykyla yerine getirmektedirler. Bu grevlerini ifa ederlerken de, nizamname veya kararnamenin ilgili maddelerinden aldklar yetkilerini sonuna kadar kullanmaktadrlar. Kanunlarn izmi olduu erevenin dna kmadan, grevlerinin bilincinde olarak, Osmanl mali sisteminin denetimini ve srdrlebilirliini salamaya almaktadrlar. Denetleme ve yarglama asndan bakldnda, Osmanl mali sisteminin devamll, Divan- Muhasebatn brokratik yaps iindeki bakann sorumluluundadr.
BBLYOGRAFYA
A-Babakanlk Osmanl Arivi -Bb- l Evrak Odas Ayniyat Defterleri (BEO.Ayn.D): 1552, 1695. -Dahiliye Mektubi (D.MKT): 1051/68. -Dahiliye Muhabert- Umumiye (DH.MU): 1327 29. -rade Dahiliye (.DH): 33173, 45690, 1343/1314 B 59, 1343/1314 B 61, 1394/1319 Z 24, 40024, 49820, 85823, 44853, 73910. -rade Dosya Usul rade Tasnifi (.DUT): 59/3, 59/5, 37-2/13, 37-2/13-3, 37-2/13-6. -rade Eylt- Mmtze (.MTZ 01): 21/997. -rade Hususi (.HUS): 427/63, 96/1320 M 27, 139/ 1324 M 26, 145/1324 b 41, 154/1325 r 66. -rade Maliye (.ML): 15/1320 Ca 19, 1323 B 11, 1324 M 30, 1324 Ra 28, 1326 C 3, 33/1321 19. -rade Mesil-i Mhimme (.MMS): 69/3235. -rade Rsmt (.RSM): 1314 L 20. -rade ehremaneti (.E): 1324 M 28 -Yldz Sadaret Hususi (Y.A.HUS): 427/63. -Yldz Perkende Bavekalet (Y.PRK.BK): 66/58, 66/70. -Yldz Perkende Maliye (Y.PRK.ML): 12/61. -Yldz Perkende Zabtiye (Y.PRK.ZB): 26/73, 28/11, 28/51. -Sadaret Mektubi Mhimme (A.MKT.MHM): 317/91, 406/82, 450/61, 687/9. B-Gazeteler -Ruzname-i Ceride-i Havadis -Tercman- Ahvl -Tercman- Hakikat C-Divan- Muhasebat Zabt Cerideleri -1 Numaral Defter -2 Numaral Defter -4 Numaral Defter -5 Numaral Defter -10 Numaral Defter -14 Numaral Defter D-Devlet Salnameleri -Slnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye: 1287, 1297, 1300, 1302, 1307, 1313, 1315, 1316, 1317, 1320, 1325. E-Tetkik Eserler -Ahmet Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, C.X, Yay. Haz. M. Mnir -Aktepe, TTK Basmevi, Ankara 1988. -Akgndz, Ahmet, Ariv Belgeleri Inda Saytay Tarihi, Saytay Yaynlar, Ankara 1997. -Akyldz, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, 1836-1856, Eren Yaynlar, stanbul 1993. -Biren, Mehmet Tevfik, Brokrat Tevfik Birenin II.Abdlhamit, Merutiyet ve Mtareke Hatralar, Yay. Haz. Fatma Rezan Hrmen, Pnar Yaynlar, stanbul 2006. -Cevdet Paa, Tezakir, C.I, Yay. Haz. Cavid Baysun, TTK Yaynlar, Ankara 1991. -arkcyan, Rahip G., Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, Kesit Yaynlar, stanbul 2006. -Pakaln, Mehmet Zeki, Maliye Tekilt Tarihi (1442-1930), C.III, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Yaynlar, Ankara 1978.
-Pamukciyan, Kevork, Biyografileriyle Ermeniler, Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar, C.IV, Aras Yaynlar, stanbul 2003. -Seyitdanlolu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl (1838-1868), TTK Yaynlar, Ankara 1999.
EKLER
Ek I Divan- Muhasebat Kurulu radesi (BOA, .DUT, Nr. 59/3, 23 Kasm 1863.)
Ek II Divan- Muhasebatn lk Reisi Ahmet Vefik Efendi (Saytay Bakanl Mzesi)
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 301-316
Year: 2011, Issue: 6 Page: 301-316
KUTLUGHANLI HANEDANLIINDA TERKENLK

Sefer SOLMAZ - Pnar SERTKAYA zet XIII. ve XIV. yzyllar arasnda randa hkm srm olan Kutlughanl Hanedanl, tarihte dier Mslman devletler ierisinde farkl bir yer tekil eder. Bu devlet, Barak Hacip zamannda Mslmanl kabul etmi ve kurulu srecini yine bu srada tamamlamtr. Barakn hanedanlk zerindeki en byk fonksiyonu tek olu dururken, kendisine damat edindii yeeni Kutbddin Muhammed dolaysyla kz Terken Hatunun iktidarlna n ayak olmasdr. Bylece Barak, tarihte ve hanedanlkta benzeri grlmemi bir yenilii balatm oldu. Kadn egemenliine taraf olan Hanedanlk, Kutbddin Muhammedin lmnden sonra Terken Hatunun iktidarln kabulde hibir ekilde zorluk gstermedi. Onun yirmi be yllk saltanat, olaylar karsndaki soukkanl tavr ve artlara uygun aklc politikalarnn bir sonucudur. Bu almada ncelikle kadnlarn tarihsel sreteki etkisinden yola karak Kutlughanl Hanedannn kuruluu ve Kutluk Terken Hatunun tarih sahnesine k anlatlacaktr. Daha sonra da Terken Hatunun taht iin verdii amansz mcadeleleri, bunun hanlk zerindeki olumlu ve olumsuz etkisi ortaya konulacaktr. Anahtar Kelimeler Kutlughan, Barak, Hacip, Kutbddin Muhammed, Terken. TERKENLK IN THE DYNASTY OF KUTLUGHAN Abstract The dynasty of Kutlughan which prevailed in Iran between the 13th and 14th century,constitues a different place among the other Muslim countries. This state accepted Islam during Barak Hacip time and also completed its establishment in this period. The most significant function of Barak over the dynasty is paving the way to the domination of his daughter Terken Hatun by means of allowing her marriage with his niece Kutbuddin Muhammed although his son is waiting for the throne. Thus, Barak started a unique innovation in history and the dynasty. The Dynasty which supported to female domination didnt create any difficulties to accept the domination of Terken Hatun after the death of Kutbuddin Muhammed. Her domination of 25 years based on calmness and the ability of creating rationalist politics. And in this article, the establishment of Kutlugan dynasty and how Kutluk Terken is important for the history will be stated considering the roles of the women during the history. Then struggles of Kutluk Terken Hatun for domination and the positive and negative effects on domination will be underlined.
Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. ssolmaz@selcu.edu.tr retmen. pinar_sertkaya_ank@hotmail.com
Key Words Kutlughan, Barak, Hacip, Kutb al din, Mohammad, Terken.
GR Trk devletlerinde kadnlar hayatn her safhasnda mhim bir mevkiye sahip olmulardr. zellikle zaman ierisinde kazandklar vasflarla Trk-slam kadnlar siyasi sahada byk lde rol oynamak imknn bulmulardr. Bunlar ierisinde en nemlisi Terken unvanna sahip hanm sultanlardr. Kagarl Mahmut bu unvan, vilayet zerine vali olan kimseye kar hakanlarn aytas ve kendisine itaat edilen1 diye aklar. Gerekten de bu unvan sahibi hanm sultanlarn yetitirili amalar tamamen siyasi bir boyuttadr. Kk yata zel bir eitimden geen bu prensesler, daha ok devletleraras siyasi ilikileri gelitirmek uruna evliliklere tevik edilmitir. Bu evliliklerden sonra sahip olduklar gleri zaman ierisinde artm ve devlet ierisinde tehlikeli bir unsur olarak yer almlardr. Ancak ou zaman onlarn bu tehlikesi gz ard edilmi ve haklarnda herhangi bir tedbire bavurulmamtr. lk defa Uygurlar zamannda (744-1335) kullanlm olan Terken unvan, en fazla Karahanllar, Harezmahlar, Seluklular ve Kutlughanllar zamannda karmza kmaktadr. Hayatlarnn her dneminde aktif olan bu hanm sultanlar, analk grevlerinin dnda devletin sosyal ve siyasal bnyesinde son derece etkili olmulardr. Taht uruna hi olmadk kiilerle yaptklar ittifaklar ve giritikleri byk mcadeleler onlarn tarih ierisinde olumsuz bir ekilde anlmasna neden olmutur. Buna karn terkenlerin son derece yararl faaliyetleri de gz ard edilmemelidir. Onlar, hayr ve hasenat ileri ile de mutlaka ilgilenmi ve bu tr konular asla ihmal etmemilerdir. Ayrca eleri olan sultanlarn en zor anlarnda yalnz brakmayarak sadk kadn modelini temsil eden terkenlere de rastlamaktayz. Bunlar arasnda Kutlughan Hanedanln bir nevi yklmaktan kurtaran Kutluk Terken Hatun, gl kadn lider rneini temsil eden nemli isimlerden birisidir. I. KUTLUGHANLI HANEDANI Kutlughan Hanedannn Kuruluu Kutlughan Hanedan, XIII. ve XIV. yzyllar arasnda, randa byk Deti Lut lnn gneybatsnda bulunan Kirmanda saltanat srdler2. Puta tapan Karahtaylarn eski emirlerinden Barak Hacip3, Karahtay hkmdar Grhann hacibi idi. Karahtaylarn ortadan kaldrlmas zerine daha nce eli olarak gnderildii Harezmah Aladdin Muhammedin hizmetine girdi. te bu sralarda Cveyninin ve kaynaklarn bildirdiine gre Barak Hacip yalnz deildi. Barak Hacipin yannda kardei Hamid Bur da bulunuyordu. Hatta Sultan Aladdine sayglar ve hizmetleri dolaysyla Hamid Bur emirlie, Barak da haciplige yk1
2 3
Aktaran: mer Soner Hunkan, Ortaada Kadn, Trk Hakanlnda (Karahanllar) Kadn, (Ed: Altan etin), Lotus Yay, Ankara Mart 2011, s. 376. Bahriye ok, slam Devletlerinde Kadn Hkmdarlar, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1965, s.115. Hacip: Saray tekilatnda hkmdardan, devlet tekilatnda ise vezirden sonra gelen en byk makam sahibi olan kiilere verilen bir isimdir. (Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi (Alp Arslan ve Zaman), III, 4. Bask, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2001, s.91).
selmitir. Sultan, Maverannehire giderken Hamid Buru birka bin adamla ynetici olarak Buharada brakmtr. Barak ise, Sultan Aladdinin lmnden sonra Irakta yneticilik yapan olu Gyaseddinin hizmetine girmitir. Hatta Sultan Gyaseddin onu sfahan valiliine tayin etmitir (1221)4. Harezmah Devleti tarafndan nemli grevlere getirilen Barak, Sultan Aladdin ve zellikle valide Terken Hatunun faaliyetleri dolaysyla devlet bnyesinin zayflamas bunlara ek olarak bu dnemde genileyen Mool istilalarndan faydalanm olacak ki sfahanda valilik grevine getirilmesinin ardndan bir yl sonra yani 619/1222de Kirmana hkim oldu. Barak, Kirmanda devletini kurarken aklc bir politika takip etmitir. Harezmah ve Mool mcadelesinin iddetli yaand bu dnemlerde her iki devletle de iyi geinme politikasna nem vermitir. Barak, nceleri Harezmah Devletine tabii idi. O sralarda Sultan Celald-dinin Hindistana gitmekte olduu haberini ald. Barak onu karlamak iin nce hediyelerle birlikte adamlar gnderdi. Daha sonra kendisi de onu karlamaya gitti. Yannda gtrd kzn Sultan Celalddinle evlendirerek durumunu salamlatrmak istedi5. Bylece Barak, yeni kurduu devletini ayakta tutabilmek iin Harezmah Devleti ile siyasi bir evlilik gerekletirmi oldu. Ancak Mool tehlikesinin gittike artmas ve hatta Sultan Celalddinin bile Mool istilasndan kamas zerine Barak, Harezmah Devleti ile kurduu ilikiden vazgeti. Moollara tabi oldu ve onlar Harezmahlara kar tahrik etti. Harezmahlarla olduu gibi Moollarla da akrabalk kurdu. Kz Sevin Terkeni Cengiz Hann olu aataya vermi, kendisi de aabeyi Celald-din Harezmah ile anlamazla den Gyaseddin Pirah Kirmana davet edip annesiyle evlenmitir (1228). Bir sre sonra Gyaseddin ile annesinin kendisini zehirlemeyi planladklarn renince ikisini de ldrtmtr6. Bylece Barak, devletini kurduktan sonra gcn arttrmaya alt. O, d politikada devletlerle iyi ilikiler kurma yoluna gitti ve diplomatik gcn arttrmaya alt. eride ise, askeri gcn gelitirmeye nem verdi. Bunlar yaparken de Abbasi Halifesiyle ilikilerini gelitirmeyi ihmal etmemitir. O, bylece komu devletlerdeki Mslmanlarn desteini alacak ve onlarn nezdinde byk bir prestij elde edecek ve devletini, dolaysyla sultanln halifeye onaylatm olacakt. Burada Kutlughanllar ismi zerinde durmak gerekmektedir. Kaynaklar, Barakn devleti kurduunda Moollarla yapt akrabalk ilikisi erevesinde, yani kzlarndan Sevin Terkeni Cengiz Hann olu aataya verdii sralarda Kutluk Han unvann aldna7 dair hemfikirdirler. Buna karn Cveyni, Baraka
Alaaddin Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihanga, (ev: Mrsel ztrk), Kltr Bakanl Yay., Ankara 1998, s.389; Ahmed Taal, Kutluhanllar, DA, 26, Trkiye Diyanet Vakf Yay, Ankara 2002, s.492-493. Berthold Spuler, ran Moollar Tarihi, (ev. Cemal Kprl), Ankara Trk Tarih Kurumu Yay., 1987, s. 173; Fatima Mernissi, Hanm Sultanlar (slam Devletlerinde Kadn Hkmdarlar), (ev. M. Ali Kayabol/ Filiz Nayr), Birinci Bask, stanbul 1992, s. 69; Cveyni,age., s. 390; Taal, agm.,s. 493. Spuler, ayn yer; Mernissi, ayn yer; Cveyni, age.,s. 391; Taal, ayn yer. ok, ayn yer; Spuler, ayn yer; Mernissi, ayn yer; Taal, ayn yer.
6 7
Kutlug Han unvannn Harezmah Devletinin hizmetine girdii sralarda Sultan Gyaseddin tarafndan verildiini kaydeder8. Muhtemelen Barak, Mool gcnden endie duymu ve yapt siyasi evlilikler yoluyla devletin ismini bylelikle elde etmi oldu. Her Mslman devlette olduu gibi, yeni kurulan bir devletin onaynn Abbasi Halifesinden gemesi o dnemlerde nemliydi. Barak da, Abbasi Halifesine eli gnderip Mslman olduunu ve kendisine itaat arz ettiini bildirdi. Bu yzden de Sultan unvanyla ereflendirilmeyi istedi. Halife, onun bu isteini kabul ederek ona Kutlug Sultan unvann verdi9. Bylece Barak Hacip, yeni kurduu devletini slam dnyasnn dini lideri Abbasi Halifesine onaylatm ve Sultan unvann da alarak Kirmann tek hkiminin kendisi olduunu da tasdik ettirmi oldu. Barakn kurduu hanedan bu sebeple Kutlughanllar diye anlmtr. Mool ordularnn nc birliinin komutan Tayir Bahadurun Sistan10 kuatrken Baraka eli gnderip ondan boyun emesini ve yardma komasn isteyinceye kadar Barak Hacibin gc gnden gne artt ve askerlerin says oald11. Barak Hacip, son derece akll ve dirayetli bir insan olduu iin artk gcnn ve kudretinin Cengiz Hann eline gemi olduunu ok iyi biliyordu. O, Moollarn teklifini kabul etmedii takdirde bana gelecek olan felaketi tahmin etmi olmaldr. Barak Hacip, Moollarn bu teklifine tevazu gstererek Siz zahmet edip buraya gelmeseniz de ben tek bama Sistan meselesini hallederim. Fakat yam ileri olduu iin hareket kabiliyetimi byk lde kaybettim. Onun iin yerime olumu gnderiyorum diye haber gnderdi. Szn yerine getirmek iin 632/1235 ylnda olu Rkneddin Hoca Mbareki Kaana gnderdi12. Gerekten de Barak Hacip, 1235te Sistan zapt etmeye alan Mool ordusuna yardm etmeye alrken ayn yl hayatn kaybetti13. Kaynaklar Barakn lm tarihi hakknda fikir birlii oluturamamsa da bunlarn balcalar 1234 tarihini gstermektedir14. Onun lmnden sonra Kutlughan Hanedannda yeni bir dnem balam, Barakn olu Rkneddin Hoca Mbarekle yeeni ve ayn zamanda damad Kutbddin Muhammed arasnda taht kavgalar yaanm hatta hanedann prensesleri devlet zerinde etkili olmulardr. Kaynaklar Barakn Kutlughan Hanedan iin vazgeilmez bir kiilik ve dirayetli bir devlet adam olduu konusunda hemfikirdirler. O, on yllk saltanat boyunca takip ettii aklc poli-
8 9 10
11 12 13
14
Cveyni, age.,s. 389. ok, ayn yer; Spuler, ayn yer; Mernissi, ayn yer; Cveyni, ayn yer; Taal, ayn yer. ran ile Afganistan arasndaki hudut blgesidir. (V. F. Bchner, Sistan, A, 10, Milli Eitim Bakanl Yay., Eskiehir 2001, s. 715). Cveyni, age., s. 391; Taal, ayn yer. Cveyni, age., s. 391392. Ylmaz ztuna, Kutlu-Hanlar veya Kirman Karahtaylar, Trk Ansiklopedisi, XXII, Milli Eitim Bakanl Yay., Ankara 1975, s.392; Cveyni, age.,s. 392; Taal, ayn yer. ok, ayn yer; Mernissi, age., s. 70.
tikalaryla devletinin gcne g katmtr. lmnden sonra devlet bir fetret dnemi yaamtr. II. KUTBDDN MUHAMMEDN ZEVCES KUTLUK TERKEN HATUN Kutluk Terken Hatunun Tarih Sahnesine k Barak Hacibin lmnden sonra olu Rkneddin ve yeeni ayn zamanda damad Kutbddin Muhammed arasnda taht kavgalarnn yaandn daha nce de belirtmitik. Barak Hacibin Moollarn Sistan zapt meselesinde yardm teklifini geri evirmeyip kendisinin gidememesi zerine olu Rkneddini gnderdiini biliyoruz. Rkneddinin Barak Hacibin tek olu oluu ve babasnn zamannda nemli hizmetler yapm olmas dolaysyla kendisini Kirman tahtnn tek ve yegne hkimi saymtr. Ancak Barak daha hayatta iken drt kzndan biri olan Han Terkeni15 yeeni Kutbddin Muhammed ile evlendirmitir. Bylece o, daha hayatta iken kendisinden sonraki taht kavgalarna zemin hazrlamtr. Barak Hacipin, tek olu Rkneddin dururken yeeni Kutbddini veliaht tayin etmesi dikkat ekicidir. Kutbddinin veliaht seilmesinde birtakm etkenler rol oynamtr. Bunlardan ilki Kutbddinin Barak Hacibin ok sevdii kardei Karahtaylarn reislerinden Hamitbur veya Cin Timur Tayangunun olu oluudur. Ayrca yeenine kendi kz Han Terkeni vererek damat edinmi olmas, Mool Kaanna olan ballnn da bunda byk etkisi olmu olmaldr. Bylece Rkneddin ve Kutbddin Muhammed arasnda taht mcadeleleri balam oldu. Kutlughan Hanedan bu dnemlerde Mool Kaanna bal olduu iin Kirman tahtna kacak olan kiinin belirlenmesinde Kaann etkili olduunu dikkatten karmamak gerekir. Mool kuvvetlerinin Sistan kuatrken Barak Hacibten yardma komasnn istendiini daha nce de belirtmitik. Hatta Barak, yann ilerlemi olduunu belirterek olu Rkneddini Mool Kaanna gndermiti. Rkneddin henz gidecei yere varmadan babasnn ldn ve amcasnn olu Kutbddinin bakaldrarak Kirman blgesini ele geirdiini renince byk bir hzla Kaann huzuruna varmtr. Kutbddin, Moolistana ekilmeye mecbur kalm ve hatta Mahmud Yalvacn hizmetine girmitir. Meng Kaan zamannda Kutbddin, Gyk Hann seim ilerinde yararl hizmetlerde bulunduundan Kirmana Sultan ilan edildi (650/12523). Bu durum karsnda Rkneddin, taht brakp kam; Halifeye, Lur Atabeylerine hatta Mengye bavurmutur. Sonunda Kutbddin tarafndan ldrlmtr16. 650/1252 ylnda iktidara gelen Kutbddin 5 yl Kirman tahtnda Moollara bal bir ekilde saltanatln srdrmtr. O, tahta geer gemez ilk olarak Rkneddini ortadan kaldrarak sultanln salamlatrmtr. lkesinde geni
15 16
ok, ayn yer; ztuna,ayn yer; Mernissi, ayn yer. Mernissi, ayn yer; Cveyni, ayn yer; Taal, ayn yer.
gvenlik tedbirleri alm, ardndan Celald-din Harezmah olduu iddiasyla ortaya kan birinin nderlik ettii bir isyan bastrmtr. Bu sralarda Sultann Kutluk Terken Hatun ile de evli olduunu biliyoruz. Kaynaklar Kutbddinin 5 yllk saltanat srasndaki baarlarnn temeli olarak Kutluk Hatunu ve zellikle onun tavsiyelerinin byk etkisi olduunu belirtmektedir. Sultan Kutbddinin bu hanmndan Padiah Hatun adnda bir kz, dier karsndan da Soyurgatm adnda bir olu dnyaya gelmitir17. Kutbddinin Kirman tahtna getii dnemlerde hanm Kutluk Terken Hatunun ak ak olmasa da devlet zerinde en azndan Sultan Kutbddin zerinde etkili olduunu syleyebiliriz. Sultan Kutbddinin tahta geiiyle birlikte Kutluk Hatun da nemli bir g elde etmitir. Sultan, 5 yllk saltanat srasnda devletin gcn arttrmaya alrken Kutluk Hatun da bo durmayarak gcn attrmaya alacaktr. Bu hanm sultann yldz Sultan Kutbddinin lmyle birlikte parlayacak ve tahtn yegane hkimi olacaktr. Terken Hatunun Kirman Tahtna Seilmesi Kutbddin 655/1257 ylnda lnce Kirmann ileri gelenleriyle baz Mool beylerinin de hazr bulunduu bir meclis tarafndan, Kutbddinin olu Haccacn yann kk olmas sebebiyle hanm Kutbddinin lmnden sonra Kutluk Terken Hatunun hkmdarl konusunda karar alnd ve onun emir ve hkmlerine boyun eildi18. Bylece Kutluk Hatun, meclisin ald karar neticesinde Kirman tahtna oturdu. Trk tarihinde bu olay son derece nemli bir yere sahiptir. Bildiimiz gibi Trk devletlerinde kadna nem verilir. Kadnlar gerektiinde devlet zerinde etkili olabilir ve hakanlar hatunlaryla savalara katlabilirdi. Bahsettiimiz bu kadnlar ierisinde terken unvanl hanm sultanlar en nemli ve en tehlikeli olanlardr. Terken hatunlarn bir blm saltanat ele geirmeyi emel edinmitir. Hatta bu uurda etin mcadeleler vermiler ve trl ittifaklar ierisinde bulunmulardr. Ancak Kutluk Terken Hatun, saltanat ele geirmek iin zel bir aba harcamam ve devlet meclisinin ald bir kararla saltanata hkim olmutur. Kutluk meclisindeki devlet adamlarndan birka Kutluk Hatunun iktidara gemesine itiraz etmitir. Bazlar memleketi Sultann ocuklarna brakp, bunlar byynceye kadar kars Kutluk Hatunun ve damad Emir Hac Lekerinin naipliklerini destekleyip, her ikisini Kirmann hkimi saymay dnmtr. Oysa Emir Hac ok zalim ve sarho bir adamd. Bundan dolay Kirman saraynn tannm ve gzde ahsiyetleri bu haberden hi holanmadlar ve Hlagu Hann yanna gidip hemen o gn yardm dilediler. Kutluk Hatunun manevi deerlerini Hana sayp dktler. Hlagu Han, merann ricas zerine Kutluk Hatunun
17 18
ok, age., s. 116; Mernissi, ayn yer; Cveyni, ayn yer; Taal, ayn yer. ok, ayn yer; Mernissi, ayn yer; Taal, ayn yer.
kymetini anlayp, yarl hkmn yerine getirdi. Byk kk memleket ilerini bu tedbirli Hatunun eline brakt19. Bylece Hlagu Han, Kirman onun oullarna balam, bunlarn kk yata bulunmalar yznden, Kutluk Hatunun, ocuklarn naibesi olarak devlet ilerini ynetmesini, halkn nizam ve asayi iinde yaamasn temin vazifesinin ona verilmesini uygun bulmutu. Bylece Hlagu, ayn zamanda Kutluk Hatunun Kirman hkmdarln tanm oldu. Hlagunun bir hanmn sultanln onaylam olmas dikkat ekici bir hadisedir. Hlagunun bu ekilde davranmasnda Kutluk Hatunun bir hanm sultana yakr ekilde davranm olmasnn byk etkisi olduu dncesindeyiz. Adaleti ve hayr seven bu hatun zamannda Kirman halk ok rahat bir dnem geirdi. Elinden geldiince faziletlere hrmet etmeye, hayr messese ve binalarn arttrlmasna, insaf ve intizamla gayret gstermi hatta Kirmann deniz ve kara ulam belirli bir sisteme oturtulmutur20. Salam iradeli ve gl duygulara sahip olan Kutluk Hatun zamannda Kutluk Devleti parlak bir dnem yaamtr. Tarihsel sre ierisinde terkenler daha ok tehlikeli faaliyetleri ile n plana km olsalar da Kutluk Hatun sahip olduu devletini glendirmeye almtr. Elbette ki o da, dier terken hatunlar gibi ele geirdii saltanat kaybetmemek iin amansz mcadelelere giriecektir. 655/1257de idareyi eline alan Kutluk Hatun yirmi be yl 681/1282ye kadar saltanat srd21. Uzun bir sre idareyi elinde tutan Hatun, o dnemin artlar gerei Moollarla ilikisini gelitirmeyi ihmal etmedi. Bunun iin de ok iyi bildii siyasi evlilik yolunu takip etmi ve bunda da byk oranda baarl olmutur. te Kutluk Hatunun yirmi be yllk siyasi hayat bu baarl politikalarla gemitir. Terken Hatunub Soyu Kutluk Terken Hatunun soy kt hakknda kaynaklarn verdii bilgiler birbirini tutmamaktadr. Bu hususta kaynaklar ksma ayrlmaktadr. Mernissi ve birtakm kaynaklar, Kutluk Hatunun Barak Hacibin kzlarndan Han Terken olduunu ve hatta Barak Hacibin ok sevdii yeeni Kutbddine kzn verip onu damat edindiini bildirmektedir22. Tarih-i ebenkare ve Tarih-i Gzidede ise; Kutluk Hatunun Barak Hacibin kz Han Terken olmadn, Han Terkenin babas hayatta iken Kutbddin ile evlendiini, Kirman tahtnda olan Kutluk Hatunun aslnda Kutbddinin gzdesi ve odal olduunu iddia etmektedir23. Spulere gre de; Kutluk Hatun, Barak Hacibin kars idi24.
19 20 21 22 23 24
Mernissi, age., s. 71. Mernissi, age., s. 7172; Taal, ayn yer. ok, ayn yer; ztuna, ayn yer ; Mernissi, age.,s. 82; Taal, ayn yer. ok, age., s. 115; ztuna, ayn yer; Mernissi, age., s. 70. Aktaran: Mernissi, age., s. 72. Spuler, age., s. 180.
Bir kere elimizdeki kaynaklarn hibirinde Barak Hacibin sahip olduu drt kznn adlar saylrken Kutluk Trkan (Terken) ad anlmamtr. Kutlukun hanedandan gelen bir isim olduunu Trkann ise daha nce de bahsettiimiz gibi aslnda Terken prenseslere verilen bir isim olduunu kabul edersek Barak Hacibin kzlarnn hibirinin ak ak bu ismi tamyor olmas olaandr. Kutluk Hatunun gerekte isminin Han Terken olup olmadn kesin olarak syleyemiyoruz. Ancak belirttiimiz gibi kaynaklarn birou Kutluk Hatunu Barakn kzlarndan Han Terken olarak kabul etmektedir. Barakn yeeni Kutbddin ile kz Han Terkeni evlendirmesi ise alacak bir hadise deildir. Zira daha nce de deindiimiz gibi Barak Hacip yeenine ok fazla deer vermi hatta onu veliaht tayin etmitir. Kutbddini veliaht olarak dndne gre ona ok fazla gvenmi demektir. Burada ayr bir iddia zerinde durulmaktadr. Buna gre Kutluk Hatun, Barak Hacibin kz deil de Kutbddinin gzdesi ve odaldr. Ancak bu iddia kabul edilebilecek bir durum deildir. nk bir devlet meclisinin bir odal Sultann lmnden sonra tahtn bana geirmesi zor bir durumdur. Devlet meclisinin bir hanm tahta geirmesi O kadnn nemli bir soydan geldiini gstermektedir. Bu da Kutluk Hatunun, Barak Hacibin kz olduu bilgisini glendirmektedir. Zira Barak Hacip, Kutluk Devletini kuran ve bu devlete nemli hizmetleri olan bir kiidir. Onun soyundan olmas dolaysyla Kutluk Hatunun baa gemesi kolay olmutur. Bu hatunun Barak Hacibin kars olduu iddias da bizce pek mmkn grlmemektedir. III. KUTLUK TERKEN HATUNUN FAALYETLER Terken Hatunun Sultan Haccac le Mcadelesi Bildiimiz gibi bu dnemde saltanat resmen Haccacn, fiilen Kutluk Terken Hatunun elindeydi. Buna karn 655/1257den sonra Kutluk Hatun, vey olu Sultan Haccacn kk olmasndan faydalanarak memleketin her trl ilerini, kendisi sevk ve idare etmitir. Balangta her ikisi de birbiriyle iyi geinmi z ana oul gibi samimi bir hava iinde ayn tahtta devleti ynetmeye almlardr. Bu iyi ilikilerde Sultan Haccacn kk yata olmas ve devlet ynetimi konusunda vey annesi Kutluk Hatun kadar bilgili olmamasnn byk etkisi vardr. Bu iyi ilikiler Sultan Haccacn bymesine kadar devam edecek ve Sultan ile Kutluk Hatunun aras alacaktr. Bu dnemde Kutluk Hatun bo durmam, yapt siyasi evlilikler yoluyla lhanl hanedanyla ok iyi ilikiler kurmutur. Kz Padiah Hatunu Hlagunun olu Abaka Hanla evlendirmitir. Bu evliliklerin en ilgin yn gelinin Mslman, damadn ise Budist olmasdr. Padiah Hatun, olan ocuklar arasnda erkek gibi yetitirilmiti. Bu evlilikle 662/1264te Hlagu tarafndan tannan Kutluk Hatun, smetudDnya ved-Din unvann alm, adna camilerde hutbe okut-
mutur25. Bu srada aatay ordusunun ve Barakoulun lhanl hkmdar Abaka Hanla savaa girip ran ellerine geirmek amacyla Amu Deryadan getiler. Bunun zerine, Kutluk Hatunun Sultan Haccac byk bir ordu ile damad Abaka Hann ordusuna katlmak iin yolladn gryoruz26. lhanllarla balangta kurulan akrabalk ilikisi sonraki dnemlerde daha da gelitirilmitir. Zira Kutluk Hatunun yardm gndermesi damad Abaka Hann houna gitmitir. likilerin gelimesi en fazla Kutluk Hatunun iine yaram olmaldr. nk Kutluk Hatun saltanat vey olu Haccac ile ortak kullanmaktadr. Haccacn kk yata olmasndan imdilik faydalansa da her ne olursa olsun devletlerle diplomatik ilikilerin gelitirmenin yararl olacan dnmtr. Gerekten de yle olmu Haccacn cahil saylabilecek kadar kk yata oluu ve bu yan verdii olumsuz hareketleri hem onun sonunu hazrlayacak hem de vey annesi Kutluk Hatunun zamannda kurduu devletleraras iyi ilikilerin yararn grecek ve oluna karn gcn arttracaktr. Kaynaklar bu ifadelerimizi dorulayacak nemli bir olaydan bahseder: Haccac, gvendii baz kimseler Kutluk Hatuna kar kkrtmaya koyuldular. Bir elence gecesinde Haccac sarho olup birden bire Kutluk Hatunun bu mecliste raks etmesini emretti. Her zaman ll hareket eden Kutluk Hatun, bundan memnun olmad halde, Haccacn sarho olduunu, bu halde ona kar direnmenin doru olmayacan anladndan raks etmeye mecbur oldu ve istemeye istemeye birka kere kollarn kaldrp indirerek oynad. O, eteini uururken Haccacn adamlar u beyti sylediler: Senin bahtn ve yldzn gen, ama felek ihtiyardr; htiyarn kendi nbetini gence vermesi iyidir27. Yaanan bu olay Haccacn henz devleti ynetebilecek bir yapya sahip olmadnn, ynlendirmelere ak henz cahil saylabilecek bir yata olduunun en gzel gstergesidir. Bildiimiz gibi Kutluk Devletinin saltanat resmen Haccacn fiilen Kutluk Terken Hatunundur. Yani Sultan hviyetinde olan kii Haccac olmasna karn devlet zerinde etkili olan esas kii Kutluk Hatundur. Bize gre Kutluk Hatun, bu olay Haccac ortadan kaldrmak iin bahane olarak kabul etmi olmaldr. nk daha nce de sylediimiz gibi vey olu Haccac ortadan kaldrmak gibi bir niyeti vardr. Bu olay da, dnemin ar bal hanm olan ve herkes tarafndan bir sultan gibi karlanan Kutluk Hatunun gururuna dokunmu olmaldr. Bu olay unutamayan Kutluk Hatun, damad Abaka Handan yardm istedi. Abaka Han, kaynanas ve Kirman naibesi Kutluk Hatuna kar Sultan Haccacn bu hafif davrann ho grmedi ve u yolda bir ferman kard: Bundan byle Haccac, Kirman ilerinden elini eksin ve devlet ilerini her ynyle Terken Ha25 26 27
ok, ayn yer. ok, ayn yer; Mernissi, age., s. 73. Mernissi, ayn yer; Taal, ayn yer.
tuna devretsin. Kutluk Hatunun geri dnmesinden sonra, Haccac hkmeti yeniden ele geirmek amacyla gizlice geday Hann oullarnn yanna gitti. Buna karlk Kutluk Hatun da, Abaka Hann katna bir adam yollayp durumu bildirdi. Abaka buna son derece kzdndan, Haccacn yakalanp orduya getirilmesini emreden bir ferman yazd. Haccac bunu haber ald ve eliler gelmeden nce Sistana gitti. Aradan alt ay geti. Abaka Hann buralara hcum etmeye hazrland haberini alnca Delhiye kat ve orada on yl bir kkte tutuklu kald. Yalnz her hafta saltanat sarayna bir kere giderdi. Sultan Celald-din Ebul Muzaffer Halci, Hindistanda hkmdar olunca, ona Kirman topraklarna yeniden sahip olabilmesi iin yardm etti; tantanal bir ekilde sava hazrl yaptrd. Ayrca saltanat alametlerinden olan etr, tabl, kus ve bayraklar verip saltanat treni yaptrd. Bylece Kirmana doru sefere giden Haccac, Bekr denilen yere gelince hastaland ve 690/1291 ylnn Zilhicce aynn bir Perembe gecesi ld28. ztuna, Haccacn otuz yedi yanda ldn bildirir29. Bylece Kutluk Hatun, nndeki engellerden birisini lhanllardan salad g sayesinde ortadan kaldrm oldu. Ancak Haccacn ortadan kalkm olmas Kutluk Hatunu sadece bir mddet rahatlatacakt. Daha sonra karsna yeni bir tehlike olarak Haccacn kardei yani Kautluk Hatunun dier vey olu olan Celald-din Soyurgatm ortaya kacaktr. Kutluk Hatunun tarih sahnesine kt dnem, kocas Sultan Kutbddinin lm olmasna ramen asl yldznn parlad dnem Abaka Han kendine damat edindii lhanl Devletinin desteini kazand dnemdir. Kutluk Hatun, Sultan Haccac tehlikesinden damad Abaka Hann desteiyle kurtulmu olsa da bu destek srekli olmamtr. Abaka Hann lmyle lhanllardan salanlan destek sona erecektir. Terken Hatunun Celald-din Soyurgatma Kar Verdii Amansz Mcadele ve Soyurgatmn Sultanl Sultan Haccac vey annesi Kutluk Hatunun tahrikleri sonucu harekete geen Abaka Handan kaarken bu durum saltanat zerinde tek hkim g olmay arzulayan Kutluk Hatunun iine yaramtr. Sultan Haccacn Delhide bulunduu sralarda tam bamsz olarak on iki yl Kirmanda hkm srmtr. Bu dnemde, Haccacn dier kardei Celald-din Soyurgatm saltanat ele geirmek amacyla vey annesiyle amansz bir mcadele ierisine girmitir. Muhtemelen Celald-din Soyurgatm, kardei Haccacn hazin sonunu grm ve bundan ders kararak, balangta lhanl Devletiyle iyi geinme yoluna gitmitir. Bylece Abaka Hann ordusu hizmetine girmi ve kardeinin has emlakna sahip olmutur. Ayrca Ona av emirlii ve baz askeri emirlikler de verilmi fakat hkmdarlk yetkisi verilmemitir. Bylelikle Soyurgatm, Abaka Hann
28 29
Mernissi, age., s. 7475; Taal, ayn yer. ztuna, ayn yer.
hizmetine girmekle onun tepkisini nlemeye almtr. Fakat ona hkmdarlk yetkisi verilmedii halde Kutluk Hatunun saltanat ilerine karmaya hatta onun adnn yan sra kendi adn da hutbede okutmaya ve itaatsizlik etmeye balamtr. Bir yandan da Kirmann ileri gelenlerinden, fesat karmakla n alm Muizddin Melikah, isyanc ah Melik, Emir Tulak ve dier ahslar Kutluk Hatunun tabiiyetinden karak, Soyurgatmn emrine girdiler. Soyurgatmn taknlklar artnca Kutluk Hatun, Haccac meselesinde olduu gibi kz Padiah Hatun araclyla Abaka Handan yardm istedi. Abaka Handan yardm gecikmemitir. Onun yarl hkmne gre Soyurgatmn Kirman hkmetine, kardeinden intikal eden av emirlii ve ahsi hass da dhil, hibir ekilde mdahalesi kalmayacakt30. Bylece Abaka Han, hemen olaya mdahale etmi, Haccacdan kalan tm yetkiler Soyurgatmn elinden alnmtr. Ancak Soyurgatm olay Haccac olayndan son derece farkldr. Zira biz olaylarn geliimine baktmzda Soyurgatmn kardei Haccac gibi hareket etmediini ve daha akllca davrandn gryoruz. Abaka Hanla ilikilerine nem veren Soyurgatm, tm yetkileri elinden alnm olmasna karn Abaka Hana olan ballndan asla taviz vermemi ve ona olan balln bir ekilde ispatlamtr. 680/1282 yl sonunda Abakann ld haberi geldi, yerine Ahmet Tekdar geti. Kutluk Hatun ise Kirmanda damad iin o gne kadar grlmemi bir ihtiamda matem merasimi yaptrd. Daha Abaka Han zamannda, Sultan Ahmet ile Soyurgatm birbirlerine balayan eski bir dostluk ba vard. yleki Ahmetin annesi Kutay (veya Kuti) Hatunun, Soyurgatma Kirman Sultanl verdirmek ve Kutluk Hatunun azlini salamak yolunda, olu Ahmet Han zerinde byk bir rol olmutur31. Abaka Hann lmnden sonra Kutluk Hatunun ileri tersine dnmeye balam, Ahmet Tekdarn iktidara gemesiyle Soyurgatm byk avantajlar elde etmitir. Gerekten de Celald-din Soyurgatm, ordudan baar elde etmi olarak yola kt. Siyehkuh (Karaba) denilen yere geldii srada orduya gitmekte olan Kutluk Hatunla karlat; kz Padiah Hatun da yanndayd. Soyurgatm, Ahmet Handan elde ettii yarl hemen orackta hibir giri yapmadan okudu. Yllardan beri Kirman snrlar iinde tam bir bamszlk ve dzen iinde hkm srmeye alm bulunan Kutluk Hatun, yol stnde ald bu kesin haberden o kadar znt duydu ki, kendini kaybetti, bayld. Sultan Soyurgatm, Hatunun yannda bulunan Kirman emirlerine ve beylerine kendisiyle birlik olmalarn ve Kutluk Hatundan ayrlp beraberce Kirmana gelmelerini teklif etti. Bu ary alan emirler yeni hkmdara uydular ve Kirmana dndler32.
30 31 32
ok, age., s. 116; Mernissi, age., s. 75; Taal, ayn yer. Mernissi, age., s. 76. Mernissi, ayn yer; Taal, ayn yer.
Bylece Soyurgatm, vey annesi Kutluk Hatun karsnda byk bir baar elde etmi Kirmann tek hkimi olmutur. Hatta o bununla da yetinmemi, Kutluk Hatunu bir tehdit olmaktan karabilmek ve etkisiz hale getirebilmek iin onun nfuzunu da elde etmeye almtr. O, bu abasnda da byk oranda baarl olmutur. Ancak o kadar geni bir nfuza sahip ve dneme damgasn vurmu olan bir Hatunu yalnz brakmak hi de kolay olmamtr. 681/1282 ylnn Rebilevvel aynda Kirmanda tahtna oturmu olan Sultan Soyurgatm, iin yeni intikam planlar hazrlanmtr. Kt huyluluu ile tannm olan Muizzddin Melikah, Sultandan intikam almaya hazrland. Kur Melik, Muizzddinin hazrlamakta olduu fesat ateini sndrp halk rahat ve huzur iinde bulundurmak amac urunda alt. Ama yine de baz merann Soyurgatm ldrtp yerine Kutluk Hatunun torunu Syk ah tahta geirmek arzularn nleyemedi. Syk ah, bu srr vaktinden nce renince, ne olur ne olmaz diye hemen days Sultan Soyurgatma durumu anlatt. O da, merann ileri gelenlerini toplayp ak bir meydanda muhakeme ettirdikten sonra, sularn itiraf edenleri kltan geirtti33. Bylece Sultan Soyurgatm, kendisine muhalif olanlar ortadan kaldrm ve saltanatn glendirmitir. Akll bir politika izleyerek o dneme damgasn vurmu olan ve karsnda hibir engel tanmayan vey annesi Kutluk Hatunu verdii amansz mcadeleler sonucunda ortadan kaldrmtr. Onun en akll hareketi daha nce de belirttiimiz gibi lhanllarla olan ban koparmay ve onlarla iyi ilikiler kurmaya zen gstermi olmasyd. Zira Sultan Soyurgatm, Kutluk Hatunun iyi ilikiler kurma politikasn yakndan takip etmi ve onun bu konuda ne kadar baarl olduunu anlamtr. Ksaca Sultan Soyurgatm, vey annesi Kutluk Hatunu kendi politikasyla yenilgiye uratmtr. Terken Hatunun lm Sultan Soyurgatmtan ayrldktan sonra Kutluk Hatun, doruca Ahmet Hana geldi. Beraberinde birok deerli hediyelerde getirmiti. Sahib-i Divan emsddin Gveyni, ona hrmet olsun diye ayaa kalkt. Kutluk Hatun kzlar Bibi Trkan ve Padiah Hatunu da beraberinde getirmiti. Kirmann nemli kiilerinden Hoca Zahirddin Yemin l-Mlk ve Tacddin Satlm, Sultan Soyurgatma tabii olmayp Kutluk Hatunun hizmetinde kalmay tercih etmilerdi. Kutluk Hatun bu ziyaretinde, orduda ok sayg grd ve yarl hkm u yolda yazld: Sultan Soyurgatm ve Terken Hatun, Kutluk (Karahtay) Devletini eit haklarla idare etsinler. Han tarafndan verilen bu yazl emir, Hann annesi Kuti Hatun ve Souncak Noyan tarafndan hi ho karlanmadndan, bunlar Ahmet Hana Eer bu yarl hkmn yerine getirirsen, o zaman Soyurgatm senden nefret eder, Horasana Argun Oulun yanna gidip onunla birleir. Daha iyisi Terken
33
Mernissi, age., 7677.
Hatun, bu k burada kalsn; yazn Soyurgatm da gelince, ikisinin huzurunda bu i halledilsin diye beyanda bulundular. Bu sebeple Kutluk Hatun, o k Zemistan (veya Berdaa)da geirdi. Sahib-i Divan emsddin tarafndan pek ok ikram ve iltifat grd. Yaz gelince Tebriz tarafndan erendaba gitti. Fakat az zaman sonra, kederinden hastalanp ld (681/12823)34. Soyurgatm zamannda Ahmet Han ile kurduu dostane ilikilerin byk faydasn grm bu vastayla nndeki en byk engel olan vey annesi Kutluk Hatundan kurtulmu oldu. Kutluk Hatunun lmyle btn engeller ortadan kalkmam, zamannda erkek gibi yetitirdii ve eitli devletlerle siyasi evlilikler yaptrd kzlar ve zellikle Padiah Hatun, annesinin izinden giderek tahtn tek hkimi olmak iin mcadele etmitir. Kutluk Hatunun kz Bibi Trkan (Terken) bu srada orduda idi; hemen erendaba geldi. Padiah Hatun da Kirmana doru yola kt. Annesinin cesedini Bibi Trkan, Kirmana getirdi. Sultan Soyurgatm ve Kirman bykleri onu karlayp, Bibi Trkana basal dilediler. Kutluk Hatunu da ehrin en gzel yerindeki medresenin kmbetine gmdler35. ztuna, Kutluk Hatunun Kirmanda Kubbe-i Sebzde gml olduunu kaydeder36. Kutluk Hatun 655/1257 ylndan yarl hkm kncaya kadar naibelik edip, Haccacn Kirman terk etmesinden 681/12823 ylna kadar yirmi be yl Kirman tahtnda sultanlk etmi, tarihin kaydettii nadir kadnlardan biri olmutur. Onun zamannda Kutluk Devleti parlak bir dnem yaam, limler, halk onun tarafndan himaye edilmitir. Buna karn tahtta tek sz sahibi olabilmek iin verdii amansz mcadeleleri, hatta bu uurda yapt siyasi ve bu yolla devletlerle oluturduu ittifaklar bir o kadar Kutluk Devletini zayflatmtr. Onun lmnden sonra bu izgiyi devam ettirmeyi hedefleyen kzlar devleti iyice iinden klmaz bir hale drmtr. SONU Trk-slam devletlerinde siyasi mekanizma birtakm politikalar zerine kurulmutur. Bu politikalardan belki de en nemlisi zaman ierisinde bir gelenek haline gelmi olan siyasi evlilik politikasdr. almamz oluturan Kutlughan Hanedanl bahsettiimiz devletler gibi siyasi evlilik temeli zerine kurulmutur. Gerek Kutlughan Hanedannn kurucusu Barakn d ilikileri gelitirmek, dolaysyla yeni kurduu devletini glendirmek gayesi ile gerekletirdii siyasi evlilikler ve gerekse Kutluk Terken Hatunun gcn arttrmak, siyasi yalnzlktan kurtulmak uruna takip ettii bu politika ile hanedanln varl salanmtr. Dnemin artlar gerei devletlerin sosyo-siyasal yapsnn eitli politikalarn oluumunda etkili olduu kanaatindeyiz. zellikle nce Barak sonra da Kutbd34 35 36
Mernissi, age., s. 77; Taal, ayn yer. Mernissi, age., s. 78. ztuna, ayn yer.
din Muhammedin lm ile meydana gelen taht kavgalarndan bir hayli sarslan hanedanlk, kurtuluu Kutluk Terken Hatunda aramtr. Bylece hibir mcadele vermeden iktidara geen Terken Hatun, terkenliin getirdii vasflar ile hanedanlk zerinde tek hkim g olmay amalamtr. Bu ama uruna trl ittifaklar ierisine girmekten, tamamen siyasi gayeler iin zenle yetitirdii kzlarn eitli evliliklere ynlendirmekten asla ekinmemitir. O, bu vastayla dnemin en gl devleti Moollarn desteini byk lde salad gibi kendi iktidarl dnda kzlar vastasyla da uzun bir sre hanedanlkta kadn egemenliini salam oldu. Gerekten de yirmi be yl gibi bir zaman srecinde kadn iktidarlnn oluturulduu Kirmanda zaman zaman sorunlar yaansa da hanedanlk en refah dnemini byk lde onun zamannda yaam, Kirmann byk sorunlar bu dnemde zlmtr. Tarihin kaydettii nadir kadnlardan olan Kutluk Terken Hatun, yaradlndan gelen gl idareci vasf, olaylar karsndaki soukkanl tavr ve takip ettii aklc politikalar ile adndan sz ettirmitir.
KAYNAKA
-Alaaddin Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihanga, (ev: Mrsel ztrk), Kltr Bakanl Yay., Ankara 1998. -Bchner, V. F., Sistan, A, C. 10, Milli Eitim Bakanl Yay., Eskiehir 2001, s. 715-721. -Hunkan, mer Soner, Ortaada Kadn, Trk Hakanlnda (Karahanllar) Kadn, (Ed: Altan etin), Lotus Yay, Ankara Mart 2011, s. 375-394. -Kymen, Mehmet Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi (Alp Arslan ve Zaman), III, 4. Bask, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2001. -Mernissi, Fatima, Hanm Sultanlar (slam Devletlerinde Kadn Hkmdarlar), (ev. M. Ali Kayabol/ Filiz Nayr), Birinci Bask, stanbul 1992. -ztuna, Ylmaz, Kutlu-Hanlar veya Kirman Karahtaylar, Trk Ansiklopedisi, XXII, Milli Eitim Bakanl Yay., Ankara1975, s. 392. -Spuler, Berthold, ran Moollar Tarihi, (ev. Cemal Kprl), Ankara Trk Tarih Kurumu Yay., 1987. -Taal, Ahmed, Kutluhanllar, DA, 26, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara 2002, s.492-494. -ok, Bahriye, slam Devletlerinde Kadn Hkmdarlar, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1965.
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 317-328
Year: 2011, Issue: 6 Page: 317-328
1821 MORA SYANI

Serap TOPRAK
zet 19. Yzyln bana kadar baarszlkla sonulanan Rum isyanlar 1821 ylnda Mora Yarmadasnda balayan isyanla yeni bir dnemece girdi. syanlar ksa zamanda btn adalar ve Yunan corafyasn sard. 1821 Mora isyan Yunanistann bamszlk kazanmasnda nemli bir rol stlendi. Moradaki ilk isyanlar Osmanl Devleti tarafndan nemsenmeyip gerekli tedbirler alnmamtr. Fakat daha sonralar Morada binlerce Mslman Trkn hatta Ortodoks olmayan Hristiyan ve Musevilerin katledilmesi isyanlarn ne kadar ciddi olduunu gstermitir. Sonuta Msr donanmasndan yardm istemek Osmanl ynetimi tarafndan tek are olarak grlmtr. Fakat bu plan, Avrupal Devletlerin mdahalesi ve Navarinde Trk-Msr donanmalarnn yaklmas felaketiyle sonulanmtr. Anahtar Kelimeler Rum, syan, Adalar, Mora, Navarin. THE MOREA INSURRECTION OF 1821 Abstract The Roum insurrections, which resulted in failure until the beginning of 19th century, took yet another turn with The Morea Insurrection of 1821. The insurrections spread to all the islands and Greek geography. The Morea Insurrection of 1821 played a significant role in the independence of Greece. The first insurrections in Morea were ignored by the Ottoman State and the required measures were not taken. However, later on, the murder of thousands of Moslem Turks and even the Jews and the Christians that were not Orthodox, showed how serious the insurrections were. As a result, asking for help from the Navy Egypt was considered as the only choice by the Ottoman Empire. But, this plan resulted in a catastrophe of burning of Turkish-Egyptian Navy in Navarino and intervention of the Europpean States. Key Words Roum, Insurrection, Islands, Morea, Navarin.
Doktora rencisi. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. T_soprak@hotmail.com
I. GR Rumlar 18. Yzyl sonlarna kadar birok kez baarsz isyan giriiminde bulunmutur. 19. Yzyla geldiimizde Rumlar, Osmanl ynetiminde yaayan dier milletlerden farkl olarak deniz ticareti sayesinde zengin bir burjuva snf oluturmutur. Dou Akdeniz ve Karadeniz ticaretinin n elinde bulunduran zengin Rum tacirler, bilimsel ve dnsel faaliyetlere de nem vererek ulusal bilinlenmeyi destekledi ve isyanlara zemin hazrlad. Tamamen milli duygulara dayanan ve milli bir karakter olarak gelien Rum isyanlar, zengin tacirler, diaspora, ayrlk cemiyetler, ki bunlarn iinde en etkili faaliyet gsteren ve ok sayda yesi olan Filiki Eterya Cemiyeti, Fener Rum Patrikhanesi ve Avrupal Devletler tarafndan maddi ve manevi olarak her ynden desteklenmitir. Yunanistann ksa srede bamsz bir devlet olarak ortaya kmasnda btn Yunan corafyasndaki isyanlar kadar adalar, zellikle Mora Yarmadasnda kan isyanlar byk nem tamaktadr. Mora isyanlar Rumlar iin bir dnm noktas olmutur. Ayrca Mora isyanlar yerel ayaklanmalar olarak kalmayp, Rumlarn yaad dier adalara isyan ihra eden bir merkez olmutur. Mora Yarmadasnda, zellikle Filiki Eterya Cemiyetinin ve Fener Rum Patrikhanesinin nderliinde isyan atei yaklm ve Avrupallarn da sempatilerini de toplayarak dier Balkan milletlerinden nce Yunan Devletinin kurulmas salanmtr. Byk Yunanistann kurulmas ynndeki en ciddi adm olan Mora isyan bu adan ok nemlidir. Bu almada, Mora Yarmadasnda balayan ve Avrupal Devletlerin mdahalesiyle sonulanan Mora isyan ele alnmtr. Bu dorultuda alma iki blmden olumutur. Birinci blmde, Mora isyannn balamas ve yaylmas karsnda Osmanl Devletinin ald nlemler zerinde durulmutur. kinci blmde, Mora isyannn uluslar aras boyut kazanmas incelenmitir. almann sonu ksmnda ise, aratrmadan elde edilen bulgular ortaya konmutur. II. MORA SYANI VE OSMANLI DEVLETNN ALDII TEDBRLER Mora Yarmadasnda Rum Ortodoks Kilisesi ve rahipleri, Osmanl Devleti makamlar karsnda byk oranda imtiyazl bir yapya sahipti. Bu imtiyazlar sayesinde Rum Ortodoks Kilisesi, Rumlarn karlarn koruyabilmekteydi. Bununla birlikte Morada yaayan Rumlar, byk toprak sahipleri deildi. Ayrca yllk kazanlarnn 1/5ini vergi olarak dyorlard. Osmanl idaresiyle iyi ilikiler kuramayan Rumlara gelince, onlar da daha ok ssz blgelere ve dalk alanlara yerlemeyi tercih etmiti. Bu nedenle 1460- 1821 yllar arasnda Morann dalk alanlarna Mslmanlardan ziyade Hristiyanlar yerlemiti. Mora Yarmadasnda Rumlar arasndaki milliyeti faaliyetlerin artmasnda Osmanl Devletinin Rumlara verdii siyasi imtiyazlar nemli rol oynad. Rum cemaati, Osmanl Devleti tarafndan Antik Yunann bir devam olarak grld. Bununla birlikte, 1715- 1821 yllar arasnda cemaatin haklarna baz snrlamalar getirilse de, gerekte cemaat serbest bir ekilde idare ediliyordu. Mora Yarmada-
snda Ortodoks Kilisesinin dnda Rumlar idare eden kocabalar bulunmaktayd. Osmanl ynetiminin desteiyle seilen kocabalar, uzun seneler bu grevde kalmakla yetinmeyip haklarn ocuklarna ve hatta torunlarna devredebiliyordu. slamiyetin kutsal mahallelerine ve hkmdar ailelerine has olarak verilen ehir ve kasabalar Morann en ansl yerleim yerleri olarak grlmekteydi. Bunlardan biri de, Mslman ehri olarak grlen ve bir Mekke vakf olan Dimitzana ehridir. Burada oturan Mslmanlar Moral Rumlar tarafndan her zaman ayrcalkl olarak grlmtr. Ayrca Morada yaayan kleftler adnda bir topluluk da bulunmaktayd. Kleftler, Morada Trk ynetimini kabul etmeyen ve ynetimle silahl mcadeleye giren gruptu. Osmanl Devleti, bu asi grupla mcadele etmek iin Hristiyanlar arasndan setii armotoli denilen ve bir eit zabta grevi gren dzenli gruplar oluturdu. 1715- 1821 arasndaki dnemde Osmanl ynetimi zellikle, boazlarn bulunduu tamacl korumak amacyla muhafz tekilat kurdu. Bylece armotoliler, yolcularn gvenliini salamakla grevlendirildi. Korint ile Argos arasndaki boaz ile Arkadya ve Messenya arasndaki Lontari Boaz gvenlik asndan nemli geitlerdi (Bees: 423). Armotoliler buralarda nemli grevler stlendi. Bunun dnda Morann dalk blgelerinde yaayan Manyallar bulunmaktayd. Manyallar, 1460- 1801 yllar arasnda her trl d gce kar isyan etmi bir topluluktu. Osmanl Devleti, Manyallardan vergi alma artyla bunlarn muhtariyetini kabul etti. Fakat kararlatrlan vergiler de hibir zaman dzenli olarak toplanamad (Bees: 423). 18. Yzyla kadar birok kez isyan eden Mora Rumlar baarsz olunca Bat Avrupallardan umutlarn kesip Ruslar bir kurtarc olarak grmeye balad. zellikle ar I. Petro dneminde, bu blgede Rus ve Hristiyanlk propagandas art gsterdi. II. Katerina dneminde Ruslar, Rumlar arasndan setikleri kiiler ve rahipler araclyla Rumlar kkrtma yolunu seti. Bunlar arasnda Kalamatann nfuzlu emlak sahiplerinden Panayotis Mpenakis bulunmaktayd. Bu kiinin blge Rumlarn kkrtc faaliyetlerde bulunmas Trk idarecilerinin de dikkatini ekmekteydi. 1767- 1768 arasnda Rumlar isyan iin hazrlklar yapt. Fakat 1768 ylnda Osmanl-Rus Sava balaynca btn planlar deimek zorunda kald. Rus donanmasnn Akdenizde grnmesine ve Manyallarn yardmna ramen, Ruslar istedikleri sonucu alamad (Bees: 425). Sadrazam Musin-zade Mehmet Paann ve daha sonra Cezayirli Gazi Hasan Paann sayesinde isyan bastrld (Mustafa Nuri Paa, 1987: 251). Baarsz isyan giriimlerinden sonra Rusya, Rumlar zerindeki nfuzunu daha da arttrmaya alt. Kk Kaynarca Antlamasna, Ruslarn diledikleri yerlerde konsolosluklar ama, stanbulda bir Rus kilisesi kurma ve Ortodoks Hristiyanlar koruyuculuunu stlenme gibi maddeler de, milliyetilik propagandas amacyla eklendi (Karal, 1994: 108- 109). Rusya tarafndan hayal krklna uratlan Mora Rumlarnn bu durumu telafi edilmeliydi. Bylece Rumlar, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda 1783 ve 1791 yllarnda imzalanan anlamalar gereince, Rus bay-
ra altnda deniz ticareti yapma ayrcal elde etti (Bees: 425). Bununla birlikte 1790l yllarda Rumlar, Akdenizde korsanlk ve ekyalk yapmaya devam etti. Osmanl ynetimi de ekya Rumlarn btn faaliyetlerinden ruhani liderleri sorumlu tuttu (BOA. 192/9350, HAT). 19. Yzyl balarna kadar ulusal bilinlenme ynnde byk yol kat eden Rumlar, 1821 ylnda Aleksander psilanti liderliinde Eflk ve Budandaki baarsz ayaklanma giriiminden sonra, amalarn gerekletirmeye en uygun yer olarak Mora Yarmadasn grmekteydi. Bunun zerine Rum asi liderleri toplanarak, Paskalya gecesi Mslmanlara saldrma konusunda aralarnda anlatlar. Asiler, saldrlarda baarsz olduklar takdirde de blgede nemli bir g olan Tepedelenli Ali Paay sulamay kararlatrdlar. Bu anlama erevesinde asi liderler tarafndan Morann kasaba ve kylerine papazlar gnderildi. Fakat olaylar, planland gibi gelimedi ve beklenmedik bir ekilde balayan Erhos olay, isyann zamanndan nce kmasna neden oldu. Anabolu Kalesine yaklak saat uzaklktaki Erhos kasabas Mslmanlar, Rumlarn bir isyan hazrl iinde olduundan phelenmekteydi. 15 ubat 1821 tarihinde Anabolu sakinlerinden Yeniehirli bi ve Hasta Hasan ismindeki iki kiinin, Hristiyan pazarnda sarho olarak gezerken ate amalar zerine Rumlar, Paskalya gecesi yaplacak olan isyann aa ktn dnerek harekete geti ve kasaba ilerine kat. Ayrca dalardaki silahl Hristiyanlar da ortaya kt. Kocabalar, isyan haberlerinin aslnn olmadn iddia etse de, 24 Mart 1821 tarihinde Erhos Mslmanlar kasabay terk edip Anabolu kalesine kat. Bu olay Mora Mslmanlarnn da isyan gereini grmesine neden oldu. Fakat Yedi Adada ve dier adalardaki kaak Rumlar, Morada toplanarak her tarafta isyan karmaya balad (Ahmet Cevdet Paa, 1994: 2759- 2760). zellikle Aleksander psilantinin kardei Demetrios psilanti ve Prens Kantakuzen, Moraya giderek Rumlar kkrtmay baard. Mart 1821 tarihinde psilanti ve Kantakuzen, isyan alameti olarak feniks ve matem alameti olarak da siyah renkte olan Filiki Eterya Cemiyetinin bayran aarak Rumlar isyana ard. Bununla birlikte Hidra Adasndaki denizciler ve Mayna genleri bu arya uyarak isyana katld. Hidra denizcileri, kk gemilerini donatarak Mslmanlara ait gemileri yakt. Ayrca Kolokotrinis adndaki bir Rum asinin liderliinde Patras, Navarin, Tripolie, Misolinki ve Nopli ele geirildi (Driault, 2003: 184). Mora Yarmadasnda balatlacak bir isyan iin Filiki Eterya ajanlar, Fener Rum Patrikhanesiyle ibirlii iinde alyordu ve zellikle Mora isyan Patrikhane tarafndan planlanmt. Filiki Eteryann Mora tekilat bakan olan Patras Piskoposu Pol Germanos, stnde Meryem Anann resmi bulunan bir bayra eline alarak Ey Yunan milleti! Artk uyan, Trkleri ldr sloganyla Rumlar aka isyana ard (ahin, 1996: 190). Bu ardan sonra isyan, milli ve dini bir karakter olarak gelimeye balad (Karal: 112). Morada Rum asilerin saldrlar zerine, Mizistre, Levendar, Fenar ve Bardinenin Mslman halk Trapolieye; Endruse ve Niter halk Koron, Moton ve
Anavarine; Gaston halk da Lale Kalesine snd. Visticede 400 kadar Mslman Rumlar tarafndan ldrld. Bununla birlikte Kornine halk Trapolieye kaarken Rumlarn saldrlarna urad, fakat Trapolieden yardma giden 2.000 kadar gnll tarafndan kurtarld. Rum kocabalar ise, btn bu katliamn Tepedelenli Ali Paa tarafndan yapldn ileri srd. Bu arada Osmanl Devleti, Yanyada isyan eden Tepedelenli Ali Paann ortadan kaldrlmas zerine younlatndan bu olaylarla pek ilgilenmedi (Ahmet Cevdet Paa: 2681). Mora nfusu iinde Trklerin nfusuna bakacak olursak Trkler aznlkta yaamaktayd. Ayrca Rumlar byk ticaret filolar ve yedek denizciliiyle denizi kontrol edebilmekteydi. Bylece Osmanl ordusunun Moraya ulamas da ok zordu. Bununla birlikte Osmanl Devleti, Morada balayan isyan srasnda Tepedelenli Ali Paa isyanyla uramaktayd. Moradaki olaylara hzl bir ekilde kontrol altna alma olasl da dkt. Osmanl Devleti Morada Rumlarn ayaklanmasn balangta, blgeye gnderilen ve bir Filiki Eterya yesi olan memur Nikola Morozinin raporuyla izledi. Bylece Morozinin de etkisiyle isyan Bablinin pek dikkatini ekmedi. Fakat Mora isyan aa knca Hurit Paa, Kapcba Mustafa Beyi 3.500 kadar askerle Tropolieye kumandan olarak gnderdi. Mustafa Bey, Rumeli sahillerinden kayklarla Mora Kalesine geti ve burada Sirozlu Yusuf Paayla bulutu. Oradan Vestieye gitti. Vestiede 200 kadar ekyay ldrdkten sonra 16 ubat 1821 tarihinde Erhosda 600den fazla Rum ekyay ldrd. Mustafa Beyin, Tropolieye girii Rumlar tarafndan iddetli saldrlarla karland. Asiler, Moradaki kaleleri, zellikle Morann merkezi olan Tropolieyi kuatt. Bylece Mustafa Bey, Tropoliede mahsur kald (Ahmet Cevdet Paa: 2761). Tropolie, Rum asiler tarafndan ele geirildiinde, Mslmanlar ldrld ve camiler kiliseye dntrld. Ayrca Tropoliede bir de cumhuriyet hkmeti kuruldu (BOA. 841/37873, HAT ). Babli, Suluca Adas halknn donatt 17 kta geminin uka ve Deirmenlik adalar arasnda dolatn ve asilerin Anapoliyi kuatt takdirde amlca ve Suluca halknn Rumlara yardm edeceini (BOA. 927/40280-C, HAT) nceden haber alnca, Mora komutan olarak atad Dramal Mahmut Paay, 25.000 kadar asker, komutas altna verilen vezir ve emirlerle birlikte Rumlar bastrmak zere Ezdine gnderdi. Bu birlikler Mora Derbendinden geip kuatlm olan Anapoli Kalesi nne yerleti ve buradaki isyan bastrd. Ardndan Morann merkezi olan Tropolieye doru hareket etti. Dier yandan 7.000 kadar Arnavut askeri ulufelerinin denmediini ne srerek sava alann brakp geri dnd. Moradaki Rumlarn hemen hemen hepsi ayaklanmaya katld. Ayrca Rumlar derelerde, orman ilerinde frsat kollayp, haberleme yollarn, mhimmat ve gda yardm getirecek yollar da tuttu. Bylece Tropolieye ulamak zorlarken Anapolinin elde tutulmas da tehlikeye girdi. Bu srada Mora seraskeri olarak grevlendirilen Ebu Kebut Mehmet Paa, Yeniehirden ileri geemediinden Rumlar Morann tamamn ele geirdi (Mustafa Nuri Paa: 253).
Yusuf Paaya gelince Badra Kalesinden yardm istenmesi zerine, nebahtdan Moraya askerlerini geirerek buradaki asileri datmay baard. Ayrca Hurit Paaya btn Mora Hristiyanlarnn isyan halinde olduunu ve derhal 5.000 asker gnderilmesi gerektiini bildirdi. Hurit Paa da, Babliye bir miktar Evlad- Fatihan askerinin gnderilmesini teklif etti. Fakat Bablinin gznde Yanyadaki Tepedelenli Ali Paa olaylar daha nemli olduundan ve Moradaki olaylarn nemi henz anlalmadndan sadece Anadoludan asker toplanarak gnderilmesi yeterli bulundu (Ahmet Cevdet Paa: 2762). Bunun zerine Kayseri Mutasarrf Hasan Paaya Anabolu Kalesi Muhafzl verildi. Hasan Paaya Teke, Hamit ve Aydn sancaklarndan 2.000 asker toplamas ve Antalya iskelesinden gemilerle Moraya gndermesi emredildi. Fakat Antalya iskelesinde sevk iin yeterli gemi olmadndan Babli ile uzun yazmalar balad ve asker Antalya iskelesinde beklerken Rumlar da Moradaki Mslmanlar ldrmeye devam etti. letiim ve rgtlenme eksiklii nedeniyle Anadoludan toplanan askerler Moraya gnderilemedi. Yerine baka asker topland. Bunlar, Akdeniz boazna gelecek, oradan kara yoluyla Selanik krfezini dolaarak Yeniehire varacak ve Morada bulunan Osmanl kuvvetlerine yardm edecekti (Ahmet Cevdet Paa: 2763). Ayrca Mora isyan iin Tunustan da gemi istendi. Bunun zerine yedi gemi donatlarak acele bir ekilde Mustafa Kaptan kumandanlnda Moraya doru yola kt (BOA. 868/38618, HAT ). Moradaki isyan balangta hzl ilerledi ve Nisan 1821 tarihinde Rumlarn yaad dier adalara da srad. Rumlarn isyanda baarya ulamas iin adalarn isyana katlmas artt. Rum asiler, Korint Kanalnn kuzeyinde kalan blgenin byk bir blmn kontrol altnda tutuyordu. syann ilk aylarnda, ayaklanmann etkileri tam olarak bilinmiyordu. Babli de kendi imknlarna gre nlemler almak istedi. Aleksander psilantinin Eflk ve Budan igal ettii haberi stanbula ulatnda, Osmanl Devletinde yaayan btn Rum asll kiilerin ellerindeki silahlar teslim etmeleri emredildi. Mart 1821 tarihinde, II. Mahmut bir ferman yaynlayarak Mslmanlar yardma ard. Bununla birlikte isyanlara tepki gsteren Mslmanlar, zmir ve Anadoludaki Rum mahallelerine saldrd. M. Simith Andersona gre, Morada Trklerin katledilmesine e deer olan bu saldrlar Patrik Gregoryusin aslmasna kadar devam etmitir (Anderson, 2001: 74). Oysa Tarihi Dakin, Mora Yarmadasnda 40.000 (Castellan, 1995: 272), Barbara Jelavich ise, silahsz 15.000 Mslmann katledildiini yazmaktadr (Jelavich, 2006: 241). Bu arada stanbul Patrii, Filiki Eterya Cemiyetinin nfuzlu bir yesi olmasna ramen, isyann Rusya tarafndan desteklenmediini grnce szde bir aforozname yaynlad. Aforoznamede, Filiki Eterya yelerinin ettikleri yeminlerin batl olduunu ve yelikten ekilmeyerek devlete kar savaa devam edeceklerin lanet altnda kalacan ilan etti (Karal: 113). Fakat bu szde aforozname hibir ekilde Rumlar engellemedi.
1821 Nisan tarihine kadar Mora Yarmadasnda yaayan 50.000 kadar Mslmandan bir teki bile kalmamtr. Mslman Trkler ya kam ya da Rumlar tarafndan ldrlmtr. ngiliz yazar St. Clair, bu konuda unlar yazmtr: Yunanistann Trkleri pek az iz braktlar. 1821 yl ilkbaharnda ani olarak, tmyle ve dnyann haberi olmadan yok edildiler (Sonyel, 1988: 111). Ortodoks Rumlar sadece Mslman Trkleri deil, dier milletlerden olanlar da ldryordu. 5 Ekim 1821 tarihinde, 35. 0000 Trk ve Arnavut, Musevi ve dier milletlerin yaad Tropoliede de 10.000 kii katledildi. Ocak 1822 tarihinde Akrokorint kentinde 1.500den fazla Mslman ldrld. Bylece Rum ayaklanmas, 1822 yl yazna kadar Trk, Rum, Musevi, Arnavut ve dier milletlerden olmak zere 50.000 kiinin lmne neden oldu (Sonyel: 113- 115) ve btn Avrupa bu katliama sessiz kalarak sadece izlemekle yetindi. III. MORA SYANININ ULUSLAR ARASI BR BOYUT KAZANMASI Filiki Eterya yanllarnn ars zerine Demetrios psilanti, merkez ve anayasal bir devlet kurmak iin bir meclis toplamay kararlatrd. 1821 Aralk tarihinde, Kleftlerin bakan Theorodios Kolokotronisin de onayyla, Epidavrum kentinde bir Kurucu Meclis oluturuldu. Soylular tarafndan ynetilen Meclis, idareyi bir tek kiiye brakmak istemiyordu. Bu nedenle Fenerli bir aileye mensup olan Aleksander Mavrocordatonun da etkisiyle, 1795 Fransz modeline benzer bir anayasa hazrland. Buna gre, her biri bir blgeyi temsil eden be ye seildi. Bylece ilk Yunan hkmeti Misolinkide kuruldu. Hkmet bakan Aleksander Mavrocordato, 13 Ocak 1822 tarihinde Yunanistann bamszln ilan etti. Fakat adallarn ve soylularn szcs bu kii, Theorodios Kolokotronisin taraftarlarnn ounlukta bulunduu Morada kabul grmedi. Ayn yln sonunda Theorodios Kolokotronis, Astrosta ikinci bir toplant dzenledi. Ancak Aleksander Mavrocordato taraftarlar arasnda anlamazlk ortaya kt. Sonunda Kronidi kentinde yeni bir hkmet kuruldu. Bu hkmetin bana da George Kountouriotes adl zengin bir kii geti (Castellan: 273). Rumlar bir meclis kurup bamszlklarn ilan etseler de, ksa zamanda ortaya kan rakip liderler iktidar iin kyasya bir mcadeleye girdi. Bu mcadelede, byk Fener ailelerinden birinin yesi olan Aleksander Mavrocordato, ok kt Rumca konuan ve Arnavut kkenli zengin armatr George Kondouriotes, Yunanistan corafyasnn en nemli lideri olan Theorodios Kolokotronis Rumlarn balca lider adaylaryd. Siyasi gruplar arasndaki atma hzla trmand ve 1823 yl sonunda, Theorodios Kolokotronis taraftarlaryla Aleksander Mavrocordato ve George Kountouriotes denetimindeki hkmet adaylar arasnda bir i sava balad (Anderson: 75). Rumlarn bir meclis kurmasn II. Mahmut endie iinde izliyordu. II. Mahmut, 25 ubat 1822 tarihinde bir heyet toplayarak alnacak nlemleri belirlese de, bu duruma ngiliz Bykelisi mdahale etti. Bu tarihten sonra Avrupal Devletler de, Rumlarn isyanlarna kar kaytsz kalmayarak mdahale etmeye balad (Driault: 187). Artk Rum isyanlar ulus-
lar aras bir sorun olma yolunda ilerliyordu. Avrupal devletler kendi diplomatik karlar dorultusunda her iki taraf da idare ediyordu. Austos 1822de, Alikorne ehbenderi Kant tarafndan Babliye verilen bilgiye gre, asi Rumlar Avrupadan silah ve mhimmat salayarak Mora ve amlca adalarna sokuyorlard (BOA. 957/41080, HAT). 1822 ylnda, Viyanadan gelen haberlere gre, ngiliz Elisi George Caning, Rum asilerin durumunu grmek zere Rusyaya giderek temaslarda bulunmutu (BOA. 960/41187-B, HAT). Aslnda Avrupal devletlerarasnda tam bir gr birlii de yoktu. Eyll 1822 tarihinde isyann en iddetli olduu yllarda bile, Rum asiler hakknda ngilterenin kabul ettii siyasetin Rusya, Avusturya, Prusya ve Fransa tarafndan beenilmedii ortaya kmt (BOA. 960/41187, HAT ). 1823 ylnda isyanlarn younluu biraz azalsa da, isyanlar tamamen bastrlamad. Eyll aynda, Mora asilerinin gemileri Misolinkide toplanmas durumunda Mora kalelerine gda ve gerekli malzemelerin nakli gleeceinden, nlem olarak Mora sahillerine donanmadan bir frkateyn ve be alt geminin gnderilmesi kararlatrld (BOA. 38789-F, HAT). Ayn tarihte, Rum Patrikhanesi, Mora asileriyle Osmanl Devleti arasnda bir vasta olarak grlmekteydi. Bu nedenle Patrikhane, Babliden isyandan vazgeen Rumlarn affedilmesini istedi (BOA. 844/37931, HAT). 1824 yl balarnda, isyanlar tekrar iddetlendi ve Avrupadan birok gnll Moraya savamak iin gitti. Ayrca ok saydaki gnll de para yardmnda bulundu. Bunlardan biri de Antik Yunan hayran ngiliz Lord Byrondu. Lord Byron ve bir ngiliz miralay isyann en iddetli yllarnda olduka ykl bir parayla Misolinkiye gitti ve orada Rumlara para yardm yaparak isyanlar tevik etti (BOA. 926/40255, HAT). ngiltere d politika olarak her ne kadar isyanlara kar gibi grnse de, ngilterenin asilere para ve yardm gndererek tevik ettii ve Misolinkiye giden Lord Byronun Rumlar kkrtarak Karlili asilerine yardm iin elinden gelen yardm yapt belgelerden anlalmaktadr (BOA. 928/40290-D, HAT). Bu durum, ngiliz d politikasnn gerek yzn de aka gstermektedir. Moradaki isyanlar 1824 ylnda iddetini arttrarak devam etti. Buna karn Osmanl Devleti, asilerle mcadelede birlik iinde deildi ve belirli bir dzen iinde hareket etmiyordu. Bu nedenle Rum asiler zerine yaplan harektlarn ou baarszlkla sonulanmaktayd (BOA. 874/38787-L, HAT). Morada kan isyanlarn bastrlamamas zerine Kavalal Ali Paann olu brahim Paa Mora valisi olarak tayin edildi. Fakat Moraya vali tayin edilen brahim Paann kuvvetleri blgeye zamanda ulaamadndan istenilen baar da salanamad. Rumeli Valisi Dervi Paann Babliye bildirdiine gre, Rum asilere kar baarszln bir nedeni de, askerlerin daha nceki askerlere gre istekli savamamalaryd (BOA. 901/39557, HAT). Bununla birlikte Babliye, Arnavut askerinin hazr ulfeye alk olduundan i grmedii, Trk paalar yannda hizmet etmedikleri, Arnavut paalarn da devlete bir hayr olmadnn ve Mora isyannn bastrlmas iin aya arkl valilere ihtiya olduu ynnde ikyetler gitmekteydi (BOA. 636/31344-B,
HAT). Austos 1824te, Eriboz ve Misolinki blgelerinde Rumlarla olan atmalar
ok iddetli geti. Ordunun yars stma hastalna yakalandndan ve yeni asker beklendiinden, Salye yolunu ellerinde tutan asilere kar baar salanamad. Bununla birlikte Osmanl kuvvetleri, para ve malzeme sknts ekmekteydi. Bu durumda yava hareket edilmekte ve mdahale gecikmekteydi. Askerlerin zamannda yetiememesi zerine asiler glerini iyice arttrd (BOA. 906/39723-B, HAT). Bylece 1825 yl balarnda, Rumlarn saldrlarnn younlat ve Morann merkezi Tropoliede zor anlarn yaand dnemde btn mitler brahim Paaya ve Msr donanmasna baland (BOA. 926/4024-A, HAT). brahim Paa, nemli baarlar elde etti. brahim Paa kuvvetlerinin Moradaki baarlar ve asi Rumlarn yenilgileri Avrupa diplomasisini de harekete geirdi. Rum asileri yattrmak iin Osmanl Devletine aklamalarda bulunmak zere biri Rus, dieri Fransz iki subay Bkree gitti (BOA. 1140/45339, HAT). Bylece Rum ayaklanmas 1825 ylndan itibaren uluslar aras bir nitelik kazand ( Armaolu: 174). Avrupal devletlerin ilerine karmasndan holanmayan Osmanl Devleti, Rum isyann durdurmak iin denizden beslenen ekyann n kesilmesini yeterli buluyordu. Bu nedenle brahim Paa denizden amlcay ele geirirken, karadan da Atinann ele geirilmesi gerekmekteydi (BOA. 942/40665-B, HAT). Bu plan dorultusunda brahim Paa, Koronda Rumlarn isyann bastrd. Moraya ynelen brahim Paa, Navarini kuatt. Bu haber, Rumlar arasnda byk bir heyecan yaratt. amados adnda bir Rum kaptan, Navarini kurtarmak iin svarisi bulunduu hafif donanmayla harekete geti. Navarin nnde bulunan Sefakya adacn ele geirdi. Fakat Sleyman Paa ve topu bl bu adac topa tutarak barnlamayacak hale getirdi. Bylece amados ekilmek zorunda kald. Navarin Msr askeri tarafndan ele geirildi. Fakat bu srada Msrllarn ok sayda gemisi de batt. 18 Mays tarihinde Navarin halk teslim olmak zorunda kald. brahim Paa, Kolokotronesin kumandas altndaki Rum etelerini datt ve Kalamata ile Tropolieyi ele geirdi. Bylece brahim Paa, Nopli hari btn Mora Yarmadasna egemen oldu
(Driault: 191,192).
1827 ylnda, Osmanl-Msr donanmas isyan tam yattrmak zereyken Avrupal Devletlerin ie karmas isyan yeni bir dneme girdirdi. Mehmet Ali Paann Mora seferi, ngilterenin houna gitmiyordu. Mora ve Girit valilii kendisine verilen Mehmet Ali Paann Dou Akdenizde yerlemesi ngilizlerin karlarna uygun deildi ve bu durum ngilizleri korkutuyordu. ngiltere ve Rusya, brahim Paann szde zulmlerine son vermek amacyla St. Petersburgda grmelere balad. Grmeler sonunda 4 Nisan 1827 tarihinde St. Petersburg Protokol imzaland. Buna gre Yunanistan, Osmanl Devletine vergiyle bal muhtar bir devlet haline gelecek ve btn Trkler Yunanistandan kartlacakt. Bu Protokol, bamsz bir Yunanistann kurulmas ynnde atlan ilk admd. Protokol, Avusturya, Prusya ve Fransaya da bildirildi. Avusturya ve ardndan Prusya Protokol reddetti. Fransa ise, 1815 ylnda kendisine kar kurulmu olan Kutsal Bir-
lii paralamak niyetinde olduundan Protokole katlmay dndn bildirdi. Bylece ngiltere, Rusya ve Fransa arasnda Londrada grmeler balad. devlet arasnda 6 Temmuz 1827 tarihinde Londra Antlamas imzaland. Bu antlamada, Osmanl Devleti, St. Petersburg Antlamasn kabul ettii takdirde, asilerle Babli arasnda bir mtareke yaplaca ve Yunanistan devletinin kurulaca; kabul etmedii takdirde ise, Protokol imzalayan devletin asilere yardm etmekten baka, Osmanl hkmetini yola getirmek iin onu bask altnda bulunduracaklar yazmaktayd (Karal: 116,117). Osmanl Devleti, Londra Antlamas hkmlerini i ilerine karma olarak grdnden antlamay reddetti. Bunun zerine ngiltere, Rusya ve Fransa, Moray abluka altna alarak Navarini kuatt. devlet, brahim Paaya bir atekes teklif etti. Fakat brahim Paa, ngiliz amirali Cardington ve mttefikler tarafndan yaplan atekes teklifini, Padiahtan emir almadka kabul edemeyeceini bildirdi. Bunun zerine lkenin amiralleri, brahim Paaya bir ltimatom gndererek, Trk ve Msr donanmalaryla askerlerin Yunanistandan kmalarn istedi. Fakat ltimatom kabul edilmedi (Karal: 118). Msr donanmasnn Navarin Limanna ulamasndan bir sre sonra Franszlarn ve ngilizlerin 22 sava gemisi de Navarine gitti (BOA. 1050/43278-B, HAT). ngilizler Osmanl donanmasnn hareket alanlarn kstlamaya balad. Bunun zerine Mora Valisi brahim Paa ve kuvvetlerinin amlca-Suluca tarafna donanmayla gitmesi emredildi. Fakat Navarin nnde 28 sava gemisi bulunduundan ve onlarla savamak gerekebileceinden donanma hareket edemedi (BOA. 849/38071, HAT). Ayrca Navarin nndeki 28 para ngiliz sava gemisi, eer Osmanl-Msr donanmas hareket edecek olursa bunu engelleyeceklerini bildirmiti. brahim Paa da, Babliye, Osmanl donanmasnn bunlarla savaa girecek kadar gl olmadn bildirdi (BOA. 849/38071-C, HAT). Amiral Cadrington kumandasndaki ngiliz gemileri, Amiral Rigny kumandasndaki Fransz gemileri ve kendilerine daha sonra katlan Amiral Heyden kumandasndaki Rus donanmas 25 Eyll tarihinde brahim Paayla bir mtareke yapt. Buna gre, Osmanl Donanmas Navarinde kalacakt. Bunun zerine ngiliz ve Fransz donanmalar Zanta ve Milo adalarna ekilecekti (Gkbilgin: 134). Mart 1828 tarihinde Mora Valisi brahim Paadan Msr valisine gnderilen bir tezkirede, Fransz ve ngiliz sava gemilerinin Navarin ve civarnda deniz yoluyla gda yardm gnderilmesini engelledikleri belirtilmektedir (BOA. 1087/44248-C, HAT). Bunun zerine Osmanl donanmas amlca Adasna doru hareket etti. Fakat OsmanlMsr donanmasnn bir savaa gc yoktu. Temmuz 1828 tarihinde, Osmanl Donanmas, Msr ve Tunus gemilerinin kaptanlarnn ortak kararyla imzalanp gnderilen dileke bunun en ak kantlarndandr. Bu dilekede, Navarin Liman ngiliz gemileriyle kuatldndan bunun dna karak savaa katlmaya donanmann gcnn olmad belirtilmitir (BOA. 849/38071-D, HAT). ngiliz, Fransz ve Rus mttefik gemileri Morada harektn kesin bir ekilde durdurulmas iin
Amiral Rignyin emriyle Osmanl-Msr donanmas yakt. Bylece Msr gemileriyle birlikte 57 gemi ve 6.000 denizci kaybedildi (Gkbilgin: 134). Navarin olayndan sonra Mehmet Ali Paa Moradaki Msr kuvvetlerini geri ekmeye karar verdi. Fakat bunu yapamad. ngiltere, Fransa ve Rusya 19 Temmuz 1829 tarihinde, Londrada kabul ettikleri bir protokolle Fransann Moraya bir kuvvet karmasna karar verdi. Bylece aresiz kalan Msr kuvvetleri ve brahim Paa, 3 Austos 1829 tarihinde, Fransayla bir antlama yaparak geri ekilmek zorunda kald (Armaolu: 185). IV. SONU 1821 ylnda Rumlarn Mora Yarmadasnda balattklar isyan, Yunan Devletinin kurulmasyla sonulanmtr. syann balamasnda, zellikle Rusya etkin rol oynamtr. Avrupal Devletler, kendi karlar dorultusunda Antik Yunana duyduklar ilginin de etkisiyle Rumlara her trl maddi ve manevi yardmda bulunmutur. Osmanl Devleti ilk balarda isyan ciddiye almasa da isyann dier adalara sramas zerine Msr donanmasndan yardm istemi ve isyann direncini krmay baarmtr. Fakat isyana Avrupal Devletlerin el atmas ve konunun ulusalar aras bir boyut kazanmasyla dengeler deimi ve isyan Osmanl Devletinin aleyhinde ilerlemitir. Binlerce Mslman Trk hatta Ortodoks olmayan Hristiyan ve Musevinin lmesiyle sonulanan Mora isyannn baars, sadece Sakz ve Girit adalarnda yaayan Rumlar cesaretlendirmemi, Balkanlarda yaayan dier milletlere de rnek olmutur. Rumlarn amac, eitliksiz, adaletsizlik ya da ekonomik zorluklar giderecek nlemlerin alnmas deildi. Zira yle olsayd kendi mezhepleri ve dinleri dndaki insanlar ldrmezler, toplu katliamlar yapmazlard. Rumlar, kendi millet ve mezhepleri dndaki herkesi ya ldrm, ya ge zorlam ya da evlerini yakmt. Bu da isyann etnik bir karakter tadn gstermektedir. 19. Yzyl banda Srplar, birok kez ayaklanmalarna ve baz haklar elde etmelerine ramen bamsz bir devlet kurmay baaramamtr. Oysaki Avrupa devletleri ve kamuoyunu arkalarna alan Rumlar, ilk kez bir isyan sonucunda ulusal bir devlet kurmay baarmtr. Mora, Yunan Devletinin kurulduu yerdir. Bu nedenle isyann balad gn hl ulusal bamszlk gn olarak kutlanmaktadr.
KAYNAKA
-Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, Cilt 6, dal Neriyat, stanbul 1994. -Anderson, M. Smith, Dou Sorunu 1774- 1923, (eviri dil Eser), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2001. -Armaolu, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789- 1914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1999. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 841/37873, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 927/40280-C, HAT. Babakanlk Osmanl Arivleri, 192/9350, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 868/38618, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 957/41080, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 960/41187-B, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 960/41187, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 38789-F, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 844/37931, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 926/40255, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 928/40290-D, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 874/38787-L, HAT -Babakanlk Osmanl Arivleri, 901/39557, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 636/31344-B, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 906/39723-B, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 926/4024-A, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 1140/45339, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 942/40665-B, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 1050/43278-B, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 849/38071, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 849/38071-C, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 1087/44248-C, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 849/38071-D, HAT. -Bees, Nikos, Mora Maddesi, slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar -Castellan, Georges, Balkan Tarihi, (eviri Ayegl Yaraman-Babuu), Milliyet Yaynlar, stanbul 1995. -Driault, Edovard, ark Meselesi, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara 2003. -Gkbilgin Tayyip, Navarin Maddesi, slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar -Jelavich, Barbara, Balkanlar Tarihi: 18. ve 19. Yzyllar, Kre Yaynlar, stanbul 2006. -Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Cilt 5, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1994. -Mustafa Nuri Paa, Netaycl Vukuat: Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, (Yayna Hazrlayan Neet aatay), Cilt 3- 4, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1987. -Sonyel, Selahi, Yunan Ayaklanmas Gnlerinde Moradaki Trkler Nasl Yok Edildiler?, Belleten, Cilt LXII, Say 233, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988. -ahin, Sreyya, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, tken Yaynlar, stanbul 1996.
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 329-342
Year: 2011, Issue: 6 Page: 329-342
EYYUB ALES KADINLARI

Tlay YREKL
zet Bu almada Eyyubi ailesinin kadn yelerinin ksa biyografileri ele alnmtr. Eyyubilerle dier komu Trk hanedanlklar arasnda evlilik yoluyla kurulan akrabalk balar bulunmaktadr. Onlar, siyasi ilikilerin younluuna gre ya komu hanedanlklara mensup hatunlarla ya da ayn slaleden olanlarla evlenmilerdir. Bu hatunlardan birka nibe sfatyla devlet ynetimini fiilen ellerinde bulundurmulardr. Anahtar Kelimeler Eyyubiler, Selahaddin Eyyubi, Kadn, Evlilik, Nibe. THE FEMALE MEMBERS OF THE AYYUBID DYNASTY Abstract This study covers the short biographies of female members of the Ayyubid Dynasty. There are affinity networks between the Ayyubid Daynasty and other neighbor Turkish dynasties by marriage. Depending on the consistency of political relationships, they married either women who are members of neighbor dynasties or women from the same family. Of these women, some actually ruled the country, with the title 'regent'. Key Words Ayyubids, Salahaddin Ayyubi, Woman, Marriage, Niba.
Dr., Adnan Menderes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. tulayyurekli@yahoo.com
GR Msr, Suriye, Irak ve Gney Arabistanda yaklak bir asr hkm sren Eyyubler, Trk-slam tarihinde nemli bir yere sahiptir. Her ne kadar Arap-Krt karm melez bir aileden geldikleri sylense de Seluklu hizmetine girilerinden sonra adalar Trkiye Seluklular, Artuklular, Begteginliler ve Zengiler gibi Trk hanedanlaryla evlilik yoluyla akrabalk ba kurmular ve byk lde Trklemilerdir1. Eyyubler, tekilatlar, bayraklar, dayandklar maddi ve manevi unsurlar bakmndan Zengilerin devam niteliinde bir devlettir2.Onlar, hemen her adan Trk kltrnn izlerini tarlar. Trklerde kadnn ynetimde stlendii grevler dikkate alnrsa Eyyub ailesine mensup nibe kadnlar hususunda da ayn durum sz konusudur. Sz konusu dnemin kaynaklarnda hanedanln kadn yeleri yaptrdklar mimari eserler, doum ve evlilik gibi hadiseler mnasebetiyle bazen isimleriyle bazen de el-dilin kz, el-Kmilin kars gibi ifadelerle isimleri verilmeden ksaca anlrlar. almamzda, kaynaklarda isimleriyle birlikte geen hanedan kadnlarn konu edindik. Dierlerini ise konunun dnda braktk. Bunun nedeni melliflerin eserlerinde onlardan farkl yerlerde sz ederken ayn ahslar olup olmadklarn belirtmemeleri ve sadece varlklarndan bizi haberdar etmeleridir. Burada deinmemiz gereken dier bir husus da hatunlara ait melike (prenses) unvanndan doan karklktr. Mellifler bu sz kimi zaman isim kimi zaman da unvan olarak kaydetmilerdir. Bunun ayrmn yapmak olduka gtr. Bu sebeple melike szn isim kabul ederek bu adla bilinen kadnlar da almamza dhil ettik. almamzda kadnlarn biyografilerini sralarken okuyucunun zihninde btnlk salamak amacyla, onlarn anne, baba, e, karde gibi birinci dereceden akrabalk ilikilerini esas aldk. Eyyub ailesine mensup kadnlar tespit edilebildii kadaryla unlardr:
1
Selahaddin Eyybnin annesi Hrim Emiri ehbeddin Mahmud b. Tokuun kz kardeidir. Ramazan een, Salhaddin Eyyb ve Devri, stanbul 2000, s. VIII. Kendisi, nerin kzyla evlenmitir. Eb me, Kitbur-ravzateyn, Tahkik: Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed, C. I/II, Kahire 1998, s. 675. Kz kardelerinden biri, emirlerinden Akbr bn Ezguun eidir. Eb me, age., C. I/II, s. 645; el-Bundr, Senal-bark-m, Tahkik: Ramazan een, C. I, Beyrut 1971, s. 198. Selahaddinin olu Muizziddin shakn elerinden biri, Meyyfrikin hkimi Artuklu Karaarslann kzndan olma torunudur. Eb me, age., C. II/I, s. 206. el-dilin olu el-Eref, Zengi ailesinden Atabeg Nureddin Arslanahn damaddr. bnl Esr, slm Tarihi el-Kmil fit-trih, C. XII, eviren: Abdlkerim zaydn- Ahmet Araka, stanbul 1987, s. 237. El-Erefin kardei el-Muazzam erefeddin sa, Celaleddin Harizmahn, Mardin Artuklularndan Nsreddin ve olunun kayn pederidir. Bununla beraber Zehebye gre, erefeddin sann sadece bir kz vardr ve Artuklu Nsreddinle evlenmitir. Sbt, Mirtuz-zamn, C. VIII/II, Haydarabad 1952, s. 618-619; Ynn, Zeylu mirtiz-zamn, C. I, Haydarabad 1954, s. 140; Zeheb, Trihul-islm, Tahkik: mer Abdusselm Tedmur, C. XLIV, Beyrut 1997, s. 55. erefeddin sann olu en-Nsr Davud, Harezmli bir Trkle evlenmitir. Bu evlilikten kk olu el-Melikl Muazzam sa dnyaya gelmitir. Makriz, Kitbus-slk, Tahkik: Muhammed Mustafa Ziyade, C. I/II, Kahire 1956, s. 324; Ynn, age., C. I, s. 164. Trkiye Seluklularndan Muizzidin Kayserahn ei, el-dilin kzlarndan biridir. Abl Farac, Abl Farac Tarihi, C. II, eviren: mer Rza Dorul, Ankara 1999, s. 474. el-Aziz Muhammed b.ez-Zhirin oullar en-Nsr ve ez-Zhirin anneleri de yine Trktr. Ynn, age., C. II, s. 135. Ramazan een, age., s. VIII.
smetud-din mine Hatun: Selahaddin Eyybnin emirlerinden Muineddin nerin kzdr. Hatun nce Atabeg madeddin Zenginin olu Nureddin Mahmudla evlenmi, onun lmnden sonra da H.572/M.1176-1177 ylnda Sultan Selahaddin Eyyb ile nikahlanmtr. Mtedeyyinlii, hayr ve hasenatyla tannan Hatun, Dmakta Hacerz-zeheb mahallesinde Hanefler iin el-Hatuniyye el-Cevvniyye Medresesini ve Babun-nsrn dnda el-Hatuniyye Hanikhn yaptrmtr. H.581/M.1185-1186 ylnda vefat eden Hatun, Dmaktaki Kasyon Da eteindeki trbesine defnedilmitir3. Munise Hatun: Selahaddin Eyybnin tek kzdr. Hatun, amcas el-dilin olu el-Kmille evlenmitir4. Fatma Hatun: Selahaddin Eyybnin olu el-Muhsin Ahmedin kzdr. Dnemin baz alimlerinden icazetli olarak hadis rivayet etmitir. H. 597/M.1200-1201 ylnda doan Hatun, Halebe bal Buzada H.681/M.1282-1283 ylnda vefat etmitir5. Sufra Hatun: Artuklu ehabeddin Muhammedin kzdr. Selahaddin Eyybnin olu ez-Zhir Davudla evlenmitir6. Raba Hatun: Selahaddin Eyybnin kardeidir. H.572/M.1176-1177 ylnda Muineddin nerin olu Saadeddinle evlenmitir. Saadeddinin H.581/M.11851186 senesinde lmesiyle dul kalan Raba ayn yl ierisinde Erbil hkimi Gkbr ile nikahlanmtr. Aabeyi Selahaddin bu ikinci evlilii iin ona eyiz olarak Samsat vermitir. Hatunun Gkbr ile evlilii yaklak elli yl srmtr. Onun, Gkbrden olan ocuklarnn says ve adlar bilinmemekle birlikte kzlar, Zengi ailesinden zzeddin Mesud ve madeddin Zengi b. Arslanahla evlenmitir. Gkbrnn vefatndan (H.630/M.1232-1233) sonra Erbilden ayrlarak Dmaka gelen Hatun lnceye kadar burada ikamet etmitir. Hatun, Dmakta bir hanikh ve es-Shibe adyla bilinen bir medrese yaptrarak Hanbellere vakfetmitir. H.643/M.1245-1246 ylnda yaklak seksen yanda vefat eden Hatun, kendi medresesine defnedilmitir7. Sittu am Zmrd Hatun: Selahaddin Eyybnin kardeidir. Selahaddinin nemli devlet adamlarndan Lainle evlenmitir. Bu evlilikten Hsameddin Muhammed dnyaya gelmitir. Hatun, Lainin lmnden sonra, amcas Esededdin irkuhun olu Hms hkimi Nsreddinle evlenmitir. Hatun, Dmakta elBerrniyye Medresesini yaptrm ve bu kurumun ilevlerini tam olarak yerine
3
5 6 7
Sbt, age., C. VIII/I, s. 385; Zeheb, age., C. XLI, s.120; bn Kesr, el-Bidye ven-nihye, Tahkik: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Trk, C. XVI, Cze 1998, s. 518, 573-574. Sbt, Hatunun medrese ve hanikah yaptrdn kaydediyor. Dier mellifler ise sadece vakfettiini sylyor. Sbt, age., C. VIII/I, s. 434; Eb me, age., C. I/II, s. 711; Ebul Fid, el-Muhtasar f ahbril-beer, C. II, Beyrut 1997, s. 174. Zeheb, age., C. L, s. 309. bn eddd, el-Alakul hatra f zikri mer el-am vel- cezr, Tahkik: Yahya Abbre, C. III/I, Dmak 1978, s. 121. bn Hallikn, Vefeytul- ayn, Tahkik: hsan Abbas, C. IV, Beyrut 1978, s. 115, 120-121; bn Vsl, Mferricul kurb, Tahkik: Cemaluddin e-eyyl, C. III, Kahire 1977, s. 197, 211; Zeheb, age., C. XLVII, s. 162; Ebul Fid, age., C. II, s. 215, 279; bn Kesr, age., C. XVII, s. 286; Nuaym, ed-Dris f trihil-medris, Tahkik: Cafer el-Husen, C. II, Kahire 1988, s. 79-80-81; brahim Kafesolu, Kk-Bri, A , C. VI, s. 886; Ramazan een, age., s. 83.
getirmesi iin pek ok ey balamtr. Kaynaklarda stn meziyetleriyle kendisinden sz edilen Hatun, dindarl, cmertlii ve hayrsever kiiliiyle bilinirdi. Evinde ihtiya sahiplerine ilalar, yiyecekler ve iecekler datlrd. Selahaddin Eyyb, Dmakta vefat edince, Zmrd Hatun cenaze treninde byk mallar sarfetmiti. O, Yemen hkimi kardei Turanah H.570/M.1174-1175te skenderiye taraflarnda lnce naan Dmaka naklettirmi ve kendisinin yaptrd elBerrniyye Medresesinde topraa verdirmiti. H.616/M.1219-1220 ylnda vefat eden Hatun, ei Nsreddin ve kardei Turanahn yanna defnedilmitir8. Kutlukz Hatun: Selahaddin Eyybnin kardei ehinahn (.H.543/M.11481149) eidir. Bu evlilikten Baalbek hkimi Ferruhah ve Azra Hatun domutur. Kutlukz, ehinahtan sonra Hcib Mubrekle evlenmi ve ondan Safed emiri Saadeddin ile Dmak ahnesi Memddu dnyaya getirmitir. Kutlukz, Dmakda kendisine nispet edilen bir hanikh ve olu Ferruhahn lm zerine Dmakta onun adna Ferruhahiyye Medresesini yaptrmtr9. Azra Hatun: Kutlukzla ehinahn kzdr. Hatun, Dmakta bir rbat ve Babun-nsrda kendi adyla anlan Azraviyye Medresesini yaptrmtr. H.593/M.1196-1197 ylnda len Hatun kendi medresesindeki trbeye defnedilmitir10. Zmrd Hatun: Selahaddin Eyybnin kardei Yemen hkimi Tuteginin ei ve Tuteginin oullar el-Muiz smail ile en-Nsr Eyybun annesidir. Hatun, Tuteginden (. H.593/M.1196-1197) sonra, olu en-Nsr Eyybun atabei Seyfeddin Sungurla evlenmi ve ondan bir de erkek ocuk dnyaya getirmitir. Hatun, Sungurun vefatnn ardndan Atabeg Gazi b. Cibrlle nikahlanmtr. EnNsr ldrtmek suretiyle Yemenin tamamna sahip olmak isteyen Atabeg Gazinin kendisi de katledilince Hatun bir sreliine Yemenin idaresini stlenmitir. Hatun, daha sonra ehinahn olu Sleymanla evlenmi fakat bu evlilik uzun srmemi ve Sleyman ondan boanmtr11. Melek Hatun: Tuteginin kzdr. Amcas ehinahn olu Sleymanla evlenmitir. El-Kmilin olu Aksis, Sleymann daveti zerine, Yemeni ele geirince (H.612/M.1215-1216) Melek Hatunu eiyle birlikte el-Kmilin yanna Msra gndermitir12. Melike Hatun: Selahaddin Eyybnin kardei el-dilin kzdr. Hama hkimi el-Mansurla13 evlenmitir. Hatun, H.598/M.1201-1202 ylnda Hamaya gelmitir.
8
10
11
12 13
bn Hallikn, age., C. I, s. 307; C. II, s.480; C. III, s. 244, 245; Sbt, age., C. VIII/II, s. 606-607; Zeheb, age., C. XLI, s. 122; C. XLIV, s. 290, 291; Ebul Fid, age., C. II, s. 167, 173-174; bn Kesr, age., C. XVII, s. 83-84; Nuaym, age., C. I, s. 277-278. Tarihiler, Hatunun yaptrd medreseler zerinde hem fikir deillerdir. Nuaym, age., C. I, s. 277-278. Eb me,Tercimu riclil-karneyn, Beyrut 1974, s. 54; Nuaym, age., C. I, s. 561; Ramazan een, age., s. VIII, 398, 402. bn Hallikn, age., C. II, s. 453; Zeheb, age., C. XLII, s. 137; bn Kesr, age., C. XVI, s. 679; Nuaym, age., C. I, s. 373374; II, s. 194. bn Vsl, age., C. III, s. 136-139, 227; Zeheb, age., C. XLII, s. 47, 337; C. XLIV, s. 8; C. XLVII, s. 360-361; bn Hatb elOmer, Ravzatul-feyha f Alamin-nisa, www.alwaraq.net, 10.10.2010, s. 80-81. bn Vsl, age., C. III, s. 227; Zeheb, age., C. XLVII, s. 361. el-Mansur Muhammed b. el-Muzaffer mer b. ehinah Necmeddin Eyyub.
Bu evlilikten el-Muzaffer Takiyddin Mahmud, en-Nsr Selahaddin Kl Arslan ve el-Muiz dnyaya gelmitir14. Hatun, H.616/M.1219-1220 ylnda vefat etmitir15. Zehra ve Bb Hatunlar: Zehra Hatun, el-dilin kzdr. Hatun, Dmakta eldiliyye es-Sugra Medresesini yaptrmtr. Bb Hatun ise Esededdin irkuhun kzdr. Hatun, H.655/M.1257-1258 ylnda bu medreseye pek ok ey vakfetmitir16. Gziye Hatun: El-dilin kzdr. Sultan Selahaddin Eyybnin olu Haleb hkimi ez-Zhirle H.583/M.1187-1188 ylnda evlenmitir. Bu evlilikten Yusuf adnda bir erkek ocuk olmu ancak kk yata lmtr17. Dayfe Hatun: El-dilin kzdr. Dayfe Hatun H.582/M.1186-1187 ylnda Haleb Kalesinde domutur. O srada babasnn yannda konuklar olduu iin ona konuk anlamna gelen Dayfe ad verilmitir18. Dayfe Hatun, amcas Selahaddin Eyybnin olu Haleb hkimi ez-Zhirle evlenmitir (H.609/M.1212-1213). Ez-Zhir daha nce Dayfenin yukarda szn ettiimiz kardei Gziye ile evli idi. Ez-Zhir, Gziyenin vefatndan sonra Dayfeye iki kez talip olmu, kzlarna byk ehemmiyet veren el-dil, yeeninin isteini ilkinde geri evirmi, ancak ikincisinde kabul etmiti19. Dayfe Hatun, ez-Zhirden H.610/M.1213-1214 ylnda el-Azizi dnyaya getirmitir20. Dayfe, ez-Zhirin lm (H.613/M.1216) zerine tahta geen olu el-Aziz21 ve ondan sonra da torunu en-Nsr adna olmak zere iki kez nibe sfatyla Haleb ynetimini stlenmitir22. Dayfenin nibelik dnemleri Eyyb ailesinin Msr ve Suriyedeki muhtelif ubeleri arasnda yaanan mcadeleli zamana rastlar. Onun bu karklklar esnasnda yegne amac Halebi muhtemel bir kargaann ierisine srklemeden olu ve torunu adna gvence altna almak olmutur. Bu sebeple dengeli ve tarafsz bir
14 15 16
17
18 19
20
21 22
bn Vsl, age., C. III, s.114, 134, 161; C. IV, s. 269; Ebul Fid, age., C. II, s. 194. bn Vsl, age., C. IV, s. 64-65. Nuaym, age., C. I, s. 368. Cafer el- Husen, Bb isminin dnemin kadnlar arasnda yaygn bir isim olan By olabilecei grndedir. Bk. Nuaym, age., C. I, s. 368. bnl Adm, Zbdetul-haleb, Tahkik: Smi Dehhn, C. III, Dmak 1968, s. 91; bn Vsl, age., C. III, s. 166; ehbeddin Tekinda, Melik-z-Zhir, A, s. 684. bnl Adm, age., C. III, s. 266. bn Vsl, age., C. III, s. 212; Ebul Fid, age., C. II, s. 275. Dmaktan Halebe gelen Hatunu, getii yerlerde lkenin, kadlar, nibleri istikbale kmlar ve kendisine pek ok ey takdim etmilerdir. Ei ez-Zhir de ona yz elli bin dirhem deerinde kymetli ta, benzeri olmayan mcevherlerden yaplm bir ta, amberden mamul altnla sslenmi on gerdanlk ve be ayr gerdanlk, yz yetmi para altn ve gm, muhtelif giysilerin bulunduu yirmi dolap, yirmi cariye ve on hizmeti vermiti. Dayfenin eyizi kumalar, aletler, envai mcevherlerden ve pek ok eyden mteekkildi. Hizmetinde ok sayda nedime, cariye ve hizmeti bulunuyordu. Sadece cariyeler iki yz kii idi. Bunlarn yarsn deiik melhiler bilen arkclar, yarsn da envai zanaat erbb oluturuyordu. bn Vsl, age., C. III, s. 213-214; Zeheb, age., C. XLIII, s. 38. bnl Adm, age., C. III, s. 165. el-Melikl Azizin doumu mnasebetiyle Haleb ehri sslenmi ve Ez-Zhir byk bir tren dzenlemitir. Ez-Zhir, aa ve sandaldan yaplan beiklerin yan sra altn ve gmten on beik, mevlit iin her birinde yakut, zmrt, prlanta ve incilerin bulunduu ferace, her biri yakut, zmrt ve mcevherle ilenmi eyer, klf ve kabzas altn, tokas eitli mcevherlerle ilenmi kl ve saf mcevherden dzgn bir ekilde ilenmi mzrak hazrlatmtr. bn Vsl, age., C. III, s. 220. Mneccimba, Cmiud-Dvel Seluklular Tarihi II, Yaynlayan: Ali ngl, zmir 2001, s. 52. Ebul Fid, age., C. II, s. 275.
politika gderek Halebin gvenliini tehdit eden durumlar haricinde Eyyb melikleri arasndaki siyasi ekimelere dhil olmamtr. bnl Admin kaytlarndan Dayfenin, Eyyb ailesi ierisinde desteine ihtiya duyulan ve kendisine itimat edilen bir ahsiyet olduu anlalmaktadr. EsSlih Eyyb, bir ara kendi ynetim snrlar ierisinde istihdam etmeye alt Harezmlilere kar mkl duruma dnce halas Dayfeden yardm talep ederek hkm altndaki btn yerleri ona vermeyi nermitir. Dayfe ise yeenine bu teklifinden tr sadece teekkr etmekle yetinmitir23. Es-Slih Eyyb, elKmilden sonra Msrda tahta geen II. el-dil zerine Msra yapaca sefer iin Dayfeyi kendi tarafna ekmeye teebbs etmi, fakat Dayfe ona her ikisinin de aabeyinin ocuklar olduklarn syleyerek hadisenin dnda kalmtr (H.636/M.1238-1239)24. Buna ramen es-Slih Eyyb, II.dili Gazzede Hallara kar kazand zaferden tr Dayfe adna tebrie gelen mehur tarihi bnl Admle grmesi esnasnda Dayfenin memlku olduunu ve her zaman onun hizmetinde bulunacan sylemitir25. Olunun zerinde kuraca baskdan ekinen Arslanah, Caber Kalesi ve Blisi ona brakmak yerine Azaz mukabilinde kardei Dayfeye teslim etmitir (H.638/M.1240-1241)26. Dayfenin slale ierisindeki mevki ve itibarn gsteren bunlara benzer baka rnekler sunmak mmkndr. Dayfe, Halebde Firdevs Medresesi27 ile bir hanikh ina ettirerek Eyyb ailesinin dier kadn yeleri gibi adn lmszletirmitir. Hatun H.640/M.1242-1243 ylnda Haleb kalesinde vefat etmi ve kalede sofann karsndaki hcreye defnedilmitir28. Vechl-kamer: Ez-Zhirin29 cariyelerindendir. Ayrca Ez-Zhirin geride kalan tek olu Ziblenin de annesidir. Ez-Zhirin lmnden sonra Emir Cemaleddin Aydodu ve ondan sonra da Beysar ile evlenmitir30. Gziye Hatun: Annesi cariyedir. Babas Haleb hkimi el-Azizdir. Bu mnasebetle Dayfe Hatunun torunudur. Ayrca en-Nsrn ve yukarda sz edilen ezZhirin de kardeidir. Hatun, Trkiye Seluklu Sultan II. Gyseddin Keyhsrevle nikahlanmtr. Gziyenin nikah akdi elli bin mihir karlnda Halebde yaplmtr (H.635/M.1237-1238) 31. Gziye, daha sonra es-Said Fethuddin Abdulmelik b. es-Slih smaille evlenmi ve onun yannda vefat etmitir32.
23 24 25 26 27 28 29 30 31 32
bnl Adm, age., C. III s. 241-242. bnl Adm, age., C. III, s. 244-245. bnl Adm, age., C. III, s. 246-247. bnl Adm, age., C.III, s. 248-249; Ebul Fid, age., C. II, s.270-271. bnl Adm, age., C. III, s. 263. bnl Adm, age., C.III, s. 266. Ez-Zhir b. el-Aziz b. ez-Zhir b. Selahaddin Eyyb. Zeheb, age., C. XLVIII, s. 392. bnl Adm, age., C. III, s. 237-238; Ynn, age., C. II, s. 135; Ebul Fid, age., C. II, s. 265. Ynn, age., C.II, s. 135
Melike diliye (Gziye Hatun): El-dilin kzdr. H.624/M.1226-1227 ylnda Trkiye Seluklu Sultan I.Alaaddin Keykubadla evlenmitir33. Sultan Alaaddin Keykubadla Melikenin evliliinden zzeddin Kl Arslan, Rkneddin34 ve Melike Hatun dnyaya gelmitir35. Keykubadn byk olu II.Gyseddin Keyhsrev dururken kk olu zzeddin Kl Arslan kendisine veliaht tayin etmesinin sebeplerinden biri, onun Melike diliyeden yani soylu bir prensesten dnyaya gelmesidir36. Melike diliye, z olu veliahd zzeddine kar vey olu Gyseddinin saltanat mcadelesi esnasnda Gyseddinin kard bir ferman ile Ankara Kalesinde mahbus edilmi ve bir sre sonrada boularak ldrlmtr (H.635/M.1237-1238)37. Melike Hatun: Babas Trkiye Seluklu Sultan Alaaddin Keykubaddr. Annesi el-dilin kz Melike diliyedir38. Melike Hatun, Dayfenin torunu en-Nsrla evlenmitir. Nikah, elli bin mihir karlnda, Kayseride ehrin kads ve ahitler huzurunda kylmtr (H.635/M.1237-1238). en-Nsr adna Trkiyeye giden bnl Adm o gn yle anlatr: Sultan grlmemi altn ve gm eya kard. Dinarlar sald. Ben de Halebden getirdiim bin altn satm. Darul-sultanda dirhemler, elbiseler, eker ve pek ok ey sald ve elenceler yapld. Vasf mmkn olmayan enlikler dzenlendi. Ben arkadalarmdan bazlarn nikahn akdedildiini bildirmek iin Halebe gnderdim. Haber Halebe ulanca orada da elenceler tertip edildi.39 Hatun, Trkiyeden Dmaka dn mnasebetiyle H.651/M.1253-1254 ylnda gelmitir. Zeheb onun Dmaka giriini yle tasvir eder: Sultan Alaaddinin kz Rumdan ei Sultan en-Nsra geldi. Hizmetinde, emrinde be yz atlnn bulunduu Suba vard. eyizi ve arlklar bin deve zerindeydi. Mahfesi altn ve gmlerle ssl atlastand. Kalabalk, grlmeye deer bir gnd. Onun iin Dmak ve evresinde ei duyulmam dn yapld. Kubbeler kuruldu, askerler oyunlar oynad 40 . Hatunla en-Nsrn evliliinden H.653/M.1255-1256 ylnda el-Alaaddin dnyaya gelmitir41. Virdl-mana: El-dilin olu el-Kmilin cariyelerinden olup olu es-Slih Eyybun da annesidir. Kendisi Sudanl bir esire idi42. eceretd-drr: Es-Slih Necmeddin Eyybun nce cariyesi daha sonra da eidir. Aslen Trk idi. Es-Slih, onu gzelliinden tr satn almt. O, es-
33
34 35 36 37 38 39 40 41 42
bn Bibi, el-Evamirl Alaiye fil umuril Alaiye ( Seluk Name ), C. I, eviren: Mrsel ztrk, Ankara 1996, s. 309315; Mneccimba, age., C. II, s. 65; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1993, s. 350-351. Osman Turan, age., s. 404. Ebul Fid, age., C. II, s. 265. Osman Turan, age., s. 357. bn Bibi, age., II, s. 27; Mneccimba, age., C.II, s.83;Osman Turan, age., s. 409. Ebul Fid, age., C. II, s. 265; Zeheb, age., C. XLIV, s. 272. bnl Adm, age., C. III, s. 239-240. Sbt, age., C. VIII/II, s. 791. Zeheb, age., C. XLVIII, s. 10, 16. Zeheb, age., C. XLVIII, s. 16. Ebul Fid, age., C. II, s. 286; Makriz, age., C. I/2, s. 339; ehbeddin Tekinda, Melik-s-Slih, A, C. VII, s. 674.
Slihden Halil adl bir ocuk dnyaya getirmi ve bu ocuk erken bir yata lmt. eceretd-drrn tarih sahnesine k Eyyblerin Msrda buhranl bir dnemine denk der. Es-Slih, Haleb hkmdar en-Nsra kar bir sefer dzenlemek zere Dmaka geldii srada Kral IX. Louisnin ynetimindeki Hallarn Dimyata ktklarn haber alm ve hasta vaziyette Msra dnmt. Es-Slih, Dimyat nlerinde ld (H.647/1249-1250) esnada ei eceretd-drr yannda idi. eceretd-drr devletin ileri gelen emirleriyle durumu deerlendirip esSlihin lm haberinin yarataca kargaay dikkate alarak bunu gizledi. Bundan sonra, es-Slihin hayattaki tek varisi olu Turanaha babasnn yerine gemesi iin haber gndererek Hsn- Keyfadan Msra artt. Es-Slihden sonra yerine geen olu Turanah, eceretd-drre bal memlklar sayesinde Hallara kar byk bir zafer kazand. eceretd-drrn gcnden ekinen Turanahn memlklar onu vey annesine kar kkrttlar. Turanah, kendisinin ismen hkmdar olduunu, asl iktidarn eceretddrrn elinde bulunduunun farknda idi. Onun eceretd-drrden babasnn hazinesini talep etmesi taraflar arasndaki husumeti daha da arttrd. Bunun zerine eceretd-drr, Bahr Memlklarla irtibata geerek Turanahn ldrlmesini salad. Hadisenin hemen akabinde emirler bir araya gelerek eceretddrrn hkmdarl zerine gr birliine vardlar. Bylece o, Msr tahtna hkmdar olarak geerken Msrda Eyyb hkimiyeti son bulmu oldu. eceretd-drr hkmdar olduktan sonra Franszlarla bir anlama yaparak Dimyat geri almay baard. Bu arada Suriye ve Yemendeki Eyybler Halife ile ibirlii yaparak eceretd-drre bask yapmaya baladlar. eceretd-drr, bu basklar karsnda tahtndan feragat etti. Bylece ay sren saltanat sona erdi. Ancak o, bir ekilde iktidarn srdrmek amacyla zerinde pek etkili olduu Atabeg zzeddin Aybekle evlendi. Artk Aybek Msr sultan idi. Ne var ki Aybekin saltanat uzun srmedi; eceretd-drr, Aybekin Musul hkimi Bedreddin Llnn kzyla evlenme giriimleri sebebiyle onu ldrtt. Aybekin lm nedeni olarak baka bahaneler ne srld ise de gerekler bir zaman sonra emirler arasnda yayld. eceretd-drrn emirlerinden zzeddin Haleb ve Cemaleddin Aydoduya yapt hkmdarlk teklifleri de kabul grmedi. Nihayetinde, Aybekin olu Nureddin Ali tahta geince annesinin emriyle o srada tutuklu bulunan eceretd-drr feci bir ekilde ldrld (H.655/M.1257-1258). Hatun, Kahirede kendi adyla anlan caminin yanndaki trbeye defnedildi. eceretd-drr, iyi bir idareci, dindar ve hayr sever idi. Hac dolaysyla Surre Alaylarnn tertibi ve Kabe rts gnderme adetini ilk defa eceretd-drr icra etmiti. Kendisi okuma yazma bilirdi. eceretd-drr her gn hususi bir dairede vezirlerini toplar, kendisi ince bir perde arkasndan oturarak bu toplantlara katlrd. Bir ie karar vermeden nce daima bir meclis toplar, vezirlerinin, emirlerinin dncelerini renir, sonra kararnameleri ve fermanlar bizzat kendisi imzalard. Halka dorudan do-
ruya bir emir vermek istedii zaman Aybekle o hususlar inceden inceye konuurdu. Msrda kendi adna hutbeler okutmu ve paralar bastrmt43. Sittu Sevda: El-Kmilin ei ve el-Kmilin ocuklar el-dil Eb Bekir, Fatma Hatun, Ara Hatun ve es-Said Abdullahla44 evlenen Hatunun annesidir. Kendisi Fakih Nsrn kz diye bilinirdi45. Ara Hatun: El-Kmilin Sittu Sevdadan olan kzdr. H.629/M.1231-1232 ylnda amcas el-Muazzam sann olu Kerek hkimi en-Nsr Davudla Lcunda evlenmitir46. El-Kmil ile en-Nsrn aralar alnca babasnn istei zerine H.631/M.1233-1234 ylnda einden boanan Ara47, taraflar arasndaki anlamazln zme kavumasyla H.635/M.1237-1238 ylnda tekrar en-Nsr Davudla nikahlanmtr48. Fatma Hatun: El-Kmilin Sittu Sevdadan olan kzdr49. Dayfenin olu el-Aziz Muhammedle evlenmitir. Nikah elli bin dinar mihir karlnda H.626/M.12281229 ylnda Dmaktaki Hatun Mescidinde el-Erefin huzurunda kylmtr50. Hatun, H.629/M.1231-1232 ylnda Halebe gelmitir51. Aye Hatun: El-Aziz Muhammedin Fatma Hatundan olan kzdr. H.645/M.1247-1248 ylnda Hama hkimi el-Mansurla52 evlenmitir. Aye Hatun, H.657/M.1258-1259 ylnda el-Mansurdan Muzaffer Mahmudu dnyaya getirmitir53. Gziye Hatun: El-Kmilin kzdr. Gziye Hatun, Yemen hkimi el-Melikl Mesud Aksisin de kardeidir. Hama hkimi el-Muzaffer Mahmudla54 evlenmitir. Hatun, Hamaya H.629/M.1231-1232 ylnda gelmitir. Hatunun el-Muzaffer Mahmuddan, el-Mansur, el-Efdal Ali ve mer adnda erkek ocuu olmu ve bunlardan sonuncusu kk yata lmtr. Ayrca Gziye Hatunun Munise, Dnya, Melike adnda de kz olmutur. By Melike Hatun annesinin lmnden az nce, kk kz Dnya Hatun da kardei el-Mansurun lmnden (H.683/M.1284-1285) sonra vefat etmitir. El-Muzafferin lmnden (H.642/M.1244-1245) sonra yerine ocuk yataki olu el-Mansur geince, Gziye, nibe sfatyla onun adna devleti ynetmi ve lmeden evvel ynetimi ona brakmtr. Gziye Hatun H.656/M.1258 ylnda vefat etmitir55.
43
44 45 46 47 48 49 50 51 52
53 54 55
Bahriye ok, slm Devletlerinde Trk Nibeler ve Kadn Hkmdarlar, Ankara, 1981, s. 55-89; Samira Kortantamer, Bahr Memlklarda st Ynetim Mensuplar ve Aralarndaki likiler, zmir 1993, s. 35-36. el-Meliks-Said Abdullah bn el-Meliks-Slih madeddin smail b. el-Melikl dil b. Necmeddin Eyyub. Ebul Fid, age., C. II, s. 282; bn Vsl, age., C. IV, s. 279. bn Vsl, age., C. IV, s. 279; Makriz, age., C. I/1, s. 242. Ebul Fid, age., C. II, s. 256. Ebul Fid, age., C.II, s. 261; Makriz, age., C.I/1, s. 255. Ebul Fid, age., C.II, s. 241. bnl Adm, age., C.III, s. 207; bn Vsl, age., C. IV, s. 254-255. bnl Adm, age., C. III, s. 210-211. el-Melikl Mansur b. el-Muzaffer Mahmud b. el- Mansur Muhammed b.el-Muzaffer mer b. Nureddin ehinah b. Necmeddin Eyyub. Ebul Fid, age., C. II, s. 282, 308; Ynn, age., C. II, s. 135; Makriz, age., C. I/II, s. 329. el-Muzaffer Mahmud b. el-Mansur Muhammed b. el-Muzaffer mer b. Nureddin ehinah b. Necmeddin Eyyub. bn Vsl, age., C. IV, s. 276; Ebul Fid, age., C. II, s. 244, 305; Ynn, age., C. I, s. 75; Bahriye ok, a.g.e, s. 31.
Munise Hatun: El-Muzaffer Mahmudla Gziye Hatunun kzdr. Hatun, nl Tarihi Ebul Fidnn da halasdr. H.633/M.1235-1236 ylnda Hamada domutur. Kendisi, verdii sadakalarla mehurdu. O, Hamadaki el-Hatuniyye Medresesine ok byk balar yapmt. H.703/M.1303-1304 ylnda vefat eden Hatun, elMuzafferin geride kalan son ocuudur56. Ah Hatun: Nuaymye gre Ah Hatun, Mardin Artuklu hkmdar Kutbeddinin kzdr. bn Taribirdiye gre ise en-Nsr Artukun57 kardeidir. Hatun, el-dilin olu el-Muazzam sa ile evlenmitir. Hatun, Kasyondaki Cisrulebyadn yaknlarnda Nuaymnin Mardniyye adyla kaydettii medrese ile trbeyi yaptrmtr (H.610/M.1213-1214). Einin lmnden (H.624/M.1227-1228) sonra Dmakdan ayrlarak babasnn yanna Mardine giden Hatun burada vefat etmitir58. Hadce Hatun: El-Muazzam erefeddin sann kzdr. H.654/M.1256-1257 ylnda Dmakta el-Muridiyye Medresesini yaptrmtr59. Drul-kutbiye: Ebul Fid ve Zehebye gre el-dilin olu el-Mufaddal Kutbeddinnin kzdr60. bn Kesre gre ise el-dilin kzdr. Kendisi, Munise, Drulkutbiye ve Dru kbl olarak bilinir. H.603/M.1206-1207 ylnda domutur. Dnemin baz alimlerinden icazet alarak hadis rivayet etmitir. Hatun, H.693/M.12931294 ylnda Kahirede vefat etmi ve Bbuz-zuveylede defnedilmitir61. Grc Hatun: Grc meliki vann kzdr. Tarihiler Hatunun Eyyb ailesinden evlendii ahslar zerinde hem fikir deillerdir. Zeheb, Hatunun, van ile el-dilin olu el-Evhad arasnda H.607/M.1210-1211 ylnda yaplan anlamayla el-Evhadn kardei el-Erefle evlendiini fakat bundan evvel el-Evhadn yannda olduunu kaydeder62. bn Vsl, bu anlamayla Hatunun el-Evhadla evlenmesine karar verildiini syler63. Zehebye gre, Celaleddin Harizmah Ahlat ele geirince Grc Hatunu yanna almtr. Yine ayn mellife gre, bu hadiseden sonra kendisinden haber alnamayan Hatun, Mool hakan tarafndan Ahlat ve evresinin kendisine verildiine dair bir menurla H.643/M.1245-1246 ylnda tekrar Ahlata gelmitir64. Hatun, Ahlata dndkten sonra el-dilin olu ehbeddin Gzi ile irtibat kurarak daha evvel kardei el-Erefin ei olduunu imdi de kendisiyle evlenmek istediini, ayet bu dileini kabul ederse Ahlat ve civarn kendisine brakacan bil56 57 58
59
60 61 62 63 64
Ebul Fid, age., C. II, s. 243,390-391. el-Melikl Mansur Nsreddin Artuk b.lgazi b. Artuk b. Arslan b. lgazi b. Alpi. bn Taribirdi, en-Ncmuz-zhire, Tahkik: Muhammed Huseyn emsuddin, C. VI, Beyrut 1992, s. 279-280; Nuaym, age., C. I, s. 592. Nuaym, age., C. I, s. 576 ve bir nolu dipnot. bn eddd, Hatunun adn vermeden medresenin erefeddin sann kz tarafndan ina edildiini kaydeder. Medresenin kapsnn stnde ise el-Muazzam erefeddin sann kz Hadce Hatun tarafndan H. 650/M.1252-1253 ylnda vakfedildii yazldr. Nuaym, age., C. I, s. 576 ve bir nolu dipnot. Ebul Fid, age., C. II, s. 307; Zeheb, age., C. XLVIII, s. 43. bn Kesr, age., C. XVII, s. 668. Zeheb, age., C. XLIII, s. 31 bn Vsl, age., C. III, s. 201. Faruk Smer, Moollarn, Kseda savan mteakip Ahlat ele geirdikten sonra ehri 1243 ylnda Grc Prens Avakn kz kardei Tamtama verdiklerini belirtiyor . Faruk Smer,Ahlat, DA, C.II, s. 21.
dirmitir. ehbeddin onun bu isteini kabul etmitir. Bu evliliin gerekleip gereklemediine dair ne Sbt ne de Zeheb kesin bir ey belirtirler65. Trkan Hatun: Atabeg ailesinden Atabeg zzeddin Mesudun kzdr. El-dilin olu el-Eref Musa ile evlenmitir. Kasyonda medrese ve trbe yaptrmtr. H.640/M.1242-1243 ylnda vefat eden Hatun kendi trbesine defnedilmitir66. Melike Hatun: El-Eref Musann kzdr. Amcas Mevdudun olu el-Cevad Yunusla evlenmi fakat bir sre sonra el-Cevad, Hatunu boamtr. Daha sonra amcas es-Slih smailin olu el-Mansurla nikahlanan Hatun, ondan iki ocuk dnyaya getirmitir. Hatun H.694/M.1294-1295 ylnda vefat etmitir67. Neseb Hatun: El-Cevad Yunusun kzdr68. Masne Hatun: El-dilin olu es-Slih smailin kzdr. Evlenmemitir. Masne Hatun H.723/M.1323 ylnda vefat etmi ve es-Slih smailin annesinin trbesine defnedilmitir69. Sliha Hatun: El-dilin olu Mucireddin Yakubun kzdr. H.650/M.1252-1253 ylnda doan Hatun, H.726/M.1325-1326da vefat etmitir70. SONU Eyybler ile dier Trk hanedanlklar arasnda evlilik yoluyla tesis edilmi kuvvetli akrabalk balar bulunmaktadr. Bu evliliklerden bir ksm siyasi sebeplerden tr yaplmtr. Eyyb hkmdarlar alelade soydan gelen kadnlarla da evlenmilerdir. Onlarn durumlar ve mevkileri, eceretd-drr rneinde olduu gibi kendi ahsi meziyetleri ve hkmdarlar zerindeki tesirleriyle alakaldr. Ailenin kadn yeleri hayr yapmay vazife edinmi yksek ahlak haiz kiilerdir. Yaptrdklar medreseler ve rbatlarla adlarn lmszletirmilerdir. Hatunlarn bu trden faaliyetleri bilime ve eitime verdikleri nemi gstermesi bakmndan mhimdir. Onlardan bir kann hadis ilmiyle ilgilenmeleri de bunu destekler mahiyettedir. Hatunlarla ilgili dikkat eken dier bir husus da onlardan bir kann lke idaresi gibi nemli bir grevi stlenmeleridir. Dayfe ve Gziye iyi bir hkmdarn vasflarna sahip olup lkelerini en iyi ekilde ynetmitir. Msrda son Eyyb hkmdarnn lmnden sonra Memlk Devletinin kurucusu olarak tahta geSbt, age., C. VIII/II, s. 754; Zeheb, age., C. XLVII, s. 20. Zeheb, age., C. XLVI, s. 432; Nuaym, age., C. I, s. 129. bn Kesr, age., C. XVII, s. 681; Makriz, age., C. I/III, s. 735 ve iki nolu dipnot. Hatunun Dmakta kendisine ait mlkleri bulunuyordu. Bir ara amcas es-Slih madeddin smail, onun Dmaktaki mallarna el koymu ve bunlardan bir ksm da bakalarna satlmt. Harezm ve Zanbakiyye kyleri bunlar arasndayd. Makriz, age., I/III, s. 735-736. Hatun ayrca Kahirede Kutbiyye Kasrnn da sahibi idi. Memlk hkmdar Kalavun H.682/M.1283 ylnda bu kasr istimlak ederek karlnda Hatuna Zmrt Kasr ile bir miktar para vermitir. Eref Buharal, Trk Hkmdarnn Yaptrd Salk Kurumu: Tolunoullar, Zengiler ve Memlklerde Salk Hizmetleri, ADTCF Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt: XXV, Say:40, 2006/Eyll, s. 32. Safed, Aynul-asr ve avnul nasr, C. III, Frankfurt 1990, s. 299. bn Kesr, age., C. XVIII, s. 232; Nuaym, age., C. I, s. 318. Safed, age., C. I, s. 436.
65 66 67
68 69 70
en eceretd-drr, ksa bir sre ynetimi fiilen elinde bulundurmu fakat daha sonra bundan feragat etmesine ramen devlet idaresinde sz sahibi olmutur.
KAYNAKLAR
-Abul Farac, Abl Farac Tarihi, II, eviren: mer Rza Dorul, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1999. -Buharal, Eref, Trk Hkmdarnn Yaptrd Salk Kurumu: Tolunoullar, Zengiler ve Memlklerde Salk hizmetleri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, C:XXV, Say:40, 2006/Eyll, s. 29-39. -Eb me, Kitbur-ravzateyn f ahbrid-devleteyn, I/II, II/I, Tahkik: Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed, Drul-ktb, Kahire 1998. -Eb me,Tercimu riclil-karneyn, Drul-cl, Beyrut 1974. -Ebul Fid, el-Muhtasar f ahbril-beer, II, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut 1997. -el-Bundr, Senal-bark-m, I, Tahkik: Ramazan een, Drul-kitbil-cedd, Beyrut 1971. -bn Bibi, el-Evamirl Alaiyye fil-umuril Alaiye ( Seluk Name ), I-II, eviren: Mrsel ztrk, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1996. -bn Hallikn, Vefeytul-ayn ve enbu ebniz-zamn, I-VIII, Tahkik: hsan Abbas, Drus-sadr, Beyrut 1978. -bn Hatb el-Omer, Ravdatul feyha f almin-nisa, www.alwaraq.net, tarih: 10.10.2010. -bn Kesr, el-Bidye ven-nihye, XVI-XVIII, Tahkik: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Trki, Hicr littbaa ven-ner, Cize 1998. -bn eddd, el-Alakul-hatra f zikri mer el-am vel- cezr, III/I, Tahkik: Yahya Abbre, Vizratus-sakfe, Dmak 1978. -bn Taribirdi, en-Ncmuz-zhire, VI, Tahkik: Muhammed Huseyn emsuddin, Drulktbil-ilmiyye, Beyrut 1992. -bn Vsl, Mferricul-kurb f ahbri beni Eyyub, III, Tahkik: Cemaluddin e-eyyl, IV, Tahkik: Huseyn Muhammed Reb, Vizretu's-sakfe ve'l-ilam, Kahire 1972-1977. -bnl Adm, Zbdetul-haleb min trihi haleb, III, Tahkik: Smi Dehhn, Instut Franaisde Damas, Dmak 1968. -bnl Esr, el-Kmil fit-trih, XII, eviren: Abdlkerim zaydn- Ahmet Araka, Bahar Yaynlar, stanbul 1987. -Kafesolu, brahim Kk-Bri, A, VI, s. 885-892. -Kortantamer, Samira, Bahr Memlklarda st Ynetim Mensuplar ve Aralarndaki likiler, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir 1993. -Makriz, Kitbus-slk, I/I-II-III, Tahkik: Muhammed Mustafa Ziyade, Matbaatul-cenne, Kahire 1956. -Nuaym, ed-Dris f trihil-medris, I-II, Tahkik: Cafer el-Husen, Mektebets-sakfetid-diniyye, Kahire 1988 -Safed, Aynul-asr ve avnul nasr, I-III, Instute for History of Medic, Frankfurt 1990. -Sbt, Mirtuz-zamn,VIII/I-II, Diretul-maarifil-osmaniyye, Haydarabad 1952. -Smer, Faruk,Ahlat, DA, II, s. 19-22. -een, Ramazan, Salhaddin Eyyubi ve Devri, SAR Vakf Yaynlar, stanbul 2000. -Tekinda, ehbeddin, Melik-s-Slih, A, VII, s. 674-678. -Tekinda, ehbeddin, Melik-z-Zhir, A, VII, s. 683-685. -Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, Boazii Yaynlar, stanbul 1993. -ok, Bahriye, slm Devletlerinde Trk Nibeler ve Kadn Hkmdarlar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981. -Ynn, Zeylu mirtiz-zamn, I-II, Diretul-maarifil-osmaniyye, Haydarabad 1954. -Zeheb, Trihul-islam, XLI-L, Tahkik: mer Abdusselm Tedmur, Drul-kitbil-arab, Beyrut 1996-2000.

Tarihin Peşinde - 6 (Ekim 2011)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tarihin Peşinde - 6 (Ekim 2011)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

I THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

YIL: 3 SAYI: 6 EKM 2011

YEAR: 3 ISSUE: 6 OCTOBER 2011

TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S III

THE PURSUIT OF HISTORY

(e-dergi) ISSN: 1308-5468 (basl) ISSN: 1308-545X

Editr Do. Dr. Necmi UYANIK

TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S V

THE PURSUIT OF HISTORY

Bask ncesi: MinyaTK

TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S VII

TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S IX

TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S XI

TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S XIII

TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S XV

TARH N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERG S XVII

THE PURSUIT OF HISTORY

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 1-20

Year: 2011, Issue: 6 Page: 1-20

Ar. Gr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. ahmet76@yahoo.com

3/6 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 3

3/6 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 5

3/6 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 7

3/6 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 9

3/6 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 11

3/6 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 13

EKLER M. Reid Paann 11 Austos 1839 Tarihli Memorandumu31

FO, 78/383, 12 Austos 1839.

3/6 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 15

3/6 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 17

3/6 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 19

THE PURSUIT OF HISTORY

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 21-54

Year: 2011, Issue: 6 Page: 21-54

II. MERUTYET DNEMNDE TOPLUMSAL AHLK BUNALIMI: FUHU MESELES

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 23

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 25

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 27

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 29

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 31

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 33

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 35

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 37

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 39

UMUMHANELERN SEMTLERNE VE SAHPLERNN UYRUKLARINA GRE DAILIMI

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 41

Hristiyan ve Yahudi Mslman TOPLAM GENEL TOPLAM

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 43

101 102 103

105 106 107 108

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 45

Beyaz Kle Taciri Yardmcs 1 Meslei Tespit Edilemeyen 9 TOPLAM 168

1 Kadnlar Teslim Alan "Acenta"

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 47

114 115 116

118 119 120 121 122 123

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 49

124 125 126 127

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 51

3/6 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR HN PENDE 53

THE PURSUIT OF HISTORY

Yl: 2011, Say: 6 Sayfa: 55-84

Year: 2011, Issue: 6 Page: 55-84

KONYANIN SOSYO-EKONOMK YAPISI H. 1264 / M. 1847-1848