1

IK FGANDE KLASK TRK RNN ETKLER*

Yrd. Do. Dr. Mehmet YARDIMCI *

Trk kltr, tarihi ve sanat gibi edebiyat da bir btndr. Trk iiri de bu btnlk iinde geliimini srdrmtr. Farkl estetik izgilere sahip olmakla birlikte ortak bir kltr birikimine yaslanan halk ve klasik iirimizin ortak yanlar olduka fazladr. Bu gne dein farkl ynleri gz nnde bulundurulduundan bu iki disiplinin bir birine zt, ve tamamen bir birinden farkl edebiyatlar olduu sanlm, arada derin uurumlar yaratlmaya aba gsterilmitir. k tarz ile Divan iiri ayn kltr kaynandan beslendikleri iin ortak ynlerinin bulunmas doaldr. Anonim halk iiri, k iiri ve Divan iiri arasndaki ortak ynleri Trk kltrnn btnl ve devamll esaslarna gre ele almak gerekir. Klasik airlerimizden bazlar klarmzn etkisinde kalarak hece lsyle ve daha sade bir dille iir denemeleri yapmlardr. Bu durumun mahallileme cereyannn doal sonucu olarak ortaya kt ileri srlyorsa da bu yaknlamay klasik iirimizin ilk yllarna kadar gtrmek mmkndr. Belki var olan bu yaknln mahallileme cereyan ile hzland sylenebilir. Buna karlk halk airleri de klasik iirin etkisinde kalarak aruzun belli kalplar ile divan, kalenderi, satran, semai tarzlarnda iirler yazmlardr. Bu konuda Fuad Kprl Klasik edebiyat zerinde halk edebiyatmzn ve halk edebiyat zerinde klasik edebiyatmzn bir takm tesir ve aksi tesirleri gze arpmamak mmkn deildir...1 demektedir. Her ne kadar edebiyatmz Halk edebiyat ve Divan edebiyat gibi bir ayrma tabi tutsak da bu deiik evre ve dnce tarznn rnlerine birok ortak noktann bulunduu grlmekte, bir birleri zerine de eitli etkiler yaptklar bilinmektedir. Biz, Geredeli k Figan zerinde Klasik iirimizin etkilerini saptamaya alacaz. Bu incelememizi yaparken Hayrettin vginin Kltr Bakanl yaynlar arasnda yaymlanan Geredeli k Figan adl eserini esas aldk.2 Trk Edebiyatnda Figan mahlas ile iir yazan ok sayda k ve divan airi bulunmaktadr. Bizim zerinde durduumuz Figan, Dertlinin ra olup 1814-1895 yllar arasnda yaam Geredeli Figandir. Figan hakknda ilk yazl kaynak, Bolu Vilayet Salnamesi adl kitaptr. En gereki bilgiler bu salnamededir.3 Baba ad Mustafa, anne ad Zeynep olan Figannin asl ad Seyyid Ahmettir. lk renimini Sbyan mektebindeki Hoca Tahir Efendiden almtr. On yandan itibaren saz almaya balayan Seyyit Ahmete kendisinde byk bir yetenek olduunu gren k Dertli, onun saz ve sz ustas olup Figan mahlasn vermitir. Sadi Yaver Ataman, Figan iin, Rind mereb olup laubali tabiatl, iretperest bir insandr. Sarho dolar, szn esirgemez, her grd gzele ilan- ak eder,

* *

Folklor/Edebiyat, S.20, s.79-92 Dokuz Eyll niv. Buca Et. Fak. Trke Et. Bl. retim yesi 1 Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, 2. Bas. st. 1980, s.117 2 Hayrettin vgin, Geredeli k Figan, Kltr Bak. Yay. Ank. 1994 3 Bolu Vilayet Salnamesi, 1921-1922, s. 591-595

eitli mnasebetsizlikler yapard.4 deyip, kiileri en ar biimde hicvetmekten ekinmediini ifade etmektedir. Figannin yaad on dokuzuncu yzyl etkilenmenin en fazla olduu dnemdir. Bu dnemde klasik airlerde hece lsn kullanarak iir yazmak; klarda da divan tertip edip aruzla iir yazmak moda halini almtr. Tokatl Nuri, Erzurumlu Emrah bu modaya uyan nl klardandr. Bu karlkl etkileni Figan zerinde de etkisini gstermitir. Hatta bu etki o kadar fazla olmutur ki Figan, bazen klk geleneklerini bile ihmal etmitir. O da divan tertip etmi, aruzla iirler yazm, klasik Trk iirinin mazmunlarn bolca kullanmtr. Biz, Figandeki klasik Trk iirinin etkilerini biim ve ierik ynnden inceleyeceiz. A. Biim Ynnden klardan bazlar On yedinci yzyldan sonra divan airlerinin etkisinde kalarak iirlerini sadece cnkte toplamayp divan da tertip etmilerdir. Figan de iirlerini divanda toplayanlardandr. Figan iirlerinde hece lsnn yannda aruz lsn de kullanmtr. Figannin hece lsyle yazlm on yedi iirinden bir tanesi sekizli dierleri de on birli l iledir. Aruz lsyle yazlm olan iirlerin hepsi de uzun kalplarla yazlmtr. Bu uzun kalplarda da genellikle dz kalplar kullanlmtr. Filtn/filtn/filtn/filn kalbyla krk sekiz iir, mefln/mefln/mefln/mefln kalbyla otuz be iir grlmektedir. Kark kalp olarak sadece mefl/mefl/mefl/feln ls kullanlmtr. Bu l ile yazlan iirlerin says da on tanedir. k Figan klasik iirin nazm ekillerinden gazel, tarzn bolca kullanmtr. vginin kitabnda gazel biiminde yazlm 88 iirinin bulunuu bunun nemli bir gstergesidir. Klasik Trk iirinin byk lde etkisi altnda kalan Figan, gazel dnda deiik rnekleri de denemitir. Hece lsyle ve drtlklerle yazd:
Erenler pendini geyle cn kil doru sz arar demiler Men aref ban kldnsa meva Senin iin her dem bahar demiler nsan isen olma nefsine esir Nefsini kendine kul et, ol emir Kii bu dnyaya bir kerre gelir Gidenler dnmedi tekrar demiler5

biiminde balayan yirmi yedi drtlkten oluan Nasihat Destan adl iiri pend-name trnn gzel rneklerindendir. Aruz lsyle de pend-name trnn:
Benim bu szlerim ibret nasihat dinleyen ferde Sana ol emr-i tenbih szn bil olduun yerde6 gnller erbetinden behreyab ol kahveci Tut ki pendim gafil olma kmiyab ol kahveci7 Nuh- pendim evvel kil rical ol sevdiim Her usle in ship rical ol sevdiim8
Sadi Yaver Ataman, Anadolu Halk Sazlar Yerli Muzikiler ve Halk Musiki Karakterleri, Burhanettin Mat. st. 1938, s.38 5 vgin, a.g.e. s.38 6 vgin, a.g.e. s.60 7 vgin, a.g.e. s.95
4

biiminde, gazel eklinde gzel rneklerini vermitir.

k Figan, gazel biiminde tane de mnacaat yazmtr. Bunlar:

Medet yarabbena senden inayet bir gnahkrm Cemian padiahlar padiah ah- Hnkrm9 Hamd-i b pyan hvallah Ahmed-i Br Huda 10 Vcib oldu deme secde klnmak ibtida Hamd-i b-pyan Hud dem yaratm bizleri 11 Ahsen-i takvim ile ekrem yaratm bizleri

beyitleriyle balayan iirlerdir. Figaninin muhammes biiminde Beddua12 adl ilgin bir mnacaat da bulunmaktadr. Klasik Trk iirinin etkisini fazlaca grdmz Figannin iirleri arasnda Nat biiminde yazlm gazeline rastladk. Bunlar:
Hudnn enver-i nr- ziys y Reslullah Harm-i vahdetin bin Mustafs y Reslullah13 Btn mcrimlere senden atdr ya Reslullah Kulb-i enverin ar stvdr y Reslullah14 Bu s mmete senden inyet y Reslullah 15 Gerek dnyda ukbda efat y Reslullah

beyitleriyle balayan iirlerdir. Figannin Sultan Hamid iin yazd:

imdi devran ey gnl kil arfat devridir 16 Hazret-i Sultan Hamid devri nezfet devridir

beyitiyle balayan methiyesi ve Kerbel olay ile ilgili yazd, Mersiye-i Hseyin-i ehid-i Kerbel adl:
Yevm-i mtemdir Muharrem mmnin zindndr
17

dizesiyle balayan mersiyesi; Hkim-i dn-y ekrem derdime derman buyur18 dizesiyle balayan kasidesi, Klasik Trk iirinin etkisiyle yazlan ilgin rneklerdendir. k edebiyatnda, divan edebiyatnn etkisiyle uygulanmaya balayan ve zamanla gelenek haline dnen tarih drmenin ilgin ve gzel bir rneini de k Figan:
Besmeleyle baladk biz yz bete yapmaa 19 Pek gzel b havs bir mferrih ho mekn

biiminde vermitir.

8 9

vgin, a.g.e. s.110 vgin, a.g.e. s.71 10 vgin, a.g.e. s.87 11 vgin, a.g.e. s.98 12 vgin, a.g.e. s.141 13 vgin, a.g.e. s.61 14 vgin, a.g.e. s.62 15 vgin, a.g.e. s.63 16 vgin, a.g.e. s.124 17 vgin, a.g.e. s.139 18 vgin, a.g.e. s.128 19 vgin, a.g.e. s.112

a. l Halk iirinin esas ls hece lsdr. Figan de kimi olduu halk iiri disiplininin ls olan hece ile yazmtr. iirlerindeki baars tartlmaz derecede gzeldir. Hayrettin vginin yaymlad kitapta hece ile yazlm verilmitir. Hece ile yazd iirlerinin says aslnda bu kadar Kitaptaki heceli iirlerin:
Dilber atma gamzen oku T tenimden cane geti T- mjgnn sakn Snem zre kane geti

iirlerini temsilcisi Hece ile yazd on sekiz iire yer az olmasa gerekir.

drtl ile balayan bir tanesi sekizli, dierlerinin tamam on birli lyledir. Aruz lsyle yazd iirlerinde ise uzun kalplar kullanmtr. Genellikle de dz kalplar tercih etmitir. Kitapta bulunan aruz lsyle yazlm doksan iirden krksekiz tanesi Filtn/ Filtn/ Filtn /Filn; otuzbe tanesi Mefln/ Mefln/ Mefln/ Mefln kalbyla; on tanesi de kark kalp olarak Mefl/ Mefl/ Mefl/ Feln kalbyla yazlmtr. b. Uyak Figan, klasik iirde yaygn olarak kullanlan tam uya hem hece hem de aruz ls ile yazd iirlerde fazlaca kullanrken. yarm ve zengin uyaa ok az yer vermitir. Bunun yan sra redifi ok fazla kulland grlmektedir. c. Mahlas alma kr Elin, Mahlas alma geleneinin totemizme bal destani ve tarihi eski devirlere kadar dayandn sylemektedir. Bu konuda Ferdiyetin kendini gsterdiizamanlardan itibaren cemiyette belli dini bedii fonksiyonu olan airleri, ayn zamanda kollektif ruh ve zihniyetin tercman olan iirlerini dinleyici veya okuyucu zmrelerinin hafzalarna amanet ederken kayna totem devrine kabilen ahsiyetlerini korumak, saklamak, dikkati ekmek ve belki sanatlarn ebediletirmek gibi dncelerle mahlas icat etmilerdir.20 demektedir. Klasik Trk iirinin en nemli unsurlarndan olan mahlas alma gelenei, Klasik iirin etkisiyle halk edebiyatna da gemi, on altnc yzyldan sonra btn halk airleri divan airleri gibi mahlas kullanmlardr. Halk edebiyatnda mahlas gelenee bal uygulanan bir kural biimine girmitir. On altnc yzyldan nce klarn mahlaslarnda nispet si pek grlmezken on altnc yzyldan itibaren, klarn mahlaslarnda genellikle nispet si ile oluturulan mahlaslarn yaygnlat grlmektedir. Halk airleri de Fuzul, Nail, Bak gibi divan airlerinin mahlaslarna benzer Feda, Talib, Ceyhun, Sema vb. mahlaslar almlardr. Klasik Trk iirindeki olduka yaygn olan, stadlarn ad verme ve mahlas-name yazma gelenei k edebiyatnda da grlmeye balam hatta divan airlerini de geip mahlas alma tam hilikteki petamal kuanma gibi bir gelenee dnmtr. Asl ad Seyyid Ahmed olan Figannin de mahlasn ustas k Dertli vermitir. Bir iirinde:
Dertli stdm Figan mahlasm breyim Merhamet lutf-i inyet bendene ihsan buyur

diyen Figan, btn iirlerinde mahlas kullanmtr. Dil

20

kr Elin, Trk Halk Nazmnda Mahlas/ Tabrma Alma Gelenei, Trk Kltr, S.223-224

k iiri sade bir dille halkn zevkini gn na karr, arasndan kt toplumun dilini kullanr. Doal ve yapmackszdr, sanat kaygusu gtmez. k Figannin dili ise:
Bezm-i muhabbette lezzet arayan itip her sz aldrmamal Kemal-i kadrinde rifat arayan 21 Kimseyi zemmedip daldrmamal

ve
Bkidir bb- hkm icr-y Hak izhar olur 22 Kymet-i er kadmi meclis-i vl bilir

rneklerinde grld gibi klasik Trk iirinin genel karekterine uygun olarak adal bir biimdedir. Klasik Trk iirinin etkisi ile son derece ar ve terkiplidir. Aruz ls ile yazd iirlerindeki ar dil, hece ile yazd iirlerde de belirgin ekilde grlmektedir. Figan, kulland Arapa- Farsa szcklerin yan sra; zll- hayal, t- mjgn, ar ke-i devran, eref-i dest-i pk gibi ikili ve l tamlamalara bolca yer vermitir.
Hsn-i pkin lem-i dnya deer ey nazenin 23 em-i mestin ems-i mah nun semvt- zemin

Dizeleri klasik Trk iirinin herhangi bir airinin kaleminden km gibi ar ve terkiplidir. A. erik Ynnden Gerek klasik Trk iiri olsun, gerekse halk iiri olsun bu disiplinler iinde yer alan bir airin iirileri incelenirken zerinde durulacak hususlarn banda temalar gelir. Klasik airler iki disiplinde de ak, lm, doa, dnyann fanilii, yoksulluk, gurbet, din vb. temalar gleri lsnde dile getirmilerdir. Halk iirinin nemli simalarndan k Figan de klasik Trk airlerinin iledii konular ustaca ilemitir. Bunlar arasnda dikkat ekenler unlardr: a. Ak Figan, klasik Trk edebiyatnda grlen ak anlayndan etkilenmitir. Onda da divan airlerinde olduu gibi sevgili sultandr, ve etrafndakilere ltf ettii gibi, eza ve cefa de eder. k gerekirse sevgilisi uruna cann bile verir. Bunun ilgin rneklerini: Raz ol miskin Figan gel teekki eyleme Her ne cevrettiyse nmettir o sultan eyledi24 ve Ehl-i diller ser verir cnan in serden geer Tene dil ll-i lebin n itse kevserden geer25 dizelerinde grmek mmkndr. b. Dnyann fanilii Figan, bu dnyann fniliini, geici olduunu:
Ey gnl akln bana cem et Dnyada ukbada ticaret eyle Cihan zll- hayl derdine em et 26 lmeden l kabrin ziyaret eyle
21 22

vgin, a.g.e. s.22 vgin, a.g.e. s.125 23 vgin, a.g.e. s. 117 24 vgin, a.g.e. s. 96 25 vgin, a.g.e. s.121

dizelerinde ustaca dile getirmitir. eitli iirleri incelendiinde, bu alemin bir seyrangh olduunu, sonunda viran olacan, nemli olan eyin iman olduunu hatrlatp insann fani olan bu dnyada bir beklentisi olmamasn, br dnyann makbul olduunu ima ettii grlmektedir. c. Felekten Yaknma* Klasik Trk iirinde olduu gibi Figannin iirleri arasnda felekten yaknmann; zamandan ve bahttan ikyetin ilgin rneklerini:
u kahpe felekten murat alnmaz Yalanc dnyada ebet kalnmaz Mal olmayayann dostu bulunmaz 27 aylar denizlere akar demiler

biiminde grmekteyiz. On yedinci yzylda, klar etkileyen ve sarsan btn kt olaylarn felekten geldiine inanlarak gzel iirler sylenmitir. Figannin iirleri arasnda grdmz:
Kaderimce ok yalvardm felee 28 nat etti szm tutmad gitti

ve
Hasret dalaryla canma yettin 29 Ate-i hicrana saldn ey felek

deyileri felekten yaknmann gzel rneklerindendir. Figan, hep talihinin kt olduundan, bu dnyada hi glmediinden ikyeti olup:
Glmedi dnyaya geldim geleli Ne kara yazl garip bam var Ben kendimi bilip aklm ereli Akar gzlerimden kanl yam var30.

biimindeki ifadelerle duygularn dile getirmitir. Her trl kazann Tanrdan geldiine inanan Figan, her trl ileye ramen Tanrya krn kesmez. Baz, klasik Trk iiri airleri gibi, yaadklar toplumun eletirisine Figande de rastlamaktayz. Bu tr talamalar toplumda yaplan hakszlklar dile getirmekte, soygun ve talann toplumda oluturduu ykm anlatlmaktadr Toplumla ilgili talamalarda klar geleneksel deerleri ve kurallar halk yararna ekinmeden kullanmlar, toplumun aksak ynlerini kyasya eletirmilerdir. Figannin:
Evvel zn szn bilmeyen dem tibar rezaleti ne bilsin Bunlar bilmeyen cahildir madem 31 Namus gayret hacaleti ne bilsin

deyii bu grup talamalar arasndadr. Tasavvuf

vgin, a.g.e. s.21 Geni bilgi iin Bkz. Mehmet Yardmc, Balangcndan Gnmze Halk iiri, k iiri, Tekke iiri, Ankara, l998, s.281-290 27 vgin, a.g.e. s.39 28 vgin, a.g.e. s.24 29 vgin, a.g.e. s.25 30 vgin, a.g.e. s.32 31 vgin, a.g.e. s.30
* 26

Tasavvuf, Klasik Trk iiri iinde ok nemli yer tutmu, pek ok air, Kuran unsurlarndan ve Peygamber kssalarndan bolca yararlanmtr. Bu airlerin tutum ve davran klar da etkilemi, onlar da iirlerinde tasavvuf unsurlar bolca kullanmlardr. Tasavvufta olgunlua ermenin yolu bir mride balanmaktan geer. Figande bu durum:
Mrid-i kmilden destur almayan Ey Figan Hak yoluna gitmeyen stad- kmile hizmet etmeyen Feraiz bilmekle air olur mu32

biiminde ifadesini bulmutur. Figan:

Gel verdicein ahd ile ikrarda kadim ol Nasibni al bb- tevekklde mukim ol33

diyerek herkesin tevekkl kapsna gelip, tasavvufu renmesini ister. Klasik iirimizin ana kaynaklarnn banda Kuran unsurlar gelmektedir. Klasik airler iin ayet ve hadisler birer hazine ve ilham kaynadr. Klasik Trk iirinin etkisinde kalan Figan de bu unsurlar iirlerinde bolca kullanmtr.
Oku elhamdlillah bi Rabb-l lemin ismin Errahman-l rahim ile erer maksduna erham34 Kudretinden bizi bina eylemi Akl fikri hayr ata eylemi Kuran aziminde sena eylemi Vel kadd-i keremna yete kr35 Figan lemi seyran demiler Bu dnyann sonu viran demiler El hay minel-imn demiler 36 Hicab perdesini kaldrmamal

gibi rnekler bunlardan sadece birkadr. Peygamber kssalar Klasik edebiyatmzn ana kaynaklarndandr. Divan airleri iirlerinde peygamberlerin zelliklerini telmih yoluyla dile getirirler. yi bir medrese renimi gren divan airleri peygamber kssalarna iirlerinde ustalkla yer vermilerdir. Figannin iirleri arasnda da bu unsurlar gze arpan hususlardandr. rnein:
Trab Hazret-i dem karlrken figan ettim 37 Annn ben Figan ismine dtm krne

deyiinde; insanlarn atas, peygamberlerin ilki ve topraktan karlp halkedilmesiyle yaratl efsanelerine de konu olan dem Peygambere telmih yapmaktadr. Yine:
Eer hasmn karncaysa yine merdane tut yahu 38 Bilrsn bir topal muru ne nush etti Sleymana

deyiinde, Hz. Sleymann btn hayvanlarn dilini bilmesi ve onlara hkmetmesi olay ile karncann aczin, Sleymann ise g ve iktidarn simgesi olarak tezat iinde verilmektedir. Figannin iirlerinde Mazmunlar
32 33

vgin, a.g.e. s.36 vgin, a.g.e. s.47 34 vgin, a.g.e. s.70 35 vgjn, a.g.e. s. 35 36 vgin, a.g.e. s.22 37 vgin, a.g.e. s.57 38 vgin, a.y.

Figannin iirlerini incelerken gze arpan en nemli hususlarn banda divan airleri gibi mazmunlara geni yer vermesi grlmektedir. Bilindii gibi divan edebiyat mazmunlar bakmndan olduka zengindir. Zaten divan edebiyatnn anlatm sistemi mazmunlara dayanr. Mazmunlar, kalplam anlatm paralardr. Ortak bir yaam felsefesi ve inan sistemine sahip olan divan airi ayn kalplar farkl kullanarak eserlerini oluturmulardr. Zaman zaman klar da bu kalplam, hazr ifade aralarna ba vurup iirlerinde bu kalplar ustaca kullanmlardr. Bu kullanta klar mazmunlar daha ok benzetme motifi olarak ele almlardr. Klasik iirimizde pek az ayrnt ile bir tek gzel tipinin vld, hatlar izilmi, boyalar vurulmu, dekoru ve glgeleri inceden inceye saptanm klasik bir tabloya benzeyen divan airinin gzeli halk iirinde biraz daha geree brndrlmtr. a. Gz ve onun etrafnda oluan mazmunlar Klasik iirimizdeki benzetme ve mecazlar, klasik iirin etkisinde kalan Figande de ustaca kullanlmtr. Klasik iirde sevgilinin bak gamzeyi dourur. Gamzede binlerce anlam vardr. Gamze yalnzca baka dayanmayp gz, ka ve kirpiin birlikte ortaya koyduu bir harekettir. Klasik iirde gamze oka ve klca benzetilir. Bundan dolay (mjgn) kirpik ile ve ka (keman) ile birlikte kullanlr. Sevgilinin kalar ile kirpikleri kurulu bir keman andrr.39 Bir ok olan gamzenin hedefi; can, gnl, sine ve yrektir. Klasik iirimizde gz; ahuya tebih edilir. Bu ahunun gzlerinin gayet iri ve siyah oluuyla ilgilidir. Ayrca gzler baygn ve sarho edici yani mesttir. Bazan da nergise benzetilir. Bu da mestlikten dolaydr. Gz k iirinde olsun divan iirinde olsun siyahtr. Sevgili daha ok kmr gzl, mahur bakl, ahu gzldr. Gzler her ikisinde de emeye, yldza benzetilir. Gzyalar nedeniyle gz eme gibidir. n gzyalar arttka sele, rmaa benzer. yle ki akan yalar deirmenler dnderir.40 Figannin iirlerinde klasik Trk iirinin etkisi ile gz ve gz etrafnda gelien mazmunlara ska rastlanr. Bunlardan Klasik Trk iirinin nemli airlerinden Nedimin:
Afet-i can dediler gamze-i celladn iin Nahl-i gl sylediler kamet-i imadn iin

dizeleri, Figannin:
Kirpikler ok ka keman kameti imad 41 Bir nin nigh ate-i suzane yaratm

dizeleri ile olan benzerlii bu etkinin en ak ifadelerinden biridir. Yine Figanide grdmz:
Dilber atma gamzen oku T tenimden cane geti T- mjgnn sakn 42 Snem zre kane geti

Dizeleri ve:
Olur olmaz gzel sevmez olursa tam sfat olsun 43 Keman ka gzleri ahu cemali afitap olsun
39 40

skender Pala, Divan iiri Szl, Aka Yay. Ank. 1995, s.197 Mehmet Yardmc, Halk iiri, k iiri, Tekke iiri, rn Yay. Ank. 1999, s.221 41 vgin, a.g.e. s. 54 42 vgin, a.g.e. s. 23 43 vgin, a.g.e. s. 81

biimindeki syleyiinde yer verdii gzle ilgili mazmunlar klasik Trk iirinin etkisiyle Figannin ustaca kulland mazmunlardandr. b. Yz ve onun etrafnda oluan mazmunlar Klasik iirde yanak yerine kullanlan yzn gzelliine cemal denir. Bu kavram halk iirinde de aynen kullanlmaktadr. Bu gzellik yani cemal gzellii ilahi gzelliin yansmasndan ibarettir. Sevgilinin yznn aya benzetilmesi ay nn nurlu olmasndan ve parlaklndandr. Parlakl ve gz alcl nedeniyle gnee de benzetilmektedir. Ben, klasik iirimizde yzdeki gzellik unsurlar arasnda saylr. Yz ve onun etrafnda oluan mazmunlar divan iirinde ustaca kullanlm:
Bakamadm gn yzne ya ile doldu gzm Gr ne mahrm eyledi bu dideyi giryan beni (Cafer)

diyen divan airi Caferin dizelerine benzer syleyiler Figande de:

Birinin cemali bedirlenmi ay Birinin kalar kurulu ok yay Birinin benleri aklm ald hay 44 Biri Behram biri Hamza biri Zal

biiminde dizelere aktarlmtr. c.Sa ve onun etrafnda oluan mazmunlar Klasik iirimizde sevgilinin yz ya da grdan zerine dklen salarn da hazineyi bekleyen ylana, ejderhaya benzetilmesi, ekli ile kemende benzetilmesi, kokusu ile de anbere ve miske benzetilmesi sk sk ba vurulan mazmunlardr. Klasik Trk iirinin nemli airlerinden Nefnin:
Dile her muyu bir ejder grnr ol zlfn Nice bin ejderi bir yerde tahayyl ne bel (Nef)45

beyitinde kulland sala ilgili mazmunlarn Figannin:

Kkln kavs-i anber Benzer giyslarn ejder Devir zlflerin dilber 46 Dklp gerdane geti

drtlnde kullanl, klasik Trk iirinden etkileniinin gzel bir rneidir. . Gl- blbl mazmunlar Klasik Trk iirinde gl-blbl mazmunlar sk sk kullanlan mazmunlardandr. Gl daima sevgiliyi, blbl ise sembolize eder. Halk iirinde de bu unsurlar klasik iirimizdeki gibi dnlm ve bolca kullanlmtr. Figan de gl ve blbl mazmununu:
Bu bir ince szdr inceden ince Blbl feryad eder gl grnce Bir gzelin kendi gnl olunca 47 Eini arayp bulmas vardr

ve:
Ey mrg-i gnl za gibi her dala konarsn 48 Can blbl ol ak ile glzarn fark et

rneklerinde olduu gibi eitli iirlerinde kullanmtr.

44 45

vgin, a.g.e. s. 26 Metin Akku, Nef Divan, Ankara l958, s.427 46 vgin, a.g.e. s. 23 47 vgin, a.g.e. s.33 48 vgin, a.g.e. s. 53

10

Figannin iirlerinde ataszlerinin yeri Klasik Trk iirinde dizeler arasnda atasz kullanma olduka yaygndr. Bugn az kullanlan ataszlerine bile divan airlerinin iirleri arasnda rastlanmaktadr. Divan airi:
Kirpikleri uzundur yrin hayle smaz Eski meseldir k mzrak uvala smaz (Hava)49

biiminde ataszlerini ustaca kullanrken, klasik Trk iirinin etkisi altnda kalan Figan de iirlerinde :
Kimi vardr elleri gl drr Kimi vardr klde gme piirir Danmyan dzde yolun arr Danan dalar aar demiler Bu eski meseldir sylenir gerek Takdire zevl var tedbir de gerek Karpuz kesmek ile soumaz yrek Susal kandrmaz kan demiler Yolunca yap imeceyi gezii Sran gzetle bozma diziyi Srden ayrlan krpe kuzuyu 50 Ya kurt kapar ya ku kapar demiler

rneklerinde rneklerinde olduu gibi, divan airlerinden hi de geri kalmayarak ataszlerini ustaca ve yerli yerinde kullanmtr. k Figande edebi sanatlar Klasik Trk iirinde en ok kullanlan sanatlarn banda telmih gelir. k da divan airi gibi iirlerinde telmihlere ortak bir anlayla yer vermitir. Kimi iirlerinde Adem ile Havvaya, kimi iirlerinde Hz Sleymana, kimi iirlerinde Hz. Muhammet ve Hz. Aliye, kimi iirlerindeHabil ve Kabile telmih yapan Figan:
Grmedim sen gibi h- cihn Emslin bulunmaz Yusuf- Sni smin beyn etme k Figan mzalarda (ayn, mim, r) yazarlar51

dizeleriyle en ok telmih yaplan kssalardan gzelliiyle dillere destan, Yusuf kssasna telmih yapmtr.
Fazla yok Karun kadar mln da olsa neyleyim Vah yazklar be kula ehrma bm baldr diyerek de zenginlii nedeniyle pek ok divan airinin yapt gibi Karuna telmih yapmtr.

Tarih sahnesinde her hangi bir ynyle mehur olmu kiiler ve efsanevi olaylar klasik edebiyatmzn malzemeleri ve kaynaklar arasndadr. Telmih yoluyla anlan bu kiilerden ve zelliklerinden divan airleri sk sk sz ederler. klar da bu kiileri dizelerinde dile getirmektedir. Figan de bu unsurlar yeri geldike kullanmtr. rnein:
Sana her vehile z canm dedim Her derdime derman Lokmanm dedim Nazarghm hm sultanm dedim 52 Minnet etmem senden baka ferde ben

dizelerinde Lokman dertlere derman olmas ve hekimlii ile anlr.

49 50

Agh Srr Levend, Divan Edebiyat, st. 1984, s. 436 vgin, a.g.e. s.39 51 vgin, a.g.e. s. 31 52 vgin, a.g.e. s.29

11

Yine:
Nicoldu bu kadar Ekrem-i server Hamza sahip-zaman Rstem-i ejder Sleyman- Nuirevan skender 53 Topundan intikam aldn ey felek

dizelerinde grld gibi Hamza, kahramanlklaryla efsanelemi bir yiit; Rstem, rann nl kahramanlarndan olup ranllarn milli destanlar ehnamede vgyle bahsedilen kahraman; Nuirevan, Adaletiyle n salm bir kahraman; skender, ordusunun okluu, kahramanl ve ab- hayat suyunu aramasyla n salm kahraman olup telmih yoluyla dile getirilmilerdir. Anka, Kaf danda yaad varsaylan, tyleri renkli, yz insana benzer. Asla yere konmayp daima ykseklerde uan ve kendisinde her kutan bir alamet bulunan, ad var, kendi yok bir kutur. Klasik iirimizde sk sk rastladmz anka kuuna klarn iirlerinde de rastlamak mmkndr. Figande de:
Bu dnya bir kz olan kz acuze resm-i nisadr 54 zale etmedi bikrin gelip geti nice anka

biiminde grlmektedir. Leyla-Mecnun aklaryla tannm, slm edebiyatlarnda mesnevi konusu olmu, klasik edebiyatmzda da airlerin sk sk szn ettikleri ak kahramanlar olarak tannmtr. Figan de divan airleri gibi Leyla ve Mecnunu dizelerinde sk sk dile getirmitir. rnein divan airlerinden bn-i Kemalin:
Leyl-i san hevasna Mecnun- vakt olup Divane oldu dalara dp yeler saba (bn-i Kemal)
dizelerinde geen Leyla ve Mecnun Figannin:

Sensin sebebi cmleyi azdrmaya evve 55 Bir leyli in Kays sahrada braktn

dizelerinde ve:
Dame dolap zlfne bend oldu 56 Mevl seni Leyl beni divane yaratm

syleyiinde divan airleri gibi telmih yoluyla dizelere aktarlmtr. Figannin yapt
telmihlerin rneklerini oaltmak mmkndr. Figannin iirlerinde yapt dier edebi sanatlardan bazlarna da u rnekler verilebilir: Mecaz: Gnl glanna fideler diktim Ne hikmet meyvas bitmedi gitti57

Tebih:
Kkln kavs-i anber Benzer giyslarn ejder58

Tebih-i beli:
Peremin bata yedi bal bir ejderh misal Oynatp aklm yerinden bir de hicran eyledi59
53 54

vgin, a.g.e. s.25 vgin, a.g.e. s.55 55 vgin, a.g.e. s. 51 56 vgin, a.g.e. s,51 57 vgin, a.g.e. s.24 58 vgin, a.g.e. s.23 59 vgin, a.g.e. s.96

12

stiare:
Geip karsnda feryad eyledim Kemendin boynuma takt sevdiim60

Tecal rif:
Kullukta kusur eylemedin zatna amma Bilmem ne sebep bendene dman gibi baktn61

Mbalaa:
Vicdann gzet kalb-i selim ol Filin gnahna kefalet eyle62

Tezat:
Neyleyp alarsn ey deli gnl 63 Elbet alamann glmesi vardr Fehm eyle gzm merd ile namerde nazar kl Gel eyle hazer yarn ayarn fark et64

Tenasb:
alnsn saz keman santur kanun ho makam ile Okunsun arklar dilbesteler mahurdan sadlarla65

Hsn-i Talil:
Hemi elemlerle dam- gurbette Sabr- kanaatle vahdete kr66

rsal- Mesel:
Esnafa da biraz insaf gerektir 67 Bal tutan parman yalar demiler

stifham:
stad- kmile hizmet etmeyen Feraiz bilmekle air olur mu68 Canm beni sen kendine bigne mi sandn Kendin gibi bir serseri efsane mi sandn69

Lef ner:
Ak narna bizler ezeli srk ile yandk Figanyi her atee pervane mi sandn

Nida:
Ey tab- melek Hak seni bir tane yaratm Her tarz gzel merebi merdane yaratm70

Mbala:
Teferr eylese ba- glistan ire mahbuban Sezann hikmetin tahsin eder de hu eker gller71

Kinaye:
60 61

vgin, a.g.e. s.28 vgin, a.g.e. s.52 62 vgin, a.g.e. s.21 63 vgin, a.g.e. s.33 64 vgin, a.g.e. s.53 65 vgin, a.g.e. s.56 66 vgin, a.g.e. s.35 67 vgin, a.g.e. s.40 68 vgin, a.g.e. s. 36 69 vgin, a.g.e. s.50 70 vgin, a.g.e. s.54 71 vgin, a.g.e. s.79

13

Muhalif ruzigr esti saaa sard iddetle Yalnz ben deil klli dnen devranda yangn var72

ktibas:
Kuran aziminde sena eylemi Vel kadd-i keremn yete kr73

Bu rneklerden hareketle divan iirinden halk iirine geen unsurlar gznnde bulundurunca k Figannin klasik Trk iirinden byk lde etkilendii grlmektedir. Figannin dilinin adal oluu da bu etkiyi dorulayan hususlarn banda gelen unsurlardandr. Bu etki bazen o noktaya varmtr ki iyi bir k olan Figande klk gelenekleri bile ihmal edilmitir. k iiri sade bir dille halkn derdine derman olurken Figan sanki bir divan airiymi gibi ar bili kullanmada hibir saknca grmemitir. Biraz dikkat edilince aslnda ar-duru bir dille syledii k tarz deyilerinde daha baarl olduu ortadadr. Bu etkinin doal olduunu da belirtmede yarar gryoruz. Figannin yaad dnemde klar arasnda klasik Trk iirinin etkisi altnda kalan pek ok ktan sz edilebilir. Bu kervanda k Figan de yerini almtr.

72 73

vgin, a.g.e. s.77 vgin, a.g.e. s.35