Erin KASAPOLU

Hacettepe niversitesi
Jeoloji Mhendislii Blm retim yesi

GR
Trkiye'nin bugnk byk kentlerinin hemen
hepsinin kentleme asndan geliimi, gemite,
kurulduklar blgenin jeolojik ve jeoteknik
zellikleri dikkate alnmakszn olmutur. Oysa,
herhangi bir blgedeki yerleme, ulam ve
sanayileme, o blgedeki doal evre dengesini
byk lde etkiler. Bu etkileimden doabilecek
olas zararlarn nlenebilmesi iin, bu tr bir
gelimenin doal evre zerindeki etkilerinin
denetim altna alnmas zorunludur. Bunun iin de,
o blgenin sosyal, kltrel ve ekonomik
koullarnn yannda, jeolojik ve jeoteknik
koullarnn da ok iyi deerlendirilmesi gerekir.
Ancak byle bir ilke iinde ngrlen bir kentsel
gelime, yerleme, ulam ve sanayileme ile
doal evre arasnda bir denge salayabilir ve bu

HABER BLTEN

49

dengenin srekliliini olanakl klabilir. Ekolojik

yaklamn bir gerei olan bu temel ilke, pek ok
byk kentimizin kentsel planlama ve geliiminde,
ne yazk ki, hep ikinci plana itilmi ve ou kez de
unutulmutur.
JEOLOJNN NEM
Kentsel gelimede, zellikle inaat sorunlar ile
ilgili olarak yaplacak olan yer seiminde, zeminin
jeolojik yapsnn, jeoteknik zelliklerinin ve
jeolojik evre koullarnn, yaplacak inaat
zerindeki etkilerinin inaat ncesinde ok iyi
ekilde deerlendirilmesi ve gerekli nlemlerin
zamannda alnmas kanlmaz bir zorunluluk ve
ayn zamanda bir sorumluluktur. Oysa bugn
kentlemede, zellikle inaat sektrnde,
jeolojinin nemi, ne yazk ki, jeolojik nedenlerle

DOSYA

oluan, deprem, takn, heyelan sonucu gelien

gme ve yklma gibi olaylardan ve bunlarn
neden olduu can ve mal kayplarndan sonra
ancak ilgililere ve halka mal olabilmektedir. Bu
durumun en nemli nedeni, pek ok inaat
projesinde ve genelde kent planlamasnda,
jeolojik evrenin snrlayc etkilerinin yeterince
dnlp deerlendirilmemi ve gerekli
nlemlerin zamannda alnmam olmasdr. Bu
konudaki bilgisizlik, ilgisizlik ve sorumsuzluklarn
rn olan pek ok olay, bakent Ankara dahil tm
byk ve gelimekte olan kentlerimizde hemen
her gn yaanmaktadr.
KENT PLANLAMASINDA
JEOLOJS

MHENDSLK

Kent planlamas ve tasarmnda mhendislik

jeolojisi giderek artan bir nem kazanmaktadr.
zellikle arsa fiyatlarndaki astronomik artlar,
daha nce jeolojik yaps ve fiziki zellikleri
asndan uygun bulunmayarak planlama d
braklm baz alanlar yeniden kullanma amak
zere gndeme getirmektedir. Arsa fiyatlarndaki
artn yansra, takn, sel, erozyon, heyelan gibi
jeolojik srelerle oluan toprak kayplar da, kent
planclarn yer seiminde ve gelimeye uygun
alanlar bulmada zorlamaktadr. Sonu olarak,
kent planclar, kentlemenin amacna uygun
alanlarn jeoteknik zelliklerinin belirlenmesi
konusunda jeoloji mhendislerinin yardmna
byk gereksinim duymaktadrlar.
Bir blgenin jeolojisi ve jeoteknik zellikleri , o
blgenin kullanmn kontrol etmekten ok;
blgenin fiziksel zelliklerine ilikin jeolojik
snrlamalar ve/veya avantajlar ortaya koyarak
kentleme projesinin ekonomisini nemli lde
etkiler. Kent
planlamacs ise, jeoloji
mhendislerinin nerileri dorultusunda arazi
kullanmn planlar, kontrol eder ve tm
sorumluluunu yklenir.
Planlama sreci ak emas aada ekil 1 'de
gsterilmitir.
Planlamann
amac ve hedefi

geri besleme dngs

Planlamaya
ilikin neriler
Jeolojik snrlamalar
ve avantajlar

Uygulamalar

geri besleme dngs

ekil 1. Planlama Sreci Ak emas.

HABER BLTEN

50

KENT JEOLOJS
Kent jeolojisi; mhendislik jeolojisi ilkelerinin kent
planlanmasna uygulanmas eklinde
tanmlanabilir. Burada, yap ve inaat tipini dikkate
alma gereksinimi yoktur. Buradaki yaklam, bir
inaat mhendislii uygulamasndan ok farkldr;
nk, her iki uygulamann boyutlar farkldr. Kent
planclarnn gelitirmeyi dndkleri bir alan
iin, jeologlardan veya jeoloji mhendislerinden
isteyecekleri bilgiler iki ana kategoride toplanabilir:
Sz konusu alanlarn arazi kullanm potansiyeli
Bu potansiyeli kontrol eden jeolojik snrlamalar
rnein bir alan, takn alan olmas nedeniyle,
yerleim ve zellikle konut inaat iin uygun
olmayabilir, ancak ayn alan, yeil alan, park alan
ve ykseltilmi yaplar iin, belirli snrlamalarla,
uygun grlebilir ve kullanlabilir. Jeoloji
mhendislerinin grevi, kentsel planlama iin
ngrlen bir alana ilikin jeolojik ve jeoteknik
bilgilerin, bu meslekten olmayan kiilere,
planclara, onlarn kolayca anlayp
yorumlayabilecekleri bir biimde sunabilmektir.
JEOLOJK VE JEOTEKNK PARAMETRELER
Kent planlamasnda yer seimini etkileyebilecek
temel parametreler:
Toporafya
Jeolojik yap
Hidrojeolojik koullar
klim koullar
Yap malzemeleri
olarak zetlenebilir.
Toporafya:
Kent planlamas iin ngrlen bir alann
toporafyas yer seimini etkileyebilecek en
nemli parametredir. nk; rnein baz yksek
yaplarn alak kotlara, baz alak yaplarnda
yksek kotlara ina edilmesi zorunluluu vardr.
Dier taraftan toporafya ayn zamanda bir alann
eim zelliklerini de belirleyecei iin, yol inaat,
tnel ya da kprl geit gibi ulam planlamalarn
da kontrol eden bir parametredir. Ayrca iklim
koullar, jeolojik ve hidrojeolojik koullarla birlikte
deerlendirildiinde toporafya, yer kaymas,
heyelan gibi jeolojik srelerin oluumunu da
belirleyen bir parametre olarak, kent
planlamasnda yer alacak yerleim, ulam,
sanayi, atk alanlar, rekreasyon alanlar gibi geler
iin yaplacak olan yer seimini de nemli olarak
etkileyecektir.

DOSYA

Jeolojik Yap:
Kent planlama alannda yer alan toprak ve kaya
gibi jeolojik malzemeler, bunlarn yatay ve dey
dalmlar, birbirleri ile olan dokanak ilikileri,
tabakalanma, krk, atlak, kvrmlanma, eklem ve
fay gibi yapsal zellikler; sertlik, geirimlilik,
deformasyon ve dayanm gibi jeoteknik zellikleri
de, yine kent planlamas ierisinde yer alacak
yaplar iin yaplacak yer seimini etkileyecektir.
rnein, bir-iki katl konutlar ve yollar gibi baz
hafif yaplar, daha yumuak ve kolay deforme
olabilen toprak zeminler zerine ina edilebilirken,
su depolar, sanayi tesisleri gibi baz ar yaplarn,
daha salam olan kaya zeminler zerine ina
edilmesi zorunluluu vardr. te yandan, atk
depolama alanlar iin yeralt suyunu zerleyen
geirimsiz jeolojik malzemeler tercih edilirken;
yerleim alanlar iin, yzey akn ve taknlar
engelleyecek, yeralt suyunun beslenmesini
engellemeyecek geirimli alanlar yelenmelidir.
Deprem riski asndan, jeolojik yapnn ok iyi
deerlendirilmesi, zellikle aktif faylara yakn
alanlardan, yerleim alan seiminde
olabildiince kanlmas gerekmektedir.
Hidrojeolojik Koullar
Gerek kentin ime ve kullanma suyu
gereksinimlerinin karlanmas, gerek su ile ilgili
olarak oluabilecek takn, sel, heyelan, zemin
oturmas ve svlama gibi jeolojik ve jeoteknik
oluumlarn nlemesi ve ayrca su kirlilii (water
pollution) sorunlarnn zm iin, planlama
alannn hidrojeolojik koullarnn ok iyi
deerlendirilmesi gerekir. Aksi halde, aklc bir
kent planlamas yaplamayaca gibi salkl bir
kent yaam da olanaksz hale gelir. zellikle kent
atklarnn depoland deponi alanlarnn yer
seiminde yaplacak hatalar, bu atklarn yeralt
suyuna kararak onu kirletmesine neden olaca
gibi, hem kentin su gereksiniminin
karlanmasnda hem de kent halknn sal
asndan ok ciddi sorunlarla kar karya
gelinmesi kanlmaz olur.
klim Koullar:
Blgenin iklim koullarna bal olarak, gecegndz scaklk farklar, kent alanna den ya
miktar, kn blgedeki don sresi ve derinlii;
blgenin jeolojik yaps ile birlikte, kent
planlamasnda yer alacak baz yaplar iin yer
seimini, temel tipini ve derinliini etkileyecektir.
Ayrca, yine iklim koullarna bal olarak, blgede

HABER BLTEN

51

egemen olan rzgar yn ve iddeti de, zellikle

hava kirliliine neden olabilecek sanayi tesislerinin
yer seimini etkileyen nemli bir parametredir.
Yap Malzemeleri
Kentin inasnda, bina, yol, kpr ...vb. yaplar iin
gereksinim duyulacak, kum-akl gibi beton
agregas ve yaptalarnn, kent alan iinde veya
yaknnda bulunmas, eriilebilirlii, kolay ve ucuz
elde edilebilirlii ve bunlarn jeolojik ve jeoteknik
zellikleri kentin inasn ekonomik adan olumlu
yada olumsuz ynde etkileyebilecek ve dorudan
blgenin jeolojisi ile ilgili nemli bir konudur.
UYGUN YER SEM
Kent planlamas ierisinde yer alan deiik yaplar
ve uygulamalar iin en uygun yerin seilmesi ,yer
seimini etkileyen ve yukarda belir tilen
parametrelerin birbirleri ile ne lde
rttklerini ortaya koymay gerekli klar. Bunun
iin de en pratik ve geerli yntemlerin banda,
yer seimini etkileyecek olan deiik
parametrelerin rtme oranlarn gsteren
Bileik Haritalarn (Composite Maps)
hazrlanmas gelir. Bu haritalarn hazrlanmas
sreci ise:
A) Baz haritalarnn hazrlanmas
B) Baz haritalarnn saysallatrlmas
C) Etki faktrlerinin belirlenmesi
D) Bileik faktr haritasnn oluturulmas
E) Sonu bilgisayar bileik haritasnn
oluturulmas aamalarn ierir (ekil 2).
rnein, killi alanlarn nemli yer kaplad, youn
bir drenaj ana ve dik eimli bir toporafyaya
sahip bir yerleim alann ele alalm. Bu alann bir
Bilgisayar Bileik Haritas' n oluturmak iin ilk
olarak,
1.Salt killi alanlar
2.Salt drenaj an
3.Salt dik eimli alanlar
gsteren adet ayr baz haritas hazrlanr(ekil
3 A).
kinci olarak, bu haritalarn her biri ayr ayr
saysallatrlarak yine
1. Salt killi alanlar
2. Salt drenaj an
3.Salt dik eimli alanlar
gsteren 'Saysal Haritalar' oluturulur (ekil 3 B).
nc olarak, rnein, kil iin '1' etki faktr;
drenaj iin '2' etki faktr ve dik eimler iin '4' etki

DOSYA

BAZ HARTALAR

SAYISALLATIRILMI
HARTALAR

e. Dik eimli duraysz alanlar

ETK FAKTRLER

f . Kil, takn ve durayszlk sorunu olan 'yerleime

uygun olmayan' alanlar gsteren
'Bilgisayar Bileik Haritas'na dntrlr (ekil
3 E).

BLEK FAKTR HARTASI

SONU
SONU BLGSAYAR
BLEK HARTASI

ekil 2. Bileik Haritalarn Hazrlan Sreci.

faktr uygulanarak 'Etki Faktrleri Haritalar'

oluturulur ( ekil 3 C).
Drdnc olarak, yukarda elde edilen adet
'Etki Faktrleri Haritas' rttrlerek blgenin
'Bileik Faktr Haritas' elde edilir (ekil 3 D).
Sonuta, elde edilen bu 'Bileik Faktr Haritas'
a. Etki faktrnn bulunmasyla 'yerleime en
uygun alanlar'
b. Sorunlu killi alanlar
c. Takn olasl bulunan alanlar
d. Hem kil hem takn sorunu olan alanlar

ada kentlemenin bir gerei olan aklc bir kent

planlamas, bu planlama ierisinde yer alacak olan
bina, yol, kpr, sanayi tesisleri, su depolar, park
yerleri, yeil alanlar, atk depolama alanlar...vb.
deiik nitelikli yaplar iin yaplacak uygun yer
seimini etkileyen, toporafya, jeolojik yap,
hidrojeolojik koullar, iklim koullar, yap
malzemeleri gibi jeolojik ve jeoteknik etmenlerin
ayr ayr ve birlikte deerlendirilerek, ngrlen
kent planlamas iin gereksinim duyulacak,
bilimsel verilere dayal Saha Kullanm Haritalarnn
bilgisayar ve Corafi Bilgi Sistemi (GIS) teknikleri
kullanlarak hazrlanmasn zorunlu klar. ada
bir kent planlamas, ayn zamanda, kent planclar
ile inaat mhendislerinin, jeoloji mhendislerinin
ve dier tm ilgili kii ve kurulularnda bu konuda
srekli bir diyalog ve ibirlii iinde bulunmalarn
gerektirir.
Politik baz kar hesaplarndan syrlarak, kentsel
gelimeyi ve kent planlamasn, her eyden nce
blgenin tm jeolojik ve jeoteknik koullarnn iyi
deerlendirilmesi ve eldeki alanlarn planl bir
ekilde kullanlmas ynnden ele almak gerekir.
Yaplacak her trl uygulamada, blgenin doal
evre dengesinin korunmas, kent halknn sal,
can ve mal gvenlii ve lke ekonomisi asndan
byk nem tar.
Sonu olarak, ada bir kent planlamasnn
ancak blgenin jeolojik ve jeoteknik koullar ile
evre koullarnn birlikte deerlendirilmesi ve
badatrlmas ile olanakl olabilir.
KAYNAKA
Holtz, R.D. and Kovac, W.D., 1981. An
Introduction to Geotechnical Engineering:
Prenetice Hall Inc., New Jeysey, 733 p.
Mathewson, C.C., 1981. Engineering Geology:
Charles E. Merill Publishing Company, London,
450 p.
Rahn, P. H., 1996. Engineering Geology- An
Environmental Approach: Prentice Hall Inc., New
Jersey, 657 p.

ekil 3. Hipotetik bir saha iin Bilgisayar Bileik Haritas hazrlama sreci.

HABER BLTEN

52

DOSYA