Biblioteka TRANSITUS Knjiga 3 Antonjina Kloskovska

Sociologija kulture
Izdava Asocijacija nezavisnih intelektualaca KRUG 99 Za Izdavaa Prof. dr Mirjana MALI Recenzenti Prof. dr Hidajet REPOVAC i prof. dr Boidar Gajo SEKULI Urednik, lektor i korektor Slavko ANTI Naslovna strana Paul KLEE: Freundschaft, 1938 Lady Apart
CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 316 . 7 KLOSKOWSKA, Antonina Sociologija kulture / Antonjina Kloskovska ; [prevela sa poljskog Svjetlana Babi-Baranjska] . - Sarajevo : Krug 99, 2003. - 393 str. : ilustr. ; 21 cm. - (Biblioteka Transitus ; knj. 3) Prijevod djela: Socjologia kultury. - [ prevodiocu] / Kataina Zjelonka: str. 389-391. -Bibliografija: str. 359375 ; bibliografske i druge biljeke uz tekst. - Registar ISBN 9958-9766-6-8 I. Kloskovska, Antonjina vidi Kroskowska, Antonina COBISS.BiH - ID 12315654

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE
Prevela sa poljskog Svjetlana Babi-Baranjska

KRUG 99
Sarajevo, 2003.

Naslov originala: Antonina KLOSKOWSKA

PREDGOVOR

Socjologia kultury
Warszawa, 1981 Panstwowe Wydawnictwo Naukowe Sociologija kulture, u skladu sa stanovitem zauzetim u ovoj studiji, predstavlja jednu od oblasti koje su se izdvojile u toku specijalizacije i unutranje podjele opte sociologije. Meutim, istovremeno moe da bude shvaena kao rezultat ujedinjavanja uih i podrobnijih sociolokih istraivanja i koncepcije koja se odnosi na umjetnost, znanje, zabavu. Traganje za principima socioloke analize, koji bi bili zajedniki za izabranu kategoriju kulturnih fenomena, pokazuje da je poimanje sociologije kulture i odreivanje predmeta istraivanja blisko optem kolokvijalnom shvatanju kulture. Aktuelne tendencije, svojstvene humanistikim naukama, pokazuju da iz te podudarnosti proizlazi potreba za istraivanjem upravo tih problema. Ovdje se principi njihovog izdvajanja trae drugaijim putem, to opet ne znai da se omalovaava podudarnost sa kolokvijalnim miljenjem. Sociologija kulture je shvaena kao razliita od antropologije kulture, i pored niza dodirnih taaka. Obje discipline imaju zajedniko polazite odreeno pretpostavkom da je nuno suavanje odreenog opsega kulture u odnosu na njeno opte, globalno poimanje. I zato se prva poglavlja studije baziraju na antropolokoj i etnografskoj literaturi koja je koriena i u sljedeim poglavljima. Ali, podjela izmeu antropologije i sociologije kulture je izrazita, a postoji potreba da se sociologija kulture izdvoji iz cjelokupne socioloke problematike. Autorica ne pokuava da govori globalnoj kulturi, trudei se da objasni zato to ne ini. I ako knjiga, pored ovih objanjenja, razoara itaoca koji oekuje potpunije informacije kulturnim oblicima drutvenog ivota, jedno od opravdanja za uinjeni izbor moe da bude tvrdnja da je to emu autorica pokuava da govori dovoljno teko, sloeno, iroko i zna ajno. Pokuavaju i da da sintezu izabranog problema, autorica je esto bila primorana da se zadri na formulisanju problema, bez njegovog potpunijeg predstavljanja i krajnjeg rjeenja. Na taj nain je pokuala da obuhvati perspektivu cjeline, ija podrobna prezentacija zahtijeva dalja istraivanja i teorijske analize. Predstavljanje takve perspektive moe da podstakne na nova istraivanja i da, istovremeno, aktivnog itaoca pobudi na razmiljanja.
5

S poljskog prevela I Svjetlana Babi-Baranska

Izraavamo nau veliku i iskrenu zahvalnost autorici Antonjini Kloskovskoj koja se rado saglasila da se "Sociologija kulture" objavi i u Bosni i Hercegovini - Sarajevo, kao i Poljskoj Akademiji Nauka - Varava, koja nam je u tom pogledu pruila svestranu podrku. Izdava Izdavanje ove knjige omogueno je sredstvima roditelja Svjetlane Seke Babi-Baranjske

Antonjina Kloskovska

Studija nastavlja razmiljanja saeta u knjizi Masovna kultura i u kasnijim naunim radovima. To je nastavak didaktikog procesa, u koji se ukljuuje kao forma pomonog nastavnog sredstva, ali ne i zamjene neposredne i ive rijei predavaa. Jer, u skladu sa jednom od ovdje razvijanih koncepcija, neposredni simboliki kontakt neformalnog karaktera ima poseban zna aj u procesu sporazumijevanja ljudi i u njihovom uzajamnom djelovanju. Na oblik predstavljenog problema sociologije kulture znatan utjecaj imalo je uee autorice u dva istraivaka tima. S obzirom na dvojni karakter predmeta, koji usko povezuje humanistiku problematiku kulture sa njenim sociolokim aspektom, dio studije koji obuhvata analizu pojma kulture i kriterijume izdvajanja njenog opsega jeste rezultat uea u radovima naunog tima koji je istraivao temu Poljska nacionalna kultura, njene razvojne tendencije i percepcije. A inspiracija za predstavljenu kon-ceptualizaciju sociolokog pristupa kulturi i pokazivanje rezultata istraivanja veze izmeu kulture i drutvene strukture proistekli su iz uea u istraivanju teme Preobraaji u strukturi socijalistikog drutva. Samo je jedno poglavlje iz ove studije bilo ranije objavljeno, 13. poglavlje. Ali, poto je knjiga nastavak prethodnih istraivanja, pojavljuju se u njoj dijelovi ranije objavljenih lanaka, a sa Masovnom kulturom dijeli polazite. Priloena bibliografija sadri potpuni opis bibliografskih pozicija koje fusnote navode u skraenom obliku. Opseg priloene bibliografije pokazuje da je studija pokuaj predstavljanja glavnih savremenih pravaca analize kulturnih oblasti, koji odgovaraju ovdje predloenom modelu poimanja simbolike kulture kao cjeline. Meutim, knjiga je, prije svega, izrasla iz tradicije poljske sociologije kulture i njenim podsticajima sam duna zahvalnost. Posveujem je sjeanju na Juzefa Halasinjskog i Stanjislava Osovskog. Decembar, 1979. Antonjina Kloskovska

I. IZDVAJANJE SOCIOLOGIJE KULTURE I POJAM KULTURE

* Iskorieni su opirniji dijelovi lanaka: "Razvoj koncepcije kulture u poljskoj socio-

Za razvoj sociologije u XX vijeku karakteristine su dvije meusobno povezane tendencije: sve vea uloga empirijske orijentacije, koja vodi sve veem irenju kvantitativno i tematski odreenih istraivanja, i sve vea specijalizacija, koja se izraava u raslojavanju sociologije i izdvajanju niza subdisciplina, od kojih se neke i unutar sebe dijele. Drugi fenomen moemo da prihvatimo kao rezultat prvog. Zajedno sa pojavom i razvojem pojedinih problemskih empirijskih istraivanja teko je bilo odrati jedinstvo discipline i opti karakter njene orijentacije koja je bila karakteristina za period stvaranja velikih sociolokih sistema u epohi Spensera i Konta. Kasniji predstavnici empirijski orijentisane sociologije bili su voljni da te sisteme svrstavaju u kategoriju prosociolokih teorija, koje su u sklopu drutvene filosofije. Kamen mea tog pravca razvoja sociologije bila je Dirkemova teorija, koja je zadrala ambiciju i razmah velikog teorijskog sistema opteg karaktera, ali je istovremeno naznaila pravce i pokazala primjere subdisciplinarne specijalizacije, odreujui njene predmetne osnove i pokazujui primjere realizacije empirijskih istraivanja koja je zapoinjao ili inspirisao sam Dirkem. Socioloke oblasti koje je izdvojila dirkemovska tradicija kodifikovane su tematski u asopisu "Annee Sociologique", koji je na nekoliko desetina godina odredio interesovanje francuske sociologije. Naravno, to nije bio krajnji domet tih interesovanja, niti specijalizacije u "nefrancuskoj" sociologiji, a prije svega u anglosaksonskoj. U ovoj posljednjoj glavno polazite nisu bile teorijske inspiracije, nego praktiki drutveni problemi koji su se pojavljivali u toku empirijskih istraivanja, esto neposredno povezanih sa organizacionom, administrativnom i karitativnom djelatnou.2 Brojne discipline, kao to su sociologija grada i sela, sociologija omladine,
E.Durkheim et al, Essays on Sociology and Philosophy Kao primjer sociolokih radova koji su rezultat povezivanja prakti ne djelatnosti i istraivanja mogu posluiti The Polish Peasantin Europe and America VTomasa (W.Thomas) i F.Znanjeckog (F.Znaniecki), ekoloka istraivanja ikake kole i brojna druga amerika prouavanja u meduratnom periodu.
2 1

logiji", Socioloki pregled 1968, broj 2 i "Proces simbolizacije i drutvena interakcija" u knjizi Drutvo i moralnost, zatim lanak "Koncepcija kulture u shvatanjima Karla Marksa", Filosofske studije 1968, broj 1. Poglavlje XIII pojavilo se u knjizi Marksizam i procesi drutvenog razvoja, red. Vesolovski, Varava 1979.

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

delinkvencije i prava, sociologija porodice i vaspitanja, imale su bar dje-limino u tome izvorite. Moemo da govorimo i dvojnom, pa ak i viestranom rodoslovu mnogih od tih oblasti. Razliitim putevima formirali su se, na primjer, sociologija prava L. Petrazickog, koja je izrasla iz poljsko-ruske tradicije, amerika sociologija delikvencije i devijacije ili dirkemovsko interesovanje za pravo kao element drutvene solidarnosti i mehanizma drutvene kontrole. Dirkemov podsticaj imao je poseban znaaj za izdvajanje sociologije kulture kao subdiscipline u sociologiji. Njegov registar posebno vanih predmeta sociolokih istraivanja obuhvata, izmeu ostalog, religiju, moral, nauku, vaspitanje, prosvjetu, jezik, umjetnost. Sve te oblasti sainjavaju elemente opsega fenomena kojima treba da se bavi sociologija kulture. Ali, to ipak ne znai da kod Dirkema moemo nai formulaciju koja eksplicitno govori izdvajanju sociologije kulture kao posebne oblasti, kao sinteze tih elemenata, odvojene od ostalih glavnih oblasti socioloke specijalizacije. Oblast koju je Dirkem definisao kao istraivanje kulture obuhvatala je, prije svega, antropoloke studije primitivnih drutava. Sociologija kulture e ovdje biti tretirana kao posebna oblast sociologije, koja se izdvojila u procesu specijalizacije vezane za razvoj empirijskih istraivanja, koji je doveo do ralanjivanja cijele oblasti. Ali odreivanje karaktera tako shvaene sociologije kulture iz odreenih razloga nije lako, kao ni odreivanje oblasti subdisciplinarnih sociolokih specijalnosti koje se odnose na druge predmete istraivanja, npr. na selo, grad, industriju, rad, na odreene starosne grupe ili drutvene procese. Tekoe u definisanju sociologije kulture proizlaze, prije svega, iz mnogoznanosti samog pojma kulture, iz njegovog irokog i nekoherentnog opsega, iz posebno naglaenog vrednujueg stava, koji se odnosi na fenomene obuhvaene tim pojmom i iz raznolikosti tih stavova. Svi navedeni aspekti zahtijevaju analizu, koju e biti teko ograniiti samo na jedno poglavlje i zaokruiti koherentnom teorijom. Svi ti aspekti uzajamno viestruko djeluju u raznim oblastima kulture sa sociolokog gledita, pa se, dakle, moraju uzimati u obzir u analizama koje slijede, kao i u analizama brojnih problemskih istraivanja. Vezani su, prije svega, za osnovne teorijske i metodoloke probleme sociologije kulture. Takoer se odnose na opte, teorijske i metodoloke osnove cijele sociologije, koje zbog toga moraju da budu predstavljene na nain koji e dozvoliti da se objasne glavne pretpostavke ovdje prihvaenog prilaza sociologiji kulture. 8

Mnogoznanost je karakteristika kulture od samog poetka uvoenja te rijei u humanistiku. Ve je Herder u predgovoru za Misli filosofiji istorije napisao: "Ne postoji neto to je vie neodreeno od rijei kultura."3 To je jasno ako se uzme u obzir da su se poimanje i koncepcije koje su se na kulturu odnosile pojavili vie vijekova prije uvoenja samog termina. To potvruje ciklus studija posveenih problematici kulture u istoriji evropske filosofije od antikog doba do poetka racionalistike misli prosvjetiteljstva.4 Te studije pokazuju, prije svega, raznovrsnost filosofskog prilaza kulturi, od krajnjeg Platonovog idealizma i hrianske tomistike misli, do Bekonovog naturalizma i Montenjevog relativizma. Prihvatajui potrebu i znaaj slinih analiza koje se odnose na kulturu avant la lettre, tj. prije primjene u naunoj literaturi termina koji je definie, ne smije se potcijeniti vanost izdvajanja kulturne problematike u filosofskoj i naunoj refleksiji kroz uvoenje i irenje pojma koji se posebno odnosio na kulturu. Naravno, to nije bilo djelo individualne naune invencije, nego dug istorijski proces, u kojem su se pojavile brojne propozicije individualnih stvaralaca u raznim epohama. Najtemeljitiju, iako ne potpunu, analizu tog procesa sadri knjiga A. Krebera i K. Klakhona objavljena 1952. godine.5 Autori poinju analizu podsjeanjem na uzgredno upotrijebljenu Ciceronovu sintagmu cultura animi u Raspravama u Tuskulu, izlaui etimologiju tog termina. Sistematska analiza se odnosi, prije svega, na XVIII vijek, koji je u naunoj literaturi evropskih zemalja donio irenje pojma kulture ili istovjetno shvaenog pojma civilizacije. Ne vraajui se tim dijelovima njihovog rada, ve iskorienim na drugom mjestu, vrijedi se zadrati na koncepcijama dvojice mislilaca kojima Klakhon i Kreber ne posveuju posebnu panju. Rije je Pufendorfu i Herderu. Pufendorfovo djelo De iure naturae et gentium (1688) objavljeno je sto godina prije Herderovih Misli filosofiji istorije (1784-1791). U oba djela poimanje kulture sadri probleme koji su jo i danas aktuelni u naunim i optim diskusijama i koji zahtijevaju jasne formulacije u uvodu u svaku socioloku analizu kulture.
J.G.Herder, Misli filosofiji istorije, tom 1, str. 4 Istorija filosofii i voprosi kuljturi 5 A.L.Kroeber, C. Kluckhohn, A Critical Review of Concepts and Definitions. Istoriji ter mina "civilizacija", koji u romanskoj tradiciji djelimino ima isti smisao kao i pojam kulture, panju posveuje grupni rad pod redakcijom L.Fevra (Febvre). Uporedi sa diskusijom ovim radovima: A.Kloskovska, Masovna kultura. Kritika i odbrana.
4 3

Antonjina Kloskovska_____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Pufendorfova teorija predstavlja pravac racionalistikog razmatranja stanja i zakona prirode, ali, ipak, u poredenju sa brojnim koncepcijama koje idealizuju to stanje, za njegovu teoriju su karakteristini empirijska orijentacija i realizam. Prirodno stanje, koje se najizrazitije iskazuje u slici ponekad na ene djece vaspitavane izvan utjecaja ljudskog drutva, odreivao je Pufendorf suprotstavljajui ga kulturi. A u nju je ubrajao sve pronalaske i ureaje koji se primjenjuju u ljudskom ivotu, dakle: odjeu, jezik, obi aje, umjetnost, a prije svega cijelu organizaciju civizovanih graanskih drutava "kroz ije je formiranje ljudska vrsta uvedena u okvire odreenog poretka".6 Ta prva definicija kulture ima karakter kvantitativne definicije, samo djelimino vrednujui, kvalifikativni. Ali, dalje Pufendorf uvodi Ciceronov termin cultura animi, koji se odnosi na moralni postulat, u okviru ovjeanstva univerzalan, racionalistikom karakteru kulture. Kultura duha, koja je moralna obaveza ovjeka, zasniva se na tome "da odluke koje se odnose na njegove obaveze budu donesene pravilnim putem, da sudovi i miljenja problemima koji izazivaju njegovo interesovanje budu pravilno formirani i da nagoni njegovog duha budu regulisani i upravljani pomou principa pravednog razuma".7 U Pufendorfovim razmiljanjima kulturi, koju on ponekad definie kao Universum vitae humanae cultum, izdvajaju se nekolike oblasti kulture, meu kojima je najizrazitija, sfera drutvene organizacije i moralne obaveze, racionalistiki obiljeena. U Pufendorfovom djelu se prepliu kontradiktorne tendencije deskriptivnog i vrijednosnog prilaza kulturi, a u Herderovoj drutvenoj filosofiji jo se vie kristalizuju. Herder upotrebljava pojam kulture mnogo svjesnije i misaonije od Pufendorfa. Pojavljivanje kulture smatra za etapu evolucionog procesa bitka povezanog sa raanjem ljudske vrste. Herderova razmiljanja kulturi, sa sociolokog stanovita vana i iroka, mogu se sintetizovati i sumirati ovako: kultura je univerzalna karakteristika ljudi kao vrste. Najblie ovjeku su ivotinjske vrste, ali tek ljudske bioloke crte, zasnovane na raznolikosti, bogatstvu instinkata, na posebnim anatomskim i fiziolokim odlikama, stvaraju potpuno dovoljnu osnovu kulture. Kultura razmatrana sa genetskog gledita ostvaruje se putem tradicije - prenoenjem kulturnih
6 7

dostignua izmeu jedinki i pokoljenja. Organskom prilazu tradiciji odgovara sposobnost preuzimanja naslijeenih elemenata. Kultura predstavlja poseban iskljuivo ljudski aparat prilagoavanja na sredinu, zahvaljujui kojem ovjek dominira nad ivotinjskim svijetom koji ga okruuje, a ta prilagoenost se ostvaruje u borbi, u permanentnom sporu protivurjenih interesa i stremljenja vrste ka samoodranju. Posebnu ulogu u sveukupnoj kulturi igra jezik: "umijee izraavanja ideja pomou zvukova, oznaavanja predmeta pomou glasova i umijee vladanja svijetom pomou rijei koja tee iz usta". Od jezikog umijea zaeo se ovjekov razum, "boanska umjetnost ideje, majka svih umjetnosti". 8 Evolucionistike osnove koncepcije kulture kod Herdera zahtijevale su da se prihvati univerzalnost tog fenomena u okviru ljudske vrste. Optost ne iskljuuje njenu raznolikost, raznovrsnost, pa ak i gradaciju i u okvirima jednog drutva, zajednice, kao i na ljestvici istorijskog razvoja ovjeanstva. Jer, Herderov stav nije naturalistiki, nego istoricistiki. Razlika izmeu prosvijeenih i neprosvijeenih naroda, kulturnih i nekulturnih, nije, po njemu, razlika u sutini, nego jedino u stepenu. Na taj nain Herder je uspio da pomiri opisni, nekvalifikativni, karakter pojma kulture kao instrumenta naune spoznaje humanistikih fenomena, sa ocjenom istorijski promjenljivih i raznolikih oblika kulture izraenih u istoriji ovjeanstva. irina poimanja i umijee razlikovanja aspekata kulture bez vrednovanja i koji ne podlijeu vrednovanju daje Herderovoj koncepciji posebno mjesto u osamnaestovjekovnim pokuajima stvaranja filosofije kulture. U tim pokuajima dominira selektivno i apsolutno vred-nujue tretiranje kulture. Selektivnost se ogleda u uvrtavanju u kulturu samo pojedinih oblasti ljudske djelatnosti, prije svega onih koje e kasnije u filosofskoj terminologiji teorije kulture biti nazvane manifestacijama duhovne kulture. U njemakom rjeniku Johana Adelunga kultura je definisana kao sublimacija i usavravanje moralnih i umnih sposobnosti ovjeka. U rjeniku Francuske akademije taj termin se odnosi na ljudsku umnu i umjetniku djelatnost (Soin qu'on prend des arts et de 1'esprit). Taj pojam slino upotrebljava i razumije Volter.9 U Poljskoj se termin "kultura" naao neto kasnije u leksikografiji. Ne biljei ga jo ni Lindeov rjenik (1807-1814), koji takoer ne biljei ni
J.G.Herder, Misli filosofiji istorije, str. 161 Uporedi: A.L.Kroeber, C. Kluckhohn, Culture, kao i PH.Chombart de Lauwe, Image de la culture.
9 8

S.Pufendorf, De iure naturae et gentium (libri octo), knjiga II, odjeljak 2, paragraf 1 Isto, knjiga II, odeljak IV, paragraf 1

10

11

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

odrednicu "civilizacija" kao imenicu. Ipak, Lelevel u svom Predavanju iz opte istorije (1822-1824) formulie miljenje vano za interpretaciju smisla tog pojma i pie: "Informacije kulturi trebalo bi da budu sutina istorije."10 Istorija kulture kao dio istorije "koja pria" treba da obuhvata, po Lelevelu, istoriju religije, morala, obiaja, drutvene organizacije, fizikog i umnog rada, nauke i umjetnosti. Treba istai iroki opseg i opisni, vrijednosno neutralni karakter pojma kulture, koji istovremeno - slino kao i u Herderovom prilazu - ne iskljuuje hijerarhiju stadijuma razvoja, ve pos-tulira i istraivanje procesa usavravanja prihvaenog za odliku kulture koja se ostvaruje u njenoj istoriji. Poevi od druge polovine XIX vijeka razvijala se specijalistika nauka kulturi, koja je na poetku imala glavnu osnovu u etnologiji kao novoj grani uporednih istraivanja primitivnih zajednica. Najee (i do danas) citirana definicija koja u tome ima izvorite je formulacija Edvarda Tejlora u njegovom djelu Primitivna kultura iz 1871. godine: "Kultura i civilizacija su sloena cjelina, koja obuhvata znanje, nauku, vjerovanja, umjetnost, pravo, moral, obiaje i sva druga umijea i navike koje je stekao ovjek kao lan drutvene zajednice".11 Tejlorova definicija u svom prvom dijelu ima karakter nabrajanja. Nabrojani elementi kulture imaju prilino jednorodan karakter. Ali, drugi dio definicije, koji uopteno opisuje prirodu kulturnih fenomena, stvara okvire koji dozvoljavaju da se u nju ukljue najraznovrsnija i osnovna drutvena umijea i ljudske navike, dakle, nain rada i organizacije zajednica, koje je u gore navedenoj definiciji uvrstio i Lelevel. Dakle, Tejlor razumije kulturu neselektivno i bez vrednovanja. Kriterijum po kome jedne elemente ubraja u njene okvire, a druge, opet, izdvaja, nije pozitivna ili negativna ocjena ljudske djelatnosti i stavova, ve jedino nauen, steen i drutveni karakter kulture. Ako se to uzme u obzir, Tejlorova definicija moe biti prihva ena kao prototip one vrste definicija koja e u naim razmatranjima biti nazivana globalnom antropolokom definicijom kulture.
J.Lelevel, Predavanje iz opte istorije. Lelevelova taka posmatranja predstavlja okre tanje od politike i vojne istoriografije koje doprinose herojskoj interpretaciji istorije. U njoj se mogu vidjeti anticipacije novijih tokova istoriografije, koji istoriju prilago avaju retrospektivnoj verziji kulturne antropologije. Uporedi: H.S.Hughes, History as Art and as Science: Twin Vistas on the Past. 1 1 E.Telor, Primitive Culture
10

Kreber i Klakhon su, na osnovu analize sto ezdeset osam antropolokih definicija kulture, predloili tipologiju, izdvajajui est optih vrsta: 1. Definicije koje nabrajaju, a primjer je, djelimino, i Tejlorova definicija; 2. Istorijske definicije, koje naglaavaju nasljedstvo, tradiciju kao mehanizam kulture i koje je definiu kao dostignue; ovdje pripada u poljskoj sociologiji najpoznatija definicija S. Carnovskog; 3. Normativne definicije, koje naglaavaju imperativne funkcije kulture - tu moemo uvrstiti shvatanje kulture Parsonsa; 4. Psiholoke definicije, koje istiu psiholoke mehanizme u formiranju kulture, ulogu procesa uenja i funkcije prilagoavanja; toj vrsti odgovara ve opisani Herderov prilaz kulturi; 5. Strukturalistike definicije, koje naglaavaju cjelovitost svake kulture, sjedinjenje njenih elemenata koje dobija oblik sistema; njihovo prih-vatanje najee je povezano sa prelaenjem od analize kulture uopte na karakterizaciju kultura pojedinih drutvenih zajednica; najbolji su primjer Obrasci kulture R. Benedikt; 6. Genetike definicije, opet, naglaavaju drutvene izvore kulture, shva ene kao proizvod drutvene koegzistencije i dio sredine koji je stvorila kultura; elementi takvog prilaza mogu se nai u drugom dijelu Tejlorove definicije. Ve primjeri navedeni kao ilustracije vrsta definicija pokazuju da te definicije treba tretirati jedino kao idealne tipove, koji dozvoljavaju da se sredi, klasifikuje ogromna masa literature kulturi, imajui u vidu jedino odreene aspekte teorijskog stanovita pojedinih autora. Te vrste ne mogu biti prihvaene kao osnova klasifikacije, jer definicije koje odgovaraju jednoj vrsti susreu se vrlo rijetko. Bile bi nepotpune i ne bi bile u stanju da adekvatno predstave sloeni karakter fenomena kulture. Dobra strana Kreberove i Klakhonove tipologije je to to nam skree panju na nekoliko vrlo vanih aspekata mogue analize kulture. Ali, ne daje klju kojim bi bila odreena sama osnova kulturnih fenomena, kojim bi se mogao izdvojiti naelni termin koji bi odgovarao raznim teorijama to se odnose na sutinu kulture. Tim problemima se autori bave u narednim poglavljima svog rada. A svaki od njih uzimao ih je u obzir u svojim brojnim individualnim radovima. Njihova zajednika analiza odnosi se na raniju fazu razvoja antropologije kulture, na sredinu XX vijeka i kon-centrie se, prije svega, na anglosaksonske teorije. Od poetka esdesetih godina poeo je u svjetskoj antropologiji da se razvija novi pravac, koji je nalazio inspiraciju u sociologiji nauke i jezika, a koja je, opet, bila pod utjecajem fenomenologije i evropskog strukturalizma. "Starija" antropologija 13

12

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

kulture donijela je, ipak, odreen fond znanja i pojmova, koji treba prihvatiti kao pravilno polazite za socioloku teoriju kulture. Na tom fondu zasniva se opta antropoloka karakteristika kulture koju je formulisao Mardok. Obuhvata slijedee definicije: Kultura je nauena; navike koje ulaze u njene okvire formiraju se pod utjecajem iskustva. A to iskustvo ima drutveni karakter. Dakle, kultura se stie putem drutvene transmisije. Posljedica tog je zajednitvo kulture u okviru irih ili uih drutvenih cjelina. Kultura ima ideacijski karakter, tj. prihvaena je kroz norme i obrasce. Postoje ipak grupne navike, koje nemaju ekvivalent u obliku svjesno prihvaenih zakona i principa. Kultura predstavlja aparat podmirivanja ljudskih potreba, ali je, takoer, instrument koenja impulsa. Podlijee promjenama prilagoavanja, iji je karakter razliito odreen u raznim teorijama. I, na kraju, je integrisana kultura. Ona ima oblik sistema, koji ipak treba shvatiti kao otvoren, usmjeren ka integraciji, koju nije dostigao u potpunosti. 12 U osnovi ovakvog razumijevanja kulture stoji pretpostavka da je kultura djelo ovjeka, proizvod raznih oblika njegove drutvene djelatnosti. U skladu sa definicijom Herskovica, analizirajui kulturu otkrivamo uvijek ljude koji reaguju, koji se ponaaju na odreen nain. I tek istraiva kulture, zapravo, reificira forme svojstvene tom ponaanju, "daje im konkretan karakter, objektivizuje i stavlja u odreen oblik individualno iskustvo ljudi koji ive u zajednici, u odreenom vremenu".13 Dominantno stanovite u antropologiji kulture zasniva se na relativi-zaciji odnosa kulture i ovjekove djelatnosti u drutvu. Jasno je da upravo ovakvo stanovite posebno odgovara sociolokom shvatanju kulture. I ako se bar to uzme u obzir, ono se pribliava marksistikom shvatanju kulture. U sovjetskoj etnografiji, filosofiji kulture i sociologiji mogu se nai brojni primjeri definicije kulture u kojima je osnovni termin "ovjekova djelatnost".14 Marks, opet, u svojoj koncepciji ljudske jedinke smatra da je jedan od njenih osnovnih faktora "ljudski svijet", dakle, cjelokupna kultura, iji
12 A.L.Kroeber, C. Kluckhohn (Culture) oslanjaju se na lanak G.EMurdocka The Cros-Cultural Survey. 13 M.Herskovits, Man and His Works, str. 28 14 C.G.Arzakanian, Kuljtura i civilizacija: problema teorii i istorii; A.I.Arnoldov, Socialism i kuljtura, E.A.Baler, Pejemstvenost razvitii kuljturi; Hudoestvenaja kuljtura. Ponjatija. Termini, red. L.N.Dorogova

uesnik-satvorac je ovjek shvaen ne kao apstraktan primjerak bioloke vrste, nego kao odraz drutvenih odnosa.15 Treba ipak istai da pojam globalne kulture nije karakteristian za Marksov misaoni aparat. ini nam se da je pravilno da se za marksizam rezervie taj pojam u uem smislu, koji e u daljim razmatranjima biti glavni predmet socioloke analize. Ali, Marksova teorija nesumnjivo sadri osnove za umjereni redukcionizam, koji objanjava da se kultura i u uem, kao i u globalnom, antropolokom shvatanju odnosi na djelatnost, iskustva i aspiracije ovjeka kao drutvene jedinke. Te osnove iziskuju iru analizu u slijedeim poglavljima, kada budu predstavljene ontoloke i metodoloke pretpostavke socioloke teorije kulture i odnos pojmova kulture i drutva. Prilikom pregleda definicija i optih koncepcija kulture utvr eno je da u savremenoj antropologiji kulture, koja predstavlja, prije svega, njenu "stariju" verziju, dominira shvatanje da se kultura odnosi na ljudsku djelatnost i ponaanje. Na primjer, Linton jednu od svojih mnogobrojnih definicija saima u tvrdnji: "Kultura je konfiguracija nauenih ponaanja i rezultata tih ponaanja, iji su sastavni elementi zajedniki lanovima date drutvene zajednice i prenose se unutar nje."16 Ipak, veina odreenja ima sloen karakter i uvodi u definiciju kulture pojmove normi i obrazaca, vrijednosti i simbola. Kao primjer moe da poslui definicija koju su zajedniki stvorili Kreber i Parsons. Oni definiu kulturu kao "prenesene i stvorene sadraje i obrasce vrijednosti i drugih simbolikih sistema, koji formiraju ljudsko ponaanje i, takoer, proizvode (artefacts) kao rezultate ponaanja".17 Dakle, definicija sadri pojam ponaanja; podrobna analiza njenih ostalih termina, kao to su uzori, vrijednosti i simboliki sistemi, dozvolila bi, takoer, da se proiri na inove ljudske djelatnosti u bilo kom irokom i stvarno bihevioristikom znaenju. U novijoj antropologiji kulture, koja se ponekad naziva i "spoznajna antropologija", interesovanje istraiva a je okrenuto, prije svega, ka sferi znaenja i simbola. Razmatranje tog dijela kulture i za njega vezanih orijentacija bie predmet drugog dijela ove knjige. Razumijevanje kulture iskljuivo kao sfere znaenja i simbola ovdje je, ipak, odbaeno. U skladu sa stanovitem "starije" antropologije, evropske etnografije i sovjetske filosofije kulture, smatra se neophodnim
15 16

K.Marks, F.Engels, Njemaka ideologija; M.Frichand, ovjek, humanizam, moralnost R.Linton, Kulturoloke osnove linosti, str. 45 17 A.L.Kroeber, T.Parsons, The Concepts of Culture and of Social Systems, str. 583 15

14

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

prihvatanje irokog, globalnog pojma kulture, koji obuhvata djelatnosti to teku po drutveno prihvaenim obrascima, ostvaruju se u svim oblastima ljudskog ivota, kao i proizvode i predmete takvih djelatnosti. Robert Redfild, utvrujui razlike stanovita u istraivanju kulture i odvajajui predstavnike drutvenih od predstavnika isto humanistikih nauka, doao je do zakljuka da se ovi posljednji interesuju jedino za svjesne, stvaralake, originalne aspekte ljudske djelatnosti, a prvi se, opet, bave onim to je prosjeno, opte i svakidanje. Da bi predstavio razlike, upotrijebio je sljedeu metaforu: "Istraivai knjievnosti i umjetnosti interesuju se jedino za najljepe cvjetove na drvetu, ije korijenje istrauje antropolog."18 Prihvatajui da Redfildova definicija odgovara opravdanim tendencijama specijalizacije u oblasti istraivanja kulture, treba ipak rei da antropoloki prilaz, prije svega u istraivanju primitivnih zajednica, obuhvata cjelokupnu kulturu. U okviru te cjeline, antropoloke teorije esto razlikuju nekoliko aspekata, koji u nejednakoj mjeri bivaju predmet interesovanja istraivaa razliitih orijentacija, a morali bi, ipak, da budu uzeti u obzir u sveobuhvatnoj analizi kulture. To je, dakle, aspekt internalizacije kulture, tj. prih-vatanja njenih obrazaca i normativnih modela ili vrijednosti koje ljudi svjesno, kroz iskustvo i navike prihvataju. Taj aspekt naglaavaju posebno sociologiziraju e teorije, koje podvlae injenicu relativizacije elemenata kulture u odnosu na ovjeka i drutvo. Taj aspekt dobija posebno znaenje u novijim antropolokim i sociolokim teorijama, koje se inspiriu fenomenologijom, a kojima e kasnije biti vie govora. Drugi aspekt kulture predstavljaju samo norme, pravila i kulturne vrijednosti koje se analitikim putem mogu odvojiti od ljudske djelatnosti, posebno kada su trajno zabiljeene u vidu zapisa ili u drugim objektivizova-nim formama simbolikog izraza. Slinim putem moe se izdvojiti predmetni aspekt kulture, u kome se nalaze predmeti i proizvodi, drugim rijeima, artefakti. Kao poseban aspekt kulture nabrajaju se, ponekad, institucije, ali ini nam se da one predstavljaju sintezu sva tri aspekta. Prihvatanje osnovanosti izdvajanja internalizovanog, normativnoaksiolokog i predmetnog aspekta kulture moe nametnuti pitanje da li je pravilan prethodno prihvaeni stav, po kome je kultura uvijek povezana sa drutvenim djelatnostima ljudi. I normativno-aksioloki aspekt, kao i
18

predmetni, ini nam se obiljeenim autonomnou. I jedan i drugi su posebno razmatrani, bez obzira na drutvene uslovljenosti oba ova vida kulture. Meu savremenim antropolozima Lesli Vajt u principu odbacuje drutvenu relativizaciju kulture, prihvatajui njene elemente za fenomene sui generis, koji mogu i treba da budu istraivani jedino u sopstvenoj ravni. Kao osnova opte antropoloke teorije ovakvo stanovite je neprihvatljivo ne samo za sociologa, ve je neprihvatljivo i zbog ogranienja metodoloke i ontoloke perspektive. Ali, zato u specijalistikim humanistikim naukama, koje istrauju izabrane oblasti kulture, imanentna analiza nor-mativno-aksioloke sfere ili sloja artefakata je, naravno, mogua i iroko primjenjivana. Imanentni prilaz je tim vie opravdan u oblasti istraivanja artefakata, kojima se bave tehni ke nauke. Antropologija kulture ipak se ubraja u drutvene nauke i iz takvog njenog karaktera proizlaze odreene teorijsko-metodolokekonsekvence. Predstavnici novije antropologije kulture, koji su se usredsredili na simbolike fenomene i vrijednosti, u potpunosti su svjesni nedostataka imanentne analize, pa ak i predstavnici tipinih humanistikih nauka, takvih kao to su teorija knjievnosti, teorija umjetnosti, naginju ka sociolokom stanovitu, jer ne vide mogunosti cjelovite spoznaje injenica, fenomena koje istrauju bez analize njihovog funkcionisanja u drutvenoj svijesti i ljudskoj djelatnosti. U procesu razvijanja i usavravanja raznolikih metoda analize kulturnih fenomena, u prvi plan izbija lingvistika, koja daje podsticaje i obrasce i sociologiji kulture, poto sve potpunije obuhvata drutvene izvore i funkcije jezika i drutvenu slojevitost govora. U svjetlu te dominantne orijentacije treba potraiti uzajamnu korelaciju tri glavna aspekta kulturnih fenomena i odreivanje njihovog odnosa prema pojmu djelatnosti kao osnovnom terminu savremene teorije kulture. Dublja analiza oba objektivizovana aspekta kulture, tj. ispoljenih i prihvaenih normi i simbola i artefakata, dovodi mnoge istraivae do zakljuka da ti aspekti, kao elementi kulture, predstavljaju vrijednosti, a vrijednosti su jedino ako su im privreni ljudi koji ih stvaraju, upotrebljavaju i ostvaruju. Dakle, neodvojivi, neraskidivi aspekt svih kulturnih fenomena je unutranji, internalizovani sloj. Jedino pomou njega stvari se preoblikuju u vrijednosti kulturne stvarnosti. Tako iroko razumijevanje vrijednosti, koje ima izvorite u evropskoj humanistikoj filosofiji na prelazu iz XIX u XX vijek, bilo je karakteristino

R.Redfield, Human Nature and the Study of Society, str. 56

16

17

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

za Znanjeckog. Polazei od drugih, razliitih filosofskih i sociolokih tradicija, i Osovski je, takoer, glavnu sferu postojanja kulture vidio u stavovima i dispozicijama. Teei da postigne veu jednorodnost i preciznost tog pojma, bio je sklon da iz njegovog okvira izdvoji sferu predmeta, definiu i tvorevine i predmete kulturnih stavova ili dispozicija kao kore-late kulture.19 Pojam korelata u mnogo emu je bolji od pojma artefakta, jer moe da se odnosi, kako pokazuje Osovski, ne samo na predmete koje je stvorio ovjek, ve i na elemente svijeta prirode, kojima se daje znaenje objekata koji vrednuju procese. Dakle, korelati mogu biti uvedeni i u simboliku sferu, kao i u praktinu kulturnu djelatnost, ne pretvarajui se tako u dijelove kulture. U manje rigoroznim teorijama ne nalazimo slina raz-graniavanja. Uvijek se internalizovana sfera stavova, dispozicija, vrednovanja ili navika shvata kao neodvojivi aspekt kulturnih fenomena. Pri povrnoj analizi spomenutih aspekta kulture moglo bi da se uini kako postoji protivrjenost izmeu priznate uloge njenog internalizova-nog sloja i principa povezivanja kulture sa ljudskom djelatnou. Ta protivrjenost je, ipak, samo prividna. Iako djelatnosti predstavljaju objek-tivizovani element, dostupan inter subjektivnom iskustvu, nemogue ih je tretirati kao suprotnosti internalizovanom sloju. Taj sloj se upravo izraava u raznim oblicima djelatnosti, izmeu ostalog u introspektivnim relacijama, koje predstavljaju pokazatelj neophodan u analizi kulture. Taj stav ne treba smatrati istovjetnim sa biheviorizmom. Ne smatra se suvinim pozivanje na unutranja stanja jedinke, ali se pretpostavlja da je jedini put do njih, osim sopstvenog iskustva istraivaa, analiza djelatnosti koje im odgovaraju, a koje se tretiraju ili kao pokazatelji ili kao elementi stavova. Sa takvim shvatanjem odnosa djelatnosti i dispozicija slagao se Osovski, iako je imao kritiki odnos prema biheviorizmu. Naglaavanje uloge internalizovanog sloja kulture ne treba da vodi nivelisanju razliitosti procesa internalizacije, koja proizlazi iz sloenosti same kulture obuhvaene globalnim antropolokim pojmom. Tu sloenost djelimino predstavlja u antropologiji prihvaena dihotomija javne i skrivene kulture ili javnih i skrivenih kulturnih obrazaca (overt, covert, culture). Ta podjela se pojavljuje kod mnogih anglosaksonskih naunika, ali ipak ne u istovjetnom znaenju. Za neke od njih, npr. Lintona, javna kultura
19

oznaava objektivizovane aspekte kulture dostupne u intersubjektivnom iskustvu, a skrivena je, opet, totalitetu internalizovanog aspekta. Po Klakhonu, opet, javna kultura obuhvata one obrasce kulturne djelatnosti kojih su svjesni lanovi zajednice koja stvara datu kulturu. A skrivenu kulturu ine obrasci djelatnosti ostvareni u praksi, ali kojih uesnici kulture nisu svjesni, tj. ovi obrasci nemaju ekvivalente u normativnim modelima i zakonima koje oni formuliu. Uesnici kulture su ponekad svjesni zakonitosti sopstvene djelatnosti za koje ipak ne nalaze normativne ekvivalente u riznici sopstvene kulture. Dio tih zakonitosti potpuno izmie njihovoj spoznajnoj refleksiji. Na tu pojavu obraao je panju takoe Levi-Stros, razlikujui mehanike i statistike modele kulture.20 Polazei od svoje prakse terenskog istraivaa, Levi-Stros je usvojio kao osnovu opisa i uoptavanja etnografa svjesno prihva ene obrasce, koje je nazvao modelima ispitivanih zajednica koje one same proizvode. Stanovite koje preporuuje, da se posegne za drutvenom i kulturnom samospoznajom ispitivanih zajednica, dobilo je poseban zna aj u fenome-nolokoj sociologiji i etnometodologiji, kao i u spoznajnoj etnografiji koja prihvata njihove obrasce. Za predstavnike tih pravaca kolokvijalno znanje "lanova", tj. uesnika ispitivane zajednice, prvi je predmet interesovanja i vana osnova u stvaranju sopstvenih koncepcija. Razmatrajui teorijska svojstva drutvenih nauka, Sic tvrdi da drutvena zbilja, svijet kulture podlijee teorijskoj refleksiji njegovih uesnika, koju moemo prihvatiti kao prvostepenu teorijsku konstrukciju. Tek na takvim konstrukcijama istraiva treba da gradi svoju verziju teorije, stvarajui na taj nain konstrukciju drugog stepena.21 Takvo stanovite je iroko zastupljeno u etnometodolokom pravcu sociologije, a prije svega u njoj srodnoj grani sociologiji nauke. Ali, takvo stanovite stvara komplikacije, kojih je svjestan dio zagovornika nove spoznajne antropologije. Te komplikacije su vezane upravo za funkcionisanje skrivenih obrazaca kulture, a osim toga za fenomen lane svijesti u marksistikom smislu. Drugi element, uopte uzevi, ne pojavljuje se izrazito u metodolokoj refleksiji istraivaa kulture koji su pod utjecajem fenomenologije. Po ugledu na Sica, oni skreu panju na brojnost predstava kulturne stvarnosti u drutvenoj svijesti.
20

S.Osovski, Drutvena veza i naslijee krvi, Djela, tom 2

K.Levi-Stros, Strukturalna antropologija A.Schtz, Concept and Theory Formation in Social Sciences
21

18

19

Antonjina Kloskovska ____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Svijest postojanju skrivenih obrazaca kulture i "mnotvo stvarnosti", zapaeno ak i u primitivnim zajednicama, dovode antropologe kulture do metodolokih konsekvenci izraenih u relativistikim tendencijama ili u pokuajima da se prebrodi relativizam putem komplikovanih operacija zasnovanih na rekonstrukciji modela kulture koje su stvorili njeni uesnici. Na tim modelima antropolog stvara totalni model, a kasnije, na sintezi raznovrsnih modela drugog stepena, pokuava da stvori optu teoriju kulture. Slinu proceduru, po uzoru na antropologe, pokuavaju da stvore istori ari kulture.22 Taj put prevazilaenja relativizma ne obezbjeuje pouzdane rezultate. Caki meu antropolozima kulture, koji su daleko od stanovita istorijskog materijalizma, raaju se sumnje prema toj metodi internalistikog poimanja kulture, koje suvie omalovaava njene objektivne aspekte, utemeljene, prije svega, u predmetnim faktorima drutvene makrostrukture, u sferi interesa i uslova drutvenog bitisanja.23 Naravno, svi ti faktori imaju svoj odraz u internalizovanom sloju kulture. Moe, ipak, da bude ona obrnuta predstava, koja se raa u camera obscura drutvene svijesti, koju je Marks nazvao izrazom lane svijesti. Taj odraz esto ne predstavlja najbolju osnovu, a sigurno je da ne treba da bude jedina osnova za analizu kojoj je cilj dopiranje do totaliteta cjelina uslovljenosti kulture. Poto taj skriveni sloj kulture predstavlja glavni izvor nastajanja lane svijesti, mora, dakle, biti priznat za predmet, ali ne za adekvatan instrument spoznaje. Sicov radikalni internalizam raa mnoge sumnje.24 Istraiva kulture i drutva treba da upozna spoznajne konstrukcije i klasifikacione kategorije koje grade lanovi date zajednice; takvi "modeli kune proizvodnje", po Levi-Strosu, moraju da operiu humanistikim koeficijentom kao jednim od instrumenata svoje metodoloke aparature. Ali cjelina istraivaeve teorijske koncepcije ne mora da ima karakter "konstrukcije drugog stepena" ili "empirijskih" modela.25 To bi oznaavalo odustajanje od spoznajnih kompetencija njegove discipline u korist kolokvijalnih pojmova kulturi i drutvu.
Uporedi: R.F.Berkhofer, Clio and the Culture Concept. L.Schneider, The Idea of Culture in Social Sciences 24 Uporedi: T.Ejbel (Abell), Modeli u socijologiji. 25 Definicija modela kao "emikih" (fonemikih) koristi se u odnosu na modele koje tako doivljavaju oni koji ih sprovode, nasuprot "eti kim" (fonetikim) modelima koje konstruiu istraivai. Ove termine uveo je K.Pajk, po uzoru na lingvistiku terminologiju.
23 22

Antropoloka ili socioloka teorija kulture ima zadatak ne samo da sintetizuje kolokvijalne pojmove kulturi, ve da popuni nedostatke i koriguje tumaenja tih pojmova putem istraivanja faktikih zavisnosti koje uslovljavaju karakter kulturnih fenomena. Princip relativizacije kulture ljudskom djelatnou treba da brani istraivaa od stvaranja hipostaza kojima moe da vodi posebno usredsreivanje na simboliko-aksioloki sloj kulture. Interesovanje za predmetnu sferu kulture donosi, opet, druge metodoloke i teorijske probleme. Razumljivo je i opravdano da tehnike nauke, koje se bave ispitivanjem i primjenom proizvoda, a prije svega orua, kao iroke i praktiki posebno vezane oblasti te sfere kulture, shvataju kulturu na imanentan na in, bez ulaenja u njenu filosofsku i drutvenu bit. Te nauke spadaju u prirodne discipline i ne ulaze u okvire humanistike. Slino stanovite, koje se djelimino manifestuje u tradicionalnoj etnografiji i istoriji materijalne kulture, izaziva ogradu, jer te dvije discipline spadaju u drutvene nauke. Ta ograda ne odnosi se na poimanje fizike strane proizvoda kulture kao stvari, jer oni su, bez sumnje, stvari koje predstavljaju dio materijalnog svijeta. Kao proizvodi, predmeti ili orua ljudske djelatnosti, podmirujui najire shvaene ljudske potrebe, oni ipak pripadaju i kulturi i trebalo bi da ih drutveno-humanistike discipline razmatraju i u toj njihovoj funkciji. U teoriji istorijskog materijalizma glavna klasa proizvoda koju predstavljaju orua, odreivana je ne samo sa svoje materijalno-predmetne strane, nego je - kroz funkciju i povezivanje sa ovjekom koji se tim proizvodima slui - shvaena kao kategorija sredstava proizvodnje. I to je fundamentalna teorijska kategorija marksistike ekonomije i teorije razvoja. Globalno, antropoloko poimanje kulture obuhvata, dakle, raznovrsne oblike fenomena: predmete koji su proizvod i objekt ljudske djelatnosti, same djelatnosti, a na kraju i psihika ovjekova stanja: stavove dispozicije, navike, koji su rezultat ranijih djelovanja i priprema i uslov buduih djelatnosti. U skladu sa ovdje prihvaenim stavom svi ti fenomeni imaju materijalni karakter, nema druge kategorije bitka koja bi mogla biti predmet realistikih naunih razmatranja. Kultura je prihvaena kao manifestacija i funkcija fizikog svijeta, ali to je funkcija koja ima niz raznovrsnih oblika. Fiziki nosioci kulture imaju razliite uloge u do sada izdvojenim sferama ili aspektima kulture. Analiza karaktera te povezanosti i funkcija bie predstavljena

20

21

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

u slijedeim poglavljima i imae primarni znaaj za definisanje klase kulturnih fenomena koji sainjavaju predmet sociologije kulture kao specijalizovane subdiscipline. Jasno je da se svi kulturni fenomeni odnose na ovjeka kao uesnika u drutvenim odnosima i svi su, u odreenom stepenu, zajedniki grupama, kategorijama ili drutvenim zajednicama. Problematika kulture proima, dakle, cjelokupna socioloka istraivanja i ispitivanja, bar u okviru onih teorija koje moemo da nazovemo kulturalistikim sociolokim teorijama, a iji karakter e kasnije biti podrobnije predstavljen. Ba s obzirom na povezanost svih drutvenih fenomena sa problematikom kulture, ako se globalno shvati taj pojam, ne moe se od antropoloke koncepcije kulture na initi osnova izdvajanja sociologije kao specijalistike subdiscipline, ravnopravne sa oblastima sociologije navedenim na poetku ovog poglavlja, takvima kao to su sociologije rada i industrije, sela i grada, drutvenih slojeva i klasa. Svaka od tih oblasti ima kao svoj predmet istraivanja drutvene odnose obuhvaene odreenom sferom kulturnih fenomena. Kada bi sociologija kulture trebalo da se odnosi na kulturu shvaenu totalno, postala bi (a nema takve pretenzije) nadgradnja svih ostalih oblasti sociologije, ili bi morala da ostane jednostavno sociologija, opta socioloka teorija. Florijan Znanjecki u dugoj evoluciji svog teorijskog stanovita doao je do odredbe mjesta sociologije u okviru nauka kulturi, koja je bliska ovoj posljednjoj propoziciji. Koliko je u Uvodu u sociologiju, na poetku dvadesetih godina, pokuavao da otro razgranii sociologiju od ostalih nauka kulturi i da joj odredi jedino ulogu istraivanja glavnih, iz kulturnih sadraja apstrahovanih drutvenih odnosa: drutvenih djelatnosti, odnosa grupa, uloga i individualnosti, toliko je trideset godina kasnije, u svom posljednjem kompletnom djelu negirao takav formalistiki prilaz drutvenim pojavama. Priznao je sociologiju za naelnu nauku kulturi. Drutvene pojave Znanjecki je u tom svom djelu prihvatio za osnovu analize postojanja kulture shva ene, ipak, ne kao suma svih kategorija kulturnih fenomena, ve kao princip njihovog "aksionormativnog poretka". U osnovi tog poretka, kao i njegov uslov, nalazi se uvijek "aksionormativan, dinamian drutveni poredak uzajamnog djelovanja meu jedinkama".26
26

To stanovite Znanjeckog je, naravno, element njegove opte socioloke teorije, koja se pribliava kulturalistikom shvatanju sociologije, ali koja izlazi iz okvira sociologije kulture kao specijalne subdiscipline. Iz tog okvira izlazi, takoer, antropologija kulture kao nauka svim oblastima kulture. To globalno, ali, pri tome, vie opisno i sumirajue, nego sinte-tizujue, stanovite razlikuje antropologiju od naina prilaza kulturnom totalitetu, koji je za sociologiju odredio Znanjecki. A antropologija se razlikuje od sociologije svojim metodama istraivanja. U skladu sa tradicijom, okree se istraivanju preliterarnih zajednica kao svom glavnom predmetu. U odnosu na razvijena drutva antropologiju njene kompetencije kvalifikuju da istrauje lokalne zajednice prije u njihovom okviru, nego u cjelini. Kao to pokazuju dosadanja razmatranja, sociologija kulture ne moe da ima za predmet kulturu u njenom globalnom razumijevanju. Treba joj odrediti ui okvir, i uz to izrazito izdvojen. Izvjesni osnovni metodoloki i teorijski problemi moraju biti rasvijetljeni ba u odnosu na totalan pojam kulture. Dakle, pri tom pojmu treba ostati i u slijedeim poglavljima.

F.Znanjecki, Nauke kulturi, str. 677 23

22

SOCIOLOGIJA KULTURE

II. KULTURA I PRIRODA. OD ONTOLOKOG DO METODOLOKOG PRILAZA

Suprotstavljanje kulture prirodi predstavlja jedan od najstarijih i najeih naina njenog opisa. To suprotstavljanje je implikovano u Ciceronovoj definiciji i vezano je za etimoloku genezu termina koji se odnosio na obraivanje zemlje i za stariju od tog termina grku sofistiku tradicionalnu suprotnost izmeu onoga to u drutvenom ivotu potie od prirode i onoga to ima izvor u ugovoru. Izrazito je formulisano u koncepciji Pufendorfa, za koga je to suprotstavljanje princip izdvajanja kulturnih fenomena, koji su u kontrastu sa bijedom i surovou prirodnog ovjekovog stanja. Slino shvatanje zastupa Herder, koji u kulturi vidi izvor ovjekove dominacije nad ivotinjskim vrstama koje, opet, dominiraju nad ovjekom svojom fizikom snagom i spretnou, sposobnou. Kada je suprotstavljanje oba pojma otro i jednozna no, neizbjeno se namee pitanje izvoritima kulture. Oba citirana pisca iz doba racionalizma i prosvjetiteljstva smatrala su da u objanjavanju kulture treba posegnuti za transcendentalnim kategorijama. Obojica su nazivali kulturu darom provi enja. Ipak, ta metafizika kategorija pojavljuje se u njihovim spisima kao pomono objanjavajui pojam. Aktivnost samog ovjeka i karakteristika postignuta putem evolucije anatomsko-fiziolokih odlika, prije svega u zrelijoj i ire razvijenoj Herderovoj analizi, ini se da u okviru njihove teorije pruaju potpuno zadovoljavajua tumaenja geneze kulture. Metafiziki argumenti religijskog karaktera, koji se pojavljuju u djelima oba spomenuta autora, mogli su da budu odbrana od vjerske cenzure njihove epohe, ali mogli su da budu i manifestacija tradicionalnog retorikog stila. Ipak, i u slijedeim vijekovima javljali su se pokuaji ontolokog raz-graniavanja kulture od prirode, koji su kulturi pripisivali metafiziki karakter. U filosofskim teorijama XIX vijeka takvo stanovite pojavljivalo se u imperativnom kategorinom obliku, prije svega onda kada se odnosilo na izdvojenu oblast nazvanu duhovnom kulturom. Najbolji primjer takvog shvatanja kulture su, prije svega, radovi Alfreda Vebera.
27 A.Weber, Ideen zur Staats - und Kultursoziologie, takoer uporedi: A.Kloskovska, Masovna kultura.

U kasnijim sociolokim teorijama kulture metafiziki iskazi pojavljuju se rijetko u tako izrazitom obliku. Ipak se pojavljuju u marginalnim formulacijama, koje se, najee, odnose na ontoloki karakter kulturnih fenomena. S obzirom na to, ini se poeljnim objanjenje i tog aspekta sociolokih pojmova kulturi. ak i najrigoroznije pretpostavke pozitivistikog stanovita ne tite istraivaa od izleta u pravcu ontoloke problematike, kada za sebe samog eli da na potpuniji nain odredi orijentaciju svoje teorije, a takoer i onda kada analizira kulturu kao sferu vrijednosti i razmatra njene funkcije u iskustvu ljudi. Dakle, ne inei ontologiju i teoriju spoznaje centrom svojih interesovanja. Sociolog treba, takoer, da bude pripremljen da da odgovore na osnovne pretpostavke teorije svih fenomena drutvenog ivota ili njihovih odabranih oblasti. U prethodnom poglavlju ponaanje i ljudska djelatnost dehnisani su kao osnovni termini prihvaeni u ovom radu. Reeno je, takoer, da inter-nalizovani oblik kulture, koji se izraava u raznim manifestacijama ljudske svijesti, predstavlja njen neodvojivi aspekt. U skladu sa takvim stanovitem i spoljne djelatnosti, koje se oblikuju u otkrivene obrasce kulture, kao i njihova osvijeena strana, povezane su nerazdvojivo sa materijalnim, fizikim fenomenima bitka. Na poetku formulisanja svoje teorije drutveno-ekonomskih fenomena Marks je, polemiui sa metafizikim koncepcijama hegelovske ljevice, koje su se odnosile na svijest, i sa Fojerbahovim aistorijskim materijalizmom, odredio svoje pretpostavke s obzirom na ove pojmove. Glavna Marksova zamjerka Fojerbahu odnosi se na njegovu nesposobnost da pomiri materijalizam sa istorizmom. A za Marksa istorija je predstavljala realizaciju kulture - naravno, u irokom razumijevanju tog pojma: realizaciju ljudskog svijeta kao transformacije prirodne sredine, a prije svega kao prelaenja od prirodnog naina podmirivanja potreba do oblika proizvodnje karakteristinih za civilizaciju. "Svako pisanje istorije mora da polazi od tih prirodnih osnova i njihove modifikacije kroz vijekove, u toku istorije, koju uzrokuje ljudska djelatnost."28 Izvor kulturnih fenomena Marks je, dakle, jednoznano definisao. Isto tako jednorodno i konsekventno shvaen je bio njihov materijalistiki, tzv. fiziki, realan karakter. Briui dihotomiju izmeu kulture i prirode, koju je zastupala idealistika filosofija, Marks je ipak bio daleko od naturalizma u
28 K.Marx, Grundrisse der Kritik der politischen konomie; K.Marks, F.Engels, Njemaka ideologija, str. 21

24

25

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

poimanju kulturne stvarnosti. U svojim polemikama sa materijalistikim naturalizmom, piui istorijskoj prirodi, koja je rezultat preoblikovanja sredine, koje su vrila sva ljudska pokoljenja redom, sklon je, ak, humanizovanju prirode. Marks je, dakle, formulisao stanovite koje posebno odgovara sociolokoj interpretaciji kulture. Poslije vie od sto godina mnogi elementi tog stanovita iroko su prihvaeni, ak i na podrujima koja nisu pod utjecajem marksizma. Nijedan savremeni teoretiar ljudskog razvoja koji trezveno, realno rasuuje ne moe da odbaci ili da zaobie prirodu kao osnovu drutvenokulturne ljudske stvarnosti. To ne ini ni hrianski istraiva procesa hominizacije - Tejar de Sarden; on naziva ljudskim paradoksom nevjero-vatan preobraaj osnovnih sfera ivota, koji tee zajedno sa malim, po njegovom ubjeenju, morfolokim skokom, koji odvaja ovjeka od njemu u hijerarhiji evolucije najbliih ovjekolikih ivotinja. Kada Sarden definie konsekvence takvog skoka u oblasti svijesti, u njegovim formulacijama zapaa se eho vjerovatno Paskalove misli. Istovremeno se pribliava pojedinim Marksovim formulacijama, koliko je to mogue za mislioca dijametralno suprotnih ontolokih pretpostavki. "Ljudska nadreenost zasniva se na refleksiji. Sve drugo ima sekundarni zna aj. Refleksija ini od ovjeka predmet sam za sebe. ovjek ne samo zna, ve poznaje sebe; ne samo zna, ve zna da zna."29 Po Marksovom shvatanju, ljudska svijest nije, naravno, na glavnom mjestu u odnosu na druge oblike djelatnosti, a prije svega u odnosu na rad. A sam rad je, opet, definisan u vezi sa svijeu njegovim zadacima i svrsishodnosti. A suprotstavljanje ovjeka ivotinji izrazito se zasniva na isticanju ovjekove sposobnosti za refleksijsku samosvijest i drutvenu spoznaju: "Tamo gdje postoji neki odnos, postoji on za mene, ivotinja se ne 'odnosi' ni prema emu i uopte se ne odnosi. Za ivotinju ne postoji njen odnos prema drugima, ne postoji kao odnos."30 Ljudska svijest pod utjecajem drutvene uslovljenosti, u dugom procesu istorijske evolucije i na poetku, vrlo je ograniena u svom opsegu i obliku. Na poetku, skok koji se deava u toj oblasti izmeu ovjeka i ivotinjskih vrsta najbliih ovjeku nije veliki i odgovara prirodnim anatomskim i fiziolokim promjenama.
29 30

U savremenoj nauci tvrdnja genetskoj povezanosti kulture sa prirodom je opteprihvaena u ravni ontoloke interpretacije. Naglaava se ak i prosvijeena hrianska misao. Teza Tejara de Sardena transcendentnom izvoru i cilju bitka kao taki Omega, koji je istovjetan sa poetkom, jedino je pratilja naunog tumaenja prirodnog, evolucionog procesa hominizacije, ali to tumaenje ne zamjenjuje. Dakle, u osnovi sociologije kulture nalazi se stanovite u skladu sa kojim kultura proistie iz ljudske prirode kao vrste u filogenetskom smislu, to znai da kultura ovjeanstva, razmatrana iz perspektive antropogeneze, kroz beouge koji vode do vrste homo sapiens i kroz faze njene istorije, ne moe da ima drugi izvor nego prirodu vrste koja se oblikuje. Stotine hiljada godina njenog kumuliranog iskustva udaljavaju od tog prvobitnog izvora svako sljedee pokoljenje ljudi koji drutveno ive, postavljajui izmeu njihove prirodne opremljenosti i naturalnog svijeta prirode vjetaku kulturnu sredinu. U ontogenezi ovjeka kao drutvenog bia, kao pojedinca, sve vie raste uloga socijalizacije, prenoenja i prihvatanja kulturne tradicije koje je Herder nazvao drugim, ponovnim raanjem ovjeka. U ontogenezi se, dakle, kultura ne raa jednostavno iz prirode, kao spontani odgovor organizma na prirodne izazove. Put ljudske jedinke do konkretne kulture, jednog od brojnih, pluralistiki shvaenih oblika kulture ovjeanstva, ne moe biti prihvaen kao potpuno prirodan proces, iako se ostvaruje i kroz prirodne fizi ke i psihike mehanizme. Teorije koje priznaju zavisnost kulture od prirode, odlikuju znatne razlike, a esto ak i kontradikcije u interpretaciji povezanosti te dvije oblasti. Kao primjer stanovita kontradiktornih u osnovnim tezama mogu da poslue funkcionalizam Malinovskog i prvobitna verzija psihoanalize koju je razvijao lino Frojd, a koja se razlikuje u mnogo emu od interpretacije kulturistikog pravca koji zagovaraju njegovi uenici i sljedbenici. Po Malinovskom, kultura predstavlja poseban ljudski oblik, ljudsku formu podmirivanja primarnih i sekundarnih, kao i integracionih potreba, a njihov izvor se nalazi uglavnom u nagonima organizma (glad, e, potreba za disanjem, snom, aktivnou i odmorom, seksualni nagon). Zato, po njemu, "svaka teorija kulture mora da pone od organskih potreba ovjeka".31 U svim kulturama postoje trofazni ciklusi ivota, koji obuh-vataju nagon, aktivnost koju je on izazvao, i postignuto stanje podmirenja.
31

Teilhard de Chardin, Le phenomene humain K.Marks, F.Engels, Njemaka ideologija, str. 32

B.Malinovski, Nauna teorija kulture, str. 56 27

26

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Karakter aktivnosti, a ak i jaina potrebe razlikuju se u drutvenim uslovima zavisno od stvorene kulture, koja predstavlja, u skladu sa tom teorijom, vjetaku sredinu, koja daje ovjeku, prije svega, sredstva za podmirivanje potreba. Svaka kultura je funkcionalna, pa ak, kako se moe zakljuiti iz definicije Malinovskog, na svoj nain eufunkcionalna, tj. djjeluje u odreenim uslovima optimalno u odnosu na potrebe. Krajnje razliita je interpretacija kulture kod Frojda. I on razumije kulturu kao odgovor na djejstvo nagona, a, u stvari, glavnog nagona, libida. Ali, uloga kulture nije u optimalnom podmirivanju potreba, nego u represiji nad prvobitnim potrebama - prije svega putem mehanizma superega, pod utjecajem sistema moralne kontrole - i davanjem surogata, nedovoljnog i nesavrenog podmirenja u obliku umjetnosti, u nauci, religiji. Kultura nosi osje anje nelagodnosti (das Unbehagen), kultura je, prije svega, snaga koja koi, zadrava, a ne ostvaruje prvobitne i autentine nagone prirode. Razne forme, oblici kulturne djelatnosti izazivaju redukciju jaine nagona. Zahvaljujui tome, ti oblici mogu da tite od neuroza, pa ak i psihoza i spreavaju nekontrolisano pranjenje agresije, koja bi znaila povratak stanju prirode kako ga vidi Hobs. Po Frojdu, u sutini, kultura ipak predstavlja izvor patnje i ini ljude isto toliko nesrenima, koliko i posljedice pranjenja destruktivnih nagona koje sprjeava.32 Frojdovi pogledi na odnos kulture i prirode ulaze u oblast filosofije i ne mogu biti podvrgnuti naunoj verifikaciji. Slian karakter imaju opte teze funkcionalne teorije kulture Malinovskog. U mnogim antropolokim radovima injeni su pokuaji da se tom odnosu pripie karakter empirijskih teza, a istovremeno da se one sistematski predstave. U traganju za odlikama koje razlikuju kulturne fenomene od prirodnih, tj. od neposredno uslovljenih prirodom, najee se nabrajaju slijedee odlike, koje su meusobno u opoziciji: priroda se odlikuje univerzalnou, kultura raznovrsnou specifinih svojstava; prirodna djelatnost je spontana, kulturne su regulisane na normativan nain; to to je prirodno odlikuje se apsolutnou, a kulturno je relativno i mora ili moe da se razmatra u vezi sa drugim oblastima fenomena koje je objanjavaju u odnosu na prirodu. Svi izloeni stavovi suprotnosti kulture i prirode ipak izazivaju ograde. Mogu se navesti argumenti koji ograniavaju njihovu opravdanost. U
Naroito uporedi: S.Frojd, Kultura kao izvor patnje; od istog autora - Budunost jedne iluzije. U: ovjek. 28
32

teorijama antropologije kulture posveeno je mnogo panje upravo problemu univerzalnosti kulture, zbog njegovog meritornog i metodolokog znaaja. Mardok, na osnovi obimnog empirijskog materijala, nabrojao je po abecednom redu oko dvije stotine kulturnih fenomena, ije je postojanje definisao kao opte u svim ljudskim zajednicama. To su, izmeu ostalog, takvi fenomeni kao: higijena, jezik, srodstvo, porodica, vaspitanje, vlast. Slino shvatanje tog problema zastupao je i Parsons, koji je ipak smatrao neophodnim ogranienje opsega univerzalnosti kulturnih faktora pomou uvoenja kriterijuma razvojnih stadijuma, u okviru kojih je mogue utvrivanje univerzalnosti. Najnii stadijum razvoja u njegovoj kvalifikaciji obuhvata religiju povezanu sa magijom, jezik i drutvenu organizaciju na principu srodstva. Za najvii stadijum karakteristine uni-verzalije su ekonomija i birokratija. Uvodei u pojam univerzalnosti kulture istorijsko ogranienje, Parsons ide korak naprijed u pravcu koncepcije drutveno-ekonomskih formacija, naravno, bez prihvatanja svih teorijskih implikacija koje iz toga proizlaze. Univerzalije, koje je on izdvojio, imaju, dakle, ogranieni opseg, ali predstavljaju vrsto odreene tipove drutvenih ureenja. A univerzalije koje je nabrojao Mardok odnose se na opte oblasti drutveno-kulturnih fenomena. Te oblasti mogu, dakle, biti prihvaene kao univerzalne, ali nain na koji su regulisane razliit je i moe da da argumente zagovornicima teze relativizmu, a ne kulturnom univerzalizmu. Klakhon, razmatrajui problem kulturnih univerzalija, poao je drugim putem. Potraio je detaljno odreene odlike kulture, npr. moralne norme, iji karakter je identian u svim ljudskim drutvima. Kao jednu od tih normi naveo je princip zatite ivota lanova sopstvene grupe. I tu je normu morao ipak da ogradi odreenim uim principima. Mnogi autori su smatrali da su univerzalne odlike kulture odreene vrste zabave i igara. Toj grupi pripadaju Kajoa, Hojzinga, Mur i Anderson. Levi-Stros priznavao je tabu rodoskvrnu a za apsolutno optu, detaljno odreenu kulturnu normu.33 Osnovne koncepcije strukturalizma Levi-Strosa, bolje od te pojedinane teze, pokazuju njegovi stavovi problemima kulturnog univerzalizma.
33

G.EMurdock, The Common Denominators of Cultures; XParsons, Evolutionary Universals in Society. Sic et Non; C.Levi-Strauss, Les structures elementanes de la parante; J.Huizinga, Homo ludens 29

Antonjina Kloskovska_____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Karakteristino je da su Levi-Strosove koncepcije poivale na lingvistikim teorijama. S gledita problema koji ovdje analiziramo srodne su koncepcijama omskog, a to opravdava poreenje stanovita ova dva autora. omski je razvio tezu optosti osnovnih pravila gramatike, proizalih iz jedinstva i univerzalnosti mehanizma koji generie sve prirodne jezike. Taj mehanizam je definisao kao jeziku kompetenciju, koju je smatrao uroenom i svojstvenom ljudskoj vrsti. Levi-Stros takoer vidi u jezikim fenomenima univerzalne odlike, koje smatra za odraz opte strukture ljudskog uma. Po Levi-Strosu, svaka kultura je svojevrsna kombinacija elemenata izabranih iz bogatog materijala psihofizikih mogunosti ovjeka. Ti elementi se djelimino razlikuju u pojedinim kulturama, ali zakoni njihove kombinacije su univerzalni za razne kulturne sisteme: za jezik, za sistem srodstva ili za ekonomsku razmjenu. Taj princip je u Strukturalnoj antropologiji bio postavljen kao hipoteza, da bi u tomovima Mitologika, koji su uslijedili, bio kategorino formulisan. Opseg primjene tog principa Levi-Stros je proirio na sve oblasti kulture. Ipak, jedna oblast je bila predmet empirijske analize: mitovi Indijanaca obje Amerike.34 Levi-Strosova teorija ide u pravcu stvaranja zajednikog koda, drugim rijeima, sistema pravila, zakona koji su svojstveni svim kulturnim fenomenima. Ubjeenje da je takav zadatak opravdan poiva na premisi da je zajednika univerzalna osnova cjeloklupne kulture neosvijeena struktura ljudskog uma. To stanovite je izrazio Levi-Stros, tvrdei da neophodan "uesnik" u lingvistikim debatama treba da bude ljudski um.35 Levi-Stros i omski upotrebljavaju, dakle, isti termin da bi definisali izvorite univerzalizma oblasti kulture koje istrauju. Engleska rije mind, a jo vie termin esprit, koji Levi-Stros upotrebljava u francuskoj verziji svojih studija, moe da se tumai ili psiholoki i naturalistiki, ili ontoloki mentalno, sa idealistikim primjesama. Obojica se djelimino priklanjaju tom prvom tumaenju, a sigurno ga ne iskljuuju. Levi-Stros definie strukturu mozga kao bioloku osnovu jezikog sistema. omski, opet, dozvoljava mogunost objanjavanja mentalnih fenomena pomou poznatih fiziolokih i fizikih procesa.36
C.Levi-Strauss, Mythologiques. Le eru et le cuit; Du miel aux cendres; L'Origine des manieres de table; L'Homme mi 35 K.Levi-Stros, Strukturalna antropologija, str. 133 36 Isto, str. 159; E.Leach, Levi-Strauss, str. 126; H.Gardner, The Quest for Mind, str. 242 i dalje
34

Slino tumaenje moe biti prihvaeno kao potvrda univerzalnog karaktera prirodnih uslovljenosti kulture i njenih manifestacija. Ali, ako je opseg utjecaja tih uslovljenosti previe proiren, cijela koncepcija dobija naturalistiki karakter u prilazu drutveno-kulturnim fenomenima i moe da izazove negodovanje. Definisanje kulturnih sistema kao odraza neos-vijeene strukture ljudskog uma, uz istovremeno priznavanje ogromne raznovrsnosti kulturnih rjeenja problema ljudskog bia, moglo bi da dovede do nekog oblika rasizma. Poznato je da je Levi-Stros odluno odbacivao takvo stanovite. Ali, u polemici u kojoj je pokuavao da u istoriji pokae izvorita sloenih i raznovrsnih oblika kulture, njegova argumentacija nije bila dovoljno produbljena i ubjedljiva.37 Iste primjedbe izaziva i naturalistiko, kao i racionalistiko tumaenje opte jezike kompetencije u teoriji omskog. Oba autora vre redukciju kulturnih fenomena, do procesa koji se deavaju u individualnoj psihi. Protiv takvog stava bile su usmjerene Marksove kriti ke primjedbe na Fojerbahovu definiciju ljudske sutine ("neki apstraktum svojstven pojedinanom individuumu"). Levi-Stros antropolog, dakle predstavnik drutvenih nauka, ee od omskog poziva se na utjecaje drutva na pojedinane ljude. U uvodu u Antropologiju i sociologiju Marsela Mosa pie, na primjer, da drutvena struktura ostavlja peat na ljudskoj jedinki. Ali, ta formulacija potie iz njegovog ranijeg perioda. Sline toj formulaciji, brojne opaske u kasnijim radovima drutveno-istorijskoj uslovljenosti kulture nisu dosljedne osnovnoj tezi strukturalizma ulozi uma i njegove neosvijeene strukture. Ta osnovna teorijska premisa, koja govori univerzalizmu koji je osnova svake kulture, podlijee modifikacionim ogranienjima zbog Levi-Strosovog bogatog empirijskog znanja, ali ipak nije sa tim znanjem vrsto i konsekventno povezana. Analogna situacija je i u sluaju omskog, ije je lingvistiko znanje podreeno filosofskoj tezi u osnovi teorije koju razvija i kasnije, posebno u djelu Language and Mind.38

37 K.Levi-Stros, Rasa i istorija. U tom novijem radu Levi-Stros prije podvlai raznorodnost nego univerzalnost kulture, dok njegovi izvori ukazuju bilo na izolaciju ljudskih zajednica ili, u sluaju njihove blizine, na tenje ka manifestacijama etni ke posebnosti svakog drutva. 38 N. Chomsky, Language and Mind; Lingvistika i filosofija; J.Lyons, Chomsky; J.Green, Psycholinguistics. Chomsky and Psychology

30

31

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Univerzalistike koncepcije kulture obojice naunika vezane su za pojam dubokim osnovama kulture u ljudskoj jedinki, shvaene ili naturalistiki ili racionalistiki. Oba tumaenja povezuje individualistika redukcija, koja dovodi do umanjenja ili potpunog previanja aktivne uloge drutvenih odnosa i kontakata sa sredinom u procesu razvoja kulture. Taj nedostatak je posebno upadljiv sa sociolokog gledita, ali te nedostatke prebacuju autorima i takvi lingvisti i psiholozi kao to su, na primjer, Sarles, Ingve, Barkov i mnogobrojni autori koji polaze od marksistikog stanovita.39 Kritiari socioloke orijentacije tvrde da se razvoj jezika i kulture ne moe objasniti bez interakcije i istorijskih procesa kumulacije njenih rezultata. Drutvene uslovljenosti su, takoer, izvor kulturnih pravilnosti razliitih od isto prirodnih inilaca. Drutvene uslovljenosti opravdavaju nomotetiki karakter sociologije, ili bar njenu mogunost formulisanja generalizacija. Taj problem e biti predmet razmatranja u slijedeim poglavljima. I ba s obzirom na povezanost sa njim, posve eno je toliko mjesta problemu univerzalnosti kulture. Ostali kriteri-jumi razlikovanja kulture i prirode bie samo ukratko predstavljeni. Suprotstavljanje prirode kulturi, s obzirom na nespontani karakter kulturne djelatnosti, izaziva takoer niz primjedbi. Ako se teza nespon-tanom karakteru kulture proiri na sve vrste i aspekte kulturne djelatnosti, pokazae se da je lana. Na primjer, jaka, snana internalizacija kulturnih obrazaca i normi uzrokuje da se djelatnosti koje im odgovaraju s gledita motivacije prihvataju i tumae kao potpuno spontane, stihijske. Upravo takva je funkcija skrivenih obrazaca kulture. Sigurno je da u toj oblasti postoje posebni mehanizmi prirodne i kulturne regulacije ponaanja, ali to ipak nije kategorino razgranienje. Relativan karakter kulturnih djelatnosti moe se razliito tumaiti. U metodolokoj ravni izaziva drugaije konsekvence nego to ih izaziva u ontolokoj. Ranije smo ve utvrdili da teze ontolokoj nezavisnosti kulture od prirode nemaju oslonac u savremenim naunim teorijama. Primjer karakteristine interpretacije za stanovita savremenih humanista je koncepcija Krebera, koji tvrdi da kulturni fenomeni proizlaze iz drutvenih, a ovi, opet, iz prirodnih fenomena.

Ako, ipak, prihvatanje relativnosti kulture treba da ozna ava mogunost tumaenja kulturnih pojava pomou njihove prirodne uslovljenosti, takva redukcionistika pretpostavka, zavisno od stepena njene konsekvencije, nailazi na kritike razliite jaine i odlunosti. Brojni predstavnici humanistike orijentacije u filosofiji ili sociologiji potpuno odbacuju mogunost tumaenja drutveno-kulturnih fenomena u kategorijama prirode. Takav stav su u poljskoj sociologiji zauzimali Znanjecki i arnovski, ali svaki od njih je krenuo iz razliitog teorijskog pravca. arnovski je svoje rane stavove formulisao pod iskljuivim utjecajem Dirkemove socioloke kole. Znanjecki je bio pod utjecajem francuske filosofije, ali njegove rane radove karakterie slinost sa njemakim formalistima. Kasnije se suoava sa amerikom sociologijom i ona je predmet konfrontacije sa njegovom teorijom, jer nekom pasivnom podlijeganju njenom utjecaju ne moe biti govora u ovom sluaju. Od amerikih sociologa najblii Znanjeckom bio je, ne inicijator istraivanja i prvi saradnik- Tomas, nego Robert Mekajver, koji je i sam bio malo ameriki. Prilikom predstavljanja teorija kulture arnovskog i Znanjeckog treba istai sutinsku razliku izmeu njihovih stanovita u odnosu na istoriju. Istorija kao disciplina i kao predmet istraivanja odigrala je ogromnu ulogu u naunom djelu arnovskog. Na to su utjecali njegovo rano interesovanje i veza sa Dirkemovom kolom, a kasnije je utjecaj istorijskog materijalizma uvrstio takav stav. U poimanju istorije arnovski je bio daleko od ideografizma. Istoriju je sociologizovao u skladu sa intencijama dirkemista i francuske kole sinteze. Pisao je da je za istoriara uslov ispunjenja zadatka da i sam bude sociolog. Istoriju kulture je shvatao prije svega kao sociologiju, odreujui joj kao zadatak istraivanje sistema vrijednosti koji bi dali normativnu osnovu zakonitostima, koje se manifestuju u jednokratnim inovima ljudske koegzistencije.40 arnovskog nije brinulo to su socioloka razmatranja pretrpana istorijskim injenicama. Naprotiv, to je bio njegov metod. Drugaije se predstavlja stanovite Znanjeckog. Udaljen, naroito u ranoj fazi svog naunog rada, od utjecaja Dirkemovog "sociolokog imperijalizma", po uzoru na njemake formaliste pokuavao je da pokae da je sociologija potpuno odvojena od drugih nauka koje se bave kulturom, koliko metodom, toliko i
40 S.arnovski, Metodoloke pretpostavke u istraivanju razvoja drutava; Istorija i istorija kulture

H.B.Sarles, A Human Ethological Approach; V.H.Yngve, Human Linguistics, kao i razmatranja u tomu: Organization of Behavior in Face to Face Interaction. J.H.Barkow, Human Ethology and Intra-individual Systems 32

39

33

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

predmetom. Pod utiskom Bartovih primjedaba, plaio se da e teorija drutva ostati samo nova forma filosofije istorije sa novim nazivom. I pored tih razlika, oba autora povezuje jedan bitan momenat, koji se odnosi na optu teoriju drutvenog razvoja. Uporeivanje stavova Znanje-ckog, iznijetih u lanku "O stupnjevima drutvenog razvoja", sa kritikom evolucionizma u "Metodolokim pretpostavkama u istraivanju razvoja ljudskih zajednica" arnovskog, pokazuje njihovu znatnu podudarnost, ako ne i istovjetnost. Podudarnost je uslovljena jedinstvenim humanistikim stanovitem i odreenim optesociolokim koncepcijama. Humanistiki karakter sociolokih teorija obojice autora ima bitan znaaj za formulisanje koncepcije kulture u tom okviru i zahtijeva ovdje neto iri prikaz. Po arnovskom, humanizam je imanentna odlika sociologije; ova tvrdnja ne zahtijeva obrazloenje. Definisanje odnosa kulture prema prirodi kao predmeta sociologije ini se potpuno nepotrebnim, jer je sama koncepcija prirode iskljuena iz sociolokih razmatranja. Dodue, prilikom razmatranja pojedinanih problema sociologije kulture, na primjer, analize evolucije znaenja literarnih simbola, Carnovski je spominjao potrebu da se uzme u obzir i bioloki faktor.41 Ipak, u njegovoj teoriji dominira stanovite po kome je nepromjenljiva ljudska priroda samo fikcija koju postulira racionalistika filosofija XVIII vijeka. Sa tim stanovitem je povezan ekstremni istorizam u shvatanju vrijednosti, a njemu emo jo govoriti. U skladu sa svojom tezom da "istoriara ili sociologa interesuje jedino ovjek kao bie koje je u interakciji sa drugim ljudima",42 dakle, istorijski promjenljiv, arnovski je prihvatao koncepciju Levi-Brila zavisnosti psihe, ukljuujui i umijee rasuivanja, od drutvenih uslova. Odbacivao je, dakle, a limine potrebu da se posee za somatskim podacima, koji, po njemu, ne mogu da tumae drutveno-kulturnu djelatnost i ovjekove predstave, koje se mijenjaju i modifikuju u istorijskom procesu. Ni Znanjecki nije nita manje kategorino odbacivao naturalistiku analizu kulturnih fenomena. Ali, dublje interesovanje za filosofiju i bolje poznavanje psiholoko-drutvenih teorija naturalistike provenijencije primoravalo ga je na detaljniju analizu tog problema. Predstavljajui u Uvodu u sociologiju ontoloke postavke svoje teorije kulture, Znanjecki je
41 42

negirao bilo kakve korelacije izmeu prirode i drutvenih i kulturnih tvorevina. Samu fiziku stvarnost, u skladu sa vaeim stanovitem tog doba, predstavljao je kao pojmovnu konstrukciju humanistikog karaktera, a svaka ljudska djelatnost je bila transpozicija misaonog procesa. S vremenom, u djelu Social Actions, priklonio se stanovitu emergentizma kao ontoloke teze, a svoj humanistiki antinaturalizam zadrao je kao metodoloki princip. Kulturna djelatnost je, po Znanjeckom, mogla da bude analizirana jedino u kategorijama drugih kulturnih djelatnosti, a svako traenje utjecaja biopsihi kih faktora smatrao je za neopravdano. Posebno je bila otra njegova kritika koncepcije ljudske prirode, manje upletena u filosofske postavke od osnovne ekspozicije njegovih stavova. Ta kritika je bliska polaznom stanovitu arnovskog. Znanjecki se, ipak, poziva na neto druga iji repertoar naturalistikih teza i polemie sa njima vie pomou sociolokih, nego istorijskih argumenata. Ali, u pojedinim pitanjima, a prije svega u kritici rasnoantropolokih teorija, njihovi stavovi su identini. Znanjecki, takoer, ne prihvata tezu da je ljudska priroda, koju definie kao drutvenu manifestaciju pojedinca, nepromjenljiva i smatra je tvorevinom drutva koje operie odreenim sistemom vrijednosti. Te vrijednosti i prihvaene drutvene norme, a ne prirodni instinkti, odluuju manifestaciji osjeanja, karakteru reakcije, ak i osnovnim biolokim nagonima, kao to su glad, seksualni nagon, potreba za jelom. Sa tog stanovita formulie Znanjecki kritiku teorije nagona u klasinom obliku, kao i optu koncepciju psihoanalize i biheviorizma. Kritika - s obzirom na klasifikaciju drutvenokulturnih fenomena izvedenu iz biolokih motivacija - u mnogo emu je aktuelna do danas. Znanjecki tim putem ide daleko. U periodu odreenih pokuaja primjene Tomasove teorije (for wishes) kao osnove motivacionog tumaenja ljudskih inova, pokuaja iji se tragovi jo vide u djelu Social Actions, 1936. g., Znanjecki u Naukama kulturi (1952) dolazi do potpunog iskljuenja problema motivacije iz sociolokih istraivanja i razmatranja. To ima znaajne konsekvence za tumaenje osnova kulture. Ve u Uvodu u sociologiju Znanjecki je napisao: "Priroda ovjeka kao predstavnika vrste homo sapiens ne moe da objasni njegovu djelatnost kao stvaraoca kulture."43 Ta tvrdnja se moe razliito tumaiti. Kada bi se u njoj vidjelo
43

S.arnovski, Djela, tom 1, str.197 S.arnovski, Djela, tom 2, str. 200

F.Znanjecki, Uvod u sociologiju, str. 81 35

34

Antonjina Kloskouska

SOCIOLOGIJA KULTURE

jedino negiranje mogunosti objanjavanja raznovrsnih istorijskih oblika kulturnih fenomena na osnovu biolokih uslovljenosti, u tom obliku bi je prihvatila veina savremenih sociologa. Ne, nego je Znanjecki otiao dalje. Negirao je genetsku vezu kulture uopte, kulture kao totalnog fenomena svojstvenog ovjekovoj stvarnosti, ovjeanstvu, sa biolokim odlikama vrste. Istina, odrekao se srodnosti sa metafizikom idealistike filosofije kulture. Pitanje prvobitnom izvoru kulture je, dakle, ostavio bez odgovora. Odbacivao je dvije njemu savremene, glavne orijentacije drutvene psihologije, tj. psihoanalizu i biheviorizam, zbog njihovih naturalisti kih teza. Nije pokuao da razmotri i ocijeni njihove propozicije sa metodolokog stanovita. U radovima arnovskog elementi kritike naturalizma su fragmentarni u poreenju sa Znanjeckim. Ipak, on nalazi vri oslonac u istorizmu, koji Znanjecki nije mogao da prihvati ni u posljednjim svojim djelima, iako je u njima raskinuo sa formalistikim tendencijama iz svog ranijeg perioda i pokuao da sociologiji nae mjesto u okvirima drugih kulturnih sistema, a ne van njih. iroko shvaeni istorizam moe da bude prihvaen kao glavni pokazatelj razlika izmeu nauka kulturi i prirodnih nauka. Na granici ove dihotomije lociraju se pozitivistiki orijentisane teorije drutvenih nauka. S gledita istorizma treba, dakle, zapoeti analizu metodolokog upore-ivanja ili suprotstavljanja fenomena kulture i prirode. U metodolokom prilazu, to poreenje raa, prije svega, pitanje - koje tvrdnje, koja pravila mogu da se odnose na svaku od tih oblasti, koje metode treba primjenjivati u njihovom istraivanju, kakve su, s tog gledita, slinosti, a kakve razlike izmeu nauka koje kulturu i prirodu imaju kao predmet svojih istraivanja? Kada je Diltaj osamdesetih godina prolog vijeka definisao svojstva "nauka duhu", pripisivao im je mogunost rjeavanja osnovnih zadataka prirodnih nauka i, dodatno, po njemu najvaniju, mogunost formulisanja sudova vrijednostima. Rikert je smatrao da je odnos prema vrijednostima glavni princip nauka kulturi. Ipak, smatrao je da je problematina mogunost formulisanja optih zakona koji se odnose na kulturne fenomene. Maks Veber niz godina je u svom intelektualnom razvoju razmatrao problem vrijednosti u nauci, djelimino modifikujui svoj prvobitni stav u kasnijim radovima. Veber je definisao nauke kulturi kao discipline koje upoznaju stvarnost u njenom kulturnom znaenju, vezane za ideju

vrijednosti, zbog ega zahtijevaju posebne metode, koje se razlikuju od onih primjenjivanih u prirodnim naukama. Istorijska svojstva problema i znaenja kulture ne mogu se tumaiti kao fenomeni prirode, ali se mogu razumjeti. Formulisanje optih zakona, a to je zadatak svake nauke, ostvaruju nauke kulturi preteno konstrukcijom idealnih tipova koji omoguavaju upoznavanje istorijskih povezanosti fenomena. Idealni tipovi trebalo bi da izrazito izdvajaju vrijednosne sudove istraivaa od vrednujuih procesa koje istrauju. Ali, po Veberu, ostvarenje takvog postulata sudara se sa brojnim tekoama.44 Socioloki empirizam u slijedeim desetljeima nije vidio sline tekoe u istraivanju drutvenih pojava. Kada su se nauke drutvu i kulturi nale pod utjecajem neopozitivistike metodologije, kao osnovni problem pojavio se postulat da im se pripie nomotetiki karakter, prihvaen kao apsolutni kriterijum naunosti spoznajnih konstrukcija. Taj problem se drugaije rjeava u odnosu na drutvene nauke i sensu stricto humanistike. U okviru sociologije dolo je do podjele na dva pravca, koji mogu da se definiu kao nomotetiki i kulturalistiki. Ovdje e drugi biti glavni predmet razmatranja. Prvi, koji je vezan za pokuaje kopiranja uzorka prirodnih nauka, odlikuje se uvjerenjem u mogunost apstrahovanja od kulturne raznolikosti mehanizma drutvene djelatnosti, tenjom ka kvantifikaciji istraivakih metoda i manje ili vie krajnjim bihevioristikim tendencijama u poimanju drutvenih fenomena. Napori empirijske sociologije ipak nisu doveli do izjednaenja njene metodologije sa prirodnim naukama, ak i uz prihvatanje svih obaveznih kriterijuma u toj drugoj kategoriji nauka. Po miljenju mnogih metodologa, drutvene nauke - izuzimajui ekonomiju - ne formuliu zakone koji bi bili toliko opti i vrsti - tolike optosti i jaine kao u sluaju egzaktnih nauka. Ne dostiu njima svojstvenu specifinost i preciznost. Pravilnosti koje utvruju imaju, u najboljem sluaju, probabilni karakter, a tvrdnje ne stvaraju zatvorene sisteme. Sto je oblik tvrdnji specifiniji i precizniji, raste vjerovatnoa da su lani kao opti zakoni, a iz toga proizlazi neophodnost njihove redukcije do kategorije ideografskih tvrdnji, dakle, pojedinanih opisnih sudova.45
44 M. Weber, Die "Objektivitt" sozialwissenschaftlicher und socialpolitischer Erken ntnis; Der Sinn der "Wertfreiheit" der sozialen und konomischen Wissenschaften 45 Uporedi: E.Nagel, Struktura nauke; C.G.Hempel, The Function of General Laws in History, citat prema: M.Lesnoff, The Structure of Social Science; D.Walsh, Sociology and the Social World, kao i Varietes of Positivism u: New Directions in Sociological Theory.

36

37

Antonjina Kloskouska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Neopozitivistika kritika ogranienih mogunosti drutvenih nauka, vezana za istorijski karakter drutvenih fenomena i za istoricistike metode njihove analize, bila je posebno otro izraena kod Popera. Ali, mogla je da bude prihvaena kao opravdana jedino kada bi predstavnici drutvenih nauka bili spremni da prihvate univerzalnost primjene pozitivistike metodologije i istovjetnost zadataka sopstvene discipline sa zadacima koji stoje pred egzaktnim naukama. Takav stav nikada nije bio opteprihvaen. U drugoj polovini XX vijeka primjeuje se izrazita tendencija vraanja humanistikom pravcu u drutvenim naukama i razvijanja novih pravaca. Formulisanje zadataka koje imaju istraivanja drutva i kulture prenijeto je na drugi teren, razliit od onog koji je odreivala empirijska metodologija. Promijenilo se, takoer, mjesto i znatno je porasla uloga kulturnih fenomena u cijelom kompleksu kul-turnodrutvenih problema. icova fenomenoloka sociologija vrlo radikalno kritikuje stavove pozitivistikih sociologija identinosti naela spoznaje prirode i drutvene stvarnosti. Sikurel dovodi u pitanje opravdanost danas primjenjivanog mjernog aparata u drutvenim naukama, smatrajui da je stran empirijski istraivanoj i konceptualno analiziranoj drutvenoj stvarnosti. U svojim etnometodolokim istraivanjima Garfinkel operie, prije svega, kvalitativnim metodama prikupljanja podataka i njihove emprijske analize, iako se u okvirima tog pravca mogu nai kvantitativne metode, kao, na primjer, etnometodoloko definisanje drutvene situacije. S obzirom na ulogu kakva se u fenomenolokoj sociologiji pripisuje kolokvijalnoj konstrukciji drutvene stvarnosti, to jest znanju drutvenoj stvarnosti koje stvaraju sami njeni uesnici, kao osnovnom, elementarnom materijalu u stvaranju sociolokih teorija, dominira ipak kvalitativni prilaz drutvenim fenomenima, jer takav prilaz je odlika opteprihvaene vizije drutvene stvarnosti.46 Krajnje empirijsko stanovite odbacili su, takoer, i simboliki interakcionizam i dio teorija iz kruga utjecaja Midovog drutvenog biheviorizma i Berkovih koncepcija. U Francuskoj se strukturalizam nije tako vrsto povezao sa empirizmom kao ameriki funkcionalizam. Kako nam pokazuje primjer Parsonsa i njegovih brojnih saradnika empiriara i u
46 R.G.Gorman, Alfred Schtz: an Exposition and Critique. New Directions in Sociological Theory; . Schtz, Drutveni svet i teorija drutvenog delanja; EMcHugh, Defining the Situation

Americi je ta veza bivala povrna i nije davala peat cijeloj disciplini, iako je svojevremeno bila vrlo utjecajan pravac. Antipozitivistiki pravac u sociologiji, koji stvara bolje osnove za istraivanje kulturnih pojava i primjenu istorijske perspektive u prilazu istima, naravno, nije jedinstven po svom karakteru. U nekim vidovima tog pravca, prije svega u onom sa fenomenolokim osnovama, pojavila se tendencija uvoenja filosofskih pretpostavki metafizike provenijencije u oblast drutvenih nauka. To osporava opravdanost nekih krajnjih teza kritike empirizma, kao i to da li su metodoloke propozicije koje bi trebalo da ga zamijene odgovarajue. Prilikom traganja za stanovitem korisnim za socioloku analizu kulture, treba jo razmotriti i druge teorijske orijentacije. Pravac humanistike, antipozitivistike reakcije u sociologiji predstavlja, ipak, samo jednu njoj savremenu orijentaciju, koja posredno odreuje svoj odnos prema problemu veza izmeu kulture i prirode. S druge strane, istovremeno se pojavljuje novi vid naturalizma, koji problematiku drutvenih nauka razmatra neposredno u odnosu na te veze. Pored sve vee unutranje specijalizacije, svojstvene svim savremenim naukama, doga a se istovremeno proces ruenja granica izmeu disciplina. Zahvaljujui tome, na otvorenim prigraninim poljima raaju se biohemija, biologija i molekularna hernija, kibernetika. Pojedina otkria u tim naukama, a prije svega otkrie genetske ifre, imala su znaajan utjecaj na drutvene nauke. Uz to, poraslo je interesovanje sociologa za nove rezultate istraivanja u oblasti etologije. Kao rezultat toga pojavljuju se novi pravci naturalizma, koje predstavljaju razni tipovi etologije i sociobiologije. Neke od tih teorija u oblasti nauke ovjeku ograniavaju se na psiho-drutvenu problematiku, na prouavanje male djece i neposrednih interakcija, prije svega vanjezikih u okvirima proksemike, tj. na prouavanje neposrednih ljudskih kon-takata. Halovej, Kendon, Sarles svjesni su sloenosti ljudskih djelatnosti koje, takoer, podlijeu utjecajima kulture i makrodrutvenih odnosa. I odatle potiu upozorenja da se potpuno ne negira granica koja dijeli ljude od ivotinja.47 Ali Vilson i neki drugi zagovornici sociobiologije otili su daleko u pravcu naturalizma. Djelovanju specifinih gena pripisuju funkcionisanje
47

J.H.Barkow, Human Ethology; A.Kendon, Introduction, u: OBFFI

38

39

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

itavih sloenih mehanizama ponaanja definisanih kao egoizam ili altruizam. Njihove interpretacije su finalnog tipa, a ini nam se da je to anomalija u savremenoj nauci.48 Sama injenica podreivanja ljudskih djelatnosti drutvenim normama i stvaranje spoznajnih mapa svijeta je univerzalni fenomen u okviru ljudske vrste i moe biti opravdano njegovo uporeivanje sa strukturom i funkcijom neurofiziolokog aparata uma. Ali, karakter tih normi mapa odreuju odnosi meu ljudima, a oni su istorijska pojava, ne moe se, dakle, objanjavati kroz analizu individualnih umova razmatranih u izolaciji. Novi naturalistiki pravac u svojoj sadanjoj fazi ne daje osnove za istraivanje totaliteta kulture u njihovom istorijski promjenljivom kontekstu. Ali, odreena naturalistika inspiracija moe da bude korisna. U humanistikim prilazima koji su bliski sociologiji naturalistika inspiracija najizrazitije se pojavila u razvoju kulturolokih koncepcija LeviStrosa. Zakljuci velikog ciklusa Mitologike, koji su rezultat viegodinjih istraivanja i analiza osam stotina mitova amerikih Indijanaca, nesumnjivo predstavljaju naturalistiki prilaz ljudskom umu u posljednjoj fazi razvoja teorije strukturalizma. Oblast koju je Levi-Stros istraivao bila je tematski ograniena. Ali, on je smatrao da je dovoljna da bi se formulisali zakoni koji bi bili vaei i za druge zajednice, kao i za druge oblasti kulture. Obrazlagao je to u skladu sa svojim istraivakim stavom koji se zasniva na analizi mitova ne s obzirom na predmet na koji se ti mitovi odnose, ve s obzirom na njihovo izvorite. Po njemu, analiza mitova dozvoljava da se izoluju opti mehanizmi rada ljudskog uma, koji seu do prapoetaka ovjeanstva. Kroz njih se dopire do ljudske prirode, koja predstavlja strukturu svih struktura koje se realizuju u raznim sferama kulturne aktivnosti, prije svega u mentalnoj. Informacija otkriu genetske sfere i utvr ivanje njene analogije sa jezikim kodom bili su Levi-Strosov novi argument u korist strukturalizma, svodei brojnost i raznovrsnost na jedinstvo i koherenciju, a to ponovo uspostavlja jedinstvo ovjeka i prirode. Genetska ifra je prihvaena kao univerzalni jezik svih oblika ivota, koji u fizikom svijetu imaju osnov u diskretnim, posebnim hemijskim jedinicama, a u svijetu kulture u fonemima i po uzoru na njih izdvojenim distinktivnim jedinicama drugih kulturnih sistema.
48

Naturalistiko stanovite Levi-Strosa nalazi dosta originalnu formu izraza s obzirom na njegov stil. Uzmimo kao primjer slijedeu tvrdnju: "Kao to se vidi, priroda se prije milijarde godina, u potrazi za modelom pozajmljenim putem anticipacije od humanistikih nauka, nije pokolebala: bira taj koji je za nas vezan za imena Trubeckog i Jakobsona."49 Paradoksalnost ove formulacije moe se prihvatiti kao stilska figura, ali sugestija finalistike interpretacije kulturnog razvoja nai e svoju potvrdu u potpunom formulisanju principa strukturalizma. Prihvatanje teze jedinstvu principa djelatnosti prirode i ljudskog uma ima svoje konsekvence ne samo u analizi jezika, ve i u istraivanju i drugih oblasti kulture, prije svega mita. Mit je u posljednjim analizama Levi-Strosa dat kao osnova, opta forma reakcije na podsticaje spoljnog svijeta, kao odreena generalna forma simbolizma, a svojstven je ne samo ljudima, ve u odreenom obliku i ivotinjama: "ivotinja ispunjava (agit) svoje mitove, a ovjek ih misli."50 U sferi ljudske kulture mit se preobraava u muziku, religiju - u umjetnost. Dakle, cjelokupna kultura potie iz prirodne strukture ljudskog uma, homologine u odnosu na djelatnost genetske ifre. Levi-Strosov naturalizam ima vie spekulativan, nego nauan oblik u smislu egzaktnih nauka. Ali, u metodologiji ipak dolazi do vrlo kategorinog stanovita. Karakteriui spoznajna ogranienja humanistike, Levi-Stros se poziva na platonski mit peine. Humanistiko znanje definie kao saznanje sjenki realnih predmeta, ije e neposredno saznanje biti mogue tek za egzaktne nauke. Tim naukama, po njemu, pripada potpuno znanje ljudskoj prirodi kao zajednikoj matrici struktura koje se raaju, a nalaze se u osnovi svih kulturnih fenomena. Pravilnost veza tih fenomena podlijee matematikoj analizi kao i drugi, osnovni prirodni fenomeni. Ovim posljednjim argumentom Levi-Stros obrazlae formalizaciju i primjenu matematikih formula relacije u svojim istraivanjima mita. I pored toga njegova analiza u stvarnosti nije bila primjena metode svojstvene egzaktnim naukama. I lino je protestovao protiv pokuaja uvoenja sistemskih prilaza u istraivanje umjetnosti i takve pokuaje, koji su se u strukturalistikim koncepcijama pojavljivali, nazvao je "fikcijom sistema". Ali je smatrao da etnologija, kao i lingvistika, ima pravo da primjenjuje takvu metodu.
49 50

E.O.Wilson, Sociobiology. The New Synthesis

C.Levi-Strauss, Mythologiques, torn 4; L'Homme nu, str. 612 Isto, str. 611 41

40

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE Naturalistiko stanovite Levi-Strosa nalazi dosta originalnu formu izraza s obzirom na njegov stil. Uzmimo kao primjer slijedeu tvrdnju: "Kao to se vidi, priroda se prije milijarde godina, u potrazi za modelom pozajmljenim putem anticipacije od humanistikih nauka, nije pokolebala: bira taj koji je za nas vezan za imena Trubeckog i Jakobsona."4' Paradoksalnost ove formulacije moe se prihvatiti kao stilska figura, ali sugestija finalistike interpretacije kulturnog razvoja nai e svoju potvrdu u potpunom formulisanju principa strukturalizma. Prihvatanje teze jedinstvu principa djelatnosti prirode i ljudskog uma ima svoje konsekvence ne samo u analizi jezika, ve i u istraivanju i drugih oblasti kulture, prije svega mita. Mit je u posljednjim analizama Levi-Strosa dat kao osnova, opta forma reakcije na podsticaje spoljnog svijeta, kao odreena generalna forma simbolizma, a svojstven je ne samo ljudima, ve u odreenom obliku i ivotinjama: "ivotinja ispunjava (agit) svoje mitove, a ovjek ih misli."50 U sferi ljudske kulture mit se preobraava u muziku, religiju - u umjetnost. Dakle, cjelokupna kultura potie iz prirodne strukture ljudskog uma, homologine u odnosu na djelatnost genetske ifre. Levi-Strosov naturalizam ima vie spekulativan, nego nauan oblik u smislu egzaktnih nauka. Ali, u metodologiji ipak dolazi do vrlo kategorinog stanovita. Karakteriui spoznajna ogranienja humanistike, Levi-Stros se poziva na platonski mit peine. Humanistiko znanje definie kao saznanje sjenki realnih predmeta, ije e neposredno saznanje biti mogue tek za egzaktne nauke. Tim naukama, po njemu, pripada potpuno znanje ljudskoj prirodi kao zajednikoj matrici struktura koje se raaju, a nalaze se u osnovi svih kulturnih fenomena. Pravilnost veza tih fenomena podlijee matematikoj analizi kao i drugi, osnovni prirodni fenomeni. Ovim posljednjim argumentom Levi-Stros obrazlae formalizaciju i primjenu matematikih formula relacije u svojim istraivanjima mita. I pored toga njegova analiza u stvarnosti nije bila primjena metode svojstvene egzaktnim naukama. I lino je protestovao protiv pokuaja uvoenja sistemskih prilaza u istraivanje umjetnosti i takve pokuaje, koji su se u strukturalistikim koncepcijama pojavljivali, nazvao je "fikcijom sistema". Ali je smatrao da etnologija, kao i lingvistika, ima pravo da primjenjuje takvu metodu.
49 50

itavih sloenih mehanizama ponaanja definisanih kao egoizam ili altruizam. Njihove interpretacije su finalnog tipa, a ini nam se da je to anomalija u savremenoj nauci.48 Sama injenica podreivanja ljudskih djelatnosti drutvenim normama i stvaranje spoznajnih mapa svijeta je univerzalni fenomen u okviru ljudske vrste i moe biti opravdano njegovo uporeivanje sa strukturom i funkcijom neurofiziolokog aparata uma. Ali, karakter tih normi mapa odreuju odnosi meu ljudima, a oni su istorijska pojava, ne moe se, dakle, objanjavati kroz analizu individualnih umova razmatranih u izolaciji. Novi naturalistiki pravac u svojoj sadanjoj fazi ne daje osnove za istraivanje totaliteta kulture u njihovom istorijski promjenljivom kontekstu. Ali, odreena naturalistika inspiracija moe da bude korisna. U humanistikim prilazima koji su bliski sociologiji naturalistika inspiracija najizrazitije se pojavila u razvoju kulturolokih koncepcija LeviStrosa. Zakljuci velikog ciklusa Mitologike, koji su rezultat viegodinjih istraivanja i analiza osam stotina mitova amerikih Indijanaca, nesumnjivo predstavljaju naturalistiki prilaz ljudskom umu u posljednjoj fazi razvoja teorije strukturalizma. Oblast koju je Levi-Stros istraivao bila je tematski ograniena. Ali, on je smatrao da je dovoljna da bi se formulisali zakoni koji bi bili vaei i za druge zajednice, kao i za druge oblasti kulture. Obrazlagao je to u skladu sa svojim istraivakim stavom koji se zasniva na analizi mitova ne s obzirom na predmet na koji se ti mitovi odnose, ve s obzirom na njihovo izvorite. Po njemu, analiza mitova dozvoljava da se izoluju opti mehanizmi rada ljudskog uma, koji seu do prapoetaka ovjeanstva. Kroz njih se dopire do ljudske prirode, koja predstavlja strukturu svih struktura koje se realizuju u raznim sferama kulturne aktivnosti, prije svega u mentalnoj. Informacija otkriu genetske sfere i utvr ivanje njene analogije sa jezikim kodom bili su Levi-Strosov novi argument u korist strukturalizma, svodei brojnost i raznovrsnost na jedinstvo i koherenciju, a to ponovo uspostavlja jedinstvo ovjeka i prirode. Genetska ifra je prihvaena kao univerzalni jezik svih oblika ivota, koji u fizikom svijetu imaju osnov u diskretnim, posebnim hemijskim jedinicama, a u svijetu kulture u fonemima i po uzoru na njih izdvojenim distinktivnim jedinicama drugih kulturnih sistema.
48

E.O.Wilson, Sociobiology. The New Synthesis

CLevi-Strauss, Mythologiques, torn 4; L'Homme nu, str. 612 Isto, str. 611

40

41

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE ponaanje ivotinja da bi definisali mehanizme ljudske djelatnosti u drutvu. Takvom stanovitu odgovara empiristika metodologija, koju takoer primjenjuju istraivai iz kruga antroposociologije, prije svega onda kada ne idu na eliminisanje kulturne varijable putem komparativnih istraivanja, nego je iskljuuju, kako definie Osovski, "po definiciji unaprijed prihvaene pretpostavke". Ovi istraivai vide prirodne izvore kulturnih univerzalija kao njihovu "najviu instancu". Ali, ako se otro razgranie dvije mogue procedure antroposociologije, polazei od meukulturolokih komparativnih istraivanja, pokazae se da se zadrava vrsta veza sa disciplinom koju Osovski naziva antropologija kultura, koja je bliska orijentaciji ovdje nazvanoj kulturalistika sociologija. Kulturalistika sociologija je definisana ne kao specijalna oblast ili subdisciplina u sociologiji, nego kao orijentacija koja za polazite uzima kulturne posebnosti istraivanih drutava, pripisivanje zna enja ovim posebnostima, ukljuenje kulturnih varijabli - ili kao zavisnih ili kao nezavisnih - u instrumentarijum sociolokih istraivanja. Zbog potpunijeg objanjenja, neophodna je definicija pojmova drutva i kulture i njihove uzajamne relacije, da bi se pokazalo na emu se zasnivaju razlike u orijentaciji izmeu teorija koje iz istraivanja iskljuuju kulturne varijable i onih koje ih uzimaju u obzir. Predstavljanju odnosa pojmova kulture i drutva posveena su slijedea poglavlja. Ovdje e zbog karakteristike kulturalistike sociologije biti navedeni tipini primjeri takve orijentacije. Njoj pripadaju, prije svega, sve monografije i studije koje je Osovski ukljuio u oblast antropologije kultura, a koje uopte ne moraju da primjenjuju metode svojstvene antropologiji kulture, razliite od sociologije kao discipline. Veina savremenih istraivanja odreenih oblasti drutvenog ivota operie anketama, bazira se na reprezentativnim uzorcima i bitno se razlikuje od istraivake procedure karakteristine za tradicionalnu antropologiju.52 Zavisne varijable su u tim istraivanjima najee specifine kulturne odlike ispitivanih zajednica, vezane za privredni, politiki, porodini, mentalni, umjetniki ivot ili neku drugu sferu kulture u
52 U savremenoj antropologiji odvijaju se promjene u metodologiji i tehnici istraivanja, koje je znatno pribliavaju sociologiji. Uporedi: A Handbook of Method in Cultural Anthropology.

Levi-Stros je bio svjestan kritike uperene protiv individualizujue redukcije koju je primjenjivao u istraivanjima oblasti kulture. U zakljucima etvrtog toma Mitologika, zavravajui svoju nauno-umjetniku istraivaku kompoziciju, ogradio se od konstatacije da strukturalistika metoda dozvoljava da se objasni jedino osnovni fenomen kulture: kristalizacija jednog mita obrasca. Ne objanjava cijelu sloenost kulturnih oblika. Njihovo raanje podlijee istorijskom determinizmu, a njihova spoznaja mora da ima socioloki i statistiki karakter, dakle da vodi do probabilistikih tvrdnji. Nije jasno da li Levi-Stros smatra da je ovaj spoznajni dualizam mogue prebroditi zajedno sa daljim razvojem naturalistike koncepcije kulture. Da bi se odredio Levi-Strosov stav, mnogo je vaniji problem u kojoj mjeri njegova polazna koncepcija neosvijeenoj strukturi ljudskog razuma ima zaista naturalistiki karakter. ini se da je, prije svega, proizvod aprioristike filosofske spekulacije, a ne rezultat empirijskog istraivanja svojstvenog egzaktnim naukama. A metodoloki dualizam kome govori Levi-Stros, koji se odnosi, a to je sigurno, na aktuelnu fazu razvoja nauke kulturi, zavrjeuje veu panju. On, naravno, ne oznaava ontoloki dualizam, ve kao polazite prihvata ubjeenje prirodnim izvoritima kulture. Kad se poe od takvog stanovita, moe se formulisati problem karaktera i skupa pravilnosti koje se oituju u drutvenim pojavama ljudskog svijeta. U skladu sa podjelom na tri vrste nauka drutvenim pojavama, koju predlae Osovski, prva, definisana kao drutvena zoologija, istrauje zakonitosti koje su zajednike drutvenom ponaanju ljudi i odreenih ivotinjskih vrsta. Takav skup pravilnosti opravdano moe biti definisan kao posljedica prirodnih uslovljenosti. Najmanji stepen optosti imaju zakoni formulisani u odnosu na pojedinane kulture. Izmeu se nalazi antroposociologija, kao disciplina koja stremi ka generalizacijama vanim u okvirima itave ljudske vrste. To su "opti zakoni, iz kojih je kulturna varijabla izuzeta u meukulturolokim komparativnim istraivanjima, ili nije uzimana u obzir zbog a priori prihvaenog stava da se radi fenomenima na koje tip kulture nema utjecaja". 51 Stanovite zoosociologije je blisko mnogim drutvenim psiholozima, a takoer i sociolozima koji - kao to to ini Homans - uzimaju za primjer
51

S.Osovski, Drutvena zoologija i kulturna diferencijacija, str. 329

42

43

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

njenom irokom, antropolokom poimanju. I nezavisne varijable, takoer, odreuje kultura, djelimino neposredno, djelimino posredno. U sociolokim monografijama takoer su predstavljeni raznovrsni prilazi. To moe biti operisanje istorijskim materijalom, kao to je u studijama arnovskog svetom Patriku, ili Dobrovolskog kultu sv. Florijana, ili Halasinjiskog vaspitanju u tuoj kui. To, takoer, moe biti prouavanje lokalnih zajednica ili odabranih problema drutvenih grupa i kategorija i institucija drutvenog ivota. Mogue je navesti radove koji kao predmet istraivanja imaju drutveno-kulturne fenomene i primjenjuju razliite vrste metoda prikupljanja materijala, dakle, i masovno anketno ispitivanje, kao i intervju, srodan antropolokim tehnikama, sa opservacijom, linim dokumentima i zvaninim podacima.53 Predstavljena karakteristika zasniva se na dostignuima poljske sociologije, ali moe da se odnosi na cjelokupnu savremenu sociologiju, u kojoj tako shvaena kultura-listika sociologija zauzima vrlo znaajno mjesto. Da bi se naglasila osobenost kulturalistike orijentacije, treba je uporediti sa prilazom drutvenim pojavama koji stremi eliminaciji kulturnih varijabli i empirijskih podataka. I ova orijentacija ima razli ite varijante. Jedan od najkarakteristinijih primjera ove orijentacije bila je njemaka formalistika sociologija na prijelomu XIX i XX vijeka. U naunom stvaralatvu Znanjeckog mogu se nai studije kulturalistikog tipa, kao to su Grad u svijesti graana, Modern nationalities, ili, prie svega, Poljski seljak u Evropi i Americi Tomasa i Znanjeckog. Pored ovoga, brojni su radovi iz kojih su kulturne varijable u antropolokom smislu namjerno iskljuene: Sociologija vaspitanja, Social Action, The Social Role of the Man of Knowledge. Ova posljednja studija Znanjeckog moe da bude predmet analize iji je cilj da pokae kakve razlike u pretpostavkama dijele kulturalistiku sociologiju od nomotetike. Nomotetika sociologija, polazei od aksioma-tikih i kvaziaksiomatikih tvrdnji, koje nisu svojstvene polju sopstvene discipline ili terena istraivanja, pokuava da formulie opte zakone koji vladaju u odnosima itavih kategorija drutvenih fenomena sa istorijski i prostorno neogranienim opsegom pojavljivanja. To se pokuava postii iskljuivanjem kulturnih injenica iz naunih razmatranja. Sociologija
Kao primjer ovdje mogu da poslue monografije iji su autori S.arnovski, K.Dobro-volski, J.Halasinjski, VMarkjevi, S.Novakovski, Z.Vjebicki.
53

kulture poinje svoja istraivanja od kulturnih injenica i formulie opisne sudove ili tvrdnje koji imaju karakter istoriiske generalizacije.54 Dakle, te dvije socioloke teorije razlikuju se i po svojim polaznim pretpostavkama, kao i po svojim zakljucima. Ipak, moe se pokazati da je ta razlika djelimino prividna, granica dviju orijentacija nije vrsta i podlijee pomjeranju. Prividne razlike proizlaze iz injenice da se opti sudovi koje sadre brojne nomotetike studije u sutini zasnivaju na entimemikom zakljuivanju i predstavljaju jedino zavrnu fazu istraivaevog rasuivanja, a potpuno ili djelimino naputaju posredne tvrdnje, a to su najee empirijski sudovi, koji se odnose na kulturne injenice u antropolokom smislu. Te injenice istraiva ne prikazuje jasno i najee ih ne analizira sistematski. Odreujui vezu izmeu tipova ljudi nauke i ostalih drutvenih grupa, Znanjecki je uzimao u obzir samo te opte drutvene zakonitosti koje je jedino, po njemu, imala pravo da formulie sociologija nauke kao socioloka subdisciplina. Poto u svojim tvrdnjama nije ulazio u sadraj teorija koje su razvijali razni tipovi naunika, smatrao je da na taj nain izbjegava ukljuivanje u svoju analizu bilo kakvih kulturnih varijabli, osim suhoparnih drutvenih injenica, koje se odnose na drutvene uloge, krugove i funkcije. Istovremeno, svoje zakljuke formulisao je kao opte sudove, neograniene istorijskim pokazateljima. Morao je, bez sumnje, da ih oslanja na neke istorijske podatke nainima bavljenja naukom i njenim funkcijama u raznim epohama i razliitim drutvenim zajednicama, ali ipak nije otkrio izvore tog znanja, njegov karakter, a prije svega nain prelaenja od istorijskih informacija do optih, sociolokih zakljuaka. Niz slinih primjera moe se nai u radovima koji sadre opti iskaz socioloke teorije. U Parsonsovoj teoriji, koncepcija "varijabli obrasca" (pattern variables) sadri tvrdnju alternativnim principima izbora naina djelatnosti u razliitim ivotnim situacijama. Parsons je te principe odredio analizirajui Tenisove koncepcije polarnim drutvenim tipovima: Gemeinschaft i Gesellschaft.55 Tenis je, opet, do definicije ovih tipova doao dedukcijom iz odreenih psiholokih i filosofskih premisa, obogaenih optim istorijskim i etnografskim znanjem, ali bez temeljne i podrobne
54 Raznovrsnost koncepcija odnosu optih naunih zakona i istorijskih generalizacija tretira J.Suh u radu univerzalnosti naunih zakona. 55 T.Parsons, Skice iz socioloke teorije, str. 459

44

45

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

empirijske analize raznih tipova drutvenih zajednica i njima svojstvene drutvene veze. Ipak, nisu svi socioloki opti zakoni formulisani na slian nain, a, osim toga, odlikuje ih razliiti stepen optosti. U savremenoj sociologiji dominira princip empirizma, ali ne i empiricizma. U skladu sa ovim principom, kulturne injenice moraju biti uzete u obzir na samom poetku istraivanja, ak i onda kada istraiva namjerava da eliminie varijable i kada je ubijeen da je mogue formulisanje optosti, ak i optih zakona i u ovoj oblasti nauke. Osovski je pokazao puteve proirenja istorijskih generalizacija, koje predstavljaju obinu metodu prevazilaenja opisnih tvrdnji u kulturolokoj sociologiji. Istovremeno, zastupao je stav posebnosti nauka kulturi i nauka prirodi.56 Sirenje polja sociolokih tvrdnji traio je u njihovom istorijskom karakteru. Pri tome je formulisao do kraja nerazvijenu i neprovjerenu koncepciju relativno izolovanih kulturnih sistema. Ovi sistemi imaju vremensko-prostorne pokazatelje, ali ih oni ne zatvaraju u odreene granice, jer imaju dinamian karakter. Oni su odreeni "zbog zavisnosti svih elemenata skupa od nekog istorijskog dogaaja, ili nekih istorijskih dogaaja, zahvaljujui kojima je nastao neki izolovani sistem, izolovan u nekom vidu". 57 Kao primjere Osovski navodi mutaciju gena kao izvor ra anja nove vrste, formiranje novog oblika drutvene strukture, objavljivanje knjige sa bitnim ideolokim utjecajem, politike dogaaje kao to su Francuska i Oktobarska revolucija. Ako se osnovnim obiljejima takvih istorijskih situacija mogu karakterisati drutveni tipovi, moe se od pokazivanja njihove istorijske geneze prei na konstrukciju sistema faktora koji je odreuju. "... Tada se istorijsko uoptavanje, izvreno u granicama relativno izolovanog sistema, preobraava u hipotezu sa neogranienim dometom, po uzoru na zakone egzaktnih nauka, u hipotezu koja se odnosi na tipove fenomena."58 Ova tenja ka konstruisanju drutveno-kulturnih tipova pribliava se stanovitu formulisanom na osnovu Marksovih pretpostavki i njegove
56 S.Osovski, osobenostima drutvenih nauka, posebno paragraf: Obrasci prirodnih nauka naspram osobenosti drutvenih nauka 57 S.Osovski, Dve koncepcije istorijskih uoptavanja, str. 322 58 Isto, str. 327

istraivake prakse. Tome se pribliavao i Maks Veber svojom koncepcijom idealnih tipova i pored neposredne kritike koju je uputio Marksu. Savre-meni radovi poljskih metodologa razvijaju ovaj aspekt Marksovog stanovita u formi koncepcije idealizacije, koja je u osnovi metodologije egzaktnih nauka, kao i drutvenih. Filosofska koncepcija marksizma, koja se odnosi na opte i pojedinane aspekte stvarnosti, otvara, takoer, put razvoju teorija drutvenokulturnim fenomenima, put koji moe da eliminie podjele izmeu nomotetike i kulturoloke sociologije.59 Na sadanjem stupnju sociolokog saznanja ta podjela je jo aktuelna. Ipak, treba tretirati ove dvije navedene vrste sociologije kao krajnje, polarne tipove, koji se rijetko pojavljuju u istom obliku. Izmeu njih se nalazi continuum stanovita koja nemaju jednorodan karakter i osciliraju izmeu jednog i drugog pola.

Uporedi: L.Novak, Principi marksistike filosofije nauke; J.Kmita, Iz metodolokih problema humanistike interpretacije; J.Kmita, Skice iz teorije naunog saznanja; E.Iljenkov, Dijalektika onoga stoje apstraktno i onoga to je konkretno. 47

59

46

SOCIOLOGIJA KULTURE

III. INTEGRACIJA KULTURE

Suprotstavljanje kulture i prirode odnosi se na globalni pojam kulture. Taj termin bio je predmet razmatranih definicija u prvom poglavlju. Njegov opseg je vrlo irok i obuhvata raznovrsne kategorije pojava. Nije sluajnost da se takvo razumijevanje, i, u vezi s njim, poimanje kulture, formiralo u etnografskim i etnolokim istraivanjima prvobitnih zajednica. Istraivai ovih pojava upoznavali su relativno male ljudske zajednice i dosta izolovane od ostalih. Mogli su, zato, da ih opisuju u cjelini. Funkcionalna analiza i njoj srodne metode traenja kulturnih obrazaca vezivale su se za postulat predstavljanja drutveno-kulturnih cjelina kao sistema koji se sastoje od vrsto povezanih elemenata. Brojne definicije kulture sadre iskaze njenom globalnom karakteru i unutranjoj integraciji. Sadraji elemenata koji ulaze u sastav kulture, zatim opseg, kao i principi njenog sjedinjavanja, razliito se tretiraju. Evolucionistike teorije su pridavale manji znaaj faktorima koji integriu pojedine kulture u distributivnom smislu, jer, po njima, predstavljaju jedino razvojne faze opteg procesa evolucije kulture kao totaliteta. Takav stav je dovodio do dijeljenja pojedinih kultura, do izdvajanja iz njihovog kruga oblasti ili elemenata, zbog egzemplifikacije optih zakonitosti razvoja. Evolucionistima je zamjerano istraivanje dijelova kulturnih fenomena izvan njihovog konteksta, a, opet, istraujui, na primjer, relikte prolosti, tretirali su ih kao tragove ranijih faza razvoja, koje predstavljaju iezle cjeline. Sam pojam relikta prolosti bio je vezan za koncepciju integriueg karaktera kulture. Difuzionistike teorije u tom smislu odlikuje nedostatak istovjetnog stanovita. Najvie ih interesuju procesi koji mogu biti prihvaeni kao potpuno suprotni integraciji: prostorna seoba elemenata otrgnutih od svog korijena. Ipak, koncepcija kulturnih krugova, koju je formulisala njemaka istorijska kola, polazi od naela veze elemenata, koja je toliko vrsta da moe da bude osnova difuzije kompleksa kulturnih odlika ili ak cijelih krugova. Iz deskriptivnog karaktera istorijsko-difuzionistike analize slijedi odustajanje od pokuaja tumaenja prirode povezanosti elemenata

unutar kruga, kao i njihove sporadine trajnosti, koja se manifestuje u sluajevima cjelovite difuzije. Ostale teorijske orijentacije kritikovale su to svojstvo difuzionistikih teorija. Fenomen integracije moe biti razmatran i sa gledita univerzalizma ili distribucionizma. Pod distributivnim gleditem podrazumijeva se izdvajanje iz cjelokupnog velikog prostora opteljudskih i univerzalnih, relativno integrisanih i odreenih, iako u vremenu promjenljivih kulturnih cjelina koje pripadaju pojedinim drutvima ili kulturnim jedinicama. U svojim monografikim istraivanjima funkcionalisti su traili, prije svega, dokaze organske veze kulturnih totaliteta. Funkcionalizmu Mali-novskog zamjera se potpuna nezainteresovanost za razvoj kulture. Mali-novski je zaista malo panje posvetio istorijskim pojavama, iako nije negirao opravdanost evolucionistike problematike u genezi i razvoju kulturnih fenomena. Smatrao je da prije takvih istraivanja treba upoznati uzajamnu zavisnost i zakonitosti kulturnih fenomena koji su dostupni empirijskim istraivanjima.60 Kao izvor ovih zakonitosti navodio je funkcionalno naelo umijea kulture da podmiri prvobitne, organske potrebe, kao i sekundarne potrebe koje stvara sama kultura i njen aparat djelovanja. Stavljajui teite na integralnu cjelinu kulture i izvodei ovu odliku iz prirodnih ovjekovih potreba kao najvie instance uslovljenosti, Malinov-ski nije umio da na zadovoljavaju i nain objasni raznovrsnost kultura, koja se pojavljuje u slinim uslovima odreenih sredina. Slino ogranienje odlikuje i teorije koje primjenjuju ekoloku ili psiholoku interpretaciju unutranje integracije kulture. Uenici Franca Boasa, iji je glavni analitiki instrument bila koncepcija kulturnih obrazaca, vidjeli su princip integracije kulture u psihikoj potrebi unutranje harmoninih, drutveno prihvaenih i oekivanih tipova ponaanja, koje svaka kultura bira iz opsega moguih reakcija svojstvenih ljudskoj psihi. Priklanjali su se tretiranju cjelokupnih kultura kao odraza linosti u poveanim razmjerama. Taj stav je karakteristian, prije svega, za Rut Benedikt.61 Psihoanalitiki prilaz Lintona i Kardinera predstavlja drugu varijantu psiholoke interpretacije kulture. Osnovnu strukturu linosti - kao glavni predmet svojih istraivanja - ova antropoloka
60 B.Malinovski, Seksualni ivot divljaka, predgovor III engleskom izdanju, isti autor: Nauna teorija kulture 61 R.Benedikt, Obrasci kulture; M.Dufrenne, La personnalite de base. LJn concept sociologique

48

49

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

orijentacija izvodi iz utjecaja prvobitnih drutvenih ustanova, smatraju i da su one faktor formiranja sekundarnih ustanova: religije, umjetnosti, obi aja, koje se raaju putem projekcije linosti kao posrednikog elementa. Primarni i uzroni karakter u odnosu na formiranje osnovne strukture li nosti imaju, u skladu sa psihoanalitikom koncepcijom, institucije socijalizacije. Neka uloga, koja do kraja nije dosljedno definisana, pripisuje se, takoer, i privrednim ustanovama. U jednoj od monografija posveenih preobraajima kulture plemena Tanala i Betsileo sa Madagaskara, Linton pokazuje preobraaje proizvodne tehnike kao izvor promjena koje imaju svoj odraz u svim oblastima drutvenih odnosa i u kulturi. Ali, ovaj zakljuak nije podvrgnut dubljoj analizi, koja bi omoguila njegovu generalizaciju i uvoenje u optu teoriju linosti i kulture.62 Teorije koje prihvataju psiholoke principe integracije takoer ne daju objanjenje uzroka razliitosti kultura u prostoru i vremenu. Dodue, Rut Benedikt uzima u obzir ulogu faktora istorije, ali njeno djelovanje smatra za sluajni mehanizam i ne zauzima stav prema mogunosti njegovog saznanja. Takoer, ni Levi-Strosova strukturalistika teorija ne sadri tumaenje promjenljivosti kultura. U skladu sa primjedbama predstavljenim prilikom analize stavova ovog autora na odnos prirode i kulture, njegovo gledite moe da se tumai vie kao naturalistiko ili, tavie, psiholoko, mentalistiko. U oba sluaju nije objanjeno zato univerzalna, podsvjesna struktura ljudskog uma proizvodi toliko raznovrsnih verzija struktura, koje mogu da se utvrde i u dijahronino-istorijskim, i u sinhroninim istraivanjima kulture. Po Levi-Strosu, strukturalistiko saznanje stvarnosti zasniva se na trima naukama: na istoriji, etnologiji i semiologiji, nauci znakovima. Etnologiji pripada posebno vana uloga u procesu saznanja. Ona ulazi dublje od dimenzije injenica kulturi koju istrauje istorija. Ulazi u dubinu, u neosvijeenu strukturu mozga, koja se smatra izvorom kulturnih fenomena. Na taj nain prema njima uspostavlja gotovo astronomsku distancu, odbacuje konkretne injenice koje istrauje istorija, zapaa
62 A.Kardiner, Individual and His Society; A.Kardiner, R.Linton, C.Dubois, J.West, Psychological Frontiers of Society; A.Kardiner, Osnovna linost; R.Linton, A.Kardiner, The Change from Dry to Wet Rice Culture in Tanala-Betsileo; A.Kloskovska, Koncepcije tipa linosti u savremenoj kulturolokoj antropologiji; takoer uporedi sa uzorkom kulturolokog tipa linosti u: J.epanjski, Elementarni pojmovi sociologije i sa AJasinjska, R.Sjemienjska, Lini obrasci u socijalizmu.

jedinstvo drutveno-kulturnih struktura, istraivanih metodama slinim onima koje primjenjuje lingvistika i njihovu povezanost koja je odraz biopsihike strukture uma. Put do utvrivanja ove optosti, po Levi-Strosu, ne vodi kroz komparativna istraivanja istorijskih verzija stvarnosti. Suprotno, saznanje opte strukture podsvijesti omoguava tek komparativno istraivanje individualnih kultura, koja izraavaju taj jedinstveni princip unutranje povezanosti.63 Ovo mentalistiko stanovite takoer ne omoguava da se objasni raznovrsnost kultura i njihov istorijski preobraaj. U drutvenim naukama se danas rasprostranila primjena koncepcije sistema kao instrumenta analize istraivanih pojava.64 Prihvatajui kulturu kao integrisani totalitet, mogue ju je zaista definisati kao sistem. Takvom interpretacijom integracije kulture operiu strukturalisti i funkcionalisti. Sistem najoptije definiu kao sistem uzajamno zavisnih elemenata ili jedinica, relativno izolovan od pojava koje ga okruuju. Uzajamna zavisnost elemenata sistema je u tome to promjena nekog njegovog dijela prouzrokuje preobraaj svih ostalih. Parsons posebno mnogo panje posveuje dinaminosti unutranjih procesa sistema, koji uvijek prolaze kroz etiri faze: prilagoavanje, postizanje cilja, integraciju i skrivenost, koja prati djelovanje mehanizama koji tee zadravanju obrazaca svojstvenih datom sistemu. U skladu sa ranijim Parsonsovim radovima, kultura predstavlja organizaciju simbola i tvorevina, a ne djelatnosti i, s obzirom na to, "kao sistem nalazi se na razliitom nivou od linosti i drutvenih sistema". Parsons, takoer, definie kulturu kao "sloen u obrasce, sreeni sistem simbola".65 U svojim kasnijim formulacijama Parsons naputa stanovite po kome je kultura sistem samih obrazaca, smatrajui da je takav prilaz svojstven formalnim disciplinama, a ne sociologiji kulture. Nazivajui kulturu subsistemom djelatnosti, izjednaenu sa ostalim nabrojanim subdisci-plinama, smatra da je njena glavna funkcija odravanje obrasca djelatnosti svojstvenih datom drutvu. 66
63 K.Levi-Stros, StruHuralna antropologija; J.Simons, Claude Levi-Strauss ou "la passion de Tinceste". Introduction au structuralisme 64 J.Viet, Les methodes structuralistes dans les sciences sociales 65 XParsons, E.Shils (et al.), Toward a General Theory of Social Actions, str. 7; T.Parsons, The Social System, str. 327 66 XParsons, Culture and Social System. Introduction, torn 2, str. 964

50

51

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

I strukturalistiku, kao i funkcionalistiko primjenjivanje koncepcije sistema u analizi kulture kritikovano je iz dva razloga: zbog ograni avanja istraivanja samo na sinhronian prilaz i omalovaavanje istorijskih promjena cjelokupnih sistema i zbog, s tim u vezi, iskljuivog interesovanja za pojave koje se deavaju unutar samog sistema. Te odlike su karakteristine, prije svega, za Parsonsovu teoriju i manifestuju se posebno u isticanju funkcije kulture kao mehanizma odravanja obrasca i granica sistema. Ne moe se negirati da kultura vri takve funkcije. Volter Bakli, razgraniavajui modele organskih, mehanikih i drutveno-kulturnih sistema, ipak prihvata da ovi posljednji mogu biti shvaeni jedino kao otvoreni sistemi, dakle jedino relativno izolovani, koji ostaju u interakciji sa situacionim kontekstom, a uz to imaju procesualni karakter: podlijeu unutranjim promjenama. Izvore ovog posljednjeg prilaza vidio je Bakli u marksistikom stanovitu, a njegove konsekvence u savremenim kiber-netikim primjenama.67 Ali, takvih konsekvencija ima znatno vie i u oblasti metoda i u teoriji. Prilikom razmatranja fenomena integracije kulture s gledita teorije sistema, s rezervom se treba odnositi prema tendenciji prevelikog ujedna avanja sistemskih modela. Istraivai sa inklinacijom vie empirijskom nego teoretskom vide, na primjer, tekoe u odreivanju granica kulture. Saglasno sa metaforom antropologa, kultura nema kou koja bi je izolovala od okoline tako kao u sluaju ivotinjskih organizama, koji predstavljaju razliitu, drugu vrstu sistema. Kulture se dodiruju na svojim periferijama i podlijeu procesu difuzije. I faktor imanentnih istorijskih preobraaja, kao i promjenljivost granica, podjednako uzrokuju da integracija nijedne kulture nije nepromjenljivo i apsolutno stanje. Problemi preoblikovanja kulture nee biti ovdje podrobno razmatrani u odnosu na opti i iroko shvaen pojam globalne kulture. Oni su vrsto povezani sa problemima koji su predmet opte teorije drutvenog razvitka, a koji se moe preciznije definisati kao drutveno-kulturni razvoj. Marksistika teorija ovog procesa danas ukljuuje koncepcije sistema u svoj analitiki aparat, ali njime operie drugaije od strukturalizma ili funkcionalizma. Ta razlika je, prije svega, u tome to marksizam primjenjuje sebi svojstveno naelo istorizma. Te razlike su, takoer, i u drugaijem poimanju funkcija raznih kategorija elemenata u okviru sistema i priznavanju glavne uloge ekonomskim faktorima u uzronoj uslovljenosti preobraaja
67

koji se vre. To stanovite istovremeno daje osnov za interpretaciju opteg principa integracije kulture, koja ne iskljuuje razvoj, nego je sa njim usko povezana. Koncepcija drutveno-ekonomskih formacija, u sutini, predstavlja upravo sintezu istoristikog prilaza procesima promjenljive, dinamine integracije kulture kao sistema. Marksistika teorija razvitka usredsreuje panju, dakle, na promjene unutar samog sistema, koje su rezultat imanentnog procesa, koji podlijee optim zakonima, ali koji su istorijski promjenljivi. U skladu sa principima dijalektike, marksistika teorija priznaje otvoreni karakter sistema povezanih utjecajima iz raznih pravaca. U anglosaksonskoj antropologiji kulture stanovita neoevolucionizma Vajta, teorije Stjuarda pribliavaju se istorij-skom materijalizmu, a prije svega "kulturni materijalizam" Marvina Harisa.68 Ovo stanovite, vrsto povezano sa optim i promjenljivim pravcem novije antropologije, prihvata nerazdvojivost problematike integracije kulture i njenog razvoja. Metodoloki znaaj ove orijentacije je, prije svega, u konsekventnom zauzimanju nomotetikog stanovita. Naravno, vezano je ono, takoer, za ubjeenje otvorenom karakteru kulturnih sistema, nunosti njihovog razmatranja u kontaktu sa sistemima koji ih okruuju, a prije svega u istorijskom razvitku. Karakteristino je da je ba u okviru antroplogije kulture, koja se bavi istraivanjima primitivnih zajednica, formulisana gore navedena definicija kulture kao tvorevine bez "pokoice" koja je izoluje od spoljnih utjecaja. ak i u primitivnim zajednicama potpuno ograniavanje i zatvaranje jed-norodnih i potpuno svojstvenih, idiosinkratikih kultura predstavlja vrlo rijetku pojavu. Teei da definie prostorni dornen kulture, S. arnovski je doao do zakljuka da njen okvir odreuju granice zajednikih vrijednosti i organizacije meugrupnog sadjejstvovanja, koje omoguuje razmjenu ovih vrijednosti. Problem je opet u tome to se u razmatranju cijele konfiguracije ili sistema vrijednosti rijetko mogu na jedinstven nain odrediti njihove granice. Jedino na vrlo niskom razvoju tehnike, prirodne prepreke, kao to su planinski vijenac ili ogromna vodena prostranstva, uspjeno izolujui ljudske grupe i onemoguavajui uzajamne kontakte, stvaraju nepremostive barijere za irenje kulturnih utjecaja i razmjenu vrijednosti.
M.Harris, The Rise of Anthropological Theory. A History of Theories of Culture; M.Sahlins, E.Service, Evolution and Culture; J.Steward, Theory of Culture Change; L.White, The Evolution of Culture 53
68

W.Buckley, Sociology and Modem System Theory

52

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

U Argonautima Zapadnog Pacifika Malinovski je predstavio okeanske putanje ekspedicije plemena Masima, koje je odreivala mrea ceremonijalne razmjene kula, koja je potvrivala i jaala zajednitvo simbolikih sistema i vrijednosti. Ipak, nisu svi elementi trobrijandske kulture podlijegali razmjeni i bili sastavni dio kompleksa kula. Razmjena kula moe biti prihvaena kao kulturni kompleks, koji objedinjuje mnotvo djelatnosti i tvorevina kulture, vezanih za plovidbu, zanatstvo, umjetniko stvaralatvo, magiju. Ali, ovaj kompleks ne obuhvata cjelokupnost obiaja, drutvenih organizacija, vjerovanja i rituala koji su karakteristini za mnoga posebna plemena, jezike i naine ivota. Definisanje opsega kulture na osnovu kri-terijuma granice organizacije meugrupnog sadjejstvovanja i sistema razmjene, koji predlae arnovski, u ovom sluaju ne bi bilo jednostavno, kao i u mnogim drugim primjerima.69 Prostorni aspekti kulturnih i drutvenih pojava zauzimali su mnogo mjesta u istoriji drutvene misli. Vaan beoug u razvoju njihovog istraivanja je koncepcija Le Pleja i njegovih uenika, kao i Dirkhemove kole. Istraivanje ovih pojava postalo je osnov difuzionizma i posebne antropogeografske orijentacije u Njemakoj i Francuskoj. U savremenoj kulturnoj antropologiji i sociologiji naglaava se, ipak, sloenost oblika povezivanja kulture sa prostorom. S jedne strane, istraivai socijalne psihologije i dinamike drutvenih odnosa, koji ulaze u okvir tzv. pros-emike, ukazuju na razliito tretiranje prostornih sistema u drutvenim kontaktima i na ulogu distance kao izraza grupnih vrijednosti i svojstvenih kulturama razliitih naina komuniciranja.70 S druge strane, antropolozi i sociolozi ipak tvrde da je karakter veza kulture sa geografskim prostorima sloeniji nego to su smatrali predstavnici tradicionalne antropogeografije iz istorijsko-difuzionistike kole. Prostorna povezanost je obino uslov kulturnog zajednitva, ali nije njegov jedini kriterijum. Nije ak ni neophodan uslov, ako se razmatra zajednitvo kulture koje aktualno funkcionie u datom opsegu i koje se osjea, iako je neophodan uslov s gledita nastojanja mnogostranih i trajno integrisanih kulturnih cjelina. Ipak, odreivanje granica ovih cjelina zahtijeva da se uzmu u obzir raznovrsni kriterijumi. Savremena antropologija se kritiki odnosi prema ranijoj koncepciji kulturnih sfera, koje su formulisali

Visler i Kreber u svojim ekolokim studijama sjevernoamerikim Indijancima. Princip klasifikacije tipova kulture, koji su prihvatili ekolozi, zasnivao se na podjeli na geografske sfere i osnovna sredstva za izdravanje. Pokazao se, meutim, suvie uproen, ak i za klasifikaciju prvobitnih kultura. Traei najadekvatniju definiciju kulturnih cjelina, Narol je prvo razmotrio deset glavnih kriterijuma najee primjenjivanih u antropolokim analizama. Kriterijum razmjetanje pojedinih obiljeja, odlika, teritorijalne povezanosti, politike organizacije, zajednikog jezika, ekolokog prilago-avanja, strukture lokalne zajednice, najire priznate drutvene jedinke, plemenskog naziva, zajednitva folklora ili istorijske tradicije i, na kraju, jedinke koju je odredio istraiva. Kao rezultat kritike tih kriterijuma Narol je formulisao sopstvenu koncepciju kulturne jedinice (cultunit), koju je definisao kao grupu ljudi koji kolokvijalno upotrebljavaju zajedniki jezik, razliit od drugih jezika i pripadaju istoj dravi ili kontaktnoj grupi.71 Ta kulturna jedinica je supstanci-jalna osnova integracije kulture. Kolokvijalni korisnici jezika (domestic speakers) slue se njime unutar nukleusne porodice, u svakidanjim situacijama. Posebnost je shvaena kao jednorodnost jezika ili grupe njegovih dijalekata, koje razumiju lanovi skupa, ne razumiju ih osobe van tog skupa, dakle, korisnici drugog jezika. Drava je, po Narolovoj definiciji, shvaena kao teritorijalno razgranat kompleks, koji zauzima najmanje 10 hiljada kvadratnih kilometara, a ije voe imaju iskljuivo pravo da objavljuju i vode ratove. Teritorijalna povezanost predstavlja, dakle, uslov koji se nalazi u okvirima definicije drave. Ali, posebno teite u svojoj koncepciji Narol ipak stavlja na kriterijum jezike komunikacije, budui da je jeziki kontakt prihvaen kao osnov definicije odreivanja kontaktne grupe. Definicija kulturne jedinice, koju predlae Narol, ima svoje nedostatke. Primjena ove koncepcije na bogat empirijski materijal, koji obuhvata primjere zajednica razliitog tipa i stepena razvoja, pokazuje se kao pogodna u analizi sloenog problema integracije kulture i njenog opsega. Formuliui taksonomiju kultura, Narol konstruie etiri razliite varijante povezanosti prihvaenih kriterijuma izdvajanja kulturolokih jedinica, a to pokazuje kako obrasci integracije kulture u distributivnom prilazu mogu da budu sloeni i raznovrsni.
71

69 70

S.arnovski, Kultura, tom 1; B.Malinovski, Argonauti Zapadnog Pacifika Uporedi: E.T.Hol, Skrivena dimenzija kao i bibliografiju te knjige.

R.Naroll, The Culture-bearing Unit, u: HMCA, str. 731 55

54

Antonjina Kloskovska _________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

ak i pokuaji egzaktne definicije takvih jedinica, kao to je ovdje predstavljeni Narolov prijedlog, ne daju zadovoljavajue rjeenje problema logikog i empirijskog podreivanja, proimanja ili jednakosti i uzajamnog iskljuivanja kulturnih polja. Kreber, a za njim istoriar Bagbi, skreu panju da je prihvatanje odreenih kulturnih cjelina u okviru primitivnih drutava, npr. Eskima sa Aljaske u odnosu na Eskime uopte, Zunjija u odnosu na Pueblose, Oglala, Dakota, Krou u odnosu na indijansku kulturu Ravnice, rezultat odluke istraivaa i da zavisi od optosti teorijskih konstrukcija koje on stvara.72 Pod uslovom metodoloke valjanosti, ravnopravne su i konstrukcije optijih klasa i tipova kultura, koje obuhvataju niz u pojedinostima razliitih varijanti, kao i primjena varijanti bliih empirijskoj stvarnosti, bogatijih konkretnim podacima. Ali, slika koju stvara istraiva uvijek e -u skladu sa Lintonovom formulacijom - ostati drukija konstrukcija kulture od stvarne kulture, poto objanjava i verbalizuje uzore apstrahovane od stvarnih ponaanja, kojih su svjesni ili nisu svjesni lanovi zajednice, bie to konstrukcija koja reformulie, u jeziku istraivaa, njima svojstvene norme i ocjene, koja vri idealizaciju - kako to razumiju Marks i Veber -izvedenu iz stvarnih i pojedinanih kulturnih situacija i djelatnosti. Na posebno visokom nivou apstrakcije ostvaruje se prilaz kulturi kao cjelini, univerzalnoj kulturi: optim odlikama djelanja i drutvenog stanja ovjeka. U tom znaenju kultura je bila uporeivana sa prirodom u prethodnom poglavlju i u skladu sa takvim stanovitem veina istraivaa traga za kulturnim univerzalijama, a pri tom ih ne interesuju raznovrsne kulture u distributivnom prilazu, nego kultura uopte. Ovo stanovite je starije u istoriji teorijske misli od distributivnog prilaza kulturi. Ono je aktualno i opravdano s obzirom na spoznaju, jedino ako nije u vezi sa etnocentrizmom koji prihvata odlike jedne podrobno definisane kulture, a koja je najee bliska samom istraivau, kao odlike te opte i jedine univerzalne kulture. Naputajui ovaj visoki stepen apstrakcije i zadravajui se na distributivnom prilazu kulturi, treba da se vratimo problemu nadreenosti i podreenosti kultura. Utvrivanje takvog odnosa nije rezultat jedino taksonomikih operacija istraivaa. Izmeu kulturnih jedinica, koje
72 A.L.Kreber, Regionalni tipovi kulture amerikih Indijanaca i njihov razvoj, u: Sutina kulture; EBagbi, Kultura i istorija

stvarno funkcioniu u iskustvu njihovih lanova, postoje veze i zavisnosti koje se izraavaju u povezanosti oblasti kulturnih djelanja i u podreenosti odreenih kulturnih oblika drugim, kompletnijim i sa irim opsegom zakonitosti. U sloenom savremenom drutvu grupe neposrednog kontakta mogle bi se, s obzirom na tu odluku, u skladu sa Narolovom definicijom, kvalifikovati kao kulturne jedinice. ak i ako se grupe dijalekata odlikuju jo posebnom varijantom kolokvijalnog dijalekta, ipak su vrsto povezane ekonomskim, politikim, prosvjetnim vezama sa cjelokupnim drutvom i njihova posebnost je vrlo ograniena. Prije bi se reklo da predstavljaju sub-kulture u sklopu ire cjeline, sa kojom dijele niz ponaanja i odluka kao rezultat korienja brojnih zajednikih institucija od osnovnog ivotnog znaaja, kao rezultat istovjetnosti niza vrijednosti. Osnovu subkulture, tim vie, predstavljaju starosne, profesionalne kategorije, a takoer drutvene klase, iako klasna i staleka posebnost u drutvima sa velikim stepenom klasnih antagonizama moe biti povezana sa znatnim kulturnim razlikama. Sredinom XIX vijeka autori koji su polazili sa tako razliitih stanovita, kao to su bili F. Engels i Dizraeli, radnike i buroaziju nazivali su razliitim narodima. ak i tada su te dvije antagonistike klase bile povezane jakim zajednitvom optenarodne kulture i dravne organizacije. ini se pravilnim poimanje integracije kulture prije kao procesa, nego kao stanja koje je nepromjenljivo i pripada nekoj tano odreenoj ljudskoj grupi i ostvaruje se u tano odreenim granicama. Kreber je smatrao da izrazita kristalizacija sistema kulturnih obiljeja karakterie odreene fokusne kulturne centre, a da se na periferijama njihovog zraenja gubi jedinstven karakter konfiguracije odlika. Ba taj fenomen navodi antropologe na tvrdnju da kulture nemaju "pokoicu", da su njihove granice promjenljive i nejednoznane. Zajednitvo nekih odreenih obrazaca ponaanja moe da ode mnogo dalje izvan opsega drugih slinosti. Utvrdio je to, takoer, Narol, primjenjujui svoju koncepciju kulturne jedinice. U traganju za odrazom tih svojstava kulture antropologija odavno primjenjuje metaforu, pozivajui se na proces difuzije. Ova pojava je tradicionalno bila razmatrana s take gledanja seobe elemenata, otkinutih od prvobitnog izvorita, koji se prenose u prostoru. Ipak, postoji niz razli itih interpretacija ovog procesa. Uenici Le Pleja i pojedini predstavnici istorijske kole, takoer i antropogeografiari, razmatrali su difuziju kao proces seobe drutvenih 57

56

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

grupa, ija se kultura, istrgnuta iz prvobitnog izvora, djelimi no preobli-kovala u procesu adaptacije na nove uslove sredine. Neki difuzionisti usredsredili su panju na prostorno premjetanje odvojenih elemenata ili kulturnih obiljeja koji su zadravali identitet i u novim sistemima u koje su bili ukljueni. Koncepcije koje se zasnivaju na naelima istorijskog materijalizma obraaju, iznad svega, panju na nezavisnost procesa difuzije od svojstava cijelih drutvenih sistema, koji daju ili prihvataju element koji se premjeta u vremenu i prostoru, geografskom ili drutvenom. Takav prilaz procesu difuzije, koji omoguava njegovo razmatranje u okvirima iroke kategorije vremenskoprostornih preobraaja, dozvoljava da se na te preobraaje primijene optije analitike kategorije, koje pripadaju teoriji drutvenog razvoja. Ovaj prilaz je vezan za opte naelo istorizma i stavlja teite na promjene funkcija elemenata u kojima se ispoljava karakteristian tok procesa i njegov krajnji rezultat. Sto su razlike u sistemima izmeu kojih se vri difuzija vee, nune su dublje adaptacione promjene, koje u prenesenom elementu mora da izvri sistem koji ga prihvata, kako njegovo ukljuivanje u okvir cjeline ne bi bilo izloeno suvie naglim promjenama. Osvajanja i kolonizacije daju primjere potpunog raspada kulturnih cjelina koje su bile izloene pritisku vrlo nagle i iroke difuzije, koja je unaprijed onemoguavala (pod pretpostavkom da djeluje nametnuti sistem) adaptacione promjene u sistemu koji prihvata. Koncepcija marksistike teorije razvoja i kulturno-drutvene integracije obrazlae, takoer, razliito tretiranje toka procesa difuzije, zavisno od karaktera elemenata koji se premjetaju i koji zauzimaju razliita mjesta u drutveno-kulturnoj strukturi i u procesu njenog razvoja. Ukratko, elementi nadgradnje, a posebno onog dijela kulture koji odgovara drutvenoj svijesti, prenose se lake i zahtijevaju manje adaptacione promjene od elemenata, prije svega od cijelih kompleksa, vezanih za osnovne proizvodne procese i za regulaciju proizvodnih odnosa. U poljskoj naunoj literaturi Kivicki je tom problemu posvetio svoje studije seobi ideja. arnovski je, opet, globalno istraivao otpore kulture, vezane, prije svega, za seobu orua, a detaljno je analizirao prenoenje knjievnih motiva koji svoje izvorite imaju u gr koj, bliskoistonoj kulturi, u narodnim kulturama, a prije svega u keltskoj knjievnosti. Studija Lintona i Kardinera, koja objanjava preobraaje kulture Tanala na

Madagaskaru, prihvatanjem nove tehnike gajenja pirina od susjednog plemena, predstavlja gotovo klasian primjer prilaza utjecaju difuzije osnovnog elementa proizvodnje na duboke promjene svih drugih kulturnih oblasti.73 Autori nisu polazili sa marksistikog stanovita, ali empirijski materijal kojim su operisali u monografiji zahtijevao je takvu interpretaciju. Rezultati slinih empirijskih istraivanja pojavljuju se u njihovoj ve spomenutoj optoj koncepciji osnovnih kulturnih institucija, koje utjeu na integraciju kulture i linosti. I procesi razvoja, kao i kulturne difuzije, i kad uzrokuju distributivno razmatranje kulture, ne daju izrazito izdvojene, unutar sebe jednorodno i trajno sjedinjene cjeline. Moe se upotrijebiti model poreenja sa sunanim spektrom, da bi se slikovito predstavila njihova svojstva. Pretpostavimo da razmatramo odreenu kulturu u kategorijama njenih sedam osnovnih elemenata, uz primjenu pojedinih kriterijuma koje je u svojoj analizi predstavio Narol: ekonomska organizacija, politika organizovanost, struktura lokalne zajednice, jezik, folklor i umjetnost, ideologija i vjerovanja, nauka. Pretpostavlja se da na dosta visokom nivou apstrakcije moe uopteno da se definie svako od tih svojstava, a time i da se pripie zajedniko obiljeje dovoljno brojnoj zajednici. Homogenost kulture u okviru svake od ovih karakteristika ipak predstavlja samo okvir unutar kojeg se nalazi spektar raznovrsnih nijansi, koje odgovaraju individualnim varijantama realizacije normi i kulturnih obrazaca. Kada bi se svakoj od tih nijansi pripisala jedna od boja sunevog spektra, slika istraivane kulture imala bi u sredini bijelo polje stvoreno slaganjem svih boja. Na njegovim krajevima bi se ipak - kao rezultat spektralne analize -ocrtale boje duge, koje odgovaraju pojedinim obiljejima iji dornen nije meusobno podudaran. Cijela raznobojna mrlja imala bi, dakle, nepravilne i tupe obrise. Ovaj spektralni model opsega kulture ne odnosi se samo na geografski, ve i na drutveni prostor. U drutvu koje je brojno i ima sloenu strukturu, i pored precizno odreene politike organizacije i pravno odreenih granica, mogu da postoje mnoge enklave drutvenih grupa i krugova koji se odlikuju razliitim varijantama kulturnih obiljeja, a to je mogue, prije svega, u odnosu na jezik, umjetnost, ideologiju, vjerovanja, nauku. Razlike koje se ispoljavaju u obliku kulturnih varijanata mogu da se
L.Kivicki, Putovanje ideja, u: Socioloke studije. S.amovski, Tri studije kulturi, u: Kultura 59
73

58

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

pojave u itavim velikim klasnim kategorijama, emu je ve bilo govora u vezi sa stanjem engleske radnike klase sredinom XIX vijeka. Velika sloena drutva uvijek su heterogena s obzirom na odreene karakteristike svoje globalne kulture, ak i onda kada su vrsto politiki organizovana. Izvan njihovih formalnih granica prostire se grani no polje odlika i kulturnih utjecaja koji se meusobno mijeaju. Male i unutranje jednorodnije primitivne zajednice vrlo esto uopte nemaju jasno odreene granice. Na podrujima koja nisu geomorfolokim granicama kulture izrazito podijeljena, etnike grupe preuzimaju mnoge odlike i prelazak iz jedne relativno izdvojene cjeline u drugu vri se vrlo esto jedva primjetno, slino kao to se deava na luku duge. Dakle, individualne kulture predstavljaju promjenljiv fenomen i u vremenu i u prostoru, one podlijeu stalnim procesima difuzije i osmoze kroz "pokoicu" koja ih samo djeli-mino uzajamno razdvaja.74 Brojna antropoloka istraivanja opisanog karaktera dozvoljavaju da se utvrdi tendencija zajednikog pojavljivanja nekih kulturnih odlika koje ili podlijeu difuziji ili se formiraju u imanentnom procesu razvoja. Kreber navodi primjer obiajnih razlika u dvjema varijantama budizma u Aziji: u prvoj, kineskoj, manifestuje se u upotrebi tapia pri jelu, a u indijskoj jede se prstima. Neposrednu, unutranju vezu takvih sistema odlika ponekad je teko odrediti. Po Kreberovom ubjeenju, one su obiljeje posebnog tipa kulture. Kreberov pokuaj da odreenije definie konfiguraciju odlika kulturnog razvoja u irokoj skali zavrio se, ipak, neuspjehom. Istraivanja koja operiu jedino opisnim metodom i bez teorijskih pretpostavki nisu dovela do utvr ivanja veza ak i elemenata slinog karaktera. Primjeuje se da je zajedniko pojavljivanje parova odlika ee u sluaju njihove uzajamne funkcionalne veze, nego kada te veze nema.75 to se pri definisanju kulturne jedinice uzima vie elemenata u obzir, pokazuje se da je ona promjenljivija i nestabilnija cjelina. Takvim opservacijama odgovara u "spektralnom" modelu kulture obuhvaena karakteristika neravnomjernog volumena njenih obiljeja u fizi kom i drutvenom prostoru.
74 Uporedi: R.Naroll, The Culture-bearing Unit; D. Sopher, Theories of Society Place and Location: the Spatial Patterning of Culture, u: ICSS, sa opirnom bibliografijom pitanja geografije kulture. 75 A.L.Kroeber, Style and Civilization; A.L.Kroeber, Configurations of Culture Growth

Ako se ima u vidu svojstvo kulture koje uzrokuje da se model svake kulturne cjeline prelama u duginim bojama, isto tako ne treba zaboraviti "bijeli" centar, koji oznaava polje integracije kulture koje antropolozi definiu kao polje kulminacije kulture. U razvijenim drutvima osnovne ekonomske i politike institucije globalne kulture vre regulativne funkcije u odnosu na cjelokupno drutvo, tako da se nijedna drutvena grupa ne moe trajno i legalno izolovati od njihovog utjecaja. U visokorazvijenim industrijskim drutvima nemogue je postojanje grupa koje se bave naturalnom privredom ili prostom robnom razmjenom. Takoer, nije mogue legalno iskljuivanje iz okvira politike organizacije i administracije. Traganje za integracijom kulture opravdano privla i mnoge istraivae, iako se i rezultatima i predloenim zakljucima mogu staviti primjedbe. Opise kulturnih cjelina stvorenih po potpuno jednoobraznom, harmoninom obrascu, sa izrazito odreenim granicama, treba shvatiti prije kao arbitrarnu konstrukciju istraivaa, nego kao vjernu rekonstrukciju stvarnosti. Tako bi trebalo razumjeti karakteristike u Obrascima kulture Rut Benedikt. Autorka, u stvari, konstruie idealan tip apolonske i dionizijske kulture, a ne stvarnu sliku plemenske kulture Zunjija i Kvakiutla. Njene konstrukcije mogu da budu korisne u istraivanjima realnih drutava isto koliko i Veberovi idealni tipovi. To, dakle, nisu instrumenti koji mogu da slue objanjenju principa kulturne integracije, ve njenom opisu i "razumijevanju" njenih karakteristinih obiljeja. U ovom sluaju razumijevanje proizlazi iz istraivakog postupka samog istraivaa i uea primalaca njegovog djela. Teorijska orijentacija, nazivana spoznajnom etnografijom ili etno-naukom, trai principe integracije kulture jedino u svijesti ispitivanih lanova drutva, u klasifikacijama kulturnih fenomena koje oni sami stvaraju. Ovaj prilaz, definisan kao emian, crpi teorijske postavke iz strukturalne lingvistike. To se odnosi na naine realizacije kulture u svrsishodnom djelanju ljudi koji stvaraju njen sistem po principima slinim onima koji su osnov jezikog sistema. "Emiki" model kulturne cjeline suprotstavlja se "etikom", koji se zasniva na spoljnoj opservaciji istraivaa, na objektivnim injenicama. Ovaj prilaz u pojedinim svojim takama slian je metodolokim principima Malinovskog i Sapira. Takoer, ima neke zajednike crte sa koncepcijom humanistikog koeficijenta Znanjeckog, zasnovanom na drugim teorijskim naelima. 61

60

Antonjina Kloskovska _______________________________________________ U drugoj polovini XX vijeka emiki prilaz, koji ima svoje izvorite u antropolokim i lingvistikim koncepcijama, podudara se sa etnometodolokom sociolokom orijentacijom, koja se inspirie fenomenolokom filosofijom. Takoer mu je bliska Levi-Strosova teorija, koja suprotstavlja mehanike i statistike modele kulturnih fenomena.76 Iskljuivost emikog modela mogla bi da izazove niz primjedaba. On dozvoljava jedino opisno razmatranje kulture, iako moe da bude osnov uoptavanja u komparativnim istraivanjima. irina plemenskog naziva i svjesno osjeanje kulturne pripadnosti sigurno su vani pokazatelji dometa i integracije kulture, ali to nisu pouzdani i neophodni pokazatelji. Emiki prilaz kulturi mora da rauna na smetnje u obliku lane svijesti, racionalizacije i derivacije, kao i sa raznovrsnou stavova, koja je u odnosu na kulturnu cjelinu i njenu integraciju, ak i u primitivnim zajednicama, znatna i uopte se ne podudara sa fonemskim jedinstvom jezika. Potpuno refleksijsko osjeanje kulturne posebnosti nije neophodan uslov ouvanja odlika svojstvenih odreenoj kulturi. tome e biti vie rijei u vezi sa analizom izabranih kategorija kulturnih fenomena. Takvo osjeanje je ipak vaan faktor trajnosti i izrazitog odvajanja grupa kulturno jednorodnih ili relativno jednorodnih. Znanjecki je principu posebnosti, koji su prihvatali svi lanovi, pripisivao osnovnu funkciju defin-isanja drutvenih grupa. Pojam kulturne grupe, koji je upotrebljavao u svojim ranijim radovima, obuhvata jedino naciju i civilizacijski kompleks shvaen vie kao postuliran, nego kao stvarno postojea veza naroda. Princip izdvajanja tih grupa je zajednitvo prihvaenih vrijednosti. Znanjecki, pri tome, istie kulturnu jednorodnost, sloenost i nepotpunost svakog tipa grupe koju je naveo i izlaenje mnogih kulturnih odlika izvan njenih granica. Ba zbog te pojave smatra da je osjeanje posebnosti glavni kriterijum definisanja drutvenih jedinica kulturnog karaktera. Kada je u svom kasnijem radu, posveenom savremenim nacijama, Znanjecki koristio bogatiji empirijski istorijski materijal, naveo je primjer poljskog naroda kao posebno karakteristian sluaj, koji pokazuje ulogu
K.Pike, Language in Relation to the Unified Theory of the Structure of Human Behavior, uporediti sa O.Werner, J.Fenton, Method and Theory in Ethnoscience and Ethnoepistemology, u: HMCA; M.Harris, The Rise of Anthropological Theory; K.Levi-Stros, Strukturalna antropologija; H.Garfinkel, Studies in Ethnometodology. 62
76

SOCIOLOGIJA KULTURE

osjeanja kulturne posebnosti u odravanju identinosti zajednice podijeljene izmeu tri razliite dravne organizacije, ukljuene u posebne privredne sisteme.77 Ovaj primjer, kao i njegovo argumentovanje, ne negira prethodno navedenu tvrdnju utjecaju ekonomskih i politikih institucija na procese kulturne integracije, budui da je takav utjecaj prihvaen kao nuan u formiranju relativno integrisanih cjelina, ali ne za svaku fazu trajanja takvih cjelina. Stav Znanjeckog, takoer, ne sadri tvrdnju da je osjeanje posebnosti prvobitan uzrok formiranja kulturne zajednice, niti navodi na takvu interpretaciju. Definicija kulturnih grupa u teoriji Znanjeckog povezana je sa optim problemom, osnovnim za formulisanje socioloke teorije kulture. U ranoj fazi stvaranja svoje teorije Znanjecki je stajao na stanovitu bliskom formalizmu. Kao to je ve naglaeno, bio je udaljen od kulturalistike sociologije. Njegova razmatranja kulturnih grupa u Sociologiji vaspitanja polaze od drutva, a ne od kulture. Pokuaj klasifikacije drutvenih grupa, kojeg se tada Znanjecki prihvatio, doveo je do komplikacija, s obzirom na njegov opteteorijski princip po kome sociologija treba da se bavi samo jednom od izdvojenih kategorija kulturnih fenomena, koja obuhvata osnovne drutvene sisteme: djelatnost, odnose, uloge. Pokuaj klasifikacije grupa i na toj osnovi formulisana definicija drutva dovela je, ipak, do zakljuka da kultura kao princip posebnosti mora da bude ukljuena u okvire samih grupa ili bar u pojedine tipove drutvenih grupa. Moe se zakljuiti da Znanjecki prvobitno nije bio do kraja svjestan posljedica takvog stanovita po do tada prihvaene osnovne teorijske postavke. S vremenom su te postavke ipak podlijegale modifikaciji. Dokaz je definicija sociologije u Naukama kulturi, kao osnovne discipline koja se bavi spoznajom kulture. Odreivanje takvih zadataka sociologiji zahtijeva definisanje njihovog odnosa prema zadacima antropologije kulture. Znanjecki je negirao da antropologija njegovog doba ima mogunost, pa ak i ambiciju, da stvara sinteze.78 Ovo miljenje se moe smatrati samo djelimino opravdanim. Antropologija koja primjenjuje empiriju moe da traga za principima integracije kulture istraujui individualne kulturne sisteme. Primjenjujui
77 78

EZnanjecki, Sociologija vaspitanja, tom 1, str. 44; F.Znaniecki, Modem Nationalities EZnanjecki, Nauke kulturi, str. 189 63

Antonjina Kloskovska_____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

komparativne podatke, moe da formulie generalizacije. Takvo stanovite je odbrana od arbitrarnih koncepcija naturalistikog ili psihologistikog tipa. Empirijski prilaz kulturnim fenomenima ipak zahtijeva i teorijski osnov da bi rezultati istraivanja izali iz okvira isto monografskog zadatka i da ne bi podlijegali razvijanju. Zajedno sa irenjem antropolokih istraivanja, koja se ne ograniavaju jedino na njenu prvobitnu specijalizaciju, istraivanje primitivnih zajednica, promijenila se metodoloka i teorijska pozicija tih istraivanja. Gube se granice izmeu sociologije, koja polazi od stanovita ovdje definisanog kao kulturalistika orijentacija i antropologija sa kvalifika-tivnim dodatkom "socijalna" ili "kulture". Redklif-Braun je definisao socijalnu antropologiju kao "istraivanje sutine ljudske zajednice permanentnim uporeivanjem zajednica razliite vrste, sa posebnim naglaskom na primitivnim zajednicama".79 Novije definicije antropologije ak i ne sadre opaske primatu primitivnih zajednica ili kultura kao predmeta istraivanja. Govore svestranom istraivanju kulture, dakle, nauenih ponaanja ovjeka i rezultata ponaanja koji su zajedniki u okviru grupe ili drutvene zajednice. Metodi savremene antropologije takoer se ne razlikuju izrazito od sociolokih, kako je to bilo jo sredinom XX vijeka. Antropologija kulture je u drugoj polovini ovog vijeka krenula putem formalizacije svojih metoda, koristei kvantitativne podatke i njihovu statistiku obradu. A u sociologiji se primjeuje odstupanje od postulata iskljuivosti kvantitativnih metoda, okretanje ka humanistikoj orijentaciji i priznavanje nunosti teorije. Tendencije koje je Haris nazvao monotetikim preporodom u antropologiji kulture, i koje je povezivao sa utjecajem marksizma, dovode do zbliavanja dviju irokih oblasti nauke koje se bave drutveno-kulturnim fenomenima koji podlijeu zakonitostima izraenim u njihovoj vezi i razvoju. Konsekvence ovog zbliavanja su, izmeu ostalog, sline tekoama koje se pojavljuju u antropolokim i sociolokim studijama koje operiu koncepcijom naina ivota ili ivotnog standarda. Iako se ni sociolozi ni antropolozi u ve ini sluajeva ne slau sa tvrdnjom identinosti drutva i kulture, razdvajanje ova dva pojma obino se gubi u empirijskim istraivanjima i njihovoj opisanoj obradi. Spolja je lake odrediti granice drutava, nego granice kulture. Kriterijumi koje predlae Narol u izdvajanju
79

kulturne jedinice s obzirom na uzajamne kontakte ili dornen politike organizacije, mogu se opravdano odnositi upravo na definisanje granica odreenog tipa drutva. Slinu primjenu ima koncepcija izdvajanja dravne zajednice kao kompleksa grupa podreenih grupi, sa politikom sponom koju je formulisao Znanjecki. Antropoloka definicija globalne kulture ipak ne daje osnov za odvajanje kulture od drutva. Opravdano je, dakle, da se na osnovu te definicije upotrebljava homogena konstrukcija drutveno-kulturnih fenomena. To ipak nije dovoljno precizna kategorija za analizu uzajamnih zavisnosti i uslovljenosti tipova fenomena koji se pojavljuju u okviru tako iroke sfere stvarnosti koja zahtijeva preciznije saznanje. Ta kategorija je, prije svega, nedovoljna u spoznaji sloenih i velikih istorijskih cjelina i savremenih dravnih zajednica koje se odlikuju unutranjim razlikama. U odnosu na takve zajednice, monografski, kulturalistiki ili antropoloki prilaz moe biti primijenjen bez ograde, prije svega, na manjim unutranjim cjelinama, na lokalnim zajednicama, koje mogu biti predmet svestranog opisa. Izdvajanje sociologije kulture kao posebne subdiscipline mora biti argumentovano odreivanjem njenih spoznajnih zadataka, koji je razlikuju od antropologije kulture i "kulturistike" opte sociologije humanistike orijentacije. Takav argumenat daje potreba da se traga za vezama i zavisnostima izmeu ue odreenih kategorija globalne kulture, koje su rezultat podjele ove velike cjeline, a pri tome su dovoljno iroke da bi njihovo izdvajanje bilo zasnovano na otrim kriterijumima uzajamno razliitim i da bi spoznaja njihovih uzajamnih veza mogla da rasvijetli vane i drutveno znaajne zakonitosti.

A.R.Radcliffe-Brown, Method in Social Anthropology, str. 33

64

65

SOCIOLOGIJA KULTURE

IV. KATEGORIJE KULTURE AKADEMSKE I OPTEPRIHVAENE DEFINICIJE

Kako je ranije reeno, definicija globalne kulture, koja je iroko prihvaena u savremenoj antropologiji i sociologiji, nema selektivan i vrednujui karakter. U okvir kulture ukljuuju se sve ljudske djelatnosti koje odgovaraju kriterijumima definicije, kao i njihovi proizvodi. Dakle, cjelokupan opseg pojma obuhvata raznovrsne fenomene, koji takoer zahtijevaju razliite istraivake kompetencije i koji neravnomjerno privla e panju istraivaa. Zbog te raznovrsnosti opseg globalne kulture dijeljen je zavisno od karaktera fenomena koji ulaze u njene okvire. Pod kategorijama kulture razumije se jedan od moguih naina taksinominog prilaza kulturi. Kategorije kulture treba razlikovati, odvojiti od pojma tipova kulture, koji se upotrebljava, prije svega, u teorijama kulturnog razvoja. Takav klasi-fikativan karakter ima evolucionistika koncepcija stadijuma divljatva, varvarstva i civilizacije. Ta tipologija, sadrana u Morganovim djelima, izazvala je, kao to je poznato, ivo interesovanje Marksa i Engelsa, poto je bila bliska njihovoj koncepciji drutveno-ekonomskim formacijama. Drutveno-ekonomske formacije predstavljaju, na osnovu istorijskog materijalizma, integrisane komplekse svih kategorija i oblasti drutvenokulturnih fenomena koji odgovaraju odreenoj etapi razvoja. Savremena etnologija i neoevolucionistika antropologija smatraju da Engelsova razrada Morganove koncepcije razvojnih faza predstavlja trajno rjeenje istorijskih oblika kulture, na kome treba da se zasnivaju neoevolucio-nizam i kulturni materijalizam,80 a to ih pribliava stanovitu istorijskog materijalizma. Poslije I svjetskog rata veliki utjecaj izazvala je istorijsko-filosofska koncepcija kulturnih tipova sadrana u djelu Osvalda Spenglera Propast Zapada. pengler je upotrebljavao termin "civilizacija" kao odrednicu posljednje faze razvoja kulture, koja se nije odlikovala dostizanjem ---------------80

vrhunske forme - kao to je to bilo u Morganovoj teoriji - nego opadanjem svih kulturnih vrijednosti. Ta pesimistika koncepcija degradacije kulture u nekim svojim vidovima podsjea na Tenisovo stanovite karakteru drutva kao izraene, degenerisane forme, suprotstavljene spontanom i vitalnom zajednitvu ranijih faza razvoja. Prema penglerovoj teoriji, svaka kultura prolazi kroz razvojne cikluse, borei se da ostvari najvee mogunosti. Kada taj cilj, shvaen kao potpuno ostvarenje ideje kulture, bude postignut, "kultura iznenada okotava, zamire, njena se krv zgrua-va, opada snaga - ona postaje civilizacija". Civilizacija oznaava prelazak od raanja do ispunjenja, ali ne takvog ispunjenja koje krunie proces razvoja, nego ispunjenja nalik na smrt organizma. Civilizacijsko opadanje kulture vie puta se ponavljalo u istoriji, jer razvoj kulture prolazi kroz homologine faze. Ipak, najdublji pad, po pengleru, oznaava gradska i industrijska civilizacija XX vijeka. Njeno masovno drutvo odlikuje se krajnjom centralizacijom, standardizacijom i manipulacijom masama. Koncepcije sline penglerovskoj, koje govore trajnom antagonizmu kulture i civilizacije, mogu se nai u mnogim novijim istorijskim, filo-sofskim i sociolokim teorijama na Zapadu. Slino stanovite zauzima Tojnbi u svojoj istorijsko-filosofskoj viziji. Iako razliit po svom ideolokom ubjeenju, ipak je penglerovoj kritici civilizacije blizak Markuze. Po njemu, napredak civilizacije, dodue, iri opseg drutvenih kategorija ljudi koji mogu da uestvuju u kulturi, ali istovremeno unitava autentine, istinske vrijednosti kulture. Civilizacija je zavladala kulturom, njome trguje, sebi je podreuje, mijenja njene autonomne ideje u operacione koncepcije. U opoziciji kulture i civilizacije koju predstavlja Markuze mogu se nai slinosti ne samo sa Spenglerovim stanovitem, ve i sa stanovitem Ortege i Gaseta. Koncepcija homologije je, bez pozivanja na penglera,predstavljena i u Goldmanovoj sociologiji umjetnosti. Formalna slinost sa Spenglerovim shvatanjem moe se nai i u Sorokinovoj koncepciji tipova kulture.81 Sorokin u svojoj teoriji dinamike drutveno-kulturnih promjena predstavlja koncepciju fluktuacije kultura, koje prolaze razliitim slijedom i tempom, od ideativne ka ulnoj (sensate) kulturi i one koja predstavlja kompromisan oblik izmeu ove dvije idealistike. Sorokin, koji se sa skepsom odnosio prema mogunostima odreivanja
O.Spengler, Der Untergang des Abendlandes, str. 154, 45 i druge. H.Marcuse, Culture at societe. Takoer, uporedi sa kritikama teorija Spenglera i Tojnbija: E.S.Markarian, koncepcii lokaljnih civilizacii. 67
81

Uporedi: M.Harris, The Rise of Anthropological Theory.

66

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

zakonitosti dinamike kulturnih promjena, nije ukazivao na bilo kakve regularnosti promjena izdvojenih tipova, koji odreuju dominantan stil globalno shvaene kulture. Karakteristike stila koje je predstavio Sorokin bile su konstruisane na nain koji rigorozniji istraivai kulture ocjenjuju kao impresionistiki. Termin "civilizacija", koji upotrebljavaju spomenuti autori, zahtijeva komentar, jer je u ovakvom prilazu oznaavao fazu razvoja globalne kulture. Ve ranije je u ovoj studiji, u vezi sa definicijama kulture, skrenuta panja na mnogoznanost termina "civilizacija", koji se ponekad izjednaava sa terminom "kultura". Pojedini autori upotrebljavaju ovaj termin kao odrednicu ireg geografskog kompleksa kulture sloenog karaktera. Tako ga, izmeu ostalih, razumije i Znanjecki. Termin "civilizacija" upotrebljava se, takoer, kao definicija jedne od kategorija globalne kulture. Ovdje se pod kategorijama kulture podrazumijevaju velike, osnovne oblasti te kulture, koja je izdvojena u sinhroninom istraivanju. One se razlikuju karakterom elemenata na nain koji, s gledita metodologije i teorije, opravdava njihovo posebno prouavanje. Prema namjerama i pretpostavkama pojedinih istraivaa, ove kategorije treba da imaju empirijski karakter, suprotno od, na primjer, prethodno navedenih aspekata javne i skrivene kulture, koje se izdvajaju analitikim putem, ali koje su unutar empirijskih fenomena. U skladu sa maksimalistikim metodolokim postulatom, kategorije kulture treba izdvojiti tako da predstavljaju osnovu disjunktivne, ekonomine i iscrpne klasifikacije drutveno-kulturnih pojava. Dakle, kriterijumi njihove podjele moraju biti dovoljno otri. Takav je postulirani princip. Kategorije, uz to, treba da obuhvataju fenomene relativno jedno-rodne, koji sadre odlike bitne za njihovo izdvajanje. Posebnost kategorija ne ozna ava, ipak, njihovu izolaciju. Ne treba zaboraviti da kultura i u univerzalnom i u distributivnom smislu predstavlja relativno integrisanu cjelinu. Izmeu njenih unutranjih kategorija postoje veze i zavisnosti, ije postojanje ne negira veina naunika. Istraivanje njihovog karaktera dozvoljava bolju spoznaju kulture kao cjeline, a stremljenje ka takvom saznanju opravdava izdvajanje kategorija. Tako shvaene kategorije i same predstavljaju velike cjeline, unutar sebe diferencirane, koje podlijeu daljim podjelama. Unutar kategorijalne podjele one e ovdje biti nazvane oblastima kulture. U pojedinim sluajevima oblasti predstavljaju jasne i neosporno izdvojene predmete 68

istraivanja, jasnije definisane i bolje prouene od cijele kategorije. Ali, njihovo ukljuivanje u okvire kategorije omoguava iru generalizaciju i doprinosi razvoju opte teorije kulture. Razmatranja kulturnim kategorijama mogu se sresti u svim disciplinama koje istrauju kulturu, dakle i u okviru filosofske teorije kulture, antropologije, etnologije, etnografije, sociologije i istorije. Nezavisno od naune oblasti, ova razmatranja podlijeu snanim utjecajima filosofskih pretpostavki autora, bez obzira na to da li su svjesni svog filosofskog, ontolokog stanovita i da li ga javno iznose ili ne. Mimo razlika izmeu disciplina, teorija i pogleda na svijet autora, klasifikacije kategorija kulture predstavljene u posljednjih sto godina pokazuju znatne slinosti u opsegu izdvojenih taksonomikih klasa. To su najee trodjelne klasifikacije sa srodnim, bliskim poljima pojedinih pojmova koji definiu izdvojene kategorije kulture. Ali, razumijevanje sadraja ovih pojmova zavisi od teorijskog i metodolokog stanovita i znatno se razlikuje.
Tabela 1 Klasifikacija kategorija kulture *
Autor A.Veber 1912. Kategorije kulture (oblasti ili kriterijumi) Spoljna civilizacija (tehnika, tehnologija i primijenjena nauka) Tehnoloki poredak sistema (sfera sredstava) Kultura zbilje Tehnologija Materijalna kultura Materijalni oblik djelatnosti Unutranja civilizacija (drava, pravo, moral) Drutveni sistem (sfera ciljeva i sredstava) Drutvena kultura Drutvo Drutvena kultura Kultura (umjetnost, ideje, religije) Kulturni sistem (sfera ciljeva) Kultura vrijednosti Ideologija Nematerijalna kultura Duhovni oblik djelatnosti. Umjetniko miljenje.

R.Mekajver 1937, 1942. A.L. Kreber L. Vajt K.Dobrovolski C. Arzakanijan

* Predstavljena klasifikacija kulturnih kategorija bazira se na radovima slijede ih autora: A.Weber, Ideen zur Staats und Kultursoziologie, poglavlje Der soziologische Kulturbegriff; R.MacIver, Society; Social Causation; A.L.Kreber, Sutina kulture; L.White, The Science of Culture; K.Dobrovolski, Studia nad tyriem spolecznym a kultura; C.Arzakanian, Kuljtura i civilizacija: problema teorii i istoni. 69

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Tabela 1, koja predstavlja kategorije kulture prema klasifikaciji izabranih autora, ilustruje razlike u stanovitima i taksonomikim kriteri-jumima, uz znatnu slinost klasifikovanih pojmova. Terminologija koju upotrebljavaju navedeni autori moe da izazove nesporazume, a postaje jasna tek poslije upoznavanja postavki odreenih teorija. Relativno naj-jednoznanija i najjednorodnija je kategorija izdvojena u prvoj, lijevoj koloni. Prema shvatanju ovih autora, ona obuhvata djelatnosti i tehnike proizvode koji slue podmirivanju ovjekovih prirodnih potreba, nezavisno od stepena razvoja i karaktera tih djelatnosti i sredstava. Iako istiu materijalnu i tehniku sutinu ove kategorije kulture, autori ipak razliito predstavljaju njeno ontoloko razumijevanje i vrednovanje. Alfred Veber ovdje predstavlja stanovite dosljednog ontolokog idealizma. Spoljna civilizacija, koja obuhvata tehniku, tehnologiju i primijenjenu nauku, predstavlja, po njemu, izraz racionalizacije i intelek-tualizacije ljudskog ivota. To je proces u svojoj biti idealan i duhovan, ali ipak nii od procesa prave kulture, jer je okrenut ka sferi prirode, podmirivanju nagonskih potreba i odravanju fizikog ivota. Veberova teorija je izraz konsekventnog idealistikog i vrednujueg stanovita. I prema Mekajverovom shvatanju, tehnoloki sistem kulture, definisan kao sfera sredstava, podreen je zadacima koji odreuju svijet osvijeenih bia kao podruje cjelishodnosti koja predstavlja "neposredan izraz ljudskog duha".82 Ontoloki status ostalih ovdje predstavljenih, kao primjer navedenih koncepcija, drugaiji je. Tri su vezane za teorije koje imaju manje ili vie jasan materijalistiki karakter. Kreberovo stanovite nije jednoznano. Pojedini filosofski iskazi povezani su sa neokantizmom. Koncepcija izdvajanja kulture kao posebnog, nadorganskog sloja stvarnosti u kasnijim Kre-berovim radovima svedena je na metodoloku ravan i usklaena sa umjerenim redukcionizmom, to znai, sa stanovitem da je kultura, u stvari, jedino oblik djelatnosti realnih ljudi, oblik koji zahtijeva posebne istraivake metode, a nije poseban oblik bitka. Kultura zbilje, po Kreberu, slino kao i tehnologija Vajta i materijalna kultura ili materijalni oblik djelatnosti u koncepcijama poljskih etnografa i sociologa i sovjetskih filosofa kulture, oznaava kategoriju kulture, instrumentalnu u odnosu prema osnovnim potrebama bi a, koja se izraava u
82

detaljima i predmetima, iji je fiziki, spoljni oblik vezan na realan i nuan nain (tj. nekonvencionalan) sa funkcijom koju vri. U okvir ove kulturne kategorije spadaju djelatnosti, orua i tvorevine vezani za proizvodnju, distribuciju, usluge i potronju dobara, zajedno sa odbrambenim i zatitnim aktivnostima koje na ovjeku svojstven nain osiguravaju ljudsku vrstu i jedinku. Ovakav prilaz, naravno, iskljuuje da se ovaj dio kulture tretira kao hijerarhijski nii i podreen ostalima. Tamo gdje se podudara ili je istovjetan sa marksistikim teorijskim stanovitem, opravdava tretiranje upravo ove kategorije kulture kao osnovne u odnosu na druge i koja uslovljava i utjee najvie na odreivanje njihovog karaktera. Bie i karakter ljudskih jedinki zavise od materijalnih uslova njihove proizvodnje, od toga ta i kako proizvode.83 Drutvena kategorija kulture je izdvojena u gotovo svim klasifikacijama. Ovo izdvajanje zahtijeva ipak objanjenje. U optem smislu, svi kulturni fenomeni imaju drutveni karakter, jer su uslovljeni postojanjem ljudskih zajednica koje meusobno drutveno koegzistiraju. Dakle, kad izdvajamo takvu klasu kulturnih fenomena, treba je razumjeti kao kategoriju imanentno drutvenu. Govorei uopteno, ova kategorija se karakterie time to su subjekt i predmet kulturno definisanih djelatnosti sami ljudi i to se regulativni utjecaj kulture u ovom sluaju ne odnosi na neke druge sup-stance ili vrijednosti, nego na odnose, uloge i sisteme u ljudskoj uzajamnoj vezi. Ova kategorija e dalje biti predmet opirne analize. Naravno, ona je posebno vana s gledita sociologije kulture. Obuhvata osnovni repertoar nezavisnih varijabli koje se primjenjuju u istraivanjima ove subdiscipline. Ona je glavni predmet istraivanja sociologije uopte. mogunostima njenog odvajanja od ostalih kulturnih kategorija vode se beskrajni teorijski sporovi. Nita manje kontroverzi nema ni oko tree kategorije kulture. Nejednorodnost i problematinost gledita ispoljavaju se ve u samoj terminologiji koja se odnosi na ovu taksonomiku klasu. Za autore koji zastupaju manje ili vie konsekventno ontoloko stanovite idealizma tek ova kategorija predstavlja kulturu par excellence. Po Alfredu Veberu,

R.MacIver, C.Page, Society, str. 275

Ovo stanovite je veoma izraeno u savremenoj kulturnoj antropologiji, naroito u radovima neoevolucionista.

83

70

71

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

drutvena kultura je, u sutini, jedino unutranja civilizacija, koja se zasniva na intelektualizaciji uzajamnih ljudskih odnosa preko drave, prava, morala shvaenog kao operacija isto instrumentalnog karaktera. A prava kultura poinje tek onda "kada se ivot, oslobodivi se nunosti i potreba, preoblikuje u strukturu koja e stajati iznad njih", kada ljudi poinju da djeluju "u ime neega to je suvino s gledita egzistencije, a to osjeaju kao njen krajnji, najvii smisao".84 Kultura je ovdje shvaena kao svijet transcendentnih i autotelikih fenomena, dakle, takvih koji su sami sebi cilj. Po slinom principu, Mekajver izdvaja kategoriju kulturnog sistema i definise je kao istu sferu svrsishodnosti i krajnje neposredne potronje. I jedan i drugi autor smatraju da je kultura izraz duhovnosti, koji se manifestuje u umjetnosti, filosofiji i odreenom obliku religije. Takvo stanovite je neprihvatljivo ako se odbace idealistike filosofske postavke, ali je dosljedno i jasno u okviru tih pretpostavki. Termin "duhovna kultura", ili "nematerijalna", ipak se iroko primjenjuje i van opsega ovog filosofskog stanovita. Nesumnjivo je da opteprihvaena podjela na materijalnu i duhovnu kulturu, koju primjenjuju marksistiki etnografi i filosofi, nije zasnovana na stanovitu dualizma, a tim manje na ontolokom idealizmu. Istraiva koji polazi od pretpostavke optoj, materijalnoj sutini fenomena zbilje, koja je predmet ljudskog saznanja, moe da upotrebljava pojam duhovne kulture pod uslovom da je definie jednoznano, na nain koji nee izazvati nedoumicu. Kada to uini, najbolje je da odustane od termina koji izaziva nesporazume. Najee se istraivai, koji upotrebljavaju pojam duhovne kulture bez idealistikih intencija, zadravaju na pokazivanju egzemplifikacijom njegovog opsega i na ograivanju da se duhovna kultura sastoji od fizikih fenomena, slino ostalim kategorijama kulture. Potreba da se ta trea kulturna kategorija definie eksplicitno, a ne samo pomou definicije kvantitativnih indikatora, tim je vea to upravo ova kategorija u praktinoj djelatnosti razvijenih drutava i u kolokvijalnom jeziku njihovih lanova biva prihvaena, jednostavno, kao kultura uopte. I ako se ne prihvate ekstremne take etnometodolokog stanovita i iskljuivosti emikog prilaza kulturi, ipak se ne moe negirati da je za istraivaa u oblasti humanistikih nauka vaan i obavezan, mada ne
A.Weber, Ideen, str. 40

iskljuivi, zadatak da definie nain na koji funkcioniu istraivani fenomeni u svakidanjoj praksi i prosjenoj svijesti ljudskih grupa koje su predmet istraivanja. Prvo to treba utvrditi da bi se ostvario ovaj zadatak jeste odreivanje opteprihvaenog shvatanja osnovnih termina koji se upotrebljavaju u opisu i analizi, koliko su oni u optoj upotrebi u istraivanim zajednicama. I to se deava upravo u sluaju pojma kulture u mnogim drutvima. U poljskom drutvu, pojam kulture i izvedeni pridjevi su u optoj upotrebi svih drutvenih kategorija. Pokuaj sistematskog ispitivanja, izvedenog na reprezentativnom uzorku odraslih stanovnika malog grada, tome kako se razumije kultura, pokazuje da je, i pored niskog prosjenog nivoa obrazovanja stanovnika, 83 odsto znalo definiciju kulture, koja je imala preteno kvantitativni karakter.85 Klasifikacija definicija koje ulaze u sastav opteg razumijevanja kulture predstavlja se ovako:
Tabela 2 Opta definicija kulture
Definicija Dobro vaspitanje, maniri, moralnost Nauka, prosvjeta, prosvjetne ustanove Umjetnost, ustanove vezane za umjetnost, sredstva komunikacije Razonoda, zabava Kultura ivljenja Ostalo Prvi odgovor (%)N = 534 38,0 35,7 6,4 6,3 7,3 6,3 Svi odgovori (%) N=1048 29,0 33,5 21,4 5,5 7,8 2,8

etvrto mjesto na ljestvici odgovora, koji obuhvataju oko 8 odsto nabrojanih definicija, klasifikovano je kao klasa elemenata praktine primjene. To su definicije koje se odnose na urbanizaciju, bogatstvo, posjedovanje, sredstva koja podmiruju praktine ivotne potrebe. Moe se prihvatiti da se nisu poklapale sa sadrajima koje obuhvata, najee, pojam "duhovna kultura". A opet, tri osnovna tipa optih definicija kulture, dosta ravnomjerno predstavljena u svim odgovorima, uklapaju se u taj pojam.
A.Kloskovska, Drutveni okviri kulture. Takoer: J.Larrue, Representations de la culture et conditions culturelles 73
85

72

Antonjina Kloskovska_______________________________________________ Zavisnosti izmeu nivoa obrazovanja i upotrebljavanih definicija, utvr ene u istraivanjima, dozvoljavaju tvrdnju da se u sluajevima prosjeno vieg obrazovanja poveala uestalost definisanja kulture koja se odnosi na umjetnost, a da je opalo definisanje vezano za dobro vaspi-tanje i moralnost, koji se izraavaju kao prihvatanje odgovarajueg tretiranja drugih ljudi. Analogne rezultate donijela bi i ostala istraivanja koja se odnose na optu taksonomiju kulture konstruisanu u izabranim drutvenim sredinama. 86 Rezultati ovih istraivanja potvruju zakljuke manje sistematskih opservacija i ukazuju na injenicu da opte shvatanje i definisanje kulture imaju selektivan i vrednujui karakter. Takoer, podudaraju se sa prilazom kulturi poznatim ranoj fazi uvoenja u upotrebu tog termina od strane filosofa humanista u doba prosvjetiteljstva. U savremenom akademskom definisanju kulture mogu se primijetiti tendencije vraanja vrednujuem prilazu.87 Ipak, dominira tretiranje tog termina kao neutralnog pojma naune analize. To ne iskljuuje uvoenje ocjena i primjenu hijerarhije u odnosu na istraivane kulturne fenomene, ali odreivanje, klasifikacija predmeta istraivanja, da li ulaze ili ne u okvire kulturnih fenomena, po definiciji ne podlijeu vrednovanju. Ovo stanovite se odnosi podjednako i na kulturu u njenom globalnom poimanju, kao i na treu meu izdvojenim kategorijama kulturnih fenomena, koja najvie odgovara optem, kolokvijalnom pojmu kulture. Ta trea kategorija kulturnih fenomena zahtijeva da joj se da takav naziv koji ne bi izazvao teoretske nesporazume, a takoer zahtijeva precizno definisanje, jer e ona biti predmet istraivanja i analize svojstvenih sociologiji kulture, poto sadri repertoar zavisnih varijabli tih istraivanja. Termin koji bi definisao ovu kategoriju treba da bude izabran tako da odredi karakter fenomena koje obuhvata, a u najmanju ruku da tom karakteru najbolje odgovara. Kad se konstruiu pojam i definicija ove kulturne kategorije, mogu i treba da se zasnivaju na dosadanjim teorijskim dostignuima nauka koje su se bavile teorijom kulture, pod uslovom da preuzimani elementi ne budu protivrjeni i ne odluuju ontolokim i metodolokim pretpostavkama eksplicitno iskljuenim iz stvarane konstrukcije. Da bi se izbjegli nesporazumi, za ovu priliku odmah na poetku treba definisati izriito prihvaene pretpostavke. U skladu sa njima, u osnovi
86 87

SOCIOLOGIJA KULTURE

svake teorije kulture, dakle, i u koncepciji svake njene kategorije, nalazi se tvrdnja da drutveno-kulturna stvarnost ima fiziki materijalni karakter. Nita to nije fenomen te vrste ne moe da bude predmet ljudskog iskustva, dakle, u skladu sa prihvaenim stanovitem, predmet empirijskog istraivanja i teorije. Svaka od izdvojenih kulturnih kategorija sastoji se od fenomena posebnog karaktera i funkcija. Trea kategorija bie defin-isana pomou termina "simbolika kultura". Fenomeni od kojih se sastoji jesu znaci i vrijednosti. Znaci i vrijednosti su predmet ili in ljudskog ponaanja i predstavljaju korelate stavova i znaenja. Znaenja su funkcije znakova i ne predstavljaju nikakav ontoloki poseban oblik bitka. Pojam simbola, kako se ovdje razumije, odnosi se i na vrijednosti i na znakove zajedno, koji se ne pojavljuju u svim svojim komunikativnim funkcijama, ve u vrsto odreenim drutvenim i psihodrutvenim sistemima. Proces konstituisanja, transmisije i primanja znakova dalje e biti nazivan procesom semioze. Ako se stvaranje razlikuje od nerefleksijskog i nesvjesnog stvaranja znakova, moe se prihvatiti da je to proces imanentno i iskljuivo ljudski. Ernst Kasirer je definisao ovjeka kao animal symbolicum, elei da na taj nain naglasi tu, za njega najvaniju, u izvjesnom smislu konstitutivnu, odliku vrste. Poimanje simbola ili znaka u Kasirerovoj filosofiji bilo je vezano za njegovo neokantovsko stanovite, a nema potrebe da bude ukljueno u ovdje prihvaenu interpretaciju kulture. Simbolike forme, ili drugaiji sistemi znakova koje upotrebljava i kojima se slui ovjek u drutvenom ivotu, predstavljaju, prema Kasireru, matricu pomou koje ljudski duh oblikuje stvarnost. Takva je funkcija umjetnosti, saznanja, mita i svake religije. Svaki od tih sistema stvara posebne, sebi svojstvene simboline oblike stvarnosti. Posebna uloga pripada jeziku, koji je medijum ostalih oblika kulture. Kasirer, dodue, ne negira postojanje spoljnog svijeta predmeta, ali ga smatra jedino za izvor pasivnih doivljaja, koje tek oblici kulture preoblikuju u "istu ekspresiju ljudskog duha".88 Kasirerovu filosofiju nemogue je pomiriti sa ovdje prihvaenim stanovitem prema simbolikoj kulturi. Ipak, ona sadri koncepcije koje mogu da budu inspirativne za socioloku analizu kulture, pod uslovom da se relativna funkcija duha zamijeni zajednikom drutvenom djelatnou
88 E.Cassirer, Philosophie der Symbolischen Formen, citirano prema engleskom izdanju The Philosophy of Symbolic Forms, tom. 1, str. 81; od istog autora, Esej oveku

Z.Bokanjski, Mladi radnici i kulturni napredak G.Jaeger, Ph.Selznick, A Normative Theory of Culture

74

75

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

ljudi, ija svijest u odreenim uslovima kulture bitisanja na aktivan, stvaralaki nain formira oblike interpretacije i ocjene stvarnosti i norme djelatnosti koje su njoj okrenute. Kasirerova teorija sadri pravilnu koncepciju simboli ke kulture kao funkcionalne spone koja povezuje ljude u traganju za zajednikom logikom simbolikih formi, drugim rijeima, sistema simbolike kulture. Oba ova elementa njegove teorije mogu se u potpunosti prihvatiti. Kasirerova teorija sadri takoer neopravdanu, a blisku ve predstavljenom Veberovom stanovitu, koncepciju nadreenosti simbolike kulture u odnosu na sve ostale oblike ovjekove djelatnosti i bitisanja. Ovdje kategorino odbacujemo takvu interpretaciju. Simbolika kultura nije shvaena kao via od ostalih kulturnih kategorija. Takoer, ne smatra se za jedini oblik kulture. Poistovjeivanje kulture uopte sa semiotikim ili simbolikim fenomenima pojavljuje se u mnogim savremenim antropolokim i sociolokim teorijama, prije svega u onima koje su inspirisane razvojem strukturalne lingvistike. Traei u ispitivanim oblastima fenomena sisteme na koje bi mogle da se prenesu strukturalistike metode lingvistikih istraivanja, savremena humanistika prenosi koncepciju znaka i znaenja u oblasti gdje ne moe biti primijenjena, neopravdano poistovjeujui sistem uopte sa sistemom znakova. Ta koncepcija, koju je primjenjivao prije svih Levi-Stros, predstavlja pansemiotiko stanovite, koje je neka vrsta eha naivnog pansemiotizma maginih predstava i prakse primitivnih drutava. Rasprava tome mora biti prenijeta na drugo mjesto. U vezi sa karakteristikom kategorija kulture treba izriito naglasiti da kultura u globalnom smislu nema semiotiki ili simboliki karakter. Smatra se opravdanim izdvajanje tri kulturne kategorije, koje e ovdje biti nazvane terminima: kultura bitisanja, socijalna kultura i simbolika kultura. Karakter njihovog razgraniavanja mora da bude predmet daljih razmatranja, kojima e prethoditi podrobna analiza simbolike kulture. Razgranienje kategorija kulture, koje bi ispunjavalo zahtjeve pravilne klasifikacije, u skladu sa postulatom koji je formulisan na poetku ovog poglavlja, ini se nemoguim bez niza ograda koje se odnose na uslove, situacije i motive realizacije kulturne djelatnosti ili njenih predmeta, a takoer i na njihove funkcije. Samo tako se u pojedinim sluajevima moe razgraniiti kultura bitisanja od simbolike kulture. Simbolika kultura

proima sve sfere ljudske djelatnosti, esto pratei i inove kulture bitisanja. To zajedniko nastupanje ne smije se tretirati kao istovjetnost. Maks Seler, na nain slian Veberovom, ali znatno realnije, razlikovao je ovjekovu nagonsku djelatnost, usmjerenu na realno mijenjanje stvarnosti, od idealne djelatnosti, upuene na vrijednosti. Ipak, smatrao je da se u faktikim inovima ljudskog ponaanja, koji se mogu empirijski dokazati, jedino moe govoriti prevazi jednog ili drugog tipa djelatnosti. Praktina djelatnost, na primjer, proizvodni rad radnika, uvijek prati izvjesna "idealna" refleksija ili, po njegovom shvatanju, "duhovna" djelatnost. A sublimirana forma umjetnikog stvaralatva zahtijeva, takoer, inove preobraaja stvarnosti.89 Sociologija kulture je, po Seleru, trebalo da se bavi djelatnou u kojoj prevladavaju duhovni elementi. Klasifikacione tekoe vezane za Selerovo ontoloko stanovite nisu nepoznate novijim sociolokim razmatranjima, koja se zasnivaju na filosofskim postavkama fenomenologije. Sliku sloenosti kulturnih problema ilustruje i injenica da se slini problemi, koji se odnose na odreivanje ontolokog karaktera kulture, pojavljuju i kad su filosofske pretpostavke potpuno razliite. Panju zavreuje Poperov pokuaj da definie kulturne fenomene,90 koji potie iz kasnog perioda razvoja njegove teorije, ali treba imati na umu da je njegova teorija imala polazite u logikom empirizmu. Prihvatajui diskusiju fiziolokim osnovama individue, Poper je izdvojio tri kategorije fenomena stvarnosti, koje je nazvao: Svijet 1, 2, 3 (dalje e biti nazivane SI, S2 i S3). Prva kategorija obuhvata sve procese fizi ki neoivljenih tijela i organizama. Druga: to su svi ljudski i ivotinjski psihiki procesi, kao to su: zapaanje, osjeanje, samosvijest i svijest okolini. Poper ne definie SI kao skup fizikih supstanci i tijela. Pozivajui se na savremene fizike teorije, u njemu vidi, slino kao i Vajthed, dinamian sistem dogaaja povezanih uzajamnim djejstvom. Ako se prihvati takvo stanovite, smanjuje se razlika izmeu SI i S2. Druga kategorija takoer obuhvata procese. Uprkos radikalnom bihevior-izmu, Poper ne sumnja u njihovu realnost, ali takoer vidi za njih izrazitu, materijalnu potporu u stanjima organskih bia. Izmeu SI i S2 nesumnjivo postoje empirijski uoljive veze, zasnovane na uzajamnom djejstvu. Pored kritike supstancijalnog poimanja fizikih fenomena, Poperova teorija, kao
89 90

M.Scheler, Die Wissensformen und die Gesellschaft K.R.Popper, Objective Knowledge; K.R.Popper, J.E.Eccles, The Seifand Its Brain 77

76

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

i njoj sline, ne odustaje od upotrebe definicije tijela i materijalnih predmeta. U toj teoriji fenomeni S2, dakle, shvaeni su u odnosu na jasno definisanu, supstancijalnu podlogu. Koncepcija S3 pred Popera postavlja probleme ijih sloenosti je svjestan i sam autor. U skladu sa njegovom definicijom, S3 obuhvata proizvode ljudskog uma, kao to su naune teorije, mitovi, umjetnika djela, drutvene ustanove. To su, dakle, prije svega, ako ne i jedino, elementi koji, u skladu sa stanovitem prihvaenim u ovoj knjizi, pripadaju treoj kulturnoj kategoriji, nazvanoj simbolika kultura. Poperova koncepcija kao cjelina razlikuje se, naravno, od ovdje predloene tipologije. Ubrajanje njegove koncepcije u ekspoziciju stanovita koja su osnova za socioloku teoriju kulture, ima za cilj pokazivanje razliitosti pogleda, jer moe da pomogne u predstavljanju posebnosti ovdje prihvaene koncepcije i njoj svojstvenih naina interpretacije problema koji su ipak zajedniki za teorije koje imaju razliita polazita. Dosadanja analiza termina zasnivala se, prije svega, na teorijskim dostignuima antropologije kulture i njoj srodnih disciplina. Kulturoloka Poperova razmatranja ine se potpuno strana toj naunoj tradiciji. Poper se ne poziva ni na jedno ime iz te oblasti. A sam predmet ipak namee sline probleme. Primjena predlaganog naina rjeenja moe da bude neka vrsta kriterijuma pravilnosti prihvaenog naina interpretacije, moe da ukae na oblasti istraivanja kulture koje zahtijevaju korekture ili dopune. Izdvajajui svoje tri kategorije svijeta, Poper prvobitno nije imao na umu analizu samih kulturnih fenomena. Taj termin se odnosi, prije svega, na elemente S3, koji odgovaraju ovdje prihvaenoj kategoriji simbolike kulture. Fenomene koji odgovaraju kulturi bitisanja ukljuuje u SI, socijalnu kulturu ne izdvaja, ne definie. Ako njoj govori, ubraja je u S3. U skladu sa temom Poperove knjige, koju je napisao zajedno sa neurofiziologom Eklesom, glavni predmet analize su fenomeni S2 i S3. Problemi kulture, meutim, nameu Poperu najvee nedoumice i samim tim smjetaju se u centar njegovih razmatranja, prije svega u odnosu na problem objektivnog saznanja. Posebne tekoe, najvee, u Poperovom razumijevanju kulture, izaziva odreivanje povezanosti elemenata S3, shvaenih kao proizvod ljudskog uma (mind) sa onim to Poper naziva njihovim otjelotvorenjem, rj. njihovim fizi kim aspektom, npr. knjigom, materijom, supstancom skulpture, slike. Sadraj takve vrste elemenata kulture Poper odvaja od njihovog

nosioca, a ukljuuje ga u kategoriju SI. Odvaja ga, takoer, od S2, dakle od sfere psihikog iskustva ljudi. I, na kraju, stoji pred problemom definisanja ontolokog karaktera autonomnih fenomena S3. Taj problem se namee u njegovoj koncepciji, nezavisno od toga da li on smatra da elementi S3 imaju svoje otjelotvorenje ili izdvaja meu njima takve koji, po njemu, nemaju nikakvo otjelotvorenje (SI), niti odgovarajui element u sferi psihikih procesa (S2). Pokuaj rjeavanja problema elemenata S3, ili simbolike kulture, Popera dovodi gotovo do granice Platonovog realizma. Iako on odstupa od takvog zakljuka, s obzirom na antisupstancijalistiko stanovite, ini to po cijenu odustajanja od jasnog rjeenja postavljenog problema.91 Primjer: tekoa koja se pojavljuje u ovakvom pokuaju filosofske analize kulture posebno je pouna, jer se pojavljuje u ravni tradicija logikog empirizma, koje bi trebalo vre da se ograuju od stanovita kantovca Vebera ili elera i savremenih fenomenologa. Antropoloka koncepcija globalne kulture, koju smo predstavili u prvom poglavlju, pretpostavljala je materijalno, fiziko jedinstvo kulture, koje se realizuje u inovima ljudskog djelovanja i njegovim predmetima ili proizvodima. Osim toga, pretpostavlja i postojanje internalizovanog aspekta kulture, kojem odgovara poperovska kategorija S2. U tom pogledu se simbolika kultura ne razlikuje od ostalih kulturnih kategorija. Njeni elementi su, takoer, djelatnost ili predmeti. U tom prilazu nema mjesta za bestjelesne fenomene, koji se ne izraavaju ulno, iako je pojam ulnosti ovdje vrlo irok. Obuhvata i inove unutranjeg, intersubjektivnog iskustva. S obzirom na njihov internalizovani karakter, elementi simbolike kulture vre funkcije razliite od fenomena kulture bitisanja. Jer, fiziko jedinstvo fenomena kulture ne iskljuuje razliitost njihovih funkcija. Upravo je ta razliitost osnova klasifikacije ili tipologije koju vre antropolozi. Kreber, koji u podjeli kulture stvarnosti i kulture vrijednosti primjenjuje kriterijum instrumentalnosti, sklon je na kraju da, umjesto dvodjelne klasifikacije, uvede continuum oblasti koji, kao polove, obuhvata spomenute kategorije kulture i koji se protee od tehnike, preko tehnologije, nauke, filosofije, religije - do umjetnosti. Van ovog continuuma ostaju jezik i moral, kao i moda.92
91 92

Isto, dijalog XII A.L.Kreber, Kultura stvarnosti i kultura vrijednosti 79

78

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Kreberove klasifikacione nedoumice imaju opravdanje, ali ini se da ih je bar djelimino mogue ukloniti uzimajui u obzir sloenost ljudskog djelovanja. Ako u odreenim sluajevima podjelu na kulturu bitisanja i simboliku kulturu treba svesti jedino na analitiku podjelu, ipak postoji sfera empirijski istih elemenata jedne i druge kategorije. Podjela na te dvije kategorije, naravno, ne iskljuuje vezu izmeu elemenata, naprotiv, ini njihovu uzajamnu interakciju vanim predmetom istraivanja. Utvr ivanje interakcije svih izdvojenih sfera stvarnosti predstavlja, takoer, vaan element ovdje predstavljene koncepcije kulture Karla Popera. Kultura bitisanja stvara se u uslovima drutvenog ivota ljudi, ali kada je ve oformljena, ima utjecaj na oblike toga drutvenog ivota i na sve ostale oblasti kulture, utjecaj koji je najbolje definisao u filosofiji istorijskog materijalizma zakon zavisnosti proizvodnih odnosa i drutvene nadgradnje od razvoja karaktera proizvodnih snaga. Kultura bitisanja je irok pojam. Obuhvata sve oblike ljudskih djelatnosti koje odraavaju egzistenciju: reprodukciju vrste, ekonomsko-tehnike radnje koje obuhvataju, osim proizvodnje, distribuciju, usluge i potronju, zatitu i odbranu od prirodnih nepogoda, klime, ivotinja i ljudi. Kulturoloka razliitost ovih radnji, dakle, njihove odlike svojstvene odreenim kulturama, u distributivnom smislu dokazuju njihov kulturni karakter, to znai razliit od isto nagonskih, prirodnih reakcija. To to je u tim radnjama neposredno vezano za njihovu funkciju nije ipak proizvoljno, ne podlijee konvenciji. Tehniki procesi proizvodnje, hrana koja odrava ivot, mogu biti izabrani, u skladu sa kulturnom regulacijom, iz odreenog opsega moguih sredstava podmirivanja potreba i ostvarenja, izvrenja za to neophodnih zadataka, ali ne i van tog opsega. Njihova veza sa postignutim rezultatom je nuna veza, nije konvencionalna. Mehanika radnja proizvodnje ne moe da postigne neki drugi rezultat nego onaj sa kojim je povezana kao njegov nuan, objektivan uzrok. Hrana podmiruje glad zavisno od svoje kalorine vrijednosti, a ne zavisno od svog kulturoloki odreenog oblika, otrov neizbjeno prouzrokuje smrt organizma. Ljudska, ovjekova kultura bitisanja raznovrsnou svojih vremenskih i prostornih varijanti razlikuje se od uvijek istih, konstantnih prirodnih naina podmirivanja potreba u ivotinjskom svijetu. Ipak, varijante kulture bitisanja nalaze se u granicama prirodnih nunosti, oiglednih veza. Njeni elementi su bie po sebi. Ne mogu da ne

djeluju ili da u odreenim uslovima djeluju drugaije nego to djeluju. Prije svega, oni elementi koji su vezani za proizvodnju predstavljaju osnov kulturne integracije. Tee, otpornije od drugih, podlijeu difuziji, a prenosei se, neizbjeno prouzrokuju adaptacione promjene u svim ostalim kategorijama i oblastima kulture. Meutim, svi fenomeni kulture imaju vie aspekta. Zavisno od situacije i funkcije, razliiti aspekti moraju biti uzeti u obzir u interpretaciji fenomena. Zato pojedini savremeni teoretiari kulture zakljuuju da je zavisnost kulture bitisanja od ljudskih potreba i nune povezanosti sa uslovima naturalne, prirodne egzistencije, toliko trivijalna da ne zasluuje panju istraivaa. Blizak tom, takvom stanovitu je Salins, koji odbacuje praktian razum kao kategoriju analitikog prilaza kulturnim fenomenima. Stavovi ovog naunika bie predstavljeni u kontekstu povezanosti i razgranienja drutva i simbolike kulture. Prethodno je reeno da u irokom poimanju sve fenomene kulture uslovljavaju sistemi drutvenih odnosa. Raa se pitanje u kom smislu, na primjer, kultura moe da bude izdvojena iz drutva. Odgovor moe da olaka veberovska podjela na dva tipa poimanja.93 Primjena aktualnog poimanja omoguava otro razgranienje kulture bitisanja od drutvene kulture. Tehnike radnje i uopte sve kulturoloki odreene operacije na predmetima u ovom prilazu su odvojene od radnji iji su subjekt i predmet ljudi. Kao rezultat stvara se disjunktivna klasifikacija, koja konstituie dvije empirijski posebne kategorije fenomena. Ali, kada se primijeni motivacijska interpretacija, tada se uvijek obuhvata i drutveni okvir tehnikih djelatnosti. Tada se na poetku i na kraju dugog lanca interpretacije nalaze motivi i ciljevi ljudske djelatnosti, koji proizlaze iz drutvenih odnosa i koji se odnose na druge ljude. Dobar primjer takvog prilaza je koncepcija Kivickog lijepku predmetne prirode, predstavljena na primjeru organizacionog sistema eljeznice: "Osobe koje stvaraju jesu personal eljeznice uzajamno povezan podjelom rada. Kada ih posmatramo zajedno, one predstavljaju ogroman organizam, koji raspolae i hiljadama ruku. Neko u odreeno vrijeme mora da bude na blagajni, neko drugi da mjeri pakete, ili da nadgleda perone na koje stiu vozovi, neko je mainovoa, revizor ili telegrafista.
M.Weber, Wirtschaft und Gesellschaft; uporedi takoer: J.epanjski, Sociologija. Razvoj problematike i metoda. 81
93

80

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

Jasno i precizno su usklaene radnje jedne osobe sa obavezama svake druge osobe posebno. Svaka osoba je kao ivi dodatak ovog ili onog dijela mrtvog predmeta: voza, blagajne, kompozicije. Ta grupa ljudi zajedno sa eljeznicom stvara cjelinu; nismo u stanju da shvatimo ljudske radnje, ako nismo svjesni voznog reda, tehnikih ureaja, tereta koji tee kao rijeka."94 Da bi se shvatilo da ljudske djelatnosti, povezane "predmetnim ljepkom", imaju sistemski karakter, treba u njihovoj interpretaciji primijeniti veberovsko poimanje motivacije. Tada e se sve tehnike radnje koje je Kivicki nabrojao u svom opisu pojaviti u kontekstu drutvene povezanosti i ciljeva. U ovakvom prilazu, podjela drutvene kulture i kulture bitisanja ima jedino analitiki karakter. Ali to ne znai da predmetne karike jedino tada dobijaju simboliki karakter. Prevozni, transportni ureaji eljeznice mogu se zamijeniti nekim drugim tehnikim sredstvima, ali ne mogu biti zamijenjeni bilo kojim konvencionalnim simbolom. Pogreno, s praktinog gledita, formulisana semiotika poruka moe da prouzrokuje stvarni sudar vozova jedino tada kad ovjek, ili tehniki ureaj koji je taj ovjek konstruisao, izvri radnje koje e zaista pokrenuti spoljne, nesimbolike predmete zbilje. ovjek, i jedino ovjek, originalna je, prirodna veza izmeu semiotike i nesemiotike sfere. Kiberneriki ureaji su, za sada, jedini izvedeni instrument preobraaja koji je ovjek programirao. Sociologija ukljuuje probleme kulture bitisanja u svoja osnovna istraivanja onda kad istrauje drutvene strukture, strukturu rada i politi kih odnosa, drutvenu ekologiju i opte zakonitosti drutvenih odnosa i drutvenog razvoja. Sociologija kulture, izdvojena kao socioloka subdisciplina, dakle, razliita od antropologije kulture, ne iskljuuje kulturu bitisanja iz svojih prouavanja, ukoliko je ta kategorija kulture povezana sa simbolikom kulturom, koja je neposredni predmet istraivanja sociologije kulture. Povezanost simbolike kulture sa drutvenom kulturom je sloena. Tome e posebno biti posveena dva poglavlja, ali nuno je, prije toga, precizno definisari simboliku kulturu. Ta veza predstavlja sutinu problematike sociologije kulture. Dakle, neposredno e odrediti probleme slijedeih poglavlja ove studije.

V. SEMIOTIKI KRITERIJUM SIMBOLIKE KULTURE

Dio ljudskih ponaanja, tvorevina i fenomena koji su predmet ljudskih reakcija imaju karakter znakova. Po najjednostavnijoj definiciji, znak je svaki dogaaj ili predmet koji je povezan u iskustvu nekog ivog bia sa drugim dogaajem ili predmetom na koji se odnosi. Za bie koje reaguje nije vaan sam znak, ve fenomen koji oznaava, ali je ipak znak, a ne ovaj fenomen, predmet aktualno dostupan u iskustvu. Dakle, znak zamjenjuje nekome neto to on sam nije. Termin "znak" ponekad se razumije kao identian terminu "simbol". arnovski, pozivajui se na etimologiju ovog pojma u grkom jeziku, preveo ga je kao "zajednika mrvica" - dio neke cjeline, koji u iskustvu primaoca izaziva asocijaciju na ostale dijelove. Sve teorije koje se bave znakom prihvataju kao polazite relacijski karakter znaka, drugim rijeima, tvrdnju vezi izmeu onoga to znai (signans) i onoga to je oznaeno (signatum). Osim toga, semiotike teorije se odlikuju velikom raznovrsnou stanovita i terminologija. Razmiljanja znaku seu do antikog doba u Grkoj, do Platona, Epikura i stoika. Teorije znaku pojavljuju se u hrianskoj filosofiji, na primjer, Pjera Abelara, a razvijaju ih u XVII i XVIII vijeku Lok, Lajbnic i Lambert. U toku XIX i XX vijeka istraivanja i teorije znakova, nazvane semantika, semiotika, semaziologija, semiologija, podijelile su se u nekoliko pravaca: logiki, lingvistiki, etnoloki, psihodrutveni i socioloki.95 Kiber-netika i informatika su takoer povezane sa semiotikom. Pojedini problemi simbolike kulture mogu da budu razmatrani u skladu sa koncepcijama semiotikih procesa koje stvaraju sve te discipline. Pravilno definisanje kategorije simbolike kulture kao predmeta socioloke analize zahtijeva ogranienja od tako irokog prilaza semiotikim fenomenima. Prije svega treba iskljuiti iroko shvaenu informaciju kao proces koji moe da se ostvaruje izmeu mehanikih ili organskih sistema
95 Slijedee studije sadre kratak pregled razvoja semiotike: R.Jakobson, Coup d'oeil sur le developpement de la semiotique i TASebeok, "Semiotics" and its Congeners; M.Valis, Napomene o simbolima.

94

studije

L.Kivicki, Drutveni razvoj meu ivotinjama i u ljudskom rodu, u: Socioloke

82

83

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

nieg reda, na primjer u obliku djelovanja hemijskih supstanci sa genetskim utjecajem ili u obliku funkcionisanja tehnikih ureaja. Teorija informacije upotrebljava niz termina koji su zajedni ki sa semiotikom analizom simbolikih procesa, na primjer, "kod" i "znaenje". Postoje brojne analogije ueg semiotikog procesa. Ali to nije identinost. Informacija u odnosu na bioloke sisteme definisana je kao sve to utjee na orijentaciju organizma. Njen znaaj za organizam "moe da bude definisan, odreen kao selektivna funkcija prema moguim stanjima orijentacije organizma ... Individualni organizam aktualizuje svoj orijenta-cioni sistem u odgovoru na fizike znakove (sic\ A.K.) okoline koje primaju ulni organi. Ova prilagoavajua aktualizacija stanja orijentacije zove se percepcija". 96 U skladu sa navedenim optim definicijama znaka, simboliki znak je predmet fizike percepcije. Pripada klasi fenomena informacije po ovdje prihvaenom tumaenju. Metode, a posebno tehnike informatikih i kibernetikih istraivanja mogu, dakle, da budu koriene u analizi bar nekih problema simbolike kulture. Ipak, nisu svi informacijski tokovi istovremeno semiotiki procesi. Ovako iroko poimanje znaka, koje se pojavljuje u navedenoj definiciji informacije, ima ogranienu primjenu i moe da se zamijeni pojmom stimulusa. Razumijevanje znaka kao elementa semioze zahtijeva, dakle, dalju analizu. U skladu sa ovdje prihvaenim pretpostavkama, u ovoj analizi nee biti koriena terminologija vezana za ontologiju i epistemologiju neokan-tizma ili fenomenologa iz kruga Kasirerove koncepcije simbolikih formi. Koncepcija znaka i procesa semioze mora da podlijee operacionalizaciji, primjeni u empirijskim istraivanjima. Ovakav uslov ispunjava definicija znaka koju je u svojim ranim radovima formulisao Carls Moris: "Svaki obrazac impulsa, razliit od oznaenog predmeta, postaje njegov znak, ako izaziva u organizmu dispozicije za bilo kakve reakcije koje je prethodno izazivao taj predmet."97
D.M.MacKay, The Informational Analysis of Questions and Commands, citirano prema: J.Buckley, Sociology and Modern System Theory, str. 49; meutim, N.Nalimov razgraniava djelovanje organskih i neorganskih sistema, pri emu prihvata stav da samo u okviru prvih postoji jezik. 97 Ch.Morris, Signs, Language and Behavior. U kasnijoj fazi razvoja Morisove semiotike teorije, posebno u odnosu na umjetnike pojave, njegova koncepcija je modifikovana tako to je u njoj dolo do razlikovanja znaka i znaenja.
96

Ovakvo definisanje znaka je izraz krajnje bihevioristi ke orijentacije. I sam Moris nije u svojim istraivanjima semiotsku problematiku zatvorio u okvire definicije koju je formulisao. Bila je predmet kritike koja je vodila promjenama i dopunama, kojima e kasnije biti vie reeno. Ne ulazei ovdje dublje u sporove semiotikih teorija, moemo kao polazite istraivanja semioze prihvatiti Morisovo stanovite. Ovaj termin (semiosis) odnosi se na same fenomene i procese funkcionisanja znakova, dok je u anglosaksonskoj tradiciji teorija istraivanih fenomena najee nazivana semiotika, a u francuskoj i romanskoj tradiciji semiologija. Dalje emo primjenjivati prvi od ova dva termina. Ipak, u pridjevskom obliku vie odgovara forma "semioloki" u odnosu na teoriju semiotskih fenomena, a pojam "semiotiki" zadraemo za same fenomene, dakle za proces semioze. Iako ne postavljamo sebi kao zadatak metateorijski prilaz, dakle, semioloku analizu, slijedea razmatranja moraju da ulaze u probleme semiotikih doktrina toliko koliko je raznovrsnost stanovita izraz sloenosti problema, koja oteava njihovo konsekventno rjeavanje i, ukoliko je nuno, definisanje kriterijuma izdvajanja kategorija fenomena kojima se bavi sociologija kulture. Ovim kriterijumima su posveena slijedea poglavlja. Ovdje su ipak glavni predmet sami procesi semioze. Njihova analiza trebalo bi da obuhvati slijedee probleme koji iziskuju definisanje: 1. izvor znaka, porijeklo znaka; 2. supstancijalni karakter znaka (signans); 3. nain postanka znaka, njegova veza sa izvorom, porijeklom; 4. ozna eni predmet ili znaenje (signatum) i njegova veza sa znakom; 5. nain interpretacije znaka, njegovi principi, forme, funkcije; 6. situacija, kontekst semiotikog procesa; 7. osoba koja interpretira (primalac). U irokom poimanju semiotikih fenomena, koji zahtijeva jo ogranienja u daljem toku analize, kao izvor znaka moe da se prihvati priroda ili ovjek koji operie aparatom kulture, ukljuujui i tehnike ureaje kojima upravlja. Supstancija znaka, u skladu sa formulisanom definicijom na poetku poglavlja, trebalo bi da bude lako uoljiva, primjetna. To mogu da budu predmeti, fenomeni i ponaanja ljudi ili ivotinja. Razlikuju se zvuni, likovni i predmetni znakovi. Znakovi mogu da budu sloeni, na primjer, akustiko-optiki. Meu zvunim, akustikim znacima posebnu ulogu imaju jeziki znaci. Nain na koji se znaci konstituiu, dakle njihova veza sa izvorom koja takoer utjee na vezu sa predmetom, ima poseban znaaj za definisanje 85

84

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

karaktera semiotikog procesa. Taj nain moe da bude prirodan i nuan ili konvencionalan. Na prirodan nain sa oznaenim fenomenima vezani su znakovi koji su prethodnici ovih fenomena, njihove posljedice ili dijelovi zajednikih cjelina. Kao primjer takvih znakova najee se navode oblaci koji najavljuju kiu, grmljavina koja govori udaru groma, razliiti simptomi koji ukazuju na bolest, ali koji su gotovo uvijek manje znaajni za odreenu bolest. Ovakve vrste veza zasnivaju se na zakonima prirode, iako to ne moraju da budu zakoni bez izuzetka, i odreuju nune veze, nezavisne od neije volje ili drutvene konvencije. Ovdje se ne moe promijeniti podreenost povezanosti znaka i oznaenog fenomena, koja je stalna i univerzalna. Ova vrsta znakova definie se terminima prirodnih znakova, oznaka ili simptoma. Konvencionalni znakovi povezani su sa oznaenim fenomenima na principu arbitrarnog odreivanja svojstvenog datoj kulturi. Dakle, nemaju odlike univerzalnosti ili nunosti. Uistinu, ova arbitrarnost je relativna. Ve postojei sistemi znakova odreuju nain konstituisanja i karakter novih znakova. To istie De Sosir, predstavljajui znaenjske vrijednosti izraza. Suzan Langer se, takoer, u vezi sa ovim problemom, poziva na zavisnost izmeu oblasti i konotacije pojma. Drutveno stvoreni i prihvaeni sistemi znakova, naravno, ograniavaju slobodu jedinke u stvaranju znakova i njihovoj interpretaciji. U poreenju sa oznakama, arbitrarnost konvencionalnih znakova je ipak nesumnjiva, iako ne predstavlja slobodan izbor s gledita jedinke koja uestvuje u kulturi. Konvencionalni znakovi su najee odreeni, neinstinktivni inovi ponaanja ovjeka ili proizvoda ljudskog rada. Ipak, mogu to biti i prirodni predmeti, ija je veza sa designatom utvrena na principu konvencije, a ne na principu nunih, prirodnih veza. Karakter ovakvih znakova bie dalje tano definisan na primjeru simbola koji ulaze u okvire samosvojnih, konvencionalnih znakova. Posebnu kategoriju konvencionalnih znakova, u izvjesnom pogledu slinih prirodnim znacima, predstavljaju ikoniki znakovi. Njihova veza sa designatom zasniva se na izvjesnoj slinosti struktura ili nekih drugih svojstava. Takva slinost takoer moe da postoji i u sluaju pojedinih, ve spomenutih predmetnih znakova. Etimoloko definisanje ikonografskog znaka odnosi se jedino na sliku kao likovni fenomen. Ipak, moe se proiriti na sva mimetika predstavljanja designata, na primjer, jezike i muzike onomatopeje. Semioti ka interpretacija ove vrste tvorevina 86

iziskuje takoer odreeno poznavanje konvencija njihovog stvaranja i upotrebe. Suzan Langer je, razvijajui koncepciju prezentativnog simbolizma, ukazala da realistike crtee kao ikonike znakove takoer karakterie funkcija apstrakcije, koja, po njoj, predstavlja optu odliku simboli kih znakova. Stepen arbitrarnosti ikonikih znakova ipak je nesumnjivo nii nego to je to u sluaju isto konvencionalnih jezikih znakova, koji nemaju prirodne veze sa designatom i koji u svojoj funkciji potpuno zavise od odreene kulturne tradicije. Oznake i jeziki znakovi nalaze se na suprotnim polovima to se tie naina njihovog konstituisanja. Izvor prvih je prirodni poredak i prirodno umijee uslovne reakcije svojstvene ljudima i ivotinjama i ljudska sposobnost zapaanja i konstatacije. Izvor drugih je drutvena djelatnost ljudi koji stvaraju kulturu. Moris je u navedenoj definiciji znaka izostavio aspekt njegovog postanka, moda ponesen njemu svojstvenim bihevioristikim opredjeljenjem, koje ne razgraniava ponaanje ljudi i ivotinja. Ipak, razvio je pojam pragmati kog poimanja znakova. Ovakav prilaz, karakteristian za semioloka istraivanja drutvene psihologije i sociologije, ne odnosi se samo na izvor, porijeklo znaka, nego i na njegovu funkciju. Izvor ima, naravno, poseban znaaj za socioloku teoriju simbolike kulture i predstavlja najvaniji predmet panje. Znakovi iste vrste ostaju u odreenoj vezi ne samo sa svojim izvorom, ve i izmeu sebe. Stvaraju sisteme. Istraivanja uzajamnih relacija izmeu znakova definie se kao sintaksiki prilaz. Primjenjuje ga, prije svega, lingvistika u istraivanju jezika. Obrazac lingvistikih istraivanja prenosi se - pod utjecajem strukturalizma, ali u skladu sa starom semio-tikom tradicijom, a prije svega sa De Sosirovim podsticajima - na mnoge druge oblasti znakova kojima se, po analogiji, pripisuje sistemski karakter. Ovakva praksa je karakteristina u antropolokim, sociolokim i estetskim istraivanjima. Kritiki odnos omskog prema metodi koju je primjenjivao i Levi-Stros govori opiranju samih lingvista da se njihova metoda analize prenese i na druge, nelingvistike oblasti. Semiotika je, inae, bogata teorijskim sporovima. Oblast u kojoj ima najvie kontroverzi jeste prilaz problemima znaka, koji je odreen u skladu sa njegovim tradicionalnim nazivom kao semanti ki, a koji se bavi odnosom znakova prema njihovom predmetu. U sutini, ova oblast istraivanja predstavlja dornen filosofske i logike analize. Sociologija kulture moe da

87

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

zakorai u ovu oblast, s obzirom na potrebu za optim definisanjem predmeta svojih istraivanja, a na koje se neposredno odnosi dio semiolokih sporova semantikog karaktera. Po Morisovoj bihevioristikoj interpretaciji, znaenje, dakle ono na ta se znak odnosi, jeste sam predmet. Taj predmet aktuelno ne djeluje kao impuls, ali znak pripada klasi objekata koji aktualizuju u interpretatoru dispozicije za reagovanje na taj predmet. Svoenje znaenja na kategoriju objekata spoljnog svijeta, koji su jo dodatno prethodno morali da budu predmet neposrednog iskustva interpretatora, ne rjeava ipak sve sloene probleme simbolike kulture koja operie znacima. Meu teorijama znaenju panju zavrjeuju dvije glavne orijentacije, od kojih prva poiva na F. de Sosirovoj lingvistikoj inspiraciji, a druga se zasniva na pretpostavkama drutvenog biheviorizma Dorda H. Mida. Sa sociolokog gledita, obje zasluuju panju i s obzirom na trajne utjecaje u semioloki markiranim analizama kulture. Ferdinand De Sosir je odluno odbacivao definisanje znaenja kao rezultata davanja naziva stvarima koje predstavljaju predmete spoljnog svijeta. Dakle, negirao je poimanje znaka predstavljenog ovdje u skladu sa anglosaksonskom tradicijom, koja najneposrednije zadire u Midove koncepcije. Po F. de Sosiru, znak je psihiki fenomen koji se realizuje u ljudskom umu i koji se zasniva na prenoenju akustike predstave, tj. psihike zamisli zvuka (signifiant) na pojam (signifie). Oba ova elementa su imanentni sastojci znaka. Zvuni, akustiki materijal i misaona supstanca su bez oblika, magline, dok ih jezik ne povee u procesu njihovog ralanjivanja i artikulacije. Ovu operaciju jezika F. de Sosir predstavlja ipak dosta uopteno i nejasno. Sam definie injenicu artikulacionih funkcija jezika u odnosu na misao-zvuk kao "tajanstvenu". Ipak, nema sumnje da je u njegovoj teoriji znaenje pojam koji postaje u mozgu korisnika jezika.98 Ovakvo poimanje znaenja prevladuje kod francuskih strukturalista. Odatle potie teza Levi-Strosa, koja govori da ono to znai (signifiant) prethodi onome to oznaava (signifie), iako nije potpuno u skladu sa F. de Sosirovim iskazom nerazdvojivosti oba elementa koji su povezani kao dvije strane jednog papira.
98 F. de Sosir, Kurs opte lingvistike: "Jeziki znak ne povezuje rije i naziv, nego pojam i akustiku sliku" (str. 78), takoer uporedi posebno str. 120-121; uporedi: R.Amacker, Un-guistique Saussurienne.

Koncepciju semiotikog procesa i njegovu kontinuaciju u strukturalistikim teorijama optereuje, prije svega, neodreenost funkcije jezika koji artikulie magline misli. F. de Sosir ne objanjava odnos znaka prema stvarima objektivnog spoljnog svijeta, tj. ne rjeava osnovni problem - kardinalno semantiko pitanje. Zato zauzima vrlo odreeno stanovite prema pragmatinom vidu jezika. F. de Sosir smatra jezik (langue) za drutveni in, ak i za drutvenu instituciju i rezultat drutvenog ugovora. Jedinka ne moe da stvori jezik, niti da ga mijenja, iako raspolae uroenim umijeem govora i u njenim inovima govora (parole) jezik se, u stvari, realizuje. U tako kategoriki definisanoj drutvenoj prinudi, imperativu svojstvenom jezikim normama, moe se osjetiti utjecaj Dirkemove socioloke teorije, iako se tekst F. de Sosirovog teaja, koji su zabiljeili njegovi uenici, nigdje ne poziva na Dirkema. U definisanju drutvenih izvora jezika moe se uoiti slinost izmeu F. de Sosirovog stanovita i po mnogo emu suprotnog Midovog drutvenog biheviorizma, koji je podloga Morisovih semiotikih koncepcija i ostalih srodnih semantikih koncepcija rasprostranjenih u anglosaksonskim teorijama. Drutveni karakter mehanizma formiranja znaenja definie Mid, u skladu sa svojom teorijom drutva, na mnogo podrobniji nain nego to se moe zahtijevati i oekivati od lingviste F. de Sosira. U vezi sa odreivanjem odnosa izmeu znaka i znaenja, panju zasluuju njegova razmiljanja univerzalnosti zna enja. Mid i njegovi sljedbenici tretiraju znak ne kao individualni stimulus, ve kao obrazac stimulusa koji se odnosi na cijelu klasu predmeta odreenog tipa, dakle na znaenje. Mid ipak odbacuje njegovu metafiziku interpretaciju, koja odvaja logike elemente optosti od konkretnosti iskustva. Univerzalnost se prepoznaje u datim, odreenim iskustvima. Ovaj proces je uslovljen svojstvima ovjekovog centralnog nervnog sistema. U tom sistemu Mid pokazuje "strukturu koja odgovara odreenim tipovima reakcije". Upotrebljava ak termin, pojam analogan onome koji se pojavljuje u Levi-trosovoj osnovnoj koncepciji, ali, razliito od francuskog strukturaliste, predstavlja aktivnu ulogu iskustva, u ijim injenicama um jedino moe da otkriva univerzalne odlike. Miljenje, koje se odigrava u kategorijama univerzalija, realizuje se u procesu drutvenog iskustva. Samo u tom procesu raa se znaenje."
99 G.H.Mead, Um, linost i drutvo, posebno str. 120-129. Midova koncepcija univerzalnosti oslanja se na teoriju Dona Djuija.

88

89

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Suzan Langer, i pored nejednorodnosti svojih teorijskih korelacija, pribliava se Midovom stanovitu. U traganju za izvorom znaka prihvata kao elementarnu injenicu pamenje predmeta pomou simbola. Simbol, naravno, nije, u njenom prilazu, odraz predmeta u njegovoj konkretnosti. Po njenoj definiciji, simbol samo prenosi pojam, a "svaka operacija koja omogu ava apstrakciju pretpostavlja simbolizaciju".100 Navedene interpretacije fenomena semioze pokazuju sloeniju sliku njenih procesa nego to to proizlazi iz Morisove definicije koju nalazimo u njegovim ranim radovima. Ova slika pribliava se koncepcijama Ogden-ovim i Riardsovim, tvorcima pojma semantikog trougla, koji obuhvata predmet, znak i znaenje kao fenomen koji se realizuje u mozgu interpretatora i u drutvenom kontekstu semiotike situacije.101 Poimanje znaenja vie kao procesa koji se ostvaruje u interpretatorovom mozgu, a ne kao spoljni predmet, ne iziskuje mentalistiko stanovite francuskih strukturalista. Znaenje moe da bude shvaeno kao universalium in re ili post rem, koje je kreirano ne u individualnom, nego u drutvenom iskustvu uesnika u kulturi koji konstituiu znak. Ovakva interpretacija itavih kategorija znakova otvara odreeni put sociolokoj interpretaciji kulture, iako takvo stanovite ne moe u potpunosti da zadovoljava sa filosofskog gledita. U semantikoj teoriji znakova tekou predstavlja upotreba znakova koji nemaju nikakve realne relacije, znakova koji funkcioniu u mitovima, religiji, u umjetnikoj fikciji. Fenomenoloka teorija umjetnosti operie koncepcijom intencionalnih znaenja. Po Ingardenu, ontika bit umjetnikog djela sadri se u inu kreativne reproduktivne svijesti, tj. u inu psihikog subjekta koji realizuje intencionalni in postojanja, na koji se odnose znakovi koji sainjavaju djelo. Osim toga, ovi znakovi, na primjer, rijei, imaju intersubjektivni karakter, dakle, njihovo znaenje nije neto privatno, ve drutveno odreeno.102 Fenomenoloku interpretaciju je nemogue prihvatiti sa stanovita semantike logikog pozitivizma. Za Vitgentajna, sudovi koji sadre
S.Langer, Novi smisao filosofije, posebno str. 27; Philosophical Sketches, odeljak On a new definition of "symbol". Takoer uporedi: H.Buinjska-Garevi, Znak, znaenje, vrijedC.K.Ogden, I. A.Richards, The Meaning of Meaning R.Ingarden, saznavanju literarnog dela. Studija iz estetike, tom I, posebno str. 20-21; EGraff, The Ontological Basis of Roman Ingarden's Aesthetics, u: Roman Ingarden nost. C.K.Ogden, I. A.Richards, The Meaning of Meaning R.Ingarden, saznavanju literarnog dela. Studija iz estetike, tom I, posebno str. 2021; EGraff, The Ontological Basis of Roman Ingarden's Aesthetics, u: Roman Ingarden
102 101

apstraktne termine i nazive, a ne posjeduju realne predmete na koje se odnose, nemaju asertivni karakter. Nita ne tvrde. Reenicu: "Vidio sam jednoroga" Rasel smatra za lanu, mada ima znaenje. Logika ne moe da prizna stvarnost nepostojeih stvari. Tvrdnju da one postoje u ljudskoj mati Rasel naziva samo jadnom manipulacijom. Slian, ali ne identian semantiki problem potpuno suprotno predstavlja Poper u svojoj koncepciji predmeta S3, koji nemaju otjelotvorenje ni u kakvom obliku.103 U skladu sa Poperovom teorijom, predstavljenom u prethodnom poglavlju, priznaje se postojanje kulturnih predmeta u obliku logikih odnosa izmeu teorija, dokaza, apstraktnih naunih pojmova, itd., koji nemaju nikakvu fiziku osnovu, nisu formulisani u obliku termina, niti je bilo ko na njih pomislio. Dokaz za njihovo postojanje jeste njihovo djelovanje koje moe da se zasniva, na primjer, na umnoj aktivnosti istraivaa (S2) koji tei da ih otkrije. ini se da postuliranje ovakvog oblika postojanja, koji je rizina pojmovna operacija, ne bi bilo potrebno ako bi se prihvatilo semiotiko stanovite i razmatranje pojmova kao znakova i elemenata sistema znakova, u kojima je odreeno mjesto za jo nedefinisane elemente, ali odreene kroz cjelinu sistema. Semioloki prilaz iskljuuje ex definitione mogunosti postojanja znaka koji ne bi posjedovao signifiant (oznaivaa), koji posjeduje fiziku osnovu bar u sferi koju Poper definie kao S2. Opet, znaenje, kada se poima ne kao spoljni predmet-designat, ve kao apstrakcija, predstavlja funkciju oznaivaa, s obzirom na reakcije koje izaziva u psihi poiljaoca i primaoca. Nema potrebe da mu se pripisuje neki drugi posebni ontoloki status. Sa gledita pragmatikog poimanja znakova, pusti nazivi i apstraktni simboli koji se pojavljuju u sferi ljudske predstave, nesumnjivo su vani kao svjedoanstvo doivljaja koji izrastaju isto toliko iz intersubjektivne stvarnosti, kao to na tu stvarnost utjeu kao sfera zajednike kulturne tradicije drutva. Nain interpretacije znaka najhitniji za socioloku teoriju simbolike kulture usko je povezan sa njegovom funkcijom, sa nainom na koji ga
B.Russell, Introduction to mathematical philosophy. K.R.Popper, J.E.Eccles, The Self and its Brain. Poper se vrlo rijetko poziva na semiotike teorije. Osim pojma semiotikih funkcija K.Bilera, spominje C.Persa.
103

90

91

Antonjina Kloskovska ____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

upotrebljavaju razni korisnici. U tom prilazu su povezana dva aspekta semiotike problematike: primalac znakova i njihova funkcija. Tvrdnja relacijskom karakteru znaka, tj. njegovom odnosu prema predmetu, koja je osnova semiotike, iziskuje uvoenje u analizu semio-tikog procesa treeg termina - kategorije primaoca. Veza izmeu znaka i oznaenog predmeta uvijek postoji za nekoga, za nekog interpretatora. Od interpretatora i situacionog konteksta zavisi, takoer, karakter znaenja. Po Morisovoj definiciji i Ozgudovom komentaru njegovog stanovita bie koje interpretira je organizam, dakle ljudsko i ivotinjsko bi e. ivotinje, isto kao i ljudi, reaguju na oznake, ali to ne znai da reaguju identino. Pojedine ivotinje takoer reaguju na niz znakova koje stvaraju ljudi, izmeu ostalog i na rijei. Pitanje karaktera reakcije ivotinja na konvencionalne znakove i eventualne sposobnosti za njihovu proizvodnju pripada irokoj kategoriji spornih problema semiotike. Zahtijeva prouavanje utoliko, ukoliko dozvoljava da se bolje razjasni fenomen ljudske simbolike kulture. Po Morisovoj bihevioristi koj definiciji, funkcija znaka se zasniva na izazivanju dispozicija za reagovanje na predmet koji nije aktualno objekat iskustva organizma. Pojam reagovanja je vrlo irok u jeziku ove teorije. Analiza naina reakcije pokazuje da na odreene primaoce pojedini znakovi djeluju kao operatori, drugi ili ti isti na neke druge primaoce mogu da djeluju kao designatori. Znak-operator izaziva neposrednu, motornu reakciju primaoca ili promjenu njegovog stanja, na primjer, u vidu osjeanja straha, bijesa, radosti. Takav karakter imaju reakcije ivotinja na oznake ili na konvencionalne znakove koje su stvorili ljudi, a na koje ivotinje postaju osjetljive. Konvencionalni znakovi koji djeluju kao operatori su signali. Reakcija ljudi na signale je u nekim situacijama istovjetna sa ivotinjskim reakcijama. Takve reakcije, na primjer, izazivaju kod iskusnih vozaa saobraajni znaci. Primanje znaka-signala u tom sluaju identino je sa neposrednom motornom reakcijom. ovjek je ipak u stanju da interpretira, tumai svaki znak, zajedno sa signalima i oznakama, kao designator. Dakle, posjeduje mogunost primanja apstraktnog znaenja znaka, refleksije njegovm izvoru, situaciji i cilju upotrebe. Sporni problem je da li su ivotinje sposobne da tumae znakove na isti ili bar na neki slian nain. Luj Prieto, koji definie signale kao

odreenu kategoriju instrumenata, smatra da njihovo djelovanje, sli no djelovanju svih instrumenata, prati stvaranje, konstituisanje klasa predmeta na koje ti instrumenti djeluju i takvih na koje ne djeluju, u konsekvenci konstituisanja pojmova koji dozvoljavaju razumijevanje svijeta. Mehanizam stvaranja pojmovnih klasa kao rezultata djelovanja signala odnosi se, prema Prietu, kako na reakciju ljudi, tako i na reakciju ivotinja.104 Nije potpuno jasno kako Prieto razumije postojanje klasa crvenih karata kod majmuna, koji su u toku eksperimenta uili da nau nagradu sakrivenu ispod crvenih poklopaca. ivotinje nesumnjivo posjeduju sposobnost generalizovanja reakcije, ali opisani proces moe da bude protuma en u terminima uslovljenosti. Uz to, samo razumijevanje termina "pojam", koji Prieto povezuje sa funkcionisanjem signala, razliito je od razumijevanja ovog termina u odnosu na djelovanje znakova-designatora. Mehanizmi uenja reakcije na oznake i signale razliiti su kod ljudi i kod ivotinja. Student medicine drugaije ui da razlikuje tipine simptome, znake odreene bolesti, nego to ui ivotinja da reaguje na crne oblake koji nagovjetavaju oluju, voza drugaije prima informativne znakove slijepoj ulici od pacova koji ui da u lavirintu zaobie hodnike koji ga nee odvesti do nagrade. Interpretacija konvencionalnih znakova, meu njima i signala, pa ak i veine oznaka na koje ljudi reaguju, u ljudskoj situaciji vri se obino pod drutvenim utjecajem i kao rezultat primjenjivanja davno upoznatih znakova za uvoenje novih. I zato je pravilna dopuna koju je Ozgud uveo u Morisovu definiciju znaka, skreui panju na to da znak moe da izazove reakciju upuenu na predmet koji prethodno nikada nije bio objekat iskustva osobe koja reaguje. Takva je, na primjer, funkcija mapa i planova, koji omoguavaju turisti da nae put na potpuno nepoznatom terenu. Znakove ije znaenje nije definisano u procesu uslovljavanja koje podsjea na nain stvaranja uslovnih refleksa kod ivotinja, nego kroz upotrebu drugih, ve poznatih znakova, Ozgud je nazvao znakovima sa pripisanim znaenjem (assigns).105 Ova vrsta znakova igra ogromnu ulogu
L.J.Prieto, Messages et signaux 105 Ch.Osgood (et al), The Measerment of Meaning. Ozgud takoer koriguje Morisovu definiciju znaka, tvrde da reakcija, koja je izazvana znakom moe biti samo dio reakcije na sam predmet. U kasnijim radovima Moris je posebno dao dvije vrste znaenja, od kojih je jedno (signification) odredio kao interpretativnu reakciju. Ovakav pristup, ipak, izaziva prigovore za subjektivizam. Uporedi: EJ.Basin, Semiotieskaja filosofija iskustva.
104

92

93

Antonjina Kloskovska ____________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

u ljudskoj kulturi. Zahvaljujui njihovoj primjeni, mogue je prenoenje rezultata iskustava u drutvu, koje jedinka ne mora, nije prinuena da stie u toku individualnih doivljaja. Kroz ove znakove vri se transmisija kulturne batine, koja omoguava kumulaciju kulture. Zahvaljujui njihovoj upotrebi mogue je da se u ljudsku svijest unose predstave predmeta koji ne postoje u spoljanjoj stvarnosti, onih jednoroga, mitskih likova i knjievnih junaka iji ontoloki i epistemoloki status uznemiruje semantiku logikog pozitivizma. Ove predstave zauzimaju vano mjesto u simbolikoj kulturi. injenica da one postoje, njihove razliite funkcije, zavisne od uslova drutvene percepcije, predstavljaju poseban predmet interesovanja sociologije kulture. Priznajui vanost ovom mehanizmu razvoja kulture, moemo ipak tvrditi da se u osnovi formiranja znakova, takoer i u ljudskom iskustvu, nalazi neposredan kontakt sfere predstava i spoljne stvarnosti. Pojam jednoroga je razumljiv, jer ako poznajemo realne konje i rogate ivotinje, moemo da izdvojimo i uzajamno poveemo njihove posebne odlike. Relacija izmeu spoljne stvarnosti i znaka je posljednja instanca njihovog znaenja. Taj odnos moe da bude vrlo udaljen i ostvaruje se kroz posredne, duge lance znakova i simbola, designativnih i ekspresivnih, a ne jedino signalnih. Karakter tog odnosa i razliitost interpretacije znakova predstavlja, opet, funkciju drutveno odreenog uea ljudi u znaenjskim sistemima i u drutveno odreenom izboru funkcije znakova. Ovaj fenomen je iskljuivo i jedino ljudski i moe da opravda davanje ovjeku naziva animal symbolicum ne samo zbog njegove uloge kao tvorca znakova, nego i kao njihovog specifinog primaoca, interpretatora. Ako je zasnovan na predstavljenoj karakteristici glavnih aspekata procesa semioze, moe da se razmotri prijedlog za tipologiju znakova koja e dozvoliti da se bolje sistematizuje njihova koncepcija. Ovdje se radi tipologiji, a ne klasifikaciji, poto dosadanje taksonomike pokuaje odlikuje nejednorodnost principa podjele. Kriterijumi koji se koriste odnose se na izvor znaka, na in njegovog konstituisanja i veze sa oznaenim, kao i na supstancu znaka. Dakle, obuhvaeni su glavni elementi nabrojani u gore predstavljenoj karakteristici. Ovdje predloena tipologija znakova zasniva se na rasprostranjenim definicijama znakova.106 Daje, ipak, odreenu modifikaciju, s obzirom na
106

to da stremi ka pravilnom izdvajanju kategorije simbolike kulture, koja predstavlja predmet sociologije kulture kao posebne subdiscipline. U predstavljenoj tipologiji vrste znakova su konstituisane na prvom, izdvojenom nivou po kriterijumu prirodnosti - konvencionalnosti, pa su ikonografski znakovi izdvojeni u poseban tip, iako mogu da funkcioniu i kao signali i kao designatori. Signali su, opet, izdvojeni s obzirom na supstancu, uz pomo svih vrsta znakova ovdje navedenih, kao subkategorija samosvojnih znakova. Ipak, osnov njihovog izdvajanja je funkcija. Ni signali, ni oznake koji mogu da vre i ulogu signala-operatora, nee dalje biti razmatrani, poto ne ulaze u okvire kategorije simbolike kulture, koja ne obuhvata sve znakove i sve situacije njihove upotrebe.

Crte 1

Podrobniju analizu zahtijevaju dodati znakovi, koje bi trebalo jasnije definisati kao vrstu kulturnih predmeta, u sutini nesemiotikih, kojima se u izvjesnim situacijama njihove upotrebe ili u odreenom aspektu dodaje znaenje s obzirom na njihovu dodatnu, sekundarnu funkciju. Ovi znakovi se nalaze na granici kulture bitisanja i simbolike kulture. Za njihovo postojanje vezani su problemi od posebne vanosti za disjunktivnost ili empirijsko proimanje prethodno izdvojenih kategorija kulture.
u razvrstavanju znakova. Prijedlog koji je na ovom mjestu iznijet znatno je redukovan i pribliava se Safovoj tipologiji, mada on koristi druge principe u izdvajanju glavnih kategorija znakova. Tipologiju znakova koja se odnosi na antropoloka istraivanja dao je E. Leach (Culture and Communication). On izdvaja deset glavnih kategorija znakova.
95

. Pers je u svojm probama taksinomije doao do izdvajanja ezdeset i est kategorija

94

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE Bogatirjevljeve opservacije pravilne, treba naglasiti da su u sredinama koje je istraivao sve kategorije narodnih nonji istovremeno neophodna odjea u svojim funkcijama elemenata kulture bitisanja, iako se to ne odnosi na sve njene elemente, na primjer ukrase. U skladu sa definicijom kulture bitisanja, njene funkcije nemaju iskljuivo konvencionalni karakter. Zavise od objektivnih odlika djelatnosti i kulturnih objekata koji su u stanju da podmire nasune potrebe ljudi. Iako je nain na koji se podmiruju ove potrebe drutveno odreen i promjenljiv, zavisan od kulture i njenih konvencija, ne moe da prelazi granice realne primjene, upotrebe. Zato su semioti ke funkcije elemenata kulture bitisanja ovdje definisane kao dodate, sekundarne, akcidentalne, s gledita realnih osnovnih funkcija, ak i tada kada u odreenim situacijama u svijesti korisnika kulture izbijaju u prvi plan. Rolan Bart u svojoj koncepciji znakova (function-signe) ima sasvim drugaiji prilaz tim istim fenomenima. Bart utvruje permanentno prepli-tanje u drutvenom ivotu upotrebnih funkcija i znaenja i pozajmljivanja predmeta opte upotrebe u funkciji znaenja. Ipak, dolazi do zakljuka formulisanog na nain koji izaziva negodovanje: "Zajedno sa stvaranjem drutva svaka upotreba mijenja se (converti) u znak te upotrebe. Upotreba kinog mantila je zbog zatite od kie, ali ova upotreba je neodvojiva od samog znaka odreene atmosferske situacije."108 Navedeni primjer pokazuje, prije svega, da predmet izabran za egzemplifikaciju ima prije karakter oznake nego znaka, pa iako to nije prirodni ve kulturni predmet, njegova veza sa situacijom nije konvencionalna. Iako moemo da se na drugaije kulturoloki odreen nain titimo od kie, neizbjena, a ne konvencionalna posljedica upotrebe odgovarajueg mantila je postizanje takve zatite. Upotreba ovakve vrste garderobe nema u intenciji komunikaciju.109 U Bartovoj formulaciji izaziva sumnje prije svega definicija koja govori promjeni ili preobraaju praktine primjene u znak primjene. U traganju za analogijom sa teorijom strukturalne lingvistike, Bart na kraju pokazuje pravila upotrebe funkcionalnih znakova, ne u semiotikom aspektu samih upotrebnih predmeta, ve u odnosu na njih, spoljnim formulacijama
R.Barthes, Le degre zero de l'ecriture. Elements de semiologie, str. 113 Pojam "kulturoloka oznaka", u djelimino drugaijem zna enju, koristi J.Kmita koji ga dovodi u vezu sa semiotikom funkcijom upotrebljavanih predmeta koji neto govore situaciji iji su dio i sami. 0.Kmita, Iz metodolokih problema humanistike interpretacije)
109 108

Semiotika kultura se preplie sa kulturom bitisanja na nain koji je ponekad samo ukrtanje oblasti, a ponekad zajedniko pojavljivanje. U primitivnim zajednicama, koje su bile bogate semiotikim elementima, na primjer u trobrijandskoj zajednici, obraivanje vrtova, koje predstavlja jednu od osnovnih tehnika ovog drutva, neprestano prati magija (bajanje i ini), koju stanovnici smatraju isto toliko neophodnim uslovom za ubiranje plodova, koliko i vrtlarsku vjetinu. Opservatoru-istraivau sa strane nije potrebno, ak ni ne treba, da prihvati spoznajni model istraivanog drutva kao sopstvenu spoznajnu konstrukciju. Moe da utvrdi da se ovdje istovremeno pojavljuju dvije, objektivno nezavisne kategorije kulturne djelatnosti i svaku od njih da ispituje, analizira u okvirima njoj svojstvenih relacija, imajui takoer u vidu i vezu koja im je pripisana u svijesti stanovnika. S formalnog gledita, sloenija je situacija kada isti predmet vri istovremeno upotrebnu funkciju u sistemu materijalne kulture i obredne, estetike i druge semiotike funkcije u sistemu simbolike kulture. Ovaj fenomen je iroko rasprostranjen na raznim nivoima kulturnog razvoja, prije svega kada se radi predmetima vezanim za potronju, kao to su odjea, sudovi, orue, graevine. Kada je peruanski grnar stvarao vaze u obliku ljudskih glava, prepune ekspresije, mogao je prevashodno da ima na umu simboliku, ritualnu namjenu. Savremeni proizvoa ukrasne keramike i njen kupac operiu mogunou praktine, kao i simbolike primjene tog istog predmeta. U svakodnevnoj kunoj upotrebi servis moe da ima jedino prakti nu funkciju i njegov estetski izgled moe da bude neprimijeen. Ali, u sveanijim situacijama, kad se prima gost ili povodom prazninog ruka, ta odlika se aktuelizuje. Slina fluktuacija simbolikih funkcija, zavisnih od situacije, pojavljuje se u odnosu na jelo, odjeu, ureaje, vozila. Problem raznovrsnosti i promjena funkcije odjee prvi je sistematski predstavio Bogatirjev u studijama narodnoj nonji. Bogatirjev je, na osnovu etnografskih podataka, izdvojio prazninu, svearsku, prigodnu, obrednu i svakodnevnu nonju. Tri prve kategorije imaju izrazite semiotike funkcije razliite vrste. U svakidanjoj nonji ovakve funkcije su eliminisane, a sigurno redukovane na najmanju mjeru.107 Iako su
ES.Bogatirjev, Semiotika narodne kulture. Takoer uporedi: B.Kopoinjska-Javorska, Funkcionalno-strukturalistiki metod u etnografskim istraivanjima P.S.Bogatirjeva.
107

96 97

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

ili modelima koji imaju nesumnjivo semiotiki karakter: u kuvarskim receptima, krojakim modnim urnalima. Tehnoloka pravila su sigurno sfera u kojoj se dodiruju, povezuju semiotika i kultura bitisanja. To je granina sfera ove kulturne kategorije i semiotike kulture. Ali, traenje analogije izmeu principa redosljeda i zamjene jela ili dijelova garderobe sa gramatikim i sintaksikim pravilima jezika, to je karakteristino za semioloku koncepciju strukturalista, ne daje pretpostavke da se utvrdi semiotika identinost karaktera obje oblasti. U ovom sluaju analogija predstavlja pogrenu metodu rezonovanja. Pronalaenje u oblasti funkcionalnih znakova elemenata koji odgovaraju paradigmatskim i sin-tagmatskim pravilima jezika, tj. pravilima uzajamnog zamjenjivanja gramatikih oblika i zakona povezivanja semantikih kategorija, koje se mogu naizmjenino pojavljivati u jezikoj poruci, ne znai da ovi znakovi stvaraju sisteme koji su u svakom pogledu slini jeziku. Svaki fenomen dostupan ulima, predmet ili dogaaj, moe da postane znak. Posebno operativne kategorije znakova, koje stvaraju zna enjske sisteme, sastoje se od takvih znakova, onih koji ne slue nikakvoj drugoj upotrebi. Takav naelni sistem je jezik. Predmeti i djelatnosti koji pripadaju kulturi bitisanja, kojima takoer biva dodat semiotiki karakter, u ljudskoj praksi su suvie vani sami po sebi, da bi mogli da se odlikuju prozirnou svojstvenom "istim" znacima, dakle sposobnou prenoenja cjelokupne panje poiljaoca i primaoca na znaenje, bez zadravanja na znaku. Sposobnost prirodnih fenomena i predmeta kulture bitisanja da preuzmu ulogu simbolikih znakova ne pojavljuje se u simetrinom, obrnutom odnosu. I pored ogromne vanosti simbolike kulture u drutvenom ivotu ljudi, nijedna osnovna potreba vezana za njihovu egzistenciju ne moe biti trajno i neposredno podmirena pomou simbolike djelatnosti. Psihosomatski karakter ljudskog bia ini da semiotiki faktori ponekad utjeu ak i na stanje ljudskog organizma. Kao primjer moe da poslui sredstvo nazvano placebo, koje s medicinskog gledita nema nikakvo djej-stvo, a koje se daje kontrolnoj grupi bolesnika da bi se eliminisao faktor sugestije u ocjeni djejstva novog lijeka. Placebo ipak djeluje samo prolazno i jedino na osobe koje su gotovo patoloki podlone sugestiji. Definisanje nekih vrsta ponaanja i predmeta kao simboli kih treba da bude shvaeno takoer u smislu: "jedino simbolikih", dakle, takvih koji ne mogu realno i trajno da neposredno utiu na osnovnu sferu egzistencijalnih 98

potreba i odnosa. Ovu misao izraava aforistika tvrdnja da hrana moe da postane simbol, ali simbol ne moe da postane hrana. Prihvatanje ovakvog stanovita uopte nije pokuaj umanjenja uloge simbolizacije, i semioze uopte, u drutvenom ivotu. Prije svega, takvoj ulozi bie posveena dalja razmatranja. Ali, ba zato, odmah na poetku treba jasno definisati mjesto semiotikih fenomena u totalitetu kulture. Neke od ovdje predstavljenih koncepcija kulture, kao na primjer Veberova, pretpostavljale su hijerarhiju kulturnih vrijednosti u kojoj je glavno, elno mjesto zauzimala simbolika sfera. Prihvatanje semiotikog kriterijuma simbolike kulture ne zahtijeva i ne pretpostavlja prihvatanje slinih stanovita, niti njihovih metafizikih dokaza. Ve skiciran odnos simbolike kulture i kulture bitisanja odgovara glavnim tezama Marksovih radova, koje mogu da se odnose na kulturne fenomene izdvojene u skladu sa ovdje prihvaenim stanovitem, ali ne odvojenim od ostalih, osnovnih oblika ljudskog djelovanja u drutvu. U Markso-voj pojmovnoj aparaturi pojam svijesti je najblii pojmu simbolike kulture. U Njemakoj ideologiji Marks izdvaja etiri osnovne kategorije ili aspekta ljudske djelatnosti, koji obuhvataju: proizvodnju sredstava za podmirivanje potreba, proizvodnju sekundarnih potreba, elementarne interpersonalne odnose u mikrodrutvenoj skali i drutvene odnose u irokoj skali i predmetnoj bazi vezanoj za proizvodnju. Marks smatra da tek na toj osnovi mogu da budu razmatrani fenomeni svijesti, ograujui se da ona nije fenomen izdvojen "od stvarne prakse ivota", to znai da nije empirijski od nje odvojena. Svijest se faktiki odnosi na sve navedene oblasti ljudske djelatnosti. Jer, ovjeku je svojstvena sposobnost refleksije okrenute na predmet djelovanja, rada ili koja se pojavljuje u obliku autore-fleksije. Ova odlika odvaja ljudski rad od djelovanja ivotinje, a drutvene odnose od uzajamnog djelovanja ivotinjskih grupa. U prvom tomu Kapitala Marks je isticao ovu razliku, uporeujui rad pela ili pauka sa svjesnom, svrsishodnom djelatnou ovjeka koji ostvaruje svoje arhitektonske ili tehnike koncepcije. "Na zavretku procesa rada pojavljuje se rezultat koji je ve postojao u svijesti radnika prije poetka rada, dakle postojao je idealno. ovjek ne vri samo promjenu forme onoga to je dobio od prirode; u tome ime ga je priroda obdarila, ostvaruje istovremeno svoj cilj, koji mu je poznat, koji je za njega zakon koji odreuje njegove radnje i kome mora da podredi svoju volju."110
110

K.Marks, Kapital, tom 1, str. 186

99

Antonjina Kloskovska_______________________________________________ Poto u Marksovoj sociologiji svijest odgovara pojmu kulture u selektivnom prilazu - slino kao u svim najnovijim sociolokim teorijama -treba imati na umu da tako shvaena kultura, dakle, ne mora da bude tretirana kao sfera stvarnosti, koja se moe empirijski izdvojiti iz okvira ovjekovih drutvenih djelatnosti i njihovih rezultata. Svijest kulture je, dakle, aspekt koji prati sve navedene kategorije ljudskih djelatnosti neophodnih za podmirivanje potreba, ali te radnje ne svode se na svijest. S druge strane, tek na odreenom stepenu drutvenog razvoja izdvajaju se odreeni oblici ljudske djelatnosti u kojima kultura dobija samostalan oblik. To je rezultat odvajanja umnog od fizikog rada. Najraniji istorijski sluaj takvog odvajanja Marks vidi u drutvenoj ulozi svetenika. Podrobna analiza relativnog osamostaljenja kulturnih procesa i karaktera njegovog ispoljavanja u obliku "iste" teorije jedva je skicirana to se tie veine kulturnih oblasti, osim ire obraene oblasti politikih ideologija. Da bi se obuhvatila cjelovitost kulturnih fenomena, ipak je vrlo bitno da se prihvati mogunost njenog analitikog odvajanja od ostalih, drugih kategorija neosvijeenog ljudskog djelovanja. U Njemakoj ideologiji Marks eksiplicitno definie svijest u njenom osnovnom obliku. Taj oblik je govor, jezik. Raa se iz potrebe za sporazumijevanjem sa ostalim ljudima, dakle, jezik je i drutveni proizvod i drutveni instrument. Fiziki oblik govora, tj. talasanje vazduha (pokrenutog dahom koji oblikuju, moduliraju govorni organi), slui da bi se oznaili odnosi koji postoje zbog ovjeka, ali uvijek jedino za drutvenog ovjeka koji uestvuje u odreenom sistemu komunikacije sa drugim ljudima. Vrlo je bitno i vano da se u Marksovom prilazu svijest ne iscrpljuje u obliku jezika, iako ovaj oblik smatra za najvaniji. Priznaje i druge oblike svijesti i upravo u tim ostalim oblicima ispoljava se podudarnost njegove koncepcije svijesti i savremene analize kulture kao sfere zna enja ili semiotikog oblika ljudske djelatnosti. U Ekonomsko-filosofskim rukopisima Marks govori razliitosti organa sluha i vida kod ovjeka i kod ivotinja. Nema na umu samo fizioloke razlike, koje predstavljaju tek poetni uslov razliitosti koja se ispoljava u filogenezi. Na osnovu tog uslova vri se sve dublja, bitna za proces razvoja kulture, podjela iskustva koja je rezultat drutvenih faktora upuivanja i primanja znaenjskih sadraja.
1 1

SOCIOLOGIJA KULTURE

Poto pojam ula i smisla-znaenja identino zvui u njemakom jeziku (Sinn), to je Marksu olakalo da ukae na ulnu podlogu semiotikog procesa; prijevod ne prenosi u potpunosti misao. "Za oko je predmet drugaiji nego za uho... ovjek se ne potvruje u predmetnom svijetu jedino miljenjem, nego i svim ulima. S druge strane, uzimajui subjektivno, tek muzika budi muziko ulo u ovjeku, za nemuzikalno uho najlepa muzika nema nikakvog smisla (...) jer za mene smisao predmeta (ima smisao samo za ulo koje mu odgovara) dosee toliko daleko, koliko daleko dosee moje ulo. I zato ula drutvenog ovjeka nisu ista kao i ula nedrutvenog; tek kroz predmetno razvijeno bogatstvo ljudskog bia ili se razvija ili se tek stvara bogatstvo subjektivne ljudske ulnosti: muzikalno uho, oko osjetljivo na ljepotu oblika, jednom rijeju, ula sposobna za ljudska osjeanja, ula koja se potvruju kao snage ljudskog bia, ljudske sutine."112 Ovaj odlomak, koji se odnosi na sloenu filosofsku problematiku ostvarenja, moe da se, kako se ini, interpretira ovako, sadrajno uproava-jui i ograniavajui iskljuivo na probleme kulture: kontakt ovjeka sa stvarnou koja ga okruuje ima karakter posebnog, smislenog, tj. zna-enjskog iskustva. I jezik, kao i ostali elementi ovjekove umne djelatnosti, nose peat ove osmiljene, osvijeene reakcije na svijet. Uslov uestvovanja jedinke u ovom iskustvu jeste mogunost percepcije odreenih estetskih, intelektualnih i drugih utisaka. Muzika, lijepi likovni oblici ravnopravno sa jezikom predstavljaju instrument u procesu komunikacije u kome, pod uslovom odgovarajue drutvene pripremljenosti za uee u njemu, uestvuje jedinka. Dodue, Marks pie da tek u uslovima ukidanja privatnog vlasnitva "Oko je postalo ljudsko oko, a njegov predmet postao je drutveni predmet, koji potie od ovjeka i koji je ovjeku namijenjen".113 Ovu ogradu, naravno, ne treba shvatiti kao negiranje mogunosti simbolike percepcije i komunikacije u kapitalistikim sistemima. Proces antropogeneze dao je ovjeku potencijalne sposobnosti za ovakvu komunikaciju i percepciju. Ali, tek potpuna demokratizacija drutvenih odnosa i ekonomskih uslova otklanja svaka ogranienja u ostvarenju tih mogunosti: dozvoljava maksimalan razvoj formi percepcije svijeta i eliminie
112 113

K.Marks, F.Engels, Djela, tom 3, str. 32

K.Marks, Ekonomsko-filosofski rukopisi iz 1844 godine, Djela, tom 1, str. 583 Isto, str. 582 101

100

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

ogranienja uzajamnog sporazumijevanja. Uoptavajui: u ovim Marksovim razmatranjima proizvodi kulture shvaeni su kao "predmeti poruke koji potiu od ovjeka i koji su ovjeku upueni", koje percipira i pravilno tumai iri ili ui krug, zavisno od pripremljenosti za prijem. Pripremljenost je psihiki proces zasnovan na odgovarajuem formiranju ulne osjetljivosti, ali vri se u drutvu, kroz drutvene utjecaje oformljenih kulturnih oblasti kao to su jezik, miljenje, muzika ili likovna umjetnost. Ostvarene sfere smislene ljudske aktivnosti djeluju na preoblikovana ula drutvenog ovjeka, drutvene jedinke. Spajanjem ta dva aspekta, objektivnog i subjektivnog, raa se ljudski smisao egzistencije ovjeka i prirode. U tome je sutina Marksove koncepcije kulture u uoptenom prilazu. Marksova koncepcija izbjegava metafiziki kriterijum izdvajanja kulture kao "duhovne" kulture. Kriterijum ove koncepcije moe se, sa odreenim ogradama, nazvati semiotikim - iako Marks ne upotrebljava ovaj pojam - poto se u svim navedenim sluajevima radi sadraju svijesti izraenom pomou znakova i vrijednostima kao oblicima znakova. ovjek je sposoban da shvata sebe samog i svijet koji ga okruuje na refleksivan nain, drugim rijeima, semiotiki, koji se vri pomou drutveno odreenih znakova - svojstvenih ljudskoj "prirodi vrste". Kako se ini, na taj nain je mogue tumaiti tvrdnju da ovjek (slobodan od alijenacije) vidi svoj odraz u svijetu koji je sam stvorio. Taj ovjek je kreator kulture. "U stanju je da proizvodi po mjeri svake vrste i da primjenjuje u odnosu na svaki predmet odgovarajuu mjeru; i zato ovjek oblikuje i po zakonima ljepote."114 Marks je ponekad kulturno stvaralatvo definisao kao "duhovnu proizvodnju". Upotreba ovog termina nije ni najmanji ustupak ontolokom dualizmu. U Njemakoj ideologiji Marks upotrebljava i atribut "duhovni", govorei ideologiji klase, ija duhovna vlast predstavlja pandan njenom vladanju u materijalnom sistemu. Ali, istovremeno dolazi do zakljuka da "duh ima na sebi uvijek obiljeje prokletstva, jer je materijom optereen". Duhovna proizvodnja ili duhovna mo drutva uvijek je neki oblik svijesti, izraen pomou ulno primjetnih znakova. Kad se poe od ovakvih pretpostavki, moe da se pristupi karakteristici osnovnih tipova samosvojnih znakova. Glavno mjesto zauzima jezik, s
114

obzirom na svoj utjecaj u cjelokupnom polju globalne kulture, s obzirom na svoje raznovrsne funkcije i svoj drutveni znaaj. Nesumnjivo, jezik predstavlja semiotiki sistem, koji je od svih tipova znakova do sada najbolje prouen. Savremena lingvistika se razvijala uporedo sa filosofskom, logi kom teorijom znakova. Ostajui u opoziciji spram metodologije logikog pozitivizma, ona se pribliila sociolokoj problematici, uzimajui u obzir pragmatian aspekt jezika. Ipak, bukvalan prelazak na teren tih nauka, koje su pune posebnih detaljnih i osobenih lingvistikih poimanja, kao to su, na primjer, princip dvostrukog ralanjivanja jezika, binarne opozicije, paradigmatska i sintagmatina osa, pobuuje upozorenja, izmeu ostalih, i od strane samih lingvista. Levi-Stros je, na primjer, traio analog trouglova samoglasnika i suglasnika u trouglom semantikom polju kulinarskih zahvata pretvaranja sirove hrane pomou vazduha ili vode u dimljenu, zgotovljenu na pari ili kuhanu.115 U ve citiranim izvodima Bart je pronalazio paradigmatsku ili sintagmiku osu u nainu oblaenja ili kombinacije jela. Sline analogije se oslanjaju na prilino proizvoljna poreenja. Sam Levi-Stros, polazei od trougla samoglasnika, naao je u mogunostima pripreme hrane etvo-rougao, dodaju i ve navedenim oblicima formu "prenog" (frit). Pokuaji izolovanja jedinica koje se razlikuju prema uzoru fonema (gouteme, miteme) u razliitim kategorijama i oblastima kulture takoer nisu dobili opte priznanje i nisu doveli do spoznajnih rezultata koji bi odgovarali dostignuima fonemike analize jezika. Nepotpun uspjeh pokuaja koji su realizovani u okviru strukturalistikih teorija ne znai da treba odbaciti izabrani put korienja napretka u oblasti lingvistike, u istraivanjima drugih oblasti kulture, kao i razvoj njene opte teorije. U amerikoj antropologiji kulture podsticaj za takve pokuaje bio je rad Keneta Pajka, pod karakteristinim naslovom: Jezik u odnosu prema jedinstvenoj teoriji strukture ljudskog ponaanja.116 Ruski semiotiari i kibernetiari koriste lingvistike ideje u prouavanju kulture i oslanjaju se na rezultate teorija knjievnosti koje su nastale tokom dvadesetih godina.
C.Levi-Strauss, Mythologiques, tom V.Lecru et le cuit K.Pike, Language in Relation to the Unified Theory of the Stricture of Human Behavior
116 115

Isto, str. 554 103

102

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Neosporna je injenica da jezika komunikacija igra posebnu ulogu u cjelini kulture. Podrobna empirijska istraivanja pokazala su postojanje vrstih veza, korelacije izmeu uenja novog jezika i prihvatanja ostalih elemenata nove kulture.117 U antropolokim radovima Boasa i njegove kole, koja stremi definisanju obrazaca kulturnog ponaanja, istraivanja jezika su zauzimala znatan dio i dala su podstrek za razvoj sociologije jezika. Upravo u oblasti jezikog ponaanja kulturne zakonitosti se najizrazitije ispoljavaju. Osnovna koncepcija lingvistikih teorija odnosi se na odreivanje, podjelu i definisanje pravila i naina njihovog izraavanja u praksi. Tri tvorca strukturalistike lingvistike za definisanje ove opozicije upotrebljavaju slijedee termine: F. de Sosir: jezik (langue) - iva rije (parole) L. Hjelmslev: norma - praksa N. Comski: kompetencija - realizacija (performance) Odgovarajui pojmovi ovim opozicijama, koji se danas najee upotrebljavaju u lingvistici i prenose na ostale oblasti semiotike, jesu: "kd" i "poruka". Kod je u jeziku sistema fonetskih, gramatikih i sin-taksikih pravila i rjenik, Vokabular jezika. Poruke su jednokratne, pojedinane, konkretne realizacije pravila kodiranja. U De Sosirovoj terminologiji to je govorni in, koji ima obiljeja svojstvena jednom idiolektu, dakle, posebna za nain govora pojedinca i za situaciju, ali podreena kodu, uklopljena u njegove okvire, a zahvaljujui tome mogue je kulturno i drutveno inter subjektivno komuniciranje. Jeziki kod je proizvod kolektivnog i anonimnog drutvenog stvaralatva, koji uspeno podreuje i regulie delikatnu i sloenu strukturu ljudske djelatnosti, kao to je jeziko ponaanje, tako da je teko pokazati neki slian primjer instrumenta regulacije, osim ogranienih i u drutvenom opsegu, i u predmetnom, uskih oblasti formalizovanog djelovanja organizacija i interesnih grupa. U svim drutvima ogroman napor da se prenese i prihvati kd etnikog jezika ulae se u, formalno neorgani-zovanom, procesu socijalizacije djece, koji je, po miljenju psihologa i lingvista, u svom osnovnom obliku zavren prije nego to dijete napuni pet godina. Polazei od razliitih pretpostavki i naunih specijalnosti, an Pijae i Noam Comski glavnu ulogu u ovom procesu pripisuju prirodnim
117

mehanizmima razvoja. De Sosir je bio suzdran u prihvatanju prirodnog karaktera predodreenosti organa govora. Po tome se pribliava Sapirovom stanovitu. Naravno, i De Sosir je samu sposobnost stvaranja nekog jezika smatrao za uroenu. Takve odlike moraju da budu prihvaene kao neophodan uslov mogunosti prihvatanja kda i njegove realizacije. One odreuju otru granicu za stvaranje sposobnosti uea u procesu semioze izmeu ljudi i ivotinja. Ali, da je jezika kompetencija u smislu koji tom pojmu daje Comski istovjetna sa kodom, ne bi se mogla objasniti raznovrsnost kodova svojstvena prirodnim jezicima. Prenoenje ovih razliitih kodova je funkcija kulturoloki odreene komunikacije u drutvu. U sloenim drutvima razliitost unutranje strukture manifes-tuje se u varijantama kodova i formiranju sociolekata kao posrednih oblika izmeu idiolekta pojedinca i optekulturnog koda.118 Razne odlike jezikog sistema, koje ga ine savrenim instrumentom komunikacije, dozvoljavaju da jezik moe da pronie u sve sfere kulturne djelatnosti. Verbalna refleksija prati kulturne djelatnosti u okviru kulture bitisanja i drutvene kulture, a takoer mnoge prirodne reakcije, osjeaje koji imaju izvorite u organskim funkcijama. Pojedini semiotiari priznaju zavisnost svih sistema znakova od jezika. U citiranim Marksovim raspravama oblicima svijesti, jezik je defi-nisan kao glavni oblik, ali ne i jedini. Koncept prezentativnog simbolizma takoer negira iskljuivost i neophodnost jezika u izraavanju znaenja. U razmatranju supstance samosvojnih znakova predstavljen je niz tipova. Ne postoje dokazi da ekspresija u cjelini poti e od verbalne ekspresije. Simbolizacija pomou gestova, mimike i drugih nelingvistikih oblika izraza ne mora, a ak i ne moe, da bude u potpunosti svedena na rijei, niti da bude rije, proizvedena izmeu ostalog i zbog toga to je manje jednoznana. Slika kao ikonika slikarska poruka vri razliite semiotike funkcije nezavisno od verbalne interpretacije i ne moe se svesti jedino na takvu interpretaciju, iako nain njenog potpunog tumaenja, definisan kao ikonografiki, a prije svega ikonologiki, zahtijeva upotrebu i verbalnih poruka.119 Problem odnosa izmeu sistema ili tipova znakova nesumnjivo zahtijeva dalja istraivanja. Ne moe se lako presuditi da je jezik primaran
Ova pojava bila je predstavljena, na osnovu poljskih istraivanja, u radu: A.Pjotrovski, M.Zjolkovski.Jezika diferencijacija i drutvena struktura. 119 E.Panofski, Studija iz istorije umjetnosti, odjeljak Ikonografija i ikonologija 105
118

G.M.Guthrie, Behavioral Analysis of Culture Learning, u: CCPL

104

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

i da su svi sistemi proizvedeni iz njega, ali nesumnjiv je primat jezika kao najoperativnijeg, mnogostrano rasprostranjenog, opteg sistema. Poto jezik kao najrasprostranjenija, opta forma semioze prati in ljudske djelatnosti u svim oblastima kulture, njegova problematika se ne moe zatvoriti u granice istraivanja simbolike kulture. Kreber nije ukljuio jezik ni u jednu od tri izdvojene kulturne kategorije. Naao mu je mjesto van okvira podjele, zajedno sa fenomenima morala, koji iz drugih razloga ne podlijeu principima klasifikacije koju je izvrio. Ovakvo rjeenje se moe prihvatiti kao pravilno jedino pod uslovom da ne oznaava odustajanje sociologije kulture od istraivanja jezikih fenomena koji su izdvojeni iz sveukupnog jezikog ponaanja pomou dodatnih kri-terijuma. Ti kriterijumi su zajedniki i za jezik i za ostale kategorije samosvojnih znakova. Bie predstavljeni poslije vrlo saete karakteristike ostalih tipova samosvojnih znakova. Motoriki i kinetiki znakovi obuhvataju pokrete tijela, prije svega gestove i mimiku, ali i dranje, cjelokupan nain operisanja sopstvenim tijelom i manipulacije predmetima. U definisanju ove oblasti treba razlikovati: 1. potpuno prirodne manifestacije fizike aktivnosti; 2. pokrete formirane pod utjecajem kulture, ali koji nisu znakovi; 3. neintencionalne simptome ponaanja, koje primalac tumai kao oznake, ali koji nisu upueni kao poruka i, na kraju, 4. intencionalne "znaenjske gestove", u tome takoer namjerno i svjesno izabran izraz lica. Jedino trea i etvrta kategorija ponaanja pripadaju zaista semiotikim fenomenima. Ipak, u pozorinoj predstavi, na filmu, svaki pokret glumca ima karakter znaka, jer je i on sam znak. Zaista je teko razlikovati pokrete koji znae i koji ne znae i u svakodnevnom ivotu to izaziva mnoge probleme. Semiotiki karakter tueg govora ne izaziva nedoumice ni kod sluaoca koji, ne znajui jezik, nije u stanju da razumije ni znaenje iskaza. Opet, znaajan gest za upuenog ima ak ritualan, krajnje semiotiki smisao, a mogu uopte da ga ne primijete opservatori izvan kruga upuenih i da ga prime kao pokret bez znaenja. I obrnuto, sluajan pokret moe da bude shvaen kao uvredljiv intencionalan gest. Tekoe u interpretiranju pojavljuju se u ovom sluaju zbog same supstance znaka, zbog njegove realizacije koja je sli na asemiotikom ponaanju. Sline tekoe se javljaju u odnosu na sve tipove znakova sa dodatim znaenjem. Drugu vrstu tekoa stvaraju likovni i zvuni znakovi. Ne izaziva sumnju semiotiki karakter ikonikih znakova, koji se mogu nai u oba tipa 106

znakova, ako se prihvati navedeno ire razumijevanje ikoninosti kao faktike slinosti znaka i predmeta. Ali, likovne umjetnosti, a posebno muzika, operiu ipak sebi svojstvenim sredstvima, koja su daleko od mimetinosti. U mnogim njihovim pravcima nema konvencionalizacije znaenja koja je, na primjer, svojstvena optikim i akustikim signalizacijskim sistemima. Ovi sistemi upotrebljavaju jasno odreene kodove, neophodne u njihovoj funkciji efektora. Postojanje koda u likovnim umjetnostima, a sigurno u nekim njihovim pravcima, kao i u muzici, vrlo je sporno. tome e biti govora na drugom mjestu, prilikom razmatranja sociologije umjetnosti. problemu predmetnih znakova ve je bilo govora u vezi sa tipovima dodatih znakova. U dosadanjem prilazu to se odnosilo jedino na znakove ija supstanca su predmeti koje su stvorili ljudi, dakle, na elemente kulture u irokom antropolokom znaenju. Pojam predmetnih znakova ipak se ee odnosi na prirodne fenomene. Ali, ovdje je rije fenomenima razliitim od oznaka, koji vre semiotiku funkciju na osnovu konvencije i esto igraju ulogu simbola. Ipak, simboliki karakter takoer mogu da nose i raznovrsni proizvodi. Seljaki opanak, koji, kao element kulture bitisanja, nema nikakvu funkciju znaenja, moe da dobije dodatno znaenje ako informie kondiciji i drutvenom statusu svog korisnika. Ali, kad je, kao Bundschuh, postao amblem velikog seljakog rata, dobio je novo, simboliko znaenje. Predmet istraivanja sociologije kulture je definisan kao simbolika kultura. Za odreivanje njenog polja neophodno je definisanje odnosa pojmova simbola i znaka. Ovi termini se ponekad upotrebljavaju naizmjenino, ali ovdje se ne radi takvoj primjeni. Pojam simbola ponekad ima vie znaenja, i prvo treba predstaviti pojedina njegova rasprostranjena tumaenja da bi se izbjegli nesporazumi. Opteprihvaeno je da simboli predstavljaju odreenu klasu znakova. Ali, izdvajanje ove klase vri se na razne naine: s obzirom na predmet na koji se odnosi, na karakter znaka ili na njegovu funkciju. Ponekad se predlae da se simbolima nazovu znaci iji su predmeti na koje se odnose (signatum) apstraktni fenomeni. U skladu sa takvim poimanjem ili nezavisno od njega, simbolima se nazivaju znakovi predmetnog karaktera: ivotinje, prirodne pojave ili specijalne kulturne tvorevine, koje slue kao predmetni amblemi drutvenih pokreta, organizacija, vjerovanja.120 "U
Uporedi: A.af, Uvod u semantiku; M.Valis, Svet umjetnosti i svet znakova; od istog autora: Doivljaj i vrijednost. 107
120

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

obinoj funkciji znaka postoje tri osnovna elementa: subjekt, znak, predmet. U denotaciji, najjednostavnijoj vrsti simbolike funkcije, mora ih biti etiri: subjekt, simbol, slika i predmet." Simbolika funkcija se zasniva na prenoenju pojma. "Simbol - to je svaka operacija pomou koje vrimo apstrakciju." Simbol ne samo da denotira polje fenomena obuhvaenih pojmom, nego takoer konotira njihov sadraj i dozvoljava da se 'misli predmetu nemajui s njim neposredan kontakt'."121 Ovo svojstvo simbolikih znakova bitno je da bi se odredio predmet interesovanja sociologije kulture, iako ne iscrpljuje njegovu karakteristiku u potpunosti. U skladu sa definicijom Osovskog, simbol je rezultat podlijeganja znaka semantikoj interpretaciji drugog stepena. Predmet primljen kao znak na osnovu poznavanja koda - poznavanja koje je rasprostranjeno u okviru drutva i koje ne zahtijeva posebno uvoenje i koje je istorijski trajno - u toku interpretacije podlijee ponovo dekodiranju po kodu iji istorijski i drutveni opseg moe biti ogranien. Dakle, u obliku crkvenog amvona moe se bez tekoa prepoznati ikoniki znak barke, ali dodatna pripremljenost za uee u simbolikom ivotu grupe neophodna je da bi se razumjela simbolinost tog znaka kao "Petrove barke". Mermerni oblik kraj nogu kraljice Jadvige na vavelskom sarkofagu lako se prepoznaje kao ikoniki znak psa. Ali, neupueni turista moe da protumai ovaj znak kao skulpturu omiljenog kraljiinog psa, umjesto da u njemu vidi simbol vjernosti u skladu sa intencijom umjetnika i konvencijom koja je oigledna za krug upuenih primalaca. Crkvena barokna umjetnost, koja primjenjuje tzv. koncepte, ili klasini kineski teatar, bili su bogati simbolikim znakovima, sa vrsto definisanim kodom, koji je odreivao nain interpretacije. Ipak, u mnogim oblastima i poljima umjetnikog stvaralatva simbolike funkcije umjetnikog djela vezane su za promjenljivost i novatorstvo primjenjivanog koda. Suprotstavljajui simbolizam tehnikom jeziku, koji pokuava da bude jednoznaan, Riker pie: "Deava se da je reenica namjerno tako konstrui-sana ne da se potencijalni smislovi ne bi mogli redukovati na jednoznanu upotrebu, ve da bi se stvorila konkurencija izmeu mnogih polja znaenja."122 Polisemija, koja je vezana za karakter samih jezikih fenomena i simbolizam koji proizlazi iz konteksta, svojstva su svakog jezika.
121 122

Sociologija kulture, a posebno njena ua oblast koja se odnosi na umjetnost, interesuje se za sve oblike simbolizma. Definisanje simbolike kulture kao predmeta sociologije kulture ima, izmeu ostalog, za cilj da pokae da se ova oblast sociologije ne odnosi na fenomene semioze u svim njenim drutvenim manifestacijama. Sociologija kulture se interesuje, prije svega, za oblasti koje mogu da se definiu kao sfere prevazilaenja semioti kih procesa u njihovoj praktinoj primjeni, kao hipertrofija semioze. Koliko se ljudi ne razlikuju na apsolutan nain od vie vrste ivotinja po sposobnosti reagovanja na znakove, toliko je prelaenje semioze preko granica signalizacijskih i neposredno instrumentalnih funkcija sigurno rezultat odlike vrste koja se izraava u ljudskoj djelatnosti. Po miljenju neurologa, upravo ova ljudska odlika vezana je za fizioloke funkcije ljudskog mozga. "Simbolizam shvatamo kao sposobnost ljudskog mozga, koja mu dozvoljava internalizaciju (usvajanje) i skladitenje slika (kodiranih neurolokih obrazaca) spoljnog svijeta. To omoguava funkcionalnu unutranju komunikaciju neurolokih sistema (govora i sluha), a na taj nain oslobaa ovjeka, u sferi kontinuacije njegove djelatnosti, od apsolutne zavisnosti od spoljnog svijeta."123 Na tu ovjekovu sposobnost pozivao se Kasirer kada je govorio distanci izmeu funkcionisanja ljudskih perceptora i efektora. Sfera izmeu njih je popunjena tim internalizovanim simbolima, koji su, uz to, veim dijelom rezultat kolektivnog kulturnog dostignua, a ne iskljuivo individualnog, pojedinanog iskustva. U ovoj sferi se vre operacije stvaranja - u skladu sa Ozgudovim terminom - pripisanih znakova, koji su na putu simbolike informacije ispred iskustva i dozvoljavaju ili omoguavaju optenje sa pseudoiskustvom koje ima kao predmet osobe, stvari i zamiljene dogaaje; taj svijet umjetnosti, fantazije, mitova, filosofskih i naunih teorija, svijet iji semantiki, spoznajni i ontoloki status uznemiruje empirijsku logiku. Takoer, u ovoj sferi ljudi pomou znakova i simbola formuliu ocjene i norme i trae doivljaje koji nisu vezani za svjesno postizanje nekog prakti nog cilja, ve su voeni jedino eljom za iskustvom vrijednosti. Zato simbolika kultura mora da bude definisana i primjenom aksiolokog kriterijuma.

S.Langer, Novi smisao filosofije, str. 123 ERicoeur, Le conflit des interpretations, str.

123

72 108

VYF.Ork, S.C.Cappanari, The Emergence of Language, str. 319

109

SOCIOLOGIJA KULTURE

VI. AKSIOLOKI KRITERIJUM SIMBOLIKE KULTURE

Kritika pansemiotizma ne treba da dovede do negiranja irokog polja pojave semiotikih ponaanja i njihove bitne uloge u odnosu na kulturu bitisanja, kao i u odnosu na drutvenu kulturu. Na in povezanosti drutvene i semiotike sfere bie predmet kasnijih razmatranja. U skladu sa ovdje prihvaenim stanovitem, predstavljenim u prethodnom poglavlju, semioza se sa kulturom bitisanja povezuje na principu pridodatih znaenja. Ali, to nije jedina vrsta veze. Proizvodne radnje predstavljaju jedan od glavnih oblika kolektivne ljudske djelatnosti i kao sve kolektivne djelatnosti zahtijevaju uzajamnu komunikaciju, dakle, simboliku interakciju, stvaraju organizaciju, koja ne moe da izbjegne uee semiotike razmjene. ak i individualni proizvodni proces, odreen tehnolokim zakonima, koji izaziva refleksije u svijesti jedinke koja radi, ne protie u izolaciji od semiotikih procesa. U tome je Marks pokazivao razliku izmeu ponaanja ivotinja i proizvodnog rada ljudi. Kultura bitisanja ipak ne moe da se zadri na semiotici, niti u oblasti proizvodnje, niti u oblasti potronje doslovno shva ene kao upotreba materijalnih dobara za podmirenje nasunih ljudskih potreba, koje imaju neposredno izvorite u prirodi bliskoj ovjeku. Ona oznaava regulaciju djelatnosti okrenutih ka svijetu prirode i koje operiu elementima tog svijeta, dakle, sferom fenomena koji ne reaguju na zna enja. Ova kultura je asemioti ka u krajnjoj instanci. Ali, za nju su ipak vezani brojni semiotiki procesi. Sfera drutvenih odnosa je gotovo u potpunosti proeta semi-otikom, iako i u toj sferi postoje elementi koji se ne mogu svesti na semi-otiku, a kojima e biti govora u slijedeem poglavlju. Sociologa koji se bavi kulturnim fenomenima u najirem, antropolokom domenu interesuju sve ljudske interakcije koje se raaju u vezi s kulturom bitisanja, koje su sadraj drutvene kulture i koje su, na kraju, simbolike. Ove interakcije u prvim dvjema sferama kulture esto imaju i karakter semiotikih ponaanja. Utvrivanje predmeta sociologije kulture 110

iskljuivo na osnovu semiotikog kriterijuma odredilo bi istraivanjima polje koje se podudara sa predmetom cijele sociologije i gotovo cijele antropologije kulture. Poto je sociologija kulture socioloka subdisciplina, neophodno je ograniiti njeno polje, upotrebljavajui dodatni kriterijum. Povod za takvo ogranienje nije, naravno, pokuaj umnoavanja pojmovnih razlika bez potrebe i stvaranje novih akademskih specijalizacija, ija bi opravdanost morala da se dokazuje raznim operacijama, poto ne proisti u iz stvarne prakse i spoznajnih potreba. Simbolika kultura se realizuje kao posebna kategorija i u praksi i u spoznajnoj refleksiji, a kriterijum njenog izdvajanja zasniva se na utvrenim raznovrsnim funkcijama semiotikih procesa. U odnosu na kulturu bitisanja i u glavnoj oblasti drutvene kulture semioza ima instrumentalni karakter. Ipak, postoji sfera ljudskih semiotikih djelatnosti koje nemaju neposredan instrumentalni oblik. Formulisanje znaenja u ovoj sferi postaje cilj za sebe, a sigurno takav karakter zadobija s obzirom na motive ljudske djelatnosti i u njenom neposrednom toku. Semiotike djelatnosti, koje imaju oblik takvih autotelikih vrijednosti, nazivaju se simbolikim fenomenima u ovdje prihvaenom znaenju. Simbolika kultura se, dakle, definie pomou semiotikog i aksiolokog kriterijuma. To je kultura znakova i vrijednosti istovremeno. Da bi se objasnila ova definicija, neophodno je predstaviti koncepciju vrijednosti koja mora da slui dopuni pojma simbolike kulture. Primjena filosofije vrijednosti u sociolokoj analizi zahtijeva ograni enje njene iroke problematike.124 To je situacija analogna onoj, prethodno predstavljenoj u semiotikoj oblasti. Moe se, takoer, utvrditi podudarnost u prilazu objema kategorijama razmatranih fenomena: semiotikih i aksiolo-kih. Socioloka interpretacija navodi na prihvatanje relacijske koncepcije vrijednosti, dakle, na priznavanje da je vrijednost predmet relacije ljudskih stavova i djelatnosti definisanih u procesu vrednovanja. Ovaj koncept konstituisanja vrijednosti u svom spoljnom obliku pribliava se stavovima subjektivista, ili, opet, stanovitu Locea i Rikerta, koji smatraju da vrijednosti ne postoje samo zbog sebe, nego su vane i obavezujue. To, ipak, ne oznaava pribliavanje istoj teoriji spoznaje, a jo manje znai prihvatanje ontoloke orijentacije.
124 Saet pregled glavnih aksiolokih stavova predstavlja V.Tatarkjevi, Pojam vrijednosti, u: Parerga. Takoer uporedi: Human Sciences and the Problem of Values; Z.Najdor, Vrednosti i ocene; V.PTugarinov, Teorija vrijednosti u marksizmu.

111

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Relacijski karakter vrijednosti prihvataju mnogi filosofi i sociolozi koji zastupaju razliita stanovita ili odustaju od odreene filosofske orijentacije.125 Uoptavajui: relacijsko stanovite polazi od ubjeenja da je vrijednost rezultat odnosa aktivnog subjekta, izloenog iskustvu, prema predmetima spoljnog svijeta. Ipak, vrijednost moe biti shvaena ili kao sam princip izbora i nain vrednovanja predmeta, ili kao proces relacije prema njima ili kao sam predmet koji se vrednuje s obzirom na ovaj proces. Prilikom operacionalizacije pojma vrijednosti i njegove primjene u empirijskim istraivanjima i analizama, teko je izbjei takve prilaze, po redosljedu i naizmjenino. Za ciljeve socioloke analize sutinski znaaj ima utvrivanje ekvivalentnosti vrednujueg stava i vrednovanog predmeta. Pri tome treba imati na umu aktivnan element stava, koji prouzrokuje da relacija prema vrijednosti ne bude pasivnan odraz, ali ni kreacija koja je rezultat projekcije subjektivnih, individualnih reakcija izvan jedinke. Socioloko stanovite gotovo da se suprotstavlja aksiolokom objektivizmu, iako se i meu sociolozima mogu nai predstavnici ove orijentacije, na primjer Sorokin. Ali, u sociologiji nije to orijentacija koja ima trajan i rasprostranjen utjecaj. Raznovrsnost, ali i podudarnost sociolokih koncepcija vrijednosti moe se predstaviti na primjeru teorija Znanjeckog, Parsonsa i njegovih saradnika i stanovita Morisa koje proistie iz Midove teorije. Pojam vrijednosti koji razvija Znanjecki vrsto je povezan sa optim karakterom njegove humanisti ke socioloke teorije. Vrijednosti, suprotno stvarima, predstavljaju predmet humanistikih nauka. Takvo stanovite, odreeno teorijskim i metodolokim stavovima, formulisao je u Uvodu u sociologiju i u Social Actions. Razlikujui vrijednosti od stvari koje nemaju znaenje i smatrajui da su to elementi prirode koji postoje sami po sebi, Znanjecki je definisao vrijednosti kao fenomene koji imaju aksioloko znaenje, tj. praktiko znaenje, koje im daje aktivna drutvena jedinka, koja ta znaenja prenosi na druge mogue predmete djelovanja.126 Kvalifikacija vrijednosti zasniva se na odreenom drutveno priznatom sistemu vrijednosti. S obzirom na to, definisana je kao objektivna. Znanjecki je ranije uveo pojam vrijednosti, u Metodolokoj noti, koju je pisao zajedno sa
R.B.Peri razlikuje tri sastavna dijela vrijednosti: interes, relaciju, predmet (I-R-O) i glavni znaaj pripisuje iniocu okruenja. Uporedi: The General Theory of Value. 126 F.Znanjecki, Uvod u sociologiju; od istog autora: Social Actions
125

Tomasom, i ona je prethodila empirijskoj analizi materijala sadranog u Poljskom seljaku. Primijenio je stanovite koje je zastupao u svojim ranijim filosofskim radovima, ali ga je povezao sa pojmom stava, koji upotrebljava Tomas. Na taj nain se rodila koncepcija dvije osnovne, uzajamno vrsto povezane vrste sociolokih injenica: vrijednosti kao objektivnih elemenata kulture i stavova koji ih prate, shvaenih odmah kao "subjektivne karakteristine odlike lanova drutvene grupe". vrsta ekvivalentnost stavova i vrijednosti proizlazila je iz principa humanistike teorije Znanjeckog, u skladu sa kojom su stvari postajale vrijednosti s obzirom na stavove ljudi njima upuene. A stavovi moraju da imaju predmet prema kome e biti upueni. Pod utjecajem Blumerove kritike Znanjecki je, poslije niza godina, otklonio nedostatke svoje koncepcije vezane, prije svega, za nejasnoe psihosocijalnog karaktera stavova, a jo ranije je odbacio mogunost da se raznovrsni oblici kulturne djelatnosti ljudi obuhvate klasifikacijom koja bi bila podreena nekolikim tipovima stavova definisanih na psiholokoj osnovi, po obrascu Tomasove koncepcije etiri stremljenja.127 Ipak, koncepcija vrijednosti ostala je trajan element sociolokog sistema koji je stvarao Znanjecki. U Naukama kulturi definisao je drutveni aksionormativni sistem, koji se sastoji od obrasca vrijednosti i normi ponaanja kao osnove postojanja i ujedinjavanja svih kulturnih fenomena, kao njihov zajedniki princip. U tom dijelu postoje slinosti izmeu teorije Znanjeckog i teorije Parsonsa, po kojoj vrijednosti odreuju nain orijentacije djelatnih ljudi prema predmetima i klasama predmeta. Dakle, vrijednosti daju principe vrenja izbora u okviru alternativa, to, po Parsonsu, predstavlja sutinu drutvenih procesa. Analitiki se mogu izdvojiti tri mehanizma tokova tih procesa: po motivacionoj orijentaciji, po orijentaciji na vrijednosti i na kulturne obrasce. Motivaciona orijentacija vri funkcije koje se u drugim teorijama pripisuju stavovima, dispozicijama proisteklim iz potreba. Posebno drugi od njena tri elementa, definisan kao kateksija, manifestuje se u udnji djelatnog ovjeka za raznim predmetima. Katetika motivacija se zasniva na guranju ka nagradi ili na izbjegavanju kazne - u poimanju teorije djelatnosti. Polemiui sa Homansovim stanovitem, Parsons ipak
V.I.Tomas, F.Znanjecki, Poljski seljak u Evropi i Americi, tom 1, str. 54-55; F.Znanjecki, Nauke kulturi, str. 412-413, 510-511 i 676-677
127

112

113

Antonjina Kloskouska

SOCIOLOGIJA KULTURE

odbacuje mogunost primjenjivanja koncepcije nagrade bez pozivanja na karakter predmeta - nagrada, to znai kulturno odreenih vrijednosti. Orijentacija na vrijednosti, a prije svega njen drugi element, aprecijacija (appreciative), mora da dopunjuje motivacioni mehanizam orijentacije da bi se odredio karakter djelatnosti.128 U svojoj teoriji, Parsons vrijednost shvata ue nego Znanjecki. U oba sluaja potrebna je relacija sa pojmom znaenja, da bi se odredio uzajamni odnos semiotikog i aksiolokog kriterijuma simbolike kulture. Oba autora nejasno formuliu problem povezanosti vrijednosti sa sferom znakova i simbola. Prije svega, posebno kod Znanjeckog, postoji mogunost mijeanja pojmova, koja proizlazi iz navedenih formulacija definicije vrijednosti kao stvari obdarenih znaenjem. Definiui dodatno to znaenje kao aksioloko, Znanjecki nesumnjivo ima na umu drugi od moguih smislova tog poliseminog termina, koji odgovara pojmu znaaja, vanosti, a ne uskosemiotikom razumijevanju znaenja. U skladu sa ovakvim prilazom stvar dobija znaaj, poto postaje predmet drutvenih ljudskih djelatnosti, poto postoji za nekoga i, sljedstveno tome, istraiva mora da je razmatra sa svojim humanistikim koeficijentom, jer je ukljuena u sferu humanistike, kulturne stvarnosti. U vezi sa aksiolokim kriterijumom kulture treba obratiti panju na dvojako razumijevanje termina "znaenje", koje se ne pojavljuje samo kod Znanjeckog, tavie, pojavljuje se kod brojnih autora, poto se u mnogim prirodnim jezicima kao sinonimi tretiraju rijei: significance-importance, meaning-importance, Bedeutung-Wichtigkeit. I zato je prenoenje dvo-znanosti termina "znaenje" iz kolokvijalnog u nauni jezik esto nehotino i nesvjesno. U ovdje razmatranoj raspravi Znanjeckog radi se namjernom prelazu sa semiotikog na aksioloki aspekt. Poto ima ovaj aspekt, sfera stvarnosti se ne ograniava na kategoriju simbolike kulture, ve obuhvata sve sfere ovjekovih interesovanja i praktinih interesa: oblast tehnike, ekonomije, drutvenih odnosa i djelatnosti okrenute ljudima kao posebnu vrstu vrijednosti, nazivanu prvobitnim vrijednostima sistema djelanja. Obuhvata, takoer, kulturu bitisanja i drutvenu kulturu, prije svega ovu posljednju.
Parsonsova ideja vrijednosti posebno je obuhvaena u, zajedniki napisanim sa K.Klakhonom, odlomcima Toward a General Theory of Action kao i u The Social System. Cijelo izlaganje je komplikovano, poto se kod svakog tipa orijentacije istiu tri subkategorije, kao i usljed nejasnog odreivanja odnosa orijentacije prema obrascima kulture. 114
128

Jedna od definicija vrijednosti, koje je formulisao Parsons, odreuje je kao: element zajednikog simbolikog sistema koji slui kao kriterijum "... izbora izmeu alternativa raznih orijentacija koje se pojavljuju u datoj situaciji".129 Ipak, Parsonsova teorija ne sadri neku optiju koncepciju simbolikog sistema i mjesta vrijednosti u njenim okvirima. Njegova koncepcija vrijednosti je nesumnjivo ua od koncepcije Znanjeckog. Pojam vrijednosti, po Parsonsu, sadri se u okvirima pojma simbolikih, dakle semiotikih fenomena, dok je kod Znanjeckog odnos suprotan: semiotiki fenomeni predstavljaju jednu od kategorija vrijednosti kao sfere svijeta kulture. Tako iroko poimanje vrijednosti ne moe da bude korisno kao dodatni kriterijum koji omoguava izdvajanje simbolike kulture. A dalja analiza Parsonsove koncepcije i koncepcije njegovih saradnika, pokazuje da njihovi prijedlozi opet dovode do suvie velikog suavanja pojma vrijednosti. S obzirom na ciljeve ovog poglavlja, u cjelokupnosti analize kulture vani su, prije svega, problemi povezanosti aksiolokih i semiotikih fenomena. Priznavanje bezuslovne odvojenosti poeljnog i bitka navodilo je mnoge semiotiare da problem vrijednosti ostave van okvira svojih istraivanja. Ocjene i norme nemaju karakter sudova s gledita klasine logike; bile su, dakle, izbacivane iz filosofije logikog empirizma. Tek sredinom ovog stoljea nastupila je promjena u odnosu logiara prema aksiolokoj problematici, to se ispoljilo u razvoju deontike logike, emu su doprinijeli Rajt, Anderson i Mur. Moris je u Midovom drutvenom biheviorizmu vidio osnov za povezivanje semiotikih i aksiolokih istraivanja. U svojoj analizi inova ponaanja Mid je izdvojio tri njegove faze: ulnu, manipulativnu i potroaku (konzumpcijsku). Analogno ovoj podjeli, Moris je definisao tri aspekta znaka, koji takoer mogu da se nazovu njegovim funkcijama: designativni, preporuljiv i vrednujui. Ovi aspekti pojavljuju se razliitim intenzitetom u raznim znakovima, ali svi su potencijalno prisutni u svakom znaku, a na aktuelizaciju i jaanje jednog od aspekta utjee situacija upotrebe znaka. Na primjer, atribut "crni" ima prije svega designativni karakter. Ali, ako se upotrijebi u sredini bijelih rasista, moe da se aktuelizuje njegova vred-nujua i upuujua funkcija. Tada "crni" znai takoer i "gori" i "nii", a predmet na koji se znak odnosi zahtijeva odreeno tretiranje.
129

T.Parsons, The Social System, str. 12

115

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE injenice da je ocjena sud o vrijednosti, njeno utvr ivanje, a vrijednost nosi karakter poeljnosti. Uzajamna zavisnost normi i ocjena nije identina u svim oblastima fenomena. Njena jaina i njen opseg mogu da budu predmet empirijskih drutvenih istraivanja, a ne filosofskih spekulacija. Povezanost normi i ocjena posebno je uoljiva u oblasti moralnosti. U toj sferi norma proizlazi iz ocjene na kategorian, imperativan nain. U sluaju estetskih ocjena, zavisnost je slabija. Na to je obraao panju, izmeu ostalih, i Ingarden u svojim radovima estetici.132 Ve je Platon u Protagon pokuavao da pomou mita objasni zato su sramota, stid i osjeaj za pravdu priznati kao elementi koji obavezuju sve u ljudskoj zajednici, pa njihov nedostatak povlai drutvenu sankciju, a nije tako sankcionisan nedostatak znanja i umijea. Bez pribjegavanja mitovima i fenomenolokim filosofskim pretpostavkama, vanost moralnih normi moe se objasniti njihovom vezom sa ivotnim ponaanjem ljudi i drutvenih grupa, dakle, njihovom funkcijom u odnosu na kulturu bitisanja i drutvenu kulturu. ak i u sluaju kada su te funkcije iluzorne, ubjeenje njihovom postojanju daje vrijednostima u drutvenoj svijesti imperativni, kategorini karakter, suprotno, na primjer, od estetskih ili ludikih vrijednosti, koje se ubrajaju u kategorije vrijednosti definisane kao postulativne ili preferencijalne, tzv. preporuljive, koje nisu zahtijevane bezuslovno i nisu optereene sankcijama. Prvu od navedenih definicija vrijednosti upotrebljava Ingarden, dijelei vrijednosti na kategorike i postulativne, zavisno od stepena njihove "poeljnosti" (Seinsollen). A ovaj termin pozajmljuje iz aksiolokih teorija badenske kole i njenih sljedbenika. Klakhon je sa slinog stanovita predloio iru tipologiju vrijednosti ili normativnih obrazaca. Tipologija obuhvata kategori ke, preferencijalne, tipi ne, alternativne vrijednosti i one sa ogranienom primjenom. Razlike u stepenu "poeljnosti" vrijednosti su empirijska injenica, koja se moe utvrditi u sociolokim istraivanjima. Postulativne vrijednosti, suprotno kategorikim, obino nisu univerzalno prihvatane u okviru drutva, nego su ujednaene jedino u okvirima pojedinanih drutvenih grupa. Odreenu vrstu postulativnih vrijednosti ine idealne ili utopijske vrijednosti, ija realizacija je visoko cijenjena i nagraivana, ali
132 R.Ingarden, ta ne znamo vijrednostima, u: Doivljaj, djelo, vrijednost; C.Kluckhohn, Values and Value-Onentation in the Theory of Action; isti autor, Istraivanje kulture

U skladu sa Morisovom definicijom, razne funkcije znaka imaju svoje ekvivalente u razlikama u interpretaciji, dakle, u stavovima, dispozicijama realizovanim u djelatnosti i te funkcije su povezane sa posebnim psihikim i fiziolokim reakcijama. Po Morisu, svaka situacija vrednovanja u biti je relaciona: zasniva se na odnosu nekog predmeta prema nekom drugom predmetu. To je njena zajednika odlika sa semiotikom situacijom. posebnosti vrednovanja odluuje njegov preferencijalni karakter. Definicija vrijednosti koju je formulisao Moris glasi: "vrijednosti, to su svojstva predmeta shvaena u odnosu na preferencijalno ponaanje". 130 Po njegovom miljenju, ovakav prilaz eliminie aksioloki spor objektivista i sub-jektivista, poto su vrijednosti definisane kao odlike predmeta, ali s gledita djelatnosti subjekta. Na osnovu ovih tvrdnji moe se jasnije predstaviti odnos znakova i vrijednosti. Znak oznaava svojstvo predmeta, daje njihovu ocjenu pomou svog odgovarajueg aspekta i, na kraju, odreuje pravilne, pre-ferencijalne djelatnosti u skladu sa funkcijom svojstvenom svom treem aspektu. Drugi i trei aspekt znaka odnose se na vrijednosti, ali nisu sa njima identini u svjetlu navedene Morisove definicije vrijednosti. Vrijednosti kao odlike predmeta su, opet, elementi cjeline procesa semioze. Po Morisu, a njegov prilaz je blizak biheviorizmu, vrijednost se sadri u zna enju kao predmetu reakcije i u interpretaciji, dakle, u nainu reago-vanja. Znak nije sa njima identian, ali odreuje i jedno i drugo, jer ocjene i norme nose oblik znakova. Uzajamni odnos ovih dviju aksiolokih kategorija razliito se tumai. Moris priznaje njihovu povezanost, ali isti e neophodnost njihovog razlikovanja. Proizlazi to iz injenice to se ocjena odnosi na predmet znaka, a norma na nain njegove interpretacije. Iskazima koji sadre norme i ocjene obino se ne priznaje karakter logikih sudova. U sluaju logikog empirizma, koji, na primjer, zastupa Alfo Ros definisane su kao signali koji predstavljaju izraz stavova i dispozicija za djelanje.131 U svakom sluaju, nema sumnje da ocjene i norme pripadaju kategoriji semiotikih fenomena. Njihova povezanost zasniva se na tome da ocjena najee podrazumijeva normu, a norma pretpostavlja ocjenu. U svjetlu filosofskih koncepcija badenske kole, takoer i Hartmanove, povezanost je proizlazila iz
130 Ch.Morris, Signification and Significance, str. 18 A.Ross, On the Logical Nature of Propositions of Value

131

116

117

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE organa, ekonomske ureaje, tj. fenomene "koji mogu da izazovu stvarne promjene u odreenim realnim stvarima, iji neophodan uslov predstavljaju".134 Ove vrijednosti djeluju nezavisno od stanja svijesti jedinke. To je jedina kategorija vrijednosti liena internalizacije kao neophodnog elementa. I zato, u svjetlu teorija Znanjeckog i Parsonsa, moe i da joj se ne prizna karakter vrijednosti. Realizovane vrijednosti se izraavaju u faktikoj ljudskoj djelatnosti. Mogu biti shvaene kao shema te djelatnosti, koja je u razliitom odnosu sa ostalim, potpuno internalizovanim vrijednostima. Realizovanim vrijednostima djelimino odgovara ono to Klakhon naziva skrivenim obrascima kulture. Dakle, njegova tipologija moe se, bez ikakvih ograda, dopuniti ovom kategorijom. Ipak, ne moraju sve realizovane vrijednosti da se zasnivaju na skrivenim vrijednostima, ak ni one nisu potpuno liene internalizovanog aspekta. Internalizacija moe u pojedinim sluajevima da se odnosi jedino na fragmentarne obrasce djelovanja, a da se ne obuhvati shema djelovanja u cjelini.
Tabela 3 Klasifikacija tipova vrijednosti
Autor Osovski Klakhon Moris Znanjecki Parsons Priznate Vrijedne udnje {desirable) Konceptualne (concivied) Ideoloki modeli Orijentacija prema vrijednosti Kateksija

nije iroko oekivana; nedostatak realizacije nema nikakve sankcije. Primjer ovakvih vrijednosti mogu da budu svetost ili herojstvo u za njih odreenim okvirima sistema vrijednosti. Razlika u stepenu "poeljnosti" vrijednosti, koja je vezana i za oblast pojave vrijednosti, bitna je s gledita aksiolokog kriterijuma simbolike kulture. Kategorija kulture koja je predmet posebnog interesovanja sociologije kulture, obuhvata, prije svega, sfere postulativnih vrijednosti. Meu brojnim i sloenim shemama taksonomskih prijedloga, propozicija koje se odnose na vrijednosti, ovdje su obuhvaeni takvi elementi, koji imaju naj-izrazitiju vezu sa traenim kriterijumom simbolike kulture. Meu takve spada tipologija koja se odnosi na nain postojanja vrijednosti u psihosocijalnom i sociolokom aspektu, koja e ovdje biti predstavljena. Ova tipologija je posebno korisna u svim empirijskim istraivanjima vrijednosti. Najpotpuniji sistem vrijednosti obuhvata etiri tipa: 1. priznate vrijednosti; 2. osjeane; 3. realizovane i 4. objektivne ili vitalne. Veina, ili bar neki od tih tipova bili su izdvojeni u koncepcijama Klakhona, Morisa i Osovskog. Odreene pretpostavke njihovog izdvajanja takoer daju teorije Znanjeckog, Parsonsa, Ingardena, a rani rad Alfreda Fuijea vjerovatno je bitno utjecao na podjelu koju je izvrio Osovski.133 Kao to se vidi na tabeli 3, nema istovjetnosti izmeu kategorija koje izdvajaju svi spomenuti autori. Ipak, postoji podudarnost koja dozvoljava pretpostavku da bi se prazna polja (u redovima) mogla u pojedinim sluajevima popuniti slinim pojmovima, terminima, ostvarujui na taj nain jo veu podudarnost taksonomskog aparata analize vrijednosti. Ali, to ne bi moglo da se uini u svim praznim poljima na Tabeli u odnosu na svakog autora, poto bi se u njihove teorije mogli uvesti elementi koji bi bili strani ili za nju irelevantni. Na primjer, realizovane vrijednosti su strane Parsonsovoj teoriji; njemu se zamjera da vie obraa panju na pripremu za djelovanje, nego na samo djelovanje. Objektivne vrijednosti obuhvataju elemente svijeta prirode i iroko shvaene kulture, koji su korisni za jedinku i djejstvuju na nju nezavisno od njene motivacije i stavova. Ingarden, koji analognu kategoriju naziva vitalnim vrijednostima, u nju ubraja odlike ishrane, sposobnost
133 A.Fouillee, La morale des idees-forces; C.K.Kluckhohn u: T.Parsons, E.Shils (et al.), Toward a General Theory of Action; Ch.Morris, Varieties of Human Values; S.Osovski, konfliktima nesamerljivih skala vijrednosti, u: Iz pitanja psihologije

Tipovi vrijednosti
Osjeane eljene {desired) Realizovane (operative) Obrasci djelatnosti Objektivne Realizovane

Znanjecki je posebno obraao panju na razlikovanje realizovanih obrazaca vrijednosti od ideolokih modela, koji takoer mogu da se definiu kao normativni modeli. Ideoloke modele je definisao kao logike obrasce i realizovane obrasce vrijednosti kao ontoloki ekvivalent modela.135 Ova razlika i odreivanje uzajamnog odnosa tri tipa vrijednosti,
R.Ingarden, Zapaanja relativnosti vrednosti, str. 73 F.Znaniecki, Social Actions; isti autor: Nauke kulturi. Pokuaj razvijanja ovih kon cepata u empirijskoj primjeni sadre studije: A.Kloskovska, Obrasci i modeli u sociolokim ispitivanjima porodice i rad iste autarke Drutveni modeli i masovna kultura.
135 134

118

119

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

koje je najjasnije izdvojio Osovski, vani su ne samo s obzirom na aksio-loku teoriju, ve i na metodoloku primjenu u sociolokim istraivanjima. Definisanje jednog tipa vrijednosti kao realizovanih nikako ne ozna ava da dva ostala, koja se nalaze na vrhu tabele, imaju neki drugi oblik bitka, koji je razliit od realizacije u inu ovjekovog ponaanja ili u njegovim proizvodima ili predmetima. U skladu sa stanovitem prihvaenim u ovom radu, ne prihvata se nikakav drugi oblik drutveno-kulturnih fenomena. Ipak, priznate i realizovane vrijednosti nalaze se na razliitim poljima ljudske djelatnosti. Priznate vrijednosti moraju uvijek da imaju semiotiki aspekt, jer se izraavaju u sudovima vrijednostima, u normama i u ostalim vrstama deklaracija vrijednostima, npr. u tvrdnjama njihovoj poziciji i hijerarhiji vrijednosti. Ipak, iz relacijskog karaktera vrijednosti proizlazi da se one ne ograniavaju na takve formulacije, ve se zasnivaju na njihovoj vezi sa predmetom koji odreuju. Tako vrijednosti razumije Klakhon, a njegova definicija se odnosi upravo na priznate vrijednosti, u njegovoj terminologiji nazvane kao "poeljne" (desirable): "Vrijednost je implicite ili explicite prihvaena koncepcija, karakteristina za jedinku ili grupu, koja se odnosi na to ta je vrijedno, dostojno udnje (desirable), koja vri utjecaj na izbor izmeu moguih naina, sredstava i ciljeva djelovanja".136 Klakhon istie da su te vrijednosti simboliki sistemi izvedeni iz verbalnog i neverbalnog ponaanja ljudi. Da bi se izbjegle suvine tekoe, ovdje se zaobilaze problemi koji proizlaze iz tvrdnje da vrijednosti (vrijedne, dostojne udnje, priznate) mogu da budu primane implicitno i manifestovane na neverbalan nain. U svakom sluaju, Klakhon smatra da kao dio simbolikog sistema uvijek imaju semiotiki oblik. Analogno stanovite zastupa Moris u definisanju konceptualnih vred-nosti (conceived). To su vrijednosti osvijeene i izraene na simbolian nain. Moris, slino kao i Klakhon, istie da je funkcija tih vrijednosti - i vrijednosti uopte - odreivanje i realizovanje preferencija. Ipak, Morisova tipologija vrijednosti, predstavljena na Tabeli 3, nema kategoriju koja odgovara drugom tipu kod Klakhona i Osovskog. Popunjavanje ove kategorije moglo bi u ovom sluaju da bude u raskoraku sa
136

karakterom Morisove koncepcije, koja ima bihevioristike osnove, iako je daleko od krajnjeg biheviorizma. A, opet, po Klakhonu, treba jasno razlikovati ono to se smatra za dostojno, vrijedno udnje (desirable), od onoga za im se faktiki udi (desired), jer te dvije kategorije mogu u odreenim sluajevima biti potpuno nepodudarne. Osovski je posebno mnogo panje posvetio razlikovanju i odnosu izmeu te dvije kategorije. Njegovo polazno i osnovno poimanje vrijednosti odnosi se na osjeane vrijednosti. Kao definicija toga pojma moe da se prihvati slijedea reenica: "Naim postupanjem upravljaju predstave predmeta ili stanja stvari, koje osjeamo kao pozitivne ili negativne vrijednosti, dakle za nas su one privlane ili odbojne".137 Parsons na vrlo slian nain definie kateksiju. I on naglaava njen motivacioni karakter i njene propulzivne ili repulzivne mehanizme. Terminologija Osovskog se ne poziva na psihoanalizu, kao Parsonsova terminologija, ali je takoer izrazito psiholoka. Upotrebljava pojmove: osjeanje, psihiki doivljaj, memorija, predstava, stav, emocionalna napetost i si. Ako se prihvati stanovite relacijskog karaktera vrijednosti, naravno da je nemogu e zaobii ulogu psihikog faktora u njihovom konstituisanju, kao ni motivacioni karakter funkcije vrijednosti. U sociolokom prilazu vrijednostima psiholoki aspekt uvijek oznaava njihov psihodrutveni karakter. U tome je razlika izmeu sociolokog stanovita i individualistikog subjek-tivizma filosofskih teorija. I Osovski u svojoj analizi vrijednosti pretpostavlja psihodrutvena izvorita u odnosu na osjeane i u odnosu na priznate vrijednosti. Predstavljaju i podrobno razliite varijante mogueg konflikta izmeu te dvije kategorije, on ukazuje na koji nain mogu da proizlaze iz razliitih djelatnosti koje se uzajamno poklapaju, razliitih s obzirom na vrijeme i sredine drutvenih utjecaja. Priznate vrijednosti opsegom potpuno odgovaraju Klakhonovim, udnje dostojnim vrijednostima. I jedne i druge moraju da budu kon-ceptualizovane u odreenim semiotikim formama, u skladu sa Morisovim terminom. Ipak, postoji izrazita razlika izmeu stanovita Osovskog i Klakhona. Za Klakhona, vrijednosti par excellence jesu vrijednosti dostojne udnje, dok analiza Osovskog jedino implicira najveu vanost i autentinost osjeanih vrijednosti, ako i ne vodi njihovom utvr ivanju. Tako se deava, iako je, u skladu sa empirijskim primjerima, uloga priznatih
C.Kluckhohn, u: T.Parsons, E.Shils (et al.), Toward a General Theory of Action, str. 395; S.Osovski, konfliktima, u: pitanjima psihologije, str. 71 121
137

C.Muckhohn, Values and Value-Orientation in the Theory of Action, str. 395

120

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

vrijednosti, kao principa ostvarenih u faktikom izboru naina djelovanja, isto tako jasno utvrena kao i uloga Osjeane vrijednosti. Nadmo priznatih vrijednosti nad osjeanim, kao motiva djelovanja kada dolazi do konflikta ove dvije kategorije vrijednosti, Osovski objanjava ipak injenicom povezanosti prvih sa nekim drugim oblikom osjeanih vrijednosti, koje vre ulogu neposrednog motiva. I jedino Osjeane vrijednosti mogu da podlijeu instinktivizaciji, dakle procesu snanog prihvatanja, internalizaciji, pa jaina i spontanost njihovog djelovanja podsjeaju na mehanizam instinkta, iako u odnosu na jedinku imaju nesumnjivo spoljno, drutveno-kulturno izvorite i karakter proizveden iz drutvenih normi. Pozivajui se na Parsonsovu terminologiju, moemo definisati ulogu osjeanih vrijednosti kao katetikih funkcija u motivacijskoj orijentaciji djelovanja. Izdvajanje takvog tipa vrijednosti i davanje osnovne uloge donosi metodoloke tekoe i teorijske probleme. Parsons nije uviao potrebu da ih jasno formulie, poto su njegova razmatranja isto teorijska. Vidio ju je zato Osovski, svjestan konsekvenci primjene teorijskih koncepcija u empirijskim istraivanjima. U stvari, treba naglasiti da su praktiki problemi empirijskih istraivanja i zakljuci posmatranja stvarnosti natjerali Osovskog da napravi podjelu vrijednosti na Osjeane, priznate i realizovane i da ukae na njihovu moguu nepodudarnost. Prihvatanje deklaracija priznatih vrijednosti kao neposrednog izraza osjeanih vrijednosti i dokaza stvarne, realizovane prakse u ponaanjima na koja se odnosi deklaracija, predstavlja rasprostranjenu tehniku operaciju u drutvenim istraivanjima raznih tipova. Deklaracije su nesumnjivo drutvena injenica i opravdano predstavljaju predmet socioloke analize, na ta je pravilno ukazivao Znanjecki u vezi s konceptom humanistikog koeficijenta. Takve deklaracije su uvijek izraz nekih drutvenih stavova. Ali, problem je u tome kakve stavove izraavaju. Osovski istie injenicu da se u tumaenju odgovora u anketi ne smije stati na "povrinskom" znaenju tvrdnji, da treba imati na umu mogunost nepodudarnosti stavova okrenutih ka onome to se smatra dostojnim priznanja i onoga to se zaista eli. Ova tvrdnja se, naravno, odnosi ne samo na, u izvjesnom smislu vjetaku, situaciju sociolokih istraivanja, ve i na praksu svakodnevnog ivota.138
138 S.Osovski pie: "Jednoobrazni i odgovori koji isto zvue na isto pitanje anketara ne moraju biti vjerodostojni pokazatelji istovjetnih stavova": osobitostima drutvenih nauka,

U vezi sa ovom tvrdnjom, na teorijskom planu pojavljuje se problem mogunosti i metoda spoznaje osjeanih vrijednosti i njihovog razlikovanja od ostalih tipova vrijednosti, a u praksi - problem posljedica nepodudarnosti dva ili sva tri tipa izdvojenih vrijednosti. Na poetku se treba pozabaviti prvim problemom u okviru metodolokog stanovita Osovskog. Jedina metoda neposrednog otkrivanja osje anih vrijednosti je primjena sopstvene introspekcije i introspektivnih relacija ispitanika. Upotreba projekcijskih testova tipa TAT uopte ne iskljuuje predstavljanje priznatih vrijednosti umjesto osjeanih. Opet, Rorahov test, koji se upotrebljava u istraivanju linosti, manje je koristan u ispitivanju vrijednosti koje funkcioniu neposredno u drutvenim situacijama. Osovski uopte ne razmatra mogunost primjene projekcijskih metoda u istraivanju vrijednosti. Ali, analizirajui posebnosti drutvenih nauka, on prihvata da je upotreba podataka unutranjeg iskustva integralni element njihove metode, koju sociolog humanista moe da primjenjuje u onim tipovima primjene koje je sam odredio. Odbacujui stanovite krajnjeg biheviorizma i empiricizma, Osovski se drao rezervisano i prema jednostranosti i prema proizvoljnosti intuicionistikih humanistikih interpretacija. U metodologiji se priklanjao sredinjem stanovitu, koje povezuje primjenu vrsto kontrolisanih formalnih istraivakih metoda sa humanistikim stavom interpretatora. Smatrao je, uz to, da i intuitivne i introspektivne istraivake operacije mogu da budu podvrgnute intersubjektivnoj kontroli. Ovim problemima emo se vratiti u slijedeim poglavljima, u analizi raznih moguih oblika odnosa semioze i drutvene interakcije. Priznavanje introspekcije i empatije ili "udubljivanje" u tue unutranje doivljaje, kao legitiman element istraivake metode, otvara put ka sferi osjeanih vrijednosti na mnogo neposredniji nain, nego to je to mogue bilo kojim drugim putem. Ipak, takva operacija nije bez rizika proizvoljnosti. Osovski je bio toga svjestan, jer je upozoravao na moguu nejednoznanost jednoobraznih i jednozvunih tvrdnji ljudi sopstvenim stavovima. I pored ove opasnosti, pokuaje definisanja osjeanih vrijednosti treba prihvatiti kao neophodne u okviru koncepcije konflikata neuporedivih
str. 264; brojne primjere razilaenja priznatih, osjeanih i realizovanih vrijednosti koji su uzeti iz literature i opservacija sadri studija konfliktima nesamjerljivih skala vrijednosti.

122

123

Antonjina Kloskouska

SOCIOLOGIJA KULTURE

skala vrijednosti. Takav konflikt stvara psihiku napetost u osjeanjima jedinke, a dalje i u interpersonalnim odnosima. Na takvo stanje se odnosi proirena Festingerova koncepcija spoznajne disonance. 139 Ali, u ovom konceptu pojavljuje se ne ba sreno izabran termin. Fenomen koji je njen predmet ne odnosi se jedino, i ne u potpunosti, na spoznajne procese i njihove unutranje nekoherentnosti, ve, prije svega, na nepodudarnost vrijednosti, neslonost ocjena i ambivalenciju emotivnih reakcija. Ovaj fenomen se ne zasniva na logikoj kontradikciji sudova. To je, u stvari, spoznajno-aksioloko-emotivna disonanca, a poto srednji lan ovog termina relativno najbolje obuhvata njen karakter, u daljim razmatranjima bie nazvana aksiolokom disonancom. Tako definisani fenomen vrsto je povezan sa konfliktom neuporedivih skala vrijednosti koje analizira Osovski i u svjetlu te analize mogua je njegova potpunija interpretacija. Osjeanje aksioloke disonance je neprijatno stanje, koje izaziva psihi ku napetost. Uloga semiotikih procesa u ljudskoj svijesti poveava vjerovatnou doivljavanja takvog stanja. ivotinje vieg reda mogu, takoer, biti podvrgnute istovremenom djejstvu suprotnih podsticaja, koji izazivaju odreeno djelanje koje vodi nagradi, a istovremeno izazivaju strah od kazne koja je povezana sa tim djelanjem. Takve situacije se laboratorijski izazivaju, kada taj isti uslovni podsticaj jedanput daje hranu, drugi put elektrini ok ili i jedno i drugo istovremeno. Rezultat takvog eksperimenta je izazivanje neuroza kod pasa. Ljudska kultura sa svojim brojnim normama, zapisanim u memoriji, simboliki kodiranim injenicama koje nisu rezultat samo sopstvenih, ve i drutvenih, istorijskih iskustava, stvara mnotvo prilika za aksioloku disonancu. Slian fenomen imao je na umu Frojd kada je govorio da je kultura izvor patnje, ali on je istovremeno sagledavao u njoj i sredstvo mogu e odbrane pred neurozom i psihozom. Ljudi mogu nai manje ili vie adekvatan izraz stanja unutranjeg iskustva u raznim oblicima simbolizacije, a prije svega u jeziku. To je mogui nain svoenja osjeanih vrijednosti na oblik koji podlijee diskurzivnoj analizi i omoguava aksioloke disonance. Takva analiza moe da bude osnov "rauna dobara", koji je, opet, instrument stvaranja adekvatne skale
L.Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance; A.Malevski, Disonanca izmeu priznatih vrijednosti i ubjeenja i njene posljedice. Malevski je skrenuo panju na nedostatak preciznosti i jasnoe u nainu na koji Festinger koristi termin "ubjeenje". Nije, meutim, izvukao iz toga zakljuak prilikom analize njegovog koncepta. 124
139

vrijednosti i njene primjene u redukciji disonance. 140 ini se da je taj zadatak mogue izvriti u nekim sluajevima disonance i pored neosporne sloenosti i raznovrsnosti vrijednosti na koje je ukazao Osovski. Postoje primjeri takvih funkcija simbolike kulture koja ne raa jedino ambivalenciju u ljudskoj svijesti, ve takoer omoguava da se ta ambivalencija eliminie. Takva je uloga brojnih religijskih, filosofskih, ideolokih koncepcija, koje su u istoriji kulture davale principe, pravila hijerarhije vrijednosti, odreujui jednu, naelnu, glavnu i nadreenu skalu, obaveznu za odreene ljude u odreenim epohama, ili bar sigurno u odreenim situacijama. Meu primjerima koje navodi Osovski mogu se nai dokazi neuporedivim skalama, kao i argumenti za postojanje takve nadreene skale, koja je rezultat prihvatanja hijerarhije vrijednosti. Ovaj problem se odnosi, prije svega, na funkciju simbolike kulture, a ne na njene aksioloke kriterijume, dakle, pripada temama slijedeih poglavlja ovog rada. Teorija kulture Osovskog, a prije svega dio koji se odnosi na teoriju umjetnosti, osvjetljava probleme bitne za odreivanje aksiolokih kri-terijuma. Pomjeranje priznatih i osjeanih vrijednosti na skali Osovski razmatra, izmeu ostalog, i sa gledita njihovih funkcija kao ciljeva i sredstava. Razlikovanje vrijednosti upravo sa tog gledita predstavlja jedan od osnovnih principa njihove analize. U aksiolokoj literaturi mogu se nai bar etiri para termina koja se odnose na ovu podjelu, a primjenjuju ih razni autori.141 To su slijedee definicije vrijednosti: 1. vrijednosti - ciljevi vrijednosti - sredstva 2. unutranje (bitne) spoljne (nebitne) 3. prvobitne (u postizanju) sljedstvene (poslije postizanja) 4. samostalne konsekutivne 5. realizacijske instrumentalne 6. autoteline heteroteline Opseg fenomena koje odreuju pojmovi u svakom redu posebno veoma je slian i slini su principi suprotstavljanja pojedinih parova pojmova u svakom redu. Neki pojmovi se ipak razlikuju u znaenjskim nijansama. U
Pojam rauna dobara moe se interpretirati na realistian nain, poput D.Mura, i sa stanovita izdvajanja primarnih dobara, ali uzimanjem u obzir relacionog karaktera vrijed nosti i njihovih situacionih modifikacija. 141 Veina termina je prilagoena prema njihovoj montai u radu M.A.VVeinsteina, The Political Morality of Talcott Parsons. 125
140

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

dosadanjoj analizi pogleda na kulturu, a prije svega u karakteristici kategorija kulture, pojavljivale su se pojedine vrijednosti sa ove tabele, poto su mnogi autori uzimali u obzir aksioloki kriterijum u razlikovanju kulture nazivane duhovnom ili kulturom vrijednosti ili jednostavno kulturom. Na primjer, Alfred Veber ukljuio je u okvire civilizacije sve fenomene instrumentalnog karaktera, u njegovoj terminologiji definisane kao podreene stremljenju ka nekom cilju. Kultura je, opet, za njega predstavljala istu realizaciju apsolutnih vrijednosti. Mekajver je kao osnov razlikovanja prihvatio kriterijum sredstava i ciljeva, nazivajui ciljeve neposrednim izrazom duha. A Kreber je svoju koncepciju zasnivao na podjeli ovih autora, premda je uveo mnoge promjene, izmeu ostalog zamjenjujui dihotomiju vrijednosti izrazom continuum. Nije explicite formulisao definiciju kulture vrijednosti, ali nesumnjivo ju je shvatao kao sferu stvaralakih, realizacijskih, neinstrumentalnih djelatnosti. Iako su rasprostranjene, podudarne koncepcije podjele vrijednosti ne izraavaju univerzalno stanovite prihvaeno u aksiologiji. Don Djui posebno se suprotstavio ovoj do sada razmatranoj podjeli. U Djuijevoj terminologiji pojavljuje se pojam koji zahtijeva objanjenje da bi se izbjegli nesporazumi u vezi sa ovdje ranije prihvaenom definicijom vrijednosti svake vrste. U skladu sa ovdje prihvaenim stanovitem, vrijednosti imaju relacijski karakter u sociolokom i psihodrutvenom smislu; znai da su to uvijek neije vrijednosti, odnose se na drutveno oblikovane ljudske stavove i uvijek su njihov predmet. Djui definie vrijednosti ne samo kao drutveno relacijske, ve i kao relativne u aksiolokom smislu, dakle moraju se odnositi i na druge vrijednosti. Drugim rijeima, po njemu, vrijednosti nisu nikada samostalne, nego su uvijek instrumentalne, konsekutivne, proizlaze iz prihvatanja drugih vrijednosti na koje se odnose, a ove, opet, kao predmet relacije, imaju neke druge vrijednosti prema kojima su sredstva. Taj lanac zavisnosti nema kraja. Djuijevo stanovite vezano je za njegovu filosofiju pragmatizma i pokazuje da on nerado priznaje neki nezavisan bitak, koji bi bio krajnja vrijednost - cilj koji postoji van sfere ljudskih potreba i interesovanja. To dovodi do likvidacije vrlo korisne podjele tipova vrijednosti u empirijskoj analizi, na ta, s pravom, ukazuju njegovi kritiari.142 Ako se i smatra da sve
142

jednost 126

J.Dewey, Human Nature and Conduct; H.Buinjska-Garevi, Znak, znaenje, vri-

vrijednosti neko prihvata ex definitione i da vre neku funkciju u odnosu na neije potrebe i interesovanje, ne treba uopte odustajati od njihove podjele s obzirom na to da li vre svoje funkcije neposredno ili su jedino sredstva kojima se postiu neke druge vrijednosti, koje tek ostvaruju poeljnu funkciju. Razvoj kulture - u globalnom antropolokom poimanju - produava put koji vodi podmirenju ljudskih potreba u svim oblastima. Podjela instrumentalnih i realizacijskih predmeta ili djelatnosti utoliko je korisnija u raznim oblastima znanja ukoliko se drutvo udaljilo od prvobitne zajednice skupljaa koji ive "iz ruke u usta". U ekonomiji, podjela se izraava u odvajanju proizvodnih sredstava od potronih dobara svake vrste. Nita manji nije njen znaaj u oblasti aksiologije, iako je odreivanje principa podjele mnogo tee. S obzirom na namjeru da se ova podjela iskoristi kao kriterijum simbolike kulture, treba na poetku naglasiti da se podjela vrijednosti na instrumentalne i neinstrumentalne ne podudara sa podjelom kategorija kulture, nego se sa njima ukrta. Djelatnosti i dobra koji pripadaju kulturi bitisanja i drutvenoj kulturi mogu istovremeno da imaju i instrumentalni i realizaci-jski, neposredno potroni karakter. To nije uzeo u obzir Mekajver u svom opisu tehnolokog sistema stvarnosti. A teko je nai bolji primjer potronje nego to je uzimanje hrane ili upotreba odjee, koji neposredno slue podmirenju kategorikih imperativa ljudskog organizma, kao i pokazatelje sfere niih djelatnosti koje treba da slue jedino kao sredstvo s gledita sfere viih fenomena; to bi zahtijevalo idealistiko, metafiziko obrazloenje, a tu posljedicu ele da izbjegnu mnogi savremeni istraivai kulture. Operisanjem aksiolokim kriterijumom i dihotomnom podjelom vrijednosti moe se preciznije odrediti povezanost semiorikih fenomena sa kulturom bitisanja. Fenomeni semioze su povezani sa kulturom bitisanja iskljuivo na principu instrumentalnih funkcija u odnosu na realizacijske nesemiotike djelatnosti. Naravno, ovo se ne odnosi na znaenja pripisana elementima kulture bitisanja, nego na ona koja izlaze iz okvira te kulturne kategorije, a kojima je bilo govora u prethodnom poglavlju. Situacija semiorikih elemenata u drutvenoj kulturi je vrlo sloena s gledita njihovih aksiolokih karaktera. Ovaj problem e biti kasnije analiziran. Sada glavni problem predstavlja primjena aksiolokog kriterijuma u definisanju simbolike kulture. U sferi vrijednosti koje imaju oblik znakova, suenje, zakljuivanje njihovom instrumentalnom ili neinstrumentalnom 127

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

karakteru mnogo je tee nego to je to u oblasti vrijednosti dobara koje sainjavaju kulturu bitisanja. Ali, upravo u prvoj sferi dihotomija vrijednosti ima poseban znaaj. U analizi dihotomije vrijednosti u semiotikoj sferi upotrebljavaemo par suprotnih pojmova: instrumentalne i autoteline vrijednosti. Glavni predmet analize bie drugi pojam i fenomeni koji mu odgovaraju. U etimolokom smislu, autoteline vrijednosti su one koje predstavljaju cilj same za sebe, realizovane zbog njih samih. U skladu sa optim, relacijskim karakterom aksiolokih fenomena, autoteline vrijednosti su takve s obzirom na neiji stav i potrebe. Takve su jedino u odreenoj situaciji. Iz ovoga proizlazi da identini fiziki nosioci, dakle, korelati vrijednosti i znaenja za nekog drugog (ili u drugoj situaciji), mogu da mijenjaju svoj karakter i znaenje, mogu da postanu instrumentalne vrijednosti ili da im budu oduzete aksioloke ili semiotike odlike. Ovakvo ograivanje, koje jo i prethodi pokuaju podrobnijeg defin-isanja autotelinih vrijednosti, moe da lii na jo jedno komplikovanje izlaganja. Ali, potrebno je, kao nagovjetaj dalje karakteristike funkcije simbolike kulture, koju je nemogue predstaviti jednostavno, bez nedopustivog uproavanja. Pojam autotelinosti upotrebljavao je Osovski u svojoj studiji iz sociologije estetskih fenomena. U skladu sa njegovim cjelokupnim studijama kulture, vrijednosti su definisane pomou dispozicija formiranih u drutvenom ivotu ljudi i u procesu transmisije kulturne batine. Dakle, ne mogu biti odvojene od svojih psihodrutvenih imenitelja. Ako se posluimo terminologijom Osovskog, moe se to izraziti i na ovaj nain: karakter vrijednosti je funkcija dispozicija i stavova.143 Takva funkcija ima, takoer, a u stvari prije svega, autotelini karakter. Autotelinost vrijednosti se, dakle, moe utvrditi jedino pozivanjem na ljudske stavove u dje-lanjima, na njihove unutranje doivljaje koji odreuju motive djelatnosti. Neophodne su, dakle, introspekcije i introspektivne relacije, kao i u sluaju odreivanja osjeanih vrijednosti. Ali, odnos ova dva pojma nee, za sada, biti razmatran.
S.Osovski, Drutvena veza i naslijee krvi, odjeljak pitanjima drutvenog naslijea. Osovski ne koristi termin "vrijednost" u tom odjeljku, ve je razumijevanje kulturnog naslijea kao skupine vrijednosti u saglasju sa pojmovnom aparaturom njegovog ranijeg rada: Osnovi estetike (1936) i kasnijeg: problemima drutvene psihologije (1942).
143

Prvo treba utvrditi koje vrste stavova, po Osovskom, kvalifikuju vrijednosti kao autoteline. Pojam autotelinosti, formulisan eksplicitno u radu Osnovi estetike, isto je psiholoki. I zato bi trebalo postavljeno pitanje preformulisati tako da se autotelinost odnosi ne na vrijednosti, nego na stavove i stanja osobe koja doivljava autotelino iskustvo. Treba naglasiti da se kod Osovskog ovaj pojam nalazi u poglavlju estetskim doivljajima, ali opravdano se odnosi i na vrijednosti, to proizlazi iz relacijskog karaktera vrijednosti. Osovski i sam to ini govorei autotelinom stvaralatvu i auto-telinoj umjetnosti: "Autotelina umjetnost moe da bude isto toliko dobra razonoda koliko i izvor ozbiljnih, dubokih doivljaja, uzvienih, pa ak i traginih. Ali, radi se tome da je postojanje tih djela sa stanovita stvaraoca i primalaca opravdano ako se nalazi u periodima 'ivota u trenutku', koji, zahvaljujui njima, doivljava s jedne strane stvaralac, s druge - gledalac ili slualac."144 Osovski traga, u skladu sa temom svog djela, za jasnim definisanjem estetskih fenomena. Polazei od rasprostranjenih definicija, on ipak izdvaja iru kategoriju, koju prihvata kao genus proximum pojma za kojim traga. Ali, to ga ne zadovoljava kao odgovor na pitanje koje se odnosi na posebnost estetskih fenomena. Ali, u razmatranjima koja vode ka optoj definiciji simbolike kulture, ova ira kategorija vrijednosti i autotelinih stavova glavni je predmet panje. U okvir ove kategorije Osovski, osim estetskih fenomena, ukljuuje prije svega ludike fenomene, dakle zabavu, a takoer ulna (npr. erotska) osjeanja, odreenu vrstu vjerskih doivljaja, kao i drutvene kontakte koji donose satisfakciju. Ve ranije je obraana panja na raznovrsnost fenomena koji ispunjavaju opseg odgovarajueg im pojma realizacijskih vrijednosti. Ali, karakteristika Osovskog oscilira, prije svega, oko teorijskih koncepata iz sfere estetike. Uzimajui kao polazite Aristotelovu podjelu fenomena, due se zadrava na Kan-tovoj tvrdnji bezinteresnosti kao kriterijumu estetskih doivljaja. Uoavajui nedovoljnost i nejasnou ovog kriterijuma, Osovski formulie sopstvenu definiciju: autotelinost se zasniva na "ivotu-u-trenutku", dakle, na kontemplacijskom radovanju samoj aktuelnosti.145
S.Osovski, Osnovi estetike, str. 294 Isto, str. 268-275. Na vrlo slian nain doivljaj neposredne estetske emocije opisuje Ingarden, ipak ne koristei termin "ivot-u-trenutku" (O saznavanju literarnog djela, str. 133-4). Takoer uporedi: A.Kloskovska, Koncept autotelinosti simbolike kulture.
145 144

128

129

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

dostizanje takvog stanja moe da bude iskljueno, jer ga prati jaka aksioloka disonanca, koja unitava osjeanje prijatnosti, oteava koncentraciju, dodaje gorinu zabranjenom vou. Jo je problematinija autotelinost priznatih vrijednosti dostojnih udnje, a koje se, istovremeno, faktiki ne osjeaju i ne ele. U tom sluaju aksioloka disonanca prouzrokuje oteanu koncentraciju na priznate vrijednosti, poto slobodna matanja idu u pravcu osjeanih. Tako se dogaa zato to je uslov autotelinosti - faktika realizacija. Puko dekla-risanje priznatih vrijednosti ne moe da bude autotelino i nije autotelina puka svijest osjeanju odreenih vrijednosti bez aktualnog kontakta sa njima. Dakle, priznate i osjeane vrijednosti mogu da budu jedino potencijalno autoteline, pod uslovom da im suvie ne smeta aksioloka disonanca proizala iz uzajamne nepodudarnosti. Aktuelno postaju autoteline tek u fazi realizacije. Problem sloenih veza raznih aspekta i kategorija vrijednosti moe se objasniti na primjeru muzike. Neko moe da smatra da je savremena aton-alna muzika najvii oblik savremene umjetnosti. Dakle, takva muzika predstavlja za njega vrijednost, nezavisno od toga da lije zaista slua ili ne. Budui da ima mnogo ljudi sa takvim stanovitem, ta vrsta muzike predstavlja priznatu kulturnu vrijednost. Istovremeno, dio tih ljudi moe da osjea ljepotu klasine muzike i da im priinjavaju zadovoljstvo jedino takva djela. Iz nekog razloga mogu da ne sluaju ni tu muziku. Ta svijest sopstvenim doivljajima ini da je za njih klasina muzika sfera osjeanih vrijednosti - aktuelna, a ne tek potencijalna - ali da samo potencijalno predstavlja autotelinu vrijednost. Realizacija je neophodan, iako ne i dovoljan uslov autotelinih doivljaja. Takav zakljuak namee koncepcija autotelinosti kao "ivota-u-trenutku", koja je ovdje prihvaena poslije izvjesnih ograda, primjedaba i dopuna prouzrokovanih prenoenjem tog pojma iz sfere isto estetskih fenomena na ostale kulturne fenomene. Uopte, teko je definisati pojam vrijednosti, a pojam autotelinih vrijednosti umnoava tekoe. Ilustrovanje optih teza konkretnim primjerima moe da olaka definisanje tog tipa vrijednosti i stavova koji su povezani sa njim. Citirano djelo Osovskog je prebogato primjerima iz lijepe knjievnosti. Ali, nedostaje djelo koje, ini nam se, najbolje ilustruje koncept "ivota-u-trenutku" - Geteov Faust. Uslov za ostvarenje Faustovog pakta sa Mefistom trebalo je da bude dostizanje takvog stanja u kome e 132

Faust biti spreman da kae trenu koji odlazi: "Traj, prelijep si!".148 Ni idila ljubavne epizode sa Margaretom u bljesku vraene mladosti, niti kontakt sa klasinom ljepotom otjelotvorenom u liku Helene nisu privoljeli Fausta da to uzvikne. Privoljelo ga je tek predvianje ostvarenja djela koje e koristiti ljudima svojom pobjedom nad silama prirode. Karakteristino je da u Geteovoj drami najvie mjesto u hijerarhiji autotelinih vrijednosti nije priznato najtipinijim njihovim estetskim i ludikim ili hedonistikim formama, nego tom vrlo sloenom motiva-cionom sistemu Faustovih osjeanja, kad on na samrti doivljava "najvii trenutak" svog ivota. Geteovo stanovite, na kraju ivota bogatog kontaktima s vrijednostima, primjer je koliko se mnogo oblika autotelinih vrijednosti moe nai u okvirima simbolike kulture i van nje. Ograniavajui se na simboliku kulturu, treba da razmotrimo, prije svega, dvije vane oblasti potencijalnih autotelinih vrijednosti: sferu nauke i religije. Kreber, stvarajui continuum oblasti kulture koji se protee od kulture bitisanja do kulture vrijednosti, nauku je smjestio negdje po sredini, s obzirom na njen djelimino instrumentalni, djelimino neinstrumentalni karakter. Treba dodati da se u citiranom Kreberovom djelu pojam vrijednosti odnosio iskljuivo na neinstrumentalne elemente kulture. Prema ovdje prihvaenom stanovitu, pojam vrijednosti je iri, a granice izmeu autotelinih i instrumentalnih fenomena ne odreuje funkcija, nego aktualna motivacija njihovih realizatora, i stvaralaca, i primalaca. Pomou introspektivnih relacija mogu se predstaviti oblici autotelinih doivljaja okrenutih raznim vrijednostima. Bertrand Rasel pisao je u svojoj Autobiografiji da je u jedanaestoj godini uz pomo starijeg brata poeo da studira Euklidovu Geometriju: "Bio je to jedan od velikih dogaaja u mom ivotu, zadivljujui kao i prva ljubav... Od tada, pa sve do trenutka kada sam zajedno sa Vajthedom zavrio Principia Mathematica imajui trideset osam godina, matematika je za mene bila glavni predmet interesovanja i glavni izvor sree."149 U doba Raselove mladosti praktina uloga matematike, iako ne tako velika kao u doba kibernetike, bila je oigledna, ali je sigurno da nije misao
148 "Zum Augenblicke drfich sagen: Verweile doch, du bist so schn! [...] Im Vorgehl von solchem hohen Glckgeniess ich jetzt den hchsten Augenblick": J.W.Goethe, Faust, deo I, Studierzimmer i deo II, in 5. 149 B.Rasel, Autobiografija

133

Antonjina Kloskovska _____________________________________________ Mladi Budenbrok, koji nije nauio napamet uvod u Ovidijeve Metamorfoze, pravei se da recituje, ita tekst iz knjige. Nain na koji recituje, pun namjernih greaka, odvratnost i strah koje u njemu raa sop-stvena prevara, stvaraju kontrast sa potencijalnim estetskim vrijednostima i sadrajem pohvale zlatnom vijeku. Poezija gubi autotelinu vrijednost. Kod Gombrovia, na asovima poljskog i latinskog, uiteljevom izjanjavanju priznatim vrijednostima odgovara uenikovo izjanjavanje nemogunosti za osjeanja vrijednosti i na kraju prijeti opta nemogunost unitenje potrebe za vrijednostima.151 Realizovane vrijednosti gube autotelian karakter kada ih ne prati osjeanje, pa ak ni priznanje. Situacioni uslovi realizacije u sistemu kolske prinude ostavljaju im jedino instrumentalnu funkciju: sredstva pomou kojih uenici postiu drutveno priznanje, a izraz toga je promocija, diploma, zadovoljstvo roditelja, otvoren put ka karijeri. Instrumentalne funkcije vrijednosti mogu takoer biti ispunjene bez osjeanja, pa ak i bez priznanja. Estetski karakter umjetnikih djela ipak ih predodreuje za ulogu autoteline vrijednosti. Priznanje koje prati te vrijednosti najee otvara put za njihovu realizaciju, a realizacija moe da vodi formiranju autotelinih stavova povezanih sa osjeanjem. Ipak, ona ne mora da izazove takve posljedice; prije svega, kada vre razliite drutvene uloge, razliita mjesta u institucionalnoj strukturi zauzimaju oni koji vrijednosti priznaju, nego oni kojima je realizacija nametnuta. Taj mehanizam, nazvan simbolikim nasiljem, moe da ima razliite posljedice.152 On e biti analiziran u vezi sa podrobnijim predstavljanjem funkcionisanja simbolike kulture. Kao stoje reeno na kraju prethodnog poglavlja, za definisanje u semiotikoj ravni ove kategorije kulture karakteristi no je da semioza prerasta potrebu za neophodnom instrumentalnom komunikacijom koja bi se, u skladu sa Maslovljevom koncepcijom, mogla definisati kao potreba za nedostatkom. Ova hipertrofija semiotinog ponaanja i poiljalaca i primalaca mogla bi se sada objasniti stremljenjem ka autotelinim doivljajima.
151 "Anemija: 'Zato oduevljenje, ljubav, zanos, poriv srca i letjeti i juriti? ... Zato to je bio veliki pjesnik...' Galkjevi: 'Ali ja se uopte ne oduevljavam... Sauvaj me, Boe, kako me to oduevljava kad me ne oduevljava?...' A Galkjevi upravo nije mogao. Galkjevi stalno nije mogao i nije mogao" (VGombrovi, Ferdidurke, str. 48-49). 152 Uporedi: EBourdieu, G.Passeron, La reproduction

SOCIOLOGIJA KULTURE

Na taj nain aksioloki kriterijum slui kao dopuna semiotikog kriterijuma u definisanju simbolike kulture. U skladu sa onim to je do sada reeno autotelinim vrijednostima i osjeanjima, semiotiki fenomeni uopte ne predstavljaju jedini oblik te kategorije iskustva. Sfera autotelinih doivljaja ne ograniava se samo na simbolike fenomene. Ona takoer obuhvata neposredna realizacijska iskustva, kao to su seksualna osjeanja, hedonistiko uivanje u jelu i piu, pranjenje fizike energije u pokretu, u djelanju. Utoliko vie zauuje to istoj kategoriji fakata pripadaju i simboliki fenomeni. Ipak, svojstveno ljudska odlika je da poruke koje imaju "jedino" semiotiki karakter (sistemi zvukova, boja, oblika), a koje mogu i da nemaju nikakav smisao i vrijednost za nekoga ko ne posjeduje klju za njih, istovremeno mogu mnogo da znae za primaoca koji poznaje kd. A termin "znaenje" ovdje ima dvostruki smisao -semiotiki i aksioloki, odnosi se na mogunost dekodiranja poruke i doivljaj vrijednosti. Sposobnost za doivljavanje vrijednosti, dakle, osje anje neeg kao vrijednosti i priznanje vrijednosti neemu to je jedino znak ili grupa znakova, jedino simbol, a ne oznaka prirodnih fenomena, ne signal za prakti no djelanje, pa ak ni opis realnog bitka spoljnog, u odnosu na ljude, svijeta, predstavljaju fenomen ljudske vrste, koji nesumnjivo zasluuje panju. Takva sposobnost je proizvod drutvenih odlika vrste, jer van drutvenih odnosa nema sistema znaenja. injenica da je kategorija simbolike, potencijalno ili aktualno autoteline kulture vjerovatno izrasla iz odreenih praktinih ljudskih potreba i pseudoinstrumentalnih djelatnosti primitivne umjetnosti, nauke i zabave, povezanih sa magijom, ne mijenja njen isto autotelini karakter u sferi motiva i osjeanja razvijene umjetnosti, nauke, zabave, pa ak i religije. Kao i heterotelini izvor u prolosti, tako i aktuelne, instrumentalne, realne funkcije simbolike kulture ne mijenjaju njen motivacijski, autotelini karakter. Suprotno, ine da je poseban i vrijedan istraivanja predmet spoznaje. A to je predmet sociologije kulture.

136

137

"^

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

njihova sloenost, ak i ako ne donosi neposredno zadovoljavaju e rjeenje problema. arnovski shvata drutvo na supstancijalan nain, analogno Dirke-movoj koncepciji masa, stavlja teite na demografski supstrat, grupu i masu vidi kao kolektiv, grupu pojedinaca. Polemiui sa Fon Vizeovim stanovitem, arnovski je formulisao princip sociolokog realizma: "Izvor drutvenih injenica je sama grupa ljudi i te injenice se razlikuju kvalitativno od pojedinanih injenica, tako kao to je bilo koji broj povezanih elemenata ... po kvalitetu razliit od svakog od tih elemenata posebno i od svih zajedno, razmatranih kao zbir."156 Ovdje nije mjesto za podrobnije tumaenje u emu se razlikuje prilaz drutvu kao masi i kao sintezi pojedinaca. Oba termina mogu se prihvatiti kao supstancijalna, kao pojmovi koji povezuju pojam drutva sa njegovim ljudskim supstratom. U svojim djelima arnovski esto upravo tako razumije drutvo ili drutvenu grupu i na toj osnovi moe se lako odrediti odnos izmeu drutva i kulture kao dvije posebne kategorije fenomena. U skladu sa poznatom definicijom kulture, u sabranim spisima Kultura, analizirani fenomen je definisan kao objektivizovana batina, zajedni ka za niz drutvenih grupa. Na drugom mjestu, opet, arnovski govori ljudskim drutvima i kulturama koje ona stvaraju. Dakle, kultura je shvaena kao neto to stvaraju ljudske zajednice, a moda i kao nain njihove djelatnosti; drutvo je shvaeno - kao kolektiv, grupa koja djela. Iz takvog stanovita proizlazi injenica da se, u svom radu posveenom metodolokim pretpostavkama istraivanja drutvenog razvoja, arnovski, u stvari, bavi razvojem kulture i stalno upotrebljava pojam kulture. Ali, podjela pojmova drutva i kulture u tom prilazu je izrazita. Podjela, zasnovana na slinim principima, iako se to ne odnosi na sve radove arnovskog, kao to nema osnova ni u Dirkemovoj teoriji drutva, u toj teoriji ipak je mogua. U teoriji Znanjeckog je nemogua. Koncepcija drutvenih fenomena Znanjeckog bliska je stanovitima Zimela i France Vebera i interakcijskim teorijama amerike sociologije. Ve u Uvodu u sociologiju Znanjecki definie rad kao osnovni element svih drutvenih fenomena, ali ga shvata metafiziki. U Social Actions, koncepcija djelatnosti je vrlo realistika, sigurno pod utjecajem bihevioristike
156

psihologije i sociologije, iako je i tada Znanjecki daleko od identifikovanja sa tim stanovitem. Djelatnost predstavlja, po njemu, glavni drutveni sistem i element je svih sloenijih sistema. Iako se ne slae sa Veberovim redukcionistikim stanovitem, Znanjecki vidi i u odnosima, kao i u individuama i drutvenim grupama, sisteme zasnovane na osnovnoj shemi djelatnosti sa njihovim dvjema vrijednostima. Kao u Zimelovoj teoriji, drutvo se realizuje, po Znanjeckom, u djelovanju ljudi na ljude. Od takvog stanovita ne moe se oekivati razdvajanje drutva od kulture kao supstrata od funkcije. Problem je sloeniji, slino kao i u Parsonsovoj teoriji, koja pokazuje u tom pogledu upadljivu slinost sa teorijom Znanjeckog. Znanjecki u svom Uvodu kritikuje, prije svega, supstancijalnu koncepciju drutva i, mnogo opirnije od arnovskog, formalistiki prilaz drutvu, povezan sa individualnim djelatnostima. U tom pogledu, ovdje se stanovita ovih autora potpuno razilaze. Problem odvajanja drutvenih od kulturnih fenomena, u svjetlu ranije teorije Znanjeckog, uopte ne moe da bude postavljen, budui da prvi predstavljaju odreenu klasu drugih. Problem odvajanja odreene klase kulturnih od drutvenih fenomena nije predstavljen jasno ni u posljednjoj redakciji teorije, u kojoj je uloga sociologije definisana kao osnovna nauka kulturi. Analogne tekoe, ak i analitike podjele dviju sfera, pojavljuju se i u Parsonsovoj teoriji, iako on govori - suprotno Znanjeckom - posebnosti drutvenog i kulturnog sistema. Bilo bi pogreno prihvatiti da je u cijeloj teoriji arnovskog podjela drutvene i kulturne sfere tako izrazita kao u razmatranim fragmentima. Ni arnovski, ni Dirkem nisu se zaustavili na koncepciji drutvenih fenomena koji se manifestuju u supstancijalnom prilazu. U interpretaciji drutvene injenice, koju je arnovski izvrio u vezi sa poljskim prijevodom Monijeovog rada (1932), pojavljuju se tekoe i nejasnoe u bihe-vioralnom prilazu drutvenim fenomenima. Bihevioralno stanovite, koje ne treba mijeati sa bihevioristikim, svojstveno je najpopularnijoj Dirkemovoj definiciji drutvene injenice kao naina djelatnosti (moniere de faire), sadranoj u Les Regies de la methode. Slino je Monije, definiui drutvenu injenicu kao sankcionisani obi aj, drutvene pojave povezivao sa regularnou djelanja. Komentariui i kri-tikujui to stanovite, arnovski takoer upotrebljava termin "ljudsko ponaanje" (odnosi se na drutvene injenice) i pokuava da klasifikuje 141

S.arnovski, Djela, tom 2, str. 218

140

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

prouavao je s gledita njihove drutvene uslovljenosti, dakle, prilazio im je sa sociolokog stanovita. Ovi radovi Carnovskog, i njima slini, s obzirom na svoj predmet, ulaze u okvire sociologije kulture kao specijalne oblasti sociolokih prouavanja. Ova oblast je arnovskom bila vrlo bliska, i u vezi sa njegovim prouavanjem istorije umjetnosti i komparativnim istraivanjima keltskih literatura i religije predstavljala je sferu njegove posebne kompetencije. Pojmovni aparat koji je arnovski primjenjivao nije mu olakavao svjesno izdvajanje ove oblasti, obuhvatao je jedan do kraja nedefinisan pojam kulture. arnovski se nije priklanjao podjeli kulture na materijalnu i duhovnu, vidio je u njoj opasnost od metafizikih implikacija. Pisao je da je "odvajanje materije od duha apstrakcija metodoloki zgodna, ali njen rezultat zahtijeva popravke. Konkretna, potpuna injenica je cjelina. Materijalno-duhovna injenica".159 Ne tragajui za ostalim kriterijumima koji bi podijelili iroko polje pojma kulture, on je odustao od izdvajanja takvih kulturnih pojava, kao to su plug, motika, parni kotao, od drugaijih injenica, kao to su rituali i vjerovanja, literarna djela i nauni sistemi, iako su ga one posebno zanimale kao kulturne kategorije u irokom smislu. Idealistike implikacije i formalistike tendencije sociologije Znanjeckog nametale su mu druge probleme. U periodu kada je Znanjecki tretirao humanistiki koeficijent ne samo kao metodoloki princip, nego i kao spoznajno naelo, cjelokupnu kulturnu stvarnost predstavljao je kao unutranju sferu svijesti. Dakle, podjela kulture na materijalnu i duhovnu za njega je bila nemogua iz potpuno drugih razloga. Objektivizaciju kulture je smatrao za nebitnu.160 Neki tragovi takvog stanovita nalaze se i u Naukama kulturi. U ranom periodu koncept drutvenih djelatnosti kao zatvorenog sistema nije mu dozvoljavao socioloku analizu kulturnih sadraja. Odatle proistiu razna ogranienja kojima je uslovio socioloku analizu simbolike kulture. To stanovite vrlo izrazito se manifestuje u studiji drutvenim ulogama naunika, u kojoj se Znanjecki otro suprotstavlja pokuajima socioloke analize sistema nauke, predlaui da se u istraivanjima primjenjuje, po njemu jedina pravilna, analiza drutvenih sistema vezanih za spoznajnu djelatnost, na primjer za prouavanje uloge naunika.

To stanovite je u Naukama kulturi ipak modifikovano. Znanjecki je u njima naglaavao da su drutveni partneri uzajamno vani ne samo s obzirom na "isto drutvene" interakcije, ve i s obzirom na kulturne djelatnosti, na primjer vjerske, tehnike, intelektualne djelatnosti koje ulaze u okvire njihovih uzajamnih ocjena. U zakljuku je tvrdio da sistem interakcija uslovljava aksionormativni sistem svih oblasti kulture. Navedena egzemplifikacija kulturnih djelatnosti ipak ne ukazuje na principe izdvajanja iz oblasti globalne kulture odreene ue oblasti kao predmeta posebnih sociolokih istraivanja. Ve u Naukama kulturi Znanjecki je upotrebljavao pojam simbolike kulture, koji se sve vie iri u savremenoj sociologiji. Ali nije jasno objasnio kako taj pojam razumije. Moe se to objasniti injenicom da Znanjecki nije vidio potrebu da izdvoji simboliku kulturu kao posebnu kategoriju, nije se bavio defini-sanjem odreenih uih sociolokih subdisciplina, nego stvaranjem opteg sistema sociologije. U poreenju sa Uvodom u sociologiju, Nauke kulturi predstavljaju prelaz od ontolokog i epistemolokog stanovita na metodoloku ravan. U vezi sa tim, Znanjecki je tragao za definisanjem odnosa sociologije prema ostalim naukama koje prouavaju kulturu. Prihvatajui postojanje odreenog globalnog kulturnog sistema, koji je nazvao "sistemom veza izmeu ljudskih djelatnosti svake vrste", istovremeno je smatrao da nije mogue stvoriti jednu optu nauku svim tim djelatnostima. Odbacio je koncept antropologije kulture kao takve nauke, ali nije predlagao daje zamijeni sociologija. Sociologija kao nauka poretku drutvenih djelatnosti nije, po njemu, jedina, ve "osnovna nauka kulturi, kao to je fizika osnovna nauka prirodi".161 Aksionormativni poredak Znanjecki je shvatio kao sistem koji obuhvata idealne modele stavova, obrazaca djelatnosti i normi kojima streme faktika ponaanja ljudi u svim oblastima njihove djelatnosti i oko kojih osciliraju. Obrasci, norme i modeli aksionormativnog sistema obuhvataju sve oblike djelatnosti, takoer i one iji su predmeti stvari ili simboli. Odnose se, dakle, na one kategorije kulture koje su u ovom radu defin-isane kao kultura bitisanja i simbolika kultura. U skladu sa stanovitem Znanjeckog, uslov tog sistema je "uvijek aksionormativan, dinami an drutveni poredak uzajamnog djelovanja pojedinaca koji vre ove
161

159 160

S.arnovski, Djela, tom 2, str. 230 F.Znanjecki, Uvod u sociologiju, str. 105-106

F.Znanjecki, Nauke kulturi, str. 24, takoer uporedi str. 510-511. 145

144

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

nedrutvene djelatnosti".162 Od tog izrazito drutvenog poretka zavisi sistem svih ostalih oblasti kulture. I to, po Znanjeckom, daje sociologiji mjesto osnovne nauke kulturi. Ta tvrdnja, koja se nalazi u jednom od posljednjih poglavlja knjige, nije njen rezime, ali moe biti prihvaena kao naelo socioloke analize kulture, koje Znanjecki nije prihvatio. Neki stavovi sadrani u koncepciji Znanjeckog zavreuju primjenu u sociolokoj analizi simbolike kulture. Slina orijentacija moe se nai u amerikom funkcionalizmu, a prije svega kod Parsonsa, koji posreduje izmeu evropske i amerike sociologije. Izrazita je podudarnost mnogih Parsonsovih koncepcija sa teorijom Znanjeckog, to je i sam Znanjecki tvrdio. Parsons se, opet, nikada nije pozivao na uporedo razvijanu teoriju Znanjeckog. U radovima objavljenim tokom dvadeset godina Parsons se mnogo puta vraao odreivanju odnosa drutvenog sistema i kulture. Ali, teko bi bilo rei da je uspio da stvori jasnu definiciju. U pokuaju da njegovu koncepciju predstavimo kao homogenu, treba da odustanemo od mnogih protivurjenih stavova, prije svega od nejednoznanih formulacija. Tada e se dobiti temelj njegovog stanovita, koji je koristan za razumijevanje razmatranog problema. U tom prilazu drutveni sistem je tretiran kao oblik interakcije, sistem kulture organizovan je - po Parsonsovoj definiciji - po obrascima znaenja. Kultura se sastoji od normi i ocjena, dakle, od vrijednosti, ali takoer i od djelatnosti, ubjeenja, vjerovanja, dakle od raznih oblika semioze. Ponaanja ljudi su zajednika i osnovna supstanca drutvenog sistema i kulture, ali u prouavanju svakog od tih sistema vri se drugaije apstraho-vanje misaonih pojmova. Ponaanja shvaena kao djelatnost uvijek su neemu okrenuta, neim motivisana i opravdana, dakle, odreuje ih kultura. Koncentrisanjem na sam proces interakcije ostaje se u okvirima drutvenog sistema. Taj sistem se zasniva na organizaciji elemenata s obzirom na funkcionalne zahtjeve sistema. Polazei od svoje sheme etiri faze funkcionalnog procesa, koja obuhvata adaptaciju, postizanje cilja, integraciju i zadravanje obrasca (skrivanje) (A-GI-L), Parsons u pojedinim radovima kulturu povezuje sa fazom skrivanja, a drutvo sa fazom integracije. To njegovo stanovite nije do kraja dosljedno, a uz to cijela koncepcija funkcionalnih faza izaziva
162 Isto, str. 677. Ovaj stav Znanjeckog predstavlja dosljedno razvijanje teza koje su sadrane u Social Actions.

ozbiljne sumnje. U jednoj od svojih kasnijih definicija odnosa drutva i kulture Parsons se vraa Dirkemovom prilazu drutvu kao uzajamno zavisnoj cjelini interakcije, izdvojenoj na osnovu solidarnosti ili svijesti pripadnosti. Parsons eksplicitno tvrdi da se ova definicija odnosi na kulturu, priznajui da je drutvo nemogue razumjeti bez njegove kulture. U zaklju ku, izdvajanje obje sfere fenomena formulie ovako: "suprotno sistemu kulture, za koji je svojstveno da se odnosi na sistem znaenja, drutveni sistem je nain organizacije ljudskih djelatnosti koji se odnosi na povezivanje znaenja sa uslovima konkretnog ljudskog ponaanja u svijetu koji je odreen s obzirom na sredinu".163 Iako je formulacija nejasna, ipak sadri uputstvo za budue pokuaje analitike podjele drutva i kulture. Radikalniji prijedlog prilaza toj kategoriji fenomena, kao empirijski posebnih sfera, predstavlja Homansova teorija. Za razliku od Znanjeckog i Parsonsa, Homans traga za istim oblikom drutvenih interakcija, izolovanih, odvojenih od kulture na osnovu disciplinarnih i metodolokih veza, ali njegova teorija, slino teoriji Znanjeckog, predstavlja nomotetiku orijentaciju. Zadatak sociologije definie kao analogan zadacima prirodnih nauka, kao formulisanje optih tvrdnji, objanjavanje i predvianje. Teorijska naela tako shvaene sociologije ipak nisu uzeta iz oblasti egzaktnih nauka, nego iz bihevioristike i natu-ralistike psihologije i drutvene psihologije, a prije svega iz radova Hala, Sinera, Dolarda i Milera. U prouavanju elementarnih oblika drutvenog ponaanja Homans se oslanjao na rezultate istraivanja Festingera, Bejlsa, erifa i Tiboa. Elementarni oblici drutvenog ponaanja za Homansa imaju oblik subinstitucionalne interakcije, empirijski nezavisne od bilo kojih kulturnih pokazatelja. Pojam interakcije, preuzet iz teorije ponaanja, definisan je ovako: "Kada aktivnost (ili sentiment) jednog ovjeka nagrauje ili kanjava drugi ovjek..., tada kaemo da je izmeu njih nastupila interakcija".164
T.Parsons, Culture and Social System Revisited. Dalje formulacije Parsonsovog stanovita naroito se sadre u sljedeim radovima: KX.Kroeber, T.Parsons, The Concept of Culture and of Social System; T.Parsons, The Social System, str. 15,46-7, 327; isti autor, Skice iz socioloke teorije, odjeljak Perspektive socioloke teorije; isti autor, An Outline of the Social System, u: Theories of Society, torn 1. 164 G.C.Homans, Social Behavior.Its Elementary Forms, str. 35, 45. U poljskoj literaturi ovaj rad je predstavljen i analiziran u radu A.Malevskog, Primjena teorije ponaanja. Na osnovu empirijske verifikacije, neke od posebnih tvrdnji koje navodi Homans prepoznate su kao netane.
163

146

147

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Homans jo uoptenije definie interakciju kao uzajamni utjecaj "dviju ivotinja". Supstancijalne oblike tako shvaene interakcije Homans ograniava, prije svega, na procese u mikrostrukturi, na takve drutvene situacije u kojima se djelujui ovek pojavljuje iskljuivo u personalnim ulogama (person, other, third man), a ne u ulogama koje mu odreuje bilo koja institucija. U takvom sistemu, pravila djelatnosti odreuju jedino teorija nagrada i kazni i teorija razmjene. Homans formulie etiri osnovna opta zakona subinstitucionalne interakcije i nekoliko uih zakona. Prvi opti zakon, osnov ostalih, govori da, ako je u prolosti, pri pojavi izvjesnog nadraaja, odreeno ponaanje individua bilo nagraeno, tada e se i u budunosti slino dogoditi; ukoliko je situacija slinija onoj u kojoj je ranije nastupio nadraaj, utoliko je vea vjerovatnoa pojave slinog ponaanja. U toku analize Homans ipak dolazi do zakljuka da se na osnovu toga zakona ne mogu objasniti i predvidjeti ponaanja ljudi, a da se ne zna ta za njih predstavlja nagradu, dakle, vrijednost. Utvrivanje raznovrsnosti priznatih vrijednosti natjeralo je Homansa da, u pretpostavci, u okvire prihva enog sistema interpretacije supstancijalnog, uvodi ponaanje niza injenica koje odreuju uslove reakcije, a koje su preuzete iz repertoara kulture koja predstavlja bazu prouavanih procesa interakcije. Homans govori tri vrste "prolosti", "naslijea" ili "iskustva" koje su izvor vrijednosti: to je naslijee vrste i drutveno naslijee koje je rezultat zajednikog, "u odreenom stepenu" za "veinu" ljudi, iskustva i "drutvenog iskustva lanova nekog odreenog drutva". Po njemu, taj trei izvor utjee jedino na neka ponaanja. Dakle, postoje drutvena ponaanja koja su potpuno empirijski izolovana od utjecaja kulture, tj. od utjecaja naslijea odreenog u datom, a ne u optem drutvenom iskustvu. Obrasci takvih ponaanja morali bi da budu potpuno univerzalni i u prostoru i u vremenu; jedino tada bi bila opravdana potreba za preispitivanjem dosadanje definicije kulture, ili iskljuivanje takvih obrazaca iz oblasti kulture, kao obrazaca koji nisu zajedniki ljudima u okviru neke zajednice, nego ljudima koji vode drutveni ivot, dakle, podlijeu interakciji uopte. Ipak, ako bi ti optedrutveni obrasci trebalo da budu - kako tvrdi Homans - "steeni kao dio antike istorije rase", tada bi teze koje se na njih odnose trebalo ukljuiti ne u neku teoriju ponaanja isto toliko optu kao

to su anatomija ili fiziologija ljudskog organizma, nego u istraivanje kulture koja se stvara, traje i podlijee promjenama u istorijskom procesu. 165 S obzirom na otkria savremene preistorijske antropologije i teorije antropogeneze, nema nedoumice tome da "antika istorija ljudske rase" nije bila univerzalna, jednorodan razvojni proces, nego je bila podijeljena na niz posebnih i prvobitno potpuno izolovanih istorijskih tokova. Ti tokovi su dio kulturnog razvoja ljudskih zajednica, koji je poeo u trenutku kada je bioloka mutacija zatvorila aktualnu fazu evolucije vrste homo sapiens. Od tog trenutka, bolje reeno od tih trenutaka pojave ovjeka u raznim predjelima Zemljine kugle, poinje istorijska podjela kultura. Te sekvence kulturnih utjecaja Osovski je definisao kao relativno izolovane sisteme. Koncepcija trodimenzionalnih sociolokih uputstava Osovskog sadri takoer elemente kritike Homansovog stanovita, a prije svega kritiku paradoksalne tvrdnje da je ljudska priroda kulturna univerzalija. Po miljenju Osovskog, vankulturne i pretkulturne zakonitosti ljudskog ponaanja moraju da budu svedene na mehanizme prenoene putem biolokog naslijea zajednikog svim ljudima, a djelimino i ljudima i nekim ivotinjskim vrstama. Uloga tih mehanizama u drutvenoj djelatnosti ovjeka ima toliko opti karakter da tvrdnje koje njoj formulie Homans dobijaju oblik tau-tologije. Naelo teorije ponaanja u Homansovom prilazu svodi se na tvrdnju da ljudi, slino ivotinjama, neemu streme, a neto izbjegavaju i da streme tome emu streme. Slobodno od istorijskih ogranienja, utvrivanje univerzalnih kulturnih svojstava ljudskih djelatnosti u drutvu moglo bi, u skladu sa gleditem Osovskog, da bude rezultat kompara-tivnog prouavanja relativno izolovanih sistema.166 Homans je ipak tragao za univerzalijama drutvenog djelovanja osloboenog od bilo kakvih kulturnih utjecaja. Morao je, dakle, da se zaustavi na utvrivanju optih mehanizama dostupnih zoosociologiji. To ne bi pomoglo da se objasne i predvide drutvena ponaanja ljudi, koja su, osim toga, odreena i kulturnim vrijednostima. Homans je morao na kraju to da prihvati i da uvede kulturne "injenice" u analizu zakonitosti ljudskog ponaanja. To oznaava odustajanje od pokuaja empirijske podjele
G.C.Homans, Social Behavior, str. 45 S.Osovski, Drutvena zoologija i kulturna diferencijacija i Dvije koncepcije istorij skih uoptavanja
166 165

148

149

Antonjina Kloskovska _________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

drutvenih i kulturnih pojava. Tvrdnja empirijskoj nepodjeljivosti drutva i kulture odnosi se, naravno, jedino na ljude koji ive u drutvu i koji podlijeu socijalizaciji. Socijalizacija utjee na to da drutvena ponaanja ljudi poprime kulturoloko obiljeje, odreuju ih, dakle, obrasci i modeli djelatnosti svojstveni odreenoj kulturi. Mogunost izdvajanja drutvene sfere svodi se jedino na izdvajanje onog aspekta pojave, koji u empirijskoj cjelini ima drutveno-kulturni oblik. Tako vieno, prethodno predstavljeno stanovite Krebera, koji je drutvenu kulturu smatrao dijelom opteg kompleksa fenomena globalne kulture, nije izraz etnolokog imperijalizma. Kreberova koncepcija zahtijeva ire objanjenje, jer ni on sam nije do kraja razjasnio taj problem. U jednom od posljednjih, za ivota objavljenih lanaka, pisao je: "S gledita razvoja, evolucije, drutvo je izrazito ispred kulture, dakle, nalazi se u njenoj osnovi, a to pokazuje postojanje sloenih zajednica, prije svega meu insektima, mnogo prije raanja bilo kakve kulture. Ove pojave mogu analitiki da se podijele ... Ali, za mene lino ostaje nejasno kako sociolog moe uspjeno da prilazi kulturi kao neemu to se nalazi u drutvenoj strukturi ili kao neemu to je mogue iz nje proizvesti putem pojmova, apstrakcije, a da u isto vrijeme antropolog takoer uspjeno moe da tretira drutvenu strukturu jedino kao dio ili odjeljak kulture."167 Predstavljena kontradikcija je djelimino rezultat svoenja drutva i kulture na njihov supstancijalan vid. Ne radi se samo upotrebi ova dva pojma, koja je, naravno, dozvoljena, nego njihovom hipostaziranju, koje bi moralo neizbjeno da izazove konflikt stanovita sociologa i antropologa. Takvu hipostazu ili reifikaciju izbjegavaju koncepcije drutva i koncepcije kulture definisane kao sistemi djelatnosti ljudi u njihovom zajednikom ivotu. I ako prihvatimo takvu bihevioralnu interpretaciju, oba pojma se ipak ne mogu odnositi na statiko tretiranje prouavanih pojava. Onda se kulturi ne moe prilaziti kao dijelu drutvene strukture, niti toj strukturi kao odjeljku kulture, kao to je to formulisao Kreber u navedenom odlomku. I drutvo i kultura predstavljaju dinamine sisteme, procese, ija definicija sadri pojam naizmjenino nazivan - u ovdje prihvaenom stanovitu terminima: ponaanje, djelatnost, radnja.168 U skladu sa
A.L.Kroeber, The Personality of Anthropology, str. 3 Ponekad se ponaanje, kao ira pojmovna kategorija, razlikuje od djelanja i zahtijeva jedino bihevioristiku interpretaciju. Pojam djelanja, kao refleksivni i ka cilju usmjereni in,
168 167

prihvaenom tvrdnjom, polje vankulturnih ljudskih radnji je marginalno. ak i podmirivanje osnovnih biolokih potreba, manifestacija nagona i osjeanja, odigrava se u ovjeku koji podlijee socijalizaciji, u kulturoloki odreenom obliku. Moe se, dakle, prihvatiti da prethodno predstavljena klasifikacija kulturnih kategorija obuhvata cjelokupnost ljudskih radnji. Tako iroko shvaena kultura u globalnom antropolokom prilazu ozna ava kompleks drutveno-kulturnih fenomena. Ona je genetski u cjelini drutvena, jer obuhvata djelatnosti koje teku u skladu sa obrascima i modelima formiranim u ljudskim kontaktima. Uslov njenog postanka, razvoja i transmisije jeste postojanje grupe ljudi koji djeluju jedni na druge. Taj drutveni uslov se, ipak, ne aktuelizuje u svakoj oblasti, u svakom sluaju primjene kulturnih normi i obrazaca sa identinom, jednakom neposrednou. Njegova neposredna realizacija ima oblik interakcije. Prethodno je navedena definicija interakcije u poimanju dvije razliite teorijske orijentacije. Po najjednostavnijoj definiciji, ljudsko ponaanje postaje interakcija kada je subjekt i predmet radnje - ovjek. Kultura bitisanja obuhvata ljudska ponaanja okrenuta svijetu prirode, predmetima proizvodnje, sekundarnoj, kulturnoj sredini. Te radnje nemaju karakter neposredne interakcije. Tehnike radnje povlae za sobom takvu interakciju ako se obavljaju kolektivno, a prije svega kada su ukljuene u sistem drutvene organizacije, jednostavnije ili sloenije, zavisno od opteg stepena razvoja kulture. U skladu sa teorijom marksizma, proizvodna djelatnost predstavlja osnov drutvenih odnosa i kroz njih odreuje cjelokupnost drutvene organizacije. Odnosi u kojima se nalaze ljudi u toku proizvodnje razlikuju se od same proizvodnje zasnovane na tehnikim radnjama, kao to se od tih radnji razlikuju semiotiki procesi koji ih prate i imaju veliki utjecaj, ali nisu u stanju da ih zamijene. Socioloka istraivanja koja se bave fenomenima interakcije, vezane za proizvodnju, razmjenu dobara i potronju, za ekoloku situaciju ljudskog kolektiva, za njegovu demografsku osnovu, kreu se na granici drutvene kulture i kulture bitisanja. To je odlika sociologije rada, sociologije sela i grada, sociolokih istraivanja obrazaca potronje i demografskih procesa. Predmet njihovog prouavanja su uloge, odnosi i drutvene
ne odnosi se na ivotinje. Ovdje se termin "ponaanje" odnosi na ljude i ne zahtijeva bihevioristiku interpretaciju. Termini "djelanje" i "aktivnost" rezervisani su isklju ivo za definisanje ponaanja ljudi. 151

150

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

djelatnosti ljudi koje se odnose na njihove radnje u sferi kulture bitisanja, ali se izraavaju u interakciji, a ne u istim tehnikim funkcijama. Povezanost drutvene kulture sa procesima semioze mnogo je ira i vra, budui da se vei dio ljudskih interakcija ostvaruje u obliku semiotikog ponaanja, tj. u komuniciranju, sporazumijevanju. Pojam komunikacije najkrae se moe definisati kao interakcija koja se ostvaruje pomou znakova i simbola. U skladu sa prethodno predstavljenim stanovitem, ovaj proces ne treba identifikovati sa iroko shva enom informacijom kao fenomenom svakog uzajamnog djelovanja dva sistema. Naravno, razlikuje se i od komunikacije u smislu prenoenja ljudi i stvari u prostoru i od termina tehnikih ureaja koji su u toj upotrebi, iako su ti fenomeni u mnogim jezicima obuhvaeni istim terminom.169 Komunikacija kao semiotika interakcija nije fenomen svojstven jedino ljudima, ali meu ljudima dobija posebne oblike. MekKej definie komunikaciju kao varijantu procesa informacije zasnovanu na uticaju koji vri jedan organizam na drugi na taj nain to reakcije koje su rezultat tog uticaja izlaze iz okvira percepcije fizikih dogaaja. Bakli, karakteriui komunikaciju u okviru sociokulturnih sistema, isticao je sve veu ulogu koju u njoj ima konvencionalna razmjena, "koja potiskuje u dalji plan svaku krutu strukturu to se javlja na nivou organizama".170 Krutost komunikacijskih struktura u ivotinjskom svijetu oznaava da se ivotinje sporazumijevaju pomou oznaka i da te oznake vre funkciju signala. To jo vie istie ulogu ovjeku svojstvenih, posebnih komunikacijskih procesa u drutvenom ivotu. Mnogi istraivai komunikacijskog ponaanja ivotinja objanjavaju taj proces na slian nain, a to dovodi do brisanja, iezavanja razlika izmeu naina na koje se sporazumijevaju ljudi i ivotinje. Treba rei da je problem sporan. Zahvaljujui napretku etnografije posljednjih decenija, bolje su poznati oblici komunikacije meu ivotinjama. Pojam komuniciranja, pa ak i jezika, obuhvata ipak irok spektar, polje razliitih fenomena, dakle, i reakcije srodne tropizmu, kao i sloenija ponaanja ivotinja vieg reda, kao reakcije na signale u situacijama slinim ljudskoj interakciji,
169 Termin "komuniciranje" umjesto odgovarajueg engleskog ili francuskog "commu nication" predloio je A.Siinjski. Pregled definicija komuniciranja sadri rad F.Fearinga, Human Communication. Takoer uporedi: T.Goban-Klas, Masovno komuniciranje. 170 J.Buckley, Sociology and Modem System Theory, str. 50. iroko shvatanje komunici ranja prihvataju mnogi sovjetski autori, oslanjajui se na principe kibernetike i teorije infor macija. Npr. VNalimov, Probabilistiki model jezika.

Primjer tropizma je napad, u sopstvenom mravinjaku, na mrava proetog mirisom drugog mravinjaka ili bjekstvo riba iz predjela vode koja sadri krv predstavnika njihove vrste. Primjer drugog tipa su reakcije straha na signale opasnosti, kao to su krik jedne od ivotinja u oporu sisara ili u jatu ptica ili zvuni i vizuelni signali mamljenja enke mnogih ivotinjskih vrsta, i sl. U analizi slinih pojava istraivai idu vrlo daleko, pripisujui posmatranim ivotinjama motivacije unutranjeg iskustva analogne ljudskim psihikim procesima. Komentariui, prije mnogo godina, prouavanja majmuna, koja su vrili Keler i ameriki bihevioristi, Bertrand Rasel je aljivo zapazio da prouavanja ivotinja pokazuju udnovatu slinost sa stereotipnim odlikama kulture istraivaa. Majmuni su, prema njemakim istraivanjima, imali sklonost ka kontemplaciji, a majmune koje su prouavali ameriki psiholozi odlikovala je pokretna aktivnost, pomou koje su rjeavali zadatke metodom pokuaja i greaka. Ova tuma enja, naravno, bila su vezana za teorijske razlike pravaca koje su zastupali istraivai. Savremene mogunosti istraivanja su mnogo vee i u pogledu tanosti opservacije i u pogledu preciznosti izdvajanja oblika komunikacijskog ponaanja ivotinja. Ali, i u njima se pojavljuje sklonost ka antropo-morfizmu, a karakteristian primjer je interpretacija est tipova zvunih signala skakavca, koje su izdvojili zoosemiotiari, a koje Mol objanjava i ovako: "Kako je divno i dobro ivjeti!", "Povreuje moju teritoriju!", "Ona (enka) je moja!"171 Istraiva koji eli da izbjegne antropomorfinu interpretaciju nema osnova da tvrdi da meu ivotinjama ponaanje onih predstavnika koji su izvor znaka ima intencionalni karakter i da su ta ponaanja primana kao rezultat, posljedica komunikacijske intencije. Kotarbinjski je u svojim semantikim studijama razlikovao iskaz kao radnju upuenu sa namjerom da se neto nekome saopti, i izraavanje kao rezultat stanja pojedinca koji reaguje. 172 Tako, stanje moe da proizlazi iz seksualnog nagona, osjeanja straha, pripreme za napad. Komunikacijsko ponaanje ivotinja najoba-zrivije moe da bude tumaeno kao proizvodnja prirodnih znakova, meu kojima su i reakcije izraavanja, koje djeluju na ostale ivotinje iste vrste ili
171 172

Uporedi: T.A. Sebeok, Perspectives in Zoosemiotics, str. 80. T.Kotarbinjski, Elementi logike, teorije saznanja i metodologije nauka, str. 13 i druge 153

152

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

na ivotinje druge vrste, kao signali za borbu ili bjekstvo. Pas koji kezi zube spreman je za napad i ta slika, ak i kada napad izostaje, djeluje na drugog psa kao signal za borbu ili bjekstvo. Spekulacije refleksnom ponaanju drugog pojedinca, koje bi trebalo da objasne koji e oblik reakcije on izabrati, prelaze okvire bihevioristikog opisa, koji predstavlja opasan vid tumaenja ponaanja ivotinja. Ali, takve spekulacije nije uspio da izbjegne ak ni biheviorista Mid.173 Koncepciju "jezika ivotinja" podrobno je analizirao Benvenist, a svoju kritiku naina komunikacije predstavio je na "jeziku" pela, najbolje istraenom sloenom sistemu prenoenja informacija meu ivotinjama. Kruni let (i onaj u obliku osmice) pele koja je nala nektar, koji je tridesetih godina opisao Fon Fri, a kasnije je niz puta prouavan, predstavlja signal za polijetanje medonosnih pela, a sadri informaciju pravcu leta i razdaljini. Analizirajui podrobno taj proces sporazumijevanja, Benvenist ukazuje na glavne njegove odlike, koje ga dijele od upotrebe jezika u sporazumijevanju ljudi: 1. nedostatak glasovnog organa, to moe da se prihvati kao manje bitna razlika; 2. nemogunost da se poruka podijeli na elemente analogne morfemima i fonemima; 3. poruka se odnosi uvijek na jednu pojavu; 4. trajnost i nepromjenljivost oblika poruke; 5. nemogunost da se odgovori na poruku, dakle nema dijaloga; 6. nemogunost da poruku dalje uputi pojedinac koji ju je primio, ali nije bio u dodiru sa predmetom poruke; 7. identinost reakcije na poruku i reakcije na predmet poruke; 8. svoenje i ogranienje reakcije na pokretnu, radnu. U zakljuku, Benvenist tvrdi da sporazumijevanje pela nije jezik, nego signalni kd. I ne posjeduje osnovne odlike jezika, koje Benvenist definie ovako: "Iz karaktera jezika slijedi sposobnost stvaranja supstituta iskustva, koje moe da bude prenoeno beskonano i u vremenu i u prostoru. To je svojstvo naeg simbolizma, koje je osnov, temelj jezike tradicije."174 Pele predstavljaju vrstu koja je vrlo daleko od ovjeka u procesu evolucije. Sasvim je na mjestu pobuna protiv traganja za granicom semiotikih sposobnosti ovjeka i ivotinja na primjeru pela. Ipak, zoosemiotiari uzimaju i kontroverznije primjere, a to ilustruju navedeni primjeri iz Sibiokove studije. Ne moe se negirati da su vii kimenjaci, na
173

D.H.Mid, Um, linost i drutvo 174 E.Benveniste, Problemes de linguistique generale, str. 61. M.Lindauer je utvrdio da se komunikati pela odnose i na lokalizaciju konice, to primorava na modifikaciju Ben-venistove tree tvrdnje; uporedi: T.A.Sebeok, Perspectives in Zoosemiotics.

primjer psi, majmuni, delfini, sposobni da, naueni eksperimentima, uestvuju u dosta sloenim oblicima sporazumijevanja sa ljudima. Ali, to nisu primjeri oblika svojstvenih tim ivotinjama, koje one same stvaraju s ciljem uzajamnog sporazumijevanja. U traganju za razlikama, u tom i u svakom drugom pogledu, izmeu ovjeka i ivotinje, ne treba odreivati apsolutnu granicu, koja bi iskljuivala sve veze. To bi se kosilo sa prihvatanjem zakona evolucije i sa pretpostavkom da kultura uopte, pa onda i sposobnost semioze, proizlaze iz prirode. Izvor semioze je ovjekova priroda, koja predstavlja rezultat posebne faze evolucije, odvojene od faze ivotinjskog razvoja jednim stepenom, ali taj stepen ima poseban znaaj. Karakteristian izraz razlike je nepromjenljivost oblika sporazumijevanja izmeu ivotinja u poreenju sa raznovrsnou i promjenjivou semiotike kulture. Takvo je Sibiokovo finalno stanovite; on izdvaja dvije vrste sistema znakova u ovjekovom komunikacijskom repertoaru: antroposemiotiki sistem, koji je iskljuivo vlasnitvo ljudske vrste, i zoosemiotiki sistem, kao posljednji proizvod jedne evolucijske serije, koja obuhvata takoer i druge ivotinje. Sibiok upozorava da ne treba mijeati ta dva sistema i slae se sa omskim, koji tvrdi da identifikovanje sa jezikom drugih, par-alingvistikih komunikacijskih oblika, moe da se vri jedino na vrlo visokom nivou apstrakcije. 175 Ovo stanovite treba imati u vidu kada se razmatra uloga sporazumijevanja u drutvenom ivotu ljudi, u poreenju sa podacima zoosemiotike koje daju etioloka istraivanja Tinbergena, Lorenca, Hokita i razni proksemi ki i kineziki prilazi, ti. koncepcije koje se odnose na semiotike vrijednosti prostornih odnosa i mimikog (pokretnog) ponaanja i ljudi i ivotinja. Opis najjednostavnijih oblika jezikog sporazumijevanja ljudi ve pokazuje da, pored odreene zajednike ili podudarne sfere sa signalnim i iskaznim sistemima znakova kod ivotinja, jezik vri funkcije koje, van okvira ljudske sredine, nemaju (svoju) analogiju. Malinovski, koji je pripadao preteama etnolingvistike, dajui karakteristiku upotrebe jezika u trobrijandskom drutvu, definie ga kao neophodan element kolektivne djelatnosti i svakojake drutvene akcije. Ekvivalent ove funkcije moe da se nae u signalnom ponaanju ivotinja. Slinost se, takoer, moe uoiti izmeu glasova u ptijem jatu ili u
175

T.. Sebeok, Perspectives in Zoosemiotics, str. 112 i druge 155

154

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

fizikom dodiru pojedinih ivotinjskih vrsta i funkcije koju je Malinovski nazvao faktikom, funkcije koja se zasniva na uspostavljanju kontakta koji ima autotelian karakter. Ali, meu ivotinjama ne moe se nai analogija sa narativnom funkcijom, koja se u trobrijandskom drutvu, po Mali-novskom, zasniva, prije svega, na priama morskim putovanjima i lovu. Malinovski u svojim studijama jeziku tvrdi da prvobitni jezik nema refleksivnu funkciju, koja bi bila adekvatna upotrebi jezika u nauci i knjievnosti razvijenih zajednica. Njegova sopstvena istraivanja mita negiraju takvo stanovite. Trobrijandski mit tumai genezu drutvenog sistema i predstavlja obrazloenje postojee drutvene strukture. Refleksivnu primjenu kulture prouavali su mnogi naunici. Za Levi-Strosa, koji je vidio razlike u karakteru miljenja prvobitnih drutava i odreenih naina miljenja razvijenih drutava, nije bilo sumnje da "divlju misao" karakterie refleksivna sposobnost.176 Primitivna umjetnost, nauka, vjerovanja i rituali su, u nita manjoj mjeri, ako ne u mnogo veoj, svjedoanstvo hipertrofije simbolizma u odnosu na odgovarajue oblasti kulture razvijenih drutava. Primitivno drutvo, koje proima semiozom sve oblasti svog ivota, istovremeno toj semiozi daje kvaziinstrumentalnu vrijednost. To je poseban oblik prvobitnog pansemiotizma. U tom drutvu ovjek se sporazumijeva ne samo sa drugim ljudima ve - po svom ubjeenju - i sa zemljom, biljkama, stihijama i natprirodnim silama, a to ini preteno, ali ne iskljuivo, iz praktinih pobuda. Magija trobrijandskih vrtova je neophodna, po ubjeenju domorodaca, u njihovom vrtlarstvu. Karakter jezika Tro-brijanana ini da se veza izmeu magine radnje i praktine posljedice odreuje u obliku vremenskog redoslijeda, a ne uzronog: ovjek izgovara zakletvu, a kasnije rastu taro i batati. Smatrati zbog toga Trobrijan ane za prirodne pretee Hjuma i pozitivista bilo bi pogreno. Pravilna je tvrdnja da Trobijanani maginu operaciju nesumnjivo smatraju uslovom neophodnim, ali nedovoljnim za rast biljaka.177 Opisivana svojstva primitivnih kultura imala su bitan utjecaj na stvaranje spoznaje odnosu drutva i kulture u savremenoj antropologiji i teoriji kulture. Proetost semiozom svih oblasti praktine djelatnosti i
176 K.Levi-Stros, Divlja misao; F.Boas, Mind of the Primitive Man; ERadin, Primitive Man as Philosopher 177 B.Malinowski, The Problem of Meaning in Primitve Languages. Takoder uporedi: B.Malinowski, Coral Gardens and Their Magic.

ivota primitivnih zajednica vezana je za, tim drutvima svojstveno, proimanje mnogih sfera fenomena, koje u razvijenijim drutvima imaju vrsto razgranien, institucionalizovan oblik izraavanja. Ta svojstva primitivne kulture su temelji stanovita savremene antropologije, koja moe da se definie kao akademski pansemiotizam. Glavni predstavnik toga pravca je Klod Levi-Stros. Njegov utjecaj je vidan u mnogim pravcima antropologije kulture, kao i u oblastima humanistikih nauka koje su pod utjecajem strukturalizma: u semiologiji Barta, Bodrijara, Gremasa, Giroa. Analiza strukture srodstva primitivne zajednice kao glavnog faktora njene integracije dovela je, kao to je poznato, Levi-Strosa do zakljuka da se mehanizam integracije zasniva na razmjeni. Razmjena se manifestuje u tri glavna oblika: osim razmjene ena sklapanjem brakova, kojim se ostvaruje taj princip razmjene, to je jo razmjena dobara, robe, i razmjena rijei u procesu jezikog sporazumijevanja. Na osnovu analogije izmeu prva dva procesa i treeg, Levi-Stros tvrdi da se svaka razmjena odnosi na znakove, dakle, identifikuje je sa semiozom ili semiotikom interakcijom, sporazumijevanjem. Odatle ve proizlazi neposredan zakljuak da su razmjenjivani elementi - znakovi. Dakle, znakovi su ekonomska dobra i ene. Istina, to se tie ena, Levi-Stros se ograuje, priznajui da su one, kao ljudska bia, istovremeno i korisnici znakova.178 proirivanju semioloke koncepcije na sferu odjee, ishrane, naina jedenja i pokuajima primjene lingvistikih metoda analize u tim oblastima, to su sami lingvisti kritikovali, ve smo opirno razmatrali. Giro je, dovodei u ekstremnost pansemiotiko stanovite, tvrdio: "Znak je sve: pokloni, namjetaj, kune ivotinje, na stan, itd."179 Ako odbacimo pansemiotiko stanovite s obzirom na njegovu ekstremnost, ovu reenicu bi trebalo zamijeniti tvrdnjom: sve moe da bude znak. Namjetaj, domae ili divlje ivotinje, dobra, koriena u toku robne razmjene, prije svega su prirodni kulturni predmeti, sposobni da podmire, na
K.Levi-Stros, Strukturalna antropologija. Ostavljajui po strani pitanje semiotikog karaktera razmjene ena, sam taj izraz ne ini nam se taan u odnosu na klanove u matrilinearnom i matrilokalnom sistemu, u kojima prije dolazi do razmjene mukaraca, koji pred stavljaju pokretan element, negoli ena, koje su organizaciono i prostorno vezane za stabilnu strukturu klana. Levi-Strosovo stanovite dovodi do krajnosti F.Rossi-Landi, Linguistics and Economics. 179 E.Giro, Semiologija, str. 106. Giro takoer pie da je "ovjek praktino znak, a zatim konvencija" (str. 98) dajui dokaz ekstremnog tretiranja semiotikih pojmova. 157
178

156

Antonjina Kloskovska ____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

neposredan nain, ljudske prirodne ili sekundarne potrebe u sferi kulture bitisanja. Ako su im jo dodati znaenje i vrijednost, tada vre funkcije i u sferi simbolike kulture. Ali, razlikuju se od ostalih znakova, ija primjena se iscrpljuje u njihovoj semiotikoj funkciji. I ta razlika smije da bude izbrisana. Pravilno, iako nedovoljno dosljedno, to izraava koncepcija funkcionalnog znaka Rolana Barta, koji je u tom pogledu umjereniji od ostalih semiologa strukturalista. Pansemiotiko stanovite Bodrijar formulie na posebno ekstreman nain, razvijajui Levi-Strosovu koncepciju, za koju moe da se nae inspiracija jo u De Sosirovoj formulaciji analogiji izmeu jezikog sporazumijevanja, komunikacije i razmjene vrijednosti svake vrste, u irokom shvatanju tog pojma. Po Bodrijaru, svaka potronja je razmjena. A iz njenog drutvenog karaktera izvlai se zakljuak da ona predstavlja razmjenu znaenja. Sekundarnost karaktera instrumentalne, praktine funkcije razmjene, koja je kod Barta jedino sugestija, Bodrijar formulie elsplicitno, potpuno jasno. 180 Prihvatanje bihevioristike koncepcije drutva i kulture povlai za sobom potrebu za razgranienjem oblika ponaanja svojstvenih ljudima i ivotinjama, a prije svega podjelu naina na koje se sporazumijevaju u stadu, odnosno u drutvenom ivotu. Da bi se odredio odnos drutva i kulture u ljudskoj sredini neophodno je odrediti jasne granice simbolike kulture. I to je razlog za diskusiju pansemiotikom stanovitu, koje ima sve veu primjenu u savremenoj antropologiji, usmjerenoj u pravcu tzv. nove etnografije i etnonauke. Manifestaciju pansemiotizma predstavlja i pretjerana upotreba termina "tekst" u teorijama umjetnosti, a prije svega u teorijama literature, koje se razvijaju u Evropi. Treba jo jedanput podsjetiti da je ak i Levi-Stros bio protiv primjene koncepcije semiotikog sistema u sferi umjetnikog stvaralatva, a da ne govorimo vienju tekstualnih struktura u svakom elementu kulture, sa eventualnim dodatim zna enjem. Karakteristian primjer djelovanja pansemiotikih tendencija u amerikoj antropologiji kulture je Salinsova promjena stanovita. Njegova teorija imala je kao polazite neoevolucionistiku orijentaciju koja je, po Hariso-vom miljenju, bila bliska marksizmu. Njena dalja modifikacija vrena je pod utjecajem semioti kih koncepcija. Salinsova teorija je disciplinarno
180

blia sociologiji od isto kulturolokih studija francuskih semiotiara. Pokazuje jasnije rezultate pansemiotike orijentacije u istraivanjima drutva i kulture. Salinsova teorija se kritiki odnosi prema raznim verzijama antropolokog naturalizma i funkcionalizma i prema Marksovoj teoriji, koju Salins dijeli na dvije kategorije, po njemu, razliitih paradigmata - naturalistiku i kulturoloku, svojstvene istoricistikoj ravni materijalizma. Salins naglaava da se u tome ne prikljuuje stanovitu onih filosofa koji suprotstavljaju koncepcije "mladog Marksa" kasnijim, preteno ekonomskim, elementima njegove teorije. Salins drugdje vidi cezuru u Marksovim pogledima na drutveno-kulturnu stvarnost. Salinsova osnovna pretpostavka jeste tvrdnja jedinstvu i nedjeljivosti kulture u njenom globalnom smislu. To opravdano stanovite, obrazloeno u antropolokoj teoriji, razlikuje se od prethodno predstavljenog shvatanja globalne kulture, jer Salins odbacuje bihevioristiku interpretaciju kulture i ne dozvoljava izdvajanje raznih kulturnih kategorija, ak ni u analitikom smislu. Po njemu, cjelokupna kultura ima simboliki karakter. Ako se upotrijebi termin koji je predloio Znanjecki, sistem svih drutvenih fenomena, cjelina injenica ljudskog ivota moe da se definie kao aksionormativni i semiotiki poredak. Salins ne dozvoljava ak ni u ontolokoj ravni redukciju tog sistema na inove ljudske djelatnosti. Odbacuje antropoloku definiciju kulture lintonovskog tipa kao i Veberovu koncepciju fakata i drutvenih grupa, naziva ih solipsistikim. Svaku podjelu drutvenog sistema i kulture smatra pogrenom. A iskljuuje mogunost argumentovanog tumaenja drutvene djelatnosti ljudi, pozivajui se na njihove prirodne potrebe. Dakle, odbacuje kategoriju kulture bitisanja i u Marksovom prilazu i u bilo kojoj verziji svojstvenoj Morganovoj naturalistikoj ili funkcionalistikoj etnologiji. Izdvajajui u analizi Marksove teorije dvije paradigme, Salins ne prihvata Marksovu interpretaciju i naziva je stanovitem praktinog razuma. Prebacuje mu naturalizam i utilitarizam i smatra da je Marksova kritika te dvije orijentacije nedovoljna. Istie teorijske vrijednosti istoricistike interpretacije, po kojoj se djelatnosti ljudi koji stvaraju istoriju odnose na uslove njihovog drutvenog bitisanja, na istorijski oblikovano funkcionisanje ula, na nain ivota (smatra ga ekvivalentom kulturnog, simbolikog i aksiomatskog obrasca definisanja ljudskih djelatnosti). Ova strana Marksove teorije bila je do sada nekoliko puta naglaena u ovoj

J.Baudrillard, Pour une critique de l'economie politique du signe

158

159

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

studiji. Nesumnjivo, njena uloga je znaajna u odreivanju pogleda na funkcije kulture. Ali, ne moemo se sloiti sa Salinsom da je istoricistiki prilaz kulturi u protivrjeju sa dijelovima koji se odnose na njeno izvorite u sferi bitisanja, u prirodnim potrebama ljudi. Drutveni ivot i istorijska definisanost ne ukidaju te osnovne, nune uslove ivota. Salins i sam priznaje tu vrstu uslovljenosti: "Naravno, priroda je uvijek u odreenom smislu naelni faktor. Nijedno drutvo nije u stanju da ivi od uda, pokuavajui da prevari prirodu. Nijedno drutvo ne moe da zanemari svoj bioloki produetak, odreujui ga na principu kulture; ne moe da omalovai potrebu za sklonitem, a to su domainstva, i potrebu za ishranom, koja zahtijeva razlikovanje jestivih i nejestivih supstanci. Ipak, ljudi se ne samo odravaju u ivotu, nego se u ivotu ponaaju na odreeni nain."181 Taj nain, naravno, odreuje kultura u istorijskom procesu svog razvoja. Ovu injenicu nesumnjivo priznaje Marksova teorija. tome govore brojni tekstovi koncepciji naina ivota, istorijskim uslovima ovjekovog bitisanja, a ekonomski tekstovi eksplicitno definiu, na primjer, radniku platu ne kao ekvivalent trokova biolokog opstanka ljudskog organizma, nego kao ekvivalent regeneracije radnike snage na nivou odreenih istorijskih uslova i zahtjeva. Salins je bio potpuno svjestan ovog Marksovog stanovita i pozivao se na njega, ukazujui na njegovu komunikacijsku funkciju, inspirativnu za kasnije teorije. Moemo se sloiti sa Salinsovim miljenjem da "materijalna uspjenost ljudske djelatnosti ne pojavljuje se praktiki - u apsolutnom smislu, ve jedino po mjeri i obliku koje namee kulturni sistem".182 Iako se u istoriji ljudskih zajednica deavaju trenuci i situacije u kojima se materijalna nunost namee neposrednom snagom, takvi primjeri "povratka prirodi" u hobsovskom smislu su rijetki. Sagledavanje prirodnih uslova kroz prizmu kulturnog sistema ne oznaava niti njihovo ukidanje, niti umanjenje njihove vanosti. Salins tvrdi da svaka drutvena primjena ima simboliki karakter, jer proizlazi iz simboliki odreenog, ak naprosto simbolikog drutvenog sistema. U skladu sa stanovitem prihvaenim u ovoj studiji, podjela na simbolike i nesimbolike, ak i na nesemiotike aspekte kulture daje bolje

osnove za njeno razumijevanje od pansemiotikog stanovita. Iz toga da sve to je predmet ljudskog iskustva moe da bude znak, ne proizlazi da sve jeste u svakoj situaciji znak, ak ni tada kada je kulturno odreeno. Proizvodna sredstva, alatke, maine, nesumnjivo pripadaju sferi kulture, kulture bitisanja, ali u svojoj osnovnoj i najeoj funkciji nisu znakovi. Jer, znakovi ne proizvode druge alatke i robu. To u odreenoj kulturi rade tehniki ureaji. Znakovi ne podmiruju glad, ne tite od hladnoe, ne daju preimustvo u oruanoj borbi, iako oblik predmeta koji podmiruju potrebe i ostvaruju preimustvo ima kulturno odreen karakter i moe da vri takoer i semiotike funkcije. Kultura na oigledan nain kanalie naine podmirivanja ljudskih potreba. Utvrivanje ove injenice je bilo vano otkrie drutvenih nauka. Kanalisanje ipak nije istovjetno sa semio-tizacijom. To je mehanizam formiranja djelovanja iz navike, koji je trajniji od dodavanja znaenja, a koje moe da se uporedi sa igrom koja se povremeno prekida i ponovo nastavlja. Stolica u ceremonijalnoj funkciji moe da postane prijesto ili prijedsjednikova fotelja, ali za sjedenje ne slui taj simboliki aspekt, nego kulturno oblikovani predmet. Obiaj sjedenja na stolici, koji je kulturno formiran i ogranien na pojedine kulture, najee jednostavno podmiruje potrebu za udobnim odmorom, a rijetko ispunjava simboliku funkciju, koja moe ali ne mora da mu bude dodata. Uz to, osjeaj za udobno odmaranje nema samo prirodno izvorite. Mos opisuje ponaanje australijskih vojnika u Prvom svjetskom ratu, koji su se za vrijeme kratkih pauza u maru uei odmarali. To je jedan od mnogobrojnih Mosovih primjera kulturno uslovljene sposobnosti upotrebe sopstvenog tijela kao prvog orua, alatke.183 Svako drutvo u procesu socijalizacije kanalie ponaanje svojih lanova u odreenim situacijama u skladu sa pravilima i obrascima svoje kulture. Verbalizovana pravila imaju, naravno, semioti ki karakter, ali nisu semiotika sva ponaanja koja su se kanalisanjem formirala. To se odnosi i na kulturu bitisanja, kao i na mnoge objekte iz drutvene kulture, kojima e kasnije biti vie rijei. U toku drutvenog ivota ljudi raa se, takoer, posebna kategorija potreba koje se podmiruju pomou simbolikih predmeta i radnji. Realizacija i funkcije takvih predmeta jesu oblast koju istrauje sociologija kulture. Pravilan prilaz tim problemima zahtijeva njihovo jasno odvajanje od ostalih kategorija potreba i drugih kategorija kulture.
183

181 182

M.Sahlins, Culture and Practical Reason, str. 168 Isto, str. 164

M.Mos, Naini korienja tijela, u: Sociologija i antropologija 161

160

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Utvrivanje pojave moguih simbolikih aspekta, dodatih raznim elementima drutvene kulture i kulture bitisanja, nesumnjivo je vano otkrie antropologije kulture, etnologije i semiotike. Ali, opinjenost tim otkriem, izraena u idejama pansemiotizma, prije svega zatamnjuje interpretaciju kulturnih fenomena u cjelini, a ne doprinosi njihovom potpunom tuma enju. Kada se kritikuje Salinsovo stanovite, treba naglasiti da se njegovo poimanje kulture ne odnosi na pojedinane, izuzete iz konteksta, upotrebne predmete ili inove ponaanja, iju pragmatiku, utilitarnu funkciju uopte ne dovodi u pitanje. Ono se odnosi na tretiranje kulture kao cjeline koju odreuje simboliki karakter drutvenog sistema. Prihvaanje takvog sistema, koje se javlja i u Marksovoj i u Dirkemovoj sociologiji, kojoj Salins zamjera na dvojnosti stanovita, ne iskljuuje potrebu za pozivanjem na "praktini razum". Pozivanje na osnovne uslovljenosti fizikih i praktinih zavisnosti i u oblasti kulture bitisanja, kao i u oblasti interakcije, dakle, drutvene kulture, neophodno je zbog definisanja ontolokih postavki teorije. ini se da Salins ne prihvata dosljedno takvu potrebu i pored kritikog odnosa prema pozitivistikoj metodologiji. Tu je u njegovoj teoriji praznina koja ograniava vrijednost tog prilaza kulturi, kao i drugih analognih teorija. Poslije objanjenja stava prema tim problemima moe se pristupiti daljoj analizi odnosa izmeu drutvene i simbolike kulture, kao i defini-sanju predmeta sociologije kulture. Analiza se koncentrie na fenomene i pojmove koji se odnose na komunikaciju. Prilikom prethodnog vrlo uoptenog odreivanja opsega pojma simbolike kulture istaknuto je da njime nisu obuhvaeni svi semiotiki fenomeni. U vezi sa odnosom semiotikih procesa prema kulturi bitisanja takoer je naglaeno da drutvene djelatnosti instrumentalnog karaktera, koje prate neke njene elemente, imaju djelimino simboliki karakter. Te djelatnosti su predmet istraivanja raznih specijalistikih oblasti sociologije. Ogroman dio drutvene kulture zasniva se na komunikaciji ili, drugim rijeima, na semiotikoj interakciji. Ali, to nije cjelokupna drutvena kultura. Drutvena kultura obuhvata i meuljudske interakcije, koje teku po odreenim utvrenim obrascima, nemaju semiotiki karakter, ali su vrlo vane za situaciju ljudi u drutvu. To su operacije fizike njege i zatite, ljekarske pomoi, seksualne radnje, borba koja dovodi do raznih oblika 162

fizikog savlaivanja protivnika. Sve ove djelatnosti zasnovane su na fizi kom operisanju tijelom drugog ovjeka i najee se odigravaju u neposrednom kontaktu. Iako im se najee dodaju razna znaenja, u njima se sadri osnovni in spoljne interakcije u odnosu na znaenje, koja posjeduje i drutveni i individualni znaaj. Taj in bie nazvan residuum interakcije. Sa gledita znaenja, potpuno su razliite smrt ratnika na bojitu i smrt zloinca kome je sud izrekao kaznu, ali interakcijski residuum obje injenice je zajedniki: eliminisanje lana zajednice, prekid ljudskog ivota. Postoje u drutvenoj kulturi vrlo znaajne sfere koje se u mnogim sociolokim sistemima razmatraju, prije svega, ili iskljuivo, u njihovoj simbolikoj znaenjskoj dimenziji. Vlast se, prije svega, vidi u kategorijama ceremonije, insignija, birokratskih - u veberovskom smislu - operacija koje se vre na znacima i simbolima. Klasna struktura je analizirana u kategorijama simbolikih izraza prestia, potronje, kao ostentativne manifestacije bogatstva, etiketskih manifestacija dominacije, podreenosti ili jednakosti. U osnovi tih raznovrsnih semiotikih atributa drutvenih fenomena nalaze se ipak vani - u pogledu praktine vanosti - interakcijski residui vlasti, klase, porodine uloge, profesionalne funkcije. To nije izgubio iz vida Maks Veber, definiui vlast kao sposobnost nametanja sopstvene volje ponaanju drugih ljudi, a klasu kao skup ljudi koji imaju identine ivotne anse, tj. mogunost dobijanja na tritu odreenih dobara i usluga koji se po stepenu i karakteru razlikuju od mogunosti lanova druge klase. Realizacija vlasti pretpostavlja mogunost i dozvolu legalne upotrebe sile. Pojam legalnosti, prema ovom shvatanju, odnosi se na semiotiki aspekt, ali primjena sile predstavlja interakcijski residuum. Rezidualan karakter posjeduje takoer ekonomska klasna privilegija, iako se privilegije te vrste ne manifestuju u samim residuima. Habermas, polazei od Veberove koncepcije racionalizacije, izdvojio je dvije osnovne vrste ljudske djelatnosti. Prva, koju je nazvao radom, obuhvata racionalno-svrsishodne, instrumentalne djelatnosti, koje proriu po tehnikim zakonima, sankcionisane samom uspjenou, efikasnou; ova vrsta djelatnosti okrenuta je ka stvarnosti kojom upravljaju uzrono-posljedine veze nezavisne od konvencije. Ta vrsta se odnosi na ono to je u ovoj raspravi definisano kao kultura bitisanja, ali obuhvata, takoer, i strateke djelatnosti izmeu ljudi. Druga vrsta djelatnosti obuhvata radnje, djelatnosti koje je Habermas definisao kao komunikativnu interakciju, dakle, 163

Antonjina Kloskovska _________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

semiotiku. Njihova efikasnost zavisi od interpretacije koju e dobiti, one podlijeu normama i realizuju se iskljuivo u interakciji izmeu ljudi.184 U Habermasovoj teoriji ova podjela se odnosi na legitimizovanje drutvenog sistema. Habermas je, analizom istorijskih oblika legitimizacije, doao do kritike njene tehnokratske verzije, koja je vezana za brisanje granice izmeu "rada" i komunikacijske interakcije. Markuze je u djelu One Dimensional Man, negodujui zbog postvarivanja cjelokupne kulture, predlagao proirenje komunikacijskih simbolikih odnosa na sve predmete ljudske djelatnosti, ukljuujui i prirodu. Prihvatio je, dakle, pansemiotiko stanovite, ali ne kao teorijsku tezu, ve kao praktini postulat. Semiotinost nije, po njemu, bila princip koji se realizuje u aktualnoj stvarnosti, nego princip koji zahtijeva realizaciju. Habermas u svojoj kritici tehnokratske legitimizacije nije tako formu-lisao utopijske teze, ali je takoer negodovao zbog prenoenja u drutvenu sferu postvarenih principa, koji reguliu instrumentalnu sferu "rada". S druge strane, Habermas je i sam tvrdio da se funkcionisanje drutvenih sistema ne iscrpljuje u oblasti komunikacije. Konvencionalno institucionalizovan drutveni sistem obuhvata takoer i podsisteme, kao to su privreda, dravni aparat u makrostrukturi, a u mikrostrukturi, na primjer, brojne funkcije porodice, koje imaju instrumentalni karakter, odreene su praktinom sposobnou (Aufgabe und Fertigkeiten). Do tog momenta Habermasovoj koncepciji se pribliava pojam interakcijskog resuduuma. Ali, cjelina Habermasove kritike koncepcije ne odnosi se prvenstveno na problem utjecaja koji na drutvene probleme ima realni sistem odnosa koji se tie instrumentalnih djelatnosti, ve primjenljivih istorijskih oblika njegove interpretacije. Ova teorija predlae promjenu ideolokih principa u prilazu realnim vezama stvari. Tom realnom spektru drutvenih pojava, koje su infrastrukture svih semiotikih i simbolikih elemenata djelatnosti, posebnu vanost pridaje klasina marksistika sociologija. Koncept drutvene strukture kod Marksa i Engelsa polazio je od ivotnih procesa odreenih individua, ljudi vienih u realnom empirijskom procesu njihovog razvoja u odreenim uslovima:
M.Weber, Wirtschaft und Gesellschaft; R.Bendix, Max Weber, J.Habermas, Technik und Wissenschaft als "Ideologie"; takoer uporedi: T.McCarthy, The Critical Theory of Jrgen Habermas.
184

"Ljudi su tvorci svojih predstava, ideja itd., ali to su realni djelatni ljudi, koje uslovljava odreeni razvoj proizvodnih snaga itd."185 Polazi se od ljudi koji su realno aktivni i na osnovu tog njihovog realnog ivotnog procesa reprodukuje se razvoj ideolokih refleksa i odraza tog procesa. Definisanje simbolikih oblika svijesti kao odraza drutveno-ekonomskog bitisanja ljudi ne ozna ava, kao to je poznato, omalovaavanje tih oblika i negiranje svakog njihovog utjecaja na drutvenu stvarnost. Veberova trodimenzionalna podjela drutvene stratifikacije doprinijela je, takoer, i razvijanju koncepcija koje naglaavaju simboliki karakter drutvenih odnosa. Razlikujui drutveni stale od klase, Veber je smatrao da je stale primarni element drutvene strukture. Analiza vjerskih sistema, a djelimino ira analiza simbolike kulture stare, antike Grke, Kine, Indije i Izraela, predstavljala je osnov koncepcije drutvenog stalea kao sloja, ije mjesto u drutvenoj hijerarhiji odreuje stepen realizacije cijenjenih simbolikih vrijednosti: svetosti, znanja, asti. Prenosei pojam stalea na savremeno drutvo sa razliitim pokazateljima drutvene hijerarhije, Veber je pokazao obrazac definisanja drutvenog stalea kao pozicije koju ne odreuju uee u proizvodnji i mogunost prisvajanja ekonomskih dobara, ve nain potronje odreen u okvirima svojstvenog stila ivota, obiajne privilegije i restrikcije koje se izraavaju u drutvenim kontaktima i branim vezama. U odreivanju stalekog poloaja presti igra istu ulogu koju ima posjedovanje u odreivanju klasnog poloaja. Istiui mogunost nepodudaranja ova dva kriterijuma drutvenog poloaja, Veber je ipak uviao da posjedovanje sa neobinom pravilnou prelazi u faktor prestia. Takvom zakljuku su se priklanjali razni komentatori i sljedbenici Veberove teorije drutvene stratifikacije, na primjer Kal, Krosland, Risman, koji govori tendencijama kristalizacije i podudarnosti pokazatelja drutvene strukture u kapitalistikom drutvu. U poljskoj sociologiji taj problem razvijaju Vesolovski i Koir-Kovalski.186 Vesolovski je razmatrao mogunost manipulisanja faktorima nepodudarnosti statusa,
K.Marks, F.Engels, Njemaka ideologija, Djela, tom 3, str. 53, 55 Stratifikacija i drutveni razvoj; L.Reissman, Class in American Society; S.KoirKovalski, MaL Veber i Karl Marks; od istog autora, Klase i drave; VVesolovski, Klase, slo jevi i vlast; od istog autora, Teorija, istraivanja, praksa; od istog autora, Studije iz soci ologije drutvenih klasa i slojeva; R.Bendix, S.M.Lipset, Class, Status and Power; The Social Analysis of Class Structure, red. F.Parkin.
186 185

164

165

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

koja bi u situaciji neantagonistikog klasnog sistema mogla da osigura vee osjeanje jednakosti. Naravno, s gledita ovdje razmatranog problema ta nepodudarnost morala bi da bude vezana za takvu situaciju u kojoj bi odreene satisfakcije u rezidualnoj sferi morale da prate odreene elemente statusnog izdvajanja, iako bi raznim aspektima statusa mogle da odgovaraju razne satisfakcije. Potpuna lienost residuuma, isto autoteli-no zadovoljstvo moe trajno da zadovolji jedino malobrojne, "izabrane", kao to je Georgeov Uenik. Polemika sa koncepcijama pansemiotizma, kojima se suprotstavljaju koncepcije interakcijskih residuuma kao osnove drutvene kulture, ne znai da se omalovaava uloga simbolizma. Analiza te uloge je zadatak sociologije kulture. Mnogi autori, prije svega oni iz kruga utjecaja strukturalizma, bili su fascinirani simbolikim aspektima ili funkcijama fenomena, tako da je to dovelo do omalovaavanja, ili ak negacije, svakih drugih funkcija elemenata ljudske stvarnosti. Ipak, van simbolizacije i svake semioze nalaze se "tvrde injenice". I one podlijeu interpretaciji zasnovanoj na promjenljivim istorijskim konvencijama. Ali se ipak ne svode iskljuivo na takve interpretacije. Ostaju kao odreen nesvodiv ostatak koji se ispoljava u inovima nesemiotike, ali kulturoloke interakcije. Odatle poti e za njih ovdje predloen naziv: residuum. Na njima, a ne na samim simbolima, zasniva se drutveni sistem, kojem semiotiki mehanizmi kulture daju tuma enje koje se esto u ljudskoj svijesti namee jae od ovog fundamentalnog sistema pojava. Znaenje i simboli posreduju u odnosima izmeu ljudi, ali ti odnosi se ne svode na semiotike medije. Vlast se realizuje ne samo u davanju i primanju naredbe, nego i u njenom izvrenju. Oblik naredbe, koja moe da bude odredba, preporuka, nalog, vezan je za rezidualni sloj funkcioni-sanja vlasti, od kojeg zavise kategorinost pridravanja, oblici sankcije, a to se rijetko ograni ava iskljuivo na simboliku sferu. Zatvor moe da postane simbol, kazneni pravilnik je zbir normi i ima karakter semiotike poruke, ali vrata elije, reetke i zatvorski zidovi realno, a ne simboliki, ograniavaju slobodu zatvorenika, iskljuuju ga iz glavnih sfera ivota zajednice, nameu mu nain, reim nesimbolikih ponaanja, a prije svega odustajanje od mnogih djelatnosti, ograniavaju podmirivanje potreba, konkretno odreuju mjesto i vrijeme za izvrenje glavnih ivotnih radnji. Klasna struktura se izraava u mnogim sebi svojstvenim simbolikim atributima. U osnovi tih odlika, kao glavni faktori koji ih uslovljavaju, nalaze se ipak realne razlike u korienju u drutvu dostupnih dobara, 166

naina rada, organizacije ivota. Klasna struktura zasniva se na nejednakim mogunostima raspolaganja ekonomskim dobrima, vremenom, na razliitom odnosu prema drugim ljudima. Ta uslovljenost moe da bude zavisnost u posljednjoj instanci, zavisnost koja se neposredno manifestuje i u objektivnim i u subjektivnim razlikama, ali koje su rezultat mjesta u drutvenoj strukturi, razlikama u dostupnosti simbolikih vrijednosti, semiotikoj kompetenciji, pokazateljima drutvenog prestia. Posljednja instanca simbola ipak ostaju spoljne djelatnosti. Tako shvaena interakcijska residua pojavljuju se i u makro i u mikrostrukturama. Sadre se u "subinstitucionalno" odreenim ulogama, kojima se bavi teorija dinamike malih grupa: u ulogama voe, najomiljenijeg lana grupe, i u institu-cionalizovanim ulogama mikrostrukture: u ulozi oca porodice, majstora, uitelja. Residua se izraavaju u funkcionisanju uloga u velikim institucijama koje stvaraju drutvenu makrostrukturu: u ekonomskoj, javnoj, drutvenoj, vjerskoj, vojnikoj organizaciji. Mnotvo uloga svakog pojedinca i razliit karakter njegovog mjesta i odnosa koji odreuju njegovo istovremeno pripadanje raznim grupama i krugovima, razlog je prihvatanja prije interakcionistike koncepcije drutva, nego supstancijalne. S gledita drutvene kulture, vano je ono to se deava izmeu pojedinaca i grupa u njihovim raznovrsnim uzajamnim relacijama. Ali, to ne moe da proizie iz same analize ljudi kao biolokih i psiholokih individua. Bioloki, psihiki i demografski sastav ljudskih populacija takoer je faktor koji uslovljava interakcijska residua. Vanost ovog faktora proistie iz prirodnog karaktera tih uslovljenosti. Ali, to nije jedina kategorija koja uslovljava, niti kategorija koja djeluje samostalno. Manifestacija pojedinanih odlika mijenja se zavisno od grupnih i situacijskih interakcijskih sistema. ak i ako ovi sistemi nisu u stanju da promijene imperativne potrebe ljudi, odreujui relacije izmeu pojedinaca, oni modifikuju mogunosti njihove realizacije, a prije svega njihovu drutvenu ocjenu, dakle znaenjsku i simboliku sferu drutvene kulture. Na to svojstvo povezanosti izmeu ljudi moe da se odnosi citirana Parsonsova tvrdnja da drutveni sistem predstavlja organizaciju djelatnosti koja povezuje znaenje sa konkretnim uslovima realne sredine. S obzirom na navedene u prethodnom poglavlju semantike nesporazume zbog dvoznanosti termina "znaenje", moe se ustvrditi da interakcijska residua imaju - ex definitione - veliki znaaj u drutvenom ivotu, ali da nemaju znaenje u semiotikom smislu. Dodavanje zna enja

167

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

residuima i mnoenje elemenata semiotikog karaktera, koji odudaraju od rezidualne ravni, rasprostranjena je praksa u drutvenim odnosima. Po Berkovoj definiciji, sve faktike zavisnosti izmeu ljudi prolaze kroz "filter" simbolike interpretacije koja se na njih odnosi. Prije svega, istraivanje motiva ima kao neposredan predmet semioti ke, jezike fenomene. U jezikim kategorijama formulisan je cilj djelatnosti, kada do takve formulacije dolazi.187 Pristalice simbolikog interakcionizma, ije stanovite je formirano pod Midovim utjecajem, ali i pod uticajem Berkovih novijih koncepcija, posebno su razvile analizu simbolikih drutvenih djelatnosti. Ipak, bili su skloni da pripiu tim djelatnostima osnovnu ulogu u formiranju drutvenog ivota. Takvo tumaenje se u ekstremnom obliku pojavilo u Dankanovoj teoriji, prema kojoj se cjelokupan drutveni sistem zasniva na simbolizaciji koja predstavlja sistem sporazumijevanja, drutvene nadreenosti, podreenosti i jednakosti.188 Nesumnjivo je da simboliki izrazi hijerarhije igraju vrlo vanu ulogu u drutvenom ivotu, ali cjelokupan drutveni poredak se ipak ne svodi na njih. Na primjer, poredak ne moe da bude promijenjen iskljuivo pomou same promjene njegove konvencionalne interpretacije. I u odnosima ovjeka sa drugim ljudima, kao i u njegovoj prirodnoj situaciji, postoji sfera krajnjih uslovljenosti, utjecaja koji se ne mogu svesti ni na kakvo semiotiko djelovanje, a to je rezidualna sfera. ovjek, i to jedino ovjek, podloan je djelovanju simbola, koji moe da bude posredan put modifikacije sistema drutvenih odnosa i situacije u spoljnom svijetu prirode. Odreena vulgarna interpretacija istorijskog materijalizma predstavljala je mehanizam nunih, objektivnih uslovljenosti kao mehanizam koji djeluje automatski i neposredno. Takav prilaz je suprotan ve predstavljenom stanovitu Marksa i Engelsa. U takve, kao i u sve sline, iako polaze od drugih pretpostavki, interpretacije mehanicistike koncepcije, neophodnu popravku i dopunu unose koncepcije humanistike spoznajne sociologije, analize motiva, simbolikog interakcionizma. Poto ljudi djeluju, najee, svrsishodno, sa nekim ciljem, "analiza njihove djelatnosti mora da obuhvati i ciljeve koje sebi postavljaju, ne poprimajui ni najmanje na taj nain teleoloki karakter. A ciljevi su formulisani na semiotiki nain. U normativnom
187 188

K.Burke, A Grammar of Motives H.Duncan, Communication and Social Order, posebno uporedi str. 486-7.

aksiolokom obliku prenose se pojedincima i grupama i tako postaju jedan, ali ne i jedini uslov koji odreuje faktiku djelatnost. Ali kada analiza drutvenih pojava jednostrano smjera ka naglaavanju tog uslova, kada apsolutizije njegov utjecaj i dokazuje njegovu iskljuivost, tada se treba vratiti osnovnim, ontolokim pretpostavkama, a valja i podsjetiti na Engelsovu sarkastinu priu energinom tipu, ovjeku koga nije spasilo od potonua ubjeenje da moe da uniti djelovanje fizikih zakona svjesnim inom volje. Primjer naivnosti ili hipokrizije bilo je u tradicionalnim udbenicima istorije tumaenje izbijanja Alirskog rata 1830. godine uvredom asti Francuske, poto je njenog ambasadora udario lepezom beg, ili tuma enje uea Engleske u Prvom svjetskom ratu moralnim ogor enjem Engleza zbog njemake povrede neutralnosti Belgije. U osnovi tih inova bili su ekonomskopolitiki uzroci, koji su se izraavali u raznovrsnim interakcijskim residuima: ta su graani i vlada jedne od tih zemalja mogli da uine u odnosu na drugu, ta su mogli da dobiju ili da daju, od kakvih su stvarnih inova strahovali. in ponaanja, vezan za te injenice, bio je pokazatelj tog rezidualnog stanja stvari i u tome je, iako ne iskljuivo, njegov drutveni znaaj, ak i ako uesnici dogaaja nisu u potpunosti ni svjesni tih mehanizama sopstvene reakcije. Kao to se vidi iz navedenih primjera, pojam ovako shvaenih interakcijskih residua ne odnosi se na nevane ostatke analiziranih pojava. Slino Paretovom shvatanju, residuum oznaava nesvodljive uzrone mehanizme koji se nalaze u osnovi radnje, kojih esto nismo svjesni, a oni su povezani mnogim posrednim karikama sa semiotikim oblicima ponaanja. Za razliku od Paretove teorije, residua se ne prihvataju kao instinktivni, nagonski izvori djelatnosti, ve kao obrasci formirani pod utjecajem sistema odnosa i drutvenih interakcija. Residua se pojavljuju i u makro i u mikrostrukturi. U mikrostrukturi, uostalom, ona prethode kao faktor neposrednog iskustva. Povezivanje residua sa ekonomskom situacijom esta je pojava, ali ona ne iscrpljuje sve oblike rezidualnih zavisnosti ljudi. Osovski je nazivao naivnou stanovite istraivaa koji nisu proli kroz kolu marksistike analize snaga koje djeluju u osnovi istorijskih dogaaja, a koja omoguava otkrivanje racionalizacije i derivacije, kojima ljudi esto pokrivaju stvarne uzroke i motive svoje djelatnosti. Bogat spisak takvih derivacijskih operacija sadri Traktat opte sociologije

168

169

Antonjina Kloskovska

Vilfreda Pareta, na koga se Osovski esto pozivao. Osovski je ipak skretao panju na jednostrano shvatanje motivacija koje imaju svoje faktiko izvorite u raznim aspektima, dimenzijama linosti i drutvenim relacijama, shvatanje primijeeno u nekim pojednostavljenim interpretacijama vrenim na pretpostavkama istorijskog materijalizma.189 Tek ako se uzme u obzir raznovrsnost faktora koji uslovljavaju drutvenu djelatnost ljudi u cijeloj njenoj sloenosti, moe se pristupiti analizi uloge koja u drutvenom ivotu pripada operacijama vrenim na samim simbolima i pomou svih kategorija znakova i simbola. Uostalom, definisanje te uloge zahtijeva dalja istraivanja. Instrumentalni oblici komunikacije prate gotovo sve kolektivne djelatnosti ljudi i ovi oblici su glavni predmet sociolokih analiza. To su interakcije ostvarene u drutvenim procesima, drutvenim odnosima, ulogama igranim u drutvenim situacijama. U njima se najizrazitije manifestuje drutvena kultura, iako se ne svodi iskljuivo na njih. Sfera autotelike komunikacije, na kraju, ipak postoji. Karakter tog pojma je ve djelimino definisan u vezi sa aksiolokim kriterijumom kulture. Dalja analiza tog oblika komunikacije bie povezana sa ukazivanjem na neophodna ogranienja u primjeni tog pojma. Ta autotelika ili kvazi-autotelika komunikacija, vezana za hipertrofiju semiotikih procesa, predstavlja predmet sociologije kulture u ovdje prihvaenom znaenju.

VIII. MODELI I FUNKCIJE SIMBOLIKOG KOMUNICIRANJA

Pragmatiki prilaz simbolikoj kulturi predstavlja glavnu, pravu oblast istraivanja drutvene sociologije i psihologije. U sadanjem stadi-jumu razvoja refleksije u toj oblasti sociologija crpi pojmove i interpretaci-jske koncepcije iz dvije razliite naune discipline: iz teorija masovne komunikacije i strukturalne lingvistike. Teorije masovne komunikacije imaju takoer interdisciplinarne osnove. Pored dosta vrstih veza sa sociologijom, ne mogu se ipak smatrati za oblast sociolokog prouavanja. Teorije masovne komunikacije povezane su sa drutvenim naukama, a djelimino sa prirodnim i matematikim, dok lingvistike teorije komunikacije imaju svoje izvorite u humanistikim disciplinama, koje graviti-raju ka drutvenim naukama. Ove dvije spoznajne orijentacije razlikuju se po tumaenju drutvenih procesa. Istraivanja masovne komunikacije bave se fenomenima koji se odnose na velike drutvene strukture, orijentisana su egzaktno empirijski, primjenjuju kvantitativne metode. esto slue neodlonim praktikim ciljevima i djelimino imaju opisni karakter. Teorije koje imaju lingvistiku genezu formuliu tvrdnje veeg stepena optosti, koje se odnose na fenomene iji modeli obuhvataju sve komunikacijske procese. Kada se prihvati, kao polazite, takva podjela na dvije ravni socioloke analize simbolike kulture, moe se vidjeti da jedna od njih uzima u obzir uslovljenost te kulture fenomenima koji su predmet svake socioloke interpretacije - to su fenomeni drutvene strukture sa njenim raslojavanjem, procesi drutvenih preobraaja vezanih za kulturu bitisanja, dinamizam meugrupnih odnosa. Simbolika kultura je shvaena kao zavisna od te kategorije fenomena, ali isto tako i kao faktor raznovrsnih utjecaja na njih: faktor istorijski promjenljiv i zavisan od razmatrane oblasti djelovanja. Druga ravan pragmatike analize simbolike kulture izdvojena je analitiki, s obzirom na drutvene faktore i one koji pripadaju kulturi bitisanja, iji utjecaj na simboliku sferu je najneposredniji, povezan sa uslovima komunikacije koji je konstituiu, sa sredstvima simbolike

189

S.Osovski, Iz pitanja drutvene psihologije, Djela, tom 3, str. 124 i dalje.

170

171

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

poruke, njihovim specifinim odlikama i komunikacijskim svojstvima. Ova ravan moe da se definie kao neposredan drutveno-tehniki okvir komunikacije u sferi simbolike kulture. Za njenu bolju spoznaju poseban znaaj ima specijalizovana semiotika ili semioloka nauka, koja se razvija u okvirima nekoliko sloenih humanistikih disciplina, koje obuhvataju u svojim istraivanjima i analizama pragmatiki aspekt komunikacijskih procesa. U poglavlju posveenom semiotikom kriterijumu kulture ocrtana je shema analize semiotikog procesa, ali je tada sluila kao osnov karakteristike i tipologije znakova. S gledita pragmatike teorije - u Morisovom smislu znakovi ipak nisu samostalan predmet prouavanja, nego moraju da budu razmatrani kao faktori drutvenog procesa komunikacije, dakle kao instrumenti povezivanja ljudi u semiotikoj interakciji. Model takvog procesa ili sistema semiotike interakcije najee se predstavlja kao dinamian sistem od nekoliko elemenata:190 designat znaenje poiljalac----- poruka ----- primalac kod kontakt
Crte 2

Zavisno od koncepcije, znaenje moe da bude izjednaeno sa predmetom na koji se znak odnosi, a kontekst sa kontaktom. Osnovna shema komunikacije je ipak opteprihvaena. Ova shema se u nekim vidovima podudara sa shemama koje konstruiu istraivai procesa masovne komunikacije. Po klasinoj u toj oblasti Lasvelovoj formuli, istraivanje masovne komunikacije mora da odgovori na pet pitanja: ko poruuje, ta, kome, kojim kanalom i sa kojim efektom.
R.Jakobson, Poetika u svjetlu lingvistike; takoer uporedi: H.Markjevi, Glavni problemi znanja knjievnosti, odjeljak 3.
190

Poreenje oba obrasca pokazuje da su njihova tri osnovna elementa, koja se nalaze na nivou ose lingvistikog modela, formalno identina. Razumljivo je da se i poiljalac i primalac nalaze u sreditu panje socioloki ili pragmatiki markiranih teorija komunikacije. Ve tumaenje poruke znatno se razlikuje u koncepcijama koje imaju razliitu disciplinarnu orijentaciju. Istraivai masovne komunikacije ne udubljuju se uvijek u sintaksiki i semantiki aspekt znakova. Analiza poruke, koja je prije svega primjenjivana u amerikim teorijama, ima prevashodno karakter kvantitativne analize sadraja, korisne u istraivanju relativno jednostavnih informativnih poruka i proizvoda masovne kulture. Ali, ne moe da bude korisna u spoznaji sloenih umjetnikih ili naunih djela. Brojanjem scena nasilja ili ubistava mogue je ukazati na slinost izmeu kriminalistike televizijske serije i ekspirovih tragedija. hoak, pomou takve analize ne mogu se odrediti odlike svojstvene Sekspirovom stvaralatvu. Problem istraivakih tehnika koje slue pragmatikoj analizi poruka simbolike kulture bie i dalje predmet refleksije. Treba naglasiti da je u drutvenim naukama interesovanje za fenomene masovne komunikacije prethodilo dubokoj teorijskoj analizi samog procesa komunikacije. Istraivanja fenomena masovnih medija (mass media) bila su okrenuta makrodrutvenim posljedicama iroke distribucije jednoobraznih sadraja pomou tehnikih sredstava. Pretpostavljala su, a ne utvrivala, uni-formistiki utjecaj tog mehanizma i formiranje jedinstvenog, jednoobraznog, a istovremeno atomizovanog masovnog drutva. Fatalistika koncepcija monog, neukrotivog djelovanja medija bila je kritikovana i modifikovana u amerikim istraivanjima pedesetih godina. Tome je doprinijelo otkrie procesa dvostepenog protoka informacije, ije su karike male neformalne grupe, koje posreduju izmeu poiljalaca i individualnih primalaca masovnih poruka. Tu novu dimenziju uzimale su u obzir studije Lazarsfelda i Kaca, Srama, M. i D. Rajlija.191 Ipak to jo nije oznaavalo irenje koncepcije komunikacije na sve njene oblike, jer su masovna sredstva i dalje bila glavni predmet interesovanja, a male grupe su bile razmatrane kao karike selekcije dalje poruke i eventualne ocjene sadraja. Tek sljede ih dvadeset godina, i ne bez utjecaja penetracije

E.A.Katz, P.F.Lazarsfeld, Personal Influence; W.Schramm, Process and Effects of Mass Communication; J.W.Riley Jr., M.White Riley, Mass Communication and the Social System 173

191

172

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

semiotikih koncepcija, zapaeno je povezivanje istraivanja masovnih medija sa optom analizom komunikacijskog procesa, koja obuhvata njegovu antropoloku, psiholoku i lingvistiku dimenziju. Kao to je prethodno naglaeno, istraivanja masovne komunikacije esto, ako ne iskljuivo, operisala su makrodrutvenim okvirom. To je bilo vezano za karakter medija shvaenih kao sredstva koja djeluju na brojnu publiku itavih zemalja, regiona ili velikih teritorijalnih zajednica. Taj makrodrutveni prilaz esto u sutini nije oznaavao analizu slojevitih procesa komunikacije s obzirom na karakter drutvene strukture. Taj prilaz je pratila koncepcija masovnog drutva kao koherentne anonimne i u znatnoj mjeri pasivne, atomizovane publike. Kada su prouavane manje zajednice, tada su bile tretirane kao pars pro toto traenjem u njihovim okvirima odraza optedrutvenih zakonitosti. Takva je bila interpretacija Kaca i Lazarsfelda u gradu Dekaturu ili Vornera u Jenki Sitiju. Makrostrukturalni prilaz medijima povlaio je postulat svestrane interpretacije njihove uslovljenosti i utjecaja, koja je obuhvatala vrlo razliite faktore drutvene strukture. Prvobitna Lasvelova formula od pet taaka pokazala se ovdje nedovoljnom ili je zahtijevala proirenje uvoenjem svih moguih kategorija drutvene uslovljenosti. Trebalo je dopuniti Lasvelov registar pitanjem u kojim uslovima se ostvaruje komunikacija i dosta iroko tretirati odgovor na pitanje ko je poiljalac i primalac poruke. Tada je lako ukljuiti u okvire problema vezanih za poiljaoca cjelokupnu problematiku organizacije komunikacijskih procesa, a primalac prestaje da bude anoniman element masovne publike, nego e biti razmatran kao lan odreene klase, sloja, kategorije, drutvene grupe. U tenji za svestranou, sheme sistema komunikacije postajale su sve zamrenije i sloenije. Predstavljene u obliku dijagrama, u sutini su model cjelokupne drutvene strukture, gdje se na poseban na in istie mjesto medija i uloga komunikacijskih procesa u tom sistemu. Kao primjer mogu da poslue De Fluerov model, Molova dinamina shema, kao i Tjudorov model koji ovdje predstavljamo na osnovu monografije Goban-Klasa. 192 Tjudorov model, u poreenju sa drugim slinim modelima, odlikuje relativna jednostavnost, poto su sloeni kompleksi faktora koji uslovl-javaju procese masovne komunikacije (treba dodati - koji su takoer povratno uslovljeni procesima masovne komunikacije) nazvani u njemu
192

optim pojmovima: kultura i drutvena struktura. To ipak raa tekoe u podjeli tih dviju sfera fenomena. Model komunikacija A. Tjudora

T.Goban-Klas, Masovno komuniciranje

Ako je obrazac podrobniji i kompletniji, sveobuhvatan, onda je tea i diskutabilna njegova realizacija u empirijskom istraivanju, tada je blizu univerzalnoj koncepciji meuzavisnosti svih drutveno-kulturnih fenomena, koncepciji koja ima, prije svega, deklarativan karakter, a nije realan osnov operacionalizacije empirijskih istraivanja. Takvi modeli su u sutini sheme cjelokupne problematike svojstvene sociologiji, sa odreenom koncentracijom na probleme masovne komunikacije kao drutvene funkcije. U sadanjoj fazi razvoja sociologije, mogu da budu jedino osnov opisne, vie istorijske nego socioloke, karakteristike prouavanih fenomena.
175

174

Antonjina Kloskovska _______________________________________________ Lingvistiki model komunikacije mnogo jasnije izdvaja semiotike procese iz cjeline drutveno-kulturnih fenomena. Osnovni termini tog modela: poruka, znaenje, kd, nalaze se u centru panje istraivaa i predmet su ve razvijenih teorijskih razmatranja koja omoguavaju formulisanje tvrdnji sa veim stepenom optosti nego to je to sluaj u sociolokim analizama masovne komunikacije. To omoguava injenica da u tom prilazu procesi masovne komunikacije nisu odvajani od ostalih oblika semiotike interakcije. To omoguava traenje zakonitosti i odlika, karakteristinih za komunikaciju uopte. U semiotikom modelu komunikacije poruka se nalazi na presjeku dvije ose koje oznaavaju glavne linije analize cijelog procesa. Zbog znatne raznovrsnosti moguih funkcija, poruka se uvijek nalazi u centru kao faktor, s obzirom na koji se ostvaruju prouavane funkcije. Ova posljednja tvrdnja ima poseban znaaj za odreivanje zadataka socioloke analize svih komunikacijskih procesa, dakle i fenomena simbolike kulture. Odgovarajui termini za socioloku analizu nalaze se na nivou ose modela. Pojmovi poiljalac i primalac odnose se na drutvene uloge odreene u procesu komunikacije i od njega zavisne. U cjelokupnoj empirijskoj stvarnosti te uloge se ne mogu odvojiti od cjeline njihovih raznovrsnih institucionalnih pokazatelja. Homansov pokuaj takve empirijske "subinstitucionalne" izolacije u odnosu na iroko shvaene fenomene ljudskih interakcija bio je neuspjean. Takoer, drutveni akteri semiotike interakcije nisu izolovani od raznovrsnih faktora institucionalnih uslovljenosti, koje nisu vezane iskljuivo za komunikacijski karakter njihovog odnosa. Te faktore smo ovdje nazvali interakcijskim residuima. Socioloka analiza ne moe da zaobie ove faktore, ako eli da u potpunosti obuhvati prouavanje pragmatikog aspekta komunikacijskih procesa. Glavni zadatak u ovom prilazu je ipak postavljanje u centar panje semioti kog procesa. Dakle, treba prihvatiti kao polazite odnos izmeu poiljaoca i primaoca, odreen na horizontalnoj osi modela. Iz toga proistie nunost da se uloge obje te drutvene kategorije vide u odnosu na poruku i da se, sa gledita poruke, prije svega analizira njihov karakter. U suprotnom, izgubie se posebnost prouavanog kompleksa kao sistema komunikacije, a poiljalac i primalac bie predmet analize jedino kao drutvenodemografske kategorije, izdvojene iz konteksta dinaminog sistema njihove komunikacijske povezanosti. 176

SOCIOLOGIJA KULTURE Postoje brojne monografije iz specijalistikih oblasti sociologije kulture koje se ograniavaju na takvo tretiranje sociolokih varijabli komunikacijskog sistema. Takav prilaz je, na primjer, karakteristian za sociologiju umjetnosti i sociologiju nauke, a rezultat je raznih faktora. Moe da proizlazi iz teorijskog stanovita koje je prihvatio istraiva ili iz sluajnih ogranienja i tekoa prouzrokovanih sloenou predmeta koji zahtijeva ne samo socioloke, nego i humanistike, estetske ili naune kompetencije.193 Taj problem e biti u slijedeim poglavljima razmatran u odnosu na ue definisane oblasti simbolike kulture. Koncentrisanje panje na poruku namee, sa sociolokog gledita, probleme koji se ne iscrpljuju u poznavanju teorije humanisti kih fenomena, u ijim okvirima se nalaze raznovrsne poruke koje funkcioniu u procesu simbolike komunikacije. Socioloka istraivanja tih fenomena ne mogu i ne smiju da budu nadomjestak teorije nauke, umjetnosti, literature. Njihov zadatak nije imanentna analiza djela, ve spoznaja njegove funkcije u drutvenom procesu komunikacije. Ali, nije uvijek mogue obuhvatiti potpuni ciklus tog procesa koji tee, proue izmeu karika stvaralac-poiljalac -> poruka -> primalac; a u optimalnoj analizi, ukljuujui i povratnu reakciju: primalac -> poiljalac. U pojedinim sistemima komunikacije veze koje treba i koje se mogu uhvatiti ograniavaju se na odnos: poiljalac -> poruka ili poruka -> primalac, i to ne samo zbog tehnikih potekoa, ve zbog opravdanih teorijskih uzroka. Model komunikacijskog sistema koji primjenjuju lingvisti, uzimajui uvijek kao polazite poruku, rasporeuje na drugi, sebi svojstven nain akcente procesa komunikacije, s obzirom na mogue primarne, glavne funkcije poruke. Jedan od prvih primjera takve analize je psiholoka koncepcija Karla Bilera, koji je uzeo tri elementa sistema komunikacije: poiljaoca, primaoca i predmet iskaza. U skladu sa tom podjelom izdvojio je tri osnovne funkcije poruke: emotivnu funkciju, koja izraava stanje poiljaoca, kona-tivnu ili okrenutu primaocu, koja se zasniva na navoenju na neto i funkciju okrenutu nekom predmetu ili osobi, nazvanu referencijalnom. Roman Jakobson je taj model proirio, sluei se ve predstavljenim komunikacijskim modelom od est elemenata. Njegova analiza se odnosila na
193 F.Znanjecki je zauzimao takvo stanovite s obzirom na svoju teoriju drutvenih pojava kao posebnog dijela kulture.

177

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

funkciju literarnih poruka, ali uz neveliku modifikaciju moe da bude primijenjena u analizi uopte svih simbolikih ili semiotikih poruka. Po Jakobsonu, svakom elementu sistema koji je u poruci posebno ispoljen odgovara razliita funkcija. Koncentrisanje na poiljaoca ispoljava emotivnu (ili ekspresivnu) funkciju, na primaoca - konativnu (ili apela-tivnu), na designat referencijalnu (ili spoznajnu), na kod - metajeziku, na kontakt - faktinu funkciju.194 Prve tri funkcije ne treba u uvodu posebno objanjavati. Ako poruka izraava stanja, emocije ili misli poiljaoca i ako je tako primana, ostvaruje prije svega ekspresivnu funkciju. Takav karakter ima lirska poezija, prepiska koja sadri intimne iskaze autora, izjava sagovornika koja informie njemu, slikarski autoportret. U svakoj od tih oblasti umjetnosti stvaralac takoer moe da izrazi sebe u drugim oblicima, prividno udaljenim od njega i njegovog stanja, koji slue isto tako potpunoj ili ak izrazitoj ekspresiji. Poruke koje vre konativnu funkciju odlikuje upotreba imperativa, normativnih reenica ili - proirujui tu funkciju na apelativnu - apostrofe upuene primaocu, njegovom opisu, karakteristici. Andre Zid je u Nourri-tures terrestres dao primjer konstrukcije itavog literarnog djela na formalnom eksponiranju upravo te funkcije. Slino je uinio i Miel Bitor. Tradicionalni romani esto su sadravali tu funkciju u obliku apela, moralne pouke upuene itaocu. Konativna funkcija ima posebno vanu ulogu u komunikaciji koja slui praktikim ciljevima sporazumijevanja ljudi u zajednikom radu, borbi ili zabavi. Malinovski, predstavljajui funkcije jezika u primitivnom drutvu na primjeru opisa trobrijandske zajednice, obraa posebnu panju na sporazumijevanje trobrijandskih ribara za vrijeme zajednikog ribarenja, na njihovu razmjenu komandi, poziva i poruka. Referencijalnu funkciju Malinovski pokazuje na primjeru pripovijedanja zavrenom ribarenju ili dalekomorskom krstarenju. Ta funkcija se izraava u svim opisima, informativnim porukama, u naunim djelima. Odatle potie njen naziv "spoznajna" funkcija. Po ve spomenutoj koncepciji Malinovskog, najranijim oblicima jezike komunikacije, pored apelativne i referencijalne funkcije, pripada i fakti ka funkcija. Taj termin latinske etimologije oznaava govornu radnju
194

R.Jakobson, Poetika u svjetla lingvistike

proizilu ne iz potrebe da se saopti odreeni sadraj, ve da se odri drutveni kontakt. Fraze koje se upotrebljavaju u takvom razgovoru nisu vane po svom sadraju. esto su to retorina pitanja koja ne zahtijevaju sutinski odgovor (ta ima novo?, Kako si?, Comment val, How do you do?). Njihova svrha je da se prekine utanje koje se, u prisustvu ljudi koji se smatraju svojim, ini neprirodnim i biva sumnjivo. To su instrumenti potvrde poznanstva, prihvatanja bliskosti sagovornika. Ponekad izraavaju osjeanje, elje za afirmacijom simbolikog optenja u istom obliku, za koje je sadraj razmjenjivanih znaenja beznaajan, irelevantan ili ak suvian. Malinovski je u svojim istraivanjima uoio da u primitivnom drutvu ovjek koji uti, a nalazi se u drutvu, izaziva uznemirenje i moe da bude optuen da baca ini. Sline crte imaju obiaji tradicionalnih lokalnih zajednica, koje ne toleriu distancu svojstvenu otuenosti. Tek u razvijenim masovnim drutvima otuenost ljudi fiziki bliskih je normalna pojava i prostorni kontakt ne namee potrebu za jezikom komunikacijom. Povezanost faktike funkcije sa drutvenim kontaktom kao elementom lingvistikog modela komunikacije opravdava koncentrisanje sociolokih istraivanja na ovu funkciju. Treba ipak naglasiti da istraivanja ne mogu da se ogranie jedino na tako usko poimanje uloge drutvenog kontakta u procesu komunikacije, koje bi se svodilo iskljuivo na tu funkciju. Faktika komunikacija moe da se razumije, prihvati kao ist oblik realizacije drutvenog kontakta, ali pragmatika koncepcija simbolike kulture ne svodi se samo na taj oblik. A socioloka analiza ne moe se, u odnosu na taj aspekt, zaustaviti na lingvistikom i semiotikom prilazu fenomenima komunikacije. ist semiotiki karakter imaju dvije ostale funkcije koje je izdvojio Jakobson. Metajezika funkcija oznaava skretanje panje na sam kod koji postaje predmet refleksije govornika. Ova funkcija se realizuje u dva osnovna oblika. To je, prije svega, oblik teorijskih razmatranja konstitutivnim fonetskim, gramatikim i sintaksikim pravilima jezika i njegovom rjeniku. U skladu sa irokim razumijevanjem termina "kod", koji takoer moe da se odnosi i na druge nejezike sisteme komunikacije, pojam metajezike funkcije moe da se odnosi i na sve oblike analize zakona formi prouavanog komunikacijskog sistema. U odnosu na svaki sistem moe se takoer izdvojiti, pored teorijskog ispitivanja pravila i zakonitosti (kao to su, na primjer, lingvistike teorije u 179

178

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

odnosu na jezik) i opta svakodnevna refleksija kdu u kojoj uestvuju njegovi praktini korisnici. Ti korisnici su ogromna veina faktikih realizatora svih sistema komunikacije, koji mogu da se nazovu "prirodnim" u onom znaenju u kojem se govori prirodnim jezicima koji nisu tvorevina odreene konvencije. Sa sociolokog, a takoer i sa psiholokog stanovita, znaajna je injenica da je kd iroko rasprostranjenih "prirodnih" sistema, a prije svega jeziki kd, predmet spontanog laikog interesovanja. Djeca u periodu intenzivnog usvajanja maternjeg jezika, koje se, naravno, odigrava u praksi, pokazuju spontane tendencije naglaavanja koda, a to se manifestuje, na primjer, u negiranju pravila i rjenika, u monolozima koji su vrsta prakse u upotrebljavanju koda i isprobavanju njegovih raznovrsnih mogunosti.195 Metajezika funkcija pojavljuje se takoer u kolokvijalnoj praksi, kada je tok sporazumijevanja ometen, npr. zbog slabog poznavanja koda, to se doga a u upotrebi stranog jezika. Metajezika funkcija, ili, u irem prilazu, metasistemska, odnosi se na zakone komunikacijskih sistema, dakle, dodiruje probleme vane za socioloka istraivanja koja imaju za cilj odreivanje zakonitosti raznih oblika drutvene djelatnosti ljudi. Poznavanje posebnosti zakona pojedinih sistema komunikacije zahtijeva posebne kvalifikacije, koje imaju jedino predstavnici naunih grana koje se bave tim sistemima, dakle, lingvisti i drugi teoretiari simbolike ili semiotike kulture. Poetska funkcija, slino prethodnoj, prije svega je predmet prouavanja teorije kulture, a ne sociologije. Ali, njen raznovrsni utjecaj na tok komunikacije i vrsta povezanost sa aksiolokim kriterijumom simbolike kulture opravdavaju njeno mjesto u sociolokim istraivanjima kulture. Po Romanu Jakobsonu, ova funkcija se zasniva na posebnom izboru i rasporedu verbalnih iskaza, koji ne proizlaze iz potrebe za svakodnevnim jezikim optenjem. Posebno izrazito se ostvaruju u poeziji, koju je Jakobson nazvao ak porukom koncentrisanom na nain izraavanja. Odatle poti e naziv poetska funkcija. Ako se uopti njeno znaenje, opravdano se moe nazvati estetskom, ili formalnom, ili autotelinom funkcijom u odnosu na samu poruku na koju se koncentrie panja poiljaoca. Posljednji termin upotrebljava Markjevi.
195 Takav karakter posebno imaju monolozi djece koja se nalaze u fazi uenja govora koju an Pijae naziva egocentrinom fazom, uporedi: .Pijae, Govor i miljenje djeteta.

Takva odlika poruke povlai za sobom razne konsekvence, kojima e biti vie rijei, prije svega prilikom razmatranja problema semiotikog karaktera umjetnosti. Uopteno reeno, poetska funkcija utjee na ogranienje jasnoe znakova upotrebljavanih u poruci. S tim u vezi, moe da bude ograniena referentna funkcija poruke. Neki drugi komunikacioni aspekti, na primjer sposobnost ekspresije, mogu da budu istovremeno naglaeni, obogaeni, a ne osiromaeni. Iz posljednjih tvrdnji se vidi da tipologiju komunikacionih funkcija ne treba tumaiti kao osnovu za empirijsku klasifikaciju poruka. Jakobson pie: "... iako je... referencijalna funkcija... osnovni cilj brojnih poruka, sporedno uestvovanje ostalih funkcija u tim porukama mora da uzima u obzir posmatralingvista".196 Jedna poruka moe istovremeno da vri nekoliko funkcija, iako je u nekim porukama dominantna jedna od funkcija. Znakovi i poruke koji imaju karakter signala najee vre iskljuivo konativnu funkciju u njenom najuem znaenju. Predstavljanjem lingvistikog modela semiotikog procesa sa namjerom da bude primijenjen u sociolokoj analizi simbolike kulture, izvrena je odreena redaktura koja treba da olaka, pojednostavi njegovu primjenu u sociolokom istraivanju. Istovremeno, taj model je modi-fikovan i to zahtijeva objanjenje. Podruje lingvistikih istraivanja je, u stvari, imanentna analiza teksta. Sfera izvan tekstualnih fenomena istraivana je samo s obzirom na njihovu vezu sa tekstom iji karakter istraiva definie djelimino intuitivno ili postulativno, a nerijetko empirijski. U svojim ranim teorijskim razmatranjima Roman Jakobson je, na primjer, odvajao referencijalnu (reprezentativnu) funkciju od komunikativne. Prvu je definisao kao nunu posljedicu konvencionalnih veza elemenata teksta sa izvantekstualnim elementima. Ta veza je nezavisna od postojanja primaoca, dakle od faktike realizacije komunikacionog procesa. U kasnijoj interpretaciji lingvistikih aspekata, Jakobsonova poetika operie ve potpunim komunikacionim modelom od est elemenata, u kojem poloaj primaoca ima isti znaaj kao i poloaj poiljaoca. Taj prilaz se, dakle, podudara sa sociolokim stanovitem. Ipak, Jakobsonov model ne uzima u obzir probleme koji iz toga proizlaze, vezane, na primjer, za promjenu funkcije i znaenja komunikata, zavisno od toga da li je razmatran s gledita poiljaoca ili primaoca. Prouavanje tih problema zahtijeva
196

R.Jakobson, Poetika u svjetlu lingvistike, str.

28 181

180

Antonjina Kloskovska________________________________________________ izlaenje iz okvira analize samog teksta i njegovu kritiku interpretaciju, koja je svojstvena iskljuivo kvalifikovanoj, uskoj kategoriji primalaca. Takoer su neophodne empirijske metode primjenjivane u drutvenim istraivanjima. Istraivanjima treba da prethodi konceptualizacija komunikacionog procesa sa stanovita drutvenih nauka. Savremena knjievna istraivanja takoer esto predlau analizu literarnih fenomena shvaenih kao proces komunikacije. Ali, razmatranje tog problema treba ostaviti za poglavlje posveeno izabranim oblastima simbolike kulture. Ovdje prihvatamo kratku i jasnu definiciju komunikacije koju je formulisao Gist: "Kada drutvena interakcija pretpostavlja prenoenje zna enja pomou simbola, tada je nazivamo komunikacijom."197 Gist, kao i mnogi drugi, upotrebljava naizmjenino termine "simbol" i "znak". Sluei se ovdje pojmom simbolike kulture, on obuhvata semiotike fenomene izdvojene po principu semiotikog i aksiolokog kriterijuma zajedno, dakle, semiozu sa autotelinim funkcijama. Tvrdnje koje, kao i predmet, imaju drutveni karakter simboli ke kulture, odnose se takoer i na ostale oblike semioze. Komunikacija je primjer semiotikog procesa koji je ex deflnitione drutveni proces. Kao oblik semioti ke interakcije, on je takoer ex deflnitione kulturni proces. Sljedstveno ranijim razmatranjima, nije svaka interakcija komunikacija. Takav karakter nemaju primjeri rezidualne interakcije predstavljeni u prethodnom poglavlju, raznovrsne fizike, a kulturno odreene manipulacije ljudi jednih drugima, na primjer u toku borbe, njege, vaspitanja, primjene kaznenih mjera i si. Ove radnje ulaze u sferu globalne kulture, ali pripadaju kategoriji drutvene kulture. Sociologiju kulture one interesuju kao mogua kategorija odreivanja slobodnih varijabli u istraivanju simbolikih pojava. Ogromno znaenje u odreivanju predmeta sociologije kulture zato ima pitanje da li se svaka simbolizacija, ili, ire, semioza, zasniva na komunikaciji, to jest da li se uvijek pojavljuje u okvirima interakcije. Odreivanje odnosa procesa simbolizacije prema interakciji oteava injenica da interakcija nema uvijek oblik aktualne interakcije u kojoj se subjekt i predmet drutvenog djelovanja meusobno neposredno
Uporedi: E.G.Hartley, R.E.Hartley, Fundamentals of Social Psychology, str. 26; takoer uporedi pregled definicija i bibliografiju u: T.Goban-Klas, Masovno komuniciranje.
197

SOCIOLOGIJA KULTURE dodiruju u isto vrijeme. Interakcija ne samo da moe da se odigrava na razdaljini, nego u pojedinim sluajevima biva odloena. Odloena interakcija moe da se odigra i u sluaju spoljnih radnji. Klopka u dungli, koju su strancima postavili primitivni ratnici ili - u doba vee razvijenosti tehnike civilizacije - avionska bomba vremenski tempirana - to su primjeri odloene interakcije ostvarene putem spoljnog ponaanja. Posebno iroko polje pojavama odloene interakcije daju procesi simbolizacije. Uz to, u mnogim sluajevima utvr ivanje odnosa odreenih fenomena simbolizacije prema procesu interakcije isto je toliko teko, koliko je i vano. Ovdje e biti predstavljena tri osnovna obrasca procesa simbolizacije koji, kako nam se ini, iscrpljuju teorijski mogue varijante odnosa simbolizacije i interakcije. Definisanje procesa simbolizacije kao komunikacije, u skladu sa prihvaenom definicijom komunikacije, istovjetno je sa prihvatanjem tog procesa kao oblika interakcije. Da bi se razmotrila veza izmeu semioze i interakcije, mogu se primijeniti pojednostavljeni modeli procesa komunikacije uzimanjem jedino osnovnih elemenata Jakobsonovog modela, koje takoer koriste istraivai komunikacije u drutvenim naukama.198 Prvi model pokazuje takav situacioni odnos u kome proces simbolizacije (semioze) predstavlja primjer faktike, aktuelne komunikacije. Njegova forma je slijedea:
(designat) Po ------- poruka -------- Pr (kod) Crte 4

Po ovom obrascu, poiljalac (Po) formulie na inter subjektivan nain poruku koja se odnosi na neki designat u prisustvu primaoca (Pr) koji je u stanju da primi poruku formulisanu u zajednikom kdu i za poiljaoca i za primaoca.
Dolje navedena tri modela kulture predloena su sa moje strane u lanku: Proces simbolizovanja i drutvena interakcija, iji su dijelovi ovdje navedeni. Blisko gledite zastupa studija G.Braga: The "System of Communication" as an Intermediary Structure between Society and Language.
198

182

183

Antonjina Kloskovska _______________________________________________ Taj model moe da se nazove modelom aktuelno drutvene kulture, jer in simbolizacije prati percepcija simbola, i tako se realizuje drutvena radnja simbolikog karaktera. Poiljalac je ovde subjekt ili akter, primalac -predmet, objekt ili partner interakcije. Drugi model ima redukovan oblik:
(designat) Po-------- poruka (kod) Crte 5

SOCIOLOGIJA KULTURE

Ovaj model se razlikuje od prvog jednim, osnovnim sa drutvenog stanovita, elementom. "Poiljalac" ovdje formulie poruku koja se odnosi na neki designat (izvantekstualni element, kako govore lingvisti) na intersubjektivno dostupan nain i u skladu sa kodom koji predstavlja sistem konvencionalnih pravila i repertoar sredstava sporazumijevanja zajedniki za neku drutvenu grupu. Ali, poruku ne prima odmah nijedan primalac sposoban da je primi. Ne deava se aktuelni proces komunikacije. Ponaanje ostaje in simbolizacije, ali in aktualno ostavljen u drutvenom vakuumu. U sluaju kada je poruka formulisana u intersubjektivno dostupnom obliku, ali koji nije trajan, na primjer kao glasna verbalna poruka, odsustvo primaoca poruke onemoguava njen preobraaj u in komunikacije. Ako poruka, opet, ima trajan oblik, na primjer oblik biljeke, slike, skulpture, snimka, tada se drugi model moe preobraziti u prvi model prihvatanjem drugih, irih vremenskih okvira. Tada se vri komunikacija na principu odloene interakcije. Ali, nije sigurno da e do takvog preobraaja doi. Taj model simbolizacije nazvaemo modelom potencijalno drutvene kulture. U pismenim drutvima veina komunikacionih inova koji imaju osnovno znaenje za najvanije oblasti kulture, takve kao to su nauka ili umjetnost, realizuje se po tom obrascu. Stvaralac u takvom drutvu ne proizvodi simboli ki in u neposrednom prisustvu primaoca, nego ga ostvaruje za one iju percepciju nije u stanju ak ni da predvidi. Potencijalna (potencijalno drutvena) kultura vezana je za uvoenje vremenske i prostorne distance izmeu poiljaoca i primaoca. Ova distanca moe da se 184

pojavi i u sluajevima kada poruka zahtijeva dopunsku reproduktivnu interpretaciju - kao na primjer muzi ko djelo, pozorini komad, ako su u biljeenju interpretacije upotrijebljena tehnika sredstva: snimak ili filmska vrpca. Vremenska distanca, koja je konstitutivna odlika odloene interakcije, uvodi u uslove recepcije raznovrsne elemente drutvene distance, kojih najee nema kada se pojavljuje obrazac aktualno drutvene kulture. Na primjer, kultura seoske zajednice (folk society), u Redfildovom poimanju, znatno je doprinosila jedinstvu stavova poiljaoca tipa narodnog pripovjedaa, aeda ili truvera, i njegovih neposrednih aktuelnih primalaca. Komunikacija koja ima oblik odloene interakcije moe da se protee na hiljade godina; tada kategoriji primalaca pripadaju uesnici raznih kultura, subkultura i drutvenih sistema, koji se po mnogo emu razlikuju od izvorne kulture i zajednice iz koje potjee poiljalac-stvaralac. S gledita sociologije kulture veliki znaaj imaju razlike koje dijele, na primjer, percepciju Homerovih epova u XX vijeku od njihovih drutvenih, estetskih i spoznajnih funkcija u rano helensko doba. Moe se pretpostaviti da u takvom sluaju pasivnu ekspresiju, koja je dosta vjeran oblik recepcije u odnosu na intencije poiljaoca, esto zamjenjuje aktivna ekspresija ili evokacija. U sociolokoj interpretaciji, koja kulturu shvata kao funkciju stavova, ili dispozicija za djelatnost, ili naprosto kao funkciju same djelatnosti poiljalaca i primalaca simbolikih poruka, pridaje se veliki znaaj drutvenim faktorima koji utjeu na raznovrsnost percepcije istog djela. Zato podjela na aktualno drutvenu kulturu (model prvi) i na potencijalno drutvenu (model drugi), koja se aktualizuje u odloenoj interakciji, moe da bude prihvaena kao znaajan uvod u empirijsku analizu recepcije kulture. Znaaj podjele kulture na aktualnu i potencijalnu (s obzirom na njenu primjenu u empirijskim istraivanjima) mijenja se zavisno od istorijskih uslova i tehnikih faktora komunikacije. Mogunost postojanja komunikacije na principu odloene interakcije, vezana za trajnost poruke, ili odsustvo takve mogunosti, imali su kljunu ulogu u promjenljivosti uslova recepcije prije pojave masovnih sredstava komunikacije, poto je u tom periodu nastanak razliitih kategorija primalaca predstavljao funkciju vremena. Vremenska distanca, kao to je ve naglaeno, bila je povod za porast drutvene distance izmeu poiljaoca i primalaca. 185

Antonjina Kloskovska ____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Sredstva masovne komunikacije, proirujui znatno prostor djelovanja simbolikih poruka, dovode do stvaranja velikih i rasutih, a najee heterogenih grupa publike. S gledita raznovrsnosti stavova primalaca simbolikih poruka u odnosu na intencije poiljaoca, prostorna distanca moe da vri sline funkcije kao i vremenska distanca. Uz to, distanca je pojava koja ne zavisi od ovdje prihvaena dva obrasca simbolizacije; sim-bolizacija koja uptrebljava masovne medije moe da ima i potencijalno drutveni karakter (model drugi) - na primjer, tampa i film, i aktualno drutveni (model prvi) radio i televizija. Obrazac potencijalno drutvene kulture bio je prethodno razmatran prije svega s gledita njegovog preobraaja u obrazac komunikacije na principu odloene interakcije. Prvenstveno sa takvog stanovita on intere-suje sociologa kulture, koji je usredsreen na praenje komunikacijskih procesa. Ipak, taj obrazac, koji u svojoj prvobitnoj formi predstavlja samo eventualnu pripremnu fazu komunikacije, istovremeno je i predmet sociologije kulture koja prou ava stvaralake procese. Nezavisno od toga, stvaranje takvog obrasca je, naravno, neophodno za analitiku podjelu kulture, koja se izraava u aktualnom drutvenom procesu i potencijalno drutvene kulture koja aktualno ne predstavlja in komunikacije. U daljoj analizi neophodno je izdvojiti jo i trei model simbolizacije:
(designat) Po ------- poruka (kod) Crte 6

Simbolika poruka je u ovom sluaju formulisana u skladu sa konvencionalno formiranim kodom i odnosi se na neki designat koji je razliit od same poruke. Ipak, poruka nije formulisana na intersubjektivno dostupan nain, ve ima intrasubjektivni karakter; nema ni aktualno, a ak ni potencijalno oblik komunikacije. Ovaj proces se moe spoznati jedino putem introspekcije. ini se da to ipak nije dovoljan povod koji bi opravdao njegovo eliminisanje u razmatranjima moguim oblicima simbolizacije. Brojna svjedoanstva stvaralaca simbolike kulture govore tome da im 186

procesi intrasubjektivne simbolizacije oduzimaju mnogo vremena i da ih iscrpljuju psihiki, to je u vrstoj vezi sa njihovim ispoljenim, objektivizovanim stvaralatvom. Ovi procesi predstavljaju pripremnu, embrionalnu fazu kulture i odatle potjee njihov posredni i mogui drutveni znaaj. Taj model simbolizacije bie nazvan obrascem skrivene kulture, poto se odnosi na simbolizaciju koja nema drutveni karakter, ni aktualno, ni potencijalno. Da bi skrivena kultura dobila makar potencijalno drutveni karakter, mora da bude prekoraen prag intrasubjektivno dostupne ekspresije. Taj prag prelaze pojedini inovi intrasubjektivne simbolizacije. U sferi skrivene kulture esto ne postoji granica izmeu sanjarenja (day-dreaming) neurotiara i pripremnog misaonog rada umjetnika. Podjednako, i u sluaju skrivene kulture, kao i u sluaju potencijalno drutvene, postoji empirijska podjela procesa simbolizacije i interakcije. sferi skrivene kulture moe da se kae da nije povezana sa drutvenom sferom. Empirijski izdvojena kategorija kulturnih fenomena koji nemaju drutveni karakter ira je od sfere drutvenih fenomena empirijski odvojenih od kulture. Njen drutveni znaaj je, naravno, samo posredan. Vezan je za pripremnu ulogu koju, u odnosu na aktualno drutvenu kulturu, moe da vri njena skrivena i potencijalna faza. Procesi simbolizacije, koji se nikada ne bi aktualizovali drutveno ili ne bi makar posredno utjecali na aktualnu kulturu, ne bi, naravno, imali nikakvu drutvenu ulogu. Ipak, prilikom empirijskog utvr ivanja izdvojenosti takvih procesa u odnosu na interakciju treba skrenuti panju na jo jedan aspekt. Preciznosti radi treba rei: iako u drugom i treem modelu simbolizacije ljudska djelatnost nema aktualno drutveni karakter, ona je formirana kroz minulo ljudsko iskustvo. Simbolizacija, ili zna enjsko ponaanje, ak i u skrivenoj kulturi tee po nekom kodu, a svaki kod, s obzirom na svoj konvencionalni karakter, ima drutvenu genezu. Dakle, i skrivena kultura je genetski drutvena. Iako su mnoga kulturna djela izolovana, njihov kd ima drutveni karakter. Ponaanje koje podsjea na proces simbolizacije, ali se ne zasniva na odreenom kodu prihvaenom u odreenoj drutvenoj sredini, bilo bi samo kao u Magbetovoj reenici - pria idiota, puna buke i bijesa, koja ne znai nita (a tale told by an idiot, full of sound and fury, signifyng nothing). Ove tvrdnje se odnose prvenstveno na jezik rijei kao instrument komunikacije. Ali, ako se prihvati premisa postojanju simbolizma izvan 187

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________

rijei i ekspresivnim funkcijama likovne i muzike umjetnosti, koje se smatraju semiotikim sistemima, one mogu da se odnose na sve oblasti simbolike ekspresije. Ali, u razmatranju procesa simbolizacije s gledita umjetnikog stvaralatva, proces utvrivanja kda i njegovog preoblikovanja vrlo je sloen. ak i u oblasti jezika mogue je individualno stvaranje novih kodova. Takav karakter imaju "vjetaki" jezici. Faktiko funkcioni-sanje tih kodova zahtijeva ipak njihovo prihvatanje i poznavanje u okvirima neke drutvene zajednice. Sigurno je slino i sa promjenljivim i manje jasno odreenim kodovima raznih oblasti umjetnosti. Genetiki drutveni utjecaji izraavaju se ne samo u konvencionalnom karakteru koda, ve i sadraju poruke. Ova vrsta zavisnosti predmet je istraivanja sociologije kulture koja se odnose na simboliko stvaralatvo i na sadraj simbolikih poruka. Sa te take gledanja nije vano da li prouavana poruka ima karakter iroko dostupne komunikacije ili pak oblik potencijalne kulture za sve mogue primaoce, iskljuujui samog istraivaa. Skrivena kultura, naravno, moe da bude dostupna samo u introspekciji, istraiva moe da doe do nje iskljuivo na principu autoopservacije ili kroz introspektivna svjedoanstva drugih osoba. Ali, u istraivanju procesa recepcije kulture uzima se u obzir jedino aktualno drutvena kultura, koja je razmatrana s gledita njene funkcije u procesima interakcije. Dakle, zadatak sociologije kulture je utvrivanje veza izmeu interakcije i njenih raznovrsnih sistema i procesa simbolizacije u dvojakoj ravni: u genetikoj sferi i u sferi aktualne komunikacije. To je slijedea taka u analizi problema sociologije kulture. Formulisana u predstavljenim modelima, podjela interakcije i semioze je najdalja mogua delimitacija drutvenih i kulturnih fenomena koja se moe postii predstavljanjem procesa komunikacije u optim, apstraktnim terminima. Ovi modeli su dobri u empirijskoj analizi vrenoj i na istorijskom materijalu, kao i na podacima iz aktualnih sociolokih istraivanja.

IX. DRUTVENA SITUACIJA I SREDSTVA KOMUNIKACIJE

U prethodnom poglavlju predstavljeni modeli simbolike komunikacije mogu da se prihvate kao odreivanje programa sociologije kulture u njegovom najjednostavnijem obliku. Njihov redukovani karakter je uoljiv, prije svega, u poreenju sa sloenim shemama komunikacijskog procesa koje predlau Umberto Eko, Mol ili neki drugi istraivai masovne komunikacije. Dobra strana predstavljenog redukovanog modela jeste da se pomou njega izdvajaju tri osnovna predmeta sociologije kulture. Prvi predmet su poiljaocistvaraoci i stvaralaki proces, drugi je djelo-poruka, a trei su primaoci i proces reprodukovanja poruke u drutvenoj svijesti. Oblasti istraivanja izdvojene na taj nain moraju, naravno, biti stavljene u iri kontekst drutvene situacije. Obuhvatanje cjelokupne problematike sociologije kulture, koju odreuju razvijeni univerzalni modeli, vrlo je irok i teak zadatak i prevazilazi istraivake sposobnosti ak i velikih naunih timova. I zato modeli koji pokuavaju da obuhvate kompletnu problematiku komunikacijskih procesa ostaju, najee, samo sheme koje ne ulaze u fazu empirijske realizacije, a nisu ni primjenjivani u analizi postojeeg istorijskog materijala. Redukovani modeli koje smo ovdje prihvatili mogu biti polazite za analizu najosnovnijih, ali ne i najkompletnijih uslova koji odreuju procese realizacije simbolike kulture u konkretnim istorijskim okvirima drutvene kulture i kulture bitisanja. Model aktualno drutvene kulture je u ovoj raspravi glavni instrument analize, jer je najblii sociolokim kompetencijama i interesovanju. Realizuje se u djelatnostima iji obrazac obuhvata potpun tok procesa komunikacije, koji poinje od poiljaoca, a zavrava se na primaocu. Podjela na model i obrazac je u skladu sa koncepcijom Znanjeckog, koji u Social Actions obrazac naziva empirijskim ekvivalentom modela koji je logiki izraz obrasca. Moe se, takoer, rei da obrazac predstavlja apstrakciju koja je u samoj stvarnosti kao universalium in re, ali poslije apstrahovanja 189

188

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

i predstavljanja u obliku simbolikog zapisa postaje model. Modeli koje formuliu istraivai koji se namjerno distanciraju od prouavanih fenomena, vre isto spoznajne funkcije. Kada ih formuliu uesnici drutveno-kulturnih procesa, tada najee dobijaju normativan karakter. Postaju modeli-obrasci koji slue kao instrument u svakidanjoj interpretaciji i oblikovanju drutvene stvarnosti u skladu sa vrijednostima prihvaenim u datoj kulturi. Takvim modelima se bave etnometodologija i slini pravci savremene sociologije. Ovdje su komunikacijski modeli razmatrani kao iste spoznajne konstrukcije koje mogu, ali ne moraju, da posjeduju ekvivalente u prihvaenim i normativno-vrijednosnim praktinim obrascima. Zasnivaju se na obrascima koje implicira stvarnost. Obrazac aktualno drutvene kulture pretpostavlja niz uslova koji se odnose na komunikacijsku situaciju, koju stvaraju bioloko-psihiki, tehniki i drutveni faktori tog procesa. Svi oni zajedno ine globalnu situaciju komunikacije, koja uslovljava svaki njen konkretni in i tok. Prva kategorija tih faktora najizrazitije se pojavljuje prilikom razmatranja komunikacijskog procesa s gledita linosti angao-vanih u njemu. Prouavanje tih fenomena je u domenu socijalne i opte psihologije. Tehniki faktori, ili sredstva komunikacije, na najneposredniji nain zavise od psihofizikih, prije svega neurolokih svojstava ljudskog organizma. Edvard Sapir, u svojoj definiciji jezika kao glavnog oblika komunikacije, nazvao je aparat ljudskog organizma prirodnim organom govora, istovremeno se ograujui od toga da je sam govor instinktivan oblik njegove upotrebe.199 Savremeni lingvisti nativistike orijentacije skloni su da odbace ovu ogradu. Kakav god bio na stav prema koncepciji uroene jezike kompetencije, sigurno je istinita tvrdnja da ljudsko tijelo daje prvi i osnovni komunikacijski aparat ne ograniavajui se samo na jezik i da odreuje uslove funkcionisanja tehnikih sredstava komunikacije. Komunikacija pomou govora, gestova, mimike i pokretom tijela ograniava na apsolutan nain opseg mogue drutvene interakcije. Sa tog stanovita predstavlja poseban, prvobitan oblik komunikacijskog procesa, koji moe da se realizuje jedino u neposrednom vremenskom i prostornom kontaktu poiljaoca i primaoca. Taj kontakt predstavlja glavni drutveni element globalne komunikacijske situacije.

Komunikacijska situacija se ovdje razumije kao trenutna aktualizacija svih uslova koji utjeu na proces komunikacije, koja se realizuje u odreenom trenutku. U odnosu na spomenute ili predstavljene modele komunikacije, na primjer, u odnosu na Ekov ili Tjudorov model, situacija oznaava aktualizaciju vremenske take u kojoj se deava prouavani in komunikacije. U sociolokoj i psiholokoj literaturi pojam situacije se najee javlja u vezi sa definicijom koja situaciju predstavlja kao odreivanje uslova koje vri djelatna osoba koji na nju aktualno utjeu i kojih je svjesna. Analizu raznih definicija situacije predstavlja Mek Hju, prije svega, u vezi sa stanovitima fenomenoloke sociologije i simbolikog interak-cionizma. Meu poljskim sociolozima Znanjecki je poklanjao posebnu panju definiciji situacije, koju je tretirao ne samo kao predmet istraivanja, nego prvenstveno kao metodoloko naelo. Znanjecki je mogao ovaj pojam da preuzme od Tomasa, ali njegova metodoloka razrada vezana je za koncepciju humanistikog koeficijenta. Koncepcija Znanjeckog namee razmatranje drutvenih pojava s gledita samih lanova prouavanih drutava, tj. prije svega s gledita njihovih definicija svoje ivotne situacije. Ovo stanovite Znanjeckog prethodi Sicovoj koncepciji i koncepciji savremenih etnometodologa, ali nije tako ekstremno, a sigurno je jednostavnije. Kada se uopteno, dakle jedino metodoloki poima, ne zahtijeva prihvatanje stvarnosti kao istovjetne njenoj definiciji. Sicova koncepcija mnotva stvarnosti najblia je poimanju humanistikog koeficijenta u ontolokom smislu, ali koje ne proistie nuno iz stanovita Znanjeckog, na ta su ukazivali mnogi njegovi poljski interpretatori, prije svega epanjski. Kada se razmatra problem situacije i definicije situacije s gledita socioloke teorije kulture, treba naglasiti da situacionistiki prilaz vodi redukcionizmu. Moe se pretpostaviti da zbog toga takoer dolazi do ogranienja uloge pojma kulture u interpretaciji inova ponaanja. Redukcionistike tendencije su zaista primjetne u interakcionisti kim koncepcijama koje situaciju svode na proksemiku dimenziju. To se vidi u Gofmanovoj definiciji, u kojoj je situacija predstavljena kao "... sredina mogunosti koje se uzajamno kontroliu i koje su svugdje tamo gdje je pojedinac dostupan golim ulima svih drugih koji su 'prisutni', kao to su i oni dostupni njemu".200 U svojim kasnijim radovima Gofman posebnu
200

199

E.Sapir, Language

E.Goffman, The Neglected Situation, str. 135; E.Goffman, Frame Analysis 191

190

Antonjina Kloskovska_____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

panju poklanja procesu definisanja situacije i, proirujui svoje prvobitno gledite, umjesto termina "situacija" uvodi termin "drutveni okvir". Pod tim terminom razumije cijelu, ponekad vrlo sloenu pojmovnu mreu kojom drutvenu stvarnost obuhvataju njeni uesnici i koja konstituie drutveni poredak koji organizuje njihovo djelovanje, iskustva, osjeanja. I u ovako irokom situacionistikom shvatanju Gofman ne odustaje od primata proksemike perspektive kao naina sagledavanja drutvenih fenomena. Kada budemo razmatrali situaciju simbolikih interakcija razvijenog drutva, pokazae se da se one ne ograniavaju samo na proksemiku dimenziju, tj. ne zatvaraju djelatne osobe u okvire neposrednih drutvenih kontakata. Takoer, neophodan je komentar redukcionistike tendencije situacionizma. Stinkom, analizirajui Mertonovu teoriju drutvene strukture, tvrdi da se situacionim pritiscima, koji mogu da vode u pravcu raznovrsnosti i sluajnosti, dakle, i originalnosti djelovanja, suprotstavljaju izbori naina definisanja situacije i reagovanja u tipiziranim situacijama, izbori koje odreuju institucije, biografski lini uzori i ostali obrasci kulturnog djelovanja. "Ljudi odreuju situacije, ali ih ne odreuju proizvoljno"201 - tvrdi Stinkom, svjesno ili nesvjesno parafrazirajui Marksovu misao da istoriju stvaraju ljudi. Vraajui se jo jednom odreivanju odnosa drutva i kulture, moemo konstatovati da se drutvo, zajednica, realizuje u momentalnim interakcijama iji karakter je nemogue objasniti s gledita krajnjeg redukcionizma. Ovaj karakter odreuje kultura, koja namee interakciji odreene, petrificirane forme. To je rezultat internalizacije normi i obrazaca djelovanja, kroz utjecaj institucija koje su njihov spoljni izraz, kroz kulturne artefakte koji odreuju naine djelovanja na osnovu svojih tehnikih svojstava ili su nosioci vrijednosti i znaenja. Zajednitvo kulture se izraava u permanentnom traganju za kulturnim sistemom i u primjenjivanju univerzalnih definicija situacije izmeu partnera. Nove situacije koje se pojavljuju nameu potrebu za ponovnim definisanjem, a poremeaj sistema naglaava njegov karakter, to je istovremeno izvor novog sistema i novih definicija. Na taj nain Mek Hju dopunjava stanovite etnometodologa koji se pozivaju na Dorda Mida.
201

Karakteristika komunikacijske situacije bie potpunija ako se doda da se situacija shvata kao okvir sistema interakcija, realizovan uvijek izmeu ljudi, a ne, na primjer, izmeu ljudi i stvari. Izuzetak od tog pravila su sluajevi antropomorfizacije stvari i pojava. Sistem odreuje preporuene i dozvoljene polove, granice djelovanja ili njegove naelne vrijednosti - po tuma enju Znanjeckog. U nekim oblicima interakcije, umjesto uzajamnog djelovanja ljudskih partnera mogu da se pojave supstituti: predstava boga, hipostazirane ideje, antropomorfizovane ivotinje. Ovakve komunikacijske situacije mogu da se prihvate jedino kao prividna komunikacija. Iz navedenih i predloenih definicija komunikacijske situacije ne proistie da ona ima iskljuivo proksemiki karakter i da se zatvara u drutvenu mikrostrukturu, iako takve analize predlau etnometodolozi i pojedini simboliki interakcionisti. Na odreivanje prostornog i vremenskog opsega interakcije utjee, prije svega, vrsta moguih i faktiki upotrijebljenih sredstava komunikacije, dakle tehniki elementi situacije. supstanciji znaka se prethodno govorilo kao jednoj od karakteristinih odlika procesa semioze. Sada e se njoj govoriti s gledita uslova komunikacije. Upotreba prirodnih sredstava semioze zaista ograniava komunikaciju na inove koji se deavaju hie et nunc - u neposrednoj blizini i u aktualnom prisustvu partnera. Sporazumijevanje pomou govora, gestova, mimike, iz nunosti predstavlja interakciju koja se realizuje u kontaktu "licem u lice". Zato je pravilno definisanje tehnikih sredstava komunikacije kao instrumenta koji proiruje opseg ovjekovog djelovanja.203 Zahvaljujui njima, ljudska misao, ekspresija, nalog, naredba i poziv mogli su prostorno i vremenski stii tamo gdje njihov poiljalac nije mogao fiziki ili nije ni namjeravao da stigne. Poetak oznaava, prije svega, primjena komunikacijskih sredstava koja omoguavaju trajan zapis. Na taj nain raa se drugi model kulture predstavljen u prethodnom poglavlju - model potencijalne komunikacije. Operie porukom koja je trajno kodirana, koja pretie vrijeme i prostor ili obje te dimenzije istovremeno. Takva poruka je inter subjektivno dostupna, ali njena dostupnost je iskljuivo potencijalna. Nalazi se izmeu poiljaoca i potencijalnog primaoca, nekada internacionalno izabranog, jasno odreenog, esto nepredvienog. ---------------203

A.L.Stinchcombe, Menon's Theory of Social Structure, str. 15 ^EMcHugh, Defining the Situation. The Organization of Meaning in Social Interaction 192

M.Makluan, Izbor iz pisama 193

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Preistorijska arheologija i etnologija primitivnih kultura dva su osnovna izvora znanja najranijim oblicima trajnih komunikacijskih sredstava. Na osnovu arheolokih svjedoanstava, smatra se da je najstarija trajna poruka obredni pribor neandertalskih grobova, ikoniki znakovi paleolitskog slikarstva otkriveni u peinama. Vjerovatno postoje i starije poruke, ali nisu bile tako trajne po svom supstratu i lokalitetu. Ali, i one izgubljene i unitene sigurno su upotrebljavale ikonike znakove i predmetne simbole. Nemogue je utvrditi da li su to bile intencionalne umjetnike poruke koje je umjetnik namjenjivao primaocima slinim sebi, od kojih je oekivao dekodiranje, ili su to bile magijske operacije. I u drugom sluaju takvo slikarstvo moe da se tretira kao element simbolike kulture, sa namjerom da vri apelativno-konativne funkcije realizovane u procesu pseudokomu-nikacije sa silama prirode i ivotinjama. Ako na slian nain proirimo koncepciju komunikacije, tada e njeni instrumenti biti i predmetni znakovi simbolinog karaktera: orue, alatke, ukrasi, oruje, ivotinjski rogovi koji su bili ritualno upotrebljavani, na primjer, na neandertalskim pogrebima. Takav prilaz proiruje registar najstarijih sredstava posredne komunikacije, a njihov istorijski postanak pomjera se dalje od slikarstva, negdje u srednji paleolit, srednje kameno doba.204 Sadraji u obliku vanjezikog simbolizma, koji su mogli da budu saopteni posrednim putem kroz vrijeme, vrlo su ogranieni. Jo su vie bile ograniene komunikacijske funkcije sistema posrednog sporazumijevanja kroz prostor koji je operisao svjetlosnim ili zvunim signalima. To su bile preteno signalne funkcije, a ako su nosile neku informaciju, ona je najee bila signal-poziv. To se odnosi na signalizaciju pomou vatre, dima, udaranja u bubanj, opisanu u etnografiji primitivnih zajednica. Sva ova ogranienja naglaavaju ulogu pisma kao sredstva zapisivanja poruka koje imaju raznovrstan karakter i mnoge funkcije. Pismo u obliku inskripcije na kamenim ili bronzanim tablicama omoguavalo je da poruka traje hiljade godina. U izuzetno povoljnim okolnostima mogle su isto toliko trajne da se pokau poruke zabiljeene na papirusu ili na pergamentu, koje su takoer omoguavale posrednu komunikaciju i u prostoru. Ovaj drugi oblik uvijek se ostvarivao uz neposredno uee ljudi koji su prostorno prenosili ovakve poruke.
204

Pronalazak tampe otvorio je nove mogunosti realizacije potencijalno drutvene kulture, zahvaljujui sredstvu koje je ne samo biljeilo, ve je bilo u stanju da zabiljei u ogromnom broju primjeraka identian tekst. Iako je supstanca znaka manje trajna od pergamenta, ova koli ina stvarala je do tada nepoznatu mogunost da se sauva zabiljeeni tekst i da se on iri u vremenu i prostoru. irenje teksta su ipak ograniavala komunikacijska sredstva u nesemiotikom znaenju, dakle mogunosti saobraaja. Prostornu barijeru su uspjeno sruila tek elektronska sredstva masovne komunikacije: radio i televizija. Njihova tehnika je eliminisala u komunikaciji vremensko kanjenje, a stvorena je i mogunost slanja poruka u kosmika prostranstva. Nije sluajnost da je uloga medija u procesu komunikacije predmet teorijskih razmatranja istraivaa kulture, jer je zaista znaajna. U razmatranju medija u okviru globalne komunikacijske situacije neophodno je kritiki prosuditi i ocijeniti njihovu vanost u odnosu na ostale elemente situacije i osnove komunikacijskog procesa koji se nalaze u sferi kulture bitisanja i drutvene kulture. Ovaj kritiki sud nedostaje teorijama koje sve drutvene fenomene svode na komunikaciju, to dovodi do prihvatanja medija kao osnovnih faktora koji determiniu razvoj drutva i kulture. Varijante takvog stanovita pojavljuju se kod raznih autora, premda oni predstavljaju razliite orijentacije i naune pravce. Istaknuti francuski istori ar kulture, urednik asopisa "Annales" Lisjen Fevr, znatan dio svoje istorije kulture renesanse posvetio je ulozi knjige. Godinama je sakupljao materijal za istoriju tamparstva i evropske izdavake djelatnosti, koji je posmrtno objavljen pod naslovom Apparition du Uvre.205 Svoju optu teorijsku koncepciju ulozi knjige u kulturi predstavio je, prije svega, u uvodu u monografiju Rableovoj filosofiji.206 Fevr je definisao kulturu koja je prethodila tampi, a prije svega srednjovjekovnu evropsku kulturu, utemeljenu na ivoj rijei i sluhu, kao kulturu uha, koji je glavni organ angaovan u komunikacijskom procesu i sporazumijevanju ljudi. Po Fevru, raanje knjige je oznaavalo novu epohu, vladavinu oka, a vid je postao osnov komunikacije. Pojavio se novi faktor u evropskoj kulturi, koji je imao ogroman znaaj u svim sferama intelektualnog ivota.
205 206

elovek. 194

Uporedi: V.G.Childe, Miaf Happened in History; takoer: Tjeik-Ta, Paleolitieskij

L.Febvre, H.Martinet, L'apparition du livre L.Febvre, Le probleme de l'mcroyance au XVI siede 195

Antonjina Khskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Knjiga omoguava koncentraciju misli stvaralaca rasutih u vremenu i prostoru i moe da priuti svakom ovjeku "savjete velikih umova" - po Mileovoj formuli. Jaa navike na intelektualni rad, biljeei njegove rezultate i omoguava irenje otkria i ideja uprkos raznim barijerama. Knjiga je, po Fevrovom miljenju, uzrok prelaska drutva prosvecene elite u drutvo mase. Znaajno je povezana sa promjenama drutvene strukture. tampa je, dakle, za Fevra neto vie od puke tehnike realizacije poruka. Knjigu naziva najvanijim sredstvom vladavine ovjeka nad svijetom. U navedenim stavovima ima niz krajnosti. Na primjer, otra podjela na kulturu uha i oka ne uzima u obzir ulogu ikonikih poruka u evropskoj kulturi srednjeg vijeka. Nazivajui slikarske poruke gotske katedrale biblijom siromaha, istoriari umjetnosti naglaavaju upravo tu simboliku ulogu poruka sadranih u ikonikim znacima, koje je tek u slijedeim vijekovima mogla da realizuje knjiga, inei to - uistinu - potpunije, preciznije, uspjenije i na raznovrsniji nain. Nesumnjiva vrijednost Fevrovih djela je, prije svega, ne u optim i donekle pretjeranim iskazima, nego u bogatoj istorijskoj dokumentaciji ulozi knjige u istraivanim periodima istorije. Ova podrobna analiza pokazuje da irenje knjige nije bilo iskljuivo funkcija tehnikih mogunosti tampe, ve da je zavisilo od cjelokupnog sistema komunikacije, koji obuhvata ekonomsko-politike i drutvene faktore. Recepcija knjige je bila, prije svega odre ena i due vrijeme ograniena nivoom obrazovanja, koji je, opet, predstavljao funkcije drutvene strukture. Inis, iji su radovi glavni izvor Makluanove teorijske orijentacije, explicite prihvata komunikaciju kao osnovni element cjelokupnog drutvenog ivota. 207 Po njemu, u istoriji ovjeanstva prepliu se dvije vrste komunikacije: oralna i vizuelna, koje odreuju nain sporazumijevanja ljudi u vremenu i prostoru. Istovremeno djelovanje raznih sredstava treba da obezbijedi drutvenu ravnoteu. Ravnotea je ipak rijetka pojava. Za svaku epohu karakteristina je prevaga jednog ili drugog tipa komunikacije, koju Inis definie kao deformaciju (bias). Deformacija zasnovana na krajnjoj prevazi jednog tipa medija moe da poremeti tok istorije, a sigurno utjee na karakter svih oblasti kulture. Inis prihvata nadreenost drutvenih oblika zasnovanih na oralnoj komunikacijskoj vezi. Ova ocjena proizlazi iz ubjeenja njihovom
207 H.A.Innis, Empire and Communications; od istog autora, The Bias of Communication, navodi su dati prema: W.Kuhns, The Post-Industrial Prophets.

intimnijem karakteru. Oralna veza je shvaena po uzoru na Tenisovo zajednitvo (Gemeinschaft), koje obezbjeuje svim uesnicima prisan kontakt i sporazumijevanje. Pripisujui jednoj od manifestacija tog tipa drutvene veze ulogu uzronika, Inis smatra da e nova elektronska sredstva komunikacije, operiui rijeju, apelujui na sluh, vratiti ovjeanstvu oblike drutvenog ivota svojstvene tradicionalnom zajednitvu. Ovo Inisovo stanovite do krajnosti je doveo Makluan u svojoj koncepciji "globalnog sela", u koje e se pretvoriti ovjeanstvo pod utjecajem medija. Ali, ova sredstva su u doba razvoja televizije isto toliko oralna koliko i vizuelna. Inis nije mogao sredinom ovog stoljea da uoi takvu manjkavost u sopstvenoj koncepciji. Makluan je od televizije u inio centar svoje teorije masovnim medijima, ne odustajui pri tome od ubjeenja da e nastati nova epoha oralne kulture. Makluanova teorija puna je kontradikcija, nejasnih mjesta, a u nekim svojim stavovima je nekompetentna. Pored svih ovih primjedaba, zasluuje panju s obzirom na svoju ogromnu popularnost. Sigurno je tana, iako nije originalna, Makluanova teza da tehnika sredstva komunikacije proiruju polje iskustva i djelovanja ljudi izvan granica odreenih prirodnim sposobnostima neopremljenih ula. Ova funkcija medija ima ogroman zna aj za realizaciju simbolike kulture. Na osnovu provjerenih injenica, sigurno je pogrena teza da je sredstvo poruka.208 Ova teza, prevedena na tvrdnju koja podlijee verifikaciji, moe da zna i da tehniko sredstvo poruke istovremeno determinie njen sadraj. Ako se prihvati ovakva interpretacija, onda je, naravno, teza lana. Ista sredstva komunikacije, na primjer, tampa uopte, a u uem smislu knjiga, novine kao vrsta sredstva ili radio ili televizija, nosioci su sadraja koji se razlikuju, i po obliku i po zvuku, u znaenju i smislu odreenim i s gledita poiljaoca i s gledita primaoca. Evidentan, empirijski dokaz ove razliitosti jesu izbori koje vre primaoci, razliiti po svojim interesovanjima i kvalifikacijama, izmeu knjiga, radio i televizijskih programa, pozorinih i bioskopskih predstava, koncerata. Hajms, razmatrajui pitanje determinizma komunikacijskih kanala koji prihvataju Makluan i mnogi drugi autori, skree panju na injenicu da uloga istih sredstava, na primjer pisma, nije istovjetna u raznim drutvima. Drugaija je u ritualizovanim situacijama u Kini, Koreji, na
208

M.Makluan, Izbor iz pisama

196

197

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Aleutima - da ne govorimo raznovrsnoj primjeni pisma u razvijenim netradicionalnim drutvima. Na kraju, Hajms zakljuuje krajnje deterministikim tezama: "... iako interesantne, ine se suvie pojednostavljene, ako ne i sasvim pogrene u svjetlu skromne baze etnografskih podataka".209 U blaoj interpretaciji, Makluanova teza moe da bude shvaena kao tvrdnja utjecaju koji je vren - ceteris paribus - putem kanala ili komunikacijskog sredstva na selekciju i nain primanja simbolikih poruka. Ova tvrdnja, tretirana kao hipoteza, odreuje dobar pravac sociolokim istraivanjima fenomena simbolike kulture obuhvaenih kontekstom sloene komunikacijske situacije. Posveivanje posebne panje analizi sredstava poruke - medija - opravdano je s obzirom na njihov neposredan utjecaj na mehanizme komunikacije. Ali, to ne znai da se prihvataju Inisova ili njoj sline teze komunikacijskom determinizmu. Komunikacijska situacija predstavlja jedan od elemenata sloenog kompleksa drutveno-kulturnih fenomena. Zavisi od onih elemenata kulture bitisanja koje je Kivicki nazvao predmetnim sponama, a takoer i od fenomena drutvene kulture, koji su ovdje nazvani interakcijskim residuima. Primjena ak i najjednostavnijih sredstava i kanala poruke koja prelazi upotrebu prirodnih ovjekovih organa zahtijeva odreen nivo tehnike i ekonomske, dakle i drutvene organizacije. Prihvatanje tog opsega povezanosti i zavisnosti ne povla i za sobom neophodnost prouavanja svih karika komunikacione situacije u svakoj analizi simbolike kulture. Pojam komunikacijske situacije je uveden radi odreivanja ueg polja bliih zavisnosti koje uslovljavaju, odreuju tok komunikacije. Ove pojave se ne ograniavaju samo na medije, sredstva poruke, a djelovanje tih sredstava modifikuju ostali faktori koji su u sklopu komunikacijske situacije. Ti faktori su razni elementi semiotike instrumentalne kulture, koji se u istraivanjima simbolike autoteline kulture tretiraju kao nezavisne, slobodne varijable. To se odnosi, prije svega, na obrazovanje. Iz podataka irenju tampe koje sadri Fevrova citirana monografija, kao i iz najnovijih podataka masovnim medijima u svijetu, koje navodi Eskarpi, proistie da razvoj tampanih poruka zavisi u tako visokom stepenu od nivoa pismenosti, da tamparska tehnika u tom razvoju moe da igra iskljuivo

sekundarnu ulogu. Razvoj radiofonije nije na taj nain ogranien i zato je u razvijenim zemljama bri od razvoja tampe, na primjer.210 Trajne poruke nisu dovoljan uslov prenoenja identinih poruka kroz vrijeme i prostor, ali su neophodan uslov tog procesa. Njihova pojava i irenje je vaan osnov realizacije simbolike kulture, zasnovane na posrednim kontaktima takvog opsega i karaktera koji bi bili nemogui u drutvima koja raspolau jedino sposobnou kodiranja poruka u ljudskoj memoriji kao jedinoj formi biljeenja teksta. U drugom sluaju, neposredni kontakt poiljaoca kao stvaraoca ili interpretatora sa primaocem kulturnih sadraja predstavljao je neophodan uslov aktualno drutvene komunikacije. Primjena trajnih sredstava, a s vremenom elektronskih predajnika, omoguila je kontakte odloene u vremenu ili prostorno odvojene. Omoguila je simboliku razmjenu izmeu ljudi koji se nikada nisu neposredno sreli. Takva komunikacija kroz vrijeme ima iskljuivo jednosmjerni karakter. U prostoru moe da bude dvostrana i potpuna razmjena i da tee u raznim pravcima na principu difuzije. Karakter drutvenih kontakata koji su osnov simbolike komunikacije jeste onaj element komunikacione situacije koji je od posebnog zna aja za socioloka istraivanja. Pojam dodira ili kontakta, koji se upotrebljava u situacionistikom pristupu, odgovara pojmu drutvene solidarnosti koji se pojavljuje u potpunijoj strukturalnoj ili funkcionalnoj analizi drutvenih pojava. Najmanje od vremena Tenisa, u sociolokoj analizi funkcionie plodonosna podjela povezanosti tipa zajednitva i tipa drutva, koja je kasnije inspirisala mnoge koncepcije drutvene povezanosti. Odatle poti u, prije svega, tako znaajni za razvoj sociolokih i psiholokih istraivanja i teorija, pojmovi Kulijeve primarne grupe, Dirkemova dva tipa drutvene solidarnosti i Parsonsove varijable obrasca. Osnovni kriterijumi primarne grupe su neposredan kontakt licem u lice, intiman, neformalan karakter povezanosti i u osnovi - njihov pozitivan karakter. Primarna grupa je pojava iz mikrostrukturalnog opsega, to je u skladu sa intencijom i glavnom egzemplifikacijom povezanosti u zajednici kod Tenisa. Komunikacija u primarnoj grupi ili zajednici tradicionalnog tipa, koju ine susjedstvo, mala lokalna zajednica, jednostavnija je zahvaljujui jednorodnosti, psihikoj i drutvenoj bliskosti njihovih lanova, zahvaljujui slinosti njihovih sudbina i iskustava, zahvaljujui
210

209 D.Hymes, Introduction, u: D.Hymes, D.Gumperz, The Ethnography of Communication, str. 25. Takoer: D.Miler, Spor sa Makluanom

R.Escarpit, Communication et developpement, u: Systemes partiels de communication

198

199

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

zajednikim semiotikim kodovima, ije potpuno poznavanje olakava njihova malobrojnost, mala promjenljivost, relativna jednostavnost. Dirkem se bavi problemom drutvene solidarnosti u odnosu na velike drutvene strukture. Njegova podjela na mehaniku i organsku solidarnost odnosi se, prije svega, na sferu ekonomsko-tehnikih osnova drutvene kulture. Mehanika solidarnost se zasniva na kolektivno vrenim identinim radnjama, prije svega proizvodnim, koje povezuju ljude kroz osjeanje identinosti situacije, zadataka, rada i iskustva. To osjeanje je vrsto povezano sa zajednitvom kolektivnih predstava, dakle simbolike i semiotike sfere kulture - najvanije s drutvenog gledita. Zajednica mehanike solidarnosti realizuje se u neposrednim kontaktima i mora da bude obuhvaena kao aglomerat primarnih grupa. Kolektivne predstave takve zajednice se formiraju, doivljavaju i prenose gotovo iskljuivo u povrnim, ali u ponavljanim neposrednim kontaktima, prije svega pomou trenutnih sredstava: rijei, mimike, ritualnog gesta i njegovih predmetnih rekvizita. Predmetni simboli su dodue trajni, ali njihov semiotiki smisao stvara se prigodno i kroz njihovu upotrebu najee povezanu sa ljudskim tijelom i radnjama. To se odnosi na maske, ukrase, obredne instrumente i rtvene predmete. Takav karakter funkcije simboli kih predstava najizrazitije je postojao u primitivnim zajednicama i prije svega iz analize tih zajednica Dirkem je uzimao podatke za konstrukciju drutvenog tipa zasnovanog na mehanikoj solidarnosti. U razvijenim i diferenciranim drutvima organske solidarnosti, na elni uzajamni odnosi ljudi proistiu iz komplementarnosti njihovog proizvodnog rada i razmjene. U razmjerama drutvenog totaliteta ti odnosi realizuju se u posrednim kontaktima. Bez takvih kontakata drutvo ovakvog tipa ne bi bilo mogue. Komunikacija zasnovana na posrednim kontaktima i realizovana zahvaljujui odgovarajuim tehnikim sredstvima uslov je - neophodan, ali ne i dovoljan - za stvaranje sloenih drutvenih tvorevina. To je, prije svega, semiotika interakcija koja je u okvirima drutvene kulture. Ipak, Dirkem nije vrio podjelu na kulturu trenutno instrumentalnu u odnosu na drutvene ciljeve i simboliku kulturu. Takoer nema kod njega jasne podjele drutva i kulture. Drutvom naziva i odnose koji povezuju ljude u mreu funkcionalnih povezanosti drutvene strukture, kao i 200

totalitet svih vjerovanja i osjeanja koja su zajednika svim lanovima grupe.211 Prihvatanje nadreenosti pojma drutva u odnosu na pojam kulture, koje je takoer karakteristino za stanovite arnovskog, predstavljeno u prethodnom poglavlju, bilo je rezultat Dirkemovog utjecaja. Simbolika razmjena interesuje Dirkema prije svega kao oblik realizacije drutvene solidarnosti, a jedna od glavnih dilema u njegovoj teoriji je suprotstavljanje individualnosti podreivanju kolektivnim predstavama, koje se najpotpunije realizuje u drutvima sa mehanikom soli-darnou. Dirkemovoj koncepciji individualnosti mogu se uputiti ozbiljne primjedbe. Individualizovana svijest nije samo rezultat bioloke posebnosti, nego i bogatog uestvovanja u simbolikoj kulturi raznih drutvenih grupa, koje se oblikuje na osnovi te posebnosti. Nema, dakle, generalne suprotnosti izmeu uea u kulturi i individualnosti, to je pravilno zapazio arnovski u uvodu u svoju Kulturu. Postoji zato ogromna razliitost kultura s gledita mogunosti koje njihova simbolika sfera ostavlja individualnim izborima i stvaralakoj invenciji pojedinaca, koji ne ostvaruju samo zateene obrasce i norme svoje kulture, ve ih mijenjaju, odbacuju i zamjenjuju drugim, koji postaju nove - u izvjesnom opsegu -kolektivne predstave. Takva koncepcija li nosti ne ini nam se "presociolo-gizovana", a istovremeno pokazuje kakvu ulogu imaju simboli ka kultura i rezidualne drutvene interakcije u formiranju kulturnih individualnosti posebnosti. Sloenost drutva, raznovrsnost individualnih uloga, brojnost kontakata podstiu, naravno, kulturne novine i mijenjanje obrazaca. U grupama tipa zajednice svi ovi uslovi kulturne raznovrsnosti bili su sueni, ogranieni. Malobrojni i prilino jednoobrazni kontakti obuhvatali su totalitet ljudskog ivota na nain tipian za grupu i imali su preteno neformalan karakter. esto su bili povezani sa situacijom pojedinaca, koju su odreivali prirodni faktori, koji su, dodue, podlijegali kulturnoj interpretaciji, ali su bili nezavisni od pokuaja i djelovanja same individue, bili su joj pripisani. Parsons, razvijajui Tenisovu dihotomiju, koju je analitiki razloio na njene sastavne elemente, kako je to sam primijetio, i dopunio Lintonovom koncepcijom, izdvojio je nekoliko "varijabli obrasca" koje predstavljaju
211 Ch.H.Cooley, Human Nature and the Social Order; F.Tnnies, Gemeinschaft und Gesellschaft; A.Kloskovska, Male grupe i masovno drutvo: Raanje socioloke koncepcije

201

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE Tabela 4 Sredstva komunikacije

parove alternativno odreenih naina djelovanja, meu kojima ljudi vre izbore u skladu sa svojstvima svoje zajednice.212 Izbori takoer mogu biti vezani za individualnu situaciju i motivaciju tamo gdje sloenost kulture omoguava stvaranje raznih obrazaca. U malim elementarnim grupama i drutvima koja nisu sloena izboru ipak odluuje karakter odnosa koji povezuje ljude. U zajednici i primarnim grupama primjenjuju se, na primjer, varijable obrasca koje imaju partikularistiki karakter i raznovrsne funkcije. U formalnim i sloenim zajednicama obavezuju i svrsishodni su principi univerzalnosti i selektivnosti, specifinosti funkcija. Slino kao to nivo sredstava komunikacije zavisi od cjelokupnog razvoja tehnike, tako i kontakte koji odreuju karakter komunikacijske interakcije uslovljavaju stanje i karakter odnosa karakteristinih za drutvenu strukturu. I, s obzirom na to, pripisivanje glavne uloge sredstvima i procesima komunikacije, koje nalazimo, na primjer, u Makluanovim i Inisovim teorijama, predstavlja pojednostavljenu interpretaciju kulturnih pojava ija uslovljenost se ne ograniava na faktore koji najneposrednije utjeu na semantiki i simboliki sloj. Tek kada se ovo uzme u obzir mogu se razmatrati simbolika kultura i uopte svi komunikacijski procesi s gledita najvre sa njima povezanih faktora komunikacijske situacije -medija i svih vrsta kontakata koji povezuju poiljaoce i primaoce. Analiza poinje od prve kategorije faktora, dakle, od medija. Potpuno opravdano privlae panju istraivaa komunikacije. Ovdje e se mediji razmatrati sa stanovita koje odgovara sociolokom pristupu, dakle, sa stanovita veze izmeu tehnikih uslova realizacije poruke i drutvenih kontataka u kojima se ostvaruje komunikacija. Karakter tih veza je raznovrstan. Pojavljuje se, prije svega, u obliku dvije modalnosti: jedan tip sredstava omoguava razliite odnose u prostornoj dimenziji, drugi - u vremenskoj. Od te take, vrlo bitne za drutvenu situaciju komunikacije, mediji se dijele na trenutne i trajne i neposredne i posredne. Prvi par pojmova odnosi se na samu supstancu nosioca poruke, drugi - na nain na koji on povezuje poiljaoca i primaoca. Ukrtanjem dvaju prihvaenih kriterijuma podjele dobijaju se etiri logiki mogue kategorije.

Sredstva Neposredni Trenutna Trajna A C

Kontakti Posredni -----------------------------

D-------------------------------------

dimenzija prostora dimenzija vremena

Kategorija A obuhvata sredstva koja su primarni, najosnovniji mediji ljudskog sporazumijevanja, kao i neke najranije oblike simbolike kulture. Tu spada, prije svega, jezik sa svojim prirodnim aparatom realizacije, ritual vren pomou gestova, dramski ples i predstava, esto u svom poetku povezana sa ritualom, muzika u raznim oblicima: kao pratnja teksta ili instrumentalna, pretpostavljajui pri tome njen semiotiki karakter. Ova kategorija je vrlo sloena. Obuhvata i zvune i vizuelne znakove. Vizuelni znakovi su gestovi rituala, plesne figure, scene i kostimi u spektaklu. Meu vizuelnim znakovima mogu se izdvojiti ikoniki i isto konvencionalni. Zajednika odlika cijele kategorije tih medija je da su trenutna i da imaju ogranien prostorni opseg. Odatle uslov realizacije komunikacijskog ina da i poiljalac i primalac budu istovremeno na jednom mjestu, u krugu djelovanja stimulusa koje primaju neopremljenim ulima ljudskog organizma. Mediji kategorije A nikada nisu izgubili svoj znaaj, koji je vezan za psiholoke i drutvene potrebe i uslove ljudske egzistencije. Istovremeno, upravo zbog toga - i s obzirom na svoj prirodni aparat - pripadaju najstarijim, prvobitnim sredstvima komunikacije. Kategorija B, koja obuhvata trenutne medije posredne komunikacije, predstavlja najnoviji tip medija zasnovanih preteno na elektronskim tehnikim ureajima, koji su proizvod razvoja nauke i tehnike XX vijeka. Neto ranije su telegraf i telefon, ali u ogranienoj mjeri, a u ogromnim razmjerama radio i televizija, omoguili ruenje prostornih granica sporazumijevanja ljudi, ostvarujui posredni, ali istovremeni kontakt poiljaoca i primaoca poruke. Kategorija C, koja predstavlja logiku klasu fenomena izdvojenu ukrtanjem prihvaenih kriterijuma podjele medija, ima drugaiji empirijski status. Trajna poruka je, po pravilu, namijenjena primaocima koji aktualno nemaju kontakt sa poiljaocem. Kategorija C nije potpuno

212

T.Parsons, Essays in Sociological Theory

202

203

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

prazna klasa. Mogu se navesti primjeri raanja trajnih poruka u prisustvu primalaca. Takva je situacija kada gledaoci - umjetnikovi prijatelji ili mecene prate u ateljeu stvaranje slike ili skulpture. Pismo moe da bude sredstvo sporazumijevanja sa prisutnom osobom, ali bez mogunosti primanja zvune poruke. Takav oblik komunikacije su imale sveske prepiske Betovenovih sagovornika. Ali to su rijetke situacije, koje nemaju poseban drutveni znaaj. Trajne posredne poruke predstavljaju najstariji i do danas osnovni oblik irenja opsega mogueg sporazumijevanja ljudi, mogueg funkcio-nisanja poruka "koje potiu od ovjeka i namijenjenih ovjeku" izvan hic et nunc, bez ogranienja dimenzijom vremena i prostora. Pismo u raznim oblicima rukopisa ili tampanog teksta - starije i mlae od pisma trajne ikonike poruke pobijedili su prije svega vrijeme. Trajnost ovih medija je, naravno, nejednaka, zavisi od supstance nosioca i naina biljeenja, kao i od naina primjene. Dnevnu tampu veina korisnika ne tretira i ne koristi kao vrlo trajnu poruku. U odgovarajuim okolnostima poruka zabiljeena na papirusu moe biti ouvana i hiljade godina. Trajne poruke stvorile su mogunost prostorne komunikacije prije trenutne. Mediji se po tome razlikuju. Njihovo prenoenje u prostoru je ponekad bilo nemogue, kao na primjer prenoenje peinskog slikarstva ili fresaka, ili oteano - kao to je sluaj sa inskripcijama na kamenim ili bronzanim tablicama. U svakom sluaju, opseg i brzinu prenoenja te vrste poruka odreivala je mogunost transporta, povezana sa prostornom migracijom ljudi kao posrednika koji upravljaju sredstvima komunikacije - zaprenim, parnim, elektrinim ili vazdunim. Uloga medija koje obuhvata klasa D manifestovala se prvenstveno u vremenskoj dimenziji, u stvaranju velikih, ali dijahroninih kolekcija uesnika istorijske, vjerske, knjievne, ideoloke tradicije. Ta posredna povezanost u vremenu imala je takoer sekundarni utjecaj na aktualno osjeanje povezanosti i u prostoru. Drutvene funkcije medija bie razmatrane u slijedeim poglavljima. Prije toga treba skrenuti panju na jo jednu podjelu medija. Svi trenutni mediji imaju tekui karakter. Primjenjujui elektronsku tehniku, savlauju prostor, ali sami se realizuju u vremenu kao proces, a ne kao prostorna struktura slino trajnim medijima. Jedino zahvaljujui trajnim medijima stvara se u prethodnom poglavlju predstavljen model potencijalne kulture, koji je propozicija semiotike interakcije trenutno u 204

vakuumu. Aktuelizuje se u udaljenom trenutku dekodiranja poruke koje vri kompetentni primalac. U sluaju trenutnih medija primalac, naravno, mora da se ukljuuje u proces emitovanja poruke, koji aktuelno tee po prvom obrascu aktualno drutvene kulture. Takoer ne moe slobodno da manipulie porukom mijenjajui redoslijed dijelova ili vraajui se izabranim odlomcima. To se odnosi i na neposredne, kao i na posredne trenutne medije. Prije svega, primaoci televizijskog i radio programa moraju da se potine tom tekuem ritmu programa u koji se ukljuuju u odreenom trenutku. Poto primaoci imaju ogranienu mogunost povratne reakcije na poruku, oni, dodue, mogu teoretski da izaberu trenutak kontakta, ali im je teko da utjeu na njegov tok ili da obrnu redoslijed, to je mogue u neposrednoj i neformalnoj razmjeni komunikacije, u toku koje je mogue neto ponoviti ili objasniti dio teksta. Istina, ni zapisani tekstovi ne podlijeu takvim promjenama, ali nain na koji se koriste daje mnogo vie manipulacijskih mogunosti nego reakcija na tekst tekuih sredstava posredne komunikacije. Najnoviji tehniki ureaji unose promjene u predstavljenu podjelu tekuih trajnih i trenutnih sredstava. Zahvaljujui magnetofonskom zapisu, zahvaljujui video rekorderima, primalac moe da zabiljei tekuu poruku i da je vie puta emituje u izabranom trenutku. Ipak, takva operacija zahtijeva posjedovanje odgovarajue aparature, kao i vrenje tehnikih operacija koje iziskuju izvjestan napor. Moe se slobodno pretpostaviti da e jo dugo veina primalaca pasivno koristiti organizovane masovne forme poruke u njenom tekuem obliku. Istraivanje karaktera i preobraaja raznovrsnih centara komunikacije koji su se raali, razvijali i nestajali u toku istorije ovjeanstva, predstavlja vano poglavlje cjelokupne istorije kulture. Socioloko stanovite dje-limino ograniava ta istraivanja na polje sopstvene specijalizacije, prije svega zahtijeva izdvajanje i pokazivanje povezanosti medija sa elementima drutvene situacije komunikacije. Ve je prethodno ukazano da ovaj problem mora da se razmatra prvenstveno s obzirom na tipove drutvenih kontakata, iji je uslov postojanje odreenih tehnikih sredstava ili koji omoguavaju primjenu odreenih vrsta medija, a iskljuuju upotrebu drugih. Odreeni aspekt drutvene interakcije uzet je u obzir u predstavljenoj tipologiji komunikacijskih sredstava, u podjeli sredstava na neposredna i posredna, 205

Antonjina Kloskovska _________________________________________________________

________________________________________________SOCIOLOGIJA KULTURE

budui da se ovaj pojam odnosi na kontakt poiljaoca i primaoca, a ne na samo sredstvo. Samo sredstvo mora da daje stimuluse koji uvijek neposredno nadrauju ovjekova ula. U suprotnom, nisu instrumenti djelovanja. Kada se formulie ovakva tvrdnja, ne smije se, naravno, zaboraviti definicija znaka kao stimulusa koji neposredno djeluje na ula i izaziva reakciju koja se odnosi na neki drugi predmet, ne na samu sup-stancu i oblik znaka. Poto sredstvo, suprotno Makluanovoj definiciji, nije identino poruci, mora biti neposredno dostupno ulima kao stranica ispisanog papira, kao slika na televizijskom ekranu koja se sastoji od svi-jetleih taaka ili talas vibracije izazvan pokretom membrane ili u nekom drugom obliku. Sasvim je drugo pitanje kontakta poiljaoca i primaoca do kojeg dolazi ili u sasvim neposrednom dodiru ili posredstvom cijelog lanca tehnikih sredstava. Ovdje je ve bilo govora ulozi koja je u dugoj tradiciji sociolokih i psihosocijalnih analiza davana tipu drutvenog kontakta koji je odreivao ne samo fizike - vremenske i prostorne - ve i drutvene uslove interakcije. Ti uslovi su, prije svega, zasnovani na formalnom ili neformalnom karakteru drutvenih odnosa. Poev od Tenisa, Dirkema, Kulija, podjela na ta dva tipa (drutvene) solidarnosti i iz nje izvedene grupe zauzimala je vano mjesto u sociolokoj naunoj aparaturi. U skladu sa klasinom Kulijevom definicijom, primarna grupa se odlikuje ne samo neposrednim kontaktom uesnika interakcije, nego i osjeanjem posebne psihike bliskosti, neposrednou, dominacijom pozitivnih stavova. Sline odlike ima, takoer, i drutveni krug, kako ga je vidio Znanjecki, iako je solidarnost mnogo slabija. I primarna grupa i krug su male drutvene skupine koje zadovoljavaju kriterijume male grupe. Neposredni neformalni kontakti ne ograniavaju se samo na fenomene primarnih grupa i krugova. U sloenim, urbanim savremenim drutvima, pa ak i u milionskim drutvima koja omoguavaju stvaranje velikih drutvenih skupina, stvaraju se prilike za neformalne, ali i trenutne, povrne neposredne kontakte, na primjer: na javnim sastancima, gradskim ulicama, u autobusima, radnjama. Te vrste kontakata na javnim mjestima istraivao je Gofman sa stanovita komunikacije do koje dolazi u takvim situacijama. inove komunikacije Gofman je podijelio na one koji nemaju jezgro, dakle, nemaju predmet kolektivne reakcije

i na one sa jezgrom, koje je rezultat postojanja zajedni kog, ali trenutnog predmeta kolektivnog interesovanja.213 Nesumnjivo, komunikacijski procesi u toj situaciji imaju neformalan karakter, ali istovremeno su daleko od glavnog predmeta sociologije kulture. Komunikacija se u tim situacijama zasniva na prenoenju pomou pokreta, gesta, odijela, informacije karakteru i statusu subjekta. Nije u potpunosti intencionalna, niti u potpunosti refleksijska. Prije svega, operie dodatim znacima ili naprosto oznakama i signalima. Novi fenomen u oblasti komunikacije na javnim mjestima, koja nije potpuno formalizovana, jesu paraumjetniki dogaaji kao to su pozori-ni, likovni, muziki hepening. Ovi fenomeni pripadaju sociologiji umjetnosti, dakle i sociologiji kulture. Kao eksperimentalna manifestacija umjetni ke avangarde, za sada predstavljaju jedino mali dio estetskog i spoznajnog iskustva drutva. Ako se taj tip eksperimentalnog djelovanja ukorijeni i proiri, moe da postane nova, vrlo vana forma savremene kulture, koja je izrasla iz tradicije. Za sada je to samo marginalni dio moguih umjetnikih i spoznajnih iskustava. Drutveni znaaj simbolike kulture koja se raa i realizuje u malim trajnim primarnim grupama i drutvenim krugovima neuporedivo je velik s obzirom na opseg i karakter te kulture. Tu kategoriju, s obzirom na njen drutveni okvir, nazivam primam im sistemom kulture. Ona je prvi od tri sistema, izdvojen prema tipovima osnovnih drutvenih kontakata, a njen naziv se odnosi na dvostruko poimanje primarnosti: u smislu hronolokog prvenstva i u smislu elementarnog tipa drutvenog kontakta, slino kao to to predstavlja Kuli, ali bez neophodnog pripisivanja uvijek pozitivnog karaktera tom tipu kontakta. Drugi sistem kulture, koji se takoer zasniva na neposrednom kontaktu, razlikuje se od prvog po formalnom karakteru kontakta. Interakcija je u njemu institucionalizovana i zato taj sistem nazivam institucionalnim. Poiljalac i primalac poruke pojavljuju se u formalizovanim, drutveno odreenim ulogama, a njihove uloge se odnose na njihove funkcije u procesu komunikacije. Dakle, poiljalac moe da bude autor, glumac, pjeva, a u toj ulozi se ne nalazi incidentalno i trenutno, kao to se deava u prvom sistemu. Njegova komunikacijska funkcija odreuje njegovu drutvenu ulogu i drutveni status, ima profesionalni karakter.
213

E.Goffman, Behavior in Public Places; isti autor, Relations in Public

206

207

Antonjina Kloskouska ____________________________________________________

________________________________________________SOCIOLOGIJA KULTURE

Funkcija primaoca ne odreuje na tako trajan nain njegovu ulogu. On je samo trenutno gledalac, slualac, lan auditorijuma. Ali, njegova uloga u tom sistemu je neprelazna. On biva gledalac, ali ne i glumac, ne poiljalac. U svojoj ulozi primalac mnogo vie podlijee regulativnom sistemu drutvenog oekivanja nego aktuelni, trenutni primalac u primarnom sistemu kulture. U toj regulativnosti i u toj trajnoj podjeli na spoljni krug primalaca i unutranji krug poiljalaca i organizatora izraava se institucionalni karakter drugog sistema kulture, koji upravo tako moe da se definie pozajmljivanjem termina iz teorije organizacije. U primarnom sistemu ne postoji podjela na unutranji i spoljni krug. Trei sistem kulture razlikuje se od oba prethodna, poto se zasniva na sredstvima posredne komunikacije, a istovremeno ne moe da bude jednoznano definisan po kriterijumu formalnog ili neformalnog karaktera. Posredni tip kontakta predstavlja vrlo vaan faktor specifi nosti komunikacije. Ve smo spomenuli da se posredna interakcija javlja i u oblasti nesemiotike drutvene djelatnosti, prije svega u ekonomskim odnosima izmeu ljudi. Ovaj tip odnosa ne mora uvijek da bude shvaen kao interakcija. Ljudi esto nisu svjesni da je djelovanju faktora, koje je Kivicki u citiranom odlomku nazvao "drutvenim sponama", izvorite -drutveno. Drugaije je u oblasti komunikacije, dakle semiotike interakcije. Predmetni, neznakovni elementi drutvenih veza djeluju gotovo automatski, reklo bi se, per se. Uopte ne zavise ili mnogo manje zavise od ljudske interpretacije i zato se opaaju i prihvataju kao to se opaaju i prihvataju prirodni faktori sredine. Znakovi upotrebljavani u semiotikoj interakciji zavise u svom djelovanju od zajednitva koda poiljaoca i primaoca. Upotreba znakova prouzrokuje da partneri interakcije budu uzajamno prisutni u svojoj svijesti. Istina, u trenucima estetske kontemplacije stvaralac ili primalac mogu da budu ravnoduni prema adresatu ili izvoru komunikacijskog ina. Ipak, sutina komunikacije, njena refleksivna strana, dovodi do saznanja da je to - izraeno Marksovim rijeima - in koji potjee od ovjeka i namijenjen je ovjeku. Ova svijest koja prati inove posredne komunikacije neizmjerno proiruje polje ljudskog kulturnog iskustva, koje se prihvata kao drutveno i koje se realizuje u vremenu i prostoru. Ova dva aspekta predstavljaju osnovu podjele na dva velika skupa posredne publike iste poruke ili iste vrste sredstava. Trajna sredstva

poruke omoguila su - iako ne jedino - odravanje odreene tradicije, dakle, u toku vremena porast velike dijahronine publike. tampa kao sredstvo umnoavanja poruka, zajedno sa poboljanjem saobraaja sensu stricto, tj. prenoenja robe, a prije svega elektronska sredstva nae epohe, izvor su ekspanzije prostorne posredne komunikacije u okvirima ogromne sinhronine publike. Prethodno su ovi fenomeni bili predstavljeni s gledita samih sredstava. Sada ih razmatramo u vezi sa tipovima odnosa i kontakata. Trei sistem kulture ne razlikuje se od dva prethodna jedino s obzirom na posredni karakter tih veza i s obzirom na nain institucionalizovanja, koji zahtijeva znatno veu formalizaciju na strani poiljaoca. Prije svega, savre-meni sistem masovne komunikacije, zapoet razvojem tampe, razvijen zahvaljujui elektronskim sredstvima, pretpostavlja funkcionisanje sloenog sistema realizacije poruke, koji obuhvata i tehniku stranu procesa, kao i stvaranje poruka i njihovo emitovanje. U tom su sistemu uloge poiljalaca i organizatora-posrednika vrsto formalizovane, ukljuene u sistem institucija. Opet, primalac poruka - italac, televizijski gledalac i radio slualac - funkcionie u isto tako neformalnoj situaciji kao i primalac poruka u primarnom sistemu kulture. Razlikuje se, naravno, od njih po neprelaznom odnosu prema poiljaocu, po ogranienim mogunostima povratne reakcije, a takoer i samosvijeu da uestvuje u velikom, ali personalno anonimnom skupu primalaca, a ne u primarnoj grupi. U posrednim sredstvima osjeanje slobode u odluivanju praenju poruke, u ponaanju koje prati primanje poruke, ak je mnogo snanije nego u primarnom sistemu kulture. Na strani primalaca trei sistem kulture ima potpuno neformalan karakter. Trei sistem se rodio zajedno sa raanjem trajnih sredstava poruke, ali posredna komunikacija dobila je pun razmah tek poslije industrijske revolucije u tehniki razvijenim kulturama i u odreenom tipu drutva tog doba. Uz odreene ograde, taj sistem kulture moe da se svede na kulturu masovnih medija i da se definie kao sistem tih sredstava i odlika komunikacijske situacije koje su njima svojstvene. Prije podrobnije analize i karakteristike izdvojenih sistema neophodno je, makar uopteno, povrno, odrediti njihov uzajamni odnos. Ovdje treba naglasiti da koncepcija tri sistema nije rezultat iste spekulacije koja operie apstrahovanim pojmovima komunikacijskih sredstava i interakcijskih odnosa. Nastala je u toku empirijske analize monografskog materijala 209

208

Antonjina Kloskovska _________________________________________________________

kulturnom ivotu male gradske zajednice u centralnoj Poljskoj.214 Bila je rezultat potrebe da se sistematizuju fenomeni koji utjeu na uestvovanje u kulturi konkretne drutvene grupe, sredine, dakle, tih fenomena koji predstavljaju dio kulturne stvarnosti, sa odreenim vremenskim i prostornim pokazateljima. Pomou tih pokazatelja kultura odreene grupe je obuhvatila elemente sva tri sistema, koji su meusobno sinhronino povezani. To je karakteristina situacija za savremena razvijena drutva. Opet, u dijahroninom prilazu mogue je pratiti postojanje jedino primarnog sistema, poslije njega pojavu institucionalnog, a, na kraju, treeg sistema kulture, u kome danas dominiraju masovna sredstva komunikacije. Ipak, taj sistem se, za razliku od primarnog, nikada ne pojavljuje samostalno i ne eliminie ostale iz opsega kulturnog iskustva pojedinaca i ljudskih grupa. Uzajamni odnos i proimanje ta tri sistema predstavljaju predmet istraivanja koja su neophodna u spoznaji mehanizama savre-mene kulture. Naravno, to ne znai da je predstavljanje funkcionisanja kulture u tom prilazu dovoljno za potpunu socioloku analizu. U skladu sa ovdje prihvaenom definicijom, zadatak sociologije kulture je da sociologiju kulture vidi u relaciji sa drutvenom kulturom, sa strukturom i dinamikom prouavanih zajednica. Analiza u kategorijama sistema kulture koja se bavi jednostavnijim, elementarnim mehanizmima interakcijskih uslov-ljenosti semioze, jedino je uvod u dalja istraivanja, ali s obzirom na univerzalnost primijenjenih kategorija i njihov fundamentalni znaaj, istovremeno je vrlo vaan osnov tih istraivanja.

X. KULTURA TRIJU SISTEMA

Iz predstavljene karakteristike triju sistema kulture proizlazi da su to elementi drutvene kulture, onog njenog dijela koji je neposredan okvir realizacije simbolike kulture. Osnovno pitanje za sociologiju kulture jeste koji se tipovi simbolike kulture realizuju u svakoj od tih varijanti drutvenog okvira ili u svim, u situaciji koju odreuje njihovo istovremeno pojavljivanje. ist oblik samostalnog primarnog sistema javlja se jedino u primitivnim zajednicama. Ali, i u kulturi primitivnih zajednica raaju se zaeci formalizovanih odnosa simbolike komunikacije. Pojavljuje se tu uloga svetenika i mudraca, formira se princip autorskog prava u obliku klanovske privilegije upotrebljavanje odreenog rituala, knjievnog teksta, oblika igre. Dolazi do klanovske i personalne specijalizacije u vrenju obrednih funkcija. Podjela na formalni i neformalni okvir kulture, slino kao i u mnogim tipolokim sociolokim koncepcijama, odreuje prije svega polarne take kontinuuma, a ne dihotomne kategorije koje iskljuuju proimanje fenomena. Ali, ta podjela ipak ne gubi svoju spoznajnu vrijednost. Pojam primitivnih zajednica obuhvata razne njihove oblike. Meu njima su i takve koje mogu da budu prihvaene za empirijski tip neformaHzovane, preinstitucionalne situacije u oblasti kulturne simbolike razmjene. Najee je to rezultat proste drutvene strukture, s kulturom u zaetku. Ovo se odnosi, na primjer, na pleme Ona iz Ognjene zemlje. Meutim, meu primitivnim zajednicama mogu se nai primjeri neravnomjernog razvoja pojedinih kulturnih oblasti. Linton je u svojoj studiji iz antropologije kulture The Tree of Culture skrenuo panju na to da odreeni kulturni elementi imaju tendenciju ka hipertrofiji, koja moe da prouzrokuje njihovu disfunkcionalnost u odreenim tipovima zajednica, uz istovremenu nerazvijenost ostalih oblasti.215

214

A.Kloskovska, Drutveni okviri kulture

215

R.Linton, The Tree of Culture

210

211

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Ve znatnu institucionalnu kristalizaciju drutvene kulture moe da prati relativno rudimentaran razvoj institucija simbolike kulture.216 Ipak, najei fenomen je proimanje i mijeanje kulturnih kategorija. Levi-Stros je, karakteriui pleme Bororo, pisao: "Vjerovanja i svakidanji obiaji su tako meusobno isprepleteni, da se ini da domoroci uopte ne obraaju panju na prelaenje iz jedne sfere stvarnosti u drugu." Sli na svojstva, iako ne tako jasno ispoljena, imala je srednjovjekovna evropska kultura. Gurevi, piui simbolinosti te kulture, dolazi do zakljuka da je krto empirijsko znanje pratilo neko drugo znanje svakom predmetu: poznavanje njegovog simbolikog smisla, njegovog odnosa prema natprirodnim fenomenima i njihovim vezama sa ljudskim problemima. U oba sluaja radi se fenomenu pansemiotizma u njegovom prvobitnom obliku, svojstvenom drutvima sa nerazvijenim racionalistikim elementima drutvene svijesti i sa dominacijom prvog sistema kulture u ivotu zajednice. Ukljuivanje simbolikih radnji u okvir svakidanjeg ponaanja i odsustvo podjele na kulturne oblasti ne koriste njihovoj izrazitoj forma-lizaciji i - u navedenim primjerima - rezultat je ograniene institucionalizacije. U pojedinim drutvima, na primjer u nigerijskom plemenu Tiv, zapaa se potpuna nezainteresovanost za umjetnika i za stvaralake procese, iako je umjetnost priznati element kulture.219 Neformalni karakter simbolike kulture primitivnih zajednica treba shvatiti kao odliku koja ipak ima odreene varijante i podlijee gradaciji. Meutim, sasvim je izvjesno da se u ovim zajednicama pojavljuje druga odlika karakteristina za primarni sistem - neposredni oblici komunikacije. Simboliki ivot ljudi u prvobitnim zajednicama i grupama reali-zuje se gotovo iskljuivo u praktinom iskustvu neposrednog kontakta poiljaoca i primaoca i ostalih primalaca kulture, prostorno i vremenski je odreen na principu: hie et nunc. Upravo s obzirom na to, primarni sistem stvara po opsegu i brojnosti ograni ene drutvene osnove razvoja kulture. Ovaj sistem je svojstven malobrojnim primitivnim zajednicama, lokalnim seoskim zajednicama i malim grupama i krugovima sloenih drutava.
216 217 218 219

Uporedi: R.Lowie, Primitive Society. P.Radin, Primitive Man as Philosopher. K.Levi-Stros, Tuni tropi. str. 243 A.Gurevi, Kategorije srednjovekovne kulture P.Bohanan, Artista Tiv

Tri navedene verzije kulture primarnog sistema imaju definicijske zajednike odlike, ali se i razlikuju u odreenim vidovima, od kojih najvaniji proizlaze iz razliitog opteg, ireg konteksta njenog pojavljivanja. Kultura primitivne zajednice je globalna, u potpunosti autonomna, preteno autarhina i gotovo izolovana cjelina. U dijahroninom pristupu, kultura prvog sistema moe da se prezentira kao potpuna, svestrana i samostalna, a istovremeno kao izvorite i poetak svake simbolike kulture. Narodna kultura, kao posredni oblik prvog sistema, koja se rodila u uslovima iskljuivosti, funkcioniui stotinama godina u neizbjenoj, ali dosta ogranienoj koegzistenciji sa drugim sistemom i elementima treeg sistema, nema sva ta obiljeja. Primjere tog tipa kulture daju seoske zajednice Evrope do XIX vijeka, a u pojedinim sluajevima, kao to su seoske zajednice Latinske Amerike i Azije, i do sredine XX vijeka. Robert Redfild, ije je dihotomno razgranienje sela i grada s vremenom preformulisano u koncepciju seosko-gradskog continuuma, priao je na isto tako klasian nain problemu seoske zajednice i kulture. 220 Definiui ovu zajednicu kao djeliminu, Redfild je na taj nain izrazio princip povezanosti lokalne, male zajednice za irom drutvenom strukturom, njenu nepotpunu ekonomsku i drutvenu samostalnost. Govorei drutvenoj strukturi, razmatrao je kategorije kulture koje su ovdje defin-isane kao drutvena kultura. Veze i zavisnosti male lokalne zajednice u odnosu na veliku drutvenu cjelinu izraavaju se, u skladu sa Redfildovim stanovitem, u oblasti teritorijalne hijerarhije, administracije, ekonomskih odnosa i mree personalnih kontakata vezanih, na primjer, za egzogamiju. U oblasti simbolike kulture "djelimini" karakter seoske zajednice na razne naine je povezan sa navedenim trima aspektima drutvene podreenosti u makrostrukturi. Malo, primitivno pleme, koje predstavlja ist, empirijski tip prvog sistema kulture, isto je tako jedinstveno, autonomno i autarhino u oblasti drutvene, kao i u oblasti simbolike kulture. Primitivni narodi, sa sloenijom drutvenom strukturom, na viem stupnju razvoja, koji obuhvataju brojne, uzajamno zavisne lokalne zajednice dje-liminog karaktera, mogu biti toliko kulturno koherentni da je svaki lan zajednice ravnopravno kompetentan i zainteresovan uesnik u svim dijelovima njihove kulture. Takva je, po Redfildu, situacija u milionskom
R.Redfleld, The Little Community. Peasant Society and Culture; H.Miner, The FalkUrban Continuum
220

212

213

Antonjina Kloskovska

______________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

nigerijskom plemenu Tiv. Za razliku od toga, kultura Maora bila je podijeljena na dva sloja nejednake hijerarhijske pozicije. U lokalnim seoskim zajednicama uestvovanje u vioj kulturi bilo je dostupno malobrojnim pojedincima, koji su izlazili iz prvog sistema kulture i, s obzirom na njihove specijalne uloge, bili sposobni da uestvuju u institucionalizovanim oblicima "velike tradicije", koju je Redfild suprotstavljao lokalnoj "maloj tradiciji". Uzimanjem primjera iz evropskog kruga moe se pokazati kako se u ljudskom iskustvu lomila iskljuivost prvog sistema kulture i njemu svojstvene male tradicije pod utjecajem razvoja institucionalnog sistema, na primjer vjerskog, kao nosioca velike tradicije. Ova tradicija koristila je, takoer, u poetku, pojedine elemente treeg sistema: kulture posrednih sredstava komunikacije. Ovakav dijahronini pristup funkcionisanju sistema kulture po svojoj prirodi dio je istorije kulture i ovdje je skiciran jedino da bi se pripremilo polje za sinhroninu analizu funkcionisanja sva tri sistema zajedno u razvijenim savremenim drutvima. Ovaj drugi pristup blii je kompetencijama sociologa. U dijahroninom prilazu kultura primarnog sistema moe da bude izjednaena sa narodnom kulturom tamo gdje se odnosi na lokalne zajednice i njihova osnovna jezgra, koja takoer imaju karakter elemenata prvog sistema: na porodice i rodove, starosne grupe, susjedstva. Dakle, Redfildova kultura "male tradicije" odgovara poimanju narodne kulture u njenom istorijskom poetku. Zajedno sa udaljavanjem od izvora i srastanjem sa cijelim drutvenim slojem, koji se sastoji od elementarnih lokalnih zajednica koje gube svoju izolovanost i dobijaju osjeanje klasno-staleke povezanosti, narodna kultura postaje univerzalna i kao takva ona je kultura velike tradicije, dio nacionalne kulture. Bio je to dugotrajan proces, prepun napetosti u sferi drutvene kulture i povezan sa naputanjem prvobitnog oblika najradikalnijeg kulturnog demokratizma primarnog sistema. U poetku, plemenske voe i obini lanovi zajednice uestvuju u kulturi identinoj po sadraju i po mehanizmima neposredne, neformalne razmjene, ak i tada kada postoje meu njima podjele u sferi drutvene kulture, koje su rezultat hijerarhijski oblikovanih uloga. Prema poljskim istoriarima srednjeg vijeka, slovenske zajednice na poljskim teritorijama bile su kulturno koherentne do IX vijeka. Primanje hrianstva i razvoj dravne organizacije uveli su u narodnu plemensku kulturu institucije drugog, formalnog i viestepenog sistema. Gjeitor je 214

pisao da je u to doba slovenski ivot na selu bio arhaian, ali i u okviru njega deavale su se znaajne promjene izazvane uvozom institucija, poruka i ljudi. 221 Ove institucije su bile prihvaene i djelimino neutralizo-vane u procesu asimilacije, koja se nije zasnivala samo na prilagoavanju lokalne zajednice na nove univerzalne obrasce, ve i na uklapanju obrazaca u "malu" lokalnu tradiciju. Na taj nain se razvijao kult lokalnih svetaca i dolazilo je do spajanja elemenata tradicionalnih paganskih obreda sa novim ritualom, to je tako uznemiravalo srednjovjekovnu crkvenu hijerarhiju. Na taj nain se prvi sistem branio od utjecaja institucionalnog sistema koji je modifikovao tradicionalne obrasce. Izraz takve odbrane je u Poljskoj bio stil ivota koji je Brikner nazvao "rustikalizmom", a koji je bio spona izmeu seoske kulture i kulture sitnog plemstva. ak do XV vijeka staleke razlike simbolike kulture bile su u Poljskoj mnogo manje nego u Zapadnoj Evropi, to je, po Briknerovom miljenju, bilo rezultat slabe razvijenosti drutvenih institucija karakteristinih za oformljeni, razvijeni feudalni sistem. an le Gof u vezi sa zapadnim drutvima posebno naglaava drutvenu slojevitost, raznovrsnost, ponavljajui za Fevrom da je opta kategorija "srednjovjekovnog ovjeka" naprosto mit. Pravilnije bi bilo da se definie kao dosta velika apstrakcija, a njenom konstruisanju i sam Le Gof dodaje odreene elemente, definiui kao predmet svog interesovanja ono to je u kulturi srednjeg vijeka zajedniko, kolektivno. Meu tim elementima nabraja dominaciju oblika sela, preciznije, seoskog ivota - u periodu do XII vijeka - i nadvremensku dimenziju svojstvenu seoskoj zajednici, dakle ogranienje istorijskih perspektiva.222 Zapadni feudalizam je ranije stvorio staleki razliite uloge institucionalnih posrednika simbolike kulture. U srednjem vijeku je institucionalizovana u drugom sistemu popularizacija umjetnosti i nauke vezana za pokretnu kulturu, koja je stvorila posebne uloge, kao to su: dvorski trubaduri i pisci, crkveni pisci, zabavljai gradskog plebsa, mimiari, lakrdijai.223 Pokretni karakter ove
A.Gjeitor, Kultura Pjastovske Poljske; Poljskapodeljena i ujedinjena, red. A.Gjeitor 222 A.Brikner, Kultura, pismenost, folklor, odjeljak Narodna kultura i odeljak Povijest poljske kulture u istorijskom presjeku; . le Gof, Kultura srednjovjekovne Evrope 223 . le Gof, Intelektualci u Srednjem vijeku; od istog autora, Kultura srednjovjekovne Evrope. A.Hauzer, Drutvena istorija umjetnosti i knjievnosti, tom 1, odjeljak IV; J.Hojzinga, Jesen Srednjega vijeka
221

215

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

kulture, to je Le Gof smatra za djeliminu nadoknadu ogranienja vremenske perspektive, izraavao je njene praznine funkcije, realizovane na margini svakidanjeg ivota, koji je jo bio blizu narodne kulture ili, ak, kao u sluaju sela, ispunjen narodnom kulturom koja je jedino bila dopunjena crkvenim institucijama, asimilovanim i uraslim u lokalnu tradiciju. To se, na primjer, izraava u kultu lokalnih svetaca, u prelaenju u crkveni ritual doma ih obiaja i obreda. Vjerske ustanove su unijele u drutveni ivot karakteristine odlike drugog sistema, koje se ne zasnivaju samo na formalizovanju uloga i odnosa u procesu komunikacije, ve i na ukljuivanju njegovih lokalnih karika u hijerarhijski sistem organizacije kulture, na odreivanju osnovnih elemenata prenosnih kulturnih sadraja i periodinom davanju novih elemenata koji potiu iz centralizovanog sistema. Postupno razvijana mrea prosvjetnih ustanova, kola pri crkvama i univerziteta bila je slijedea karika u razvoju drugog sistema, koji je imao vei institucionalni oblik od pokretne kulture, a preko svojih veza sa crkvom bio je centralizovan i podlijegao je istim procesima napajanja univerzalnim sadrajima svojstvenim vjerskim ustanovama. Meutim, neposrednost kontakta, koja je konstitutivna odlika drugog sistema kulture, prouzrokuje da se izvanlokalni i vremenski udaljeni sadraji realizuju na posredan nain, kroz lokalne i aktualne uslove. Ovo utjee na slabljenje kontrasta i granica izmeu drugog i prvog sistema. Ve je napomenuto da je takvo proimanje bilo karakteristi no za srednjovjekovnu kulturu. Ova odlika, koja moe da se definie kao dominacija prokseminosti u srednjovjekovnoj kulturi, izraavala se i u treem sistemu. Gurevi tvrdi da je neposredno poznavanje okolne stvarnosti znatno utjecalo na viziju cjeline geografskih i istorijskih fenomena, tako da i pisci koji su drugima zamjerali na partikularizmu nisu uspjeli da izbjegnu lokalni utjecaj u svojim analizama, koje su bile zamiljene kao prikazi globalnog istorijskog procesa ili odreenih istorijskih dogaaja. I prostor i vrijeme u poimanju ljudi srednjeg vijeka, ili lanova lokalnih zajednica u kasnije doba, imali su odlike svojstvene kulturi malih, relativno izolovanih zajednica. Kazimje Dobrovolski, karakteriui tradicionalnu seosku kulturu u Poljskoj, ukazivao je na njene glavne odlike vezane za dominaciju neposrednih drutvenih kontakata. Tim odlikama pripada okretanje prolosti, uz istovremeno ogranienje istorijske perspektive; ova stabilizacija odnosi se, prije svega, na opte sheme kulturne tradicije, a ne na 216

detalje koje je gubio ili modifikovao neprecizni mehanizam usmene tradicije. U toj kulturi anonimnost stvaralaca i proizvoda pratilo je priznavanje autoriteta i vjera da ih podravaju transcendentalne sankcije. Osjeaj za posebnost sopstvene kulture izraavao se u privrenosti prema njenim detaljima, uz istovremeno omalovaavanje slinosti, podudarnosti sa optom shemom susjedskih analognih stalekih grupa. Narodna kultura XVIII i XIX vijeka koju opisuje Dobrovolski, a takoer i ona iz ranijeg perioda, nije mogla da bude u takvom stepenu izolovana i samonikla kao plemenska kultura primitivnih zajednica, esto odvojena prirodnim granicama od spoljnih kontakata i utjecaja. Problem kontakata i kulturne razmjene u stalekim drutvima razmatrali su mnogi poljski naunici; Brikner i Bistronj vidjeli su to, prije svega, u terminu "opadanje" kulturnih elemenata od viih klasa ka narodnoj kulturi. Ovaj termin upotrebljava i Dobrovolski, kada govori procesu selektivnog i zakanjelog prihvatanja kulturnih poruka, svojstvenom viim klasama i staleima. Ipak, savremeni etnografi i istoriari istiu i uzajamnost pozajmica, razmjenu koja se ostvarivala izmeu stalea kroz svakidanje veze u radu, u ritualnim situacijama i u zabavi. Posebnu ulogu imale su posrednike funkcije dvorske slube, koja nije samo elemente dvorskih obiaja prenosila na selo, ve je i sama, prije svega vaspitavajui dvorsku djecu, utjecala na svijest drugih stalea, na sferu vjerovanja i estetskih doivljaja. Karakteristian primjer ekspanzije narodne umjetnosti je ritual karnevalske kulture smijeha, koji je analizirao Bahtin, a koji ima svoje izvorite u narodnom obiaju, obogaenom "opadajuim" elementima, ali koji utjee na kulturu drugih stalea u skladu sa svojom kardinalnom odlikom prijelaznog ruenja barijere stalekih kontakata.224 Potpunija karakteristika narodne kulture morala bi da bude mnogo bogatija, sadrajnija od ovdje predstavljenog shematskog opisa. U njoj bi se nale brojne odlike koje se odnose na razliite sadraje, zavisno od drutva i epohe. Predstavljeni opis uzima u obzir samo opta svojstva tog tipa kulture, koja su povezana sa drutvenom osnovom, to znai sa karakterom komunikacijske interakcije. Ova interakcija se odlikuje iskljuivo ili
A.Brikner, Povijest poljske kulture, tom 3. J.S.Bistronj, Narodna kultura; K.Dobrovolski, Studija drutvenog ivota i kulture; K.Zavistovi-Adamska, Granice i horizonti istraivanja kulture sela u Poljskoj; J.Burta, Narodna kultura; M.Bahtin, Stvaralatvo Fransoa Rablea; VGusev, Estetika folklora 217
224

Antonjina Kloskovska ____________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

kvaziiskljuivo neposrednim kontaktima, dominiranjem neformalnih natkontakata formalnim, drugim rijeima, dominiranjem prvog, primarnog sistema kulture. Zajedno sa istorijskom evolucijom narodnih kultura, u njima raste i uloga drugog, institucionalnog sistema. Ipak, i dalje dominira neposrednost kontakata u toku kulturne transmisije. Ova odlika daje prvobitnim i narodnim kulturama samosvojne, posebne crte i stvara odreena ogranienja. Zato kulturu masa srednjovekovnog drutva ne treba izjednaavati sa masovnom kulturom zasnovanom na posrednim sredstvima komunikacije irokog dometa i istovremenog djelovanja.225 Sa sociolokog stanovita ovakav stav ini se neprihvatljiv, kao i Makluanova koncepcija masovne televizijske publike u razvijenim savremenim drutvima kao "globalnog sela", ekvivalenta prvobitne, plemenske zajednice. Drutva prelaznog tipa, takva kao to su bila srednjovjekovna drutva u Evropi, vrsto utemeljena u prvom sistemu, ivjela su istovremeno i u sferi zajednikih, izvanlokalnih kulturnih vrijednosti svojstvenih itavim drutvima i civilizacijskim predjelima. Odatle su preuzimala simbolike kategorije za interpretaciju fenomena, informacije svijetu, izvan-lokalnim dogaajima. Ove nadlokalne kategorije znaenja, ocjena i znanja ipak su uvijek dopirale posredstvom personalnih kontakata: neformalnih, kao u sluaju pripovijedanja povratnika "iz svijeta": putnika, kupaca, vojnika ili hodoasnika, ili napola formalnih i formalnih, kao u sluaju nosilaca pokretne kulture i zvaninih poslanika, kurira, glasnika, izaslanika vjerske i lai ke hijerarhije ire zajednice. I kada su te poruke imale karakter posrednih, pisanih poruka, njihovo cirkulisanje u krugu nepismene zajednice zahtijevalo je reprodukovanje u neposrednom kontaktu: objavljivanjem sa predikaonice, na gradskom trgu, a dalje u neformalnom prenoenju "od ovjeka do ovjeka". Tek tada je spoljna vijest, instrukcija i interpretacija bila ukljuena u tok lokalnog ivota, koji se odigrava ovdje i sada. To se odigravalo sa znatnim vremenskim zakanjenjem, sa neizbjenom promjenom perspektive koja je davala univerzalnim sadrajima novu obojenost, individualnu u odnosu
Uporedi: Kultura elite i masovna kultura u Poljskoj kasnog Srednjeg vijeka, red. B.Geremek. Naslov ovog rada je u potpunosti opravdan tenjom da se, nasuprot jednostranoj koncentraciji panje istoriara koja je okrenuta ka kulturi drutvenih elita, ispitaju i karakteristike kulturnog ivota masa. Nije, meutim, korektno njegovo korienje termina "masovna kultura", koji inae koriste istraivai razvijenih drutava XX vijeka. 218
225

na izvor, ali kolektivnog karaktera s gledita lokalne zajednice koja preuzima poruku.226 Trei sistem kulture ulazio je, dakle, polako i postepeno u sferu komunikacije. U poetku je obuhvatao ire drutvene strukture, prije svega posredstvom ikonikih znakova koji su predstavljali zabiljeena, trajna sredstva poruke ireg drutvenog znaaja. Iz prirode njihove ikoninosti proizlazi da za njihovu interpretaciju nije neophodna sistematska i sloena nauka, kao to je za itanje pisma. Arhitektura, vajarstvo i slikarstvo Srednjeg vijeka bili su biblija bijednih, koja je davala "bijednima duhom" makar djelimine informacije iz istorije, teologije i filosofije, a koje su pismeni nalazili u knjigama. Panofski u svojoj monografskoj analizi skree panju na podudarnost izmeu sholastike filosofije i arhitekture Srednjeg vijeka.227 Kad se odreuje funkcija ikonikih poruka u kulturnoj transmisiji, ne smije se zaboraviti da, i pored slinosti koja im pripada ex definitione sa predstavljenim fenomenima, zahtijevaju takoer izvjesno poznavanje primarnog i institucionalnog sistema, da bi se postigla odgovarajua kulturna interpretacijska kompetencija. To se, prije svega, odnosi na simbolike funkcije mnogih elemenata srednjovjekovne likovne umjetnosti ili na barokne "koncepte" - potpuno konvencionalne likovne simbole koji su primjenjivani prevashodno u crkvenoj umjetnosti, a njihovo razumijevanje bilo je nemogu e bez poznavanja koda, specijalno i drutveno odreenog, ali tada iroko prenoenog u procesu socijalizacije. Le Gof je skrenuo panju na injenicu da je tampa, koju je nazvao senzacionalnim otkriem, u poetku dovela do izvjesnog ogranienja opsega komunikacije u drutvenoj perspektivi, jer je potisnula u drugi plan likovne poruke koje su bile dostupnije nepismenoj masi. Kontakt sa lokalizovanim i neprenosivim likovnim porukama bio je takoer ogranien. U krugu poljske srednjovjekovne kulture dragocjena i vana ikonika poruka bili su bareljefi na vratima katedrale u Gnjeznu. 228 U iskustvu istorijskog primaoca mogli su da igraju ne samo ulogu svojstvenu sakralnim porukama, ve i ulogu ekvivalenata pojedinih elemenata
226 Prvi poljski zapisi otkriu Amerike datiraju oko deset godina poslije prve Kolum bove ekspedicije. To predstavlja posrednu mjeru informativnog kanjenja svojstvenu drutvima Srednjeg vijeka. 227 E.Panofski, Gotska arhitektura i skolastika, u: Studija iz istorije umjetnosti 228 Vrata u Gnjeznu, red. M.Valicki

219

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

masovne kulture XX vijeka: stripa, televizijske serije. Ovakvo poreenje nee se smatrati drastinim ako se uzme u obzir kakve su snane doivljaje, sline dananjim iskustvima primalaca senzacionalnih poruka, mogle da izazovu scene istjerivanja avola ili ubistva svetog muenika. Ogromna razlika koja dijeli ove vrste medija jeste u tome to su vrata katedrale bila u sutini nedostupna masovnom gledaocu. Najee su ih gledali stanovnici grada i okoline, rijetko, moda jedanput u ivotu, oni koji su stizali u katedralu: hodoasnici, plemii, vladari i gospoda. A to je po broju bio zane-marljiv dio stanovnitva tadanje poljske drave. Sam karakter prezentativnog simbolizma, svojstven ikonikim porukama, onemoguavao je diskurzivnu komunikaciju koja je neophodna u mnogim oblastima optenja. Fundamentalna promjena funkcija treeg sistema zahtijevala je uvoenje novih tehnikih sredstava komunikacije. I to nije bio dovoljan uslov, to pokazuje razvoj tampe. Suprotno Inisovim i Makluanovim koncepcijama, preobraavanje elemenata treeg sistema u novi komunikacijski sistem, kojem pripada naziv masovna kultura, nije moglo da bude rezultat imanentnog djelovanja sredstava poruke. To je zahtijevalo, prije svega, mnoge promjene u sferi kulture bitisanja i u sferi drutvene i simbolike kulture. Nema potrebe da se ovdje podrobno predstave osnovi razvoja treeg sistema kulture.229 Dovoljno je da se predstave glavne kategorije inilaca koji uslovljavaju ovaj fenomen. To su tehniki faktori, koji su u osnovi opteg drutvenog razvoja, ekonomski, povezani prije svega sa porastom produktivnosti rada i potrebom za organskom povezanou drutva, demografski, koji se izraavaju u optem porastu stanovnitva i njegovoj urbanoj koncentraciji. Manje znaajnim faktorima, ali vrsto povezanim sa kulturom treeg stepena, pripadaju: razvoj elementarne prosvjete, demokratizacija drutva koja eliminie bar krute staleke podjele u kulturi, razvoj transporta i novi tehniki pronalasci u oblasti komunikacije, ali ne kao samostalan uzroni faktor. Ovdje treba podsjetiti da pronalaskom tampe pismo nije postalo masovno sredstvo komunikacije i da njegovo, u poetku ogranieno, djelovanje nije imalo tehniki, ve drutveni karakter. Pismenost je u Evropi postala masovnija tek krajem XIX vijeka, ali jo i u drugoj polovini XX vijeka nije masovno obiljeje ovjeanstva.
Razvoj sistema sredstava masovnih komunikacija i tipovi homogenizacije njihovog sadraja detaljnije su predstavljeni u radu: A.Kloskovska, Masovna kultura.
229

U razvijenim zemljama nepismenost je marginalna pojava. To ipak ne oznaava masovan i stalan kontakt sa pismenim porukama. Prema amerikim podacima funkcionalni analfabetizam obuhvatao je sredinom sedamdesetih godina vie od 20 odsto stanovnitva Sjedinjenih Amerikih Drava. Informacije itanju tampe u evropskim zemljama govore masovnom korienju tog sredstva komunikacije. Izvor informacije su ipak najee izjave ispitanika. Sprovedena u Poljskoj kritika analiza ovih podataka pokazuje da ih valja smanjiti za oko 25 odsto. Slino je i sa informacijom itanju knjiga. Opti i neprecizni podaci italakoj publici u Francuskoj i Poljskoj osciliraju izmeu 60 i 70 odsto. Ali, u obje zemlje jedino oko 40 odsto stanovnitva moe se smatrati za faktike itaoce knjiga. To su osobe koje u djelimino kontrolisanim izjavama itaju bar jednu knjigu u dva mjeseca.230 Zavisno od svog karaktera, trajna ikonika sredstva imaju razliit drutveni domet. Kao likovna djela drana u muzejima, dopiru do neznatnog broja stanovnitva. Kao plakati, skulpture, graevine i drugi elementi ikonosfere ljudskih naselja, predmet su stalnog, ali najee povrnog kontakta. Brz i spektakularan razvoj elektronskih medija u razvijenim zemljama i njihovo irenje na zemlje Treeg svijeta, koje je esto bilo bre od procesa opismenjavanja, prouzrokovali su da se pitanje komunikacije u XX vijeku poelo potpuno opravdano razmatrati prije svega s gledita tih medija. Trei sistem kulture, koji odlikuje posredni kontakt izmeu poiljaoca i primaoca, nije jedina oblast djelovanja masovnih medija i njihovog tehni kog i organizacionog aparata. S obzirom na trenutnu dominaciju ovih medija nad ostalim sredstvima posredne simbolike, autoteline i formalizovane komunikacije, cjelokupna kultura tih sredstava danas se obino naziva masovnom kulturom. Iako ovako ekstremno stanovite nije pravilno, ova dominacija opravdava posebno interesovanje za masovne medije. Ali, bilo bi pogreno vienje cjelokupne savremene kulture kao masovne kulture posrednih sredstava komunikacije. I u tehniki najrazvijenijim zemljama trei sistem kulture koegzistira sa prvim i drugim i, utiui na njih, sam podlijee njihovom utjecaju. Njihova uzajamna povezanost je glavni predmet analize ovdje izdvojenih sistema, ali vienih u sinhroninoj ravni.
230

Dokumentacija o ovim informacijama nalazi se u XII glavi.

220

221

Antonjina Kloskovska _______________________________________________ Uznemirenje kritiara masovne kulture zabiljeeno je ve u doba industrijske revolucije. U ironinoj Pohvali vijeku, Ignaci Krasicki je, u reenici koja e i kasnije biti sutina kritiarskih ocjena, kratko definisao posljedice novog sistema irenja kulturnih sadraja: "Ali to dobi u irini, izgubi u dubini". Brojni sociolozi i socijalni psiholozi su, poevi od Tenisovog doba pa do sredine XX vijeka, tvrdili da e pod utjecajem irenja masovnih sredstava posredne komunikacije odumrijeti neposredna i neformalna drutvena veza. Ipak je ve i Kuli suprotstavljao tim koncepcijama "mrtvog nivoa" personalne veze teoriju stabilnoj ulozi primarnih grupa u ivotu civilizacijski razvijenih drutava. Istraivanja koja su pedesetih godina vodili Kac i Lazarsfeld dala su empirijske dokaze za hipotezu funkciji personalnih veza u procesu komunikacije, vienom kao sloena cjelina koja obuhvata i sredstva masovnih sredstava komunikacije, kao i mreu interpersonalnih neposrednih kontakata. U tim istraivanjima koja su nastavljali razni autori, operisano je koncepcijom dvostepenog protoka informacije: od medija do lidera mnjenja, kasnije do njihovih individualnih krugova.231 Razmatran u cjelini, drutveni okvir komunikacijskih procesa je, kao to je ve naglaeno, mnogo sloeniji, a funkcije primarnog sistema kulture ne ograniavaju se samo na regulisanje protoka informacija iz treeg sistema. Primarni sistem je vanvremenski u tom smislu to se pojavljuje u svim epohama ovjekovog drutvenog ivota. Njegova istorijska dimenzija se manifestuje u bar djeliminim preobraajima njegove uloge. Drugi, institucionalni sistem pojavljuje se u odreenoj epohi drutvenog razvoja, ali je polifiletian. Ima brojne rodoslove, razliita izvorita i verzije svojih poetaka. Umjesto prethodno izabrane ilustracije institucionalizovanja uloge tvoraca kulture u srednjovjekovnoj Evropi, mogli su da budu navedeni i drugi brojni primjeri: Grka u helensko doba, Indija, a prije svega Kina sa oformljenim i formalizovanim mandarinskim sistemom, koji je povezivao elemente drutvene sa elementima simbolike kulture. Suprotno polifiletinoj odlici drugog sistema, za razvijeni trei sistem kulture kao sistem sredstava masovne komunikacije karakteristina je gotovo potpuna i vremenska i prostorna monogeneza. Naravno, tampa
231 E.Katz, RF.Lazarsfeld, Personal Influence; R.K.Merton, Pattern of Influence, u: Social Theory and Social Structure; A.Siinjski, Lini kontakti 232 M.Granet, La civilisation chinoise, la vie publique et la vie pnvee

__________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

ima dvostruko izvorite: ranije, kinesko i korejsko (VII-VIII vijek) i evropsko (Gutenberg). Akumulisanje elemenata koji su utjecali na stvaranje filma, radija, televizije i elektronskih zapisa zvuka, izvreno je u vrlo kratkom periodu od tridesetak godina u Evropi i od njenog utjecaja zavisnom podruju Sjedinjenih Amerikih Drava. Ove pronalaske odlikuje ogromna ekspanzivnost, koja se manifestuje i u neobino brzom irenju samih tehnikih ureaja, kao i u difuziji sadraja, kojoj se jedino malobrojne zemlje odupiru sopstvenim originalnim stvaralatvom za potrebe masovnih medija. Primjer su neke zemlje Azije, a granice neselektivnoj difuziji postavljaju socijalistike zemlje. Ipak, difuzija je dominantna funkcija medija. Ovaj iroki opseg difuzije odreenih motiva i gotovih poruka, svojstvenih komercijalnoj kulturi zabave, dao je argumente za Makluanovu tvrdnju identinosti sredstava i sadraja poruke. Determinizam sredstava komunikacije je ipak ogranien. Homogenizacija sadraja je jedna od karakteristi nih odlika medija. Pojam je uveo Manhajm, a razradili su ga kasnije ameriki kritiari masovne kulture, prije svega Mekdonald. On ozna ava mijeanje raznovrsnih motiva, a prije svega mijeanje nivoa sadraja koje je tretirano kao negativna kulturna pojava. Dublja analiza sadraja masovne kulture nametnula je zakljuak da fenomen homogenizacije moe da ima nekoliko oblika i da neki od njih ne podlijeu kritici ak i ako je vrednujue stanovite zasnovano na principu odreene hijerarhije kulturnih vrijednosti. Fenomen homogenizacije iziskuje dublju analizu. Vienje ovog fenomena, zasnovano na relativno sistematskoj i rigoroznoj analizi sadraja, ne smije da dovede do zakljuka da je to potpuno jednorodan nain predstavljanja kulturnih sadraja. Treba izdvojiti tri razliita tipa homogenizacije. Prvi, nazvan mehanika homogenizacija, predstavlja zajedno ili u vremenskom redoslijedu razliite sadraje i po karakteru i po nivou. Realizuje se u magazinima opteg karaktera, a prvenstveno u radio i televizijskom programu koji, s obzirom na ogromnu i heterogenu publiku, eli da odgovori potrebama i mogunostima masovnog primaoca i da realizuje mnoge funkcije proizale iz tih potreba. Ovdje se homogenizacija zasniva na mijeanju rodova i nivoa jedino s gledita cjelokupnog sadraja kanala. Pojedine poruke, odvojene programskim okvirima, mogu da budu isti oblici po svom rodu i nivou simbolike kulture. njihovoj homogenizaciji odluuje jedino susjedstvo sa formama drukijeg nivoa i druge

222

223

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

vrste. Ako sadraje asopisa ili radio i televizijskog programa primalac koristi selektivno, tada uopte ne dolazi do homogenizacije sa stanovita koje je osnovno za funkcionisanje simbolike kulture kao procesa komunikacije. Vulgarizujua homogenizacija ne podlijee operaciji restrukturisanja, poto se zasniva na promjenama pojednostavljenja samog teksta poruke. Takav karakter imaju svakojake prerade klasi nih stvaralaca ad usum Delphini, skraene i pojednostavljene verzije knjievnih djela, jednostavne muzi ke transkripcije ili plagijati koji preuzimaju najlake muzike fragmente, transpozicije knjievnih djela, u kojima se gube glavne vrijednosti originala. Vulgarizujua homogenizacija, koja nailazi na optu osudu kad se radi umjetnosti, u odnosu na nauku ima potpuno drugaiji status. Ovdje se ona naziva popularizacija. Poto je izvan mogunosti obi nog laika da spozna problematiku svih naunih oblasti u odreenom trenutku njihovog razvoja, popularizovanje pojednostavljenih verzija naunih dostignua je drutveno prihvaena metoda irenja spoznajnih horizonata. iroko se primjenjuje u masovnim sredstvima komunikacije. Definisanje treeg tipa homogenizacije kao imanentne moe da izazove proteste meu kritiarima koji upotrebljavaju pojam homogenizacije, jer se odnosi na djela koja se ubrajaju u elitnu umjetniku kulturu. Kao primjer mogu da se navedu ekspirove tragedije, Servantesov Don Kihot, Defoova originalna verzija Robinsona Krusoa, Tolstojevi romani Karenjina i Vaskrsenje, Brehtove drame. Odlika ovih i slinih djela je organsko povezivanje atraktivnih fabularnih potki: dramskih, sentimentalnih i kominih elemenata, filosofske koncepcije i savrene forme koja u potpunosti realizuje estetsku funkciju, iji harmonini karakter nije doveden u pitanje ni po kriterijumima savremene kritike. Ovdje se homogenizacija zasniva upravo na unutranjoj povezanosti motiva dostupnih primaocima na razliitim estetskim nivoima i sa razliitim intelektualnim kvalifikacijama i sa razliitim potrebama. Ovaj tip stvaralatva, naravno, prethodi razvoju masovnih medija, iako je vrlo pogodan za medijske adaptacije. Razvija se u doba odreene demokratizacije kulture, ije su institucije bile teatar i roman, koji su traili priznanje - a esto i komercijalne osnove - u podrci publike, u popularnosti meu novim, brojnim, anonimnim primaocima, oslobaajui se na taj nain iskljuive zavisnosti od malobrojnih, bogatih mecena.

U kasnijoj fazi, imanentna homogenizacija moe da bude povezana sa ideolokim pretpostavkama sluenja narodnom primaocu, zadravaju i sve intelektualne i estetske vrijednosti djela. Takav karakter je imala u Bre-htovom stvaralatvu. Takoer, ona moe da bude rezultat posebnih odlika stvaralakog talenta. Uvijek proizlazi iz izuzetnih, individualnih stvaralakih svojstava, koje je teko ili nemogue kopirati. Poruke sa takvim tipom homogenizacije vrlo su pogodne za korienje u procesu masovne komunikacije, ali, s obzirom na navedena svojstva, ne mogu da budu glavni sadraj masovne kulture, jer se ne stvaraju po masovnoj porudbini upuenoj profesionalnim producentima ove kulture. Njihovi stvaraoci moraju da budu obdareni posebnim i rijetkim talentom. Prilikom razmatranja pitanja homogenizacije, kao karakteristi nog za trei stepen kulture, esto mu se prilazi s gledita svojstava odreenih komunikacijskih tekstova, a svojstva se smatraju za objektivno data. Ova svojstva istrauju se metodom analize sadraja ili suptilnijom semiotikom analizom. Meutim, ni jedna od navedenih analiza ne dopire do objektivne sutine djela koje kao poruka predstavlja kariku u procesu komunikacije. Prividno objektivno istraivanje treba razumjeti kao jedan od moguih oblika dekodiranja poruke, kao oblik koji je svojstven kritiarima i poznavaocima odreene oblasti simbolike komunikacije, ali koji ne mora da bude dominantan oblik u najiroj recepciji drutvenog postojanja teksta. Kolokvijalni i specijalistiki, nauni naini recepcije bie i dalje predmet istraivanja. Ovdje je nuno, u vezi sa funkcijom sistema kulture koji se uzajamno proimaju, istai proces homogenizacije koja je rezultat specifinosti kolokvijalnog prijema. Ovdje glavno teite nije na samom djelu, za koje se uslovno prihvata mogunost potpuno objektivne analize "pomou teksta samog po sebi", ve na aktivnom i raznolikom procesu drutvenog dekodiranja. U ovakvom prilazu, svojstvenom sociologiji kulture, pojavljuje se problem subjektivnog aspekta homogenizacije, proizilog iz naina recepcije koji moe da sadraje razliite po nivou i temi svede na jedan zajedniki imenitelj interesovanja primalaca. Poruke vulgarizovanog tipa, s obzirom na svoju jednu dimenziju, ne ostavljaju subjektivnim procesima homogenizacije nikakvu slobodu manevra i mogu da budu ili odbaene ili prihvaene u svom ogranienom karakteru. Suprotno tome, mehanika i imanentna homogenizacija daje irok prostor homogenizacijskim operacijama ili drugim ne jednoobraznim, ve raznolikim procesima recepcije.
225

224

Antonjina Kloskovska _________________________________________________________

____________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Ovdje upotrijebljen termin subjektivna homogenizacija ne odnosi se na individualne, pojedinane naine recepcije, koji manje interesuju sociologiju kulture i nisu u okvirima njene istraivake kompetencije. Subjektivna homogenizacija se odnosi na tipine, grupne naine interpretacije poruka, koji je svode na razumijevanje i oekivanje svojstvene odreenoj kategoriji ili grupi primalaca, a katkad naginju tome. Kao to je ve reeno, ova homogenizacija je jedan od rezultata djelovanja sistema kulture razmatranih u sinhroninom prilazu, s gledita njihove povezanosti i uzajamnih zavisnosti. Ovdje posebno mjesto pripada primarnom sistemu kulture, ija se uloga ne iscrpljuje u mehanizmu odreivanja-dvostepenog toka masovne komunikacije i funkcije liderstva u javnom mnjenju. U primarnim naturalnim grupama, prvenstveno u porodici i generacijskim starosnim grupama djece i omladine, vri se kulturna inicijacija koja prethodi institucionalnom uvoenju u kulturu, a pratee rano djelovanje elektronskih medija najee odreuje principe izbora i ocjene njihovih sadraja. Roditelji, starija braa i sestre, kao i lideri generacijskih grupa, prema svojim lanovima igraju ulogu "vratara", ono to je u nomenklaturi Kurta Levina ozna avalo funkciju selekcije i propagiranja odreenih sadraja. Ova uloga je u sutini slina onoj koju u samom drutvu imaju institucionalni organizatori i animatori kulturnog ivota kao poznavaoci odreenih oblasti simbolike kulture, jednom rijeju, kritiari u smislu koji je tom terminu dao Dankan. Prvi i drugi sistem kulture, u odnosu na cjelinu kulturnog iskustva, u tome i u odnosu na sadraje potencijalno dostupne u treem sistemu kulture, imaju sline uloge. Ali, izmeu njih postoji bitna razlika u sve-obuhvatnosti, univerzalnosti djelovanja primarnog sistema, a izvan njegovih regulativnih utjecaja ne nalazi se nijedna normalna jedinka. A univerzalnost kulturnog djelovanja institucionalnog sistema ograniava se na kolu obuhvaenu obaveznim obrazovanjem. Ostale institucije ovog sistema ne utjeu na najire kategorije u drutvu. Primarni sistem nije samo univerzalan, ve se odlikuje i najveom raznovrsnou djelovanja u oblasti simbolike kulture. Bio je izvor stvaralatva, instrument transmisije, centar prenoenja obrazaca, selekcije i ocjena. Institucionalizacija simbolike kulture najvie je utjecala na promjenu njegove prve funkcije. Iz aktualnih istraivanja moe se zakljuiti da
233

su ostale funkcije u potpunosti ouvane. Poseban karakter primarnih grupa prouzrokuje da su to, prije svega, istraivanja koja se zasnivaju na izjavi i procjeni lanova grupe, a opservacija je vrlo oteana.234 Zbog toga se kulturne funkcije prvog sistema mogu preciznije definisati istraivanjem eksperimentalnih grupa, nego praenjem njegovih mehanizama u prirodnim situacijama, potpuno spontanim. Veina eksperimentalnih istraivanja koja su vodili socijalni psiholozi bila je koncentrisana na spoznaju drutvene kulture. Obuhvatala su glavne tipove interakcije u toku realizacije zadataka, formiranje liderstva i njegovih varijanti, specijalizaciju funkcija. Takav karakter imala su istraivanja Kurta Levina i njegove kole, Bejlsa, erifa i mnogih drugih sociologa i psihologa. Mnoga od njih je predstavio i iskoristio Homans u svojoj analizi elementarnih oblika drutvenog ponaanja. Poreenje problematike i rezultata istraivanja u okvirima malih grupa ukazuje na posebnost raznih kulturnih kategorija i osobitost simbolike kulture. Kao primjer mogu se uporediti Lipitova i Vajtova eksperimentalna istraivanja efikasnosti triju razliitih tipova liderstva i istraivanja Feltona i Rouza iz 1955. godine kulturnom stvaralatvu u otvorenim i zatvorenim grupama. Oba istraivanja operiu slinim metodama, slinim tipom ispitanika, predmet analize je ipak razliit. U prvom istraivanju predmet je karakter liderstva razmatran s gledita efikasnosti djelovanja grupe. Tip liderstva je takoer element kulture u smislu globalne kulture, ali, u skladu sa prihvaenom podjelom kategorije kulture, pripada drutvenoj kulturi. To je jedan od osnovnih elemenata sistema drutvenih odnosa. U Feltonovom i Rouzovom istraivanju, pojam otvorenom ili zatvorenom karakteru grupe takoer treba prihvatiti kao pojam drutvene kulture. Ali, u ovom sluaju on se odnosio na nezavisne varijable istraivanja, drugaije nego u prethodno navedenim istraivanjima. A zavisne varijable u Feltonovom i Rouzovom istraivanju bili su fenomeni simbolike kulture. U verziji ove kulture, pojednostavljenoj za istraivanje, trebalo je utvrditi, formiran u okviru grupe, zajedniki odreen i prihvaen nain interpretacije Rorahovih testova. Interpretacija je bila predmet diskusije i neposrednog sporazumijevanja u okviru male neformalne, iako eksperimentalne, a ne naturalne grupe. Bio je to, dakle,
234 Istraivanja koja se time bave odnose se na pokoljenja roditelja i mladei u dva poljska grada, kao i istraivanja studenata Varave; izvrio ih je S.Novak.

H.Duncan, Sociology of Art, Literature and Music

226

227

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

primjer formiranja elementarnog grupnog zajednitva simbolike kulture u okviru prvog sistema. Nijedno istraivanje nije u stanju da odredi apsolutan poetak simbolike kulture, koji se raa iz stadijuma pretkulture. To nisu uspjeli ni Felton i Rouz u svom istraivanju. I u tim istraivanjima uestvovale su osobe koje su bile pod raznovrsnim i brojnim utjecajima socijalizacije i koje podlijeu kulturnoj transmisiji. Eksperimentalni pokuaji su ipak omoguili da se osvijetli proces formiranja novih elemenata zajednike kulturne grupe.235 Suprotno polaznoj hipotezi autora, zatvorena grupa, dakle izolovana od spoljnih utjecaja, pokazala se vie stvaralaka u propozicijama i obrascima interpretacije od otvorenih grupa koje su u kontaktu sa ostalim analognim grupama. Na kraju su autori istraivanja formulisali zakljuak po kome pronalazatvo i pozajmice predstavljaju alternativne mehanizme koji se uzajamno zamjenjuju. Relativna izolacija jaa unutranje stvaralatvo, mogunost kulturne razmjene smanjuje tendenciju pronalazatva, inovacija. Prilikom ocjenjivanja ovog hipotetikog zakljuka treba imati u vidu da je "zatvorena grupa" u istraivanju autora bila samo trenutno i relativno izolovana. Njeno zatvaranje se odnosilo na tok interpretacije Roraha, a ne na ranija iskustva lanova grupe. Feltonova i Rouzova istraivanja nisu nastavljena i ponovljena u veem broju grupa, to bi omoguilo da se njihovi rezultati statistiki veri-fikuju iskljuivanjem utjecaja nekontrolisanih varijabli, kao to su, na primjer, line odlike lanova pojedinih grupa. Takoer je teko utvrditi da li bi u sadanjoj fazi rezultati slinih istraivanja mogli da obuhvate i makrostrukturalne procese stvaralatva i kulturne difuzije. U poznatoj studiji raanju grke kulture arnovski je izvor njene veliine vidio upravo u brojnim kontaktima, u otvorenosti za tue utjecaje i u sposobnosti pozajmljivanja. Njegova interpretacija je, dakle, bila podudarna sa prvobitnom Feltonovom i Rouzovom hipotezom, odbaenom u ishodu eksperimenta. Tvrdnja arnovskog nije verifikovana, ima vie intuitivan karakter. ini se vjerovatnom u svjetlu istorijskih komparativnih podataka. Treba ipak priznati da su ovi podaci impresionistiki tumaeni. I odatle zakljuak da istraivanja kulture prvog stepena u malim grupama, koje lake podlijeu kontroli, mogu da doprinesu boljoj spoznaji mehanizama razvoja kulture.
235

Sljedei korak u ovim istraivanjima uinio je kanadski sociolog Mekfit, koji je prouavao stvaranje i transmisiju kulture u eksperimentalnim grupama, ali nije primjenjivao metod interpretacije testova projekcije.236 U svom drugom eksperimentu, Mekfit je dao grupi eksperimentalnih studenata da proitaju odlomak s poetka romana koji im je bio nepoznat. Ispitanici su dobili zadatak da u grupnoj diskusiji rekonstruiu sadraj proitanog odlomka, i da projektuju, predvide dalji tok radnje. Sutina eksperimenta je bila u tome da se u sljedeim fazama sastav grupe mijenjao tako da, poslije etiri do est promjena, posljednja generacija ispitanika nije obuhvatala nijednog lana prve grupe koja je imala neposredan kontakt sa tekstom. Po uzoru na Mekfitova istraivanja, izvren je slian eksperiment sa etiri grupe studenata sociologije kulture u Varavi i Lou. Dvije grupe studenata iz Loa, kao prva generacija, sasluale su na magnetofonu snimljenu prvu scenu iz drame Tadeua Ruevia Laokonova grupa. Scenu su posebno za eksperiment pripremili lanovi studentskog pozorita. Druga generacija studenata sasluala je diskusiju u grupama prve generacije i na toj osnovi pokuala da rekonstruie tekst i odredi njegov karakter. Slino kao i u Mekfitovim istraivanjima, eksperiment je bio primjer funkcionisanja kulturnih sadraja preuzetih iz treeg sistema u prvi sistem, koji koristi sredstva usmene tradicije prenoene sa pokoljenja na pokoljenje. Pokoljenja su u oba sluaja vjetaki stvorena i, naravno, bila su razli ita od pokoljenja naturalnih grupa. Sastav grupe je bio jed-norodan i po godinama i po obrazovanju, kao i po optoj kulturnoj orijentaciji, a situacija transmisije je imala odlike vjetake istraivake situacije. Ipak, mnogi elementi procesa transmisije bili su analogni mehanizmima naturalne usmene tradicije. I u poljskim i u Mekfitovim istraivanjima utvreno je, prije svega, da tok rekonstrukcije teksta u svakoj grupi zavisi od uloge lidera, koji to postanu u spontanom procesu diskusije. Tako je prva grupa loanske generacije koncentrisala diskusiju na definisanje psihikih tipova junaka iz analizirane scene i operisala je suprotnim pojmovima introverzije i ekstraverzije. Druga grupa je odlomak analizirala u okvirima optih drutveno-politikih problema. Dakle, prvobitna poruka je stigla u svaku od grupa varavske generacije u promijenjenoj formi, transformisanoj ve u prvom sistemu kulture. U drugoj grupi dolo je, a to je razumljivo, do
236

Uporedi: T.McFeat, Small Group Culture.

T.McFeat, Small Group Culture 229

228

Antonjina Moskovska _____________________________________________________

________________________________________________SOCIOLOGIJA KULTURE

smanjenja informacije. Karakteristino je da se to odnosi na takve elemente koji nisu mogli da budu povod za nesporazume u prvoj generaciji, na primjer na knjievni rod poruke. Prva generacija je nesumnjivo znala da je to tekst nekog dramskog djela. Druga nije bila sigurna. Drugoj generaciji je, takoer, bilo tee da odredi iz kog perioda potie tekst i ko je njegov autor. Na kraju je istorijski okvir proiren, iako su grupe obje generacije kao autore navodile alternativno Ruevia ili Mroeka. Istraivanja ovakvog tipa nalaze se tek u poetnoj fazi. Njihovo nastavljanje e sigurno omoguiti da se bolje upoznaju mehanizmi transmisije prvog sistema, koji djeluju i u odnosu na sadraje stvarane u tom sistemu, kao i u odnosu na transformacije poruka iz ostalih sistema. Iz dosadanjih djelimi nih istraivanja malih govornih grupa namee se zakljuak da u savremenim razvijenim drutvima transmisija sopstvene kulture u malim grupama nije prekinuta, iako je znatno redukovana. U porodici, transmisija obuhvata prije svega genealoku, biografsku informaciju, koju prenose roditelji, a koja bar djelimino obuhvata istoriju zemlje i zaviaja, klase i profesije. Genealoka tradicija je na prekretnici: na osnovu aktuelnih poljskih istraivanja moemo tvrditi da interesovanje za genealogiju kod mladog pokoljenja slabi u prvoj fazi demokratizacije drutva, povezane sa brom industrijalizacijom, koja povlai prostornu i drutvenu migraciju.237 U kasnijoj fazi industrijalizacije primjeuje se u mnogim razvijenim zemljama ponovno interesovanje za sopstveno porijeklo, koje prati pojaano osjeanje etnike pripadnosti. Dakle, moemo oekivati i u Poljskoj slinu pojavu u odnosu na svoju porodinu i zaviajnu istoriju i tradiciju. Poljska istraivanja potvr uju zakljuke ranijih engleskih istraivanja da je veza, a u konsekvenci i informacija porodici, jaa u enskoj liniji, nego u mukoj. Ali, ni u jednoj razvijenoj zemlji genealoko kulturno interesovanje nije tako bogato informacijama kao u tradicionalnijim zajednicama. Luis je, istraujui portorikanske grupe u Sjedinjenim Amerikim Dravama, utvrdio da su lanovi ispitivanih porodica u stanju da navedu prosjeno sto prezimena svojih roaka kojima su posjedovali informacije. 238
237 U mom ispitivanju univerzitetske mladei utvrdila sam da je 62% mladih ljudi znalo imena obojice svojih djeda, a 25% znalo je ime najmanje jednog pradjede. Ovo se moe shvatiti kao pokazatelj slabog interesovanja za istoriju porodice. Uporedi: A.Kloskovska, Porodica kao inilac transmisije i kulturnog stvaralatva. 238 O.Luis, Goli ivot

Srazmjerno veliko prihvatanje porodinih informacija vezano je za ratne biografije roditelja. Ovakve poruke snano utjeu na formiranje stavova prema sopstvenoj grupi i prema drugim narodima. Ovdje se manifestuje karakteristi na odlika primarnog sistema u formiranju osjeajne sfere i ocjena. Ovu funkciju, pored funkcije upravljanja izborom sadraja, male grupe vre ne samo transmisijom sopstvenih kulturnih sadraja, ve prije svega u odnosu na poruke treeg, a djelimino i drugog sistema kulture. U ranom periodu ivota ovu ulogu ima, prije svega, porodica, ali poto drutvena migracija nastupa vrlo rano (na primjer, s obzirom na kolovanje), utjecaj porodice na kulturna iskustva je sve vie ogranien. Njeno mjesto zauzimaju generacijske grupe, posebno znaajne na svim nivoima obrazovanja, ukljuujui i vie. Nain na koji jedinka u toj fazi svog ivota uestvuje u kulturi zavisi u velikoj mjeri od obiaja njene generacijske grupe i moe se znatno promijeniti, na primjer, pod utjecajem prelaska iz srednje kole u viu, ali ne toliko zbog izabranih studija, koliko zbog podreivanja modi i oekivanjima nove sredine. I drugarske i prijateljske grupe odraslih takoer predstavljaju krugove koji primaju i stvaraju miljenje porukama treeg i drugog sistema. Opte interesovanje za probleme simboli ke kulture prosjeno je manje meu odraslima nego meu omladinom, koja nije optereena profesionalnim i porodinim obavezama. Ipak, u poljskim istraivanjima je utvr eno da je televizijski program, prije svega meu enama, najea tema neobaveznih razgovora na radnom mjestu.239 Slika odnosa prema masovnim medijima u svjetlu savremenih istraivanja u cijelom svijetu znatno se razlikuje od ranije stvorene vizije apsolutnog, automatskog podreivanja atomizovane publike manipula-tivnom utjecaju svemonih medija. Ve krajem pedesetih godina, Klaper, D. i M. Rajli i Sram predstavljali su publiku masovnih medija kao konglomerat organizovanih grupa, a ne kao bezoblinu anonimnu masu. Ovakva miljenja dobila su podrku u novijim istraivanjima.240 U svim razvijenim zemljama televizija kao sredstvo komunikacije ima od svih komunikacijskih kanala simbolike kulture najvei domet. U takvoj ulozi se iri u zemljama Treeg svijeta, posebno Latinske Amerike i Bliskog istoka. I pored nekih razlika u programu, koje proizlaze iz specifinih
239

(mimeo)
240

J.Mikulovski-Pomorski, Ispitivanja Krakovskog centra za ispitivanja tampe Uporedi: T.Goban-Klas, Masovno komuniciranje kao i bibliografiju u toj knjizi.

230

231

Antonjina Kloskovska_____________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

organizacijskih oblika i utjecaja lokalne kulturne politike, televizija je instrument difuzije slinih elemenata, na primjer, popularnih televizijskih serija koje obilaze svijet, tekuih informacija od posebnog znaaja. Ipak, ne treba zaboraviti da standardizovan, makar u okvirima jedne zemlje, televizijski program podlijee faktikoj destandardizaciji, a takoer i specifinoj subjektivnoj homogenizaciji u toku individualne percepcije, koja ipak podlijee snanom utjecaju malih grupa i krugova prvog sistema kulture. Vaspitni i propagandni utjecaj, koji moe da bude svemoan u treem sistemu, ima ogranieno i jedino posredno djejstvo na prvi sistem kulture. Drugi sistem s razliitog gledita ima mjeovit karakter. S obzirom na neposrednu formu kontakta izmeu poiljaoca i primaoca, pribliava se prvom sistemu i ima vie originalnosti i spontanosti nego trei sistem, jer uvijek prenosi aktuelno, trenutno stvaralatvo, u kojem kreacija i invencija dominiraju nad tehnikim sredstvima prenoenja poruke. Posebnost svakog od ovih sistema i razlike koje ih dijele veoma su uoljive u poreenju sa slinim formama simbolike kulture koje se i u jednom i u drugom sistemu razliito realizuju. To se odnosi, na primjer, na "ivi" teatar i "ivu" muziku i televizijski teatar i film i muziku zabiljeenu na razne naine. Sa sociolokog gledita nije toliko zanimljiva razlika u formi ili odreenoj modifikaciji iskljuivo estetskih vrijednosti, na koje e obratiti panju estetiari i teoretiari tih oblasti, ve potpuno, fundamentalno razliita situacija emitovanja, a prije svega situacija percepcije poruke. Privatnost u recepciji sadraja pomou sredstava posredne komunikacije daje gledaocu i sluaocu nadreen poloaj. Moe da odluuje prekidu kontakta iskljuujui odreeni ureaj. Moe da prenosi panju sa poruke na neke druge elemente sredine u kojoj se nalazi. Bez auditorijuma neposrednih gledalaca i slualaca ili u privatnom krugu primalaca, efekti poruke su znatno smanjeni. Suprotno tome, neposredan kontakt poiljaoca i primaoca u institucionalnim situacijama kulturne komunikacije daje poiljaocu nadreen poloaj, kontakt je gotovo obavezan i najee utjee na jaanje estetskog i intelektualnog efekta. Institucije drugog sistema kulture treba, dakle, prihvatiti kao potencijalno sredstvo potpunijih, intenzivnijih kulturnih doivljaja. Istovremeno su vrlo efikasno sredstvo kulturne politike, koja eli da povea konzumiranje kulture, jer to je program manje obiman i nije homogenizovan, lake podlijee utjecaju selektivne programske politike, nego sveobuhvatni kanali masovne komunikacije. Naravno, nije svaka institucija
232

neposredne komunikacije u funkciji elitne kulture, ali u Poljskoj, na primjer, uee dramskog teatra, odreeno brojem scena i predstava u cjelokupnim scenskim spektaklima, vee je od uea televizijskog teatra u cjelokupnom kulturnom i zabavnom programu. To ipak ne znai da dramski teatar dopire do veeg broja gledalaca nego zabavni i revijalni program, niti da "ivi" teatar ima brojniju publiku od televizijskog teatra. U svim razvijenim zemljama drugi sistem kulture ima manju publiku od sredstava masovne komunikacije i po svom dometu ne moe njima da konkurie. Na sadanjim pretpostavkama ne moe se oekivati da bi moglo da doe do takvog obrta poslije kojeg bi drugi sistem kulture kao institucionalna forma kulturnih utjecaja ponovo bio dominantan. Zato e se trei sistem, a prvenstveno sredstva masovne komunikacije, razvijati i opremati novim tehnikim pronalascima, koji e proiriti mogunosti njihovog korienja, a to su, na primjer, satelitska televizija, video kasete i ostali oblici registrovanja i reprodukovanja simbolikih poruka. Otvara se mogunost razvoja, opravdana psihosocijalnim aspektima, napola institucionalnih i institucionalnih oblika korienja ovih sredstava i organizovanja recepcije poruka koje emituje trei sistem. U veini zemalja gdje je amaterska kulturna djelatnost institucionalno organizovana, poinje ona da koristi - pored tradicionalnih oblika - nova tehnika sredstva kulturne ekspresije, na primjer kablovsku televiziju, snimanje sop-stvenog pozorinog stvaralatva video aparatima i si. Pored toga, razvijaju se novi oblici organizacije prijema - filmski klubovi, klubovi televizijskog teatra i si. Ovi oblici imaju velike mogunosti razvoja. Iako su privatni stanovi sve bogatije opremljeni aparaturom za prijem masovne kulture, raste potreba za socijalnim kontaktom u okviru zajednitva kulturnog doivljaja. Porodica nije uvijek u stanju da podmiri te potrebe, a i ne daje uvijek, prije svega omladini, najbolje uslove za stvaranje takvog zajednitva. Razvoj kulturnih klubova u naseljima, pa ak i u blokovima velikih gradova, a prije svega seoskih, u malim lokalnim zajednicama, daje osnov za stvaranje takvog zajednitva. Djelatnost takvog kluba je utoliko efikasnija ukoliko je sposoban da se osloni na naturalne, male grupe, dakle, da se priblii oblicima prvog sistema kulture. Njihov uspjeh zavisi od izbora aktivnih uesnika, iju drutvenu ulogu najbolje izraava naziv kulturnog udarnika, koji su uveli socijalni pedagozi. Udarnici vre sline funkcije koje imaju lideri u dvostepenom toku procesa komunikacije. Ipak, sami su lanovi i uesnici grupe i djeluju
233

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

u njenom okviru ravnopravno sa ostalim lanovima. Slikovito reeno, samo su jedan korak ispred ostalih lanova grupa po svojim kvalifikacijama, po svojoj aktivnosti, po interesovanjima. A zahvaljujui takvim svojim stavovima, oni povlae za sobom ostale lanove, kao to su to inili udarnici na tradicionalnim etvama.241 Ulozi udarnika priblino odgovaraju zadaci i funkcije animatora kulture. U mnogim savremenim drutvima animator vri funkciju u formalizovanom sistemu institucionalne kulture, koji podlijee regulativnim principima kulturne politike i njenim organizacionim formama realizacije. Da bi efikasno djelovao, mora da pronae odgovarajue naine funkcionisanja na granici izmeu prvog i drugog sistema, a u tome esto ne uspijeva, tako da je blii ulozi slubenika aparata kulture, nego udarniku (ili lideru) grupe. Do povezivanja drugog sistema simbolike kulture sa prvim dolazi i drugim putem, ruenjem institucionalnih okvira simbolike kulture, do koga dolazi na razliite naine, a koje ima poetak u teatru, slikarstvu i muzici. U drugoj polovini XX vijeka grupe koje su propagirale ivi teatar i teatar hepeninga sile su sa scene i ujedinile se sa publikom u zajednikom doivljaju, koji je bio vie doivljaj nego umjetnost. ini nam se da u tom pokretu mogu da se izdvoje najmanje dva razliita pravca. Jedan od njih eli da umjetnost uvede u svakidanji ivot ljudi, kao to to ine grupe mladih likovnih umjetnika, koji unose svoju umjetnost u selo, u ekaonice eljeznikih stanica, u vagone i na ulice velikih gradova. Ovaj likovni i teatarski pravac eli da da simbolike oblike svakidanjem iskustvu ljudi, da slomi rutinsko prihvatanje ivotnog poretka bez refleksije. U tome je slian koncepcijama i istraivakim metodama fenomenologije, a prije svega Garfinkelovim etnometodolokim eksperimentima. Analogije se mogu nai u poljskom studentskom teatru, koji izlazi na ulice ili daje predstave pod cirkuskom atrom, kao i meu poljskim likovnim grupama. Ali, to nije svjesno preuzimanje obrazaca. To je slu ajno srodstvo, koje je rezultat podudarnih stavova. U drugom toku prividno se ne radi tome da se ivot prome umjetnou, ve tome da se odbaci vjetako, koje je sadrano i u ivotu i u umjetnosti. Izraz takvog stanovita je karakteristina tvrdnja Jeija Grotovskog, koja je eho antike izreke: Totus mundus histrionem agit.2421 u ovoj refleksiji moe se nai slinost sa savremenim, a starijim dramaturkim koncepcijama drutvenog ivota koje razvijaju
241

Defniciju i koncept predvodnitva u odnosu na drutveni rad uvela je H.Radlinjska. 242 Uporedi: TBuinjski, Z.Osinjski, Grofovski i njegova laboratorija. Defniciju i koncept predvodnitva u odnosu na drutveni rad uvela je H.Radlinjska. Uporedi: XBuzinjski, Z.Osinjski, Grofovski i njegova laboratorija.

sociologija i socijalna psihologija. Opteprihvaen termin koji definie linost (personnalite, personality, Persnlichkeit) potie od maske antikog glumca. Uloga je jedan od osnovnih termina u rjeniku sociolokih teorija. Primjena dramaturkih koncepcija u drutvenim naukama ne poinje od Gofmana, iako u njegovoj teoriji vri posebnu funkciju. S druge strane, eksperimenti psihodrame i morenovske sociodrame prenijeli su paratea-tralne operacije u terapeutske grupe i laboratorijske kolektive, prije nego to je slinoj proceduri teatar i pomislio. Jei Grofovski, odbacujui pozorini spektakl u korist "Praznika", elio je da okotale, konvencionalne oblike sporazumijevanja ljudi zamijeni novim oblikom neposredne interakcije i neposrednog kontakta sa svijetom. To je trebalo da bude posljednji korak u osiromaenju teatra. Ali, istovremeno, to su pokuaji bogaenja ivota posebnim, sveprisutnim simbolizmom. Autotelinost u svom istom obliku treba da postane forma uzajamnog optenja ljudi. Komunikacija ipak tee posredno preko simbola i na taj nain umjetnost ivi i dalje, ili njen optiji oblik - simbolizam kulture. Drugim tokom tee proces izlaska muzike iz formalizovanih okvira drugog ili treeg sistema kulture. Subjekt tog procesa nije muzika avangarda, koja ima elitni karakter, ve popularna muzika. Ova muzika se raala izvan formalnih sistema, u crnakom getu, u slamovima milionskih gradova, u zaostalim selima i naseljima savremene Afrike.234 Prolazila je kroz ogromne mehanizme komercijalizovanog sistema zabavne umjetnosti, ali dopirui do omladinskih grupa, koje su se spontano i stihijski stvarale na osnovu zajednikih muzikih interesovanja i doivljaja, vraala se u izvjesnom smislu svom izvoritu. Moda upravo zahvaljujui tome, domet njenog djelovanja je najiri. Utjecaj likovnih i teatarskih grupa stvaraju jedino enklave koje obuhvata spoljna akcija i nemaju uvijek trajan rezultat. To je uviao i Grofovski, iako se sam pridravao principa selekcije i ogranienog broja uesnika u "Prazniku", jer drugaije njegov poduhvat ne bi mogao da ima zamiljeni karakter. Sva tri tipa predstavljenih procesa imaju zajedniku odliku. To je reafirmacija malih primarnih grupa i neposrednih neformalnih kontakata u kulturnoj aktivnosti koja je prethodno bila formalizovana ili masovna. Rasprostranjenost ovog i slinih fenomena u savremenim razvijenim drutvima predstavlja znaajan primjer proimanja triju sistema kulture i ukazuje na nesmanjenu vitalnost prvog sistema.
243

M.Gatecki, Rokenrol od Prislija do Santane, kao i bibliografija u toj knjizi

234

235

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

XI. OBLASTI SIMBOLIKE KULTURE SOCIOLOGIJA UMJETNOSTI

U skladu sa prihvaenim stanovitem, simbolika kultura, kao jedna od kategorija globalne kulture, dijeli se na oblasti koje stvaraju continuum i ne zatvaraju se uvijek u okvire ove kategorije. Na primjer, nauka kao izdvojena oblast djelimino pripada kategoriji kulture bitisanja, a djelimino kategoriji simbolike kulture. Pokretnu granicu, a njeno odreivanje je nemogue bez pozivanja na motivacijsku sferu ljudske djelatnosti, odreuje instrumentalni ili autotelini karakter njenih spoznajnih funkcija. Semiotiki i autotelini kriterijum, koji zajedno odreuju opseg simbolike kulture, realizuju se posebno jasno u oblasti umjetnosti, zabave, a djelimino u znanju i nauci. Moral, kao sfera neposredne regulacije uzajamnih ljudskih odnosa, u skladu sa predstavljenim stanovitima raznih autora, pripada kategoriji drutvene kulture. Tee je odrediti karakter religije. Brojni autori istiu da se u religiji povezuju mnoge oblasti kulture. Ovakvo stanovite odnosi se, prije svega, na prvobitne oblike religije, dakle na vrijeme kada su ne samo oblasti, ve i sve kategorije kulture bile prepletene na nain koji je onemoguavao ak i njihovu analitiku podjelu. Ali, ovdje se ne radi toj ranoj fazi, nego nekim trajnijim odlikama religije.244 Ova oblast kulture ima vie oblika, moda ne vie od umjetnosti, ali njene funkcije se razlikuju vie od nauke, na primjer, tako da izlaze iz okvira predloenih kategorijalnih podjela. Kao magija, ona je primarno, intencionalno sredstvo instrumentalnog djelovanja koje prati tehnike operacije. U sferi mita i provienja vri funkciju znanja i tu se u kon-sekvenci poklapaju instrumentalni i neinstrumentalni opseg. Shvaena kao oblast regulisanja odnosa sa antropomorfizovanim viim biima, predstavlja oblast pseudodrutvene kulture. ist oblik drutvene kulture ima po Dirkemovom shvatanju.
244 E.Cassirer, Philosophie der Symbolischen Formen, citirano prema engleskom izdanju The Philosophy of Symbolic Forms, tom 1, str. 78, 80, 86. M.Elijade, Sveto, mit, istorija; J.Vah, Sociologija religije

Za sferu religije karakteristina je, prije svega, vjera u realnost simbolikih predstava, a to odvaja religiju od umjetnosti. Ovu odliku i posebnost religije slino su predstavili Santajana i Kolingvud. Prvi je religiju nazvao poezijom u koju se vjeruje; drugi je definisao predstavu svetih stvari kao ljepotu za koju se smatra da je realna stvarnost.245 Suprotno u odnosu na religiju, odlika umjetnosti je intencionalna fiktivnost njenih predstava, a u svakom sluaju odreena doza fiktivnosti, koju nalazimo ak i u portretima. Smisao postojanja religije je, opet, ubjeenje u realnost fenomena izraenih pomou rituala, mita, doktrine i usredsreenja na ovu realnost. Religija i umjetnost se razlikuju ne samo po svom odnosu prema simbolikoj stvarnosti, nego i po odnosu prema formi poruke. Ova forma nema uvijek dodate estetske funkcije. Ali, uvijek je vana, ili ak vrlo vana, jer vri funkciju rituala bez kojeg ne bi mogao da se ispuni sadraj, a nije vana s obzirom na ogranienje providnosti poruke svojstveno umjetnikim djelima. Dakle, religija se razlikuje od ostalih oblasti simbolike kulture prema ovdje prihvaenom shvatanju prije svega po svom heterotelinom karakteru vezanom za njenu transcendentalnu doktrinu, dimenziju koja je posebno naglaena u velikim religijama svjetskog dometa: u budizmu, hrianstvu, islamu. Oblik autoteline simbolike kulture religija ima jedino u svojim kontemplacijskim funkcijama, u sferi koju je Vilijem Dems nazvao oblau noumenalnih doivljaja. Tu je religija najblia umjetnosti. Potpuno drugaija situacija je kada umjetnost jednostavno slui religiji, u jednoj od njenih brojnih formi i funkcija. Moe to da ini ne gubei istovremeno svoj karakter autoteline simbolike kulture. Prema rasprostranjenom ubjeenju, religija je prvenstveno sfera simbola i simbolikih radnji. Negiranje njenog mjesta u oblasti simbolike kulture izazvalo bi velike otpore. Ali, ipak, sa stanovita prihvaenog u ovoj studiji, simbolinost religija namee toliko mnogo interpretacijskih nedoumica, da ne moe biti glavni predmet analize iji je cilj objanjenje karaktera kulturnih fenomena. Umjetnost e biti predmet analize. Kada se formulie tvrdnja da je umjetnost najkarakteristinija oblast simbolike kulture, neophodno je dokazati da zadovoljava oba kriterijuma kojima je bilo govora u prethodnim poglavljima, a koji su osnova definisanja ove kulturne kategorije.
245

Uporedi: M.Rader, B.Jessup, Art and Human Values, odeljak Art and Religion.

236

237

Antonjina Kloskovska _________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

U drugom radu su formulisane propozicije tvrdnji koje se odnose na semiotinost umjetnosti: 1. postoje umjetnosti koje nemaju i one koje imaju semiotiki karakter; 2. u svakoj vrsti umjetnosti pojavljuje se neki semiotiki aspekt; 3. cjelina svake vrste umjetnosti vri semiotiku funkciju.246 Ovdje se, naravno, ne postavlja problem semiotinosti razmatran sa stanovita prethodno predstavljene kritike pansemiotizma, u suprotnom, postavljanje problema ne bi bilo opravdano. Problem znaenja u umjetnosti moe se smisleno postaviti jedino ako se prihvata da u ovjekovoj djelatnosti i njenim proizvodima nema sve uvijek znaenje. Pod sintagmom znaenja umjetnosti podrazumijeva se stav da se umjetnike poruke, ili bar neki njihov aspekt, odnose na neto to je izvan njih samih, okrenute su nekom obliku stvarnosti drukijem od njihovog sopstvenog. Odgovor na pitanje koje se odnosi na semiotinost umjetnosti moe da se pojednostavi uzimanjem za predmet analize takvih oblasti umjetnosti ili pravaca iji se semiotiki karakter moe opravdano osporavati. Asemiotiki karakter pripisuje se, prije svega, jednom dijelu likovne umjetnosti - arhitekturi i vajarstvu, kao i apstraktnom slikarstvu. Muzika je druga oblast umjetnosti iji se semiotiki karakter dovodi u pitanje; izuzetak su ilustrativna (pratea) muzika i, eventualno, programska. Kada se razmatra postavljeni problem, prethodno treba naglasiti da su umjetniki fenomeni poruke koje se svojim odlikama razlikuju od komunikata koji imaju samo reprezentativnu funkciju, a jo vie od signala konativnog karaktera, koji pozivaju na izvrenje nesimbolike djelatnosti. Ovi posljednji su savreno prozirni, a umjetnika djela, s obzirom na svoju estetsku funkciju, zadravaju na sebi panju primaoca. Ipak, to ne mora da znai da se percepcija umjetnosti iscrpljuje na zapaanju umjetnikog predmeta kao neznaenjskog objekta fizike stvarnosti i da se ograniava jedino na zapaanje njegove formalne strukture. U odnosu na slikarstvo, Ingarden je predlagao podjelu na ivopis - predmet koji se sastoji od supstanci platna i slojeva boje - i na sliku znaenjski element znaka. Ingarden je predlagao da se jasno definie apstraktno slikarstvo i upozoravao da se ono ne smije identifikovati sa deformacijom, iji je semiotiki karakter sigurno van ikakve sumnje.247
246 247

S obzirom na miljenja i interpretacije kritiara i samih stvaralaca apstraktnih likovnih djela, treba i djela tog pravca smatrati za simbolike poruke, pod uslovom da se ne smatraju za vjeran, ikoniki odraz stvarnosti. Kao to je pisao Arnhajm, slikar moe da kopira fiziki svijet vrlo vjerno, ali takoer moe da operie potpuno nemimetikim formama, koje odraavaju ljudsko iskustvo, oblicima i prostornim vezama koji uopte ne podsje aju na stvarnost, ali su ipak iz nje proizvedeni. Slian stav je imao ideolog poljskih formista profesor Hvistek, kada je tvrdio da slikarstvo moe na razliite naine da izraava razliite kategorije stvarnosti. Slikarstvo formista operie konstrukcijama koje se odnose na stvarnost u predstavama umjetnika, koji u haosu neposredne stvarnosti nalazi nove oblike. Odnos izmeu prirode i apstraktnog slikarstva slino je vidio Staevski, naglaavajui da apstrakcija nije izvan realne stvarnosti, nego je likovni ekvivalent njenih zakona koje je otkrio umjetnik.248 Sline izjave, koje sadre semiotiku interpretaciju sopstvenih djela, karakteristine su za mnoge apstraktne umjetnike, uklju ujui i najvee. Uporeivanjem ovih izjava sa izjavama predstavnika figurativnog slikarstva moe se zakljuiti da razlike u pravcima nisu tako velike, ne samo zato to i apstrakcija sadri intenciju specifinog obrazovanja prirode, ve i zato to intencija ikoninog slikarstva nije prevashodno i kruto numerika. Slikari pejzaa u sutini ne ele da fotografski repro-dukuju prirodu, ve da predstave ekspresiju individualnog vienja stvarnosti. Sigurno je da stvaralac likovnih oblika preko njih prenosi neto drugo, a ne same oblike, neto to se sadri u znaenju kao relaciji vizuelne poruke. Kada se razmatra problem semiotinosti likovne umjetnosti s gledita kritiara, teoretiara i stvaralaca, ne treba zaboraviti da je umjetnost sa sociolokog gledita komunikacija i upravo zato teite analize je na reakciji primaoca kao interpretatora, tuma a djela. I istraivanja masovne recepcije, kao i eksperimenti u laboratorijskim uslovima, pokazuju da ogromna veina primalaca ima semiotiki odnos prema likovnim djelima, oekuje od njih prenoenje znaenja i odbacuje ona djela ija sloena i nova konvencija ne dozvoljavaju dekodiranje tih znaenja.
248 R.Arnhajm, Umjetnost i vizuelna percepcija; J.Hvistek, Mnogostrukost stvarnosti u umjetnosti, u: Filosofske i logike studije; H.Staevski u: Constructivism in Poland 19231936.

A.Kloskovska, Iz istorije i sociologije kulture R.Ingarden, Doivljaj, delo, vrednost

238

239

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Semiotiki stavovi i za to vezana aktivnost primalaca bie kasnije predmet analize, a ovdje emo se, u vezi sa semiotikim karakterom likovnih djela, zadrati na rezultatima Takerovih istraivanja koje komentarie Ozgud. Za ovaj eksperiment izabrane su apstraktne slike mladih slikara koji su zamoljeni da predstave ideje est apstraktnih pojmova - harmonije, haosa, aktivnosti, pasivnosti, snage i slabosti. Slike je kasnije interpretiralo desetak osoba koje nisu imale likovno obrazovanje. Trebalo je svaku sliku nazvati jednim od datih pojmova. Podudarnost sudova sa intencijama stvaralaca, kao i slonost u eksperimentalnoj grupi, bila je gotovo potpuna, razlike su se pojavljivale prije svega kada se u likovno predstavljenim pojmovima moglo nai izvjesno srodstvo, na primjer pasivnost i slabost, aktivnost i haos. 249 Analogna istraivanja, koja su dala sline rezultate, vrena su i u oblasti muzike. Istraivanja su obuhvatala vei uzorak i sprovedena su u manje pojednostavljenim uslovima interpretacije, tj. bez davanja bilo kakvih interpretacijskih prijedloga.250 U toku istraivanja, dvije grupe od pedeset studenata sociologije kulture sasluale su Betovenovu uvertiru za Egmonta. U eksperimentu su uestvovali samo studenti koji nisu prepoznali kompoziciju. Vie od 70 odsto nije imalo nikakvih nedoumica to se tie mogunosti semiotike interpretacije kompozicije. Analiziran je sadraj njihovih pismenih izjava. Naravno, nijedna interpretacija nije odgovarala sadraju fabule Geteovog Egmonta, koja je bila potka za planiranu Betovenovu operu. U interpretacijama je dominantna bila tvrdnja dvojakim osjeanjima, prelaenju lirskih momenata u patetine i dramatine. Jedna od osoba definisala je djelo kao ilustraciju dvije protivurjene tendencije: "tuga, izvjesna rezigniranost preplie se u njemu sa stremljenjem ka slobodi, sa suprotstavljanjem sudbini, sa energijom i snagom koja na kraju pobjeuje". Pojedini opisi bili su bliski sadraju literarne fabule. Govorilo se rastanku dvoje ljudi i borbi da se zadri voljena osoba, ljubavnoj i politikoj spletki, koje teku paralelno. U veini interpretacija uopteno se govorilo dvojnim osjeanjima i dramatinom naboju djela: "... Mnogo nemira, razdora, straha pred borbom koja se upravo odigrava. Finale je bio radostan na nepatetian nain, kao pohvalna himna". "Sve je mogue, nita nije sigurno. Sve je protivrjeno i sloeno istovremeno" - na takav
249 250

nemuziki nain pojavio se u jednom odgovoru princip koji moemo da prihvatimo kao nemuziko definisanje kontrapunkta. Veina interpretacija bila je slina komentarima Egmontu u popularnim koncertnim vodiima ili na omotima ploa. Pojedine izjave imale su ipak karakter potpuno individualne, vrlo emotivne i ekspresivne reakcije. U takvim sluajevima muziki eksperiment moe da se uzme kao vrsta projekcijskog testa, koji izaziva manifestacije trajnih stavova ili aktuelnog emotivnog stanja osobe. Ali, neosporno je dominirala semiotika interpretacija. Kada se komentariu rezultati ovog eksperimenta, treba naglasiti da kompozicija koja je koriena ima programski karakter, dakle, namjera poiljaoca je bila da pomou muzikih sredstava izrazi odreene sadraje koji se odnose na spoljnu stvarnost. Ista eksperimentalna grupa je odustala od semiotikih interpretacija kada je predmet eksperimenta bila Elegija rtvama Hiroime Kitofa Pendereckog. Sigurno je na to utjecala druga vrsta muzike, a moda i nedostatak istorijske distance. Betovenova muzika je prebogata interpretacijskim komentarima koji imaju izvorite u komentarima samog Betovena, u njegovoj biografiji i u anegdoti. Ovdje treba, prije svega, podsjetiti na interpretacije III simfonije (Eroika), V simfonije (Simfonija sudbine) Sonate op. 47 (Krojcerova), kvarteta u a-molu (Zahvalna molitva prezdravljenog) ili treeg dijela kvarteta u F-duru (Muss es sein? Es muss sein!). Stanovita kritiara i teoretiara prema slinim interpretacijama i prema optem problemu znaenja u muzici bila su podijeljena.251 Istiu se dvije orijentacije - jedna autonomna ili apsolutistika, iji je utjecajni zagovornik u XIX vijeku bio Hanslik, i heteronomna, referencijalna, koja prihvata da muzika moe da se odnosi na izvanmuzike funkcije i sadraje. Prva je postala dominantna u muzikologiji, s obzirom na to da savremena muzika naputa tonalnost i s obzirom na neke druge promjene koje su uvrstile autotematinost muzikih formi. Danas se teorija muzike pribliava semi-otici prvenstveno u ravni strukturalne i sistemske analize, potiskivanjem u dalji plan ili potpunim eliminisanjem problematike znaenja.252
251 G.Haydon, On the Meaning of Music; J.Barzun, Pleasure of Music; N.E.Ringbom, ber die Deutbarkeit der Tonkunst; D.Cook, The Language of Music; A.Winold, Elements of Musical Understanding; R.Kuhns, Music as a Representational Art 252 L.B.Majer, Emocije i znaenje u muzici; M.Bristiger, Muzikologija i lingvistika i drugi lanci u tomu: Muzika u kontekstu kulture

Ch.Osgood (et al.), The Measurement of Meaning Sopstvena istraivanja autarke sprovedena u Lodu i Varavi.

240

241

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

Ipak, to ne znai da je koncepcija semiotikog karaktera muzike potpuno odbaena. Pa i savremeni kompozitori daju naslove svojim djelima, to daje povod za semiotiku interpretaciju, a sami nalaze inspiraciju u fabularnim potkama i knjievnim djelima. Znaaj ovog fenomena ne moe se negirati, iako savremeni kompozitori drugaije od romantikih stvaralaca tretiraju vezu izmeu muzike i teksta. Ipak, glavne argumente u korist semiotinosti muzike daju stavovi primalaca. Ubjeenje referencijalnom ili ekspresivnom karakteru muzike vrlo je rasprostranjeno i to je injenica koja se ne smije previdjeti. U svojoj tipologiji muzikih ponaanja, Adorno je izdvojio est kategorija slualaca, meu kojima se samo dvije - ekspert i "dobri slualac" - kon-centriu na pra enje organizacije muzikog materijala. Ostali, manje ili vie, trae znaenje i emociju, koji nisu zasnovani na potpunom i adekvatnom poznavanju strukturalnih implikacija odreenog djela. Ovakvi sluaoci predstavljaju veinu primalaca najpoznatijih muzikih poruka.253 S druge strane, stvaralaki eksperimenti, koji dovode do gotovo potpunog raspada muzikih formi, prouzrokuju da se i muzika elita vraa traenju sadraja. Na taj nain se razliitim putevima i na razliitim nivoima formira stav koji je Kuns definisao kao svijest da je muzika "o neemu". Takav stav, koji moe da se nazove generalnim semioti kim stavom primalaca, drutvena je pojava i najbolje polazite za socioloka istraivanja muzike kao oblasti simbolike kulture. Kako je naglaavao Majer, pripisivanje zna enja muzikim djelima vri se u drutvenim uslovima i s obzirom na to podlijee istorijskoj i socijalnoj standardizaciji. Primjeri takvih procesa pokazani su u ovdje citiranim istraivanjima. Iz ovoga se moe zakljuiti da muzika kao oblast kulture zadovoljava semioriki kriterijum bar u onim aspektima koji joj odreuju socioloki prilaz. Ako se muzika tretira kao instantia cruris, moe se i umjetnosti uopte priznati mjesto u okviru simbolike kulture kao oblasti sociolokih istraivanja. Ali, tada se namee iri problem kompetencije sociolokih istraivanja umjetnosti, njihovog opsega i granica. Po miljenju pojedinih estetiara, nuno je jasno razgraniiti zadatke teorije umjetnosti i sociologije umjetnosti. Po njima, sociolog je kompetentan jedino da prouava drutveno-demografske fenomene koji su vezani za umjetniko stvaralatvo.254 Dakle, da prouava socijalnu struk253 254

turu umjetnika, zakonitosti u njihovom ivotu, ivotne uslove i one strane stvaralatva koje imaju svoje spoljne pokazatelje, kao to su: godina debitovanja, broj komponovanih djela, eventualno njihova vrsta, itd. Postoje istraivanja koja se odnose na razne oblasti umjetnosti i simbolike kulture koja imaju upravo takav prilaz, dopunjen ponekad istraivanjem institucionalnih oblika organizacije i recepcije kulture. Mogu se navesti primjeri iz sociologije knjievnosti i sociologije likovne umjetnosti. Ovakav prilaz sociologiji umjetnosti pribliava je sociologiji profesija.255 Naravno, on je potreban, ali je nedovoljan. Izvjesna analogija sa ovakvim tretiranjem umjetnosti moe se nai kod Znanjeckog u njegovom vienju sociologije nauke kao analize drutvenih uloga naunika. Ovdje je ve reeno da je Znanjecki u ranoj fazi svog naunog stvaralatva, u skladu sa formalistikim pretpostavkama, pokuavao da otro razgranii sociologiju od ostalih disciplina koje prouavaju kulturu. Odatle postulat da se treba zatvoriti u okvir isto sociolokih pojmova i problema. Ovakav nain bavljenja sociologijom nauke predstavljaju pojedine savremene publikacije, koje analiziraju uloge naunika ili institucionalnih drutvenih sistema meu naunicima.256 Slian, iako se temelji na potpuno razliitim pretpostavkama, bio je Bistronjev pristup sociologiji knjievnosti. On je jednostavno u ovu oblast istraivanja prenosio svoju optu shemu socioloke teorije, koja je obuh-vatala pet glavnih tematskih taaka: 1. demografski aspekt drutvenih procesa, dakle ljudski supstrat istraivanih fenomena; 2. prostorni aspekt, koji se odnosi na raspored ljudi, institucija, ideja, njihovo prostorno premjetanje i razgranienje, 3. pojmovni fond grupe, njene ideoloke sisteme; 4. psihi ke tipove u okviru grupe i 5. organizaciju grupe. Pojam grupe je u Bistronjevom analiziranom tekstu vrlo irok, istovjetan pojmu zajednice ili drutvenog sistema. On treba da usredsrijedi panju sociologa na sve oblasti njegovih istraivanja. Bistronj, koji je istovremeno bio i sociolog i etnograf i istoriar kulture, nije mogao da predloi radikalno razgranienje sociolokog prilaza kulturi od istraivanja njenih sadraja. I zato se u okviru njegove koncepcije sociologije knjievnosti nalazi analiza pojmovnog fonda grupe, a samim tim i njena ideologija. Ali, centar istraivanja je knjievna publika, tj. "grupe osoba
A.Siinjski, Poljski pisci F.Znaniecki, The Social Role of the Man of Knowledge; J.Ben-David, The Scientist's Role in Society
256 255

Th.W.Adomo, Einleitung in die Musiksoziologie S.Moravski, Umjetnost i drutvo

242

243

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

____________________________________. ___________ SOCIOLOGIJA KULTURE

koje uestvuju u knjievnom ivotu, i one koje uestvuju aktivno, kao i one koje u estvuju pasivno",257 dakle autori, itaoci, sluaoci, recitatori i institucije koje se mijenjaju zavisno od istorijskog doba i drutvene strukture: dvor, kr ma, knjievni salon, redakcija asopisa, izdavaka kua. Takav prilaz problemima literature koji - mutatis mutandis - moe da se prenese na mnoge oblasti umjetnosti, estetiari i teoretiari knjievnosti smatraju za jedino dozvoljen u sociolokim istraivanjima. Na primjer, Stefan Moravski smatra da se izvan okvira sociolokih problema nalaze istraivanja geneze i funkcije umjetnosti u kojima se samo djelo prouava, kao i istraivanja djela kao odraza epohe i ekspresije.258 Ovakvo stanovite je sigurno sporno. U Marksovom prilazu, mimetike i istoristike funkcije umjetnosti treba da budu glavni predmet estetike.2591 upravo s obzirom na svoje iroko poimanje istorizma, marksistika estetika nosi u sebi odlike sociolokog prilaza i obrnuto - socioloki prilaz umjetnosti u veini svojih verzija pribliava se marksizmu. Ovo ne znai da je granica izmeu estetike ili specijalistikih oblasti teorije umjetnosti i sociologije umjetnosti potpuno izbrisana. Zolkjevski se ne slae sa identifikovanjem sociologije knjievnosti, odnosno umjetnosti, sa marksistikom teorijom literature u cjelini. Takva ograda je, naravno, potpuno na mjestu. Estetika, teorija i kritika umjetnosti obuhvataju niz problema ija analiza prekorauje kompetencije sociologa. Ali, sociolog je obavezan da uzme u obzir rezultate tih analiza. To se odnosi prvenstveno na konstrukciju umjetnikog djela, njegove formalne odlike, vrstu i estetsku konvenciju, fond estetikih pojmova, na kriterijum estetskih ocjena koji primjenjuju znalci umjetnosti. Ovakve koncepcije, koje se zasnivaju na marksistikim pretpostavkama, uzimaju u obzir socioloke aspekte problema i na taj nain odgovaraju potrebama socioloke analize. Ostaje problem koji je okvir analize u strogo sociolokom smislu. Zolkjevski je za sociologiju knjievnosti predloio etiri polja istraivanja, koja obuhvataju slijedee predmete: 1. vezu izmeu knjievnosti i drutva; 2. formiranje i djelovanje drutvenih normi knjievnosti; 3. procese drutvene knjievne komunikacije, kao dio koji je mogue izdvojiti iz cjeline drutvene komunikacije; 4. probleme knjievne politike.
J.S.Bistronj, Knjievna publika S.Moravski, Umjetnost i drutvo 259 S.Pazura, Marks i klasina njemaka estetika; H.Koch, Marxismus und sthetik; M.Kagan, Vorlesungen zur marxistisch-leninistischen sthetik
258 257

Tematski krug prva dva predmeta, a prije svega prvog, vrlo je iroko odreen, ini se da je ak suvie irok za sociologiju kulture. A uz trei predmet, koji se odnosi na komunikaciju, nainjena je ograda da se radi jedino "aspektima koji su spoljni u odnosu na tekst".260 Ne moemo se sloiti sa ovakvim ogranienjem zadatka sociologije prema problematici simbolike kulture. Ako prihvatimo pretpostavke karakteru umjetnikih fenomena, zajednike za veinu savremenih teoretiara umjetnosti i sociologa, ne bi bilo operativno, dakle pravilno, da se izvan sociolokih istraivanja ostavi samo djelo, jer ono predstavlja sutinu umjetnikih fenomena vienih kao proces komunikacije. Veina sociologa umjetnosti navodi tri glavne oblasti interesovanja svoje subdiscipline, tj. prouavanje, djela i publiku sensu stricto, ne kako je razumije Bistronj, ve kao drutvenu kategoriju primalaca. Ipak, ove tri oblasti se razliito razvijaju, proiruju i akcentuju. Dankan izdvaja, pored stvaralaca i publike, i kategoriju kritiara. A ovim pojmom obuhvata sve osobe i institucije koje odluuju selekciji stvarnih sadraja i njihovom dopiranju do publike. Dakle, to je predmet koji obuhvata kulturnu politiku i organizaciju kulture. Dankan je skicirao osnovnu shemu sociologije umjetnosti, zasnovanu na analizi istorijski promjenljivog odnosa izmeu triju izdvojenih kategorija - stvaralaca, kritiara i publike. U doba masovne kulture, na primjer, i za kritiare i za stvaraoce referentna taka je bila publika, dok u elitnoj kulturi XIX vijeka kritiari su bili referentna taka za ostale dvije kategorije. U Dankanovom prijedlogu nije odreeno realno mjesto umjetnikoj poruci. Ulogu umjetnike poruke razmatrao je Dankan iz drugog aspekta u svojoj optoj studiji, u kojoj je umjetnost definisao kao straara drutvenog poretka.261 Meutim, na umjetniko djelo kao na glavni predmet koncentriu se koncepcije sociologije umjetnosti ili knjievnosti Vata i Memija. Eskarpi je u svojoj ranoj studiji posveenoj sociologiji knjievnosti predloio najiri opseg tog predmeta i tragao je za teorijskim premisama u izdvajanju njegovih oblasti. Izdvojio je tri sfere postojanja literature - psihu pojedinaca, formu knjievnog djela, apstraktnu u odnosu na ljudske subjekte, i anonimne grupe primalaca predstavljene u okviru drutvene strukture. Kao oblasti istraivanja ovim trima sferama odgovaraju problemi proizvodnje,
S.olkievski, Kultura, sociologija, literarna semiotika, str. 402-403 H.Duncan, Sociology of Art, Literature and Music; isti autor, Communication and Social Order
261 260

244

245

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

tj. stvaralatvo zajedno sa svojim drutvenim uslovljenostima, distribucija, tj. popularizovanje i cirkulisanje, i potronja, pod kojom se podrazumijevaju djelo i publika, zajedno sa drutvenim uslovima itanja.262 Eskarpi je, dakle, prilazio knjievnim fenomenima kao procesu cirkulisanja i razmjene, zna i, prihvatio je komunikacijsku koncepciju umjetnosti kao element simbolike kulture. U Poljskoj, ovu koncepciju primjenjuje Zolkjevski u istraivanjima najnovije knjievnosti kao cirkulisanja knjievnosti, kao i drugi istraiva i koji se bave tipologijom stilova recepcije i knjievnom kulturom u cjelini. Po koncepcijama Fugena, Jausa i Vajmana, literatura je razmatrana jedino kao proces komunikacije. Ovo stanovite treba prihvatiti kao dominantno u dananjoj orijentaciji sociologije umjetnosti. S obzirom na njega, umjetniko djelo mora da bude u centru panje istraivaa, jer je djelo predmet cirkulisanja, ono povezuje umjetnika-poiljaoca i njegovu publiku i jedino s obzirom na djelo umjetnika i primaoci uestvuju u procesu umjetnike komunikacije upravo u takvim ulogama i jedino u takvim ulogama moraju da budu prouavani, a ne kao uesnici svake druge drutvene kategorije, profesionalne ili situacijske. Uzimanje djela za glavni predmet istraivanja nesumnjivo namee problem definisanja specifinosti sociologije umjetnosti u odnosu na posebne discipline estetike i druge oblasti sociologije. Teko je dati zadovoljavajui odgovor, budui da zavisi od vrste prihvaenog estetskog stanovita. Saeti prijedlog odgovora sadri Hauzerova definicija, u kojoj je umjetnost podijeljena na sistem i na igru. Kao sistem, umjetniko djelo predstavlja zatvorenu cjelinu, koja moe da bude prouavana s gledita uzajamnih zavisnosti formalnih elemenata, bez obzira na njegovu drutvenu genezu, a treba dodati - i bez obzira na funkciju. A umjetnost je, takoer, i igra koja se odigrava izmeu poiljaoca i primaoca. Smisao joj daje poznavanje odreenog cilja koji se sadri u iroko shvaenom ideolokom znaenju djela.263 Prilaz umjetnosti kao igri proirio se i pod utjecajem Vitgentajnove koncepcije jezika. Podjela analize umjetnikih djela na dvije ravni nalazi svoje obrazloenje u Ingardenovoj teoriji estetike. U skladu sa ovom teorijom, literarno
I.Vat, Knjievnost i drutvo; The Arts in Society; A.Memi, Problemi sociologije knjievnosti; R.Escarpit, Sociologie de la litterature; isti autor: Knjievnost i drutvo 263 A.Hauzer, Filosofija istorije umjetnosti
262

djelo kao shematska tvorevina moe da bude prouavano imanentno i rezultati analize koju vre razni poznavaoci bie podudarni. U kolokvijalnoj recepciji svi slojevi djela se "blie odreuju", njegov karakter je istorijski promjenljiv, tako da je njegova spoznaja mogua jedino kroz istraivanje opte recepcije.264 Iz ovoga slijedi da se i istraiva koji izlazi iz okvira isto shematske analize umjetnike poruke preobraava u primaoca djela, da analiza sadraja koja prekorauje formalne principe kvantitativnog poreenja prestaje da bude objektivna metoda spoznaje sadraja, a dobija karakter subjektivnog, to ne znai i iskljuivo individualnog, njegovog reprodukovanja. Dakle, komunikacijska koncepcija umjetnosti proiruje kompetencije sociolokog i psihosocijalnog prilaza umjetnikim fenomenima. Ako umjetnost nema u nekoj zajednici ezoterian karakter, nego se realizuje u uoj ili iroj kolokvijalnoj recepciji, njeno prouavanje postaje neophodan zadatak spoznaje umjetnosti, jer se u recepciji realizuje glavni oblik postojanja umjetnosti. Kritike i teoretske interpretacije umjetnosti imaju posebnu drutvenu ulogu, kojoj e kasnije biti govora, ali same po sebi ne predstavljaju glavni oblik recepcije. Glavni oblik su: tip kontakta sa potencijalno najbrojnijim primaocima, karakter njihove reakcije, ono to primaoci ine sa umjetnikom porukom i to poruka sa njima ini - utjecaj djela na drutvenu svijest, jednom rijeju, svi aspekti pragmatike analize procesa komunikacije. Potrebu za takvim prilazom uviaju i estetiari, ali kada sve ove aspekte ukljuuju u svoja istraivanja, koriste socioloki i psihosocijalni materijal, kao i istraivaki metod.265 Ova tvrdnja nije prijedlog da se izmeu sociologije umjetnosti i estetike izbriu granice. Zadatak estetike je da pripremi i realizuje "kritiki" prijem umjetnikog djela, izmeu ostalog, i kroz analizu osnovnih estetskih pojmova, a prije svega pojmova ljepote, estetskog doivljaja i same umjetnosti. Istorija estetike, prebogata nepremostivim razlikama u stavovima, pokazuje kako je to teak zadatak. Zato se ini da je sigurnije rjeenje prilaz svojstven istori aru umjetnosti, koji uporeuje i analizira razne istorijski formirane interpretacije tih pojmova i na taj nain daje
264 R.Ingarden, knjievnom djelu; isti autor: Oblici optenja u knjievnom djelu, u: Studija iz estetike, tom 3; isti autor: saznavanju literarnog djela, u: Studija iz estetike, tom 1. Saznavanje knjievnog djela sam Ingarden je definisao kao jedan od oblika optenja psihofizikog predmeta sa djelom. 265 Uporedi: M.Golaevska, Primalac umjetnosti kao kritiar.

246

247

Antonjina Kloskovska______________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

mogunost njihovom moguem smislu, nego arbitrarni izbor jedne orijentacije.266 Takvo stanovite zauzima Tatarkjevi, ali se slina mogu nai u estetikim monografijama koje u svojim pretpostavkama nemaju istorijski karakter. Kada se uvode estetiki pojmovi u konstrukciju socioloke teorije kulture, nuno je izvriti izbor meu koncepcijama naslijeenim od prethodnih generacija. Kljuni pojam estetike - "ljepota" - odnosi se na vrijednosti, jednu od vrijednosti-ideja iz klasine Platonove trijade. U skladu sa ovdje predstavljenim stanovitem u vezi sa aksiolokim krite-rijumom kulture, sve vrijednosti, dakle i ljepota, razmatraju se u relaciji, kao odnos subjekta prema odreenim predmetima. Ova orijentacija je najblia marksistikoj estetici i svojstvena je mnogim drugim estetia-rima, na primjer Perijevoj teoriji, a prije svega odgovara sociolokim koncepcijama umjetnosti. U takvom prilazu estetski doivljaj je iskustvo subjekta sa predmetima vienim kao ljepota, a umjetnost obuhvata radnje i proizvode koji kreiraju takve predmete. Potrebno je pokazati kriterijume koji dozvoljavaju da se ljepota i stavovi za nju vezani odvoje od ostalih kategorija vrijednosti. I tu se pojavljuju osnovne tekoe. Brojni mislioci, poev od Aristotelovog doba, pa do Kanta, smatrali su da je bezinteresnost osnovna odlika estetskog stava. Opet se, nasuprot tome, od Tome Akvinskog do Santajane, formirao pojam ljepote kao neega to se dopada i to je izvor prijatnosti. Osovski je u traganju za specifinostima estetskog doivljaja uvjerljivo pokazao da svi navedeni kriterijumi odreuju jednu optiju kategoriju, koja se moe nazvati kategorijom doivljaja i autotelinih vrijednosti. Ona nesumnjivo predstavlja genus proximum estetskih fenomena, ali da bi se odredila njihova differentia specified neophodno je pokazati jo neke dodatne kriterijume. Nije ih naao ni Osovski, niti ijedna estetika propozicija koja bi ovdje mogla da bude prihvaena. Sociolokom prilazu problemima estetike posebno odgovara princip primijenjen u Vitgentajnovim analizama pojmova, koji je on primijenio u odnosu na pojam ljepote. Princip nas obavezuje da se zamislimo nad nainom na koji smo naueni da se sluimo datim pojmom i nad situacijama u kojima je upotrebljavan.267
266 267

Meusobno povezane estetske reakcije i ocjene su nesumnjivo nauene i drutveno formirane, nezavisno od toga ta moe da se misli postojanju objektivnih, na primjer ekspresivnih odlika predmeta koji za to daju osnov. U noveli Tadeua Ruevia Grijeh moe se nai opis uvoenja djeteta u oblast estetskih doivljaja i ocjena, i uz to interesantna analiza prirodnog, reklo bi se nekog prvobitnog otpora prema autotelinom karakteru estetskih predmeta. Djeak, posmatrajui vazu koja je donijeta u kuu, pita majku emu slui. Majka odgovara: "Niemu. Lijepa je sama po sebi"... "Jo trenutak sam stajao i posmatrao porculansku vazu. Bila je to prva lijepa stvar u naem stanu koja nije sluila nikome i niemu... ova lijepa porculanska vaza bila je beskorisna. Nikada nije bila neto drugo. Bila je lijepa sama po sebi."268 Ova scena - jedna od mnogih opisanih u literaturi i autobiografskim dokumentima - predstavlja formiranje osjeanja ljepote kroz izgradnju estetskih stavova. Scena se odnosi na fenomene koji nesumnjivo postoje. Ali, po emu se oni izdvajaju od ostalih slinih poziva na autotelinu reakciju? Po emu se razlikuju u tretiranju predmeta, poruka koje se smatraju lijepim? Da li osnov takvog prilaza moe da se nae u samom predmetu ili je on sadraj u drutveno formiranoj svijesti ljudi? I na kraju - da li su estetski kriterijumi neophodni za definisanje umjetnosti kao predmeta sociolokih istraivanja? To su pitanja na granici estetike, teorije i sociologije umjetnosti koja se neprestano nameu iako su formulisana na drugi nain, a ne na konaan kao klasina pitanja sutini ljepote. U Jakobsonovoj karakteristici knjievnih poruka, kojoj je ve bilo govora, kao jedna od funkcija teksta navedena je estetska (ili poetska), definisana kao usredsreenost na sam nain njenog izraavanja pomou specijalnog izbora i redoslijeda znakova koji su suvini s gledita obinih komunikacijskih funkcija. Slian nain definisanja umjetnikih djela bie predmet razmatranja. Blii je orijentaciji svojstvenoj sociologiji kulture, nego onoj filosofsko-estetskih analiza apstraktno shva enog pojma ljepote. Ako se poe od pretpostavki koje su bliske Jakobsonovom stanovitu, umjetnost se moe definisati kao sfera simbolizacije, sposobna da vri estetsku funkciju. Ovdje se govori vie mogunosti, nego faktikom vrenju ove funkcije, jer - u skladu sa razumijevanjem simbolike kulture
268

V.Tatarkjevi, Morija est pojmova; H.Rader, BJessup, Art and Human Values L.Vitgentajn, Predavanja iz estetike

T.Ruevi, Proza, str.

8 249

248

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

kao procesa komunikacije - realnim funkcijama umjetnosti moe se govoriti tek nakon analize cjelokupnog procesa komunikacije. Dakle, nije dovoljna analiza umjetnikovih komunikacijskih intencija i karaktera poruke koju vre znalci kritiari. Naravno, njihova recepcija je takoer odreen oblik recepcije, a sam tekst sadri injenice koje recepciju programiraju. Ako djelo ima irok drutveni domet, njegovim realnim svojstvima presuuje ipak nain kolokvijalne recepcije. Sljedstveno tome, dalja razmatranja ovog problema sa sociolokog gledita treba zapoeti od pokuaja definisanja realizacije estetske funkcije u kolokvijalnoj recepciji i od definisanja drugih moguih funkcija tog irokog i raznovrsnog opsega fenomena koji je obuhvaen i institucionalnim okvirima i kolokvijalno upotrebljavanim pojmom umjetnosti. U svojim istorijsko-esteskim analizama Tatarkjevi se, uz ograivanje, saglasio sa ukljuivanjem medijskih poruka u umjetnost, a na drugom mjestu je jasno odvojio umjetnost od razonode organizovane u masovnoj skali i koja slui institucionalizovanoj zabavi. 269 Istraivai i teoretiari koji polaze sa sociolokog stanovita i koji prvenstveno uzimaju u obzir forme simbolike kulture najireg opsega, iroko primjenjuju koncepciju masovnih, popularnih umjetnosti koje funkcioniu u treem sistemu kulture. Kao instrumentarij primjenjuju medijske kanale ili njima svojstvena sredstva izraavanja koja ti kanali kreiraju. Dosadanje saznanje funkcionisanju umjetnosti u svim njenim dometima cirkulisanja, ukljuujui i najiri, jo je nepotpuno i nije sistema-tizovano. Alije dovoljno za prijedlog socioloke koncepcije umjetnosti, ako se uzmu kao osnov njene drutvene funkcije realizovane u najirem dometu. Umjetnost predstavlja oblast ljudskog djelovanja u kojoj najpotpunije i na najtipiiniji nain dolazi do toga da semiotiki procesi prerastaju granice neposredne instrumentalne upotrebe. Umjetnost je sfera hipertrofije semioze, svojstvena drutvenim formama ljudskog optenja. I upravo s tog gledita treba da je razmatra socioloka analiza. Analiza mora da obuhvati i striktno umjetnike oblike umjetnosti, kao i njoj srodne para-umjetnike forme ljudskog djelovanja, iz kojih je vjerovatno umjetnost ponikla i kojima se vraa u pojedinim svojim najnovijim avangardnim manifestacijama, na primjer u obliku ivog teatra i umjetnosti u ivotu.
26

V.Tatarkjevi, Put kroz estetiku, odeljak: Ni rad, ni zabava

Malinovski je, predstavljajui funkcije jezika u primitivnim zajednicama, opisivao i pripovijedanje trobrijandskih ribara interesantnim dogaajima u toku ribarenja. Slino tome, u prvom sistemu pripovijedanje putovanjima i dogodovtinama lanova zajednice koji se vraaju iz vojske, sa vjerskog hodoaa ili trgovakih ekspedicija, predstavlja zaetak epskog stvaralatva i to je esto jedini supstitut literarne naracije. Nezavisno od eventualnih sociolokih funkcija koje nisu bile naumljene, a kojih zajednica nije ni svjesna, ovakva pripovijedanja su za poiljaoce imala nesumnjivo ekspresivnu funkciju. S gledita primalaca, mogla su da vre ulogu sekundarne ekspresije. Zahvaljujui svom numerikom karakteru ili, drugim rijeima, zahvaljujui referencijalnim svojstvima, dozvoljavala su surogatsko preivljavanje, omoguavala obogaivanje iskustva koje je izlazilo iz okvira ograni ene sfere realnog mjesta i vremena. Funkcije ovih privatnih pria realnim dogaajima, iako su sigurno u toj fazi imale izvjesnu dozu fantazije, preuzela je epska poezija, a s vremenom roman, film, televizijska serija. Ovakvo fiktivno kopiranje ivota u umjetnosti bilo je povezano sa njegovom ocjenom, sa formulisanjem normi i prijedloga za slijedee faze ivotne prakse. Ove funkcije umjetnosti bie kasnije razmatrane. Ali, ipak, najkarakteristinija odlika mimetike umjetnosti je hipertrofija semioze, koja prerasta praktine signalizacijske i instrumentalne zadatke: specifino ljudska potreba za izraavanjem u semiotikoj sferi onoga to se prethodno deavalo u sferi bitisanja, a kasnije potreba za semiotikim oblikovanjem vjerovatnoe dogaaja koji su mogli da se dese iako se nikada nisu desili, fenomena kojih nikada nije bilo, a koji uvode ljudsku matu u sferu nalik na stvarnost, ali takoer i u sferu njenog negiranja, nevjerovatnog, neobi nog. Jedno od znaenja umjetnosti koje su zabiljeili istoriari estetike odnosi se na njenu patvorenost, fiktivnost. Umjetnost, oponaajui stvarnost, stvara privid, iluziju i privlai upravo zato to nije stvarnost, a njoj je slina. Kasirerova definicija kulture kao procesa stvaranja simboli kih formi uvia praksu ljudskog djelovanja koje tee tako kao da postojanje neimenovanih predmeta i fenomena ili neobuhvaenih nekim drugim simbolikim oblikom nije zadovoljilo ovjeka, kao da je za potpuno osjeanje uestvovanja u stvarnosti bilo nuno stvaranje njenih oblika. A slijedei in koji je rezultat ekstenzije te potrebe jeste stvaranje oblika fiktivnih fenomena, hipertrofija semioze autotelinog karaktera. 251

250

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

Mimetike funkcije su bile glavni predmet socioloke analize umjetnosti, iji zaeci su formirani u XIX vijeku. Na njih su se odnosile koncepcije madam De Stal, rane aslesove ideje, Tenova pozitivistika teorija.270 Tendencije koje su se pojavljivale kod ovih autora nale su svoj najpotpuniji izraz u Teneovom prilazu. On je polazio od drutvenih i psihosocijalnih faktora koji formiraju stvaraoca ijim posredstvom djelo odraava fenomene stvarnosti. Po Tenu, u tom procesu su uestvovala tri osnovna uzrona faktora: istorijska epoha, uslovi sredine i rasa, shva ena, u sutini, prije kao sistem odlika nacionalnog karaktera, nego kao bioloki faktor. Tenova koncepcija je optereena krutim shematizmom karakteristinim za taj vid pozitivizma, sa kojim se susreemo i u Baklijevoj optoj teoriji kulture ili civilizacije, koja je imala snaan utjecaj na nain razmiljanja kulturi u toj epohi. Moglo bi se initi da ima jedino istorijski karakter. Ali, slinu shemu analize nalazimo i kod savremenih sociologa. Predstavlja shemu zavisnosti: drutvo i kultura - stvaralac - umjetniko djelo. U svojim optim crtama ova shema predstavlja neophodan osnov socioloke interpretacije fenomena umjetnosti. Ali, karakter povezanosti tri navedena elementa je toliko sloen, da svi pokuaji predstavljanja njihovog uzajamnog odnosa u obliku jednoznane zavisnosti dovode do uproavanja i vulgarizacije. Goldmanov pokuaj stvaranja teorije romana predstavlja savremeni primjer sline interpretacije literature koji, iako polazi od razliitih filo-sofskih i ideolokih pretpostavki, dijeli sa Tenovom teorijom posljedice shematskog i jednodimenzionalnog tretiranja umjetnikih fenomena, a poto je u premisama monistika, njen shematizam je jo izrazitiji. Da bi objasnio genezu i karakter romana kao tvorevine kulture, Goldman je primijenio pojam homologije, tzv. podudarnosti izmeu forme romana i formi drutvenog ivota.271 Forme koje su stvorile roman nastale su, po njemu, u individualistikim drutvima uslovljenim trinom proizvodnjom. Ekonomski princip takvog drutva je zamjena upotrebne vrijednosti drugom vrijednou, koja se izraava u kvantitativnom obliku novca. Dakle, u takvom sistemu ljudske djelatnosti nisu regulisane neposrednim odnosom prema autentinim vrijednostima, ve se odnose
I.Ten, Filosofija umjetnosti 271 L.Goldmann, Pour une theorie du roman
270

na posredne, degradirane, fetiizovane vrijednosti. Tako se dogaa ne samo u strogo ekonomskoj sferi, ve i u cjelokupnoj aksiolokoj sferi. Promjene oblika formi romana odgovaraju evoluciji razmjene. Mime-tizam u toj interpretaciji zasniva se ne na jednostavnom kopiranju stvarnosti u umjetnosti kao njenom odrazu, ve u reprodukovanju principa organizacije drutva na nain svojstven umjetnikoj sferi. Umjetnost uestvuje u stvaranju lane svijesti, stavljajui posredne, neautentine, na primjer nadistorijski individualni kapitalizam slobodne konkurencije, na mjesto pravih, drutvenih autentinih vrijednosti. Brojni Goldmanovi kritiari, prebacujui mu pojednostavljeni ekonomizam, ukazuju da njegova interpretacija nije pomak naprijed, nego zapravo nazad u odnosu na Lukaevu teoriju romana, koja je Goldmanu bila polazite. Ipak, Goldmanov shematizam najdrastinije se manifestuje u optoj koncepciji homologije. Meutim, u svojim analizama Rasina, MoKjera, Paskala i jansenizma, Malroa, koje predstavljaju egzemplifikaciju njegove teorije literature, Goldman je mnogo manje shematian, ali istovremeno nije dosljedan spekulativnom stanovitu sadranom u koncepciji romana. Prije svega, odvaja metodoloki postupak nazvan interpretacijom, koji se odnosi na sam tekst, od objanjenja koje je traenje veza izmeu teksta i stvarnosti. Interpretacija tei da otkrije strukturu istraivanog predmeta, objanjenje pak - da pokae povezanost strukture djela sa stvarnou, dakle sa drutvenim uslovima epohe u kojoj je ivio stvaralac, njegovog drutvenog sloja i klase. Ovakav prilaz, nazvan genetikim strukturalizmom, tei da pokae saglasnost dviju struktura: djela i stvarnosti. Prihvatanje premisa neponovljivosti istorije i posebnosti individualnog stvaraoca, navodi Goldmana na zakljuak da se ova saglasnost zasniva prije na permanentnim promjenama struktura koje se uzajamno uslovljavaju, nego na njihovom trajanju. Imanentna interpretacija djela kao saglasnog (homolognog) na taj dinamian nain sa drutvenom strukturom, prouzrokuje da se istraivanje svijesti kao posrednog faktora smatra suvinim. I pored razlika izmeu ovakvog strukturalistikog stanovita i Tenove pozitivistike teorije umjetnosti, postoji slinost u jednodimenzionalnom pristupu knjievnim injenicama. Genetiki strukturalizam, slino prethodnim teorijama umjetnosti, bavi se knjievnou jedino na relaciji drutveno tie djelo. Po Goldmanu, literatura je oblik spoznaje stvarnosti, jer kao njoj homologna predstavlja jasniju, pregledniju strukturu. 253

252

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

I _______________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

Jednodimenzionalnost i Tenove i Goldmanove teorije temelji se na imanentnoj analizi umjetnikih djela tretiranih kao univerzalan, za svakog identian predmet doivljaja. Tom stanovitu suprotstavljaju se mnogi savremeni teoretiari i sociolozi knjievnosti. Robert Vajman kritikuje Goldmanov genetiki strukturalizam za prouavanje umjetnikih fenomena jedino neposredno u odnosu na ekonomske fenomene, iskljuujui ili minimizirajui ulogu svijesti. To stanovite, ponekad ga nazivamo vulgarnim sociologizmom, u svojoj biti je ekonomizam, to je vraanje na stanovite prevazieno u marksistikoj teorijskoj refleksiji. Slinim pojednostavljenim i jednodimenzionalnim interpretacijama umjetnosti Vajman suprotstavlja sintezu dva pristupa, zasnovanu na povezivanju istorije njenog postanka i istorije njenog djelovanja (Entstehungsgeschichte und Wirkungsgeschichte).272 Obje navedene perspektive moraju da obuhvate nain recepcije umjetnike poruke i u epohi njenog postanka i u toku istorijski promjenljivih uslova djelovanja. Slian pristup je iroko rasprostranjen meu savremenim istraivaima i u tom pogledu povezuje autore razliitih filosofskih orijentacija. U hermeneutici to je povezano sa polisemijom, kojoj govori na primjer Riker. Sovjetski semiotiari naglaavaju potrebu za proirenjem analize strukture teksta na dimenziju povezivanja teksta sa primaocem, a ne samo sa poiljaocem. U savremenoj sociologiji umjetnosti, a prvenstveno u sociologiji literature, ovaj aspekt dobij a sve vei znaaj i odreuje pravce preduzimanih istraivanja. Istraivanje umjetnosti koja ima mimetiki karakter mnogo je jednostavnije od istraivanja njenih ostalih vidova. Studije percepcije takvih umjetnikih poruka pokazuju da je fabulama potka sloj koji se najee uoava. Ostali vidovi umjetnosti, sa ogranienom mogunou prenoenja fabule, imaju suenu percepciju. U istraivanjima recepcije literarnih djela, na pitanja koja se odnose na interpretaciju dobijaju se od italaca sa niim obrazovanjem relacije sadraju, a esto je nemogue dobiti bilo kakav odgovor koji bi svjedoio distanci prema djelu koja omoguava, prije svega, ocjenu njegovih formalnih odlika. Dakle, razumijevanje umjetnosti kao fikcije koja je slina stvarnosti najblie je karakteru umjetnosti realizovanom u optoj, kolokvijalnoj
R.Vajman, Knjievnost: proizvodnja, reprodukcija; isti autor: Literaturgeschichte und Mythologie 254
72

recepciji. Umjetnost koja bar djelimino izrasta iz relacija stvarnim dogaajima, stvara sferu iluzije koja dozvoljava ljudsko postojanje u imaginarnom svijetu. Zbog takvih doivljaja iroke kategorije primalaca tragaju za semiotikim porukama koje prerastaju potrebu za instrumentalnom komunikacijom. Autotelinost takvih doivljaja ne treba razumjeti kao besciljnost. U predstavljenoj analizi koncepcija kulturnih vrijednosti, odbaena je Djuijeva teza konsekutivnom karakteru svake vrijednosti. Autotelinost ne iskljuuje funkcije vrijednosti okrenutih nekom cilju, pod uslovom da tom cilju ne slue neposredno. U skladu sa psihoanalitikom teorijom, umjetnost je zamjena, sup-stitut, dakle nesavrena u podmirivanju bitnih libidalnih potreba. Ovdje upotrijebljena definicija umjetnosti kao supstituta stvarnosti nije rezultat slinih pretpostavki. Umjetnost ne zamjenjuje - naravno, na nepotpun nain - stvarne doivljaje iskustva, ve je element stvarnih doivljaja druge vrste - doivljavanjem fiktivnog svijeta stvorenog pomou simbola. Bjekstvo od ivota moe da prouzrokuje da povlaenje iz realnih drutvenih odnosa prati uranjanje u umjetniku fikciju. To ne znai da umjetnost ograniava uee u ivotu. Potpuno suprotno, djelimino nadoknauje ta ogranienja na sebi svojstven nain, fiktivno, tamo gdje bi se ta ogranienja pojavljivala nezavisno od njenog djelovanja. vrstu vezu sa ivotom umjetnost zadrava u svojim ekspresivnim funkcijama. Kreativne sposobnosti razmatrane s tog gledita zasnovane su na umjetnikovoj sposobnosti nalaenja simbolikog izraza za emocionalna, intelektualna stanja i sva ostala iskustva kojima sam podlijee i koja kreira. U aspektu koji je i dalje dostupniji sociolokim istraivanjima nego psihosociologiji umjetnosti, problem ekspresije odnosi se na doivljaje primalaca umjetnosti, koji u njoj trae izraz sopstvenih doivljaja koje je teko simboliki odraziti. Osovski je u vezi sa ovim procesom izdvojio dvije vrste ekspresije: pasivnu, koja je mogue vjerno reprodukovanje stanja koje izraava umjetnik, i aktivnu, u kojoj primaoci vide sopstvene doivljaje i iskustva. Sivert je slino razumio interpretacijske reakcije, tako da je kategoriju "italac literature" podijelio na dva tipa: na prvi, Autoren-leser, i na drugi - Selbstleser, tj. na one koji itaju autora i na one koji itaju sami sebe. Ova dva vida stavova mogu se u recepciji primalaca izraavati u raznim oblicima identifikacije sa itanim tekstom. Moe to da bude identifikacija sa autorom ili sa izabranim likovima u djelu. Taj razliit odnos
255

Antonjina Kloskovska_________________________________________________________

------------------------------------------- ________________

SOCIOLOGIJA KULTIJRF

prema djelu i njegovom stvaraocu pravilno je zapazio Zigmunt Krasinjski, koji u proznom odlomku Herburta pie: "Sa Margaritom u poi u zatvor. Odlazei, Geteov salon bih zaobiao... Don uana moete da mrzite, ali u Grku - u Grku putujte sa Bajronom!" Ovako razliite stavove Krasinjski je povezivao sa samim karakterom djela, koje moe da skriva ili pokazuje autora. Tomas Man je smatrao sebe vrlo linim autorom. Odgovarajui na primjedbe kritiara da u Kraljevskom visoanstvu ima na hiljade podataka, odgovarao je da njegova namjera nije bila da stvori dvorski roman, ve da je kao materijal koristio, kao i u svim prethodnim djelima, svoj lini ivot. Ovakav prividni egotizam komentarie u iskazu: "U meni ivi ubjeenje da treba da priam jedino sebi i da na taj nain izrazim epohu i univerzalnost. Bez te vjere ne bih se nikada prihvatio truda stvaranja."273 Manov primjer pokazuje da mimesis i ekspresija mogu biti vrsto povezane, to su ve davno teorije estetike i utvrdile. Problematika predstavljena u Kraljevskom visoanstvu nije se, po autoru, odnosila na ivot kneevskih dvorova u sumrak Drugog Rajha, ve na poziciju i vokaciju umjetnika u demokratskom drutvu. Ali, ako su mnogi kritiari tumaili roman drugaije, teko je oekivati da e opta recepcija biti podudarna sa pievom namjerom! U vezi sa tim treba se neto due zadrati na umjetnikoj percepciji, koja je glavni predmet sociologije umjetnosti. Svaki tok dekodiranja poruke je aktivan proces, koji ponekad zahtijeva od primaoca znatan napor - zavisno od karaktera djela. Perceptivne funkcije ne treba tretirati kao pasivne. Suvie rigorozna podjela na aktivno i pasivno uee u kulturi, koju prihvataju propagatori amaterskog umjetnikog pokreta, nije opravdana u svjetlu komunikacijske teorije umjetnosti. Ova tvrdnja ne oznaava negiranje drutveno korisnih funkcija amaterskog stvaralatva. U dananjoj fazi drutvenog razvoja, koju prati sve sloeniji tehniki aparat komunikacije i njene organizacije, nemogue je oekivati ponovnu dominaciju stvaralakih oblika svojstvenih prvom sistemu kulture. Iz specijalizacije kulturnih funkcija slijedi podjela drutva na malobrojniju kategoriju poiljalaca-primalaca i ogromnu masu primalaca kulturnih poruka. Ali, primaoci nikada nisu potpuno pasivni, a stepen njihove perceptivne aktivnosti je razliit i zavisi od poruke i naina njenog reprodukovanja u toku percepcije.
273

Prethodno navedena podjela ekspresije na pasivnu i aktivnu, koju je predloio Osovski, a koja je ovdje prihvaena, ne znai da forma percepcije dovoljno vjerna umjetnikovoj intenciji, ne zahtijeva takoer napor uloen u aktivnu percepciju. Moe, zapravo, da nametne vee zahtjeve interpretacijskim sposobnostima primaoca, nego aktivna ekspresija, koja ima vie li an karakter, koja dekodirani tekst esto podeava prema sopstvenoj ivotnoj situaciji, prema potrebama i nainu miljenja i sferi vrijednosti primaoca. Interpretatore ovog drugog tipa u knjievnosti Sivert je nazvao itaocima koji itaju sami sebe (Selbstleser). I takav zadatak zahtijeva intelektualni napor, emocionalnu napetost, odreene perceptivne kvalifikacije. Ipak, to moe da bude forma percepcije koja je slabo, ponekad vrlo slabo povezana sa odreenom porukom. Tatarkjevi sline reakcije definie kao "sanjarenje, matanje", suprotno umjetnikoj ili intelektualnoj "usredsreenosti", koja je dosljedna i vjerna reproduktivna interpretacija poruke.274 Iako je "matanje" laka forma reakcije na poruku, ne bi bilo pravilno da bude nazvana pasivnom formom. Za naune tekstove Novak je predloio podjelu koja je slina pristupu mnogih autora problemima percepcije umjetnosti. Primijenio je sljedee termine: istorijska interpretacija i adaptacijska interpretacija.275 Prva se zasniva na reprodukovanju smisla teksta na nain koji je najvjerniji mogui intencijama autora, a druga na korienju teksta za rjeavanje problema koje je postavio primalac. Ova predloena podjela odnosi se na naune tekstove i na specifian nain njihove percepcije, koji opravdano moe da se nazove interpretacijom u uem smislu, tj. u znaenju intelektualne percepcije, koju vri istraiva. Ipak, izmeu navedenih prijedloga analize odnosa primaoca i simbolike kulture u njenim razliitim oblastima postoje podudarnosti koje zasluuju panju. Za svoju spoznajnu analizu istraiva trai podrku u "istorijskim" ili adaptacijskim interpretacijama tuih teorija. Obian primalac umjetnosti, koji nije sposoban ili je manje sposoban da formulie svoja osje anja, refleksije i tenje, nalazi u njegovom djelu forme izraza za svoja neizraena osje anja. Uz to, moe u toku aktivne ekspresije, evokacije, da podeava tekst prema sopstvenoj viziji svijeta. Ali, podlijeui umjetnikoj kreaciji, moe takoer da otkriva nove, prethodno uopte nesluene smislove

274

Th.Mann, ber Knigliche Hochheit

275

V.Tatarkjevi, Put kroz estetiku L.Novak, adaptivnoj interpretaciji, u: Vrednost, delo, smisao, red. J.Kmita

256

257

Antonjina Kloskovska ______________________________________________________

____________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

fenomena. Upravo u ovoj drugoj situaciji opravdano se priznaje umjetnosti funkcija obogaivanja linosti, iji mehanizam je povezan sa mimetizmom i sa njegovim identifikacijsko-ekspresivnim aspektom. Prije nego to se pristupi sociolokoj karakteristici tog procesa, treba se zaustaviti na teoretsko-estetskim pretpostavkama komunikacijske teorije umjetnosti. Ve je ovdje naglaeno da jednu od moguih osnova daje fenomenoloka estetika Romana Ingardena, ije teze mogu da budu prihvaene bez uputanja u ontoloke i epistemoloke pretpostavke fenomenologije. U svojoj teoriji Ingarden definie knjievno djelo kao shematsku tvorevinu u kojoj mogu da se izdvoje etiri sloja: zvuni sloj, sloj znaenja koji obuhvata smislove reenice, sloj predmeta predstavljenih u obliku intencionalnih stanja stvari odreenih smislovima reenica i sloj shematizovanih izgleda predstavljenih predmeta. Tako shvaeno, djelo je nepotpuna tvorevina. Realizuje se tek u percepciji, koja se zasniva na konkretizaciji, tj. na dopunjavanju mjesta koja u prvobitnoj shemi nisu do kraja definisana. Brojne interpretacije Ingardenove koncepcije nisu potpuno jasne u tumaenju konkretizacije. Sigurno je da se odnosi prvenstveno na dopunjavanje izgleda predstavljenih predmeta. ak ni najprecizniji mimetiki opis nije u stanju da odrazi na takav nain boju kose, oiju datog lika, njegov glas, pokrete kao posmatranje realnog objekta. U skladu sa Ingar-denovim pretpostavkama, mata primaoca dopunjuje svim tim svojstvima shematski opis. Najee se prihvata da se dopunjavanje odnosi na sve ostale slojeve knjievnog djela.276 I bez dubljeg ulaenja u problem Ingardenove interpretacije tekstova, to je zadatak estetiara i teoretiara knjievnosti, ve je mogue konstatovati da ta koncepcija omoguava pristup literarnim fenomenima kao procesu koji se ostvaruje kroz konkretne inove percepcije realizovane u drutvenim uslovima. U tome nije prepreka ni Ingardenovo ubjeenje da se djelo kao intencionalna tvorevina razlikuje od inova percepcije, niti koncepcija pravilne lektire koja je kod njega suprotstavljena kolokvijalnoj lektiri. Sam smatra da je ta nesavrena, a i "pogrena" lektira legitiman
Uporedi: Roman Ingarden and the Contemporary Aesthetics, a posebno lanke H.Markjevia i M.Glovinjskog koji su sadrani u toj knjizi. R.Ingarden, saznavanju literarnog djela, str. 9. 258
276

predmet psiholokih i sociolokih istraivanja. Princip takvog prilaza umjetnosti, svojstven navedenim disciplinama, moe se nai i u njegovoj koncepciji trajnim znaenjima jezika kao drutvenom fenomenu i inter-subjektivnoj tvorevini.277 Iako Ingardenu njegovo sopstveno filosofsko stanovite ne dozvoljava da prihvati knjievno djelo, s obzirom na pripisan mu transcendentni karakter, kao istovjetno njegovoj razliitoj drutvenoj percepciji, itanju, ipak smatra da je znaenje jezika drutveno odreeno. A na jeziku se zasnivaju mnoge oblasti umjetnosti, prije svega knjievnost. Ovdje se treba vratiti problemu, osnovnom za sociologiju umjetnosti, razliite percepcije estetskih poruka zavisno od drutvenih odlika primalaca. uslovljenosti recepcije osnovnim odlikama drutvene strukture bi e govora u sljedeim poglavljima. Ovdje je, prije svega, rije razlikama izmeu opte (kolokvijalne) percepcije i percepcije specijalista -teoreti ara umjetnosti, kritiara koji se s obzirom na svoje profesionalne i drutvene funkcije bave ocjenom, izborom i interpretacijom estetskih poruka. Ovdje e takva forma biti nazvana kritikom percepcijom. Opta (kolokvijalna) percepcija, pak, obuhvata cijelu skalu reakcija na umjetnika djela onih koji nisu profesionalno vezani za umjetnost, ne tragaju za umjetnikim doivljajima s obzirom na svoje profesionalne uloge, i koji najee ne ostavljaju zabiljeen trag doivljaja u kontaktu sa umjetnou. Ova druga kategorija, a ne prva, reprezentativna je za cjelokupno drutvo. Obuhvata veinu primalaca umjetnikih poruka, izostavljajui takva ezoterina djela koja se nalaze iskljuivo u domenu kritike recepcije. U savremenim drutvima takvoj publici - kao narodu - namjenjuju umjetnici i organizatori kulture cjelokupno umjetniko stvaralatvo. Druga kategorija primalaca je, prije svega, predmet interesovanja sociologije kulture. Ipak, kritika recepcija takoer zahtijeva panju istraivaa: u irokom poimanju, kritiari predstavljaju kategoriju koja utjee na cirkulisanje umjetnikih poruka i na njihovu kolokvijalnu interpretaciju; imaju ulogu "vratara", kako ih je definisao Levin, tj. osoba koje posreduju u recepciji i koje upravljaju tuom recepcijom. Istovremeno, istraivau daju fond teoretskih pojmova ije poznavanje zahtijeva njegova analiza, ak i onda kad je u sociolokoj analizi njihova primjena nedovoljna ili nemogua.
277

Isto, str. 19-20 i druge

259

Antonjina Kloskovska ______________________________________________________

___________________________________ ____________ SOCIOLOGIJA KULTURE

Kritika kao vid recepcije estetskih poruka koncentrie se prvenstveno na njihove aspekte i funkcije koji nisu najjae akcentovani u kolokvijalnoj recepciji. Koncentrie se na specifinost poruka koja je vezana za njihovu estetsku funkciju. Razni teoretiari kulture semioti ke orijentacije, razmatrajui naine komunikacije svojstvene umjetnosti, dolaze razliitim pute-vima, zavisno od svoje teoretske orijentacije, do definicija i zakljuaka koji se podudaraju sa Ingardenovim stanovitem. Neke koncepcije koje su reprezentativne za takvu orijentaciju, ovdje e biti predstavljene kao primjeri. Prouavajui odnos izmeu umjetnosti i prirodnog jezika, Mikel Difren je izdvojio tri koda koji se nalaze u osnovi sistema signalizacije, jezika i umjetnosti. Signalizacijski kd, definisan kao sublingvistiki, karakterie ogranienost i preciznost. Poruke formulisane u tom kodu jednoznane su, ne podlijeu individualnoj interpretaciji, nemogua je redundansa, ali i njihove informativne mogunosti su ograniene. Lingvistiki kod se nalazi na nivou koji omoguava protok raznovrsnih informacija koje slue praktinim potrebama. Usklaenost kda i poruke omoguava pravilnu interpretaciju poruka. A umjetnost, pak, primjenjuje supralingvistiki kd. Taj kd nije trajan, podlijee promjenama, dozvoljava nejasne poruke, mnogoznane, bogate redundansom, koje podlijeu razliitim interpretacijama, poto je sm kd neprecizan. Primaoci su neophodni zbog dopunjavanja djela, koje postoji jedino u percepciji. Slino je i Lotmanovo stanovite. Po njemu, umjetniki tekst treba razmatrati kao mehanizam prenoenja izuzetno koncentrisane informacije. Knjievno, likovno ili muziko djelo moe da sadri i prenosi sadraje koje nije u stanju da obuhvati poruka kolokvijalnog jezika, jer estetske poruke sadre odreenu sumu alternativnih poruka. Iz strukture umjetnikog teksta proizlazi mogunost njegove podjele na razne, ekvivalentne dijelove. Umjetnik proizvoljno, slobodno bira princip organizacije teksta, ukoliko ga ne ograni ava sopstvena biografija, drutvena tradicija ili neki drugi spoljni faktor. Informacijska sposobnost estetskog teksta javlja se jo i naknadno, na liniji izmeu djela i primaoca koji sam vri rekompoziciju primane poruke.279 U vezi sa Rasinovim djelima, Bart pie da su njihovi znakovi vjeno nejasni i da je njihova interpretacija uvijek izbor.
278 279

Koncepciju umjetnikog djela kao izuzetno otvorene poruke proiruje prije svega Umberto Eko. Uz pozivanje na Ingardenovu koncepciju moglo bi se rei da ovo Ekovo stanovite odgovara interpretaciji po kojoj svi slojevi djela podlijeu dopunjavanju. U njegovoj terminologiji, govori se operisanju svim nivoima poruke, da bi se postigao originalan efekat. Sama supstanca imeniteljaznakova je zbog toga specijalno birana, kd je upotrijebljen na neobian nain. Sve to stvara idiolekt djela, tj. nain primjene kda karakteristian za stvaraoca da bi se stvorila mogunost novih i razliitih smislova koje primaoci nalaze u poruci. Ova svojstva poruke utjeu na njenu nejasnou, mnogoznanost koju takoer i Eko naglaava.280 Eko skree panju na mogunost gradacije svojstava umjetnikih djela, to svjedoi njihovoj otvorenosti. Po prirodi su posebno otvorena ona djela koja zahtijevaju posrednike izmeu stvaraoca i primaoca dakle -izvoae, interpretatore. To se odnosi na muzika i dramska djela. Ali, u svojim razmatranjima Eko svako djelo tretira, reklo bi se, kao partituru koju primalac koristi na svoj nain. Proizvoljnost interpretacije ipak zavisi od konvencije djela, njegovog stila. To odgovara razliitoj proizvoljnosti u izvoenju, na primjer aleatornog djela u poreenju sa tradicionalnom kompozicijom tonalne muzike. Interpretacija apstraktnog slikarstva, ormana "s odsustvom teme", daje primaocu ogromno polje, ali istovremeno mu namee i ogromne tekoe, zahtijeva vrlo aktivno uee u dopunjavanju sheme, reprodukovanju stvaralake zamisli ili jedne od moguih varijanti. Odvajajui obine komunikacijske funkcije poruka od funkcija umjetnikih djela, francuski i italijanski semiotiari upotrebljavaju termine "denotacija" i "konotacija", ali ne u znaenju koje ovi termini obino imaju u semantici. "Denotacija" se odnosi na znaenje teksta koje je intersubjek-tivno odreeno, jednoobrazno. "Konotacija" se odnosi na smislove koji su vrlo neodreeni, individualno i situacijski promjenljivi. Kada se smisao poima na taj nain, umjetnike tekstove odlikuje njima svojstveno bogatstvo informacije. Takva dvojnost funkcije pojavljuje se u poetskom jeziku ve na nivou rijei, kojima konvencija ili umjetnika stvaralaka invencija moe da daje nove smislove u poreenju sa prirodnim jezikom. Primalac moe da ih primi kao takve, ali takoer moe da stvara sopstvene, koji manje ili vie odgovaraju intenciji poiljaoca i konvenciji grupe.
280

M.Dufrenne, L'art est-il langage? J.Lotman, Struktura hudoestvenovo teksta; R.Bart, Mit i znak, str. 177 260

U.Eko, Semiotiki pejza; isti autor: Otvoreno djelo

261

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Riker smatra da su polisemija i metaforinost odlike svakog jezika, a ne samo vrsta ornamenta u umjetnosti. Mnotvo moguih znaenja sadrano u rijeima redukuje se u izboru jednog koje zavisi od opteg zna enja reenice, ali time to mnotvo nije potpuno uniteno. U iskazima "tehnikog" jezika ovo mnotvo je namjerno svedeno na minimum. Ali, u reenicama moe takoer da bude namjerno ostavljeno slobodno polje za realizaciju raznih smislova. Takvu mogunost koriste prvenstveno semiotiki sistemi umjetnosti, a posebno odreeni pravci u savremenoj umjetnosti. Pojedini teoretiari umjetnosti, imajui u vidu upravo takva svojstva savremene umjetnosti, definiu njena djela kao vrste projekcijskih testova, koji izazivaju reakcije jae determinisane stavovima primalaca, a stavovi odreuju reakciju u veoj mjeri nego stimulusi. Takvo poreenje umjetnosti sa projekcijskim testovima primjenjuje Bart, a Lem u razmiljanjima literaturi ide jo dalje, negirajui ulogu samog djela kao faktora koji odreuje perceptivne reakcije.281 Ovakvi pristupi umjetnikoj komunikaciji pridaju ogroman znaaj sociolokim i psihosocijalnim analizama recepcije. U ekstremnim, pak, sluajevima potpuno prenose istraivanja umjetnosti iz oblasti kritike i teorije estetike u oblasti drutvene nauke i psihologije. Ali, razmislimo ta te nauke mogu da uine sa ovakvim darom i u kojoj mjeri ga opravdava karakter faktikih uticaja umjetnosti. Koncepcije djelu potpuno razvodnjenom, bezoblinom u njegovom kvaziobjektivnom obliku u odnosu na recepciju, podjseaju na Makluanovu tezu odnosu sredstva i poruke. Travestirajui Makluanovu krilaticu, takvu koncepciju mogli bismo formulisati na slijedei nain: "Recepcija je poruka". Ali, prihvatanje takve teze ne bi koristilo sociologiji umjetnosti, poto se u svjetlu dosadanjih empirijskih istraivanja pokazuje lanom. Mnoge estetske koncepcije, a prije svega knjievne, potvr uju da se ak ni otvorenom umjetnikom djelu ne smije prilaziti kao bezoblinoj poruci bez granica. U knjievnoj koncepciji virtuelnog ili mogueg primaoca italac je "upisan" u djelo ili, drugim rijeima, recepcija je u glavnim crtama programirana karakterom i sadrajem poruke. To moe da bude autorova namjera, ali i rezultat odlika koje sadri djelo, a koje autor nije

namjeravao da predstavi. Analiza kritiara i teoretiara esto izdvaja virtuelnog itaoca iz teksta, a objavljena moe da utjee na karakter recepcije odreenog dijela publike. Taj utjecaj je jedan od faktora jednoobraznosti i stabilizacije recepcije. Prouavanje virtuelnog itaoca nije iskljuivo zadatak sociologije knjievnosti. Zolkjevski ga ubraja u klasina istraivanja teorije knjievnosti. Po njemu, on se sadri u reprodukovanju unutartekstualnih signala sadranih u semiotikim i sintaksikim odlikama teksta.282 Skala reakcije realnih italaca na te signale nije neograniena. Ali biva iroka. Istraivanje faktikih reakcija realnih primalaca je u okviru zadataka sociologije knjievnosti i - mutatis mutandis - sociologije umjetnosti. Dakle, to je granino polje teorije i sociologije knjievnosti. Rezultati dosadanjih istraivanja i manje preciznih opservacija pokazuju da drutveno i individualno razliite varijante osciliraju oko poruke, a zavisno od karaktera i konvencije umjetnikog djela, njegove manje ili vee "otvorenosti", zatvaraju se u ire ili ue granice. Navedeni primjeri zauzimanja semiotikog stava prema muzikim djelima pokazuju da su, i u sluaju umjetnikih fenomena sa znatnim stepenom neodreenosti, interpretacije primalaca, statistiki gledano, bile u odreenim zajednikim okvirima i u znatnoj mjeri podudarne sa intencijama poiljaoca-stvaraoca. ak i u sluaju djela koje teko podlijee semiotikoj interpretaciji, kao to je, na primjer, Elegija rtvama Hiroime, sluaoci iz jednog jednorodnog drutvenog kruga sloili su se sa takvim naslovom djela. A prijedlog da se izmijeni naslov Elegije i, na primjer, naslov Debisi-jevog Popodneva jednog fauna sigurno bi izazvao negodovanje. Naravno, semiotiki karakter je mnogo vie izraen u knjievnim, nego u muzikim djelima. Ali, da ni knjievne poruke nisu jednoznane takoer je empirijski utvreno. U skladu sa prethodno citiranim teorijama, to je prvenstveno vezano za poetsku ili estetsku funkciju umjetnike poruke. U svjetlu istraivanja, ta funkcija je refleksijski najslabije uoavana u kolokvijalnoj recepciji, ali to ne znai da se ne realizuje u faktikom djelovanju na primaoce. Karakter umjetnikog otvorenog teksta koji daje posebno informacijsko bogatstvo moe da ima dvojak utjecaj na repro-dukovanje poruke u recepciji.
S.Zolkjevski, Kultura, sociologija, literarna semiotika, str. 429 263

281 R.Bart, Mit i znak; RRicoeur, Le conflit des interpretations; S.Lem, Filosofija sluaja. Knjievnost u svijetlu empirije

262

Antonjina Kloskovska _______________________________________________ Neodreenost knjievnog djela, po kojoj se ono potpuno razlikuje od, na primjer, jednoznanog, odreenog informativnog teksta u novinama, u izvjesnoj mjeri, i u odnosu na odreenu kategoriju primalaca, omoguava da bude primljeno vrlo lino. Takav tekst ostavlja polje za stvaralaku ekspresiju. Mnogi, razliiti itaoci mogu da ga prime kao vrlo blisko, gotovo sopstveno djelo, koje izraava njihova neiskazana emotivna ili intelektualna stanja. U procesu takve recepcije djelo se dopunjava, profilie, zatvara i - na ta je skretao panju Lotman - smanjuje se njegova informativna teina s gledita odreenog primaoca koji bira jednu od moguih varijanti reprodukovanja poruke. Ali, kada se uzmu u obzir sva ostvarena reprodukovanja teksta, suma njegovih informativnih mogunosti moe da bude znaajna. Ipak, to isto djelo, s gledita drugih primalaca, ili neki drugi tekst sa visokim stepenom neodreenosti i otvorenosti, mogu da budu potpuno nerazumljivi i da uopte ne podlijeu reproduko-vanju. Vajman, predstavljajui fenomen porasta znaenja knjievnih tekstova u irokoj istorijskoj perspektivi, govori dvjema dimenzijama umjetnikih djela. S jedne strane, to su proizvodi svoje epohe, ogledalo drutva iz kojeg potjeu autor i njemu savremeni primaoci. S druge strane, to su, takoer, generatori novih fenomena, reflektori koji osvjetljuju budunost. Povezujui mimetike i inspirativne funkcije, koje Vajman naziva moralnim, umjetnost sintetizuje prolo znaenje sa novim smislom svoje recepcije, ona je istovremeno imitacija i kreacija.283 Sline probleme s gledita teorije poetike izlae Majenova.284 Istoriar umjetnosti moe da navede mnoge primjere transformacije i kumulacije znaenja i smislova, na primjer transformaciju ljubavne pjesme pastirskog naroda u mistinu crkvenu molitvu Hristu, ili transformaciju moralizatorske utopije buroaskog drutva u avanturisti ki roman za omladinu. Osnovni zadatak sociologije knjievnosti je tei, jer mora da ukae ne samo na posljedice procesa, ve i da proui njegove mehanizme, tendencije i realizacije in statu nascendi. Teorija umjetnosti kao komunikacije za sada operie jednostranim empirijskim materijalom. Glovinjski, biljeei svjedoanstva knjievne recepcije, naveo je pet njihovih kategorija. etiri se odnose na zapise reprodukovanja knjievnih djela u nekim drugim umjetni kim djelima ili
283 284

SOCIOLOGIJA KULTURE

u kritikim ili teoretskim tekstovima. Dakle, njihov predmet je forma recepcije, koja je ovdje nazvana kritikom recepcijom. Posljednja kategorija se odnosi na kolokvijalnu recepciju, pravilno joj je odreeno mjesto u oblasti sociolokih istraivanja.285 Tekoa je u tome to, za razliku od analize kriti ke recepcije, ovdje tek treba stvoriti materijalnu bazu. Dok teoretiar literature raspolae gotovim, najee diskurzivnim zapisom ili nekom drugom umjetnikom porukom, koja je reakcija na drugo umjetniko djelo, sociolog i socijalni psiholog moraju prvo da nau naine spoznaje kolokvijalne reakcije na to djelo, da tu reakciju zabiljee i da je analiziraju. U istraivanjima iz oblasti sociologije umjetnosti najee se primjenjuje isti aparat koji se primjenjuje u ostalim oblastima sociologije, dakle: razne pismene ankete, intervjui, manje opservacije, analize linih dokumenata, koji u ovoj oblasti mogu da imaju vanu ulogu. Materijali nazvani svjedoanstvima recepcije, priblino odgovaraju linim dokumentima u preciznijem sociolokom znaenju, a ponekad su upravo takvi dokumenti. Ipak, preteno se odnose na izdvojenu drutvenu kategoriju, prije svega na stvaraoce i kritiare umjetnosti. Svjedoanstva kritike recepcije intere-suju, naravno, i sociologa i predstavljaju izvjesnu pomo u organizaciji sopstvenih istraivanja. Ali, teite je ipak na kolokvijalnoj recepciji. Ali, njeno istraivanje prati svijest ogranienim sposobnostima sopstvenog tehnikog aparata upravo u odnosu na taj predmet. Da bi se ocijenilo koliko je aparat od koristi, kao i da bi se utvrdili zadaci istraivanja, nuno je precizno odrediti recepciju kao predmet istraivanja. Pojam recepcije je vrlo irok i moe da obuhvata sve oblike reakcije na kontakt sa semiotikim predmetom. Poetna i neophodna faza sociolokih istraivanja odnosi se na problem kao to je dostupnost poruka koje teku razliitim kanalima, upuenih raznim drutvenim kategorijama, dakle, odnosi se na objektivne uslove potencijalne recepcije; dalje, kako se esto i koliko koriste dostupne poruke, na primjer broj proitanih knjiga, odlazaka u bioskop, pozorite i, na kraju, karakter sadraja poruke na osnovu ocjene analize sadraja ili na osnovu formiranog javnog miljenja istraivanjima, navedenim autorima i djelima. U istraivanjima ovakvog tipa, kao osnov najee se uzimaju izjave konzumiranju kulture, esto uz zadravanje samo na utvrivanju kontakta sa umjetnikim porukama. To je korisno u kvantitativnim analizama, predstavlja osnov drugih
283

R.Weimann, Literaturgeschichte und Mythologie M.R.Majenova, Teorijska poetika. Pitanja jezika

M.Glovinjski, Stilovi odabira

264

265

Antonjina Kloskouska_______________________________________________ istraivanja, neophodan iako nesavren s obzirom na ograni enu mogunost kontrole deklarativnih tvrdnji. Koncepcija simbolike kulture kao komunikacije ipak zahtijeva produbljeno razumijevanje recepcije kao procesa koji se deava u semioti koj interakciji izmeu poiljaoca i primaoca. Takvo razumijevanje u potpunosti se odnosi na sve reakcije primaoca na poruku, sa izostavljanjem jedino njihove fizioloke sfere. Predmet posruliranih istraivanja obuhvata, dakle, emotivnu, intelektualnu sferu, formiranje, modifikovanje i aktualizaciju stavova i sline procese koji imaju izvorite u kontaktu sa porukom i koji su njoj okrenuti. Takoer i reakcije koje se raaju pod utjecajem semioti kog kontakta, ali izlaze iz njegovog okvira i, realizovane u drugim oblicima djelovanja, interesuju istraivaa i nalaze se u opsegu maksimalistiki odreenih spoznajnih zadataka, koji se postuliraju prije svega s obzirom na praktine, drutvene funkcije umjetnosti. Samo razumijevanje recepcije kao procesa usredsreenog na poruku takoer zahtijeva terminoloka objanjenja. Citirana Ingardenova koncepcija dopunjavanja, ak i u najirem smislu da se to odnosi na sve slojeve umjetnikog djela, sugerie takvu funkciju recepcije koja je oboga ivanje prvobitne sheme poruke i mogunosti dopunjavanja koje su u njoj sadrane. Ipak, efekt recepcije moe da bude potpuno obrnut. I sam Ingarden skree na to panju: "Djelo bogato elementima spoljnog izgleda iz raznih ulnih sfera (kao to su na primjer Prodavnice cimetove boje Bruna ulca) italac moe tako pogreno da reprodukuje da time osiromai bogatstvo moguih izgleda."286 Dakle, recepcija biva i osiromaena. Uzrok tome moe da bude u isputanju, previanju nekog sloja ili njegovih elemenata i potencijalnih funkcija. To je uvijek odreen izbor koji ograniava potencijalno informativno bogatstvo djela, na ta su skrenuli panju Lotman i drugi teoretiari semiotikih funkcija umjetnosti. U ekstremnim sluajevima, kontakt sa porukom moe da se svede, zbog njegove izuzetne neprozirnosti i ogranienih kompetencija subjekta, iskljuivo na fiziku ekspoziciju bez ikakvih semiotikih rezultata. Tada e potencijalna poruka biti jedino fiziki stimulus sa fiziolokim djelovanjem. Kada se takve krajnosti ostave izvan okvira fenomena semioti ke recepcije, treba imati u vidu raznovrsnost formi opsega i dubine semiotikih reakcija. Za definisanje tih reakcija najee upotrebljavan termin je interpretacija, koji moe da sugerie da se radi jedino intelektualnim procesima
286

SOCIOLOGIJA KULTURE

koji se jo dodatno manifestuju u verbalnim iskazima. Ta no je da su upravo takvi oblici i svjedoanstva recepcije prije svega dostupni istraivanjima i da aktuelno predstavljaju njihov glavni predmet. Ali, to ne iscrpljuje sve forme i sfere recepcije. S obzirom na to ovdje se za definisanje aspekta recepcije kao karike u procesu komunikacije predlae termin "reprodukovanje". Primalac poruke koji vri njeno dekodiranje na sebi svojstven nain i u svojoj drutvenoj kategoriji reprodukuje je upravljajui se u tome karakteristikama sopstvene linosti, raznim faktorima svog drutvenog poloaja i aktuelne situacije recepcije. Termin "reprodukovanje" obuhvata sve kategorije semioti ke reakcije i naglaava aktivnu ulogu subjekta u procesu komunikacije. Reprodukovanje kao forma uestvovanja u svim oblastima simbolike kulture dobija specifian oblik u sferi umjetnosti. Kao to je poznato, taj poseban karakter estetskih reakcija je vrlo teko uhvatiti. Gubio ga je u svojim analizama Osovski, a mnogi estetiari ili psiholozi umjetnosti, koji su prema sopstvenim istraivanjima bili manje od njega kritini, davali su definicije koje su mogle da se odnose na mnoge druge oblike autotelinog djelovanja ljudi. Jer, takva je funkcija kriterijuma altruizma, prijatnosti. Prethodno navedene definicije umjetnosti, s obzirom na njenu Aktivnost, takoer nisu dovoljne kao differentia specifica, jer su u izvjesnom smislu vjetake i situacije zabave i drutvenog kontakta, druenja. Dakle, ako su semiotike, onda su vezane za sferu umjetnosti. Ovdje se ne radi elji da se naini otra podjela izmeu artistike i ludike kulture. Problem je u tome za koga i kakva umjetnost je zabava, kakva zabava zakorauje u umjetnost. Ipak, treba tragati za moguim vezama - i granicama - izmeu autotelinih spoznajnih radnji i zabave. Za socioloko stanovite je ipak instruktivno da se razonoda u optim izjavama dosta jasno odvaja od kulture koja obuhvata nauku, umjetnost i dobre obiaje. Zabava je ubrajana u fenomene koji se, za razliku od kulture, ne tretiraju ozbiljno. Na slinosti izmeu umjetnosti i zabave skretao je panju Zimel, naglaavajui da je njihova zajednika odlika automatizacija formi, spontanost, odsustvo praktinog. Takoer i u koncepcijama Hojzinge i Kajoa zabava ima mnoga svojstva koja su bliska umjetnosti kao fiktivnosti: deava se negdje na margini praktinog ivota, neproduktivna je - dakle, razlikuje se od kulture bitisanja - slobodna, iako podlijee pravilima.287
287

R.Ingarden, O saznavanju literarnog djela; u: Studija iz estetike, tom I, str.

J.Huizinga, Homo ludens; R.Caillois, Les jeux et les hommes

266

267

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

Nemaju svi jezici u svojoj terminologiji podjelu na igru i zabavu. Francuski i njemaki pojmovi jeu, Spiel odnose se na obje forme. Tamo gdje je to mogue, treba ukazati na njihove razlike: zabava je esto mimetika - kao umjetnost, ali vrlo slobodna po obliku. Igra najee stvara forme koje su daleko od instrumentalnog djelovanja, ali podlijee pravilima, ije krenje unitava sutinu igre. Ovu odliku Kajoa vezuje za lucidnost svojstvenu tendenciji namjernog stvaranja tekoa da bi se prebroivale. Izvor zabave definisane kao paideia vidi u primarnoj ljudskoj veselosti i sposobnosti za improvizaciju manifestovanu u fikciji. Izmeu igre i zabave i umjetnosti razmatrane s gledita navedenih aspekta ipak postoje razlike. Nije svaka fiktivnost umjetnost. Igru i zabavu mogu da prate elementi koji se smatraju estetskim, ali ne moraju. Primjeri takve alternativnosti mogu se nai u sportskim igrama i popularnoj razonodi. Uz odustajanje od jasne definicije vrijednosti i estetskih doivljaja, ovdje je prihvaeno da umjetnike poruke karakterie sposobnost vrenja u nekom stepenu estetske funkcije, koja se zasniva na ogranienju prozirnosti i na koncentraciji na nain semiotikog izraavanja. Empirijska istraivanja ipak navode na zakljuak da je estetska funkcija najrjee refleksijski opaana u optoj recepciji. Tu se najjae ispol-java razlika izmeu kolokvijalne i kritike recepcije. Kritika recepcija izraava se upravo u interpretacijama formi poruka. Skromni iskazi koji se odnose na formu, a ak i nemogunost da se neto njoj kae, ipak ne znae da estetska svojstva poruke nemaju nikakav utjecaj na njeno repro-dukovanje u kolokvijalnoj recepciji. Istraiva koji stoji na stanovitu humanistikih nauka voljan je da pretpostavi da te odlike imaju ogroman znaaj za realizaciju mimetikih funkcija, a prvenstveno ekspresivnih u oba vida - pasivnom i aktivnom. Takvoj hipotezi se takoer priklanjaju sociolozi kulture. Ali, u svjetlu rezultata dosadanjih istraivanja i kolokvijalne opservacije pokazuje se da umjetnost, i ne uvijek velika, daje irokim kategorijama primalaca najpotpunije ekspresivne, katarzine, eskapistike i kompenzacijske doivljaje. Mnoga djela koja specijalisti stavljaju nisko u hijerarhiji estetskih vrijednosti, esto bivaju izvor zadovoljstva za primaoce najirih drutvenih kategorija. Tom problemu e biti posveeno sljedee poglavlje. U njegovom prouavanju neophodna je, prije svega, empirijska analiza, ali se istovremeno nameu mnoge tekoe zbog nedostatka istraivakog aparata koji bi bolje od danas primjenjivanih tehnika koristio u spoznaji 268

tako bitnih, ali najteih problema stvaranja i reprodukovanja simbolike kulture. Postavljanje otrije granice izmeu umjetnosti i razonode nee rijeiti problem, jer umjetnost "niskog nivoa" moe da vri funkcije koje obino nisu pripisivane neozbiljnoj, lakoj razonodi. Problem treba tretirati kao otvoren. Poreenje umjetnosti sa igrom i zabavom naglasie jo neka specifina svojstva umjetnosti. S obzirom na svoj fiktivni karakter, umjetnost omoguava supstitutske, kompenzacijske doivljaje. ak i u prvom i drugom sistemu kulture, kada je kontakt izmeu poiljaoca i primaoca neposredan s gledita interakcije izmeu partnera, nalazi se poruka koja ne vri iskljuivo instrumentalnu funkciju, ve koncentrie na sebe panju primaoca. Sto je primalac jae koncentrisan na proces reprodukovanja, to za njega postaje bitnija kvazirealna stvarnost umjetnosti. ak i u sluaju ekspresivne funkcije, kontakt sa poiljaocem koji je posredan kroz poruku treba razlikovati od ostalih oblika kontakta sa autorom u toku obine, drutvene komunikacije. Kada primalac reprodukuje u unutranjem doivljaju zamiljeni svijet umjetnosti, kree se u takvoj sferi kvazidrutvene stvarnosti koja nema interakcijski residium. Primalac moe slobodno da se identifikuje bilo kojim izabranim likom literarnog djela, literarnom potkom i estetskim motivom. U tome ga ne ometaju nikakva ogranienja koja proistiu iz njegove realne drutvene pozicije. Ali, in identifikacije takoer nema nikakav utjecaj na njegovu poziciju. ivotna Pepeljuga moe da bude heroina u djelu ili na filmu, ne mijenjajui pri tom svoju faktiku situaciju. Upravo je u tome funkcija bajke Pepeljugi. Reprodukovanje poruke isto moe da vri kvazifaktiku funkciju. Primalac moe da zamisli kontakt sa bilo kojim likom djela ili sa autorom, koje jo dopunjuje i slobodno interpretira, to je svojstveno evokacijskoj ekspresiji. Prije svega, trei sistem kulture daje iroko polje za takve imaginarne kontakte. Dosadanje opservacije pokazuju da mnogi itaoci, filmski i televizijski gledaoci, radio sluaoci, koji nemaju u stvarnom ivotu brojne i zadovoljavajue kontakte, tretiraju simboliku kulturu kao sup-stitut faktike komunikacije. To je razumljivo, jer su i faktike funkcije jezika, kao i komunikacija kroz umjetnost, vezane za hipertrofiju semioze, za njeno irenje koje izlazi iz okvira instrumentalnosti, znaajne s gledita kulture bitisanja i interakcijskih residua koji se nalaze u osnovi drutvene kulture.

269

Antonjina Kloskovska __________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Poreenje igre i zabave sa umjetnou pokazuje da ludika kultura ima mjesto izmeu artistike i drutvene kulture. iroko shvaena zabava predstavlja univerzalan element kulture. Ima ak ekvivalente, a vjero-vatno i zajedniko evolucijsko izvorite u ponaanju ivotinja vieg reda. Pojedini autori tvrde da je zabava, ak i neki njeni utvreni oblici, univerzalna u ljudskim kulturama. Mur i Anderson smatraju da su takvi univerzalni modeli zagonetke, aleatorne igre (igre na sreu) i strateke igre.288 Ne navode igre koje u svoju tipologiju igara - zabava ukljuuje Kajoa, a u kojoj emo jo nai zanos (ilinx), koji odgovara stratekim igrama, takmienje (agon) i igre na sreu. Neki od ovih tipova zabave mogu da se odigravaju u samoi. Ali, sve dobijaju na vrijednosti u kolektivnoj realizaciji, i najee u takvom obliku postoje u svim kulturama. Kolektivna zabava ili igra jae od umjetnosti angauje uesnike u interpersonalnim kontaktima. Lake se preoblikuje u tip kontakta svojstven prvom sistemu kulture, ili je njena realizacija jedino i mogua u prvom sistemu. I upravo s obzirom na to, u mnogo manjem stepenu je podlona dopunjavanju i reprodukovanju kao umjetnost. Prevashodno strateke ili agonisti ke igre zavise od oba partnera, od njihovih sposobnosti i umijea. Nijedan uesnik ne moe slobodno da upravlja njihovim tokom, nezavisno od partnera. Takva igra donosi pobjedu ili poraz. Taj rezultat, s obzirom na autotelini karakter igre, na njenu iskljuenost iz praktinog realnog ivota, nema instrumentalno znaenje ako igra nije deformisana nekim oblicima materijalne ili neke druge praktine koristi. Ostaje mogunost prestia, pobjede ili poraza, koja je znaajna u krugu ljudi zabave. Drutveni odnosi nisu samo okvir zabave - kao to su za umjetnost - ve su takoer njen instrument. Zato i pored fiktivnosti zabave, njena sloboda je mnogo ogranienija od proizvoljnosti umjetnike fikcije. Robovi u vrijeme saturnalija ili plebejci u naopake okrenutom karnevalskom prazniku nisu smjeli da zaborave da e se taj svijet sutradan vratiti na stari poredak i to je ograni avalo njihovo ponaanje prema velikanima sa kojima su dolazili u dodir u realnom, fizikom kontaktu, ne sub simulacro umjetnosti. Nigdje simbolika hipertrofija ne dostie takav nivo kao u umjetnosti. Raste slojevito, u stepenu u kojem umjetnost postaje predmet
288 O.K.Moore, A.R.Anderson, Some Principles for the Design of Clarifying Educational Environments

270

metaartistikog komentara: estetike, teorije, istorije te teorije, kritike te istorije itd. to je poruka otvorenija, to je umjetnikovo u ee u konstrui-sanju sopstvenog svijeta imaginacije vee, vea je i sloboda umjetnosti u odnosu na realne uslove ivota. U reprodukovanju umjetnikih poruka, realizovanom u kolokvijalnoj svijesti primalaca, ta sloboda je teoretski potpuna onda kada umjetniko iskustvo ima isto autotelini karakter. Ali, treba se jo jedanput vratiti pitanju ta znai isto autotelian karakter umjetnosti, ili spoznaje, zabave ili bilo kog drugog oblika simbolike kulture. Stanjislav Osovski je napisao da ako neko ini neto samo za umjetnost, ne znai da to radi jedino za umjetnost. Ovu tvrdnju treba tuma iti odvajanjem motivacijskog karaktera od objektivnih uslovljenosti i funkcije umjetnosti. Motivacijska kreativna i reproduktivna djelatnost moe da bude doivljena kao potpuno proizvoljna na nivou odluka, koje se odnose na prihvatanje realizacije ili odustajanje od nje, kao i na izbor naina realizacije. Moe to da bude djelatnost koja potpuno zaokuplja, apsorbuje, potiskuje iz svijesti sve ostale motive, koja postie potpunu koncentraciju u momentu trajanja. To se podjednako odnosi i na umjetnost i na spoznajne procese, na simboli ku zabavu ili vjersku ekstazu. U skladu sa predloenim trima modelima simbolike komunikacije, svaki od njih je ipak drutveno uslovljen. Realizuje se aktuelno ili potencijalno u nekoj formi drutvenog kontakta. Intrasubjektivni doivljaj semioze, koji je izvor i poetak stvaralatva, genetiki je drutven i odreen u svojim oblicima. Poruka je iskaz s obzirom na drutveni kd, ak i kada je novatorski, kao i s obzirom na mogunost dekodiranja. I kada tee u osjeanju potpune slobode reproduktivnih reakcija, proces reprodukovanja podlijee itavom sloenom sistemu drutvenih i psihosocijalnih uslovljenosti, a njegovi rezultati vre razne funkcije koje se manifestuju u realnom, ne u fiktivnom, iskljuivo imaginarnom, nego u drutvenom djelovanju. Dakle, da bi se simbolika kultura razumjela, mora da bude smjetena u drutvene okvire. Odreivanje mjesta problematici sociologije umjetnosti izvan tih okvira moralo bi da izazove otre i potpuno opravdane proteste. Vei dio dosadanjih istraivanja i sociolokih teorija koje se odnose na umjetnost i simboliku kulturu imaju kao svoj predmet upravo uzajamno proimanje drutvene i simbolike kulture, na primjer, prestine funkcije artistike kulture, vaspitne ili demoralizujue utjecaje odreenih poruka, ideoloko djelovanje umjetnosti kao instrumenta politike propagande i politike 271

Antonjina Kloskovska

borbe. Umjetnost, zapravo, funkcionie u svim tim aspektima i s obzirom na te svoje funkcije je glavni, iako ne i jedini, predmet interesovanja kulturne politike i raznih drutvenih institucija kulturne "kritike". Elementi simbolike kulture razmatrani u tom aspektu prelaze u oblast drutvene kulture, dobijajui oblik interakcijskih residua. Taj proces moe da se ilus-truje mnogim primjerima. itanje Trilogije Henrika Sjenkjevia formiralo je kroz pokoljenja stavove prema sopstvenoj nacionalnoj grupi i otadbini kao vrijednostima. Imena Sjenkjevievih junaka bila su pseudonimi omladine u vrijeme okupacije, a to pokazuje vezu izmeu lektire i uea u borbi - posebno dramatinog oblika drutvenog djelovanja. Na suprotnom polu ocjena drutvenog ponaanja, nalazi se prestupnika djelatnost, koja se u pojedinim sluajevima potpuno opravdano povezuje sa utjecajima odreenih kulturnih sadraja. Fenomeni slinog tipa opravdano su ubrajani u drutvene funkcije i efekte simbolike kulture. Ipak, pravilna spoznaja tih fenomena mora da obuhvati specifi an karakter simbolike kulture, prije svega umjetnosti, koji se prevashodno realizuje u obliku autotelinih doivljaja u semiotikoj sferi, u obliku traganja za doivljajem za kojim se traga zbog njega samog. Sekundarna, neposredna drutvena djelovanja simbolike kulture u oblasti koja se temelji na residuima faktike interakcije utoliko su uspjenija ukoliko istiji, s motivacijskog gledita, autotelini oblik imaju kulturni doivljaji. Ova teza, koja je u sutini samo preformulisana tvrdnja Osovskog, u svjetlu dosadanjih istraivanja ostaje jedino hipoteza. Ipak, to je hipoteza koja se oslanja na brojne opservacije.

XII. DRUTVENA STRUKTURA I SIMBOLIKA KULTURA

U prethodnim razmatranjima drutvu i kulturi odustali smo od otrog razgranienja tih pojmova pomou disjunktivne klasifikacije drutvenih i kulturnih fenomena. Parsonsova koncepcija, koja jo ima veliki utjecaj u sociologiji, predstavlja te dvije kategorije kao dva odvojena funkcionalna sistema. Definisanjem kulture u terminima normi i ocjena, a drutva u terminima uloga i obrazaca koji imaju nesumnjivo normativni karakter, koncepcija se zaplie u kontradiktornosti. Sline probleme pokuava da izbjegne koncepcija globalne kulture, kao nadreene kategorije u odnosu na njoj podreene tri subkategorije, u kojima se nalaze drutvena kultura, simbolika, kao i kultura bitisanja. U skladu sa tim stanovitem, drutvena kultura, koja operie obrascima i normama koje se odnose na djelatnosti ljudi i koja, takoer, u tim djelatnostima bogato koristi elemente semioze, zasnovana je na interakcijskim reziduima. Ne mora uvijek da se manifestuje u neposrednom uzajamnom djelovanju ljudi. Posredna njena sredstva su, na primjer, zapisani ustavi, proglasi, tampani statuti politikih partija, pismeno formulisane dnevne zapovijesti i radne obaveze. Ipak, slini elementi semioze uvijek posreduju u ljudskim djelatnostima koje izraavaju i realizuju njihove uzajamne kontakte, zavisnosti i pozicije, dakle cijelu mreu povezanosti, u okviru kojih ljudske zajednice vre svoje funkcije i podmiruju potrebe svojih lanova. U okviru te mree drutvenog sistema ljudske zajednice bave se, takoer, i simbolikom kulturom. Dvostrane zavisnosti tako podijeljenih kategorija fenomena predmet su analize koja predstavlja okosnicu sociologije kulture. Ali, tu analizu treba tretirati jedino kao prolegomenu, uvod u predmet koji zahtijeva dalje koncepcijsko preciziranje, prije svega niz istraivanja koja e polaziti od odreenih hipoteza. U takvom shvatanju stvari, sada nije dovoljno zadrati se na takvom nivou optosti koju odreuje koncepcija triju sistema kulture. Ne isputajui iz vida opte okvire realizacije simbolike kulture koje odreuju ti sistemi, 273

272

Antonjina Kloskovska ____________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

sada treba da razmotrimo utjecaj cijele unutranje strukture drutva na tu kulturu i mogue utjecaje kulture na tu strukturu. Savremeni istraivai predlau razne sheme za takvu analizu. Jedan od prijedloga je prethodno predstavljena podjela na modele aktuelno drutvene, potencijalno drutvene i genetiki drutvene kulture. Istraivanja prve kategorije odnose se, prije svega, na recepciju kulturnih poruka u faktikoj komunikaciji. Druga obuhvata same poruke, koje su za potrebe istraivanja izolovane od procesa komunikacije. Tu se, u sutini, radi analizi poruke s gledita teoretiara, kritiara odreene oblasti simbolike kulture. Taj pristup jo nije isto socioloki, i sam treba da bude predmet socioloke analize. Dakle, u odnosu na njega sociologiji pripada metateori-jska pozicija, zasnovana na istraivanju kritike recepcije kao jednog od moguih oblika recepcije. Trei model komunikacije definisan je kao skrivena kultura. Ovdje se radi procesima unutranje semioze, nedostupnim intersubjektivno, koji protiu u svijesti uesnika kulture. Meutim, koliko su u svojoj biti kulturni, toliko predstavljaju rezultat prethodnih drutvenih uslovljenosti. Unutranji, intrasubjektivni semiotiki tokovi imaju poseban znaaj za dalji razvoj kulture, kada se pojavljuju u doivljajima stvaralaca i predstavljaju poetnu, pripremnu fazu spoljne komunikacije. Takoer su vani i kao faza recepcije tog procesa, koji je prethodno nazvan aktivnim repro-dukovanjem poruke. Kulturni sadraji koji postoje u obliku skrivene kulture izmeu faza aktuelne komunikacije sa drugim ljudima, formiraju svijest ovjeka koji te sadraje prihvata. Predstavljaju osnov trajnih, a istovremeno slobodnih doivljaja pojedinca, ine se najproizvoljnijim i najlinijim elementom, ali su pri tom drutveno odreeni, iako postaju neponovljiva, individualna kombinacija drutvenih uslovljenosti i linih dispozicija. Za sada je ta unutranja sfera kulturnih doivljaja, kao najmanje dostupan predmet istraivanja, i pored svog znaaja, najmanje spoznata. Ovdje e biti razmatrana na kraju i jedino kao nagovjetaj analize koja tek slijedi. Glavno podruje istraivanja kulture kao komunikacije predstavlja konzumiranje kulture shvaeno kao recepcija osnovnih sredstava i poruka u njihovoj povezanosti i zavisnosti od glavnih elemenata drutvene strukture. Rezultati istraivanja u toj oblasti najlake mogu da se ilustruju primjerima na kojima se zasniva dananje saznanje simbolikoj kulturi u savremenim drutvima.
274

Prije mnogo godina, Merton je, na osnovu postojee istraivake prakse, odredio paradigmu sociologije nauke i primijenio je u analizi najveih teorija nauke u evropskoj drutvenoj misli XIX i XX vijeka.289 Ta paradigma moe takoer da se primijeni i u ostalim oblastima simbolike kulture. Njene dvije prve take odnose se na uslovljene i uslovljavaju e fenomene, dakle, na odreivanje repertoara zavisnih i nezavisnih varijabli koje primjenjuje istraiva. Prethodno predstavljena karakteristika oblasti simbolike kulture pokazuje opseg fenomena koji odgovaraju prvoj taki u Mertonovoj istraivakoj shemi. Uopteno odreuje predmet istraivanja. Pojam nije dovoljno precizan da bi zadovoljio kao osnov sistematskih empirijskih istraivanja i zahtijeva operacionalizaciju. Termin se u istraivakoj praksi vezuje za metodoloku orijentaciju neopozitivizma i za empirizam Lazarsfeldove orijentacije. Ali nema povoda da se procedura operacionalizacije ogranii samo na primjenu aparata te metodologije. Humanistika orijentacija koja izrasta iz marksizma, iz fenomenologije ili francuskog strukturalizma takoer zahtijeva primjenu u empirijskim istraivanjima ukoliko eli da izae iz sfere filosofskih spekulacija i da svojim tvrdnjama da verifikacioni karakter. Prethodno navedeni aspekti simbolike kulture zahtijevaju primjenu raznovrsnih metoda i koncepcija, kao i naina njihove operacionalizacije. Drugaije moraju da se istrauju objektivne mogunosti recepcije medija, drugaije drutveno formiranje stvaralakih procesa i reproduktivnih reakcija na umjetnost. Garfinkelova etnometodologija je primjer uvoenja fenomenolokih koncepcija u empirijska istraivanja kolokvijalne jezike prakse. U poljskoj sociologiji bilo je pokuaja da se u istraivanjima knjievne recepcije primijeni shema Ingardenove teorijske analize, uz koruenje tehnike ankete i intervjua. Ipak, instrumenti tih tehnika moraju da se modifikuju zavisno od prihvaenih teorijskih koncepcija i ciljeva analize. Tekoe u takvom postupku koe napredak u pojedinim oblastima istraivanja koje zahtijevaju posebne i suptilne tehnike, a pri tom i interdisciplinarne kompetencije. I upravo s obzirom na takve tekoe, samo se mali broj sociolokih istraivanja odnosi na stvaralatvo i reprodukovanje kulture, a najvei broj kao predmet istraivanja ima objektivne uslove konzumiranja kulture i
289 R.K.Merton, Social Theory and Social Structure, odeljak The Sociology of Knowledge and Mass Communication

275

Antonjina Kloskovska

______________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

izbore koji vode odreenoj vrsti poruka. Ti podaci e biti prvo razmatrani s gledita povezanosti istraivanih fenomena sa drutvenom strukturom i sa njenim utjecajem na raznovrsnost i univerzalnost konzumiranja kulturnih dobara. Toj vrsti istraivanja, prvenstveno u njegovoj poetnoj fazi, najbolje odgovaraju standardizovane empirijske metode. Neophodno je ipak odrediti pokazatelje koji odgovaraju dvjema prvim takama Mertonove paradigme - tipu kulturnog proizvoda koji je podvrgnut analizi i tipu egzistencijalnih stavova konzumiranja kulture. Ovakvi pokuaji odreivanja osnovnih pokazatelja kulturnog ivota nisu preduzimani samo u teoretske svrhe, ve i s obzirom na praktine potrebe nacionalnih i meunarodnih kulturnih institucija. Statistiki biro Uneska, vrei pregled kulturnih pokazatelja koje najee primjenjuju u istraivanjima u raznim zemljama, naglaavao je da pokazatelji treba da budu oslonjeni na modele koji proizlaze iz teorije, kao to je to u sluaju ekonomskih pokazatelja.290 Ali, stanje dosljednosti i metodoloke valjanosti nije postignuto. Takoer nisu stvoreni zadovoljavajui, teorijski opravdani, sintetiki pokazatelji kulturnog ivota. Pojedinani pokazatelji, primjenjivani u raznim zemljama, takoer nisu identino konstruisani, ne zasnivaju se na injenicama koje se mogu porediti. I pored toga to se taj aspekt spoljne kulture, koji obuhvata mjerljive podatke, ini najlakim za sagledavanje, nemogue je predstaviti njegovu potpunu, koherentnu i jasnu sliku. Iako nisu identini, podaci i pokazatelji osnovnih fenomena recepcije podudarni su u mnogim zemljama i omoguavaju priblino poreenje bar izvjesnog broja fenomena. Kada se govori objektivnim mogunostima konzumiranja kulture koja su podlona istraivanju, najee se imaju na umu oni oblici kulture koje organizuju javne institucije u razvijenim zemljama - tampa, radio, televizija, film, publikacije i dostupni fondovi biblioteka, pozorine predstave, koncerti muzikih institucija i muzejske izlobe. To su, dakle, proizvodi koje emituju drugi i trei kanal kulture. Informacije koje se na njih odnose predstavljaju obine statistike podatke, a dobijaju karakter indikatora kada su predstavljeni u odnosu na broj stanovnika zemlje i omoguavaju bar priblina poreenja nekih pojava.
S.Fanchette, Cultural Indicators: Theory and Practice. Autor je direktor odjeljenja statistike kulture Uneska.
290

Naravno, ti najjednostavniji kvantitativni pokazatelji mogunosti konzumiranja kulture mogli bi da se uporede kada bi bili usaglaeni naini njihovog odreivanja, na primjer, u odnosu na cjelokupno stanovnitvo ili pojedine, iste starosne grupe i si. Ali do takvog usaglaavanja nije dolo. Podaci i indikatori mogunostima kulturne aktivnosti daju jedino osnov za opisnu kulturnu karakteristiku izdvojenih drutvenih administrativnih cjelina koje se nalaze u zvaninim statistikama. U pojedinim oblastima informiu stvaralatvu, a globalno tome ta cirkulie u kulturi. Meutim, faktinom cirkulisanju govore tek pokazatelji recepcije koji se jednim dijelom dobijaju na osnovu zvaninih podataka, na primjer broju prodatih bioskopskih, pozorinih, koncertnih ulaznica, kao i na osnovu izjava dobijenih u istraivanjima, na primjer broju proitanih knjiga u odreenom periodu. Zvanini podaci se mogu kontrolisati, ali gotovo nita ne govore socijalnim odlikama primalaca. Izjave daju mogunost informacije socijalnim karakteristikama primalaca, ali dobijene podatke je nemogue provjeriti. Sve navedene i njima sline vrste podataka i indikatora odnose se na oblasti i kanale simbolike kulture, a ne na karakter emitovanih sadraja koji se predstavlja sumarno, iskljuivo pomou kvantitativnih indikatora, bez podjele na vrste i nivoe poruka, ukoliko institucije na koje se odnose podaci ne dozvoljavaju posredne zakljuke karakteru poruke. Primjeri takvih institucija mogu da budu filharmonija ili dramski teatar u poreenju sa revijalnim teatrom i muzikom estradom. Ove primjedbe, koje se odnose na metodologiju sociolokih istraivanja kulture, treba imati u vidu prilikom interpretacije iroke slike konzumiranja kulture stvorene od masovnih podataka koji se odnose na mnoge oblasti kulture i na iroke kategorije njenih primalaca. Upravo takva slika ili njeni dijelovi mogu da predstavljaju "tip kulturnog proizvoda podvrgnut analizi" - po Mertonovoj paradigmi. Druga taka paradigme, definisana kao "egzistencijalne osnove umne proizvodnje", odnosi se na elemente drutvene strukture, njihove relacije i svojstva, a oni stvaraju repertoar nezavisnih varijabli u istraivanju. U masovnim statistikim obradama najee su primjenjivane elementarne drutvene kategorije na principu formalnih odlika: uzrast, pol, mjesto stanovanja sa podjelom na tip mjesta, profesija, obrazovanje. Klasni karakter uslovljenosti konzumiranja kulture, naravno, izaziva opte interesovanje, ali klasa je sloena, sintetika kategorija drutvenih
277

276

Antonjina Kloskovska fenomena, a masovna kvantitativna istraivanja bolje obuhvataju proste odlike ispitivanih skupina koje se dobijaju iz "line karte". I zato takva istraivanja najee atomizuju klasu, koja se raspada na konglomerat pojedinanih odlika rekonstituisanih u skupove odreene pomou tih odlika i koji se dodiruju sa raznim klasama. To nije jedini pristup primjenjivan u istraivanju stanja masovnog uea u kulturnom ivotu, ali je najei u odnosu na globalna drutva. U najnovijim istraivanjima, prije svega u takvim koja se odnose na kulturni razvoj, primjenjuju se prefinjenije metode analize i predstavljanja podataka - na primjer, vroclavska taksonomska kola i metoda grafikona. Meutim, takve metode zahtijevaju podatke koji ne mogu uvijek da se dobiju u komparativnim istraivanjima ni na vremenskoj skali, kao ni u meukulturnom poreenju. ak i najrudimentarnije predstavljanje istih podataka i elementarnih indikatora koji se odnose na cjelokupno drutvo moe da bude bogato sugestijama vezama izmeu kulture i drutvene strukture i da bude koristan uvod u analizu voenu suptilnijim i raznovrsnijim metodama. Sociologija kulture potpuno opravdano, s obzirom na svoj predmet istraivanja, koristi raznovrsne metode i pristupe, a takva raznovrsnost je neophodna. Primjedba istraivau da se ne pridrava jedne metode, ili ak tehnike, moe da bude jedino rezultat nesporazuma. Problem drutveno odreenih mogunosti i za to vezanih osnovnih kulturnih izbora bie predstavljen, u vidu uvodnih napomena, na osnovu elementarnih podataka koji dozvoljavaju poreenje kulturne situacije u Poljskoj izmeu dva rata i sredinom sedamdesetih godina. Takvo poreenje omoguava konfrontaciju razliitih, istorijskih modela kulture, podijeljenih granicom epoha koje odreuju duboke promjene u sastavu i strukturi drutva, u drutvenom ureenju i ideolokim naelima, dakle glavni elementi drutvene kulture, drutva koje je odralo svoj osnovni nacionalni i dravni identitet. Kvantitativni aspekti dvaju modela poljske kulture bie razmatrani na bazi podataka koji se odnose na osam oblasti kulture, prvo s gledita objektivne dostupnosti poruka, a zatim pokazatelja uea stanovnitva u svakoj oblasti. Izabrane su slijedee oblasti komunikacije: knjiga, tampa, radio, televizija, bioskop, teatar, koncerti i muzeji. Ti kanali u najveoj mjeri odreuju kulturni ivot u savremenim drutvima, i zato podaci koji se na njih odnose mogu da budu tretirani kao indikatori optih mogunosti konzumiranja kulturnih dobara, kvantitativno predstavljeni. 278

SOCIOLOGIJA KULTURE Raznovrsnost tih kanala u pojedinim sluajevima dozvoljava da se pomou institucionalnog kriterijuma odredi potencijalni nivo njihovih sadraja. To se odnosi na dramske teatre, muzeje, koncertnu muziku. Meutim, veinu navedenih oblasti kulture odlikuje homogenizacija sadraja i zato je kvalitativni karakter kulturnih modela koji oni kon-stituiu mogue odrediti pomou nekih drugih metoda, a ne pomou analize zvaninih statistikih podataka. Uporeivanje kvantitativnih podataka dvaju istorijskih modela -zbog razliitog, nejednakog grupisanja podataka i razlika u karakteru samih institucija - zapravo je jedino mogue u odnosu na poruke treeg sistema kulture, na posredne poruke, ukljuujui i knjigu (Tabela 5). Za pojedine kanale pokazatelji rasta pokazuju znatan raspon. Svi su ipak visoki i dozvoljavaju da se preobraaji izmeu oba istraivana razdoblja predstave kao rezultat mutacije, a ne kontinuiranog razvoja. U tome je izuzetak broj objavljenih naslova knjiga. Porast koji se tu biljei ne izraava istu dinamiku kao i porast pokazatelja dometa. Ipak, ovi podaci se ne odnose striktno na kvantitativno, ve vie na kvalitativno predstavljanje modela. Tabela 5 Kanali treeg sistema kulture (na 1.000 stanovnika)
Kanali TV pretplatnici Ukupno Grad Selo Radio pretplatnici Ukupno Grad Selo Jednokratni tira tampe Knjige: prosjean godinji tira Knjige: naslovi u apsolutnim brojkama * Podaci iz 1936. godine ** Prosjek iz 1934-1938. godine Izvor: Statistiki godinjak 1978. str. 27, 386-395; Statistiki godinjak 1977. str. 525. Zolkjevski, kulturi Narodne Poljske, Warszawa 1964. str. 225, 392. M.arnovska, Kvantitativni razvoj poljske izdavake delatnosti 1501-1965, Warszawa 1967, str. 92, 93, 144 Razdoblje 1938. 1975. 189 232 135 238 282 183 248 4.208 (10.277) 9,4 4,4 15,3 3,0 5,8 1,9 Stopa rasta

(%)

26 64 12 83* 720** (5.370)

279

Antonjina Kloskovska Drugi tip kanala komunikacije obuhvata bar djelimino institucije koje na selektivan nain emituju kulturne sadraje "na viem nivou". Komparativna interpretacija ne omoguava, ipak, da se te odlike kompletno predstave, jer nain na koji su u meuratnom periodu objavljivani statistiki podaci nije predstavljao razlike izmeu institucija, a informacije su fragmentarne. I pored toga, poreenje omoguava odreene zakljuke dometu kanala drugog sistema u koji je ukljuen i bioskop. Tabela 6 Frekvencija u bioskopima velikih gradova (na 1.000 stanovnika)
Grad Warsz. d Krakw Pozna 1938. 12.720 12.329 13.180 9.384 1973. 9.210 6.328 7.236 6.457 Stopa pada (%) 1,4 1,9 1,8 1,5

SOCIOLOGIJA KULTURE Tabela 7 Frekvencija u pozoritima velikih gradova (na 1.000 stanovnika)
Grad Warsz. d Pozna Krakw 1938. Velike i male scene 1.765 598 472 409 1973. Dramsko pozorite i estrada 4.848 1.308 1.368 1.957 Kolinik porasta 2,7 2,2 2,9 4,8

Izvor: Mali statistiki godinjak 1939, str. 3, 346; Statistiki godinjak kulture 1974, str. 117,128; Statistiki godinjak 1974, str. 382

Izvor: Mali statistiki godinjak 1939, str. 348; Statistiki godinjak kulture 1974, str. 150

Pokazatelji predstavljeni na Tabeli 6 ne odnose se vie na mogunost, ve na faktiko korienje kulturnih institucija, na elementarne izbore koji se izraavaju u kvantitativnom obliku. Iz poreenja se moe zakljuiti da je opalo interesovanje za bioskop u velikim urbanim sredinama. Opti porast frekvencije u bioskopima proizlazi iz porasta frekvencije u seoskim bioskopima, a to nije predstavljeno na tabeli. Suprotno, u gradskim bioskopima frekvencija je znatno opala, smanjio se ak i broj bioskopa. To je jedini fenomen te vrste meu elementima uporeivanih modela. Njegov poetak je zabiljeen ezdesetih godina, a uzeo je maha sedamdesetih. Analogni procesi su zabiljeeni u svim razvijenim zemljama. Na primjer, u SR Njemakoj, pokazatelj frekvencije u bioskopima iznosio je samo 282,2%. U Ma arskoj je, opet, znatno vii nego u Poljskoj (717,8%).291 Takva tendencija moe da se tumai tehnikim preobraajima univerzalnog karaktera u savremenom svijetu. Ona prati razvoj televizije.

La politique culturelle en Republice Federale d'Allemagne; Cultural Policy in Hungary 280

Razvoj televizije moe da bude jedan od faktora koji koe razvoj teatra (Tabela 7). Ali ta veza se ne namee tako neposredno kao u sluaju bioskopa. Najizrazitiji porast frekvencije meu kulturnim institucijama biljee muzeji, i u komparativnoj analizi, i u analizi samog poslijeratnog perioda, ali njihov apsolutni domet je beznaajan u poreenju sa djelovanjem medija. Opta ocjena podataka koji se odnose na drugi sistem kulture pokazuje da je njegov razvoj, predstavljen i komparativno i sa gledita unutranje dinamike socijalistikog modela, mnogo sporiji od razvoja treeg sistema i da nije ravnomjeran u svim oblastima. Dakle, i razvoj kulturnih oblasti koje imaju vii, elitni karakter, i koje su vezane za prostorno locirane oblike poruka, mnogo je sporiji, pa je donekle i diskutabilan. Najbri je razvoj onih sredstava koja imaju kompenzacijski i egalita-rizujui uticaj na kulturnu situaciju sela i grada. Taj proces je najizrazitiji u sferi radija i televizije. Istina, i tu se disproporcija izmeu sela i grada suvie sporo smanjuje s gledita pretpostavki kulturne politike. Poreenje stopa porasta radiofonije sela i grada sa predratnom situacijom pokazuje da je tempo promjena u odnosu na drutvenu kategoriju, koja je bila naj-ogranienija u modelu tridesetih godina, bio neobino brz. Razvoj dometa tampe i knjige nije mogue predstaviti u odnosu na odreene drutvene kategorije, ne samo klasno ve i lokalno, bez specijalnih istraivanja. Ovdje se donose zakljuci jedino na osnovu stope opteg rasta. Ona je visoka, ali rezultati postignuti sedamdesetih godina jo Poljskoj odreuju mjesto u zaelju meu socijalistikim zemljama. Ove primjedbe se odnose na tempo rasta postuliranih odlika modela. Na primjeru knjige i tampe mogu se uoiti odreena karakteristina svojstva 281

Antonjina Kloskovska_____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

postuliranih odlika po kojima se razlikuju dva poreena istorijska modela. U odnosu na domet koji je vezan za broj poruka, u meuratnom periodu njihov sadraj je razliitiji nego danas. Izraz toga je broj naslova novina, asopisa pa i knjiga - u poreenju sa njihovim tiraom. U meuratnom periodu, broj naslova dnevne tampe bio je etiri puta vei od dananjeg, a, opet, jednokratni tira jednog naslova iznosio je 10-15 hiljada primjeraka prosjeno. Sedamdesetih godina taj prosjek je iznosio oko 184 hiljade. Ovako se u poreenim modelima predstavljaju prosjeni tirai nedjeljnika: 4,9 hiljada i 92.610, a knjiga 4.577 i 12.985.292 Kao to je poznato, u meuratnom modelu, raznovrsnost, prije svega tampe, bila je izraz nacionalne nekoherentnosti drutva i razlika u politikoj orijentaciji. Ali raspored kvantitativnih podataka bio je u oblasti kulture uslovljen i drugim odlikama drutvene strukture. Drugi model nije ukinuo raznovrsnost, ve ju je samo ograniio. Modeli simbolike kulture u Poljskoj izmeu dva rata i poslije nekoliko desetina godina socijalistikog razvoja mogli bi da budu uporeeni na grafiki nain, slian onome na koji demografi predstavljaju starosnu piramidu. Starosnoj klasi odgovarali bi nivoi kulture podijeljeni - sa odreenom dozom arbitrarnosti - na slojeve vie, srednje i nie kulture. U svjetlu sadanjih podataka, djelimino hipotetinih, moe se utvrditi da je za model sedamdesetih godina, u poreenju sa meuratnim modelom, karakteristian apsolutan porast svih slojeva kulture. U tome se, izmeu ostalog, izraava demokratizacija kulture. Istovremeno je piramida koja odgovara drugom modelu vie spljotena, jer je razvoj u oblasti elementarne i srednje kulture bio relativno bri nego u oblasti vie kulture. Ipak, ova hipotetina tvrdnja odnosi se na autotelinu simboliku kulturu, a ne, na primjer, na razvoj prosvjete. Ovo poreenje i hipoteza koja iz toga proizlazi dodiruju vrlo vane probleme za sociologiju kulture, koji zahtijevaju da se vratimo pokazateljima mogunosti konzumiranja kulture. Nuno je razgraniiti podatke i pokazatelje koji se odnose na koliinu poruka standardizovanog sadraja, na primjer tira asopisa i knjiga, broj radio i TV prijemnika, od broja poruka razliitih sadraja, na primjer naslova knjiga, televizijskih programa, pozorinih premijera. Prva grupa pokazatelja je mjera demokratizacije kulture, druga - mjera bogatstva kulture
M.arnovska, Kvantitativni razvoj poljskog izdavatva; Statistiki godinjak 1977. 282

i mogunosti izbora koje imaju najaktivniji uesnici kulturnog ivota, koji esto postavljaju i najvee zahtjeve. Brojnost raznovrsnih poruka slinog nivoa sa minimalnim cirkulisanjem karakteristian je model konzumiranja relativno malobrojne elite. U meuratnom periodu, kulturne poruke upuene relativno malobrojnim, ali vrlo aktivnim primaocima mogle su da im osiguraju dosta raznovrsne sadraje. Naravno, ti primaoci su bili klasno odabrani. To ne znai da je tada kultura bila potpuno zatvorena u krug inteligencije. U svojoj studiji cirkulisanju knjievnih djela dvadesetih godina u Poljskoj, Zolkjevski pravilno skree panju na porast interesovanja za knjigu meu organizovanom seoskom omladinom i uesnicima radnikog sindikalnog pokreta.293 Ali i vrlo optimistiki podaci pokazuju da se taj fenomen odnosi na manjinu. To je bio izraz tendencije da se prelomi tadanji model kulture, ali to nije uspjelo. Tadanji kulturni model bio je izgraen na principu - mnogo za malobrojne. Tom principu bilo je podreeno mnotvo novinskih naslova, broj naslova knjiga relativno velik u odnosu na tira, veliki broj pozorinih premijera i koncertnih programa. Tom principu nije podlijegao radio, ali ne iz principijelnih razloga, ve s obzirom na svoj karakter masovnog sredstva. Meutim, iz porasta broja identinih poruka ili ureaja kulturne transmisije moe se zakljuiti da su za sve drutvene kategorije istovremeno sve vee ili potpune mogunosti kontakta sa kulturom. Ali, to ne odreuje opseg integriuih funkcija kulture. Najrasprostranjeniji kanali kulturne transmisije prenose homogenizovane sadraje, koji mogu da budu predmet nejednakih izbora, a prije svega nejednake interpretacije i reprodukovanja. Primjer takvog kanala je radio, za koji moe da se kae da je sedamdesetih godina svojom mreom obuhvatao gotovo sve drutvene slojeve, dakle, minimalno je podlijegao utjecajima drutvene strukture. Ova tvrdnja se, naravno, ne odnosi na izbore vrene u okviru programa. Ali, nema sumnje da postoji odreena skala zajednikih, identinih izbora. Meutim, u odnosu na sve ostale kanale kulturne transmisije, opseg faktikih kontakata i njihovog prostornog rasporeda ne proizlazi iz broja kontakata, tako da to mora da bude predmet posebnih istraivanja. Ipak, metode i rezultati tih istraivanja izazivaju kritike primjedbe. Na primjer, ve ezdesetih godina, istraivanja poljskog Centra za ispitivanje javnog
S.Zolkjevski, Knjievna kultura 1918-1932. 283

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________

mnjenja i Glavnog statistikog ureda pokazivala su da tampu ita 93,8 odsto stanovnitva u gradovima, a na selu 85 odsto. Tek kasnije, istraivanja koja su primjenjivala monografske metode ili kontrolne testove, kritiki su korigovala te rezultate.294 Poreenje rezultata istraivanja koja su voena tokom dvadeset godina pokazuje izvjesnu nepodudarnost, koja ne moe uvijek da se tumai evolucijom istraivanog procesa. Predstavljeni podaci vrlo jasno zavise od metode istraivanja, a takoer i od same definicije istraivanih fenomena i prihvaenih pokazatelja. To se prvenstveno odnosi na odreivanje italake publike i na nain njenog odreivanja. Knjiga je dostupna na razliite naine, dakle, u istraivanjima ne moe da bude korien samo jedan izvor, koji ima kontrolisane podatke, na primjer biblioteke. Kompletne informacije daju jedino izjave ispitanika, koje, opet, zavise od toga kako je pitanje formulisano. Pitanje koje se odnosilo na lektiru u posljednja dva, tri mjeseca dalo je djelimino kontrolisane podatke, koji mogu da se uporede sa podacima u drugim zemljama. Ako se primijeni takav kriterijum, sedamdesetih godina u Poljskoj oko 35 odsto stanovnitva italo je knjige dosta redovno. Za Francusku, analogni pokazatelj iznosi - zavisno od istraivanja - od 33 do 42 odsto. U Sjedinjenim Amerikim Dravama to je 10 odsto stanovnitva, ali poto kriterijumi po kojima se istrauje fenomen nisu precizni, ini se da se ti pokazatelji ne mogu uporeivati.295 Globalni podaci i pokazatelji nisu dovoljni za odreivanje povezanosti izmeu aktivnog konzumiranja kulture i drutvene strukture, poto se odnose na manji dio stanovnitva. Tu su neophodna specijalna istraivanja. Ipak, na osnovu globalnih podataka i pokazatelja moe se utvrditi postojanje dvostruke cezur u dometima kanala komunikacije. Prva odvaja sferu utjecaja radija, tampe i televizije, sa pokazateljima iznad 60 odsto stalnih kontakata, od bioskopa, asopisa i knjiga. Druga odvaja tu sferu od muzeja, teatra, filharmonije. Sto je domet kanala kulturne transmisije manji, to i publika podlijee veoj selekciji.
294 H.Sivek, Spoznajna vrijednost pokazatelja novinskog italatva ; J.Sobjecki, Deklarisano295 i stvarno italatvo dnevne tampe; italatvo tampe na selu A.Kloskovska, Drutveni okviri kulture; E.Vnuk-Iipinjska, E.Vnuk-Lipinjski, Prob lematika formiranja italakih potreba; J.Charpentereau, Le Uvre et la lecture en France; L.Tarnari, Ceise actuelle de la "chose imprimee"; A.Girard, Developpement culturel: Expe rience et politique

SOCIOLOGIJA KULTURE

284

Aktualni model kulturnog ivota u Poljskoj, suprotno od predstavljenog meuratnog modela, temelji se na principu to veeg uea najirih masa, tj. na principu demokratizacije kulture. Ali, taj princip nije do kraja ostvaren. Sredinom sedamdesetih godina u Poljskoj intenzitet sve vee kulturne potronje bio je razliit, zavisno od drutvenih kategorija, a jo su vee bile razlike u karakteru kontakta. Analogan fenomen - u razliitim varijantama, zavisno od istorijske tradicije, ekonomskih uslova i tipa drutvene formacije - pojavljuje se u svim razvijenim drutvima. U takvim drutvima je nemogua standardizacija, izjednaavanje simbolike kulture. Takvo uniformisanje stvaranih i percipiranih sadraja neprihvatljivo je u tom tipu zajednica. Ravnomjernost u kontaktima sa kulturom u globalnoj drutvenoj strukturi ne mora da ozna ava standardizaciju. Odbrana od nje su raznovrsnost, komplementarnost i supstitucionalnost, svojstvene simbolikim porukama. Utjecaj elemenata drutvene strukture na izbor samog kanala simbolike kulture do sada je najopirnije predstavljen na osnovu istraivanja italake publike. Iz tih istraivanja dosta dosljedno proizlazi zaklju ak da obrazovanje predstavlja faktor koji najjae utjee na razlike u tom vidu kulturne aktivnosti. U navedenim francuskim istraivanjima pokazatelji imaju raspon s obzirom na pol 35 odsto do 45 odsto, s obzirom na uzrast 33 odsto do 80 odsto, s obzirom na veliinu mjesta u kome ive ispitanici od 25 do 61 odsto, a s obzirom na obrazovanje: 28 odsto - osnovno obrazovanje, 60 odsto - tehniko struno i 80 odsto - opte srednje i vie. Podaci nisu obraeni pomou multifaktorske analize, dakle ne moe se utvrditi koliko su razlike u obrazovanju utjecale na djelovanje ostalih varijabli. Ali, to su nesumnjivo razlike koje imaju dominantan utjecaj, to potvruju i druga istraivanja. Takoer, i najnoviji podaci koji se odnose na SAD pokazuju da je prilikom primjene multifaktorske analize uloga obrazovanja ispred dohotka kao faktora koji utjee na razlike u konzumiranju izabranih, prvenstveno manje masovnih oblasti kulture. To se, prije svega, odnosi na pozorite, koncerte klasine muzike i lektiru. Pored obrazovanja, specifian utjecaj ima i profesija. Za razliku od Francuske, pozicija nastavnika, uitelja - ne samo akademskog - u tom pogledu je ispred slobodnih profesija.296 Na osnovu poljskih podataka moe se utvrditi da je zavisnost izmeu obrazovanja i lektire sli na kao u Francuskoj:
296

E.Dimaggio, U.Useem, Social Class and Art Consumption 285

Antonjina Kloskovska__________________________________________________

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

procenat italaca sa osnovnim obrazovanjem iznosi 26 odsto, sa niim strunim 40, srednjim 60, a visokim 77 odsto.297 Meutim, obrazovanje ne djeluje kao samostalan faktor. U istraivanjima koja su obuhvatila tri poljska grada, Vojehovska je pomou multi-faktorske analize utvrdila da socijalno-profesionalna pripadnost utje e na raslojavanje italake publike. Tu su se odrali neki obrasci navika i aspiracija intelektualaca, tako da su "umni radnici" sa obrazovanjem niskim za tu kategoriju itali vie od radnika koji su bili na istom formalnom nivou obrazovanja. Istovremeno su ta ista istraivanja pokazala da su klasne razlike u kulturi sve manje i da se kategorija kvalifikovanih radnika, prema pokazateljima kulturne recepcije, nalazi ispred izvjesnog dijela "umnih radnika". Takoer, i druga poljska istraivanja dokazuju da se raspon u kulturnoj recepciji pojavljuje i unutar iste klase i drutvene kategorije, a kao posljedica dolazi do proimanja klasa i smanjenja kulturnih razlika.298 Glavno ogranienje ovakvih istraivanja proizlazi iz injenice da ona obuhvataju jedino izolovane, posebno izdvojene drutvene odlike, a ne njihove prirodne agregate, dinamino povezane i svojstvene itavim klasama, krugovima i drutvenim grupama, koji su subjekt realnog djelovanja i drutvenih odnosa. Njihovo drugo ogranienje je istraivanje izolovanih elemenata bez spoznaje kako se u ljudskoj svijesti povezuju kulturni doivljaji koji imaju razliita izvorita.299 Vraajui se Mertonovoj koncepciji paradigme, moemo rei da optimalno predstavljanje veza izmeu drutvene strukture i kulture treba da obuhvata sintezu drutvene baze egzistencijalne kulture i to potpuniji registar njenih elemenata, predstavljenih ne u izolaciji, ve u uzajamnoj povezanosti. Pokuaj takvog istraivanja predstavljaju Burdijeove studije posveene "anatomiji ukusa" francuskog drutva i razlikama u kulturi, dakle, drutvenoj kritici legitimnosti suenja. Burdije kritikuje, za ameriku sociologiju tipine, stratifikacione koncepcije klasa kao hijerarhije stupnjeva smjetenih na jednoj osi, koji grupiu jedinke sa sumom odreenih odlika. Takvim koncepcijama on suprotstavlja shvatanje klasa kao sintetikih inilaca, u kojima se kumuliraju
297 298

Izvor: Statistiki godinjak 1947, str. 13,172,174,175; Statistiki godinjak 1956, str. 31, 348, 349, 354, 356; Statistiki opis uslova kulturnog razvoja u NR Poljskoj u periodu 1946-1970, urednik A. Valis, Warszawa 1974, str. 18, 222, 223, 224, 274, 289; Statistiki godinjak 1977, str. 25, 387, 388, 389, 392 .

Prema podacima E.Vnuk-Lipinjskih, Problematika formiranja italakih potreba A.Vojehovska, Materijalni poloaj i uee u kulturi i drutvena struktura 299 Uporedi primjedbe, A.Tika, Uee u kulturi, odjeljak I. 287

286

Antonjina Kloskovska _________________________________________________________

_______________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

prethodne situacije klasne borbe i obuhvataju sve elemente koji su bitni za socioloko definisanje ivotnog poloaja i pozicije ljudskih grupa. Te faktore podjednako predstavljaju i ekonomska sredstva, kapital sensu stricto, kao i cjelokupna baza sposobnosti i intelektualnih kvalifikacija koje omoguavaju cijelim drutvenim kategorijama da u skladu sa svojom drutvenom situacijom dostignu materijalni i prestini nivo.300 Burdije, koristei mnoge svoje prethodne radove iz sociologije obrazovanja i kulture i oslanjajui se na opirna svoja i tua istraivanja koja su se odnosila na cijelu zemlju, predstavlja sliku raznovrsnih stilova ivota svojstvenih tako shvaenoj klasnoj strukturi. Svojom analizom obuhvata kulturne fenomene koji izlaze iz okvira simbolike kulture, kao to su ureenje stana, nain oblaenja, ishrana, slobodno vrijeme. Ipak, svi fenomeni su razmatrani s obzirom na njima dodata znaenja, dakle kroz simboliki pristup. Simbolika kultura sensu stricto smatra se za sferu u kojoj se skupljaju, koncentriu, explicite izraavaju, na neposredan i ist nain, vrijednosni sistemi koji karakteriu stilove ivota. Stil ivota u cjelini izraava, pak, formu prilagoavanja drutvene klase na poziciju koju zauzima u klasnoj strukturi. Taj adaptacioni proces je vien ne kao trajno stanje, ve kao dinamian trenutak permanentne borbe, u kojoj je i kultura vaan i karakteristi an ulog. Nivo prihvatanja kulture u Burdijeovim istraivanjima mjeren je, prije svega, pomou kvantitativnih pokazatelja vrenih izbora u oblasti muzike, slikarstva, lektire, radio programa, kontakata sa umjetnikim institucijama. Odreivanje hijerarhije tih izbora odlikuje, naravno, arbi-trarnost. To nije rezultat slobodnog autorovog izbora, ve konsekvenca, moglo bi se rei, na principu humanistikog koeficijenta, hijerarhije prihvaene u prouavanom drutvu. Taj princip odreuje nivo reprezentativne, legitimne (legitime) kulture i ona predstavlja okvir na koji se odnose ocjene. U skladu sa Burdijeovim stanovitem, koje je on izloio u mnogim svojim radovima, a prvenstveno u osnovnoj svojoj koncepciji kulturne reprodukcije, legitimna kultura predstavlja instrument simbolikog nasilja vladajue klase. Stanje koje proizlazi iz realizacije tog nasilja mora ipak da bude osnov analize distribucije kulturnih vrijednosti u okvirima klasne strukture, sve dok se drutvo kao totalitet podreuje, u veem ili manjem stepenu, principima nametnutog poretka. I sam autor
P.Bourdieu, M.de Saint-Martin, Anatomie du got; EBourdieu, C.Passeron, La reproduction; EBourdieu, La distinction. Critique sociale du jugement
300

negira principe tog podreivanja. Ali, nije jasno da li takoer negira zasnovanu na njima hijerarhiju vrijednosti simbolike kulture, ako je tako, da li i ta joj suprotstavlja u sferi ocjena i vrednovanja kulture. U skladu sa prihvaenim pretpostavkama predstavljena je kulturna anatomija francuskog drutva. Njena slika se temelji na sistemu koordinata ija vertikalna skala, koja se smanjuje odozgo nadolje, pokazuje veliinu ekonomskog kapitala mjerenog dohotkom ili piatom, ali koji odreuju i dodatni pokazatelji: izvor prihoda, radno vrijeme, karakter profesije, broj djece. Horizontalna skala, koja se smanjuje slijeva nadesno, pokazuje kulturni kapital uslovljen porodinom tradicijom, karakterom studija, vrstom profesije, a koji se izraava u kulturnim izborima. Na vrhu te drutvene hijerarhije, koja pak odreuje hijerarhiju kulturnih izbora, nalaze se veliki industrijalci i trgovci, slobodne profesije, nastavnici viih kola i umjetnici. Te kategorije imaju najvee kvalitativne i kvantitativne pokazatelje aktivnog konzumiranja kulturnih dobara, koji se pri tom smanjuju obrnuto proporcionalno u odnosu na dohodak pri prelasku od umjetnika i profesora na velike trgovce i industrijalce. Slijedei sloj koji se nalazi u vertikali, odreen na istim principima horizontalne kulturne hijerarhije, jesu nastavnici srednjih kola, javni slubenici i zdravstvena sluba, kao i srednja buroazija. Slijedei sloj su nastavnici sa maturom, tehniari, sitni trgovci i zanatlije, a samo neto nie - sitni slubenici, ekonomi, dio seljatva. Ispod te linije, duinom ose nalaze se razne kategorije seoskog stanovnitva i industrijski radnici: majstori, radnici triju kategorija po francuskoj industrijskoj nomenklaturi i poljoprivredni nadniari. Ta kategorija, proporcionalno pokazateljima ekonomskog poloaja, pribliava se nultoj taki konzumiranja kulturnih dobara. Prihvaena u sinoptinoj slici anatomije ukusa, kulturna jednorod-nost klasnih kategorija mogla bi da bude shvaena kao rezultat shematizma u predstavljenom pristupu. A, u sutini, autor, vrei podrobniju analizu pojedinih klasa i slojeva, upravo naglaava raznovrsnost njihovih kulturnih izbora. Isti e nepodudarnost, disonancu izmeu prihvatanja i poznavanja odreenih pozicija kulture i izmeu poznavanja i faktike akceptacije, a to bi u terminologiji Osovskog odgovaralo konfliktu izmeu priznatih i osjeanih vrijednosti. Po Burdijeu, multivarijantna analiza i kvantitativni opisi izabranih individualnih kulturnih silueta dozvoljavaju da se odredi opti, klasno-slojni profil simbolike kulture koja utjee na stil ivota. 289

288

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

U poljskim istraivanjima, Tiska je, za sada, najpotpunije primijenio metodu iji se element pojavio u Burdijeovoj studiji. On je razmatrao kulturu iz aspekta naina njenog konzumiranja, koje je polazite za stvaranje tipova.301 A tek kasnije je tipove uporeivao sa drutvenom strukturom. Osnov tipologije su studije sluajeva, primjera pomou kojih moe da se predstavi gradacija moguih stavova u konzumiranju kulture. Tako konstruisana skala obuhvata, na jednoj strani, od viestrano dubokog angaovanja u raznim oblastima kulture na visokom nivou, povezano sa aktivnim kulturnim stvaralatvom, preko raznih posrednih formi sve manjeg konzumiranja kulture, pa sve do nivoa potpunog odbijanja kulture, ili nedostupnosti, ili razbatinjenja kojeg su ispitanici ponekad svjesni, a ponekad nisu. Zahvaljujui podrobnim i konkretnim podacima i studioznoj analizi, ova studija mnogo govori moguim varijantama kulturnih razlika u okviru drutva, pa i u okviru lokalne zajednice. Ali, primijenjena metoda ne dozvoljava da se odrede zakonitosti u formiranju stavova, jer uzimanjem u obzir mnotva pojedinanih odlika oteava generalizaciju. Istovremeno, upozorava na povrne generalizacije i sadri niz inspirativnih hipoteza. Burdijeova studija francuske kulture predstavlja rezultat opsenih istraivanja, koja operiu raznovrsnim tehnikama. Zahvaljujui tome, kulturne razlike se mogu predstaviti ne u individualnom, ve u klasno-slo-jnom aspektu. Mnogo panje posveuje donjem nivou te skale. Pojam kulturnog razbatinjenja narodnih masa, koji Burdije upotrebljava u svojoj analizi, vrsto je povezan sa pojmom legitimne, reprezentativne kulture, a nije rezultat njegovog sopstvenog ubjeenja. Kao to je naglaeno, i sam autor smatra da je to rezultat simbolikog nasilja nad narodnim masama. Kulturno razbatinjenje je, po Burdijeu, vrsto povezano sa alijenacijom rada radnika i nadniara u Marksovom poimanju. Po Burdijeovom miljenju, osnovni mehanizam drutvenih funkcija kulture temelji se na razlikama u ocjenama i faktikim izborima. Taj mehanizam je rezultat opte dispozicije, koja predstavlja uzroni princip kulturne prakse podlone distinkcijama i koja je istovremeno princip ocjene tih kulturnih izbora. Taj princip Burdije odreuje terminom "habitus". Takoer ga naziva sistemom generiuih generativnih shema, to moe da bude neki odjek koncepcije Comskog. Habitus se odnosi na
301

A.Tika, Uee u kulturi

nova iskustva koja, im se pojave, podlijeu istoj dispoziciji za podjelu i ocjenu sopstvenog i tueg konzumiranja kulture. Za razliku od Comskog, Burdije izriito naglaava da je habitus proizvod uslova drutvenog ivota. Kada je oformljen, sam opet utjee na djelatnosti u raznim sferama drutvenog ivota. Konfiguracija uslova i habitusi koje ona stvara funkcioniu kao stilovi ivota, kada postanu predmet drutvene refleksije. Drutvene razlike izraavaju se u raznovrsnosti stilova ivota svojstvenih drutvenim klasama i kategorijama profesije i obrazovanja. Burdije smatra te stilove koherentnim, jedno-rodnim, koji se manifestuju konsekventno u svim kategorijama kulturnih fenomena. Burdijeova analiza drutvene anatomije ocjena i prakse u oblasti simbolike kulture, s obzirom na mnoge svoje elemente kojima je bilo govora, ima znatnu spoznajnu vrijednost. Ali, neki njeni, pa i osnovni elementi izazivaju primjedbe, sumnje. To se, prije svega, odnosi na prihvaene pokazatelje kulturnog nivoa, koji se ne mogu smatrati potpuno pouzdanim, valjanim. Na primjer, ar ptica Stravinskog je pokazatelj nieg nivoa od Das Wohltemperierte Klavier, kao to se Van Gog i Utrilo nalaze na niem nivou od Vazarelija, Garsija Lorka nie od Brehta i si. Problem akcepriranja dominantne, reprezentativne kulture nije u svim Burdijeovim radovima podjednako predstavljen. U vezi sa koncepcijom odnosa simbolike kulture i drutvene strukture, treba naglasiti, prije svega, dvije stvari. Prouavanu situaciju uslovljavaju nacija i ureenje, to ne dozvoljava uoptavanje analize sprovedene u jednoj zemlji. Sama koncepcija legitimne kulture vrsto je povezana sa intelektualnom i umjetnikom tradicijom francuskog drutva i sa ulogom koja je odreena simbolikoj kulturi u neautotelinoj sferi drutvenog ivota. Dakle, koncepciju ne treba automatski prenositi na drutva u kojima analogne funkcije mogu da budu vrlo ograniene, na primjer na situaciju u Sjedinjenim Amerikim Dravama. S druge strane, naglaeno razumijevanje simbolike kulture kao instrumenta klasne borbe i klasne dominacije moe da bude manje operativno u odnosu na situacije naroda u kojima je simbolika kultura igrala integriuu ulogu, kao na primjer u Poljskoj, i gdje kulturno vodstvo nije bilo vezano za aparat vlasti tokom cijelog vijeka nacionalnog razvoja, tako vanog u istoriji nacionalne kulture. Treba naglasiti da se ne radi o eliminaciji itave koncepcije, ve jedino o njenoj modifikaciji, koja je nuna s obzirom na specifine istorijske uslove. 291

290

Antonjina Kloskovska _________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Ve je naglaeno da je prednost Burdijeove analize sintetiki pristup sferi prouavanih fenomena, ne razmatranje izdvojenih indikatora ije veze se uspostavljaju iskljuivo na principu statistike podudarnosti. U traganju za sintetikim pristupom sferi uslovljenih fenomena u sociolokim istraivanjima simbolike kulture, treba se zadrati na pojmovima triju stilova kulture koji se najee pojavljuju u teoretskim taksonomijama, a uvedeni su takoer i u empirijska istraivanja savremene kulture. To su pojmovi: narodna kultura, popularna ili masovna kultura i via ili elitna kultura. Pojam vie kulture odgovara opsegom ve analiziranom terminu legitimna kultura. ini se da je odgovarajui, iz aspekta na koji je ukazao Vilenski u uvodu u sopstvena istraivanja konzumiranja kulture u velikim aglomeracijama u SAD.302 U terminologiji Vilenskog, via kultura ima slijedea obiljeja: stvarana je pod kontrolom elite koja djeluje u okvirima odreene etike i intelektualne tradicije. Elita zauzima elne pozicije u sistemu prosvjete, umjetnosti i zabave, realizuje naelne vrijednosti tih sistema i stvara normativne modele djelovanja unutar sistema. U oblastima vie kulture, u ocjenjivanju se primjenjuju kriterijumi koji ne zavise od ukusa publike, nego su preuzeti od stvaralaca. Slino definie elitnu kulturu Rasel Naj, navodei etiri njena kriterijuma: 1) stvaraju je poznati umjetnici; 2) u okviru svjesno prihvaenog konteksta; 3) na principu kanona, priznatih pravila i 4) na osnovu normativnog izbora priznatih klasinih djela. Meutim, Gansova definicija se odnosi na primaoce, jer definie elitnu kulturu s obzirom na elitnu poziciju njenih konzumenata, to nije pravilno s obzirom na sadraj pojma i opseg na koji moe da se odnosi. U studiji napisanoj deset godina ranije, Vilenski je opravdano opovrgao takav pristup. Upravo ameriko istorijsko iskustvo jasno je pokazalo razilaenje ekonomsko-politikih elita sa umjetniko-intelektualnim. A Juzef Halasinjski u svojoj studiji pokazuje da bi se intelektualno-umjetnika elita u Americi sredinom stoljea teko mogla nazvati drutvenom elitom.303 Drutvena pozicija intelektualca i umjetnika u toj zemlji nije bila visoka. Njihov vaei rasprostranjeni stereotip bio je negativan. Tek
H.Wilensky, Mass Society and Mass Culture: Interdependence or Independence? Citat prema: G.H.Lewis, Webs of Significance: Mass, Popular, Folk and Elite Cul tures; H.J.Gans, Popular Culture and High Culture. 304 Uporedi: J.Halasinjski, Amerika kultura.
303 302

naredne godine donijele su znaajne promjene. Vilenski, koji je pisao svoju studiju na poetku prethodnog desetljea, pravilno je upozoravao da definicije ne smiju da sadre ogranienja koja se odnose na drutveni karakter stvaralaca elitne kulture i na mogu nosti njenog cirkulisanja jedino u krugu elitne publike, koja je izabrana s obzirom na neto to je drutveno. Vraajui se Dankanovom prijedlogu modela odnosa izmeu poiljaoca-stvaraoca, kritiara i publike, moemo rei da se elitna kultura koncentrie na uzajamnu relaciju stvaralaca i kvalifikovanih kritiara. Meutim, to ne znai da uopte ne dopire do ire publike. Prethodno predstavljeni procesi mehanike i imanentne homogenizacije prenose tvorevine vie kulture u masovna sredstva komunikacije. To moe da se utvrdi na osnovu objektivne analize sadraja, a da se ne ulazi za sada u to ta se deava sa sadrajima vie kulture u masovnoj recepciji. Nita manje nedoumica ne izaziva pojam popularne kulture. Vrlo esto biva jednostavno izjednaen sa pojmom masovne kulture, koji odreuje faktiki iroko cirkulisanje i recepciju standardizovanih sadraja, ali bez presuivanja o karakteru tih sadraja, o njihovoj klasnoj provenijenciji i adresi, kao i o ideolokoj obojenosti. I upravo s obzirom na tu deklarisanu neutralnost prema sadrajima i ideolokom karakteru masovne kulture, sovjetski teoretiari odbacuju mogunost primjene pojma u odnosu na fenomene kulturne cirkulacije u drutvenoj strukturi socijalistikih zemalja, a u odnosu na zemlje sa drugaijim drutvenim ureenjem pripisuju fenomenima koje taj pojam oznaava ideoloki jednoznaan, iako ne uvijek ispoljen karakter. 305 Ova pretpostavka je u znatnoj mjeri pravilna. Postoje mnoge studije o ideolokim sadrajima u politiki prividno neutralnim i jedino zabavnim tvorevinama masovne kulture, kao to su stripovi, kriminalistiki filmovi ili televizijske serije. Rezultati tih istraivanja, zasnovanih na analizi sadraja, ne odgovaraju na pitanje zato su, u stvari, popularne odreene poruke masovne kulture, ne samo u smislu njihovog irokog emitovanja, ve u smislu sutinske recepcije, prihvatanja. To to ih prihvata vrlo brojna i drutveno heterogena publika, moe da se odnosi na neke druge dimenzije, a ne na one koje su dominantne u analizi sadraja, a njihove funkcije ne moraju da budu podudarne sa funkcijama koje im je odredio poiljalac.
305

Masovaja kuljtum. Iljuzii i dejstviteljnost

292

293

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Popularnost odreenih elemenata masovne kulture moe u sutini, kako je to interpretirao Grami, da proizlazi iz toga to odgovaraju interesima i interesovanjima narodnih masa. Ovdje se ipak predlae da se tako shvaen vid popularne kulture nazove populistikom kulturom.306 Ne mogu se svi sadraji popularne kulture argumentovano izvoditi iz narodnih potreba i aspiracija, na nain na koji to ini Grami. Popularan karakter u smislu distribucije, dostupnosti i faktike recepcije povezane sa akceptacijom ima znatan dio komercijalnih tvorevina masovne kulture, na primjer kriminalistika serija, zabavna muzika, kojima u cjelini ne moe da se pripie karakter drutvenog protesta, kao i revijski spektakli, cirkus i njima sli ne forme zabave. Dakle, ako se prihvati da pojam masovne kulture obuhvata sve sadraje koje emituju sredstva masovne komunikacije najireg dometa, termin popularna kultura odnosio bi se na onaj - najee dominantan -dio njenih poruka koje su iroko prihvaene, izmeu ostalog i zbog njihove jednostavne percepcije. Meutim, onaj dio masovne kulture koji zaista postaje popularan, a porijeklo ima u narodnoj tradiciji i iji sadraji posebno odgovaraju vrijednostima i interesima narodnih slojeva, predlaem da se nazove populistikim. Oigledna je veza izmeu te kategorije i kategorije narodne ili folklorne kulture. Folklorna ili narodna kultura ipak se temelji na principijelno razliitom okviru drutvenog poretka. To je kultura prvog sistema, koja se raa u njegovom istorijskom razvoju. Predstavljena je u vezi sa dijahro-ninim opisom triju sistema kulture. Narodna kultura je potpuna kultura prvog sistema, koja se razvija u malim, prvenstveno seoskim lokalnim zajednicama, ali i u plebejskim skupinama gradskog stanovnitva. Narodna kultura, uz sve manju izolaciju malih lokalnih i plemenskih zajednica, koje su bile njeni primarni nosioci, prestaje da bude sama sebi dovoljna, ali je i dalje dio kulturne batine malih primarnih grupa. Njeni tradicionalni oblici imaju i danas utjecaj na druge stilove kulture. Pri tom podlijeu transformaciji, zavisno od karaktera vrene adaptacije. Masovna kultura iroko eksploatie tip pseudonarodne muzike, koristi "siee" narodnih pria i predanja za svoju tipinu standardizovanu proizvodnju -kaubojskih i kriminalistikih filmova, TV serija. Korienje elemenata narodne kulture u sferi vie kulture isto je tako rasprostranjen proces. Brojni
306

A.Grami, Izabrani spisi, tom 1

primjeri mogu se nai u sferi umjetnosti, u stvaralatvu opena, Stravin-skog, Simanovskog, Bartoka, u poljskoj secesiji i rustikalnom stilu. Fenomen "dizanja" elemenata narodne kulture, suprotno "opadanju" elemenata vie kulture, nije uvijek vezan za politiki demokratizam. Ali, treba ga prihvatiti kao vanu manifestaciju stvaranja kanona optenarodne kulture. Tom pojmu i toj kategoriji simbolike kulture posvetiemo vie panje poslije razmatranja problema povezanosti ve navedenih kategorija sintetikih stilova kulture sa drutvenom strukturom. Proces prelaenja elemenata jedne kategorije u drugu ne ograni ava se samo na difuziju elemenata narodne kulture. Slinom procesu podlijee via ili elitna kultura. Ta injenica pokazuje kako je teko i neuvjerljivo odreenim izdvojenim drutvenim kategorijama razvijenih drutava, na primjer klasama i slojevima, podreivati odreeni stil simbolike kulture, ovdje u uem smislu. Taj problem je jo sloeniji kada se ne razmatra iskljuivo, kao do sada, s gledita virtuelnih primalaca odreenih na principu poznavanja poruke, ve kompleksno, uzimanjem u obzir fakti kih izbora, recepcije i naina reprodukovanja. Tako predstavljen, problem moe da bude rijeen jedino na osnovu bogatih empirijskih podataka, kojima za sada ne raspolaemo. Za sada je sigurno da nijedna klasa savremenog drutva nije u takvom stepenu izolovana i kulturno zatvorena kao to su bili feudalni stalei, a prije svega seoski ivalj srednjeg vijeka. O savremenoj simbolikoj kulturi odreenih klasa moe da se govori u dvojakom znaenju: prvo, u distributivnom prilazu, tj. kao o kulturi klasa, dakle o svim kulturnim sadrajima i kanalima njihova emitovanja koje koriste lanovi odreene klase; drugo, u kolektivnom prilazu kao o klasnoj kulturi, dakle, o vrijednostima i formama kulture svojstvenim toj klasi, koje su u sklopu globalne kulture drutva i ija recepcija nije ograniena na jednu klasu. Prvom prilazu odgovaraju pojmovi: kultura radnika, seljaka, inteligencije, drugom - radnika, seljaka, inteligentska kultura. Spoznaja fenomena definisanih kao kultura klasa u distributivnom pristupu, u domenu je empirijskih istraivanja. Kategorije svojstvene drugom pristupu rezultat su vrlo apstraktnih pojmovnih konstrukcija. Ne ograniavaju se na sferu simbolike kulture, ve je u njihovom centru ethos prouavane klase, njena drutvena kultura, njena uloga i pozicija u okviru cijelog drutva. Takvo obiljeje ima, prije svega, radnika kultura, koja je relativno iroko prihvaena. Definiui ethos te kulture u sferi drutvenih odnosa, i 295

294

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

arnovski i Osovski posebno su naglaavali, kao svojstveno ideologiji te klase, osjeanje pravednosti, odravanje principa egalitarnosti i solidarnosti unutar klase. arnovski je u svom poznatom radu analizirao, takoer, i knjievno stvaralatvo, prije svega njemakih radnika iz kruga socijaldemokratije, u kojem je vidio raanje nove klasne kulture. Osovski je ipak stajao na stanovitu da se sve vea specijalizacija i profesionalizacija, karakteristine za XX vijek, ne podudaraju sa hipotezama formiranju novog klasnog podreivanja naunog ili umjetnikog stvaralatva. To stanovite ne mora da bude odluujue, ali ga treba prihvatiti kao upozorenje na zakljuivanje koje postulate prihvata kao postignuto stanje. U vezi sa kulturom savremene Poljske, predloena je tipologija koja obuhvata etiri kategorije stila ivota sa klasnom osnovom: stil inteligentski, inteligencije koji prelazi u elitni, graanski i neograanski, seljaki koji se preobraava u seoski i radniki.307 Konstruisani tipovi u sadanjoj fazi, koju i autori smatraju poetnom, imaju mnogo odlika stereotipa. To znai da su to prilino arbitrarne hipergeneralizacije, koje se zasnivaju na zvaninim podacima. Podrobnije predstavljanje svakog tipa koje bi obuhvatilo obiman empirijski materijal kao dokumentaciju, moglo bi da podri te konstrukcije, ili bar neki njihov dio. Radnika kultura ili kultura radnika je u mnogim socijalistikim zemljama jedan od glavnih predmeta publicistike refleksije kulturi. Koncepciju radnike kulture razvijali su poetkom vijeka autori bliski radnikom pokretu i socijaldemokratiji. U savremenim razmatranjima mogu da se izdvoje glavni pristupi toj problematici: 1. uloga radnike klase kao tvorca, u kolektivnom smislu, obrazaca koji se odnose na cijelo drutvo, to proizlazi iz njene uloge u politiko-ekonomskom sistemu; 2. uee radnika u kulturi, najee u njenom irem poimanju kao specifinog stila ivota; 3. radniki folklor kao izdvojena forma spontanog, tradicionalnog kulturnog stvaralatva. Kao poseban predmet istraivanja najee se pojavljuje radniki folklor. Brojne studije na granici etnografije i sociologije kulture toj temi pokazuju da je, na primjer u Poljskoj, taj fenomen vrlo vitalan, a podstie ga i organizovan drutveni pokret. Ali, ta kategorija fenomena ne predstavlja glavnu problematiku radnike kulture. Drugi, prethodno navedeni
307

njeni aspekti izazivaju kontroverze, koje ukazuju na neophodnost teoretskog preciziranja problema radnike kulture i uopte klasnih kultura u kolektivnom pristupu.308 Sigurno se ne moe oekivati da e kulturni kompleksi vezani za savremene klase biti odvojeni u takvom stepenu kao to je to bilo sa kulturom stalea u tradicionalnim drutvima. Istraivanja kulture klasa, kojima pripadaju poljske, francuske i amerike studije citirane u ovom poglavlju, pokazuju da je razliit stepen klasne podijeljenosti kulture i da ona ne odgovara uvijek klasnoj podjeli, ve taj stepen predstavlja i funkciju uloge simbolike kulture kao drutveno priznatog pokazatelja prestine podijeljenosti. Ako je ta prestina funkcija minimalna, onda pripadnost viim drutveno-ekonomskim kategorijama ne ozna ava i konzumiranje vie kulture. Takav zakljuak je proizlazio iz istraivanja Vilenskog, koje je na poetku ezdesetih godina sproveo u Americi. Novije studije pokazuju da se situacija neto promijenila. Meutim, Burdijeova analiza, kojom je obuhvaeno francusko drutvo, ukazuje na vrstu vezu izmeu drutvene pozicije i mogunosti konzumiranja kulturnih dobara. Kapital u ekonomskom i kapital u kulturnom smislu ovdje su zamjenljivi principi, koje on tretira kao osnov odreivanja visoke pozicije na dijagramu anatomije ukusa. Slojevi sa najviim dohotkom nalaze se istovremeno u sferi najvieg nivoa konzumiranja kulturnih dobara. Ovdje se radi nivou koji odreuju kvantitativni kriterijumi, konzumiranje vie kulture, a ne samo intenzitet kontakata sa kulturom. Slina situacija, ukoliko je mogua njena retrospektivna ocjena, bila je u meuratnoj Poljskoj. Specifinost poljske situacije bila je pozicija viih slojeva inteligencije, koja u pogledu kulture odgovara poziciji francuske visoke buroazije, jer je u Poljskoj ta kategorija buroazije bila malobrojna i nije utjecala na profil nacionalne kulture. Inteligencija je imala svoju drutvenu poziciju prevashodno zahvaljujui "kulturnom", a ne ekonomskom kapitalu, kao to je sluaj sa profesorima i slobodnim profesijama u Francuskoj. I pored slinosti izmeu istorijski oformljenih situacija kulture, na skali vrijednosti postoje i razlike. Meu niim klasama u Francuskoj, pored revandfkacijskih tendencija i aspiracija koje su okrenute vioj kulturi, to je
308 Uloga kulturnog stvaralatva radnike klase. "Loske Etnografske Studije", tom XV; D.Markovska, Iz pitanja radnike kulture; B.Golembjovski, Radnika klasa i kultura u socijalizmu; isti autor: Dinamika aspiracija; Kulturni ivot radnika velikog industrijskog preduzea

Stil ivota. Promjene u savremenoj Poljskoj

296

297

Antonjina Kloskovska _________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

vezano za elju da se prekorai barijera drutvene prednosti, mogu se nai tendencije odbacivanja vie kulture kao klasne, tue, buroaske. Burdije posebno skree panju na taj fenomen u svojoj knjizi reprodukciji kulturnog kapitala. Krajnji oblik odbacivanja dominantne kulture, koji je svojstven drugoj polovini XX vijeka, predstavlja kontrakultura. Egzistencijalni osnovi tako definisanog pokreta vezani su vie za generacijske, nego za klasne kategorije. Funkcije kontrakulture su vie instrumentalne, nego autoteline, dakle, o njoj e biti govora na kraju studije, prilikom razmatranja izlaenja simbolike kulture iz okvira autotelinosti. Poreenje odnosa francuskih i poljskih radnika prema kulturi izvreno je s obzirom na funkcije koje u sutini ne izlaze iz tih okvira. U savremenim poljskim istraivanjima takoer se mogu nai izjave radnika o odbacivanju vie kulture, ali ne kulture koja se negira, ve kao suvie sloene kulture, koja "nije za nas". Ispitanici sa osnovnim obrazovanjem ee od drugih nemaju miljenje o izdvajanju vie kulture. Ako imaju neki stav, tada ee od osoba sa srednjim obrazovanjem prihvataju hijerarhijski karakter kulture. Pozitivan stav prema hijerarhiji kulturnih vrijednosti dominantan je ak i onda kada ga ne prate faktiko poznavanje i percepcija sadraja ubrajanih u viu kulturu, ve jedino opte predstave. Takve opte predstave mogu da budu podsticaj za stvarnu spoznaju vrijednosti vie kulture. Karakteristian primjer te vrste je stav starije radnice, koja je otila da vidi Vajdin film Svadba, nadajui se da e uti "one slavne reenice koje su tako vane". 309 Razlike u stanovitima francuskih i poljskih primalaca prema reprezentativnoj, "legitimnoj" kulturi vie su razlike u stepenu, a ne potpuna nepodudarnost. Ovdje se kao vjerovatna prihvata hipoteza da te razlike imaju svoje istorijsko izvorite u razliitoj nacionalnoj situaciji u XIX vijeku. Taj period formiranja radnike klase i ideologije nacionalnih pokreta u Poljskoj protekao je u specifinim uslovima porobljene zemlje. To doprinosi jaanju nacionalnih i drutvenih vrijednosti, a bilo je potpomognuto demokratizmom i revolucionarnou ogromnog dijela umjetnikog stvaralatva poljskog romantizma, pozitivizma i Mlade Poljske.310 U ideologiji poljskog radnikog pokreta pobijedio je stav prih-vatanja glavnih vrijednosti nacionalne kulture i, uz malobrojne izuzetke,
309

bilo je prihvaeno u teorijskim radovima zagovornika tog pokreta koji su se odnosili na probleme kulture, a povezanih neposredno sa djelovanjem radni kih politikih partija.311 Karakteristina je injenica da, iako su radikalni kritiari i intelektualci simpatizeri pokreta bili skloni da selektivno prilaze ideolokim i estetskim obiljejima nacionalne kulturne batine, glavni voi pokreta, koji su esto u mladosti bili aktivni na kulturno-prosvjetnom polju, bili su jako privreni naelnim vrijednostima nacionalne kulture.312 To se ispoljilo u kulturnoj politici socijalistike Poljske, koja nije prola kroz fazu lutanja, karakteristinu za situaciju sovjetske Rusije dvadesetih godina. Uostalom, i to iskustvo je utjecalo na oblikovanje principa poljske kulturne politike. Na kraju su je odredili utjecaji revandikacijskih stremljenja, ija je elja bila da priznate kulturne vrijednosti budu iroko dostupne, jai od utjecaja resantimana prenoenog na tvorevine kulture iz drutvenih klasa koje su u prethodnom istorijskom periodu bile glavni tvorci i primaoci tih vrijednosti. Najrasprostranjeniji izbori kulturnih sadraja ili su dalje od prih-vatanja kulturne politike u prvim godinama poslije revolucionarnih preobraaja u drutvenom ureenju zemlje. To najbolje izraava odnos prema stvaralatvu Henrika Sjenkjevia. Popularnost Sjenkjevia, koja rui sve klasne barijere, predstavlja specifian poljski fenomen kulturne percepcije, iako moe da se tumai i univerzalnim siejnim odlikama, koje u svijetu imaju najiri domet. Njegova djela neosporno zauzimaju prvo mjesto u izborima deklarisanim u masovnim istraivanjima italake publike.313 Kada se primaocima na razliitom nivou obrazovanja predlae izbor izmeu Sjenkjevia i eromskog, biraju crvog, iako su primaoci sa viim obrazovanjem svjesni da stvaralatvo eromskog ima vee estetske i ideoloke vrijednosti. ine to podjednako i itaoci sa viim obrazovanjem i radnici sa osnovnim, a svoje stanovite objanjavaju tvrdnjom : "Sjenkjevi je pisao za ljude". 314
Uporedi, na primjer: MJanjon, M.migrocka, Romantizam i istorija. Uporedi: J.Marhlevski, O umetnosti. Selektivnije stavove o naslijeu narodne kulture predstavio je J.Fik, a jo kritiniji bio je S.Bozovski koji je napadao Sjenkjevia i odgovarajuu kulturnu tradiciju. Uporedi: A.Valicki, Stanjislav Bozovski. Putevi misli. 313 E. i E.Vnuk-Lipinjski, Problematika formiranja italakih potreba 314 A.Kloskovska, Uobiajeni prijem literature. Na primjeru eromskog, u: Stefan eromski. Povodom pedesete godinjice smrti
311 310

A.Kloskovska, A.Rokuevska-Pavelek, Knjievni mitovi 299

298

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Da su takve ocjene i meuklasni izbori autentini, potvruje popularnost slinih i srodnih sadraja u drugim medijima. Filmska verzija Potopa, koja se pojavila na ekranu u oktobru 1974. godine, do kraja godine imala je 13,5 miliona gledalaca. Film Hubal, koji se zasniva na Sjenkjevi-evskoj tradiciji, prikazan godinu dana ranije, imao je u istom periodu 6,2 miliona gledalaca. Meu televizijskim serijskim filmovima, Kapetan Klos (Ulog vei od ivota) jedini je imao 92 odsto gledalaca, a razlike s obzirom na obrazovanje nisu bile velike: 90,7 odsto u kategoriji sa osnovnim obrazovanjem, 85,2 odsto u kategoriji sa viim obrazovanjem.315 Nijedna druga televizijska ili filmska poruka nije postigla tako brz ili opti uspjeh. Na primjer, nijedan filmski hit poslije Hubala nije postigao frekvenciju veu od tri miliona u toku godine. Najpopularnije kriminalistike serije ili kaubojski filmovi, koji su prikazani u istoj godini u kojoj i Kapetan Klos, imali su 70-80 odsto gledalaca. U svim navedenim primjerima univerzalnog zova kulturnih poruka koje rue klasne i starosne barijere, djeluju sadraji koji se sastoje od elemenata senzacije, napetosti i patriotskih vrijednosti povezanih sa vanim trenucima u istoriji naroda. Sjenkjevievi junaci i njima srodni likovi iz filmova o Drugom svjetskom ratu i okupaciji, potjeu iz zajednike tradicije junaka koji, i pored svoje hrabrosti, junatva i portvovanosti, nije lien odreene ambivalencije svojstvene romantinim likovima, a i karakteristinim tipovima savremene svjetske masovne kulture.316 Na osnovu analize sadraja poruka moe se tvrditi da je junak tipa Kmiica ili kapetana Klosa - poljskog patriote u uniformi njemakog oficira reprezentant nacionalnih vrijednosti, kao i siea popularnih tvorevina masovne kulture, koje pokazuju shemu prividno negativnog, a u sutini plemenitog junaka, i koje operiu tom ambivalencijom u elji da se pojaa interesovanje primalaca. Meutim, analiza sadraja nije u stanju da pokae koju od moguih shema reprodukovanja prihvataju primaoci, koji primaoci mire obje sheme u svojim interpretacijama, koji negiraju, uz otar protest, svaku analogiju epske proze Sjenkjevia, koja pripada velikoj nacionalnoj literaturi, sa proizvodima masovne kulture, koje
315 Mali filmski godinjak 1974; Filmski godinjak 1975; A.Kanja, Igrani film na televi ziji; A.Ruinjska, "Ulog vei od ivota" i kapetan Klos kao uzor savremene poljske omladine 316 M.Janjon, M.migrocka, Romantizam i istorija, odjeljak Istorijski heroji, heroji romantiarskog linog mita, str. 286

odbacuje iz principijelnih razloga, a koji, pak, primaoci danas identifikuju sjenkjevievske siee upravo sa proizvodima masovne kulture. Dakle, vraa se problem analize reprodukovanja kao nune metode u istraivanju simbolike komunikacije. Kao to je ve naglaeno, savremena istraivanja literature inspirisana strukturalistikim i fenomenolokim teorijama vide fenomene umjetnosti vie kao cirkulisanje, a ne kao trajne, nepromijenjene predmete, iji sadraji mogu da se iscrpe u imanentnom pristupu. Poljskim, sovjetskim, maarskim istraivaocima osnov za takav pristup daju, izmeu ostalog, Marksove i marksistike koncepcije umjetnosti. U Poljskoj su istraivanja kulture kao komunikacije posebno razvijena meu teoretiarima knjievnosti, kojima takav pristup omoguava sagledavanje umjetnikih fenomena u vrstoj povezanosti sa njihovim drutvenim osnovama. Na primjer, Zolkjevski, analizirajui literaturu dvadesetih godina u Poljskoj, podijelio ju je na pet kategorija cirkulisanja -visoko umjetniku, trivijalnu, bulevarsku, vaarsku i takozvanu knjigu za narod. Autor definie cirkulisanje kao kruenje knjievnih tekstova "izmeu posebnih tipova poiljalaca i specifinih sredina primalaca" i kao percepciju u situacijama svojstvenim odreenoj kulturi, to se, vjerovatno, takoer odnosi na ve navedene specifine sredine.317 Zolkjevski istie da u okviru svakog cirkulisanja mogu da se nalaze i dobra i loa knjievna djela, dakle, predloenoj tipologiji ne odgovara odreena hijerarhija literarnih vrijednosti. Citirani odlomak, koji govori posebnim tipovima poiljalaca, ipak pokazuje da je cirkulisanje, u skladu sa tom interpretacijom, vezano za odreen skup poruka i da njihov karakter, izmeu ostalog ili jedino, odreuje cirkulisanje. Druge knjievne teorije, a prije svega socioloke koncepcije, pokuavaju da predstave sloenu situaciju u kojoj taj isti krug stvaralaca ili ak to isto umjetniko djelo, s obzirom na razliit karakter percepcije, moe da bude uvreno u razliite kategorije cirkulisanja. Takav fenomen prelaenja vjerovatno se pojavljivao u raznim istorijskim epohama, kada se imaju u vidu individualno odreene varijante percepcije, koje su jo dodatno bile uslovljene razlikama u godinama i polu. Empirijski podaci pokazuju da isti ovjek u razliitim fazama ili situacijama svog ivota moe razliito da reaguje na istu simboliku poruku.

317

S. Zolkjevski, Knjievna kultura 1918-1932, str. 41

300

301

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Dva za taj fenomen karakteristina primjera, koja e biti navedena, predstavljaju istovremeno dva razliita svjedoanstva percepcije, kako to naziva Glovinjski, tragajui za izvorima istraivanja knjievne percepcije. Prvo svjedoanstvo literarnog karaktera odnosi se na pjesnikovo itanje poezije. Mjeislav Jastrun opisuje kako je u djetinjstvu i mladosti doivljavao stvaralatvo Slovakog, a prije svega as razmiljanja, i pie: "Kasnije sam se vraao asu razmiljanja i iitavao sam u njemu druge sadraje, kao da je to bila tema sa varijacijama koje smo mi sami stvarali".318 Drugi dokument reprodukovanja knjievne poruke je odlomak iz intervjua sa mladim radnikom iz Loa, ljubiteljem Sekspira i Vitkacija. Opisujui svoje itanje Jadnika, ispitanik govori da su mu prilikom prvog itanja bili dosadni opisi parikih kanala, ivot dobrog biskupa koji je spasao ana Valana. "Ja sam sve to preskakao... I uzeo sam knjigu ponovo prije dvije godine i kao da sam itao novu knjigu... Sada imam strpljenja da proitam knjigu stranu po stranu. -1 potpuno nova knjiga!" Drugaiji je predmet literarnog doivljaja, drugaiji rjenik i, naravno, nain opisivanja sopstvenih doivljaja, ali slian je karakter refleksije oba primaoca, slina je svijest o promjeni sopstvenih literarnih doivljaja, o bogatstvu moguih znaenja sadranih u umjetnikoj poruci, o zavisnosti reakcije od situacije i uslova percepcije. Ovdje se ponovo vra a problem funkcije i opsega konkretizacije, stepena otvorenosti umjetnikog djela i njegovih granica. Ali, ne vraa se na nivou teoretskih razmatranja filosofa i poznavalaca knjievnosti, ve u empirijskim injenicama koje govore o pristupu tim fenomenima raznih realnih, a ne virtuelnih primalaca, italaca. Raznovrsnost percepcije, koja obuhvata najiru skalu varijacija reprodukovanja teksta o kojima je govorio Jastrun, treba da bude predmet istraivanja psihologije percepcije. Socioloki pristup nema za cilj da obuhvati cijelu skalu psihiki moguih reakcija na poruku, ve prije svega da definie drutveno odreene tipove reprodukovanja, koje uslovljavaju drutvene kategorije i situacije percepcije. U takvom pristupu odbacuje se koncepcija bezgranine otvorenosti djela, traga se za faktorima stabilizacije, ponekad ak i univerzalnosti recepcije, kroz djelovanje drutvene strukture i njoj svojstvenih mehanizama standardizovanja reproduktivnih reakcija.
318

Dakle, sociolog traga za onim to je Jung nazivao kolektivnim aprior-ijem ljudske psihike, ali ne u arhetipovima koji predstavljaju oblik instinkata, ve u mehanizmima socijalizacije, u pretpostavkama koje upravljaju organizacijom kulturnog ivota i u njihovim realizacijama. Ta oekivanja odreuju horizont njegovih spoznajnih oekivanja. Naravno, ona se ne smiju prenositi u jezik istraivanja na nain koji bi sugerisao odgovore ili blokirao biljeenje rezultata koji se razlikuju od oekivanih. Ostvarivanje tako oiglednih principa nije lako u praksi, a upravo je oblast istraivanja recepcije teka oblast empirijske sociologije. Ispitanici imaju za intervjue i ankete koje se odnose na konzumiranje kulture manje razumijevanja, nego za probleme vezane za posao, porodicu, ivotnu situaciju, dakle, za probleme koji su u okvirima drutvene kulture i kulture bitisanja, jer se njihov predmet smatra manje vanim. S druge strane, to su mnogo manje delikatni problemi od tema drugih istraivanja, iako i oni pobuuju odbrambene stavove u sredinama u kojima konzumiranje kulture igra prestinu ulogu. Kada konzumiranje kulture ima isto autotelian karakter, ponekad njegova autotelinost dobija oblik koji odgovara definiciji Osovskog, ali se ne podudara sa njenom intencijom. Zasniva se na ivotu-u-trenutku, ali jedino u trenutku. O kojoj god funkciji poruke se radilo, ona je doivljavana jedino dok traje kontakt sa njom. Umjetnost, zabava, igra za mnoge u esnike je kratkotrajna, potpuno se iscrpljuje u momentu doivljavanja i nije podrana faustovskom eljom "zadravanja trenutka". Posebno esto je umjetnost masovne kulture - s obzirom na prirodu sadraja i s obzirom na stavove primalaca - upravo ars brevis kratkotrajna umjetnost, kao to je i njeno doivljavanje. Navika trajne refleksije okrenute fenomenima simbolike kulture nije internalizovani stav, a i svi fenomeni te kulture ne opravdavaju zauzimanje takvog stava. Dakle, nije lako dokuiti tragove potpunih kulturnih doivljaja, ak ni onda kada su moda negdje u dubokoj podsvijesti. Kao i svi pokuaji spoznaje stavova i internalizovanih aspekata vrijednosti, istraivanja percepcije simbolike kulture ne mogu se zaustaviti na opservacijama ponaanja, bez obzira na to da li su eksperimentalno izazvani ili se ostvaruju u prirodnim ivotnim situacijama. Bio bi to vrlo dug, a i nepouzdan put, jer mnoga spolja identina ponaanja, na primjer utanje o umjetnosti, mogu da kriju razliita stanja ispitivanih osoba.
303

M.Jastrun, Borba za rije

302

Antonjina Moskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Da bi se ta stanja spoznala, neophodna je primjena introspekcijskih izjava. Kritiari ekstremnih verzija neopozitivistikog empirizma rehabili-tovali su taj izvor spoznaje. Istrospekcijske izjave prihvatao je i Osovski kao jednu od specifi nosti humanistikih nauka. Sve vea popularnost hermeneutikih metoda bitno proiruje opseg mogunosti korienja slinih podataka i operacija zasnovanih na podraavanju tuih doivljaja i uivljavanju u svijest drugih poiljalaca i primalaca simbolikih poruka. Takve metode nameu niz teoretskih i striktno ontolokih problema, na primjer, vezanih za definisanje svijesti i njenog odnosa prema materijalnim fenomenima. Razvoj neurofiziolokih istraivanja nije rijeio mnoge od tih osnovnih pitanja. Eklesov problem, citiran u prethodnim poglavljima, pokazuje da se najistaknutiji predstavnici te specijalnosti, pokuavajui da odrede sutinu ljudske samosvijesti, vraaju eshatolokim pojmovima, jer za sada ne nalaze zadovoljavajua nauna objanjenja veze izmeu svijeta prirode i kulture. Karl Poper unaprijed odbacuje pitanje koje se odnosi na sutinu uma, ali on je, opet, sklon hipostaziranju svijeta kulture iako ima ukorijenjenu, kroz rani neopozitivistiki trening, odbojnost prema svim hipostazama. Bogata literatura fenomenu svijesti manje panje posveuje relaciji izmeu spoljnog, objektivizovanog svijeta kulture i njene internalizacije, nego fiziolokim i filosofskim interpretacijama umnih procesa. Ali i tu mnoga pitanja ostaju bez odgovora. Ostavljajui po strani tu sferu burnih kontroverzi, sociolog kulture treba da potrai u semiolokom pristupu obrazloenje za introspekciju i interpretaciju takvih podataka. Iz toga ne proizlazi nunost prihvatanja diskutabilne tvrdnje da svi oblici svijesti, a tim prije jeziki, imaju semiotiki karakter. Meutim, sva intencionalna ponaanja koja imaju za cilj da nekome saopte svoje unutranje doivljaje, moraju da imaju oblik znakova, iako to ne moraju da budu jeziki znaci. U okviru semioze nalaze se i sistemi prezentativnog simbolizma. Slikar esto bolje izraava stanja svoje svijesti pomou skice ili slike, nego rijeima. Matematiari u diskusiji razmjenjuju zapise matematikih simbola, a ne rijei prirodnog jezika. Hemiar predstavlja svoja razmiljanja u obliku formule procesa koji je
319 Uporedi: .Pijae, Govor i miljenje djeteta; N.Geschwind, Selected Papers on Language and the Brain; Miljenje i govor; J.A.Fodor, The Language of Thought; E.Groinjski, Unutranji govor; isti autor: Monizam i dualizam. Glavna gledita savremene filosofije i fiziologije psihikog ivota predstavljena su u studiji: Z. Cackowski: Savremene teorije uma, u djelu istog autora Teorija identiteta.

prethodno proticao u njegovoj svijesti. Ekles je u diskusiji sa Poperom tvrdio da, kada radi nad nekim problemom, razmilja u dijagramima koji imaju dinamian karakter. Morao bi da upotrijebi dijagrame ako bi elio da svoja razmiljanja prenese kompetentnom sagovorniku. Ali, van diskusije je injenica da veina introspektivnih relacija o optim temama, kao i komunikacijskih veza izmeu ljudi, ima oblik nekog od prirodnih jezika i da su ti jezici takoer instrument unutranjeg govora koji predstavlja znatan dio svijesti. U skladu sa modelom skrivene kulture, koji je predstavljen u prethodnim poglavljima, intrasubjektivni procesi komunikacije su genetiki drutveni, to znai, odreuje ih uee jedinke, to je rezultat socijalizacije, u kulturi svoje grupe i drutva. Istraiva i ispitanik raspolau zajednikim kodom, to je uslov njihovog sporazumijevanja. Dakle, kada ispitanik opisuje svoje stavove, ocjene, reakcije pozivajui se na introspektivne procese, upotrebljava u intersubjektivnoj izjavi sline ili identine izraze i fraze pomou kojih bi, za svoje unutranje intra-subjektivne potrebe, nazvao svoja stanja. Opet, istraiva-sagovornik prepoznaje njegove iskaze kao identine po zvuku i po obliku onim koje je sam formulisao ili mogao da formulie u slinim situacijama, ili u razliitim. Iz ovoga ne proizlazi da je razumijevanje introspektivnog iskaza mogue jedino kada ispitanik opisuje svoja iskustva i doivljaje identino ili analogno onome kako bi to uinio istraiva. Vrlo esto je istraiva iznenaen reakcijom na kulturnu poruku koju on sam doivljava drugaije. Karakter reakcije je mogue prepoznati jedino pozivajui se na sopstvene, iskljuivo introspektivno dostupne doivljaje odreene znakom, simbolom koji je identian po zvuku i obliku. Sline, podudarne izjave velikog broja ispitanika predstavljaju takoer osnov za utvrivanje tipinog reprodukovanja odreenih poruka u ispitivanoj sredini ili drutvenoj kategoriji, iako ne postoje dva potpuno identina doivljaja dviju jedinki. Zbog toga istraiva mora da odustane od biljeenja razlika u nijansama, u jaini osjeanja i u vrednovanju podudarnih iskaza. Meutim, mora da pokua da dostigne maksimalno preciznu interpretaciju reakcije, to mu omogu ava jezik, taj najprecizniji i istovremeno najelastiniji nain komunikacije. Obavezan je da razjasni eventualne potpune jezike nesporazume proizale iz razliitog razumijevanja identinih termina -drugaijeg u ispitivanoj sredini, drugaijeg u njegovoj sopstvenoj jezikoj praksi. Zahvaljujui jeziku, takve operacije su mogue u odnosu na ljude.

304

305

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Meutim, nisu mogue u odnosu na ivotinje. I zato bi bilo nerazumno prihvatanje takvih interpretacija "jezika ivotinja", kao to su citirani Sibiokovi primjeri reprodukovanja emotivnih stanja riba, ptica, itd. U sluaju odnosa meu ljudima postoji osnov da se njihovo izraavanje zainteresovanosti, oduevljenja, nezadovoljstva uporedi sa nama bliskim stanjima, koja opisujemo slinim jezikim znacima i, odustajui od razlika u nijansama, da se prihvati podudarnost reakcije onih koji upotrebljavaju sline izraze. Uostalom, emotivna stanja su element stavova do kojih je najtee doprijeti. Za istraivaa reprodukovanja simbolikih poruka ona sama nisu toliko vana, koliko je znaajan nain na koji ih razumijemo, njihova interpretacija, a takoer i ocjena. Analizirajui podatke dobijene od ispitanika, esto je nemogue odvojiti priznate od osjeanih vrijednosti i istraiva je obavezan da to naglasi u zakljucima. Istraivanje znanja, opsega informacije, dozvoljava veu kontrolu deklarisanih ocjena njihovim posmatranjem u odnosu na realizovane vrijednosti. A sama spoznaja priznatih vrijednosti nije zanemarljiv rezultat u istraivanju simbolike kulture. U toj oblasti, kao i u oblasti naina interpretacije simbolikih poruka, moe se oekivati znatan utjecaj drutvene kulture, koja unificira i standar-dizuje kulturne doivljaje. Prvi neosporan inilac standardizacije jeste utjecaj porodice. On izjednauje, ukoliko se tome ne suprotstavljaju razliita individualna obiljeja i statusi, na primjer pol i uzrast djece, odreeni elementi poruke u okviru male grupe, ali je istovremeno i faktor raznolikosti s gledita makrostrukture. tome je ve bilo govora u vezi sa kulturom prvog sistema. Prije svega, u okviru porodice se realizuje zna ajan drutveni zadatak prenoenja osnovnog, optenacionalnog jezikog kda i njegovih eventualnih klasnih ili regionalnih subkodova.320 U vrlo irokom i raznovrsnom opsegu, standardizacija kulturne percepcije realizuje se kroz kolu. kola je glavni instrument tog procesa, koji je Burdije nazvao simbolikim nasiljem. Ovdje se ne radi o negativnoj kvalifikaciji tog procesa. kolski sistem transmisije simbolike kulture ima u cjelini korektivan, prinudni karakter. kolski kontakt sa kulturom moe, dakle, ali ne mora, da izgubi autotelian karakter. Ali, ne dobija svaki kolski doivljaj oblik gombrovievskog asa ili latinske recitacije Hana
B.Bernstein, Family, Role System, Communication and Socialization; isti autor: Class, Codes and Control, torn 1 306
320

Budenbroka. Na osnovu literature mogu se navesti brojni primjeri aktuelnog ili retrospektivnog autotelinog doivljavanja kolskog znanja i drutvenog konteksta njegovog sticanja. Iz poljske knjievnosti sjetimo se Parandovskog, Tuvima, Gomulickog, Sirokomle. kolska kulturna inicijacija, i pored razlika u svom toku, ima izjednaavajui utjecaj ne samo zbog izbora i ocjene prenoenih kulturnih elemenata, ve i zbog formiranja trajnih kriterijuma ocjena koji se kasnije primjenjuju, ve u slobodnoj fazi izbora, interpretacija i vrednovanja kulturnih doivljaja. Sline funkcije vre razni vidovi kulturne kritike, ali ona dopire do znatno manjeg broja primalaca, selektivno izabranih u pogledu obrazovanja. ak i u sredstvima masovne komunikacije faktiki domet kritike ograniava se na oko deset odsto potencijalnih primalaca, izuzimajui komentare koji prethode spektaklu televizijskog teatra, a koje vie od 40 odsto primalaca smatra poeljnim i vjerovatno ih isti procenat publike sa panjom prati. O samom izboru kulturnih sadraja u velikoj mjeri odluuje repertoar objektivno dostupnih poruka, a on u savremenim drutvima zavisi od kulturne politike, ukoliko takva politika postoji. Pod pojmom kulturne politike najee se razumiju svi principi i pravila izraeni explicite ili implicite, kojima je podreena djelatnost javnih ili privatnih institucija koje utjeu na isntitucionalizovane oblike stvaralatva, distribucije i dostupnosti prosvjetnih, umjetnikih, knjievnih, zabavnih sadraja. U toj djelatnosti se primjenjuju metode planiranja i programiranja, a takoer i ocjene koje imaju bitan utjecaj na organizaciju i uslove kulturnog razvoja. Pojam kulturne politike u uem smislu odnosi se jedino na djelatnosti javnih institucija. Najbolji primjer integrisane kulturne politike su socijalistike zemlje. Primjenjujui ue znaenje kulturne politike, autor koji je utvrivao karakteristiku Sjedinjenih Amerikih Drava u ciklusu istraivanja UNESKa posveenih toj temi, nije bio siguran da li ona uopte postoji u njegovoj zemlji, s obzirom na dominiranje stihijske igre privatnih ekonomskih interesa u organizaciji kulture. Mogue je i njeno ire poimanje, koje Bogar formulie u obliku podjele na kulturnu politiku u jednini i u mnoini. Kulturne politike se realizuju kroz brojne institucije koje utjeu na organizaciju kulture i manifestuju se u konfliktu interesa, filosofija i normi.321 Pluralizam kulturnih politika je povezan sa jednorodnom kulturnom
L.Bogart, Le contrle de mass media i drugi lanci u tomu Communications koji je posveen ovom problemu. 307
321

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

politikom, koja moe da odluuje tirau knjiga, programskoj televizijskoj shemi, umjetnikim stipendijama, nagradama i podjeli finansijskih sredstava u okviru kulturnog budeta, doputanju ili eliminisanju odreenih sadraja i njihovoj ocjeni. Meutim, kulturna politika je uvijek plan, program i odreenje mogunosti simbolike recepcije. Ona uspjenije eliminie odreene sadraje, nego to odreuje njihovu faktiku recepciju i karakter percepcije. Tu ve djeluju mehanizmi aktivnog, kreativnog reprodukovanja, iji subjekt su sami primaoci. Ti mehanizmi funkcioniu u okviru drutvene strukture i takoer su drutveno programirani, ali ih odreuju brojni sloeni drutveni i psihiki faktori, tako da je nemogue oekivati potpunu i svestranu standardizaciju. Otvorenost umjetnikih poruka i ludikih oblika prouzrokuje da je u tim oblastima simbolike kulture raznovrsnost percepcije velika, ak suprotno pretpostavkama kulturne politike. Za sada se najvie zna nainima percepcije kulture onih kategorija primalaca koji su sa umjetnou povezani aktivnom stvaralakom i teoretsko-kritikom djelatnou, jer oni ostavljaju najbrojnija svjedoanstva percepcije. Preteno na takvim svjedoanstvima Glovinjski je konstruisao svoju tipologiju stilova kulturne recepcije. ini se da je njegova tipologija podudarna sa Jakobsonovom tipologijom funkcija poruka. Ako se prihvati da se mitski, alegoriki, simboliki i numeriki stil odnose na varijante realizacije reprezentativne funkcije, onda se dvije sheme podudaraju, jer dva ostala stila odgovaraju ekspresivnim i estetskim funkcijama. Ali, kod Glovinjskog nema ekvivalenata za apelativnu i fatiku funkciju jezika. Te dvije Jakobsonove kategorije mogu biti korisne u sociolokoj analizi percepcije, ali ne mora se odustati od prijedloga Glovinjskog, ako se imaju na umu funkcije stabilizacije reprodukovanja koje kritika i teorija umjetnosti vre u odnosu na dio publike. Socioloka istraivanja e nesumnjivo biti preciznija ako budu koristila analitike koncepcije koje primjenjuju teoretiari odgovarajuih kulturnih oblasti. Meutim, za sada nije lako pronai koncepcije koje bi se mogle primijeniti u istraivanju kolokvijalne percepcije. Semioloke analize francuskih strukturalista su suvie daleko od iskustva obinih korisnika kulturnih simbola, da bi mogle da budu od koristi. Prijedlozi estetiara-filosofa, kao to je Ingardenova teorija literarnog djela, Lukaeva teorija romana ili Goldmanova koncepcija homologije, nailaze na kritiku drugih teoretiara. Kritiari i interpretatori potpuno
308

razliito tumae te propozicije, tako da su dosta opravdano optueni za stvaranje novih nesporazuma oko umjetnosti. 322 Dok istraivai literature svoje dosadanje koncepcije percepcije najee zasnivaju na "svjedoanstvima percepcije" osoba koje su profesionalno vezane za knjievnost ili na intuitivnoj ocjeni tog procesa, sociolozi pokuavaju da sistematski prikupe empirijske podatke nainu percepcije tipinih lanova zajednice. Ali, svoja istraivanja ne temelje na odreenim koncepcijama poruke ili biraju koncepciju koju nije prihvatio iroki krug poznavalaca. Tako je postupio Sulkovski, koji je u svojim istraivanjima primijenio Ingardenovu teoriju knjievnog djela. Bez presuivanja pravilnosti izbora moe se rei da je primjena te koncepcije omoguila da se sistematski predstavi razliita percepcija dvaju razliitih knjievnih tekstova u razliitim drutvenim klasama i kategorijama obrazovanja. Bokanjski je u istraivanju, koje je imalo sline ciljeve, primijenio koncepciju semantikih polja za analizu izjava umjetnikim porukama. Rokuevska i Kloskovska su, istraujui kako se u kolokvijalnoj svijesti odraavaju elementi kanona nacionalne literature, polazile od najrasprostranjenijih kritikih interpretacija kao eventualnih instrumenata stabilizacije znaenja. Istraivanja slinog karaktera zapoeta su u Francuskoj i u Maarskoj.323 Prethodno navedeni radovi imaju socioloki karakter, dakle, ne uzimaju u obzir utjecaje koje na reprodukovanje umjetnikih poruka nesumnjivo imaju psihiki faktori. Zato se usredsreuju na raznovrsne drutvene utjecaje. Ta istraivanja u sadanjoj fazi daju podudarne rezultate sa istraivanjima koja se odnose na jednostavnije fenomene kvantitativnog konzumiranja kulture i na samu selekciju poruka. Slino kao i prethodni fenomeni, kvantitativni karakter percepcije - reprodukovanje umjetnikih poruka - najvie zavisi od nivoa i vrste obrazovanja. Posmatrajui statistiki, predstavnici raznih grupa obrazovanja, to se uz to priblino poklapa sa klasnim kategorijama, razliito reprodukuju, a preciznije, interpretiraju odreeni tekst u toku intervjua. Ako sociolog ne eli da se zaustavi na toj banalnoj tvrdnji i eli, na primjer, da odredi nivo interpretacije, susree se sa tekoama proizilim iz
322 J.Prokop, Kritika kao nerazumijevanje djela; J.Baho, Kako su itane pripoviijetke Juzefa Koenjovskog 323 B.Sulkovski, Povest i itaoci; Z.Bokanjski, Mladi radnici i kulturni napredak; J.Leenhardt, EJozsa i EJozsa, Mecanisme de la communication des valeurs esthetiques

309

Antonjina Kloskouska

SOCIOLOGIJA KULTURE

problematinog karaktera ocjena koje mogu da budu primijenjene u istraivanju odreenog fenomena. Najee, ocjene se zasnivaju na interpretacijama poznavalaca, na nainu percepcije koja je prethodno nazvana kritikom, a predstavlja rezultat reakcije teoretiara i istraivaa umjetnosti. Spomenuta kritika kritiara neka bude upozorenje na primjenu takvih kriterijuma ocjena, ali, opet, teko je od njih potpuno odustati. Kada se predstavljaju rezultati sociolokih istraivanja percepcije, koja se, uostalom, nalaze u poetnoj fazi, ne treba izgubiti iz vida i to da se izjave ispitanika, predstavljene u situaciji istraivanja, mogu razlikovati od kolokvijalnog, privatnog reprodukovanja. Moe se pretpostaviti da te razlike idu u pravcu sublimacije sopstvenih doivljaja u skladu sa ispitaniku poznatim drutvenim recte - kritikim pravilima ocjene. Meutim, primalac nije u stanju da simulira, na primjer, znanje koje ne posjeduje, malo je vjerovatno da e ga u spomenutoj situaciji disimilirati, dakle skrivati. Ipak, uz sva dosadanja ogranienja, empirijska istraivanja kolokvijalne percepcije blia su analiziranoj stvarnosti, nego koncepcije teoretiara umjetnosti preteno zasnovane na intuiciji i spekulacijama, priznajmo, esto interesantnim i suptilnim. Meutim, mogue je i poeljno proirivanje eksperimenta i projekcije kao tehnike istraivanja. Istraivaki eksperiment na ogranienoj skali primijenio je Sulkovski. Prouzrokovao je da itaoci u bibliotekama izaberu specijalno odabrane romane, ije poreenje omoguuje spoznaju reakcije manifestovanu u izboru objektivno razliitih poruka. U toj analizi kvaliteta recepcije, slino kao i u istraivanjima kvantiteta i frekvencije kontakta sa umjetnou, pokazalo se da je obrazovanje glavna nezavisna varijabla. Veza izmeu obrazovanja i recepcije ipak nije bila jednoznana, dakle, nije odreivala slabljenje ili jaanje sposobnosti percepcije. itaoci-radnici su osjetljiviji na spoljne odlike predstavljenih predmeta, a inteligencija bolje prihvata intelektualne sadraje, bolje razumije knjievnu metaforu, tolerantna je prema deformaciji i odsustvu realizma i svjesnija formalnih odlika djela, jer su radnici ocjenjivali, na primjer, likove u romanu u kategorijama moralnih vrijednosti, a ne estetskih vrijednosti njihove kreacije. Istovremeno je inteligencija bila sklona uoptavanju u interpretaciji smislova poruke i tako se udaljavala od autorove zamisli. Dakle, na svoj nain takoer je odbacila model virtuelnog itaoca. Veze izmeu klasne pripadnosti i obrazovanja, utvr ene u citiranim istraivanjima, nisu imale apsolutan karakter, izraavale su se jedino u

promjenljivim mjerama znaajnih statistikih podudarnosti i korelacija. Te veze su se pokazale jaim od ostalih uslovljenosti ispitivanih odlika, na primjer starosti i pola. Bokanjski je u svojoj analizi, koja je imala za cilj da utvrdi razliite naine recepcije u okviru iste klase, pokazao znatnu raznovrsnost reproduktivnih reakcija. Prije svega, na mjerljiv nain odreene razlike semantikih polja, koja su se odnosila na junake iz proitanih djela, dozvolile su da se ispitanici, mladi radnici, podijele na kategorije ija percepcija je bila gotovo ili potpuno podudarna sa oblikom "kritike" percepcije ili se od nje udaljavala. Nii nivo obrazovanja je iz razumljivih razloga vezan za manji kvantum znanja. Odatle proistiu suene mogunosti operisanja skalom poreenja ili kako to nazivaju teoretiari knjievnosti - modelima pomou kojih je mogue interpretirati tekst poruke.324 Smislovi izabrani u takvim situacijama najee su veoma lini, vezani za problematiku malih socijalnih skupina, za moralne aspekte predstavljene fabule. Analizirana djela stavljaju se u kontekst poznate radio ili televizijske porodine sage ili, naprosto, u kontekst sopstvenih porodinih odnosa. Svadba Vispjanjskog podlijee kontaminaciji sa fabulom serije raene prema Rejmontovom romanu Seljaci. Realan primalac, koji je nezadovoljan informacijama obi ajima sadranim u tekstu, kritikuje autora i zahtijeva dopune. Dakle, ne prihvata pokorno ulogu virtuelnog primaoca, koje najee nije ni svjestan. U istraivanjima poznavanju kanona nacionalne kulture kao trajnog elementa grupne svijesti, zabiljeene su mnoge sline interpretatorske deformacije, koje se uopte ne ograniavaju na reakciju osoba sa niim obrazovanjem ili lanova jedne drutvene kategorije.325 Dio radnika je isticao znaaj vrijednosti koje nije umio da obuhvati u svojim interpretacijama i izraavao je nesposobnost percepcije znaenja koja je ipak prihvatio za trajna i adekvatna. Opet, drugi dio ispitanika je, i pored svoje izraene nekompetencije, zauzimao relativistiko stanovite i negirao znaaj vrijednosti koje su mu bile nepoznate. Takav stav je bio relativno ei meu inteligencijom sa srednjim ili viim tehnikim obrazovanjem. Kada su, predstavljajui prethodno odreene drutvene uslovljenosti kolokvijalne percepcije umjetnikih poruka, primijenjene su klasifikacije
J.Lalevi, Semantike determinante lektire A.Kloskovska, Uobiajeni prijem literature; u: Stefan eromski; A.Kloskovska, A.Rokuevska-Pavelek, Knjievni mitovi
325 324

310

311

Antonjina Kioskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

koje se najee upotrebljavaju prilikom njenog ocjenjivanja sa stanovita kriterijuma kritike percepcije. Takvu kvalifikaciju istraivanih fenomena ne izbjegavaju ni autori iji su radovi ovdje citirani. Vrednovanje percepcije, kao i njena ocjena zasnovana na tom principu, nameu mnoge potekoe. Naravno, mogue je navesti brojne primjere koji pokazuju da nepoznavanje istorije odreenih elemenata literarne batine, nesumnjivo osiromauje kanon ili deformie percepciju. To se deava kada, na primjer, gledalac Svadbe zamjenjuje ili identifikuje Selu sa Vernihrom, kada italac romana Nijemci Krukovskog smatra njemakog komunistu Petersa Poljakom, kada se Konrad iz Mickjevievih Zadunica zamjenjuje sa Konradom Valenrodom, a ta dva lika sa Kordijanom Slovakog. Slini primjeri mogli bi da budu prihvaeni kao dokaz neograniene otvorenosti umjetnikih djela. Meutim, vrlo je verovatno da bi i zagovornici koncepcije neograniene otvorenosti umjetnosti tumaili takve primjere kao sluajeve nepotpune percepcije, neostvarene percepcije ili poremeenog procesa komunikacije. Nepotpuna realizacija mogunosti sadranih u tekstu nije uvijek rezultat ogranienih kompetencija primalaca, a sigurno je rezultat njihovog intelektualnog i estetskog ogranienja. U procesu simbolike interakcije izmeu autora i primaoca, koju Lotman i neki drugi semiotiari i teoretiari knjievnosti esto nazivaju igrom, moe se desiti da primalac, svjestan pravila koja mu predlae poiljalac, ipak ih negira i odbacuje. U istraivanjima Sulkovskog izvjestan broj ispitanika sa viim obrazovanjem potpuno je odbacio moralni didaktizam Kraevskog, a dio primalaca sa osnovnim obrazovanjem maksimizirao je upravo te aspekte poruke, iako je bio manje sposoban da dokui moralne apele sadrane u Kamijevoj Kugi. U tom pogledu, u odnosu na Kraevskog, reakcije drugog dijela ispitanika bile su potpunije od prvog, bez obzira na to koji je izvor razlika. Percepcija estetske funkcije umjetnikih poruka je izrazito uslovljena nivoom obrazovanja. Takav zakljuak se namee iz izjava ispitanika. Odraslima sa niim obrazovanjem najee smeta nedostatak realizma u umjetnikim djelima, iako su tolerantni prema malo vjerovatnoj, na primjer, melodramskoj fabuli. Meutim, formalna deformacija opisa, kao i sloena konstrukcija izazivaju negodovanje. S obzirom na takva obiljeja, djelo moe da bude definisano kao "udno", "neozbiljno", "ludo". Dio primalaca je takoer netolerantan prema moralnoj ambivalenciji junaka, ako ne proizlazi iz privida prebroenih na kraju. Meutim, vrlo je teko 312

definisati reakcije ispitanika na estetske forme koje ne izazivaju otpor, jer spontane opaske pojavljuju se vrlo rijetko, a na neposredna pitanja dobijaju se odgovori koji su esto etiki, a ne estetski sudovi. Na primjer, u istraivanjima Sulkovskog, na pitanje koji su junaci u romanima Kraevskog najuspenije predstavljeni, dobijeni su odgovori u kojima su isticani moralni, pozitivni likovi. Primaoci sa viim obrazovanjem sposobni su da ire i pravilnije definiu estetsku funkciju. Kada se na taj nain ocjenjuje sposobnost estetske percepcije, ne smije se izgubiti iz vida da kola i umjetnika kritika daju umijee opisivanja estetskih aspekata umjetnosti, koje se ne poklapa uvijek sa linim unutranjim doivljajem. Ve razliite sposobnosti jezikog izraavanja, koje zavise od nivoa obrazovanja, mogu da oteaju ili olakaju predstavljanje sopstvenih doivljaja. Dakle, da bi se mjerodavno predstavila realizacija estetske funkcije zavisno od drutvenih uslovljenosti, treba primijeniti neke druge tehnike, a ne iskljuivo izjave ispitanika. To su korisne projekcijske metode, dugotrajna opservacija izabranih uzoraka, tehnike koje zahtijevaju vrijeme i kvalifikacije istraivaa zavisno od sloenosti predmeta. Primjenjujui u ovoj studiji termin "reprodukovanje" za definisanje svih reakcija primaoca na simboliku poruku, eljeli smo upravo da naglasimo kako se te reakcije ne svode iskljuivo na jeziku interpretaciju, a sigurno ne dobijaju kod svih primalaca takav oblik. Odsustvo jezikog iskaza, a - moda - i refleksije o estetskoj funkciji, ne znai da ona ne igra nikakvu ulogu u doivljaju. Bez nje bi za primaoca bili nemogui najvaniji doivljaji, bez nje poruka ne bi bila toliko otvorena, tako da adekvatno odgovara sferi doivljaja brojnih kategorija primalaca i da je oni primaju kao najbolji izraz svojih stanja, miljenja i elja. Razmatranja o drutvenoj kulturi i simbolikoj kulturi, sadrana u ovom poglavlju, odnosila su se prije svega na umjetnost, a prvenstveno na knjievnost, jer je ta oblast za sada najbolje prouena. Ograniila su se takoer iz istih razloga - gotovo iskljuivo na pitanje percepcije. Vrlo uopteni zakljuci sadre se u jo hipotetikim tvrdnjama da klasna i profesionalna pripadnost utjeu na razlike u konzumiranju kulture. To se podjednako odnosi i na recepciju mjerenu kvantitativnim pokazateljima kon-takata sa oblastima i porukama simbolike kulture, kao i na naine repro-dukovanja poruka. Glavne varijable koje utjeu na konzumiranje kulture i u jednom i u drugom aspektu jesu nivo i karakter obrazovanja. 313

Antonjina Kloskovska

Burdijeovu tvrdnju nepromjenljivom mehanizmu reprodukcije kulturnog kapitala u okviru klasnih struktura neophodno je modifikovati bar u odnosu na zemlje koje, kao na primjer Poljska, prolaze kroz fazu demokratizacije kulture. Istraivanja pokazuju da cijeli drutveni slojevi mijenjaju svoju poziciju u odnosu na tradicionalni sistem, kada se radi kvantitativnim pokazateljima recepcije. Po definiciji Vesolovskog, to je jedna od manifestacija dekompozicije odlika klasnog poloaja. Tendenciju smanjenja kvantitativnih i kvalitativnih razlika u konzumiranju kulture s obzirom na klasnu pripadnost prati pojava novog izvora podjele, proizale ne toliko iz nivoa, koliko iz karaktera obrazovanja. Po miljenju mnogih autora, sve vea profesionalna specijalizacija stvara sve dublji jaz izmeu humanistikih i egzaktnih kompetencija, koje obuh-vataju ne samo steeno znanje, nego i razliite izbore u oblasti kulture, kao i naine vrednovanja. Odvojenost tako shvaenih "dviju kultura" utvrena je u empirijskim istraivanjima.326 Ona je, opet, povezana sa klasnom, slo-jnom i profesionalnom podjelom kategorija drutvene strukture. Sve ve i drutveni znaaj tehniara i tehniki orijentisanih organizatora drutvenog ivota moe da dovede do jaanja relativizma u oblasti simbolike kulture, neproporcionalno vee rasprostranjenosti popularne kulture u odnosu na viu kulturu, jaanja globalnog iracionalizma uprkos jaanju racionalnih principa djelovanja u instrumentalnoj sferi. Ali, to nije neizbjean proces, jer takvim konsekvencama specijalizacije "dviju kultura" moe da se suprotstavi narodna tradicija, kulturna politika organizacija sistema obrazovanja, tim prije ako nau oslonac u prvom sistemu kulture. Prikaz razliitih procesa funkcionisanja drutvenih uslovljenosti savremene kulture prekorauje okvire opte, sintetike studije sociologije kulture. Takav prikaz zahtijeva monografsku obradu i niz novih i podrobnijih empirijskih podataka koji bi dozvolili spoznaju prije svega kvantitativnog karaktera percepcije. Problem reprodukovanja ima niz dodirnih taaka sa problemima vrednovanja i hijerarhije vrijednosti simbolike kulture i sa njenim razliitim funkcijama koje djelimino izlaze iz okvira autotelinog kriterijuma te kulture. Dakle, dodiruje najtee probleme koje nameu istraivanja simbolike kulture, a kojima e jo biti govora u posljednjem poglavlju.
326 Ch.P.Snow, Two Cultures and a Second Look; K.Richmond, Culture and General Education

XIII. KRITERIJUMI RAZVOJA SIMBOLIKE KULTURE

Problem razvoja simbolike kulture mora da bude razmatran u sklopu svih procesa drutveno-kulturnog razvoja, ali ipak kao jedan od njegovih posebnih tokova, koji je izdvojen na osnovu istih principa pomou kojih se definie simbolika kultura u okviru svih kulturnih fenomena. Ali, u toj oblasti istraivanja kulture nailazimo na dvostruke tekoe. Prva proizlazi iz promjene orijentacije u sociologiji u prvoj polovini XX vijeka. U tom periodu je za zapadnu sociologiju karakteristino naputanje teorije razvoja, u evolucionistikom ili bilo kojem drugom obliku. Sociologija je nastala u XIX vijeku kao nauka strukturi i razvoju drutva. Naputanje takvog stanovita bilo je povezano sa kritikom vrednovanja u humanistikim naukama, a prije svega sa utjecajem neopozitivizma, koji je u svom pristupu izjednaio vremenske promjene sa prostornim kao izraz uvjerenja da je proces promjena neutralan u pogledu vrijednosti. Marksistika sociologija je zadrala koncepciju razvoja kao osnovnu kategoriju u analizi drutveno-kulturnih fenomena, dok je zapadnoevropska, a prije svega amerika, sociologija radikalno izbacila pojam razvoja iz svojih istraivanja, tako radikalno da se nekoliko decenija uopte nije pojavljivao u osnovnim sociolokim enciklopedijama i rjenicima.327 Na tom stanovitu su ostali jedino malobrojni antropolozi kulture, zagovornici neoevolucionistikih teorija formiranih u pojedinim sluajevima pod neposrednim utjecajem marksizma. tome je bilo vie rijei u prethodnim poglavljima u vezi sa neoevolucionistikom teorijom Leslija Vajta. Alen je u knjizi posveenoj dinamici kulturnih promjena, izdatoj poetkom sedamdesetih godina, opisivao dominantne teorije tog procesa na slijedei nain: "U opisima preobraaja bilo kojeg sistema stoji se na
Uporedi: Encyclopedia of the Social Sciences iz 1931, a takoer sa narednim izdanjem iz 1949. godine; Ch.Winick, Dictionary of Anthropology. . Nizbet krajnje decidirano odbacuje ideju bilo kakvog usmjeravanja drutvenih promjena u uvodu u zbornik Social Change. Stanovite F.R.Alena manje je odluno.
327

314

315

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

neutralnom stanovitu ... razvoj ili faza razvoja se ne vrednuju".328 Takvom prilazu bila je suprotstavljena vrednujua koncepcija napretka, a sam termin "razvoj" autor upotrebljava kao sinonim promjene. Takva odbrana od arbitrarnosti prihvaenih ocjena najee daje prividne rezultate. Neobuhvaene i kritici nepodvrgnute vrijednosti imaju jo jai utkaj na pravac i tok istraivanja i na karakter zakljuaka, a to upeatljivo ubjedljivo pokazuje Sorokinova teorija. Pojam razvoja, eliminisan ili ogranien u upotrebi, vraao se u istraivanjima drutva ili kulture u obliku koncepcije inovacije ili modernizacije. Neposredno se pojavljuje u klasifikaciji zemalja kao slabo i visokorazvijenih ili koje se "nalaze na putu razvoja".329 Sadran je i u raznim drutvenoekonomskim koncepcijama fazama razvoja, na primjer u teoriji Rostova, kao i u svim prognostikim koncepcijama, ukoliko nisu povezane sa pesimistikom ocjenom procesa razvoja. U drugoj polovini stoljea i zapadnoevropska i amerika teorijska ekonomija, sociologija i antropologija takoer se vraaju koncepciji razvoja u priblino tradicionalnom poimanju. Ta tendencija je vezana za kritiku principa Wertfreiheit kao ideoloke i metodoloke osnove drutvenih nauka. Naravno, koncepcija razvoja je jedno od osnovnih na ela teorije istorijskog materijalizma. Dakle, traenje kriterijuma razvoja simbolike kulture moe da nae najbolji oslonac u marksistikom prilazu tom problemu. U poreenju sa drugim kategorijama kulture u globalnom antropolokom poimanju, definisanje kriterijuma razvoja simbolike kulture je i u ovakvom prilazu vrlo sloen i teak zadatak. U teorijama koje imaju polazite u idealistikoj filosofiji, a koje su predstavljene u etvrtom poglavlju, odluno su odbaene interpretacije duhovne kulture u kategorijama progresa ili razvoja. Po pengleru, razvoj upravo vodi propasti kulture. Alfred Veber, ije je vienje kulture bilo u izvjesnom smislu blisko Platonovom svijetu ideja, otvoreno je pisao: "Nae kulturno osje anje i djelovanje nemaju u sebi nita od relativizma, jer ele ono to je vjeno. Ali uzvienost, ljepota i dobro i sve drugo to elimo da
328

F.R.Allen, Socio-cultural Dynamics. An Introduction to Social Change, str. 57 329 U tomu A Handbook of Method in Cultural Anthropology (HMCA), koji je reprezentativan u toj disciplini za anglosaksonske krugove, pojam razvoja razmatran je iskljuivo u odnosu na politike promjene Treeg svijeta. Istorija se obuhvata kroz prizmu "dijahroninih poreenja", dok se u indeksu problema ne nalazi termin "razvoj".

uinimo istinitim nije nita materijalno, zauvijek dato ... to je dijadema ... a sa njenim dostizanjem je razliito u razliitim epohama. Tu napretka sigurno nema".330 Veber smatra da progres postoji jedino u oblasti civilizacije, koja vri instrumentalne funkcije i zato je, po njegovom ubjeenju, nia od kulture. Marksistiko stanovite je, naravno, suprotno. U skladu sa njim, u osnovi razvoja, kao njegov glavni uzroni faktor, nalazi se sfera drutvenog bia i djelatnosti ljudi koje podmiruju proizvodne, a ne civilizacijske potrebe. Za Marksa je ontoloki osnov kulture, kao i cjelokupnog ljudskog svijeta ovjek, ovjekova djelatnost, njeni proizvodi i predmeti. Ali, ovjek nije apstraktno, bioloko bie, ve uesnik drutvenih odnosa i odraz tih odnosa u odreenom istorijskom trenutku i u okviru svoje drutvene klase. Takvo stanovite, naravno, ne znai da treba odustati od teoretskih konstrukcija koje imaju karakter "idealizacije", kako to naziva Novak, a koje se odnose na sloene drutvene tvorevine i drutvene procese. Ali, to je upozorenje koje se odnosi na ekstremne antiredukcionisti ke koncepcije drutvenih fenomena, za koje je vezana mogunost hipostaziranja pojmova koji se odnose na te fenomene. Izvjesne takve tendencije pojavljuju se u savremenoj antropologiji i filosofiji kulture. Redukcionistiki elementi u marksizmu nemaju ipak odlike natura-lizma. Kao to znamo iz poznatog odlomka Osamnaestog brimera, ovjek stvara istoriju u cijeloj njenoj sloenosti, tim prije simboliku kulturu kao njen dio, djeluje ne samo pod pritiskom raznih uslova svoje egzistencije, ve i pod utjecajem obrazaca koji formiraju njegove stavove i odreuju mu njegove istorijske uloge. Istraiva kulturnog razvoja nije, dakle, u stanju da u metodologiji izbjegne konstrukcije koje se odnose na kulturne norme i obrasce. To nisu jedino njegove i tue teorijske "idealizacije" i modeli, ve se susree sa njima u normativnim ili spoznajnim konstrukcijama, koje ljudi manje ili vie svjesno prihvataju, dakle predstavljaju neposredan predmet istraivanja. Pokuaj definisanja marksistike koncepcije razvoja kulture, u ovdje prihvaenom poimanju, mora prije svega da osvijetli interpretaciju odnosa kulture prema ostalim sferama drutvene stvarnosti, da bi bila uzeta u obzir pri definisanju povezanosti kulturnih preobraaja sa optim drutveno-ekonomskim razvojem.
330

A.Weber, Ideen zur Staats - und Kultursoziologie, str. 44-45

316

317

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Marksovi tekstovi koji se neposredno odnose na kulturu imaju polemiki karakter. To je polemika sa poimanjem stvarnosti kao realizacije duha, iji apsolutni oblik, otjelotvoren u kulturi, predstavlja najviu fazu razvojnog procesa. I zato je u njima naglaena sekundarnost i zavisnost, uslovljenost svijesti. Meutim, iz toga ne proistie da su Marks i Engels u bilo kojem periodu formiranja svoje teorije poimali kulturu kao pojavu koja ima karakter epifenomena koji potpuno pasivno prati tok drutvenog razvoja, koji potpuno vjerno odraava sve njegove padove i uzlete i koji je sa njim potpuno izomorfan u pogledu tempa i pravca preobraaja. U Njemakoj ideologiji nalazi se karakteristian fragment, koji naglaava sekundarnost razvoja kulture, a koji kao vaan argument u raspravi o kulturnom razvitku treba ovdje navesti: "Moral, religija, metafizika i sve druge ideologije i njima odgovarajui oblici svijesti ve time gube privid samostalnosti. Oni nemaju istoriju, nemaju razvoj; jedino ljudi, razvijajui svoju materijalnu proizvodnju i svoje materijalne uzajamne odnose, mijenjajui svoju stvarnost, mijenjaju svoju svijest i njene tvorevine."331 Tvrdnja da tvorevine kulture nemaju svoju istoriju moe se smatrati kategorinom jedino ako se izuzme iz ovdje navedenog konteksta, kao i cijelog Feuerbacha i ostalih fragmenata Marksovih radova. U svom kontekstu ona izraava, prije svega, prethodno razmatrano ontoloko stanovite koje odbacuje hipostaziranje tvorevina svijesti. To stanovite moe da se uporedi sa kritikom upuenom savremenim predstavnicima krajnjeg antiredukcionizma u antropologiji kulture, koje zagovornici jasnog sociolokog i antropolokog poimanja kulture podsjeaju da nije kultura ta koja se klanja bogovima, podlijee modi ili uestvuje u politikom ivotu, ve da to ine ljudi. Meutim, ovdje problem nije u kritici hipostaza, ve u tome u kojoj se mjeri specifine ljudske djelatnosti nazvane kulturnim smatraju povezanim u istorijski uzrono-posljedini lanac zavisnosti i uslovljenosti; koliko je opravdano traenje njima svojstvenih razvojnih zakonitosti; da li im se, dakle, moe priznati izvjesna autonomija. ini se da je u tome opte Marksovo stanovite jednozna no. U Prilogu faitici politike ekonomije Marks pie o neravnomjernom razvoju materijalne proizvodnje i, na primjer, umjetnike, i kae: "Pojam razvitka nije obina apstrakcija." U Teorijama o viku vrijednosti izraava analogno miljenje,
331

polemiui sa stanovitem krajnjeg ekonomskog determinizma. Ta se tvrdnja odnosi na cjelokupnu "duhovnu proizvodnju", iako su primjeri uzeti preteno iz umjetnikog stvaralatva. U Prilogu kritici politike ekonomije, da bi naglasio neravnomjernosti u razvitku, Marks navodi primjere iz oblasti pravnih doktrina i institucija, pozivajui se na istoriju recepcije rimskog graanskog prava. Slian argument je i primjer razliitih nasljednih prava u Francuskoj i Njemakoj, koji navodi Engels u pismu upuenom K. mitu. Ovakve i sline primjedbe i kritike sadrane u Marksovim i Engelso-vim radovima ne predstavljaju sistematizovano stanovite o kulturnom razvitku. Ali, na osnovu njih mogu se stvoriti kriterijumi za definisanje takvog razvoja, bar u hipotetikom obliku. Sigurno je da tvrdnja o neravnomjernom razvitku materijalne proizvodnje i kulture nije u suprotnosti sa koncepcijom drutvenoekonomskih formacija. Poimanje formacija kao sistema uzajamno zavisnih fenomena raznih kategorija mogue je jedino ako se tretiraju kao otvoreni sistemi, koji se uzajamno ne iskljuuju, nego su povezani u istorijskom kontinuitetu. Engels je u pismima mitu, koja su esto citirana, naglaavao da shema razvitka istorijskog materijalizma ne moe da bude izgovor za odustajanje od istorijskih istraivanja. Tek empirijski istorijski i drutveni podaci omoguuju da se odredi karakter zavisnosti kulture od drutveno-ekonomskih uslova. Meutim, jedan od nesumnjivih faktora razvitka jeste samo stanje odreene kulturne oblasti u prethodnom periodu, na primjer u sluaju filosofije, "postojei filosofski materijal koji su ostavili prethodnici". Sloen i posredan karakter zavisnosti od "posljednje instance" ekonomskih injenica prouzrokuje da ekonomski nerazvijene zemlje mogu da zauzimaju vodea mjesta u pojedinim oblastima kulture, na primjer u filosofiji.333 Slian tok razmiljanja primjeuje se u dilemi koju je formulisao Marks o neravnomernom razvitku i savrenstvu gr ke epske poezije. Uslovljenost stanja kulture ekonomskim razvitkom nije, dakle, poimana jednoznano. Ipak su sve oblasti kulture ukorijenjene u ivotu zajednice, dakle zavise od njenih ekonomskih faktora i razlikuju se s obzirom na karakter i
K.Marks, Uvod u Kritiku politike ekonomije, u: K.Marks, F.Engels, Djela, tom 13, str. 732; Njemaka ideologija, u: isto, tom 3; Teorije o viku vrijednosti, u: isto, tom 26, dio I 333 F.Engels, Pisma Kmitu i J.Blohu, u: KMarks, F.Engels, Izabrana djela, tom 2, posebno str. 464-5 i 473 319
332

K.Marks, F.Engels, Djela, tom 3, str. 28

318

Antonjina Kloskovska_____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

elemente njene drutvene strukture. Neophodno je da ta sfera uslov-ljenosti bude uzeta u obzir i u odnosu na procese istorijske tradicije, kao i prostorne difuzije kulture, emu e kasnije biti govora. Odnos prema drutvenoekonomskim osnovama kulture u svjetlu teorije marksizma najpravilnije je definisati kao relativnu autonomiju. Takvi su zakljuci analize Marksovih estetikih stavova u studiji Pazure.334 Stepen i karakter autonomije zavise od vrste kulturnih tvorevina. Najizrazitija je upravo u sferi estetskih fenomena. Najogranienija je u odnosu na kulturne tvorevine sa izrazitim ideolokim funkcijama. Takva podjela ne prorie uvijek podjednako, ve zavisi od istorijski odreene drutvene situacije. Vjerovatno tako treba razumjeti Marksovu sugestiju da vezu izmeu ekonomskog i kulturnog razvoja ne treba shvatiti apstraktno, ve u "odreenom istorijskom obliku". Ista kulturna poruka, na primjer gr ki ep, prebogat ideolokim implikacijama u trenutku postanka, poslije mnogo vijekova moe da zadri jedino svoje estetske funkcije, to e poveati njegov stepen autonomije i autotelinosti. Meutim, vea autonomija nikada ne znai potpuno oslobaanje od uslovljavajuih utjecaja drutvenih faktora. To je opta i fundamentalna teza sociolokog pristupa kulturi. Kada se razmatraju kriterijumi kulturnog razvitka zasnovani na navedenim principima, treba izdvojiti tri njegova aspekta, koji danas ne mogu biti podjednako podrobno predstavljeni. To je, prije svega, aspekt kulturnog stvaralatva, zatim drutvenog okvira i organizacije, kao i kulturne recepcije. Primjena termina "aspekt" u njihovom izdvajanju proizlazi iz ubjeenja da su to jedino analitiki izdvojene kategorije u stvarnosti koherentnog fenomena kulture u uem poimanju, a u ovoj studiji kao procesa komuniciranja ljudi. Takva interpretacija nalazi obrazloenje u marksistikom pristupu kulturi. Istorijska analiza najee i najopirnije razmatra kulturno stvaralatvo koje u istoriji ostavlja trajan trag, a to omoguava, poslije niza vijekova, podrobna istraivanja, komparativna poreenja i traganje za razvojnim zakonitostima i tendencijama. Meutim, teko je navesti kriterijume razvitka koji bi bez ograivanja mogli da se primijene na sve oblasti kulturnog stvaralatva. Najjednostavniji, kvantitativni kriterijum progresivnog razvoja ne moe biti prihva en kao potpuno zadovoljavajui, to, primjerice, pokazuju kritike
334

ocjene savremene masovne kulture razvijane u komercijalnom sistemu. Istina, bogatstvo kulturnih dobara predstavlja neophodan uslov kulturnog razvoja, ali sigurno nije dovoljan. Takoer nije potpuno operativan princip sve vee sposobnosti podmirivanja potreba naspram ogromne elasti nosti, raznovrsnosti i komplementarnosti kulturnih potreba. Kao adekvatno mjerilo kulturnog razvoja prije moe da bude prihvaeno stimulisanje tih potreba, a ne njihovo podmirivanje na stabilizovanom nivou. Da bi se u toj oblasti odredili kriterijumi, neophodno je definisati kvalitet nivoa, dakle principe ocjenjivanja kulturnog stvaralatva, sadraja i karaktera kulturnih tvorevina obuhva enih kulturnom batinom. Ostavimo za sada po strani pitanje u kojoj mjeri je takva ocjena uopte mogua bez razmatranja kulturnih poruka u odnosu na proces njihove percepcije. Kulturno bogatstvo minulih epoha moe da bude istraivano gotovo iskljuivo na imanentan nain, ti. s gledita odabranih kompetentnih poznavalaca. Takav prilaz u izvjesnom stepenu smanjuje tekoe proizale iz oprenih ocjena, ali ih ne eliminie u potpunosti. U marksistikoj aksiologiji problem ocjena je rijeen u odnosu na oblasti koje imaju isto ideoloki ili neki drugi instrumentalni karakter neposredno i jednoznano povezan sa interesima klasa u razvoju, a prije svega proletarijata, sa mogunostima ovjekovog razvoja saobraenim sa tim interesima i sa podizanjem ekonomskog nivoa drutva. Meutim, ta veza se ne pojavljuje ravnomjerno u svim oblastima kulture. To se, prije svega, odnosi na estetski aspekt umjetnosti. Brojne Marksove opaske i analize koje kao predmet imaju knjievno djelo, a najopirnije se odnose na Franca fon Sikingena Ferdinanda Lasala i Tajne Pariza Eena ija, razmatraju prije svega ideoloke funkcije knjievnosti, dakle njihove instrumentalne aspekte, koji su u ovoj studiji ukljueni u drutvenu kulturu. Takav prilaz je dominantan u kasnijim analizama marksistikih teoretiara, u radnikom pokretu i u koncepcijama njegovih voa. Potpuni izraz dobija u Lenjinovom principu partijnosti literature. Takav prilaz, meutim, ne iskljuuje ostale kriterijume ocjenjivanja. U skladu sa Kohovom interpretacijom, princip partijnosti treba da bude shvaen i kao estetska kategorija. Estetski karakter ovdje je pretpostavljen kao za nju specifian uslov, koji je takoer neophodan za realizaciju njene ideoloke i politike funkcije.335
VI.Lenjin, III opteruski kongres komsomola kao i: Rezolucija o pitanju proletkulta, u: Djela, tom 33 321
335

S.Pazura, Marks i klasina njemaka estetika

320

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

Poznato je da je Lenjin u polemici sa stanovitem proletkulta naglaavao potrebu za "dobrim poznavanjem kulture stvorene u razvoju ovjeanstva" kao osnove njenih preobraaja i upozoravao na "lebdenje u oblacima proleterske kulture".336 Zagovornici proleterske kulture bili su skloni prihvatanju iskljuivo ideolokih kriterijuma. Ali, takvo ekstremno stanovite nije prihvaeno ni u kulturnoj politici, niti u sovjetskoj estetici. Podudarnost estetskih i drutveno-moralnih aspekata kulturnog stvaralatva sigurno oteava drutvenu ocjenu procesa njegovog razvitka. Brojni moralisti, poevi od Platona, odbacivali su umjetnika djela koja toleriu moralnu ambivalenciju. Takoer i ocjena iskljuivo umjetnikih vrijednosti djela stvara probleme vezane za istorijski promjenljive i kontroverzne estetske sudove. Ako se realizam smatra naelnom, fundamentalnom vrijednou, kao to je to u sovjetskoj estetici, pokazuje se da sam termin "realizam" nije potpuno jednoznaan.337 Marks je veliku panju poklanjao umjetnikim vrijednostima. Produbljene studije estetike zapoeo je u vezi sa pripremom enciklopedijskog lanka estetici. Brojne refleksije istorijski trajnim vrijednostima grke umjetnosti pokazuju da je uoavao sloenost uslovljenosti i kriterijuma razvoja umjetnikog stvaralatva. Pojedina pitanja koja je Marks pokrenuo ine se lakim za rjeavanje u analizi promjenljivih oblika recepcije, nego u imanentnoj interpretaciji samog djela. I ta razmiljanja potvruju tezu relativnoj autonomiji umjetnosti. Slian je bio Engelsov stav prema filosofiji i nauci, kad je pisao da se prevaga ekonomskih utjecaja, koji su u osnovi njihovog razvitka, ostvaruje u uslovima "koje diktira svaka oblast posebno".338 Ekonomija posredno utjee na dalji razvoj intelektualnog materijala, koji ostavlja prethodno intelektualno stvaralatvo u pojedinim oblastima kulture. Postoje, dakle, dva nivoa uslovljenosti stvaralatva u pojedinim oblastima kulture. Jedan je odreen linijom drutveno-ekonomskog razvoja, koji nije bez zaokreta i padova. Drugi, linijom jedne oblasti odreenom kontinuitetom ili njegovim odsustvom, utoliko bogatijom meandrima. Vertikale koje povezuju te dvije linije su vektori
H.Koch, Mariasmus und sthetik, str. 611. G.I.Kunicin u lanku Lenin o partijnosti hudoestvenovo tvorestva naglaava prije svega instrumentalne implikacije tog principa. 337 G.Lukacs, Essays ber Realismus; S.Moravski, Izmeu tradicije i vizije budunosti; H.Koch, Marxismus und sthetik, odjeljak Der Realismus. Takoer ne nedostaju kritike sa stanovita koja su blizu koncepta "realizma bez obala" R.Garodija, na primjer, Socijalistieskaja rolj literaturi i iskustva. 338 F.Engels, Pisma (citirana u fusnoti 7), str. 473 322
336

utjecaja drutveno-ekonomske sfere na sferu kulturnog stvaralatva. Ali, prihvata se i mogunost uzajamnih utjecaja koji bi se kretali odozgo nadolje. Realizuju se, prije svega, u oblasti tehnike i daju jasne kriterijume razvoja egzaktnih nauka. Tim naukama se pripisuje permanentna kumu-lacija, koja pogoduje razvoju i takoe pojednostavljuje njegovu dijagnozu. Teza kumulativnosti nauke, koja je iroko prihvaena i u nemarksistikim teorijama, negirana je u radu Tomasa Kuna revolucijama u nauci. Koncepcija Kunove paradigme je u izvjesnoj mjeri podudarna sa pojmom obrasca ili kulturnog plana Alfreda Krebera.339 Njegova studija o konfiguracijama kulturnog rasta zavrjeuje panju, jer predstavlja pokuaj sistematske empirijske analize. Kao kriterijum kulturnog procvata Kreber prihvata princip relativne saglasnosti kompetentnih sudija. Primjer primjene tog principa u analizi materijala koji obuhvata nekoliko hiljada godina i dva kontinenta, Evropu i Aziju, pokazuje njegovu ogranienost, ali i pored toga ostaje nezamjenljiv instrument istraivanja razvoja kulture. Kreberova analiza traga za zakonitostima razvoja stvaralatva u oblasti filosofije, egzaktnih nauka, filologije, slikarstva, vajarstva, knjievnosti i muzike. Prvobitna hipoteza o podudarnoj evoluciji tih oblasti i o mogunosti izdvajanja odreenih razvojnih faza kulture pribliava Krebera pengleru, a i on priznaje tu srodnost. Ipak, to je vrlo ograniena veza. To se odnosi jedino na uvodna, hipotetika oekivanja. Sve ostale teoretske pretpostavke, istraivaki postupak i zakljuivanje, a prije svega Kreberovi zakljuci, potpuno se razlikuju od Spenglerove istoriosofije, tako da se ne moemo sloiti sa interpretacijama koje identifikuju njegovu teoriju sa takvim stanovitem. Kreber u svojim empirijskim analizama ne nalazi nikakvu potvrdu za penglerovo naelo homologije, odbacuje organicistiku analogiju i dolazi do negacije, lanosti hipoteza predstavljenih na poetku. Pojedine njegove tvrdnje sadre prejaku negaciju zakonitosti kulturnog razvoja. Ne vidi u njemu "nikakvu ciklinost, nita to se regularno ponavlja, niti to je neophodno".340 Nita ne podrava tezu da svaka kultura mora ostvariti procvat i da kasnije mora da odumre bez mogunosti obnove. Univerzalije nisu neposredno sadrane u konkretnim kulturnim fenomenima. Nalaze se tek negdje u ravni njihovih apstrahovanih svojstava i procesa.
339

Growth

T.S.Kun, Struktura naunih revolucija; A.L.Kroeber, Configuration of Culture A.L.Kreber, Sutina kulture, str. 761

340

323

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Ipak, sfera kulture nije za Krebera amorfna, haotina masa ljudskih djelatnosti i tvorevina. Dijelei Boasovo stanovite, on upravo pokuava da apstrahuje iz kulture obrasce njenog procvata i pada. Pojam obrasca kulture kod Krebera je dosta podudaran sa koncepcijom Kunove paradigme, ali obuhvata iri opseg fenomena i podrobnije je razmatran vie u odnosu na umjetnost, nego na nauku. Obrazac kulturnog razvitka predstavlja teoretsku konstrukciju, koja ipak odraava stvarnost empirijskih fenomena. Obrazac oznaava odreeni stil, odreenu intelektualnu ili estetsku konvenciju koja odreuje principe izbora izmeu raznih mogunosti djelovanja i angaovanja, da bi se postigao odreeni tip savrenstva, a istovremeno oznaava iskljuivanje odreenih rjeenja i naina djelovanja. Kreber traga za zakonitostima u realizaciji obrazaca, u postizanju najviih dometa njihovog razvoja, trajanja i pada. Ali, to nema nieg zajednikog sa stvaranjem hipostaza, sa pripisivanim odlikama samostalnog bitka ili specifine entelehije. Obrasce realizuju ljudi, sve do postizanja njihovog savrenstva i iscrpljenja kreativnih mogunosti, zatvorenih u obrasce, poslije ega je mogua jedino faza epigonstva, koja, uostalom, moe dugo da traje ili da nametne potrebu za novim obrascem i njegovom uspjenom realizacijom. Kun slino tumai promjenu teoretskih paradigmi, ali do nje ne dolazi zbog nedostatka mogunosti novih kreativnih primjena starog obrasca, ve zbog postojanja fenomena nepo-dudarnih sa odreenom paradigmom. Obje interpretacije podravaju tezu o diskontinuitetu kulturnog razvitka. Tretiranje tog procesa kao faza koje se ponavljaju generatio aequivoca, protivrjei njegovom istorijskom karakteru. Novi stilovi u umjetnosti, a tim prije teoretske paradigme, nisu stvarani u umjetnikom i naunom vakuumu, ve ih stvaraju kreativniji, originalniji i kritiniji stvaraoci starih konvencija i sadraja, ija biografija se podudara sa fazom iscrpljenja mogunosti starih obrazaca ili empirijski dokazane lanosti priznatih tvrdnji. Ajntajn je dobro poznavao Njutnovu mehaniku, a Pikaso je u svom stvaralatvu proao kroz fazu figurativnog slikarstva bliskog realizmu. Razmatran u kategorijama sueljavanja obrazaca i paradigmi, razvoj kulture bi se mogao pravilno nazvati dijalektikim procesom. Iscrpljivanje stilskih obrazaca i umjetnikih pravaca potvruju istraivanja i teorije mnogih umjetnikih oblasti. U muzici, koja je takoer bila predmet Kreberove analize, taj fenomen mnogi kritiari razmatraju u
324

kategorijama prelaenja tonalne muzike u atonalnu.341 U kulturama razvijenih zemalja analogni procesi su se razvijali u likovnoj umjetnosti i knjievnosti. Takva slika permanentne fluktuacije razliitih obrazaca i paradigmi u umjetnosti, nauci i filosofiji namee pitanje da li takvo stanovite znai reviziju prosvjetiteljske i pozitivistike koncepcije progresivnog razvoja kulture. U odnosu na nauku, u smislu sciences, prihvatanje koncepcije naunih revolucija moe jedino da znai razumijevanje procesa njihove kumulativnosti drugaije od starog. Stari Bekonov princip o nauci kao izvoru moi daje najbolje, iako posredno, mjerilo progresa u nauci i pored istovremenih signala o sporednim negativnim posljedicama faustovske ovjekove aktivnosti u nauci. Fluktuaciona teorija razvoja umjetnosti nalazi se u drugaijim okvirima i stvara drugaije probleme. Koncepcija apsolutnog progresa u umjetnosti izazivala je otpor u mnogim epohama i teorijama. Cak ni Marks nije bio voljan da je prihvati u odnosu na umjetniko stvaralatvo, ali je vidio mogunost tumaenja istroenosti umjetnikih oblika u faktorima spoljnim u odnosu na umjetnost i njene forme - u oblasti tehnikog progresa i drutvenog razvoja. Savremena ratna tehnika i organizacija unitile su herojski ep, a racionalni finansijski sistem odbacio je Hermesov mit. U analizama te vrste, iji primjer je Kreberov konfiguracionizam, potpuno se odustaje od pokuaja da se fluktuacija u kulturi objasni njenom uslovljenou spoljnim faktorima. Ne negirajui takve uslovljenosti, one nisu u stanju da odrede njihovu prirodu, a jo manje njihove zakonitosti. A pored procesa imanentnog razvoja, zapaa se i djelovanje difuzije, kojoj se pripisuje znatan utjecaj, ali ni njeni mehanizmi se ne odreuju. Prijedlog interpretacije istorijskih procesa kulturnog razvitka, koji je dao Kreberov uenik Bagbi, opravdano je ocienjen kao neubjedljiv?42 Studija Arnolda Hauzera, bliska marksistikim interpretacijama, prije svega posveena istoriji knjievnosti u poreenju sa ostalim oblastima umjetnosti, sinteza je vrijedna potovanja, ali ima vie opisni karakter i ne formulie opte koncepcije specifinosti drutvenih uslovljenosti umjetnosti. Smjeli pokuaj tumaenja istorijskih mehanizama razvoja umjetnikog
341

Uporedi, na primjer, T.VAdorno, Filosofija nove muzike i prijedlog dopune njegovog shvatanja u: A.V.Mihajlova, Koncepcija proizvedenija iskustva u Teodora V. Adorno. F.Bagbi, Kultura i istorija, Uvod J.Topolskog 325

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

stvaralatva sadri rad Kavolisa.343 Primjena Parsonsove koncepcije funkcionalnih razvojnih ciklusa dala joj je koherentnost. Glavna teza studije glasi da integraciona faza drutvenog razvoja pogoduje umjetnikom stvaralatvu, a to pretpostavlja prihvatanje instrumentalnih funkcija umjetnosti kao odluujueg inioca njenog razvoja. Kavolisove teze su isto tako arbitrarne kao i Parsonsova funkcionalna teorija, a nedovoljni empirijski dokazi dozvoljavaju da budu tretirane jedino kao hipoteze. Kreber nije uspio da utvrdi bilo kakve opte zakonitosti u formiranju profila kulturnih obrazaca raznih umjetnikih oblasti u raznim zemljama i epohama. Krive koje predstavljaju rast ili opadanje nivoa stvaralatva imale su vei ili manji nagib ili su bile blizu normale. inilo se da su novi obrasci bili prije negacija, nego kontinuacija prethodnih. Meutim, fenomen potronje obrazaca nije podjednako tumaen u teorijama kulturnog razvitka. Mnogi elementi mehanizma njihovih promjena ostali su bez objanjenja u teorijama zatvorenim u okvire imanentnih procesa umjetnikog stvaralatva. Marksistiki pristup kulturi, koji namee izlaenje iz takvih okvira, otvara perspektivu potpunije interpretacije. Iz njega proizlazi, izmeu ostalog, nunost relativizacije stvaralakih mogunosti spram istorijski odreenih uslova razvoja kulture, koja se manifestuje, na primjer, raznovrsnou umjetnikih rodova i pravaca. Relativizacija, pri tome, ne znai isto to i princip relativizma kriterijuma ocjene. Upravo suprotno, ona daje mogunost sagledavanja odreenih nunih veza izmeu trajnih vrijednosti kulturnih dostignua i uslova epohe. Kagan je pokuao da predstavi istorijske uslovljenosti razvoja raznih umjetnikih rodova kroz vijekove.344 Jo je inspirativno Marksovo tumaenje zavisnosti procvata herojskog epa od istorijskih oblika ratovanja, koji omoguavaju manifestovanje linog junatva, a, opet, zavisnih od optih uslova tehnikog razvoja drutva. U toj interpretaciji sadrana je plodotvorna sugestija izvan formalnog tumaenja procesa iscrpljivanja obrazaca kulture. Iz nje proizlazi zakljuak da je neophodna primjena elastinih, istorijski promjenljivih kriterijuma ocjene sloenih kulturnih kompleksa, kao i da je neophodno obuhvatanje supstitutivnosti oblasti, stilova i konvencija i raznovrsnosti funkcija koje su najispoljenije u oblasti umjetnosti.
343 344

Davidov je, poslije prouavanja razvojnih tendencija u sovjetskoj kritici i umjetnikom stvaralatvu u posljednjih pedeset godina, predstavio sloenu sliku raznovrsnih funkcija umjetnosti. Formulie eksplic-itno definiciju umjetnosti kao proces komunikacije. "Umjetniko djelo postaje stvarno jedino kroz in estetskog zapaanja, ovjek taj in ostvaruje, on je interpretator djela i uspostavlja dijalog za njegovim autorom, a to je odreeni vid meuljudske komunikacije."345 Takvo stanovite, koje je u potpunosti prihvaeno i primijenjeno u ovoj studiji, odgovara kriterijumima razvoja kulture koji mogu da odigraju znaajnu ulogu u marksistikom pristupu kulturnim preobraajima, jer ti kriterijumi se odnose na masovne drutvene procese funkcionisanja kulture. Istraivanje kulture jedino s gledita stvaranja kulturnih, intelektualnih i ideolokih tvorevina ne moe dati potpunu i pouzdanu sliku njenog razvoja. Svi "imanentni" pristupi tom procesu predstavljaju takoer odreeni oblik analize recepcije, ali se ograniavaju iskljuivo na recepciju uskog i kvalifikovanog kruga specijalista i poznavalaca, dakle na fenomene elitnog karaktera. Meutim, problem kulturnog razvoja je i pitanje na koji nain poruke koje su tvorevine odreenih drutvenih situacija i tradicije u datoj oblasti, prolaze u najiru drutvenu svijest, kako ih ona prihvata i transformie. Taj proces je prethodno nazvan drutvenim reprodukovanjem kulture, s ciljem da se naglasi da on nije pasivna recepcija, ve predstavlja, kako je to pravilno nazvao Davidov, dijalog izmeu stvaraoca-poiljaoca i primaoca. To je zajedniko stvaranje kulture, na iji konaan oblik, nivo i znaaj utjeu psihodrutvene odlike i situacija jednog i drugog partnera, njihova pozicija u drutvenoj strukturi i tip kontakta. Kriterijumi kulturnog razvitka u tako definisanoj sferi fenomena mogu se nai u marksistikoj teoriji i praksi radnikog pokreta, kao i u naelima kulturne politike socijalistikih zemalja. U svojim ranim filosofskim razmatranjima procesa otuenja i post-varenja Marks je izrazio ubjeenje da tek odgovarajua drutvena formacija stvara osnov za razvoj ljudske kulture, jer stvara mogunost da je ovjek prihvati kao sopstveno stvaralatvo koje mu pripada. Muzikalno uho i oko osjetljivo na ljepotu uslov je razvoja umjetnosti, ne samo s obzirom na njeno stvaranje, ve i na irenje u kreativnoj recepciji. Ako
345 J.Davidov, Umetnost kao socioloka pojava. Komunikacijsku ideja kulture razvija M.Kagan u narednim izdanjima svoje knjige Vorlesungen, dio III.

VKavolis, History on the Art's Side M.I.Kagan, Vorlesungen zur marxistisch-leninistischen sthetic

326

327

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

radnik koji uestvuje u proizvodnji lijepih stvari ne moe da ih koristi, nije samo on duhovno osiromaen, nego je takoer osiromaena suma ljepote. To to Marks naziva umnim, svjesnim i ulnim ovjekovim potvrivanjem u predmetnom svijetu, oznaava proirivanje opteljudske kulturne batine. Meutim, klasno drutvo ograniava domete takvog razvoja, odreujui, zavisno od drutvene situacije, stepen mogueg prisvajanja ljudske stvarnosti. Ali, sutinsko prihvatanje kulture esto ne zahtijeva posjedovanje, potpuno suprotno - posjedovanje ga ograniava. Zahtijeva iroko, neogranieno privilegijom svojine, uee u cirkulisanju proizvoda i vrijednosti koji potiu od ovjeka i ovjeku su namijenjeni. Ukoliko je uslov komunikacije potpunije ostvaren, utoliko je ovjek bogatiji i utoliko je vea njegova mogunost spoznaje samog sebe u svijetu koji je stvorio. Kultura se razvija kroz emancipaciju ovjeka, i u stvaranju, i u recepciji.346 Kriterijum razvoja kulture kroz irenje njenih dometa i utjecaja, iako u drugom obliku, pojavljuje se i u Lenjinovim spisima iz perioda stvaranja socijalistike drave. Taj istorijski kontekst odreuje njihov karakter, kao i to da je glavni akcent stavljen na instrumentalne funkcije kulture, prije svega na funkcije nauke i na potrebu za irenjem prosvjete. Nauka je potrebna masama za postizanje njihove ekonomske i politike pobjede; za stvaranje dobrog dravnog aparata potrebna je kultura. Ne treba se zaustaviti na irenju elementarne prosvjete, nego preuzeti sve to je vrijedno u svjetskoj nauci, upoznati kulturu stvorenu u ljudskom razvoju. Takvi motivi se ponavljaju u brojnim Lenjinovim govorima i lancima iz perioda 1918-1923.347 Meutim, Lenjin se nije interesovao iskljuivo za one oblasti kulture koje imaju neposredno instrumentalni karakter. tome svjedoi njegova briga za biblioteke, vrlo konkretno, izraeno u materijalnoj podrci, interesovanje za stvaranje rjenika savremenog ruskog jezika, kao i za stanje novinarskog jezika kao inioca koji otupljuje jeziku osjetljivost masa i utjee na njihovu jeziku kolokvijalnu praksu. Jeziko umijee je, kao to je poznato, vano s gledita mogunosti uea u raznim oblastima kulture.
346 K.Marks, Ekonomsko-filosofski rukopisi iz 1844. godine, u: Dela, tom 1, str. 554, 581 i 582 347 V.I.Lenjin / opteruski kongres posveen pitanjima vankolske prosvete, u: Dela, tom 29; Opteruski kongres uitelja internacionalista, u: Dela, tom 32; III opteruski kongres Komsomola, u: Dela, tom 33; Kaika gorine u bavi meda, kao i Bolje manje, a bolje, u: Dela, tom 33; Pisma A.V.Lunaarskom kao i Pismo JVi.iV.Poirovstem, u: Dela, tom 35

U poljskoj marksistikoj misli i u poljskom radnikom pokretu istican je znaaj ireg kulturnog uea masa kao puta kulturnog razvitka. Tu su, prije svega, karakteristina stanovita Marhlevskog i Fika. Marhlevski je oekivao da e u socijalistikom drutvu biti rasprostranjene estetske vrijednosti. Mogunost tako shvaenog razvoja vidio je u interesovanjima radnika za viu kulturu. Definiui umjetnost kao komunikaciju i organizaciju osjeanja, Fik je zahtijevao da se paternalistiko geslo specijalne kulture za mase zamijeni geslom: "Masa za potpunu kulturu". Takvo stanovite poljskih marksista bilo je blisko stavovima sovjetskih teoretiara kulturnog preobraaja, za koje je karakteristino miljenje Lunaarskog: "Socijalizam polazi od ubjeenja da odgovarajue drutvo koje ne poznaje bijedu moe da postane normalna baza stvarnog razvoja visoke kulture ... maksimalnog razvoja svih ovjekovih mogunosti, u kojima je Marks vidio kriterijum stvarnog duhovnog nivoa tog ili nekog drugog drutva."348 Takvo stanovite ipak ne rjeava sve teoretske, a takoer ni praktine probleme vezane za selekciju kulturnog naslijea i za ocjenu vrijednosti simbolike kulture u kojoj treba da uestvuju mase. Fikovi kritiki pogledi su primjer rezervisanog stava prema nacionalnoj kulturnoj batini, koja predstavlja osnov irenja kulture. Drutveni rodoslov poljske literature sadri kritika miljenja o romantikoj knjievnosti, za razliku od onih koja su izraavali kritika i radniki pokret u doba porobljene Poljske. Kao to je ve naglaeno, tada formirani stavovi utjecali su na trajne i konsekventne, sa nekim varijantama, ocjene izabranih djela i stvaralaca, na tretiranje, na primjer, romantike knjievnosti kao priznatog inioca psihike integracije naroda i drutva. Sigurno su na prihvatanje takvih kriterijuma ocjena i na njihove konsekvence u savremenoj kulturnoj politici utjecali lini stavovi i iskustva mnogih voa radnikog pokreta. Ipak to ne znai da interpretacije i drutvene funkcije nisu u toku razvoja podlege preobraajima. Osvjetljavanju fenomena slinih preobraaja doprinijele su mnoge koncepcije poljskih sociologa bliskih marksizmu, koji su razmatrali uslove preobraaja ideja i kulturnih siea u istorijskoj tradiciji i prostornoj difuziji.349
348 A.V.Lunaarski, Metod istorijskog materijalizma u istoriji knjievnosti, u: Izabrani spisi, tom 1, str. 434 349 Ovdje je posebno rije o ranim radovima L.Kivickog i studijama S.arnovskog. Ovo stanovite razvija J.acki u svom konceptu aktivne uloge tradicije u poreenju sa pasivnom

329

328

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Kada se prihvate recepcija i reprodukovanje kulture kao kriterijumi njenog razvoja, neophodno je razmotriti ulogu kvantitativnog i kvalitativnog aspekta tih fenomena. Znaenje prvog je nesumnjivo. Ako se prihvata da kultura raste kroz irenje svojih dometa u drutvenoj strukturi, onda su bogatstvo i dostupnost poruka osnovni uslov razvoja. Ni ovdje, kao ni u sluaju stvaralatva, marksistiki teoretiari nemaju na umu svaki kvantitativni porast i bilo koji pravac irenja dometa. Iz ve citiranih Marksovih Rukopisa i iz brojnih programskih teza marksistikih partija i drutvenih organizacija proizlazi da se, u odgovarajuoj fazi istorijskog procesa, kao irenje dometa kulture, koje odluuje njenom razvoju, smatra prije svega ono to se odnosi na odreene klasne kategorije: neposredne proizvoae, radnike i seljake. Upravo se po takvom kriterijumu marksistiki pristup razlikuje od optih koncepcija demokratizacije kulture, koja je neka varijanta utilitarizma. Predstavljajui naela marksistike aksiologije, Leek Novak tvrdi da u skladu sa njima subjekt vrednovanja nije bilo koja konkretna jedinka, niti prosjena (statistika) jedinka, ve idealni drutveni subjekt, koji manifestuje preferencije koje pogoduju realizaciji, utvr ivanju, a moe se dodati - s obzirom na odreene uslove - i postizanju odreene pozicije njegove klase u drutvu.350 ini se da bi prihvatanje takve teoretske pretpostavke bilo korisno za definisanje i primjenjivanje marksistikih kriteri-juma kulturnog razvitka koji se odnose na aspekt recepcije. Primjena kvantitativnog kriterijuma kulturnog razvoja u marksistikom poimanju zahtijeva razmatranje recepcije u relaciji sa drutvenom strukturom. Naravno, ono se ne moe zadrati na utvr ivanju objektivne dostupnosti kulturnih poruka raznim drutvenim kategorijama, nego treba da utvrdi faktiko uee u reprodukovanju kulturnih sadraja. Utvr ivanje koje poruke dopiru do kojih primalaca zadatak je empirijskih istraivanja. To dozvoljava da se obuhvati dinamika kulturnog razvitka u zavisnosti od drutvene strukture i da se hipotetiki predstave razlike u karakteru i nivou kulture na osnovu prethodno predstavljenih institucionalnih kriterijuma ili jednodunog suda sudija koji su drutveno prihvaeni u ulozi kompetentnih znalaca.
ulogom naslijea. Proces prostorne i vremenske difuzije kulture ima mnogo zajedni kih osobina na koje je ukazao E.A.Baler opisujui ih terminom "prejemstvenost". E.A.Baler, Prejemstvenost razvitii kuljturi.
350

Brojni rezultati istraivanja potvr uju zavisnost uea u kulturi od vrste i nivoa obrazovanja, koje samo po sebi predstavlja bitan uslov njenog daljeg razvoja. Zato je, na primjer, Grami smatrao vertikalnu raznolikost kolskog sistema, uz istovremeni irok domet i dostupnost svih njegovih nivoa, osnovnim iniocem, a i kriterijumom razvoja kulture. ak ni utvrivanje irenja faktikih dometa kulturne recepcije nije dovoljan kriterijum njenog razvoja, bez sagledavanja kakav karakter ima proces reprodukovanja kulture. To je takoer zadatak empirijskih istraivanja, koji zahtijeva suptilnije metode od primjenjivanih do sada u masovnim kvantitativnim istraivanjima, kao i preciznije postavljanje teoretskih hipoteza. Podizanje prosjenog ekonomskog nivoa, zajedno sa pritiskom organizovanog radnikog pokreta i razvojem novih tehnikih sredstava umnoavanja i masovnog komuniciranja kulturnih poruka, znatno je proirilo domete kulture u drutvenoj strukturi u kapitalistikim zemljama. To ne znai da su nestale kulturne razlike meu klasama, niti da je eliminisana kulturna i prosvjetna diskriminacija odreenih grupa, ali ipak kulturna nejednakost se pomjerila na drugi nivo i prije u sferi kvaliteta, nego kvantiteta. Kvalitet najire distribuirane kulture izaziva primjedbe, s obzirom na intelektualni i estetski nivo, kao i na filosofska obiljeja. Uz to, uslovi komercijalne organizacije distribucije i homogenizacija vie pogoduju opadanju nego podizanju nivoa u samom procesu reprodukovanja. Prethodno citirani radikalni kritiari savremene kulture na Zapadu tvrde da masovna kultura zajedno sa sistemom kolstva, ali na drugom nivou, predstavlja realizaciju "simbolikog nasilja" nad radnim masama. S druge strane, neminovni klasni antagonizmi moraju da djeluju kao konica u pri-hvatanju vrijednih sadraja kulturne batine ovjeanstva. Vrlo otri kritiari razvoja komercijalne masovne kulture su predstavnici frankfurtske kole: Maks Horkhajmer, Teodor Adorno, a prije svega Herbert Markuze. U njihovoj kritici dominiralo je ideoloko i politiko stanovite, ali se ona, takoer, odnosila i na autotelini aspekt simbolike kulture. Markuze je, napadajui model jednodimenzionalnog ovjeka, koji propagira laka masovna zabava, suprotstavljao tom obliku
351 A.Grami, Izabrani spisi, tom 1, odeljak Intelektualci i organizovanje kulture. Teza o pozitivnoj ulozi diferencijacije, prije nego jednoobraznosti, kolskog sistema moe biti ocijenjena kao kontroverzna, slino kontroverznosti drugih Gramijevih tvrdnji, na primjer, njegove ideje o ulozi intelektualnih elita u strukturi svih drutvenih klasa.

L.Novak, Osnove marksistike aksiologije

331

330

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

kulture vie estetske i moralne aspekte. Kako se ini, u toj ideologiji kulture nisu dovoljno ocijenjene tekoe distribuiranja vie kulture, suprotno koncepciji simbolikog nasilja koja je te tekoe, moda, precijenila.352 Situacija u socijalistikim zemljama je u izvjesnom pogledu drugaija, ali irenje kulturnih dometa stvara i tu probleme vezane za razvoj kulture definisan po kriterijumima kvaliteta reprodukovanja. Primjena kvantitativnih kriterijuma u kulturnoj recepciji relativno je laka, to ne zna i, naravno, da je uvijek lako stvaranje uslova kvantitativnog razvoja. Meutim, utvrivanje porasta nivoa recepcije sloen je zadatak i s obzirom na tekoe u dobijanju potpuno podudarnih vrednujuih sudova, prije svega savremenoj kulturi, kao i s obzirom na tekoe u utvrivanju karaktera i nivoa reprodukovanja kulturnih poruka u kolokvijalnoj svijesti. Meutim, treba raditi na preciziranju i primjeni tog kriterijuma, ako se eli stvoriti znaajno mjerilo razvoja kulture u socijalistikom drutvu. Drutveni okviri kulturne komunikacije daju treu vrstu kriterijuma kulturnog razvoja. Organizacija kulture je vrsto povezana sa fenomenom dometa. Meutim, ona namee takoer niz drugih problema. To je, prije svega, pitanje odnosa izmeu poiljalaca i primalaca kulturnih poruka, postepene specijalizacije i institucionalizacije uloga stvaralaca, organizatora, posrednika i kritiara. Sa tim problemima je povezan karakter sredstava komunikacije, broj i oblik drutvenih sistema, u kojima se pojavljuju poiljaoci i primaoci, oblik drutvene regrutacije poiljalaca i struktura publike, kao i stepen mogueg i faktikog uea njenih raznih kategorija u recepciji. A slijedei osnov odreivanja kriterijuma razvoja je karakter drutvene baze organizatora i voditelja kulturne politike, njihov odnos prema osnovnim klasnim kategorijama. Organizacioni aspekti kriterijuma razvoja kulture moraju da obuhvate sve te probleme. Nije potpuno jasno kakvu ulogu, u svjetlu marksistike koncepcije kulturnog razvitka, pripisati pojedinim navedenim aspektima. Po Marksu, podjela rada, koja u ekonomiji predstavlja nesumnjiv faktor i pokazatelj razvoja, u sferi kulture je dovela do otuenja, dala poetak zabludama potpunoj nezavisnosti i samostalnosti duhovne proizvodnje. U izvjesnom smislu, primitivna zajednica, koja ne poznaje takve podjele, predstavlja ideal organizacije kulturne komunikacije, zasnovane na
352 H.Marcuse, One-Dimensional Man. Studies in the Ideology of Advanced Industrial Societes; A.Mennel, Theoretical Considerations on the Study of Cultural Needs

332

neposrednom kontaktu poiljaoca i primaoca, na harmoni nosti njihove djelatnosti i na prijelaznom karakteru funkcije, tj. iste osobe pojavljuju se i u ulozi poiljaoca i u ulozi primaoca. Ona, takoer, predstavlja ideal demokratske recepcije. U prethodnim poglavljima razmatrani su parateatralni i slikarski likovni eksperimenti, koji predstavljaju pokuaj vraanja umjetnike kulture u okvir prvog sistema. Kao iskljuiv kriterijum ocjene umjetnikih vrijednosti, a jo vie kao jedini obrazac praktine djelatnosti za savremena drutva, oni mogu da budu jedino konzervativna utopija. U svim drutvima sa sloenijom strukturom tei je problem egalitarnog i harmoninog uea kulturnog stvaralatva i kulturne recepcije. Istovremeno, porast kulture nesumnjivo je pra en sloenou organizacije tog uea, specijalizacijom i formalizacijom odreenih njegovih sistema. Ovaj pokuaj analize problema kulturnog razvoja teko je bilo ograni iti na predstavljanje samih kriterijuma razvoja. Neizbjeno je bilo vraanje na definicije kulture i na poimanje procesa razvoja, to sigurno nije doprinijelo predstavljanju jasne koncepcije kriterijuma razvoja. Dakle, ovde je treba ukratko ponoviti. U njenom shematskom predstavljanju uzimaju se u obzir prethodno izdvojena tri aspekta razvoja: stvaralatvo, recepcija i organizacija kulture. Svi oni treba da budu razmatrani s kvantitativnog i kvalitativnog gledita. To omoguava da se kriterijumi razvoja predstave u obliku sheme od est taaka. Uvoenje novih elemenata u kulturu svakog drutva moe da se vri putem originalnog stvaralatva ili unoenjem spoljnih sadraja u proces difuzije. Razvoj u toj sferi moe da bude mjeren brojem novih elemenata, potencijalno dostupnih drutvu u svim vremenskim fazama. Taj kriterijum se ini potpuno objektivnim i jasnim. U stvarnosti, njegova primjena susree se sa brojnim potekoama. One ne proizlaze samo iz injenice da je teko empirijski utvrditi broj novih elemenata, nego i iz nunosti utvr ivanja uzajamnog odnosa izmeu broja novih elemenata i eliminisanih kulturnih sadraja. Prevaga drugog procesa dovodi do smanjenja kulturnog bogatstva, a to je zapisano u istoriji, na primjer u pojedinim oblastima kulture u zemljama Sredozemlja na prelasku iz Starog u Srednji vijek. Slijedee potekoe pojavljuju se u primjeni kvantitativnog kriterijuma na relaciji izmeu stvaralatva i recepcije. Sirenje dometa kulturnih
333

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

poruka prethodno je prihvaeno kao znaajan kriterijum kulturnog razvoja, karakteristian za poimanje tog procesa u ideologiji demokratizacije kulture. Da bi se, meutim, dobila potpuna slika razvoja, neophodna je zajednika primjena kriterijuma stvaralatva i recepcije. iri domet predstavlja porast kulture, ak i kada ga ne prati istovremeni porast stvaralatva. Ipak, nije lako odrediti relativnu veliinu porasta, ako zajedno sa irenjem dometa dolazi do izrazitog pada broja elemenata ili se deava obrnuta situacija - izrazit porast stvaralatva povezan je sa relativnim smanjenjem dometa, prouzrokovanim ograni enim kulturnim ueem - konzumiranjem - cijelih kategorija ili drutvenih klasa. Primjer druge situacije su klasina robovlasnika drutva u poreenju sa prvobitnom zajednicom, a moda i drutva ranog kapitalizma u poreenju sa feudalnim drutvima. Kada je karakterisan prethodno primijenjeni kriterijum opsega kulturnog uea, naglaeno je da u marksistikom pristupu nije vaan opti porast, nego njegovo irenje na odreene drutvene kategorije. Nije kvan-titet jedino vaan, ve i karakter primalaca, pored toga i kvalitet procesa recepcije, dakle, reprodukovanja. Ni ovdje, dakle, kvantitativni kriterijum ne moe da bude odvojen od kvalitativnog. Princip povezivanja oba kriterijuma odnosi se, naravno, i na aspekt stvaralatva u razvoju kulture. Dakle, ne moe se svaki kvantitativni porast smatrati razvojem, nego samo onaj koji je pra en porastom proporcije cijenjenih elemenata. Zajedno sa odreivanjem kvaliteta namee se nunost vrednovanja. Marksizam je dao jasne osnove za vrednovanje u oblasti ideolokih funkcija kulture. Univerzalni i pri tom podloni verifikaciji, principi ocjene proizlaze, takoer, iz instrumentalnog karaktera kulture u njenoj praktinoj primjeni, na primjer u tehnikim naukama. Najvee kontroverze izaziva vrednovanje u oblasti estetskih fenomena, kao i u kulturi zabave. Ocjenu takoer oteavaju sloenost funkcija tih istih poruka i njihova istorijska promjenljivost. Toga je bio svjestan Marks, kada je ocjenjivao Homerov ep iskljuivo s estetskog ili - moda - i spoznajnog gledita, ostavljajui po strani ideoloku i moralnu dimenziju poruke koju je on morao da odbaci, ali koja nije morala da uznemirava - u njegovoj epohi -kao izvor ideolokog utjecaja. Taj isti problem razvoja kulture pokree savremeni teoretiar knjievnosti Robert Vajman definiui njene funkcije kao "prolu mimesis
334

i aktuelnu moralnost, prolo znaenje ili znaaj, vanost i aktuelni smisao".353 Istorizam marksistikog pristupa problemima kulture uvodi sloenost u primjenu kriterijuma ocjena, ali jedino je ta sloenost sposobna da izrazi faktiku potekou koja proizlazi iz istorijske promjenljivosti oblika kreativnog reprodukovanja kulturnih poruka u svijesti raznih epoha, klasa i drutvenih kategorija. Princip istorijske promjenljivosti, govorei Vajmanovim rijeima, spoljnih, aktuelnih smislova kulturnih poruka namee potrebu za revizijom iroko prihvaenog ubjeenja nadistorijskom trajanju kulture, koje je, na primjer, u Veberovoj teoriji argument protiv progresa u kulturi. Upotreba tog principa kao argumenta za razvoj namee potrebu da se kae da iri domet recepcije ide ukorak sa dubljim, potpunijim reproduko-vanjem istorijskih i novih poruka, sa njihovom pravilnijom interpretacijom s estetskog, spoznajnog, ideolokog, moralnog gledita. Dakle, primjena tog principa zahtijeva vrednovanje iji kriterijumi su u marksizmu odreeni - kao to je ve reeno - u odnosu na izvjesne sfere i aspekte kulture, a stvaraju nedoumice u odnosu na neke druge sfere. U takvoj situaciji neizbjeno je pozivanje na sudove kompetentnih poznavalaca. Ali, ukljueni u okvire kriterijuma, oni ograniavaju njihovu jednorodnost i pouzdanost, jer se miljenja eksperata mogu bitno razlikovati, pogotovo u odnosu na umjetnost. Dokaz toga su rasprave knjievnosti, teatru, poeziji u Sovjetskom Savezu prvih godina poslije Revolucije. Njihov dokument su, izmeu ostalog, spisi Lunaarskog. Jo vee kontroverze izazivaju aksioloki problemi povezani sa vrednovanjem razvoja kulture u pluralistikim i relativistikim teorijama.354 U traganju za adekvatnim kriterijumom razvoja moe se, u odnosu na umjetnost, ustvrditi da njen razvoj nije zasnovan na tome da su estetski obrasci ili "paradigme", formirani tokom istorije, u svakom pogledu sve savreniji, ve na tome da ne odumiru sa epohom svog postanka, nego se kumuliraju stvarajui bogatstvo potencijalno dostupno ljudskom iskustvu, doivljaju i inovima estetskog reprodukovanja, neprestano obogaujui na taj nain nacionalnu i opteljudsku batinu.
R.Weimann, Literaturgeschichte und Mythologie, str. 432 E.Sapir, priklanjajui se, slino kao i Kreber, fluktuacionom konceptu kulture, svoju misao je saeo u karakteristino suprotstavljanje: "Civilizacija [...] se pomjera naprijed, kul tura dolazi i odlazi" (Culture Genuine and Spurious).
354 353

335

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Osovski je, pozivajui se na Marksa, definisao trajanje u vremenu kao jedan od glavnih kriterijuma umjetnikih djela.355 Namee se misao da je to naelo povezano sa kriterijumom jednodunih sudova kompetentnih znalaca koji predstavlja uslov uvanja, odravanja u tradiciji i kultivisanja kroz vijekove kulturnih poruka. Ocjena artizma takoer zahtijeva sud znalaca. Istorija umjetnosti je postepeno gomilanje djela, koja hiljadama godina mogu biti iz odreenih obzira "trajne norme i obrasci", ne zamjenjujui se, nego se dopunjujui i proirujui krug primalaca. Taj aspekt se neto drugaije predstavlja u oblasti nauke. Nauna otkria se najee kumuliraju eliminacijom prethodnih teorija, istovremeno postojanje razliitih paradigmi predstavlja izuzetak, mogue je u izuzetnim sluajevima. Dakle, na drugaijim principima dolazi do opteg porasta sume nauke. U oblasti morala i ideologije gomilanje suprotnih naela ne moe da bude prihvaeno kao razvoj, a usavravanju moe da podlijee jedino preciziranje i potpuno realizovanje univerzalnih kardinalnih principa. Potpuno specifina je situacija religije. Sa marksistikog stanovita nemogue je postaviti problem njenog razvoja. S gledita religije, mogu je razvoj religioznosti, ne religije provienja. Postoji, meutim, problem razvoja oblasti kulture koje bi bile sposobne da preuzmu vane drutvene funkcije religije. Odreivanje kvantitativnih i kvalitativnih kriterijuma organizacije kulture zahtijeva dodatne studije i istraivanja. Kvantitativni razvoj organizacije kulture mora da bude zasnovan na sve veoj raznovrsnosti oblika, i neposrednih i posrednih, kao i formalnih i neformalnih sredstava komunikacije, koja sve veom dostupnou svojih kanala proiruju krug poiljalaca i primalaca raznih drutvenih kategorija adekvatno podmirujui njihove potrebe. I na kraju, treba predstaviti pokuaj definisanja opteg sintetikog kriterijuma razvoja kulture. O razvoju kulture moe se govoriti kada se u dovoljno dugim vremenskim fazama, koje se smjenjuju, proiruje domet kulture i kada jaa kulturna aktivnost, kada rastu sloenost i raznovrsnost sadraja kulture, kada u faktiki realizovanim sadrajima raste proporcija elemenata koji, po jednodunom sudu drutveno prihvaenih znalaca, predstavljaju vii nivo kulture, nivo intelektualnih, estetskih, ideolokih i moralnih vrijednosti.
355

Vrednujui elementi tog kriterijuma, da bi se izbjegao relativizam, polaze od pretpostavki koje se odnose na ljudske potrebe i uslove njihovog podmirivanja, ali zahtijevaju preciziranje specifinih potreba svojstvenih oblasti simbolike kulture.

S.Osovski, Osnovi estetike, str. 337

433 336

------------------ ' -------------------------------------------------------------------------------

SOCIOLOGIJA KULTURE

XIV. ZAVRETAK. SIMBOLIKA KULTURA - IZVAN PRINCIPA AUTOTELINOSTI

U pokuaju da u ovoj knjizi damo optu skicu problematike sociologije kulture nismo bjeali od pozivanja na razliita stanovita i interpretacije, istovremeno ne odustajui od tenje ka njihovom jedinstvenom i, koliko god je to mogue, sintetikom predstavljanju. Ako se ovakav postupak moe braniti od primjedbi za eklekticizam u negativnom smislu, smatram da to jeste mogue zahvaljujui odbacivanju ontolokih osnova mnogih teorija koje smo koristili prilikom analize simbolikih fenomena, uz istovremeno teoretsko definisanje kristalizujue ose prihvaenog stanovita. Trudili smo se da to postignemo u prethodnim razmatranjima. Ispunjavanjem ovog minimalnog uslova postaje dopustivo posezanje za koncepcijama koje su sadrane u teorijama to se rasprostiru u sferi semiotike refleksije, od hermeneutike do biheviorizma, ali njihovim korienjem na selektivan nain, koji diktira jedinstveni princip. Kada smo pozicionirali simboliku kulturu u odnosu na druge kategorije kulture, kazali smo da njeno izdvajanje nije rezultat afiniteta za umnoavanje istog pojmovnog bitka, ve autentine potrebe za potvr ivanjem osobenosti sfere fenomena koji se na bitan nain izdvajaju u ljudskom iskustvu. Smatra se da osobenost i posebnost simbolikih inova zahtijevaju priznavanje i na polju optih semiotikih pojava koje predstavljaju iru klasifikacionu kategoriju u jo irim okvirima globalne kulture. Ipak, prilikom razmatranja funkcija brojnih oblasti simbolike kulture pakazalo se da se one esto prepliu sa elementima drugih oblasti kulture. Svaki predmet kulture egzistencije, na primjer orue, potrona dobra ili in proizvodnje, moe se dovesti u vezu sa znaenjem. Ipak, to je "pripisano" znaenje koje u stvarnosti ne utjee na osnovne upotrebne funkcije predmeta ili ina kao elementa kulture egzistencije. Jo sloenija je priroda veza izmeu simbolike kulture i kulture drutva. Kultura drutva proeta je semiozom i tijesno isprepletena sa simbolikim sistemima iz kojih crpi korist. Saglasno predstavljenoj koncepciji,
338

inovi semioze, realizovani u procesu komuniciranja koji ima drutveni karakter, izrastaju iz interakcijskih residua i vode do njih. S obzirom na svoju funkciju, oni nisu isto autotelini. Oni su povezani sa ulogama i drutvenom pozicijom uesnika u drutvenim procesima, a time i sa njihovom egzistencijalnom situacijom. Simboliki sistemi koji su autotelini po svom karakteru - umjetnost, igra, znanje sa isto spoznajnim funkcijama - bili su prihvaeni kao lieni interakcijskih residua, ili moda prije, kao od njih nezavisni. Ipak, takva tvrdnja i takva definicija simbolike kulture mogu dovesti do zakljuka da se ona tretira kao oblast fenomena koja je smjetena izvan sfere praktinog ivota, na margini njegovih osnovnih procesa, da je sklonjena u stranu od glavnih tokova ivotnih tekoa kao sredstvo za ispunjenje slobodnog vremena. Slobodno vrijeme se ponekad razumije kao pravi i jedini uslov potpunog formiranja i izraavanja linosti. Kulturu sa slobodnim vremenom povezuje, izmeu ostalih, Markuze, suprotstavljajui je civilizaciji, koja se realizuje u procesu rada. To, ipak, nije opteprihvaeno miljenje i ono nam se ne ini ispravnim. Kao taniji treba prihvatiti koncept striktne veze izmeu slobodnog vremena i praktinog ivota ljudi u sferi njihove egzistencije i drutvenih odnosa. Za takvo shvatanje slobodnog vremena osnovu daje Marksovo ukazivanje na utede u radnom vremenu kao na izvor istovremenog uveavanja proizvodnih snaga ovjeka uslijed obezbjeivanja mogunosti razvoja linosti tokom slobodnog vremena njegovim ispunjavanjem "viim djelatnostima" kulture, igrom i odmorom.356 Prema ovakvom stanovitu, nema, dakle, suprotnosti izmeu kulture koja slui neinstru-mentalnim ciljevima i kulture koja slui onim praktinim, strogo instrumentalnim ciljevima. Prema Marksu, obogaujui svoju linost, ovjek istovremeno uveava dio stalnog kapitala iji je i sam dio. Znanje koje postoji u svijesti obrazovanog ovjeka kao posljedica drutvene akumulacije znanja, predstavlja materijalnu proizvodnu snagu koja je sposobna da se opredmeti. Njegovo stjecanje, pak, predstavlja jednu od ovih "viih djelatnosti" koje zahtijevaju slobodno vrijeme. Tako, dakle, postoji striktna veza izmeu slobodnog vremena i produktivnosti rada, s jedne, i instrumentalnih zadataka i kulturnih doivljaja koji su prividno lieni interesa, s druge strane.
K.Marx, Grundrisse der Kritik der politischen konomie, str. 599-600

339

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Ali, to ne znai da je, prema tom stanovitu, kultura liena interesa potpuno iluzorna i da je princip autotelinosti kulture definitivno negiran. Upravo je Marks osuivo ekonomsku misao buroazije, a jo vie praksu ranog perioda industrijalizacije, koja je kulturu, zabavu i odmor u okviru slobodnog vremena radnika tretirala iskljuivo kao sredstvo rekreacije ili obnavljanja njihovih proizvodnih mogunosti i njihovog jaanja. Marksovo stanovite je drugaije i uzima u obzir sloene funkcije kulture. Konstatacija oiglednosti razliitih instrumentalnih funkcija simbolike kulture ne znai negiranje njene autotelinosti. Razmatranje tih funkcija ne predstavlja, dakle, modifikaciju dosadanje karakteristike ove kategorije kulture, ve ini njenu neizbjenu dopunu. Ona je bila nagovijetena u poglavlju koje je sadravalo analizu aksiolokog kriterijuma kulture, a uvodom se moe smatrati podsjeanje na princip pragmatinog shvatanja semiotikih pojava koje je formulisao arls Moris. Prema ovom shvatanju, posmatranje znakova odnosi se na izvore semioze, na njen cilj i funkciju. To je, dakle, oblast semiotske analize, koja je u najtjenjoj vezi sa sociolokim shvatanjem. Predmet razmatranja u brojnim odlomcima ovog rada bio je izvor, a preteno namjena, komunikacijskih tokova ili prijem komunikata. Ovdje su funkcije ipak bile razmatrane prije svega prema imanentnom shvatanju, tj. s gledita akcentovanih izabranih dijelova procesa komunikacije koji su izdvojeni iz semiotske, psiholoke i lingvistike analize Persa, Bilera, Jakobsona, dok, van tog okvira, nisu uzeti u obzir svi odnosi sfere drutvenih utjecaja simbolike kulture. Pragmatina analiza semioze, koja u potpunosti uzima u obzir socioloke implikacije, eka na jo opseniji razvitak i zahtijeva mnoga empirijska istraivanja koja su neophodna kao njena osnova.357 Ovom prilikom moe se ukazati na teoretske propozicije koje, ini se, posebno odgovaraju kao aparat sline analize, koja se posebno odnosi na funkcije simbolike kulture. Ovdje je od koristi pojam sekundarnog sistema modeliranja koji koriste ruski semiotiari koji su povezani sa semiotikom grupom u Tartuu. Ovaj sistem modeliranja obuhvata umjetnost, posebno knjievnost, dok je njegova sekundarnost istaknuta s obzirom na, u toj teoriji prihvaenu, zavisnost od jezika, koji predstavlja osnovni sistem modeliranja. Razumijevanje modelirajuih utjecaja kulture, prema ovom
357 Teorijske implikacije ove problematike razvija A.Pjotrovski u lanku Koncepcije procesa komuniciranja u sociologiji.

shvatanju, moe se najbolje predstaviti pomou jezika i na jezikim primjerima. Ideja o utjecaju jezika naslanja se na Sapirovu hipotezu, koju je zatim razvijao Vorf, a kasnije je vie puta razmatrana, kritikovana i branjena, modifikovana, ali ipak podrana bar u nekom obliku.358 Prema ovoj hipotezi, koja je zasnovana na komparativnim istraivanjima o odnosu jezika i kulture naroda na razliitim nivoima razvoja, nain na koji se vidi svijet, pa time i osnova za orijentaciju u djelanju, u velikoj mjeri zavisi od jezika. Jezik odreuje karakter sagledavanja vremenskih i prostornih zavisnosti meu stvarima, ralanjenog ili nediferenciranog shvatanja supstancije kao neograni ene mase, formulie klasifikacije fizikog svijeta. U ovoj posljednjoj oblasti, Vorf i istraivai primjenjivosti njegove koncepcije mnogo panje posvetili su pitanju percepcije boja. Vorf je skrenuo panju na raznolikost klasifikacije boja u razliitim indijanskim i indoevropskim jezicima. Njegova sugestija smjerala je ka tvrdnji da razliiti principi taksonomije nalaze svoj izraz u razlikama u percepciji. Ova Vorfova hipoteza je, u krajnje relativistikom obliku, bila opovrgnuta u kasnijim empirijskim istraivanjima, posebno u radu Berlina, Keja i Kon-klina. Pokazalo se da su svi poznati sistemi klasifikacija osnovnih boja zasnovani na univerzalnom, jednoobraznom mehanizmu percepcije boja unutar ljudske vrste. I u ovom sluaju, kao i u drugim slinim situacijama, pokazalo se da kultura ne moe - posebno na due staze - "varati prirodu", kako je to definisao Salins. A ipak, upravo Salins prihvata da su na ini sluenja nomenklaturom boja jedan od brojnih karakteristinih primjera kako kultura svojevrsno modeluje nain ljudskog ponaanja na prirodnim osnovama. Tako Salins pie da "pravednost treba prepustiti kulturi kao treem lanu koji egzistira pored subjekta i objekta, izmeu podsticaja i reakcije i koji izmeu njih posreduje pridavanjem znaenjskog karaktera objektivnim pojavama".359 Semiotizacija i simbolizacija prirodnih pojava vode ka pridavanju bojama, koje su suprotstavljene samo u fizikom smislu, znaenja i smisla, kao, na primjer, ta je isto, a ta neisto, ta je profano, a ta sveto, onog
358 E.Sapir, Language. An Introduction to the Study of Speech; B.L.Whorf, Language, Thought and Reality. Language in Culture and Society, red. D.Hymes 359 MSahlins, Colors and Cultures, u: SA

341 340

Antonjina Kloskovska ____________________________________________________

SOCIOLOGIJA KULTURE

to predstavlja ivot i onog to jeste smrt. Tokom ovog procesa vri se, saglasno Salinsovoj definiciji, drutveno prisvajanje prirodnih procesa, koje ima arbitrarne crte, ali ne potcjenjuje objektivne osobine pojava. Poznato je da simbolika interpretacija boja nije identina u razliitim kulturama. esto bliska u okviru kultura sa zajednikom tradicijom, ona je dijametralno suprotna u Evropi i Kini, na primjer. Salins je svjestan te prividne suprotnosti principa, pozivajui se na prethodno citiranu Levi-Strosovu ideju, prema kojoj univerzalna osobina kultura nisu elementi ljudskog iskustva, ve je to sam princip njihovog ureivanja, koji odraava univerzalnu strukturu ljudskog uma. Ova interpretacija se time razilazi sa Vorfovim krajnjim relativizmom i kulturnim determinizmom, ali ipak sa ovim konceptom dijeli pribliavanje uloge jezika prema Kasirerovom shvatanju, koje svoj temelj ima u neokantovskoj filosofiji, kao i Levi-Strosovom pansemiotizmu. Naime, ovdje se struktura ljudskog uma razumije "ne kao imperativ kulture, ve kao njeno orue" koje "mudrost kulture" podreuje svojim ciljevima. Ovo stanovite razlikuje se od kantovske metafizike - bar u odreenim formulacijama - po tome to kultura, prema Salinsovom shvatanju, djeluje kao kompleks grupnih imaginacija ili kao objektivizo-vana misao drutva. Ovo podreivanje ima, dakle, karakter drutvenog podreivanja, a funkcija jezika kao glavnog elementa kulture ima drutveno-instrumentalni karakter. Interpretacija modela, koju je izvrio Levi-Stros, takoer se oslanja, u najmanju ruku djelimino, na njihovu relativizaciju u odnosu na drutvo. U Strukturalnoj antropologiji on pri tome vri razlikovanje koje ima poseban znaaj za ananlizu pragmatikih funkcija kulture. Kada je posrijedi karakterizacija modela "kune radinosti", tj. onih modela koje su kon-struisali lanovi drutva, on ih dijeli na mehanike i statistike, drugim rijeima na one kojih su svjesni uesnici drutvenog ivota koji se njima slue, i onih koji nisu svjesni. ovoj podjeli ve je bilo rijei prilikom razmatranja koncepata fenomenoloke sociologije. Ona je bliska razlikovanju unutranjih i spoljnih pojmova u teoriji sociolokih modela Ejbela.360 Karakteristike prve od ovih kategorija treba upotpuniti daljom diferencijacijom. "Sopstveni modeli" uesnika u drutvenom ivotu ne slue samo

za opis i razjanjenja, ve imaju i normativan karater.361 Isto, uostalom, vai i za Levi-Strosove "spoljne" ili "statistike" modele, jer kada ih formuliu istraivai i budu uvedeni kao predmet drutvenog iskustva, oni postaju, u izvjesnom domenu, sopstveni modeli drutva i mogu vriti u odnosu na njegove odreene kategorije i sredine normativne funkcije ili, u irem smislu, postaju drutvene vrijednosti igrajui uloge kako normi, tako i ocjena. Modelirajue funkcije simbolike kulture bie nadalje razmatrane bez obzira na to da li je njihova osnova optedrutvena i anonimna aktivnost, gdje je jezik manifestacija, ili se radi specijalnim djelatnostima stva-ralaca-poiljalaca odreenih kategorija prenosa - naunika, umjetnika, organizatora masovne zabave. Zato e panja biti usmjerena ka razlikovanju dvije kategorije modelujuih funkcija - opisnih i razjanjavajuih funkcija i, s druge strane, funkcija normiranja i ocjene. U traganju za optom karakteristikom razliitih oblasti simbolike kulture Kasirer je naao da je to funkcija otiska formi na okruuju u stvarnost. Ovu ulogu podjednako vre jezik, umjetnost, religija, nauka i filosofija. U skladu sa svojom inspiracijom - neokantovskim stanovitem ovim oblastima simbolizacije, Kasirer je pisao: "Sve one ive u posebnim svjetovima-slikama, koji ne reflektuju empirijske podatke, ve ih prije stvaraju prema sebi svojstvenim principima. Svaka od ovih funkcija stvara sopstvene simboli ke forme koje, ako i nisu identine sa intelektualnim simbolima, sigurno pripadaju istom rangu proizvoda ljudskog duha."362 Ck se i u navedenom citatu ogleda priznavanje odreene granice izmeu saznajnih formi-modela i drugih oblika simbolike kulture, koji su konstruisani uz mnogo vie slobode. Kada se poe van kantovskog stanovita i prihvati da je funkcija naunog saznanja da preko modela reprodukuje promjenljive i njihove relacije koje su bitne u stvarnosti, potrebno je naglasiti razliku izmeu saznajnih funkcija nauke i kreativne funkcije umjetnosti. Pored toga, moe se prihvatiti da i jedna i druga stvaraju modele koji su svjesni stvarnosti kao inioca koji odreuje principe njihovog preobraaja, odnosno manipulacije. Bekonova ideja znanja odnosi se upravo na ovu drugu funkciju nauke, ali su i neke teorije umjetnosti takoer snano isticale saznajne aspekte prezentativnog simbolizma, posebno, na primjer, ideja Suzan Langer.
361 362

360

T.Ejbel, Modeli u sociologiji 342

Uporedi: A.Kloskovska, Uzori i modeli u sociolokim istraivanjima porodice. E.Cassirer, Philosophie der symbolischen Formen 343

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

Uzevi skupa, simbolika kultura modeluje ovjekovu drutvenu stvarnost na dva naina: daje forme za shvatanje stvarnosti, za zajedniko konstruisanje njene slike i objanjenja zavisnosti elemenata i, s druge strane, daje forme za njenu ocjenu i norme djelanja u njenim okvirima. Posebno u ovoj drugoj sferi simbolika kultura izlazi van okvira auto-telinosti. Prva se moe shvatiti kao podreena drugoj i u odnosu na nju usluna. To je oigledno u odnosu na znanje, kako u svakodnevnom obliku, tako i u naunom. Analognu, mada ne potpuno identinu situaciju imamo u oblasti umjetnosti, koja je prethodno bila razmatrana kao najistija realizacija kriterijuma autotelinosti simbolike kulture. Na umjetnost se odnosi upravo koncepcija sekundarnih sistema modelovanja koju razvijaju ruski semiotiari. Prema njihovom shvatanju analiza tih sistema po svojim karakteristikama zahtijeva veoma pronicljivo i tehniki specijalizovano ispitivanje umjetnikih i knjievnih kodova, uloge izabranih mitolokih ili knjievnih motiva, prirodnih jezika i njihovih izabranih aspekta u stvaranju stvarnih ili fantastinih slika.363 Ona se kree preteno u ravni sintakse, slijedei uzajamne odnose znakova u okviru sistema. S pragmatinog gledita neophodni su iskorak iz analize samog teksta i ispitivanje njegove realizacije u procesu komuniciranja. To je oblast teorije koja je najtea i relativno je najmanje uznapredovala prema kriteri-jumima empirijskih istraivanja, a pri tome je na najegzaktniji na in povezana sa sociologijom kulture. Uz dato stanje razvoja ove oblasti, ve su formulisane brojne propozicije tipologije osnovnih drutvenih funkcija umjetnosti. Davidov navodi etiri tipoloke kategorije - kompenzirajuu funkciju, koja je povezana sa posredovanim doivljajima, saznajnu funkciju, moralnu i estetsku funkciju u striktnom smislu.364 Moe se oekivati irok konsenzus sudova u pogledu autotelinog karaktera prve i posljednje od navedenih kategorija. Druga moe biti i autotelina i instrumentalna, jer je slina svim oblicima znanja, koji mogu predstavljati kako izvor satisfakcije liene interesa, tako i orue praktino
363 Uporedi, na primjer, zbirku studija Vtorinije modelirujuije sistemi, koja sadri rasprave iz semiotike kulture koje su posveene paganskim elementima u slovenskoj hrianskoj terminologiji (B.A.Uspenski), hodoaima kao tekstovima kulture (A.Arhipov), zamisli muhe kao knjievnog motiva (O.Ternovska), sirijskim citatima kojima se predstavlja avo u slovenskoj literaturi (B.A.Uspenski) itd. 364 J.Davidov, Umetnost kao socioloka pojava

upotrebljive ivotne orijentacije. Kategoriju moralnog djelovanja umjetnosti mogue je, ako ne i iskljuivo, odrediti kao instrumentalnu. Upravo je o njoj mogue posebno kazati da modelujue utjee u drugom meu prethodno navedenim znaenjima modelovanja, nalazei izraz u ocjenama i normama koje se neposredno prihvataju i realizuju u sferi drutvene kulture. Lav Tostoj je stavljao naglasak upravo na ovu posebnu moralnu funkciju umjetnosti, pa je u rijeima naratora Krojcerove sonate izrazio pogled kojim se umjetnost gotovo izjednaava sa sistemom signala koji oslobaaju pozitivna ili negativna drutvena djejstva. Slino kao to zvuk vojne trube predstavlja signal za napad, tako i zvui muzike mogu da predstavljaju poziv na brakolomstvo. Zbog toga je Tostoj priznavao neophodnost stroge moralne kontrole umjetnosti, s obzirom na njene mogue drutvene apele. Predstavljeno stanovite je, naravno, suvie ekstremno da bi moglo da bude prihvaeno. Elementi umjetnosti su simboli, a ne signali. Priznavanje moralnih i ostalih instrumentalnih funkcija umjetnosti ipak pripada osnovnim tvrdnjama svake sociologije kulture. Sa stanovita teza koje smo prethodno prihvatili potrebno je razjasniti u kakvom su one odnosu sa utvrenim nerezidualnim karakterom simbolike kulture i njenom autotelinou. Odgovor na prvi problem tijesno je povezan sa prih-vatanjem komunikativnog koncepta umjetnosti. Simbolika kultura je definisana tako da je liena interakcijskih residua, tj. da u svom glavnom komunikativnom aspektu u inu interakcije nema odgovarajuih odzivnih elemenata koji se odnose na drutvene uloge i pozicije, izuzev uloge poiljaoca i primaoca poruke. Sama poruka ne posjeduje interakcijski residuum ukoliko se prima u ravni autotelinog, semiotikog kontakta. Slualac prie o razbojnitvu ne uestvuje u zloinu, slino kao to italac Antigone ne uestvuje u njenoj rtvi, ak i kada funkcija posredovanog doivljaja doprinosi da se obojica u momentu primanja poruke identifikuju sa herojima. Slinu misao iznio je Osovski kada je pisao da nas u umjetnosti privlai ovjek koji nas niim ne ugroava, niti nam moe bilo ime pomoi. Simbolika iskustva autotelikog karaktera ne iscrpljuju se uvijek i u potpunosti u momentu njihovog trajanja. U ljudskoj linosti ona ostavljaju tragove, vre utjecaj iji karakter i mehanizam je vrlo teko pratiti i, prema
345

344

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

tome, malo njemu znamo. On se, meutim, manifestuje u djelovanjima koja zadiru u sferu drutvene kulture i kulture egzistencije. U drutvenoj kulturi djelovanje ovjeka - na izvjestan nain transformisanog umjetnou, znanjem, igrom, filosofijom, religijom - stie novu dimenziju. Ono dobija interakcijski residuum. U objema sferama ono postaje instrumentalno. S obzirom na diferencirane, sloene procese reprodukovanja simboli kih poruka, s obzirom na njihov potencijalni informacijski volumen i polisemiju, utjecaj simbolikih iskustava, koja se u drugim sferama kulture manifestuju na instrumentalan i praktian nain, ipak nije oigledan, jednoznaan, automatski. Nije nemogue da slualac Devete simfonije nije prije, ili poslije, uestvovao u ubistvu ovjeka, mada kao slualac uestvuje u neemu to predstavlja suprotnost tom inu. Simbolika iskustva ne vladaju ljudima na automatski i apsolutan nain. Takvu mo ne posjeduje nijedan oblik semioze. Ona ne predstavljaju ak ni signale. Ali nisu ni neplodna u osnovnim oblastima ljudske egzistencije kojima upravlja princip instrumentalnosti. Ona, naime, pripadaju iniocima koji formiraju ovjekovu svijest. Sa tom funkcijom asocirana je ideja vaspitanja putem umjetnosti, koju je formulisao Herbert Rid. Suhodolski i njegovi saradnici razvijaju analognu problematiku u iroj ravni, povezujui je ne samo sa umjetnou, ve sa svim oblastima iroko shvaene stvaralake djelatnosti ovjeka.365 Vaan element ovog stanovita predstavlja tvrdnja da se stavovi koje smo definisali kao autoteline ne ograniavaju na sferu simbolike kulture, ve da se mogu realizovati u oblasti proizvodnog rada - dakle, u sferi egzistencije i u sferi drutvenih odnosa. Na ovom mjestu se, prije svega, razmatra predmet koji se u terminima sociologije definie kao socijalizacija posredstvom simbolike kulture. U prethodnim poglavljima opirno su odreeni drutveni okviri tog procesa. Njihovi pojedini elementi zasnivaju se, naravno, na interakcijskim residuima. Odnosi izmeu stvaralaca, onih koji djela reprodukuju, organizatora i primalaca kulture, kao drutveni odnosi koji stvaraju okvir simbolike kulture, predstavljaju dio drutvene strukture i oni su inilac odreivanja mjesta u toj strukturi koje slijedi iz uloge koju izvravaju. Pri tome, to mjesto zavisi od prestia koji se u drutvu priznaje samim inom
365

uestvovanja u kulturi. Formiranje svijesti uslijed utjecaja procesa semioze je, dakle, drutveno vrednovano i ta injenica predstavlja jedan od motiva u ea u simbolikoj kulturi. On se, takoer, nadovezuje na tenju za definisanjem samog karaktera simbolike kulture. Ovakve tenje se realizuju u raznim oblicima institucionalnog djelovanja, ali takoer i vie spontanim djelovanjem neorganizovanih grupa u esnika u kulturi. Institucionalizovani kanali organizacije kulture djeluju pomou razliitih metoda - inspiracije, selekcije, cenzure. Stvaraju objektivne uslove za razlike u dostupnosti poruka prema ocjeni dopustivosti utjecaja njihovog sadraja. Najuniverzalnije i posebno operativno sredstvo socijalizacije u oblasti simbolike kulture jeste prosvjetni sistem, koji koristi, u karikama koje odreuje drutvo, aparat prinude. Upravo ovdje realizuje se "simbolika nadmo" drutva, koja dovodi do toga da se ovaj vid kontakta sa kulturom ne iscrpljuje u autotelinosti, mada je ne iskljuuje. Instrumentalnost kulture u kolskom sistemu ima dvojak karakter. Ona svoje ishodite ima u socijalnoj situaciji uenika, koji prihvata elemente simbolike kulture saglasno zahtjevima uitelja, roditelja, radi sticanja ste-pena obrazovanja, radi promocije i radi svedoanstva o izvrenju kolske obaveze. Instrumentalne zadatke kolski sistem obavlja prema kriterijumu drutva kojem treba da obezbijedi priliv novih lanova, koji su odgovarajue kvalifikovani za izvrenje razliitih praktinih zadataka, ali koji su istovremeno opskrbljeni sumom informacija i doivljaja koji se smatraju kao neophodni za drutvenu integraciju. U prethodno navoenoj analizi inilaca razvoja kulture iznijeta je tvrdnja da se uslovi koji najvie doprinose tom razvoju oslanjaju na snano osjeanje potrebe za integracijom naroda. Ipak, djelovanje sistema prosvjete, slino kao i kod drugih institucija uestvovanja u kulturi, ne iscrpljuje se u instrumentalnim funkcijama. S druge strane, spontani kulturni pokreti, koji bi se a priori mogli smatrati za najistija autotelina djelovanja, takoer se ne ograniavaju na ove funkcije i ne stavljaju ih uvijek na elo svog djelovanja. Primjer takvog tipa pojava predstavljaju pokreti koji su obuhvaeni nazivom kontrakultura. Oni imaju raznovrsnu genezu i manifestacije, ali im je izvjesna zajednika karakteristika princip generacijske regrutacije uesnika i neformalnost grupa, kao i masovan, ali neposredan, auditorijum. Kontrakultura predstavlja manifestaciju djelovanja mladih ljudi, povezanih u grupe vrnjaka
347

B.Suhodolski, Lavirinti savremenosti; I.Vojnar, Vaspitne perspektive

umetnosti 346

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

koje uestvuju prilikom grupnih javnih nastupa, koji predstavljaju povod za snanu ekspresiju njihovih stavova. U ovoj definiciji iscrpljuju se elementi koji su zajedniki za kompleks pojava obuhvaenih tim nazivom. S obzirom na temu razmatranja, bitne su osobine kontrakulture koje su povezane sa simbolikom kulturom u njenom pravom obliku. Nesumnjiva je povezanost ovog pravca sa pojavama koje se odvijaju u savremenoj popularnoj muzici, u poeziji, teatru i slikarstvu. U svim nabrojanim oblastima, umjetnike i intelektualne manifestacije odraavaju, ipak, snanu tendenciju u pravcu instrumentalnog djelovanja u sferi drutvenih odnosa. Ove tendencije takoer su posebno istaknute u sociolokim teorijama koje se odnose na itav kompleks pojava i koje se povezuju sa izdvajanjem "ustanovljene" kulture, istovremeno pokuavajui da ih sauvaju od zajednikog imena.366 Faktika unutranja nejednoobraznost ovog kompleksa navela je Vilenera na razdvajanje pojava koje se obino u striktnijem smislu vezuju za kontrakulturu, nego za antikulturu.367 Kontrakultura je usmjerena protiv ustanovljenog poretka da bi na njegovo mjesto postavila sopstvene, u odnosu na taj poredak opozicione principe i vrijednosti. Antikultura se zadrava na samoj negaciji, iscrpljuje se inom odbacivanja. Oba izdvojena pojma mogu se odnositi podjednako na neposrednu, instrumentalnu primjenu u sferi ideologije i politike borbe, kao i na simboliku kulturu u pravom smislu i u granicama pojava svojstvenih kulturi. Ostajui u ovoj drugoj ravni, moemo ukazati na slinosti kontrakulture i antikulture sa tokovima avangardne umjetnosti i kritike na prijelomu XIX i XX vijeka. Sa tim slinostima istoriari te epohe povezuju novu popularnost futurista, dekadenata, formista meu omladinom druge polovine XX vijeka.368 Ipak, drutvena baza oba pokreta znatno se razlikuje. Ona je bila veoma ograniena, takorei zatvorena unutar kruga umjetnike ciganerije na izmaku epohe. Oblik kontrakulture danas ima znatno iru drutvenu osnovu, to je rezultat opteg napretka demokratizacije. Kao rezultat toga imamo da su danas elementi drutvenog protesta,
366 T.Roszak, The Making of a Counterculture; AJavlovska, Putevi kontrakulture; E. i F. Rikov, Izmeu utopije i upitanosti A.Willener, Culture, contre-culture, anti-culture a - Tere d'industrie culturelle. Referat na simpozijumu posveenom modelima civilizacije, Burgos 1979. 367 Uporedi: A.Vaik, udna istorija avangarde.

bilo da tee rekonstrukciji ili destrukciji, i koji su instrumentalno orijenti-sani, znatno jai i da igraju veu ulogu u odnosu na elemente, imanentne simbolikoj kulturi, kritike i stavova koji se odnose na umjetnike, naune i filosofske paradigme. Istina je, takoer, da su umjetnici avangarde vidjeli srodstvo izmeu sopstvenog djelovanja koje je teilo revolucionisanju umjetnosti i revolucionarnih tokova sopstvene epohe i da su traili puteve neposrednog kontakta sa radnikim masama. U sluaju pokreta koji su isto estetski i koji operiu umjetnikim konvencijama koje su nove i teke za prijem, kao to je formizam u slikarstvu, bio je to utopijski poduhvat u svom vremenu.369 Tako je revolucionarnost ovih kulturnih djelovanja ostala zatvorena u isto umjetnike granice, unutar autoteline sfere simbolizacije. Ideologija kontrakulture druge polovine XX vijeka nala je svoj izraz u masovnim pokretima i manifestacijama omladine na Zapadu. Kako za sada izgleda, ona nije izazvala dubok i trajan utjecaj na drutvenu infrastrukturu, ali je ipak za isvjesno vrijeme uskovitlala i uzbudila drutveni ivot, poremetila ustanovljeni poredak, mada ga nije unitila. Prethodno smo naveli dva tipa pojava simbolike kulture, koji su izvan principa autotelinosti i koji su usmjereni ka realizaciji instrumentalnih zadataka. U prvom sluaju bilo je to djelovanje koje je svoj izvor imalo u ustaljenim institucijama kulture koje su bile povezane sa postojeim drutvenim poretkom, a koji je u simbolikoj kulturi traio izvore za integraciju itavog drutva, uz zadravanje izvjesne kanonske dobiti i njeno umnoavanje prema ustaljenim pravilima. Ovdje se drutvo koristi kulturom kao sredstvom pripreme svojih lanova za praktino korisne funkcije. U drugom sluaju simbolika kultura je trebalo da bude orue u organizaciji borbe sa ustaljenim poretkom, a u najmanju ruku orue izraavanja protesta prema njegovoj prirodi. Rasprostranjenost i znaaj prvog tipa instrumentalne primjene simbolike kulture i intenzivnost i stihijnost djelovanja drugog tipa navode na postavljanje pitanja kakva je, u ogledalu tih injenica, uloga autotelinosti
To se posebno odnosi na grupu likovnih umjetnika (umjetnici revolucionari) tokom dvadesetih. Mnogi pjesnici tog vremena zaista su uspostavili kontakt sa radnikim pokretom, ali ne putem svog najavangardnijeg stvaralatva. A.Zavada, Futuristika vizija masovnog primaoca umetnosti; M.Zavorska, Futuristika koncepcija umetnosti za mase; A.Turovski, U krugu konstruktivizma.
369

348

349

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

simbolike kulture, da li je osnovano zadravanje prethodno prihva enog aksiolokog kriterijuma za njeno izdvajanje. Odgovor na ovo pitanje mora imati djelimino hipotetiki karakter, jer zahtijeva dalja produbljena istraivanja pragmatinog aspekta kulture. Meutim, u svjetlu aktualnih koncepcija i empirijskih podataka mogue je dati bar skicu definicije funkcije autotelinosti kao neophodnog elementa punog djelovanja simbolike kulture. U vezi s tim, vrijedi citirati stanovite Herberta Markuzea o prividnoj paradoksalnosti njegovog poloaja kao priznatog ideologa pokreta instrumentalne kontrakulture. U skicama iz ezdesetih godina, posebno u Primjedbama o redefiniciji kulture, Markuze otro suprotstavlja kulturu i civilizaciju, to podsjea na opoziciju tih pojmova u Spenglerovoj teoriji. Kultura je definisana kao oblast nesputanosti, slobode i neoperacionalne misli, suprotno od operacionalne, odnosno instrumentalne civilizacije. Glavna misao, koja je originalna u odnosu na Spenglera, odnosi se, meutim, ne na komercijalnu eksploataciju kulture, koja je svojstvena civilizaciji, ve na administrativnu ideoloku eksploataciju, koja je povezana sa spoljanjim procesom znatnog irenja nekada elitnih sadraja. Takvoj zloupotrebi simbolike kulture Markuze suprotstavlja funkcije koje smatra realizacijom autentinih ciljeva kuture. To su autoteline funkcije knjievnosti, umjetnosti, muzike, odnosno humanistike kulture, koje su iznad svih oblika naune spoznaje prirode. U preporodu takve kulture vidio je Markuze nadu za osloboenje svijeta iz okova organizacije aktualnog drutvenog poretka i za oslobaanje od alijenacije kao posljedice te organizacije.370 Ovaj stav je po svojoj prirodi utopijski, ako treba da znai postulat zamjene organizacije sloenih civilizovanih drutava spontanim ueem u autotelino doivljavanoj kulturi. Podjednako utopijski karakter imale su i pretpostavke pokreta kontrakulture, koji su se sami pretvorili u organizacije koje se bezuspjeno - metodama instrumentalnih teroristikih akcija - bore za uspostavljanje novog poretka, kao i pokreta antikulture, ije su pristalice pasivno povukle na margine makrostrukturalne organizacije drutva. Opravdanje prihvatanja autotelinosti kao kriterijuma za izdvajanje i kao funkcije simbolike kulture mora se, sa pragmatikog stanovita, traiti ne izvan organizacije same kulture i drutva koje je realizuje, ve
370

unutar nje. Autotelike motivacije i momenti autotelikih iskustava pri tome ne samo da izgledaju mogui u okviru instrumentalnog funkcioni-sanja kulture, ve su, zapravo, neophodni za njegovu realizaciju. Upravo to je imao na umu Osovski, kada je pisao da ako ovjek neto ini radi same umjetnosti, to ne znai da to ini samo radi umjetnosti. On je naveo vrlo jednostavno, a pronicljivo, glavne drutvene funkcije umjetnosti, ija realizacija zahtijeva upravo autoteline doivljaje.371 Osovski je naveo pet glavnih kategorija drutveno pozitivnih utjecaja umjetnosti - njenu funkciju moralnog i psihikog "proienja", produbljivanje zajednikog ivota ljudi zahvaljujui formiranju drutvenih veza lienih interesa, produbljivanje intelektualne imaginativnosti i emotivne osjetljivosti, utjecaj koji dananjim jezikom moe biti definisan kao razvijanje stavova drutvenog angamana i formiranje stvaralakog stava. On je uzeo u obzir i mogunosti drutveno negativnog instrumentalnog utjecaja umjetnosti. Krajnji smjer djelovanja umjetnosti nije uvijek jednostavno odrediti, jer on zavisi od vrlo sloenih psihosocijalnih uslova prijema, interpretacije i prethodnih stavova koji prate recepciju. Iz tih razloga, pri sadanjem stanju znanja, nije lako odgovoriti na pitanje, koje praktiari esto formuliu, o prirodi djejstva konkretnih poruka kulture i odgovarajuem izboru sredstava koja bi trebalo jednostavno i nepogreivo da vode ka dostizanju eljenog utjecaja. Ipak je mogue tvrditi, sa znatnim stepenom sigurnosti, da intenzitet autotelinog doivljaja poveava vjerovatnou djelovanja i u sferi instrumentalnih posljedica kulture, bar posmatrano na velikom uzorku koji omoguava primjenu rauna vjerovatnoe. Teei praktinoj efikasnosti, vrijedi, dakle, voditi rauna o autotelinim aspektima djelovanja simbolike kulture. Ostajui organizacija simbolike prinude, kola stvara situacije irokih i raznovrsnih kontakata sa kulturom, bez kojih mnogi ljudi moda nikada ne bi doli do potencijalnih izvora najlinijih, lienih interesa, kulturnih iskustava. Doivljaji koji pri tome nastaju predstavljaju najbolje sredstvo maksimizacije efikasnosti instrumentalnih zadataka obrazovanja. Dodiri sa kulturom iz profesionalnih ili snobovskih razloga, ili s obzirom na obi aj i oekivanja koja su u vezi sa drutvenom pozicijom, takoer pruaju
S.Osovski, Osnovi estetike, Dela, tom 1, skica O vaspitnim potencijama umetnikog stvaralatva, str. 347-8 351
371

H.Marcuse, Culture et societe

350

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

autoteline doivljaje i ovi momenti su vani ak i za unutranje iskustvo ovjeka. U oblasti naune djelatnosti ista spoznajna pasioniranost predstavlja neizmjerno vaan inilac postizanja eljenih rezultata, ali obino ne bi bila dovoljna za preduzimanje i dovoenje do kraja sloenog spoznajnog zadatka, s obzirom na psihike, drutvene i materijalne uslove ove oblasti aktivnosti. Snano internalizovana simbolika kultura moe postati orue praktinog djelovanja time to, vrei motivacione funkcije, odreuje jedan od elemenata drutvene ili tehnike situacije. Meutim, to nije inilac koji moe na proizvoljan nain da modifikuje druge elemente. Definicija situacije koja je izvrena pod utjecajem simbolike kulture moe snano da djeluje na ljudske postupke, ali u sutini ona nema utjecaja na to u kakvom su meusobnom odnosu ostali elementi spoljanjeg situa-cionog sistema prema onome koji definie. Autotelinost kulture igra, meutim, veliku ulogu u multiplikaciji motivacione snage postupanja. Vraajui se na primjer Fausta, koji smo citirali u VI poglavlju, moemo se podsjetiti da je iskustvo "najvieg trenutka" svog ivota on imao upravo onda kada je realizovao djelo velikog instrumentalnog, drutvenog zna aja. injenica da se ovaj primjer odnosi na knjievnu fikciju ne oduzima mu psiholoku istinu. Izraz priznavanja te istine predstavlja uvoenje faus-tovskog tipa linosti u filosofske, psiholoke i antropoloke teorije. Tipologija kultura koja se nadovezuje na tipologije linosti, predstavlja odgovor na suprotnu praksu, koja je zasnovana na karakterizaciji linosti kao odrazu kulturnih monolitnosti koje su svojstvene narodima, klasama ili drutvenim sistemima. Koncepcija habitusa, koju je formulisao Pjer Burdije, predstavlja primjer detaljno razvijenog i teorijski prefinjenog stanovita, koje priznaje unutranju monolitnost itavih kulturnih kompleksa koji su svojstveni klasama u razvijenim kapitalistikim drutvima. Ove principe u istom i, rekli bismo, prepariranom obliku izraava simbolika kultura, koja je definisana kao legitimna, prava sfera kulture. Saglasno sa ovom koncepcijom, u umjetnosti, znanju, razonodi treba da bude sadran isti skup kriterijuma distinkcije, ili diferencijacije, koji definie karakter rada, oblike drutvene djelatnosti, steene naine ponaanja, izbor i korienje predmeta svakodnevne upotrebe koji su svojstveni praksi svake klase. Burdije izvodi svoje stanovite iz bogate filosofske tradicije, polazei od Lajbnica, Kanta, fenomenologa i egzistencijalista. On svoje teze takoer 352

podupire bogatim empirijskim materijalom, koji smo predstavili u prethodnim poglavljima. I pored atraktivnosti prezentiranih teza, sueljavanje sa drugim savremenim koncepcijama, kao i sa drugaijim istraivakim materijalom, izaziva sumnje u monolitnost i posljedice klasnih tipova kulture. Nije to pitanje o jednom teorijskom konceptu nekog izuzetnog autora, ve je pitanje o istoti stilova ivota savremenih drutava, ili bar pitanje stila u simbolikoj kulturi. Abraham Mol je, definiui savremenu kulturu kao mozainu, primijetio da njene osobine izmiu pokuajima jasne diferencijacije i definicije jednoobraznosti principa. Istraivanja koja su raena u Poljskoj, jednoj od zemalja koje prolaze kroz duboke drutvene promjene, koja je bogata procesima dekompozicije i nove kompozicije osobina klasnih skupina, prije su pokazala nejednorodnost i fluidnost, nego izrazite klasne razlike. Sama homogenizacija mnogih oblasti savre-mene kulture, svojstvena posebno njenom treem sistemu, u odreenim oblastima doprinosi preplitanju prakse kulture razliitih drutvenih kategorija, uz istovremeno razilaenje u drugim. Upravo autotelini karakter simbolike kulture ini moguom veu proizvoljnost u ovoj oblasti kulture, pa time i raznovrsnost izbora u poreenju sa kategorijama striktno determinisanim uslovima egzistencije i residuima drutvene interakcije. Simbolika kultura predstavlja sferu sa relativno najveom slobodom. To je ipak relativna sloboda. Pojam autotelinosti ex definitione iskljuuje, uz ovdje prihvaeno shvatanje, prinudu koja bi morala ponitavati sposobnost i spremnost doivljaja, lienih interesa, "ivota u trenutku". Moe se prihvatiti da ova tvrdnja nije u suprotnosti sa idejom simbolike premoi. Kultura koja je nametnuta pod pritiskom, na primjer kolskog sistema ili snobovske motivacije, moe vremenom postati predmet autentinih autotelinih doivljaja. To otvara put najsuptilnijim ideolokim manipulacijama. Ono to postaje autotelino, moe djelovati uprkos objektivnim interesima neke drutvene kategorije, ali ne i uprkos faktikim subjektivnim interesovanjima i vrednovanjima. Razmatranja o mehanizmima simbolike premoi u shvatanjima Burdijea vode ka pomalo sofistikim zakljucima o mogunosti simbolikog oduzimanja slobode u osjeanju slobode, pri emu mehanizam oduzimanja slobode nije postao dio svijesti svog predmeta. Istorijska i socioloka istraivanja ipak 353

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

upuuju na zakljuak da je takva situacija rijetko trajna i opta meu drutvenim kategorijama na koje se odnosi. Ideoloka manipulacija, kada se razmatra iz ugla subjekata koji je sprovode, moe imati takoer subjektivno autotelinu, a objektivno instrumentalnu funkciju. U prvom sluaju motiv za njenu primjenu jeste tenja ka irenju i uvrivanju vrijednosti koje se smatraju dragocjenim same po sebi. U drugom sluaju popularisanje vrijednosti predstavlja samo derivativnu osnovu tenje ka irenju vlasti nad ljudima i raspolaganja stvarima. Tijesna povezanost instrumentalnosti i autotelinosti u funkcionsanju simbolike kulture esto oteava definisanje situacije njenog prenosa i prijema. Instrumentalnost i autotelinost tijesno su, dakle, isprepletene u funkcionisanju simbolike kulture. Primjer takvog njihovog sloenog povezivanja predstavlja narodna kultura, posmatrana iz tog ugla, koju je Osovski povezivao sa pojmom ideoloke otadbine. Saglasno sa ovim shvatanjem, ideoloka otadbina narodne grupe obuhvata cjelinu stavova i njihovih korelata prema zajedni kom fondu prostornih, umjetnikih, intelektualnih, ideolokih i religioznih simbola koji se smatraju proizvodom i nasljeem grupe.372 Snana internalizacija ovih vrijednosti dovodi se u vezu sa ubjeenjem njihovom posebnom odnosu sa sopstvenom grupom, sa njenom istori-jskom sudbinom, karakterom, nainom djelovanja. Odnos prema tim vrijednostima kao prema sopstvenim, mada kolektivnim, ima dvojak utjecaj, koji se manifestuje u sferi individualnih doivljaja i samoocjene pojedinaca, kao i u oblasti drutvene kulture, u njenim vezama sa drugim lanovima grupe. Jedan od sociolokih termina sa dugom tradicijom, koji je predloio Gidings, definie "osjeaj za mi" kao glavni inilac grupnog zajednitva. Upravo taj osjeaj dozvoljava pojedincu da se identifikuje sa cjelinom simbolikog naslijea naroda i da odatle crpi lino zadovoljstvo. Halasinjski je odredio osjeanje ponosa kao glavni princip pripadnosti narodu. Izvor tog osjeanja je lina identifikacija sa rezultatima kolektivnog istorijskog djelovanja narodne zajednice kao sa "linim" dostignuima. Simbolike

vrijednosti predstavljaju jedan od rezultata djelovanja u odnosu na koje je to osjeanje posebno osnovano, jer uesnik-primalac zaista uestvuje u stvaranju, saglasno sa komunikativnom koncepcijom kulture. Najistiji autotelini oblik ovih iskustava istovremeno vri psiholoku funkciju od velikog znaaja za samopotvrivanje jedinke, daje joj osjeanje ukorijen-jenosti i oslonca na spoljanju stvarnost. Analiza linih dokumenata koju je izvrio Halasinjski u Mladom pokoljenju seljaka, prua brojne primjere funkcionisanja ovog psiholokog mehanizma u ivotu seoske omladine.373 Ova omladina je stjecala osjeaj za sopstvena prava zahvaljujui ueu u narodnoj kulturi i stjecanju svijesti o sopstvenoj vezi sa njenim vrijednostima. Pronalaenje sebe samoga unutar narodne kulture dovelo je do upi-tanosti o porodinim i lokalnim autoritetima, do svijesti o sopstvenoj graanskoj i klasnoj pripadnosti, djelovalo je, dakle, na instrumentalan nain u vanoj oblasti drutvenih odnosa. S druge strane, osjeaj za kulturno zajednitvo predstavlja inilac integracije u okviru narodne skupine. Ideoloka otadbina kao kompleks vrijednosti koje su refleksivno postale dio svijesti i obiajna veza putem navika, koja je djelimino nerefleksivna, realizujui se u djelovanju, a posebno u jeziku, predstavlja znaajan inilac posredovanja u drutvenim odnosima, u saglasnosti je sa vezom sopstvene grupe, mada ovu vezu ne iscrpljuje. Odnos prema vrijednostima koji se izraava preko njihovog prih-vatanja i osjeaja reflektuje se na njihove pristalice i na njihove oponente. Na taj na in jaaju antagonizmi ili veze na drugim principima, koji su zasnovani u sferi isto drutvenih povezivanja, interesa, kulture egzistencije. Takoer je mogu konflikt vrijednosti u ove tri sfere. ak i u takvom sistemu, zajednica simbolikih vrijednosti modifikuje i obuzdava tok konflikta. To se odnosi kako na narodne skupine, tako i na druge zajednice vrijednosti. Tendencija ka prenoenju stavova prema vrijednostima na drutvene odnose u vezi je sa nainom postojanja vrijednosti ija egzistencija zavisi od njihovog priznavanja. Utvrivanje drutvene zajednice vrijednosti uvruje ubjeenje o ispravnosti sopstvenog izbora, utvruje samu vrijednost intenzifikujui njeno djelovanje. U vezi sa tim, odbacivanje sopstvenih vrijednosti od strane drugih osjea se kao lina
J.Halasinjski, Kultura i narod; isti autor, Mlado pokoljenje seljaka; isti autor, Narodna masa i narod i druge studije, u: Revolucija mladosti
373

372 S.Osovski, Socioloka analiza pojma otadbine i druge studije, u: Pitanja drutvene psihologije, Djela, tom 3

354

355

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

ugroenost. Medijatorska funkcija vrijednosti prema drutvenom povezivanju nije, dakle, liena interesa u istom smislu, uz iroko razumijevanje interesa koji obuhvataju autoteline vrijednosti. Ona nije ni svemogua. Njena uloga u kofliktima sa interesima koji imaju rezidualni karakter mora biti predmet empirijskih analiza. Mogue je navesti primjere ljudskog ponaanja koji su odreeni odnosom prema simbolikim vrijednostima u veem stepenu negoli prema drugim aspektima koji su u vezi sa drutvenom kulturom ili kulturom egzistencije. Dirkemova studija samoubistvu kao svoj predmet ima krajnju situaciju neodoljivog motivacionog djelovanja simbolikih vrijednosti, koje je posebno vidljivo u sluajevima altruistikih samo-ubistava, koja potvruju vezu sa vrijednostima grupe po cijenu rtvovanja ivota. Ovaj primjer se ipak odnosi na situaciju striktne veze izmeu simbolikih i drutvenih vrijednosti. Zato su modelujue funkcije simbolike kulture posebno istaknute u primjerima njenih dominirajuih utjecaja u situaciji razilaenja izmeu pravca neposrednog djelovanja drutvenih uslova i karaktera simbolikih poruka. Saglasno sa koncepcijom autoritarne linosti koju je razvio Adorno, ideoloke deklaracije demokratizira su neefikasne u situaciji kada struktura grupe, a posebno priroda socijalizacije u porodici, formira linost sa reakcionarnim, antidemokratskim reakcijama.374 Adornova studija daje brojne primjere slinih operativnih situacija, izmeu ostalog i metodom individualnih sluajeva. Ipak, upotrebom sline metode mogu se pokazati frapantni sluajevi u kojima su utjecaji demokratskih i liberalnih vrijednosti, koji su prenoeni simbolikim putem, efikasno djelovali na formiranje linosti, uprkos realnim uslovima drutvene situacije koji su navodili na autoritarnost.375 Putem uea u formiranju linosti, u modelo-vanju realnih obrazaca ljudskog ponaanja, simbolika kultura prelazi u sferu drutvene kulture i takoer predstavlja dovoljan uslov za definisanje rezidualnog sloja te kulture - ona vri instrumentalan utjecaj. Ova tvrdnja ne predstavlja nedosljednost u odnosu na prihvaenu definiciju simbolike kulture. Ve je bilo rijei tome da njena auto-telinost predstavlja uslov njoj svojstvenog, sekundarnog instrumentalnog djelovanja. Niti je u suprotnosti sa, ovdje vie puta istaknutom,
Th.WAdorno (et al), The Authoritarian Personality A.Moskovska, Oslovljavanje stavova kulturom

opozicijom prema pansemiotizmu. Tvrdnja da simbolika refleksija mora da prati svako ljudsko djelovanje i da ponekad moe vriti naelan utjecaj na realno, nesimboliko djelovanje, ne znai da simbolizam predstavlja sutinu tih djelovanja. U knjizi je data formulacija da simbolika kultura nije svemona kao inilac praktinog djelovanja, niti je bespomona u odnosu na njega. Stanovite koje je odreeno na ovaj nain ima, nesumnjivo, ogranienu spoznajnu vrijednost, ali ono slui kao heuristiki princip koji odreuje ishodinu taku istraivanja, odreuje u kakvim konkretnim uslovima i u kom kvantitativnom odnosu simbolika kultura postaje samostalan ili pratei inilac uslovljavanja instrumentalnih djelovanja. Pojmovno razlikovanje instrumentalnosti i autotelinosti, pri takvom shvatanju, ostaje vano u pragmatinoj analizi kulture. Praktino je korisno ne izgubiti ni jedan od ovih aspekta, a u izvjesnim neizbjenim sluajevima definisati potrebu i uslove odustajanja od jednog u korist drugog. Autotelinost nije istovjetna sa nadreenou prema drugim aspektima kulture i nema neposredan izraz u hijerarhiji kulturnih vrijednosti. Kad je u pitanju nauka, mogue je jo lake utvrditi vezu izmeu pravog znanja, dubokog, potpunog, koje najbolje odgovara istraivakoj pasiji, sa mogunou efikasnije naune primjene. Umjetnost posmatrana, prema definiciji Osovskog, kroz kriterijum ljepote, a ne artizma, teko da podlijee hijerarhizaciji prema sli nom principu. Institucionalni kriterijum kulturne hijerarhije, koji je formulisan na drugom mjestu, zasnovan je na principima vrednovanja koji su odreeni s obzirom na presti institucija koje prenose kulturu.376 On je favorizovao organizacioni poredak realizacije kulture i time bio pogodan za socioloke metode analize. Ipak, on naginje ka konzervativizmu ocjena i ne odgovara u potpunosti primaoevom obuhvatanju kulture kao procesa komuniciranja. Mjera autotelinih vrijednosti kulture sadrana je, poslije svega, u karakteru poiljaoeve i primaoeve spoznaje. U svjetlu sadanjeg stanja znanja izgleda da intenzivnost tih doivljaja ne odgovara tano nivoima kulturnih vrijednosti koje su odreene institucionalnim kriterijumima. Ova tvrdnja navodi na relativistike zakljuke. Parafraziranjem reenice Platonovog Protagore moe se, u vezi s tim, rei da ak i kada su sve
376

A.Kloskovska, Masovna kultura

356

357

Antonjina Kloskovska _______________________________________________________

pojedinane formulacije prema kriterijumu autoteline ocjene simbolike kulture podjednako tane, nisu sve podjednako dobre. Stav da doivljaji grafomana i njegovih italaca mogu imati autotelian karakter, ne znai saglasnost sa tvrdnjom da su oni sposobni da maksimiziraju ljudske mogunosti u oblasti uea u kulturi. Sumnjive, dakle, izgledaju njihova trajnost i efikasnost kako u autotelikoj, tako i u instrumentalnoj ravni. Instrumentalna uloga simbolike kulture u ovoj knjizi je definisana kao sekundarna. To ne znai da je ona shvaena kao manje vana. Naprotiv. Sa optesociolokog gledita upravo ta funkcija jeste najvanija. Ona ovdje nije predstavljena na potpun nain, jer zahtijeva poseban, opiran zahvat, kojem bi prethodila nova empirijska istraivanja. Funkcije simbolike kulture u drutvenoj kulturi bie predmet narednih radova. Osobenost tih funkcija zasnovana je, naime, na njihovoj prvobitnosti, neophodnosti autoteli kog doivljaja vrijednosti koje nisu rezultat bioloke nunosti, ve predstavljaju atribut ivota svojstven kapacitetu ovjeka. U simbolikoj sferi nove vrijednosti stvaraju potrebe znatno ireg opsega nego u sferi kulture egzistencije. Muzikalno uho, osjetljivo oko, bez muzike i bez likovne umjetnosti kao elemenata dostupnih u svijetu kulture, ostaju samo nerealizovana potencija. Nivo, sloenost i bogatstvo mogunosti zadovoljavanja odreuju, dakle, potencijalni kvalitet i mnotvo doivljaja. Sto je bogatije, vie diferencirano i sloenije stvaralatvo, to su vee i anse njegovog punijeg, sloenog doivljaja, to su vee mogunosti dostizanja stanja dostojnog ivota u trenutku, koji zasluuje trajanje.

Bibliografija

358

Adorno Th. W, Filosofija nove muzike, Warszawa, 1974. Adorno Th. W. et al., The Authoritarian Personality, New York 1950. Adorno Th. W, Einleitung in die Musiteoziologie, Frankfurt 1962. Advances in the Sociology and Language, red. J.A.Fishman, The Hague 1972. Allen F.R., Socio-cultural Dynamics. An Introduction to Social Change, New York 1971. Altiser L., Balibar E., itanje "Kapitala", Varava 1975. Amacker R., Linguistique Saussurienne, Geneve 1975. Archibald WE, Symbolic Interaction Theory: A Critical Review and Reformulation, "Zeitschrift fr Soziologie" 1972, nr 3. ArnhajmR., Umetnost i percepcija gledanjem, Warszawa 1978. Arnoldov, A.I., Socializm i kuljtura, Moskva, 1962. Arzakanian C.G., Kuljtura i civilizacija: problemi tjeorii i istorii, "Viestnik Istorii Mirovoj Kulturi" 1961, nr 3. Auerbah ., Mimesis. Stvarnost predstavljena u knjievnosti Zapada, Warszawal968. Bagbi E, Kultura i istorija, Warszawa 1975. Bahtin M., Stvaralatvo Fransoa Rablea, Krakw 1975. Bahtin M., Voprosy literatury i estietiki, Moskva 1975. Bahu ]., Kako su itane pripovetke Juzefa Koenjovskog, u: Preoblemi prijema i primalaca, red. J.Slavinjski, Wroclaw 1977. Baller E.A., Priejemstvienost razvitii kuljturi, Moskva 1969. Barkow J.H., Human Ethology and Intra-Individual Systems, "Social Science Information" 1977. nr 2. Bart R., Mit i Znak, Warszawa, 1970. Barthes R., Le degre zero de l'ecriture. Elements de semiologie, Faris 1964. Barzun ]., Pleasure of Music, New York 1951. Basin E.J., Semiotieskaja filosofija iskustva, Moskva, 1973. Baudrillard J., Pour une critique de l'economie politique du signe , Paris 1972. Ben-David J., The Scientist's Role in Society, Englewood Cliffs 1971. Bendiks R., MaL Veber, Warszawa 1975. Bendix R., Lipset S.M., Class, Status and Power, Glencoe 1957. Benedict R., Obrasci kulture, Warszawa 1966. Bennett I.W, Thais G., Survay Research in Anthropological Field Work, u: HMCA. 359

Antonjina Kloskovska Benveniste E., Problemes de linguistique generale, Paris 1966. Berkhofer B., Clio and the Culture Concept: Some Impressions of a Changing Relationship in American Historiography, u: ICSS Bernstein B., Class, Codes and Control, torn 1, London 1971; tom 2, London 1973; torn 3, London 1975. Bernstein B., Family, Role System, Communication and Socialization (mimeo.). Bistro J., Knjievna publika, Warszawa 1938. Bistro J., Kultura naroda, Warszawa 1936. Boas F., Mind of the Primitive Man, New York 1938. Bogart L., he controle de mass media, "Communications" 1969, nr 14. Bogatirjev PS., Semiotika narodne kulture, Warszawa 1979. Bohannan R, Umetnik Tiv, u: Etnologija, Izbor tetetova, red. Z.Sokolevi, Warszawa, 1969. Bohannan R, "Conscience Collective" et Culture, u: E.Durkheim (et al.), Essays in Sociology and Philosophy, red. K. Wolf, New York 1960. Bokszafiski Z., Mladi radnici i kulturni napredak, Warszawa 1976. Bourdieu R, C.Passeron La reproduction. Elements pour une theorie du Systeme d'enseignement, Paris 1970. Bourdieu R, La distinction. Critique sociale du jugement, Paris 1979. Bourdieu R, Saint-Martin M.de, Anatomie du got, "Actes de la Recherche en Scinces Sociales" 1976, nr 5. Braga G., The "System of Communication" as an Intermediary Structure between Society and Culture, Roma 1970. Brikner ., Istorija poljske kulture, tom 3, Warszawa 1958. Brikner ., Kultura, pismenost, folklor, Varava 1974. Bristiger ., Muzikologija i lingvistika, u: Muzika u Jtonfefcfu kulture, Warszawa 1978. Buczyriska-Garevicz ., Znak, znaenje, vrednost. Skice amerikoj flosofiji, Warszawa 1975. Buck G., La structure de l'experience hermeneutique et le probleme de tradition, "Social Science Information", 1976, nr 2/3. Buckley W, Sociology and Modern System Theory, Englewood Cliffs 1967. Bullowa M., When Infant and Adult Communicate, u: OBFFI. Burke K., A Grammar of Motives and Rhetoric of Motives, Cleveland 1962. Burszta J., Kultura naroda. Narodna kultura, Warszawa 1974. Buyski T., Oszyski Z., Grotowski i njegova laboratorija, Warszawa 1980. Cackowski Z., Teorija identiteta, Warszawa, 1980. Caillois R., Lesjeux et Ies hommes, Paris 1958. Casirer E., Esej o oveku. Uvod ufilosofiju kulture, Warszawa 1971. Cassirer E., Philosophie der Symbolischen Formen, Berlin 1923; englesko izdanje The Philosophy of Symbolic Forms, torn 1-2, New Haven. -

SOCIOLOGIJA KULTURE Charpentereau J., Le livre et la lecture en France, Paris 1968. Childe V.G., What Happend in History, London 1942. Chomsky N.A., Language and Mind, New York 1968. Cicourel ., Method and Measurement in Sociology (1964), u: NDST. Constructivism in Poland 1923-1936, red. R. Stanisawski, Stuttgart 1973. Cook D., The Language of Music, Oxford 1962. Cooley Ch.H., Human Nature and the Social Order, New York 1908. Cultural Plicy in Hungary, Paris 1974. Czarnowska M., Kvantitativni razvoj poljskog izdavakog podreta 1501-1965, Warszawa 1967. Czarnowski S., Djela, tom 1-5, Warszawa 1956: tom 1, Studija iz istorije kulture; tom 2, Studija iz istorije misli i drutvenih poLeta; tom 4, Kult heroja i njegova drutvena osnova. Sveti Patrik narodni heroj Irske; tom 5, Publicistika. italatvo tampe na selu, Krakw 1969. DavidovJ., Umetnostkao drutvena pojava, Warszawa 1971. Dewey J., Human Nature and Conduct, New York 1922. Dimaggio R, Useem ., Social Class and Art Consumption, "Theory and Society" 1978, nr 2. Dioniniak R., Kulturna diferencijacija drutva u gradovima, Warszawa 1969. Dixon K., 7s Cultural Relativism Self-refuting?, "The British Journal of Sociology" 1977, nr 1. Dobrowolski ., Studija drutvenog evota i kulture, Wrocaw 1967. Driver H.E., Chaney R.R, Cross-cultural Sampling and Galton's Problem, u: HMCA. Drutveni slojevi i drutveni razvoj. Izbor lanaka. Izbor i red. S.L Andrzejewski, J. Ostaszewski, London 1964. Dufrenne M., La personnalite de base. Un concept sociologique, Paris 1953. Dufrenne ., L'art est-il language?, "Revue d'Esthetique", 1966 nr 1. Duhovij mir razvitogo socialistieskovo obestva, red. A.I. Arnoldov, Moskva 1977. Duncan H., Communication and Social Order, London 1963. Duncan H., Sociology of Art, Literature and Music: Social Contexts of Symbolic Experience, u: Modern Sociological Theory, red. H. Becker, A. Boscoff, New York 1957. Durkheim E., De la division du travail social (1892), Paris 1960. Duvinjo J., Siciologija umjetnosti, Warszawa 1970. Dord S., Poezije, Warszawa 1979. Ecco U., Otvoreno delo, Warszawa 1973. Ecco U., Semiotiki pejza, Warszawa 1968. Ejbel T, Modeli u sociologiji, Warszawa 1975. Eliade M., Aspects du mythe, Paris 1963. 361

360

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________ - Elijade M., Sveto, mit, istorija, Warszawa 1974. - Elitna kultura i masovna kultura u Poljskoj kasnoga srednjeg veka, red. B.Geremek, Warszawa 1978. - Ellul ]., Problems of Sociological Method, "Social Research" 1976, nr 1. - Encyclopedia of the Social Sciences, red. R.A. Seligman i A. Johnson, New York 1931; naredno izdanje: New York 1949. - Escarpit R., Communication et developpement, u: Systemes partiels de communication, red. R. Escarpit, Ch. Bouazis, Paris -La Haye 1972. - Escarpit R., Sociologie de la litterature, Paris 1958. - Eskarpit R., Knjievnost i drutvo, u: WTBLZG. - Ethological Study of Child behavior, red. Blurton Jones N., Cambridge 1972. - Fanchette S., Cultural Indicators: Theory and Practice, raferat na simpozijumu komiteta Communication, Knowledge and Culture (ISA), Burgos 1979. - Fearing E, Human Communication, u: People, Society and Mass Communication, red. L.A. Dexter, D.M. White, Glencoe 1964. - Febvre L. (et al.), Civilisation: le mot et l'idee, Paris 1930. - Febvre L., Le probleme de l'incroyance au XVI siede. La religion de Rabelais, Paris 1942. - Febvre L Martinet HJ., L'apparition du Uvre, Paris 1958. - Festinger L., A Theory of Cognitive Dissonance, New York 1957. - Figen H.N., Putevi sociologije knjievnosti, u: Unutar sociologije knjievnosti, tom 1, red. A. Mencvel, Warszawa 1977. - Fik I., Drutveni rodoslovpoljske knjievnosti, isto. - Fik I., Proizvodnja i potronja kulture, u: Izabrana Etika dela, Warszawa 1961. - Firth R., Symbols. Public and Private, London 1973. - Fodor JA., The Language of Thought, Hassock 1976. - Fouillee ., La morale des idees-forces, Paris 1907. - Frihend M., ovjek, komunizam, moralnost, Warszawa 1961. - Freud S., ovjek, religija, kultura, Warszawa 1967. - FreudS., Izvan principa zadovoljstva, Warszawa 1976. - Gans HJ., Popular Culture and High Culture, New York 1974. - Gans HJ., The Famine in American Mass Communication Research, "The American Journal of Sociology" 1972, nr 4. - Gardner H., The Quest for Mind, New York 1973. - Garfinkel H., Studies in Ethnometodology, Prentice Hall 1967. - Gaitecki M., Rock. Od Prislija do Santane, Warszawa 1978. - Gechwind N., Selected Papers on Language and Erain, Dordrecht 1974. - Geertz C, "From the Native's Point of View". On the Nature of Anthropological Understanding, u: SA. - Gieisztor ., Kultura piastovske Poljske, "Literatura", 3. X1974. ________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE 362 Girard ., Developpement culturel: Experience et politique, Paris 1972. Glovinjski ., Stilovipjema, Krakw 1977. Goban-Klas T., Masovno komuniciranje, Krakw, 1978. Goffman E., Behavior in Public Places, Glencoe 1963. Goffman E., Frame Analysis. An Essay on the Organization of Experience, New York 1974. Goffman E., Relations in Public, London 1973. Goffman E., The Neglected Situation, u: Ethnography of Communication, "American Anthropologist", 1964, nr 2. Goaszewska ., Primalac umetnosti kao kritiar, Krakw 1967. Goaszewski ., Drutvena recepcija savremene poljske istorije, Warszawa 1968. Goldmann L., Pour une theoe du roman, Paris 1964. Goembowski B., Dinamika aspiracija. Studija promjena drutvene svijesti poljske omladine u godinama 1945-1975, Warszawa 1977. Goembowski ., Kultura i drutveni poLet, Olsztyn 1967. Goembowski ., Radnika klasa i kultura u socijalizmu, "Regioni" 1975, nr 1. Gombrowicz W, Ferdidurke, Warszawa 1956. Gordon ., Znanje znaenjima ili znanje svetu, Warszawa 1967. Gorman R.G., Alfred Schutz: an Exposition and Critique, "British Journal of Sociology" 1975, nr 1. Graf R, O procesu vrednovanja i estetskim vrijednostima, Warszawa 1970. Grami ., Izabrani spisi, tom 1, Warszawa 1961. Granet M., La civilisation chinoise, la vie publique et la vie privee, Paris 1929. Green J., Psycholinguistics. Chomsky and Psychology, London 1972. Grodziski ., Monizam i dualizam, Wrocawl978. Grodziski E., Unutranji govor, Wrocaw 1976. Gumperz J.J., Hymes D., The Ethnography of Communication, "American Anthropologist" 1964, sveska 6, dio 2. Guriewicz ., Kategorije srednjevekovne kulture, Warszawa 1976. Guthrie G.M., Behavioral Analysis of Cultural Learning, u: CCPL. Habermas J., Technik und Wissenschaft als "Ideologie", Frankfurt 1971. Habermas ]., Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie, Frankfurt 1971. Haaszynjski ]., Amerika kultura, Varava 1962. Halainjski J., Kultura i narod, Varava 1968. Halainski J., Mlado pokolenje seljaka. Procesi i problematka formiranja seljakog sloja u Poljskoj, Warszawa 1938. Halainjski J., Prolost i budunost poljske inteligencije, Warszawa 1958. Halaszyski J.( Revolucija mladosti, Warszawa 1969. Harris M., The Rise of Anthropological Theory. A History of Theories of Culture, London 1968.

363

Antonjina Kloskovska Hartley E.G., Hartley R.E., Fundamentals of Social Psychology, New York 1961. Hauser ., Drutvena istorija umjetnosti i knjievnosti, tom 1-2, Warszawa 1974. Hauser ., Filosofija istorije umjetnosti, Warszawa 1970. Herder J.G., Misli o filosofiji istorije, Warszawa 1962. Herskovits M., Man and His WorL, New York 1949. Hojzinga J., Homo ludens, Warszawa 1967. Hojzinga J., Jesen srednjega veka, Warszawa 1974. Hol E.T., Sfaivena dimenzija, Warszawa 1970. Homans G.C., Social Behavior. Its Elementary Forms, New York 1961. Hudoestvienaja kuljtura. Poniatija. Tiermini, red. L.N. Dorogova, Moskva 1978. Huges H.S., History as Art and as Science: Twin Vistas at the Past, New York 1964. Human Sciences and the Problem of Values, red. K. Knypers, The Hague 1972. Hvistek L., Mnogostrukost stvarnosti u umjetnosti, u: Filosofske i logike studije, tom 1, Warszawa 1961. Ilienkov E., Dijalektika onoga, to je apstraktno i onoga, to je konLetno, u: Istorija marteistike dijalektike, Warszawa 1977. Ingarden R., Doivljaj, djelo, vrijednost, Krakw 1966. Ingarden R., O knjievnom djelu, Warszawa 1960. Ingarden R., Studiji iz estetike, tom 1, Warszawa 1966; tom 3, Warszawa 1970. Innis H.A., Empire and Communications, London 1950. Innis H.A., The Bias of Communication, Toronto 1951. Introduction to Mass Communication Research, red. Nafzinger R.O., White D.M., Baton Rouge 1963. Ispitivanja obrazaca potronje, red. J.Szczepaski, Warszawa 1977. Istorija filosofii i voprosi kuljturi, Moskva 1975. Jaeger G., Selznick Ph., A Normative Theory of Culture, "American Socioogical Review" 1964, nr 5. Jakobson R., Coup d'oeil sur le developpement de la semiotique, "Studiji iz istorije semiotike", torn 3, Wrocaw 1976. Jakobson R., Halle M., Chomsky N, Hypotheses. Trois entretiens et trois etudes sur la linguistique et la poesie, Paris 1972. Jakobson R., Halle M., Osnove jezika, Wrocaw 1964. Jakobson R., Main Trends in the Science of Language, London 1973. Jakobson R., Poetika u svjetlu lingvistike, u: WTBLZG. Janion ., migrodska ., Romantizam i istorija, Warszawa 1978. Jaszyska ., Sziemeska R., Lini obrasci u socijalizmu, Warszawa 1978. Jastrun ., Borba za rije, Warszawa 1973. Jastrzembski J., Oko narodne kulture i knjievnosti, Warszawal978. -

SOCIOLOGIJA KULTURE Jaus H.R., Istorija knjievnosti kao izazov baen teoriji knjievnosti, u: WTBLZG. Jozsa E, Mecanisme de la communication des valeurs esthetiques, "Informations sur les Sciences Sociales" 1977, nr 2. Kagan M.I., Vorlesungen zur marxistisch-leninistischen sthetic, Berlin 1974. Kamiski ., Slobodno vreme i njegova drutveno-vaspitna problematika, Wrocaw 1965. Kania ., Igranifilm na televiziji, "Bilten Poljskog Radija i Televizije" 1970, nr 2. Kardiner ., Linton R., Du Bois C, West J., Psychological Frontiers of Society, New York 1945. Kardiner ., Linton R., The Individual and His Society, New York 1939. Kardiner ., Osnovna linost, u: ETS. Katz E., Lazarsfeld EE, Personal Influence. The Part Played by People in the Flow of Mass Communication, Glencoe 1955. Kavolis V, History on the Arts' Side, London 1972. Klakhon K., Istraivanje kulture, u: ETS Kloskowska ., Drutveni okviri kulture, Warszawa 1972. Kloskowska ., Iz istorije i sociologije kulture, Warszawa 1969. Kloskowska ., Male grupe i masovno drutvo: Ra \ anje socioloke koncepcije, "Kultura i drutvo" 1959, nr 3. Kloskowska ., Masovna kultura, drugo izdanje, Warszawa 1980. Kloskowska ., Obrasci i modeli u sociolokim ispitivanjima porodice, "Socioloke studije" 1962, nr 2. Kloskowska ., Porodica kao inilac transmisije i kulturnog stvaralatva, "Pedagoki tromesenik" 1971, nr 4. Kloskowska ., Rokuevska-Pavelek ., Knjievni mitovi u obinoj svijesti, "Kultura i drutvo" 1977, XXI, nr 1. Kloskowska ., Oslovljavanje stavova kulturom, u: Teorije stavova, red. S.Novak, Warszawa 1973. Kluckhohn C, Comparison of Value Emphases in Different Cultures, u: The State of Social Sciences, red. White L.D., Chicago 1956. Kluckhohn C, Ethical Reality: Sic and Non, u: Culture and Behavior, New York 1962. Kluckhohn C, Values and Value-Orientation in the Theory of Action, u: Toward a general Theory of Action, red. Parsons T, Shils E., New York 1951. Kmita J., O metodolokim problemima humanistike interpretacije, Warszawa 1971. Kmita J., O pitanju antipozitivistikog preokreta u humanistici, Warszawa 1978. Kmita J Skice iz teorije naunog saznanja, Warszawa 1976. 365

Antonjina Kloskovska ____________________________________________________ - Koch H., Marxismus und sthetik, Berlin 1962. - Kopczyska-Jaworska ., Funkcionalno-strukturalni metod u etnografskim istraivanjima P.S. Bogatarjeva, "Narod" 1973, tom LVII. - Koralewicz-Zenbik J., Sistem vrednosti i drutvena struktura, Wrocaw 1974. - Koszyr-Kowalski S., Klase i stalei. MaL Veberi savremene teorije drutvene stratifikacije, Warszawa 1979. - Koszyr-Kowalski S., Maks Veber i Karl MarL, Warszawa 1967. - Kotarbiski ., Elementi logike, teorije saznanja i metodlogije nauka, Wrocaw 1974. - Kraszycki I., Pohvala vijeka, Izabrani spisi, tom. 2, Warszawa 1954. - Kroeber A.L., Sutina kulture, Warszawa 1973. - Kroeber A.L., Configurations of Culture Growth, Berkeley 1944. - Kroeber A.L., Klakhon C, Culture: A Critical Review of Concepts and Defini tions, Cambridge 1952, Peabody Museum of American Archeology and Eth nology Papers, vol. 47, nr 1. - Kroeber A.L., Parsons T., The Concept of Culture and of Social Systems, "American Sociological Review" 1958, nr 3. - Kroeber A.L., Style and Civilization, Ithaca 1957. - Kroeber A.L., The Personality and Anthropology, Berkeley 1958. - Krzywicki L., Socioloke studije, Warszawa 1951. - Kuhn R., Music as a Representational Act, "The Britsh Journal of Aesthetics" 1978, nr 2. - Kuhns W, The Post-Industrial Prophets, New York 1971. - Kulturni ivot radnika velikog industrijskogpreduzea, red. K.igski, Warszawa 1971. - Kun T.S., Struktura naunih revolucija, Warszawa 1968. - Kunicin G.I., Lenin opartijnosti hudoestvienogo tvorestva, u radu grupe autora: Lenjin i iskustvo, Moskva 1969. - La politique culturelle en Republique Federale d'Allemagne, Paris 1972. - Labov W, The Logic of Non-Standard English, u; Language and Social Context, red. Giglioli R, London 1972. - LajonsJ., omski N.A., Warszawa 1972. - Lalevicz J., Semantike determinante lektire, u: Problemi prijema i primaoca, red. J.Slavinski, Wrocaw 1977. - Langer S., Novi smisao filosofije, Warszawa 1976. - Langer S., Philosophical Sketches, Baltimore 1962. - Language in Culture and Society, red. Hymes D., New York 1964. - Language in Culture, red. Hoijer H., Chicago 1954. - Larrue J., Representations de la culture et conditions culturelles, "Revue Francaise de Socjologie", 1972, nr 2. - Laver J., Communicative Functions ofPhatic Communion, u: OBFFI. SOCIOLOGIJA KULTURE 366 367 Le Gof J., Inteligencja u srednjem vijeku, Warszawa 1966. Le Gof J., Kultura srednjovekovne Evrope, Warszawa 1974. Leach E., Culture and Communication. The Logic by which Symbols are Connected, Cambridge 1976. Lelevel J., Predavanje iz opte istorije (1850), Dela, tom 3, Warszawa 1959. Lem S., Filosofija sluaja. Knjievnost u svetlu empirije, Krakw 1975. Lenjin VI., Djela: tom 13,1966; tom 29,1956; tom 31,1955; tom 32,1956; tom 33,1957; tom 35,1957; Warszawa. Leski G.E., History and Social Change, "The American Journal of Sociology" 1976, nr 3. Leski G.E., Power and Privilege. A Theory of Social Stratification, New York 1966. Lesnoff M., The Structure of Social Sciences, London 1974. Levi-Strauss C, Les structures elementaries de la parante, Paris 1956. Levi-Strauss C, Mythologiques. torn 1: Le cru el le cuit, Paris 1964; torn 2: Du miel aux cendres, Paris 1966; torn 3: L'Origine des manieres de table, Paris 1966; torn 4; L'Homme nu, Paris 1971. Levi-Stros K, Divlja misao, Warszawa 1969. Levi-Stros K., Rasa i istorija, u: Rasa i nauka, red. L.C.Dan, O.Klineborg, . LeviStros, Warszawa 1961. Levi-Stros ., Strukturna antropologija, Warszawa 1970. Levi-Stros K., Tuni tropi, Warszawa 1960. Lewis G.H., Webs of Significance: Mass, Popular, Folk and Elite Cultures, referat na simpozijumu komiteta Communication, Knowledge and Culture (ISA), Burgos 1979. Lingvistika i filosofija, red. B. Stanosz, Warszawal977. Linton R., Kardiner ., The Change from Dry to Wet Rice Culture in Tanala-Betsileo, u: RSP Linton R., Kulturne osnve linosti, Warszawa 1975. Linton R., The Tree of Culture, New York 1955. Literarische und naturwissenschaftliche Inteligenz. Dialog ber die zwei Kulturen, red. . Krentzer, Stuttgart 1969. Loske Etnografske Studije, 1973, tom XV. Lorenc V, Kultura i radniki svijet, Warszawa 1979. Lotman J.M., Struktura hudoestvjenovo fefcfa, Moskva 1970. Lowie R., Primitive Society, New York 1961. Luis O., Goli ivot, tom 1, Warszawa 1976. Lukacs G, Essays ber Realismus, Berlin 1948. Lunaarski A.V, Metod istorijskog materijalizma u istoriji literature, u: Izabrani spisi, tom 1, Warszawa 1963. Maclver R., Page C, Society. An Introductory Analysis, New York 1949. Maclver R., Social Causation, Boston 1962.

Antonjina Kloskovska ____________________________________________________ - Majer L.B., Emocije i znaenje u muzici, Warszawal974. - Malevski ., Disonanca me | u priznavanim vrednostima i njene konsekvence, u: Za novi oblik drutvenih nauka. Sabrana dela, Warszawa 1975. - Malewski ., Primjene teorije ponaanja, isto. - Mali filmski godinjak 1974, Warszawa 1974. - Mali filmski godinjak 1975, Warszawa 1975. - Malinowski ., Argonauti Zapadnog Pacifika, u: Djela, tom 3, Warszawa 1981. - Malinowski B., Nauna teorija kulture, u: Skice iz teorije kulture, Warszawa 1958. - Malinowski ., Seteualni ivot divljaka, predgovor za III englesko izdanje, Warszawa 1957. - Malinowski B., Coral Gardens and Their Magic, London 1935. - Malinowski ., The Problem of Meaning in Primitive Languages, u: CK. Ogden, A.J. Ricards, The Meaning of Meaning (1923), London 1947. - Mann Th., Meine Zeit, Gesammelte Werke, tom 11, Berlin 1955. - Mann Th., ber Knigliche Hochheit (1910), Gesammelte Werke, tom 12, Berlin 1955. - Mannheim K., Essays on the Sociology of Culture, London 1956. - Mannheim K., Essays on the Sociology of Knowledge, London 1952. - Marcuse H., Culture at societe, Paris 1965. - Marcuse H., One-Dimensional Man. Studies in the Ideology of Advanced Industrial Societes, Boston 1964. - Mardok G.R, The Common Denominators of Cultures, u: The Science of Man in the World Crisis, red. R. Linton, New York 1945. - Mardok G.R, The Cross-Cultral Survey, "American Sociological Review" 1940, nr4. - Marhlewski, O umetnosti. lanci, polemike i pisma, Warszawa 1957. - Mark C, La politique culturelle aux Etats Unis, Paris 1969. - Markarian E.S., O koncepcii lokaljnih civilizacii, Jerevan 1962. - Markarian E.S., Oerki teorii kujlturi, Jerevan 1969. - Markievicz H., Glavni problemi znanja o knjievnosti, Krakw 1966. - Markowska D., Iz pitanja radnike kulture, "Socioloke Studije" 1967, nr 3. - Marks K, Engels , Izabrana djela, tom 1-2, Warszawa 1949. - Marks K., Grundrisse der Kritik der politischen konomie, Berlin 1974. - Marks K., Kapital, tom I, Warszawa 1951. - Marteizam i savremeno poznavanje knjievnosti, red. A. Lem, B.Owczarek, Warszawa 1979. - Masovaja kuljtura. Iljuzii i diejstvitielnost, red. EJ. Soloviev, Moskva 1975. - Mass Comunications. A Book of Readings, izdanje W Schramm, Urbana 1960. - Mc Hugh R, Defining the Situation. The Organization of Meaning in Social Interaction, Minneapolis 1968. 368

SOCIOLOGIJA KULTURE McCarthy ., The Critical Theory of Jrgen Habermas, Cambridge, Mass 1978. McFeat T, Small Group Culture, New York-Toronto 1974. McQuail D., Towards a Sociology of Mass Communication, London 1969. Mejnova M.R., Teorijska poetika. Pitanja jezika, Wrocaw 1979. Mekluan ., Izbor iz rukopisa, Warszawa 1975. Memi ., Problemi sociologije knjievnosti, u: WTBLZG. Mennel S., Theoretical Considerations on the Study of Cultural Needs, "Sociology" 1979, nr 2. Merton R.K., On Theoretical Sociology, New York 1967. Merton R.K., Social Theory and Social Structure, Glencoe 1957. Mid G.H., Um, linost i drutvo, Warszawa 1976. Mihajlov A.V, Koncepcija proizviedienija iskustva u Teodra V. Adorno, u: O sovriemienoj buruaznoj estietike, Moskva 1972. Mikulowski-Pomorski ]., Materijali Krakovskog Centra za Istraivanja tampe, nr 24, (mimeo.). Miller J., Spor sa Mekluanom, Warszawal971. Miner H., The Folk-Urban Continuum, u: Cities and Society, red. PK.Hatt, A.J. Reiss Jr., Glencoe 1957. Miljenje i govor, red. N.I. Zanlin, EN. Semiakin, Warszawa 1966. Mokszycki E., Pretpostavke humanistike sociolgije, Warszawa 1971. Moles ., Sociodynamique de la culture, Paris 1967. Moore O.K., Ross Anderson ., Some Principles for the Design of Clarifying Educational Environments, u: Family Problem Salving, red. R. Hill (et al.), Hinsdale 1971. Morawski S., Izmeu tradicije i vizije budunosti, Warszawa 1964. Morawski S., Umjetnost i drutvo, "Socioloke Studije" 1970, nr 1. Morris Ch., Signification and Significance. A Study of the Relation of Signs and Values, Cambridge, Mass. 1964. Morris Ch., Signs, Language and Behavior, New York 1946. Morris Ch., Varieties of Human Values, New York 1956. Mos . Sociologija i antropologija, Warszawa 1973. Mukarovski J., Usred znakova i struktura, Warszawa 1970. Muzika u kontekstu kulture, red. L. Polony, Warszawa 1978. Nagel E., Struktura nauke, Warszawa 1970. Najder Z., Vrednosti i ocen, Warszawa 1971. Nalimov J., Probabilistiki model jezika, Warszawa 1971. Naroll R., The Culture-bearing Unit in Cross-cultural Surveys, u: HMCA. Nencki Z., Sobiecki J., Deklarisano i stvarno italatvo dnevnika, "Sveske Poznavanja tampe" 1976, nr 3. Nowak L., Osnove marteistike afaiologije, Warszawa 1974. Nowak L., Principi marksistike filosofije nauke, Warszawa 1974. 369

Antonjina Kloskovska Ogden CK., Richards A.J., The Meaning of Meaning, London 1927. Okladnjikov O.E, Iskopine na severu, u radu vie autora: Tragovima davnih kultura, tom 1, Warszawa 1954. On the Logical Nature of Propositions of Value, "Theoria" 1945, dio III. Ork WE, Cappanari S.C., The Emergence of Language, "American Anthropologist", 1964, nr 2. Osgood Ch., The Measurement of Meaning, Urbana 1957. Osowski S., Djela, tom 1: Osnovi estetike, Warszawa 1966. Osowski S., Djela, tom 2: Drutvena veza i naslijee krvi, Warszawa 1966. Osowski S., Djela, tom 3: O problemima drutvene psihologije, Warszawa 1967. Osovski S., Djela, tom 4: O nauci, Warszawa 1967. Osowski S., Djela, tom 6: Publicistika, recenzije. Pogovor. Uspomene, Warszawa 1970. Panafonski E., Studija iz istorije umetnosti, Warszawa 1971. Parsons T., Culture and Social System Revisited, u: ICSS. Parsons T., Essays in Sociological Theory, New York 1954. Parsons T, Evolutionary Universals in Society, u: SECR Parsons T., Shils E. (et al.), Toward a General Theory of Actions, New York 1962. Parsons T., Skice iz socioloke teorije, Warszawa 1972. Parsons T, The Social System, Glencoe 1951. Parsons T, Theories of Society, torn 1-2, Glencoe 1961. Pazura S., MarL i klasina nemaka estetika, Warszawa 1967. People, Society and Mass Communications, red. L.A. Dexter, D.M. White, Glencoe 1964. PiagetJ., Govor i miljenje djeteta, Warszawa 1929. Pike K., Language in Relation to the Unified Theory of Structure of Human Eehavior, The Hague 1966. Piotrowski ., Koncepcije procesu komuniciranja u sociologiji, (mimeo.) 1981. Piotrowski ., Ziolkewski ., Jezika diferencijacija i drutvena struktura, Warszawa 1976. Poljska podijeljena i ujedinjena, red. A. Giesztor, Warszawa 1972. Popper K.R., Eccles J.C., The Self and its Brain, Berlin-Heidelberg 1977. Popper K.R., Obiective Knowledge. An Evolutionary Approach, London. Prieto L.J., Messages et signaux, Paris 1966. Problems in Aesthetics, red. M. Weitz, New York 1959. Prokop ]., Kritika kao nerazumevanje dela, u: Istraivanja nad knjievnom faitikom, red. J. Slavinski, Wrocaw 1974. Przeclawska ., Kulturna diferencijacija omladine i problemi vaspitanja, Warszawa 1976. Puffendorf S., De iure naturae et gentium libri octo (1688), Oxford 1934. -

SOCIOLOGIJA KULTURE Radcliffe-Brown A.R., Method in Social Anthropology, Chicago 1958. Rader M., Jessup B., Art and Human Values, Englewood Cliffs 1976. Rader R., Primitive Man as Philosopher, New York 1957. Rapport des commisions du 6e Plan 1971-75, Paris 1971. Rasel B., Autobiografija 1872-1914, Warszawa 1971. Redfield R., "Human Nature" and the Study of Society, Chicago 1962. Redfield R., The Little Community. Peasant Society and Culture, Chicago 1960. Reissman L., Class in American Society, London 1960. Richmond K., Culture and General Education, London 1963. Rickert H, Naturwissenschaft und Kulturwissenschaft, Tbingen 1915. Ricoeur , Le conflit des interpretations. Essais d'hermeneutique, Paris 1969. Riley J.W.Jr, M. White Riley, Mass Communication and the Social System, u: Sociology Today, red. R.K. Merton, L. Broom, L.S. Cottrell Jr., New York 1959. Ringbom N.E., ber die Deutbarkeit der Tonkunst, Abo 1955. Rikov . i F., Izmeu utopije i upitanosti, Warszawa 1970. Rodi E, Les traits allusifs culturels et leur rule dans les propositions interpretatives, "Social Sciences Informations" 1976, nr 2/3. Roman Ingarden and the Contemporary Aesthetics, red. Graff, S. Krzemie-Ojak, Warszawa 1975. Rossi-Landi , Linguistics and Economics, The Hague 1975. Roszak X, The Making of a Counterculture, NewYork 1968. Rudziska ., 'Ulog vei od ivota' i kapetan Klos kao uzor savremene poljske omladine, "Bilten Foljskog Radija i Televizije", 1970, nr 9. Rssel ., Descriptions, u: Semantics and Philosophy of Language, red. L.Linsky, Urbana 1952. Ruyer R., Philosophie de la valeur, Paris 1952. Roevicz T., Proza, Vroclav 1973. Sahlins M., Culture and Practical Reason, Chicago 1978. Sahlins ., . Service, Evolution and Culture, Ann Arbor 1960. Sapir E., Culture Genuine and Spurious, u: Culture, Language and Personality, New York 1964. Sapir E., Language. An Introduction to the Study of Speech, New York 1921. Sarles S.B., A Human Ethological Approach, u: OBFFI. Scheler M., Die Wissensformen und die Gesellschaft, Mnchen 1960. Schneider L., The Idea of Culture in the Social Sciences: Critical and Supplementary Observations, u: ICSS. Sebeok T.A., "Semiotics" and its Congeners, "Studija iz istorije semiotike", torn 3, Wrocaw 1976. Sebeok T.A., Perspectives in Zoosemiotics, The Hague-Faris 1972. Shic ., Drutveni svet i teorija drutvenog delanja u: Metodoloki osnovi sociologije, red. Sztompka, Krakow 1975. 371

370

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE Szczepaski}., Sociologija. Razvoj problematike i metod, Warszawa 1961. evik ]., O uzajamnoj zavisnosti ocjena i normi, "Filosofske Studije" 1967, sveska nr 4. Siekierski S., Recepcija knjievnosti na selu, Warszawa 1968. Sivek H., Spoznajna vrijednost pokazatelja novinskog italatva, "Sveske Poznavanja tampe" 1973, nr 2. Stajerman E.M., Problemi kulturi zapadnoj sociologii, "Voprosy Filosofii" 1967, sveska 1. Taine H., Filosofija umetnosti, Lavov 1911. Tarnari L., Crise actuelle de la "chose imprimee", "Cahiers Internationaux de Sociologies 1968, tom XXV Tatarkiewicz W, Istorija est pojmova, Warszawa 1976. Tatarkiewicz W, Parerga, Warszawa 1978. Tatarkiewicz W, Put kroz estetiku, Warszawa 1972. Tazbir J., Plemstvo i konkvistadori, Warszawa 1969. Teilhard de Chardin, Lephenomene humain, Paris 1955. The Arts in Society, red. R.Wilson, New York 1964. The Social Analysis of Class Structure, red. F. Parkin, London 1974. The Sociology of Mass Media Communicators, red. R Halmos, Keele 1969. The Writers Dilemma, red. S.Spender, London 1961. Tieik-Ta, Paleolitieskij eloviek, red. M.A. Grienijacki, Moskva 1949. Tiska ., Uee u kulturi, Warszawa 1972. Tomas V, Znanjecki F., Poljski seljak u Evropi i Americi, tom 1-5, Warszawa 1976. Tnnies F., Gemeinschaft und Gesellschaft, Berlin 1926. Tugarinov VE, Teorija vrednosti u marksizmu, Warszawa 1973. Turner V, Symbols in Ndembu Ritual, u: Social Theory and Philosophical Analysis, New York 1970. Turovski A.V, U krugu konstruktivizma, Warszawa 1979. Tylor ., Primitive Culture, Boston 1891. Uloga radnike klase u kulturnom stvaralatvu, (grupa autora), Pozna 1977. VahJ., Sociologija religije, Warszawa 1961. Walicki ., Stanislav Rozovski. Putevi misli, Warszawa 1977. Valis ., Likovni umetnici. Pozivi sredina, Warszawa 1964. Valis M., Doivljaj i vrijednost, Krakw 1968. Valis M., Opaske o simbolima, "Semantike Studije", tom 7, Wrocaw 1977. Valis M., Svijet umjetnosti i svijet znakova, "Estetika" 1961. Wayk ., udna istorija avangarde, Warszawa 1976. Velek R., A. Voren, Teorija knjievnosti, Warszawal970. Wesoowski V, Klase, slojevi i vlast, Warszawa 1966. Wesoowski V, Studije iz sociologije klasa i drutvenih slojeva, Warszawa 1962.

Shtz ., Concept and Theory Formation in Social Sciences, u: Sociological Theory and Philosophical Analysis, red. A. Maclntyre, D. Emmet, New York 1970. Siciski ., Lini kontakti i proces masovnog komuniciranja, "Socioloke Studije" 1962, nr 2. Siciski ., Poljski knjievnici, Warszawa 1971. Simel G., Sociologija, Warszawa 1975. Simonis J., Claude Levi-Strauss ou 'la passion de Finceste'. Introduction au structuralisme, Paris 1966. Slavinski J., Analiza, interpretacija, vrednovanje knjievnog dela, u: Metodoloki problemi savremenog poznavanja knjievnosti, red. J. Slavinjski, Krakow 1976. SlavinskiJ., Djelo, jezik, tradicija, Warszawa 1974. Snow Ch.R, Two Cultures and a Second Look, New York 1964. Social Change, red. Ch. Nisbet, Oxford 1972. Socialjno-estetieskaja rolj literaturi i iskustva, Moskva 1972. Sopher D., Place and Location: the Spatial Patterning of Culture, u: ICSS. Sorokin RA., Social and Cultural Mobility, New York 1959. Sosir F. de, Kurs optegpoznavanja jezika, Warszawa 1961. Spengler O., Der Untergang des Abendlandes, Mnchen 1920. Statistiki godinjak kulture 1973, Warszawa 1973. Statistiki godinjak kulture 1974, Warszawa 1974. Statistiki opis kulture u NRP, red. A.Valis, Warszawa 1974. Stefan eromski. Povodom pedesete godinjice smrti, red. Z. Goliski, Warszawa 1977. Steward J Theory of Culture Change, Urbana 1955. Stil ivota. Koncepcije i predloi, red. A. Szyciski, Warszawa 1976. Stil ivota. Promene u savremenoj Poljskoj, red. A.Szyciski, Warszawa 1978. Stinchombe A.L., Merton's Theory of Social Structure, u: The Idea of Social Structure. Papers in Honor ofH.K. Merton, New York 1975. Strukturalizam i marteizam, Warszawa 1969. Strukturalna lingvistika, red. Kurkova ., Vajnsberg ., Warszawa 1979. Suhodolski ., ovjekov svijet i vaspitanje, Warszawa 1967. Suhodolski B., Lavirinti stvarnosti, Warszawa 1972. Sulkowski ., Morija i itaoci, Warszawa 1972. acki J., Marteistiko shvatanje lane svijesti, "Socioloke Studije" 1966, nr 2. acki J., Tradicija. Pregled problematike, Warszawa 1971. af ., Jezik i spoznaja, Warszawa 1964. af ., Uvod u semantiku, Warszawa 1960. Szczepaski J., Elementarni pojmovi sociologije, Warszawa 1970. Szczepaski J., Mijene sadanjeg vremena, Warszawa 1971.

372

373

Antonjina Kloskovska Wesoowski V, Teorija, istraivanja, pratea. O problemima klasne strukture, Warszawa 1975. Viet J., Les methodes structuralistes dans les sciences sociales, Paris 1965. Vitgentajn L., Filosofska istraivanja, Warszawa 1972. Vitgentajn L., Predavanja iz estetike, "Estetske Studije" 1977, tom 14. Vnuk-Lipinska E., Vnuk-Lipinski E., Problematika formiranja italakih potreba, Warszawa 1975. Wojciehowska ., Materijalni poloaj i uee u kulturi i drutvena struktura, Wrocaw 1977. Vojnarl., Teorija estetskog vaspitanja, Warszawal976. Vojnar l.,Vaspitne perspektive umjetnosti, Warszawa 1966. Vrata u Gnjeznu, red. M.Walicki, Wrocaw 1956. Vrijednost, djelo, smisao, red. J. Kmita, Warszawa 1975. Vtorinije modielirujuije sistiemi, Tartu 1979. Walsh D., Sociology and the Social World, u: NDST. Walsh D., Varieties of Positivism, u: NDST. Watt I., Knjievnost i drutvo, u: Unutar sociologije knjievnosti, tom 1, red. A. Mencvel, Warszawa 1976. Weber ., Ideen zur Staats - und Kultursoziologie, Karlsruhe 1927. Weber M., Der Sinn der "Wertfreiheit" der sozialen und konomischen Wissenschaften, u: Gesammelte Aufstze zur Wissenschaftslehre, Tbingen 1922. Weber M, Die "Objektivitt" sozialwissenschaftlicher und sozialpolitischer Erkenntniss, u: Gesammelte Aufstze zur Wissenschaftslehre, Tbingen 1922. Weber M, Wirtschaft und Gesellschaft, Tbingen 1921. Weimann R., Knjievnost: produkcija i reprodukcija, Warszawa 1978. Weimann R., Literaturgeschichte und Mythologie, Berlin 1974. Weinstein M., Political Morality of Talcott Parsons, "Social Science" 1974, tom 47. Werner O., Fenton J., Method and Theory in Ethnoscience and Ethnoepistemology, u: HMCA. White L., The Evolution of Culture, New York 1959. Whiting ., J., Whiting, Methods for Observing and Recording Behavior, u: HMCA. Whorf B.L., Language, Thought and Reality, New York 1956. Wilesky ., Mass Society and Mass Culture: Interdependence or Independence? "American Sociological Review" 1964, nr 2. Willener ., Culture, contre-culture, anti-culture l'ere de l'industrie culturelle, (mimeo.). Wilson E.O., Sociobiology. The New Synthesis, Cambridge, Mass. 1975. Winick Ch., Dictionary of Anthropology, New York 1956. -

SOCIOLOGIJA KULTURE Winold ., Elements of Musical Understanding, Englewood Cliffs 1966. Wrong D.H., The Oversocialized Conception of Man in Modern Sociology, u: Personality and Social System, red. N.J. Smelser, WTSmelser, New York 1963. - Yngve V.H., Human Linguistics, u: OBFFI. - Zamiara K, Genetska epistemologija Pijaea i drutveni razvoj nauke, Warszawa-Pozna 1979. - Zawada ., Futuristika vizija masovnog primaoca umetnosti, "Narodna Knjievnost", 1972, nr4. - Zawistovicz-Adamska ., Granice i horizonti istraivanja kulture na poljskom selu, Warszawa 1976. - Zaworska M., Futuristika koncepcija kulture za mase, "Knjievni Spomenar" 1967, nr 3. - Znaniecki F., Modern Nationalities, Urbana 1952. - Znaniecki F., Social Actions, New York 1936. - Znaniecki F., The Social Role of the Man of Knowledge, New York 1940. - Znanjecki E, Drutvene uloge naunika i istorijske osobine znanja, "Socioloki Pregled" 1937, sveska 1-2. - Znanjecki E, Nauke o kulturi, Varava 1971. - Znanjecki E, Sociologija vaspitanja (1928), tom 1-2, Varava 1973. - Znanjecki E, Uvod u sociologiju, Poznanj 1922. - iembicka-Ankudoviova K, Biblioteke i itaoci u odabranim malim mestima, Varava 1968. - iro P, Semiologija, Varava 1974. - olkievski S., Knjievna kultura 1918-1932, Vroclav 1973. - olkievski S., Kultura, sociologija, knjievna semiotika, Varava 1979.

374

375

SOCIOLOGIJA KULTURE

Indeks imena

ABELAR, Pjer (Abelard, Pierre) - 83 ADELUNG Johan (Adellung, Jochan) -11 ADORNO, Teodor V (Adorno, Theodor. W.) - 242, 242f, 325f, 331, 356, 356f AJNTAJN, Albert (Einstein, Albert) 324 AKVINSKI, Toma - 248 ALEN, ER. (Allen, F. R.) - 315, 315f AMAKER, R. (Amacker, R.) - 88f ANDERSON, A. Ros (Anderson, A. Ross)-29,115, 270, 270f ANJENKOV, EV (Anienkov, P. V.) 138, 138f ARHIPOV, A. - 344f ARISTOTEL -129,130, 248 ARNHAJM, R. (Arnheim, R.) - 239, 239f ARNOLDOV, A.I. (Arnoldw, A. I.) 14f ARZAKANJAN, CG. (Arzakanian, C. G.) - 14f, 69t, 69f ASORODOBRAJ, N. - 139f BAGBI, F. (Bagby, Ph.) - 56, 56f, 325, 325f BAHO, J. - 309f BAHTIN, M.-217,217f BAJRON , G. (Byron, G.) - 256 BAKLI, V. (Buckley, W.) - 52, 52f, 84f, 152,152f, 252 BALER, E.A. (Baller, E. A.) - 14f, 330f BARKOV, J.H. (Barkw, J. H.) - 32, 32f, 39f

BART, Pol (Barth, Paul).- 34, 103 BART, Rolan (Barthes, Roland) - 97, 97f, 157,158, 260, 260f, 262, 262f BARTOK, Bela (Bartok, Bella) - 295 BASIN, E. J. -93f BAUN, J. (Barzun, J.) - 241f BEJKN, Fransis (Bacon, Francis) 325, 343 BEJLS, R. (Bales, R.) -147, 227 BEN-DAVID, J. - 243f BENDIKS, R (Bendix, R.) - 165f BENEDIKT, Rut (Benedict, Ruth) 13, 49, 49f, 50, 61 BENVENISTE, E. -154,154f BERGSON, Anri (Bergson, Henri) 139 BERK, K. (Bureke, .) 168,168f BERKOFER, R.E (Berkhofer, R.) - 20f BERLIN, B. - 341 BERNTAJN, B. (Bernstein, B.) - 306f BETHOVEN, Ludvig van (Beethoven, van Ludwig) - 204, 240, 241 BILER, Karl. (Bhler, .) -91f, 177, 340 BISTRONJ, J.S. (Bistro, J. S) - 217, 217f, 243, 244f, 245 BITAR, Miel (Bitar, Mishel) - 178 BLOH, J. (Bloch, J.) - 319f BLUMER, . (Blumer, A.) - 113 BOAS, Franc (Boas, Franz) - 49, 104, 156f, 324 BODRILJAR, J. (Baudrillard, J.) - 157, 158, 158f

BOGART, L.-307 BOGATIRJEV, ES.96, 96f, 97 BOHANAN, (Bohannan, P.) - 139f, 212f BOKANJSKI, Z. (Bokszaski, Z.) 74f, 309, 309f, 311 BRAGA, G. - 183f BREHT, Bertold (Brecht, Berhold) 224, 225, 291 BRIKNER, A. (Brckner, A.) - 215, 215f, 217, 217f BRISTIGER, . (Bristiger, .) - 241f BUINJSKAGAREVI, . (Buczyska-Garewicz, H.) 90f, 126f BURDIJE, Pjer (Bourdieu, Pierre) 136f, 287, 288, 288f, 289, 290, 291, 292, 297, 298, 306, 314, 352, 353 BURK, K. - 168f BURTA, J. (Burszta, J.) - 217f BUINJSKI, T. (Buyski, T.) - 234f BOZOVSKI, Stanjislav (Brzozowski, Stanislaw)- 299f CACKOVSKI, Z. (Cackowski, Z.) 304f CAPANARI, S.C. (Cappanari, S. C.) 109f CICERON-9, 10, 24 AJLD, VG. (Childe, V. G) - 194f CARLS, . (Charles, .) ARNOVSKA, . (Czarnowska, ) 279f, 279t, 282f ARNOVSKI, Stanjislav (Czarnowski, Stanislaw) - 13, 33, 33f, 34, 34f, 35, 36, 44, 44f, 53, 54, 54f, 58, 59f, 83,139,139f, 140,140f, 141, 142, 142f, 143, 144, 144f, 201, 228, 296, 329f

CARPENTIJE, J. (Charpentereau, J.) 284f ASLES, M. - 252 OMSKI, Noam (Chomski, Noam) 30, 31, 31f, 87,104,105,155, 290, 291 DOLARD, J. (Dollard, J.) DANKAN, H. (Duncan, .) - 168, 168f, 226, 226f, 245, 245f, 292, 292f DAVIDOV, J. - 327, 327f, 344, 344f DE FLER, M.L. (De Fleur, M. L.) - 174 DE SOSIR, Ferdinand (de Saussure Ferdinand) - 86, 87, 88, 88f, 89, 104,105 DE STAL, Madam (De Staal, Madam) -252 DEBISI, Klod (Debussy, C.) - 263, DEFO, Danijel (Defoe, Daniel) - 224 DEJVI, Don (Dewey, John) - 126f DIFREN, . (Dufrenne, .) -49f, 260, 260f DILTAJ, Viljem (Dilthey, Wilhelm) 36, 139 DIMAO, F. (Dimaggio, P.) - 285f DIRKEM, Emil (Durkheim, Emile) - 7, 7f, 8, 33, 54, 89,134,139,139f, 140,141,142,147,162,199, 200, 201, 206, 356 DIZRAELI, B. (Disraeli, .) - 37 DJUI, D. (Dewey, J.) - 89f, 126, 255 DOBROVOLSKI, . (Dobrovolski, .) -44, 44f, 69t, 69f, 216, 217, 217f DOLARD, D. -147 DOROGOV, L. N. - 14f DUBOA, C. (Dubois, C) - 50f DEGER, G. (Jaeger, G.) - 74f DEJMS, V. (James, William) - 135, 237 DESAP, B. (Jessup, B.) - 237f

376

377

Antonjina Kloskovska EJBEL, . (Abell, .) - 20f, 342, 342f EKLES, D. (Eccles, J. E.) - 77f, 78, 91f, 304, 305 EKO, Umberto (Ecco, Umberto) - 189, 191, 261, 261f EL1ADE, M. (Eliade, M.) -236f ENGELS, Fridrih (Engels, Friedrich) 25f, 26f, 57, 66, lOOf, 164,165f, 168,169, 318, 318f, 319, 319f, 322, 322f EPIKUR- 83 ESKARPI, R. (Escarpit, R) - 199f, 245, 246, 246f EUKLID- 133 FANETE, S. (Fanchette, S.) -276f FARING, F. (Fearing, F.) - 152f FEBROK, Lisjen (Febroc, Lucian) FELTON, V (Feiton, W.) - 227, 228 FENTON, J. - 62f FESTINGER, L. 124,124f, 147 FEVR, L. (Febvre, L.) 9f, 195, 195f, 196,198, 215 FIK, I. (Fick, I.)-299f, 329 FLORIAN, sveti - 44 FODOR, J. A. - 304f FOJERBAH, Ludvig (Feuerbach, Ludwig) - 25, 31 FRICHAND, M. - 15f FRI, fon . (Frisch, von K.) 154 FROJD, Zigmund (Freud, Sigmund) 27, 28, 28f, 124 FUGEN, N.H.246 FUIJE, Alfred (Fouillee, Alfred) 118, 118f GANS, HJ. - 292, 292f GARDNER, H.-30f, GARFINKEL, H. - 38, 62f, 234, 275 GARODI, R. (Garaudy, R.) 322f GATECKI, M. (Gasztecki, M.) 235 378 GEORG Stefan (Georg, Stefan) - 135 GEREMEK, . - 218f GEVIND, . (Geschwind, .) - 304f GETE, Johan Volfgand (Goethe, Jochan Wolfgang) - 132, 133, 133f, 240, 256 GIDINGS, F. (Giddings, F.) - 354 GIST, . 182 GJETOR, A. (Gieysztor, .) -214, 215f GLOVINJSKI, M. (Gowiski, M.) 258f, 264, 265f, 302, 308 GOBAN-KLAS, T. - 152f, 174,174f, 182f, 231f GOFMAN, E. (Goffman, E.) - 191, 191f, 192, 206, 207f, 235 GOG, van V (Gogh, van V.) -GOLAEVSKA, M. (Goaszewska, M.) -247f GOLDMAN, Lisjen (Goldmann, Lucian) - 67, 252, 252f, 253, 254, 308 GOLENBJOVSKI, B. (Gobiowski, B.) - 297f GOMBROVI, Vitold (Gombrowicz, Witold) - 135,136,136f GOMULJICKI, V (Gomulicki, V.) 307 GORMAN, R. G - 38f GRAF, P. (Graff, E)-90f GRAMI, A. (Gramshi, A.) - 284, 294f, 331, 331f GRANET, M.-222f GREJMAS, AJ. (Greimas, A. J.) - 157 GRIN, J. (Green, J.) - 31f, GROINJSKI, E. (Grodziski, E.) - 304f GROTOVSKI, Jei (Grotowski, Jerzy) -234, 234f, 235 GUMPERZ, D. - 198f GURJEVI, A. (Gurewicz, A.) 212, 212f, 216 GUSEV, . (Gusiev, V.) - 217f GUTEMBERG-223, GUTRIJE, G.M. (Guthrie, G. M.) - 104f HABERMAS, J. - 163,164, 164f HAJDON, G. - 241f HAJMES, D. (Hymes, D.) - 197, 198, 198f HALASINJSKI, Juzef (Haasiski, Jzef) - 6, 44, 44f, 292, 292f, 354, 355, 355f HALOVEJ, R. (Halloway, R.) - 39 HANSLIK, E. (Hanslick, E.) - 241 HARIS, Marvin (Harris, Marwin) - 53, 53f, 62f, 64, 66,158 HARTLI, E.G (Hartley, . G.) - 182f HARTLI, R.E. (Hartley, R. E.) - 182f, HARTMAN, Nikoaj (Hartmann, Nicolai) -116 HAUZER, F. Arnold (Hauser, F. Arnold) -215f, 246, 246f, 325 HEGEL, Georg, Vilhelm, Fridrih (Hegel, G.W.F.) - 25 HEJDON, G. (Haydon, G.) - 241f, HEMPEL, CG. -37f HERDER, Johan Gotfrid (Hrder, Jochan Gotfried) -9, 9f, 10, 11, 12,13, 24, 27, HERMES -325 HERSKOVIC, M. (Herskovits, M.) 14, 14f, HJEMSLEV, L. 104 HJUG, H.S. (Hughes, H. S.) 12f HJUM, -156, 341f HOBS, Tomas (Hobbes, Thomas) - 28 HOJZINGA, J. (Huizinga, J.) - 29, 215f, 267, 267f HOKIT, -155 HOL, E.T (Hall, E. T.) - 54f, 147 HOMANS, G. C. - 42, 43, 147,147f, 148,149,149f, 176, 227,

SOCIOLOGIJA KULTURE HOMER-185 HORKHAJMER, Maks (Horkheimer, Max) - 331 HRIST264 HVISTEK, L.-239, 239f ILJENKOV, E. (Ilienkov, E.) - 47f, INGARDEN, Roman-90, 90f, 117, 117f, 118,129f, 130,131f, 238, 238f, 247f, 258, 258f, 250, 260, 261, 266, 266f, 275, 308, 309 INGVE, V. H. (Yngve, V.H.) - 32, 32f INIS, H. A, (Innis, H. A.) - 196, 196f, 197,198, 202, 220 JAKOBSON, Roman (Jacobson, Roman)- 41, 83f, 172f, 178, 178f, 179,180,181, 181f, 183, 249, 308, 340 JANJON, M. (Janion, M.) - 299f, 300f JASINJSKA, A. (Jasinjska, A.) - 50f JASTRUNJ, Mjeislav (Jastrun, Mieczysaw) - 302, 302f JAUS, H.R. - 246, JAVLOVSKA , A. (Jawowska, A.) 348f JOA , R (Jozsa, P.) 309f JOA, E. (Josza, E.) -309f JUNG, C. G. - 303 KAC, E.A. (Katz, E. A.) 173, 173f, 174, 222, 222f KAGAN, . I. 244f, 326, 326f, 327f KAJOA, R. (Caillois, R.) - 267, 267f, 268, 270 KAL, JA. (Kahl, J. A.) - 165 KAMI, Alber (Camus, Albert) - 312 KANT, Imaniel (Kant, Immanuel) 129, 248, 352 KANJA, A. (Kania, .) - 300f KARDINER, A. - 49, 50f, 58 379

Antonjina Kloskouska ______________ KASIRER, Ernst (Cassirer, Ernest) 75, 75f, 76, 84, 109, 236f, 251, 342, 343, 343f KAVOLIS, V 326, 326f KEJ, (Kay, P.) - 341 KELER, V (Koehler, W.) - 153 KENDON, R. - 39, 39f KLAKHON, C. (Kluckhohn, C.) - 9, 9f, llf, 13, 14f, 19, 29, 114f, 117,117f, 118,118f, 119,119t, 120,120f, 121, 121f KLAPER, J. (Klapper, J). - 231 KLOSKOVSKA, Antonjina (Koskowska, Antonina) - 6, 9f, 24f, 50f, 73f, 119f, 129f, 201f, 210f, 220f, 230f, 238f, 284f, 298f, 299f, 309, 311, 343f, 356f, 357f KMITA, J. - 47f, 97f, 257f KOH, H. (Koch, H.) - 244f, 321, 322f KOLINGVUD, R. (Collingwood, R.) -237 KOLUMBO, Kristofer 219f KONKLIN, H.-341 KONT, Ogist (Comte, Auguste) - 7, 138 KOPINJSKAJAVORSKA, B. (Kopczyska-Jaworska, B.) 96f KOTARBINJSKI, . (Kotarbinjski, .) 153, 153f KOZIR-KOVALSKI, S. (Kozyr-Kowalski, S.) - 165, 165f KOENJOVSKI, Juzef (Korzeniowski, Jzef) - 309f KRASICKI, Ignjaci (Krasicki, Ignacy) - 222 KRASINJSKI, Zigmund (Krasiski, Zygmund) - 256 KRAEVSKI, Ignjaci (Kraszewski, Ignacy) - 312, 313 KREBER, A.L. (Kroeber, A. L.) - 9, 9f, llf, 13,14f, 15,15f, 32, 55, 56, 57, 60, 69t, 69f, 70, 79, 79f, 80, 106,126,133,147f, 150, 150f, 323, 323f, 324, 325, 326, 335f KROSLAND, CA. (Crossland, C. A.) - 165 KRUKOVSKI, Leon (Kruczkowski, Leon) - 312 KIVICKI, L. (Krzywicki, L.) - 58, 59f, 81, 82f, 198, 208, 329f KUK, D. (Cook, D.) - 241f KULI, . H. (Cooley, Ch. H.) - 201f, 206, 207, 222 KUN, Tomas S. (Kuhn, Thomas S.) 323, 323f, 324 KUNS, R. (Kuhns, R.) - 241f, 242 KUNS, V (Kuhns, W.) - 196f KUNJICIN, G.I. (Kunicin, G. I.) -322f LAJBNIC, Gotfrid Vilhelm (Leibniz, Gotfried Wilhelm) - 83, 352 LAJONS, J. (Lyons, J.) - 31f LALEVI, J. (Lalewicz, J.) - 311f LAMBERT, Johan Hajnrih (Lambert, Jochan Heinrich) - 83 LANGER, Suzan -86, 87, 90, 91f, 108f, 343 LARI, J. (Larrue, J.) - 73f LASAL, Ferdinand (Lassalle, Ferdinand) - 321 LASVEL, H (Lasswell, .) - 172, 174 LAZARSFELD, PF. (Lazarsfeld, , F.) 173,173f, 174, 222, 222f, 275, LE GOF, an (Le Goff, Jean) - 215, 215f, 216, 219 LE PLEJ, (Le Pley) - 54, 57 LELEVEL, J. (Lelewel, J.) -12,12f LEM, Stanjislav (Lem, Stanisaw) 262f LENJIN, V I. - 321, 321f, 322, 322f, 328, 328f LESNOF, M. (Lessnoff, M.) - 37f, LEVI-BRIL, L. (Levy-Bruhl, L.) - 34 LEVIN, Kurt (Lewin, Kurth) - 226, 226f, 259, LEVI-STROS, Klod (Levi-Strauss, Claude) - 19, 19f, 20, 29, 30, 30f, 31, 31f, 40, 41, 41f, 42, 50, 51, 51f, 62, 62f, 76, 87, 88, 89, 103,103f, 156,156f, 157,158, 212, 212f, 342, 343 LIH, E. (Leach, E) - 30f, 95f LINDAUER, M. 154f LINDE, S. B. -11 LINHART, J. (Leenhardt, J.) - 309f LINTON, R. 15,15f, 18, 49, 50, 50f, 56, 58, 201, 211, 211f LIPIT, R. (Lippit, R.) - 227, LIPSET, S. M. - 165f LOCE, R.H. (Lotze, R. H.) -LOK, Don (Locke, John) - 83, 111 LORENC, . (Lorenz, .) - 155 LORKA, Federiko Garsija (Lorca, Federiko Garcia) - 291, LOTMAN, J. (Lotmann, J.) - 260, 260f, 264,266, 312 LOVI, R. (Lowie, R.) - 212f LUIS, G.H. (Lewis, G. H.) 292f LUIS, O. (Lewis, O.) - 230 LUKA, Derd (Lukacs, G) - 253, 308, 322f LUNAARSKI, A.V 328f, 329, 329f, 335 MAJENOVA, M.R. (Majenowa, M. R.) - 264, 264f MAJER, L.R. (Mayer, L.R.) - 241f, 242 MAKARTI, (McCarthy, T.) - 164f, MAKLUAN, Maral (McLuhan, Marshai) - 193f, 196, 197,197f, 198, 202, 206, 218, 220, 223, 262

SOCIOLOGIJA KULTURE MALEVSKI, A. (Malewski, .) - 124f, 147f MALINOVSKI, B. (Malinowski, .) 27, 27f, 28, 49, 49f, 54, 54f, 61, 155,156, 156f, 178,179, 251 MALRO, Andre (Malraux, Andre) -253 MAN, Tomas (Mann, Thomas) - 135, 256, 256f MANHAJM, K. (Mannheim, K.) - 223 MARDOK, G.P (Murdock, G.P.) - 14, 14f, 29, 29f MARHLEVSKI, J. (Marchlewski, J.) 299f, 329 MARKARIAN, E. - 67f MARKJEVI, V (Markiewicz, W.) 44f, 172f, 180, 258 MARKOVSKA, D. (Markowska, D.) 297f MARKS, Karl (Marx, Karl) - 6f, 14, 15, 15f, 20, 25, 25f, 26, 26f, 31, 46, 47, 56, 66, 99, 99f, 100, lOOf, 101, lOlf, 102,105,110, 138,138f, 139, 159,160,162, 164, 165f, 168, 192, 208, 244, 290, 301, 317, 318, 318f, 319, 319f, 320, 320f, 321, 322, 325, 326, 327, 328, 328f, 329, 330, 332, 334, 336, 339, 339f, 340 MARKUZE, Herbert (Marcuse, Herbert)- 67, 67f, 164, 331, 331f, 339, 350, 350f MARTINET, HJ. (Martinet, . J.) - 195f MASLOV, . J. -136 MEK DONALD, D. (MacDonald, D.) 223 MEKAJVER, Robert (Maclver, Robert) - 33, 69t, 69f, 70, 70f, 72,126, 127 MEKFIT, (McFeat, T.) - 228f, 229, 229f 381

380

Antonjina Kloskovska ______________ MEKHJU, (McHugh, P.) -38f, 191, 192, 192f MEKKEJ, D.M. (McCay, D. M.) - 84f, 152 MEKVAJL, D. (McQuail, D.) MEMI, A. (Memmi, A.) -245, 246 MENEL, A. (Mennel, A .) - 331f MERTON, R. K. - 192, 222f, 275, 275f, 276, 277, 287 MICKJEVI, Adam (Mickiewicz, Adam) - 312 MID, Dor Herbert (Mead, Georg Herbert) - 38, 88, 89, 89f, 90, 112,115,154,154f, 168,192 MIHAJLOV, A.V (Michajlov, A.V.) 325f MIKULOVSKIPOMORSKI, J. (Mikulowski-Pomorski, J.) 231f MILER, D. (Miller, J.) 147,198f MINER, H-213 MILE, J. (Michelet, J.) - 196 MOL, Abraham (Moles, Abraham) 153,174,189, 353 MOLIJER, an Baptist (Molier, J.B.) 253 MONIJE, R. -141 MONTENJ, Miel Ejhnem (Montaigne, Michel Eyqnem) - 9 MORAVSKI, Stefan (Morawski, Stefan) - 242f, 244, 244f, 322f MORGAN, L. - 66, 67,159 MORIS, Carls (Morris, Charles) - 84, 84f, 85, 87, 88, 89, 90, 92, 93, 93f, 112, 115, 116,116f, 118, 118f, 119t, 120,121,172, 340 MOS, Marsel (Moss, .) - 31, 161, 161f MROZEK, Slavomir (Mroek, Sawomir) - 230 MUR, Dor Edvard (Moore, Georg Edward) - 115,125f MUR, O.K. (Moore, O. K.) - 270, 270f NAJ, Rasel (Nye, Raseil) - 292 NAJDOR, Z.-lllf NALIMOV, N. -84f, 152f NAROL, R. (Naroll, R.) - 55, 55f, 56, 57, 59, 60f, 64 NEJDEL, E. (Nagel, E.) - 37f NISBET, . (Nisbet, Ch.) - 315f NOVAK, Leek (Nowak, Leszek) 47f, 257, 257f, 330, 330f NOVAK, S. (Nowak, S.) -. 227f, 317 NOVAKOVSKI, S. (Nowakowski, S.) 44f NJUTN, I. (Newton, I.) - 324 OGDEN, C. K. - 90, 90f ORK, W F. - 109f ORTEGA I GASET, J. (Ortega y Gasset, J.) - 67 OSINJSKI, S. (Osiski, S.) OSINJSKI, Z. (Osiski, .) - 234f OSOVSKI, Stanjislav (Osowski, Stanisaw) - 6, 18, 18f, 42, 42f, 43, 46, 46f, 108, 118,118f, 120, 121,121f, 122,122f, 123,124, 125,128, 128f, 129, 129f, 130, 131,131f, 132,142,142f, 149, 149f, 169, 170, 170f, 248, 255, 257, 267, 271, 272, 289, 296, 303, 304, 336, 336f, 345, 351, 351f, 354, 354f, 357 OVIDIJE -136 OZGUD, . (Osgood, Ch.) - 92, 93, 93f, 109, 240, 240f PAJK, Kenet (Pike, Keneth) - 20f, 62f, 103,103f PANOFSKI, E. 105f, 219, 219f PARANDOVSKI, Jan (Parandowski, Jan) - 307 PARETO, Vilfred (Pareto, Wilfred) 169,170 PARKIN, F. - 165f PARSONS, Talkot (Parsons, Talcott) 13,15,15f, 29, 29f, 38, 45, 45f, 51, 51f, 52,112,113,114,114f, 115,115f, 118, 118f, 119,119t, PARSONS, Talkot-121,121f, 122, 141,146,147, 147f, 167, 199, 201, 202f, 273, 326 PASERON. G. (Passeron, G.) - 136f, 288f PASKAL, Blez (Pascal, Blaise) - 26, 253 PATRIK, sveti - 44 PAZURA, S. - 244f, 320, 320f PEJD, C. (Page, C.) - 70f PENDERECKI, Kitof (Penderecki, Krzysztof) - 241 PERI, R.B. (Perry, R. .) - 112f, 248 PETRAICKI, L. (Petraycki, L.) - 8 PIJAE, an (Piaget, Jean) - 104, 180f, 304f PIKASO, Pablo (Picasso, Pablo) - 324 PIRS, . (Peirce, Ch.) - 91f, 94f, 340 PJOTROVSKI, A. (Piotrovski, A.) 105f, 340f PLATON-9, 79,117, 248, 316, 322, 357 POKROVSKI, M.N. (Pokrowski, M.N.) - 328f POPER, Karl (Popper, Karl) - 38, 77, 77i, 78, 79, 80, 91, 91f, 394, 305 PRIJETO, Luj (Prieto, Luis, J.) - 92, 92f PROKOP, J. - 309f PROTAGORA-357 PUFENDORF, Samjel (Pufendorf, Samuel) - 9, 10, lOf, 24

SOCIOLOGIJA KULTURE RABLE, Fransoa (Rabelais, F.) - 195 RADER, . -237f, 248f RADIN, 156f, 212f RADLINJSKA, H. (Radliska, H.) - 234f RAJSMAN, L. (Reismann, L.) - 165, 165f RAJT, D.H. (Wright, George Henrik) - 115 RASEL, Bertran (Russell, Bertrand) 91, 91f, 133,133f, 134,153 RASIN, an Baptist (Racine, J. B.) -253,260 REDFILD, Robert (Redfield, Robert) 16, 16f, 185, 213, 213f, 214 REDKLIF-BRAUN, A.R. (RadcliffeBrown, A. R.) - 64, 64f REJLI, J. V (Riley, J. W.) -173,173f, 231 REJLI, M.V (Riley, M. W.) 173, 173f, 231 REJMONT, Vladislav (Reymont, Wadysaw)-130, 311 RIARDS, JA. (Richards, J. A.) - 90, 90f RIMOND, K. (Richmond, .) - 314f RID, Herbert (Reed, Herbert) - 346 RIKER, (Ricoeur, P.) - 108, 108f, 254, 262, 262f RIKERT, Hajnrih (Rickert, Heinrich) - 36,111 RINGBUM, N.E. (Ringbom, . .) -241f RIKOV, E.iF. -349f ROKUEVSKA-PAVELEK, A. (Rokoszevska-Pawetek, A.) 298f, 309, 311f RORAH, H. (Rorschach, .) - 123, 227,228 ROS, Alfo (Ross, Alfo) -116,116f ROS-LANDI, F. (Ross-Landi, F.) - 157f ROSTOV, V (Rostw, W.) 316 383

382

Antonjina Kloskovska ______________ ROAK. T. (Roszak, .) - 348f ROUZ, E. (Rose, .) - 227, 228 RUINJSKA, . (Rudziska, .) - 300 RUEVI, Tadeu (Rewicz, Tadeusz) - 229, 230, 249, 249f SALINS, M.E (Sahlins, M. P.) - 53f, 81,158,159, 160,160f, 162, 341, 341f, 342 SANTAJANA, G. (Santayana, G.) 130,130f, 237, 248 SAPIR, E. 61, 105,190,190f, 335f, 341, 341f SARLES, . . - 32, 32f, 39 SEBEOK, .- 83f, 153f, 154,154f, 155,155f, 306 SELZNIK, F. (Selznick, Ph.) - 74f SENMATIN, de M. (Saint-Martin, de M.) - 288f SERVANTES, Miguel (Cervantes, M.) -224 SERVIS, . (Service, .)53f SIINJSKI, A. (Siciski, A.) - 152f, 222f, 243 SIKUREL, - 38 SIMONS, J. - 51f SINER -147 SEROKOMLA-307 SIVEK, H.-284f SIVERT, H. - 255, 257 SJEMJENJSKA, R. (Siemieska, R.) 50f SJENKJEVI, Henrik (Sienkiewicz, Henryk) - 272, 299, 299f, 300 SJU, E. (Sue, E.) - 321 SLOVAKI, Julius (Sowacki, Juliusz) - 302, 312 SNOU, .E (Snow, Ch. P.) - 314f SOBJECKI, J. (Sobiecki, J.) - 284f SOFER, D. (Sopher, D.) - 60f 384 SOROKIN, Pitrim - 67, 68, 112, 316 SPENSER, Herbert (Spencer, Herbert) - 7, 139 STAEVSKI, (Staewski, H.) - 239, 239f STINKOMB, A.L. (Stinchombe, A. L.) -192, 192f STJUART, J. (Steward, J.) - 53, 53f STRAVINJSKI, Igor (Stravinjski, Igor) -291,295 SUH, J. (Such, J.)-45f SUHODOLSKI, B. - 346, 346f SULKOVSKI, B. - 309, 309f, 310, 312, 313 ACKI, J. (Szacki, J.) - 329f AF, Adam (Szaf, Adam) - 95f, 107f EPANJSKI, J. (Szczepaski, J.) 50f, 81f, 191 EKSPIR, Vjem (Shakespeare, William) - 173, 224, 302 SELER, Maks (Scheler, Max) - 77, 77, 79 ERIF, . (Sherif, .) - 227 SIC. . (Schtz, .) - 19, 19f, 20, 38, 38f, 191 ILER, F.S.C, (Schiller, F. C. S.) - 139 ILS, E. (Shils, E.) - 51f, 118f, 121f IMANOVSKI, K.-295 LIK, M. (Schlick, M.) - 130f MIT, K. (Schmidt, K.) - 319, 319f NAJDER, 1. (Schneider, L.) - 20f OPEN, F. (Shopen, F.) - 295 SPENGLER, Osvald (Spengler, Oswald) - 66, 67, 67f, 316, 323, 350 RAM, V, (Schramm, W.) - 173, 173f, 231 ULC, Bruno (Schultz, Bruno) - 266 TAMARI, L. - 284f TATARKJEVIC V (Tatarkiewicz, W.) -Ulf, 131,131f, 257, 257f TEJAR de ARDEN, (Teilhard de Chardin, P.) - 26, 26f TEJKER, N. (Taker, N.) - 240 TEJLOR, Alfred, Edvard (Taylor, Alfred Edward) - 12, 12f, 13 TEN, Ipolit (Taine, H.) - 252, 252f, 253, 254 TENIS, F. (Tnnies, F.) - 45, 67,197, 199, 201, 201f, 206, 222 TERNOVSKA, O. (Tiernowska, O.) TIBO, J.V (Thibaut, J. W.) -147 TIRNBERGEN, N. (Tinbergen, N.) 155 TIKA A. (Tiszka, A.) 287f, 290, 290f TJEIK-TA (TieszykTasz) - 194f TJUDOR, J.A. (Tudor, J. A) - 174, 175, 191 TOJNBI, A. (Toynbee, A.) 67, 67f TOSTOJ, L.N. -224, 345 TOMAS, V (Thomas, W.) - 7t, 33, 35, 44,113, 113f, 191 TOPOLSKI, J. - 325f TRUBECKI, N. S.- 41 TUGARINOV, V. - Ulf TUROVSKI, A. - 349f TUVIM, Juan (Tuvim, Julian) - 307 USEM, M. (Useem, M.) - 285f USPJENJSKI, . . - 344f UTRILO, M. (Utrillo, M.) -291 VAH, J. (Wach, J.) - 236 VAJC, MV. (Weitz, M. W.) - 130f VAJDA, Andej (Wajda, Andrzej) - 298 VAJMAN, Robert (Weimann, Robert) 246, 254, 254f, 264, 264f, 334, 335, 335f VAJNTAJN, M. A. (Weinstein, . .) -125f

SOCIOLOGIJA KULTURE VAJT, Lesli (White, Leslie) - 17, 53, 53f, 69t, 69f, 70, 227, 315 VAJTHED, A.N. (Whitehead, Alfred North) - 77, 133 VALICKI, M. (Walicki, .) - 219f, 299f VALIS, A. - 83f, 107f VAL, D. (Walsch, D.) - 37f VAN GOG, Vincent (Van Gogh, Vincent) - 291 VARNER, V (Warner, W.) - 174 VAT, I. (Watt, I.)245, 246f VAZARELI, V (Vasarelly, V.) - 291 VAIK, Adam (Wayk, Adam) - 348f VEBER, Alfred (Weber, Alfred) - 24, 24f, 69t, 69f, 70, 71, 72f, 76, 77,126,134, 316, 317, 317f, 335f VEBER, Franc (Weber, France) - 140, 141,159 VEBER, Maks (Weber, Max) -36, 37, 37f, 47, 56, 61, 81f, 99, 163, 164f, 165,165f VEST, J. (West, J.)-50f VIET, J. - 51f VILENER, A. (Willener, A.) - 348, 348f VILENSKI, H. (Wilensky, H.) - 292, 292f, 293, 297 VILSON, E.O. (Wilson, E. O.) - 39, 40f VINIK, . (Winick, Ch.) 315f VINOLD, A. (Winold, A.) - 241f VISLER, G. (Wissler, G.) - 55 VISPJANJSKI, S. (Wyspiaski, S.) 311 VITGENTAJN, Ludvig (Wittgenstein, Ludwig) - 90, 246, 248, 248f VLTKACI, VITKJEVI, S. (Witkacy, Witkiewicz S.) - 302 VIZE fon L. -140 VJESOLOVSKI, V (Wiesoowski, W.) -165,165f, 314 385

Antonjina Kloskouska VJEZBICKI, Z. (Wierzbicki, Z.) - 44f VNUK-LIPINJSKA, E. (Vnuk-Lipinjska, E.) - 284f, 287f, 299f VOJEHOVSKA, A. (Wojciechowska, A.)-287, 287f VOJNAR, J. - 346f VOLTER, Fransoa-Mari Aruet (Voltaire, Francois-Marie, ArouetF.)- 11 VORF, B.L. (Whorf, B. L.) - 341, 341f, 342 ZAVADA, Andej (Zawada, Andrzej) 349f ZAVISTOVIADAMSKA, K. (Zawistovicz-Adamska, K.) 217f ZAVORSKA, . (Zaworska, .) 349f ZIMEL, G. (Zimmel, G.) 140, 141, 267 ZNANJECKI, Florijan (Znaniecki, Florian) - 7f, 18, 22, 22f, 23, 33, 34, 35, 35f, 36, 44, 45, 61, 62, 63, 63f, 65, 68,112,112f, 113,113f, 114,115,118,119, 119f, 119t, 122,139,140, 141, 142,143,144,144f, 145,145f, 146,146f, 147,159,177f, 189, 191,193, 206, 243, 243f ZULKJEVSKI, M. (Ziokiewski, M.) 105f, 244, 245f, 246, 263, 263f, 279f, 283, 283f, 301, 301f EROMSKI, S. (eromski, S.) - 299, 299f, 311f ID, Andre (Gide, Andre) - 178 IRARD, A. (Girard, A.) 284f IRO, Andre (Giro, Andre) - 157, 157f MIGOCKA . (migocka, .) 299f, 300f

Skraenice naziva ee citiranih grupnih radova

CCPL: ETS:

Cross Cultural Perspectives on Learning, red. J. W. Brislin, S. Bochner, W. I. Lonner, New York 1975. Elementi sociolokih teorija, red. V. Derinjski, A. Jasinjska-Kania, J. acki, Varava 1975. HMCA: A Handbook of Methods in Cultural

Anthropology, red. R. Narrol, R. Cohen, New York 1973. ICSS: NDST: OBFFI: RSP: SA: The Idea of Culture in the Social Sciences, red. L. Schneider, Ch. Bonjean, Cambridge, Mass.1973. New Directions in Sociological Theory, red. Filmer, . Philipson, D. Silverman, D. Walsh, London 1972. Organization ofBihavior in Face to Face Interaction, red. A. Kendon, R. M. Harris, A. R. Key, The Hague 1975. Readings in Social Psychology, red. T. M. Newcomb, E. L. Hartley, New York 1947. Symbolic Anthropology. A Reader in the Study of Symbols and Meanings, red. J. L. Dolgin, D. S. Kemnitzer, D. M. Schneider, New York 1977. Societies. Evolutionary and Comparative Perspectives, red. T. Parsons, New York 1966. WTBLZG: Savremene teoje istraivanja knjievnosti u inostranstvu, red. H. Markievi, Krakov 1972.

SECP:

386

387

In memoriam

Svjetlana - Seka BABIC-BARANJSKA 1947-1999.

"Gazeta Wyborcza", 8. juna 2000. godine)

Rijei prijatelja

Strano je teko pisati o osobi tako neobi noj i tako svestranoj, kakva je bila Svjetlana. O eni sa ijim se odlaskom nije mogue pomiriti. Roena je u Sarajevu. U Poljskoj se obrela 60-ih godina, kada je ovdje radio njen otac-diplomata. Pohaala je licej "Stefan Batory", a 1965. godine zapoela je studij na varavskoj polonistici. Bilo je nemogue ne primijetiti je veoma lijepu, ivopisnu (jer se uvijek oblaila drugaije nego to je to propisivala moda), punu arma, topline i cara. Perfektno je poznavala na jezik, niko nije mogao dokuiti da to nije njen maternji jezik. Pred kraj studija udala se za Kitofa, sa kojim je stvorila magian dom u koji su ljudi hitali s radou. Dom koji je otvoren za svakoga ko 389

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJA KULTURE

trai savjet, podrku, blagonaklonost, duboku refleksiju. U njega su dolazili i poznati i obini ljudi, Poljaci i stranci, koji su uvijek doekivani sa jednakom srdanou. Svjetlanin profesionalni ivot odvijao se u dva pravca. Prvi je bio Varavski Univerzitet, gdje je bila lektor na Odjeljenju za slavistiku. Studenti su je voljeli, u ta sam se vie puta mogla i sama uvjeriti. Veoma je brinula za njihovu sudbinu, pomagala im je da nau posao, traila tekstove za prijevode, znala je njihove line probleme i esto se trudila da im pomogne da ih rijee. Koliko je pisama sa raznih strana svijeta dobijaa od svojih apsolvenata, kako se radovala kada je nekome pomogla da nae posao! Drugi pravac njenog djelovanja bilo je prevoenje. Prevela je na srpski oko 15 velikih djela, izmeu ostalih "Futbalski rat" Kapuinjskog (na ta je bila veoma ponosna), "Sociologiju kulture" Antonjine Kloskovske (fundamentalno djelo u svojoj oblasti i uz to veoma opirno), "Hajnemana" S. Hvina... Nije istina da nema nezamjenljivih ljudi, jer meu nama postoje takvi za kojima ostaje praznina, tuga i alost, a njihovo mjesto niko nee popuniti. Takva osoba bila je Svjetlana, kojoj sam tako puno zahvalna, kao i mnogi ljudi koji su imali sreu da budu darovani njenim prijateljstvom. Magda Prola je godina otkad je otila Svjetlana Baranjska. Otila je, ali je zauvijek ostala u nama. Bila je pojava, ovjek zaista izuzetan, mada je u sebi nosila tako puno svakodnevne jednostavosti. Pripadala je onim malobrojnim enama u kojima se stapaju fizika i duhovna ljepota. Bila je osoba mudra, puna topline, blaga, a istovremeno ekstravagantna. Oaravala je svojom neobinom ljepotom, velikim oima, ustima Ketrin Danev - svi povremeno podlijeemo platonskom privienju da ono to je lijepo mora biti i dobro. Unutranja ljepota Svjetlanina ipak nije bila nikakvo privienje, ak je premaivala valere njenog tijela. Voljela je da koristi velike rijei i umjela je da ivi za velike stvari, a da pri tome ne bude ni najmanje 390

egzaltirana. Ne znam kako je uspijevala da to postigne, ali u njenom sluaju zrelost nije znaila i oprez u korienju velikih rijei. One nisu bile "iznueni cinizam". Zbog toga su je voljeli mladi ljudi. Umjela je da kae da je u ivotu najvanija lubav, da ako je u pitanju prijateljstvo, onda iskreno, ako je vjernost i odanost, onda neogranieni. Sigurno je da su se u gomili njenih prijatelja i oboavalaca mogli nai i oni koji su pomalo sa nevjericom gledali na tu apsolutnu vjeru u postojanje velikih stvari, u dobrotu, u pravicu, u spremnost za borbu za ideale. Moda su negdje bili i takvi koji su mislili: lako je tako govoriti, kada se dobilo tako puno - inteligenciju, ljepotu, divnog mua, uspjenog sina, pare, interesantan posao .... Ako je zaista i nailazila na skeptike, onda im je dokazala, kada se i sama suoila sa trpljenjem, da je uvijek mogue ivjeti dostojanstveno i sa ljepotom. Prvo je doao rat u njenoj zaviajnoj Jugoslaviji, zatim... strana bolest, rak. Do kraja je ostala radina i lijepa. Nije se alila, nije ispoljavala strah, nije se zatvarala u svom bolu, kako to ine ljudi koji su od nje manji i slabiji. Upravo suprotno - do posljednjeg trenutka interesovala se za sudbinu drugih i brinula se ta e biti sa njenim najbliim kada nje vie ne bude. ak ni gadna bolest, koja esto ljudima oduzima dostojanstvo, nije joj oduzela njen arm, dostojanstvo i onu izuzetnu ljepotu kojom je oaravala svijet. Mislim da e za one sretnike koji su je znali ona ostati velika inspiracija, nada, da svijet moe da bude veoma lijep i dobar, jemstvo da ivot ima duboki smisao. Kataina Zjelonka

391

SADRAJ

PREDGOVOR ................................................................................................ I. II. IZDVAJANJE SOCIOLOGIJE KULTURE I POJAM KULTURE ............ KULTURA I PRIRODA. OD ONTOLOKOG DO METODOLOKOG PRILAZA ...................... III. INTEGRACIJA KULTURE .................................................................... IV KATEGORIJE KULTURE AKADEMSKE I OPTEPRIHVAENE DEFINICIJE ............................ V. SEMIOTIKI KRITERIJUM SIMBOLIKE KULTURE......................... VI. AKSIOLOKI KRITERIJUM SIMBOLIKE KULTURE .......................

5 7

24 48

66 83 110 138 171 189 211

VII. DRUTVO I KATEGORIJE KULTURE ................................................. VIII. MODELI I FUNKCIJE SIMBOLIKOG KOMUNICIRANJA ................. IX. X. XI. DRUTVENA SITUACIJA I SREDSTVA KOMUNIKACIJE ................. KULTURA TRIJU SISTEMA ................................................................. OBLASTI SIMBOLIKE KULTURE. SOCIOLOGIJA UMJETNOSTI ............................................................... XII. DRUTVENA STRUKTURA I SIMBOLIKA KULTURA ................... XIII. KRITERIJUMI RAZVOJA SIMBOLIKE KULTURE ............................. XIV. ZAVRETAK. SIMBOLIKA KULTURA - IZVAN PRINCIPA AUTOTELINOSTI .. Bibliografija .................................................................................................... Indeks imena ................................................................................................... Skraenice naziva ee citiranih grupnih radova .............................................

236 273 315

338 359 376 387 389

In memoriam - Svjetlana BABI-BARANJSKA ..............................................