T.C.

M LL E# T M BAKANLI#I

MEGEP
(MESLEK E# T M VE #RET M S STEM N N GLEND R LMES PROJES )

ELEKTR K ELEKTRON K TEKNOLOJ S

ENERJ RET M

ANKARA 2007

Milli E itim Bakanl# # taraf#ndan geli$tirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Ba$kanl# #n#n 02.06.2006 tarih ve 269 say#l# Karar# ile onaylanan, Mesleki ve Teknik E itim Okul ve Kurumlar#nda kademeli olarak yayg#nla$t#r#lan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlar#nda amalanan mesleki yeterlikleri kazand#rmaya ynelik geli$tirilmi$ retim materyalleridir (Ders Notlar#d#r). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazand#rmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amac#yla renme materyali olarak haz#rlanm#$, denenmek ve geli$tirilmek zere Mesleki ve Teknik E itim Okul ve Kurumlar#nda uygulanmaya ba$lanm#$t#r. Modller teknolojik geli$melere paralel olarak, amalanan yeterli i kazand#rmak ko$ulu ile e itim retim s#ras#nda geli$tirilebilir ve yap#lmas# nerilen de i$iklikler Bakanl#kta ilgili birime bildirilir. rgn ve yayg#n e itim kurumlar#, i$letmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ula$abilirler. Bas#lm#$ modller, e itim kurumlar#nda rencilere cretsiz olarak da #t#l#r. Modller hibir $ekilde ticari amala kullan#lamaz ve cret kar$#l# #nda sat#lamaz.

 NDEK LER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii G'R'* ..................................................................................................................................1 ,RENME FAAL'YET'1.................................................................................................3 1. ELEKTR'K SANTRALLER' ...........................................................................................3 1.1. Enerji retiminde Kullan#lan Kaynaklar....................................................................3 1.1.1. Termik Kaynaklar ..............................................................................................4 1.1.2. Hidrolik Kaynaklar.............................................................................................7 1.1.3. Nkleer Kaynaklar .............................................................................................8 1.1.4. Di er Kaynaklar...............................................................................................10 1.2. lkemizde Elektrik retiminin Tarihesi ................................................................22 1.3. lkemizde Elektrik Tketimi Hakk#nda Genel Bilgi................................................24 1.4. Santraller.................................................................................................................25 1.4.1. Termik Santraller .............................................................................................26 1.4.2. Hidroelektrik Santraller ....................................................................................42 1.4.3. lkemizdeki Belli Ba$l# Santraller....................................................................48 1.4.4. Santrallerin Elektriki Donan#mlar# ....................................................................49 1.4.5. Santral Kumanda ve Gvenlik Devresi Sistemleri.............................................50 1.4.6. Santraller Aras# Haberle$me Sistemleri.............................................................51 UYGULAMA FAAL'YET' ...........................................................................................52 LME VE DE,ERLEND'RME .................................................................................53 ,RENME FAAL'YET'2...............................................................................................56 2. ELEKTR'K ENERJ'S' RET'M' N'TELER' .............................................................56 2.1. Senkron Makineler ..................................................................................................56 2.1.1. Tan#m# .............................................................................................................56 2.1.2. Senkron Makinelerin Yap#s# .............................................................................57 2.1.3. Senkron Makinelerin Endvi Yap#lar#na Gre e$itleri ....................................58 2.1.4. Senkron Makinelerin Rotor Cinsine Gre e$itleri ...........................................61 2.1.5. Senkron Makinelerin al#$ma Yntemleri ........................................................63 2.1.6. Alternatrlerin Uyart#lmas#...............................................................................67 2.1.7. Devir Reglatrleri...........................................................................................69 2.1.8. Gerilim (Voltaj) Reglatr .............................................................................69 2.1.9. Uyart#m Makinesiz Alternatrler (Sabit Gerilim Generatrleri).........................70 2.1.10. Senkron Makinelerde Frekans ve H#z .............................................................72 2.1.11. Senkron Makinelerin E$ De er Devreleri........................................................74 2.1.12. Alternatrlerin Paralel Ba lanmas# .................................................................75 2.1.13. Generatr Etiketinin Okunmas# ......................................................................81 2.1.14. Alternatr Deneyleri Yap#m# ..........................................................................82 UYGULAMA FAAL'YET' ...........................................................................................94 LME VE DE,ERLEND'RME .................................................................................96 ,RENME FAAL'YET'3...............................................................................................98 3. *ALT SAHASI ..............................................................................................................98 3.1. Gerilimlere Gre * ebeke e$itleri, Tan#mlar#, Standart Gerilim De erleri ...............98 3.1.1. Alak Gerilim * ebekeleri .................................................................................99 3.1.2. Orta Gerilim * ebekeleri....................................................................................99 3.1.3. Yksek Gerilim * ebekeleri...............................................................................99 3.1.4. ok Yksek Gerilim * ebekeleri .....................................................................100 i

3.2. Da #t#m * ekillerine Gre * ebeke e$itleri, Tan#mlar#, Prensip *emalar# ................100 3.2.1. Dall# (Dalbudak) * ebekeler ............................................................................101 3.2.2. Ring (Halka) *ebekeler ..................................................................................101 3.2.3. A (Gzl) *ebekeler .....................................................................................102 3.2.4. Enterkonnekte * ebekeler ................................................................................104 3.3. *alt Sahas# ............................................................................................................105 3.3.1. Tan#m# ...........................................................................................................105 3.3.2. *alt Sahas#nda Bulunan Donan#mlar#n Tan#m# ................................................105 3.3.3. *alt Sahas# e$itleri........................................................................................116 3.4. Kuvvetli Ak#m Tesisleri Ynetmeli i ....................................................................120 3.4.1. Elektrik '$letme Ayg#tlar#n#n Yerle$tirilmesi ve Korunmas# ............................121 3.5. Topraklamalar Ynetmeli i...................................................................................125 UYGULAMA FAAL'YET' .........................................................................................128 LME VE DE,ERLEND'RME ...............................................................................129 MODL DE,ERLEND'RME.........................................................................................131 CEVAP ANAHTARLARI ...............................................................................................132 NER'LEN KAYNAKLAR ............................................................................................134 KAYNAKA ..................................................................................................................135

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KO&UL YETERL K 522EE0124 Elektrik Elektronik Teknolojisi Yksek Gerilim Sistemleri Enerji retimi Enerji retim tesis ve donan#mlar#n# seebilme, enerji retiminde kullan#lan alternatrleri al#$t#rabilme, $alt saha donan#m ve tipini seebilme becerilerinin kazand#r#ld# # renme materyalidir. 40/32 n ko$ul yoktur Enerji retimi santral donan#mlar#n#n zelliklerini semek. Genel Ama Gerekli ortam ve donan#mlar sa land# #nda standartlara, kuvvetli ak#m ynetmeli ine uygun ve hatas#z olarak enerji retim tesis ve donan#mlar #n# seebilecek ve alternatr al#$t#rabileceksiniz. Amalar 1. Elektrik retim santral e$itlerini hatas#z olarak seebileceksiniz. 2. Enerji retiminde kullan#lan alternatrleri hatas#z olarak seebilecek ve al#$t#rabileceksiniz. 3. *alt saha donan#m ve tipini hatas#z olarak seebileceksiniz. Ortam Atlye ve laboratuvar ortam#, enerji retim santralleri. Donan)m Elektrik santral donan#m dokmanlar#, projeksiyon cihaz#, slayt makinesi, santral tan#t#m CDleri, alternatr (generatr), kumanda ve koruma elemanlar# (kesici ve ay#r#c#, parafudr, sigorta, ak#m ve gerilim transformatrleri), elektrik makinleri deney seti, bara dzenekleri, montaj ara gereleri, ba lant# iletkenleri. Her faaliyet sonras#nda o faaliyetle ilgili uygulama ve de erlendirme sorular# ile kendi kendinizi de erlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac# (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar# ile kazand# #n#z bilgi ve becerileri lerek de erlendirecektir.

MODLN AMACI

E# T M #RET M ORTAM VE DONANIMI

LME VE DE#ERLEND RME

iii

iv

GR& GR&
Sevgili *renci, 'nsano lu eskidenberi birok ihtiyalar#n# gidermede e$itli enerji kaynaklar#ndan faydalanm#$t#r. Elektri in bulunup kullan#l#r duruma getirilmesinden sonra ise en ok kullan#lan enerji, elektrik enerjisi olmu$tur. Geli$me ve kalk#nma abalar#nda elektrik enerjisi en ba$ta gelen unsurlardan biridir. Ki$i ba$#na y#ll#k elektrik enerjisi tketimi veya bir lkede tketilen enerjiler iinde elektrik enerjisinin fazlal# #, o lkenin uygarl#k derecesinin bir ls olarak de erlendirilmektedir. Peki nas#l retilmektedir bu elektrik enerjisi? Asl#nda do ada hibir enerji yoktan var olmaz, var olan enerji de yok olamaz. Ancak bu enerjiler birbirlerine dn$trlr. Buna Enerjinin Korunumu Kanunu diyoruz. Teknik ve teknolojik a#dan, "Enerjinin kirlisi yoktur, ama retim teknolojisinin kirlisi vard#r". elektri i retirken kullan#lan teknoloji evreye mmkn oldu unca zarar vermemelidir. Enerji retimi Modln tamamlad# #n#zda bu konuyu k#yaslama $ans#na da sahip olacaks#n#z. Bu modl ile e$itli enerji kaynaklar#n# kullanarak elektrik enerjisinin nas#l retildi ini, retim tesisleri donan#m e$itlerini, senkron makineleri ve bunlar#n fonksiyonlar#n# reneceksiniz.

Atatrk Baraj) ve Hidroelektrik Santralinden bir grnt

#RENME FAAL YET 1 #RENME FAAL YET 1

AMA
Bu modln 1. renme Faaliyetini tamamlad# #n#zda; her trl yerde, standartlara ve kuvvetli ak#m ynetmeli ine uygun olarak elektrik retim santral e$itlerini hatas#z olarak seebileceksiniz.

ARA&TIRMA
Bu modl sresince yapman#z gereken ara$t#rmalar $unlard#r: Yak#n evrenizdeki elektrik reten santralleri inceleyiniz. Bulundu unuz blgedeki DS' Mdrl n ba$vurunuz. Santral in$aat# ve ekipman# yapan firmalara internet ortam#nda ula$arak katalog isteyiniz. Evlerimizde kulland# #m#z elektrik enerjisinin hangi yntemle elde edildi ini ara$t#r #n#z.

1. ELEKTR K SANTRALLER
1.1. Enerji retiminde Kullan)lan Kaynaklar
Elektrik enerjisini elde etmek iin e$itli enerji kaynaklar# kullan#l#r. Elektrik enerjisine dn$trlebilen enerjilerin belli ba$l# kaynaklar# $unlard#r: Termik kaynaklar Hidrolik kaynaklar Nkleer kaynaklar Di er kaynaklar (Gne$, rzgr, jeotermal vb.)

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Alternatif Enerji Tr Nkleer Enerji Gne$ Enerjisi Rzgar Enerjisi Dalga Enerjisi Do al Gaz Jeo-termal Enerji Hidrolik potansiyel Hidrojen Bio-mass, bio-dizel ve bio-gas

Kaynak veya yak#t# Uranyum gibi a #r elementler Gne$ Atmosferin hareketi Okyanus ve denizler Yer alt# kaynaklar# Yer alt# sular# Nehirler Su ve hidroksitler Biyolojik art#klar, ya lar

Tablo 1.1: Alternatif enerji kaynaklar)

1.1.1. Termik Kaynaklar

Termik kaynaklar, #s# enerjisi olu$turan kat#, s#v# ve gaz $eklindeki yak#tlard#r. Gnmzde kullan#lan termik kaynaklar#n ba$l#calar#; kmr, petrol, do al gaz, biyogaz (hayvansal gbrenin oksijensiz ortamda fermantasonu ile elde edilen yan#c# gaz), asfaltit (petroln ayr#$mas# ile olu$an, kalori de eri yksek yar# kat#, siyah madde), bitml $istler (Is#t#lmas# ile nemli lde organik ya elde edilen, bas#n sonucu yaprakla$m#$ yap#l# kayalara verilen add#r.) ve byk $ehirlerin p at#klar#d#r.
Rezervler Ta,kmr (milyon ton) Elbistan Di erleri Toplam Asfaltit (milyon ton) Bitml &ist (milyon ton) Petrol (milyon ton) Kalan retilebilir rezerv Do*al Gaz (milyar m3) Kalan retilebilir rezerv Uranyum (U3O8) 9.4 Nkleer Kaynaklar (ton) 9 129 9 129 380 000 380 000 Toryum (ThO2) (*) Haz r rezerv dahil, (**) 300 milyon ton belirlenmi! potansiyel kaynakla 8 375 milyon ton. 9.4 Grnr * 428 3 357 3 982 7 339 45 555 46.3 Muhtemel 449 626 626 29 1 086 Mmkn 249 110 110 8 Toplam 1 126 3 357 4 718 ** 8 075 82 1 641 46.3

Linyit (milyon ton)

Tablo 1.2: Trkiye'nin fosil yak)t rezervleri (1997 y)l sonuna gre)

Kmrler

Trkiye'nin enerji kaynaklar# aras#nda linyitin ok nemli bir yeri vard#r. lkemizde elektrik enerjisi retiminde en ok linyit kmr kullan#lmaktad#r. Kahverengi-siyah renkte, organik fosil halinde kat# yak#tt#r. Linyit kmrn #s# de eri 1000-5000 kcal/kg aras#ndad#r. Yurdumuzda; Ktahya (Tunbilek-Seyitmer), Manisa Milas-Turgutlu), (Soma), Mu la (Yata an-

Kahramanmara$ (Elbistan), anakkale (an), Bolu (Mengen-Sal#pazar#) blgelerinde zengin linyit yataklar# vard#r.

Enerjiyi harcamak kolay, retmek zor ve pahal)d)r.

Petrol

Petroln i$lenmesi sonucu ortaya #kan benzin, mazot, fuel-oil, motorin rnleri termik santrallerde elektrik retiminde kullan#lmaktad#r. Yurdumuzda petrol retimi Batmanda halen devam etmektedir. Trkiye'de petrol aramalar# X. Blge Siirt, XI. Blge Diyarbak#r, XII. Blge Gaziantep zerinde yo unla$t#r#lm#$; ard#ndan I. Blge Marmara, XIII. Blge Hatay, XIV. Blge Adana, XV. Blge Konya, XVI. Blge Antalya yrelerinde srdrlm$tr. II. Blge Bolu, III. Blge Ankara ve XVII. Blge 'zmir'de de s#n#rl# aramalar yap#lm#$t#r. Ancak on sekiz blgenin tamam#n#n yeterince arand# # sylenemez. ncelikle Gneydo u Anadolu, Bat# Toroslar, Bat# Karadeniz, ' Anadolu ve denizlerde yap#lacak yeni aramalarla bilinen petrol rezervinin artmas# olas#d#r. Y#ll#k 3,5 milyon ton petrol retimiyle 13-14 y#l yetecek petrol rezervlerimizin oldu u tespit edilmi$tir. Buna ra men y#ll#k kullan#lan petrol miktar#n#n %90 # ithal edilmektedir. Do*al Gaz Yer alt#ndan #kan, metan oran# yksek yan#c# bir gazd#r. Termik kaynaklardan olan do al gaz, kalorisinin yksek olu$u (8500-10000 kcal/kg) ve evreye zarar vermemesinden dolay# son y#llarda lkemizde kullan#lmaya ba$lanm#$t#r. Do al gaz geni$ kullan#m alan#na sahip olmakla beraber termik santrallerde elektrik retmekte de kullan#l#r. Yurdumuzun bilinen do al gaz retim alanlar# Trakya ve Gneydo u Anadolu blgesinde bulunmaktad#r. Trakya'da Bayram$ah, De irmenky (Dani$men-Osmanc#k), De irmenky (So ucak), Hamitabat, Hayrabolu, Kandam#$, Karacao lan, Karaal#, Kumrular, K. Marmara, Silivri, Umurca, Gneydo u Anadolu'da Derin Barbe$, amurlu, G. Diner, G. Hazro, Katin ba$l#ca retim sahalar#d#r. retimin % 83'den o u Hamitabat sahas#ndan yap#lmaktad#r. 5

Biyomas

Terimi olu$turan biyo canl#, mas (mass) ise ktle veya y# #n, ba$ka bir ifade ile enerji elde edilecek tesise enerji maddesinin y# #l#p depo edilmesi gibi anlamlara gelmektedir. Dolay#s#yla da bu gibi organik kkenli art#klardan elde edilen enerjiye biyomas enerjisi denir. Bununla birlikte bu konuda dilimizde genellikle biyogaz (canl# gaz) terimi kullan#lmaktad#r. Gaz#n, canl#s# veya cans#z# olamayaca # iin terim olarak ya organik gaz ya da biyomas enerji kayna # $eklinde ifade edilmesi uygun olacakt#r. Biyomas kaynaklar# odun, hayvan ve bitki art#klar#d#r. Biyomas, odun, kentsel at#klar, tar#msal art#klar, m#s#r saplar# ve bu day samanlar#, gibi kaynaklar# iine al#r. Bunlar elektrik retimi iin di er enerji kaynaklar#n#n baz#lar#d#r. Bu kaynaklar kaynat#c#larda kullan#lan fosil yak#tlar#n yerine kullan#l#r. Odun ya da at#klar#n yanmas#yla olu$an buhar, al#$#lm#$ buharl# elektrik santrallerinde kullan#l#r. Hayvansal gbrenin oksijensiz yani kapal# bir ortamda tepkimeye girmesi ile biyogaz retimi yap#lmaktad#r. Biyogaz, renksiz, kokusuz, havadan hafif, parlak mavi bir alevle yanan ve bile$imininde organik maddelerin bile$imine ba l# olarak yakla$#k; % 40-70 metan, % 30-60 karbondioksit, % 0-3 hidrojen slfr ile ok az miktarda azot ve hidrojen bulunan bir gaz kar#$#md#r. Byk$ehirlerin pleri de iyi bir termik kaynakt#r. plerin depolanmas# sonucu elde edilen ve LONDF LL gaz olarak adland#r #lan p gaz# %60 oran#nda metan ieren nemli bir enerji kayna #d#r. Avrupan#n birok lkesinde kurulu tesisler ile bu kaynak de erlendirilmektedir. 'stanbul Byk$ehir Belediyesi $ehrin plerini kullanarak elektrik retmektedir. Bir ba$ka termik kaynakta biyodizeldir. Biyodizel; kolza (kanola), ayiek, soya, aspir gibi ya l# tohum bitkilerinden elde edilen ya lar#n veya hayvansal ya lar#n bir katalizatr e$li inde k#sa zincirli bir alkol ile (metanol ve ya etanol ) reaksiyonu sonucunda a# a #kan ve yak#t olarak kullan#lan bir rndr. Evsel k#zartma ya lar# ve hayvansal ya lar da biyodizel hammaddesi olarak kullan#labilir.

&ekil 1.1: Biyogaz enerji dngs

Asfaltit

Kalori de eri yksek, klnde nadir mineraller bulunan, i$lendi inde de i$ik yzdelerde gaz elde edilen de erli bir termik kaynakt#r. Yurdumuzda *#rnak ve Silopi havzalar#nda 82 milyon ton asfaltit rezervi tespit edilmi$tir. Silopi Elektrik retim A.*. taraf#ndan, blgedeki asfaltiti kullanarak 20 y#l sreyle elektrik enerjisi retmek iin, 110 megavat kurulu gte yeni bir santral kurulmaktad#r. Bitml &eyller (Bitml & istler)

Is#l i$lemeyle petrole benzer bir ya veren organik madde bak#m#ndan zengin, ince taneli, kristal yap#l# bir tr kat# yak#tt#r. Bunlara bitml $ist, petroll $eyl gibi adlar verilmekte ise de bitml $eyl olarak tan#mlanmas# daha uygundur. Bu kayalardan dam#tma yntemiyle sentetik petrol ve gaz elde olunabilece i gibi, kat# yak#t olarak termik santrallarda kullan#lmalar# olanakl#d#r. Yurdumuzda Ankara-Beypazar#, Bal#kesirBurhaniye, Bolu-Himmeto lu, Mengen, Hat#lda , Kocaeli-Bahecik, Seyitmer, Ni deUluk#$la, Eski$ehir-Sar#kaya, orum-Dodurga, Amasya-eltek yrelerinde 1,6 milyar ton rezerv tespiti yap#lm#$t#r.

1.1.2. Hidrolik Kaynaklar

Suyun potansiyel ve kinetik enerjisinin, baraj gllerinde toplanarak bir ykseklik kazand#r#lmas# sonucu, baraj yak#nlar#na kurulan hidroelektrik santrallerde elektrik enerjisine dn$trlr. Denizler, gller ve akarsular hidrolik kaynaklar# olu$tururlar. Hidrolik kaynaklar, tkenmeyen ve en ucuz enerji kaynaklar#d#r. Kmr, petrol ve do al gaz gibi termik kaynaklar#n tkenebilir olmas#na kar$#n, hidrolik kaynaklar tkenmez (yenilenebilir) potansitel enerji kaynaklar#d#r. Dnya elektrik retiminin %17si hidro gcn kullan#lmas# ile retilmektedir. lkemizin 2004 y#l# ba$# itibariyle tesbit edilen teknik ve ekonomik hidroelektrik enerji potansiyeli 127,6 milyar kWhdir.

Resim 1.1: Suyun potansiyel enerjisinden yaralanmak iin beton setlerle biriktirilmesi

1.1.3. Nkleer Kaynaklar

A #r radyoaktif (Uranyum gibi) atomlar #n bir ntronun arpmas# ile daha kk atomlara blnmesi (fisyon) veya hafif radyoaktif atomlar #n birle$erek daha a #r atomlar # olu$turmas# (fzyon) sonucu ok byk bir miktarda enerji a# a #kar. Bu enerjiye nkleer enerji denir. Toryum, pltonyum ve uranyum gibi radyoaktif elementlerin atomlar#n#n, nkleer santrallerin reaktrlerinde kontroll bir $ekilde paralanmas# sonucu meydana gelen #s# enerjisinden, elektrik enerjisi retilmesi iin kullan#lan bir kaynakt#r.

&ekil 1.2: Uranyum atomunun zincir reaksiyonu

Uranyum atomu kolay paralanan bir elementtir. lkemizde, Salihli-Kprba$# havzas#nda ve Yozgat-Sorgun dolaylar#nda bulunmaktad#r. Toplam tabi metal uranyum rezervi 9129 ton olarak belirlenmi$tir. Eski$ehir-Sivrihisar-K#z#lcaren'de ise dnya ap#nda nemli olan 380 000 ton toryum rezervi bulunmaktad#r. Malatya-Hekimhan-Kuluncak'ta da toryum belirtileri bulunmu$tur. Dnya toryum rezervinin % 54 lkemizde bulunmaktad#r. Yurdumuzda henz nkleer enerji ile elektrik reten santralar kurulmamakla birlikte yak#n tarihte Akkuyu gibi nkleer santrallerin faaliyeti gndeme gelecektir. TE'A*#n Kas#m 2004 tarihli Trkiye Elektrik Enerjisi retim Planlama al#$mas# (2005-2020)ye gre nkleer enerjiye verilen yer, birinci senaryoda 2012 y#l#nda 1500 MW, 2014 y#l#nda 1500 MW ve 2015 y#l#nda 1500 MW olmak zere 2010-2105 dneminde 4500 MW ngrlm$tr. Nkleer yak#tlar, fosil yak#tlar#n sebep oldu u sera etkisi, asit ya murlar# ve ozon tabakas#na zarar veren at#klar olu$turmazlar. Bunun yan#nda, reaktr ar#zalar#ndan yay#lan radyasyon ve nkleer at#klar#n k#sa zamanda yok edilememesi ise potansiyel bir tehlike olu$turmaktad#r. Kyoto Protokol ve 'klim De i$ikli i Anla$mas# yenilenebilir enerji ile dengeli nkleer enerji stratejisi istemektedir. Karbondioksit art#$# ile global #s#nma sorunu nkleer ve yenilenebilir (zellikle su ve rzgr) enerji pay#n#n artmas# ile zm bulacakt#r. Dnya elektrik enerjisinin % 17si nkleer enerjiden sa lanmaktad#r.

&ekil 1.3: Nkleer teknolojinin kullan)m alanlar)

HEDEF M Z
Elektri i bol ve ucuz, Yenilenebilir enerji retimi geli$tirilmi$, evresi kirlilikten korunmu$ bir Trkiye olmal#d#r.

1.1.4. Di*er Kaynaklar

Elektrik enerjisi retiminde kullan#lan di er kaynaklar#; Gne$, Rzgr, Jeotermal, Med-Cezir(Gel-Git), Dalga, OIED (okyanus #s#l enerji dn$m) enerjileri olarak s#ralanabilir. S#ras#yla inceleyelim; Gne, Enerjisi

Gne$ sonsuz enerji kayna #d#r. Bnyesinde hem #s # hem de #$#k enerjisi bar#nd#r #r. Co raf konumu nedeniyle sahip oldu u gne$ enerjisi potansiyeli bak#m#ndan lkemiz, di er birok lkeye gre nispeten $ansl# durumdad#r. Potansiyel belirleme al#$malar # ile lkemizin y#ll#k ortalama #$#n#m $iddeti 308 cal/cm2 gn (3,6 Kwh/m2 gn) ve y#ll#k toplam gne$leme sresinin de 2640 saat oldu u 1997 y#l# dnya enerji konseyi Trk Milli Komitesi raporunda belirtilmi$tir. Gne$ enerjisinden elektrik enerjisi elde etme iki ayr # yntemle yap#lmaktad#r: Gne$in #$#k enerjisinden elektrik retimi Gne$in #s# enerjisinden elektrik retimi

Resim 1.2: Gne, enerjisinden yararlan)larak sokak ayd)nlatmas) yap)m) ve Antartikada elektrik retimi

10

Gne,in I,)k Enerjisinden Elektrik retimi

Fotovoltaik ya da gne$ pilleri, gne$ #$# # enerjisini elektrik enerjisine direkt evirirler. Gne$ pilleri, yzeylerine gelen gne$ #$# #n# do rudan elektrik enerjisine dn$tren yar# iletken maddelerdir. G #k#$#n# art#rmak iin ok say#da gne$ pili birbirine paralel veya seri ba lanarak bir yzey zerine monte edilir. Bu yap#ya gne$ pili modl ya da fotovoltaik modl ad# verilir. Gerekirse bu modller de birbirlerine seri ya da paralel ba lanarak fotovoltaik dizi olu$turulabilir. Gne$ pilleri uydular #n ve uzay programlar #n#n direk g kayna #d#r. Gne$ #$# #ndan yararlan#larak elde edilen elektrik enerjisinin uygulama alanlar # a$a #da s#ralanm#$t#r. Haberle$me istasyonlar#, k#rsal radyo, telsiz ve telefon sistemleri Petrol boru hatlar#n#n katodik korumas# Metal yap#lar#n (kprler, kuleler vb) korozyondan korumas# Elektrik ve su da #t#m sistemlerinde yap#lan telemetrik lmler, hava gzlem istasyonlar# Bina ii ya da d#$# ayd#nlatma Da evleri ya da yerle$im yerlerinden uzaktaki evlerde TV, radyo, buzdolab# gibi elektrikli ayg#tlar#n al#$t#r#lmas#. Tar#msal sulama ya da ev kullan#m# amac#yla su pompaj# Orman gzetleme kuleleri Deniz fenerleri 'lk yard#m, alarm ve gvenlik sistemleri. Deprem ve hava gzlem istasyonlar# 'la ve a$# so utma

Gne,in Is) Enerjisinden Elektrik retimi

Gne$ #$#nlar# ayna ve merceklerle yo unla$t#r #larak paneller iinde dola$an su #s#t#l#r. Daha sonra, s#cakl#k artt#r #larak, panellerdeki su buhara dn$trlr ve trbinden elde edilen mekanik enerji genaratr taraf#ndan elektrik enerjisine dn$trlr. Bu trbinlerin a$#r# su ihtiyalar# nedeniyle su kayna # yak#nlar#na kurulmas# ve gne$ enerjisinin yetersiz oldu u zamanlarda da kesintisiz enerji retimini sa lamak iin do al gazl# #s#t#c# sistem kullan#lmas# gibi zorunluluklar# vard#r.

11

&ekil 1.4: Fotovoltaik pille elektrik elde etme ve bir evin hem fotovoltaik pillerle hem de normal ,ebekeden beslenmesi

Resim 1.3: Solar I merkezi al)c) gne, )s)l elektrik santral) ( spanya)

* nemli Not: Gne$ enerjisi ara$t#rma ve geli$tirme konular#nda E'E'nin yan#nda Tbitak Marmara Ara$t#rma Merkezi ve niversiteler (Gazi niversitesi, Ege niversitesi Gne$ Enerjisi Ara$t#rma Enstits, Mu la niversitesi, ODT, Kocaeli niversitesi, F#rat niversitesi) al#$malar yapmaktad#r.
Uluslararas# Gne$ Enerjisi Toplulu u Trkiye Blm (UGET-TB)

&ekil 1.5: Trkiye gne, enerjisi haritas)

12

Yurdumuzda co rafi konumu nedeniyle gne$ enerjisi potansiyeli birok lkeye gre ok iyidir. Kk glerde olmas#na kar$#n gne$ enerjisinden elektrik retme iin al#$malar yap#lmaktad#r. Bu kapsamda E'E (Elektrik '$leri Ett 'daresi Genel Mdrl ) Didim Gne$ ve Rzgr Enerjisi Ara$t#rma Merkezi'ne 4,8 kW gcnde $ebeke ba lant#l# gne$ pili sistemi kurulmu$tur. E'E'nin eski DM' (Devlet Meteoroloji '$leri Genel Mdrl ) kay#tlar#n# kullanarak yapt# # hesaplara gre lkemizin y#ll#k ortalama #$#n#m $iddeti 308 cal/cm2-gn (3.6 kWh/m2-gn) ve y#ll#k toplam gne$lenme sresi 2640 saattir. Rzgr Enerjisi

Rzgr enerjisinden elektrik retebilmek iin srekli rzgr alabilen yksek yerlere ihtiya vard#r. Rzgr enerjisinin kuvveti ile yatay ve d$ey eksenli rzgr trbini dndrlerek elde edilen mekanik enerji trbine ba l# alternatr yard#m# ile elektrik enerjisine evrilir.

&ekil 1.6: Rzgar enerjisi ile elektrik retimi

13

Resim 1.4: Yksek h)zl) rzgr trbinleri

Rzgr enerjisinin do ada bedava bulunmas#na kar $#n, rzgr sistemlerinin pahal# olmas# retilen enerjinin maliyetini art#rmaktad#r. Tesis maliyetinin fazla olmas#na ra men kurulduktan sonraki masraflar# ok az oldu u iin retti i elektri in birim maliyeti ok d$ktr. Rzgr enerjisi tkenmeyen, yak#t gereksinimi olmayan, evresel etkileri en az olan emniyetli, gelecek nesilleri etkilemeyen bir enerji kayna #d#r. Pek ok avantajlar # yan#nda kurulmas# s#ras#nda grsel ve estetik olarak ki$ileri ve evreyi etkilemesi, grlt olu$turmas#, ku$ lmlerine neden olmas#, haberle$mede parazitler meydana getirmesi gibi dezavantajlar# vard#r. Rzgar enerjisinin di er bir sak#ncal# yn ise mutlaka $ebekeye ba l# al#$ma ve herbir trbine ykseltici trafo konma zorunlulu udur. Kapasite kullan#m verimi de ancak % 30 kadard#r. Rzgar esmedi i zaman retim duraca #ndan rzgar enerjisi ancak termik ve hidrolik santrallere ek olarak ya da kombine $ekilde gvenilir elektrik enerjisi kayna # olarak grlmelidir.
Jeoterm al 3% Hidrolik 17% Gne 2%

Rzgar 4%

Biy oktle 74%

&ekil 1.7: Yenilenebilir enerji kaynaklar) kullan)m) iin 2010 y)l) Avrupa hedefi

Rzgar enerjisinin en stn yan) rzgar)n bedava ve temiz olmas)d)r. Bu nedenle de evreye herhangi bir olumsuz etkisi olmamaktad)r.

14

Yer Kocada I anakkale Maz# I Maz# II Maz# III 'ntepe Akhisar I Kocada II Band#rma Data e$me Akhisar II Yal#kavak Gkeada Kap#da Belen

Kurulu G (MW) 50 30 39 90 40 30 30 26 15 29 12 12 8 5 35 34

Y)ll)k retim (kWh)x106 135.5 76.1 131.2 275.9 131.2 77 92.4 80.1 40.5 84 35.3 37.6 21 15 105 120

Tablo 1.3: Yurdumuzun rzgar enerji santralleri ve kapasiteleri

lkemizde uygulamalar# 1998 y#l#nda e$me ilesi Germiyan kynde ba$layan rzgar santrallar# kk leklidirler. *u anda, toplam kurulu gc 17.4 MW olan iki santral "Yap-'$let-Devret" modeliyle retim yaparken, toplam kurulu gc 1.7 MW olan bir di er santral "Otoprodktr" statde retim yapmaktad#r. Bu santrallerden elde edilen y#ll#k elektrik enerjisi de yakla$#k 54 000 000 kWhd#r ve toplam retim ierisinde ok kk bir orana kar$# gelmektedir. Ancak, $u anda lkemizde yakla$#k 300 noktada rzgr elektri i retmeye ynelik lmler yap#lmaktad#r. Jeotermal Enerji

Yer kabu unun e$itli derinliklerinde birikmi$ #s#n#n olu$turdu u, s#cakl# # srekli 200 den fazla olan ve evresindeki normal yer alt# ve yer st sular#na oranla daha fazla erimi$ mineral, e$itli tuzlar ve gazlar ierebilen s#cakl#k su ve buhar#n yeryzne #kar #lmas#yla olu$an enerjidir. Tkenebilir enerji kaynaklar#na alternatif, yenilebilir enerji kayna #d#r. Dnyan#n i kesimlerinden yzeye do ru srekli bir #s# ak#$#n#n meydana geldi i blgelere termal blge denir. Dnyada ABD, Japonya, Yeni Zelanda, 'talya, Meksika, Rusya, 'zlanda ve Trkiye'de termal blgeler vard#r. Termal blgelerde ok miktarda kaynarca ve su buhar#n#n #kt# # yerler vard#r. Bunlardan elde edilen su buhar#, buhar trbinlerini al#$t#rmas# ile elektrik enerjisine dn$trlr. 15

&ekil 1.8: deal bir jeotermal sistemin ,ematik gsterimi

lkemiz, jeotermal enerji kaynaklan bak#m#ndan ok zengindir. Hlen s#cakl# # 100C'ye kadar ula$an, 600'den fazla Jeotermal su kayna #m#z vard#r. Yurdumuzdaki jeotermal elektrik potansiyeli 500 MW civar#ndad#r. Ancak, elektrik retimi yok denecek kadar azd#r. lkemizin ilk jeotermal elektrik santrali, 1984 *ubat ay#nda i$letmeye a#lan, 20,4 MW gcndeki Denizli-K)z)ldere santralidir. Santral 147,2 0C s#cakl#ktaki buharla al#$maktad#r. Ayd)n-Germencik ve Nev,ehir-Ac)gl kaynaklar#, elektrik retimine uygun sahalard#r. Bunun d#$#ndaki en nemli sahalar Ayd#n-Salavatl#, 'zmir-Balova, 'zmirSeferihisar, Ktahya-Simav, Ankara-K#z#lcahamam, Van-Erci$ ve 'zmir-Dikili'dedir. Jeotermal enerjiyle al#$an santraller buhar trbinli santraller gibidir.

16

Resim 1.5: Jeotermal enerji kayna*)

Trkiye'nin kan#tlanm#$ jeotermal elektrik potansiyeli 200 MW dzeyinde belirtilmekle birlikte, gerekli al#$malarla bunun k#sa zamanda 350 MW dzeyine #kar #labilece i tahmin edilmektedir. Deniz Kkenli Yenilenebilir Enerjiler Deniz kkenli yenilenebilir enerjiler; deniz dalga enerjisi, deniz s#cakl#k gradyent enerjisi, deniz ak#nt#lar# enerjisi (bo azlarda) ve gel-git (med-cezir) enerjisidir. Ancak, Trkiyeyi evreleyen denizler bir i deniz oldu u iin gel-git enerjisi olana # yoktur. Trkiye iin sz konusu enerji grubu ierisinde en nemlisi deniz dalga enerjisidir. anakkale ve 'stanbul Bo azlar#nda deniz ak#nt#lar# varsa da, deniz trafi i bu enerjinin kullan#lma olana #n# s#n#rland#rmaktad#r. Gelgit (Med-Cezir) Enerjisi Ay#n Dnya zerindeki ekim etkisi sonucu okyanuslar#n belirli yerlerinde ve belirli zamanlarda su seviyesinin ykselmesi veya d$mesi ile olu$an bir enerji kayna #d#r. 24 saat iinde deniz suyu 20 dakika sreyle iki kez kabar#r ve alal#r. Kabaran deniz suyu, bir koya veya nehrin a z#nda yap#lan bir depoya doldurulur. Bu depolar#n dolup bo$almas# s#ras#nda iki ynl al#$an santraller yard#m#yla elektrik retilir. Gelgit enerjisi ile al#$an, ABD, Belika, Fransa-Rance koyu, Kanada-Fundy krfezi, 'ngiltere-Severn koyu, Avusturalya, Kore, Hindistan ve Meksika gibi okyanusa k#y#s # bulunan lkelerin elektrik santralleri mevcuttur.

17

Resim 1.6: Gelgit olay) (Denizin kabarmas))

Dalga Enerjisi

Dnya bilim adamlar#n#n zerinde ara$t#rma yapmakta oldu u, temiz enerji aray#$#n#n bir paras# da dalga enerjisi dir. Hava hareketlerinin ve #s# de i$imlerinin, su ktlelerinde meydana getirmi$ oldu u dalga hareketleri, bitmez tkenmez enerji kayna #d#r. Dalga enerjisi, Archimedes (Ar$imed) prensibi ve yer ekimi aras#nda olu$an gcn al#nmas# prensibine dayan#r. Dnyam#z#n 3/4nn sularla kapl# oldu unu d$nrsek zerinde durdu umuz enerji trnn ne byklkte oldu u da ortaya #kacakt#r. taraf# denizlerle evrili olan lkemizde, ilk yat#r #m#ndan ve bak#m giderlerinden ba$ka gideri olmayan, primer enerjiye bedel denmeyen, do aya her hangibir kirletici b#rakmayan, ucuz, temiz, evreci ve ok byk bir enerji kayna # olan dalga enerjisi de erlendirilmelidir. Dalga enerjisinin faydalar# $yle zetlenebilir; 100 kW - 100 MW kadar ihtiya duyulan her gte santral kurulabilir. Santral zeri otel, restaurant, sosyal tesis, disco, olarak turizm amal# kullan#labilir. Grlt kirlili i yoktur.Tam evrecidir. Dalyan grevi sayesinde tesise ek gelir sa lar. Deniz zerinde kuruldu u iin verimli tar#m alanlar# yok olmaz. Tamamen yerli teknoloji ve yerli imalatt#r. D#$a ba #ml#l# # ve ambargoyu gerektirecek herhangi bir girdisi yoktur. Ucuz olmas# sebebiyle #s#nmada, ilk tercihtir. Bu sebeple ormanlar#n kesilmesi nlenmi$ olur

18

'ngiltere, 'rlanda, Norve ve Portekiz gibi lkelerde dalga enerjisinin nemi anla$#lm#$; santralar kurulmu$, devlet deste i ile pilot al#$malar ba$lat#lm#$, ya da enerji planlamalar#nda yak#n hedef olarak konu yer alm#$t#r. rne in Norve kuzey sahillerinde 350 kWl#k, Endonezya- Avustralya aras#nda 1.5 MWl#k santrallar# hizmettedir.

Resim 1.7: Deniz zerine kurulmu, bir dalga enerjisi santrali

Deniz S)cakl)k Gradyent Enerjisi

Deniz ve okyanus suyu tabakalar# aras#ndaki s#cakl#k fark#ndan yararlan#larak enerji retilebilir. Henz ara$t#rma a$amas#nda olmakla beraber okyanus #s#l enerji dn$m gibi farkl# isimlerle de an#lmaktad#r. Amonyak gibi kaynama noktalar# d$k s#v#lar#n buharla$t#r#lmas# iin deniz yzeyindeki #l#k sular# kullanan ayg#tlar#n, hareket eden buhar#n bir trbini al#$t#rmas#yla elektrik retmesi esas#na dayan#r. Buhar# so utup yo unla$t#rmak ve yeniden dola$#ma kat#lmas#n# sa lamak iin de daha derinliklerdeki so uk sular kullan#l#r. Hidrojen Enerjisi Do ada bile$ikler halinde bol miktarda bulunan hidrojen serbest olarak bulunmad# #ndan do al bir enerji kayna # de ildir. En ok bilinen bile$i i ise sudur. Bununla birlikte hidrojen birincil enerji kaynaklar# ile de i$ik hammaddelerden retilebilmekte ve retiminde dn$trme i$lemleri kullan#lmaktad#r. Bu nedenle elektrikten neredeyse bir as#r sonra teknolojinin geli$tirdi i ve gelece in alternatif kayna # olarak yorumlanan bir enerji ta$#y#c#s#d#r. Hidrojen iten yanmal# motorlarda do rudan kullan#m#n#n yan#s#ra katalitik yzeylerde alevsiz yanmaya da uygun bir yak#tt#r. Ancak dnyadaki geli$im hidrojeninin yak#t olarak kullan#ld# # yak#t pili teknolojisi do rultusundad#r.

19

Yak#t pilleri, temiz, evreye zarar vermeyen ve yksek verime sahip enerji dn$m teknolojileridir. Bir buhar kazan# veya trbin kullan#lmadan, sadece kimyasal reaksiyon ile elektrik enerjisi retilir.

Tablo 1.4: Yak)t pili e,itleri ve zellikleri

1950'lerin sonlar #nda, NASA taraf#ndan uzay al#$malar#nda kullan#lmaya ba$layan yak#t pilleri, son y#llarda zellikle ula$t#rma sektr ba$ta olmak zere sanayi ve hizmet sektrlerinde ba$ar# ile kullan#ma sunulmu$tur. Yak#t pilleri, ta$#nabilir bilgisayarlar, cep telofonlar# gibi mobil uygulamalar iin kullan#labildi i gibi elektrik santrallar# iin de uygun g sa lay#c#lard#r. Yksek verimlilikleri ve d$k emisyonlar# nedeniyle, ula$#m sektrnde de geni$ kullan#m alan# bulmu$lard#r. Hidrojen enerji sisteminin yeni olmas#na kar$#n hidrojen retimi yeni de ildir. *u anda dnyada her y#l 500 milyar m3 hidrojen retilmekte, depolanmakta, ta$#nmakta ve kullan#lmaktad#r. En byk kullan#c# pay#na kimya sanayii, zellikle petrokimya sanayii sahiptir. Hidrojen karbon iermedi i iin fosil yak#tlar#n neden oldu u evresel sorunlar yaratmaz. Is#nmadan elektrik retimine kadar e$itli alanlar#n ihtiyac#na cevap verebilecektir. Gaz ve s#v# halde olaca # iin uzun mesafelere ta$#nabilecek ve iletimde kay#plar olmayacakt#r.

20

Resim 1.8: Hidrojen ile al),an otobs ve zlanda'da a)lan dnyan)n ilk hidrojen gaz) dolum istasyonu

2010 y#l#ndan itibaren hidrojenin ticari amalar iin kullan#lmas# d$nlmektedir. Her trl maliyet gz nne al#nd#ktan sonra ilk y#llarda benzinden 1.5 5.5 aras# daha pahal# olmas# beklenmektedir. Fakat gelecek y#llarla birlikte evresel katk#lar# da gz nne al#nd# # zaman bu maliyetin ok daha a$a #lara ekilmesi hesaplanmaktad#r.

Resim 1.9: 250 kW'l)k gaz trbinli, yak)t hcreli bir kojenerasyon (birle,ik elektrik ve )s) retimi) sistemi

Daha nce de belirtildi i gibi hidrojenden, yak#t pili teknolojisi ile elektrik elde edilmektedir. Bugne kadar, yak#t pillerini e$itli ynleriyle inceleyen 200'den fazla 21

ara$t#rma NASA taraf#ndan desteklenmi$tir. Bugn, Apollo ve Space Shuttle grevlerinde gvenli olarak elektrik (ve su) sa lam#$ olmalar# nedeniyle, yak#t pillleri uzaydaki rollerini ispatlam#$, 2000'li y#llarda lkelerin enerji politikalar#nda nemli yer tutmaya ba$lam#$t#r.

1.2. lkemizde Elektrik retiminin Tarihesi

Elektrik enerjisinin retimi ve kullan#m# 1870li y#llar#n sonunda, geli$mi$ Bat# lkelerinde ba$lam#$t#r. 'lk elektrik santrali 1882de 'ngiltere-Londrada hizmete girmi$tir. Yurdumuzda ilk elektrik santrali 1902 y#l#nda Tarsus'ta 'svire ve 'talyan grubu taraf#ndan kurulmu$tur. Bu santral, su de irmenine ba lanm#$ 2 kW gcndeki bir dinamo ile elektrik retiyordu. Daha sonra o dnemki Osmanl# $ehirleri olan Selanik, *am ve Beyrut elektriklendirilmi$tir. 1910 y#l#nda Macar Ganz $irketine verilen bir imtiyazla 1914 y#l#nda 'stanbul elektri e kavu$mu$tur. 'stanbul'da kurulan Silahtara a Santral#, Trkiye'nin ilk ta$kmr santral#d#r. Cumhuriyet iln edildi inde Trkiye'de toplam kurulu gc 32.8 MW ve y#ll#k retimi 44.5 GWh olan 38 santral bulunuyordu. o unlu u motor gc ile al#$an bu santrallerin 14 tanesi ki$ilere, 13 tanesi ortakl#klara ve 11 tanesi belediyelere aitti. Trkiye Cumhuriyetinin bugnk s#n#rlar# iinde yaln#zca 'stanbul, Adapazar# ve Tarsus elektrikli kent durumunda idi. Halk#n %94nn elektriksiz kesimde ya$ad# # o dnemde, ki$i ba$#na y#ll#k elektrik tketimi yakla$#k 3 kWh olmu$tur. 1948'de atala z# Termik Santrali devreye girmi$tir. 1952 y#l#nda 154 kV'luk bir iletim hatt# ile 'stanbul'a elektrik takviyesi yap#lm#$t#r. 1950'li y#llarda, devlet ve zel sektr eliyle santraller yap#lmaya ve i$letmeye ba$lanm#$t#r. Bunlar imtiyazl# $irket olarak kurulan Adana ve 'el yresine elektrik veren EA* (ukurova Elektrik A.*.) ile Antalya yresine elektrik veren Kepez Elektrik A.*. dir. 1950 y#l#n#n ba$#nda kurulu gcmz 407,8 MW'ye, retimimiz 789 milyon 500 bin KWh'e ula$m#$t#. Bu dnemde lkenin elektrifikasyonunda termik santrallar#n yan#s#ra hidroelektrik santrallara ynelinmi$tir. Byk barajlar#n yap#m# amalanarak, 1953 y#l#nda Devlet Su '$leri (DS') kurulmu$tur. 1970 y#l#nda elektri in retim, iletim, da #t#m ve ticaretini yapacak bir tekel olmak zere, kamu iktisadi te$ebbs olarak, Trkiye Elektrik Kurumu (TEK) kurulmu$tur. Bu tarihte de kurulu gcmz 2234.9 MW, retimimiz 8 milyar 623 milyon kWh seviyelerine ykselmi$tir. 1984 y#l#nda, enerji sektrndeki TEK'in tekeli kald#r#lm#$, gerekli izinler al#narak kurulacak zel sektr $irketlerine de enerji retimi, iletimi ve da #t#m# konusunda olanaklar sa lanm#$t#r. Aynca yine bu y#lda TEK'in hukuk bnyesi, organlar# ve yap#s# dzenlenerek bir Kamu 'ktisad Kurulu$u (K'T) hviyetine kavu$mas# sa lanm#$t#r. 1988-1992 y#llar#nda, elektrik sektrnde kendi yasal grev blgesi iinde elektrik retimi, iletimi, da #t#m# ve ticaretini yapmak zere 10 kadar sermaye $irketi 22

grevlendirilmi$tir. Ayn# zamanda imtiyazl# $irketlerden olan EA* ve KEPEZ A.*.lerine de kendi grev blgelerinde elektrik retim, iletim, da #t#m ve ticaretini yapma grevi verilmi$tir. Trkiye Elektrik Kurumu, kurulu$undan 23 y#l sonra, 1993te #kar#lan kanun hkmnde kararname ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl# # ile ilgisi devam etmek zere zelle$tirme kapsam#na al#nm#$t#r. Bu dzenlemenin bir devam# olarak da Bakanlar Kurulunun karar# ile kurum, "Trkiye Elektrik retim, 'letim A.*." (TEA*) ve "Trkiye Elektrik Da #t#m A.*." (TEDA*) ad# alt#nda iki ayr# iktisad devlet te$ekklne ayr#lm#$t#r. 2000 y#l#nda Trkiye kurulu gc 21 889 MW'ye ula$m#$t#r. Toplam kurulu gcn %54' termik, %47'si hidrolik kaynaklardan olu$maktad#r. Linyit yak#tl# santraller 1980 y#l#ndan beri termik kapasite iinde en fazla pay# olu$turmaktad#r. Ancak 1985 y#l#ndan itibaren sisteme dahil edilen do al gaz yak#tl# santrallerin paylar# h#zla artm#$ ve buna ba l# olarak linyit yak#tl# santrallerin pay#nda d$meler olmu$tur. 2000 y#l#nda Trkiye toplam kurulu gcnn %30'u kat# yak#tlar, %8'i s#v# yak#tlar, %15'i ise do al gaz yak#tl# santrallerden olu$mu$tur.

Elektrik enerjisi retimi 2005 y#l# II. Dneminde, bir nceki y#l#n ayn# dnemine gre %6,8 artm#$, 2005 y#l# I. Dnemine gre ise % 2,7 azalm#$t#r. Bu dnemde elektrik enerjisinin %46,72 si Elektrik retim A.*. (EA*) ve EA* ' a ba l# ortakl#klar taraf#ndan, %42,56s# retim * irketleri taraf#ndan retilmi$tir. lkemizin elektrik enerjisi retimi 2005 y#l#nda, 38.125 GWh olarak gerekle$mi$tir.

23

retim Trne Gre II. Dnem Brt Elektrik Enerjisi retimi, 2004-2005 2004 II. Dnem (Nisan, May#s, Haziran) % Miktar 35.710 22.736 11,7 12.963 100,00 63,67 0,03 36,30 2005 II. Dnem (Nisan, May#s, Haziran) % Miktar 38.125 27.456 11,3 10.657 100,00 72,02 0,03 27,95 (GWh) 2005 6 Ayl#k Miktar 77.313 57.033 27,5 20.253 % 100,00 73,77 0,03 26,20

retim Tr Toplam Termik Rzgar Hidrolik

Tablo 1.5: retim trne gre brt elektrik enerjisi retimi, 2004-2005

1.3. lkemizde Elektrik Tketimi Hakk) nda Genel Bilgi

Elektrik tketiminde 2005 y#l# iin %18,6l#k kay#p sz konusudur. Bu kayb#n %3 iletim, %15i da #t#m ve kaak kullan#md#r. lkemizde kaak kullan#mla ilgili kay#plar#n nne gemek iin e$itli yasalar #kar#lm#$ ve a #r cezalar getirilerek nlemler al#nmaya ba$lanm#$t#r. 2005 y#l# II. Dneminde elektrik enerjisinin %43,31 'i sanayide, %25,25 'i meskenlerde tketilmi$tir. Elektrik tketimi 2005 y#l# II. Dneminde bir nceki y#l#n ayn# dnemine gre %2,74 oran#nda artarak 28.495 GWh olarak gerekle$mi$tir. 1980li y#llardan gnmze elektrik tketim raporlar# incelendi inde; %60larda olan sanayi sektr pay# 2005 y#l#nda %49lara gerilemi$tir. Konut ve hizmet sektrndeki pay ise %35ten %50lere #km#$t#r. Buradan, tketim toplumu olma yolunda h#zla ilerledi imiz sonucuna varabiliriz.

MWh

TRK#YE ELEKTR#K TKET#M#N#N SEKTREL DA&ILIMI

%18,6
60 000 000 50 000 000 40 000 000 30 000 000 20 000 000 10 000 000 0 NET TKET#M KAYIP-KAAK MESKEN T#CARET R.DA#RE SANAY# D#&ER

%81,4

&ekil 1.9: 2004 y)l) sonunda lkemizdeki elektrik tketiminin sektryel da*)l)m) ve kay)plar

24

YILLAR T BAR YLE TRK YE ELEKTR K ENERJ S KULLANIMININ TKET C GRUPLARA DA#ILIMI Birim : GWh GENEL AYDIN LATMA

YIL MESKEN

T CARET

RESM DA RE

SANAY

D #ER

TOP LAM

1995

14 492,5

21,5

4 195,2

6,2

3 011,6

4,5

38 007,4

56,4

3 105,9

4,6

4 581,2

6,8 67 393,9

1996

16 394,2

22,1

5 740,9

7,7

3 002,5

4,0

40 638,3

54,8

3 084,9

4,2

5 295,9

7,1 74 156,6

1997

18 514,4

22,6

6 852,4

8,4

3 803,4

4,6

43 491,3

53,1

3 310,2

4,0

5 913,2

7,2 81 884,9

1998

20 034,1

22,8

7 733,8

8,8

4 271,6

4,9

46 139,0

52,6

3 691,2

4,2

5 835,0

6,7 87 704,6

1999

22 584,3

24,8

8 208,0

9,0

3 775,1

4,1

46 480,3

51,0

4 185,3

4,6

5 968,9

6,5 91 201,9

2000

23 887,6

24,3

9 339,4

9,5

4 107,9

4,2

48 841,7

49,7

4 557,7

4,6

7 561,4

7,7 98 295,7

2001

23 557,3

24,3

9 907,8

10,2

4 370,0

4,5

46 989,0

48,4

4 888,2

5,0

7 357,7

7,6 97 070,0 102 947,9 111 766,1 121 141,9

2002

23 559,4

22,9

10 867,3

10,6

4 580,5

4,4

50 489,4

49,0

5 103,9

5,0

8 347,3

8,1

2003

25 194,9

22,5

12 871,9

11,5

4 554,0

4,1

55 099,2

49,3

4 974,8

4,5

9 071,2

8,1

2004

27 619,0

22,8

15 656,2

12,9

4 530,7

3,7

59 565,9

49,2

4 432,5

3,7

9 337,5

7,7

Tablo 1.6: Son 10 y)l)n Trkiye elektrik enerjisi kullan)m)n)n tketici gruplara da*)l)m)

1.4. Santraller
Elektrik enerjisinin retildi i ve da #t#m#n#n yap#ld# # yerlerdir. Elektrik santralleri kulland#klar# enerji e$itlerine gre isim al#rlar. Termik ve Hidroelektrik Santraller olarak iki blmde incelenir. Santraller al),ma ,ekillerine gre; Temel yk santraller, Normal santraller, Puvant (puant) santraller 25

Biriktirmeli santraller, olarak ayr #l#rlar.

Ucuz yak#t kullanan ve retilen enerjinin birim maliyetinin ucuz oldu u hidrolik santrallar temel yk santralleri olarak grev yaparlar. Bu tr santrallerin i$letme sreleri ok uzundur. * ehir, kasaba ve kyleri besleyen santrallar ise normal santraller olarak adland#r #l#r. *ebeke yknn ok artt# # zamanlarda al#$t#r #lan santrallere de puant santralleri ad# verilir. Puant santrallerinin i$letme sreleri k#sa olup kurulu$ masraflar # azd#r. Dizel santralleri bunlara rnek gsterilebilir. Biriktirmeli santraller ise enerji tketiminin az oldu u zamanlarda suyu depo edip, enerji tketiminin fazla oldu u zamanlarda da bu suyu kullanarak elektrik enerjisi reten santrallerdir. Santrallar# bir de i,letmeci unsurlara gre s#n#fland#rabiliriz. Bunlar; Messese (Kurum) santralleri, zel $irket santralleri (Otoprodktr $irketler), $eklindedir.

Messese santralleri Trkiye Elektrik Da #t#m A.*. (TEDA*) taraf#ndan i$letilen santrallerdir. zel $irket santralleri olarak da Otoprodktr *irketlere ait olan santraller ile Ere li, Karabk ve Seka santralleri say#labilir.

1.4.1. Termik Santraller

Kat#, s#v#, gaz hlinde bulunan termik kayna #n uygun $artlarda ve uygun ortamda yak#larak yak#t#n verdi i #s# enerjisinden ve genle$meden faydalan#larak mekanik enerji elde edilir. Elde edilen bu mekanik enerjiden alternatrler yard#m# ile elektrik enerjisi reten santrallere termik santraller denir.

&ekil 1.10: Termik santrallerde elektrik retimi

Termik santrallerde retilen elektrik enerjisinin birim maliyeti hidroelektrik santrallerde retilen elektri e gre ok daha pahal#d#r. Gnmzde kmr, do al gaz jeotermal enerji, gne$ enerjisi, petrol rnleri, biyogaz, nkleer yak#t gibi termik 26

kaynaklar# kullanan ok say#da termik santral vard#r. Termik santrallerin, yak#t#n ve mekanik enerji reten makinenin cinsine gre e$itleri $unlard#r: Buhar trbinli santraller Nkleer santraller Gaz trbinli santraller Dizel santraller (Buhar santrali) (Buhar santrali) ('ten yanmal# motorlarla al#$an santral) ('ten yanmal# motorlarla al#$an santral)

1.4.1.1. Buhar Trbinli Santraller Termik santrallerde buhar kazanlar#nda yak#t ve hava kar#$#m# uygun $artlarda yak#l#r. Bu esnada kazanda bulunan sudan, yksek s#cakl#kta yksek bas#nl# buhar elde edilir. Elde edilen yksek bas#nl# buhar, buhar trbinine gnderilerek mekanik enerji elde edilir. Buhar trbinine akuple olan alternatrde bu enerjiyi elektrik enerjisine dn$trr. Bu prensiple al#$an termik santrallere buhar trbinli santraller denir.

&ekil 1.11: Buhar trbinli santral kesiti

Buhar trbinli santrallerde yak#t olarak linyit kmr, fuel-oil, do al gaz ve byk $ehirlerin p at#klar# vb. kullan#l#r. Termik santraller, retilen elektrik enerjisinin maliyetini daha fazla art#rmamak iin kullan#lan yak#t#n bulundu u yerin yak#n#na kurulur. Santralin kurulaca # yere yak#n, byk su kayna #n#n da bulunmas# gerekir. nk buhar elde etmek iin ok fazla suya ihtiya vard#r. rne in; Af$in-Elbistan Termik Santralinin saatteki su ihtiyac# 5.400 ton, yak#t ihtiyac# ise saatte 3.000 tondur. Prensip olarak bir buhar trbinli termik santralin al#$mas#n# * ekil 1.11deki $emaya gre anlatacak olursak; besleme suyu pompas#ndan bas#lan su kazana gnderilir. Kazanda #s#t#lan su ilk nce buharla$#r, sonra k#zd#r #c#lardan geerek k#zd#r #l#r (nemi al#n#r). Elde edilen k#zg#n buhar, buhar trbinine gnderilir. Buhar trbininin kanatlar#na arpan buhar, trbini dndrr. Buhar trbinine ba l# alternatr bu dnme $eklindeki mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dn$trr. Alternatr #k#$# bir ykseltici trafo ile enerji nakil hatlar#na verilir. Buhar trbininde i$i biten rk buhar, kondanser denilen yo unla$t#r#c#lara gelerek 27

tekrar su haline dn$trlr ve besleme suyu pompas# ile tekrar kazana girer. Bu i$lem bir dng ierisinde devam ederek termik yolla elektrik enerjisi retimi gerekle$mi$ olur.

&ekil 1.12: Buhar trbinli termik satralin prensip ,emas) ve blmleri

Buhar trbinli santraller; y#ll#k ya #$ ortalamas#n#n d$k oldu u zamanlarda, hidroelektrik santrallere alternatif olarak, termik enerji kaynaklar# kullan#larak elektrik enerjisi retimine devam ederler. Y#l#n her mevsiminde istenilen niteliklerde ve srekli enerji retebilmesi zelli inden dolay# elektrik enerjisi retiminde nemi byktr. Is# de eri d$k linyit kmr gibi kat# yak#tlar#n de erlendirilmesine imkan sa lamakla beraber, santral bacalar#ndan #kan at#klar nedeniyle asit ya muru ve sera gaz# etkisi yaratmalar# da sz konusudur.

Yak)t

Kazan
Buhar Kinetik Enerjisi

Trbin
Mekanik Enerji

Alternatr
Elektrik Enerjisi

Is# Enerjisi

Al)c)

&ekil 1.13: Termik santral enerji dn,m ,emas)

Buhar Trbinli Santral Blmleri ve Grevleri

l.Ham kmr silosu (Bunker): Vagonlarla getirilen i$lenmemi$ kmrn depoland# # yerdir. 2.Besleyici: tc makine iin, uygun miktarda kmr otomatik olarak ayarlayan makinedir. 3.*tc (De*irmen): Kmr ok ince toz haline getirir. 4.Ocak (Yak)c)): Yak#t#n yak#ld# # k#s#md#r. 28

5.Kazan: Boru demetinde, sudan ayr #lan buhar #n ve ekonomizerden gelen d$k yo unluklu buhar#n topland# # k#s#md#r. 6.K)zd)r)c): Kazandan gelen, d$k #s#l# buhar#n s#cakl# #n# ve dolay#s#yla bas#nc#n# art#ran k#s#md#r. 7.Ekonomizer: Kazan boru demetini terk eden, gaz halindeki yanma rnleri yksek s#cakl#ktad#r. Bunlar#n, bacadan direkt olarak at#lmas# fazlaca enerji (#s#) kayb#na neden olur. At#lmak zere giden s#cak gazlar#n, bir k#sm#ndan faydalanmak iin ekonomizer kullan#l#r. Besleme suyunu bir miktar #s#t#r. 8.Dom: Ekonomizer ve buharla$t#r#c# borulardan gelen suyun topland# # yar#s# buhar yar#s# su olan tankt#r. 9.Toz tutucu (Elektro Filtre):At#lmak zere bacaya giden, evreye zararl# tozlar#n tutuldu u yerdir. 10.Emme fan): Yanm#$ gazlar#, kazan#n #s# transfer yzeyinden, k#zd#r#c#dan, ekonomizer ve hava #s#t#c#s#ndan ekerek ocak bas#nc#n# atmosfer bas#nc#n#n biraz alt#nda tutan elemand#r. 11.Hava )s)t)c): Bacaya giden, yksek #s#daki yanm#$ gazlar#n #s#s#n# bir miktar d$ren, yanma iin gerekli havay# #s#tan bununla birlikte tcdeki kmrn kurutulmas# iin s#cakl#k temin eden k#s#md#r. 12.Trbin: Yksek bas#nl# buhar#n kinetik enerjisini, mekanik enerjiye dn$tren makine dzene idir. Buhar trbinlerinde, enerji do rudan trbin miline geti inden verimleri yksektir. Trbinler yksek devirler elde etmek iin, yatay milli olarak yap#lm#$lard#r. Enerji retmede kullan#lan buhar s#cakl# # 600C ile 950C aras#ndad#r. Verimi, trbinin bykl ne buhar bas#nc#na ve s#cakl# #na gre de i$ir. 13.Kondanser (Yo*unla,t)r)c)): Trbinden #kan kullan#lm#$ buhar, kondansere gnderilir. Buhar #n tekrar suya dn$trlmesi (yo unla$t#r#lmas#) i$lemini yapan k#s#md#r. Kondanser, iinden so uk sular#n pompaland# # borulardan olu$an byk bir odad#r. 14.Degazr: Kondanserden gelen yo unla$m#$ buhar#n su haline gelerek topland# # su tank# ve ayn# zamanda kazan tasfiye sisteminden gelen saf suyun da depoland# # su tank#d#r. 15.Kondanser pompas ) : Kondanserde elde edilen yo unla$t#r #lm#$ buhar ortalama 20C-40C aras#ndad#r. Yo unla$an buhar#, tekrar #s#t#c#lara pompalayan elemand#r. 16.Kazan suyu besleme pompas): Alak ve yksek bas#n #s#t#c#lar#nda #s#t#lan suyu, ekonomizere gnderen elemand#r.

29

17.Alak bas)n-Yksek bas)n )s)t)c)lar): Besleme suyunu, trbinden ald# # buharla #s#tan k#s#md#r. 18.Yumu,at)c): Buhar elde etmek iin kullan#lan su ierisinde bulunan, kire maddelerinin sistemde kabuk-tortu olu$turmamas#n# temin iin kullan#lan elemand#r. 19.Baca: Kazan iindeki i$i biten duman gaz#n#n d#$ar# at#ld# # k#s#md#r. 20.Generatr (Alternatr): Trbin mekanik enerjisini, elektrik enerjisine dn$tren makinedir. 21.Klhan: Yak#lan kmrn kllerinin topland# # k#s#md#r.

Resim 1.10: Af,in-Elbistan ve atala*z) termik santrallerinden bir grnt

&ekil 1.14: Elektri*in retimi ve ta,)nmas)

30

1.4.1.2. Nkleer Santraller Nkleer santral; uranyum 233, uranyum 235, pltonyum 239 ve toryum gibi maddelerin atomlar #n#n kontroll bir $ekilde reaktrlerde paralanmas# sonucu a# a #kan ok yksek derecede #s# enerjisinden elektrik reten bir termik santral tipidir. Bu #s# enerjisinden buhar kazan#ndaki su #s#t#larak yksek s#cakl#kta ve bas#nta buhar elde edilmektedir. Meydana gelen buhar, trbine verilerek mekanik enerjiye evrilir. Buhar trbininin miline akuple ba l# olan alternatr dndrlerek elektrik enerjisi elde edilir.

&ekil 1.15: Do*al uranyum kullan)lan reaktrler iin nkleer yak)t retimi

&ekil 1.16: Nkleer reaktrn al),ma sistemi ve elektrik elde edili,i

31

Fosil yak#tlar #n (kmr, petrol, gaz) tkenebilir olmas# ve atmosferik kirlenmeye yol amalar#, ayr#ca, her geen gn artan enerji ihtiyac #n# kar $#lamak iin nkleer santrallerin kurulmas # gndeme gelmi$tir. Radyoaktif bir s#zma olmamas# durumunda en temiz ve kurulu$ maliyeti hari en ucuz elektrik enerjisi reten santrallerdir. Nkleer santrallerin yak #t ihtiyac # ve at # # di er termik santrallere gre ok azd#r. rne in; 1g U235 2.500 kg kmrn verdi i #s#ya e$ de er #s# vermektedir. 1 kg uranyum ile retilen elektrik 16.6 ton ta$kmr ya da 11.1 ton (80 varil) petrolle retilen elektri e e$ de erdir. Bir ba$ka anlat#mla 1 kg kmrden 3 kWh, 1 kg petrolden 4.5 kWh, 1 kg uranyumdan 50 000 kWh enerji retilir.5 g uranyum yak #t lokmas #, reaktrde 3 y# l kalmakta ve 4.000 kW/saat elektrik retmektedir. 1.000 MW gcndeki hafif su so utmal# bir reaktrden y#lda 27 ton at#k #karken, kmr yak#tl# bir santralde bundan 250-300 bin kat daha fazla at#k #kmaktad#r. Hlen dnya elektrik retiminin %17'si nkleer santrallerden sa lanmaktad#r. ('lk elektrik reten santral Pennsylvania'da-ABD 1957). 1955 y#l#nda yap#lan 1. evre Konferans# 'ndan sonra nkleer alandaki al#$malar # hemen ba$latan lkelerden biri Trkiye'dir. 1956 y#l#nda, Ba$bakanl# a ba l# Atom Enerjisi Komisyonu Genel Sekreterli i kurulmu$, 1961 y#l#nda da Kk ekmece Nkleer Ara$t#rma ve E itim Merkezinde l MW gcnde ara$t#rma reaktr i$letmeye a#lm#$t#r. Nkleer ara$t#rma ve geli$tirme faaliyetleri halen Trkiye Atom Enerjisi Kurumu taraf#ndan srdrlmektedir. Nkleer santral al#$malar# 1956 y#l#nda ba$lamas#na ra men ilk nkleer santralimizin 2006 y#l#nda hizmete girmesi plnlanmaktad#r. (Gney Anadolu'da 'el ili Glnar ilesine ba l# Akkuyu yresi Akkuyu Nkleer Santrali)

Nkleer santrallerin kurulu$ maliyetinin yksek olmas# ve baz# ar#zalarda evreye yay#lan radyoaktif s#z#nt#, bu santrallerin olumsuz taraflar#d#r. Kaza olas#l# # ve etkilerine kar$# gerekli gvenlik nlemlerinin al#nmas# $artt#r. Nkleer santraller evreyi en az kirleten elektrik santralleridir. evre dostu bir termik santral tr oldu u d$ncesi giderek yayg#nla$maktad#r.

32

&ekil 1.17: Nkleer reaktrn blmleri

1. Reaktr kalbi (reactor core) 2. Kontrol ubu u (control rod) 3. Reaktr bas#n kab# (pressure vessel) 4. Bas#nland#r#c# (pressurizer) 5. Buhar reteci (steam generator) 6. 1.So utma su pompas# (primary coolant pump) 7. Reaktr korunak binas# (containment) 8. Trbin (turbine) 9. Jeneratr - Elektrik reteci (generator) 10. Yo unla$t#r#c# (condenser) 11. Besleme suyu pompas# (feedwater pump) 12. Besleme suyu #s#t#c#s# (feedwater heater) Nkleer santraller, hidroelektrik ve kmr yak#tl# santrallerin aksine, teknik olarak her yere kurulabilirler; Ancak retilen elektri in ekonomik olabilmesi iin santralin kuruldu u yerin baz# zelliklere sahip olmas# gerekir. Bu zelliklerden birka#n# $u $ekilde s#ralayabiliriz: Nkleer santraller kurulurken yap#m maliyetini en aza indirebilmek iin,deprem riskinin en d$k oldu u, nkleer santral paralar#n#n santral#n kurulaca # yere kolay ta$#nabilece i, nkleer santrallerin yksek su ihtiyac#n#n kar$#lanmas# amac#yla deniz kenar #nda kurulmas# gereklili idir.

33

Nkleer Santrallerin Blmleri ve Grevleri 1.Nkleer Reaktr: Uranyum atomunun fizyona u rad# # ve yksek #s#n#n elde edildi i, nkleer santralin en nemli k#sm#d#r. 2. B a s) n Kab): Yak#tlar#n tmn bar#nd#ran ve buhar retmek iin kullan#lan, yksek bas#ntaki so utma suyunu iinde tutan k#s#md#r. Kal#nl# # 20-25 cm kadard#r. 3.Koruma Kab): Bas#n kab#, buhar reteleri gibi tm reaktr paralar#n# koruyan kapt#r. ' k#sm# 2 cm kal#nl# #nda elik bir z#rh ve onun d#$#nda 2 ile 5 m kal#nl# #nda bir beton kabuktan olu$ur.

Resim 1.11:Reaktr kalbi

4.Kondanser: Trbinde kulland#ktan sonra #kan buhar#, yo unla $t#rarak suya dn$trr. Kondanserden #kan su, pompa yard#m#yla so utma kulesine gnderilir. 5.At)k Toplama Sistemi: Nkleer santrallerin en nemli i$lev gren sistemlerinden biridir. Radyoaktif madde ieren at#klar (kat#, s#v#, gaz), ayr# ayr# i$leme tabi tutulur. En nemlisi kat# at#klard#r. Kat# at#klar ncelikle cam kaplar iine al#n#r ve tuz madenlerinde saklan#r. 6.Moderatr: Paralanma sonucu ortaya #kan h#zl# ntronlar# yava$latan maddedir. Bu madde, grafit, hafif su veya a #r sudur (H2O-D2O ve s#v# sodyum). Ntronlar yava$lat#larak di er ekirdeklerle etkile$ime girmesi sa lan#r. Moderatr ayn# zamanda so utucu grevi de yapar. 7.l, Kontrol ve Koruma Sistemi: Santralin tm nitelerini izleyen ve kontrol eden sistemdir. Herhangi bir ar#za derhal grlebilir. 8.Buhar trbini: Buhar#n kinetik enerjisinin mekanik enerjiye dn$trld k#s#md#r. 9.Generatr: Buhar trbininden elde edilerek miline aktar#lan mekanik enerjiyi, elektrik enerjisine dn$tren elektrik makinesidir. 10.& alt Saha: Nkleer enerjiden yararlan#larak elde edilen elektrik enerjisinin, al#c#lara iletilmek zere ykseltildi i, ilgili koruma ve kontrol sistemlerinin bulundu u merkezdir.

34

Resim 1.12: Nkleer santraller

35

LKE

'*LETMEDE

TES'S SAFHASINDA

1996 ELEKTR'K RET'M ' (TWh)

TOPLAM ELEKTR'K RET'M 'NDEK' PAYI (%)

ARJANT'N ERMENISTAN BEL'KA BREZ'LYA BULGARISTAN KANADA 'N EK CUM. F'NLAND'YA FRANSA ALMANYA MACAR'STAN H'ND'STAN 'RAN JAPONYA KAZAK'STAN GNEY KORE L'TVANYA MEKS'KA HOLLANDA PAK'STAN ROMANYA RUSYA G.AFR'KA SLOVAK CUM. SLOVENYA 'SPANYA 'SVE 'SV'RE 'NG'LTERE UKRAYNA ABD TOPLAM

2 1 7 1 6 21 3 4 4 57 20 4 10 53 1 11 2 2 2 1 1 29 2 4 1 9 12 5 35 16 110 442

1 1 2 2 3 4 2 2 5 1 1 4 4 4 36

6.92 2.10 41.4 2.29 18.08 87.52 13.62 12.85 18.68 378.20 152.80 14.18 7.42 287.00 0.09 70.33 12.67 7.11 3.90 0.31 0.91 108.82 11.76 11.26 4.36 53.80 71.40 23.72 85.90 79.58 674.78 2300.09

11.43 36.72 57.18 0.74 42.24 15.97 1.27 20.00 28.13 77.36 30.29 40.76 2.21 33.37 0.15 35.77 83.44 5.08 4.79 0.56 1.75 13.10 6.33 44.53 37.87 31.97 52.38 44.45 26.04 43.76 21.92 %17

Tablo 1.7: Dnyada nkleer elektrik retimindeki durum

36

1.4.1.3. Gaz Trbinli Santraller Kk ve orta byklkteki ykler iin kullan#lan ve puant santrali olarak grev yapan santrallerdir. Elektrik $ebekelerinde, ykn yksek oldu u (puant saatleri), zamanlarda artan enerji ihtiyac#n# kar$#lamak iin devreye abuk girip #kan santrallere ihtiya vard#r. Bu ihtiyac# gaz trbinli santraller kar$#lamaktad#r. Buhar trbinli santrallere gre daha az yer kaplarlar, daha az suya ihtiya duyarlar ve daha abuk yol verilirler. Gaz trbinli santrallerde en ok motorin, benzin ve do al gaz kullan#lmaktad#r.

A- Gaz trbini

B- Alternatr

&ekil 1.18: Gaz trbinli termik santralin blmleri

Gaz trbininde mekanik enerji elde etmek iin $u i$lemler yap#l#r: Trbin ilk hareketine bir asenkron motor yard#m#yla ba$lar. 'lk hareketi veren bu motora start motoru denir. Start motoru gaz trbinini dndrmeye ba$lar. Gaz trbini artan bir h#zla dnmeye ba$lar. Trbin, sistem kendi kendini h#zland#rabilecek h#z seviyesine ula$#ncaya kadar, start motoru taraf#ndan dndrlr. Bu h#za ula$#ld# #nda start motoru devreden #kart#l#r. Gaz trbini bu h#z#n biraz alt#nda dnerken yanma odas#ndaki ate$leme sistemi (memeler), ate$lenerek do al gaz# yakar ve hava ile kar#$arak yanan do al gaz#n olu$turdu u bas#n ve itme kuvveti trbinin kanat#klar#na arparak trbinin dnmesini sa lar. Start motoru devre d#$# kald# #nda bu i$lem devam etti i iin gaz trbini uygun h#zda dnmeye devam eder. Gaz trbininin bu dnme hareketi miline akuple ba l# alternatr yard#m#yla elektrik enerjisine dn$trlr.

37

&ekil 1.19: Gaz trbini kesiti

Gaz Trbinli Santrallerin Blmleri ve Grevleri

l.Hava kompresr: Yak#t-hava kan$#m#ndaki bas#nl# havay# sa layan elemand#r. 2.Yanma odas) (hcresi): Yak#t#n yak#larak #s# elde edildi i k#s#md#r. 3.Ekonomizer: Trbinden #k#p bacaya giden kullan#lm#$ gaz#n #s#s#n#n bir k#sm#yla, kompresrden gelen havay# #s#t#r. Ayn# zamanda, bacaya giden rk gaz#n #s#s#n# da d$rr. 4.Trbin: Yanma odas#ndan gelen s#cak gaz# genle$tirerek, gaz#n kinetik enerjisini mekanik enerjiye evirir ve alternatr milini dndrr. 5.Generatr: Trbinden sa lanan mekanik enerjiyi, elektrik enerjisine dn$trr. 6.Hava )s)t)c)s): Yak#tla kar#$t#r#lacak havan#n, #s#t#lmas#n# sa lar. 7.Ate,leme sistemi: Yanma odas#nda, gaz#n yanmas#n# sa layan dzenektir. 8.Reglatr: Generatr devrinin sabit olabilmesi iin, yeterli yak#t# ayarlar. 9.Yolverme motoru: Kompresr harekete geirmek iin kullan#l#r. Eski teknoloji termik santrallerde, sistemin retti i #s# at#larak sadece elektrik enerjisi retilmekteydi ve sistem verimi d$kt. Fakat son y#llarda, retilen #s#dan da yararlan#larak gerekle$tirilen kombine evrim santralleri ile hem #s# hem elektrik elde edilerek sistem verimi %50lere ykseltilmi$tir. Bu santrallere kojenerasyon ( ayn# anda #s # ve elektrik elde edilen) ya da kombine evrim santral diyoruz.

38

Resim 1.13: Bursa do*al gaz kombine evrim santralinden grntler PROJE T. RET M KURULU G (MW) (GWh) 180 -------2,4 0,9 15 1350,9 1432 1200 --------------90 8780 10024 7800

SIRA NO 1 2 3

SANTRAL N ADI Alia a GT+K Seyyar GT Gkeada GT

YAKIT C NS Motorin " " " Do al Gaz "

BULUNDU #U L 'zmir anakkale Van 'stanbul Bursa

N TE ADET VE GLER 4 x 30 + 2 x 30 3 x 0,5 + 1 x 0,9 1x0,9 1x15 6x138,8+3 x 172,7 2x704,9

Engil GT 4 5 (*) Ambarl# K 6 Bursa K

7 Hamitabat K Do al Gaz K#rklareli 12 x 100 (*) Santral fuel oil ile de al#$acak $ekilde dizayn edilmi$tir. 7- TEDA*'a ba l # ortakl#k santrali GT Gaz trbinli K

Kombine evrim

Tablo 1.8: 1998 y)l) sonu itibar)yla gaz trbinli ve kombine evrim santralleri (TEDA&'a ait)

1.4.1.4. Dizel Santraller Dizel santraller, kk ve orta byklkteki glerin elektrik ihtiyac#n# kar$#lamak zere kurulan santrallerdir. Gnmzde fabrika, i$letme, Telekom, TV istasyonlar #, hastaneler gibi nemli yerlerde enerji kesildi inde; ayr#ca haddehanelerde, dkmhanelerde, elektrikle al#$an potalar#n ve indksiyon bobinlerinin al#$t# # i$letmelerde enerji kesilmesinde, tesisin zarar grmesini nlemek iin kullan#l#rlar. Dizel santraller elektrik enerjisinin ula$t#r#lamad# # llerde ve gemilerde de kullan#l#r. Dizel santraller kk yap#l# oldu u iin az yer kaplar. 'stenildi inde ta$#nabilir. Bu zelliklerinden dolay# ok kullan#l#r. Fakat elektrik enerjisi retiminde birim maliyeti ok pahal# oldu u iin byk santral seviyesinde kullan#lmas# uygun olmaz. Bu sebeple elektrik enerjisinin kesildi i zamanlarda hizmetlerin devaml#l# #n# sa lamak iin kullan#l#r. 39

Uygulamalarda jeneratr olarak bildi imiz cihazlar kk apl# uygulamalar#d#r. evreye grlt haricinde fazla bir zarar da vermezler.

dizel

santral

&ekil 1.20: Dizel santral blok diyagram)

Dizel santrallerde yak#t olarak mazot kullan#r. Santralde mekanik enerjiyi olu$turan k#s#m dizel motordur. Dizel motorun al#$mas# $u $ekildedir; Szge ve susturucudan geerek bas#n ve s#cakl# # artt#r#lm#$ hava, dizel motora verilir. Motorun pistonlar# taraf#ndan s#k#$t#r#lan bu havan#n iine bas#nl# yak#t (mazot) pskltld nde, ortamda bir patlama olu$ur. Bu patlama etkisi ile s#k#$an pistonlar geriye do ru itilir. Bu olay zincirleme devam eder. Pistonlar#n ucuna ba l# bir volan sayesinde hareket dzgn dairesel harekete evrilir. Buradaki mekanik enerji, dizel motorun miline ba l# alternatr dndrerek elektrik enerjisi elde edilir.

Resim 1.14: Byk gl dizel elektrik santrallerinden grntler

Dizel Santrallerin Blmleri ve Grevleri

1.Dizel Motoru: Motorin ile al#$an ve beslenecek al#c#lar #n gcne gre seilen (Beygir gc cinsinden), iten yanmal# bir motordur. Motorinin, motor silindirlerinde yak#lmas#yla, pistonlar a $a # yukar # al#$#r ve pistonlara ba l# krank milinden, dzgn bir dnme hareketi elde edilir. Bu hareket yard#m#yla da, generatr mili dndrlerek elektrik enerjisi retilir.

40

2.Volan: Dizel motordan elde edilen hareketin, dzgn ve titre$imsiz olmas#n# sa lar. (Titre$im moment de i$melerinden kaynaklan#r.) 3.Generatr: Dizel motordan sa lanan mekanik enerjiyi (dnme hareketi), elektrik enerjisine dn$trr ve al#c#lar# besler. 4.Kumanda Panosu: zerinde elektriki l aletleri bulunan, retilen elektri i aktaran, santrali devreye alan ve #karan otomatik kumanda sisteminin de bulundu u k#s#md#r. 5.Yak)t tank) ve pompa: Dizel santral iin gerekli yak#t#n sa land# # k#s#md#r. Ana ve gnlk yak#t tank# olmak zere iki adet tank vard#r. Gnlk yak#t deposuna gelen yak#t ana tanktan sa lan#r. Pompalar ise yak#t#n ana tanktan yard#mc# tanka pompalanmas#n# sa lar. 6.Yol verme dzene*i: Dizel motorlar#n, enerji ihtiyac# oldu u anda devreye girebilmeleri ve yk beslemesi yapabilmeleri iin her an al#$maya haz#r bulundurulma zorunlulu u vard#r. Bunun iin ilk hareketi sa layacak olan akmlatrlere ihtiya vard#r. Yol verme i$i, kompresrden sa lanan bas#nl# havayla da yap#labilir. Ayr #ca, motor gvdesi al#$maya haz#r bir s#cakl#kta tutulmal#d#r. Aksi hlde, dizel santral devreye girdi inde, hemen yk beslemesi yapamaz.

Resim 1.15: Bir Trk firmas) taraf)ndan lde kurulmu, dizel elektrik santrali (Sapugaskanda)

41

Resim 1.16: Kk gl (7.5 KVA 'l)k) jeneratr setleri

1.4.2. Hidroelektrik Santraller

Suyun, potansiyel ve kinetik enerjisinden yararlan#larak elektrik enerjisi retilen santrallerdir. Akmakta olan suyun kinetik enerjisi veya bir gldeki durgun suyun potansiyel enerjisi hidroelektrik santrallerde elektrik enerjisine dn$trlr. Bir barajda olu$turulan yapay veya do al bir glden gnderilen su, elektrik reten alternatrlere ba l# bir trbinin arklar#n# dndrmekte kullan#l#r.

&ekil 1.21: Hidroelektrik santrallerde elektrik retimi

Elektrik retmede kullan#lan kayna #n d#$a ba #ml# olmamas#, tkenirlik sorununun bulunmamas# ve do aya at#k b#rakmamas# en byk avantajlar#d#r. Bu nedenle hidroelektrik santraller, dnyada ok yayg#n olarak kullan#lmaktad#r. Trkiye hidroelektrik potansiyeli yksek, akarsuyu bol bir lkedir. Bunun yan#nda enerji retimi iin yap#lan barajlar, sulama, ta$k#n kontrol, ime suyu temini, akarsu debisinin dzenlenmesi, bal#k#l#k, ta$#mac#l#k, su sporlar# (turizm) gibi e$itli yan faydalar da sa lar. 42

Hlen, dnya elektrik retiminin %23' hidroelektrik santrallerden temin edilmektedir. lkemizde, elektrik enerjinin nemli bir k#sm# (%47) hidroelektrik santrallerden sa lanmaktad#r.

Su
Potansiyel Enerjisi

Cebri borular
Kinetik Enerji

Trbin
Mekanik Enerji

Alternatr
Elektrik Enerjisi

Al)c)

&ekil 1.22: Hidroelektrik santral enerji dn,m ,emas)

Hidroelektrik santrallerin, baz# olumsuz taraflar# da yok de ildir. Kurulu$ maliyetleri yksektir, yap#m sreleri uzundur. Bunun yan#nda kurulduklar# yerlerdeki tar#m alanlar#n#n bir k#sm#n#n yok olmas#na neden olurlar. Su alt#nda kalan topraklar batakl# a dn$r ve metan gaz# retimine neden olur. Su santrallerinde en nemli k#s#m barajlard#r. Barajlar; a #rl#k barajlar#, kemer barajlar#, toprak y# mal# barajlar ve payandal# barajlar olarak drt $ekilde yap#l#r.

Resim 1.17: Keban Hidroelektrik Santrali (HES) ve hidroelektrik santralin blmleri

Hidroelektrik santralleri; zerine kurulduklar# suyun zelli ine, suyun d$ yksekli ine, baraj yap#m malzemesine, santral kapasitesine, santral yap#m yerine ve retilen enerjinin karakter ve de erine gre e$itlere ay#rabiliriz. Hidroelektrik santrallerin zerine kurulduklar) suyun zelli*ine gre e$itleri; 43

Akarsu tipi (Barajs#z) hidroelektrik santraller, Depo tipi (Barajl#) hidroelektrik santraller, Med-cezir (Gel-git) hidroelektrik santraller, Depresiyon hidroelektrik santraller.

1.4.2.1. Akarsu Tipi (Barajs)z) Hidroelektrik Santraller Elektrik retmek iin baraj yap#lmaz. Akarsu, bir kanal veya tnele al#narak belli bir meyil kazand#r#l#r. Trbin ise bir kpr gibi kanal#n zerine kurulur. Barajs#z hidroelektrik santrallerin kurulaca # akarsuyun trbin milini evirebilecek potansiyele ve y#ll#k debisinin asgari elektrik retimine yetecek kadar olmas# gerekir.

&ekil 1.23: Akarsu tipi santral prensibi

Akarsu tipi santrallerde, pik (en yo un) saatlerdeki yk kar$#lamak iin ykleme havuzlar# yap#l#r. Bu havuzlara ykn az oldu u saatlerde su pompalan#r, daha sonra pik saatlerinde bu havuzlardaki su ek enerji retmede kullan#l#r. Dicle Nehri Botan kolu zerinde 1 MW gcnde santral kurulmu$tur.

Resim 1.18: Akarsu tipi hidroelektrik santrali

44

1.4.2.2. Depo Tipi (Barajl)) Hidroelektrik Santraller Akarsu zerine barajlar yap#larak, nce byke bir yapay gl meydana getirilir ve burada su biriktirilir. Bu suyun belli bir potansiyel enerjisi vard#r. Dolay#s#yla, kurak geen y#llarda bile bu tip hidroelektrik santrallerde elektrik retilebilir.

&ekil 1.24: Depo tipi (Barajl)) hidroelektrik santral prensibi

Barajl# hidroelektrik santraller enterkonnekte sisteme uyum sa larlar ve pik yklerini ok rahat kar$#larlar. nk her an yeterli su potansiyeline sahiptir. Santralin kurulu$ maliyeti pahal#d#r ve yap#mlar# uzun zaman gerektirir. Hlen, dnyada en yayg#n kullan#lan hidroelektrik santral e$itidir. Trkiye'de bugne kadar uluslararas# ltlere gre baraj niteli inde olan 504 adet depolama tesisinin yap#m# gerekle$tirilmi$tir. Atatrk, Keban, Alt#nkaya, Karakaya Hidroelektrik Santralleri lkemizin nemli depo tipi (barajl#) santrallerindendir.

45

Resim 1.19: S)r Baraj) (depo tipi) hidroelektrik santrali (K.Mara,)

1.4.2.3. Med-cezir (Gel-git) Hidroelektrik Santraller Okyanuslarda meydana gelen gel-git olay#ndan yararlan#larak elektrik enerjisi reten santrallerdir. Ykselen denizin suyu bir koya (hali) al#n#r. Su alma i$i kapaklar yard#m#yla yap#l#r. Su ykselirken (hazneye dolarken) trbin al#$maya ba$lar. Ykselme tamamlan#nca, su alma kapa # kapan#r ve tutulan su kanal yard#m#yla trbine verilir. Su ekilirken de trbin al#$#r ve elektrik retir. Yani hazneye su dolarken de bo$al#rken de trbin al#$#r ve elektrik retir. Suyun ekilmesi tamamlan#nca, kapaklar tekrar a#l#r ve su giri$ine haz#r tutulur.

&ekil 1.25: Gel-git santral prensibi

46

lkemiz, gel-git enerjisi bak#m#ndan uygun de ildir. Ancak dnyada uygulamalar# vard#r. rne in; Fransa'n#n, Atlantik sahilinde (Resim 1.20) her biri 10 MW gcnde 24 adet santrali vard#r. Elektrik retiminin srekli olmamas# gel-git enerjisi santrallerinin dezavantaj#d#r.

Resim 1.20: Fransa Rance gelgit santrali

1.4.2.4. Depresiyon Hidroelektrik Santraller Denizden alakta olan llerde veya denize k#y#s# olan ok s#cak blgelerde, suyun fazla buharla$mas#ndan yararlan#larak elektrik reten santrallerdir. al), ma Prensibi: S#cak blgedeki uygun bir koy, duvarlar vas#tas#yla denizden ayr#l#r. Denizden ayr#larak olu$turulan gldeki su, s#cakl# #n etkisiyle h#zla buharla$#r ve su seviyesi deniz seviyesinin alt#na d$er. Gnlk lmlerle, buharla$an su miktar# tespit edilir. Daha sonra, gnlk olarak buharla$an su miktar#na e$it debide deniz suyu, bu koya (gle) tnel yard#m#yla ak#t#l#r. Tnelden gelen su, belli bir d$ ile trbine verilerek elektrik retilir. Olu$turulan suni gln, zamanla deniz suyundan toplanacak tuzu da alabilecek kapasitede olmas# gerekir. Bir di er yntem ise; llerdeki deniz seviyesinden alakta bulunan ukurlara, deniz suyunun ta$#nmas ve ayn# yntemle elektrik retilmesidir. Uygulanmas# planlanan en byk proje, Kattara ukurunda bu yntemle elektrik retme projesidir. Kattara ukuru (M#s#rKahire) deniz seviyesinden 135 m alaktad#r. Akdeniz'in suyu, 80 km uzunlu undaki tnellerle bu ukura ta$#nacak ve 60 m d$ yksekli i ile elektrik retilebilecektir.

47

&ekil 1.26: Depresiyon santral prensibi

1.4.3. lkemizdeki Belli Ba,l) Santraller

Modl ierisinde lkemizdeki elektrik reten santrallere ait tablolar verdik. *imdi daha ncede de indi imiz bu konuyu hat#rlamak amac#yla yurdumuzun belli ba$l# santrallerini tekrarlayal#m: Hidroelektrik santrallerimiz;
Gvde Dolgu Tipi

'$letmeye Al#n#$ Tarihi

Kurulu Gc MW

Ad#

Akarsuyu

'li

Kullan#m Amac#

Atatrk Karakaya Keban Alt)nkaya Oymap)nar

(*) E: Elektrik (*) S: Sulama

1992 1987 1975 1988 1984

F#rat F#rat F#rat K#z#l#rmak Manavgat

*anl#urfa Diyarbak#r Elaz# Samsun Antalya

Kaya Beton-Kemer Bet.A .-Kaya Kaya Beton-Kemer

E-S* E* E E E

2400 1800 1330 700 540

8900 7354 6000 1632 1620

Tablo 1.9: Kurulu g s)ralamas)na gre yurdumuzun nemli hidroelektrik santralleri

48

Y)ll)k retim GWh

Termik santrallerimiz; Santralin Ad#

atala*z) Af,in - Elbistan ay)rhan 1,2,3,4 Seyitmer Ambarl) Alia*a GT+K* Bursa K* Ambarl) K Denizli

Yak#t Cinsi Ta$kmr Linyit " " Fuel - Oil Motorin Do al Gaz Do al Gaz Tabii Buhar

Bulundu u 'l Zonguldak K.Mara$ Ankara Ktahya 'stanbul 'zmir Bursa 'stanbul Denizli

Termik Toplam#
(*) GT: Gaz Trbinli (*) K: Kombine evrim

Toplam Kurulu G(Mw) 300 1360 620 600 630 180 1432 1350,9 15 8131,1

Proje retimi (Gwh) 1950 8840 3900 3900 4100 10024 8780 90 52749

Tablo 1.10: Kullan)lan yak)ta gre yurdumuzun nemli termik santralleri

1.4.4. Santrallerin Elektriki Donan)mlar)

Santrallerde elektrik enerjisi retiminde kullan#lan niteler $unlard#r: Alternatr (Generatr) ve uyart#m sistemleri (Ana ve yedek), Devir ve gerilim ayar sistemleri (Reglatrler), Transformatrler ve ak $arj sistemi ile kesintisiz g kaynaklar #, Dizel grubu, Santral kumandas# ve gvenlik devresi sistemleri, l ve kontrol elemanlar#.

Elektrik santrallerinde, ncelikle mekanik enerji elde edilir ve bu enerji baz# dzeneklerle generatr miline aktar#l#r. Generatrler ise mekanik enerjiyi alternatif elektrik enerjisine dn$trrler. Generatrlerin rettikleri gerilim, g trafolar# yard#m#yla ykseltilerek al#c#lara gnderilir. Bu i$lem yap#l#rken birok ekipman kullan#l#r.
Generatr ve alternatr kelimeleri ayn anlama gelmektedir.

49

&ekil 1.27:Elektri*in retim ve da*)t)m ,emas)

Generatrde retilen elektrik enerjisi, nce kablolar yard#m#yla da #t#m odas#na aktar #l#r. Da #t#m odas#ndan g trafosuna, g trafosundan da ykseltilerek kesiciye gelir. Kesiciden bara ay#r#c#lar#na, bara ay#r#c#lar#ndan baralara, baralardan tekrar kesiciye, kesiciden hat #k#$ ay#r#c#s#na, oradan da enerji nakil hatlar#na iletilerek al#c#lara gnderilir. Bu sistem dn$mn sa layan $alt sahalar#d#r. Bir santralde enerji retiminin sreklili i ve i$letme gvenli i, yard#mc# nitelerin kaliteli ve h#zl# devreye girmesi ile sa lan#r. Enerjinin sreklili i bak#m#ndan, bir ar#za s#ras#nda yard#mc# nitelerin hemen devreye girebilmesi iin al#nacak nlemler $unlard#r: Enterkonnekte $ebekeden al#nacak bir hatla, santralin kendi gereksinimini temin edebilecek birtransformatr ba lant#s# olmal#d#r. Santralde yedek olarak bir dizel alternatr sistemi bulunmal#d#r. Ak ve ak $arj sistemi bulunmal#d#r.

1.4.5. Santral Kumanda ve Gvenlik Devresi Sistemleri

Elektrik enerjisi retiminde kullan#lan tm sistemlerle ilgili gzlem, lm, kontrol ve gerekti inde mdahale santral kumanda odalar#nda yap#l#r. Kumanda odalar#nda santrallerin btn birimlerini ayr # ayr# kontrol ve kumanda edebilecek sistemler vard#r. Genellikle duvar ve masa tipi panolarla ve monitrlerle donat#lm#$lard#r. Enerji retiminde kullan#lan tm birimlerle ilgili bilgiler, otomatik kumanda yoluyla panolarda bulunan #$#kl# veya sesli cihazlara iletilir. Ayr#ca, panolarda bulunan l aletlerinden de olumlu veya olumsuz tm durumlar gzlemlenip kay#t edilebilir.

Resim 1.21: Atatrk Baraj) hidroelektrik santrali kumanda odas)

50

Santral kumanda merkezinin enerji kesilmesine kar$#, kontrol ve gvenlik sistemine yedek enerji sa layan sistemler kurulmal#d#r. Bu konuda kom$u santral ile yap#lan ba lant#lardan ya da ak $arj sistemlerinden yararlan#labilir. Kumanda masalar#nda, haberle$meyi sa layacak kuranportr (telefon) sistemi de bulunur. Kumanda odalar#nda 24 saat boyunca ilgili teknik elemanlar haz#r bulunurlar. Teknik elemanlar, her trl mdahale ve kontrol yapabilecek bilgi ve tecrbeye sahip olmal#d#rlar.

1.4.6. Santraller Aras) Haberle,me Sistemleri

Yksek gerilim $ebekelerinde santraller, trafo merkezleri ve da #t#m merkezleri aras# haberle$me, emniyetli ve srekli bir besleme yapabilmek iin ok nemlidir. Haberle$me iin, kuranportr cihazlar#n#n yan# s#ra, telefonlar ve telsizlerden de yararlan#l#r. Son dnemde yap#lan al#$malarla santraller ve enerji iletim-da #t#m $ebekeleri aras# haberle$meler cep telefonu zerinden gerekle$tilecektir. Santraller aras# haberle$me, kuranportr denilen cihazlarla sa lan#r. Kuranportr bir nevi telefondur. Haberle$me yksek gerilim iletkenleri zerinden yap#l#r. Ayr#ca haberle$me iletkeni kullan#lmaz. Kuranportr cihaz#, yksek frekans sinyali zerine daha alak frekansl# bir sinyalin bindirilmesini ve uzak mesafelere gnderilmesini sa lar. Yksek gerilimin frekans# 50 Hz olmas#na kar$#n, kuranportr cihaz# ile yap#lan haberle$me frekans# 35-490 kHz.'dir. Konu ile ilgili bilgiler; Kuranportr ve A* Sistemleri Modlnde ayr #nt#l# olarak verilecektir.

51

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

Elektrik retim Santral e,itlerini Seme

,lem Basamaklar)

neriler
al#$ma ortam#n# haz#rlay#n#z. '$ nl nz giyiniz.

Enerji retiminde kaynaklar# seiniz.

kullan#lan Evinizde kulland# #n#z elektrik enerjisinin hangi kaynaklar kullan#larak retildi ini reniniz. Blgenizde elektrik retiminde kullan#labilecek kaynaklar# ara$t#rmal#s#n#z. Bulundu unuz evrede, elektrik enerjisi retiminde hangi tip santral kurularak enerji retebilece inizi de erlendiriniz.

Yap#l#$ tiplerine gre santralleri Temiz ve dzenli olunuz. seiniz. Planl# olunuz. Sab#rl# olunuz.

Santral elektriki donan#mlar#n# Elektrik reten santral donan#mlar#n# gzden seiniz. geirmelisiniz.

Enerji kaynaklar#n#n yenilenebilir, do aya zarars#z ve ekonomik olmas#na dikkat edelim.

52

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ## ERLEND RME

A- PERFORMANS TEST DE#ERLEND RME
Performans testi sonunda evet, hay#r cevaplar# ile de erlendirme yap#n#z. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlay#n#z. Tamam# evet ise di er renme faaliyetine geiniz. MODL ADI: ENERJ' RET'M' UYGULAMA FAAL YET : Elektrik retim Santral e$itlerini Seme

#RENC N N ADI SOYADI:. SINIF VE NO:.

AIKLAMA: Bu faaliyet kapsam#nda a$a #da listelenen davran#$lardan kazand# #n#z becerileri EVET ve HAYIR kutucuklar#na (X) i$areti koyarak kontrol ediniz. GZLENECEK DAVRANI&LAR 1. al#$ma ortam#na girerken gerekli gvenlik tedbirlerini ald#n#z m#? 2. Elektrik enerjisi retiminde hangi kaynaklar# kullan#yoruz, biliyor musunuz? 3. Enerji kayna #n# seerken hangi kriterler gznne al#n#r, de erlendirdiniz mi? 4. lkemizde ilk elektrik ne zaman ve ne $ekilde retildi, ara$t#rd#n#z m#? 5. Elektrik reten santral e$itlerinin birbirlerine stnlklerini biliyor musunuz? 6. Buhar trbinli santral nitelerini ve grevlerini rendiniz mi ? 7. Yap#l#$ $ekline gre hidroelektrik santral e$itlerini syleyebiliyor musunuz? 8. lkemizin byk elektrik santrallerini biliyormusunuz.? 9. Elektrik santralleri hangi donan#mlara sahiptir, syleyebiliyor musunuz? 10. Santraller aras# haberle$me nas#l yap#l#r,biliyor musunuz? Evet Hay)r

53

B- OKTAN SEMEL SORULAR

Bu faaliyet sonunda hangi bilgileri kazand# #n#z#, a$a #daki sorular# cevaplayarak belirleyiniz. 1. A$a #dakilerden hangisi kmrn yak#lmas# ile enerji reten elektrik santralidir? A) Hidrolik santral B) Nkleer santral C) Termik santral D) Jeotermal santral Hangisi elektrik enerjisinin stnlklerinden biri de ildir? A) At# # olmayan temiz bir enerjidir. B) Di er enerjilere dn$trlebilir. C) 'stenilen bykl e ayarlanabilir. D) Manyetik kirlili e neden olur. Hangisi enerji retiminde kullan#lan kaynaklardan biri de ildir? A) Hidrolik B) Termik C) Metafizik D) Hidrojen Hangisi yenilenebilir enerji kayna #d#r? A) Jeotermal B) Ta$kmr C) Petroll kayalar D) Uranyum lkemizde en ok hangi sektrde elektrik tketilmektedir? A) Mesken B) Sanayi C) Ticarethane D) Resmi daire Hangisi tabii buharla al#$an termik santraldir? A) Yata an B) Hopa C) K#z#ldere D) Af$in-Elbistan Hangisi nkleer santral blmlerinden de ildir? A) Bas#n kab# B) Kondanser C) Reaktr D) Dizel motor 54

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Gel-git santralleri nerelere kurulur? A) Gllere B) A#k denizlere C) Akarsulara D) Kapal# gllere Hangisi elektrik retiminde kullan#lan blmlerden biri de ildir? A) Alternatr B) Besleyici C) Ak grubu D) Transformatr Santraller aras# haberle$me hangi cihazla sa lan#r? A) Reglatr B) Osilatr C) Transformatr D) Kuranportr

9.

10.

B- KEL ME OYUNU

55

#RENME FAAL YET 2 #RENME FAAL YET 2

AMA
Her trl yerde, standartlara ve kuvvetli ak#m ynetmeli ine uygun olarak enerji retiminde kullan#lan alternatrleri hatas#z olarak seebilecek ve al#$t#rabileceksiniz.

ARA&TIRMA
Bu modl sresince yapman#z gereken ara$t#rmalar $unlard#r: Yak#n evrenizdeki elektrik reten santrallerin alternatrlerini inceleyiniz. Alternatrlerin paralel ba lanma amalar#n# ara$t#r#n#z. Alternatr deneylerinin yap#ld# # deney setlerini inceleyiniz.

2. ELEKTR K ENERJ S RET M N TELER

2.1. Senkron Makineler
Senkron, kelime olarak e$it zamanl# anlam#na gelmektedir. Bu kelime ilk defa, elektrik makineleri zerinde ara$t#rmalar yapan fiziki Steinmetz taraf#ndan kullan#lm#$t#r. Senkron makineler grubuna, alternatrler (generatrler), senkron motorlar ve senkron konvertrler girer. Senkron motor ile alternatr aras#nda yap# bak#m#ndan bir fark yoktur.

2.1.1. Tan)m)

&ekil 2.1: Senkron motor ile alternatrn (generatrn) fark)

56

Rotor devri ile stator devri e$it olan makinelerdir. Senkron makineye mekanik enerji verilip, elektrik enerjisi al#n#rsa alternatr; elektrik enerjisi verilip mekanik enerji al#n#rsa senkron motor olur. Bir ba$ka tan#mlamayla senkron makine; stator sarg#lar#nda alternatif ak#m, rotor sarg#lar#nda ise do ru ak#m bulunan ve rotor h#z# senkron devirle dnen veya dndrlen makinelerdir.

2.1.2. Senkron Makinelerin Yap)s)

Alternatif ak#m senkron generatrlerle retilir. Bu makinelere k#saca alternatrler de denir. O halde, milinden ald# # mekanik enerjiyi, gerek 1 fazl# gerekse 3 fazl# alternatif gerilime dn$tren veya alternatif gerilim reten makineleri alternatr diye tan#mlayabiliriz. Genel olarak fazl# olarak kar$#la$#lan alternatrlerden gnmzde elde edilen maksimum g 1500 MVA ula$m#$t#r (Nkleer santraller iin turbo alternatrler). Bugnk imkanlarla 4 kutuplu 2500 MVAl#k turbo generatrlerin yap#m# mmkn olmaktad#r. Alternatrler ba$l#ca iki ana blmden olu$urlar; endvi (stator) ve endktr (rotor). Ayn# kavramlarla D.C. generatrlerinde de (dinamolarda) kar$#la$m#$t#k. Endvi, alternatrlerde alternatif gerilimin elde edildi i k#sma denir. Birer yzeyleri yal#t#lm#$ silisli salar#n paketlenmesinden yap#lm#$lard#r. Endvi yap#s#na gre duran endvili ve dnen endvili olmak zere iki k#sma ayr#l#r. Dnen endvili alternatrn endktr sabittir. Duran endvili alternatrn endktr ise hareketlidir. Alternatr ister dnen endvili olsun isterse duran endvili olsun, endvi zerinde daima alternatif gerilimin retildi i sarg#lar bulunur. Endktr zerinde ise daima kutup (do ru ak#m) sarg#lar# bulunur. Genelde, endvi, kk gl alternatrlerde dnen k#s#mda bulunur. Byk gl alternatrlerde ise duran k#s#mdad#r. Kutuplar# (endktr) hareketsiz, endviyi (rotoru) hareketli olarak dinamolarda grm$tk. Gerekten de dinamolarda endvi mili zerindeki kollektr kald#r#r, yerine bilezikleri koyarsak yap#sal olarak kk gl alternatrle kar$#la$#r #z. Ancak her iki makinede de endvi sar#m $ekilleri farkl# zellikler ta$#maktad#r. Dner endvili alternatrler byk gler iin yap#lamazlar. Dnen endvili makinelerde ak#m ve gerilimler d#$ devreye bilezik ve f#ralar yard#m# ile al#nmaktad#r. Ancak kuvvetli ak#m ve yksek gerilimlerde bu i$lem birok sorun olu$turacakt#r.

57

&ekil 2.2: Yuvarlak (Silindirik) kutuplu senkron makinenin yap)s)

Endktr (kutuplar), manyetik alan#n meydana geldi i uyart#m (kutup) sarg#lar#n# ta$#yan, byk gl makinelerde dnen k#s#md#r. Endktr bu yzden rotor olarakda isimlendirilir. Ayr #ca senkron makineler rotor cinsine gre iki tipte incelenir. Bunlar; #k#k kutuplu rotor ieren senkron makineler Yuvarlak kutuplu rotor ieren senkron makineler

2.1.3. Senkron Makinelerin Endvi Yap)lar)na Gre e,itleri

2.1.3.1. Dnen Endvili Senkron Makineler Dnen endvili senkron makineler yap#l#$ bak#m#ndan do ru ak#m makinelerine benzerler. Bu benzeyi$in nedeni her iki makinenin endvi evresine yay#lm#$ ve alternatif olarak yn de i$tiren kutuplar# ile (bu kutuplar do ru ak#mla uyar#ld# # gibi, ok kk makinelerde daimi m#knat#slardan da yap#labilmektedir) zerlerinde alternatif gerilimler indklenen endvi bobinlerinin bulunmas#d#r. Birbirine ok benzeyen bu iki makine aras#ndaki fark, endvi bobinlerinde indklenen alternatif gerilimlerin do ru ak#m makinesinde kollektr yard#m# ile do rultulmu$ olarak d#$ar #ya al#n#rken, senkron makinede endvi bobinlerinde indklenen alternatif gerilimlerin bilezikler yard# m# ile d#$ ar #ya al# nmas #d #r. *ekil 2.3te senkron generatr ile do ru ak#m generatrn prensip $emalar# verilmi$tir.

58

a ) Senkron generatr

b) Do*ru ak)m generatr &ekil 2.3: Generatrlerin genel prensip ,emalar)

Dnen Endvili Senkron Makinelerin Yap)s)

*ekil 2.4'te grld gibi dnen endvili senkron makinelerde ba$l#ca $u paralar bulunur.

Stator Rotor Bilezikler F#ralar Yataklar ve di er paralar#

&ekil 2.4: Dnen endvili senkron makine

Rotor (endktr): Kutup sarg#lar #n#n sar #ld# # k#s#md#r. Silisli saclar #n paketlenmesi ile ve zerine sarg#lar #n sar #lmas# ile meydana gelir. Bu kutuplar

59

aynen do ru ak#m makinelerinin kutuplar # gibidirler. Kutup bobinleri d#$ardan bir do ru ak#m g kayna # ile beslenirler. Stator (endvi): Silisli saclar#n paketlenmesiyle ve zerine alternatif ak# m sarg#lar #n sar #lmas#yla meydana gelir. Bu k#s#m do ru ak#m makinelerinin (endvisi) gibidir. Bilezikler: Endvide endklenen alternatif gerilimin, alternatif gerilim olarak d#$ devreye f#ralar yard#m#yla al#nmas#n# sa lar. Ayr#ca d#$ devreden rotora gerilim uygulamas#na imkn verir. F)ralar: Endvide endklenen alternatif gerilimi bilezikler yard#m#yla d#$ devreye almaya veya d#$ devreden rotora geriliminin uygulanmas#n# sa lar. F#ralar, karbon veya karbon ala$#mdan yap#l#r. Yataklar ve di*er paralar: Rotorun rahata dnmesini sa lar. Di er paralar olarak; mil, vantilatr, klemens kutusunu gibi paralar bulunmaktad#r.

Kutuplar# d#$ta olan ve yap#l#$ bak#m#ndan do ru ak#m makinelerine benzeyenler, #k#k kutuplu ve dnen endvili senkron makineler olup kk glerde kullan#l#r. Dolay#s#yla bu makinenin hareket eden k#s#mda bulunan endvi sarg#s#n#n yal#t#lmas# da bir problem te$kil etmez. Fakat g bydke sarg# geriliminin de byk seilmesi gerekecektir. zellikle santrallerde $ebekelerin beslenmesinde kullan#lan yksek gerilim alt#nda al#$an senkron generatrlerin ok iyi yal#t#lmas# gerekir. Bu bak#mdan ok iyi yal#t#lmas# gereken alternatif ak#m sarg#s#n#n dnen k#s#mda bulunmas # sak#ncal#d#r. Bu nedenle, ok nceleri tamamen do ru ak#m makinelerine benzeyen senkron makineler kullan#rken sonralar# orta ve byk glerde bunlardan tamamen vazgeilerek duran endvili, dnen endktrl senkron makineler kullan#lmaya ba$lanm#$t#r.

2.1.3.2. Duran Endvili Senkron Makineler Bu senkron makinelerde statoruna gerilim indklenen sarg#lar yerle$tirilmi$tir. Rotoruna ise kutup sarg#lar# sar#lm#$t#r. Bu tip senkron makineler orta ve byk gl olarak imal edilir. Rotoru kutup sarg#l# senkron makine * ekil 2.5'te gsterilmi$tir. Rotoru kutup sarg#l# senkron makinedeki ba$l#ca paralar $unlard#r;

60

Stator Rotor Bilezikler F#ralar Yataklar ve di er paralar#

&ekil 2.5: Rotoru kutup sarg)l) senkron makine

Stator: Silisli saclar #n paketlenmesiyle olu$turulmu$ ve iine alternatif sarg#lar #n sar#lmas# iin oluklar a#lm#$t#r. Bu k#s#m asenkron motorlar#n statoru gibidir.

Rotor: Kutup sarg#lar #n#n (Uyart#m sarg#lar #n#n) sar#ld# # k#s#md#r. Senkron generatrleri dndren sistemlerin devir say#s#na ba l# olarak rotor, iki tipte yap#l#r. Bunlar;

l #k#k (#k#nt#l#) kutuplu rotor 2 Yuvarlak (Silindirik) kutuplu rotor Bilezikler: Rotora do ru gerilimin, d#$ devreden f#ralar yard#m#yla verilmesini sa lar. F)ralar: Rotora do ru gerilimi d#$ devreden bileziklere iletilmesini sa lar. Yataklar ve di*er paralar: Rotorun rahata dnmesini sa lar. Di er paralar olarak; mil, vantilatr, klemens kutusu gibi paralar bulunmaktad#r.

2.1.4. Senkron Makinelerin Rotor Cinsine Gre e,itleri

2.1.4.1. )k)k ()k)nt)l)) Kutuplu Rotoru Olan Senkron Makineler #k#nt#l# kutuplu senkron makineler, su trbinleri veya d$k devirli dizel makinelerinde dndrlrler. Kutup ba$lar# birer yzeyleri yal#t#lm#$ sa levhalar#n paketlenmesinden yap#l#rlar. Kutup ayaklar# ise dkme demirden yap#labilir.

61

a) Yuvarlak kutup rotorlu b) )k)k kutup rotorlu &ekil 2.6: Rotor cinsine gre senkron makine kesitleri

Rotor oluklar#nda bulunan sarg#lar kendi aralar#nda N-S-N-S kutuplar# olu$turacak $ekilde ba lan#rlar. #k#nt#l# kutuplu alternatrler ok kutuplu olarak yap#l#rlar. Bunlar#n rotor aplar# byk, rotor uzunluklar# ise kktr. Bu alternatrler yksek devirde kullan#lmazlar. nk rotorun yap#m $eklinden kaynaklanan santrifj etki ile byk grlt ve rzgar kay#plar#n#n nne geilemez. Rotor montaj $ekilleri de e$itli olabilir. Mekanik enerjisini kaplan trbnnden sa layan alternatrlerde $emsiye tipi dik eksenli, Francis trbn ile uyart#lan dikey eksenli, Pelton trbini ile uyar#lan alternatrlerde yatay eksenli montaj $ekilleri uygulanmaktad#r. 2.1.4.2. Yuvarlak (Silindirik) Kutuplu Rotoru Olan Senkron Makineler Yuvarlak (Silindirik) kutuplu senkron makineler, yksek devirli trbinlerde (Buhar trbinlerinde) kullan#l#rlar. Genel olarak silindirik endktrlerin boylar# uzun, aplar# kktr. Bu tr alternatrlere turbo alternatr de denir. Silindirik endktrlerde kutup sarg#lar#, mile paralel a#lan oluklara yerle$tirilmi$tir. Kutup sarg#s# ular#, rotor mili zerinde bulunan bileziklere ba lan#r. Bu tr alternatrlerde rzgr kay#plar# ok azd#r. 2 veya 4 kutuplu olarak yap#l#rlar. Yatay milli olarak al#$#rlar. Yuvarlak kutuplu senkron makinelerin rotordaki alan sarg#lar# #k#nt#l# kutuplu rotorlarda oldu u gibi kutuplar zerine sar#lmay#p oyuklar ierisine yerle$tirilmi$tir. Ular # ise rotordaki bileziklere ba lanm#$t#r. Byk gl makinelerde iletkenler, k#l#lamas#na bklm$ bak#r lamalard#r. Bylece daha iyi so utma ve mekanik dayan#kl#l#k sa lan#r.

62

Resim 2.1: S)ras)yla; )k)k kutuplu ve silindirik (dz) kutuplu senkron makine rotorlar)

Statorun (Endvinin) duran k#s#mda olmas#n#n ba$l#ca faydalar# $unlard#r: Gerilimin d#$ devreye al#nmas# iin f#ra ve bilezik kullan#lmamas#. Hareketsiz k#s#mdaki sarg#lar #n izolesinin daha kolay olmas#. Sarg#larda merkezka (santrifj) etki ile kar$#la$#lmamas#. Sarg#lar #n so utulmas#n#n daha kolay olmas#. Sonu olarak; Byk gl senkron generatrlerin duran endvili, dnen endktrl olarak yap)lmas)n)n avantajlar) daha oktur.

2.1.5. Senkron Makinelerin al),ma Yntemleri

Senkron makineler al#$t#r#lmalar#na gre iki durumda incelenecektir. Bunlar; Senkron makinelerin generatr olarak al#$t#r #lmas# Senkron makinelerin motor olarak al#$t#r #lmas#

Her iki al#$ ma durumunda da do ru ak#m ile beslenen rotor, stator sarg#lar#ndan geen alternatif ak#m#n olu$turdu u dner magnetik alan#n dn$ h#z#na e$it bir h#z ile, ba$ka bir deyi$le senkron h#z ile dner veya dndrlr. Senkron generatr (alternatr) olarak al),t)r) l)rken: Do ru ak#m ile uyart#lan rotor, evirici bir makine ile ve senkron h#z ile dndrld nde stator sarg#lar#nda olu$an alternatif gerilim, elektriksel bir g meydana getirir.

63

Senkron motor olarak al),ma durumunda: Rotor ve stator magnetik alanlar#n#n kar$#l#kl# etkilerinin sonucu olarak olu$an magnetik dndrme momenti, rotorun senkron h#z ile dnmesini sa lar. Bu dnme sonucun da mekaniksel bir g al#n#r.

2.1.5.1. Senkron Makinelerin Generatr Olarak al),t)r)lmas) Alternatif ak#m#n retilmesinde kullan#lan elektrik makinelerine senkron generatr ( alternatr ) denir. Di er bir deyi$le mekanik enerjiyi alternatif ak#m (A.C.) elektrik enerjisine dn$tren makinelerdir. Elektrik enerjisinin retimi, iletilmesi ve da #t#lmas#nda alternatif ak#m# n kullan#lmas# byk kolayl#klar sa lamaktad#r. Alternatif ak#m#n retilmesinde generatrler kullan#ld# # iin senkron generatrlerin (alternatrlerin ) nemi byktr. Dnen Endvili Senkron Generatrler: Bu tip senkron generatrlerde, "Sabit kutuplar ierisinde dndrlen iletkenlerde Farady Kanununa gre bir gerilim indklenir." prensibiyle al#$#rlar.

&ekil 2.7: Sabit kutuplar aras)nda dnen iletkende A.C. gerilim indklenmesi

Dinamolarda kullanm#$ oldu umuz indksiyon prensibi indklenen gerilimi kollektr ve f#ra yard#m#yla do ru ak#m olarak al#yoruz. (*ekil 2.8). Senkron generatrler de ise indklenen gerilimi bilezikler ve f#ra yard#m#yla alternatif ak#m olarak al#yoruz.(* ekil 2.7).

Senkron generatrler yani alternatrler alternatif ak)m retir.

64

&ekil 2.8: Sabit kutuplar aras)nda dnen iletkende D.C. gerilim indklenmesi

Duran Endvili Senkron Generatrler: Bu tip senkron generatrler; "Mekanik enerji ile dndrlen kutuplar etraf#nda bulunan iletkenlerde Faraday Kanununa gre bir gerilim indklenir" prensibiyle al#$#rlar.(* ekil 2.9). Genellikle byk gl senkron generatrler bu tipte imal edilmektedir.

&ekil 2.9: Rotoru (Kutuplar)) dnen, Statoru (Endvi) duran alternatr prensibi

Senkron makinenin kutuplar#ndaki uyart#m bobinleri do ru ak#m ile beslenir. Bu do ru ak#m bobinleri bir manyetik alan meydana getirir. Senkron generatrn senkron devir (ns) say#s# ile tahrik edilmesi sonucunda endvi (rotor) evresinde bu senkron h#z ile dner. D#$ardan tahrik sureti ile dndrlen bu dner alan stator sarg#s#nda de i$ik fazlarda gerilim indkleyecektir. Statorda indklenen gerilim bilezik ve f #raya gerek kalmadan direkt d #$ devreye al#nmaktad#r.

65

2.1.5.2. Senkron Makinelerin Motor Olarak al),t)r)lmas) Senkron makineler motor olarak al#$#rken stator sarg#lar#na alternatif ak#m, rotor sarg#lar#na da do ru ak#m uyguland# #nda Lorenz Kanununa gre sabit bir h#zla dner, motor milinden mekanik g al#n#r. Do ru ak#m makineleri hem dinamo hem motor olarak nas#l al#$#yorlarsa ve aralar#nda yap# bak#m#ndan bir fark yoksa, alternatrlerde senkron motor olarak al#$#r. Paralel al#$makta olan iki alternatrden birisinin milinden uygulanan mekanik enerji kesilirse, alternatr bu sefer senkron motor olarak al#$mas#na devam eder ve kay#plar#n# kar$#layacak kadar di er alternatrden g eker. Bu durum senkron motor ile alternatr aras#nda bir yap#sal farkl#l#k olmad# #n# gsterir. Senkron motorlar senkron devirle dnerler. Motor devir say#s# (N), frekans (f) ve kutup say#s#na (P) ba l#d#r. Asenkron motorlarda motor milinden hibir zaman bu devir say#s# al#namazken, senkron motorlarda h#z daima dner alan#n h#z#na e$ittir. zerindeki sarg#lardan ba$ka ayr #ca, rotora sincap kafesi ubuklar# yerle$tirilir. Alternatr olarak al#$mada #k#$ geriliminde meydana gelen dalgalanmalar# nleyen bu sincap kafesi ubuklar#, motor olarak al#$mada dzgn bir dndrme momenti olu$turur. Oysa senkron motorlarda iki ayr # ak#m devresi bulunmaktad#r. Stator sarg#lar#na fazl# alternatif ak#m , rotor sarg#lar#na ise f#ra ve bilezik dzeniyle do ru ak#m uygulan#r. Bir asenkron motora gerilim uyguland# #nda motor hemen dnmeye ba$lar. Senkron motorun dnebilmesi iin rotor h#z#n#n yard#mc# bir dzenekle senkron h#z de erine ula$t#r #lmas# gerekir.

&ekil 2.10: Senkron motor al),ma prensibi

66

Senkron motorlarda kutup sarg#lar#na uygulanan gerilim do ru gerilim oldu undan, meydana gelen kutuplanma N S N S $eklinde al#$ma sresi boyunca de i$im gstermeyen bir kutuplanmad#r. Stator sarg#lar#na fazl# emk uyguland# #nda dner alan meydana gelecek ve bir an statorda N-S-N-S kutuplanmas# olu$acakt#r. Bu anda kutup sarg#lar#ndaki z#t kutuplarla dner alan kutuplar# birbirini ekecek ve rotor dnmek isteyecektir. Rotor henz hareket etmeden statordaki kutuplar yer de i$tirerek (frekansa ba l# olarak) kutup sarg#lar#ndaki ayn# isimli kutuplar kar$# kar$#ya gelecektir. Bu seferde ayn# adl# kutuplar birbirini iter kural#nca rotor itme ve ekme kuvvetlerinin etkisinde kalacakt#r. Rotor ve stator kutuplar# aras#ndaki kar$#l#kl# itme ve ekme kuvvetlerinin sonucu bile$ke moment s#f#r olacak ve rotor dnemeyecektir. *ayet rotora; yard#mc# bir sistemle yol verir, rotor h#z#n# senkron h#z de erine yak#n bir h#za ula$t#r#rsak rotorun sabit kutuplar#, dner alan#n kutuplar# ile rahata kilitlenir. Peki, rotor senkron h#zla dnmeye ba$lad#ktan sonra rotordaki k#sa devreli ubuklar#n dnmeye bir etkisi olur mu? Bu ubuklarda herhangi bir emk indklenmeyece inden rotordaki k#sa devreli ubuklar#n dnmeye bir etkisi olmaz.

Asenkron motorlar iin byk bir nem ta$#yan kaymadan senkron motorlarda sz edilemez. Bu yzden motor ister bo$ta ister ykte al#$s#n, devir say#s#nda hibir de i$iklik olmaz. Senkron motorlar bu zellikleriyle haddehane, gemilerde pervanelerin dndrlmesinde, ka #t ve tekstil makinelerinde, ayr #ca elektrik santrallar#nda senkron kompansatr olarak kullan#l#r. Senkron motoru al#$t#rabilmek iin mutlaka yol verme dzenine sahip olmak gerekir. Bunun iin e$itli yol verme sistemleri kullan#l#r.

2.1.6. Alternatrlerin Uyart)lmas)

*ebekeleri besleyen alternatrlerin ykleri gnn her saatinde ayn# de ildir. Oysa, alternatrlerin ykl al#$ma durumlar #nda (zellikle indktif ykte) u gerilimlerinde d$meler olurken, zerindeki yk kalkan (bo$ al#$an) alternatrn u geriliminde ykselmeler olur. Ancak elektrik $ebekelerinde yke gre de i$ken bir gerilim de il, sabit bir gerilim arzu edilir. Bu da de i$ik yk durumlar#na gre alternatrlerin u gerilimlerini ayarlamakla sa lan#r. Bilindi i gibi alternatrlerde gerilim; Devir say#s# Kutuplardaki manyetik ak# gibi de i$kenlere ba l#d#r.

Devir say#s#n#n de i$mesi ayn# zamanda (F=P.n/120) frekans# da de i$tirece inden gerilim ayar# iin kutuplardaki manyetik ak#n#n (.) de i$tirilmesi gerekir. Bunun iin de uyart#m ak#m#n# de i$tirmek yeterlidir. 67

Alternatrn uyart)m) do*ru ak)mla yap)l)r. Alternatrlerin uyart#m ak#m# ba$l#ca $ekilde sa lan#r. Serbest uyart#m zel uyart#m Kendi kendine uyart#m Serbest Uyart)m

Uyart#m makinesi, ana makineden tamamen ayr#d#r; arada yaln#z elektriki bir ba lant# vard#r. Serbest uyart#mda enerji bir akmlatr bataryas#ndan veya do ru ak#m dinamosundan sa lan#r. Bu enerjiyle santralde bulunan di er makinelerde uyart#labilir.

zel Uyart)m

Bu sistemde senkron makinenin miline bir uyart#m dinamosu yerle$tirilmi$tir. Bylece gerekli uyart#m ak#m# sa lan#r. Uyart#m ak#m# sa layan dinamonun gc, senkron makinenin gcnn en ok % 5 i kadard#r. rne in 250 kVA l#k bir alternatr iin 10-12,5 kW uyart#m dinamosu yeterlidir. Baz# alternatrlerde iyi bir gerilim ayar# ve kararl# al#$ma iin ift dinamo kullan#l#r. Bunlardan ikincisi, uyart#m dinamosunun kutuplar#n# uyarmak iindir.

Kendi Kendine Uyart)m

Son zamanlarda senkron makinelerde kendi kendine uyart#m ok kullan#lmaya ba$lam#$t#r. Bunlarda, aynen kendi kendine uyart#ml# dinamolarda oldu u gibi alternatrn art#k manyetik alan#ndan yararlan#l#r. Alternatrn retti i alternatif gerilim, do rultmalar arac#l# # ile do rultulur ve kutuplar uyart#l#r.

68

&ekil 2.11: Alternatrn uyart)m ba*lant) ,emas)

Uyart#m dinamosunun alternatr miline akuple edilmi$ olmas#n#n ba$l#ca nedeni, gerekli uyarma gcnn srekli el alt#nda bulunmas# iindir. rne in; $ebekedeki bir k#sa devrede alternatr #k#$ gerilimi kuvvetle d$er. Gerilimin normal de erine #kar#lmas# iin dinamo taraf#ndan alternatrn kutuplar#na byk bir do ru ak#m gcnn verilmesi gerekir. *ekil 2.11deki ba lant#da (B) reostas# uyart#m dinamosunun ak#m#n# ve dinamo #k#$ gerilimini ayarlarken, (A) reostas# alternatrn uyart#m ak#m#n# ayarlamaktad#r. Sonuta her iki reosta alternatrn uyart#m# iin gerekli do ru gerilimi ve alternatr #k#$#n# ayarlar.

2.1.7. Devir Reglatrleri

Aktif yk de i$meleri alternatrn devir say#s#n#n de i$mesine neden olur. Ancak devir say#s#, devir reglatrleri yard#m# ile kararl# bir $ekilde tutularak gerilimin frekans#nda meydana gelebilecek de i$meler nlenir. Bu reglatrler, alternatrlerin ykne gre mekanik enerjiyi azalt#p o altarak frekans# sabit tutabilirler.

Elektri*in kalitesi frekans)n)n dzgn olmas)d)r.

2.1.8. Gerilim (Voltaj) Reglatr
Alternatr gerilimini yk durumuna gre ayarlayan (azaltan veya o altan) dzeneklere gerilim reglatrleri denir. Reglatrn al#$ma prensibi alternatrn uyart#m#n# sa layan uyart#m dinamosunun kutup sarg#lar#na seri olarak bir direncin girip #kmas# $eklindedir. * ekil 2.12deki prensip $emada reglatr, alternatr #k#$ gerilimine gre yard#mc# uyart#m dinamosunun gerilimini, yard#mc# uyart#m dinamosu ise ana uyart#m dinamosunun gerilimini, ana uyart#m dinamosu ise alternatr gerilimini dzenleyecektir.

69

&ekil 2.12: Gerilim reglatr prensip ,emas)

Uyart#m ak#m#n#n her yk durumunda ayarlanmas#, el ile istenilen abuklukta ve do rulukta yap#lamaz. Bunun yerine otomatik gerilim reglatrleri kullan#l#r. Reglatrler yard#m# ile gerilim otomatik olarak abuk ve istenilen do rulukta ayarlanabilmektedir.

2.1.9. Uyart)m Makinesiz Alternatrler (Sabit Gerilim Generatrleri)

Yk durumuna gre alternatr geriliminin de i$mesini nlemek iin alternatr uyart#m ak#m#n#n ayar edilmesi gerekir. Uyarma ak#m#n# de i$tirme h#z# (gerilim de i$imine mdahale h#z#) s#n#rl# oldu u iin uyart#m dinamosu kullan#lmadan, alternatrlerde gerekli manyetizmay# olu$turma fikri do mu$tur. Generatr gerilimini sabit tutmak iin kullan#lan yntemler $unlard#r: Kompunt ba lant# Tristrl reglatrler

Kompunt Ba*lant)
*ekil 2.13teki generatre uygulanan gerilimi sabit tutan ba lant#ya kompunt ba lant # ve bu ba lant#n#n uyguland# # generatre de sabit gerilim generatr denir. Kompunt ba lant# uygulamas# senkron makineler kadar eskidir.

70

&ekil 2.13: Uyart)m makinesiz senkron generatrn kompunt ba*lant)s)

Bu tip uyarmada alternatr kutuplar#ndaki art#k m#knatisiyet ve alternatr #k#$#ndaki do rultulan gerilimden faydalan#r. * ekildeki L bobinlerine paralel ba lanan kondansatrlerin grevi, alternatrn kendi kendine uyarmas#n# sa lamak iindir. Alternatrn normal h#z#ndaki remenans gerilimi, bobin ve kondansatrler XL=XC rezonans# olu$turacak biimde dzenlenmi$lerdir. Generatr harekete geirildikten sonra devir say#s#n#n artmas# ile rezonansa yak#n h#zda remenans gerilimi o kadar byr ki redresrn iletime ba$lama de eri a$#l#r ve bylece kendi kendine uyarma ba$lar. Sabit gerilim generatrler, reglatrsz olarak 600 MVA' e kadar kullan#lmaktad#r. Tristrl Reglatrler

Kompunt ba lant #s #na ilave iyi bir reglatr kullanarak generatr gerilimini sabit tutmak mmkndr. Senkron generatrn gerilim reglasyonu tamamen mikrokontrolr denetiminde dijital teknolojisi ile milisaniyeler mertebesinde gerekle$tirilir.

Bisikletlerinizin dinamolar) da bir generatrdr, DC elektrik retir. Bisikletinizin h)z)na gre, ),)k parlakl)*)n)n art)p azald)*)n) fark ettiniz mi? Alternatrlerin retti*i elektri*in sabit olmas) iin reglatrler kullan)l)r.

71

2.1.10. Senkron Makinelerde Frekans ve H)z

Statorda meydana gelen kutuplar#n dn$ h#z#na senkron h#z denir. Senkron h#z, motorun kutup say#s# ile ters orant#l#, frekans ile do ru orant#l# de i$en bir byklktr.
Ns = 120f p

Ns : Senkron h#z (Dner manyetik alan#n h#z#), d/dk f : Frekans (stator ak#mlar#ndaki),Hz p : Kutup say#s# Senkron makineler ok byk gl olarak yap#lmaktad#r. Bu makinelerin glerini s#n#rlayan iki byk faktr vard#r; Is#nma Rotor evresel h#z#

Makineyi olu$turan her bir gerecin, belli bir #s# dayan#m s#n#r # ve h#za ba l# olarak kritik f#rlama de eri vard#r. Bu s#n#rlar# geemeyiz. Yuvarlak kutuplu alternatrlerde byk gler iin rotor ap# bytlemedi ine gre rotor uzunlu u artt#r#l#r.

Resim 2.2: Byk gler iin rotor uzunlu*u artt)r)lm), generatr trbinleri

Rotorun yap#ld# # gere, devir say#s#n# s#n#rlayan faktrlerin ba$#nda gelir. Bu nedenle uygulamada 1 ift (2 tek) kutup say#s#ndan daha az kutup say#s# elde edilemeyece inden, silindirik kutuplu bir turbo alternatrn, $ebeke frekans# 50 Hz (yurdumuzda halen 50 Hz.) sabit bir gerilim iin; (1.denklem )
Ns = 120f 120x 50 = = 3000d / d ile dndrlmesi gerekecektir. p 2

Senkron makine generatr olarak al#$#rsa senkron generatrn rotoru,(ns) senkron devir say#s# ile tahrik edilmesi sonucunda endvi (stator) evresinde bu senkron h#z ile 72

dner. D#$ardan tahrik sureti ile dndrlen bu dner alan stator sarg#s#nda e$itli fazlarda gerilim endkleyecektir. Bu gerilimin frekans#na f diyecek olursak, makinenin kutup say#s #na ve dakikadaki devir say#s # cinsinden de eri; (3.denklem)
f= pNs 120

Senkron makinenin motor olarak al#$ma halinde ise; makinenin kutup say#s# ve uygulanan gerilimin frekans#ndan bu makine sarg#s#n#n meydana getirece i dner alan#n#n dakikadaki devir say#s# yukar#daki ba #nt#dan (1.denklem ) elde edilir. f (Hz) 50 50 50 50 50 50 50 50 50 60 600 400

P 2 4 6 8 10 12 20 40 60 2 4 4 kutup Ns 3000 1500 1000 750 600 500 300 150 100 36000 18000 12000 (d/d) Tablo 2.1: De*i,ik kutup say)lar) ve frekanslar iin senkron h)zlar ( Ns )

rnek problem:
Senkron makinenin stator ak#mlar#ndaki frekans# f = 50 Hz. ve makinenin kutup say#s# p = 8 ise makinenin senkron h#z#n# bulunuz.( ns = ? )

zm :
Ns =

f = 50 Hz.

ve

p = 8 ise.

120f 120x50 = = 1500d / d olarak bulunur. p 4

Resim 2.3: Dicle hidroelektrik santrali (HES) rotor montaj)

Devir say)s), frekansa ve kutup say)s)na ba*l)d)r.

73

2.1.11. Senkron Makinelerin E, De*er Devreleri

Senkron makineler yuvarlak ve #k#k kutuplu yap#ld#klar#ndan vektr diyagramlar# ile e$ de er devreleri baz# de i$iklikler gsterir. Ayr #ca senkron makinenin alternatr ve motor olarak al#$ma durumlar# ile her iki durumda omik, endktif ve kapasitif al#$ma durumlar #nda vektr diyagramlar# ayr# ayr# izilebilir. Senkron makineler genellikle fazl# olarak imal edilirler. Fakat e$ de er devreleri ve hesaplamalar bir faza gre dzenlenir.

&ekil 2.14: 3 fazl) 4 kutuplu bir alternatrn endvi ve endktr sarg)lar)n)n a)l)m) ve bir tam turda indklenen fazl) gerilim ,ekli

Y#ld#z ba lanm#$ fazl# senkron makine sarg#larda, rotorun dnmesi ile EMKler indklenir. Bunun sonucunda da al#c#lardan e$itli ak#mlar geer. Bu ak#mlar sarg#larda omik ve endktif gerilim d$mleri meydana getirmektedir. Endvi sarg#lar #nda etkin diren Rede d$en gerilimden ba $ka, sarg#lar #n L endktans#ndan dolay# da bir gerilim d$m olur. L endktans#n# meydana getiren nedenler ikiye ayr #l#p yaz#labilir. Bunlar, endvi reaksiyonu endktans# ile sarg#lar #n kaak ak# endktanslar #d#r. Bu endktanslar #n meydana getirdikleri reaktanslar Xa ve Xl $eklinde belirtilir. Bu iki reaktans#n toplam# ise Xs ile ifade edilir.
&ekil 2.15: Senkron makinenin bir faz)na ait uyart)m ve faz sarg)lar)

*ekil 2.16da senkron makine e$de er devresi izilmi$tir.

74

&ekil 2.16: Senkron makine e,de*er devre ,emas)

2.1.12. Alternatrlerin Paralel Ba*lanmas)

Byk $ebekeleri besleyen santrallerde birden fazla alternatr bulunur. Yk durumuna gre bu alternatrler kendi aralar#nda veya o $ebekeyi besleyen di er santrallerdeki alternatrler ile paralel ba lan#rlar. Normal i$letmede bu paralel al#$ma belirli bir plan dahilinde yap#ld# # halde, ar#za halinde baz# enerji kaynaklar#n#n devreden #kmas # ile k#sa bir zaman zarf#nda yeni kaynaklar#n devreye girmesi gerekebilir. Paralel ba*lama: * ebekede artan ykleri kar$#layabilmek iin veya bu $ebekeyi besleyen alternatrlerin fazla ykn zerine almak amac#yla alternatrlerin devreye girmesine paralel ba lama denir. *imdi alternatrlerin paralel ba lanmas#n# gerektiren nedenleri beraber inceleyelim:

75

2.1.12.1. Alternatrlerin Paralel Ba*lama Sebepleri Bildi iniz gibi elektrik $ebekelerindeki yk, gnn belli saatlerinde artan ve belli saatlerinde azalan de i$ken bir yktr. Bu ykn tek bir alternatrle beslendi ini d$nrsek alternatrn gcnn hangi yke gre dzenlenece i sorusuna cevap veremeyiz. Alternatr gc maksimum yke gre dzenlenirse ykn azald# # saatlerde alternatr d$k verimle al#$#r. Btn elektrik makineleri nominal (etiket) yk de erinde en yksek verimle al#$#rlar. Alternatr gc, minimum yke gre zaten dzenlenemez. nk yk artt# #nda alternatr sarg#lar #ndan geen ak#m, sarg#lar iin tehlikeli olur. Oysa, besleme birden fazla alternatr taraf#ndan yap#l#rsa yk miktar# artt#ka devreye paralel ba l# alternatr sokarak artan yk miktar # kar$#lan#r. Yk azald#ka, devreden alternatr #kar #larak sistemin verimi ykseltilir. Ayr #ca paralel ba l# alternatrlerde beslenen sistemde i$letme emniyeti de sa lan#r. Ar #za yapan alternatr devre d#$# b#rak#larak di er alternatrlerle beslemede sreklilik sa lan#r. Ameliyat s#ras#nda elektri in kesildi ini d$nsenize..!

Ayn# $ekilde alternatrlerin bak#ma al#nmalar#nda aboneler (yk) elektriksiz kalmam#$ olur. * ebekenin geli$mesi, mevcut senkron generatr yk kar$#layamaz ise ba$ka alternatrlerin beslemeye kat#lmas#n# sa lamak iin alternatrler paralel ba lan#rlar.

Grd nz gibi paralel ba lant#y# gerektiren pek ok neden vard#r. Ancak birtak#m ko$ullar sa lanmadan paralel ba lant# gerekle$tirilemez. 2.1.12.2. Alternatrlerin Paralel Ba*lanma &artlar) Paralel ba lanacak alternatrlerin gerilimleri mutlaka birbirlerine e$it olmal#d#r (E1=E2). Gerilim e$itli i * ekil 2.17deki gibi ift voltmetreler ile gzlenir. Alternatrlerin paralel ba lant#s# iin gerilim e$itli i (E1=E2) gerekti ini ve alternatr geriliminin uyart#m ak#m# ile ayarland# #n# rendik. 76

Peki, * ekil 2.17deki ba lant#da 1. alternatrn E1 gerilimi, 2. alternatrn E2 geriliminden byk olursa ne olur? Gerilimi kk olan 2. alternatr sisteme ak#m vermedi i gibi, $ebekeden ak#m ekmeye ba$lar ve motor olarak al#$mas#na devam eder.

&ekil 2.17: Gerilim e,itli*inin takibi iin ift voltmetre ve paralel ba*l) alternatrler

Paralel ba lant# iin ikinci ko$ul frekans e$itli inin sa lanmas#d#r (F1=F2). Frekans e$itli i ift frekans metreler ile gzlenir. Bu aletler de ift voltmetreler gibi zel olarak alternatrlerin paralel ba lanmalar #nda kullan#l#rlar. Frekans F= p.n/120 kutup say#s# ve devir say#s#na ba l# oldu una ve alternatr kutup say#s# (P) de i$tirilemeyece ine gre, f1=f2 e$itli i alternatrlerin devir say#lar # de i$tirilerek sa lan#r. Alternatr devir say#s# da; dizel grubu, su trbini, gaz trbini gibi kendisini eviren mekanik g kayna #n#n yak#t miktar # ile ayarlan#r. Paralel ba lant# iin zel yap#lm#$ ift voltmetreler ve ift frekans metreler yard#m# ile (E1=E2) gerilim e$itli i ve (f1=f2) frekans e$itli inin gzlendi ini rendik. Bu l aletleri yerine normal voltmetreler ve frekans metreler ile de ayn# lmler yap#labilir. l aletlerinin ift kadran ve ift skalal# olmas# sadece rahat bir lm kolayl# # sa lar.(* ekil 2.18)

&ekil 2.18: ift frekansmetre ve ba*lant) ,ekli

77

 Paralel ba lant# iin di er bir ko$ul ise faz s#ralar#n#n ayn# olmas# ko$uludur. Bu ayn# zamanda ayn# adl# ular#n kendi aralar#nda (R1, R2 ile S1, S2 ile) ba lanmas# anlam#na da gelir. Bu ko$ulun kontrol faz s#ras# gstericisi denilen aletle yap#l#r. Ayn# amala kk gl bir asenkron motor da kullan#l#r. Alet nce 1. alternatr ular#na tutulur. Aletin diski belirli bir yne dner. Sonra alet ular# ayn# s#ra ile $alterin di er kontaklar#na ba l# 2. alternatrn ular#na ba lan#r. Dn$ yn ayn# ise $altere ba lanan kar$#l#kl# ular ayn# isimli fazlard#r.
&ekil 2.19: Faz s)ras) gstericisinin ba*lant)s)

Paralel ba lant# iin gerekli olan son derece dikkat gerektiren bir ko$ul da senkronizm an#n#n saptanmas#d#r. Senkronizm an# (Senkronizasyon) paralel ba lanacak alternatr fazlar #n#n st ste ak#$mas# demektir. Senkronizm an#nda her iki alternatr gerilimleri ayn# anda, ayn# ani de erleri al#rlar. Senkronizm an# saptand#ktan sonra paralel ba lanm#$ her iki alternatrn sadece bir faz# iin izilen $ekildeki e riler gibi di er faz e rileri de st ste ak#$mal#d#r.

&ekil 2.20: Senkronizm an)nda fazlar)n ,ebeke gerilimlerinin st ste ak),mas)

Senkronizm an# senkronoskop, s#f#r voltmetresi ve lamba ba lant#lar# ile ayr # ayr # saptan#r. Senkronoskop bir e$it asenkron motordur. Senkronoskop devreye ba land# #nda ibre alternatrlerin frekans fark#na ba l# olarak belirli bir yne dner. Frekans fark# azald#ka ibrenin dn$ yava$lar. 'bre i$aretlenen yerde durunca alternatr fazlar# st ste gelmi$ ve gerilimler aras#ndaki faz fark# s#f#r olmu$ demektir. 1. alternatrn frekans# 2. alternatr frekans#ndan fazla ise senkronoskop bir yne dnecek, 2. alternatr frekans# 1. alternatr frekans#ndan fazla ise ibre ters yne dnecektir. Senkronoskop yerine e$itli lamba ba lant#lar# ile de senkronizasyon an# tespit edilir.

78

Snen #$#k ba lant#s#, her iki alternatr iin E1=E2 ve f1=f2 e$itlikleri sa lan#p $alterin kar$#l#kl# ayaklar#na ayn# isimli fazlar gelecek $ekilde ba lant# yap#l#r. Her iki alternatrn faz gerilimleri toplam# dikkate al#narak uygun say#da lamba, kendi aralar#nda ba lan#r. Lamba gruplar# $ekilde grld gibi ayn# isimli fazlara ba lan#r. Montajdan sonra lambalar yan#p snerler. Lambalar#n yan#p snme h#z# alternatrlerin frekanslar # aras#ndaki farka ba l#d#r. Lambalar#n yan#p snme h#z# paralel ba lanacak alternatrn devir say#s# (frekans) ile yava$lat#l#r. Lambalar#n snd an senkronizm an#d#r. Ancak lambalar#n snd anda, ular# aras#nda azda olsa bir gerilim bulunabilir. Bu kk gerilim lambalar# yakmaya yetmeyece inden senkronizm an# diye $alteri kapatmak sak#ncal# olabilir. Bu yzden lambalarla beraber bir voltmetre kullan#l#r. Voltmetrenin gsterece i de er 0 ile 2E de erleri aras#ndad#r. Voltmetrenin s#f#r# gsterdi i an senkronizm an#d#r. Ayn# faza ait e riler aras#ndaki 180 a# fark#nda lambalar E1+E2 gerilimi ile yanar. Bu durum senkronizm an#ndan ok uzakt#r. Faz e rileri aras#ndaki a# fark# azald#ka lambalar#n #$#k miktar# da azalacak ve nihayet faz e rileri aras#ndaki faz fark# s#f#r oldu unda lambalar snecektir. Snen #$#k ba lant#s#na karanl#k ba lama da denir. Bunun d#$#nda, yanan #$#k ve dnen #$#k gibi sak#ncalar#ndan dolay# pek kullan#lmayan lamba ba lant#lar# da vard#r. Baz# santrallerde senkronizasyon iin otomatik senkronlama rleleri kullan#l#r. Daha duyarl# ve daha sa l#kl# paralel ba lant# iin elektronik senkronlama rleleri vard#r. 2.1.12.3. Paralel Ba*l) Generatrler Aras)nda Yk Da*)l)m) Ykl olarak al#$an bir senkron generatre ikinci bir senkron generatr paralel ba lamak iin $ ekil 2.21'deki devreyi ba lant #s #n# yapal#m. E er paralel ba lad#ktan sonra hibir tedbir al#nmazsa II. senkron generatr, I. senkron generatrn ykne ortak olmaz. II. senkron generatrn zerine yk almas# iin, dinamolarda oldu u gibi uyart#m ak#mlar#n#n ayar# ile gerilimin art#r#lmas# gerek yk aktar#m#n# sa lamaz. Bunun yerine generatrn dndrc makinesinden verilen mekanik enerji yava$ yava$ artt#r#lmal#d#r.

79

&ekil 2.21: Paralel ba*l) iki senkron generatr

Devreye paralel ba lanan senkron generatrn zerine yk alabilmesi iin senkron

generatr dndren motorun devir say#s# veya gc ykseltilmelidir. Bunun iin dndrc makinenin tipine gre gaz, benzin veya buhar miktar) art)r)l)r.

II. senkron generatr ykn bir k#sm#n# zerine al#nca, yk azalan I. senkron generatrn devir say#s#, dolay#s#yla sistemin frekans# bir miktar ykselir. Bu nedenle II. senkron generatrn dndrc gc art#r #l#rken I.ninki biraz azalt#lmal# ve bylece $ebeke frekans#n#n de i$mesi nlenmelidir. Senkron generatrlerin yk da #l#m#nda kar$#la$#lan di er bir olay, senkron generatr g katsay#lar#n#n (cos/lerinin) de i$mesidir. rne in, her iki senkron generatrn wattmetrelerinin ayn# gc gsterdi ini kabul edelim. Fakat senkron generatr ak#mlar# farkl# olsun. Bu durumda ak#m# yksek olan senkron generatr fazla, az olan ise eksik uyart#lm#$ demektir. Yap#lacak i$lem; devreye yeni giren II. senkron generatrn uyart#m ak#m# biraz art#r#l#rken I. senkron generatrnkini azaltmak olmal#d#r. '$leme, devrede cos/'ler ayn# de eri gsterinceye kadar devam edilir. 80

Senkron generatrlerin g katsay#lar#n#n (cos/ lerinin) e$itsizli inde; Uyart)m ak)mlar) de*i,tirilerek yk payla,)m)nda e,itlik sa*lan)r.

2.1.13. Generatr Etiketinin Okunmas)

Senkron generatrler zerinde, btn elektrik makinelerinde oldu u gibi zelliklerini ve al#$ma $artlar#n# bildiren etiketler bulunur. (Resim 2.4) Genellikle alminyumdan yap#lmaktad#r.

Resim 2.4: Bir gaz trbinli generatr etiketi

Etiketler IEC- 60034-1, TS3205, VDE0530 ve ISO 8528-3 standartlar#nda belirtilen bilgileri iermelidir.( Standartlara gre etiketlerde baz# de i$iklikler olabilir. Etiket zerinde; retici kurulu$un ad# retici kurulu$a gre, makine ile ilgili fabrikasyon bilgileri ieren model numaras# retici kurulu$a numaras# gre seri retim

Generatrden elde edilebilecek nominal #k#$ gerilimi ve besleme #k#$ ak#m# Generatr rotorunu dndren yak#t#n cinsi Generatr #k#$ gc retilen frekans de eri 81

 Maksimum ortam al#$ma s#cakl# # Rotor dn$ h#z# Generatr al#$ma $ekli (devaml# yada sreli) ve yan tarafta grlen birtak#m bilgiler yer al#r.

2.1.14. Alternatr Deneyleri Yap)m)

Di er elektrik makinelerinde (Transformatr-Dinamolar-Asenkron motorlar) oldu u gibi alternatrlerin de bo$ al#$ma, ykl al#$ma ve k#sa devre deneylerinin yap#lmas# ve karakteristik e rilerinin incelenmesi, bize alternatrlerin ykl al#$madaki gerilim d$mleri, kay#plar ve verimi, kullan#lacak yard#mc# niteler hakk#nda gerekli bilgiyi verecektir. *ekil 2.22de, $ematik olarak alternatrn elektriksel devresi ifade edilmi$tir.

&ekil 2.22: Alternatrn elektriksel devre ,emas)

I, K sarg# ular# endktr (kutup) devresini U, V, W sarg# ular# ise fazl# endvi devresini belirtmektedir. Alternatrlerde endktr devresinden do ru ak#m geti ini ve bu ak#m#n endksiyon iin gerekli olan manyetizmay# sa lad# #n# biliyoruz. Bu ak#ma uyart#m ak#m# denir. Peki endktr devresine seri ba lanan direncin grevini syler misiniz? Endvi devresinde indklenen gerilimi ayarlamak. Endvi sarg#lar#nda indklenen gerilim e$itli ine gre; E=4.44.K.f.Ns. 'ndklenen gerilim manyetik ak# ve frekansa ba l#d#r. Frekans ise f=P.n/120 ifadesine gre alternatr h#z#na ba l#d#r. nk e$itliklerdeki di er byklkler birer de i$ken de ildir. O halde bir alternatrn gerilimi, Devir say#s# de i$tirilerek Kutuplardaki manyetik ak# de i$tirilerek ayarlan#r.

Ancak alternatr devir say#s# ayn# zamanda frekans# da de i$tirece inden, devir say#s # ayar# ile gerilimi de i$tirmek uygulanan bir yntem de ildir. Alternatrlerde gerilim ayar#, 82

uyart#m ak#m# yard#m# ile kutuplardaki manyetik ak#y# de i$tirmekle yap#l#r. Bu i$lem iin de uyart#m sarg#s#na seri ba lanan ayarl# bir reosta kullan#l#r. Alternatrlerin Bo, al),ma Deneyi

Alternatrlerin bo$ al#$ma deneyi, bo$ al#$ma (m#knat#slanma) e rilerini #karmak ve e riler yard#m# ile gerekli m#knat#slanma (uyart#m) ak#m#n# tespit etmek amac#yla yap#l#r. Ayr#ca k#sa devre ve bo$ al#$ma deneyleri yard#m# ile alternatrn senkron empedans# bulunur. *ekil 2.23te, do ru ak#m motoru alternatr ve dinamonun ortak bir mile ba l# oldu unu gryoruz. Deneyi yaparken; alternatr uyart)m direncini daima ayn) ynde hareket ettirmelisin. Aksi takdirde doyma etkisi ile al)nan de*erler normal )kmayabilir.

Deneyin Ba*lant) &emas)

&ekil 2.23: Alternatr bo, al),ma deneyi iin gerekli ba*lant) ,emas)

Do ru ak#m motoru alternatr iin gerekli mekanik enerjiyi sa larken dinamo ise alternatr kutuplar# iin gerekli m#knat#slanma ak#m#n# sa lamaktad#r. Ba lant# $emas#ndaki alternatrn U-W ular#na ba l# voltmetre alternatrn fazlar aras# gerilimini, dinamo #k#$ ular#na ba l# voltmetre alternatrn uyart#m gerilimini, ampermetre ise alternatrn uyart#m ak#m#n# gsterir. Alternatr miline ba l# olan dinamo, alternatr uyart#m# iin gerekli m#knatisiyeti sa lad# #ndan uyart#m dinamosu olarak isimlendirilir. Dinamonun kutup sarg#lar#na (C-D) ba l# olan t, s, q reostas# dinamo #k#$ gerilimini, dinamo #k#$ gerilimi ise alternatrn uyart#m ak#m#n# ve gerilimini dzenler. Bo$ al#$ma deneyinde, senkron h#zla dndrlen alternatrn m#knat#slanma (uyart#m) ak#m# ile #k#$ gerilimi aras#ndaki ili$ki incelenir.

83

Deney ,lem Basamaklar) Deney ba lant# $emas#na gre ba lant#y# yap#n#z. (*ekil 2.23) Daha sonra do ru ak#m motoru yard#m# ile alternatre gerekli mekanik enerjiyi sa lay#n#z.(Uyart)m devresi a)k iken) Devir deney boyunca sabit tutulur. Alternatrn endktr (kutup) sarg#lar# devresindeki $alter a#k iken (uyart#m ak#m# s#f#rd#r) endvi devresine (U-W ular#na) ba l# voltmetre bir de er gsterir. Bu de er kutuplardaki art#k m#knatisiyetten kaynaklanan remenans gerilimidir. E er alternatr ilk defa al#$t#r#l#yorsa veya art#k m#knat#siyet kaybolmu$sa hi gerilim vermez. Alternatre motor taraf#ndan gerekli mekanik enerji sa land#ktan sonra uyart#m devresi $alterini kapatarak reosta yard#m# ile uyart#m ak#m#n# yava$ yava$ artt#r#n#z. Her kademede uyart#m ak#m#n# (Im) ve alternatr #k#$ gerilimini (E) lerek izelgeye kaydediniz. Uyart#m ak#m#n# art#rma i$lemine #k#$ geriliminde de i$iklik olmay#ncaya kadar devam ediniz. Uyart#m ak#m# artt#ka manyetik ak#n#n (0) artaca #n#, buna ba l# olarak #k#$ geriliminin artaca #n# biliyoruz. Kutuplar doyduktan sonra uyart#m ak#m#n# kademe kademe azalt#n#z. M#knat#slanma e risi bu sefer II nu.lu yolu izleyerek azalacakt#r( * ekil 2.24). Kutuplardaki art#k m#knatisiyetten dolay# iki e ri birbirinden farkl#d#r. Bu yzden iki e rinin ortalamas# bo$ al#$ma e risi olarak kabul edilir. Devre enerjisini kesiniz.

Deneyde Al)nan De*erler Tablosu

84

Sonu

Deney yaparken uyart#m ak#m#n#n art#r#lmas# ve azalt#lmas# i$lemi (reostan#n hareketi) hep bir ynde yap#lmal#d#r. Deney farkl# devir say#lar#nda yap#l#rsa elde edilen m#knat#slanma e rileri de farkl# olacakt#r. Alternatrlerde remenans gerilimi, u geriliminin yakla$#k % 5-6 de erleri aras#ndad#r. Buna gre #k#$ gerilimi 10 kV olan bir alternatrde bu gerilim 500-600 Volt aras#nda olabilmektedir. Alternatr uyart#m ak#m# s#f#r olsa bile, bu alternatrn al#$#rken ular#na dokunmak tehlikeli olabilir. Yandaki grafi e dikkat edilirse e rinin alt k#s#mlar # do ruya yak#nd#r. Fakat uyart#m artt#ka e imde artmaktad#r. Bu durum kutuplar#n doymas#ndan ileri gelir.
&ekil 2.24: Alternatrn bo, al),ma e*risi

Alternatrlerin Ykl al),ma Deneyi (D), Karekteristi*i)

Alternatrn d#$ karakteristikleri, sabit ve anma (etiket) devrinde dndrlen alternatrn uyart#m ak#m# (Iu) ve g katsay#s# (Cos /) sabitken, yk ak#m# (Iy) ile alternatr u gerilimi (U) aras#ndaki ba #nt#y# veren e rilere D#$ karakteristik e rileri denir. Deney genellikle omik-indktif ve kapasitif ykler iin ayr # ayr# yap#l#r. Ayarl# (reaktans # de i$tirilebilen) indktif ve kapasitif ykler bulmak zor olaca #ndan g katsay#s# belli olan (Cos /=0,8 gibi) farkl# ykler kullan#l#r. Deneyin Ba*lant) &emas)

Deney ba lant# $emas#nda, W1/W2 Watmetreleri: Al#c#lar#n ektikleri gc. Cos/ metre: Deney boyunca sabit kalacak g katsay#s#n#. Voltmetre: Fazlar aras# gerilimi. Ampermetre: Alternatrden ekilen faz ak#m#n#, gstermektedir. (S) ve (S1) $alterleri kapat#l#p alternatrn omik yk ile kademe kademe yklendi ini d$nelim. Alternatrden ekilen yk ak#m# artt#ka u geriliminde d$me grlecektir (* ekil 2.25).

85

&ekil 2.25: Alternatrlerin ykl al),ma deneyi iin gerekli ba*lant) ,emas)

Deney ,lem Basamaklar) Deney ba lant# $emas#na gre ba lant#y# yap#n#z. (*ekil 2.25) Alternatr, uyart#m devresi a#kken normal devir say#s#nda dndrnz. Uyart#m dinamosunun gerilim vermesini sa lay#n#z. Uyart#m devresi direnleri ayarlanarak alternatrn normal gerilim vermesini sa lay#n#z. Alternatr yk direnci ile normal yk ak#m#na kadar ykleyiniz. Bu durumdayken gerilimi ve devri, makinen#n normal de erlerine ayarlay#n#z. Uyart#m ak#m# de i$tirilmeden btn ykleri kald#rarak bo$taki gerilimi okuyunuz. Alternatr tekrar, kademe kademe ykleyerek, her yk de i$iminde U ve Iy de erlerini al#n#z. Ald# #n#z de erleri al#nan de erler tablosuna kaydediniz. Ykleme i$lemine tam ykn 1,2 kat#na kadar devam ediniz. Devre enerjisini keserek deneyi bitiriniz.

Alternatrlerin ykl al),ma deneyinde; kapasitif ykte gerilim artmakta, endktif ykte ise omik ykten daha fazla gerilim d,m olmaktad)r. 86

Deneyde Al)nan De*erler Tablosu

Sonu Endvi etkin direnci (Re) Kaak reaktans (XL) Endvi reaksiyonudur (Xa) Endvi reaksiyonu ve kaak reaktans toplamlar# yerine senkron reaktans (Xs) yaz#labiliyordu.E rilerden anla$#laca # gibi sabit devir, uyart#m ak#m# ve g katsay#lar#nda en ok gerilim d$m indktif yklerde meydana gelmektedir. Kapasitif yklerde ise u gerilimi anma de erinin stne #kar. Yandaki grafikte, e$itli yklerdeki alternatr d#$ karakteristikleri gsterilmi$tir.

Hat#rlanaca # gibi gerilimin d$me nedenleri:

&ekil 2.26: Alternatrn d), karakteristik e*rileri

Alternatrlerin K)sa Devre Deneyi

Alternatrlerde k#sa devre karakteristi i, ular# k#sa devre edilen bir alternatrde, uyart#m ak#m# ile k#sa devre ak#m#n#n de i$imine denir. Deney senkron devirde 1 faz#n ntrle veya faz#n kendi aras#nda ampermetreler yard#m# ile k#sa devre edilmesiyle yap#l#r. Biz deneyimizi faz# k#sa devre ederek yapal#m. Deneyin Ba*lant) &emas)

Bo$ al#$ma deneyi ba lant# $emas#na ilave olarak alternatr #k#$ ular# k#sa devre edilir (* ekil 2.27).

87

&ekil 2.27: Alternatr )k), ular)n)n k)sa devre edilerek yap)lan k)sa devre deney ba*lant)s)

Deney ,lem Basamaklar) Deney ba lant# $emas#na gre ba lant#y# yap#n#z. (* ekil 2.23 ve * ekil 2.27) Alternatr, uyart#m devresi a#kken normal devir say#s#nda dndrnz. Uyart#m dinamosunun gerilim vermesini sa lay#n#z. Uyart#m devresi direnci en yksek de erdeyken devre $alterini kapat#n#z. Her kademede uyart#m ak#m#n# (Im) ve k#sa devre ak#m#n# (Ik yada Iy) lerek izelgeye kaydediniz. Deneye alternatr normal ak#m#n#n 1,5-2 kat#na kadar devam ediniz. Devre enerjisini kesiniz. Deneyde Al#nan De erler Tablosu

Sonu

K#sa devre deneyi, bo$ al#$ma deneyi yard#m# ile senkron empedans#n (Z) bulunmas # amac# ile uyart#m ak#m#n# art#rarak ba$lan#r. Uyart#m ak#m#ndaki her art#$ iin yk ak#m# (k#sa devre ak#m#) de erleri tabloya kaydedilir. Ancak deney yap#l#rken, uyart#m (m#knat#slanma) ak#m#n#n ok dikkatli ayarlanmas# gerekir. nk uyart#m ak#m#ndaki ani bir art#$ endvi sarg#lar#ndan ok byk k#sa devre ak#mlar#n#n gemesine ve sarg#lar#n yanmas#na yol aar. Alternatrlerde k#sa devre karakteristikleri do ru $eklindedir. Kutuplarda art#k m#knatisiyet varsa I Nulu e ri, yoksa II Nulu e ri elde edilir (* ekil 2.28). 88

&ekil 2.28: Alternatr k)sa devre karakteristi*i

Bo$ al#$ma ve k#sa devre deney e rileri ayn# eksenler zerine izilerek e$itli uyart#m ak#mlar#ndaki senkron empedans de erleri bulunur. Senkron empedans, ayn# uyart#m ak#m#ndaki bo$ al#$ma geriliminin (Eo), k#sa devre ak#m#na (Ik) blnmesiyle bulunur.

(Eo) ve (Ik) de erlerinin ayn# uyart#m ak#m# iin oldu u unutulmamal#d#r. Senkron empedans, manyetik nvenin doyumuna ba l# bir de i$kendir. Alternatrlerde gerilim d$mn etkileyen faktrler endvi etkin direnci (Re), kaak reaktans (XL) ve endvi reaksiyonuydu (Xa). Biz btn bu etkilerin vektrel toplam#n# senkron empedans (Zs) olarak isimlendirmi$tik. Yandaki forml kullanarak Xs senkron reaktansda bulunabilr.

Alternatr k)sa devre oldu*undan uyart)m direnci devreden yava, yava, )kar)lmal)d)r. Alternatrlerin Paralel Ba lama Deneyi ve Yke '$tirak

Deneyin Amac): Alternatrleri paralel ba lamak ve yk aktar#m#n# sa lamak. Teorik Bilgiler: Dinamolar# (D.A. generatrlerini ) paralel ba lamak iin, bunlar#n gerilim ve polaritelerinin ayn# olmas# gerekir. Buna kar$#l#k senkron generatrleri (Alternatrleri) 89

paralel ba larken #k#$ gerilimlerinin, gerek genli inin gerekse polaritelerinin belli bir frekansta devaml# de i$ti i unutulmamal#d#r. Bu sebepten, alternatrler paralel ba larken a$a #daki $artlar mutlaka sa lanmal#d#r; #k#$ gerilimleri e$it olmal# Frekanslar # e$it olmal# #k#$ gerilimleri ayn# fazda olmal#d#r.

Bu $artlar sa land# #nda, alternatrler senkronize edilmi$ demektir. fazl# iki alternatr senkronize etmek iin yap#lmas# gereken i$lemler a$a #da s#ras#yla anlat#lm#$t#r. Deneyin Ba*lant) &emas)

&ekil 2.29: Senkron generatrleri senkronlama ve paralel ba*lama deney ba*lant)s)

Deneyde Kullan)lan Aletler Tablosu No 1 2 3 4 5 6 Alet Ad) zelli*i Adet

90

Deney ,lem Basamaklar) G1 alternatrnn, santralin ana baralar#na belli frekans ve gerilimde enerji verdi ini farzedelim. Paralel ba lanacak G2 alternatrnn, G1 alternatr ile senkronize edildi ini kabul ediyoruz. G2 alternatrnn h#z#n# istenen frekans elde edilinceye kadar ykseltiniz. Ayn# zamanda, G2 alternatrnn gerilimini, alan reostas# yard#m# ile G1 alternatrnn gerilimine e$it olacak $ekilde ayarlay#n#z. G2 alternatrnn faz #k#$ geriliminlerinin, G1 alternatrnn gerilimleriyle ayn# fazda olmas# iin; her iki alternatrn faz s#ras# ve frekanslar#n#n birbirine e$it olmas# $artt#r. Bu $artlar#n sa lan#p sa lanmad# #n# senkronizasyon lambalar# yard#m#yla kontrol ediniz.

*ekil 2.29da fazl# iki alternatr senkronize etmek iin kullan#lan bir devre grlmektedir. G1 alternatr yke enerji vermekte, G2 alternatr ise buna paralel ba lanacakt#r. al#$ma gerilimleri, alternatrn #k #$ gerilimine uygun lambadan her biri, $ekildeki gibi birer anahtara ba lanm#$t#r. Alternatrler birlikte al#$#rken, $u iki durumdan biriyle kar$#la$abilirsiniz; a) Her lamba, G1 ve G2 alternatrlerinin frekanslar# aras#ndaki farka ba l# bir h#z ile hep birlikte yan#p snebilirler. b) Her lamba, alternatrlerin frekanslar# aras#ndaki farka ba l# bir h#zla, fakat birlikte yan#p snmeyebilirler. Bu durumda G2 alternatr ile G1 alternatr aras#ndaki faz ba lant#s# veya s#ras# ayn# de ildir. * imdi, G2 alternatrnn faz durumunu, G1 alternatrnnkine e$it olacak $ekilde dzeltmeniz gerekecek. O halde, G2 alternatrnn ba lant# ular#ndan herhangi ikisinin yerlerini de i$tirmelisiniz.

Yukar #daki i$lem basamaklar # yap#ld# #nda senkronizasyon lambalar#n#n birlikte snp yanacaklard#r. Bu bize, alternatrler aras#ndaki faz ba lant#s#n#n do ru oldu unu ifade eder. G2 alternatrn dndren makinenin h#z#n# biraz ayarlayarak, G1 alternatr ile e$it duruma getiriniz. Alternatrler aras#ndaki frekans fark# azald#ka, senkronizasyon lambalar#n#n belli bir h#zdaki #$#k $iddeti de erinde bir azalma

91

olacakt#r. Lambalar#n parlakl#klar#n#n azal#p o alma h#z#, iki alternatr aras#ndaki frekans fark#n# gsterir. rne in, G1 alternatrnn frekans# 50 sayk#l ve deneye yeni giren G2 alternatrnn frekans# da 49 sayk#l ise frekanslar aras#ndaki fark l sayk#l/saniye dir. Buna gre, senkronizasyon lambalar# saniyede bir defa yan#p bir defa snecektir. Lambalar snd anda, G2 alternatrnn ani polaritesi, G1 alternatrnn frekans# ile ayn#d#r. Bu anda G2 alternatrnn $alteri kapat#ld# #nda iki alternatr paralel ba lanm#$ olur. Senkronizasyon lambalar# $alterin ular# aras#na direkt olarak ba lan#rsa buna lambal# karanl#k ba lama ad# verilir. Bir alternatrn faz s#ras#n# tayin etmek iin bu metot her zaman kullan#labilir. Alternatrn faz s#ras# tespit edilip stator sarg#lar#yla, $alter ve santralin ana baralar# aras#ndaki ba lant#lar# bir kere yap#ld#ktan sonra; alternatr devreye paralel olarak her ba lay#$#m#zda, faz s#ras#n# tespit iin yap#lan i$lemi tekrarlamaya gerek kalmaz.

Sonu

Elektrik santralleri, $ebekelerin g ihtiyac#n# kar$#lamak amac#yla ba$ka santrallerle paralel ba lan#rlar. Santrallerde artan g ihtiyac#n# kar$#lamak iin gerekti inde birka alternatr paralel ba lanabilir. Paralel ba lanacak alternatrlerde, gerilimlerin e$it olmas#, frekanslar#n e$it olmas#, faz; s#ralar#n#n ayn# olmas# ve birbirine ba lanacak ularda faz fark#n#n bulunmamas# gerekir. Deney Sonular)n)n Tart),)larak Yorumlanmas) Alternatr deneyleri ile ilgili yorumlar#n#z# kendi ifadelerinizle a$a #daki noktal# yerlere yaz#n#z.

92

Resim 2.5: Alternatr deneylerinin yap)laca*) rnek deney seti ve deneyin yap)l),)

93

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

(ALTERNATR ZELL KLER N SEME)
A$a #da verilen devre $emas#na gre, gerekli l aletlerini seerek alternatrn bo$ al#$ma deney ba lant#s#n# kurunuz. retmeninizin gzetiminde devreye enerji verip alternatr uyart#m ak#m#n# de i$tirerek l aletlerinde okudu unuz de erleri izelgeye yaz#n#z.

Malzeme listesi: Malzemenin ad) Voltmetre Ampermetre Deney seti Ba lant# kablolar# Malzeme Listesi Malzemenin zellikleri AC - (0-400 V) DC - (0-5 A) Alternatr-Dndrc Motor ve Uyart#m devresi birle$ik (akuple) De i$ik uzunlukta

1 2 3 4

94

,lem Basamaklar) Deney ba lant# $emas#na gre ba lant#y# yap#n#z.

neriler al#$ma ortam#n# haz#rlay#n#z. '$ nl nz giyiniz. Malzemeleri atlye laboratuvar dolab#ndan,

Do ru ak#m motoru yard#m# ile alternatre gerekli mekanik Uygunlu unu sa lay#n#z. Uyart#m devresini a#k olmal# ! Alternatre motor taraf#ndan Temiz ve dzenli olunuz. retmeninize dan#$arak enerjiyi sa lay#n#z.

gerekli mekanik enerji sa lay#n#z Uyart#m devresi $alterini

kapatarak reosta yard#m# ile Enerjiyi, retmeninizin gzetiminde veriniz. uyart#m ak#m#n# yava$ yava$ artt#r#n#z. Her kademede uyart#m ak#m#n# (Im) ve alternatr #k#$ Sab#rl# olunuz. Deney bitiminde kulland# #n#z malzemeleri yerine koyunuz. Planl# olunuz.

gerilimini (E) lerek izelgeye kaydediniz. Devre enerjisini kesiniz.

Alternatr uyart)m direncini daima ayn) ynde hareket ettirmelisin.

95

LME VE DE#ERLEND RME LME VE DE#ERLEND RME

A- PERFORMANS TEST DE#ERLEND RME
Performans testi sonunda evet, hay#r cevaplar# ile de erlendirme yap#n#z. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlay#n#z. Tamam# evet ise di er renme faaliyetine geiniz. MODL ADI: ENERJ' RET'M' UYGULAMA FAAL YET : Alternatr zelliklerini Seme #RENC N N ADI SOYADI:. SINIF VE NO:.

AIKLAMA: Bu faaliyet kapsam#nda a$a #da listelenen davran#$lardan kazand# #n#z becerileri EVET ve HAYIR kutucuklar#na (X) i$areti koyarak kontrol ediniz. GZLENECEK DAVRANI&LAR 1. al#$ma ortam#na girerken gerekli gvenlik tedbirlerini ald#n#z m#? 2. Deney iin do ru l aletlerini seebildiniz mi? 3. Deney i$lem basamaklar#na ve nerilere gre hareket ettiniz mi ? 4. Deney sonular#n# kaydederek gerekli grafi i #kard#n#z m#? 5. Deney sonular#n# arkada$lar#n#zla tart#$arak yorumlad#n#z m#? 6. Alternatr zelliklerini seebiliyor musunuz? 7. Alternatrlerin niin ve nas#l uyart#ld#klar#n# rendiniz mi? 8. Art#k bir alternatr i$letmeye alabilir misiniz (al#$t#rabilir misiniz)? 9. Gerekli $artlar# sa layarak, iki alternatr devreye paralel ba layabilir misiniz? 10. Alternatrlerde gerilim ayar# nas#l yap#l#r biliyor musunuz? Evet Hay)r

96

B- OKTAN SEMEL SORULAR

Bu faaliyet sonunda hangi bilgileri kazand# #n#z#, a$a #daki sorular# cevaplayarak belirleyiniz. 1) Paralel ba lanacak alternatrlerde a$a #dakilerden hangi $art gerekli de ildir ? A) Gerilim e$itli i B) Frekans e$itli i C) Faz s#ralar#n#n ayn# olmas# D) Glerinin e$it olmas# Faz s#ras#n#n kontrol hangi cihazla yap#l#r? A) Frekansmetre ile B) Ohmmetre ile C) Senkronoskop ile D) Voltmetre ile Alternatrler a$a #dakilerden hangi enerjiyi retir? A) AA Elektrik enerjisi B) DA Elektrik enerjisi C) Mekanik Enerji D) Hibiri Alternatrlerin uyart#m# a$a #daki seeneklerin hangisi ile yap#lmaz? A) Serbest uyart#m B) Kendi kendine uyart#m C) zel uyart#m D) AA ile uyart#m Alternatrlerin senkron empedans# a$a #dakilerden hangisi ile bulunabilir? A) Alternatrlerin paralel al#$ma deneyi ile B) Alternatrn k#sa devre deneyi ile C) Alternatrn bo$ al#$ma deneyi ile D) Alternatrn hem bo$ al#$ma hem k#sa devre deneyi ile

2)

3)

4)

5)

97

#RENME FAAL YET 3 #RENME FAAL YET 3

AMA
Bu modln 3. renme Faaliyetini tamamlad# #n#zda; her trl yerde, standartlara ve kuvvetli ak#m ynetmeli ine uygun olarak $alt saha donan#m ve tipini hatas#z olarak seebileceksiniz.

ARA&TIRMA
Bu modl sresince yapman#z gereken ara$t#rmalar $unlard#r: Yak#n evrenizdeki trafo merkezleri ve $alt sahalar#n# inceleyiniz. Bu merkezlerdeki gerilimlerin hangi de erlerde ykseltilip alalt#ld# #n# ara$t#r #n#z. *alt sahalar #n#n donan#mlar # ile buralardaki koruma ve gvenlik tedbirlerini ara$t#r #n#z.

3. &ALT SAHASI
3.1. Gerilimlere Gre &ebeke e,itleri, Tan)mlar), Standart Gerilim De*erleri
Elektrik enerjisini retmeye, iletmeye, da #tmaya ve tketmeye yarayan ve bir yerde birbirine ba lanan, elektrikli i$letme gerelerinin tmne elektrik tesisleri denir. !ebeke: Ayn# anma gerilimli, birbirine ba l# elektrik tesislerinin tamam#na $ebeke denir. 'letimde kullan#lan $ebekelere iletim $ebekeleri, da #t#mda kullan#lan $ebekelere de da #t#m $ebekeleri diyoruz. Bir elektrik $ebekesinde $u zellikler olmal#d#r; Elektrik iletim ve da #t#m $ebekeleri, elektrik enerjisinin retilmesinden tketilmesine kadar enerjinin kesintisiz ve gvenilir bir $ekilde iletilip da #t#lmas#na uygun olmal#d#r. Elektrik $ebekeleri ok iyi plnlanm#$ ve kurulmu$ olmal#d#r. * ebekede olu$acak ar#zalar ve olumsuz etkiler tketicileri ve al#c#lar # etkilememelidir.

98

Da #t#m $ebekelerinde hat ba$#nda, hat ortas#nda ve hat sonunda bulunan abonelerin hepsi ayn# zellikte (sabit gerilim ve frekansta) elektrik enerjisini kullanabilmelidir.

Elektrik $ebekeleri her an de i$en ko$ullara ve glere cevap verebilmelidir. *imdi kullan#ld#klar# gerilimlere gre $ebeke e$itleri nelerdir, a#klayal#m:

1. 2. 3. 4.

4 grupta inceliyoruz; Alak gerilim $ebekeleri ( l-1000volt aras# ) Orta gerilim $ebekeleri ( l kV-35 kV aras# ) Yksek gerilim $ebekeleri ( 35 kV-154 kV aras# ) ok yksek gerilim $ebekeleri ( l54 kV'dan fazla )

3.1.1. Alak Gerilim &ebekeleri

Alak gerilim $ebekeleri l volt ile l000 volt (1kV) aras# gerilime sahip olan $ebekelerdir. Bu $ebekeler da #t#m trafolar#ndan tketicilere (abonelere) kadar olan elektrik hatlar#ndan olu$ur. Alak gerilimler yal#t#m# ve korunmas# kolay oldu u iin abonelere yak#n k#s#mlarda kurulur. Alak gerilimle yap#lan iletimlerde gerilim d$m ve g kayb# fazla oldu u iin alak gerilimler iletimden ziyade da #t#m $ebekelerinde kullan#l#r. lkemizde alak gerilim, abonelerde 220 V ve 380 V olarak kullan#l#yor.

3.1.2. Orta Gerilim &ebekeleri

Orta gerilim $ebekeleri 1000 volt (l kV) ile 35 000 volt (35 kV) gerilimler aras#ndaki $ebekelerdir. Bu $ebekeler yksek ve ok yksek gerilim $ebekeleri ile alak gerilim $ebekelerinin birbirine ba lanmas# i$leminde kullan#l#r. Yksek gerilimlerin direkt olarak abonelere verilmesi izolasyon ve gvenlik a#$#ndan uygun de ildir. Bu sebeple yksek gerilimler uygun de erlere indirilerek orta gerilim $ebekelerine ba lan#r. Orta gerilim $ebekeleri kk $ehirler ve sanayi blgelerine elektrik enerjisinin ta $#nmas#nda kullan#l#r. Orta gerilimler $ehirlerin giri$indeki da #t#m trafolar#na ba lan#r. Buradan abonelere da #t#l#r. Trkiye'de kullan#lan orta gerilim $ebekelerinde 10, 15 ve 33 kV'lik gerilimler kullan#lmaktad#r. Orta gerilim $ebekelerinde kullan#lan enerji nakil hatlar#n#n (ENH) uzunlu una gre hat gerilimi tespit edilir. Buna gre $u genellemeyi yapabiliriz. 10 km'ye kadar olan uzunluklarda 3 ile 10 kV, 20 ile 30 km aras#ndaki uzunluktaki hatlarda 10-20 kV, 30 ile 70 km aras#ndaki uzakl#klarda 20-35 kV'luk gerilimler kullan#lmas# uygun olurken 70 km'yi geen uzunluktaki hatlarda yksek gerilimler kullan#lmaktad#r.

3.1.3. Yksek Gerilim &ebekeleri

Yksek gerilim $ebekeleri 35 kV ile 154 kV aras#ndaki gerilimi kullanan $ebekelerdir. Elektrik enerjisinin retildi i santrallerden ba$layan ve byk $ehirler ile blgelerin ba$lang#c# aras#nda kullan#lan $ebekelerdir. 99

Yksek gerilimde da #t#m yap#lmaz. Yksek gerilimler iletime en uygun gerilimlerdir. ok uzak mesafelere enerji iletiminde alak gerilimlerde g kayb# ok olurken yksek gerilimlerde g kayb# az oldu u iin yksek gerilimler o unlukla iletim $ebekelerinde kullan#l#r. Trkiye'de kullan#lan yksek gerilim de*erleri 66 ve l54 kV'dir . Mesela, Kuzey -Bat# Anadolu * ebekesi 154 kV'luk gerilimle Gney Anadolu * ebekesi de 66 kV'luk gerilimle beslenmektedir. Yksek gerilim ,ebekelerinde, 70-150 Km aras#ndaki uzakl#klarda 60-100 kV, 150-230 km aras#ndaki uzakl#klarda 100-154 kV ve 230 km'den uzun hatlarda ok yksek gerilimler kullan#l#r.

3.1.4. ok Yksek Gerilim &ebekeleri

ok yksek gerilim $ebekeleri 154 kV'un stndeki gerilimi kullanan $ebekelerdir. Trkiye'de ok yksek gerilim olarak 380 kV kullan#lmaktad#r. Baz # yabanc # lkelerde 500 ve 750 kV'a kadar gerilimler kullan#lmaktad#r. * ehirleraras# ve santraller aras# ba lant# iin ok yksek gerilim $ebekeleri tesis edilir. lkemizde Atatrk Baraj#ndan 'stanbul'a hatta izmir'e kadar uzanan 380 kV gerilimli $ebeke mevcuttur.

3.2. Da*)t)m &ekillerine Gre &ebeke e,itleri, Tan)mlar), Prensip &emalar)

Elektrik enerjisinin retildi i santrallar o u zaman yerle$im birimlerine uzak olur. Baz# yerlerde ise hi santral yoktur. Bu sebeple retilen elektrik enerjisini iletmek yani ta $# mak gerekir. Elektrik enerjisinin tketicilere ula$t#r#lmas# iin tesis edilen iletim ve da #t#m $ebekeleri, iletim ve da #t#m#n yap#laca # $ehir, ky ve benzeri yerlerin zelliklerine gre; en uygun, gvenli ve kesintisiz enerji verebilecek nitelikte olmal#d#r. Yerle$im birimleri ve sanayilerdeki cadde, yol, meydan ve geitler boyunca d$enen hat paralar #n#n birbirine eklenmesinden, kollar ve kollar#n birbirine eklenmesinden de da*)t) m ,ebekeleri meydana gelir. Elektrik $ ebekelerinin kurulmas #nda al#c #lar #n, teknik ynden uygun ekonomik ve ergonomik bir beslenmesi ana kurald#r. Bu kurallar# yerine getirebilmek iin de i$ik $ebeke sistemleri geli$tirilmi$tir. Da #t#m $ekillerine gre en uygun olan ve kullan#lan $ebeke sistemleri $unlard#r: 1. 2. 3. 4. 4 grupta inceliyoruz; Dall# $ebekeler Ring $ebekeler A $ebekeler Enterkonnekte $ebekeler

100

3.2.1. Dall) (Dalbudak) &ebekeler

Yerle$im merkezleri olan; sanayi merkezleri, $ehir, kasaba, ky gibi yerlerde beslemesi genellikle tek kaynaktan yap#lan ve $ekli a ac#n dallar#na benzeyen $ebeke trne dall# $ebeke denir. Dall# $ebekede, da #t #m trafolar #, elektrik enerjisinin da #t#laca # yerin yk bak#m#ndan a #rl#k merkezlerine yerle$tirilir. Bu trafodaki elektrik, bir a ac#n dallar # gibi nce kal#n kollara daha sonra ince kollara ve dallara ayr #larak son aboneye kadar ula$#r. Da #t#m $ekli bir a ac#n dallar#na benzedi i iin bu $ebeke tipine dall# (dalbudak) $ebeke denir.

&ekil 3.1: Dall) ,ebekede ana hatlar ve bran,manlar

Dall# $ebekede da #t#m trafosuna yak#n olan k#s#mlarda kullan#lan ve kal#n kesitli hatlara ana hat denir. Trafodan uzakla$t#ka incelen ve son al#c#ya kadar ula$an hatlara da (dallara) bran$man hatlar# denir. * ekil 3. l'deki A,B ve C kollar#ndaki kal#n kesitli hatlar ana hatlar#, E,F,G ve H gibi ince kesitli hatlar da bran$man hatlar#n# gstermektedir. Dall# $ebekeler, tesis bedellerinin ucuz, bak#m ve i$letmelerinin kolay olmas#, olu$an ar#zalar#n kolay tespit edilmesi gibi sebeplerden dolay# tercih edilir. Bu avantajlar# yan#nda sak#ncal# olan zellikleri de vard#r. Dall# $ebekelerde emniyet azd#r, ar#za oldu unda ok say#da abone enerjisiz kalabilir. Hatlarda gerilim e$itli i yoktur. Da #t#m trafosundan uzakla$t#ka al#c#lara ula$an gerilim d$mektedir.

3.2.2. Ring (Halka) &ebekeler

*ehir, kasaba, ky ve sanayi merkezlerinde uygulanan, beslemenin birden fazla trafo ile yap#ld# # ve btn trafolar#n birbirine paralel $ekilde kapal# bir sistemin olu$turdu u $ebeke tipine ring ,ebeke denir. 101

Ring $ebekelerde besleme birden fazla trafo ile yap#ld# # iin ring ierisinde bir ar#za olmas# hlinde; sadece ar#za olan k#s#m devre d#$# kalarak ok az say#da abonenin enerjisiz kalmas# nlenir. Ring ierisindeki elektrik hatlar#n#n kesitleri her yerde ayn#d#r. Bu sebeple tesis maliyeti yksektir. Dall# $ebekelere gre daha gvenlidir. 'leride al#c#lar#n artmas#yla hatlar#n ekilen ak#m# ta$#mamas# durumunda tesisin yenilenmesi ok pahal#ya mal olur. nk ring $ebekelerde tm hatlar#n de i$tirilmesi gereklidir. Dall# $ebekelerde ise ak#m# fazla olan hatt#n de i$tirilmesi yeterli olacakt#r.

&ekil 3.2: Ring ,ebeke prensibi

3.2.3. A* (Gzl) &ebekeler

*ehir, kasaba, ky ve sanayi merkezlerinde uygulanabilen, beslemenin birden fazla trafo ile yap#ld# # ve al#c#lar# besleyen hatlar#n bir a gibi rlerek gzlerin olu$turuldu u $ebeke tipine a* ,ebeke denir. A $ebekeler de ring $ebekeler gibi beslemenin srekli yap#labildi i, ar#zan#n sadece ar#za olan yeri etkiledi i bir sistemdir. Ar #za oldu unda ar#zal# k#s#m sigortalar veya zel koruma elemanlar# ile devre d#$# b#rak#l#r. Di er k#s#mlar #n enerjisi kesilmez. Baz# a $ebekelerde besleme bir yerden yap#l#r. Bu durumda yine kesintisiz enerji verebilir. Fakat trafo ar#za yapt# #nda $ebekenin tamam# enerjisiz kal#r.

102

&ekil 3.3: Bir yerden beslenen ve birka yerden beslenen a* (gzl) ,ebekeler

A $ebekelerinin; kesintisiz enerji al#nmas#, gerilim d$mnn ok az olu$u, sisteme gl al#c#lar#n ba lanabilmesi gibi avantajlar# vard#r. Btn bunlar#n yan# s#ra a $ebekelerinin kurulu$lar#, i$letimleri ve bak#mlar # zordur. K#sa devre ak#m# etkisinin byk olmas# gibi sak#ncal# taraflar# da vard#r.

&ekil 3.4: Gzl bir ,ebekenin ift halka (ring) yksek gerilim ,ebekesinden beslenmesi rne*i

*ekil 3.4te ift ring $ebekeden, a $ebekenin beslenmesi grlmektedir. Bu durumda a $ebeke, ring $ebekelerden birinin ar#za yapmas# halinde di er ring $ebekeden enerjiyi 103

al#r. * ekilde (0,1,2,3,4,5,6) numaralar a gzl $ebekeyi, (1,3,5) ile (2,4,6) numaralar da iki ayr# ring $ebekeyi, B ise santrali ifade etmektedir

3.2.4. Enterkonnekte &ebekeler

Ta$#mada, iletimde, nakilde krl#l#k ve gvenilirli in art#r#lmas# amac#yla, zellikle nemli miktarlardaki enerji al#$veri$i iin iki ya da daha fazla sistem veya $ebeke aras#nda blgeler aras# ya da uluslararas# ba lant# olana # sa layan elektriksel sistemdir. Bu tip $ebekelerde, o blgedeki btn elektrik retim ve tketim aralar# byk kk ayr #m# yap#lmaks #z#n sisteme dahil edilmektedir. Enterkonnekte $ ebekenin; kesintisiz elektrik sa layabilme, yksek verim, ekonomik olmas # gibi avantajlar# vard#r. Bununla birlikte k#sa devre ak#mlar #n#n yksek olu$u ve sistemin kararl#l# #n#n sa lanmas#n#n zor olu$u gibi sak#ncalar # vard#r. Enterkonnekte sistemde bir ar#za oldu unda, sadece ar#za olan yerin enerjisi kesilir. Di er k#s#mlarda enerjinin sreklili i bozulmaz. Sistem ierisinde bir blgede ar #zalanan santral veya trafolar devre d#$# b#rak#ld# #nda di er santral ve trafolar bu blgeleri beslemeye devam eder. Her lkenin kendi al#c#lar#n# besledi i bir enterkonnekte $ebekesi vard#r. Ayn# zamanda baz# kom$u lkelerin sistemleri birbirine ba lanabilir. lke ierisinde kendi ba$#na al#$an kk santraller ve beslenen aboneler olabilir. Bunlar sistemi etkilemez. lkemizde de bir enterkonnekte $ebeke vard#r. Bu sistem iinde TEDA*'a , ayr#cal#kl# $irketlere, retim $irketlerine ve otoprodktrlere ait tam kapasiteyle al#$an 350 kadar elektrik santrali vard#r. Btn bu santraller enterkonnekte $ebeke kapsam#nda birbirlerine paralel ba l#d#r. 40428,5 km uzunlu undaki enerji nakil hatlar# ile bu santraller ve yerle$im birimleri aras#nda bir a $eklinde $ebeke tesis edilmi$tir. Trkiye'deki enterkonnekte sistem; Bulgaristan, Rusya, Irak, Suriye ve Grcistan lkelerinin $ebekelerine ba l#d#r. Bu ba lant#lardan elektrik al#$veri$i yap#labilmektedir.

&ekil 3.5: Enterkonnekte ,ebeke prensibi

104

3.3. &alt Sahas)

3.3.1. Tan)m)
Trafo merkezlerinde, g trafolar#, baralar, bir k#s#m yard#mc# tehizat ile bu cihazlar# irtibatland#rmakta kullan#lan e$itli ba lama elemanlar#n#n (Kesici ve ay#r#c#lar) bir arada bulundu u, enerjinin topland)*) ve da*)t)ld)*) a#k hava tipi tesislerdir. Kapal# yerlerde bulunan $alt tesislerine ise $alt dairesi denir.

3.3.2. &alt Sahas)nda Bulunan Donan)mlar)n Tan)m)

*alt sahas#, elektrik santrali ile enterkonnekte $ebeke aras#nda ba lant#y# sa layan yksek gerilim nitelerinin bulundu u yerdir. Yksek gerilim nitelerinin en nemlilerinden birisi transformatrdr. *alt sahas#nda, kumanda binas#ndaki l aletlerine ba l# ak#m ve gerilim trafolar # bulunur. Enterkonnekte sistemde, $alt sahalar#n#n kumanda binalar# aras# haberle$mesini sa layan enerji nakil hatlar#n#n herhangi bir faz#n#n zerine ba lanan kuranportr hat t#kalar# da $alt sahas#nda bulunur. Elektrik enerjisinin iletimini sa layan, enterkonnekte $ebekede hava hatlar#n# ta$#yan pilonlar (direkler) da $alt sahalar#nda bulunan nitelerdir. Ay#r #c#lar, kesiciler, baralar, transformatr ve yard#mc# gerelerin bir arada tesis edildi i yerlerdir. Elektrik enerjisini toplamaya veya da #tmaya yarayan nitelerden olu$ur. *alt sahas# niteleri gerilimlerin bykl sebebiyle a#k sahaya yerle$tirilir. &alt salonu niteleri ise kapal# yerlere monte edilir. Ancak bazen de a#k sahaya tesis edilir. *imdi bu tehizatlar#n tan#mlar#n# ve grevlerini inceleyelim; 3.3.2.1. G Trafosu Alternatif ak#mda, g sabit kalmak $art# ile elektrik enerjisinin gerilim ve ak#m de erlerini ihtiyaca gre de i$tirmeye yarayan elektrik makinelerine transformatr diyoruz.. Elektrik enerjisi santrallerde retildikten sonra abonelere ula $ana kadar de i$ik i$lemlerden geer. 'lk nce santral #k#$#nda elektrik enerjisinin gerilimi ykseltilir. Bylece iletim yksek gerilimle yap#lm#$ olur. *ehir veya kasabalar#n giri$inde yksek gerilim (YG) d$rlerek orta gerilim hline getirilir. Son olarak da orta gerilim (OG) da #t#m trafolar# yard#m#yla alak gerilime evrilir. '$te bu i$lemler yerine getirilirken de i$ik byklkte ve zellikte trafolar kullan#l#r. Transformatrleri, amalar# bak#m#ndan yap#l#$ tarzlar#na gre;

105

Resim 3.1: G trafosu

G (Da #t#m) Trafolar# l (Ak#m ve Gerilim) Trafolar # zel Maksatl# Trafolar olarak s#n#fland#rabiliriz.

G transformatr, ykseltici-indirici merkezler aras# enerji iletiminde kullan#lan YG/YG transformatrdr. G trafolar#, trafo merkezlerinin en nemli k#sm#d#r. Merkez ierisinde hava alabilen ve acil durumlarda mdahalesi kolay olabilecek uygun bir yere yerle$tirilir. G (Da*)t)m) Transformatrlerinin Elemanlar); Demir Nve: Manyetik ak# olu$mas#n# sa lar. Primer Sarg)lar: 'nce ve ok sipirli olup transformatrn giri$ k#sm#d#r.
Sekonder Sarg)lar: Kal#n ve az sipirli olup transformatrn #k#$ k#sm#d#r.

zolasyon Ya*): Sar#mlar sarg#lar aras# ve gvde tank aras# izolasyonu ve so utmay# sa lar. Ana tank: Sarg#lar#n, nvenin ve ya #n bulundu u k#s#md#r. Rezerve Tank): Genle$me ve yedek ya tank#d#r. Ya* Seviye Gstergesi: Rezerve ya servisini grmek iindir. Radyatr: Transformatr ya #n#n so utmas#n# sa lar. Tekerlekler: Transformatr ta$#maya yarar. OG AG bu,ingi: OG ve AG fazlar#n#n ba lant# terminalleridir. Ark boynuzu: Enerji nakil hatlar#nda bir gerilim ykselmesinde transformatr koruyan elemanlard#r. 106

 Termometre: Transformatrn #s# derecesini gsterir. Gerilim Kademe Komtatr: OG gerilim seviyesini ayarlamaya yarar. Ta,)ma Kancalar): Transformatr montaj ve demontaj i$leminde kald#rmaya yarar.

Resim 3.2: Da*)t)m trafosu

3.3.2.2. Kumanda Elemanlar) (Kesici ve Ay)r)c)lar) Orta gerilim ve yksek gerilim sistemlerinde, enerji hatlar#n#n ama ve kapama i$lemlerini yapan elemanlar# vard#r. Bunlar; 1. Ay)r)c)lar 2. Kesiciler Ay)r)c)lar

Orta ve yksek gerilim sistemlerinde devre yksz iken ama ve kapama i$lemi yapabilen ve a#k konumda gzle grlr bir ay#rma aral# # olu$turan $alt cihaz#d#r.Tesis blmlerini birbirinden ay#r#p bak#m ve kontrol i$lerinin gvenli bir $ekilde yap#lmas#n# sa lar.

107

Resim 3.3: Bir trafo merkezindeki yksek gerilim ay)r)c)lar

Kesiciler

Yksek gerilimli ve byk ak#ml# $alterlerde, yk ak#m#n# ve k#sa devre ak#mlar #n# kesmeye yarayan $alt cihazlar#d#r. faz ya da tek faz kumandal# olabilir. Bu cihazlar devreyi, bo$ta, ykte ve zellikle k#sa devre halinde a#p kapayabildikleri gibi otomatik kumanda yard#m# ile a#l#p kapanmas#na da olanak sa larlar. Bylece insanlar # tehlikeden korumakta, alak ve yksek gerilim cihazlar#nda meydana gelebilecek hasar# nleyip en aza indirgemektedirler.

Resim 3.4: Bir ,alt merkezindeki kesici montaj)

108

Konu ile ilgili di er bilgiler; Ay)r)c)lar ve Kesiciler Modllerinde ayr#nt#l# olarak verilecektir. 3.3.2.3. Bara Dzene*i Santrallerde retilen enerjiyi d#$ devrelere ve abonelere baralar yard#m# ile iletilir. Baralar, elektrik tehizat#n#n birle$ti i d m noktalar#d#r. Genellikle bak)rdan ve alminyumdan yap#lmaktad#r. Bak#r boru, lama veya tel $eklinde olabilir. Alminyumu i$leme teknolojisinin geli$mesi ile art#k alminyum baralar da bak#r baralar kadar kullan#m alan# bulmaktad#r. Santrallerde, trafo merkezlerinde, $alt sahalar#nda, lme merkezlerinde tablolarda ve benzeri yerlerde kullan#lan baralar e$itli renklerle boyan#rlar. R-S-T fazlar#n#n ba land# # baralar s#ras# ile; sar#, ye$il ve mor renklerle boyan#r. Bara Sistemleri e,itleri, Tan)mlar), Prensip &ekilleri

Baralar genel olarak drt $eklide dzenlenirler. Bunlar: Tek bara sistemi ift bara sistemi Yard#mc# bara sistemi Santral i ihtiya baralar#d#r.

e$itli bara sistemleri iinde en uygun olan#n#n seiminde $u faktrlere dikkat etmek gerekir; a) b) c) d) e) f) Ykn cinsi ve miktar# Kullan#laca # yerin zelli i Besleme kaynaklar#n#n say#s# Beslemenin sreklili i Ekonomik durum Emniyet.

*imdi bara sistemlerini s#ras# ile inceleyelim.

109

Tek Bara Sistemleri

Kk gl santraller ile devre amalar#n#n nemli olmad# # yerlerde tek baral# sistemler kullan#l#r. Tek baral# sistemlerde emniyet ve i$letmenin sreklili i, ift baral# sistemlere gre daha azd#r. Tek baral# sistemlerin en byk sak#ncas#, ar#za s#ras#nda sistemin ak#ms#z kalmas#d#r. Generatr veya trafo kesicilerinde bir ar#za olmas# durumunda tm fiderlerin (besleme hatlar#n#n) enerjisi kesilir. Bu sebeble kesintinin (intikan#n) nemli olmad# # yerlerde kullan#labilir.

&ekil 3.6: Tek baral) sistem

ift Bara Sistemleri

Byk i$letmelerle, enerji kesilmelerinin byk zararlara yol aaca # yerlerde ift baral# sistemler kullan#l#r. e$itli gerilim basamaklar# bulunan bir i$letmede de ift baral# sistemler kullan#labilir Daha nce a#klanan tek baral# sistemlerde baradaki bir ar#za, al#c#lar# enerjisiz b#rakabiliyordu. Ancak baz# dzenlemeler ile rne in, baray# blmlere ay#rarak ta duruma az da olsa engel olunabilir.

110

&ekil 3.7: ift baral) sistem

Ara ba lant#l# ay#r #c#lar kullan#lacak olursa sistemde s#ra gzetilmeksizin ama kapama yap#labilir. * ebekelerde olu$acak k#sa devre ak#mlar #n#n zararl# etkileri reaktans bobinleri kullan#larak azalt#labilir. ift bara sistemi birka gruptan olu$ursa, gruplar aras#na ay#r #c #lar konarak baralar blmlere ayr #labilir. Bunun faydas # ar #zal# k#sm# ay#rmak, k#sa devre ak#mlar#n# s#n#rlamak ve bak#m yap#l#rken enerji kesilmelerini nlemektir. Yard)mc) Baral) Sistemler

ok s #k ama ve kapamalar #n yap #ld# # yerlerde, i$letme emniyeti bak#m#ndan kullan#lan bara sistemleridir. nc bara olarak da adland#r#l#r. * ekil 3.8de yard#mc # baral# bir sistem grlmektedir.

111

&ekil 3.8: Yard)mc) baral) bir sistem

Burada l Nu.lu kesici, yedek kesici olarak bulunmaktad#r. Kesicilerden birinde bir ar#za olursa o kesici devre d #$# edilerek bunun yerine l Nu.lu yedek kesici zerinden beslemenin sreklili i sa lanabilir. Beslemenin sreklili ini sa lamak iin daha ba$ka bara sistemleri de vard#r. Yer darl# # olan i$letmelerde U baral# sistemler kullan#labilir. Burada grld gibi baralar U $eklinde dzenlenmi$tir. Santral htiya Baralar)

Santrallerde birok hizmetlerin yrtlebilmesi iin i ihtiyac#n kar$#lanmas# gerekir. ' ihtiya iin kullan#lacak enerji miktar# santralin bykl ne, santralin e$idine ve al#$ma sistemine ba l#d#r. Santrallerin ayd#nlatma sistemi, #s#tma, so utma ve havaland#rma sistemleri, pompalar, rleler ve ak $arj devre sistemlerini beslemek gibi i ihtiyalar# vard#r. Santrallerin enerji retiminin ve beslemenin sreklili i i ihtiyalar#n#n sa l#kl# olarak kar$#lanmas# ile mmkndr. Bu i ihtiyalar#n kar$#lanmas# amac#yla yksek gerilim baras#ndan enerji al#nmas#na gerek yoktur. * ekil 3.9da grld gibi i ihtiya generatr gerilimindeki 3 Nu.lu baradan sa lanabilir. 3 Nu.lu barada ar#za olursa 2 nulu ay#r#c#lar yard#m#yla trafolar beslenerek enerji gnderimi devam ettirilir. * ekilde 1 Nu.lu bara yksek gerilim, 3 Nu.lu bara ise generatr gerilimindeki barad#r.

112

&ekil 3.9: Santrallerin i ihtiyalar)n)n kar,)lanmas)nda kullan)lan bara sistemi

3.3.2.4. l Trafolar) Endstride birok tesiste AC elektrik enerjisi kullan#l#r. Bu tesislerin koruma ve kontrol devrelerinde l aletleri ve rleleri vard#r. Bu durum yksek gerilim ve byk ak#mlar#n llmesini zorunlu k#lmaktad#r, bu i$lemin direkt olarak yap#lmas# ok zor ve tehlikelidir. nk l aletlerinin yksek gerilime ve byk ak#m de erlerine dayanacak $ekilde yap#lmas# mmkn de ildir. Bu gibi devrelerde belirli standartlarda yap#lm#$, ucuz ve kk yap#l# l aletleri ve kontrol cihazlar#n#n yksek gerilim ve byk ak#ml# hatlara ba lanmas#n# sa layan transformatrler kullan#l#r. Bu transformatrlere l transformatrleri denir. l transformatrlerinin sekonder ular#na ampermetre, voltmetre, wattmetre, saya ve koruma rleleri ba lan#r. l transformatrleri iki k#sma ayr#l#r: 1. Ak)m transformatrleri 2. Gerilim transformatrleri Ak)m Transformatrleri

Byk de erli ak#mlar#n llmesinde ak#m transformatrleri kullan#l#r. Ak#m transformatr; normal kullanma $artlar#nda primer ak#m#n# belli bir oran dahilinde d$ren ve primer ak#m# ile sekonder ak#m# aras#ndaki faz fark# s#f#r derece olan bir l transformatrdr. Rlelerin ve l aletlerinin yksek gerilim sisteminden yal#t#m#n# da sa lar. Devreye seri olarak ba lanan sarg#lar#na primer; rle ve l aletlerini besleyen sarg#lar#na sekonder denir. Primer devre ak#m#n#n, sekonder devre ak#m#na blnmesi ak#m trafosunun dn$trme oran#n# belirtir.

113

Mp R K k L l Is t c

A
&ekil 3.10: Ak)m trafosunun devreye ba*lan),) ve ak)m lme

Gerilim Transformatrleri

Yksek gerilimleri lmek veya koruma rlelerini al#$t#rmak iin gerilim trafolar # kullan#l#r. Gerilim transformatr; yksek gerilimi belli bir oran dahilinde d$ren ve primerle sekonder gerilimleri aras#ndaki faz fark# yakla$#k s#f#r derece olan bir transformatrdr. Rle ve l aletlerinin d$k gerilimle al#$mas#n# sa lar. Gerilim l transformatrnn sekonder taraf# (kk gerilim taraf#) daima topraklamal#d#r. Topraklama tehlikeli temas gerilimine kar$# can ve mal emniyetinin sa lamas# bak#m#ndan zorunludur. Primer ve sekonder tarafa (k#sa devreye kar$# koruma ) sigorta konulur. Toprak hatt#na kesinlikle sigorta konulmaz.

&ekil 3.11: Gerilim trafosunun devreye ba*lan),) ve gerilim lme

3.3.2.5. Koruma Elemanlar) Yksek gerilim $alt tesislerinde, enerji nakil hatlar#nda (ENH), yksek ar#za ak#mlar#n#n ve gerilimlerinin meydana getirece i #s# ve di er olumsuz etkilere kar$# koruyucu grevi yapan devre elemanlar#d#r. Koruma grevi yapan devre elemanlar # $unlard#r; Yksek gerilim NH sigortalar # Parafudurlar Ku$konmazlar 'zolatrler 114

Paratonerler Koruma rleleri Yksek gerilim NH sigortalar)

Sigorta, zerinden a$#r # ak#m geti inde devreyi aan bir eleman olarak tan#mlan#r. G trafolar#, da #t#m trafolar# ve baz# durumlarda da hatlar# korumakta kullan#l#rlar. Yksek gerilim $ebekelerinin herhangi bir noktas#nda meydana gelen ar#za, ar#zal# i$letme eleman# zerindeki koruma eleman# taraf#ndan ortadan kald#r #lmal#d#r. Sistemin di er k#s#mlar #n#n al#$maya devam etmesini sa layan koruma elemanlar#na NH sigortalar# denir. Parafudurlar

Yksek gerilim tesislerinde hat ar#zalar#, y#ld#r #m d$meleri ve kesici amas# gibi manevralar sonucu meydana gelen a$#r # ve zararl# ok yksek gerilim $oklar#n#n etkisini nleyen koruma eleman#d#r. Ayr #ca iletim hatlar#nda olu$an yryen dalgalar#n tahrip etkisini nleyen cihazlard#r. Parafudurlar emniyet subab# gibi al#$#rlar. A$#r # gerilim dalgalar#n# topra a aktar#r. Yksek gerilim iletkeni ile toprak aras#na ba lan#r. Parafudur bir diren ile buna seri ba l# bir ark sndrme eleman#ndan olu$ur. Ku,konmazlar

Yksek gerilim enerji nakil hatlar#n# ta$#yan direklerde bulunan traverslerdeki izolatrlerin ba lant# yerinin st k#sm#na ku$lar#n konmas# veya yuva yapmas# istenmez. Bu nedenle traverslerin bu k#sm#na ku$lar#n konmamas# iin bir ku$konmaz malzemesi montaj edilir ve aras# apraz $ekilde galvanizli ince bir ba lama teli ile ba lan#r. zoltrlerin Korunmas)

'zolatrler hava hatt# iletkenlerini direklere tespit etmeye yarar. Yksek gerilim hava hatlar#nda kullan#lan izolatr zincirinde koruma elemanlar # yoksa gerilim da #l#m# dzgn de ildir. Genel olarak yksek gerilim hatt#n#n ba land# # izolatr eleman#na en byk gerilim, ortadaki elemana en kk gerilim ve toprakl# uca ba l# olan elemana da biraz daha fazla gerilim d$er. Paratonerler

Paratoner, y#ld#r#m# tehlikesizce topra a ileten koruma tesisat#d#r. Y#ld#r #m d$en yerde byk zararlar olu$ur. Bu nedenle, yksek yap#lara, elektrik santrallerine, tarihi eserlere, kprlere paratoner tesisat# yap#larak buralar y#ld#r#ma kar$# korunur. Paratoner ile parafuduru kar#$t#rmamak gerekir. Parafudur genel olarak ak#m ta$#yan elemanlar#, yksek gerilimden, mesela y#ld#r#mdan koruyan elemand#r. Paratoner ise

115

binalar#, byk i$letmeleri, kpr, kule, minare, elektrik santralleri ve benzeri yap#lar # y#ld#r#mdan korumak amac#yla kullan#l#r. Koruma Rleleri

Santraller, $alt merkezleri, trafo postalar#, yk da #t#m merkezleri ve benzeri yerlerde, ortaya #kan ar#zalar# haber veren nleyen veya zarars#z duruma getiren e$itli rleler ve bildirim sistemleri vard#r. Santrallerde alternatrler, enerji iletimi ve da #t#m# devrelerinde kullan#lan transformatrler ve di er devre elemanlar# a$#r# ak#m, yksek gerilim, #s#nma, topra a kaak, sal#n#m ve dengesiz yklenmelere kar$# korunmal#d#rlar. Bildirim sistemleri ar#zalar# sesli veya #$#kl# sistemlerle bildirirler. Baz#lar# da bildirim yapmadan ayarland#klar# byklklere gre devreleri aarlar. *ebekelerde olu$an ar#zalar#n etkili ve ekonomik bir $ekilde nlenebilmesi iin rleler ve bildirim sistemleri birlikte kullan#l#r. Do ru ak#mda ve alternatif ak#mda al#$an rleler vard#r. al#$ma $ekillerine gre rleler; Sekonder a$#r # ak#m rlesi Diferansiyel a$#r # ak#m rlesi Toprak kaa # koruma rlesi Sarg# kaa # koruma rlesi Sarg# k#sadevre koruma rlesi Ters ak#m rlesi (vatmetrik rle) Yatak #s#nma rlesi Bucholz (Bukoz) rlesi Temperatur (#s# kontrol) rlesi Rotor toprak ar#za korumas# olarak s#n#fland#r #l#r.

Konu ile ilgili, Parafudurlar ve Sigortalar Modlnde ayr #nt#l# bilgi verilmektedir.

3.3.3. &alt Sahas) e,itleri

*alt sahalar#; g trafolar#, ay#r #c# ve kesici kumanda elemanlar#, bara sistemleri, l trafolar# (ak#m ve gerilim trafolar#), parafudur ve sigortalar gibi koruma elemanlar# gibi donan#mlara sahip oldu unu daha nce rendik. *imdi, byk a#k hava tipi $alt sahalar# ve $alt salonlar# nas#l kurulur inceleyelim; *alt sahalar# cihazlar#n tespit edildi i konstrksiyon $ekline gre : Cihaz tipi $alt sahas# Kiri$ tipi $alt sahas# Toprak st $alt sahas# biiminde tesis edilirler.

116

 Cihaz Tipi &alt Sahas) Arazinin dz olmad# # yerlerde tesis edilir, l transformatrleri gibi hafif olan cihazlar elik ereveler zerine yerle$tirilir. Baralar A tipi demir direklere tespit edilen gergi tipi zincir izolatrler aras#na gergin bir $ekilde yerle$tirilir. Tesisin kurulu$ maliyeti ucuzdur.(* ekil 3.12)

&ekil 3.12: Cihaz tipi ,alt sahas)

Kiri, Tipi &alt Sahas)

Bu tip $alt sahalar# yatay ve dikey $ekilde monte edilen kafes kiri$lerden yap#l#r. Baralar gerilmi$ $ekilde tutturulan zincir veya mesnet tipi izolatrler yard#m#yla kiri$ler aras#na gergin bir $ekilde monte edilir. Ay#r#c#lar ve di er hafif gereler kiri$ler zerine tutturulur. Kiri$ tipi $alt sahalar#, cihaz tipi $alt sahalar#na gre daha pahal# tesis edilir. Ancak daha sa lam ve kk bir alana kurmak (tesis etmek) mmkndr. (*ekil 3.13)

117

&ekil 3.13: Kiri, tipi ,alt sahas)

Toprak st Tipi &alt Sahas)

Bu tip $alt sahalar#nda niteler beton stunlar zerine yerle$tirilir. Baralar beton kaideler zerine monte edilen zincir izolatrler aras#na gergin bir $ekilde yerle$tirilir. Tesisin yere olan yksekli i fazla olmad# # iin maliyeti ucuzdur. Ancak bu tip $alt sahas# iin geni$ ve dz bir alan gereklidir. (*ekil 3.14) Toprak st tipi $alt sahalar# gev$ek zemin toprak kaymas# ve deprem ku$a # olan yerler iin uygun de ildir.

Her tip ,alt sahas)nda da ok a*)r olan transformatrler beton zerindeki raylar zerine, ya*l) kesiciler ise betonarme kaideler zerine yerle,tirilir.

118

&ekil 3.14: Toprak st tipi ,alt sahas)

Resim 3.5: Kiri, tipi kurulmu,, Bey,ehirtrafo merkezi ,alt sahas)

119

3.4. Kuvvetli Ak)m Tesisleri Ynetmeli*i

Bu ynetmelik; elektrik kuvvetli ak#m tesislerinin kurulmas#n#n, i$letilmesinin ve bak#m#n#n can (insan hayat#) ve mal emniyeti bak#m#ndan gvenlikle yap#lmas#na ili$kin hkmleri kapsar. 'lgili Trk standartlar# bu ynetmeli in tamamlay#c# ekidir. Ynetmelikte bulunmayan hkmler iin EN, HD, IEC, VDE gibi standartlar gz nne al#n#r. eli$meler durumunda s#ralamaya gre ncelik verilir. Genel Tan)mlar Elektrik kuvvetli ak#m tesisleri: 'nsanlar, di er canl#lar ve e$yalar iin baz # durumlarda (yakla$ma, dokunma vb.) tehlikeli olabilecek ve elektrik enerjisinin retilmesini, zelli inin de i$tirilmesini, biriktirilmesini, iletilmesini, da #t#lmas#n# ve mekanik enerjiye, #$# a, kimyasal enerjiye vb. enerjilere dn$trlerek kullan#lmas#n# sa layan tesislerdir. Alak gerilim: Etkin de eri 1000 volt ya da 1000 voltun alt#nda olan fazlar aras# gerilimdir. Yksek gerilim: Etkin de eri 1000 voltun stnde olan fazlar aras# gerilimdir. Tehlikeli gerilim: Etkin de eri, alak gerilimde 50 voltun stnde olan, yksek gerilimde hata sresine ba l# olarak de i$en gerilimdir. '$letme eleman#: Elektrik enerji tesislerini olu$turan generatr, motor, kesici, ay#r #c#, anahtarlama (ba lama) hcresi vb. cihazlard#r. Santral: Elektrik enerjisinin retildi i tesislerdir. A (Enterkonnekte) $ebeke: Santrallerin birbiri ile ba lant#s#n# sa layan gzl $ebekedir. 'letim $ebekesi: Yerel ko$ullar nedeniyle belli yerlerde retilebilen ve a $ebeke ile en st dzeyde toplanan enerjiyi tketicinin yak#n#na ileten kablo ve/veya hava hatt# $ebekeleridir. Da #t#m $ebekesi: 'letilerek tketilecek blgeye ta$#nm#$ olan enerjiyi, tketiciye kadar gtren $ebekedir. Ana indirici merkez: Gerek enterkonnekte $ebekeden al#nan enerjiyi, daha kk seviyeli iletim $ebekelerine, gerekse iletilerek da #t#m blgesine ta$#nan

120

enerjiyi seilmi$ da #t#m gerilimi seviyesine dn$tren transformatr merkezleridir. Ara indirici merkez: 'ki veya daha fazla yksek gerilim seviyesi kullan#lan $ebekelerde enerjiyi bir yksek gerilim seviyesinden di erine dn$tren transformatr merkezleridir. Da #t#m transformatr merkezi: Yksek gerilimli elektrik enerjisini alak gerilimli elektrik enerjisine dn$tren transformatr merkezleridir.

Elektrik i$letme ayg#tlar# (makineler) ile ilgili, Kuvvetli Ak)m Tesisler Ynetmeli*inde a$a #daki bilgiler yer al#r;

3.4.1. Elektrik ,letme Ayg)tlar)n)n Yerle,tirilmesi ve Korunmas)

Madde 28- Elektrik i$letme ayg#tlar#n#n i$letme, bak#m ve onar#mlar # tehlikesizce yap#labilecek biimde yerle$tirilmelidir. '$letme grevlilerinin al#$#rken zerinde durdu u yerler ve geitler her zaman bo$ b#rak#lmal#d#r. Elektrik i$letme ayg#tlar# ve koruma dzenleri, aralar#nda 250 volt'tan fazla gerilim bulunan blmlere ayn# anda ve rastgele dokunulmas#n# nleyecek biimde tesis edilmelidir. Elektrik i$letme ayg#tlar#nda yang#n #kmas# ve yay#lmas# uygun dzenlerle olabildi ince nlenmelidir. Yal)t)lm), yksek gerilimli i,letme ayg)tlar)nda alak gerilimli blmler

Madde 29- Topra a kar$# yal#t#lm#$ olarak kurulan yksek gerilimli makine ve aletlerle temasta bulunan alak gerilimli devreler, grdkleri i$ ve dzenlenmeleri bak#m#ndan yksek gerilimli tesis blmleri gibi i$lem grmelidir. Bu madde zellikle do ru ak#ml# seri makinelere, do rultmalara (redresrlere), s# alara (kondansatrler) vb. uygulan#r. Topra a kar$# yal#t#lm#$ olarak kurulan makinelerin yak#n#nda al#$#rken, zellikle ta$#n#labilir el lambalar#, bklgen kablolar, vin zincirleri vb.'nin elle kullan#lmas#nda dikkatli olunmal#d#r. Ayd)nlatma

Tesislerin ayd#nl#k seviyesi en az 60 lux olmal#d#r. Ayd#nlatma tesislerinin iletkenleri, olabildi ince arktan tehlike grmeyecek biimde d$enmelidir. zerinde al#$#lmas# ya da bak#m yap#lmas# zorunlu tesis blmleri (lamba armatrleri vb.) tekni e uygun olarak ve al#$anlar iin yksek gerilimli tesis blmlerine hibir dokunma tehlikesi bulunmayacak biimde kurulmal#d#r. 121

,aretler, Uyarma Levhalar)

Bara sistemleri, #k#$lar, transformatrler ve teki nemli tesis blmleri kolayca okunabilecek $ekilde TS 6429'da belirtilen biimde i$aretlenmelidir. Bu ynetmelikte gerekli grlen uyarma levhalar#, uyarma yaz#lar#, etiketler vb. tesislerde kolayca okunabilecek biimde yerle$tirilmelidir. Deney Yerleri ve Laboratuvarlara li,kin Hkmler

Madde 41- Deney yerleri ve laboratuvarlar, teki blmlerden tesis olarak ayr #lmal# ve bu blmlere yaln#zca zel izni olan kimseler girebilmelidir. Yaz#l# levhalarla ve ba$ka zel yntemlerle grevlilerin korunmas# sa lanmal#d#r.

Montaj ve yap#m yerlerinde elektrik makineleri deneyleri, ancak deneyler sresince geici olarak kullan#lan tm koruyucu dzenler yeterli olursa ve dikkatsizlikle bu yerlere yakla$#lmas# nlenmek kayd#yla yap#labilir.

letkenlerin zellikleri ve Kullan)lmas)

'letkenler bak#r, tam alminyum, elik zl alminyum ya da sa laml#k ve kimyasal dayan#kl#l#k bak#m#ndan bunlara e$ de er olan ala$#mlardan yap#lmal#d#r. 'letkenler ilgili standartlara uygun olacakt#r. ir telli (som) ya da rgl elik iletkenler, ancak kullan#ld#klar # yerde olu$abilecek korozyon etkilerine kar$# srekli olarak dayanabilecek $ekilde metal rt ile kapland#klar# takdirde kullan#labilir. Kesitleri ve cinsleri ne olursa olsun hava hatlar#nda kullan#lan alminyum iletkenler ile kesitleri 16 mm'den (16 mm dahil) byk bak#r iletkenler rgl olmal#d#r. Bir merkezin #k#$# ile ilk mesnet noktas# olan direk aras#nda ve direk stndeki kprleme ve atlamalarda bir telli iletken de kullan#labilir. Yksek gerilimli hava hatlar#nda yaln#z rgl iletkenler kullan#l#r. 'letkenlerin kopma kuvveti, alak gerilimli hatlarda en az 350 kg, yksek gerilimli hatlarda ise en az 550 kg olmal#d#r. Hava hatlar#nda kullan#lan #plak rgl iletkenlerin kesitleri a$a #daki de erlerden kk olamaz. 122

Alak gerilimli kk aral#kl# hatlarda 10 mm2 kesitli bir telli veya rgl bak#r iletkenler ya da iletkenlik bak#m#ndan buna e$ de er olan ba$ka iletkenler kullan#labilir. ,letme Gvenli*ine li,kin Hkmler

Kuvvetli ak#m tesislerine meslekten olmayan kimselerin girmesine ve zel gereler olmadan bunlara dokunulmas#na izin verilmez. Ayr #ca tesislerin giri$inde i$letme personeli iin gerekli i$ gvenli i malzemeleri her zaman haz#r bulundurulacakt#r. Bu tesislere herhangi bir nedenle geici olarak herkesin girmesine izin verilirse meslekten olmayanlar#n tehlikeye u ramas#n# nleyecek nlemler al#nacakt#r. Kuvvetli ak#m tesislerine girilmesi ziyaretiler iin tehlikeli olacaksa bunlar#n ancak i$letme taraf#ndan zel olarak grevlendirilmi$ olan ve tesisleri tan#yan bir kimsenin gzetimi alt#nda kk topluluklar halinde girmesine izin verilir. Tm yksek gerilimli kuvvetli ak#m tesislerinde teknik konulardan sorumlu elektrik mhendisi olmal#d#r. 154 kV ve daha byk kuvvetli ak#m tesislerinde (uzaktan kumanda edilen TM ler hari) i$letme sorumlusu olarak en az bir elektrik mhendisi bulundurulmal#d#r. Bu mhendisin i$ gvenli i ve i$ emniyeti a#s#ndan sorumlulu u; tesiste uyulmas# gereken i$ gvenli i yntemlerini tespit etmek, emniyetli bir i$letme iin uyulmas# gerekli kurallar# belirlemek ve gerekli ara gereleri tespit ederek sz konusu kurallara uyulmas# ynnde denetlemeler yapmakt#r. Kuvvetli ak#m tesislerinde yap#m, bak#m ve i$letme esnas#nda i$i yapan eleman#n ki$isel hatalar#ndan olu$acak kazalarda bu mhendise hukuki sorumluluk yklenemez. Yeterli gvenlik nlemleri al#nmadan ve zel aralar kullan#lmadan yksek gerilim alt#nda hibir $ekilde al#$ma yap#lamaz. Kuvvetli ak#m tesislerinde yksek gerilim alt#nda ancak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl# #'nca yetkilendirilmi$ olan kurum ve kurulu$lar taraf#ndan bu amala a#lm#$ olan e itim kurslar#n# bitirerek "Kuvvetli Ak#m Tesisleri'nde Yksek Gerilim Alt#nda al#$ma 'zin Belgesi" alan elektrikle ilgili fen adamlar # ya da bir mhendisin sorumlulu u ve gzetimi alt#nda olmak zere teki grevliler al#$ma yapabilir. Yeterli elektrik bilgisi olmayan kimseler yard#mc# olarak al#$t#r #lacaksa bunlara nceden ilgili kurulu$lar taraf#ndan haz#rlanan gerekli ynergeler verilecek ve a#klamalar yap#lacakt#r. M$terek direklerde alak gerilimli blmlerde al#$ma yap#laca #nda yksek gerilimli hatt#n gerilimi mutlaka kesilecektir. Gerilim alt#nda olmayan tesis blmlerinde al#$#laca #nda gerilim alt#nda bulunan teki blmler nedeniyle al#$anlar#n herhangi bir tehlikeye u ramamas# iin gerekli nlemler al#nacakt#r. al),anlar)n Gvenli*ini Sa*lamak in Al)nacak nlemler

'$letme sorumlular# genellikle yap#lacak i$ler iin grevlendirilen ki$ilere i$in sresi, yeri, cinsi ve nemine ili$kin yaz#l# ynergeler vereceklerdir. 123

A$a #daki durumlarda yaz#l# ynergeler verilmeyebilir: 1) '$i yapmakla grevlendirilen kimselerin yeterli teknik bilgi ve grgs varsa; kendisi ve yard#mc#lar# iin gerekli gvenlik nlemlerini kendi sorumlulu u alt#na alabilirse. 2) '$letme sorumlusu tm devre ama ve kapama i$lerini kendisi yapar ya da gzetimi alt#nda yapt#r #r ve yap#lan i$leri kendi denetlerse; szl olarak ya da telefonla verilen emirler, bu emri alan kimseye tekrar ettirilecektir. 'lgililerin saatleri birbirine gre tam olarak ayarlanmal# ve ek gvenlik nlemi olarak i$e ba$larken gerilimin kald#r#lmas# ve i$ bittikten sonra gerilimin uygulanmas# s#ras#nda yeterli sre b#rak#lmal#d#r. Kuvvetli ak#m tesislerinde yap#lacak bak#m onar #m al#$malar# s#ras#nda al#$anlar#n hayat#n#n korunmas# a#s#ndan mutlaka al#nmas# gereken nlemler a$a #da a#klanm#$t#r: a) Gerilimin Kesilmesi Bak#m ve onar#m yap#lacak yere enerji sa layan tm kesicilerin a#lmas# ve bunlara ait ay#r#c#lar ile ay#rma i$leminin emniyet alt#na al#nmas# gerekir. b) Tekrar Gerilim Verilmesinin nlenmesi Gerilimin kesilmesi iin a#lm#$ olan kesici ve ay#r #c#lar#n bir ba$kas# taraf#ndan yanl#$l#kla kapat#lmas#n# nlemek zere gerekli nlemlerin al#nm#$ olmas# gerekir. Bu maksatla, bu ayg#tlar#n varsa tahrik ve kumanda kilitleme dzenleri kilitlenebilmeli, ayg#tlar#n zerine "kapamak yasakt#r", "hat zerinde al#$#l#yor" gibi yaz#lar as#lmal#d#r. Bu nlemler; rne in, kesicilerin kapanmas#n# nleyici anahtarl# kilitleme dzeninin anahtar#n#n yetkili ki$i taraf#ndan al#nmas# ile de daha emin $ekilde sa lanabilir. Bir al#$ma yeri birden fazla noktadan besleniyorsa, (a) ve (b) bentlerinde belirtilen nlemler her besleme noktas# iin uygulanacakt#r. al),)lacak Yerde Gerilim Olmad)*)n)n Kontrolu

Tesislerin bir blmnde al#$ma yapmak iin gerilimin kald#r#lmas# gerekiyorsa devre kapama ve amalar#n#n belirli bir zamanda yap#laca #n# bildirmek yeterli de ildir. al#$#lacak yeri besleyen tm kesicilerin a#lm#$ olmas#na ra men sz konusu tesis blmnn gerilim alt#nda olup olmad# # gerekli l veya gsterge cihazlar# ile denetlenmeli ve denetleyen kimse gerilim olmad# # kan#s#na vard#ktan sonra al#$maya ba$lanmal#d#r. zerinde al#$#lacak bir tesisin gerilim alt#nda olmad# #n#n saptanmas#nda, yaln#z devresi kesildikten sonra l ayg#tlar#n#n gstergelerinin geri gitmesi, anahtar# kapat#lan lambalar#n snmesi ya da transformatr grltlerinin kesilmesi gibi zelliklere gvenilmemelidir. '$ bitti inde al#$anlar#n tehlikeyle kar$#la$mayacaklar#na kesinlikle inan#ld#ktan sonra tesisler gerilim alt#na al#nmal#d#r.

124

al#$#lan blme yak#n yerlerde, i$letme esnas#nda gerilim alt#nda bulunmas# gerekli ba$ka blmler varsa bu blmlerdeki gerilimli k#s#mlara dokunmay# nleyecek nlemler al#nmal#d#r. rne in; bir anahtarlama hcresi iinde al#$#l#rken, kesici a#ld# # halde, tesisin di er blmlerinde i$letmeye devam edildi i iin baralarda gerilim bulunabilir. Blmelendirilmemi$ hcrelerde hcre iine, hcre kap#s# kapal# iken sokulmu$ bulunan bir ay#rma plakas# ile bu koruma nlemi al#nm#$ olmal#d#r. Byle bir nlem al#nam#yorsa baralar#n gerilimlerinin mutlaka kesilmesi gerekir. Bir elektrik enerji tesisinde, yukar#da belirtilen nlemler al#nmadan hibir bak#m ve onar #m al#$mas# yap#lmamal#d#r. Bu $arta ra men tesisin yap#lacak i$ler s#ras#nda geriliminin kesilmesi imkans#z ise birisi i$ten sorumlu tutulan, en az iki ki$i grevlendirilmelidir. Grevlilere Verilecek Donat)m ve Ynergeler

Kuvvetli ak#m tesislerinde al#$an grevlilere, al#$t# # kurulu$ ya da i$letme taraf#ndan yapaca # i$ ve ykmllkler konusunda bilgi verilecek ve gerekli a#klamalar yap#lacakt#r. Geici olarak ya da gzetim alt#nda tehlikesiz i$lerde al#$anlara yapacaklar # i$lere ili$kin ynerge verilmesi gerekir. Yapt#r#lan i$, sa l#k ve ya$am iin tehlikeli ise i$ yapt#ran, al#$anlar# gerekli koruyucu malzemelerle donatmak zorundad#r. Tesisin uygun noktalar#nda, kaza durumlar #nda gerekli olacak ilk yard#m malzemeleri ve kurtarma ayg#tlar# her an gvenle kullan#labilir durumda haz#r bulundurulacakt#r.

3.5. Topraklamalar Ynetmeli*i

Topraklamalar ve Endirekt Temasa Kar,) Di*er Koruma Yntemleri Elektrik kuvvetli ak#m tesislerinin topraklanmas#nda Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmeli i hkmleri uygulan#r. Endirekt temasa kar$# $ebeke tiplerine gre uygulanabilecek di er koruma yntemleri ve $ebeke tip s#n#flamalar# iin Elektrik ' Tesisleri Ynetmeli i'nde belirtilen ilgili hkmler de gz nne al#n#r. A,)r) Gerilimlerin Olu,mas)n) nlemek veya A,)r) Gerilimleri Zay)flatmak in Al)nacak nlemler

Toprak temas# sonucunda olu$acak a$#r# gerilimlere kar$# al#nacak nlemler: 3 amperden kk kapasitif toprak temas ak#mlar#nda ark, zel bir nlem al#nmadan kendi kendine sner. Toprak temas ak#m#n#n daha byk de erlerinde $ebekenin y#ld#z noktas# a$a #da belirtildi i gibi topraklanmal#d#r. Sndrme bobini zerinden topraklama: Uygun de erli bir reaktans bobini ile temas noktas#ndaki ak#m#n kal#c# ak#m de erine d$mesi ve ark#n snmesi sa lanmal#d#r. Geni$ $ebekelerde kal#c# ak#m, ark#n snmeyece i kadar bykse $ebekeyi blerek snme sa lanmal#d#r. 125

Dirensiz ya da kk bir omik ya da reaktif diren zerinden topraklama: Bu durumda ark otomatik tekrar kapama ile sndrlebilir. Bu yntem hava hatlar #nda kullan#l#r. Kablolu $ebekelerde tekrar kapama rlesi kullan#lmaz ve tekrar kapama yap#lmamal#d#r.

Transformatr merkezlerinde baraya giren tm hat fiderleri topraklanabilmelidir. A#k ve kapal# al#$an ring sistemlerde, bu topraklama dzeni ba #ms#z al#$an topraklama ay#r#c#lar# olmal#d#r. Bu topraklama ay#r #c#lar# hat gerilimli iken toprak temas#n# nleyecek elektriksel ve/ veya mekanik kilitleme dzenlerini ihtiva etmelidir. Bu dzenler sa lanamad# # takdirde hatt#n gerilimsiz oldu unun anla$#lmas# sa lanarak topraklama ay#r#c#s# kapat#lmal#d#r. Ayg)tlar)n Koruma Topraklamas)na Ba*lanmas) Kuvvetli ak#mla al#$an metal gvdeli elektrik ayg#tlar #n# ve koruyucu kutular #n# topraklama iletkenine ba lamak iin bir dzen bulunmal#d#r. Elektrik tesisleri topraklamalar # ile gaz veya petrol boru hatt# tesisleri veya topraklamalar # kesi$iyor veya aralar #ndaki uzakl#k 2 metreden az ise, topraklama iletkeninin her iki taraf# gaz veya petrol borusu zerindeki kesi$me noktas#ndan itibaren 2'$er metre olmak zere veya boru hatt#ndaki temas gerilimi 50 volt'tan az olacak $ekilde izole edilmelidir. K)sa Devre Etme ve Topraklama Gerilimi kesilmi$ yksek gerilim tesislerinde al#$#lacaksa, al#$#lacak blm nceden topraklanm#$ olan bir dzenek zerinden k#sa devre edilecektir. '$letmelerin sorumlu kimseleri, i$ sresince al#$anlar #n tehlikeyle kar$#la$abilece i hibir devre kapama i$lemi yap#lmamas#n# sa layacakt#r. K#sa devre ve topraklama, ancak btn al#$malar bittikten ve bunlar # yapanlar #n hepsine haber verildi i kesin olarak renildikten sonra kald#r #labilir. Ba lama hcresi iinde al#$#ld# #nda, bu hcreler kablo #k#$ veya bara topraklama ay#r #c#lar # ile donat#lm#$ ise bu ayg#tlar #n kapat#lmas# ile istenen $art sa lanabilir. #k#$ hatlar #n#n topraklanmas#nda kullan#lan topraklama donat#m# hcre iindeki teki ayg#tlar # topraklam#yorsa, gerekti inde topraklama ve k#sa 126

devre etme dzenlerini ba lamak iin hcrede ya da ayg#tlar zerinde sabit ba lant# yapmaya uygun #plak blmler b#rak#lmal#d#r. Hcrelere girmeden topraklama sa lanabilmelidir. Hcre kap#s# ba lama s#ras#nda a#k olabilir. Topraklama dzenleri, hcrelere girmeden topraklama tesislerine ba lanabilmelidir. Hcre kap#s# ba lama s#ras#nda a#k olabilir, ancak bu durumda kap#n#n a#labilmesi iin mutlaka kesicinin a#k olmas# $art# gerekli kilitlemelerle sa lanm#$ olmal#d#r. Topraklama ve k#sa devre etme i$i, al#$ma yap#lan yerin yak#n#nda ve olabilirse buras# ile ak#m kaynaklar # aras#nda yap#lacakt#r. Topraklama ve k#sa devre etme dzenleri, yap#lan al#$malardan dolay# ve al#$ma sresince hi kald#r #lmayacak biimde tesis edilecektir.

127

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

&ALT SAHA T P N SEME ,lem Basamaklar) neriler

Gerilimlere gre $ebeke e$itlerini seiniz.

al#$ma ortam#n# haz#rlay#n#z. '$ nl nz giyiniz.

Da #t#m $ekillerine e$itlerini seiniz.

gre

Mahallenizdeki ya da evrenizdeki $ebeke e$itini reniniz. $ebeke Temiz ve dzenli olunuz. Planl# olunuz. Bulundu unuz blgeye en yak#n $alt sahas#na giderek tipi ve donan#mlar# hakk#nda bilgi al#n#z. Sab#rl# olunuz.

*alt sahas#nda seiniz.

kullan#lan niteleri

*alt sahas# tipini seiniz.

*alt sahalar#nda kar$#la$#lan en byk problemlerden biri de otlar#n uzay#p yksek gerilimli cihazlara temas etmesi sonucu e$itli k#sa devre durumlar#na yol amas#d#r.

128

LME VE DE#ERLEND RME LME VE DE#ERLEND RME

A- PERFORMANS TEST DE#ERLEND RME
Performans testi sonunda evet, hay#r cevaplar# ile de erlendirme yap#n#z. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlay#n#z. Tamam# evet ise di er renme faaliyetine geiniz. MODL ADI: ENERJ' RET'M' UYGULAMA FAAL YET : *alt Saha Tipini Seme

#RENC N N ADI SOYADI:. SINIF VE NO:.

AIKLAMA: Bu faaliyet kapsam#nda a$a #da listelenen davran#$lardan kazand# #n#z becerileri EVET ve HAYIR kutucuklar#na (X) i$areti koyarak kontrol ediniz. GZLENECEK DAVRANI&LAR 1. al#$ma ortam#na girerken gerekli gvenlik tedbirlerini ald#n#z m#? 2.Gerilimlere gre $ebeke e$itlerinin standart gerilim de erlerini biliyor musunuz? 3.Da #t#m $ekillerine gre $ebeke e$itlerini ve zelliklerini rendiniz mi ? 4. *alt sahalar# niin yap#l#r, ara$t#rd#n#z m#? 5. *alt sahalar# hangi donan#mlara sahiptir, biliyor musunuz? 6. *alt sahalar#ndaki koruma ve kumanda elemanlar#n#n grevlerini rendiniz mi ? 7. Bara yap#m metallerini ve bara sistemlerini biliyor musunuz.? 8. *alt sahas# e$itlerini biliyor musunuz.? 9. Toprak st $alt sahas# nerelerde tercih edilmelidir, syleyebiliyor musunuz? 10.Kuvvetli ak#m ve topraklamalar ynetmeliklerinin ilgili maddelerini rendiniz mi? Evet Hay)r

129

B- OBJEKT F TESTLER (LME SORULARI)

Bu faaliyet sonunda hangi bilgileri kazand# #n#z#, a$a #daki bo$luklar# doldurarak belirleyiniz. 1) Ayn# anma gerilimli, birbirine ba l# elektrik tesislerinin tamam#na ................................ denir. Orta gerilim $ebekeleri ................ kV ile ....................kV gerilimler aras#ndaki $ebekelerdir. * ehirleraras # ve santraller aras# ba lant # iin ............................. $ebekeleri tesis edilir. Elektrik santrali ile enterkonnekte $ebeke aras#nda ba lant#y# sa layan yksek gerilim nitelerinin bulundu u yerlere.....denir. ...., trafo merkezlerinin en nemli k#sm#d#r. Orta gerilim ve yksek gerilim sistemlerinde, enerji hatlar#n#n ama ve kapama i$lemlerini yapan elemanlar# vard#r. Bunlar;.. ve. Byk i$letmelerle, enerji kesilmelerinin byk zararlara yol aaca # yerlerde ..baral# sistemler kullan#l#r. Arazinin dz olmad# # yerlerde .tipi $alt sahalar# tesis edilir . tipi $alt sahalar# gev$ek zemin toprak kaymas# ve deprem ku$a # olan yerler iin uygun de ildir. Yksek gerilim: Etkin de eri .olan fazlar aras# gerilimdir.

2)

3)

4)

5) 6)

7)

8) 9)

10)

130

MODL DE#ERLEND RME MODL DE#ERLEND RME

UYGULAMALI LME ARALARI (PERFORMANS TESTLER )
Enerji retimi Ad#: Gerekli ortam ve donan#mlar Soyad#: ... Ama sa land# #nda; enerji retim tesis S#n#f# : ... ve donan#mlar#n# seebilmek ve No.: alternatr al#$t#rabilmek. AIKLAMA: A$a #da listelenen davran#$lar#n her birini rencide gzleyemediyseniz (0), Zay#f nitelikli gzlemlediyseniz (1), Orta dzeyde gzlemlediyseniz (2), ve iyi nitelikte gzlemlediyseniz (3) rakam#n alt#ndaki ilgili kutucu a X i$areti koyunuz.
GZLENECEK DAVRANI*LAR Elektrik reten santralleri seme A)Enerji retiminde kullan#lan kaynaklar# syleme. B)Enerji kayna #n# seme kriterlerini bilme. C)Elektrik reten santrallerin birbirlerine stnlklerini syleme D)Buhar trbinli santral nitelerini ve grevlerini bilme E)Yap#l#$ $ekline gre hidroelektrik santral e$itlerini syleme. F) lkemizin byk elektrik santrallerini syleme G) Elektrik santralleri donan#mlar#n# bilme H) Santraller aras# haberle$me sistemlerini bilme Alternatrleri seme ve al#$t#rabilme A) Alternatr zelliklerini seebilme B) Alternatr deneyleri iin do ru l aletlerini seme C) Alternatrlerin niin ve nas#l uyart#ld#klar#n# bilme D)Alternatr deneylerini gerekle$tirme E) Alternatr i$letmeye alabilme *alt sahalar# donan#mlar# ve tiplerini seme A) Gerilimlere gre $ebeke e$itlerini syleme B) Da #t#m $ekillerine gre $ebeke e$itlerini syleme C) *alt sahalar# donan#mlar#n# bilme D) *alt sahas# e$itlerini bilme E) 'lgili kuvvetli ak#m ve topraklamalar ynetmeliklerini bilme Gvenlik aletlerini kullanma A)Eldiven, baret, l aletleri ve di er ekipmanlar#n kullan#m# TOPLAM PUAN
0 (kt) 1 2 3 (zay#f) (orta) (iyi)

Modln Ad#

DE#ERLEND RME
Performans denetim listesinde kazand# #n#z davran#$lar retmeniniz taraf#ndan belirlenen de er le ine gre de erlendirilecektir. Yukar#daki le e gre kendinizi de erlendirip yetersiz buldu unuz faaliyeti tekrar ediniz. 131

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

#RENME FAAL YET -1 CEVAP ANAHTARLARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10C D C A B C D B B D

KEL ME OYUNU

132

#RENME FAAL YET -2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5

D C A D D

#RENME FAAL YET -3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

&ebeke 1 kV ile 35 kV ok yksek gerilim &alt sahas) G trafosu Kesici ve Ay)r)c)lard)r. ift baral) Cihaz tipi Toprak st 1000 V un stnde

133

NER LEN KAYNAKLAR NER LEN KAYNAKLAR

'nternet arama motorlar # www.google.com.tr www.yahoo.com Trk Standartlar# Enstits Teda $ Blge Mdrlkler Teia$ Blge Mdrlkleri Devlet Su '$leri (D.S. '.) Blge Mdrlkleri niversitelerin Elektrik E itimi Yapan Blmleri niversite ve Halk Ktphaneleri www.biltek.tubitak.gov.tr/merak_ettikleriniz/tum_sorular.php www.taek.gov.tr/ogrenci/index.html

134

KAYNAKA KAYNAKA
OLAK 'lhami, Senkron Makinalar, Sekin Yay#nevi, Ankara, 2003. ALACACI, Mahmut, Adem Altunsal#, Elektrik Makineleri 2, 'skenderun, 2003. ALACACI, Mahmut, Adem Altunsal#, A. Ak)m Elektrik Makineleri, 'skenderun, 2004. ALPERZ, Nusret, Elektrik Enerjisi Da*)t)m), '.T.. Elk. Fak. Em. r. Grevlisi. BAYRAM, Mustafa, Elektrik Tesislerinde Topraklama,'.T..Ktphanesi. ALI*KAN, Kemal, Hulki Pak, Kemal Y#ld#r, Fikret Kk, Orta Gerilim Elektrik Tesislerinde Koruma ve Kontrol, Trkiye Elektrik Kurumu Yay#nlar #,1990. ukurova Elektrik A.*. E itim ve Ara$t#rma Mdrl , Kumanda ve Manevralar. ukurova Elektrik A.*. Yksek Gerilim Tehizat#. Devlet Planlama Te$kilat#, Be$ Y#ll#k Kalk#nma Plan# (2001-2005), Ankara, 2001. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl# # e$itli rapor ve yay#nlar #, TC Resmi Gazete,"Trkiye Elektrik Kurumu D#$#ndaki Kurulu$lar #n Elektrik retimi, 'letimi, Da #t#m# ve Ticareti ile Grevlendirilmesi Hakk#nda Kanun,19 Aral#k 1984 - Say#: 18610. KALENDERL', zcan, '.T.. Elk. Fak. Em. r. Grevlisi, Ders Notlar). KAPUDERE, Fikret Nurettin, retim Grevlisi, Ders Notlar). KARAOSMANO,LU, F., Trkiye ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar #, niversite rencileri evre Sorunlar # Kongresi, Fatih niversitesi, 'stanbul, 12-14 Nisan, 2003. KILIN, Eyp, Endstriyel Elektrik, K.Mara$, 2003. Mesleki ve Teknik A#k retim Okulu, Enerji retimi, Da*)t) m), Ankara, 1991. PE*'NT,M.Adnan, ElektrikSantralleri, Enerji letimiveDa*)t) m), 'stanbul. 135 letimi ve

PE*'NT, M. Adnan, Senkron Makineler, Ankara, 1975. PE*'NT, M. Adnan, Hsamettin ATE*, Elektrik Makinelerinin Esaslar), Ankara, 1990. SARA, Hayrullah, Orta Gerilim Tehizat), Soma Elektrik Tek.Geli$tirme ve E it Mer.Yay#nlar #. Soma Elektrik Teknolojileri Geli$tirme ve E itim Merkezi Yay#nlar #, Havai Hat) El Kitab) T.C. Enerji veTabii Kaynaklar Bakanl# #, Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmeli*i, Ankara, 2001. TURAN, Mehmet Ali, retim Grevlisi, Ders Notlar). LERO,LU, Kemal Yksek Gerilim Tehizatlar #nda Koruma LTANIR,M.zcan , Makaleler,RESS AD Ba,kan) Ankara niversitesi retim yesi,2005. NALAN, Emin, Elektrik Makinelerinin Sarg#lar # veBunlar #n Yap#lmas#, '.T..Ktphanesi NALAN, Sebahattin, Alternatif Enerji Kaynaklar) (Ders Notlar#) STNEL, Mustafa, Mahir ALTIN, Mehmet KIZILGED'K, Endstriyel Elektrik, Ankara, 2001. STNYURT,Ali , Da*)t) m & ebekelerinde Malzeme ve Tehizat,TEK E itim Dairesi Ba$kan# ABB web sitesi, www.abb.com www.dalgaenerjisi.com www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/ENERJI/enerji.html www.dizin.cc/detail/2556007/ www.dsi.gov.tr/cocuk/cocuk.htm www.emo.org.tr www.kcetas.com.tr www.jeotermaldernegi.org.tr www.obitet.gazi.edu.tr/dokumanlar.htm www.schneiderelectric.com.tr TE'A* web sitesi,www.teias.gov.tr 136

Trk Standartlar# Enstits web sitesi,www.tse.org.tr www.tusiad.org/turkish/rapor/enerji/html/sec6.html

137