TRKLK VE AMANLIK ...

amanlk klt bugn, in' in devlet dini olan Budizmi kabul etmi Manular dnda, ancak Tunguzlar arasnda genel olarak yaylmtr Mo!ollar ise bugn "emen "emen "e#si de inanl Budist olu#, bunlardan ancak Baykal g$l! evresinde yaamakta olan Buretler "ala amanl!a ba!ldrlar %sya yksek ilini en bata terk eden Trkler ise, %ltay ve &oyon '&ayan( da!nda yaayanlar dnda, yzyllardan beri, islamiyetin etkisi altnda kalmlar ve bu dine ok ba!ldrlar Trk boylarnn ancak )usya ve &ibirya'da bulunan #ek az bir ksm *ristiyan olmu ve yalnz Bat Mo!olistan'da oturan &oyonlarn '&ayanlarn( bir ksm da Budizmi kabul etmitir Bu yzden amanl! ancak, Trklerin batya ve gneye g$leri srasnda %ltay da! dizisinin verimli do!u b$lgelerinde, g$ eden komularndan ayrlarak geride kalan boylar arasnda g$rrz imdi ancak %ltayl da! kalmklar, Teletler, +araorman Tatarlar ve orlar byk ksmlaryla ak olarak amanl!a ba!ldrlar ,er ve g$k yaratlmadan $nce "er ey sudur, yer yoktu, g$k yoktu, gne ile ayda "enz yoktular - zaman, Tanrlarn en ykse!i, btn varlklarn balangc, insan o!ullarnn ata ve anas Tengere +ayra +an kendisine benzer bir varlk yaratarak ona kii 'ki.i( dedi +ayra +an ile kii su zerinde iki kara kaz gibi sakin sakin uarak szldler /akat kii bu sonsuz sessizlikten "onut de!ildi, o, +ayra +an'dan da 0azla ykselmek istiyordu Bu $lsz "areketinden dolay o, uma $zelli!ini yitirdi ve derinliklere, di#siz suya yuvarland Bo!ulacak dereceye gelince, gereksinme karsnda Tengere +ayra +an' 'mer"ametli semay( yardma a!rd +ayra +an, kiiye derinlikten kalkmas iin emir verdi, sonra kiinin zerinde oturarak suya kar korunabilmesi iin denizden bir yldzn ykselmesini emretti +ii artk uamad! iin, +ayra +an yeri yaratmak istedi, bunun iin kiiye, suya dalarak derinliklerden to#rak karmasn s$yledi ve bu to#ra! suyun zerine ser#ti +ii, sudan to#rak karrken kendisi iin gizlice bir arazi ya#mak iin to#ra!n bir #arasn a!znda saklad /akat, yukarya kt! zaman a!zndaki to#rak iti ve soluk alamaz oldu, e!er +ayra +an a!zndaki to#ra! tkrmesini emretmemi olsayd, bo!ulacak dereceye gelecekti +ayra +an tara0ndan yaratlan yer dz ve engebesizdi, 0akat kiinin a!zndan 0kran to#rak "er tara0a srad ve birok yerde bataklk te#ecikler meydana getirdi +ayra +an

kzgnlkla kiiye 1rlik adn takt ve onu k diyarndan kovdu2 bunun zerine yer zerinde yerlesinler diye baka kiiler yaratt ,erden dokuz dall bir a!a byterek, "er daln altnda bir kii yaratt Bu dokuz kii, bugne kadar yer yznde yaayan dokuz boyun atalar olmulardr Tengere +ayra +an bugn de semann onyedinci katnda oturur ve oradan evrenin yazgsn belirler +ayra +an'dan yksek tanr meydana gelmitir3 &emann onaltnc katnda altn bir da! zerinde yaayan ve orada altn bir ta"t zerinde oturan Bay 4lg$n '4lgen(2 semann dokuzuncu katnda oturan gl +zagan Tengere ve semann yedinci katnda yaayan akll Mergen Tengere2 g$kle yeri aydnlatan gne ana 'kn ana( da burada bulunur %ltnc katta ay baba 'ay ada( oturur Beinci katta en yksek yaratan Tanr '+uday ,ayui( oturur, buna May ana derler, di!eri insanlarn koruyucusu ve #iri May Tara'dr 5nsann yannda srekli olarak iki yolda bulunur3 sa! omuzu yannda ,ayui, sol omuzunda +$rm$s &emadaki mutlu kimseler, gna"karlardan kabul ettikleri iyilikleri unutmazlar, onlar ve gna" ilemi kimselerin atalar, orada ac eken "ayrseverlere yardm etmek amacyla kendi ,ayuilarn ce"enneme g$nderirler ,ayui, iyilik ya#m olan ve kendisinin eski koruyucusu saylan ardln ziyaret ederek onu sa $rgsnden yakalar'ite bunun iin "er +almk'n banda bir $rg vardr( ve onu kaynayan zi0tten karmaya alr ,olcu, "er bir te"likeli da! geidinde ya da "zla akan rmak geitlerinde o yerin Tanrsna olan teekkrn belirtmek zere, bu amala konmu talardan oluan y!na 'obo( bir ta atar ya da kutsal bir a!aca bir bez takar amanl! di!er dinlerden ayran en $nemli $zellik imdi yaayan insanlar onun okta $lm atalar arasnda sk bir ba!latnn var oldu!una inantr aman amanlk iin gerekli g ve bilgiyi atalarndan alr2 o, atalarndan ald! kuvvetle aman davulunu kullanmay, arklar s$yleyerek atalar ve ru"lar a!rmay ve onlarn yardmyla kendi ru"unu bedeninden ayrarak aydnlk k dnyasna ya da byk karanl!a g$ndermeyi $!renir amanlk yetene!i ve bilgisi rsidir ve babadan o!ula geer /akat yeni aman bunun iin babasndan ders almaz, bilgilendirilmez, bu meslek iin "azrlanmaz

bile, amanlk gc ona, insan btn varl! ile kavrayan bir "astalk gibi birdenbire gelir aman davulu 'tngr ya da tr(, aa! yukar 678 zoll geniili!inde, az ok oval bir ekilde bklm ta"ta bir kenardan oluan, bir elek kenarna benzeyen bu ksmn en geni kutru yaklak bir arn kadardr 9avulun i ksmnda ta"ta kenarn uzunluk mi"veri boyunca taklm de!nek eklinde bir sa# vardr &ar"olu!a utanlacak bir i diye de!il de, #ek do!al bir olay olarak bakarlar /akat kadnlar $ly karmazlar, sar"o olu# kendilerinden geen erkekleri ra"at bir duruma sokar ve zerlerini $rterler +adnlar b$yle dncesiz sar"o olmaktan alkoyan ey, ocuklara kar beslenen g$rev duygusudur amann en byk sanat, yurdun temizlenmesi ad verilen itir Bu, aile iinden $len kimsenin krknc gnnde ya#lr amanlkta davulun ne maksatla kullanld!na dair bir takm 0ikirler $ne srlmtr ,akutlarda davul, ru"lar alemine giden amana re0akat etti!i s$ylenilen "ayvan temsil eder :itelim ,akut e0sanelerinde o 'amann at' diye geer %ltay trklerinde davulun tokma!na 'kam' denmesi de mu"temelen bub sebe#tendir %merika'da '%leutlar, cenubi %laska ve ;abrador 1skimolar "ari( ekseri 1skimo gru#lar, bu arada <r$nland 1skimolar da amanist saylrlar Trk7Mo!ol "alklarnda eitli ekilleri ile tanr kelimesi, eskiden 'g$k' ve 'ila"' manasnda kullanlmtr Bazan 'ru", #ut, ila", kudret' manalarna da gelir %nlald!na g$re, Trk7Mo!ol "alklarnda balangta do!rudan do!ruya 'g$k' e ta#lmtr Bu i"timali kuvvetlendiren misaller, onlarn komular olan in, 5ran ve /in "alklarnda da vardr :i"ayet %sya'nn imal b$lgesinde baz kavimlerde 'g$k' iin kullanlan kelimenin ayn zamanda '<$k7tanr' y i0ade etti!i g$rlr amanl!a ba!l bulunan "alklarda <$k7tanr g$!n muayyen bir katnda ve insana benzeyen ma""as bir varlk olarak tasarland! iin,me0"um bakmndan "er"angi bir karkl! $nlemek maksadyla, artk sadece '<$k7tanr' diye a!rlmay#, baka baka adlar ile anlmtr :itekim mesela %ltay Trkleri bu varl!a 4lgen '=lgen, 4lg$n( 'ulu' veya Bay 4lgen 'zengin ulu' adn verirler 4lgen iin muayyen zamanlarda ya#lan ilkba"ar, yaz ve bazan sonba"ara rastlayan ayinlerde beyaz bir ksrak kesmek adettir

Trk kavimlerinin o!unda gne dii, ay erkek olarak tasarlanr %ltay aman g$!e karken > katta 'ay ada' ay babay, ? katta 'kn ene' gne anay selamlar %ltay trklerine g$re ay tutulmas yelbegen denilen bir canavarn ay yemesinden ileri gelir Baz %ltay "alklarna g$re,g$k bir adr eklindedir ,akutlar ise g$! stste gerili birok deri tabakalarndan mteekkil olarak tasavvur ederler -nlara g$re yldzlar bu tabakalardan g$k !n szdran deliklerden baka bir ey de!ildir imal yarm kmesinde yaayan "alklar, g$!n bir merkez etra0nda d$nd!n sanarak bu noktaya, 'yer g$be!i' ne karlk olmak zere 'g$k g$be!i' demilerdir +utu# yldzna yakn olarak dnlen bu nokta, g$k kubbenin tes#it edildi!i bir yermi gibi tasarlanm ve bunun iin imalde yaayan "alklar kutu# yldzna 'ivi, g$k ivisi, ivi yldz' gibi adlar vermilerdir <$!n kendi mi"veri etra0ndaki bu gari# d$n onun da"a sa!lam bir deste!e dayanm olaca! tasavvurunu do!urmutur Bu sebe#ten baz baz "alklar, g$!n byk biir stun veya mi"verin ucunda d$nd!n dnmlerdir :itekim +rgz, Bakrt ve garibi &ibirya Trk "alklarnn kutu# yldzna '9emirkazk', Mo!ol ve Tunguzlarn ise '%ltndirek' diye adlandrmalar bundandr 9enildi!ine g$re tanrlar atlarn bu kaz!a ba!lar @tken, <$k Trklerin "kmet merkezi olu#, Mo!olca yer ila"esi 1tgen isminden gelmektedir %ltayllarda da!, rmak, g$l adlar sadece birer co!ra0i isimden ibaret olmay# ayn zamanda o yerlerin sa"i#leri olan ru"larn addr =ygurlar g$k grledi!i zaman "aykrarak g$!e do!ru ok atarlard ,akutlar da yldrmdan korunmak iin, madeni eylerle grlt ya##, g$k grltsn uzaklatrmaya alrlarm -nlara g$re g$k grltsn tevlid edem &ge Toyon 'balta tanr' dr Turu"ansk "avalisindeki Tunguzlara g$re g$kgrlemesi g$kteki byk bir kuun kanat r#ndan "asl olur Bulgarlarn ise yldrm den bir eve bir da"a girmediklerinden ba"sedilir %ltay Trklerinde ise ilkba"arda g$k grlts duyuldu!u zaman, da!lara k# d$rt y$ne st ser#mek adetti

Baz amanist "alklar, rzgarn "astalk tevlid etti!ine inanrlar Trkede yel kelimesinin 'rzgar, cin, salgn, "astalk' gibi manalara gelmesi bundandr Buryatlara g$re, alelade rzgarlardan 0arkl olu#, ekseriya ilkba"ar ve sonba"arda esen ve zada denilen bir rzgar vardr -nlarda, zada ulan sulun adn tayan krmz bir ta, zada estirmeye yarar ,akutlarda bu si"irli taa sata denir %ltayllara g$re de yada ta sayesinde "avay istenilen ekilde de!itirmek mmkndr 1rlik'i 'yer alt dnyasnn "akimi( temsil eden #ut veya tasvirler ya#lmaz 1rlik'e "ibir zaman at kurban edilmez -na ve o!ullarna ekseriya kara bo!a veya inek kesilir %ltay Trklerine g$re, insann ru"u 'kut( do!madan $nce g$kte bulunur Teletler, ocu!a ru" veren 1nem ,ayu'nn g$!n 8 katnda yaad!n s$ylerler 9enildi!ine g$re, ocu!un ru"u, krmz bir kurt eklinde annenin vcuduna girer -r"un kitabelerinde zikredilen =may ocuklar koruyan dii bir ru"tur 9ivan7i ;gat7it Trk'te geti!ine g$re =may' "onut edenler ok ocuk do!ururlar @lm "alinde ru"un bir ku eklinde uu# gitti!i tasavvur edilir :itekim -r"un +itabelerinde Bilge +a!an, babasnn $lmn u s$zlerle anlatr3 'kanm ka!an aa barm3 babam "akan $ld demektir amanist "alklarda $len iin duyulan ac,eitli ekillerd eve bir takm merasimlerle i0ade edilir %tilla'nn de0in merasimi srasnda *unlarn, adetleri ve"ile salarn kestikleri yazldr %yn melli0e g$re, onlar bir ka"raman iin g$z ya d$kmez, yzlerini yaralayarak kan aktrlard +urbandan sonra kayn a!alar dikerlerdi Bunlardan tanrlk ve kutlu orman meydana gelirdi +rgzlar *intliler gibi $llerini yakarlar ve 'ate en temiz eydir, atee den "er ey temiz olur3 @ly de ate kirlerinden ve gna"larndan temizler' derler amanistlerin inanlarna g$re gne ve ay ile k$t ru"lar mcadeleye kalkrlar, bazan yakalay# karanlk dnyasna srklerler <ne ve ayn tutulma sebebi uu# gitmi' yani $lm %yrca Babrname'deki3 ay" -mar onkar bold3 'ey" @mer do!an kuu oldu ' yani

budur Btn Trk le"elerinde ksu0 ve "su0 "adisesinin 'tutulmak' ile i0ade edilmesi de eski bir inancn izini tamaktadr %ltayllarda t$s7t$z, ,akutlarda tangara, =ran"alarda eren, Mo!ol7Buretlerde ongon denilen #utlar70etiler vardr T$z7T$s bugnk amanist Trklerin le"elerinde 'asl, k$k, mene' demek oldu!u gibi eski =ygur ve *akaniye le"elerinde de ayn anlamda kullanlmtr %ltayllarn bu #utlara t$z7t$s ad vermeleri de bunlarn atalarn ru"u "atras olarak ya#ld!n g$stermektedir ABC6 ylnda /ransa +ral DE ;udFig tara0ndan Mo!olistan'a M1ng *an "uzurunda eli olarak g$nderilen ra"i# )ubruk'n Budist =ygur ta#naklarnda g$rd! #utlarn 't$z' ler oldu!unu anlamak mmkndr )ubruk $yle diyor3 '=ygurlar bir tanrya inanrlar Tanrnn insan veya baka bir cisimle tasvir edilmesini kabul etmezler '@yle ise neden bu kadar ok #utunuz varG' diye sordu!umda =ygur ra"ibi 'Biz bu #utlar Tanrnn tasviri diye kabul etmiyoruz Bizimkilerden biri, o!lu, kars veya"ut baka biri $lrse onun suretini ya#arlar ve buraya 'yani ta#na!a( korlar Biz de bunlaru $lnn "atras olarak saklarz ve sayarz' diye ceva# verdi +artal kltyle ilgili geleneklerden anlald!na g$re eski zamanlarda bu ku gne ve <$k7tanr'nn sembol saylmtr -!uz menkbesine g$re Drkl "oca -!uz boylarndan "er birine bir ku 'ongon' olarak tayin etmiti -rta %sya Trklerinde me"ur 'Hengizname' ye g$re Hengiz *an on iki Trk boyuna 'nian olarak' birer ku, damga, uran 'sava #arolas( ve a!a tayin etmiti 1ski zamanda tanmadk bir adama rastland! zaman kuunun ve a!acnn ne oldu!unu sorarlarm Me"met &elim Mirza 4midbayo!lu ',adigar' adl eserinde )uslarla Bakurtlar arasnda devam eden orman ve to#rak davasn anlatrken u "ikayeyi naklediyor3')us memurlar, Bakurtlardan 5bra"im ve Toku o!ullar bir byk mee a!ac altnda istira"at ediyor ve konuuyorduk a" %lla"m, +lat orman da elimizden gidecek demitim Bu s$zleri s$yler s$ylemez mee a!ac zerinde oturan karaku 'kartal( yere derek $lverdi To#lanm genlere dedik3 ',llardr u +lat orman iin u!ratk +artaln $l# yere dmesi ormanmzn elimizden kaca!na alamettir nk babalarmza Mayk Bey bu ormana nian olarak kartal vermiti Bugn kartaln $lmesi ormanmzn elden gidece!ine kati alamettir

*er boyun ve "er oyma!n kendisine ma"sus mukaddes duk da! bulundu!u gibi boylardan kurulan byk birliklerin de mterek mukaddes da!lar vard -!uz destanlarnda +#ak boyunun menei "akkndaki rivayette a!atan treme e0sanesinin izi mevcuttur Bir rivayete g$re -!uz *an bir se0erden d$nnde, savata $len bir askerinin ei a!a kovu!unun iinde bir o!lan do!urmutu -!uz *an bu ocu!u evlad edindi ve +#ak 'yani 'a!a kovu!u'( adn verdi Bakurtlar ve +azaklar bir ya!l #aavray tututuru# "astann evresinde 'alas,alas' diye dolatrrlar Buna 'alaslama' derler Bu kelime %nadolu Trkesinde alazlama eklinde mu"a0aza edilmitir, atete temizleme anlamn i0ade eder Baz amanistlere g$re en kuvvetli amanlar kadn amanlardr 1ski devirde amanl!n kadnlara ma"sus bir sanat oldu!unu g$steren kuvvetli emareler vardr