Iskustva graditeqa

1
Milenko Stankovi}
2
Milenko Stankovi}
ISKUSTVA GRADITEQA
NARODNO GRADITEQSTVO
ZAPADNE KRAJINE U
REPUBLICI SRPSKOJ
(kraj 19. i po~etak 20. vijeka)
(Kwiga prva)
Bawaluka, 2003. godine
Iskustva graditeqa
3
Milenko Stankovi}
4
SADR@AJ
PREDGOVOR ......................................................................................................9
0. UVOD ..............................................................................................................19
0.1. Arhitektura Slovena u pradomovini ..................................................23
0.2. Graditeqstvo Ju`nih Slovena po doseqewu - uticaj
starosjedilaca ..................................................................................................32
1. POVOD, CIQ I PROSTORNI OBUHVAT .......................................35
1.1. Povod za temu .............................................................................................35
1.2. Ciqevi istra`ivawa ...............................................................................37
1.3. Struktura rada ..........................................................................................37
1.4. Podru~je istra`ivawa, grafi~ki prikaz, sa prostornim
obuhvatom ...........................................................................................................38
1.5. Umjesto zakqu~ka ......................................................................................41
2. PREGLED DOSADA[WIH ISTRA@IVAWA ................................43
2.1. Putopisci kroz ove krajeve ....................................................................43
2.1.1. Gustav Boden{tajn - Povijest naseqa u Posavini
1718-1739 ..............................................................................................43
2.1.2. Mithat [ami} - Francuski putopisci na pragu
19. stoqe}a ..........................................................................................43
2.1.3. Artur Xon Evans - Kroz BiH u vrijeme pobune 1875......44
2.1.4. [arl Irqart - BiH putopis iz vremena ustanka
1875 - 1876 ..............................................................................................45
2.2 Istra`iva~i ...............................................................................................47
2.2.1. Rudolf Meringer - Pu~ka ku}a u BiH .............................47
2.2.2. Milan Karanovi} - O tipovima ku}a u Bosni .................50
2.2.3. [piro Soldo - Tipovi ku}a i zgrada u
pre|a{woj BiH .................................................................................52
Iskustva graditeqa
5
2.2.4. Jovan Cviji} - Uputstvo za poznavawe
sela u BiH ...........................................................................................55
2.2.5. Nepoznati autor - Tip obi~ne seqa~ke ku}e
za ravnicu ...........................................................................................56
3. TIPOLOGIJA GRA\EVINA ................................................................61
3.1. Crkve brvnare ...........................................................................................61
3.1.1. Pregled drvenih hramova.........................................................62
3.1.2. Legende i mitovi o postanku .................................................65
3.1.3. Mjesto i okru`ewe....................................................................68
3.1.4. Plan, konstrukcija, arhitektura, detaq .............................70
3.1.5. Osnovne karakteristike hramova i analizom
izgradwe po periodima.......................................................................75
3.1.6. Pristup, fizi~ki okvir i vrijednost ..................................78
3.1.7. Stawe crkava sa preporukama za promjene ..........................81
3.1.8. Zakqu~ci i preporuke za crkve brvnare ...........................137
3.2. Ku}a ............................................................................................................139
3.2.1. Op{te o pojmu ..........................................................................139
3.2.2. Prirodni uticaji ....................................................................140
3.2.3. Dru{tveno-ekonomski uticaji ............................................145
3.2.4. Teritorijalna rasprostrawenost tipova .........................148
3.2.5. Narodno shvatawe stambenog prostora .............................150
3.2.6. Vawsko oblikovawe ...............................................................152
3.2.7. Oblikovawe i op{ti utisak ................................................157
3.2.8. Dekoracija ................................................................................159
3.2.9. Razvojni oblici po horizontali i vertikali ..................173
3.2.10. Mawe stambene jedinice - vajati, i gra|evine
posebne namjene za goste ..................................................................185
3.2.11. Privredne zgrade ................................................................. 192
3.2.12. Ogwi{te .................................................................................205
3.2.13. Poku}anstvo ...........................................................................209
4. ANTROPOLO[KE, SOCIOLO[KE, KULTUROLO[KE
ODREDNICE ................................................................................................213
4.1. Antropolo{ke odrednice ....................................................................213
4.2. Sociolo{ke odrednice .........................................................................215
4.3. Kulturolo{ke odrednice .....................................................................216
Milenko Stankovi}
6
4.4. Navike, potrebe i prohtjevi .................................................................217
4.5. Raspad zadruge ..........................................................................................218
4.6. Prekid sa tradicijom .............................................................................219
5. ISKUSTVA PRO[LOSTI I SAVREMENA PRAKSA ..............223
5.1. Graditeq i tipski projekt ...................................................................227
5.2. Iskustva graditeqa ...............................................................................230
6. BRVNARE IZ OKRU@EWA I UTICAJI .......................................237
6.1. Pore|ewa sa brvnarama na prostoru SRJ ..........................................237
6.2. Pore|ewa sa ku}ama Hercegovine ......................................................243
7. ZAKQU^AK ..............................................................................................253
8. IZVOR GRAFI^KIH PRILOGA .......................................................261
9. BIOGRAFIJA ..........................................................................................263
Iskustva graditeqa
7
Milenko Stankovi}
8
PREDGOVOR
Talentovani graditeqi iz naroda vijekovima su vezani za
stvarala~ki, plemeniti posao planirawa, projektovawa i gra|ewa.
Stvorili su fizi~ki okvir za ~ovjeka u prostoru, kolibu - prvi, jed-
nostavan arhitektonski definisan prostor za potrebe ~ovjeka, iz
prirode. Ta izdvojena, prostorno definisana gra|evina, zadr`ala je
savr{enu harmoniju sa prirodom.
Vremenom se sklad prirodnog okru`ewa i gra|ewa mijewao,
na`alost, ~esto na {tetu prirode.
Nadareni narodni graditeqi stvarali su prostorno skromne,
ali kompoziciono skladne i slo`ene ansamble gra|evina u prostoru.
One su rezultat uzajamnog pro`imawa i djelovawa u datim dru{tveno-
-ekonomskim uslovima, iz proisteklih potreba, na~ina `ivota i rada
u prirodi. Na gra|evinama narodnog graditeqa vidqiv je kontinuitet
tradicije i prepoznatqive su regionalne osobenosti podnebqa.
Savremeni graditeqi `ele osmisliti gra|evine skladne
funkcije, konstrukcije, izraza. U praksi se slabo vodi ra~una o komu-
nicirawu gra|evina sa okru`ewem, dok se o uklapawu u prirodnu i
izgra|enu sredinu i ne vodi ra~una. Time je logika zdravog `ivota
prakti~no neprimjewiva.
Stawe graditeqstva na teritoriji Republike Srpske trenutno
je pora`avaju}e. Projektuju se i grade gra|evine neprimjerene prirod-
nim i izgra|enim uslovima lokacije, suprotno okru`ewu, regional-
nim osobenostima, vrijednostima, zdravom `ivotu ~ovjeka. Ni{ta
boqe nije ni stawe u bli`em okru`ewu i susjednim dr`avama.
Dvadeset godina iskustva u graditeqstvu i profesionalno
opredjeqewe za rad u nastavi, stavili su me u dilemu:
Kako nau~iti i privoqeti mlade generacije da po{tuju pra -
vila struke, ali i ukazati kolegama u struci da projektuju i grade
prostor dostojan ~ovjeka?
To prvenstveno podrazumijeva profesionalnu odgovornost,
te: uspostavqawe pravilnog odnosa izgra|ene gra|evine i okru`ewa;
pa`qiv izbor mjesta za gra|evinu; kvalitetnu i funkcionalnu orga-
nizaciju; adekvatan komfor; potpun do`ivqaj; zdrav `ivot u
gra|evini i okru`ewu.
Moramo se zalagati za: zdravu, skladnu i kompromisno
osmi{qenu gra|evinu u prostoru; skladan, pametan i trajan razvoj;
~uvawe prirodno te{ko obnovqivih izvora i adekvatno `ivotno
okru`ewe...
Iskustva graditeqa
9
Dok planiramo, projektujemo i gradimo, ne smijemo izgubiti
iz vida da je gra|evina: rezultat obiqe`ja, prostora i vremena; dio
integralne i skladno ure|ene cjeline; vi{edimenzionalno saglediv
prostor, koji percipiramo i do`ivqavamo u kretawu...
Zato stvarawem novog na vrijednostima pro{losti, afir-
mi{emo naslije|eno, omogu}avamo susret pro{losti i budu}nosti,
prepoznajemo vlastite kulturne korijene, afirmi{emo sopstveno
pravo trajawa.
Ukqu~ivawe ekolo{kih dimenzija u oblast graditeqstva
predstavqa nezaobilaznu mjeru kod planirawa i odre|ivawa svih
aktivnosti u prostoru.
Kompleksno sagledavawe `ivotne sredine, uz izradu Studije
uticaja gra|evina na `ivotnu sredinu i na ~ovjeka, predstavqa pre-
ventivnu mjeru u procesu planirawa, projektovawa, izgradwe i
eksploatacije. Potrebno je sagledati i osvijetliti sve aspekte.
Moramo uva`iti i adekvatno tretirati,cjelokupan proces od
stvarawa gra|evine do prestanka kori{tewa. Nove su to i bitne
odrednice, pored do sad vi|enih i poznatih mjerila, u graditeqstvu.
Mno{tvo pitawa o kojima ~esto vodimo velike i duge teo-
retske rasprave, nastoje}i dati adekvatne odgovore. Ostaje vje~ita
dilema, kako tako ste~eno teoretsko znawe adekvatno provesti i
primijeniti u praksi.
U gr~koj mitologiji stvarawa svijeta je zapisano: Razum je od
postanka svijeta najve}i i neprevazi|eni dar koji je ~ovjek dobio.
Pomo}u razuma ~ovjek opstaje, postoji, stvara i razvija se. Znawe
ipak ima svoje granice ma koliko obimno i sveobuhvatno bilo.
Graditeqev kreativni duh u `udwi za znawem poku{ava ih pre-
vazi}i. Stvaraju}i i grade}i, poku{ava objasniti neobja {we no, po -
puniti praznine u prostoru, izgra|uje prostor, mijewa okru`ewe.
Savladavaju}i prirodne pojave, poku{ava umjetnost oblikovawa pros-
tora za potrebe ~ovjeka vinuti do savr{enstva.
Slijedom koraka u spoznawu, graditeqi su, grade}i gra|evine i
gradove, izgra|ivali sebe. Koriste}i znawe, ste~eno iskustvo i
vizionarsku ma{tu, obezbijedili su privilegovan polo`aj u dru{tvu.
Mnogi graditeqi danas zaboravqaju da privilegovan polo`aj
podrazumijeva i veliku odgovornost. Profesionalna je obaveza
arhitekte da zami{qenu gra|evinu prethodno analizira kao pros-
tor za sebe, i na taj na~in, preventivno, otkloni sve uo~ene kon-
flikte, na papiru, u ranoj fazi pripreme, planirawa i projektovawa.
Ciq je da seizgradwom takvih gra|evina izbjegnu kasno vidqive i
te{ko otklonive gre{ke.
Milenko Stankovi}
10
@eqe investitora treba da istinski po{tujemo, ali wihove
zahtjeve moramo prethodno propustiti kroz filter pravila
struke, pa ih tek tako modelovane interpretirati u fizi~ki okvir
gra|evine i okru`ewa.
Planiraju}i i grade}i, stavqamo svoj pe~at na predio koji }e
na{om misaonom aktivnosti, prenesenom na papir, a realizovanom
rukom vrijednih neimara, za du`i vremenski period ili trajno, biti
promijewen. Cijelo }e okru`ewe bi}e prisiqeno da `ivi sa tom
promjenom. Na{a }e intervencija u prostoru vr{iti konstantan uti-
caj na sve korisnike, posjetioce, prolaznike, bez obzira na to dali je
taj uticaj pozitivan ili negativan.
Zato razvojne strategije u budu}nosti moraju prioritetno i
cjelovito rje{avati pitawa: rasta stanovni{tva; kvaliteta
`ivotne sredine; primjene ~istije proizvodwe; pristupa prirodnim
izvorima, racionalnog kori{tewa energije; qudske mjere gra|evine,
naseqa i okru`ewa; zamjene prirodno te{ko obnovqivih resursa
alterativnim...
Nastavimo li istim intenzitetom vr{iti pritisak na gradove,
uz pove}anu proizvodwu, sa obrascima neodr`ive potro{we,
stvori}emo neodr`iv i `ivotno neprihvatqiv pritisak na vazduh,
vodu, zemqu. Prekomjerno i neracionalno tro{ewe energije i drugih
prirodnih izvora, uz probleme obezbje|ewa adekvatnog `ivotnog
prostora za svakog stanovnika na planeti Zemqi, bi}e te{ko rje{ivi.
Uo~eni konflikti u prostoru posta}e neotklonivi.
Hitan i prioritetan zadatak je unapre|ivawe kvaliteta
stanovawa, kao osnovne `ivotne potrebe. Neminovan je pravilan i
uravnote`en razvoj ukupne teritorije Republike. Disperzija naseqa,
uz boqu i preventivnu za{titu prirode, racionalno kori{}ewe
energije i prirodnih resursa, kontinuiran su proces i zadatak.
Svo|ewe naseqa na qudski prihvatqivu mjeru sa omogu}avawem
zdravog `ivota u wima, nema alternativu.
Qudsko stani{te bilo je u praistorijskom periodu odre|eno
prirodnim faktorima i spontanim aktivnostima. Istorijskim razvo-
jem dru{tva, mijewali su se uslovi stanovawa, s ciqem otklawawa
uo~enih propusta i poboq{awa kvaliteta `ivqewa.
Spoznali smo da probleme u arhitekturi danas ne mo`emo
rje{avati bez analize pro{losti.
U kwizi Iskustva graditeqa, prikazani koncept studije
Narodno graditeqstvo Zapadne Krajine u Republici Srpskoj, pred-
stavqa rezultat nau~noistra `iva~kog rada, putovawe kroz qepotu te
Iskustva graditeqa
11
zaostav{tine u periodu od kraja 19. i po~etka 20. vijeka.
Uspje{no odbrawena magistarska teza i doktorska disertacija
na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, rezultirali su prvom
kwigom u nizu od nekoliko, sa kojima autor `eli osvijetliti odre|ene
aspekte u istra`ivanoj oblasti. Na taj na~in poku{ava se otrgnuti od
zaborava zapostavqeno umije}e gra|ewa, u namjeri da do|e do
oplo|ewa ste~enih vrijednosti na teritoriji Republike i u
okru`ewu.
U kwizi je dat istorijski pregled, snimak postoje}eg stawa
gra|evina anonimne arhitekture i utvr|ena razvojna linija graditeq -
stva na istra`ivanoj teritoriji.
Provedenom analizom evidentirane su neprolazne vrijednosti
narodnog stvarala{tva. Uo~eni su pozitivni principi koji se mogu
primijeniti u planirawu i izgradwi savremenog stanovawa u
budu}nosti.
Standard `ivota ~ovjeka danas se mjeri kvalitetom
stanovawa i `ivotne sredine u okru`ewu. Ne smijemo zaboraviti
~iwenicu da su lo{i uslovi stanovawa kroz vijekove ostavqali trajne
posqedice na zdravqe qudi. Lo{i uslovi stanovawa, na`alost, ~esto
su bili kasno sagledivi i te{ko otklonivi.
Istra`ivawem se nagla{ava zna~aj stvarawa uslova za `ivot
zdrave porodice, kao osnove prosperiteta naroda i dr`ave. To je
skroman doprinos autora u rje{avawu problema stanovawa, `ivqewa
u budu}nosti na ovim prostorima.
Istra`ivawem je dokazano da je anonimni graditeq, jo{ prije
dvije stotine godina, spoznao proklamovani princip skladnog,
odr`ivog (trajnog, pametnog...) razvoja.
Prona{ao je i izgra|ivao uravnote`en i harmoni~an odnos sa
prirodom. Pa`qivo je i krajwe racionalno koristio prirodne
resurse, u skladu sa stvarnim potrebama, skromnim mogu}nostima, a
bez posebnih prohtjeva.
Ipak je graditeq uspijevao da dovitqivim konstruktivnim
rje{ewima, ste~enim na iskustvenim i prakti~nim eksperimentima,
maksimalno iskoristi i pravilno upotrijebi raspolo`ivi materijal
iz prirodnog okru`ewa.
Cjelokupna aktivnost gra|ewa odvijala se u skladu sa prin-
cipom samoodr`ivosti, za koju se zala`e cijela dru{tvena zajednica
na zemqi, kao kompromisno usagla{enom filozofijom `ivqewa u
novom milenijumu.
Milenko Stankovi}
12
Zato se opravdano moramo zapitati:
Kada smo se, gdje i za{to, izgubili sa pravilno trasiranog
puta narodnog graditeqstva?
Kwiga je namijewena studentima, asistentima, profesorima i
po{tovaocima nauke o gra|ewu. Namjera autora je da i druge struke
potakne na razmi{qawe o neophodnosti izrade sintezne studije o
istra`ivanom prostoru. Za o~ekivawe je da }e im kwiga poslu`iti
kao podsticaj za budu}i uspje{an istra`iva~ki rad.
Koristim priliku da se jo{ jednom zahvalim svima koji su
pomogli da rukopis ugleda svjetlost dana.
Posebno se zahvaqujem direktoru Javne ustanove Kwi`evne
zadruge, gospodinu Sretenu Vujkovi}u, kao izda va~u, uva`enim profe-
sorima: Branislavu Milenkovi}u, Miloradu Ribaru, Branislavu
Stojanovi}u, Ranku Findriku i Draganu Milovanovi}u, koji su
li~nim i nesebi~nim zalagawem dali istaknut doprinos u izdavawu
kwige.
Brojnim prijateqima koje ovdje nisam bio u prilici da spome -
nem, a koji su mi izuzetno pomogli i davali podr{ku, moja zahvalnost,
to oni znaju, tim nije mawa.
Na podr{ci i strpqewu hvala Brani, Jeleni i Sr|anu.
Autor
Iskustva graditeqa
13
Milenko Stankovi}
14
PREFACE
Talented constructors ascending from common people have been connected for centuries to
the creative and noble work of planning, designing and constructing. They created a physical
framework for man in space, and they constructed a "log cabin". First, the cabins represent
simple but architecturally defined dwellings created in and from the nature. This abstract, spa-
tially defined construction was in perfect harmony with nature.
In time, the harmony of natural surrounding and construction changed, unfortunately to detri-
ment of nature.
Talented constructors created physically modest but compositionally harmonious and com-
plex groups of objects in space. These objects were the result of joined work originating from
certain social-economic conditions, emerging from people's needs, way of life and work in
nature. These buildings reflect continual tradition and regional characteristics are marked.
Modern architects are striving to construct buildings, harmonious in their function, construc-
tion and expression. Nevertheless, in practice scarcely anybody cares about intercourse
between buildings and space, while assembling of buildings in natural and constructed envi-
ronment is completely neglected. Thereby, the logic advocating the sound life becomes prac-
tically inapplicable.
At this moment, the constructing situation on the territory of Republic of Srpska is stunning.
Buildings unfitting for natural and constructed environment are being designed and construct-
ed, contrary to the environment, regional characteristics, and values and sound life. The same
constructing conditions are evident in our surrounding and neighbourhood.
Twenty years of experience in architecture and professional work at the university put me in
a dilemma.
How can we teach and make young generations respect the rules of profession and at the same
time make our colleges aware of the need to design and build man-worthy places?
Firstly, this comprehends professional responsibility; establishing of a correct relation between
constructed object and its environment; careful selection of constructing site; qualitative and
functional organisation; adequate comfort; complete experience and sound life that will be led
in the object and its environment.
Therefore we have to support sound, harmonious and planned object within the space, as well
as amicable, wise and permanent development by protecting natural, hardly restorable
resources and environment
While planning, designing and building, we must not forget that the construction presents a
result of characteristics, time and place; a part of an integral and well-built totality; a multy-
dimensional space perceived and experienced in movements..
Thereupon, we must create something new from old in order to affirm inheritance, to enable
past to meet the future and to recognise our own cultural roots, as well as to validate our own
right to duration.
"Ecology dimension" is quite an important measure in architecture and must be included.
Careful acknowledgement of environment and the work out of "The Study of Building
Impact on Environment and Man" is a preventive measure in planning, designing, construct-
ing and exploitation. Every aspect should be perceived and clarified. The fact that some con-
structions are not used should be incorporated, respected and adequately treated. These are
quite new and relevant guidelines along with the current.
Many of the issues being the subject of long and exhausting theoretical discussions try to offer
adequate answers. A dilemma remains: How can we apply the accomplished knowledge in
Iskustva graditeqa
15
practise?
In the Greek mythology of world creation stands: Since the beginning of the world, the sense
has been man's greatest and never exceeded gift. Thanks to the sense the human race man sur-
vives, exists, creates and develops. Nevertheless, the knowledge has its limitations regardless
of its greatness and comprehensiveness.
The constructor's creative mind constantly tries to exceed those limitations being eager for
knowledge. By creating and constructing the constructor wants to explain the unexplained, fill
the gaps created in the space, create the environment and change it. Through surmounting the
natural phenomena, the constructor wants to raise the art of space modelling to the perfection.
Following the trail of cognition the constructors strengthened and improved themselves by
working on objects and cities. They also secured a prominent position in the society by apply-
ing their knowledge, experience and visionary imagination.
Today many constructors forget that their position in the society comprehends major respon-
sibility. The architects prior professional duty is to consider and analyse the imaginary build-
ing as an individual building and therefor to overcome noticed conflicts preventively in the
early stage of preparation, planning and designing on a paper in order to avoid later apparent
and non-preventable mistakes.
We should respect the investor's wishes but previously we need to test their demands accord-
ing to rules of profession and afterward interpret them in physical terms of construction and
environment.
While planning and creating, we leave our marks on the area that will be changes permanent-
ly or temporarily by our thoughtful actions on paper and their realisation by diligent masons.
The overall surrounding will be influenced by such a change. Our intervention in space will
have constant influence on its users, visitors, passers-by notwithstanding its positive or nega-
tive effects.
Therefore, in the future the development strategies must solve the issues: growth of popula-
tion; quality of environment; application of cleaner production; access to natural resources;
rational usage of energy; human factor of construction, settlement and surrounding; exchange
of hardly restorable natural resources with alternative one
If we continue to exert the same intensity of pressure on cities increasing production and cre-
ating unsustainable consumption, we will generate unsustainable and unacceptable pressure
on air, water and soil. It will be quite hard to solve the problem of excessive irrational usage
of energy and other natural resources, as well as the problem of supplying every person on
this planet with an adequate living place. Finally, it will be impossible to eliminate noticed con-
flicts in space.
Improving the quality of living as a basic human rights and need present an urgent and prior
task. Regular and balanced development of total territory of Republic of Srpska is a must. The
dispersion of settlements, better and preventive protection of nature, protection of natural
resources and rational usage of energy inclines continual process and task. Reducing settle-
ments to benevolent measure and enabling sound life in it unfortunately has no alternative.
In prehistoric period human dwellings were determined by natural factors and spontaneous
activities. Living conditions changed through historical development of society aiming to
eliminate noticed omissions and to improve the quality of life.
We realised that today no architectural problems can be solved without analysing the past.
The book "Constructors' Experience" contains the concept of the study "National
Construction of Western Krajina in Republic of Srpska". The Study is a result of a scientific-
research work. It is a voyage throughout the beauties of inheritance from the end of 19th cen-
tury and beginning of 20th century.
Successful defence of the Master Degree and PhD dissertations at the Architecture Faculty in
Milenko Stankovi}
16
Belgrade resulted in the first book, followed with several additional books highlighting cer-
tain aspects of the field of research. Thereunto, the neglected art of construction is brought out
of oblivion to increase already existing values on the territory of Republic Srpska and its sur-
rounding.
The book gives a historical review, a picture of current situation of buildings built by anony-
mous architects and a defined construction development line on the field of research.
Performed analyses recorded permanent values of national construction. Some positive prin-
ciples that could be applied in planning and construction of contemporary residing in the
future have been noticed.
Today the quality of living is measured by the quality of residing and environment. We must
not forget the fact that bad residing conditions have left permanent consequences on human
health throughout centuries. Unfortunately, bad living conditions were often recognised later
and impossible to eliminate.
Research emphasises the importance of providing good conditions for healthy family life, as
a base for prosperity of people and state. This is author's modest contribution to solving the
issue studying the future living conditions on this area.
Two hundred years ago an anonymous constructor perceived and proclaimed a principle of
harmonious (permanent, thoughtful) development.
He found and developed balanced and harmonious relation with nature. Moreover, he was
extremely cautious and utterly rational in using the natural resources, being in total compli-
ance with real needs, modest possibilities and without special demands. However, the con-
structor manages to make the most of the materials originating from a natural surrounding by
using ingenious constructive solutions, gained experience and practical experiments.
The overall construction activity was performed in a harmony with the principle of self-preser-
vation, which the entire social community on the Earth supported for being a compromising
philosophy of living in new millennium.
Therefore, reasonably we must ask ourselves:
When, where and why did we turn from the correctly traced path for national construction?
The book is intended for students, assistants, professors and enthusiasts dealing with the con-
struction and architecture. The author's intention is to induce other scientific fields to consid-
er the need for making a synthesised study on researched fields. The book is expected to be a
stimulus for successful research work in the future.
I take this opportunity once more to thank everybody, who helped this manuscript be pub-
lished.
Special thanks go to the manager of the Public Literary Association Institute of Republic of
Srpska, Mr Sreten Vujkovic who also acted as a publisher and my deepest thanks go to
esteemed professor Branislav Milenkovic, professor Milorad Ribar, professor Branislav
Stojanovic, professor Ranko Findrik and professor Dragan Milovanovic for their personal and
generous support and contribution to the book and publishing.
To many of my esteemed colleges and friends, whom I accidentally forgot to mention, my
deepest gratitude for the assistance and support they gave me in my research.
I also thank for undivided support and patience to Brana, Jelena and Srdjan.
Author
Iskustva graditeqa
17
Milenko Stankovi}
18
0. UVOD
Jo{ su svje`a sje}awa na malo selo Kadiwane, dvadesetak kilo-
metara udaqeno od Bawaluke. Pi{u}i, naviru sje}awa.
Osnovne djelatnosti u selu su sto~arstvo i vo}arstvo.
Drvena, tro{na bakina ku}a, smje{tena je uz seoski put, na str-
mini. Du`om (isto~nom) stranom, licem, okrenuta putu.
Dobro osun~ana, a brdom za{ti}ena od udara vjetra sa sjevera.
Dvori{te ogra|eno cijepanim pro{tacima. Tu ogradu u selu
zovu strmoglavac.
Gospodarski dio i torovi su odvojeni i malo udaqeni od ku}e.
Postojale su dvije glavne kapije za ulaz u doma}instvo sa
seoskog puta, u isto~no dvori{te i u gospodarski dio. Nagla{ene su i
ukra{ene. Druge dvije kapije slu`ile su za komunikaciju unutar
doma}instva i znatno su mawe. Kroz wih se ostvarivala veza izme|u
dvori{ta ku}e i gospodarskog dijela.
Zemqi{te je stabilno i ocjedito.
Ogranizacija doma}instva je sqede}a: na isto~noj strani drve-
na zgrada, u kojoj je spavala tetka, kraj we mqe~ar, ambar, a ispod wih
ko{ za kukuruz. Sa zapadne strane je staja sa ka~arom.
Ispod ku}e je ogra|en {qivik u funkciji tora za sitnu stoku.
Iskustva graditeqa
19
Ku}a Du{ana Nikoli}a u Gorwoj Lepenici, op{tina Srbac, izgra|ena 1930.g. Pogled na
isto~no dvori{te, koje je ogra|eno ogradom od cijepanih pro{taca, u narodu poznatom kao
strmoglavac. Na slikama desno gore i doqe, vidimo tu ogradu u detaqu, na imawu Lazara
]iri}a iz Kaoca.
Sl.1.
Raspored u selu je sli~an, odre|en starim nepisanim pravili-
ma. Gradilo se po memoriji, iskustvu, uz racionalno kori{tewe raspo-
lo`ivog prostora.
Jednostavnih, skromnih, funkcionalnih i toplih drvenih
gra|evina sada nema na terenu. Ostao je u selu poneki mqekar,
su{nica, staja, ko{ana, ambar. Porasla ekonomska mo}, pove}ani pro-
htjevi, bitno su izmijenili navike.
Milenko Stankovi}
20
Sl. 2. Izgled sela za vrijeme austrougarskog perioda - aero-snimak iz 1954. godine, sa
nagla{enom porodi~nom ku}om Stankovi} Alekse
Iskustva graditeqa
21
Sl. 3. Dosta haoti~no i ra{trkano izgledaju Kadiwani danas. Na slici je ozna~ena grupa
gra|evina sa bli`im okru`ewem, radi pore|ewa.
Sl. 4. Aero-snimak dijela sela, sa lokacijom ku}e i bli`im okru`ewem danas.
Kadiwani su sada prigradsko mjesto. U potrazi za ve}im stam-
benim komforom, stanovnici grade vi{e nego {to im zahtijevaju
potrebe, i prepu{teni su sami sebi. Tu je dominantna bespravna
izgradwa.
Kod gradwe ku}a, stanovnici sela se ugledaju na grad, ali,
na`alost, preuzimaju}i iz grada sve negativne tendencije u gradwi.
Na svakom koraku uo~qiv je prekid sa tradicijom i racional-
nom gradwom.
Gra|evine se biraju po sopstvenom naho|ewu. Di`u se i ni`u
visoke ku}e, zgrade neprimjerene stvarnim `ivotnim potrebama i
duhovno-kulturnoj klimi koja je krasila zdrav narodni duh `ivota u
selu.
Promjene su te`wa i napor da se iza|e iz zaostalosti.
Moramo se zapitati kakvi su nam to novi putevi graditeq -
stva! Kuda nas vodi presti` i glad za materijalnim dobrima? Svi
`ele u grad, po svaku cijenu, ili da bar grade po uzoru na wega.
Specifi~na osobenost teritorije u istra`ivanom periodu je
upravo ta da su se tu sudarila dva svijeta, Istok i Zapad, sa razli~itim
pogledima na `ivot. Mi smo tu, po sre}i ili nesre}i, osu|eni da
`ivimo, radimo i stvaramo. Tu smo razvili na{u seosku i gradsku
ku}u.
Milenko Stankovi}
22
Na slici je arhetipski oblik kolibe po
Lia`jeu. ^etiri stuba, greda i krov, osnovni
su elementi arhitekture koja je potpuno uklo -
pqena u okru`ewe. Sugeri{e na pra vilnu
me|usobnu uslovqenost i zavisnost od
okru`ewa. To je mitski prostor savr{ene har-
monije gra|e vine i okru`ewa.
Sl. 5
Da bismo pravilno shvatili narodnu arhitekturu, analizu
moramo po~eti od prve iskazane potrebe ~ovjeka za skloni{tem. Na
tom je mjestu primitivni graditeq, u ciqu sa moodr`awa, po~eo izgra -
|ivati svoj intimni svijet. Iskazao je potrebu za izdvajawem dijela
prostora za sebe i porodicu. Ogradio je i odvojio dio prostora iz
prirode. Tako je stvoren prvi i najjednostavniji oblik arhitekture -
koliba. Po Lia`jeu ...hi qa dama se godina pojavquje kao trajni i
simboli~ni, arhetipski i sadr`ajni oblik same arhitekture.
Vremenom, kroz istoriju, mitski prostor se transfo rmisao u
formi i funkciji.
Sklad ...netaknutog prirodnog okru`ewa i gra|evine, u gotovo
savr{enoj harmoniji... trasirali su razvojni put arhitekture. U ano -
nimnom graditeqstvu ovih prostora do`i vio je svoju potpunu prim-
jenu.
0.1. Arhitektura Slovena u pradomovini
...O slovenskoj kulturi uop{te pre velike seobe naroda malo
se zna . Na cijelom prostoru od Karpata do Urala postojale su nepre-
gledne {ume. Stari Sloveni (nomadi) ~esto su mijewali svoje prebi-
vali{te.
Kod analize arhitekture Starih Slovena u pradomovini
... mora se utvrditi da li je i, ako jeste, do kog stepena, ve{tina gra -
|ewa, doneta iz starih krajeva, mogla da uti~e na obrazovawe pros-
tornog i konstruktivnog sastava brvnare.
1
^iwenica je kako navodi J. Erdeqanovi}: ...Ju`ni su Sloveni,
dakle, ve} prilikom svog dolaska na Balkansko poluostrvo, morali
znati za brvnare.
2
Do{av{i na Balkansko poluostrvo, Sloveni su zatekli sta -
rosedeoce, ilirska i tra~ka plemena, sa svojom ve} izgra|enom kultu -
rom... Koliko je u arhitekturi bilo me|usobnih pozajmica, ne zna se i
najverovatnije se ne}e ni mo}i saznati... Dolaze}i u krajeve koji su
sasvim razli~iti od onih u kojima su do tada `iveli, sa drugim sas-
tavom i oblikom tla, razli~itom klimom, Sloveni su morali, hteli to
ili ne, da prihvate neke od gra|evinskih oblika koje su zatekli.
Zate~ena ku}a bila je prilago|ena zemqi{tu i klimatskim prilika-
ma, pa je zbog toga mogla biti lako usvojena.
3
Iskustva graditeqa
23
1
Ranko Findrik, Dinarska brvnara, Sirogojno 1998.godine, str. 224.
2
J. Erdeqanovi}, Etnolo{ka razmatrawa povodom Heberlandovih ispitivawa, Glasnik
Geografskog dru{tva, 6, Beograd 1921. godine, str. 120.
3
Ranko Findrik, Narodno neimarstvo, Sirogojno, 1994. godine, str. 12.
Tako zate~enu, razvijali su je i prilago|avali stvarnim potre-
bama, sa minimalnim prohtjevima i ste~enim navikama. Poku{avaju}i
napraviti paralelu, mora se konstatovati ...da prije i poslije gra-
diteqstva u drvetu nije primije}eno iskonsko po{tovawe neta k -
nute prirode i razumijevawa odnosa graditeq - prirodno okru`ewe,
na prostorima Zapadne Krajine.
U studiji o sveti{tu Ise, Kenco Tange konstatuje: ... da izvan
i pre arhitekture u {estom veku on nalazi i vidi samo i jedino -
netaknutu prirodu.
Turske vlasti se u osvojenim zemqama, za vreme vladavine,
nisu me{ale u `ivot stanovnika na selu. Posledica toga je autonoman
nastavak razvoja u oblasti narodnog graditeqstva na selu. Uticaj
islama u gradu bio je neposredniji i ja~i, ipak nije bio potpun te nije
mogao duboko da prodre u narodni `ivot.
4
Lokalitet Jazbine sa tragovima slovenskih nastambi otkri -
ven je 1968.godine. Wive Jazbine se nalaze u selu Batkovi}u, sjeverno
od grada Bijeqine, te le`e uz potok Bistrik u zaseoku Klis. Polo`aj
naseqa uz tok velikih rijeka ili wihovih pritoka, tipi~an je za sva
ranoslovenska naseqa... Veliki broj nastambi (50), kao i prostor koje
naseqe u Jazbinama zauzima, pokazuje da ono spada u tip velikih nase-
qa koja se javqaju kod Ju`nih Slavena i karakteristi~na su za wihov
na~in `ivota... Nastambe na{eg naseqa su ra{trkane i ponegdje ~ine
ve}e ili mawe grupe tkz. gnijezda. Ove skupine i gnijezda svakako su
pripadala pojedinim porodicama, te svjedo~e o povezanosti
porodi~nih skupina u srodni~kim vezama, koje su bile vrlo jake i u
periodu raspada rodovske zajednice, koja se po~iwe raspadati u 8.
vijeku... Prilikom naseqavawa u Jazbinama, Sloveni su donijeli i
ostatke rodovskog ure|ewa. Mogu}e je pratiti razvoj slovenskog nase-
qa od najranijeg doba kada se slu`ilo ko{tanim alatkama i predmeti-
ma, do perioda u kojem upoznaju `eqezne predmete i wihovu obradu, i
najkasnijeg perioda u kome po~iwu nabavqati i predmete (nakit) iz
okolnih centara... Prema namjeni u nasequ razlikujemo dvije vrste
gra|evina, stambene i radionice sa pe}ima - (poslovne)... Kod stam-
benih gra|evina najzastupqenije su ukopane, a postoje i dvije do tri
nadzemne... Zanatstvo je jo{ uvijek bilo zastupqeno na nivou ku}ne
radinosti i pripadale su porodi~nom krugu jer su radionice bile
smje{tene u neposrednoj blizini nastambi.
5
Milenko Stankovi}
24
4
Ranko Findrik, Narodno neimarstvo, Sirogojno, 1994.godine, str. 16..
5
Irma ^remo{nik, "Godi{wak XV"- Akademija nauka i umjetnosti BiH, Sarajevo 1977 godine,
str. 227, 228, 229, 300... 308.
Iskustva graditeqa
25
Ranoslovensko naseqe Jazbine kod Bijeqine. Na katastarskom planu evidentirana su ta~na
mjesta arheo lo{kih istra`ivawa, odnosno, precizno su ucrtani lokaliteti gra|evina ~ije
su iskopine fotografisane na slici 7.
Sl.6.
Milenko Stankovi}
26
Na slikama su vidqive tlocrtne osnove gra|evina sa ukopanim dijelom gra|evina u tlo,
kao i osloncima iznad tla, iz koga se da zakqu~iti da je oblik gra|e koji je kori{ten bio
okrugao.
Sl. 7.
Iskustva graditeqa
27
Vrste keramike: 1. h: 2. m: 3. e: 4. a: 5. j: 6. l: 7. b: 8. Mozai~na perla, 9.
petero~lana perla, 10. Jugozapadni dio kompleksa objekata XXI do XXX (obj. XXI, XXIII dje-
limi~no XXIV-XXV, XXVII), koji su na|eni u nasequ Jazbine.
Sl. 8.
Najstariji slojevi ovog naseqa se`u u prvu polovinu 7. veka, a
naseqe traje do 9. veka.
6
U vremenu od 10. do 11. veka Sloveni grade skromna stani{ta
od jedne prostorije, naj~e{}e od pletera i blata.
7
Za analizu posebno je zna~ajno staroslovensko nasle|e
gra|ewa na sohama, koje je bilo veoma rasprostraweno na ovim pros-
torima. Arheolozi su na velikom broju staroslovenskih nalazi{ta u
Poqskoj, Rusiji, Isto~noj Nema~koj otkrili da su gra|evine u veoma
dugom vremenskom rasponu podizane upravo na ovaj na~in.
8
Zna~aj konstrukcije krova na sohama pri ispitivawu porekla
i utvr|ivawu starosti nekog tipa gra|evine je veoma velik. One su jo{
jedini `ivi ostatak starijeg na~ina podizawa gra|evina ~ije se pore -
klo mo`e vezati za staru slovensku ba{tinu koja traje vekovima.
Tragovi konstrukcija na sohama mogu se pratiti od pojave Slovena na
Balkanu, preko sredweg veka do dana{wih dana.
9
Gra|evine na sohama imaju zanimqivu konstrukciju, jednosta-
van, efektan krov, prihvatqivo oblikovawe. O~uvane su u modifiko-
vanom obliku. Danas se koriste naj~e{}e prilikom gra|ewa koliba u
planini, pomo}nih gra|evina u poqu, skloni{ta za stoku. Ko{aru sa
konstrukcijom na sohama zabiqe`ila je Astrida Bugarski na Zmijawu.
Milenko Stankovi}
28
6
Nada Mileki}, Rani sredwi vijek, Kulturna istorija BiH, Sarajevo, 1984. godine, str. 394.
7
Ranko Findrik, Dinarska brvnara, Sirogojno 1998. godine, str. 225.
8
Die Slawen in Deutschland, Berlin, 1970. godine, sl. 60; J. R. Spergalskij, @ili{}e severozapadnoj
Rusi IX - XII v. v., Lewigrad 1972, 24, S. S. Berzanskajeva, Pustnka, Kijev 1974. godine, 22 i daqe
9
Ranko Findrik, Dinarska brvnara, Sirogojno 1998.godine, str. 230
Ko{ara koja je gra|ena na so hama u potpunosti je pr i lago|ena uslovima terena. Ko risti se
okrugla gra|a, bez dodatne obrade. Za ka ~ewe se koriste grane sa prqcima, bez komplikova -
nih veza, dakle, krovna konstrukcija je nezavisna od zidova (crte` Astride Bugarski).
Sl. 9.
Tlocrtni oblik ko{are na sohama naj~e{}e je bio elipti~nog
oblika. Du`ina im se kretala od 4 m do 6 m, a {irina oko 3 m. Zidovi
su gra|eni na vi{e na~ina i to: dva niza koqa pobodu se u zemqu i pre-
pletu pru}em, ili se pak cijepano drvo uni`e u dva naspramna koca u
zidnom platnu na svakih 1,5 m; zid je potpuno nezavisan od konstrukci-
je krova. Osnovnu konstrukciju ~ini obla gra|a. Dvije du`e centralne
sohe, sa po tri ni`e na obje du`e strane, izme|u kojih se postavqaju
podu`ne oblice, nose konstrukciju ~etvorovodnog (zaobqenog) krova.
Rogovi su od oblica sa patrqcima, a ka~e se za {qemewa~u (kukom). Na
du`oj strani rogova postoje istaci (prqci) koji prihvataju letvu i
rastere}uju pokriva~. Pokriva~ je od bujadi ili slame pritisnut
oblicama sa strane, da bi se za{titio od o{trog planinskog vjetra.
Krov nad ulazom ne{to je uzdignut, da bi se omogu}io ulaz.
Dostignu}a starih Slovena u gradwi na sohama detaqnije su
razra|ena u istra`ivawima Ranka Findrika. Dio tih istra`ivawa
izlo`en je po sopstvenom izboru za potrebe uporednih analiza.
10
Iskustva graditeqa
29
10
Vi{e, Ranko Findrik, Dinarska brvnara, Sirogojno 1998. godine, str. 224 - 230, i u
Tragovima starih slovenskih i sredwovekovnih konstrukcija u na{oj narodnoj
arhitekturi, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, kwiga 49, Beograd, 1985. godine.
Sl. 10. Sa crte`a i slike Ranka Findrika sagledivi su osnova i izgled privredne gra|evine.
Iz iznesenog se da nesumwivo zakqu~iti da je arhitektura
starih Slovena bila duboko vezana za prirodu. Graditeq, dok gradi na
sohama, fansciniran je prirodom. Reagovao je prirodno i stvorio
organsku arhitekturu prilago|enu potrebama i usagla{enu sa
mogu}nostima okru`ewa.
Izbor prirodnog materijala iz okru`ewa, organski razvoj
gra|evina, logi~an i racionalan konstruktivni sistem i inspiraci-
ja prirodom, predstavqaju jasnu poruku savremenoj ar hitekturi.
Koriste}i dosad objavqena djela iz ove oblasti, do{li smo do
zakqu~ka da narodno arhitektonsko nasqe|e Zapadne Krajine u
Republici Srpskoj nije dovoqno istra`eno i prou~eno. Prou~avawe
narodnog graditeqstva na ovim prostorima bilo je zanemareno sve do
druge polovine minulog vijeka. Usqed nedostatka dokumentacije o nas-
tajawu i razvoju narodnog graditeqstva, proistekla su razna proizvo-
qna tuma~ewa, kao npr: ...da je srpska arhitektura potpuno islamizo-
vana, ili je plod stranih uzora... (Rudolf Meringer). To je posqedica
nedostatka materijalnih dokaza o narodnom graditeqstvu i ~iwenica
da smo od dokumentacije na raspolagawu imali samo subjektivne i
Milenko Stankovi}
30
Sa slike Ranka Findrika vidqiv je ugaoni izgled
gra|evine (zadwi i bo~ni) ~iji je crte` konstruk-
cije prikazan na slici 13.
Sl. 12.
Sl. 11. Crte` Zorana Petrovi}a prikazuje ranoslovensku
gra|evinu na sohama.
Sl. 13. Sa crte`a Ranka Findrika vidimo da je tip
gra|evine bio vezan uglavnom za mawe zgrade.
Razlog je ograni~ena nosivost zida od brvna koji
nije mogao nositi teret konstrukcije krova ve}e
gra|evine.
obojene zapise istra`iva~a i putopisaca kroz na{e krajeve. To je
stvaralo potpuno iskrivqenu sliku o pravom stawu stvari. Rezultat
povr{nog snimawa stvarnog ~iweni~nog stawa je i isticawe
bijednog izgleda narodnog graditeqstva.
Osnovna karakteristika zadru`nog stana je upravo ta da pred-
stavqa slo`en, razu|en i dobro organizovan stambeni prostor. Gra|en
za ~ovjeka, u wegovom mjerilu, proporciji, racionalno i smi{qeno.
Zadru`ni stan je zadovoqavao mnogobrojne potrebe vi{e~lane
porodice - zadruge. Nastao je iz potrebe, jer su samo zajednice sa
velikim brojem sposobnih pojedinaca u to doba mogle izmiriti velike
obaveze prema feudalcu i obezbijediti osnovne potrebe za `ivot.
Uporedo, unutar ovakve organizacije doma}instva, svaki ~lan zadruge
uspijevao je da sa~uva neophodan dio intimnosti, kao i da vodi bogat
dru{tveni `ivot.
^iwenica je da su kroz minule vijekove mnogo puta od raznih
osvaja~a, istra`ivani prostori paqeni, pqa~kani i pusto{eni, zbog
~ega je sve materijalno imalo karakter privremenosti. U tom periodu,
na ovim prostorima, `ivjelo se od danas do sutra.
Pod uticajem prirodnih i dru{tvenih faktora, narodni gra-
diteq bio je prisiqen da gradi po principu zadovoqewa na j -
minimalnijih qudskih potreba. Skoro po pravilu, gradio je od mate -
rijala koji mu je dalo neposredno okru`ewe. Lo{a mogu }nost trans-
porta jo{ vi{e je uslovila i suzila izbor materijala za gradwu, te je
sveden samo na najneposrednije okru`ewe.
Narodni graditeq na prostorima Krajine, imao je sna`no ispo-
qenu voqu da naglasi razli~ite poglede u graditeqstvu. Na taj na~in
izgra|ivao je poseban i pomalo osoben obr azac u gradwi. Istaknutu
sklonost i osobenost nisu imali svi narodi u na{em okru`ewu tokom
minulog perioda.
Odgovore na neka od iznesenih pitawa dao nam je Ranko
Findrik u kwigama Narodno neimarstvo, Dinarske brvnare, Vajati.
Uva`eni profesor je odli~an poznavalac, istra `i va~, projektant,
restaurator i obra|iva~ kompleksnih studija o problematici
dinarskih brvnara i narodnog graditeqstva na prostorima prethod-
ne Jugoslavije.
Iskustva graditeqa
31
0.2. Graditeqstvo Ju`nih Slovena po doseqewu - uticaj
starosjedilaca
Na teritoriji Krajine otkrivene su brvnare ilirskog plemena
Destijata u mjestu Pod, na gorwem toku rijeke Vrbas. Gra|ewe drvetom
kod Ilira bilo na zavidnoj visini, a naseqe je nastalo izme|u 1200 i
1100 godina prije n.e. Ku}e u nasequ bile su velike i dobro gra|ene
... po tipu dosta sli~ne savremenoj dinarskoj brvnari. Osnovnu kon-
strukciju ~ine ~etiri temeqne horizontalne grede, otesane od
smr~evog drveta (jele i omorike). Te grede su polo`ene na niski sokl
od lomqenog kamena vezanog glinom ili prosto polo`ene na zemqu i
iznivelisane djelimi~nim ukopavawem na vi{oj ili pobijawem kame-
wa pod gredu na ni`oj strani terena. Ove ~etiri grede nosile su ver-
tikalne direke, na koje su bile postavqene vjen~anice i krovna kon-
strukcija. Zidovi su bili od tawih greda ili balvana, a krov od
drvenih da{~ica, vjerovatno na ~etiri vode. Veli~ina ku}e prili~no
varira, ali se mo`e uzeti da je za ne{to mawe ku}e prosjek bio 9 h 5 m,
a za ne{to ve}e 12 h 8 m. Podnica ku}e ura|ena je obi~no od dobro
nabijene zemqe pjeskuqe (kopane u neposrednoj blizini naseqa). Unut -
ra{wost se obi~no sastoji od dva dijela - jednog ve}eg, na ni`em nivou,
i drugog maweg, ~iji se pod u obliku {irokog banka di`e pola metra
iznad poda ku}e. Na po~etku tog {irokog banka stoji obi~no ve}a pe}
u obliku kalote izra|ena od gline. Otvor pe}i je na samom rubu banka
i okrenut prema ni`em, glavnom dijelu ku}e. U tom dijelu du` jednog
zida obi~no se prote`e jo{ jedan u`i banak s jednom, ponekad dvije ili
tri kalotne pe}i malih dimenzija.
11
Iz opisa ku}e naslu}ujemo osnovne elemente arhitipske
kolibe Lia`jea (stubove, grede, krov).
Uporedimo li gra|evine u pogledu konstrukcije i prostornog
rasporeda vidqivo je da odgovaraju dvodijelnim brvnarama.
Odstupawa su evidentna u vezi na direk, skeletnoj konstrukci-
ji koja je bila dominantna u predjelima bogatim bukovom i hrastovom
gra|om, dok su predjeli bogati borovom i jelovom gra|om gradili sa
brvnima, a veze na uglovima spajane su na }ert, ili slijepi preklop.
Najstariji drveni hramovi starijih formi iz 18. vijeka gra|eni
su sa skeletnom konstrukcijom.
Pod od zemqe, kvadratna osnova ni`eg dijela ku}e i pe}, uve-
liko podsje}aju na brvnare s kraja 19. i po~etka 20. vijeka, sa prostora
Krajine.
Milenko Stankovi}
32
11
B. ^ovi}, Od Butmira do Ilira, Sarajevo 1976. godine, strana 199, 200
Mo`e se zakqu~iti: ... podudarnost je velika, pa se nei zo sta -
vno name}e pomisao o me|usobnoj vezi, o tome da su Sloveni morali
zate}i konstrukciono i prostorno ve} razvijenu ku}u Destijata.
12
@ivot na prostorima Balkana bio je te`ak i surov, ali je
~iwenica da nikad nije zamirao.
Ukoliko se stvore pogodniji uslovi na istra`ivanim pros-
torima, ...jedanput osvojena znawa ili ve{tine gra|ewa javi}e se
opet, (kao dokaz poslu`i}e primjer pojave novog sojeni~kog naseqa u
Dowoj Dolini, po~etkom minulog vijeka, na mjestu praistorijskog -
komentar autora), pa se tako moglo desiti i sa ku}om Desitijata i
dinarskom brvnarom.
13
O~igledno je da kontinuitet razvoja postoji. Tradici onalne
veze anonimnog graditeqstva vidqive su i danas.
Istorijska sudbina naroda ovih prostora je da nisu imali stal-
ni boravak. Danas je te{ko poratno stawe sa 419.875 izbjeglih i rase-
qenih lica u Republici Srpskoj.
14
Svi ti qudi su li{eni osnovnih
higijensko-zdravstvenih uslova za `ivot. Ostali su bez rodnog kraja,
zavi~aja. Progon je ostavio duboke i bolne tragove. Trauma i stres
postale su svakodnevica. Promijenili su uslove `ivota i rada, na naj-
grubqi mogu}i na~in, ratom.
Analizom narodnog graditeqstva stvoramo nau~nu podlogu za
unapre|ewe stanovawa na prostorima Republike i {ire, za budu}nost.
Zna~aj tradicije sa`eto je naglasio Ivo Andri} u dvije
re~enice:
...Samo neuki i nerazumni qudi mogu da smatraju da je
pro{lost mrtva i neprolaznim zidom zauvijek odvojena od sada{wice.
Istina je, naprotiv, da je sve ono {to je ~ovjek nekad mislio, osje}ao,
radio, neraskidivo utkano u ono {to mi danas mislimo, osje}amo, radi-
mo.
Isti~u}i zna~aj tradicije, podrazumijevamo da narodno gra-
diteqstvo mo`emo koristiti samo kao inspirativni potencijal,
auten ti~no ishodi{te, za daqu nadogradwu. Ne smijemo nikad posegnu-
ti za slijepim kopirawem oblikovnih elemenata, kao {to je to ~esto
bio slu~aj u pro{losti ili poku{aj grupe ~e{kih arhitekata za vri-
jeme austrougarske okupacije.
Iskustva graditeqa
33
13
Ranko Findrik, Dinarska brvnara, Sirogojno 1998. godine, str. 232.
14
Podatak uzet iz Kwiga popisa izbjeglih i raseqenih lica u Republici Srpskoj, izdata u
Sarajevu, marta 1997. godine.
12
Ranko Findrik, Dinarska brvnara, Sirogojno 1998. godine, str, 232
O stawu danas u svijetu, dovoqno nam govori izjava Xejmsa
Volfensona, predstavnika Svjetske banke, na Samitu finansijera u
Honkongu:
...Mi `ivimo na tempiranoj bombi; ako ne budemo reagovali
odmah, ona }e eksplodirati u lice na{e dece.
15
Milenko Stankovi}
34
15
Dnevni list "Politika", septembra 1997. godine.
1. POVOD, CIQ I PROSTORNI OBUHVAT
1.1. Povod za temu
Svjedoci smo raskida sa pro{lo{}u koji je na velika vrata
najavio minuli vijek. [irom Republike projektuju se i grade
beskarakterne stambene grupacije. Ku}e do`ivqavaju velike trans-
formacije, gube}i tradicionalni izraz i simbol.
Izgradwa na selu i u prigradskim naseqima potpuno je
dru{tveno nekontrolisana.
Organizacijom ku}e i dvori{ta u selu danas se gotovo niko i ne
bavi. Sve {to se gradi naj~e{}e ostaje neevidentirano i neanalizira-
no.
Uspijevalo je narodno graditeqstvo, ipak, da se odupre, o~uva i
razvija, a bilo je razli~ito od svega {to se stvaralo u stilskim
arhitekturama. Tra`ilo je i nalazilo rje{ewa, sve do 60-ih godina 20.
vijeka.
Akademska istorija arhitekture koju smo u~ili, ili koja se
danas u~i na fakultetu, neadekvatno tretira oblast narodnog gradite-
qstva.
Iz izlo`enog je vidqivo da narodna arhitektura nije detaqni-
je prou~avana.
Name}e se pitawe: Da li je do{lo vrijeme da se to ispravi?
Trebamo li narodno graditeqstvo zna~ajnije naglasiti kod pro -
u~avawa akademske istorije arhitekture i u oblasti projek-
tantskih predmeta?
Za argument tvrdwi poslu`i}e podaci iz kojih je vidqivo da je
u ku}ama i zgradama narodnog graditeqstva, tokom istra`ivanog
perio da, `ivjelo 80-90% stanovni{tva. Da bismo pravilno poredili
stawe, evidentirane su sqede}e ~iwenice:
Gra|evinskim zakonom Kraqevine Jugoslavije iz 1931. godine,
na podru~ju Vrbaske banovine (koja je obuhvatala znatno ve}i prostor
od istra`ivanog), postojala su samo dva grada, Bawaluka i Gradi{ka.
Kako su izgledali ti gradovi krajem 19. vijeka, otkrivamo na akvare-
lima [arla Iqarta.
Iskustva graditeqa
35
Milenko Stankovi}
36
Sa slike je vidqivo da je razvoj gradske ku}e Bawaluke blisko je naslowen na izvornu
seosku - dinarsku ku}u. U predgra|u (srpskoj ~etvrti) dominiraju prepoznatqive
dinarske brvnare sa strmim i elegantnim krovovima, u zale|u.
U Gradi{ci dominiraju tradicionalne dinarske brvnare, svih razvojnih oblika.
Prenesene su sa sela i prilago|ene novim uslovima `ivota u gradu. Samo je djelimi~no
vidqiv uticaj Zapada, {to je i razumqivo, jer se radi o gradu na granici (rijeka Sava
dijelila ga je od Austrijske Carevine).
Sl. 14.
Sl. 15.
Na prvi pogled, sa slika, da se nesumwivo zakqu~iti da je naro -
dni graditeq osnovni princip gradwe, ste~en na selu, prenio u grad.
Tradicionalnu dinarsku ku}u prilagodio je novim uslovima i potre-
bama u gradu.
Proces stvarawa narodne arhitekture djelo je duge i mirne
evolucije. Ste~ena iskustva su se prenosila postepeno. Nadareni po je -
dinci iz naroda gradili su po sje}awu. Ste~eno umije}e gra|ewa pre -
no silo se sa koqena na koqeno, bez pisanog dokumenta, crte`a, plana.
Da bismo do`ivjeli qepotu te zaostav{tine danas, potrebno je
od zadweg makadamskog puta prepje{a~iti 10 do 20 kilometara, sti}i
u neku zabit, gdje je ipak, samo nekim ~udom, ostala poneka izvorna
gra|evina narodnog graditeqstva. Narodno graditeqstvo na ovim
prostorima se vi{e ne stvara, ono nestaje. To je nenadoknadiv gubitak
za cijelo stvarala{tvo. Moramo skrenuti pa`wu da je ku}a do sada
nedovoqno analizirana i istra`ena.
1.2. Ciqevi istra`ivawa
Kroz istra`ivawa je utvr|ena razvojna linija narodne
arhitekture na prostoru Zapadne Krajine, u posmatranom periodu.
Elementima vrednovawa istaknuti su osnovni uslovi za `ivot
zdrave porodice. To je nezaobilazno pitawe prosperiteta naroda i
dr`ave. Ku}a je mjesto iz koga ~ovjek polazi u istra`ivawe okolnog
prostora, `ivotne sredine, i woj se uvijek vra}a. Taj je prostor cen-
tralna pozornica qudskog postojawa. Nagla{en je zna~aj arhitekton-
ski organizovanog prostora, koji odre|uje kretawe i direktno, ili
uzro~no-posqedi~no, uti~e na formirawe li~nosti.
Rezultati istra`ivawa utvr|uju specifi~nosti i posebnosti u
narodnom graditeqstvu na istra`ivanoj teritoriji.
1.3. Struktura rada
U radu je primijewen uporedni metod ista`ivawa, kabinetski
i terenski. Uporedni metod omogu}ava utvr|ivawe tipologije stam-
bene arhitekture i pra}ewe razvojne linije stanovawa.
Metoda rada odnosi se na:
a) Utvr|ivawe pojavnih oblika u oblasti narodne arhitekture
na istra`ivanim prostorima;
b) Snimawe stawa graditeqstva, u namjeri da se upoznaju uslovi
Iskustva graditeqa
37
u kojima se formirao svaki odre|eni oblik (tip) anonimne arhitek-
ture;
v) Analizu narodnog graditeqstva (gra|evina, zgrada, zdawa,
ku}a, crkava...) u posmatranom periodu, u namjeri utvr|ivawa nepro-
laznih vrijednosti.
Primjewuju}i uporedni metod, izvr{eno je snimawe postoje}eg
stawa na terenu, detaqno su opisane antropolo{ke, sociolo{ke i kul-
turolo{ke odrednice, da bi se provedenom analizom na kraju objasnio
postignuti rezultat.
1.4. Podru~je istra`ivawa, grafi~ki prikaz, sa
prostornim obuhvatom
Zahvaquju}i povoqnim klimatskim uslovima, konfiguraciji
tla, bogatstvu ruda, flore i faune, prostori Krajine bili su nase-
qeni od praistorije i ukqu~eni u neprekidan razvoj qudskih zajedni-
ca. To ih ~ini vrlo pogodnim za istra`ivawa. Istorijski kontinuitet
postojawa omogu}ava pra}ewe odre|enih tipova, i razvojne linije gra-
diteqstva.
Istra`ivawa teritorijalno obuhvataju prostor sjeverozapada
Republike Srpske.
Milenko Stankovi}
38
Pojam Zapadne Krajine kroz literaturu nije nikad precizno
definisan. To je razumqivo, znaju}i za burna istorijska zbivawa na
ovim prostorima. Zna se da je prostorno obuhvatao podru~je u slivu
rijeka Une, Vrbasa, Bosne, Spre~e, Ukrine i Usore.
Iskustva graditeqa
39
Pregledna karta koja obuhvata istra`ivani prostor u Republici Srpskoj, sa nazna~enom
istra`ivanom teritorijom, i sa popisom op{tina.
Sl.16
Na karti (sl. 17.) prikazan je istra`ivani prostor sa raspore-
dom gra|evina anonimne arhitekture (sakralna i profana). Prepo -
znatqivo i vizuelno prihvatqivo su oslikana i predstavqena teren -
ska istra`ivawa autora.
Milenko Stankovi}
40
Sl. 17. Karta rasporeda profane i sakralne arhitekture na istra`ivanom prostoru danas.
Istra`iva~i su do sada davali samo globalan pregled stawa
narodnog graditeqstva na prostorima Krajine ([piro Soldo, 1932.
godine i Muhamed Kadi}, 1963. godine).
Namjera autora je da detaqnom grafi~kom predstavkom gra |e -
vina na terenu (lokacijom) ta~no poka`e stawe narodnog graditeqst-
va danas, na ovim prostorima.
Tako bi se istra`ivani prostor, bogat narodnim graditeq -
stvom, evidentirao i za{titio.
Prikazom na preglednoj karti, publikovanom u kwizi, to se
vi{e ne smije zaobi}i i zaboraviti.
Grafi~ka predstavka ujedno je informaciono-dokumentaciona
osnova, polazna ta~ka za daqa istra`ivawa o narodnom graditeqstvu
ove teritorije.
1.5. Umjesto zakqu~ka
Problemi stanovawa istra`ivanog dijela slo`eni su i prisut-
ni dugi niz godina. Zato se to vitalno `ivotno pitawe mora ana -
lizirati detaqnije. Trenutno to pitawe ima va`nu ulogu u `ivotu i
opstanku.
Potrebna su iscrpna istra`ivawa, hitne postavke nau~nih i
strategijskih ciqeva razvoja, u svim oblastima na prostoru Srpske.
Treba da {to prije registrujemo i arhitektonski snimimo
ostatke na{e bogate graditeqske vje{tine, koja nepovratno nestaje sa
prostora Krajine.
Mora se sa~uvati veza sa pro{lo{}u, ali i stvoriti vrijedna
nau~na osnova za savremeno graditeqstvo u budu}nosti.
Neophodno je skrenuti pa`wu na pogubnost teze u arhitekturi:
sve kre}e danas od mene, koja je, na`alost, tu i danas prisutna. Takvo
stvarala{tvo nesumwivo kre}e putem bez povratka, u sunovrat sop-
stvenih zabluda. Rezultat te teze i takvog odnosa su ru`ne, be ska -
rakterne ku}e i zgrade, neprimjerene regionalnim osobenostima, ok -
ru `ewu, uslovima lokacije.
To svakako podsti~u i mnogobrojna neprilago|ena, samostalno
izabrana tipska projektna rje{ewa. Ista su zato i Zakonom o ure|ewu
prostora zabrawena, a postoji obaveza da se prethodno prilagode urba -
nisti~ko-tehni~kim uslovima (UTU), urbanisti~koj saglasnosti.
Moderna arhitektura je nepriznavawem tradicije uslovila
raskid sa narodnim graditeqstvom.
Iskustva graditeqa
41
Arhitekte se danas zala`u za zaboravqene principe i vrijed-
nosti anonimne arhitekture. U praksi se to ~esto svodi na deklara-
tivna opredjeqewa.
Na poqu arhitektonskog iskustva temeqenog na: tradiciji,
istoriji, regionalnim osobenostima, topografiji, klimi, socijalnim
i kulturnim ~iwenicama, moramo stvarati savremeni pristup u
rje{avawu arhitekture dana{wice, kako to Lia`je apeluje: Nemojmo
nikad da izgubimo iz vida na{u malu rusti~nu kolibu...
Mora se uva`iti istorijsko iskustvo narodne arhitekture,
upravo zbog kvaliteta wenog sadr`aja. Ne smijemo narodno graditeq -
stvo sagledavati samo sa aspekta nacionalnog ponosa i istorijske
za{tite.
@ivopisnost oblikovawa gra|evina anonimnog graditeqa
odraz su na~ina `ivota, su~eqenog sa lokalnim uslovima u okru`ewu
i dru{tveno-ekonomskim ure|ewem. Gra|evine su prirodan, iskren i
istinit odgovor na postavqeni graditeqski zadatak.
Nije li i sam Pjuxin konstatovao da: ...biti prirodan jedna je
od najve}ih zasluga arhitekture.
Milenko Stankovi}
42
2. PREGLED DOSADA[WIH
ISTRA@IVAWA
2.1. Putopisci kroz ove krajeve
Ne imaju}i adekvatne materijalne dokaze, a raspola`u}i dosta
obojenim zapisima stranih putopisaca, stvarana je iskrivqena slika
o narodnom graditeqstvu na prostorima Krajine.
2.1.1. Gustav Boden{tajn -
Povijest naseqa u Posavini 1718-1739
16
Zna~aj ovog dokumenta je veliki, jer predstavqa prvi detaqan
opis sjevera Bosne i granice Austrije sa Turskom. Opisana je li nija
razdvajawa sa popisom u podru~ju. Autor razlikuje {umsko, po q sko,
livadsko i mo~varno tlo. Evidentirana je dobit Austrije ste ~ena
Po`areva~kim mirom, pra}ene su ratne operacije tog perioda,
nagla{ena je korist, koju je ostvarivala Austrijska Carevina, postav -
{i jedini gospodar rijeke Save. Konstatovano je da je prometna lini-
ja rijekom Savom do Srbije omogu}avala veliku finansijsku korist u
transportu i carini.
Zapa`a se da je to bila strategijska priprema Carevine za ja~i
uticaj na prilike u Bosni. U stvari, to je bilo plansko {irewe utica-
ja i pretenzija, prvi korak ka budu}oj aneksiji BiH. Ostvaren je dobar
strategijski polo`aj, i stvoreni su povoqni uslovi za vojne akcije.
Istaknuto je veliko bogatstvo koje Carevina sti~e eksploatacijom
{ume sa ovog podru~ja. Me|utim, nije konstatovana neprocjewiva
{teta nanesena golom sje~om, kr~ewem {uma. To je direktno utica-
lo na promjenu prirodnog okru`ewa, a naro~ito je intenzivirano kas-
nijom aneksijom BiH.
2.1.2. Mithat [ami} - Francuski putopisci
na pragu 19. stoqe}a
17
Autor je analizirao i upore|ivao putopise u epohi koja ga je
zanimala (posebno Napoleonovo doba). Po metodi rekonstrukcije
putawe putopisaca analizirao je i kritikovao wihova izlagawa.
Iskustva graditeqa
43
16
Vi{e u ~lanku Gustav Boden{tajn, Povijest naseqa u Posavini 1718-1739, GZM 20, Sarajevo
za 1908. godinu, str. 95 - 112.
17
Vi{e u kwizi, Mithat [ami}, Francuski putnici u Bosni na pragu 19. stoqe}a i wihovi
utisci o woj, Veselin Masle{a, Sarajevo, 1966. godine
Provjeravao je izjave, rije~i, pa ~ak istra`ivao izvore iz kojih su
crpili obavje{tewa. Veliki i te`ak posao obavqen je korektno.
Zahvaquju}i wegovim istra`ivawima mi danas imamo vjernu
sliku o putopiscima tog perioda. Glavnu pa`wu posmatrawa putopis-
ci su posvetili Bosni (Francuska nije imala svog predstavnika u
Hercegovini, a svi va`niji putevi iz tog perioda su vodili kroz ist -
r a `ivane prostore).
Putopisci su naprosto zanemarili jedan dio tada{we dr`ave.
Opisivali su samo neke dijelove `ivota: politi~ke, ekonomske, geo -
grafsko-strategijske... Zanemarili su intelektualne i kulturne vri-
jednosti naroda. U stvari, te vrijednosti nisu privla~ile wihovu
pa`wu.
Uop{te re~eno, wihova slika o Bosni bila je mra~na, vjero -
va t no zbog nemogu}nosti {ireg i dubqeg poznavawa zemqe, ali i du -
hov nog raspolo`ewa i du{evnog stawa putopisaca koji su uticali na
tu sliku.
Francuski putopisci, naviknuti na komfor i blagostawe, nisu
mogli da shvate sve razli~ito u na{oj, za wih bizarnoj zemqi. Prva
grupa francuskih putopisaca koji su tokom 16. i 17. vijeka prolazili
kroz Krajinu, bili su slu~ajni prolaznici na proputovawu za Istok.
Biqe`ili su samo izuzetno zanimqive i `ivopisne doga|aje pri-
mamqive za ~itaoce.
Druga grupa putopisaca kroz na{e krajeve, krajem 18. i po~e t -
kom 19. vijeka, bila je vezana politi~kim planovima {irewa Fra n -
cuske na Istok. Glavna preokupacija im je biqe`ewe i spoznavawe u
prolazu. Vr{ili su izvi|awa i obavje{tavawa i detaqno snimali
stawe. Evidentirali su podatke o politi~kom i ekonomskom `ivotu
tog vremena.
Prvi su otkrili tajne o mu~ewima u Bosni, o kojima se do tada
ni{ta nije znalo. Otvoreno su iznijeli sliku o vjerskim suprotnosti-
ma. Zapisali su i naglasili netolerancije, kao nova, do tad nepoznata
zapa`awa o stanovni{tvu ovih prostora. Zahvaquju}i wihovim zapi -
sima, imamo potpuniju i jasniju sliku o Bosni tog perioda.
Darovali su nam dragocjen opis jednodijelne brvnare na pros-
torima Kozarca kod Bawaluke.
2.1.3. Artur Xon Evans - Kroz BiH u vrijeme pobune 1875
18
Mladog engleskog arheologa pokrenuo je nau~ni interes da po
zavr{etku studija krene u istra`ivawa daleke Bosne. Prelaskom pre -
ko rijeke Save u Brodu, stupa na tlo BiH. Proputovao je Derventu,
Milenko Stankovi}
44
18
Vi{e u kwizi, Artur Xon Evans, Kroz BiH pje{ke tokom pobune avgusta i septembra
1875. g., Veselin Masle{a, Sarajevo, 1965. godine
Doboj, Te{aw. Putopisac zapa`a vjerske suprotnosti i netoleranci-
je. Biqe`i zulum aktuelne turske vlasti (vidi dio kad zaptija ho}e da
ga `ena prenese preko rijeke)
19
. Putuju}i za Derventu, uo~ava ogra -
|ena dvori{ta, drvene ku}ice pokrivene {indrom, raznolike spo -
redne kolibice, pletene ko{eve za kukuruz. Ne zapa`a slo`enu orga-
nizaciju seoskog stana (koja se iz opisa da zakqu~iti). Biqe`i da u
svakom dvori{tu ima {qivik i ka~ara za pe~ewe {qivovice (Pored
{qivovice, suve {qive su glavni proizvod ovog dijela, konstatuje)
20
.
Evidentira zadru`ne zajednice (vi{e porodica koje `ive u jednom
doma}instvu). Isti~e prirodno bogatstvo zemqe sa ovih prostora.
U selu Foka (Fo~a) opisuje ku}u `ene, samohrane majke hri -
{}anke. Odbijemo li malo preuveli~avawa u opisu, jasno se oslikava
jednoprostorna ku}a sa ogwi{tem. Autor poslije u opisu i sam upozo-
rava na opasnost locirawa ku}e hri{}anskog stanovni{tva uz put.
Primje}uje i evidentira velike namete koje ima stanovni{tvo. Ne
upu{ta se u detaqnu analizu prostora i uzro~no-posqedi~nu vezu
gra|evine i okru`ewa. Zadovoqava se pau{alnom ocjenom perso -
nifikacije op{teg lo{eg stawa. To je bilo uobi~ajeno i prihvatqivo
za ~itaoca sa Zapada. Iz opisa autora mo`e se detaqno sagledati ku}a
iz tog perioda, kao i analizirati prilike koje su vladale u to doba na
istra`ivanom prostoru.
Ostavio je dobru dokumentacionu osnovu za daqa istra`ivawa
o graditeqstvu.
2.1.4. [arl Irqart - BiH putopis iz vremena
ustanka 1875-1876
21
Francuski novinar krenuo je u avgustu 1875. godine da prati
ustanak iz neposredne blizine. Pre{av{i rijeku Unu u Novom, u{ao
je u Bosnu. Proputovao je `eqeznicom put od Novog Grada do
Bawaluke. Pratio je ustanak do Sviwara (dana{wi Srbac) i Berbira
(dana{we Gradi{ke).
Bio je dobro obavije{ten ~ovjek. Odli~no je poznavao
geografiju i istoriju na{ih krajeva. Znao je politi~ke prilike u
tada{woj Bosni, a i u cijeloj Turskoj Carevini. Detaqno je opisao
istra`ivanu teritoriju.
Iskustva graditeqa
45
19
Ibid, str. 130
20
Ibid, str.132 i 133
21
Vi{e u kwizi, [arl Irqart, BiH putopis iz vremena ustanka 1875-1876. godine, Veselin
Masle{a, Sarajevo, 1981. godine.
U radu se putopisac svrstao na stranu ustanika. Simpati~no je
opisao wihove te`we. Djelo obiluje podacima i informacijama o
doga|ajima i qudima. Autor nije ostavio detaqne opise ku}a - zgrada,
ali je ostavio oslikane dokumente o naseqima i gradovima tog perio-
da, i to o: Novom Gradu na Uni, srpskom predgra|u Bawaluke i Berbiru
(Gradi{ci).
Jasno se isti~u ku}e brvnare koje dominiraju pejza`om, sa vi -
sokim i strmim krovovima. Evidentirane su i oslikane brvnare u
gotovo svim razvojnim oblicima. Vjerno do~aravaju arhitekturu i
`ivot u tom periodu. To su va`na dokumenta postojawa i podloge za
daqa izu~avawa. Iz akvarela je jasno sagledivo oblikovawe ku}a.
Posebno je istaknuto nasiqe Turaka nad Srbima. Sa simpatija-
ma su istaknuti po~etni uspjesi ustanika sa Motajice. Konstatuje da
ustanici stvaraju probleme Turcima.
Zabiqe`io je vandalski doga}aj paqewa srpske crkve u
Bawaluci. Doga|aj je izazvao zaprepa{tewe i jednoglasnu osudu svih.
Evidentira da je kraj od Bawaluke prema Sviwaru, kroz koji je
putovao, najbogatiji u cijeloj Bosni: ...sjeverna je Bosna u jakoj
suprotnosti sa ostalim wenim dijelovima, koji su brdoviti i veoma
{umoviti.
Milenko Stankovi}
46
Varo{ - Novi Grad na Uni Na slici dominiraju tradicionalne dinarske brvnare. U
prvom planu slike su redovne aktivno sti u poqu. Posebno je zanimqiva ~iwenica da iako
se radi o pograni~noj varo{i, nema primjesa, odnosno, stranih uticaja u gradwi.
Sl.18.
2.2. Istra`iva~i
Potrebno je napomenuti da su istra`iva~i, prvi na prostorima
Krajine, ukazali na uslove koji su uticali na gradwu, tip, veli~inu i
strukturu ku}e. Ostavili su nam dragocjena pisana dokumenta, prijed-
loge, hipoteze i preporuke za ku}u i zadru`ni stan.
Bitno je naglasiti rezultate do kojih su do{li osmatrawem i
istra`ivawem, kao {to su: kulturno-istorijski razvoj, prirodna sre-
dina, privredne djelatnosti, zanimawa stanovi{tva, specifi~ni
organizacioni oblik `ivota u zadruzi, dru{tveni odnosi, istorijske
prilike, vjerska netolerancija, netrpeqivost...
Treba posebno istaknuti ~iwenicu da su istra`iva~i ve} po -
~etkom minulog vijeka uo~ili i markirali potrebu za pobo q{a wem
uslova `ivota i rada, stanovawa na selu. Potrebu i te`wu za boqim
uslovima stanovawa nastojali su da prakti~no primijene u `ivotu,
imali su `equ da stvore kvalitetnije uslove `ivota i rada, odnosno,
da doprinesu boqem razvoju qudskih zajednica. Te`ili su stvarawu
osnovnih uslova za `ivot zdrave porodice.
2.2.1. Rudolf Meringer - Pu~ka ku}a u BiH
22
Prvu pisanu studiju o drvenoj i kamenoj ku}i narodnog gradite-
qstva na teritoriji Zapadne Krajine uradio je profesor Rudolf
Meringer, sa univerziteta iz Graca. Kao takva ima veliki zna~aj za
daqa istra`ivawa.
U radu nisu opisane zemqane i kombinovane ku}e, a koje su bile
vrlo rasprostrawene na teritoriji Krajine (posebno poslije sje~e
{uma).
Ku}a je analizirana kao kulturno-istorijski predmet. Zanema -
rena je va`na ~iwenica da je ku}a izraz prirodne sredine, isto toliko
koliko i kulturnog stawa naroda, ili stranih uticaja.
O zgradama uz ku}u ni{ta nije zapisano. U stvari, istra`iva~
nije uo~io i analizirao slo`eni organizam seoskog doma}instva,
zadru`ni stan, koji je funkcionisao kao skup vi{e zasebnih zgrada,
povezanih u skladan organizam.
Autor je nastojao da tendenciozno, kroz kulturno-istorijski
razvoj ku}e u BiH, doka`e wenu vezu sa gorwowema~kom ku}om, pa je
zanemario jake uticaje prirodne sredine na ku}u. Istra`uju}i, nije
Iskustva graditeqa
47
22
Vi{e u ~lanku, Rudolf Meringer, Pu~ka ku}a u BiH, GZM iz 1899. godine, Sarajevo, januar-
-mart 1899. godine
primijetio razliku ku}a i zgrada iz Hercegovine, koje su plod razli -
~i tih klimatskih prilika.
Temeqno je propratio razvoj ku}e od jednocijelne, preko dvoci-
jelne u vi{ecijelnu. Ipak, nije izlo`io razvitak ku}e u horizontal-
nom i vertikalnom smislu. Uo~io je da soba mo`e nastati i
pregra|ivawem jednocijelnog prostora (to je potvrdio Ranko Fridrih
u kwizi Narodno neimarstvo, Sirogojno, 1994. godine).
Na obalama Neretve uo~io je prvobitne qudske stanove u
preure|enoj pe}ini.
Za ku}e domicijelnog stanovni{tva zapisuje da je ...prvi dojam
ku}a osobit i ugodan, a zatim dodaje ...ali kad im se pri|e, taj dojam
se gubi; ne analizira za{to i ne daje odgovor, samo zapisuje da
...forma pokazuje samostalno nastajawe. Spu{teni ~etvorovodni krov
ne dozvoqava blizinu druge ku}e.
Milenko Stankovi}
48
Sl. 19. Prvobitni stan u pe}ini - Hercegovina - zabiqe`io Rudolf Meringer.
Biqe`i da se ...gradilo po osamqenim seli{tima, ali ne
pi{e ni{ta o opasnostima locirawa ku}e uz put. Neposredno poslije
toga zapa`a ...da ve} dvije decenije nema mira na ovim prostorima.
Seqaku na ovim prostorima nikad nije sijala sretna zvijezda u pro -
{losti. Lakoumnoj gradwi pu~kog majstora odaje pohvalu, kad zapisu-
je ...ku}ama, iako se previjaju i {kripe na vjetru, ni{ta ne {kodi.
Uo~ava i opisuje xamije. Prila`e i fotografije. Konstatuje
da su istog oblikovawa kao i ku}e. Ne pita se ima li crkava, gdje su,
kakve su, ako ih ima - za{to su skrivene. Ne pokazuje interes za ana -
lizom istih.
Razlog povr{nosti u istra`ivawima vjerovatno treba tra`iti
u standardu, kulturi i pogledima. Istra`iva~ je ~ovjek sa Zapada, koji
je sa visine gledao na misti~ni i wemu dosta nepoznat narod Istoka.
Iskustva graditeqa
49
Sliku vjerske gra|evine - xamije u Tuzli, zabiqe`io Rudolf Meringer, u neposrednoj
blizini istra`ivanog prostora, gra|ena je po istim principima kao i crkve brvnare
odnosno profane zgrade, prila`e se jer tokom izvr{enih istra`ivawa na ovim prostori-
ma materijalnih dokaza o istim, nije bilo.
Sl.20.
2.2.2. Milan Karanovi} - O tipovima ku}a u Bosni
23
Uo~io je propuste u radu Rudolfa Meringera. Pada u sopstvenu
zamku dijeqewa ku}a po vjerskoj pripadnosti. Religija je imala veli-
ki uticaj na razvitak ku}e, ali ipak nije imala i presudan zna~aj u
gradwi ku}a. Vjerski propisi i pogledi na `ivot uticali su uop{teno
na gradwu.
Kod muslimanskog stanovni{tva to je uslovqavalo formirawe
zbijenog tipa naseqa, i razvoj ku}e oko unutra{weg dvori{ta (obi~aj
je bio da se `enski ~lanovi porodice kriju od pogleda mu{karaca).
Turska vlast preuzela je staru helenisti~ku ku}u i prilagodila je svo-
jim vjerskim propisima. Rana pojava kupatila u sobi diktirana je
obrednim prawem po Kuranu.
^esto su uticaji vjerskih grupa toliko isprepleteni da je
nemogu}e precizno odrediti {ta je izvorno kod kog naroda. To zna~i
da je podjela po vjerskoj pripadnosti neta~na i nemogu}a.
Arhitektura i kultura svijeta zajedni~ko su dobro. Danas,
razvojem informatike, cijeli svijet postaje jedno veliko selo, ukida-
ju se vremenske i prostorne distance i barijere. Razmjena informaci-
ja je trenutna i dostupna svima.
Cviji}ev u~enik zapazio je slo`enu organizaciju seoskog
doma}instva. Evidentirao je zasebne zgrade za o`ewene zadrugare, koje
im privremeno slu`e kao ku}e. Primjeri: porodice [ipka u Dobriwi
i sela Bosan~i}i u Ratkovu.
Milenko Stankovi}
50
23
Vi{e u ~lanku, Milan Karanovi}, O tipovima ku}a u Bosni, GZM 39, Sarajevo, 1927. godine,
strana 207 do 213.
Autor prati razvoj dinarske ku}e po horizontali i uo~ava
pojavu sobe, mqe~ara i trijema. Kod razvoja po vertikali zapa`a
pojavu podruma pod ku}om i nadogradwu soba pod krovom. Konstatuje
veoma te{ke uslove u pograni~nim krajevima, uz poseban naglasak na
istra`ivanoj teritoriji.
Zapisuje da se ...nije temeqilo, nego vremenilo na ovim pros-
torima. Zbog toga se gradwi ku}a nije mogla posvetiti adekvatna
pa`wa oblikovawu.
^iwenica je da su u~estale seobe, bune, ustanci, bili limiti-
raju}i uslov razvoja narodnog graditeqstva.
Iskustva graditeqa
51
Na slici je vidqiva skladna i harmoni~na gradacija ku}e i zgrada, te potpuno po{tovawe
uslova lokacije i prava na vidik. Graditeq ni~im nije naru{io prirodnu ravnote`u. Dat
je pogled na ku}u, dvori{te, zgrade za o`ewene zadrugare. Snimak je ura|en 1926.g. u selu
Dobriwa, zaselak [ipke.
Sl.21.
Ve}e i qep{e ku}e privla~ile su Turke i hajduke. Vrijedni
istra`iva~ podario je bogatu dokumentacionu osnovu o narodnom gra-
diteqstvu. Proputovao je cio istra`ivani prostor. U vi{e zasebnih
djela autor je objavio svoja istra`ivawa. Ve}inu gra|evina je sam
fotografisao. Sve to predstavqa vrijedno svjedo~anstvo o narodnom
graditeqstvu tog perioda (u kwizi su prikazane samo neke karakte -
risti~ne fotografije).
2.2.3. [piro Soldo - Tipovi ku}a i zgrada u pre|a{woj BiH
24
Rad je rezultat pripreme za doktorsku tezu kod profesora
Jovana Cviji}a, na tematiku tipova ku}a i zgrada. Dokumentacione
osnove, dva prethodna rada i jo{ nekoliko izdatih do tada, bile su
Milenko Stankovi}
52
24
[piro Soldo, Tipovi ku}a i zgrada, Posebno izdawe Geografskog dru{tva, sveska 13,
Beograd 1932. godine
.
Na slici je vidqivo kako je narodni graditeq dovitqivo i skladno locirao naseqe, da
ne bi poremetio prirodno okru`ewe. Gradacija i harmonija izgra|enog i prirodnog
okru`ewa je potpuna. Gra|evine u ogledalu rijeke pobu|uju impresiju. Arhitektonska
kompozicija naseqa je takva da bi joj pozavidjeli mnogi arhitekti danas. Snimak je
ura|en 1926. g. u selu Bosan~i}i, Ratkovo, oblast Zmijawe.
Sl. 22.
nepotpune. Zato ih je autor dopunio li~nim istra`ivawem. Posebnu
pa`wu u prou~avawu tipova ku}a posvetio je uticaju prirodne sre-
dine. Nije zanemario zna~aj uticaja privrednih prilika i dru{tvenog
`ivota. Uo~io je da je podjela ku}a po Milanu Karanovi}u na ku}e
pravoslavnog, muslimanskog i katoli~kog stanovni{tva, neta~na i
nemogu}a. Napravio je novu podjelu na kamene, drvene i zemqane ku}e.
Smatrao je da su podjele po materijalu, koji poti~e od prirodne sre-
dine, najlogi~nije. ^ovjek na selu je za wu i najvi{e vezan. Prilo`ena
je autorova karta podjele sa teritorijalnom raspore|enosti tipova
ku}a i zgrada.
Iskustva graditeqa
53
Sl. 23. Karta podjela ku}a i zgrada u pre|a{woj BiH, po [piri Soldi.
Dvojake uticaje u istra`ivawima autor je klasifikovao kao
prirodne i dru{tvene.
U prirodne uticaje, koji su uticali na gradwu ku}e, uvr{tava:
geografski polo`aj, reqef, morfologiju tla, geolo{ki sastav, vrste
i rasprostrawenost vegetacije i klimatske prilike.
U dru{tvene uticaje uvr{tava: uticaj kmetskog sistema, uticaj
zadru`nog `ivota i isto~wa~ki uticaj.
Krov na ku}i izdvaja u poseban odjeqak, te prati i analizira
wegove varijacije. Me|u prvima je osjetio jak uticaj prirodne sredine
na ~ovjeka kod gradwe ku}e i zadru`nog stana. Taj je uticaj bio ja~i u
seoskoj nego u gradskoj ku}i, {to je razumqivo. Seoska ku}a je po
prirodi mawe podlo`na uticajima civilizacije, a vi{e vezana za
prirodu, kroz obavqawe privrednih djelatnosti na otvorenom.
Narodni graditeq je sticajem okolnosti bio prisiqen da gradi
materijalom iz neposrednog okru`ewa. Zato se kod oblikovawa ku}e
osje}a jak uticaj prirodne sredine (pa`qivo se uklapaju sve gra|evine
u prirodni ambijent). Uo~ava pojavu sojenica po~etkom 20. vijeka, na
mjestu praistorijskih, u nasequ Gradina kod Gradi{ke.
Milenko Stankovi}
54
Po~etkom 20. veka (preciznije 1901.g.) u nasequ Dowa Dolina postojale su sojenice, koje
su imale isti oblikovni tretman kao i tradicionalna dinarska ku}a. Postojalo je ~ak i
ogwi{te (iako za to nemaju prirodnih uslova, jer je ogwi{te vezano za tlo). Naseqe je
izdignuto na sohe, a ogwi{te od nabijene zemqe im visi o konstrukciji poda.
Sl. 24.
Evidentira pojavu ku}a od }erpi}a i cigle, te konstatuje da je
to rezultat velikog kr~ewa {uma, obiqa novog materijala, ilova~e,
koji se pojavquje na iskr~enom zemqi{tu. Istra`iva~u nisu promak-
le ku}e kolonista, u Sjevernoj i Sjeveroisto~noj Bosni.
Zapisuje da su jednoprostorne ku}e bile gotovo jedini pojavni
oblik gradwe sve do 19. vijeka. Prati razvojne oblike ku}a, po hori-
zontali i vertikali.
U organizaciji zadru`nog stana zapa`a smi{qenu dovi tqi -
vost i racionalnost narodnog neimara. Detaqno analizira narodno
pra vilo o lokaciji, insolaciju, ru`u vjetrova (odnos na sunce i glavne
vjetrove).
Isti~e poseban kvalitet gdje qudski osje}aj odre|uje pravila
pona{awa. Racionalnost i ekonomi~nost u gradwi rezultat su dru -
{tveno-ekonomskih uslova. Oznake vjerske pripadnosti na krovovima
ku}a rezultat su vjerske podvojenosti i suprotnosti na istra`ivanim
prostorima. To je prvi doma}i stru~no publikovan rad, doktorska di -
sertacija o ku}i, te predstavqa vrijednu dokumentacionu osnovu za
daqa istra`ivawa.
2.2.4. Jovan Cviji} - Uputstvo za poznavawe sela u BiH
25
Jovan Cviji} je bio profesor Velike {kole u Beogradu, ~lan
Srpske akademije nauka i nadasve veliki ~ovjek. Razmatrawe o radu
najboqe je po~eti Cviji}evom re~enicom, popu Stjepi Trifkovi}u:
...Za mene i moje |ake je prava sve~anost, kad iz BiH izve{taj
dobijemo.
Cviji} je okupio velik broj saradnika na istra`ivawu naseqa
i porijekla stanovni{tva. Po zanimawu je bio geomorfolog. Imao je
iskrenu qubav i duboku vezu sa narodom i to sa wegovim najbrojnijim
dijelom, seoskim stanovni{tvom.
Objavio je pet uputstava za antropogeografska i etnogeograf-
ska istra`ivawa od 1896. do 1922. g. Pismenim qudima iz naroda na taj
na~in je olak{ao istra`ivawa.
Za istra`ivanu teritoriju bitno je Uputstvo za poznavawe
sela u biv{oj BiH. Tim uputstvom u sedam ta~aka, precizno se defi-
ni{e program istra`ivawa i daju jasne upute.
Na kraju uputstva ima i preporuka:
Uputstvo se namewuje sve{tenicima i u~iteqima.
Razlog je poznat - oni su tada bili jedini pismen dio stano v -
ni{tva.
Iskustva graditeqa
55
25
Jovan Cviji}, Uputstvo za poznavawe sela u BiH, u publikaciji Bosanska krila, broj 4 i 5 za
godinu 1898.
Do divovskog poduhvata Jovana Cviji}a, o ovom dijelu biv{e
Bosne, vrlo se malo znalo, slabo pisalo, i nije se istra`ivalo.
Zasluga autora kod o~uvawa graditeqske tradicije na istra`ivanim
prostorima je velika.
Od izdavawa Uputstva dijeli nas velika vremenska distanca.
Promijeweni su uslovi `ivota i rada, ali ve}ina postav qenih prin-
cipa u istra`ivawu sela vrijedi i danas. Promjene su evidentne u
organizaciji pojavnog oblika stanovawa (veli~ini porodice, standar-
du stanovawa i sl.).
Sadr`aj uputstva bio je sqede}i:
1.Polo`aj sela
2.Tip sela
3.Ku}a, dvor, oku}nica
4.Stanovi ili stanine (stajnice), kolibe i druge zgrade u
planini i poqu
5.Pri~e i tuma~ewa o imenima sela
6.Osnivawe sela, ranija naseqa i wihovi tragovi
7.Zanimawe stanovni{tva
Zahvaquju}i Cviji}u i wegovim u~enicima, danas mo`emo kon-
tinuirano pratiti razvoj narodnog graditeqstva na prostorima
Krajine. U periodu austrougarske vladavine, Jovan Cviji} je bio pro-
tiv okupacije i aneksije BiH. Aktuelna vlast mu je zbog toga stvarala
velike te{ko}e, progone, privo|ewa i saslu{awa prilikom svih
wegovih istra `i vawa u BiH. Na kraju ga je proglasila {pijunom, te
zabranila rad na prostorima BiH.
Razmatrawa o istra`iva~u zavr{i}emo rije~ima prof. dr
Zdravka Marijanca:
Neiscrpna je bila Cviji}eva energija, a wegovo djelo, `ivot i
rad osta}e vje~an primjer koliko ~ovjek-nau~nik mo`e svojim radom
slu`iti svojoj zemqi i svom narodu.
26
2.2.5. Nepoznati autor - Tip obi~ne seqa~ke ku}e za ravnicu
27
Prije devedeset i dvije godine narodni poslanik je postavio
pitawe o seqa~koj ku}i na zasjedawu Sabora (ta~nije 1911. g.). Obratio
se Saboru rije~ima: Du{a nas mora zaboliti kad vidimo gde na{
te`ak vek vekuje. Ku}e su tesne, zagu{qive i neosvetqene. U pogledu
Milenko Stankovi}
56
26
Zdravko Marijanac, Jovan Cviji} i Bosna, Pedago{ka akademija, Bawaluka 1992. godine,
strana 153.
27
^lanak Tip obi~ne seqa~ke ku}e za ravnicu, nepoznati autor, kalendar Prosveta za
prestupnu 1912. godine, str. 173 - 178.
zdravstvenih uslova zaostale za stajama, pravi }umezi. @ivot leti,
pod otvorenim nebom, sa~uvao je seqaku zdravqe. Seqak je bio osiro-
ma{en raspadom zadruge. Zabrawena mu je se~a drveta koliko je hteo.
Izgubio je mogu}nost da pravi zdravu, dobru ku}u. Pre su ku}e bile
zdravije i boqe, jer su pravqene od boqeg materijala. Osnovni mate -
rijal za gradwu ku}e je bilo drvo, koga je bilo u izobiqu.
Sabor je, na wegov prijedlog, usvojio deklaraciju, koja glasi:
Poziva se zemaqska vlada da izradi nekoliko jeftinih plano-
va za seoske ku}e. Te planove preko kotarskih ureda da daje besplatno
seqacima, kad ho}e da izgrade ku}e. Po dosada{wim propisima seqak
mora gradwu i najmawe zgrade prijaviti kotarskom uredu (Zamislite
apsurd, da je selo kod nas danas potpuno izostavqeno iz oblasti plani-
rawa komentar autora). Prilikom tih prijava treba kotarski ured
da dade te`aku plan i uputstva, zatim da mu odmah izda dobar materi-
jal za gradwu, a ne slab kao dosad.
Na kraju priloga zanimqiv je komentar nepoznatog autora, koji
je konstatovao :
Dona{aju}i ovo, mi dr`imo, da bi se ovim va`nim pitawem
trebalo na merodavnom mestu, ve} jednom ozbiqno pozabaviti i doneti
na pretres nekoliko tipova seqa~kih ku}a za na{e razne krajeve,
vode}i naravno pri tome ra~una o mesnim i klimatskim prilikama,
materijalu i uzimaju}i u obzir oprobano iskustvo na{eg na roda u
doti~nim krajevima. Pri tome dr`imo da ne bi trebalo kopirati
strane narode, ~iji se dru{tveni `ivot razlikuje od onog na{eg seqa-
ka. Mi bismo se tu s uspehom s na{im mogli pomo}i. Ko je iole puto-
vao po BiH mogao je, ako i retko, nai}i, po gde-gde na prili~nu
seqa~ku ku}u, kojoj bi mogu}e trebala samo mala preuredba, pa da
udovoqi svim uvetima zdravog seqa~kog doma. Eto takvih nekoliko
tipova iz raznih na{ih krajeva pokupiti, preurediti i doterati,
vode}i ra~una o mesnim prilikama, pa nam ne treba i}i daqe i na{im
seoskim prilikama bismo potpuno udovoqili.
Komentar na konstatacije nepoznatog autora je nepotreban.
Danas, toliko godina poslije, nismo uradili ni{ta vi{e u oblasti
stanovawa na selu. Moglo bi se re}i da smo nazadovali i u potpunosti
izgubili kompas i kontrolu u va`noj oblasti `ivota, rada,
privre|ivawa, stanovawa na selu.
Prijedlog projekta izabrane ku}e sa komentarom autora dat je
u prilogu.
Iskustva graditeqa
57
Milenko Stankovi}
58
Izabrana ku}a za ravnicu - kao primjer, gore osnova, ispod we podu`ni izgled, doqe lije-
vo vidqiv je popre~ni presjek kroz gra|evinu, a doqe desno bo~ni izgled gra|evine.
Sl. 25.
Prilikom izbora ku}e za ravnicu, odabran je slavonski tip
ku}e, plod direktnog uticaja Austrougarske Carevine. Me|utim,
bitno je da su pravovremeno uo~ili problem `ivota i stanovawa u
selu, te da su imali `eqe i voqe da ga rje{avaju.
O~igledno to nama sada nedostaje. Svi se deklarativno
izja{wa vamo za rje{avawe vitalnih pitawa sela, a da na terenu nema
konkretnih pomaka. Ne vidi se ni su{tinski napredak u teorijskom
konceptu. Moglo bi se konstatovati da smo jo{ uvijek daleko od ciqa.
Ku}e u selu danas oslikavaju razne stilove. [arolikost primi -
jewenog materijala i mno{tvo kopiranih oblikovnih elementa,
raznih kvazistilova, djeluju sablasno u prostoru netaknutog pri rod -
nog okru`ewa. Poreme}eni su sklad i harmonija prirodnog okru`ewa
i gra|evina. Zaboravqena je tradicija. To je rezultiralo neprimjere -
nim izgledom ku}e u prostoru. Pove}ane dimenzije, dokazivawe
veli~ine kroz volumen, uz nepo{tovawe stvarnih potreba, uni{tava
vijekovima izgra|ivan racionalan i funkcionalan princip narodnog
graditeqstva, zdrav narodni duh `ivota u selu. Zaboravqen je sklad
potreba, prohtjeva i navika.
Iskustva graditeqa
59
Milenko Stankovi}
60
3. TIPOLOGIJA GRA\EVINA
3.1. Crkve brvnare
Zapadna Krajina u Republici Srpskoj zauzimala je prvo mjesto
po bogatstvu {uma i drvenih gra|evina u biv{oj Jugoslaviji. Sredwo -
vjekovna arhitektura sa wenih prostora, ako se izuzmu gradovi-
tvr|ave, bila je uglavnom drvena. Prirodno obiqe drvene gra|e
uslovilo je gradwu gotovo svih gra|evina (ku}a, zgrada, crkava i
dvorova) od drveta. Sredwi vijek je obilovao drvenim crkvama i pro-
fanim zgradama. Ni jedna gra|evina nije o~uvana do danas. Ipak, to ne
zna~i da je graditeqstvo u drvetu izumrlo bez traga, zauvijek.
Crkve brvnare i profane drvene zgrade istra`ivanog perioda
nose u sebi staroslovenske tragove, sredwovjekovna predawa i
uspomene.
Arhitektura crkava brvnara na teritoriji Krajine malo je
istra`ena. Pou~no je sagledati wihovo prilago|avawe prirodnim
uslovima, dru{tvenom trenutku nastanka i potrebama `ivota. Hra -
movi ovog podnebqa iznena|uju}i su u svojoj inventivnosti. Svjedo -
~anstvo su i pe~at istorijskog postojawa i trajawa.
Po popisu iz 1911. godine, u bawalu~ko-biha}koj eparhiji evi-
dentirana su 83 drvena hrama i kapele.
28
Sa~uvane crkve brvnare
oslikavaju arhai~nost i nose pe~at istorijskog razvoja, i mogu nam
pomo}i }e nam u rekonstrukciji na{e izvorne sredwovjekovne
arhitekture.
Petar Momirovi} je, zakqu~no sa 1956. godinom, konstatovao
postojawe tridesetak hramova, a uspio je da obradi dvanaest.
29
Ve} tada nam je Momirovi} skretao pa`wu na to da se hramovi
nalaze u veoma lo{em stawu.
Zapisao je: Ako se ne pristupi brzom i efikasnom spasavawu,
za{titi i opravci, crkve brvnare bi}e prava rijetkost na ovim pros-
torima.
30
Novo vrijeme, rat, dotrajalost, u~inili su svoje i slutwe su se
obistinile. Za{titi draguqa sakralne narodne arhitekture nismo
Iskustva graditeqa
61
28
Drugi {ematizam Pravoslavne srpske mitropolije bawalu~ko-biha}ke, za godinu 1911,
Bawaluka, 1912.
29
Petar Momirovi}, Na{e starine 1, GZM - Sarajevo, 1953.godine i "Na{e starine 3", GZM -
Sarajevo, 1956. godine
30
Petar Momirovi}, Na{e starine 3, GZM - Sarajevo, 1956. godina, str. 149.
pristupili pravovremeno. Period druge polovine minulog vijeka
osta}e u narodu poznat po tragi~nom izumirawu narodnog graditeq -
stva. To je nenadoknadiv kulturni gubitak, u kome smo izgubili dvije
tre}ine crkava brvnara. Sada drvenih hramova na istra`ivanom pros-
toru ima samo nekoliko.
Ve}ini hramova i danas je hitno potrebna sanacija. Ne u~inimo
li ne{to radikalno i hitno, sakralno narodno graditeqstvo bi}e
uni{teno. Nastavimo li ovako daqe, brzo }e do}i vrijeme kada }emo
drvene hramove mo}i vidjeti samo na fotografijama. Bi}emo sau~es -
nici u nestajawu sakralne arhitekture u drvetu.
Profano graditeqstvo smo gotovo sistematski uni{tili. Do -
pustimo li da nam sakralne drvene gra|evine budu uni{tene, pred
istorijom i naukom bi}emo odgovorni zbog nemarnosti, a i na{e vri-
jeme.
3.1.1. Pregled drvenih hramova
Na karti je vidqiva teritorijalna raspore|enost hramova na
istra`ivanoj teritoriji. Koncentracija crkava brvnara bila je oko
gradova Bawaluke i Prijedora. Bili su to prije, a i danas su, glavni
privredni i kulturni centri sjeverozapadnog dijela teritorije
Republike Srpske. Crkva u Pala~kovcima je malo dislocirana, iz
nepoznatih razloga (vjerovatno je u pitawu prethodni raspored hramo-
va u wihovom nastanku). Hram je gravitirao op{tini Derventa, odnos-
no {irem dobojskom okru`ewu.
U kwizi su prikazane crkve u [qivnu i Drugo vi}ima, koje
danas ne postoje na terenu. Autor je na ra spolagawu imao dovoqno
podataka prikupqenih na tere nu, te su uvr{teni sa ciqem da se ne za -
borave. Publikovawem u kwizi skrenu}e se pa`wa i pobuditi interes
{ire javnosti za obnovu drvenih hramova. Radi lak{eg pregleda i
analize, u kwizi je izvr{eno grupisawe sakralnih gra|evina po vre-
menu nastanka i po osobenostima. Podjelom smo dobili ~etiri grupe
hramova, i to:
Starije forme crkava brvnara
Hramovi starijih formi gra|eni su krajem prve i po~etkom
druge polovine 18. vijeka. Na istra`ivanom prostoru evidentirano je
pet gra|evina. Crkva brvnara u [qivnu ne postoji vi{e na terenu,
uni{tena je.
Milenko Stankovi}
62
Hramovi su skromnih dimenzija. Du`ina im nije prelazila
7-9 m, a {irina 4 m. Narodni graditeq je uspijevao da na malom pros-
toru (od 30-tak m
2
) rasporedi sve neophodne sadr`aje hrama. Postizao
je i vi{e od toga. Drveni hramovi su imali pritvor i hor. Vawski
izgled hrama je prijatan. Visok, elegantan krov na hramu dominira u
prostoru. Pa`qivo je oblikovan, i pokriven vi{eslojnim klisom
(3-5 slojeva). Krov je svrsishodno zaobqen, jer su o{tre ivice na krovu
bile nepogodne za pokrivawe klisom. Streha se spu{ta nisko, te se i
ispred ulaznih vrata u crkvu krov lu~no isijeca, da bi se omogu}io
lak{i ulazak u crkvu.
Prozora na crkvama starijih formi nije bilo. Unutra{wi
prostor za molitvu potpuno je taman. Konstruktivni i oblikovni
tretman hrama je identi~an ku}i. U stvari, crkva je ne{to uve}an
prostor `ivqewa. Konstruktivni sistem uglavnom je skeletni.
Svjetlost ulazi jedino na vrata. Nema stropa, te je vidqiva krovna
konstrukcija. Ostali oblikovni elementi prate ku}u.
Prelazne forme crkava brvnara
Crkva brvnara u Tovilovi}ima izgra|ena je krajem 18. vijeka.
Na istra`ivanom prostoru predstavqa jedinu o~uvanu crkvu brvnaru,
te je predstavnik grupe prelaznih formi.
Sam naziv prelazne forme, dosta nam govori o karakteris-
tikama crkve. Hram objediwuje sve osnovne elemente starijih formi,
ali se primje}uju i neki novi elementi koji pripadaju grupi razvi-
jenih formi. Konstruktivni sistem hrama vi{e nije skelet, nego nosi-
va brvna. Tlocrtni oblik nije pravougaon, slo`eniji je i ima dodatu
apsidu. Brvna na uglovima su vezana na }ert, i sli~no.
Iskustva graditeqa
63
Razvijene forme crkava brvnara
Sakralne gra|evine razvijenih formi gra|ene su krajem prve i
po~etkom druge polovine 19. vijeka. Danas na istra`ivanom prostoru
postoje ukupno tri o~uvane crkve.
U ovom periodu grade se hramovi ne{to ve}ih dimenzija. Drve -
no narodno graditeqstvo do`ivqava procvat. Razvijena zanatska dje-
latnost Osa}ana daje osnovni pe~at drvenim hramovima razvijenih
formi. Hramovi su jo{ uvijek odli~nih proporcija i skladnih sraz -
mjera. Slo`eniji je tlocrtni oblik hrama. Pravougaona osnova se
zavr{ava poligonalnom apsidom. Spoj brvana je na dvostruki preklop
(pravougaon i kosi, sa zarubqewem). U unutra{wem prostoru hrama
pojavquje se strop, kao novina.
Poznije forme crkava brvnara
Drvene crkve gra|ene su u drugoj polovini 19. vijeka (prije i
poslije aneksije BiH, tabela u prilogu). Ukupno su o~uvane tri
gra|evine na istra`ivanom prostoru iz tog perioda. ^etvrti hram u
Drugovi}ima danas ne postoji na terenu.
Dimenzije hramova zna~ajno su pove}ane. Moglo bi se re}i da
graditeq dimenzijom i volumenom te`i ka monumentalnosti. Potpuno
razvijeno zanatstvo poku{ava savladati ve}e raspone. Tlocrtni oblik
hramova se dodatno uslo`wava. Opona{aju se zidani i bazilikalni
oblici. Na hramovima se osje}a jak uticaj Zapada. To je period slabqe-
Milenko Stankovi}
64
wa turske vlasti, pred aneksiju BiH. Poslije aneksije BiH, uz ve}inu
crkava se dogra|uju zvonici koji su bili zabraweni u periodu gradwe.
Dogradwa zvonika i prepravke na crkvama su teku}e aktivnosti. Na
hramovima se prvo mijewa oblik krova i krovni pokriva~. Dodaju se
trijemovi i prosijecaju ve}i otvori. Unutra{wi prostor hrama pot-
puno je zasvo|en. Postavqaju se podovi, obla`u zidovi i obavqaju
druge intervencije. Ve}ina prepravki ide na {tetu arhitektonskog
izgleda i funkcije gra|evine.
3.1.2. Legende i mitovi o postanku
Ma{tovitost na{eg naroda je fantasti~na. Mitovi i legende o
postanku hramova veoma su zanimqivi. Oslikavaju te{ko stawe i
istorijske prilike na istra`ivanim prostorima i informi{u nas o
vremenu nastanka i uslovima u kojima su gra|eni drveni hramovi. Po
slobodnom izboru navedene su neke karakteristi~ne interpretacije
mitova i legendi.
31
* Crkva u Malom Bla{ku je, po legendi, preseqena preko no}i.
Mo`e se protuma~iti da je weno pripremawe izvr{eno kri{om u
{umi. Crkva je poslije trajno sklopqena na dana{wem mjestu. Da bi je
za{titili od Turaka, razgla{eno je u narodu da je sama do{la, odnos-
no pre{la. Ciq je bio stvarawe impresivnog utiska, kako bi bogomo-
qa ostala. Hram je lociran na proplanku jedne glavice, sa rijetkim
lipama (neko ih je donio i posadio) u hrastovoj {umi. U stvari, to
predstavqa, na neki na~in, pripremanu - planiranu lokaciju. To je
vidqivo i danas na samoj lokaciji.
* Pripovijeda se da je crkva u [qivnu bila u \ura{kovcima,
kraj puta. Seqani su je prenijeli na sada{we mjesto, kupasto za -
ravweni brijeg u [qivnu, a poslije su razglasili da je sama pre{la na
dana{wu lokaciju.
* Po narodnim predawima, crkva u Javoranima bila je prije na
Cvi{i}a brdu, lokalitet Grabe`. Sama je pre{la na dana{we mjesto.
Da legenda ima smisla, govori podatak da se kod dana{we lokacije
crkve nalazi izvor Varica, gdje se sve{ta bogojavqenska vodica, a da i
na lokalitetu Grabe`a postoji izvor Varica.
* Kada je raja u Romanovcima zatra`ila od turskih vlasti da
izgradi crkvu, da bi im dosko~ili, vlasti im odobre lokaciju Jezerce
Iskustva graditeqa
65
31
Petar Momirovi}, Na{e starine 1, GZM - Sarajevo, 1953.godine i Na{e starine 3, GZM,
Sarajevo, 1956. godine
(tu je prije bilo jezero). Qudi se daju na posao. Mu{karci su donosili
kamewe, a `ene zemqu u prega~ama. Jezerce za godinu dana bude zatr-
pano (preseqeno u susjedno selo Miqevi}e). Na odabranom mjestu
(lokalitetu jezerce), podignu dana{wu crkvu. Da legenda ima smisla,
govori trag depresije na zaravni (koji je vidqiv i danas, oko 220 godi-
na poslije, vidi sliku 49). Selo Miqevi}i je locirano ispod brijega,
a iza hrama u pravcu zvonika. Logi~no je da se zatrpavawem moglo
oto~iti jezerce nani`e, a mje{tani tvrde da je doskora u najni`oj
ta~ki sela Miqevi}a (depresiji) bilo vode.
* Crkva u Kolima je, po narodnim predawima, bila izgra|ena u
Malboju. Tu su Turci ~esto sjekli drva. Uvijek kad udari nevrijeme,
obiju crkvu i uvedu tu kowe. Dojadilo to seqacima, pa se dogovore da
preko no}i prenesu crkvu na sada{wu lokaciju u Kolima. Prilikom
preseqewa polome {qeme, a novo nisu smjeli tra`iti. Poslije izv-
jesnog vremena, kad se slu~aj zaboravio, obrate se vlastima za dozvolu
da postave novo {qeme. Pa{i je to bilo sumwivo, pa u dozvoli naredi
da se {qeme ne smije zakivati klincima. Nadao se da }e prvi o{tar
planinski vjetar odnijeti novo {qeme. Dosko~i narod tome, odsije~e
veliki hrast, iskopa duboko (kao korugu), te namjesti tako da ga vjetar
ne mo`e oboriti.
* Turske vlasti su odredile lokaciju crkve Krupa na Vrbasu u
na sequ Spasovi (danas se tu ~itaju molitve i svete masla). Narod na
tom mjestu pripremi gra|u te preko no}i prenese i montira na
sada{we mjesto u Tovilovi}ima, a zatim razglasi da je crkva sama
pre{la.
* Druga legenda ka`e da su turske vlasti branile da se crkva
podi`e. Beg-haxija \um{li} dozvolio je, ipak, svojim kmetovima da se
crkva izgradi u selu. Nezadovoqne kom{ije optu`e bega vlastima.
Turski sud kaznio ga je tako da stane na vagu, pa ako ga pretegnu sop-
stveni dukati, mo`e time da plati svoju slobodu. Ka`u da je beg dao 110
oka dukata, koliko je sam bio te`ak.
* Legenda o nastanku crkve u Jeli}koj vezuje se za kneza Timara,
Radi{u. Kod wega je slu`ilo neko zalutalo Ture. Poslije izvjesnog
vremena nai{li Turci kroz selo i od kneza odveli slugu. Izu~i sluga
velike {kole u Carigradu i postane pa{a. Sjeti se dobrote kneza
Radi{e, pa ga pozove sebi u Carigrad. U `eqi da mu se odu`i, da mu
dozvolu da umjesto male crkvice, koja je bila kao ku}a, podigne novu
veliku crkvu na sada{woj lokaciji. Narod je iz zahvalnosti nazvao
Radi{ina crkva. Po narodnim predawima, gradwa crkve je trajala tri
godine. Klince i baglame je kovalo deset kova~kih vigweva, sa po vi{e
kova~a.
Milenko Stankovi}
66
* Odobrewe za gradwu crkve u Pala~kovcima uslovqeno je time
da se prostor za hram mora opasati dukatima, re|aju}i ih jedan uz drugi
bez rastojawa. Siroma{an narod uspio je opasati jako mali prostor,
skromnih dimenzija, veli~ine ku}e. Male tlocrtne dimenzije nisu
mogle zadovoqiti potrebe vjernika. Narodni zanatlija se dosjeti i
izgradi impozantnu strehu oko gra|evine, {iroku i do 182 cm.
Pro{ireni natkriveni prostor mogao je primiti vi{e vjernika nego
sama unutra{wost hrama. Dojavi{e to pa{i koji pozva majstora da mu
~estita. Prevari se neimar i pru`i desnu ruku. U tom trenutku mahne
pa{a sabqom i odsije~e graditequ ruku do ramena, uz komentar:
Nikad me vi{e nemoj poku{ati prevariti.
* Prostor sada{we crkve u Rakeli}ima prekrivala je gusta
{uma. Od davnina je tu bilo crkveno sveti{te. Pri~a se da je tu bilo
starinsko grobqe sa velikim plo~ama i natpisima koje niko nije
mogao da pro~ita. Na`alost, to je odneseno u novo grobqe i polupano.
Prvo se molitva slu`ila pod ~adorom. Zatim je podignuta crkvica od
plota. Najzad, 1856. godine, zavr{ena je i osvje{tana drvena crkva.
Gradwa hrama je po jednima trajala ~etiri, a po drugima 8-12 godina.
Podignuti su zidovi do krova, te su radove obustavile turske vlasti.
Po tra`eno odobrewe (ferman) u Carigrad su i{li pje{ice Obrad
Rokvi} i Nikola Jawi}. Put je trajao dva mjeseca. Brvna su sve vrijeme
kisla. Posqedica toga je napad {teto~ina. Na brvnima, iako su rela-
tivno mlada u odnosu na starije forme, vidqiva su o{te}ewa. Kad je
stigla dozvola, hram je pokriven po odobrewu Husein-bega Kapeta no -
vi}a.
* Zanimqivo je napomenuti odgovornost, savjesnost i brigu
narodnog graditeqa koji je popravqao crkvu u [qivnu 1838. godine.
Bio je to majstor We`i}. Razbolio se tokom popravke. Le`ao je
bolestan u zaseoku We`i}i u blizini crkve. Dok se odmarao, ~uo je po
udarcu da je klin proma{io `ivoku. Poslao je odmah poruku da se
ekser izvadi i ponovo lijepo ukuca. Mo`da je upravo ta preciznost,
kao i savr{eno zanatstvo, razlog {to su drvene crkve odoqele zubu
vremena i sa~uvale se do danas.
Promatrani period bio je najte`i za opstanak pravoslavqa na
prostorima Krajine. Tokom cijelog perioda vladala je zabrana gradwe
pravoslavnih hramova. Narod je kri{om pripremao gra|u u {umi, a
no}u je prenosio i montirao na odre|ena, dogovorena i prethodno
pripremqena mjesta. Radilo se u velikoj tajnosti, kao {to je vidqivo
iz mitova i legendi. Turskim vlastima nu|eno je uvijek fantasti~no,
a objema stranama prihvatqivo rje{ewe - crkva je sama pre{la.
Iskustva graditeqa
67
Sve je ra|eno znala~ki u ciqu o~uvawa bogomoqa. Podmitqive
pa{e su prihvatale tu nevjerovatnu pri~u, normalno, uz bogatu
nov~anu nadoknadu.
3.1.3. Mjesto i okru`ewe
Lokacija hrama i neposredno okru`ewe imaju va`nu ulogu kod
gradwe i oblikovawa u narodnom graditeqstvu, {to je posebno
izra`eno u sakralnoj arhitekturi. Da bismo stvorili potpuniju sliku
i pravilnu analizu, potrebno je krenuti od lokacije i okru`ewa.
Analizira}e se po prethodno utvr|enoj podjeli (hronolo{ki kako su
crkve gra|ene), iz jednostavnog razloga - da bi se lak{e pratile speci-
fi~nosti i osobenosti odre|ene grupe hramova.
Starije forme
Hramovi ovog perioda su locirani u netaknutom prirodnom
okru`ewu (u {umi, na brdu, u udaqenim, zabitim krajevima). Mnogim
hra movima se ni danas ne mo`e pri}i autom (primjer Javorani).
Lokacije udaqene od nase qenih mjesta posqedica su te{kih prilika,
koje su vladale u Turskoj Carevini poslije austrijsko-turskih ratova.
Svjedo ~anstvo su progona pravoslavqa sa istaknutih lokacija u
skrovite i sumorne krajeve. Primjer: sredwovjekovno zdawe manastira
Krupa na Vrbasu u centru naseqa je uni{teno, a odobrena je nova
lokacija za malu crkvu brvnaru u udaqenom zaseoku Tovilovi}i, na
perife riji Krupe na Vrbasu. Prirodnog materijala, drveta, bilo je u
izobiqu na u`oj lokaciji. To je bitan faktor za gradwu hramova, jer
nije bilo potrebe za zna~ajnijim transportom. Poznato je da transport
u tom periodu nije bio tehnolo{ki razvijen.
Analizom tlocrtnih oblika hramova vidqivo je da su gra|ene u
pravougaonoj osnovi, ba{ kao i ku}e. Ostale estetsko-oblikovne
karakteristike hramova prate razvoj ku}e. Hramovi se lociraju
okomito na izohipse. Temeqna brvna postavqaju se direktno na zemqu.
Pod u hramu je zemqa. Vawskim oblikom, dimenzijom i proporcijom
crkve brvnare prate ku}u.
Mali gabariti, usitweni ritam, ~vrsta i gotovo neraskidiva
veza sa tlom, rezultira potpunim jedinstvom gra|evine i prirodnog
okru `ewa.
Materijalizacija u drvetu, grube obrade, doprinosi ukupnom
utisku jedinstva gra|evine i okru`ewa.
Milenko Stankovi}
68
Iz izlo`enog mo`emo zakqu~iti da hramovi naprosto ni~u iz
okru`ewa, potpuno prirodno, kao drvo u {umi. Postignut je dobar i
logi~an spoj gra|evine sa tlom. Sti~e se utisak da hramovi naprosto
ni~u iz prirodnog okru`ewa, a na lokaciji nema tragova gra|ewa.
Prelazne forme
Izbor lokacija hrama isti je kao i kod starijih formi. Gra|ena
je u netaknutom prirodnom ambijentu, udaqena od naseqa Krupa na
Vrbasu, u zaseoku Tovilovi}i. U pogledu uslova lokacije nije bilo
odstupawa. Hram je ne{to ve}ih dimenzija. Lociran je na velikoj str-
mini, okomito na izohipse, ba{ kao i ku}a. U gradwi se osje}a ve}a
smjelost narodnog graditeqa. Prisutan je uticaj znatno razvijenije
djelatnosti graditeqa. Crkva je izgra|ena na visokom kamenom
podzidu. Hram je okru`ila stogodi{wa hrastova {uma, koja je danas
dosta prorije|ena. Lokacija u podno`ju brda omogu}ava za{titu
gra|evine od udara vjetra. Crkva je bila i skrivena u {umu, locirana
uz potok Crkveni to~ak. U tom periodu se jo{ uvijek nisu dozvoqavale
dominantne lokacije. Kod locirawa crkve mnogo se vodilo ra~una o
dobrom uklapawu u prirodni ambijent. Veza hrama, tla i okru`ewa je
potpuna. Na lokaciji i u okru`ewu nisu vidqivi tragovi gra|ewa.
Razvijene forme
Crkve ovog perioda se grade uz odobrewe turskih vlasti, po
koje se i{lo u Carigrad. Mjesta gradwe hramova ne{to su bli`a nase-
qu, ali se insistira na odre|enoj distanci. Dozvoqavaju se i lokacije
u ve}im zaseocima, bli`e nasequ. Poneka lokacija se da i na domi-
nantnom visu, uz uslov da se hram skrije u prirodno okru`ewe, {u -
marak. Hramovi su gra|eni bez zvona i zvonika. Grade se crkve ne{to
ve}ih dimenzija boqe tehni~ke izrade i bogatije dekoracije. Osje}a se
dominantan uticaj razvijenog zanatstva. Hramovi su jo{ uvijek u
skladu sa prirodnim okru`ewem. Dimenzije su im ne{to pove}ane, ali
nisu ugro`ene skladne proporcije. Strm, dinami~an i elegantno
oblikovan krov poja~ava jedinstvo izgra|ene gra|evine i neposrednog
okru`ewa. Vawskim oblikovawem nije poreme}ena prirodna ra vno -
te`a. Gradwa se odvija u harmoniji sa prirodom, uz potpuno po {to -
vawe uslova lokacija, kao i adekvatno vrednovawe okru`ewa.
Iskustva graditeqa
69
Poznije forme
Lokacije hramova poznijih formi odre|uju se obi~no uz lo ka l -
ne puteve. Osje}a se slabost turske vlasti. Dozvoqava se gra|ewe hra -
mova u samom nasequ, kao ustupak raji. Uslovqava se neposredno ok -
r u `ewe hrama, odnosno, {uma mora da skriva i maskira cr kvu od pogle-
da sa druma. Crkva brvnara u Omarskoj je jedini o~uvani hram koji je
izgra|en poslije aneksije BiH. Narodni graditeq je, u ciqu za do -
voqewa pove}anih potreba i ste~enih pogodnosti, po~eo da gradi ve}e
gra|evine. Drveni hramovi po~iwu da podra`avaju kla si~ne zi da ne
gra|evine: imitira se arhitektura bazilikalnih crkvi. Sakra lno gra-
diteqstvo u drvetu tim po~iwe puno da gubi. U stvari, po ~iwe kopi-
rawe bez razmi{qawa. Zaboravqaju se godinama ste~ena iskustva, zna -
~ajno se pove}avaju dimenzije hramova. Gradwa vi{e nije izraz stva r -
nih potreba ve} po~iwe da postaje pomodarstvo. Nagla{en arhitek-
tonski izraz, kroz pove}ane dimenzije i volumen hrama, odraz su uku p -
nog kretawa u dru{tvu. Izraz monumentalnosti kroz volumen po sva ku
cijenu ide na u{trb proporcija, harmoni~nog oblika i qu dske di -
menzije. Po prvi put se osje}a gubitak vjekovnog osje}aja za qudsku mje -
ru i dimenziju, koje su duboko urezane u svijest narodnog graditeqa.
Zato su gra|evine ovog perioda izvana nekako glomazne, a iznutra hla -
dne. Hladno}a unutra{weg prostora hrama vjerovatno je uticaj siste -
ma austrougarske vlasti. Pitawe da li je to odraz ograni~enog slobo-
darskog duha naroda koji je okupiran, ostavqamo otvorenim. Mo`da je
to cijena progresa koju je narodni graditeq mo rao da plati na ovaj
na~in. Kod hramova graditeq vr{i zna ~ajne inte rve ncije na lokaciji
i okru`ewu. Tragovi gra|ewa vidqivi su na sve strane. Hramovi se
po~iwu djelimi~no nametati i nadre |i vati lo ka ciji i okru`ewu. Ne
te`i se maksimalnom uklapawu u pri rodni ambijent. Gubi se vijekovi-
ma izgra|ivan osje}aj za mjesto i mjeru (ura vno te`en razvoj gra|evine
i prirode). Dosada{wa ~vrsta veza cr kve sa tlom polako nestaje
(posebno je to izra`eno u nemilosrdnim pre pra vkama). Sklad hrama i
okru`ewa po~iwe se gubiti.
3.1.4. Plan, konstrukcija, arhitektura, detaq
Starije forme
Hramovi u osnovi imaju jednostavan tlocrtni oblik pravo -
ugaonika (izuzetak ~ini samo hram u [qivnu, ali je to plod kasnije
Milenko Stankovi}
70
rekonstrukcije u 19. vijeku). U prvi plan se na hramovima isti~e qud-
sko mjerilo, uz minimalne naznake sakralnog (kao {to je krst na krovu
i oblikovawe unutra{weg prostora u skladu sa namjenom). ^ista i
saglediva konstrukcija, logi~no primijeweni materijali koji su
raspolo`ivi u okru`ewu, te vijekovima izgra|ivan osje}aj za qudsku
mjeru, glavne su odlike narodnog graditeqa. Te{ka vremena i oskudi-
ca u periodu stvarawa, za posqedicu su imali izgradwu sakralnog
prostora skromnih dimenzija.
Osnovna konstrukcija su hrastova ili jelova brvna (pritesani
balvani, temeqwa~e, grede i stubovi) polo`eni na golu zemqu.
Konstruktivni sklop je prete`no skeletni (izuzev hrama u [qivnu).
Zidovi su gra|eni od u`lijebqenih dasaka. Preko zidova se postavqa-
ju dvostruke vjen~anice na koje se oslawa krovna konstrukcija. Obrada
zidova ista je kao i na ku}i. Hram u [qivnu izgra|en je od brvana
~etvorougaonog presjeka. Pod u crkvama je zemqa, kao i u ku}i. U kas-
nijim fazama pod hramova se poplo~ava grubim plo~ama od kamena ili
romboi~nom ciglom. Visina zidova nikad ne dosti`e visinu ~ovje~jeg
rasta. Stropa u hramu nema, vidqiva je krovna konstrukcija. Pogledom
na krov iz unutra{wosti do izra`aja dolazi dekorativnost pokriva~a
od klisa.
Krov hramova je arhitektonski najzanimqiviji. Krovna kon-
strukcija se sastoji iz vi{e pari naspramnih rogova, koji su u tjemeni-
ma spojeni, bez {qemewa~e. Imaju}i u vidu da nemaju {qemewa~u,
naspramni rogovi su spojeni klije{tima (gredicama, veznicima, pajan-
tama). Na {qeme se postavqa korito (veliko stablo izdubqeno sa obje
strane jedne ivice), te se jednostavno poklapa greben. Krov je vrlo
strm i dominantan. Izvijawem strehe odbacuje se voda daleko od zida
(na taj na~in su {ti}ena zidna brvna i temeqwa~a, jer tada nije gra|en
oluk). Krov je ~etvorovodan, sa zaobqenim uglovima na u`im strana-
ma. Zaobqewe krova je iznu|eno rje{ewe u ciqu izbjegavawa ugaonog
preklopa krova, koji je nepodesan za pokrivawe klisom. Ravne linije
korita u potpunoj su suprotnosti sa stepenastom povr{inom pokri-
va~a od klisa. Istaknutim kontrastom posti`e se ve}a dekorativnost
ina~e skladno oblikovanog krova. Prozora na crkvama nije bilo (isto
kao ni na ku}i). Dana{wi prozori plod su kasnije preprav ke. Oskudna
svjetlost propu{tana je kroz zako{ene proreze na brvnima.
Autenti~an otvor-prorez postoji i danas na crkvi u Malom Bla {ku.
Centralna prostorija hrama (naos) bila je potpuno tamna.
Unutra{wost hrama podijeqena je na tri mawa prostora: oltar,
naos i pritvor, redovno sa horom na spratu. U oltarskom prostoru
Iskustva graditeqa
71
postavqen je sveti prijesto na ukra{enom stupcu. Prijestona plo~a je
jednostavna, drvena, kao i ostala oprema u crkvi. Oltarske pregrade su
iz novijeg perioda. Nije sa~uvana ni jedna originalna oltarska
pregrada. Hramovi su gra|eni bez zvona i zvonika. Bilo je zabraweno
podizawe zvonika. Saziv vjernika vr{en je udarawem u drveno ili me -
talno klepalo (tako se obavije{tavao narod). Svi dana{wi zvonici su
podignuti poslije 1878. godine. Nemaju konstruktivnog ni stilskog
jedinstva sa hramovima. Po vawskom izgledu hramovi odaju starinu.
Konstruktivna prostota gra|evine veoma je zanimqiva. Rje{ewe pros-
tora za molitvu prikazuje inteligentnu smi{qenost i spretnu
dovitqivost narodnog graditeqa.
Skroman graditeq, poti{tenog i potla~enog dru{tvenog slo ja,
vjernik, po memoriji i iskustvu gradi hram za svog boga. Vodi se
isprobanim principima na gradwi doma}e svetiwe, ku}e. Kod gradwe
hrama op~iwen je qubavqu, `eqom, vjerom i snagom nadahnu}a da stvo -
ri racionalan i funkcionalan prostor za svakodnevnu molitvu. Isto -
vremeno, gra|evina mora biti dom dostojan boga. Skromnim sredstvi-
ma, uz odli~no poznavawe materijala, graditeq poku{ava posti}i {to
boqi utisak. Vawskim oblikovawem hram je u stvari ku}a, odnosno ne -
{to uve}an prostor `ivqewa. U unutra{wosti sve upu}uje na jedinu
svijetlu ta~ku u prostoru - oltar. To je mjesto unutra{weg zbivawa.
Ukupan utisak poja~an je tamom centralnog prostora za molitvu. Ulaz
je mawi, te se vjernik se primorava da obori pogled, sagiwe se, li {i
gordosti. Poruka je jasna: pokloni se, ulazi{ u bo`ju ku}u. Ne imar
je na jednostavan i smion na~in izvr{io pripremu za predavawe
molitvi.
Mali otvori za ulaz u crkvu bili su i u funkciji spre~avawa
skrnavqewa bogomoqe (kao {to je to bio slu~aj u Kolima).
Prelazne forme
Crkva predstavqa prelazni oblik starijih formi u razvijene
oblike. Skromnih je dimenzija, sli~na ku}i. Na gra|evini su vidqivi
tragovi prelaza ka razvijenijem tipu gra|evina, ali se u tome nije
daleko oti{lo.
Odsustvo zasvedene tavanice, stupaca u naosu, duga opu{tena
streha, pribli`ava crkvu starijim formama.
Pravougaon tlocrtni oblik sa trostranom apsidom, zidovi od
masivnih brvana vezani specijalnim preklopom, {irina unu tra{weg
prostora, sa vr {enija dekoracija, znaci su novijeg gra|ewa razvijenih
formi 19. stoqe}a.
Milenko Stankovi}
72
Kvalitetnija tehni~ka izrada, ve}e dimenzije, rasko{nija de -
koracija, plod su uticaja razvijenijeg zanatstva (majstorske djelatno -
sti Osa}ana).
Razvijene forme
Crkve su savremenije, arhitektonski razvijenije gra|evine od
prethodne grupe. Malo su im pove}ane dimenzije. Na pravougaon tlo -
crtni oblik dodaje se poligonalna apsida na isto~noj strani (izuzev
hrama u Pala~kovcima koji nema apsidu). Sve su gra|ene od masivnih
brvana i majstorskog spoja. Zahvati u gradwi su smjeliji. Djelo su isku -
snih ruku zanatlija. Grade se uz odobrewe vlasti. Loka cije su malo
pristupa~nije u odnosu na prethodnu grupu. Spojevi zidova na uglu
izvode se dvostrukim preklopom. Vezivawe brvana kod po ligonalne
apside izvedeno je izvla~ewem ugaone ivice na slo`en i zanimqiv
na~in, dvostrukim kosim preklopom i kosim zarubqivawem krajeva.
Podovi se poplo~avaju naj~e{}e kamenom, a poslije 1878. godi -
ne, romboi~nom ciglom. Zidovi hramova su ne{to vi{i, ali ih prekri-
va impozantna streha koja im vra}a qudsku dimenziju.
Spoj brvana slijepim }ertom na crkvi u Jeli}koj, ~udan je i
neobi~an. Me|utim, stati~ki je to ispravna i ~vrsta veza. Strop je dje-
limi~no ravan ili zasvo|en poluobli~astim svodom od {a{ovaca.
Unutra{wost je dekorativnija u odnosu na prethodnu grupu. Lukovi,
dovratnici i vrata, ukra{eni su ornamentima.
Krovovi su visoki, strmi i vitki. Vi{e slojeva sitnog hras-
tovog klisa svojom treperastom povr{inom posti`e ve}u dekorati v -
nost krova. Nadstre{nice na hramovima su znatno {ire. Dose`u
impozantnih 182 centimetara, kod crkve u Pala~kovcima.
Unutra{wost crkve ima istu podjelu kao i prethodna grupa.
Hram u Pala~kovcima, iako najmawi po dimenzijama i bez apside,
najboqe je ostvarewe sakralne drvene arhitekture na istra`ivanom
prostoru. U oblikovnom smislu, hram predstavqa vrhunac narodnog
zanatstva. Skladnog je oblika i odli~nih srazmjera, tehni~ki solidno
gra|en. Materijal je kvalitetno obra|en i dotjeran u detaqu.
Dekoracija je ukusna, kitwasta, ali s mjerom. Meko}a i lako}a
obrade drveta uslovqavali su dekoraciju. Ukra{avawe je ograni~eno
na raznovrsne geometrijske motive (koji se izvode testerom) i flo-
ralne motive (koji se izvode dlijetom). Koncentracija dekoracije je na
ikonostasu. Pregrade (polileje), dovratnici, arhitravi, baze, ka pi -
teli stubova i vrata, tako|e su ukra{avani. Umije}e narodnog gra-
diteqa potpomognuto vjerom, opsjednuto beskrajnom qubavqu prema
Iskustva graditeqa
73
bogu, doprinijelo je stvarawu nezaboravne i fantasti~ne gra|evine,
koja slu`i za primjer novim generacijama.
Poznije forme
Drveni hramovi imaju razvijeniji tlocrtni oblik i ve}e di -
men zije. Tehni~ki postupak izgradwe je slo`eniji. Konstruktivni di -
je lovi hrama savr{enije su obra|eni. Krovovi su danas uzdignuti i
{i roki. U periodu gradwe bili su strmiji, i vi{e su prekrivali zi -
dove. Strehe su bile {ire i spu{tenije. Zamjena oblika krova i pokri-
va~a prati trendove u profanoj arhitekturi. Prvobitni pokriva~ od
klisa zamijewen je crijepom. Sve to uzro~no-posqedi~no uti~e na
auten ti~an izgled hrama. Konstrukciju tavanica podupiru elega n tno
obli kovani i bogato dekorisani stupci. Stub se od obi~nog balvana,
preko ~etvorouglog tesanog, poligonalnog, obli~astog, razvio i
pojavio sa bogatom ornamentikom i profilacijom. Po vertikali ima
nagla{en oblik stabla, kapitel sa tijelom i bazom, kao i kameni stub
(primjer u Busnovima). Zidovi su znatno vi{i, zako{eni ka unutra{ -
wosti, iz konstruktivnih razloga (da se brvna ne bi vremenom rasula,
i da bi se kompaktnije povezali sa krovom). Apside su petostrane i
mnogo ve}e. Prozori su u periodu gradwe bili ne{to mawi. Danas su
prozori ve}ih dimenzija i neskladnih proporcija. Propu{taju dovo-
qno svjetlosti, te se postavqa pitawe ispravnosti, imaju}i u vidu
potrebu stvarawa atmosfere za predavawe molitvi. Strop je uz zidove
ravan, a u centralnom dijelu je lu~no zasveden. U periodu gradwe bio
je oblo`en {a{ovcima. Danas je kod ve}ine hramova pre ra|en u
vje{ta~ke obloge (razne improvizacije, suprotno ambijentu). Pod je u
periodu gradwe bio poplo~an kamenom ili drvetom. Prera|en je danas
uglavnom u vje{ta~ke obloge (bru{ene teraco-plo~e u Ma ri}koj).
Prepravke na hramovima u~inile su svoje. Na hramovima se ne osje}a
dra` i toplina drveta. Sa prepravkama se izgubila prisnost i
toplina unutra{weg prostora. Promijeweni oblik, nagla{ene velike
dimenzije i neuskla|en materijal, ozna~avaju zanemarivawe tradicije
i nasqe|a. Izmjena oblika krovnog pokriva~a, ve}i otvori, iskvarena
unutra{wost, dogra|eni zvonici, kvare op{ti utisak o hramovima.
Sve su to prvi znaci zanemarivawa nasqe|a i najava skorog raskida sa
tradicijom i narodnim graditeqstvom.
Povratkom prvobitnog arhitektonskog izgleda gra|evina,
popravio bi se op{ti utisak i vratila bi se prvobitna vrijednost.
Bili bismo u mogu}nosti pravilno odrediti razvoj karakteristi~ne
epo he u narodnom graditeqstvu. Bespo{tedne prepravke na hramovi-
Milenko Stankovi}
74
ma, po~etak su umirawa sakralnog drvenog graditeqstva. Mukotrpan
ra zvoj arhitekture crkava brvnara, brisan je u pomodnom naletu stila
moderne. Sve {to su narodne zanatlije stvarale kroz vijekove, pre -
nosile sa koqeno na koqeno, direktno na gradili{tu i bez pisanog do -
kumenta - plana, brisano je po~etkom 20. vijeka. Opredjeqewe dru{tva
i lo{a teza: sve kre}e danas, od mene, rezultirali su nepo{tovawem
i neprilago|avawem. Nije bilo voqe i `eqe za uva`avawem tradici-
je, izvora, regionalne osobenosti. Zanemarene su univerzalne vrijed-
nosti. Preko no}i su prihva}eni strani uticaji, nove internacio -
nalne vrijednosti. Na`alost, ~esto je to i danas slu~aj kod projekto-
vawa i gra|ewa na istra`ivanom prostoru, ali i u {irem okru `e wu.
3.1.5. Osnovne karakteristike hramova i analizom
izgradwe po periodima
Starije forme
Austrijsko-turski ratovi (krajem 17. vijeka i po~etkom 18.
vijeka), imali su za posqedicu pomjerawe stanovni{tva i nesiguran
polo`aj hri{}ana.
Osiroma{eno stanovni{tvo, te kulturno zaostajawe prostora
uz Savu, samo je direktna posqedica zbivawa. Teritorija uz granicu sa
Austrijom postala je nesigurna. Tek su se krajem 18. vijeka sti{ali
sukobi. Izbjeglo stanovni{tvo se po~elo vra}ati na vjekovna ogwi -
{ta. Postepeno se popravqalo ekonomsko stawe. Vlasti su postale
malo tolerantnije prema kmetovima. Koriste}i povoqan trenutak,
grade se i obnavqaju drveni hramovi. Obnova traje sve do pada Pe}ke
patrijar{ije.
Iskustva graditeqa
75
Prelazne forme
Dru{tvene prilike su se krajem 18. vijeka znatno popravile.
Sti{ala se situacija poslije austrijsko-turskog rata.
Narod se vratio u opustjela sela.
U grani~nim predjelima prema Austriji vlasti su postale
popustqive.
Rezultat ste~enih uslova je izgradwa crkve brvnare u Tovilo -
vi}ima.
Razvijene forme
Po~etkom 20. vijeka, Napoleonovim ratovima, okupacijom
Dalmacije i stvarawem ilirskih pokrajina, dolazi do odre|enih
popu{tawa i zadovoqewa hri{}anske raje.
Reforme sultana Muhameda II dale su vi{e slobode i olak{ale
`ivot. Na teritoriji Zapadne Krajine osje}a se zamah u izgradwi
hramova.
Hramovi koji su izgra|eni u 18. vijeku, popravqaju se i obnav -
qaju.
Povoqniji uslovi omogu}ili su izgradwu novih hramova u
Jeli}koj, Pala~kovcima i Rakeli}ima.
Po~iwu se graditi crkve ve}ih dimenzija, boqe tehni~ke
izrade i dekoracije.
Zanatstvo dosti`e vrhunac. Znawe, iskustvo, logi~na rje{ewa,
skladne proporcije i smjeliji konstruktivni poduhvati izra`eni su
kod hramova ove grupe.
Milenko Stankovi}
76
Poznije forme
Omer-pa{inom akcijom, slomom begovata i uticajem velikih
sila, osna`en je polo`aj hri{}anskog stanovni{tva. U periodu od
1851. g. do austrijske okupacije 1878. g, grade se drveni hramovi ve}ih
dimenzija. Ste~eno zanatsko znawe dozvoqava smjelije konstruktivne
zahvate koji su vidqivi na crkvama u Drugo vi}ima, Busnovima, Ma -
ri}koj, Omarskoj. Nemilo srdne promjene i prepravke na hramovima
dogodile su se poslije aneksije. Najve}a {teta u~iwena je autenti~nom
arhitektonskom obliku. Poslije austrijske okupacije, na prostorima
Zapadne Krajine podignuto je znatno vi{e drvenih crkava i kapela,
nego za cijeli period turske okupacije. Brvnare ovog perioda ugla v -
nom su zna~ajne po broju. Arhitektonsko-oblikovna rje{ewa hramova
bila su u padu. Hramovi su gra|eni sa ciqem zadovoqewa istaknutih
trenutnih potreba. Privremena namjena kao opredjeqewe, nije stvara -
la uslove za trajnost gra|evina ve}u od prosje~nog qudskog vijeka.
Iskustva graditeqa
77
3.1.6. Pristup, fizi~ki okvir i vrijednost
Drveni hram je ku}a bo`ja. To je posve}eno mjesto, gdje bog
slu{a molitve vjernih; tu vjernik, narodni neimar, zadovoqava potre-
bu za vjerom, identitetom, mjestom postanka i opstanka. Na tom mjestu,
uz molitve bogu, s vjerom i nadom u budu}nost, traga za idejom vodiqom.
Moli se bogu, nada se boqem sutra. Crkva je prostor za molitvu, a ku}a
prostor `ivqewa. Drveni hram, kao i sve arhitektonske gra|evine,
unutar slo`enog organizma zadru`nog stana, narod ni graditeq rje -
{ava stvarala~ki iskreno, bez la`i i izvje{ta ~enosti. Dimenzio -
ni{e ih i oblikuje u skladu sa potrebama, mogu } nostima i navikama.
Gradi ih u svom mjerilu i u skladu sa aktuelnim dru{tveno-ekonom-
skim uslovima. Hramovi su direktan odraz stawa gra|evinskog mater-
ijala na terenu.
Gradi se po vijekovima iskristalisanim zakonitostima. Gradi -
teq ima izra`en osje}aj za mjeru, proporciju, upotrebnu vrijednost,
funkciju i oblik. To sve zajedno hramovima daje neprolaznu vrijed-
nost. Prostor za molitvu je funkcionalno i estetski oblikovan.
Ukupan vawski utisak hrama je prijatan. To je rezultat i dokaz isprav -
nog odnosa narodnog graditeqa. Metodolo{ki postupak, stvarala~ka
iskrenost i ispoqena kreativnost, osiguravaju hramovima trajnu vri-
jednost, bez obzira na stepen materijalne opremqenosti i vremenske
prolaznosti. Analizirani hramovi inventivne su, a ipak, spontano
nastale gra|evine. Crkve brvnare istra `ivanog prostora predstavqa-
ju malu {kolu arhitekture. Te{ko je shvatiti da nisu ostvarili ja~i
uticaj na razvoj savremene arhitekture na istra`ivanom prostoru.
Danas, u te{kom trenutku borbe za opstanak na prostorima Zapadne
Krajine, krajwi je ~as da se arhitektonski snime i registruju ostaci
bogate graditeqske vje{tine, koja nepovratno nestaje. Mora se arhi -
tek tonski smi{qeno analizirati svaki hram i izvr{iti konzervaci-
je za svaku pojedina~nu gra|evinu, sve u ciqu da bismo hramovima
vratili autenti ~an arhitektonski oblik, odnosno stari sjaj i qepo-
tu. Produ `ili bismo `ivot gra|evina i iste bi bile istorijski svje-
dok promjena i uticaja. Tragom prikazanih, preostalih spomenika
sakralne arhitekture, mo`e se pratiti razvoj gra|evina i dru{tveno-
-istorijskih prilika i privredna evolucija za dva i po vijeka.
Moralna je i stru~na obaveza ukazati na neophodnost o~uvawa vrijed-
nih dragu qa sakralnog graditeqstva u drvetu.
Narasla ekonomska mo} danas, pove}ani prohtjevi, bitno su
promijenili navike. Na terenu smo gotovo uni{tili profanu narodnu
Milenko Stankovi}
78
arhitekturu. Istovremeno ne uva`avamo tradicionalne principe, ne
po{tujemo izvore, zaboravqamo korijene.
Kwiga ukazuje na istorijski kontinuitet profanog i sakralnog
narodnog graditeqstva Zapadne Krajine. Na`alost, o anonimnoj arhi -
tekturi slabo se pisalo, pa samim tim skromno i povr{no znalo.
Istra `ivawem se poku{ava prona}i istorijska nit. Vezu sa pro{ -
lo{}u, izvorima, potrebno je iskoristiti u ciqu stva rawa vrijedne
dokumentacione osnove za nova istra`ivawa u savremenoj arhitek-
turi. Princip glasi: pogledaj {ta je bilo prije, analiziraj, vrednuj,
na|i vezu i koncepcijski primijeni danas. Ne smiju se slijepo kopi-
rati oblikovni elementi. Stvaraoci moraju pravilno razumjeti
poruke. Moramo analizirati prizeman horizont anonimnog gradite-
qa. Potrebno je spustiti se na zemqu, osjetiti tlo, lokaciju i uspo -
staviti iskrenu i kvalitetnu vezu sa neposrednim okru`ewem. Treba
zapa mtiti da svijet ne po~iwe sa nama, ve} da je neko stvarao i prije
nas. Nemamo pravo da samoinicijativno i bezosje}ajno oblikujemo
prostor za druge po svojim `eqama. Da li smo svjesni da ih tako une -
sre}ujemo? Primoravamo ih da `ive tamo gdje ni mi ne bismo `eqeli
da `ivimo. Neophodno je na}i qudsku mjeru i sklad u okru `ewu.
Prostor treba projektovati u skladu sa potrebama ~ovjeka,
ba{ kao {to je to u~inio narodni graditeq. Sa prirodom i okru -
`ewem mora se uspo staviti funkcionalan i uravnote`en odnos i
skladan razvoj, na obostranu korist.
Iskustva graditeqa
79
Milenko Stankovi}
80
3.1.7. Stawe crkava brvnara sa preporukama za promjene
Starije forme
Malo Bla{ko
Iskustva graditeqa
81
Sl. 26. [ira lokacija sa istaknutom u`om lokacijom i izgled crkve u Malom Bla{ku
Sl. 27. Snimak iz vazduha u`e lokacije hrama.
Milenko Stankovi}
82
Sl. 29. Tlocrt krovi{ta hrama u Malom Bla{ku
Sl. 28. Tlocrt hrama u Malom Bla {ku.
Iskustva graditeqa
83
Sl. 31. Ulazna fasada hrama u Malom Bla{ku
Sl. 30. Podu`ni presjek hrama u Malom Bla{ku
Milenko Stankovi}
84
Sl.32. Jugoisto~ni izgled
Sl. 33. Popre~ni presjek hrama
[esnaest kilometara isto~no od Bawaluke (kod bawe Sla ti -
ne), na blago rasutim bre`uqcima, smje{teno je selo Malo Bla{ko. U
zapadnom dijelu sela (bukovoj i hrastovoj {umi), na dominantnom visu
locirana je drvena crkva, boqe re~eno, sklowena u okru`ewe
({umarak). Geometrijska prostota oblika crkve i jedinstvo vawskog
oblikovawa (kao najobi~nija starinska drvena ku}a), odaje impresivnu
sliku jedinstva gra|evine i prirodnog okru`ewa. Hram je potpuno
uklopqen u prirodni ambijent. Na~in gradwe, skromne dimenzije hra -
ma i gruba obrada drveta, odaju starinu. Izuzetno vitak krov od peto -
slojnog hrastovog klisa, dinami~ne, stepenaste strukture, ubla`ava
o{tre linije geometrije {qemena i pobu|uju poseban do`ivqaj.
Spretna dovitqivost, inteligentna smi{qenost anonimnog gradite-
qa o~ituje se u dispoziciji hrama. Uspijeva graditeq da na svega 28 m
2
rasporedi sve neophodne sadr`aje crkve. Grade}i pritvor i hor, kao
sadr`aje koji nisu neophodni, postigao je i vi{e. Konstruktivne ele-
mente gra|evine koristi istovemeno u dekorativne svrhe. Grubo
obra|eno drvo u netaknutoj prirodnoj sredini djeluje `ivopisno. Pod
u crkvi je prethodno bio od naboja zemqe. Po~etkom 20. vijeka izvede-
no je poplo~avawe romboi~nom opekom. Stropa u crkvi nema. Iz
unutra{wosti je vidqiva `ivopisna konstrukcija stepenastog klisa i
doima se treperasto i zanimqivo. Dovitqivost neimara izra`ena je
vi{enamjenskim kori{}ewem pokriva~a od klisa, koji sa vana zadovo-
qava funkciju, a iz unutra{wosti je istovremeno i dekorativni ele-
ment. Prvobitne otvore na crkvi predstavqali su prorezi na sastavu
brvana, sa kapkom iznutra. Bili su raspore|eni po dva na sjevernoj i
ju`noj strani broda crkve, a tri na oltarskom dijelu. Jedan autenti~an
sa~uvan je do danas. Zidna brvna su oja~ana kosnicima. Iznad pritvora
podignut je hor, odnosno `enska crkva. Sredwi dio crkve, naos, odvo-
jen je od pritvora i oltarskog dijela. Posqedwa sanacija hrama je
zapo~eta 1982.godine. Postupaju}i po pravilima sanacije, oko crkve je
podignut za{titni krov na stubovima. Olujno nevrijeme tih godina
poru{ilo je za{titni krov iznad hrama i zna~ajno o{tetilo postoje}u
konstrukciju krova gra|evine. Sanacija hrama uspje{no je zavr{ena
1988. godine. U hramu se i danas obavqa bogoslu`ewe. Sigurno je to
jedan od razloga {to se hram o~uvao u dobrom stawu do danas.
Iskustva graditeqa
85
Preporuke
Gra|evina je posqedwom sanacijom dovedena u odli~no stawe.
Dogra|eni zvonik stilski se uklopio uz hram. Na dovoqnoj je distan-
ci, tako da ne smeta sagledivosti hrama. Sugestije kod prepravke bile
bi u ciqu uklawawa naknadno prosje~enih otvora, koji kvare atmos-
feru predavawa molitvi unutar hrama. Teren oko hrama potrebno je
isplanirati da bi se eliminisalo uzdizawe dijela temeqne obloge,
koja neprirodno i vje{ta~ki dijeli crkvu i tlo. Pri sanaciji je
postavqeno previ{e kosnika, mimo konstruktivne logike (djeluju zbu -
wu ju}e, te kvare ukupan utisak i bespotrebno optere}uju gra|e vinu).
Sitne zamjerke mogu se dati u zanatskom izvo|ewu novih elementa
(neadekvatne su obrade, konstruktivni elementi nisu grubo tesani i
lo{e su uklopqeni). Zatamwivawem brvana (bojewe u tamnu boju zbog
za{tite), izgubila se prirodna tekstura plemenitog materijala kao i
posebna dra` patina trajawa materijala. Veliki kontrast obojenih
brvana djeluje vje{ta~ki i nestvarno u netaknutom okru `ewu. Mora se
priznati da je, ipak, op{ti utisak o gra|evini veoma dobar. Sa pravom
se mo`e tvrditi da je to jedini kompletno saniran drveni hram na
istra`ivanom prostoru do danas.
Milenko Stankovi}
86
[qivno
Na valovitom platou, udaqenom 25 kmjugozapadno od Bawaluke,
izgra|eno je selo [qivno. [iri prostor oko sela nosi naziv Bawa -
lu~ke vrhovine. Drveni hram bio je lociran na kupasto zaravwenom
brijegu. Brvnara u [qivnu nije, kao ostali hramovi starijih formi,
izvedena u skeletnoj konstrukciji sa u`lijebqenim daskama. Izgra -
|ena je od masivnih brvana u periodu sanacije, kad se spomiwe ime
majstora We`i}a, ali to nije period podizawa crkve. Vremenom su
zidne daske popustile, a krov pao. To je uslovilo sanaciju hrama 1838.
godine. Zidna brvna su zamijewena, popravqen je krov i zamijewen
pokriva~. Na pravougaonu osnovu dogra|ena je trostrana apsida,
vjerovatno zbog ukazane potrebe za ve}im prostorom, ali i u skladu sa
stilskim osobenostim gra|ewa hramova u periodu sanacije. Crkve su
se tada gradile sa apsidom jer je to bio period razvijenih formi.
Danas, na`alost, najstariji drveni hram izgra|en na istra`ivanom
prostoru, vi{e ne postoji. Ostali su samo obrisi zvonika i temeqa
koji su te{ko vidqivi na terenu. Na sre}u, postoji dosta pisanih
tragova i fotografija same gra|evine, koje je napravio Petar Momi -
rovi}, na osnovu kojih je mogu}e rekonstruisati.
32
Iskustva graditeqa
87
Sl. 34. [ira lokacija hrama u [qivnu, na slici gore desno prikazana je gra|evina danas, sa
mjestom zvonika stare brvnare, a slika ispod prikazuje prostor izme|u crkve i dvori{ne
zgrade gdje je nekada bila brvnara odnosno oltar kao na slici 35.
32
Vidi, Petar Momirovi}, Na{e starine 3, Sarajevo 1956.godine, str. 151 do 154.
Preporuke
Mora se hitno pristupiti istra`ivawu, projektovawu i rekon-
strukciji stare crkve. Ne u~ini li se to prioritetno i hitno, vrijedan
spomenik narodnog neimarstva pa{}e u zaborav. U namjeri da se ne za -
boravi, prila`em i slike Petra Momirevi}a, snimqene 1956. godine.
Ne smijemo dopustiti da nam najstariji hram, vrijedni trag pro{ -
losti u oblasti sakralne arhitekture, padne u zaborav. Moramo se s
pravom upitati kakvu budu}nost mo`emo da o~ekujemo, ili {ta
stvarno zaslu`ujemo ako se ovako odnosimo prema najstarijoj gra|e -
vini sakralne arhitekture. Poznata je narodna izreka: Ko ne po{tuje
i ne uva`a va pro{lost, nema pravo ni na sopstvenu budu }nost.
Milenko Stankovi}
88
Na slici je dat izgled hrama po Petru Momirovi}u. Istra`iva~ je posebno
fotografisao zvonik, a posebno hram. Predmetna fotografija predstavqa poku{aj auto-
ra da rekonstrui{e wihov me|usobni odnos i lokaciju, vode}i ra~una o proporcijama i
nadgrobnom spomeniku kod oltara hrama a koji je i danas postoji na terenu.
Sl. 35.
Javorani
Iskustva graditeqa
89
Sl. 36. [ira lokacija, sa snimkom iz vazduha.
Sl. 37. U`a lokacija starog i novog hrama u Javoranima.
Milenko Stankovi}
90
Sl. 38. Tlocrt hrama u Javoranima.
Sl. 39. Izgled crkve brvnare prije ru{ewa, vidqiva je ulazna fasada starog i novog hrama, kao
i me|usobni odnos i proporcije gra|evina.
Na bre`uqkastom prostoru, izme|u kawona Vrbasa i uske
doline Vrbawe, 25 km jugoisto~no od Bawaluke, izgra|eno je selo
Javorani. U zaseoku Gorwa Rijeka, na uzvi{ici Javoransko brdo, naj-
dominantnijoj koti sa koje se pru`a vidik na sve ~etiri strane svije-
ta, locirana je crkva brvnara. Neposredno pored drvene crkve, smaknu-
ta malo sjeveroisto~no, izgra|ena je nova zidana crkva 1930-31. godine.
Vjerovatno se u drvenom hramu nije slu`ilo od perioda po~etka
bogoslu`ewa u novoj crkvi. To je jedan od razloga {to je crkva, sa
najvi{e o~uvanih autenti~nih ikona i predmeta, ostavqena zubu vre-
mena, propadawu i zaboravu. Ipak, na sre}u, ve}ina predmeta i ikona,
sklowena je u Bawalu~ku eparhiju te je sa~uvana na taj na~in. Hram je
danas pao na zemqu, i prijeti mu skora propast. Nedostaju vrata i dio
brvana. Ne u~ini li se ne{to hitno, hram }e poput crkve u [qivnu i
Dragovi}ima, nestati sa lica zemqe. To bi bio neprocjewiv gubitak za
cjelokupnu dru{tvenu zajednicu. Po nastanku, hram je iz istog perio-
da kad i {qivnovski, zna~i, najstarija o~uvana gra|evina na istra`i -
vanom prostoru (po zapisu na Bogorodi~nom kolu iz 1757. godine).
Iskustva graditeqa
91
Sl. 40. Na slici je prikazana crkva brvnara u Javoranima danas. Hramu se i danas ne mo`e pri}i
autom. Udaqena lokacija na granici dvije op{tine, na dominantnom visu, to mu omogu}ava.
Hram je pao na tlo i prepu{ten zaboravu. Neka ove fotografije poslu`e kao apel {iroj
javnosti da se jedan od najstarijih drvenih hramova sa ovih prostora spasi. Dosta je
o~uvanih elemenata, sav konstruktivni sklop te su za sanaciju potrebna mala sredstva i
materijal, a koga dovoqno ima i danas u neposrednom okru`ewu.
Posqedwa sanacija crkve bila je 1824. godine (po zapisu na ikonosta-
su). Usqed truqewa sjeverne temeqwa~e, gra|evina je pala na tlo. Na
to je jo{ davne 1956. g. ukazao Petar Momirovi}. Skoro je nevjerovat-
no da je od tada do danas sve vrijeme drvena crkva bila pod za{titom
dr`ave. Ve}ina gra|e je i danas u dosta dobrom stawu. ^ak su i dowi
slojevi klisa dobro o~uvani. Bila bi zato velika {teta i neodgo -
vornost ne obnoviti najstariji spomenik sakralnog narodnog gradite-
qstva u drvetu na istra`ivanoj teritoriji.
Preporuke
Rekonstrukcija crkve u Javoranima slo`en je zadatak. Zahti -
jeva anga`ovawe starih zanata i narodnih majstora. Pri sanaciji se
moraju po{tovati konzervatorski principi. Prethodno se moraju
izvr {i ti istra`ivawa, uraditi projekat, pa pristupiti rekonstruk-
ciji gra|e vine. Sanacija hrama ne smije se zadr`ati na konstruk-
tivnom sistemu bez inventara. Neophodno je obnoviti i povratiti svu
zate ~enu opremu (ve}ina opreme je jo{ uvijek tu), a nedostaju}u je
potrebno doraditi u skladu sa hramovima iz tog perioda. Mora se
po{tovati mjesto, materijal, dispozicija gra|evine, elementi i
detaqi koji su za wega karakteristi~ni. Treba da se obrati posebna
pa`wa na konstruktivnu sanaciju koja je kompleksna. Hram se mora
pa`qivo demontirati uz obiqe`avawe svih elemenata. Ponovna
monta`a treba dase uradi na prethodno pripremqenim i izolovanim
temeqima. Monta`a se izvodi na postoje}em mjestu, istoj nivela-
cionoj koti. Temeqi, obloge, izolacija, ne smiju se vidjeti iznad ter-
ena. Materijalizacija mora biti dosqedna, o{te}eni elementi se zam-
jewuju identi~nim. Stari elementi od kojih je ve}ina u dobrom stawu,
kao i ornamentika, moraju se ugraditi ponovo. Novi elementi svojim
oblikom, bojom, materijalom, dimenzijom, obradom i strukturom,
treba da budu identi~ni sa starim. Ornamentiku sa starih elemenata
treba vjerno prenijeti, preslikati na nove elemente. Rekonstrukcijom
se vra}a autenti~an izgled hrama, udahwuje `ivot, uz dosqedno
po{tovawe osobenosti. Da bi se unutra{ wosti vratila `ivost,
potrebno je rekonstruisati ikonostas, carske dveri, ostale predmete
i opremu. Ponovnim bogoslu`ewem u gra|e vini udahnuo bi se `ivot, i
povratio adekvatan do`ivqaj unutra{weg prostora. Naravno da
prethodno treba da se izvr{i restauratorska za{tita i povrat ikona.
Sanirana gra|evina na ovaj na~in u potpunosti bi predstavqala vri-
jednu, najstariju sakralnu drvenu crkvu na ovim prostorima. Obnova
Milenko Stankovi}
92
hrama ne}e predstavqati samo restauraciju sakralne drvene arhitek-
ture, ve} boga}ewe osiroma{enog gra|evinskog inventara i potpuno
promijeweni izgled na{eg sela. Dokumen tovano }e sa~uvati narodni
`ivot, postojawe i vjerovawe. Poslu`i}e u nau~ne, obrazovno-
vaspitne i turisti~ke svrhe.
Iskustva graditeqa
93
Romanovci
Milenko Stankovi}
94
Sl. 41. [ira lokacija sa pogledom iz vazduha na rekonstruisani hram u Romanovcima danas.
Sl. 42. Ju`na fasada rekonstruisanog hrama u Romanovcima, slika je snimqena u zavr{noj fazi
rekonstrukcije hrama.
Iskustva graditeqa
95
Sl. 43. Tlocrt hrama u Romanovcima (crte` Milijane Okiq).
Sl. 44. Tlocrt krova hrama u Romanovcima (crte` Milijane Okiq).
Milenko Stankovi}
96
Sl. 45. Podu`ni presjek hrama u Romanovcima (crte` Milijane Okiq).
Sl. 46. Ju`ni izgled hrama u Romanovcima, slika snimqena u periodu po~etka rekonstrukcije,
kada je gra|evina bila bez pokriva~a.
Iskustva graditeqa
97
Sl. 48. Popre~ni presjek hrama u Romanovcima (crte` Milijane Okiq).
Sl. 47. Na slici je prikazan sjeveroisto~ni izgled hrama u Romanovcima u fazi sanacije.
Vidqivo je da je konstruktivni sistem bio u ve}em dijelu o~uvan. Propao je samo pokri-
va~ od vi{eslojnog klisa i temeqne grede koje su zamijewene. Kod ovog hrama, iako se radi
o gra|evinama starijih formi, uo~avamo duboku strehu na jednom stubu, {to najavquje
pojavu trijema kod sakralnih gra|evina, oko sto godina kasnije.
Na bre`uqkastom pejza`u izdijeqenom po zaseocima i blagim
obroncima Kozare, 4,5 km ju`no od Aleksandrovca, smje{teno je selo
Romanovci. Na tjemenu dominantnog brijega, sa istaknutim pogledom
na selo, izgra|ena je drvena crkva. Sitno urezane cifre na vratima iz
1812. godine i zapis na dverima iz 1815. g., najstariji su datumi na woj.
To su ujedno i posqedwe popravke izvr{ene na gra|evini. Nema ta~nih
podataka kada je podignut nezgrapni zvonik i ura|ena nova konstruk-
cija krova sa pokrovom od crijepa. To je ura|eno o~igledno u skorije
vrijeme. To je jedini drveni hram iz ove grupe koji ima lijepo obliko-
van trijem ispred ulaza. Pojava trijema na hramu smatra se prete~om
trijemova kod crkava poznijih formi, koje su gra|ene sto godina
poslije izgradwe ove gra|evine. Posebno je specifi~no da gra|evina
nema pritvora, a ima hor. U crkvi se i danas obavqa bogoslu`ewe. To
je razlog {to je gra|evina sa~uvana u starom, izvornom obliku
(izuzmemo li krov). Op{te stawe crkve je dosta lo{e, te je neophodno
preduzeti hitne mjere u ciqu sanacije i spa{avawa ovog vrijednog
spomenika.
Milenko Stankovi}
98
Izgled hrama u Romanovcima prije rekonstrukcije; na slici je u pravcu zvonika i danas
vidqiva depresija, kuda je moglo ote}i jezerce, po legendi, u susjedno selo Miqevi}e.
Sl. 49.
Preporuke
Gra|evina je lijepih srazmjera, `ivopisnog izgleda i prijatne
unutra{wosti. Prepravkama na hramu nije bitnije promijewen prvo-
bitni izgled. Pri sanaciji krova izgra|ena je nova konstrukcija kao
privremeno rje{ewe. Na zidnim brvnima su naknadno prosje~eni
otvori. Dogra|en je nezgrapni zvonik koji je potrebno ukloniti, kao i
za{titni pokriva~ od crijepa, zajedno sa bo~nim stubovima i privre-
menom konstrukcijom. Stari pokriva~ od klisa neophodno je zamije -
niti novim. Potrebno je detaqno pregledati cjelokupnu gra|evinu,
izraditi projektnu dokumentaciju za sanaciju i provesti kompletan
konzervatorski postupak, demontirati, obiqe`iti i ponovo monti-
rati gra|evinu uz zamjenu o{te}enih elemenata. Sa~uvali bismo tako
jo{ jednu vrijednu sakralnu gra|evinu materijalizovanu u drvetu, za
dobrobit svih nas. Bila bi to ispravna poruka novim generacijama
kako se treba odnositi prema vrijednim spomenicima etnokulture. U
me|uvremenu je hram konstruktivno saniran. Zamijewen je krovni
pokriva~ pod nadzorom Republi~kog zavoda za za{titu prirodnog i
kulturnog nasqe|a Republike Srpske, kao {to je vidqivo na slikama.
Iskustva graditeqa
99
Kola
Milenko Stankovi}
100
Sl. 51. Hram u Kolima danas, snimak iz vazduha.
Sl. 50. [ira lokacija sa snimkom iz vazduha u`e lokacije hrama u Kolima danas.
Iskustva graditeqa
101
Sl. 52. Tlocrt hrama u Kolima.
Sl. 53. Podu`ni presjek hrama u Kolima.
Milenko Stankovi}
102
Sl. 54. Stawe hrama u Kolima prije rekon-
strukcije.
Sl. 55. Hram u kolima neposredno poslije rekon-
strukcije.
Sl. 56. Sjeveroisto~ni izgled hrama u Kolima danas.
Sl. 57. Popre~ni presjek kroz hram u Kolima sa pogledom na oltar.
U selu Kola u Bawalu~kim vrhovinama, udaqenom petnaestak
kilometara od Bawaluke, jugozapadno dva-tri kilometra od puta
Bawaluka-Kqu~, na lokalitetu Branilovice, izgra|en je hram. Blaga
zaravan, koja je sa sjevera za{ti}ena brdom, pru`ila je uto~i{te
drvenoj crkvici. Gra|evina je postavqena okomito na izohipse, kao i
ku}a. Vegetacija i danas, iako jako prorije|ena, odaje starinu mjesta i
lokacije. Sjeverozapadno od drvene gra|evine, na uzvi{ici, izgra|ena
je nova zidana crkva 1935. godine. Od osve}ewa nove crkve nije se slu -
`ilo u drvenom hramu. Crkva je prvi put sanirana u prvoj ~etvrtini
devetnaestog vijeka. Saniran je samo krovni pokriva~. Drugi put je
sanacija izvedena po projektu Zavoda za za{titu spomenika u
Bawaluci. Tada se gra|evina gotovo sru{ila. Li~ila je na ru{evinu,
a {to se dokumentuje fotografijama Milana Gvozdena (slika 54).
Crkva iz daqine ostavqa dobar utisak. Me|utim, kada joj se pri|e,
gubi se utisak starine. Zamijewena brvna su rezana (vide se tragovi
testere). Tamna boja skriva teksturu materijala. Nova brvna ne odaju
toplinu i autenti~nost kao stara. O~igledna je razlika ve} na prvi
pogled. Unutra{ wost hrama je prepu{tena zubu vremena. Izvr{enom
sanacijom potpuno je promijewen unutra{wi izgled. Na unutra{wem
dijelu rogova postavqena je obloga od pilane daske. Izgubqen je uti-
sak `ivosti i treperavosti pokriva~a od klisa. Pogled na krov iz
unutra{wosti, danas, daje utisak monotonosti. Napravqena je la`na
maska koja je potpuno neprirodna i nelogi~na. Crkva je sanacijom
spa{ena od potpunog uni{tewa, ali je izgubila puno od svoje auten-
Iskustva graditeqa
103
Sl. 58. Popre~ni presjek na hram u kolima sa pogledom na hor.
ti~nosti i tradicionalne vrijednosti. Temeq je vje{ta~ki izdignut i
oblo`en kamenom. Zamijewena brvna nisu autenti~na, i lo{e su spoje-
na, te bojena tamnim tonovima boje. Sve to kvari ukupan utisak, a {to
je vidqivo na prilo`enim fotografijama.
Sa~uvana je neobi~na stara kqu~aonica. To je u stvari meha-
nizam primitivne brave-mandale. Vrlo je interesantan kqu~ i na~in
rukovawa. Kqu~aonica nije na vratima nego u brvnu blizu desnog
dovratnika (jedna prstenasta rupa). Pogledamo li iz unutra{wosti,
vidimo uglavqenu du`u pokretnu prevodnicu, na nepokretnoj gredici.
Na prevodnici je zarezano nekoliko plitkih zareza. Dugi kqu~ na vrhu
ima labilni dodatak od kovanog gvo`|a, u obliku tupog no`a. Kod
otvarawa, kqu~ se sa dodatkom uvu~e kroz kqu~aonicu. Vise}i
no`asti dio pada u jedan od zareza prevodnice. Okretawem kqu~a
povla~i se mandal i otkqu~ava, odnosno, zatvara crkva. Uz primitivnu
bravu, sanacijom je dogra|ena i starinska brava sa velikim kqu~em.
Lijevo od brave je vidqivo mjesto gdje je prije postojao zvekir. Vrata
su autenti~na i izra|ena od dvije grubo tesane daske debqine 5 cm.
Pri~vr{}ivawe je izvr{eno na pojante. Dva reda klinova sa ukrasnim
glavama su ujedno i dekorativni elementi. Hram je fotografisan
neposredno pred posqedwu sanaciju (M. Gvozdenovi} 1980-81. godine,
slike su iz fototeke Zavoda za za{titu kulturnog i prirodnog
nasqe|a RS, Bawaluka), te postoji realna mogu}nost da se u potpunos-
ti vjerno rekonstrui{e unutra{wost i vawski izgled.
Preporuke
Imaju}i u vidu da je crkva zadwom sanacijom izgubila puno od
svog starog izgleda, neophodno joj je vratiti prija{wi izgled i
omogu}iti adekvatan do`ivqaj, {to predstavqa slo`en zadatak.
Moraju se ukqu~iti stari majstori i aktivirati zaboravqeni zanati.
Treba da se po{tuju svi ko nzervatorski principi. Prethodno se mora-
ju izvr{iti istra`ivawa i napraviti sanacioni projekat. Sa~uvano
je, na sre}u, dosta dokumentacije, fotografija, predmeta, carske dveri
i vrijedne ikone. Gra|evina se ipak mora demontirati, uz
obiqe`avawe autenti~nih elemenata, te ponovo montirati na posto-
je}i prethodno pripremqen temeq. Teren oko crkve bi se ponovo
isplanirao (prema slikama). Svrha je skrivawe nagla{enog temeqa,
koji neprirodno razdvaja gra|evinu i tlo. Originalni stari elementi
se ponovo ugra|uju. Novi elementi moraju obradom biti identi~ni sa
starim, odnosno materijalom, bojom i dimenzijom. Relativno malim
Milenko Stankovi}
104
Iskustva graditeqa
105
sredstvima, uz vi{e voqe i truda, mogao bi se uspje{no izvesti sana-
cioni poduhvat. Time bi hram ponovo dobio prvobitni izgled.
Neophodno je sanirati i unutra{wost. Povratkom opreme i inventara
crkvi bismo vratili funkciju, a ponovnim bogoslu`ewem ulili
bismo `ivot. Bio bi to veliki uspjeh. Povratkom prvobitne funkcije
i arhitektonskog izgleda, sa~uvali bismo vrijedan spomenik etnokul-
ture. To bi predstavqalo konkretnu poruku novim generacijama.
Postoji mogu}nost izgradwe etno-muzeja na otvorenom, sa hramom kao
duhovnim sredi{ tem, ne{to poput muzeja u Sirogojnu, a za {ta posto-
je neophodni pred uslovi.
Prelazne forme
Krupa na Vrbasu
Milenko Stankovi}
106
Sl. 59. [ira lokacija sa pogledom iz vazduha na bo~ni izgledom hrama u Tovilovi}ima danas.
Jugozapadni izgled hrama u Tovilovi}ima. To je jedini o~uvani hram prelaznih formi.
Imaju}i to u vidu, moramo posvetiti dovoqno pa`we i ulo`iti dodatan trud da se hramu
povrati autenti~an izgled. Zadwom sanacijom hram je pretrpio takve izmjene da je izgu-
bio puno od svog prvobitnog oblikovawa. Unutra{wost hrama je dosta zapu{tena, te je
neophodno pristupiti snimawu stawa, istra`ivawu i brzoj rekonstrukciji hrama koji je
prepu{ten zubu vremena. Dugujemo mu to zbog jedinstva oblikovawa starijih i razvijenih
formi koje su tu prepli}u.
Sl. 60.
Iskustva graditeqa
107
Sl. 62. Hram u Tovilovi}ima prije rekonstrukcije.
Sl. 61. Tlocrt hrama u Tovilovi}ima.
Naseqe datira jo{ iz sredweg vijeka. Smje{teno je ju`no od
Bawaluke, udaqeno 25 km, na putu za Jajce. Naseqeno mjesto je izgra -
|eno na u{}u rje~ice Krupe u Vrbas. Na putu iz naseqa u pravcu Ma -
wa~e, kilometar-dva, u zaseoku Tovilovi}i, u stogodi{woj hrastovoj
{umi, skrivena je mala drvena crkvica. Crkva je locirana okomito na
teren, kao i ku}a. Znatno prorije|eni hrastovi danas, dovoqno govore
o starini mjesta. Obred u crkvi obavqa se i danas. Na ulaznoj lu~noj
gredi limom je ukucana godina 1979. Podatak svjedo~i o posqedwoj
sanaciji gra|evine. Hram je, na`alost, dosta promijenio od prvo-
bitnog izgleda. Potpuno je promijewen krovni pokriva~. Novi pokri-
va~ je ura|en od pocin~anog lima i predstavqa neprirodnu, vje{ta~ku
i lo{u zamjenu za drveni klis. Brvna su nestru~no zamije wena neodgo-
varaju}im, pilana su umjesto tesana, i lo{e su spojena. Oltarska
pregrada i ikonostas su u lo{em stawu. Hor je promijenio funkciju i
izgled. Prosje~eni su novi prozori za osvjetqewe sa demi rima. U
pritvoru na ju`noj strani ostao je jedan autenti~an otvor, usijek
izme|u dva brvna sa zako{ewima unutra. Malim otvorima prodirala je
oskudna svjetlost u hram. Unutra{wost naosa bila je potpuno tamna.
Novoprosje~eni otvori nemaju nekog pravila, reda, ali su znatno
ve}ih dimenzija.
Preporuke
Hram je pretrpio dosta izmjena, i izgubio dosta od autenti~ -
nosti. Neophodno ga je prethodno dobro istra`iti. Potom bi trebalo
izraditi kompletan projekat sanacije, po{tuju}i sve ko nze rvatorske
principe. Gra|evina bi se ipak morala rasklopiti. Trebalo bi
zadr`ati samo autenti~ne elemente i one koji predstavqaju istorijs-
ki konti nuitet, te zanatski obraditi nove elemente. Crkvi treba da
vratimo stari izgled. Unutra{wi prostor, oltarsku pregradu, hor,
stepe ni{ te, potrebno je dovesti u sklad sa crkvama tog perioda, i u
skladu sa zapisima Petra Momirovi}a.
33
Prozori na crkvi treba da se
svedu na prvobitnu mjeru i oblik, kao na ju`noj strani pritvora.
Ornamentiku, predmete i ikonografiju trebalo bi prilagoditi vre-
menu nastanka. O~uvali bismo tako vrijednu gra|evinu sakralnog gra-
diteqstva. Postoji za to i razlog vi{e - wen izuzetan zna~aj kao
razvojnog oblika, kao jedine o~uvane gra|evine na prelazu iz grupe
starijih u razvijene forme sakralne arhitekture. Upravo istorijska i
arhitektonska vrijednost koju sjediwuje u sebi daju joj istaknuto
Milenko Stankovi}
108
33
Vidi vi{e, Ibid, strana 161 - 164.
mjesto. Istorijska i etnokulturolo{ka vrijednost obavezuju nas da sa
puno vi{e truda, pa`we i voqe pristupimo hitnoj sanaciji i obnovi
ovog hrama. Uz ne skromnu funkcionalnost i racionalnost, graditeqi,
srazmjerno tome, crkvenu gra|evinu nisu ostavili ni bez umjetni~kog
izraza koji mi danas nemilosrdno uni{tavamo. Dozvolili smo da
prirodnu dekorativnost starog graditeqstva, izra`enu jednostavnom
masivno{}u uz duhovite efekte i narodne rukotvorine, zbog nebrige i
nemara zaboravimo, ili, {to je jo{ gore, nemilosrdno prekrajamo.
Iskustva graditeqa
109
Razvijene forme
Jeli}ka
Milenko Stankovi}
110
Sl. 64. Sjeverozapadni izgled hrama u Jeli}koj.
Sl. 63. [ira lokacija sa pogledom iz vazduha na lokaciju hrama u Jeli}koj danas.
Iskustva graditeqa
111
Sl. 65. Tlocrt hrama u Jeli}koj.
Sl. 66. Ju`ni izgled hrama u Jeli}koj sa zvonikom danas, fotomonta`a.
U prostranoj ravnici Timara i dowem toku Gomi onice,
oivi~enom planinom Kozarom i Bawalu~kim vrhovinama, prostorno
na pola osovine Prijedor-Bawaluka, smje{teno je selo Jeli}ka. Ispod
Popovi}a brijega, na mjestu zvanom Lipik, formiralo se duhovno
sredi{te za pravoslavne Srbe Timara. Tu je izgra|en skladan drveni
hram. Lociran je okomito na izohipse, ba{ kao i ku}a. Sa sjeveroisto-
ka, gra|evinu {titi brdo. U pravcu jugozapada otvara se prostrani
vidik na selo Jeli}ka i rijeku Gomionicu. Stari hrastovi, iako jako
Milenko Stankovi}
112
Sl. 68. Popre~ni presjek hrama u Jeli}koj.
Sl. 67. Podu`ni presjek hrama u Jeli}koj.
prorije|eni, dosta svjedo~e o starini mjesta. Neposredno ispod
gra|evine, na svega dvadesetak metara, prolazi seoski put koji ve`e
Jeli}ku sa Bawalukom, preko Bronzanog Majdana. Pored drvene crkve,
malo sjeveroisto~no, izgra|ena je nova zidana gra|evina. Vjerovatno
da od kad je nova crkva osve}ena, u drvenom hramu se nije slu`io obred.
Izme|u 1890. i 1895. godine drvena crkva izdignuta je na kameni temeq.
Omalterisana su brvna i svod iz unutra{wosti. U prostoru oltara i
naosa prosje~eni su veliki prozori. Prvobitni otvori imali su
dimenzije 20 h 20 cm, a novoprosje~eni su dimenzija 75 h 100 cm. Novi,
dvokrilni, ostakqeni prozori sa `eqeznim kapcima kvare izgled, ali
i ugro`avaju stabilnost gra|evine. Ispred ulaznih vrata je podignut
zaseban zvonik grube izrade. Posqedwom sanacijom hrama izvr{ena je
zamjena krovnog pokriva~a i saniran zvonik. Na`alost, unutra{wost
hrama je prepu {tena zubu vremena i zaboravu.
Preporuke
Izdignuti temeq fizi~ki odvaja gra|evinu od tla i pravi
neprirodan spoj. Veliki prozori ne samo {to ugro`avaju stabilnost
gra|evine, nego i neprirodno djeluju na fasadi, kvare vawsku qepotu
ina~e skladne drvene gra|evine i ometaju unutra{wi do`ivqaj
molitvenog obreda. Ispravno je vratiti prozore na staru mjeru i
lokaciju. Zatamwena brvna kvare ukupan utisak gra|evine. Stvara se
bezli~na masa, gubi tekstura i prirodna patina drveta. Zvonik ne -
zgrapno{}u zaklawa ulaz u hram i stilski puno odudara od gra|evine.
Neophodno ga je ukloniti na drugi dio, gdje ne}e ometati funkciju i
smetati vizurama. Unutra{wost je neophodno uskladiti sa stawem iz
vremena nastanka. Trebalo bi rekonstruisati ikonostas i ponovo
aktivirati prostor hora. To zna~i da bi se u prostor unutra{weg
do`ivqaja ukqu~io i povrat svih predmeta i ikona, normalno,
prethodno restauratorski za{ti}enih. Hramu bi se povratila stvarna
funkcija, i ulio `ivot kad bi se bar povremeno u wemu obavqalo
bogoslu`ewe. Drve nom hramu, izvanrednom djelu na{ih narodnih
neimara, vratili bismo stari sjaj i qepotu. Bio je to period
savr{enstva narodnih zanatlija u obradi drveta. Prirodni, plemeni-
ti materijal, i zanatsko umije}e izrodili su skladnu drvenu
gra|evinu. Zanatlije, iako priu~eni maj stori, vijekovima su
prenosili svoje umije}e i osje}aj koji je kod hrama Jeli}koj dostigao
vrhunac.
Iskustva graditeqa
113
Pala~kovci
Milenko Stankovi}
114
Sl. 69. [ira lokacija sa jugoisto~nim izgledom hrama u Pala~kovcima prije rekonstrukcije.
Sl. 70. Pogled iz vazduha na u`u lokaciju hrama u Pala~kovcima danas.
Iskustva graditeqa
115
Sl. 72. Podu`ni presjek hrama u Pala~kovcima.
Sl. 71. Tlocrt hrama u Pala~kovcima.
Milenko Stankovi}
116
Sl. 74. Izgled hrama u Pala~kovcima prije rekonstrukcije.
Sl. 73. Tlocrt krovi{ta, hrama u Pala~kovcima.
Iskustva graditeqa
117
Sl. 75. Popre~ni presjek kroz oltarski
prostor sa pogledom na bo~ni zid.
Sl. 76. Popre~ni presjek kroz hor sa pogledom
na naos i oltar.
Sl. 77. Popre~ni presjek kroz naos sa pogledom
na oltar.
Milenko Stankovi}
118
Sl. 78. [ira lokacija starog i novog hrama u Pala~kovcima.
Sl. 79. Hram u Pala~kovcima u toku rekon-
strukcije.
Izgled hrama u Pala~kovcima poslije
rekonstrukcije. Zadwom sanacijom hram
je izgubio ne{to od autenti~nosti {to
se vidi iz uporednih fotografija.
Zvonik je drugog oblikovnog tretmana i
na drugoj poziciji. Ono {to je najprob-
lemati~nije je pokriva~ od klisa koji
puno odstupa od starog. Me|utim, hram u
Pala~kovcima je skladna gra|evina
nastala kao plod vje{tih ruku zanatlija
na vrhuncu svoje mo}i i plod razvijene forme. Mo`e poslu`iti kao {kolski primjer pravilne
metodologije i rje{avawa postavqenog zadatka u oblasti sakralne arhitekture sa minimalnim
sredstvima i pre~i{}enim oblikovnim izrazom.
Sl. 80.
Na pola puta od Prwavora prema Derventi, dva kilometra
jugozapadno na mjestu Crkvina, zvanom [uma, sagra|ena je skromna i
skladna crkva brvnara. Pri~a se da su, prije we, na istom mjestu bile
dvije crkve. Samo mjesto odaje starinu. Vegetacija je danas jako prori-
je|ena. Sjeverno od hrama, sa druge strane puta na udaqenosti od sto
metara, podignuta je nova zidana crkva. U drvenoj crkvi se vjerovatno
od tada nije obavqala slu`ba. U periodu obilaska i snimawa, zapo -
~eli su radovi na sanaciji crkve. Podignut je za{titni krov i iseqe-
na je unutra{wost, demontirana podna obloga i vr{ene su zavr{ne
pri preme na promjeni krovnog pokriva~a. Hram je u velikoj mjeri
sa~uvao svoju autenti~nost. Promijewena je podna obloga za vrijeme
austro ugarske okupacije. U stvari, preko postoje}eg grubog kamenog
poda postavqena je cigla. Prosje~eni su ve}i dvokrilni prozori, os -
tak qeni i ugra|eni `eqezni demiri. Podignut je zvonik u neposred-
noj blizini. Prozori ve}ih dimenzija u potpunosti odudaraju od
skladne gra|evine. Istovremeno kvare unutra{wi do`ivqaj prostora
za mo litvu. Sagledavaju}i sve karakteristike hrama, sa pravom ga
mo`emo tretirati kao remek-djelo drvenog sakralnog neimarstva na
ovim pro storima. Potrebno je pomo}i svim sredstvima, i na svaki
na~in, da se projekat Republi~kog zavoda za za{titu spomenika
prirodnog i kulturnog nasqe|a ~im prije realizuje, po{tuju}i sve
konzervatorske principe. Drveni hram morao bi ponovo da dobije
svoju prvobitnu fu nkciju. Sanacijom i ponovnim bogoslu`ewem
povrati }emo `ivot gra |evini. Ostavi}emo budu}im generacijama
izuzetno vrijedno djelo za prou~avawe, uzor novom stvarala{tvu,
odnosno autenti~an izvor, sa vrhunca zanatskog iskustva na{eg
sakralnog graditeqstva u drvetu.
Iskustva graditeqa
119
Poznije forme
Drugovi}i
Milenko Stankovi}
120
Sl. 81. [ira lokacija hrama u Drugovi}ima sa izgledom u toku rekonstrukcije krova.
Sl. 82. Jugoisto~na fasada hrama u Drugovi}ima, fotografija napravqena u periodu prekrivawa
(zamjene krovnog pokriva~a). Prila`e se u ciqu ~uvawa od zaborava najve}e crkve
brvnare na istra`ivanoj teritoriji.
Busnovi
Iskustva graditeqa
121
Hram je posqedwom sanacijom (nestru~nom) u potpunosti promijenio autenti~an izgled.
Neophodno je pristupiti hitnim istra`ivawima kako bi se ~im prije do{lo do podataka
o prija{wem izgledu ove gra|evine. ^im se uka`e potreba za ponovnom sanacijom, ove
nestru~ne prepravke treba otkloniti.
Sl. 83. [ira lokacija sa izgledom hrama u Busnovima danas.
Sl. 84. U`a lokacija hrama u Busnovima danas.
Milenko Stankovi}
122
Sl. 85. Tlocrt hrama u Busnovima.
Sl. 86. Hram u Busnovima, poslije obnove 1995. godine.
Dva kilometra isto~no od rudnika Toma{ica u selu Busnovi,
na mjestu zvanom Spasovi}i, locirana je drvena crkva. Na {iroko za -
ravwenoj glavici sa odli~nim vidikom, uklopqena izme|u sna`nih
stoqetnih hrastova, na najvi{oj koti, dominira drvena gra|evina. U
hramu se i danas obavqa bogoslu`ewe. Sigurno je to razlog dobrog
stawa gra|evine. Zvonik je dogra|en 1898. godine i okovan je limom.
Prvobitni krovni pokriva~ bio je od drvenog klisa. Nema podataka
kad je promijewen u crijep i prosije~eni veliki dvokrilni prozori, sa
metalnim demirima. Tada je promijewen i oblik krova. Novi krov je
uzdignutiji i ima znatno u`u strehu. Hram je posqedwi put rekon -
strui san 1994-1995. godine. Umjesto drvenog poda, izvedene su bru{ene
te raco-plo~e. Zidovi i strop su oblo`eni lamperijom. Dogra|en je
ulazni trijem. Zamijewena su vrata, napravqena nova oltarska pregra-
da. Dodani su lakirani okviri oko prozora sa vawske strane. Obojena
su brvna. Zvonik je oblo`en bakarnim limom. Temeq je oblo`en kame -
nom, krovni pokriva~ zamijewen je crijepom. Mno{tvo pobrojanih
prepravki u potpunosti je promijenio prvobitni izgled gra|evine.
Preporuke
O~igledno je crkva raznim izmjenama i posqedwom rekonstruk-
cijom u potpunosti izgubila svoj prvobitni izgled. Zato je neophodno
pristupiti istra`ivawima i pripremiti dokumentaciju za sanaciju.
Za izvjesno vrijeme, kad zgradi bude potrebna ponovna sanacija,
potrebno je osloboditi je svih prepravki i savremenog oblikovawa.
Vratili bismo tako prvobitni sjaj i qepotu gra|evini. Od svega au -
ten ti~nog ostali su unutra{wi stubovi, istog oblikovawa kao u
Rakeli}ima. U Busnovima su stubovi prefiwenije i bogatije obrade.
Predstavqaju savr{enije zanatsko djelo stru~nijeg zanatlije, ali su
istog motiva i oblikovnog izraza.
Iskustva graditeqa
123
Mari}ka
Milenko Stankovi}
124
Hram je posqedwom sanacijom (nestru~nom) promijenio autenti~an izgled. Neophodno je
pristupiti hitnim istra`ivawima, kako bi se ~im prije do{lo do podataka o prija{wem
izgledu ove gra|evine. ^im se uka`e potreba za ponovnom sanacijom, ove nestru~ne
prepravke treba otkloniti. Dokaz bogatstva drveta danas na lokaciji evidentan je po
starom hrastu a iz pro{losti dokaz tome je impozantan kosi preklop (1,5 m) i ju`na vrata
u hramu istesana iz jednog komada drveta.
Sl. 87. [ira lokacija sa istaknutim jugoisto~nim izgledom hrama u Mari}koj danas.
Sl. 88. U`a lokacija hrama u Mari}koj, pogled iz vazduha, danas.
Iskustva graditeqa
125
Sjeveroisto~no od Busnova, udaqeno 6 km, u pitomom ravnom
predjelu le`i naseqe Mari}ka. To je {iroka zaravan obrasla stoqet-
nom hrastovom {umom, koja nam ukazuje na starost lokacije, na kojoj je
izgra|ena crkva brvnara. Prije ovog hrama na istom mjestu postojao je
mali drveni hram, pri~aju starosjedioci. Crkva je u dosta dobrom
Sl. 89. Tlocrt hrama u Mari}koj.
Sl. 90. Sjeveroisto~ni izgled hrama u Mari}koj danas. Ispred hrama dominira stogodi{wi hrast
kao dokaz trajnosti lokacije i izvornosti lokacije.
stawu, sigurno zato {to se i danas tu obavqa bogoslu`ewe. Prilikom
rekonstrukcije iz 1928. godine, na brvna iz unutra{wosti postavqena
je oplata od sitnih letvica, koje su bojene masnom bojom. Krov je zami-
jewen 1938. godine. Novog je oblikovnog tretmana. Prvobitni krov bio
je znatno vi{i, a streha {ira, impozantnija (vidi se to po utorima na
brvnima). Zvonik je dogra|en 1898. godine kada je crkva i dobila tri-
jem, oblo`en bakarnim limom 1986. godine. Preko postoje}eg poda
postavqen je novi od bru{enih teraco-plo~a. Izdignuta podna obloga
iznutra, te vawska kamena obloga temeqa, zatvorile su potpuno
temeq na brvna i ona su po~ela naglo truliti. Nesmotrenom aktivnos-
ti nanijeta je velika {teta gra|evini. Stubovi zvonika su veoma
o{te}eni, pa se moralo pristupiti hitnoj sanaciji zbog opasnosti od
ru{ewa, tokom 1991. godine. Oko starog trijema dogra|en je novi,
savremenog oblikovnog tretmana, i on u potpunosti odudara i pokazu-
je potpunu neizainteresovanost graditeqa za prilago |avawem. Nepri -
rodan spoj starog i novog, bez truda i `eqe za uklapawem, prestavqa
samo rezultat takvog odnosa.
Preporuke
Kamena obloga temeqa vje{ta~ki kida prirodnu, planiranu
~vrstu vezu hrama sa tlom, te bi je trebalo ukloniti. Zvonik je drugog
vremena i stila, nepotrebno optere}uje zgradu, pa bi i wega trebalo
ukloniti. Novi uzdignuti krov i pokriva~ od crijepa kvare op{ti
utisak i oblikovawe hrama. Gra|evini bi trebalo vratiti stari
oblik krova i pokriva~ od klisa. Prvobitni oblik krova bio je
funkcionalniji i oblikovno prihvatqiviji. Strmijeg je oblika i ima
impozantnu stehu. Osim funkcionalne za{tite zida od brvana, bila je
u funciji pokrivawa visokog zida. Hram se boqe uklapao u prirodni
ambijent, imao je prihvatqivije mjerilo, skladniju dimenziju.
Prozore bi trebalo svesti na prikladnu mjeru. Na terenu nije bilo
mogu}e do}i do podataka koliki i kakvi su bili prozori, ali je
~iwenica da su postoje}i novijeg porijekla. Unutra{wost hrama tre-
balo bi osloboditi svih prepravki, neprimjerenog poda na uzdignutoj
podlozi, prvenstveno zbog funkcije, ali i radi utiska, te ga svesti na
prvobitnu nivelacionu kotu. Vje{ta~ke obloge i masne boje iz
unutra{wosti potrebno je ukloniti. Stropu bi trebalo vratiti prvo-
bitnu oblogu od {a{ovaca, stubove osloboditi plasti~ne obloge i
vratiti im prvobitan izgled i funkciju. Potrebno je aktivirati
prostor hora koji je trenutno u funkciji ostave, tavana. Sjeverna
Milenko Stankovi}
126
vrata hrama u Mari}koj istesana su iz jednog komada drveta i imaju
impozantne dimenzije od 95 h 105 cm. To nam dovoqno govori o bogat-
stvu hrastovine na lokaciji. Rijedak primjerak stogodi{weg hrasta je
i danas u neposrednoj blizini hrama ( sl. 90). To je najstariji i,
na`alost, jedini pre`ivjeli primjerak velike starosti. Na
zajedni~koj slici hrast i hram ostavqaju nezaboravan do`ivqaj. Po
novinama, gra|evina pripada najrazvijenijim oblicima. Sa zapada ima
dodat visok i lijepo oblikovan trijem. Unutra{wi stupci, nosa~i
tavanice, posebno su ukra{eni i imaju dekorativne jastuke. Hram je
boqih proporcija nego u Busnovima. Pored mnogih prepravki, i danas
odaje starinu. Sanaciji gra|evine treba pristupiti po ve} opisanoj
tehnologiji, kako bismo mu vratili autenti~an izgled. Razloga za to
ima vi{e. Po prostornom rje{ewu, hram je najrazvijeniji o~uvani
sakralni oblik gra|evine na istra`ivanom podru~ju. Bogastvo gra -
|evinskog materijala u potpunosti je do{lo do izra`aja kod gradwe
crkve (vrata, podne grede, ugaoni preklop na apsidi dug preko 150 cm).
Prikupqeni podaci govore da su na ovoj lokaciji usje~ena brvna i za
crkvu u Jeli}koj.
Iskustva graditeqa
127
Rakeli}i
Milenko Stankovi}
128
Sl. 91. [ira lokacija sa istaknutim bo~nim izgledom hrama u Rakeli}ima danas.
Sl. 92. U`a lokacija starog i novog hrama u Rakeli}ima danas.
Iskustva graditeqa
129
Sl. 93. Tlocrt hrama u Rakeli}ima.
Sl. 94. Jugozapadni izgled hrama u Rakeli}ima.
U mjestu Zbori{te, jugoisto~no od Prijedora, na pola puta za
rudnik Toma{icu, kilometar udaqeno od puta, zapadno, podignuto je
sredi{te sela Rakeli}i. Prostor dana{we lokacije hrama u pro -
{losti pokrivala je gusta {uma. U neposrednom okru`ewu izgra|ena
je {kola, zgrada mjesne zajednice i zadru`ni dom, kao seoski centar.
Nova zidana crkva izgra|ena je sjeverno od drvenog hrama, na uda -
qenosti od 80-ak metara. Od osve{tewa nove crkve u hramu se nije
obavqao crkveni obred. Drvena crkva je u potpunosti prepu{tena zubu
vremena. Hram je od vremena izgradwe do danas pretrpio brojne izm-
jene. U potpunosti mu je promijewen izgled. Nesmotrenim aktivnosti-
ma gra|evina je izgubila mnogo od prvobitnog arhitektonskog oblika.
Poslije okupacije 1894. g. dogra|en je zvonik visok 16 m. To je za
posqe dicu imalo pojavu masivnih stubova i ukruta, na zapadnoj,
ulaznoj fasadi. Pred prvi svjetski rat 1912. godine, zvonik je smawen
na visinu od 9 m. U toku drugog svjetskog rata o{te}en je stari zvonik.
Novi je izgra|en od grednog sklopa, sa zidovima od prostih dasaka, a
kasnije je pri kovan pocin~ani lim. Pred kraj 19. vijeka, ili ta~nije
1895. godine, cijela unutra{wost je op{ivena trstikom, omalterisana
i okre~ena. Pod je poplo~an vje{ta~kim plo~ama u boji 1898. godine.
Sve do pred prvi svjetski rat gra|evina je imala lijep krov od drvenog
klisa. Tada je pokriva~ zamijewen savremenijim materijalom, crije-
pom. Prepravkom je, na`alost, potpuno izmijewen oblik krova. Novi
krov je znatno ni`i, uzdignutiji, sa znatno kra}om strehom. Koliko je
stari krov bio strmiji i streha {ira, svjedo~e usjeci na spoqnim
zidovima na koje su bile oslowene potpore i pajvani {to su podupi-
rali strehu. Postoji jo{ jedan dokaz o krovu koji je radio lokalni
majstor Mihailo ^anak, odmah po zavr{etku crkve u Jeli}koj, po
istim principima oblikovawa kao i kod prethodne gra|evine. Nema
ta~nih podataka kada je crkva izdignuta na kameni temeq, ali je Petar
Momirovi} zapisao da je bila podignuta uvis za 60 cm.
34
Danas je to vi -
dqivo, kao uzdizawe na zapadnoj fasadi. Ju`ni dio je zasut zemqom oko
crkve i formiran je vje{ta~ki brijeg. Hram su usta{e zapalile za vri-
jeme drugog svjetskog rata. Izgorio je tada ju`ni dio ikonostasa, desni
dio carskih dveri, nestale su ikone, kwige i sve crkvene stvari.
Prozori su mla|i, izvedeni na polukru`ni luk, di menzija 60 h 82 cm i
ne odudaraju puno od gra|evine. Vrlo je interesantan prostrani sred-
wi dio crkve, naos. ^etiri lijepo obra|ena stupca nose konstrukciju
ravne i zasvedene tavanice. Stubovi su novina kod crkava brvnara. Po
vremenu nastanka, gra|evina pripada razvijenim formama, ali se
Milenko Stankovi}
130
34
Vidi vi{e, Petar Momirovi}, Na{e starine 3, GZM, Sarajevo, 1956, strana 165 do 167.
Iskustva graditeqa
131
mo`e s pravom konstatovati da predstavqa razvijeniji oblik od crkve
u Jeli}koj. Vremenski i prostorno, na hramu je vidqiv prelaz razvi-
jenih formi u novije.
Preporuke
Zvonik dodatno i nepotrebno optere}uje gra|evinu, kvari
op{ti utisak, i trebalo bi ga ukloniti. Uzdignuti krov sa u`om i
vi{om strehom, pokriva~em od crijepa, kvari arhitektonski oblik
hrama. Crkvi bi trebalo vratiti prvobitni pokriva~, klis, zajedno sa
starim oblikom krova. Neophodno je obiti malter sa unutra{wosti i
osloboditi brvna. Stropu treba vratiti staru oblogu od {a{ovaca, i
aktivirati prostor hora, koji trenutno ima funkciju ostave, tavana.
Rastre{ena brvna potrebno je preslo`iti, i zamijeniti o{te}ena.
Uzdignuti postament, na vje{ta~kom brijegu, vje{ta~ki odvaja gra|e -
vinu od tla. Teren oko crkve mora se isplanirati. Trebalo bi sakriti
vje{ ta~ki uzdignut temeq i adekvatnije oblikovati uzvi{e we.
Neophodno je logi~nije i prirodnije oblikovati lokaciju, povratiti
prvobitni izgled stare gra|evine koja ima veliku istorijsku i kultur-
nu vrijednost. Ikonostas se mora rekonstruisati. Trebalo bi vratiti
predmete, ikone i autenti~an enterijer a ponovnim bogo slu `ewem
vratili bismo `ivot gra|evini.
To bi bio dobar primjer novim generacijama. Sa~uvali bismo
vrijedan spomenik drvene arhitekture danas jako osiroma{enog i
izmijewenog narodnog stvarala{tva na{eg sela.
Omarska
Milenko Stankovi}
132
Sl. 95. [ira lokacija sa istaknutim isto~nim izgledom hrama u Omarskoj danas.
Sl. 96. U`a lokacija hrama u Omarskoj, sa neposrednim okru`ewem.
Iskustva graditeqa
133
Sl. 97. Osnova hrama u Omarskoj.
Sl. 98. Jugozapadni izgled hrama u Omarskoj.
Na putu Bawaluka-Prijedor, kilometar ju`no, uz put za Oma r -
sku, smje{tena je drvena crkva (mirna dolina, obrasla hrastovom {u -
mom, koja {titi lociranu gra|evinu, tik uz put.) Najmla|i hram je
izgr a|en sa jo{ dvije kapele. Izgradwa je trajala od 1920. g. do 1922.
godine, kada je gra|evina osve{tana. Hram je prvobitno imao trijem na
ulazu u {irini od 180 cm, odnosno pola {irine zvonika. Prvobitni
pokriva~ je bio klis, koji je kasnije promijewen u crijep. Po projektu
sa nacije koji je uradio Savo Vrhovac, arhitekta iz Zagreba, 1988.
godine, zvonik je izmje{ten i izgra|en sjeverno od gra|evine, sa kojom
je po vezan trijemom. Dana{wi trijem je dogra|en 1991. godine. Stari
dio trijema je zatvoren i pretvoren u prostorije za prodaju svije}a i
crkvene opreme, a dogra|en je novi u {irini od 150 cm. Unutra{wost
crkve je izmijewena. Ura|ene su mnogobrojne neprimjerene obloge -
preko {a{ovaca prikovane su lesonit plo~e, a na brvna lamperija i
sl. Petostrana apsida uvu~ena je za 1 m od osnovnog broda crkve. To je
novina kod drvenih hramova. Gra|evina u potpunosti oblikom opo -
na{a tip zidane bazilikalne sakralne gra|evine. U crkvi se i danas
obavqa bo go slu`ewe. Zato je gra|evina dobro sa~uvana, ali je pre -
prav kama izgubila dosta od svog prvobitnog izgleda.
Preporuke
Imaju}i u vidu da je gra|evina poprimila dosta izmjena i pre -
pravki, a da se trenutno nalazi u dobrom stawu, trebalo bi je prethod-
no detaqno istra`iti, a zatim uraditi projekat sanacije. Kad crkvi
bude potrebna sanacija, ili kad se izna|u sredstva, najmla|oj sakral-
noj gra|evini trebalo bi vratiti prvobitan arhitektonski oblik. To
bi bio dobar dokaz da se narodno neimarstvo u dvadesetom i prvom
vijeku {titi. Pored puno neda}a, dvadeseti vijek osta}e poznat i po
tome da je uspio uni{titi zna~ajan dio narodnog neimarstva na pros-
torima Zapadne Kra jine.
Milenko Stankovi}
134
Iskustva graditeqa
135
Sl. 100. Drveni hram sv. proroka Ilije u Imqanima, poslije rekonstrukcije.
Sl. 99. Izgled hrama u Pojezni.
U ciqu budu}e za{tite zabiqe`ene su i ove crkve brvnare na
istra`ivanim prostorima a koje na`alost nisu detaqnije istra`ene.
Milenko Stankovi}
136
Sl. 101. Parohijska crkva u Potkozarju osve}ena 1969. god.
Sl. 102. Grobqanska kapela u Petrovom Gaju, osve}ena 1988. god.
Sl. 103. Ladare kod pravoslavne crkve Krupa, 1935. god.
3.1.8. Zakqu~ci i preporuke za crkve brvnare
Provedenom analizom crkava brvnara Zapadne Krajine, mo`e
se tvrditi sqede}e:
- Crkvu od drveta (dom za boga), neimar gradi po istim princi -
pima kao i ku}u od drveta (dom za porodicu).
- Gradwa je krajwe racionalna, a izbor materijala sveden na
neposredno okru`ewe.
- Osnovno mjerilo u gradwi je ~ovjek (hramovi su dimenzio -
nisani analogno qudskom tijelu, graditeq ne te`i da dimenzijom i
volumenom postigne impresiju).
- Estetsko-oblikovna strana ogleda se u ukupnom utisku koji
ostavqa gra|evina na vjernika i okru`ewe. Vawskim oblikovawem
crkve brvnare se potpuno integri{u sa prirodnim okru`ewem.
Unutra{wost hrama je sasvim prilago|ena molitvenom obredu.
- Dekoracija je kitwasta, sa mjerom. Svi elementi hrama skrom-
no, skladno i dovitqivo su dekorisani.
- Izuzetan napor narodnog graditeqa stvorio je, u te{kim
dru{tvenim uslovima, skromne sakralne gra|evine u drvetu, vrijedne
po{tovawa. Gra|ewe crkava odvijalo se po uhodanom nepisanom pra -
vilu zadovoqewa najminimalnijih duhovnih potreba naroda.
- Prirodna, ~vrsta, logi~na, ponekad i naivna, ali neraskidiva
veza sa tlom, rezultat je potpune i skladne veze gra|evine sa tlom.
Drveni hramovi potpuno se sjediwuju sa tlom, prirodno ni~u iz
okru`ewa, ba{ kao i svako drvo unutar {umarka koji ih okru`uje i od
koga su gra|ene.
Narodni graditeq, zanatlija, vjernik, inspirisan trajnom qu -
bavqu za porodicu, sa vjerom u boga, ~esto je stradao na ovim prostori-
ma (nestabilnoj balkanskoj vjetrometini), {to potkrepqujemo sqe -
de}im citatom:
Nesretnim, postao je taj narod usqed toga, {to se pored
qubavi za mir i ku}anstvo, nije nikad mogao spremiti za rat.
Lukav{tina, izdajstvo, bilo je strano ovom narodu, a gostoqubqe je
sezalo tako daleko, da su obi~avali svoje ku}e otvorene ostavqati, da
strani putnik mo`e, kad ho}e, u wima na}i za{tite i hrane.
35
Iskustva graditeqa
137
35
Ivan Strohal, Zadruge kod Ju`nih Slovena, GZM, Sarajevo, 1909. godine, str. 218 i 223.
Preporuke
Preostale crkve brvnare moraju se hitno za{tititi, sanirati,
spasiti od propadawa. Istovremeno bi se trebalo pristupiti
istra`ivawu, projektovawu, konzervirawu i opravci.
Po`eqno bi bilo vratiti im stari arhitektonski oblik.
Vra}awem bogoslu`ewa u hramove, ulio bi se ponovni `ivot i vrati-
la stvarna funkcija.
Sugestija je da se za{titi hramova mora pristupiti krajwe
stru~no, uz prethodno prou~avawe svakog ponaosob i uz veliku mjeru
opreza. Dozvoqeno je kod rekonstrukcije ostaviti elemente koji
oslikavaju istorijsku slojevitost. Me|utim, sve druge elemente, koji
su plod nemilosrdnih, nestru~nih prepravki i sanacija, moramo eli-
minisati.
Analizom i vrednovawem drvenih hramova, trebalo bi uo~iti
neprolazne principe, prilagoditi ih novim uslovima savremenog
sakralnog graditeqstva, naravno, uz upotrebu savremenog materijala,
uskla|enog oblikovawa, a skladno novonastalim uslovima i potreba-
ma. Sa~uvali bismo tako i savremeno tretirali tradicionalne vrijed-
nosti sak ralne arhitekture u drvetu Zapadne Krajine. Narodno
stvara la{ tvo i posebnost na{eg stila crkava brvnara na taj na~in
bila bi sa~u vana.
Po`eqno bi bilo razmotriti i mogu}nost formirawa etno-
-muzeja narodnog graditeqstva na otvorenom, oko jedne od crkava brv-
nara, kao duhovnog sredi{ta. Ve}ina bitnih preduslova postoji, kao
{to su: netaknuto prirodno okru`ewe, dobra infrastrukturna
opremqenost lokacije, blizina saobra}ajnica, vode, elektri~ne
energije, telefona, vizuelna udobnost, sagledivost, kao i prirodno
o~uvani ambijent.
U konceptu budu}eg naseqa, crkva brvnara bila bi mjesto
duhovnog okupqawa. Blisko okru`ewe hramova obiluje autenti~nim
gra|evinama profane arhitekture, kao i narodnim neimarima sa
tradicionalnim iskustvom u gra|ewu, koji bi adekvatno pomogli u
izradi zami{qenog koncepta i povratku davno zaboravqenih tradi-
cionalnih zanata gra|ewa drvetom.
Milenko Stankovi}
138
3.2. Ku}a
Ku}a je u harmoniji sa sastavom, izgledom i vegetacijskom
ode}om predela... Ku}a i okolne zgrade su prilago|ene sredstvima za
konstrukciju.... zatim zanimawu stanovni{tva. U ku}i se ogleda zna tan
deo qudskog kulturnog stawa: preobra`avaju}i se, ~ovek mewa i grad-
wu ku}e, raspored wenih unutra{wih delova i poku }a ns tvo...(Jovan
Cviji}).
3.2.1. Op{te o pojmu
Ku}a je mjesto gdje se rje{ava jedna od osnovnih `ivotnih fu -
nkcija. Stanovawe je osnovno na~elo postojawa.
36
Ku}a, naprotiv,
izra`ava odre|en stepen izdvojenosti, privatnog `ivota i sveta, koji
mo`emo po na{oj `eqi zatvoriti, ogra|uju}i se od spoqweg sveta.
37
Ona predstavqa privatni prostor, boravi{te, fizi~ki okvir koji
nam uliva sigurnost, kao bitan oblik qudske slobode i znak ~ovje -
kovog bitisawa.
Neke ku}e su tihe. Neke vi~u. Neke pevaju tako da svi razumi-
ju wihovu himnu. Ali, da bi to moglo da se dogodi, onaj koji gradi i
stanuje mora imati otvorenu du{u. Stanovati, u kvalitativnom
smislu, osnovna je ~ovekova osobina.(...) poistove}ewe sa mestom
`ivqewa, se namewuje jednom posebnom tipu postojawa. Stanovati,
prema tome, predstavqa ne{to od na{e strane, a ne{to od strane
na{eg mesta. Ako se od nas tra`i otvoreno srce, na{a mesta moraju
biti takva da nude bogate mogu}nosti za samo odre|ivawe.
38
Oduvijek je ku}a bila centralna pozornica qudskog postojawa,
zajednica stana i zemqi{ta. Stvarana je kroz vijekove, kao produkt
graditeqsko-prostornog iskustva, uslovqenog prirodnim, dru{tveno-
-ekonomskim i istorijskim uslovima. Rezultat je htijewa, mogu}nosti
graditeqa, osobenosti mjesta, uticaja prirodnih i dru{tvenih fakto-
ra, u ~emu se ogleda wena osobenost, neponovqivost i nepredvidivost.
Pou~eni prirodom, ...obiqem raznolikosti u skladnom jedinstvu,
trebali bismo to uva`iti te adekvatno primijeniti u arhitekturi. Iz
ogra|enog prostora ku}e, ~ovjek kre}e u istra`ivawe okolnog prosto-
ra, `ivotne sredine. U anonimnoj arhitekturi u drvetu, ku}a je sre di -
{te svijeta, slika univerzuma, mjesto identiteta, osnova postojawa,
za{titni znak zadru`nog doma}instva i nagla{eni akcent u
zadru`nom nasequ.
Iskustva graditeqa
139
36
M. Heidegger, Bauen, Wohnen, Denken, 1954. godine, str. 35
37
C. Norberg Schulz, Egzistencija, prostor i arhitektura, Gra|evinska kwiga, Beograd, 1975. god.
str. 112
38
C. Norberg Schulz, Stanovawe, stani{te, urbani prostor, ku}a, Gra|evinska kwiga, Beograd,
1990. god, str. 12
3.2.2. Prirodni uticaji
Pod pojmom prirodnih uticaja podrazumijevamo skup faktora
koji su zate~eni, a na koje je ~ovjek imao neznatan uticaj. Naj izra -
zitiji su geografski, geomorfolo{ki, in`ewersko-geolo{ki, kao i
uticaji klime i vegetacije. Uglavnom, prirodni uticaji daju karakter
lokaciji. Imaju}i u vidu neposrednu, svakodnevnu pove zanost rada na
selu i prirode, normalno je da su prirodni faktori puno sna`nije i
neposrednije uticali na seosku ku}u, za razliku od gradske. Zato su
prepravke i zahvati na prirodnoj sredini puno mawi na selu, nego u
gradu. Na`alost, danas to nije pravilo. To je rezultat tehni~kih i
ekonomskih mogu}nosti, ali i razvijenog osje}aja za mjesto i okru -
`ewe, koji je wegovan u anonimnoj arhitekturi. Povoqni prirodni
uslovi, prije svega plodne rje~ne doline, planine bogate {umom, kao i
povoqne klimatske prilike, bili su magnet za kori {tewe pogodnosti
prirodne sredine, te su privla~ni za naseqavawe jo{ iz perioda
praistorije. U dalekoj pro{losti to je bio prvi, a vje rovatno i osnov -
ni uslov za formirawe naseqa. Nastanak sojeni~kog naseqa u Dowoj
Dolini kod Gradi{ke, potvrda je i rezultat povoqnih prirodnih uti-
caja iz perioda praistorije.
39
Koliko su bili presudni prirodni uti-
caji za naseqavawe, najboqe se vidi iz prilo`ene fotografije(sl. 24).
Tamo gdje je nekad bilo praistorijsko sojeni~ko naseqe, po~etkom 20.
vijeka biqe`imo sli~an oblik naseqa. Konstruktivni sistem i
materijalizacija su identi~ni, dok je dru{tvena organizacija vrlo
sli~na. Po~etkom 20. vijeka tu je bilo zadru`no naseqe u sojenicama,
dok je u praistoriji bila rodovska zajednica.
Mo`emo zakqu~iti da su povoqne prirodne prilike djelovale
kao mamac na qude. Poslije najdubqih preokreta, uvijek su se stanov -
nici ponovo vra}ali, naseqavali i skupqali na mjestu gdje je nekad
bilo naseqe, stani{te.
40
Sve do austrougarske okupacije drvena ku}a bila je
najra{irenija i najzastupqenija na teritoriji Zapadne Krajine.
Zate~enu i ve} prilago|enu podnebqu, razvijali su je na{i preci kao
rezultat bogom datog obiqa drveta u neposrednom okru`ewu. Tada je
drvo bilo osnovni, moglo bi se re}i i jedini gra|evinski materijal
koji je na raspolagawu osim kamena.
Milenko Stankovi}
140
39
(Postoje nalazi iz ranog bronzanog, starijeg i mla|eg `eqeznog doba. Dowa Dolina je, u ovom
dijelu Sredwe Evrope, jedino naseqe gdje postoji kontinuirani kulturni razvoj od tog perio-
da do rimske okupacije. Citat Zdravka Mari}a, GZM, 1964. godine, Sveska 19, Arheologija,
~lanak Dowa Dolina, str. 22).
40
Vidi, Jovan Cviji}, Balkansko poluostrvo i ju`noslovenske zemqe, Beograd, 1966. godine,
str. 228
Novonastalom promjenom prirodne sredine, usqed kr~ewa
{uma (posebno u periodu austrougarske okupacije kada su iskr~ena
velika prostranstva i izvr{ena gola sje~a) promijewena je cjelokupna
slika kraja. Naru{ena je prirodna ravnote`a u okru`ewu. Umjesto
velikog bogatstva drveta, ostale su goleti. Pojavila su se klizi{ta.
Ilova~a je novi gra|evinski materijal, koji je postao raspolo`iv na
devastiranom zemqi{tu. Uslije dila je i zabrana sje~e {uma, kao
administrativna mjera vlasti, sa ciqem za{tite {uma.
Sve to je uticalo na razvoj arhitekture u drvetu. Po~iwu se
graditi ku}e od novih materijala, pru}a, pletera, naboja zemqe,
}erpi}a i cigle. Stanovnik prostora uz Savu bio je u situaciji da se
brzo prilagodi novonastalim uslovima. Gradio je ku}e (a i ostale
gra|evine) novim materijalom iz neposrednog okru`ewa (onim {to mu
je dala poreme}ena prirodna sredina). Treba naglasiti da novi mate -
rijal nije odmah uticao na promjenu dispozicije i organizacije pros-
tora ku}e.
Iskustva graditeqa
141
U ciqu poboq{awa uslova stanovawa zbog nedostatka kvalitetnog materijala, brvna
sobe su malterisana i kre~ena, ali u dispozicionom i oblikovnom smislu gra|evina sli-
jedi dinarsku brvnaru. Vidqivo je da je na tavanskom dijelu iznad sobe postojala ostava
za kukuruz odnosno da se tavanski prostor svrsishodno koristio, ne remetiv{i jedinst-
vo krova.
Sl. 104
Milenko Stankovi}
142
Sl. 105. Dvodijelna ku}a od pru}a i brvna sa pokrovom od bujadi u oblikovnom smislu nema pro-
mjena. ^iwenica je da se ogwi{te obavezno gradi od daske, {to je razumqivo iz razloga
neophodne ventilacije, odnosno slobodnog {irewa dima sa ogwi{ta.
Sl. 106. Izgled sojenice u kombinaciji ispune sa pru}em na prostoru uz Savu. Oblikovno i daqe
prati brvnaru, ali zbog nedostatka drveta kao gra|evinskog materijala pojavquju se kao
polubrvnare.
Sl. 107. Kod kombinovane ku}e je vidqivo da se soba gradi od drugog materijala a prostor
ogwi{ta se i daqe obla`e drvetom. Ne{to neobi~no je prigradak za stoku koji nije
uobi~ajen, ali je gra|evina i oblikovno i funkcionalno zadr`ala principe dinarske
brvnare, samo je ispuna prilago|ena lokalnim uslovima.
Novi materijal i wemu prilago|en konstruktivni sistem, po staroj
{emi i tradicionalnoj organizaciji prostora, pokazuju fleksibil-
nost i brzu prilagodqivost narodnog graditeqa, koji su do{li do
izra`aja u promijewenim uslovima `ivotne sredine.
Pored direktnog uticaja na izbor materijala, prirodni uslovi
su uticali i na druge osobine ku}e, kao {to su:
- Razli~it razvoj i zna~aj prostorija u stanu. Zavisio je direkt -
no od privredne djelatnosti, odnosno o tome da li se radi o nasequ u
ravni~arskim ili planinskim predjelima. Osnovno pitawe je: da je li
izra`enija poqoprivreda ili sto~arstvo? Posqedica toga je pri-
davawe ve}eg zna~aja stanu u poqu ili u planini.
- Strmi teren uslovio je ranu i svrsishodnu pojavu izbe, magaze
pod sobom (rezultat je pravila po kom se ku}a postavqala okomito na
izohipse).
- Dovitqivost i spretnost narodnog graditeqa u dispozi-
cionom rasporedu, funkcionalnom kori{tewu, osje}aju za okru`ewe,
vidqiva je u prilogu iskustva graditeqa na slikama sela Veliki Bri~
kod Tesli}a.
- Orijentacija i raspored zgrada oko ku}e, unutar zadru`nog
naseqa, izvr{eni su prvenstveno po namjeni. Raspored gra|evina pri-
lago|en je prvenstveno uslovima obavqawa svakodnevnih i privrednih
djelatnosti. Hodne linije su racionalizovane, te svedene na minimum,
tako da komunikacija izme|u isto~nog i zapadnog dvori{ta prolazi
kroz ku}u. To je uslovilo i pojavu dvoja vrata na ku}i.
- Osmi{qena i svrsishodna organizacija stana omogu}ila je
odvajawe javnog i privatnog dijela. Sa~uvana je inti mnost isto~nog
dvori{ta i omogu}en doma}i mir. Kvalitetno je iskori{teno prirod-
no osun~awe. Gra|evine su uspje{no zaklowene od udara o{trog,
planinskog vjetra. Po pravilu se loci ra ju u zavjetrini. Zakre}u se u
zavisnosti od ru`e vjetrova. Princip je za{tita vrata od ki{wewa,
kao i du`eg dijela gra|evine.
- Razvoj konstruktivnog sistema i oblikovawe. Gra|evine od
brvana (brvnare) grade se usqed obiqa duge prave gra|e, na dijelu gdje
preovladavaju ~etinari (gorwa granica kompaktne {ume). U ni`im
pojasevima, gdje dominira bukva i hrast, usqed nedostatka duge i prave
gra|e, gra|ene su drvene skeletne gra|evine, odnosno drveni kostur
ispuwen plankama sa utorima. Kod mawih raspona gra|evina, uglovi se
spajaju u sijek, {to stvara utisak brvana. To je slu~aj kod pomo}nih
zgrada. Si|emo li u ni`e, ravni~arske krajeve, kao ispuna drvenih
skeletnih konstrukcija pojavquje se daska, pleter i zemqa. Me|utim,
Iskustva graditeqa
143
i kod ku}a od drugih materijala (kombinovanih), prostor ogwi{ta se
obavezno gradi od da{~ane ispune. Razlog je jednostavan -otvoreno
ogwi{te zahtijeva ventilaciju i mora imati slobodno {irewe dima.
Zidovi sobe dobijaju nove vrste obloga. Deficit drvenog materijala,
na grani~nim linijama, uslovio je gra|ewe ku}e od kombinovanog
materijala. Javqa ju se kombinovane gra|evine: brvnare-~atmare,
brvnare-pletare, poludrvene, poluzemqane, sve dok se nisu po~ele gra-
diti ~iste }erpi}are, ili gra|evine od zemqe.
Milenko Stankovi}
144
Sl. 108. Dvodijelna ku}a sa prigratkom uz sobu u kome se spavalo odli~no je uklopqena u teren.
Sl. 109. Dovitqivost i spretnost graditeqa vidqiva je na slici. Kad je ukazana potreba za
popravkom komina, otvora za odvod dima, je borovo drvo sa prqcima poslu`ilo je
veoma funkcionalno u ciqu brze intervencije
Normalno da to nije samo posqedica prirodnih uticaja. Ve liki
uticaj na gradwu i promjenu uslova imale su dru{tveno-eko nomske
prilike. Poja~ana eksplo ata cija {uma uslovila je proizvodwu }erpi -
}a, opeke i crijepa. Proizvodwa opekarskih proizvoda oma sovqena je
krajem 19. stoqe}a. Opeka - novi, za selo nepoznat materijal, stigao je
u selo iz grada.
Iz prilo`enog se vidi koliko su prirodni uslovi uticali na
formirawe gra|evina i naseqa. Propratili smo wihove uticaje na
oblikovawe gra|evina, konstrukciju i dispoziciju. Sve pobrojane
aktivnosti zna~ajno su bile uslovqene prirodom (arhitektura, kon-
strukcija, detaq).
3.2.3. Dru{tveno-ekonomski uticaji
Promjene na ku}i ne mogu se objasniti bez pro u~avawa uticaja
dru{tvenog karaktera. Dru{tvene pro mjene su one koje je stvorio
~ovjek, kroz postojawe na istra`ivanom prostoru. U wih se ubrajaju:
dru{tveno-ekonomski poredak, kultura, obi~aji, religija, filozofi-
ja i sl.
Po~etkom 19. vijeka istra`ivana teritorija bila je pod
turskom upravom. Zaostao feudalni sistem bio je oslowen samo na
agrarnu proizvodwu. Trgovina i zanatstvo bili su potisnuti u drugi
plan (bili su zastupqeni samo u gradskim prostorima).
Iskustva graditeqa
145
Sl. 110. Ku}a sa oku}nicom i vjerskom obiqe`ju na {qemenu. Time je istaknuta vjerska pripad-
nost, kao dokaz sukoba i vjerske podvojenosti na istra`ivanom prostoru tog perioda.
Osnovna karakteristika sistema bila je podjela na klase. Prva
klasa su privilegovani, a predstavqali su je zemqoposjednici, dok su
drugu, klasu potla~enih, predstavqali seqaci, kmetovi. Neujedna~en
dru {tveno-ekonomski polo`aj i razlike u prirodnoj sredini, samo su
neki od razloga koji su imali uticaj na gradwu ku}e.
Na prostoru aluvijalnih oblasti rijeke Save (koja je bila
prije, a i danas je najplodnije zemqi{te, najbogatiji predio u zemqi),
i daqe, dolinama savskih pritoka, najrentabilnija je bila zemqorad-
wa (to je osnovna privredna grana i danas). To je bila `itnica biv{e
BiH, a danas Republike Srpske.
Malo vi{i predjeli, do 800 mnadmorske visine (dolinom Vrba -
we, Kostajnice, Podnovqa, dolinom Spre~e), imali su izrazito razvi-
jeno vo }arstvo (to je poznat {qivarski kraj).
Porastom nadmorske visine, raste i va`nost {ume (gdje domi -
nira sto~arstvo, kao primarna privredna grana).
Posqedica nejednakosti u proizvodnim i ekonomskim uslovi-
ma, uslovila je i razlike u gradwi. U izrazito poqoprivrednim i
dijelom {qivarskim predjelima, kao rezultat boqih ekonomskih
uslova, ku}a dobija razvijeniju dispo ziciju i vi{i nivo opremqenos-
ti.
U sto~arskim pre djelima, slabije imovno stawe i ve}a distan-
ca, rezultiraju racionalnijom gradwom (pojati i stanu u planini
davan je ve}i prioritet). Stan u planini gra|en je na odre|enoj distan-
ci. Distanca je bila va`na prije, a i danas. Da nije bilo te distance,
autohtone gra|evine ne bi odoqele kompleksnim uticajima. U pro{ -
losti je to zna~ilo o~uvawe slobodarskog duha stanovnika sela (naro-
dnog graditeqa) i autohtonost u gradwi. Poznata je ~iwenica da Turci
nisu zalazili u udaqene i rijetko naseqene krajeve. Danas, zahvaqu-
ju}i okolnosti, imamo mogu}nost uvida u prou~avawe autenti~nog
narod nog stvarala{tva.
Ku}e u ravnici bile su pristupa~nije, ali i podlo`nije utica-
jima i promjenama. Zato danas na terenu nema autenti~nih primjera.
Sve su gra|evine pretrpile velike izmjene, prepravke, ~ime su izgu-
bile svoj izvorni oblik.
Dugo zadr`ani, pre`ivjeli feudalni odnosi, u~inili su svoje.
Kmetovi primitivnom proizvodwom nisu mogli obezbijediti egzis-
tenciju, dok feudalci nisu imali ekonomske snage da investiraju u
proizvodwu. Stvarane su ~este konfliktne situ acije. Nasrtaji na
imovinu, u istra`ivanom periodu, bili su ~esti i brojni. Stalna
nesigurnost, velika pokretqivost kmetova, prisutna netrpeqivost
prema feudalcima, imali su za posqedicu izgradwu ku}a skromnih
dimenzija i sa minimalnom opremqenosti.
Milenko Stankovi}
146
Analiziraju}i izlo`eno, name}e se konstatacija: ku}a je mo ra -
la biti neupadqiva, sa karakteristikama prenosive gradwe. Ponekad
se i{lo i dotle da su gra|evine bile prevozne. Sve do 1859. godine, aga
je mogao otjerati kmeta kad je htio, dok je kmet mogao uzeti samo
pokretnu imovinu sa imawa. Prodirawe zapadnih uticaja austrijskom
okupacijom u patrijarhalno naturalnu proizvodwu rezultiralo je bro-
jnim posqedicama: uslovwen je raspad patrijarhalnih porodi~ nih
Iskustva graditeqa
147
Sl. 111. Zaselak u [ipovu (Jaw) danas.
Sl. 112. Zaselak u Tesli}u poslije drugog svjetskog rata, kontinuitet stvarala{tva u gradite-
qstvu vidqiv je i danas.
zadruga, pojavila se glad za novcem, zemqom, sredstvima, pore me}ena je
prirodna ravnote`a u proizvodwi. Lo{e je provedena agrarna refor-
ma iz 1918. godine. Nisu je pratile odgovaraju}e ekonomske i socijalne
mjera, ve} je uslijedila samo promjena posjedovnih odnosa. To je za
posqedica imalo opadawe `ivotnog standarda stanovnika sela u:
stanovawu, ishrani, gradwi i drugim oblastima. ^esti ustanci i bune
cijena su stalnog zaostajawa u privrednom i dru{tveno-ekonomskom
razvoju prostora Zapadne Krajine.
3.2.4. Teritorijalna rasprostrawenost tipova
U prethodnim poglavqima do{li smo do zakqu~ka da su na
razvoj tipova ku}a, u analiziranom periodu, presudan uticaj imali
prirodni i dru{tveni uslovi. Za utvr|ivawe tipova u narodnoj
arhitekturi, va`ni su kriterijumi koji slu`e za utvr|ivawe. Prvi se
na ovom poqu ogledao prof. dr Jovan Cviji}. Ku}u je definisao kao
antropogeografski i kulturno-istorijski predmet.
41
Wegov u~enik,
Milan Karanovi}, podjelu ku}a izvr{io je po vjerskoj pripadnosti na:
pravoslavnu, katoli~ku i muslimansku ku}u.
42
Ponajvi{e je na podjeli
ku}a uradio [piro Soldo. Detaqno je primijenio i razradio
Cviji}evu podjelu, te je primijenio na teritoriju BiH.
Podjela ku}a, po Soldi, izvr{ena je na tri osnovna tipa: drve -
nu, kamenu i zemqanu. Takva podjela bila je tada najpogodnija, jer je
poticala od prirodne sredine. Sa sigurno{}u mo`emo tvrditi da je
prirodna sredina imala veliki uticaj na narodnog graditeqa i gra-
diteqstvo. Odli~no je uo~io da krov na ku}i materijalizacijom ne
prati uvijek osnovne tipove zidova gra|evine. Izdvojio ga je u zaseban
odjeqak, iako je krov sastavni dio ku}e.
43
Sa aspekta antropogeografskih istra`ivawa, podjela je naj-
pogodnija, jer je odra`avala povezanost ~ovjeka sa prirodnim uslovi-
ma, i materijalom za gra|ewe ku}e.
Soldo je zanemario bitnu ~iwenicu, da je ku}a anonimnog gra-
diteqa arhitektonska gra|evina. Imamo li to u vidu, slijedi da jed-
nostrana podjela samo po materijalu zidova i krova ne mo`e obuhvati-
ti sve ono {to je najvrijednije na ku}i. Na istra`ivanim prostorima
gradile su se ku}e iste dispozicije i prostorne koncepcije, bez obzi-
ra na vrstu materijala. ^ak bi se moglo re}i da su bile gotovo iden-
ti~ne, kao {to je vidqivo u prilogu - ku}e od drugog materijala.
Milenko Stankovi}
148
41
Dr Jovan Cviji}, Balkansko poluostrvo i ju`noslovenske zemqe, Beograd, 1966. godine,
str. 284, naglasio sam Cviji}.
42
Milan Karanovi}, O tipovima ku}a u Bosni, GZM 39, Sarajevo, 1927. godine
43
[piro Soldo, Tipovi ku}a i zgrada, Posebno izdawe Geografskog dru{tva, Sveska 13, Beograd,
1932. godina
Kod podjela ku}a od strane prethodnih autora, nije bio ukqu -
~en i analiziran konstruktivni sistem. To je bitan elemenat koji
limitira i diktira dispozicione mogu}nosti gra|evine, a posebno je
analiziran u prilogu crkava brvnara.
Razlike i sli~nosti kod gra|evina narodnog neimara, ogledaju
se vi{e u razlikama i sli~nostima `ivotnih uslova, kao {to su: sta-
bilnost u naseqavawu i drugim dru{tvenim faktorima, koji su uti-
cali vi{e nego vjerska pripadnost, kako je to tvrdio Milan Karano -
vi}. Kod ku}a sa vjerskim obiqe`jima, u vawskom oblikovawu razlike
gotovo da nema, osim oznake vjerske pripadnosti na krovu.
Provedenom analizom do{lo se do zakqu~ka da je, za potrebe
tipologije, podjela po Muhamedu Kadi}u najprihvatqivija. Razlog je
jednostavan - podjela utvr|uje tipove ku}e po arhitektonskim krite -
rijumima.
U kwizi je prikazana i analizirana ku}a narodnog graditeqa
po arhitektonskim karakteristikama, kako ih je utvrdio Kadi}, i to
po:
- tlocrtnoj dispoziciji, visinskom rasporedu i razvoju pros-
torne koncepcije,
- oblikovawu prostora izvana i iznutra,
- razvoju konstruktivne koncepcije u ovisnosti o materijalu i
narastawu konstruktivnih iskustava,
- dru{tvenim uticajima na razvoj ku}e.
44
Kadi} je uradio korekciju teritorijalnog rasporeda ku}a po
tipovima, na karti [pire Solde. Novonastala korigovana podjela
zadr`ala se do dana{wih dana. To je razumqivo, jer od perioda istra -
`i vawa autora, narodno graditeqstvo nije vi{e stvarano, nego je nes-
tajalo sa istra`ivanih prostora.
Proteklih godina smo gotovo sistematski uni{tavali anonim-
no narodno graditeqstvo u drvetu, na prostorima Krajine. Autor se
nije oslonio na ove karte. Detaqnim istra`ivawem teritorije,
prikazana je raspore|enost o~uvanog narodnog graditeqstva danas na
prostorima Zapadne Krajine.
Iskustva graditeqa
149
44
Muhamed Kadi}, Starinska seoska ku}a u BiH, Veselin Masle{a, Sarajevo,1967. god, str. 13
3.2.5. Narodno shvatawe stambenog prostora
Da bismo adekvatno sagledali stawe, nezaobilazno je re}i par
rije~i o razgovoru i razumijevawu ~ovjeka i prirode. U komu-
nikaciji graditeqa i prirode aktivna su oba ~lana. Zato se i narod-
no shvatawe stambenog prostora doima kao vo|ewe razgovora sa
prirodom. Kod komunikacije najbitniji je ambijent. Pod ambijen-
tom ovdje podrazumijevamo ogra|eni prostor za porodicu, na~in
stanovawa i okru`ewe, odnosno sve ono {to se mo`e podvesti pod
zajedni~ki naziv specifi~nosti `ivota na odre|enom prostoru i u
odre|enom vremenu.
Specifi~ne osobine krajolika duboko su utisnute u graditeqa,
do izra`aja dolaze odre|ene osobine kao {to su: neposrednost kod
upoznavawa prirode, sposobnost prilago|avawa prirodi, skromnost u
zahtjevima, dobro poznavawe svog mjesta u prirodi, prakti~nost
nasuprot ekonomi~nosti, miroqubivost nasuprot agresivnosti.
Upravo je koncept zadru`nog stana pru`io mogu}nost gradite-
qu da prostor oko sebe svede na sebi i uku}anima primjerenu veli~inu.
To je tip grupisawa i ogra|ivawa prema prirodi, organski razvoj
izgra|enog prostora u ~ovjekovu sredinu i prirodno okru`ewe.
Izdvajawem i ogra|ivawem dijela prostora za porodicu,
omogu}io je slobodno komunicirawe sa beskona~nim prostranstvom
prirode.
Sopstvenu sigurnost i brawivost prostora sveo je na prag
izlaznih vrata ku}e, a naglasio privatnost jo{ na ulazu u zadru`no
naseqe, ogra|ivawem oku}nice.
Stan anonimnog graditeqa u drvetu nastao je kao rezultat
gra|ewa prema stvarnim potrebama, na~inu `ivota i rada. Rezultat je
ekonomskih i tehni~kih mogu}nosti, kao i graditeqskog umije}a.
Zadru`ni stan, ku}a, za ~ovjeka na istra`ivanim prostorima, nikad
nisu bili shva}e ni kao primitivna skloni{ta. Uvijek su za graditeqa
bile precizno osmi{qene i organizovane cjeline. Prilago|avao ih je
stvarnim potrebama i sopstvenim mogu}nostima.
Zadru`ni stan sa materijalizacijom u drvetu, slo`ena je i
razu|ena cjelina. Sastavqena je od dva, ili ~e{}e, tri dijela.
Anonimni graditeq u selu gradi ku}u sa zgradama koje su u okviru i u
funkciji zadru`nog stana. Na planini - kolibu i pojatu. U poqu, uz
kompleks obradive (ziratne) zemqe, podrume i poqane.
45
Prostorni
Milenko Stankovi}
150
45
Ranko Findrik, Narodno neimarstvo, Sirogojno,1996. godine, str. 19
raspored stambenih cjelina slikovito je prikazao profesor Ranko
Findrik.
Ovako izdijeqena organizacija stana, posqedica je uva `avawa
stvarnih `ivotnih potreba, mogu}nosti i stawa na terenu. Velika
udaqenost obradivih povr{ina i pa{waka, rezultirali su izgradwom
izdijeqenog stana.
Narodni graditeq nije ku}u nikad shvatao kao ~vrst, jedanput
usvojen i trajno definisan, jednom za svagda izgra|en prostor.
Razmi{qao je prakti~no.
Tretirao je zadru`ni stan kao prostor fleksibilan i lako
prila go d qiv rastu i opadawu porodice, dok je razvoj stana prilago|en
stvarnim potrebama i mogu}nostima. Prilago|avao ga je potpunoj, ili
djelimi~noj promjeni sredine, ali i obavqawu privrednih djelatnos-
ti.
Razvojna nit graditeqske tradicije bila je zastupqena, kroz
vrijeme i prostor, u anonimnoj arhitekturi.
Razvojni oblici prilago|avani su novim potrebama (pogledaj
Bijelo Bu~je prije i danas).
Bitno je da se i danas mo`e uspostaviti i pratiti razvojna nit
tradicionalnog graditeqstva.
Graditeq je imao iskren i istinit odnos prema gradwi i rje -
{avawu `ivotnog problema. Tako shva}en stambeni prostor morao je
izroditi raznovrsnost.
Bogatstvo oblika netaknutog prirodnog okru`ewa, nudio je
bogatu inspiraciju graditequ. Iz zajedni~kog odnosa gra|evine i ok -
ru`ewa, kroz du`i vremenski period, formiran je veliki broj razli -
~itih rje{ewa. Me|utim, iako je rije~ o gra|evinama iz ne tako davne
Iskustva graditeqa
151
Sl. 113. Raspored gra|evina narodnog graditeqa po Ranku Findriku
pro{losti, obavje{tewa o wima su nepotpuna. Postoji vi{e razloga.
Jedan od wih su te{ke istorijske prilike u razvoju dru{tva na
istra`ivanom prostoru. Mnogim stanovnicima teritorije Zapadne
Krajine bila je samo privremeno prebivali{te, nije se temeqilo,
nego vremenilo na ovim prostorima. Ono {to nije uni{teno u ~estim
sukobima i ratovima, uni{teno je ja~awem ekonomske mo}i sela. Dje -
limi~no su tome doprinijele dosta povr{ne ocjene o narodnom gradi -
teqstvu, koje su stvarali putopisci iz Zapadne Evrope u svojim za -
pisima. Istra`ivawa u 20. vijeku, kao i najnovija, profesora Ranka
Findrika, otkrivaju nam da je kultura stanovawa na selu i prije 19.
vijeka bila razvijena, te da je posjedovala izuzetne arhitektonske i
prostorne vrijednosti.
46
Zahvaquju}i centralnom polo`aju ogwi{ta unutar skoro
kvadratnog oblika prostorije i mobilnom namje{taju, unutra{wi
prostor ku}e tretiran je polivalentno. Kori{ten je za razne namjene:
dnevne i no}ne aktivnosti, kao dnevna i gostinska soba, kuhiwa i
trpezarija istovremeno, ali i kao radna soba za obavqawe privrednih
djelatnosti.
3.2.6. Vawsko oblikovawe
Graditeqev do`ivqaj prirodne sredine, wegovo razumijevawe
istovremeno suprotstavqenih prirodnih procesa, imao je va`nu
ulogu, slu`io kao inspiracija. Zato se u skladnom rasporedu
gra|evina u okru`ewu i ogledaju osnovni kvaliteti vawskog obliko-
vawa profanog i sakralnog graditeqstva na prostorima Zapadne
Krajine. Vezanost graditeqa za `ivot u prirodi, od koje je direktno
zavisio, izgra|ivala je princip prirodnosti, istinitosti i iskrenos-
ti. Poimawe razvojnog napretka civilizacije je takvo da dominant-
nu ulogu ima ~ovjek, ali samo kao sastavni dio cjeline, prirodno bi}e.
Oblikovni utisak najja~i je u grupisawu. Nije ograni~en samo
na jednu gra|evinu. U principu, na strmom i tijesnom prostoru zaseo-
ka, graditeq grupi{e gra|evine uz puno uva`avawe mjesta. Pa`qivo
bira lokacije za gra|evine u zavjetrini. Raspore|uje ih znala~ki i
pa`qivo, po prirodnom nagibu zemqi{ta.
Ponavqawem istog oblikovnog motiva na svim gra|evinama u
zaseoku, igrom raznih volumena, uz razli~ite nivelacione kote,
stvara varijacije na~ina `ivqewa, u idili~nom jedinstvu izgra|enih
gra|evina i netaknutog prirodnog okru`ewa.
Milenko Stankovi}
152
46
Ranko Findrik, Narodno neimarstvo, Sirogojno,1996. godine, str. 21.
Visoki krovovi u crnoj boji (usqed izlo`enosti atmosferskim
uticajima, drveni pokriva~ je potamnio), kontrastom i o{trom for-
mom, u vidu samostalnih akcenata, paraju plavetnilo neba.
Sti~e se utisak bezgrani~ne igre krovova koji se takmi~e i
nadme}u jedan sa drugim, {to poja~ava ukupan oblikovni utisak u pros-
toru.
Na prvi pogled sti~emo utisak da su gra|evine narodnog ne i -
mara bez nekog reda rasute po terenu. Me|utim, kad im pri|emo bli `e
i analiziramo ih, dolazimo do spoznawa da je svaka od gra|evina pa` -
qivo i smi{qeno locirana, funkcionalno i svrsishodno postav qe na
na za to prethodno odabrano mjesto.
Oblikovne karakteri stike pojedina~nih gra|evina ogledaju se
u kontrastu proporcije horizontalne mase zida prizemqa i uzdignu-
tog, strmog krova. Impozantno uzdignut krov tri do ~etiri puta je
vi{i od visine zida prizemqa i djeluje predominantno. Stati~ki gle -
dano, predstavqa opasnost po stabilnost, od bo~nog udara vjetra.
Iskustva graditeqa
153
Sl. 114. Gra|evine narodnog neimara locirane su na obodu brda, kako bi se za{titila obradi-
va zemqa, ali i sprije~io udar o{trog planinskog vjetra. Skladna harmonija i dopadqi-
va kompozicija dominiraju ali se i uklapaju u prirodno okru`ewe kao {to je vidqivo
na slici
Milenko Stankovi}
154
Sl. 115. Snimak ulaza u zaselak u Kusi}ima, iz 1958 god. gdje su u prvom planu vidqive privredne
zgrade. Gradacija je potpuna, postepena, pravilna i usmjerena ka centralnom motivu, ku}i.
Sl. 116. Selo Bijelo Bu~je, danas. Pogled na doma}instvo i privredne zgrade sa puta. Gradacija
gra|evina i uklapawe u prirodu je potpuno, ba{ kao i na prethodnim slikama, odnosno
kao prije 50, 100 i 150 godina.
Pravilna geometrija i volumen krova djeluju naizgled strogo.
Utisak dominacije krova poja~an je strehom koja prekriva zidna brvna.
Spu{ta se nisko, do ispod visine ~ovjeka, oko 120 cm do 160 cm iznad
zemqe.
Strehom preklopqeni zidovi, mali otvori (prozora, vrata),
nagla{ena horizontalna podjela brvana, sa blagom sjenom, odaju utisak
usitwenog mjerila. Prizemqe poprima qudski pitome i maketarske
karakteristike.
Geometrijska tvrdo}a krova ubla`ena je mekim linijama i usit -
wenim ritmom nepravilnih sitnih elemenata pokriva~a. Vi{eslojni
drveni klis naprosto mami pogled. Pri|emo li krovu bli`e, spoznaje-
mo prijatan utisak wegove za{titni~ke dominacije nad prizemqem.
Osje}a se ~vrsta veza gra|evina i tla. Veza gra|evine sa tlom
je naizgled smiona, jednostavna, pomalo naivna, a ipak neraskidiva.
Pristupimo li u isto~no dvori{te, koje je ogra|eno poje di na ~ -
nim gra|evinama u jasnom i sagledivom ra sporedu, odmah se odaje
definisani kolektivni duh `ivqewa u patrijarhalnoj sredini.
Prostor dvori{ta nije hladan. Strogost, grubost, surovost i
meko}a, slo`eni su u skladnom jedinstvu, ba{ kao sav seoski `ivot.
Gra|evinama definisani okviri dvori{ta omek{ani su i ople-
meweni obiqem vo}a i zelenim travnatim povr{inama.
Grubo obra|ena brvna i dominantno uzdignut krov smireni su
izdizawem zavr{etka strehe. Nagla{eni trijem, sitni detaqi pokri-
va~a, usitweni ritam zidova, prozora i vrata, doprinose prijatnijem,
qudskom mjerilu `ivqewa i osje}aja sigurnosti. Sve su gra|evine
maksimalo prizemqene. Stvoren je topao utisak u ambijentu, i
omogu}ena dostupnost, jer je sve tu na dohvat ruke). Obiqe zanimqivih
detaqa oboga}uje i stvara zanimqivu i prijatnu atmosferu u
dvori{tu. Ujedno je izvr {ena kvalitetna priprema za ulazak u
unutra{wi prostor prostorije sa ogwi{tem, ku}e kao centralnog
mjesta unutra{weg do`iv qaja. Posjetilac se znala~ki priprema da se
sa nepreglednog prostra nstva, otvorenog prostora, skoro neprimjetno
dovodi u polu ogra|eni prostor dvori{ta, unutar koga mu se omogu}ava
potpuna sagledivost i daje jasno usmjerewe u kretawu ka ku}i, najve}oj
gra|evini unutar za d ru`nog stana. Put do ulaza nije pravolinijski,
krivudav je i `ivotan. Posjetioca ~eka dosta iznena|ewa. Nad ulazom
u ku}u do~e kuje ga dio krova koji je pokrenut i uzdignut tako da formi-
ra duboku sjenu, koja za{titni~ki natkriva i {titi ulazna vrata.
Mami i provocira posjetioca na sagledavawe unutra{wosti. To je
odli~na i postepena priprema za ulazak u ogra|eni prostor ku}e,
mjesto centralnog do`ivqaja, sveti, intimni ogra|en prostor za
porodicu.
Iskustva graditeqa
155
Zakqu~ak analize sa~uvanih primjera od 18. vijeka do danas, na
istra`ivanoj teritoriji, je da se vawsko oblikovawe crkava brvnara
ne razlikuje od ku}e za stanovawe. Pouzdano se mo`e tvrditi da su i
ranije, u sredwem vijeku, crkve brvnare bile oblikovane na ovakav ili
sli~an na~in.
Milenko Stankovi}
156
Sl. 117. Zaselak u Imqanima oslikava pa`qivu lokaciju i
gradaciju gra|evina, u ciqu po{tovawa prava na vidik.
Harmonija izgra|enog prostora i prirode je potpuna.
Sl. 118. Ulaz u ku}u sa nadstre{-
nicom, funkcionalan i obli -
kovno prihvatqiv detaq.
Sl. 119. Dio ambijenta u dvori{-
tu; vidqiva je streha
koja se nisko spu{ta i
daje dojam qudski pri-
hvatqive dimenzije
Sl. 120. Naseqe u Stri~i}ima oslikava uokvireno isto~no dvo-
ri{te sa pogledom na zgrade o`ewenih zadrugara i ulaza
u ku}u. Zaselak je autenti~an, pa`qivo organizovan, po
tradicionalnim principima narodnog graditeqstva. Uok-
virenost dvori{ta zgradama je u ciqu o~uvawa intimnosti.
Osnovna razlika vawskog oblikovawa drvenog hrama i ku}e
ogleda se u ne{to ve}im dimenzijama hramova, strmijem i elegantnijem
krovu na kome su dominantno istaknuta vjerska obiqe`ja, te raspore-
du vrata i prozora, kao i tlocrtnoj osnovi prilago|enoj vjerskom
obredu. Iz izlo`enog, mo`e se potvrditi postavqena hipoteza:
Crkvu u drvetu - dom za boga, gradi narodni graditeq po istim
principima kao i ku}u od drveta - dom za porodicu.
3.2.7. Oblikovawe i op{ti utisak
Krovovi gra|evina narodnog graditeqa impozantnih su dimen -
zi ja, strmi su i dominantni. Predstavqaju nagla{eni akcenat, uspo s -
tav qaju jasne koordinate u prostoru. Jasnim usmjerewem strana, kosi
spoj ravni i usmjerewe sklopova ka {qemenu, tra`e komunikaciju sa
nebom, u koje naprosto prodiru. Elegantni su, sa skladnim srazmjera-
ma.
Poletna strmina krova pri dnu se ubla`ava blagim prelazom
strehe, koja poprima impozantne dimenzije od 182 cm u horizontali,
kod hrama u Pala~kovcima. Osnovna funkcija strehe je da odbaci vodu
{to daqe od zidnih brvana i tako ih za{titi. Masa krova za{titni~ -
ki djeluje nad niskom masom prizemqa, a {to se poja~ava sjenkom
strehe.
Spoj krova na uglovima nije zao{tren u jednu ta~ku, ve} je
zaobqena u vidu ~etvrtine kruga. Razlog je jasan - ravne povr{ine gre -
bena nisu podesne za pokrivawe klisom, a to je efektno iskori{teno
u oblikovawu. Pokriva~ od klisa lepezasto se razastire i pravi lo -
gi~an i skladan prelaz.
Jednostavna i tvrda geometrija ubla`ena je sitnim detaqima
vi{eslojnog pokriva~a od drveta. Krivudave i nepravilne linije
pokriva~a stvaraju dinami~nu i pokrenutu povr{inu. Plohe krova su
zanimqive, treperaste i ne djeluju kartonski glatko, kao kod savre-
menih krovova. Lomovi krovnih ravni iznad grebena ubla`avaju
geometrijsku egzaktnost ina~e lijepog krova.
O{te}ene povr{ine vi{eslojnog klisa tokom duge izlo`eno -
sti vremenskim uslovima, na brvnari u Pala~kovcima, ostavila je
vidqive kovane eksere, koji kao akcenti izviruju iz ravni krova. Tu je
dodatno poja~ana dinamika pokriva~a. Razigrana i stepenasta po -
vr{ina krova sudara se sa pravilnom geometrijom ravnih linija
{qemena.
Gredica {qemena gra|evina je ponekad isturena na ~eonim
Iskustva graditeqa
157
stranama, i tu dominira vjersko obiqe`je, izrezbaren krst ili
{iqak. Na ku}i je velika povr{ina krova razbijena raznim otvorima
za odvod dima, baxama, i sl.
Milenko Stankovi}
158
Sl. 121. Slika strehe, sa pokriva~em na
hramu u Pala~kovcima prije
rekonstrukcije gra|evine.
Sl. 122. Popre~ni presjek kroz strehu na ulazu u
hram, sa jasnom konstrukcijom i obradom, uz
pa`qivu dekoraciju, dotjeranu u detaqe.
Sl. 123. Crte` Ranka Findrika na {qemenu ku}e.
Prikazano je rje{ewe spoja ~etvorovodnog
krova, sa presjekom {qemewa~e i spojevima
pokriva~a, sa potkonstrukcijom i elemen-
tima zakivka sa kotiranim dimenzijama
Sl. 124. Detaq krova u Pala~kovcima prije
rekonstrukcije, treperasta povr{i-
na pokrova i pravilna geometrija
{qemena, kontrastom daju prijatan
oblikovni detaq.
3.2.8. Dekoracija
Dekoracija samoukog neimara na ku}i i ostalim gra|evinama
profane arhitekture, na prvi pogled, iz daqine, svela se na skladno
dimenzionisawe i obli ko vawe gra|evina. Te{ka vremena i velike
oba veze prema feudalcu nisu ostavqale dovoqno vremena za kitwasto
ukra{avawe.
Me|utim, pri|emo li gra|evinama bli`e, do izra`aja dolazi
plitka plastika, sa mno{tvom sitnih detaqa obra|enih u ~i p kastoj
dekoraciji. Dijelovi ku}e su ukra {eni nenametqivom rezbarijom.
Uo~qivo je da se nosivi elementi ku}e ukra{avaju na isti na~in kao i
sitni inventar, oprema u ku}i, kao npr. preslice, ~a{e, vodijeri... To
je vjerovatno iskonska potreba ~ovjeka za stvarawem prijatnijeg
okru`ewa.
Ukra{eno je krovno {qeme i profilisan pokriva~ od klisa.
Istican je spoj ~eonih i bo~nih strana krova, kao i otvor za odvod
dima. Na {qemenu ku}e posebno je dekorisan kraj, prepust, za koji se
vjeruje da je {titio doma}ina od zlih sila.
Dovratnici, doprozornici, vrata, dekorisani su na razne
na~ine. U kasnijem periodu, kod pojave trijema, dolazi do kitwastije
dekoracije. Posebno su dekorisani rukohvati i zasuni na vratima ku}e
i ostalih zgrada. Profilisan i dekorisan je strop od {a{ovaca kao i
nosive grede.
Dekoracija drveta geometrijskim oblicima je jako stara. Nisu
o~uvani predmeti ili sredwovjekovne gra|evine, ali je vidqivo da su
na kamenim spomenicima primijewene tehnike rezbarewa drvetom. U
prikazu velikog ste}ka iz Zgo{}e, ka`e se: Kosi rez, o{tri bri dovi
i minu ciozno jasni potezi, odaju majstora koji rezbari u kamenu.
Suvi{no je dokazivati koliko tehnika i motivi ukrasa na ste}cima
podsje}aju na duborez. Povr{nom posmatra~u ove ornamentike neo -
doqivo se name}e misao da je umjetnik svoja prva znawa o oblikovawu
materije stekao obra|uju}i drvo.
Za ukra{avawe drvenih hramova narodni graditeq je imao
vi{e vremena, `eqe, razloga i truda, da bi napravio gra|evinu dostoj-
nu boga. Tu je dekoracija do{la do punog izra`aja. Bila je skromna i
kitwasta, ali uvijek sa mjerom. Duborez i bojena ornamentika najboqe
su izra`eni na vratima. Stubovi, trijemovi, vijenci, svod, streha,
rozete, ikonostas i {qeme, uvijek su dekorisani. Svi su duborezi
plitki, samo na vratima se dozvoqavaju dubqi reqefi. Plitki
duborezi su ~esto poja~ani bojom. Ciq je da biqne {are i drugi
Iskustva graditeqa
159
oblikovni motivi do|u {to vi{e do izra`aja.
Primijeweni motivi dekoracije nisu iskqu~ivo vezani za
arhitekturu u drvetu. Takve motive nalazimo i kod gra|evina u kamenu
(na frizovima) tokom razvoja ra zli~itih kultura. Dio dekoracija je
saglediv na datim prilozima.
Prvobitno skloni{te
Prvo skloni{te ~ovjek je gradio od prirodnog ma terijala,
drve ta i kamena.
Vje{tina gra|ewa jedna je od najzna~ajnijih qudskih aktivnos-
ti.
Pravih i neposrednih dokaza o izgradwi prvobitnih sklo ni -
{ta na ovim prostorima nema. Wihov prvobitni izgled mo`emo samo
naga|ati. Istra`iva~i su u to doba biqe`ili samo zna~ajnije sred-
wovjekovne spomenike, naseqa i nekropole. Narodnom graditeqstvu,
posebno prvobitnim skloni{tima, nije pridavan zna~aj u literaturi.
Bi qe{ke oslikanih gra|evina od strane putopisaca, ne mogu se
uzeti kao pouzdan dokaz stvarnog, ~iweni~nog stawa. Imaju}i u vidu
~iwenicu da su putopisci tendenciozno isticali bijedno stawe ku}e,
zaista bi bilo apsurdno o~ekivati iskr en opis o privremenim sta -
ni{ tima, skloni{tima.
Zajedni~ka kara kteristika prvobitnih skloni{ta je da nisu
Milenko Stankovi}
160
Sl. 125. Ulazna vrata na hramu u
Pala~kovcima.
Sl. 126. Crte` ulaznih vrata sa prikaza-
nom dekoracijom i detaqima.
slu`ila za stalno stanovawe. Koristimo pojam prvobitno sklo ni -
{te, umjesto ku}a, jer mu je to i bila stvarna funkcija.
Iskustva graditeqa
161
Sl. 127. Naslon za stoku u Lusi}ima. Snimak iz 1926. god.
Sl. 128. Ku}a Davida [trpca, selo Melina, srez Zmijawe. Snimak iz 1926. god.
Razlika u odnosu na naslon za stoku sl. 127 u vawskom oblikovawu gotovo je neprimjet-
na. To je svjedo~anstvo koliko je pa`we poklawao narodni graditeq izgradwi naslona
za stoku, gotovo isto kao i za gradwu sopstvene ku}e. U stvari, naslon za stoku mu je bio
izvor egzistencije, osnovna privredna aktivnost za opstanak u prostoru.
U grupu prvobitnih skloni{ta ubrajaju se zemunice, pe}ine,
~obanske kolibe, kao i nasloni u poqu, planini i sl.
Gra|ewe privremenih skloni{ta u poqu i planini je drugi vid
koji se i danas koristi za sklawawe qudi i stoke od nevremena, u sto -
~arskim krajevima.
Koliki je zna~aj narodni graditeq pridavao naslonu za stoku,
ko{ari, najboqe vidimo na prilo`enim fotografijama. Ku}a Davida
[trpca i Luje iz Jablana gotovo su istovjetne obrade i vawskog
oblikovawa sa naslonom za stoku u tom kraju.
Jednoprostorna ku}a
Prvobitni oblik ku}e na istra`ivanoj teritoriji bio je jedin-
stven prostor sa vatrom, ogwi{tem, jednodijelna, jednocijelna brv-
nara. Me|utim, i kod razvijenije, dvodijelne brvnare, narodni pojam
ku}e ve`e se za prostoriju u kojoj gori vatra. Uobi~ajeno je u narodu,
kad se sjedi u sobi, da se ka`e: Idi u ku}u i donesi vode! Umje sto -
Milenko Stankovi}
162
Sl. 129. Ku}a Luje iz Jablana, snimak 1926.god., sa porodicom. Razlika u oblikovawu je ne{to
boqa od ku}e Davida [trpca, ali je jo{ uvijek dosta skromna.
ku}a, u narodu se ~esto ka`e samo - ogwi{te, dim, a {to podrazumijeva
navedeni pojam.
47
Ku}a predstavqa i ~itavo porodi~no naseqe (u narodu se govo -
ri: ku}e Milankovi}a, Vrsajkovi}a, iako se zna da se to odnosi samo na
jednu ku}u unutar zadru`nog naseqa). U pravnom smislu rije~i, ku}a je
bila i obveznik poreza (pla}ao se po ku}i, ili po dimu). Tako je ku}a
pred stav qala doti~nu porodi~nu ili zadru`nu zajednicu.
Krajem pro{log vijeka, ili ta~nije 1899. g. austrijski profe-
sor Rudolf Meringer je, tragaju}i u Bosni za {to jednostavnijim stam-
benim prostorom, kratko zapi sao: Jednocijelnu ku}u dodu{e nisam
vidio, i dodaje, ...ali to }e svakako biti slu~aj. Ja dr`im posve vje -
rovatnim, da takvih ku}a jo{ mnogo ima.
48
U svom dru gom putovawu
kroz Bosnu opet nije prona{ao jednocijelnu brvnaru. Zapisao je sa tog
putovawa sqede}e: Qetos sam fotografisao ~itav niz pravih
gra|evina na pawevima (sojenice), u kojima se i danas stanuje. Ima ih
u sjevernom i sjeverozapadnom dijelu Bosne.
49
Konstatuje da je iz dru-
gog putovawa nau~io da razlikuje bosansku i hercegova~ku ku}u.
Zapisuje: Hercegova~ka ku}a ni nema prave sobe {to zna~i da je ku}a
od jedne prostorije (jednocijelna). Hercegova~ka je ku}a iz samog
ogwi{nog prostora razvila kulturni prostor.
50
Najve}i dio prou~avawa seoskog stana od tog vremena polazi od
jednodijelne ku}e. Zahvaquju}i francuskom putopiscu Furkadu, danas
imamo opis unutra{wosti jednodijelne ku}e. Oslikana je ku}a seqaka
iz Kozarca (nedaleko od Bawaluke), u kojoj je preno}io (ili boqe
re~eno, kozara~ki aga mu je spremio besplatno preno }i {te, tako {to
je prethodno istjerao doma}ina iz so pstvene ku}e).
Koliba je najboqa u ~itavom selu, bila je neo bi~no jednos-
tavna i primitivna. Imala je jednu jedinu sobu (u ku}i dugoj dvadeset,
a {irokoj oko dvanaest stopa), bez dimwaka, bez prozora. Dva otvora
na isto~noj i zapadnoj strani, slu`ila su kao vrata. Sagra|ena je bila
od {umskih debala, zajedno sa korom wihovom, sa krovom od dasaka (on
je katkad bio pokriven slamom ili mahovinom). Bez pe}i: ogwi{te je
bilo na sredini sobe, a oko wega uku}ani. Stanovnici se pore |aju oko
vatre, nalo`ene na sredini ku}e, a kad im dim odvi{e po~ne
dosa|ivati, onda oni dignu polovinu krova. Na krovu, uostalom, svag-
da ima baxa. Kad stegnu zimske no}i, ne gasi se vatra na ogwi{tu
({ume ima dosta), i k ogwi{tu svi okre}u noge, a ostalo tijelo umo-
Iskustva graditeqa
163
47
Dr Jovan Cviji}, Balkansko poluostrvo i ju`noslovenske zemqe, Beograd 1966. godine,
str. 279.
48
Rudolf Meringer, Pu~ka ku}a u BiH, GZM, Sarajevo, 1899. godine, str. 193
49
Ibid, str. 231
50
Ibid, str. 232
tavaju u ov~ije ko`e, ne mare}i {to ih jedu insekti. Kao sav namje{taj,
u sobi se nalazi kov~eg, u kom se dr`i staja}e sve~ano ruho, potom
oru`je i suho meso, povje{ano po duvarima, i po koji sud od bakra ili
pe~ene zemqe. Tlo je od utabane zemqe, bez dasaka. Nekoliko pregr{ti
sijena i slame slu`e kao posteqa. U ku}i je `ivjela velika porodica,
sa mnogo ~lanova, a zimi se u woj sklawala i stoka.
51
Autor jasno oslikava jednodijelnu brvnaru tog perioda. Defi -
ni{e je u prvoj rije~i kao kolibu, ne kao ku}u, a zatim dodaje: najve}a
je u selu (vidi se da je opis tendenciozan). ^udno je da autor eviden-
tira da je tu `ivjela velika porodica, a ne zapisuje i ne analizira gdje
su, i da li su svi tu mogli spavati. Kuda su oti{li, kada su otjerani iz
ku}e? Ne zapisuje ni{ta o drugim gra|evinama uz ku}u u okviru dvo -
ri{ta, kojih je vjerovatno moralo biti. Pretje ri vawe predstavqa i
konstatacija da se u ku}i zimi sklawala i stoka. To svjedo~i da je
istovremeno morao postojati jo{ neki prostor: zaklon, tor za boravak
stoke. Boravak stoke zimi u ku}i bio je vezan za obavqawe privredne
djelatnosti. U ku}i se za vrijeme jakih zima morala sklawati neja~, pa
i mladun~ad stoke, da bi se za{titila i pre`ivjela. Ne smiju se zabo-
raviti o{tri klimatski uslovi Kozare, a to je jedina gra|evina u kojoj
je gorjela vatra. Oko ku}e kao sredi{ta moralo je da bude vi{e zaseb-
nih stambenih jedinica, zgrada, zbog puno ~lanova doma}instva.
Upravo razu|ena struktura zadru`nog stana nije zahtijevala da se ku}a
dogra|uje i posebno razvija.
Malo detaqniji opis jednodijelne ku}e ostavio nam je Artur
Xon Evans u selu Fo~a 1875. g. gdje opisuje ku}u `ene, samohrane majke,
hri {}anke, na specifi~noj i nezahvalnoj lokaciji:
Nemogu}e je opisati mizeriju kolibice i wene okoline.
Iscrp qenu majku i siroto zamazano dijete, jedva ne{to boqe odjeveno
nego onog dana kada je do{lo na svijet. Sve u ku}i je najbjednije. Patos
je od zemqe, a nekoliko kamenova na sredini dr`e vatru na ogwi{tu.
Iznad vatre je obje{en kukasti komad drveta, o wemu visi kazan. Jedan
mali otvor je na krovu za izlazak dima, koji je garom prekrio drvene
zidove, jednako kao i unutra{wost dimwaka. Neka niska pregrada zak-
lawala je le`aj. U kolibici nije bilo mnogo svjetla, jer je ono ulazi-
lo jedino kroz vrata, a oni drowci, ra{ireni iza nas vani, bili su
jedini na mje{taj. Uz kolibicu se nalazila mala {upa, u kojoj nam se
pri~inilo da ima krava, sjedalo za koko{i i gomila kukuruza. Ali,
koliko malo pripadne raji od onoga {to obradi, vidi se iz veli~ine
ko{a, koji je, u stvari, samo ispletena korpa. Me|utim, neopisiva i
izrazita oskudica bila je najja~e vidqiva u istro{enim odijelima,
Milenko Stankovi}
164
51
Mithat [ami}, Francuski putopisci u Bosni na pragu 19. stoqe}a, Veselin Masle{a,
1966. godina, str. 261.
sada obje{enim preko ograde. To su bili drowci bez oblika. Poslije
ovog nismo se mnogo ~udili {to su hri{}anska sela toliko udaqena od
seoskog puta.
52
Iz opisa autora jasno se zakqu~uje da se radi o jednodijelnoj
brvnari tog perioda. Jasno se oslikava, u sredini ku}e, ogwi{te sa
verigama, koje vise o gredi, veri`wa~i.
Iz opisa prepoznajemo perdu, nisku pregradu od daske, koji zak-
lawa le`aj od pogleda i ujedno {titi vatru na ogwi{tu od udara vje-
tra sa vrata. ^esto se perda nalazila uz jedna vrata, obi~no isto~na,
koja su ve}a i komunikativnija, a rje|e uz oboja.
Nastanak pregrade bila je nu`na potreba, ali se mo`e smatrati
i prvim znakom te`we za podjelom jedinstvenog prostora, `eqom za
ogra|ivawem, pregra|ivawem i dijeqewem. Na ku}i nema prozora, pos-
toje samo vrata kroz koja ulazi oskudna svjetlost.
Otvori za dim nalaze se na krovu ku}e, iznad ogwi{ta.
Opis ogwi{ta ...gdje je ovih nekoliko kamenova na ogwi{tu
koji dr`e vatru, neophodno je malo pojasniti. Oslikani su kameni
prijekladi (u stvari, radi se o dva usa|ena kamena stubi}a, sa jedne
strane i kamenom gredicom preko wih, koju nazivaju poglavqe).
53
Kod analize ku}e ne smije se zanemariti ~iwenica da se radi o
samohranoj majci i ku}i uz seoski put. To su bitni, limitiraju}i i
ograni~avaju}i faktori wenog razvoja. Lokacija gra|evine uz put
uslovqavala je minimalne dimenzije i neupadqiv izgled. Na tako
istaknutom mjestu ku}e su vi{e bile izlo`ene raznim neda}ama, kako
konstatuje i sam autor. Takve su ku}e gradile doseqene porodice, ili
tek odijeqena mlada doma}instva. Te{ko materijalno stawe uslovqa -
valo je i ograni~ilo mogu}nost razvoja. Analizirana porodi~na ku}a
je igrom sudbine ostala bez mu{ke glave, doma}ina.
Svakako se time ne `eli pore}i da je jednodijelnih ku}a bilo u
pro{losti. ^itav vijek prije Meringera na istra`ivanoj teritoriji
bilo je i razvijenih, dvodijelnih ku}a brvnara. Neke od wih imale su
~ak i pe} za zagrijavawe (vidi - Austrijski putopisci 1783/84. godine).
Iz opisa vidimo da se ne analizira dogra|eni prostor koji
predstavqa izdvojeni dio stana, iako nije bio obi~aj da se uz jednodi-
jelnu ku}u ne{to dogra|uje. Putopisac je zanemario va`nu ~iwe ni cu
da se stambeni prostor narodnog graditeqa ne mo`e smjestiti izme|u
~etiri zida jednodijelne brvnare. Ku}a se gradila kao centralan dio
zadru`nog stana, ali uz wu postoje uvijek i druge izdvojene gra|evine.
Iskustva graditeqa
165
52
Vi{e o ovome vidi u kwizi, Artur Xon Evans, Kroz BiH pje{ke tokom pobune avgusta i
septembra 1875. g, Veselin Masle{a, Sarajevo 1965. godine, str. 134 i daqe.
53
Vi{e o prijekladu kod: Ranko Findrik, "O prostoru stare seoske ku}e", 157, 158; Prijeklad -
kamen {to je stavqen sa strane da se drva ne razme}u, od glagola preklasti, prema rje~niku
hrvatskog ili srpskog jezika JAZU.
Istra`iva~ je tretirao i analizirao ku}u kao cjelovit, a ne
kao iz dvojeni dio stana. Tako je izgubio iz vida cjelinu stana, a {to je
nepri h vatqivo. Jedna prostorija, ogwi{te, ku}a, uslovan su pojam, jer
stan ~ini vi{e zasebnih zgrada i ku}a kao centralni i sastavni dio te
cjeline. Posmatramo li ogwi{te ku}e kao prostor gdje se zadovoqava
najvi{e potreba, nikad ne smijemo izgubiti iz vida da je to samo dio
cjeline za dru`nog stana. To je osnovna mjera opreza u tuma~ewu stana
narodnog graditeqa.
Bez obzira na materijal od kog je gra|ena i vremenskoi period
nastanka, prostorija sa ogwi{tem u sredini bila je sredi{we mjesto
okupqawa, `ivota i rada porodice unutar zadru`nog naseqa. Zato je
ku}a, bez obzira na to da li se gradila u vi{im predjelima Tesli}a,
Zmijawa, Imqawa, Bawalu~kih vr hovina, Ozrena, Motajice, Kozare
ili niz Savu od Du bice do Broda, gra|ena po istim, nepisanim pravi -
lima.
Usqed nedostatka drveta, ponekad se pribjegavalo gradwi ku}e
sa drvenim skeletom sa ispunom od pru}a, naboja zemqe... i sl. Tragovi
sredwovjekovnih gra|evina vidqivi su na ku}i od drveta, brvnari
(postoje skromni istorijski podaci o izgledu jednoprostorne ku}e
sredwovjekovne Bosne)
54
, koja je zadovoqavala uslove stalnog boravka
u okviru zadru`nog stana.
Gra|ena je iskqu~ivo kao prizemna zgrada, sa dvoja vrata
(isto~na i zapadna).
Isto~na vrata su bila ne{to {ira i slu`ila su za komunici-
rawe sa vawskim svijetom (isto~nim dvo ri{tem), za sve zdravo i dobro
u `ivotu. Na Badwi dan se na wih unosio badwak, a na Bo`i} uvodio
polo`enik. Nova mlada je qubila prag isto~nih vrata i ogwi{te. Na
wih se unosilo novoro|en~e...
Zapadna vrata bila su ne{to mawa i slu`ila su kao funkcio -
nalna veza za komunikaciju sa pomo}nim privrednim zgra dama. Ku}a se
~istila od istoka prema zapadu, da bi se na zapadna vrata izbacilo
sme}e. Na wih se iznosio umrli ~lan porodice. Slu`ila su za sve
prqavo i nezdravo u `ivotu.
Obi~no se neposredno uz isto~na vrata nalazila perda (niska
pregrada) i klupa za sjedewe. Namje{taj je bio oskudan i sav je u
funkciji obavqawa ku}nih poslova i spremawa hrane. Polica i dolap
bili su fiksni, ujedno i najkrupniji dijelovi namje{taja. Ve}i dio
prostorije sa ogwi{tem je slobodan, fleksibilan, te je slu`io za
Milenko Stankovi}
166
54
Ranko Findrik, Dinarska brvnara, Sirogojno, 1998, str. 6 i 7
obavqawe raznih djelatnosti (i dijela privredne aktivnosti). U
dugim, zimskim no}ima i o lo{em vremenu tu se prera|ivala qetina, a
no}u se spavalo na podu. Od pokretnih stvari bio je tu kov~eg za odje}u
i vrijedne stvari, sinija sa nekoliko trono`nih stolica.
Dvoprostorna ku}a (sa izbom i vi{eprostorna)
U Krajini je dvoprostorna ku}a jo{ i danas najzastupqeniji
tip ku}e u drvetu, tamo gdje ih jo{ ima. Bila je zastupqena svugdje gdje
je bilo {ume. Naj~e{}e se javqala u dispoziciji sa ogwi{tem i sobom.
Javqaju se razna varijantna rje{ewa u ciqu kori{tewa uslova sre-
dine, kao gra|ewe na kosini, koje je uslovilo pojavu izbe ispod sobe. U
principu, ako nije bilo izbe, bio je ve}i prostor ogwi{ta i mawi
prostor sobe. Ovako organizovan prostor naziva se dvocijelna ili
dvodijelna ku}a, dinarska brvnara planinskih i brdovitih predjela
ju`no od rijeka Save i Dunava.
55
Posebno izdvojenu, najve}u u okviru
stana, detaqno ju je izanalizirao Ranko Findrik. Poklonio mi je
fotografije i nacrte brvnara iz perioda svojih istra`i va wa, na
prostoru Go rwe Prekaje u okolini Drvara.
Iskustva graditeqa
167
55
Ranko Findrik, Narodno neimarstvo, Sirogojno,1994, str.74
Sl. 130. Na slici se vidi
jednodijelna brv-
nara, kao nu `an
smje{taj tek osamo -
staqene porodice
u Bosa nskoj Kraji-
ni.
Sl. 131. Ono {to bi odgovaralo izvornoj jednodijelnoj brv-
nari, gra|enoj po tradicionalnim principima, vidi se naj-
boqe na fotografiji, snimqenoj pred drugi svjetski rat na
obroncima Kozare. O~igledno je gra|ena za tek odijeqeno
doma}instvo. Ku}a je gra|ena u narodnom stilu (obliko-
vawe i krov), ali su vrata na neuobi~ajenom mjestu i samo su
jedna (odstupa se od nepisanih pravila, o~igledno se radi o
gradwi iz nu`de).
Milenko Stankovi}
168
Sl. 132. Crte`i i slike Ranka Frindriha na istra`ivanom prostoru Drvara iz 1950. god.
(poklon autoru).
Iskustva graditeqa
169
Sl. 133. Izometrijski izgled starovla{ke brvnare sa Zlatibora, crte` Ranka Fridriha (poklon
autoru).
Sl. 134. Dinarska brvnara u Drvaru, u oblikovnom smislu i konstrukciji potpuno odgovara
starovla{koj brvnari, samo nema kapi}a - otvora za odvod dima nego ima pomi~ni otvor.
U pozadini je vidqiv ambijent sela iz tog perioda koji oslikava odli~no prilago|avawe
gra|evina uslovima lokacije.
Analiziramo li izlo`eno, vidqivo je da su brvnare u Drvaru
istog oblikovnog tretmana i dispozicije, kao i starovla{ka brvnara
sa Zlatibora. Postoje samo neznatne razlike u dimenzijama, kako je
konstatovao i Ranko Findrik.
Sama ~iwenica da su brvnare prostora Krajine i Zlatibora
istog dispozicionog i oblikovnog izraza, inicira nam potrebu
uporednog istra`ivawa i pore|ewa. Prilo`ene slike mogu poslu`i -
ti kao podloga za nova pore|ewa. Velika distanca, neprohodni putevi,
Milenko Stankovi}
170
Sl. 135. Brvnara iz sela Stublo na Zlatiboru. U konstruktivnom i oblikovnom smilu gra|ena je
kao brvnara sa istra`ivanih prostora.
Sl. 136. ^atmara u Seqa{nici kod Prijepoqa; iako se gra|evina gradi od drugih materijala, u
oblikovnom i funkcionalnom smislu izvodi se kao i dinarska brvnara ovih prostora
{umovit teren i nedostatak saobra}ajnica, navodi nas na razmi{qa -
wa: [ta je uslov zajedni~kom nastanku? Radi li se mo`da o istim
majstorskim dru`inama?
Kretawa su postojala, te je potrebno izvr{iti detaqnija
istra `i vawa i razna pore|ewa. Ve}i dio teritorije op{tine Drvar,
po Dejtonskom mirovnom sporazumu, pripada teritoriji drugog enti -
teta, ~ime je mogu}nost daqih istra`ivawa znatno ote`ana. Koris -
te}i razne izvore, do{lo se do saznawa da je veliki dio gra|e vina na-
rodnog graditeqstva, pri li kom ratnih dejstava i neposredno po
okon~awu sukoba, uni{ten i spaqen. Zato su prilozi do kojih je uspio
do}i Ranko Findrik u svojim istra `ivawima, vrijedna dokumentacio -
na osnova. Dio prostora op{tine Srpski Drvar, po rije~ima wegovih
stanovnika, jo{ uvijek je bogat gra|evinama anonimnog stvarala{tva
u drvetu.
Dvoprostorna brvnara je nastala dijeqewem velikog prostora
ku}e i uvijek ima dvoja vrata.
56
Prostorija u kojoj se nalazi ogwi{te, po narodnim kaziva wi -
ma, naziva se ku}a. To je mjesto gdje se okupqaju svi ~lanovi doma}in -
stva i gdje se zavr{avaju ku}ni poslovi. Tu se sjedi u dokolici, prima-
ju posjetioci i dogovara se posao. U zimskim ve~erima, na prelima,
ispredaju se pri~e i pjevaju narodne pjesme. Po potrebi i o lo{em vre-
menu, ili kad se uka`e potreba, obavqaju se tu i odre|ene privredne
aktivnosti.
Centralni motiv prostorije je ogwi{te. Polo`aj ogwi{ta
ostao je nepromijewen i nalazi se na sredini, jer se tu svi oku pqaju.
Dokaz su ku}e u Trivunovi}ima, Bijelom Bu~ju i na Mawa~i. Ponegdje,
u mawim zadrugama, ogwi{te se privla~i uz zid sobe. Na terenu
op{tine Mrkowi} Grad, u selima [ibovi i Trnovo, prona|eni su
takvi primjeri, a potvrdio ih je i profesor Rade Rakita na prostoru
Jawa - [ipova, kao i Nikola Pavkovi} u Imqanima.
Polo`aj ogwi{ta uz zid uslovqavao je izmje{tawe vrata u
pravcu vawskog zida, a suprotno zidu sobe, i ograni~avao okupqa we, te
iz navedenih razloga i nije bio mnogo rasprostrawen.
Pod u ku}i je od nabijene zemqe. Konstruktivno, ku}a je
gra|ena od vodoravno slaganih brvana, ukr{tenih na uglovima. Brvna
su se slagala na kamene temeqe ukopane na uglovima ku}e i ispod pre-
grade sobe. Kameni podba~aj bio je u funkciji za{tite gra|e (u narodu
poznata izreka da ne gwije japija). Gra|evine su ipak skoro na zemqi.
Iskustva graditeqa
171
56
Konstatacija Ranka Findrika, isto djelo, str. 76 (dokaz; izdvojena soba i daqe ostavqa
netaknut prostor pod krovnom kapom, a veza sobe i ku}e je neposredna dok je kod dogra|enih
sa vana)
Milenko Stankovi}
172
Visina zidova ku}e nikad nije prelazila visinu ~ovjeka. Krov je
izuzetno visok i strm i imao je funkciju brzog eliminisawa padavina
sa krov nog pokriva~a. Prepu{tena streha pokrivala je i {titila
zidna brvna. Visina krova obi~no je jednaka {irini brvnare. Nagib
krovnih ploha je nejednak, ...varira izme|u 45
0
i 60
0
.
57
Po nepisanim pravilima, ~eone strane krova ku}e su strmije od
bo~nih. Profesor Findrik je svojim istra`ivawima potvrdio raz-
like u krovnim nagibima strana. Krovni pokriva~ je od drvenih
da{~i ca raznog na~ina slagawa. Zanimqivo je da se dio tavanice iznad
ogwi{ ta naziva ~erjen, u tesli}kom kraju, isto kao i kod zlati borske
brvnare, a {to nije slu~aj u ostalim dijelovima istra`ivane teri-
torije.
Na krovu se obavezno gradi otvor za odvod dima, raznih obli-
ka. Komin je specifi~an oblik i naziv poklopca za odvod dima u
tesli}kom podru~ju, a vidqiv je na slici u prilogu.
57
Astrida Bugarski, Da{~ani krovovi u Bosni, GZM, Sveska 26, Sarajevo, 1971. godine, str. 91
Sl. 138. Otvor za odvod dima sa ogwi{ta na krovu ku}e u Tesli}u u narodu poznat kao komin.
Sl. 137. Otvor za odvod dima na krovu ku}e u [ipovu jo{ je u funkciji. Oblikovno je isti kao
i komin u Tesli}u, slika 138.
Soba je rano nastala, jer je postojala potreba da se porodi~ne
sve~anosti proslavqaju u krugu porodice. Tako je soba od postanka
osmi{qena kao prostorija za slavu i druge porodi~ne proslave.
Ne{to je mawa od prostorije sa ogwi{tem. To je sve~ana i pokazna
prostorija, te je zato stalno bila namje{tena. Malo je boqe opremqe-
na namje{tajem i ure|enija od prostorije sa ogwi{tem. Pod sobe obi~ -
no je bio potpo|en drvenim talpama. Strop je gra|en od da{~ica sa
utorima, {a{ovcima. Naj~e{}e dimenzije prozora bile su 30 h 30 cm.
Prostor sobe je zagrijavala pe} sa lon~i}ima (furuna). Lo`ila se iz
prostora ogwi{ta - ku}e. Kandilo, ikona, sto, krevet i pe}, statusni
su simboli sobe. Me|utim, pojava sobe nije okrwila zna~aj prostorije
sa ogwi{tem. Prostor ogwi{ta ostao je sredi{te oko kog se odvijao
`ivot u ku}i.
58
Svakodnevni i dragi gosti najradije su se i daqe pri-
mali u tom prostoru.
Ne mo`e se precizno odrediti kada su nastala dvoja vrata na
ku}i. Poznata je ~iwenica da su uslovqena rasporedom gra|evina u
zadru`nom nasequ. Upravo takav raspored vrata omogu}ava lak, brz i,
{to je posebno bitno, najkra}i pristup do svakog dijela stambene cje-
line. Hodna linija unutar zadru`nog doma}instva bila je na taj na~in
maksimalno skra}ena.
3.2.9. Razvojni oblici po horizontali i vertikali
Zadru`ni stan je od strane narodnog graditeqa shva}en kao
razu|en, fleksibilan i prostor lako prilagodqiv potrebama poro -
dice. Trpio je razne promjene, te dao mno{tvo tipova. Razvojem stana
po horizontali i vertikali dobijeno je mnogo razvojnih oblika. U pri-
logu su navedeni dosad prou~eni i zabiqe`eni razvojni oblici na
istra `i vanom prostoru. Danas, na`alost, sve o~uvane razvojne ob li ke
gra|evina, koji su tada evidentirani, te{ko je prona}i. Vrlo je malo
ostalo izvornih gra|evina, ali su one dovoqne da potvrde pravila u
provedenom istra`ivawu.
Razvojni oblici po horizontali
Dvodijelna ku}a (sa ogwi{tem na sredini prostorije)
naj~e{}i je pojavni oblik. Nastala je diferencijacijom (razdvajawem)
prostora cjelodnevnog boravka u prostoriju sa ogwi{tem i u sobu.
Tako je dobijena nova prostorija, soba. Funkcionalno je vezana za
prostoriju sa ogwi{tem, iz koje se komuniciralo sa prostorom sobe.
Iskustva graditeqa
173
58
Ranko Findrik, Narodno neimarstvo, Sirogojno, 1994, str. 30 - 31
Soba dobija boqu obradu: pod od daske (patos), strop od {a{ovca,
zidana pe}, prozor, kojih kod prethodnog razvojnog oblika, jednodi-
jelne ku}e, nije bilo. To je kvalitativni napredak, te`wa ka ve}em
stambenom komforu, posqedica ukupnog stawa koje prati razvoj
dru{tveno-ekonomskih potreba i mogu}nosti. Primjeri zabiqe`eni
na terenu dati su u prilogu.
Milenko Stankovi}
174
Sl. 139. Tlocrt prizemqa i podruma sa isto~nim izgled ku}e sa istra`ivanog prostora
Trodijelna brvnara vi{i je razvojni oblik, na stao po istim
principima kao i dvodijelna. Osnovna ra zlika je vidqiva u broju soba.
De{avaju se varija ntnija rje{ewa u dispoziciji (kao npr. mogu}nost
pregra dwe oko centralnog prostora ogwi{ta, sa obje strane po jedna
prostorija, zatim sa jedne strane se dogra|uje ve}i prostor koji se
dijeli na dvije sobe, gdje prostor ku}e zadr`ava centralno ogwi{te i
funkcionalnu organizaciju). Podvarijantna rje{ewa se dobijaju kada
se jedan dio pregradi ili izgradi po du`ini, a drugi pregradi ili
izgradi po {irini, tako da se pri ulazu formira trijem. Postoje i
kombinacije kada se prostor pregradi i djelimi~no izgradi, a posqe -
dica su rasta po rodice, naraslih potreba i mogu}nosti. Prava je
rijetkost danas na}i vi{ecijelnu brvnaru. Stare su davno dotrajale, a
nove se dugi niz godina ne grade. Nekoliko karakteristi~nih zabi qe -
`ili su Milan Karanovi}, Astrida Bugarski, Muhamed Kadi}. Za ve}i
broj razvojnih oblika ku}a od drugog materijala, karakte risti~no je
da u pogledu principa gradwe i oblikovawa prate brvnare, odnosno
funkcionalno i oblikovno ostaju nepromijewene. Pro mjena dispozi-
cije direktna je posqedica naraslih potreba porodice.
Iskustva graditeqa
175
Sl. 140. Na slici je prikazana ku}a Te{i} (Petra) Ranka, zaselak Trivunovi}i, op{tina Tesli}.
Sa~uvana je u svom izvornom obliku. U prilogu je pogled iz dvori{ta sa isto~ne strane.
Vidi se odvod dima kao specifi~no obiqe`je prostora Tesli}a i velika isto~na vrata,
visoki i strmi krov.
Milenko Stankovi}
176
Sl. 142. Tlocrt trodjelne brvnare.
Vi{edijelna dinarska brvnara - rijedak primjer razvijenog tipa po horizontali. Po dis-
poziciji tlocrta ta~no se mo`e pratiti narastawe potreba unutar rasta porodice
(velika, mala soba i krevet u prigratku).
Sl. 141. Izgled trodijelne brvnare sa neposrednim okru`ewem
Razvojni oblici po vertikali
Pratimo li razvoj dinarske brvnare po vertikali (odnosno,
postepeno izdizawe), dolazimo do ku}e na }elici (prizemnice sa ma -
gazom - izbom), ku}e sa sobom u potkrovqu (ku}a sa ~ardakom), i dima -
lu~are (spratna ku}a sa dimalukom po Kadri}u).
Ku}a na }elici prvi je razvojni oblik razvoja po vertikali.
Prostorni razvoj ku}e po vertikali krenuo je prvo na doqe. Kori -
stile su se prirodne pogodnosti terena i lokacije (ekonomi~nost i
racionalnost u gradwi dolaze u prvi plan). Dowa prostorija, izba,
slu`ila je za ostavu, magazu, mqe~ar, ka~aru, a kod siroma{nijih
ponekad i za smje{taj sitne stoke. Nikad nije slu`ila za stanovawe
({to je potpuno opravdano, imamo li u vidu na jnovija istra`ivawa o
uticajima podzemnih voda, zra~ewu slobodnog radona). Iznad prostora
Iskustva graditeqa
177
Sl. 143. Vi{edijelna dinarska brvnara Rade Bala}a iz Grahova, pogled sa jugoisto~ne strane na
veliku sobu i prigradak. U prvom planu se vidi sistem za skupqawe vode sa krova
(ki{nice), a u produ`etku pojilo. Sa sjeveroisto~ne strane vidi se ulaz, prigradak i
mawa soba, kao i ostale gra|evine u dvori{tu. Ukupan dojam uklapawa u prirodno
okru`ewe je potpun {to je vidqivo i u detaqu.
izbe uvijek se gradi jedna ili vi{e soba (to je pravilo jer se ogwi{te
uvijek vezivalo za ~vrsto tlo; me|utim, zanimqivo je da se kod ku}a od
drugog materijala po{tuje isti princip).
Dispozicioni razvoj dosta je zanimqiv. Narodni neimar
uskla|ivao je prostor prema stvarnim potrebama i mogu}nostima.
Stvorio je dosta kvalitetnih i domi {qatih dispoziciono-
-funk cio nalnih rje{ewa (vidi terenska istra`ivawa u selu Veliki
Bri~, u kojima je jasno prikazan razvoj prostora ispod sobe).
Milenko Stankovi}
178
Sl. 144. Ku}a u Imqanima, koju je zabiqe`io Nikola Pavkovi}.
Radi se o ku}i na }elici, koja na dijelu pod sobom ima izbu, ali su zidovi ra|eni u brv-
nima, brzo su propadali, a i ogwi{te je pri{lo zidu sobe, {to je bio rijedak slu~aj na
ovim prostorima.
Iskustva graditeqa
179
Sl. 145. Na crte`u je ku}a Stevana Simi~i}a u op{tini Mrkowi} Grad.
Radi se o ku}i na }elici, kod koje su zidovi izbe ra|eni od suhozida, kao i ~eoni zid
prostorije ogwi{ta. Izba i mqe~ar su odli~no dispoziciono postavqeni tako da je pod
prigratka svrsishodno iskori{ten da natkriva ulaz u oba prostora podruma. Prilaz
doma}instvu je pored ~eonog zida ku}e (locirana je tik uz put), tako da je denivelacija
terena iskori{tena za ostave. Ima efikasan pristup ostavama u nivou puta. Ulaz u ku}u
je podignut na vi{oj nivelacionoj koti i ima prigradak, koji je malo zaklowen, tako da
se sa~uva intimnost. Do istog vodi samo krivudava pje{a~ka staza, kako je vidqivo iz
slike 146, te ostale oblikovne karakteristike koje prate dinarske brvnare.
Ku}a sa sobom u potkrovqu (poznatija kao ku}a sa ~ardakom),
nastala je u {umovitim dijelovima op{tine Tesli} (bi}e propra}en
wen razvoj kroz primjer iz sela Unki}a). To je drugi razvojni oblik
ku}e po vertikali na istra`ivanoj teritoriji. Predstavqa prvi
korak u podizawu i kori{tewu ku}e iznad prizemqa, a u svrhu
stanovawa i prelazni je oblik izme|u prizemne i spratne ku}e. Iznad
prostora sobe u prizemqu dodaje se jo{ jedan prostor sobe u
potkrovqu. Prostor sobe u potkrovqu ne{to je smawenih dimenzija,
iz razloga nemogu}nosti kori{tewa cjelokupnog prostora tavana
(razlog je konstrukcija ~etvorovodnog krova). Konstruktivno jedin -
stvo krova malo je poreme}eno umetawem dijela sobe. Me|utim,
cjelovitost potkrovnog prostora ku}e jo{ uvijek je evidentna. Sobi u
potkrovqu se pristupa iz prostorije s ogwi{tem. U prilogu se raspoz-
naje razvojni oblik ku}e sa sobom u potkrovqu (samo su brvna
prizemqa omalterisana i okre~ena).
Milenko Stankovi}
180
Sl. 146. Pogled iz vazduha na ku}u u op{tini Mrkowi} Grad
Iskustva graditeqa
181
Sl. 147. Pogled na ku}u sa sobom u potkrovqu, selo Unki}i.
Vide se ulaz u ku}u, izbu i sobe. Jasno je vidqivo izdizawe sobe u potkrovqu, kao i jedin-
stvo krova koje jo{ nije naru{eno. Prete~a je spratne ku}e i rijedak primjer razvijenog
tipa po vertikali. Ku}a sa sobom u potkrovqu izdignuta na }elici dovoqno nam govori
o odli~nom uklapawu u okru`ewe, ali i istovremenom pra}ewu naraslih potreba unutar
porodice. (fotografija: Muhamed Kadri}).
Sl. 148. Tlocrt prizemqa i podruma ku}e u Unki}ima. (crte`: Muhamed Kadri}).
Spratna ku}a sa dimalukom - dimalu~ara, veoma je karakte -
risti~na jer predstavqa tre}i (najvi{i) stepen u razvoju ku}e po ver-
tikali na istra`ivanoj teritoriji. Wen razvojni oblik karakte -
risti~an je za prostor centralne Bosne, ali je prisutan i na dijelu
tesli}ke op{tine. Na~in odvo|ewa dima sa ogwi{ta i iz soba dao je
zna~ajnu ulogu u razvoju koncepta. Dimaluk je originalno i spe -
cifi~no rje{ewe (moglo bi se re}i - osoben obrazac); novi je prostor
koji je od prostora ku}e fizi~ki odijeqen i provu~en kroz spratni
dio. Ima funkciju sli~nu dimwaku, odnosno treba da odvede toplotu i
dim sa ogwi{ta i iz sobe. Dimenzije dimaluka svode se na potrebnu,
iskustveno utvr|enu mjeru. Dimaluk ima i dodatnu funkciju - isko -
ri{ten je kao vi{efunkcionalan i svrsishodan prostor za su{ewe
mesa. Na primjeru je prikazan na~in podjele ku}e izme|u dva brata
(dimaluk je ba{ u funkciji dijeqewa).
Milenko Stankovi}
182
Sl. 149. Osnove i presjeci ku}e sa dimalukom. (crte`: Muhamed Kadri})
Iz tlocrta i presjeka vidimo da je u ovom slu~aju dimaluk, osim osnovne funkcije
odvo|ewa dima i su{ewa mesa, iskori{ten za funkcionalno dijeqewe zadru`nog
doma}instva, a u skladu sa narastawem porodice, te je ku}a pregra|ivana- dogra|ivana.
Na {qemenu je vidqivo vjersko obiqe`je, prikazano na presjeku kroz dimaluk.
Seoska ~ardaklija sa magazom, gra|ena je kao bogatija begovska
seoska ku}a (~esto zemqoposjedni~ka, a ne obi~nog ~ovjeka). Naj za s tu -
pqenija je na prostoru `itnice (razumqivo, znaju}i za prirodno bo -
gatstvo Krajine). Specifi~nost ~ardaklije ogleda se u kvadratnoj
tlocrtnoj osnovi. Sprat iznad magaze konzolno je izba~en (na sve
~etiri strane, jednako). U prizemqu ispod cijele ku}e je magaza ({to
ne odgovara dinarskom tipu, jer ogwi{te mora biti na zemqi). Magaza
je naj~e{}e kamena (ima primjera i skeletne drvene, sl. 151).
Karanovi} konstatuje: U magazi se, u zapadnim krajevima, dr`i
stoka, a tako je vjerovatno nekad bilo u cijeloj Bosni. Sada u napred-
nijim ravni~arskim selima (...) slu`i samo kao gospodarska prostori-
ja i ostava. Pristup u stambeni dio ku}e (...) se obavqa stepenicama
koje mogu biti prislowene uz ku}u, kao neka vrsta aneksa, ili ugra|ene
u prostor magaze.
59
Spratni dio je stambeni. Konstrukcija sprata je od drvenog
skeleta. Na analiziranom primjeru postoje dvije sobe kojima se pris-
tupa iz prostora ogwi{ta, koje se primaklo uz zid soba. Ogwi{tu,
ku}i, pristupa se iz prizemqa stepeni{tem koje je posebno izdvo-
jeno (prostor stepeni{ta je u fu nkciji vjetrobrana, ali i za{tite od
mirisa iz {tale). Pojavquje se i novi dogra|eni prostor, nu`nik
Iskustva graditeqa
183
Sl. 150. Pogled na ku}u sa dimalukom, poznatiju kao dimalu~aru (fotografija: Muhamed Kadri}).
Vide se ulaz u ku}u sa sjeveroisto~ne strane i vawsko stepeni{te za izlaz na prvi sprat.
Stepenice su izba~ene na vawski zid du` cijelog fronta, formiraju trijem, unutar koga
se vidi prostor za umivawe. Odli~no je uklopqena u okru`ewe, sa jasnom te`wom ka visi-
ni. Predstavqa prvi oblik spratne ku}e na istra`ivanom prostoru.
59
Milan Karanovi}, O tipovima ku}a u Bosni, GZM 39,Sarajevo, 1927. godine, str. 58
kome se pristupa iz prostora ogwi{ta. Detaqno je analizi raju}i, mog -
la bi se uva`iti konstatacija da je ku}a sa prepustom u svom prvobit -
nom obliku ratni~ka ku}a, imaju}i u vidu vjerske netrpeqi vosti,
konstruktivni sistem i oblikovawe (stanovawe je uzdignuto i osigu-
rano, ali i svrsishodno prilago|eno odbrani i utvrdi sopstvenog
bogatstva ste~enog na eksploataciji raje od koje se moraju {tititi).
Spratni dio toliko oblikovno opona{a dinarsku brvnaru da
~ak zadr `ava i dvoja vrata na ku}i (koja nisu funkcionalno vezana sa
tlom, nego su u funkciji boqeg provjetravawa ogwi{ta). Evidenti -
ramo je zbog speci fi~nosti u gradwi, koju su primili muslimani
`ivje}i na istra`ivanim prostorima. Preuzeli su od domici lnog
stanovni{tva oblikovne karakteristike dinarske brvnare i pri-
lagodili je svojim potrebama i vjerskim zakonitostima (sli~an je
slu~aj i kod izgradwe vjerskih gra|evina - drvenih xamija).
Milenko Stankovi}
184
Sl. 151. Seoska ~ardaklija sa magazom od kamena i ~ardakom od brvana (fot: Muhamed Kadri}).
Predstavqa najrasprostraweniji tip u Krajini, okolina Bawaluke. Prote`e se dolinom
rijeke Vrbas u pravcu Jajca, a zatim sjeverno u pravcu Doboja i Te{wa, pa sve daqe
dolinom Bosne u pravcu Sarajeva. Od istoka prema zapadu mijewala je malo svoje dis-
pozicione i oblikovne karakteristike. Sama ~iwenica da je gra|ena kao ku}a bogatih
begova, imala je uslovqene karakteristike, prilago|ene odbrani. Od dinarske
brvnare poprimila je vawsko oblikovawe ~ardaka. Dispozicija je prilago|ena vjerskim
obi~ajima tako da dobija novi prostor za umivawe i nu`nik.
3.2.10. Mawe stambene jedinice - vajati, i gra|evine posebne
namjene za goste
Vajat, zgrada, kijer ili uxera ~etiri su naziva koja na istra `i -
vanom prostoru ozna~avaju izdvojenu gra|evinu (mawu zasebnu stambe-
nu jedinicu), u okviru zadru`nog stana. Locirane su na isto~nom di -
jelu dvori{ta, neposredno uz ku}u.
Iskustva graditeqa
185
Sl. 153. Na slici ispod vajata pojavquje se ostava (ponekad iznad na tavanu) za sopstvenu imo-
vinu, poznatiju u narodu kao pr}iju (time se najavquje skori raspad zadruge).
Sl. 152. Na slici se vidi starija zgrada, vajat, u okolini Tesli}a.
Milenko Stankovi}
186
Sl. 154. Stari vajat i ko{ana u
okolini Bawaluke
Sl. 155. Izgled ulaza u vajat op{tina [ipovo.
Sl. 156. Okru`ewe vajata u [ipovu; u isto~nom dvori{tu evidentno je obiqe vo}a, skladne
dimenzije u prostoru, uklapawe u teren i autenti~an ambijent vidqivi su na slici.
Iskustva graditeqa
187
Sl. 157. Ulaz u vajat, selo Veliki Bri~, op{tina Tesli}.
Na slici je vidqiva smjelost narodnog graditeqa kod locirawa i uklapawa
gra|evine u teren i neposredno okru`ewe kao i neposredna staza za vezu sa ostalim
gra|evinama unutar zadru`nog stana.
Sl. 158. Pogled na vajat u selu Veliki Bri~, op{tina Tesli}, iz zapadnog dvori{ta. Qudska
dimenzija, odli~no uklapawe u prirodu i kvalitet `ivotnog okru`ewa, za o`ewenog
zadrugara imaju primat. U pole|ini se vidi nova ku}a koja ne po{tuje srazmjere i
oblikovawe sa okru`ewem. Narodni graditeq je osigurao dovoqno prostora za intim-
nost, odnosno stvorio kvalitetan prostor za porodicu o`ewenog zadrugara, kao djeli-
mi~no zaklowen, ogra|en prostor.
Milenko Stankovi}
188
Sl. 159. Vajat sa prigratkom, selo Trnovo, op{tina Mrkowi} Grad.
Odabran je zbog dobrih srazmjera i neobi~ne dispozicije ulaza, a ispod ima prostor za
pr}iju. Dovitqivost narodnog graditeqa i o~uvawe intimnosti gra|evine locirane tik
uz prilazni put, do{le su do punog izra`aja.
Veli~ina i broj zgrada (vajata) uslovqen je brojem o`ewenih
zadrugara (stalno je varirao, shodno rastu i opadawu zadruge), ali je
zavisio od snage i veli~ine zadruge (uticalo je na veli~inu i obradu
vajata). Osnovna funkcija vajata je mjesto za spavawe o`ewenih zadru-
gara i ~lanova wihovih porodica. Predstavqao je izdvojeno, intimno
mjesto. Tu se uskla|ivao `ivot o`ewenog zadrugara, nezavisno, intim-
no, a ipak unutar slo`ene zajednice. Gra|evina predstavqa izdvojen,
prizeman, jednocijelni prostor. Vajat, kao ni starija jednodijelna
ku}a, nije imao prigradaka. Spoqnim oblikovawem, konstrukcijom i
materijalizacijom, istovjetan je ku}i. Zna~ajno je mawih dimenzija (do
maksimalno 3 h 6 m). Prozora i stropa u vajatu nije bilo. Krovna kon-
strukcija je bila vidqiva iznutra. Jedini otvor na vajatima bila su
vrata. Za razliku od ku}e, u zgradama se nije lo`ila vatra. Poku}an -
stvo i ure|ewe unutra{wosti bilo je prilago|eno funkciji. Zgrade
o`ewenih zadrugara imale su niski le`aj, be{iku za novoro|en~e,
poneki kov~eg za odje}u i poku}stvo. Odje}a i pokriva~i obi~no su se
prebacivali ili ka~ili preko oblica, prometeqa. Neke poznije
gra|ene stambene zgrade za o`ewene zadrugare imale su po vi{e odje-
qewa. Ponekad su vajati u svom sastavu imali podrumsku i tavansku
prostoriju, ili ~ak i ambar. Podrumski, ili tavanski prostor, nastao
Iskustva graditeqa
189
Sl. 160. Vajat sa prigratkom, selo Trnovo, op{tina Mrkowi} Grad.
Pogled na prilaz ku}i Stevana Simi~i}a koji je odselio u Vojvodinu. Kori{}ewe pri-
gratka za spavawe djeteta, sa istovremenim zaklawawem pogleda sa puta, uokvirewem ulaza
u vajat, smi{qene su i svrsishodne aktivnosti graditeqa sa mostovskim spojom bo~nog
ulaza u vajat.
je kad se u zadruzi pojavila li~na pokretna imovina (u narodu poznati-
ja kao pr}ija) koja je tu odlagana. Pojava li~ne imovine u zadruzi
nago vijestila je i skori raspad stare dru{tvene organizacije `ivota
i rada. Zgrade su imale da{~ani pod, a ponekad su opremane i boqim
le`ajima. Kod brojnijih zadruga, nije svaki bra~ni par mogao imati
svoju zgradicu, pa se ponekad de{avalo da u zgradici spavaju dva para
pod istim krovom (prema B. Milenkovi}u, Z. B. Petrovi}u, i R. Fin -
driku), a nekad su se gradili ~ak i na sprat. Takvu zgradu zabiqe `io
je Nikola Pavkovi} u zadruzi Mirka Makari}a u Imqanima.
To je zgrada napravqena od rezanica, izgra|ena du`om stranom
uz obalu, {to je jedinstven slu~aj u orijentaciji imqanskih zgrada. U
wemu su ~etiri podruma za ostavu, tri ve}e sobe nad podrumima, i dvije
sobe pod krovom. Ispred dowih soba nalazi se druga uzana polu zatvo -
rena divana s dvoja vrata, dok su sa svake kra}e strane drveni basamaci
za sobe na tavanu.
60
Da bi se sa~uvala intimnost porodi~nog kruga i doma}i mir
unutar ogwi{ta, u sna`nijim zadrugama su gra|ene zgrade posebne na -
mjene (vidi slike 161 i 162).
Milenko Stankovi}
190
Sl. 161. Na slici je prostorija za goste, u
selu Veliki Bri~, op{tina Tesli}.
Locirana je na ulazu u naseqe, tik
uz put, da se ne bi remetio doma}i
mir. Ono {to je posebno intere-
santno, jeste ~iwenica da je imala
spratni dio. Skladnih je srazmjera,
dopadqivog oblikovawa, smjelo i
svrsishodno je postavqena, uz put
na ~etiri kamena. Dvije vo}ke
su neposredno uz wu da bi do`ivqaj
bio potpun. Gostu se po nepisanom
pravilu morao pru`iti najve}i mogu-
}i komfor. Poznato je tradicio-
nalno gostoprimstvo na{eg naroda.
Pretpostavqamo da se spratni dio
koristio za gosta, a u pri zem qu je
boravio doma}in - obi~no udovac,
koji je opslu`ivao putnika nam-
jernika-gosta.
60
Nikola Pavkovi}, Ku}a, poku}anstvo i privredne zgrade, GZM, Sarajevo 1962. godine.
str. 89 i 90
Gra|ene su po istom principu kao vajati. Za razliku od vajata
koji su locirani neposredno uz ku}u, soba za goste je udaqena od ku}e.
Obi~no su se gradile na ulazu u zadru`ni stan ili naseqe i pri drumu,
a ponekad i van ograde dvori{ta zadru`nog doma}instva, kao {to se
vidi iz priloga. Tradicionalna gostoqubivost na{eg naroda vjero -
vatno je ostatak sredwovjekovnog obi~aja.
61
Briga o putniku i gostu u
srpskoj tradiciji mo`e se vidjeti detaqnije u kwizi Vajati, Ranka
Findrika.
62
Snagu obi~aja, atmosferu brige za gosta, oslikao je Petar
Ko~i} u pripovijetki Kroz me}avu:
...Bura neprekidno bjesni i urla. Udari{e na pometeni~ke
biqege, kojih je mnogo, premnogo na Zmijawu, i Reqa osjeti da su
zabasali, pa viknu iz sve snage: Pomagajte, pomete nas me}ava!
Zabasali smo... Zabasali smo.
Ispred Nakomi~i}a ku}a, ~ije je odvajkada bilo da spasavaju
zalutale putnike i namjernike {to u zimu prelaze preko Zmijawa,
Iskustva graditeqa
191
Sl. 162. Prostorija za goste u selu
Veliki Bri~. Na slici je vid-
qiva smjelost narodnog gra-
diteqa u locirawu gra|evine
tik uz put. vidqiv je ulaz u
gra|evinu sa stepeni{tem za
sprat koje ujedno natkriva ulaz.
Gra|evina je spratna i potpuno
uklopqena u okru`ewe
61
vi{e vidi GZM, Sarajevo 1909. godina, strana 218 i 213
62
Ranko Findrik, Vajati, Sirogojno 1999. godine, str. 112-115
liznu {irok i visok plamen zapaqene slame i ~u se sna`an, protegnu-
ti uzvik: Nadesno, bra}o, nadesno...
63
Poslu`ewe u zgradi za gosta obi~no je obavqao udovac ili naj -
stariji ~lan zadruge. Dozvoqeno je da po potrebi gori vatra, a sve je u
funkciji, {to boqeg gostoprimstva i poslu`ewa gosta.
3.2.11. Privredne zgrade
Zajedni~ka karakteristika pomo}nih gra|evina je zadovoqewe
privredne djelatnosti u okviru zadru`nog stana. Gra|ene su namjen -
ski, funkcionalno i racionalno, a shodno mogu}nostima.
Zavisno od klimatskih prilika, snage zadruge, zanimawa,
privrednim gra|evinama je po opisanim pravilima unutar organizaci-
je zadru`nog stana pridavan poseban zna~aj.
Ambar je jedna od najva`nijih privrednih gra|evina u ravnici,
dok je u planinskom dijelu to mawa privredna zgradica. Temeqno je i
kvalitetno gra|en. Uvijek je lociran blizu ku}e, u isto~nom dijelu
dvori{ta. Osnovna funkcija mu je ~uvawe hrane u zrnu. Odignut je od
zemqe i postavqen na kamewe, a ispod mo`e imati i ostavu. Podi je -
qen je na onoliko okana (dijelova), koliko ima vrsta `ita.
Zavisno od lokaliteta, vr{en je izbor jelove, hrastove ili
bukove gra|e, zavisno od toga ~ime se raspolagalo u neposrednom okru -
`ewu.
Konstruktivni sklop i oblikovawe bili su identi~ni ostalim
gra|evinama u okviru stana. Dimenzije ambara diktirala je veli~ina
zadruge i zna~aj privredne djelatnosti (poqoprivreda ili sto~ar -
stvo). Sve se to odra`avalo i na konstruktivni sklop i oblikovawe.
Na primjerima su prikazani razni tipovi ambara na istra`ivanoj te -
ritoriji.
Milenko Stankovi}
192
63
Petar Ko~i}, Kroz me}avu, Sabrana djela, kwiga II, Sarajevo 1967. godine, str. 51
Iskustva graditeqa
193
Sl. 163. Na tlocrtima krova, prizemqa, podruma, presjeku i perspektivnoj skici vidi se
dovitqivo rje{ewe ambara u op{tini Mrkowi} Grad. Vje{tom rukom narodnog
graditeqa stvoreno je dispoziciono rje{ewe i oblikovna raznovrsnost na privrednoj
gra|evini je svrsishodno do{la do potpunog izra`aja. Funkcionalno kori{tewe nagi-
ba terena za smje{tawe raznovrsnog materijala u privrednoj gra}evini iskori{tena je
ujedno za inspiraciju oblikovawa. Dovitqivost i svrsishodnost kori{tewa sa puta
najboqe je vidqiva na perspektivnoj skici.
Milenko Stankovi}
194
Sl. 164. Na fotografijama autor poku{ava
do~arati atmosferu uklapawa ambara u
okru`ewe uz dovitqiva oblikovna i
funkcionalna rje{ewa
Ko{ane su gra|evine koje su slu`ile za ~uvawe kukuruza u
klipu. Podi`u se od tla na kamewe, ili drvo. Preko kamena se
popre~no postavqaju kla dice, a uzdu`no gredice, koje ujedno pred-
stavqaju osnovu ko{ane. Iznad se u skeletnom sistemu formira gra -
|evina. Prethodno nabrojani faktori uslovqavali su wene dimenzije,
konstruktivni sklop i oblikovawe. Sve su skeletnog konstruktivnog
sistema sa ispunom od letvica, ponekad od daske ili prepletenog
pru}a. Krov je u principu drveni, od da{~ica ili {indre. Na pri -
mjerima su date osnovne karakteristike ko{ana u odre |enim pod-
nebqima, {irom istra`ivanog prostora. Dati su prilozi ko{ana koje
su o~uvale autenti~an izgled sa primjerima prije i danas.
Iskustva graditeqa
195
Sl. 165. Razvojni oblici ko{ane iz pro{losti sa ovih prostora.
Na slici su vidqivi prvi razvojni oblici ko{ane u ravnici. Privredne aktivnosti
proizvodwe `itarica uslovile su potrebu pove}anih gra|evina za skladi{tewe, a imaju}i
u vidu oskudicu drvene gra|e pri{lo se ovim dovitqivim rje{ewima, koriste}i lokalni
raspolo`iv materijal.
Milenko Stankovi}
196
Sl. 166. Stara ko{ana, Mawa~a, okolina Bawaluke.
Sl. 167. Ko{ana, u Blatnici, op{tina Tesli}.
Na slikama gore, vidi se kako su tekli razvojni oblici ko{ane na razli~itim prostorima
{irom istra`ivane teritorije. Zna~ajno je to da je i danas vidqiv kontinuitet razvoja ovih
gra|evina.
Sl. 168. Ko{ana, [ipovo - Jaw, danas.
Ogradama oko ku}e, dvori{ta, wiva, posve}ivan je poseban
zna~aj. U periodu kad nije bilo poslova u selu, obi~no zimi, nicale su
ograde oko cijelih imawa sa impozantnim dimenzijama i oblicima. To
je bila neka vrsta zimskog posla, rekreacije, odr`avawa kondicije.
Iskustva graditeqa
197
Sl. 169. Ograda od pru}a. Sl. 170. Koliba za pastira, sa pokretnim torom
za stoku, Mawa~a.
Sl. 171. Ograda od cijepanih pro{taca. Sl. 172. Cijepani pro{taci sa prepletom.
Sl. 173. Ograda od grmqa. Sl. 174. Pojilo za stoku, okolina Bawaluke.
Staja, ko{ara, pojata, klanica, nazivi su pri vrednih gra |e -
vina koje su bile u funkciji smje{tawa stoke i sto~ne hrane. U skladu
sa obi~ajnim pravilima, locirane su zapadno i na odre|enoj distanci
od ku}e. Zaseoci su ~esto imali zbijene ko{are u grupi. Ta~no se znalo
koja ko{ara kojoj porodici pripada. Kad su se gradile u kompleksu pa -
{ waka na planini, locirane su u sre di {wom dijelu pa{waka i nisu
ogra|ivane. Da bi se stoka za{titila od o{trog planinskog vjetra,
birana je lokacija u zavjetrinu. Dokaz su i slike u prilogu.
Milenko Stankovi}
198
Sl. 175. Odli~no uklapawe ko{are u
okru`ewe, op{tina Tesli}, prije.
Sl. 176. Ko{ara u Ugodnovi}ima, op{tina Tesli},
danas. Primjewuje se i danas.
Sl. 177. Ko{ara u Jawu - op{tina [ipovo danas, pokazuje odli~no umije}e uklapawa gra|evine
svrsishodno na nagib terena uz iskori{tewe ove prirodne pogodnosti.
Gra|evine za smje{taj stoke u planini su jedne od najva`nijih.
Jednako su temeqno i dobro gra|ene kao i ku}e, odnosno stan u plani-
ni (koliba). Konstruktivni sklop, spoj brvana i krov ko{are, ne raz-
likuje se od ku}e i ostalih gra|evina unutar stana.
U prvom, prizemnom nivou smje{ta se krupna stoka, a na gorwem
dijelu se smje{ta sitna stoka, koja preko mosta ulazi na spratni dio.
Svrsishodno i funcionalno se koristi prirodni nagib terena na koji
se lociraju. Ulazna vrata su uvijek na strani koja je za{ti}ena od vjet -
ra. Jedan dio krova ko{are se spu{ta nisko do zemqe i formira pose-
ban prostor, u narodu poznat pod nazivom prisje~ak, koji je u funkciji
smje{taja mladun~adi stoke ili hrane.
Za razliku od ko{are, na tavanskom prostoru pojata ne boravi
sitna stoka nego se ~uva sto~na hrana, u narodu zvana pi}a.
U blizini pojate gradi se guvno. To je ravan utaban prostor na
vjetrovitom mjestu, na kome se ukopava masivni sto`er, koji ima
funkciju vr{ewa `ita.
Guvno, pojata i sjenik mogu se ograditi u zajedni~ki prostor
koga zovu kotar.
Na pa{wacima se, osim ko{ara, postavqaju i pokretni torovi
za stoku, u koje se ona zatvara samo no}u, zbog za{tite od divqih
`ivotiwa. Pokretni torovi se pomjeraju sa mjesta na mjesto i tako se
vr{i |ubrewe pa{waka. Tor i staja, u planini se lociraju na pregled-
no mjesto ili neposredno uz ~obansku kolibu, u kojoj no}u borave
~obani i ~uvaju stoku od vukova i medvjeda.
Kada su pojate i stan u planini mnogo udaqene od sela, zaseoka,
grade se jednodijelne brvnare, kolibe, kao nu`ni i neophodni dio
stana. Tu tokom qeta `ive pastiri, ponekad sa ~itavom porodicom. U
podrumskom dijelu ispod kolibe se prera |uje mlijeko i ~uva sir. U
selo se silazi samo jednom mjese~no po namirnice, ili da se snesu sir
i kajmak.
Pojate je najboqe objasniti na prostorima planine Bri~.
Prostra ni vla{i}ki vis, ispod Vu~ije planine, ima o~uvana dva sela,
Veliki i Mali Bri~. Priroda je na prostranstvima Bri~a zaista bila
dare` qiva. Poda rila mu je sve pogodnosti za razvoj sto~arstva. Do
1992. godine, na prostranstvima planine Bri~ uzgajalo se oko 25.000-
30.000 ovaca, kao i druge stoke.
Na velikom prostranstvu bujnih pa{waka lociran je veliki
broj pojata iz oba sela. Na`alost, ve}i dio tih gra|evina danas nije u
funkciji. Velika udaqenost od op{tinskog centra, Tesli}a,
nedostatak elektri~ne energije, slaba saobra}ajna povezanost, te{ki
Iskustva graditeqa
199
uslovi `ivota i rada, nedostatak infrastrukture i prate}ih
sadr`aja... uslovili su migraciju ovog stanovni{tva. Stanovnici su ih
napustili tra`e}i lak{e uslove i boqi komfor. Koliko je truda i
strpqewa ulo`io narodni graditeq da bi locirao sela i privredne
zgrade, vidqivo je na fotografijama i analizama sela Veliki i Mali
Bri~.
Na lokaciji sela se ne vide tragovi gra|ewa. Arhitektonske
gra|evine organski izrastaju iz prirodnih uslova sredine ali su
istovremeno i plod socijalnih i dru{tveno-ekonomskih uslova. Za
svaku se gra|evinu pa`qivo bira lokacija, konstrukcija, materijal,
boja i oblik, kako bi odgovorila skladnom jedinstvu izgra|enog pros-
tora i prirodne sredine. Na najvi{em visu planine Bri~, kao direkt-
na posqedica velike udaqenosti od sela, postoji i danas izdvojen i
izgra|en stan u planini. Mje{tani ga ovdje zovu stan na ~airu. U wemu
se boravi samo qeti a ~ine ga pojata, tor i koliba za ~obana. Sve {to
je zabiqe`eno slikovito je prikazano na o~uvanim privrednim gra|e -
vinama {irom istra`ivanog prostora.
Milenko Stankovi}
200
Sl. 178. Izgled pojate Deroni} Petra iz Gorwih Ugodnovi}a, op{tina Tesli}.
Na slici je prikazan pogled bo~no. U prvom planu se vidi rampa koja se koristi za
ulaz sitne stoke na spratni dio, kao i priboj za smje{taj teladi, te ulaz krupne stoke u
prizemni dio. Kori{tewe prirodnog nagiba terena maksimalno je kao i oblikovno-kon-
struktivno rje{ewe pojate.
Iskustva graditeqa
201
Sl. 179. Tlocrt i presjek pojate Deroni} Petra iz Gorwih Ugodnovi}a, op{tina Tesli}.
Vodenice su vrlo specifi~ne gra|evine ovog podnebqa. Obiqe
vodotoka i potreba za zrnastom hra nom, dovele su do impozantnog
broja ovih gra|evina na svim vodotocima. Sve su jednostavnog kon-
struktivnog sklopa. Spretnost i dovitqivost narodnog neimara u
racionalnom kori{}ewu prirodnog bogatstva okru`ewa, u ovom
slu~aju potencijala vode, najboqe se vidi na slikama u prilogu.
Milenko Stankovi}
202
Sl. 180. Ulazni izgled i tlocrt vodenice na @iraju op{tina Tesli}.
Iskustva graditeqa
203
Sl. 181. Slika vodenice na @iraji, pogled sa puta.
Sl. 182. Slika pokazuje sa koliko su se pa`we i truda gradile male vodenice, poto~arke, te
koliko se vodilo ra~una o lokaciji, koritu rijeke i okru`ewu.
Mqe~ar se na planini ne pravi kao posebna zgr ada. Mlijeko i
sir se ~uvaju u podrumskoj prostoriji, ispod kolibe ~obanina, a ~esto
tu prostoriju zovu usprema. Me|utim, u zaseoku su to vrlo pa`qivo i
namjenski izgra|ene gra|evine u ciqu prikupqawa, prerade, ~uvawa,
odlagawa mlijeka i mlije~nih proizvoda
Ostale mawe gra|evine, po dimenzijama, su: sviwci, koko {iw -
ci, trap za ~uvawe hrane zimi, pojila za stoku... i gra|ene su unutar
zadru`nog stana. Do danas o~uvane mawe privredne zgrade sa istra -
`ivanog prostora dovoqno govore o pa`wi graditeqa u gradwi i
izboru lokacije.
Milenko Stankovi}
204
Sl. 183. Privredna gra|evina, koko{iwac, op{tina [ipovo, danas.
Sl. 184. Koko{iwac, sviwac i ko{ana, op{tina Tesli}, prije 50 godina.
3.2.12. Ogwi{te
Rije~i vatra i ogwi{te, zna~ajne su za razumijevawe na{e
tradicionalne ku}e. U vjerovawima svih naroda, pa i na{eg, vatra je
uvijek vezana za natprirodne mo}i. Misti~ne sile imale su presudan
zna~aj za po{tovawe ku}nog ogwi{ta. To je doma}a svetiwa, prepoz-
natqiv znak ku}e u narodnom graditeqstvu. Snaga ogwi{ta dosta je
ra{irena i u narodnim poslovicama (govorilo se Ne daj da ti
ogwi{te zatru!, Na sigurnom sam, na svom ogwi{tu.)
Uvijek je vezano za tvrdo tlo, zemqu. To je mjesto okupqawa
porodice. Oko wega se sjedi, radi, poslu`uje i zato je na sredini pros-
torije. Tu se formira intimni porodi~ni krug, obezbje|uje i odr`ava
doma}i mir. Gra|eno je ~ak i tamo gdje prirodni uslovi to te{ko
dopu{taju, kao {to je to slu~aj kod sojeni~kih naseqa u Dowoj Dolini
kod Gradi{ke.
Iskustva graditeqa
205
Sl. 185. Ambar sa ostavom za kukuruz u klipu na spratu, koko{arnik u prigratku, a ostava
`ita u zrnu u prizemqu, sve u jednoj zgradi, Jaw - [ipovo.
Ogwi{te je gra|eno od naboja zemqe. Bilo je blago udubqeno.
Oblik mu je kvadratni ili ovalani. Iznad ogwi{ta, preko greda,
postavqena je veri`wa~a, kao fiksni dio o koju su se ka~ile verige,
kao pokretni dio, te na wih kazan. Glavnu opremu ogwi{ta su
sa~iwavali: preklad, sa~, `era~, ma{a i ma{ice.
Tavana u prostoriji ogwi{ta nije bilo. Na krovu su postojali
otvori za slobodan izlazak dima. Dio te atmo sfere, prije i danas,
zabiqe`en je na prostorima Ma wa~e, [ipova i Mrkowi} Grada.
Iznad ogwi{ta, u {irini do dva metra, pravio se strop od daske na
koji se ka~ilo i slagalo sve {to se trebalo su{iti (na Zlatiboru i u
tesli}kom kraju to zovu ~erjen). Komin je specifi~an otvor na krovu
za odvod dima sa ogwi{ta i iz sobe i lokacijski je vezan za prostor
op{tine Tesli}. Koncipiran je tako da se sa svake strane {qemena
nalazi po jedan poklopac, koji se otvara pomo}u duga~ke motke komqe-
wa~e. Otvor je naj~e{}e pravouga onog, ali ponegdje i kvadratnog obli-
ka. Postavqa se iznad pregradnog zida sobe i ogwi{ta, bez obzira na
to da li je ogwi{te na sredini ku}e, ili uz zid sobe. To je razumqivo,
s obzirom na to da nije bilo stropa iznad prostorije sa ogwi{tem,
tako da se dim slobodno usmjeravao ka sre di{tu ~etvorovodnog krova.
Prestankom upotrebe otvorenog ogwi{ta nastaju velike i
bitne promjene na ku}i. U prostoriji ogwi{ta izostavqa se daska za
zidnu ispunu, te se vr{i fizi~ko odvajawe svih prostorija. Sve zaseb-
ne i izdvojene gra|evine unutar stana sjediwuju se u jednu gra|evinu,
ku}u u koju se ulazi na jedna vrata. Ukida se vi{efunkcionalna i svr -
si shodna veza sa privrednim zgradama. Krovni prostor se od prostori-
ja u prizemqu odvaja tavanicom. Vawski se zidovi grade novim mate -
rijalom. Na krovu nestaje otvora za dim, te se pojavquje dimwak.
Promjene na ku}i su uticale na dispoziciju i oblikovawe.
Zna~aj vatre i ogwi{ta se polako margina lizovao. U periodu poslije
drugog svjetskog rata po~eo se potpuno zanemarivati. Izgubio je prvo
svoju namjenu i zna~aj u okupqawu i ~uvawu doma}eg mira u porodici,
{to je rezultiralo otu|ewem unutar porodice. Mjesto stalnog
okupqawa, boravka i zajedni~kog `ivqewa, nestalo je. Time je poro -
dica, kao osnovna socijalna grupa, mnogo izgubila.
Milenko Stankovi}
206
Iskustva graditeqa
207
Na slici se vidi dio atmosfere sa aktivnim ogwi{tima na Mawa~i, kao potvrda i svje-
do~an stvo postavqenih hipoteza. Postoje odre|ena odstupawa po pitawu namje{taja kao
i neke novine po pitawu opremawa, ali su izvorni principi ostali nepromijeweni.
Ogwi{te ostaje magi~ni centar okupqawa porodice, simbol doma}instva, mjesto
o~uvawa porodice kao primarne socijalne grupe i doma}eg mira.
Sl. 186. Ogwi{te na Mawa~i
Sl. 188. Dio atmosfere na ogwi{tu koje je
aktivno i danas, u selu ]o}kali,
op{tina Mrkowi} Grad.
Dovitqivost i smjelost graditeqa
do{la je do punog izra`aja, koriste}i
istak na gra|evini svrsishodno kao
ostavu. Ujedno je to prete~a vise}e
kuhiwe.
Sl. 187. Detaq na}vewaka sa Mawa~e.
Milenko Stankovi}
208
Sl. 190. Sinija na zidu ku}e u selu ]o}kalo,
op{tina Mrkowi} Grad. Kad se zavr-
{i ru~avawe sklawa se na ovaj na~in.
Sl. 189. Ogwi{te locirano uz sobe, i danas u
funkciji u op{tini Mrkowi} Grad. Vide
se vrata koja povezuju prostoriju ogwi{ta
sa sobom.
Sl. 192. Ogwi{te na Mawa~i. Sl. 191. [ipovo, pogled na ogwi{te.
3.2.13. Poku}anstvo
Do sredine pro{log vijeka, poku}anstvo u ku}i bilo je skrom-
no. Postojale su rijetki izuzeci fiksnog namje{taja kao {to su:
dolap, na}vewak, police, a sve ostalo je bilo pokretno. Svaka ku}a
imala je niski okrugli sto, siniju, koja je u vrijeme objedovawa servi-
rana u prostorije sa otvorenim ogwi {tem. Poslije objedovawa ka~ena
je na zid te prostorije. Za sjedewe su slu`ile niske klupice, skemlije
i trono{ci. Duga klupa, koja je po pravilu smje{tena uz dumu, tako|e
je bila isto u funkciji sjedewa. Na}vewak je specifi~an prostor koji
se dogra|ivao uz ku}u (vidqiv je na slikama sa Ma wa~e u prethodnom
prilogu, sl. 186 i 187). U gorwem prostoru na}vewaka nalazila se
plitka posuda za zamjesivawe hqeba, karlica (prije je tu bilo korito,
na }ve) i obi~no je bila zatvorena kapkom ili kliznim vratima.
Neposredno uz karlicu nalazio se bra{nar. Izra|en je od izdubqenog
drveta, ili rje|e od tesanih da{~ica. Dowi dio bio je u funkciji
police za odlagawe posu|a i ~uvawe hrane. Gra|en je uz vawski zid i
isturen punom {irinom prema vani. To je najkrupniji dio namje{taja.
Pored wega su bile pregrade, police na koje su se ostavqale
neophodne stva ri. Autenti~an na}vewak sa policama i danas je u
funkciji u selu Trnovo na Mawa~i.
Dolap i na}vewak su prete~e dana{we vise}e kuhiwe. Uz wih
obavezno postoji i drveni lopar. Slu`io je za pripremu hqeba,
dono{ewe na ogwi{te i postavqawe pod sa~.
Na ogwi{tu se nalazio prijeklad, izvorno kameni, kasnije
naj~e{}e metalni.
Sa~ je kovani komad gvo`|a kupolastog oblika sa dr{kom odoz-
go, koji je slu`io za pe~ewe. Tu su bile ma{e za `ar. Kod ogwi{ta je
grqa~a, drveni komad u obliku motike, koji je imao funkciju zgr tawa
pepela.
@era~ je kovano gvo`|e sa tordiranom dr{kom i jednom tro -
uglastom lopaticom na kraju, a wime se podjarivala vatre i zgrtao
`ar.
Nepokretni element na ogwi{tu zvao se veri`wa~a, o wu se
ka~io pokretni dio, verige. U po~etku su ra|ene od drveta, a kasnije od
kovanog gvo`|a, sa dvije kuke na ~ijem kraju visi kotao.
Drveno uzvi{ewe, klupa, krevet, bilo je iza vrata, bli`e
ogwi{tu i sastavni je dio svake ku}e. Slu`io je za sjedewe i ~uvawe
stvari, a ne za spavawe.
Uz wega se nalazila ni`a drvena ograda, perda.
Iskustva graditeqa
209
Spavalo se na podu, na slami, preko koje se polo`e powave.
Ostalo poku}stvo bilo je u funkciji direktne ku}ne upotrebe,
~uvawa i skladi{tewa, kao {to su: krevet u sobi, kov~ezi, srgovi,
qesa, solanica, mrvarnica, vu~ija, sepeti}, kotao, lonac, kutija,
lampica, pr`aw, ka{ike, tucaw, sito, metla, ~irjak, lonac, bukara,
be{ika, dagara, i sl.
Raznovrsno posu|e dijelilo se po materijalu od koga je izra -
|eno u tri grupe: zemqano posu|e, drveno posu|e koje je i najbrojnije,
bakarno i gvozdeno posu|e. Po~etkom 20. vijeka poja vquje se stakleno
posu|e, kao ~etvrta vrsta.
Milenko Stankovi}
210
Sl. 194. Be{ika za novoro|en~e koja je bogato ukra{ena Sl. 193. Bukara
Sl. 196. Karlica Sl. 195. Zdjela
Sl. 198. Vu~ija Sl. 199. Solanik Sl. 197. Lonac
Iskustva graditeqa
211
Sl. 200. Stolica samotvorka, trono`ac, zdjela sinija, ploska, ka{ike i ~inije.
Sl. 201. Karlica, solanica, kutqa~a, lopar i kutija.
Sl. 202. Prijeklad, `era~, sa~, kotao.
Milenko Stankovi}
212
Sl. 203. Stolica Sl. 204. Zemqano posu|e
Sl. 205. Kov~eg
4. ANTROPOLO[KE, SOCIOLO[KE,
KULTUROLO[KE ODREDNICE
64
4.1. Antropolo{ke odrednice
Stanovnici zapadnokraji{kih sela pripadaju tzv. dinarskom
tipu. Stanovni{tvo istra`ivanog prostora je sve do po~etka 20. vije-
ka `ivjelo patrijarhalnim `ivotom, koji je zna~ajno uticao na wihove
psihi~ke crte.
Qudi ovog podnebqa `ivog su duha, osje}ajni, ma{toviti, ene r -
gi~ni, impulsivni i inteligentni. Materijalni interesi kod wih
nisu posebno izra`eni i potisnuti su u drugi plan. Osje}ajnost, indi-
vidualni i nacionalni ponos su dominantni. To je bila pokreta~ka
snaga kod wih. Poznato je po`rtvovawe i samo odricawe naroda, kroz
istoriju, koje je i{lo ~ak do potpunog iscrpqewa naroda.
Intimno su vezani za zemqi {te, prirodno okru`ewe, zavi~aj.
Najve}i dio stanovni{tva i danas `ivi u stalnom dodiru sa zemqi -
{tem i prirodom, sa stvarno{}u `ivota. Naviknuti su na sve
prirodne neda}e.
To je uticalo na wihove fizi~ke osobine. Mu{karci su izra -
zito visoki, gor{ta~kog izgle da, dugih ruku i nogu, crne rase, vi{ih i
izrazitijih jagodica. Svakodnevan, naporan rad u nepovoqnim kli-
matskim uslovima, doveo je do toga da su sna`ne tjelesne gra|e, kao i
velike fizi~ke snage (potvrda je zapis [omereta: Wihov stas je
iznad prosje~nog, i vrlo je obi~na stvar susresti qude visoke pet
stopa, osam ili deset palaca, gra|ene u srazmjeri sa wihovim stasom.
Kao i svi gor{taci, Bosanci su vrlo sna`ni i `ive dugo
65
).
Zajedni~ka im je karakteristika da mogu podnijeti velike
fizi~ke napore, obavqati te{ke aktivnosti i do dvanaest ~asova
dnevno.
@ene su obi~no sredwe visine, krepkije tjelesne gra|e, ali
izuzetne fizi~ke snage. Obavqaju}i svakodnevne poslove u ku}i i
rade}i i druge te{ke poqske poslove, bile su stalno izlo`ene vre-
menskim nepogodama. Te{ke fizi~ke aktivnosti, za prirodno we`niju
konstituciju tijela, rezultirali su newegovanim izgledom, preplanu-
Iskustva graditeqa
213
64
Vi{e vidi, Jovan Cviji}, Balkansko poluostrvo i ju`noslovenske zemqe, Beograd 1966.
godine, str. 361 - 375
65
Mithat [ami}, Francuski putnici u Bosni na pragu 19. stoqe}a i wihovi utisci o woj,
Veselin Masle{a, Sarajevo 1966. godine, str. 264, stopa=32,48 cm; stopa je imala 12 palaca.
lom i ogrubjelom ko`om. Mlade djevojke su izgledale mnogo starije.
Na wima su vidqivi tragovi te{kih `ivotnih uslova.
Osje}a se jaka veza sa prirodom i precima. ^ula su im
izo{trena, posebno za prirodne pojave.
Nacionalna svijest i nacionalna zada}a prenose se kroz pri~e
i pjesme, sa koqena na koqeno. Slobodarski duh i samostalnost su
izraziti.
Antropolo{ka slika sporo se mijewala. U istra`ivanom
perio du, nije bilo puno mi je{awa stanovni{tva. Bra~ne veze su se
ostvarivale u okviru jednog istog ili bliskog sela. Stopa nataliteta
je bila dosta visoka. Na`alost, stopa mortaliteta je bila enormno
visoka. Potomstvo koje je ostajalo u `ivotu bilo je veoma zdrave kon-
stitucije, vr{ena je prirodna selekcija.
Djeca su se veoma rano ukqu~ivala u `ivot zajednice. To je
razvijalo wihovu otpornost i fizi~ku ~vrstinu. Vrlo su rano sticali
navike i sposobnosti za samostalni `ivot.
Vawska ko nstitucija qudi ovog kraja je prijatna. Wihove
osnovne odlike su: gostoqubivost, velike intelektualne sposobnosti
i dobronamjeranost.
Stvarala~ka ma{ta i ukus izra`eni su u umjetnosti, rezbariji,
}ilimarstvu, vezovima, ornamentici, ali i u narodnom graditeqstvu.
Umjetnost oblikovawa `ivotnog prostora, u skladu je sa stvarnim
potrebama, prohtjevima i navikama. Nastojali su da postignu potpuni
sklad sa prirodom i okru`ewem, a {to je bitna odlika i te`wa ka
prirodnom ~ovjeku.
Nikad se narod ovih prostora nije mirio sa postignutim. Nije
podnosio nepravdu, neistinu, stalno je te`io za boqim, progresivni-
jim. Dizao je bune, ustanke, revolucije. Te{ko je stradao na balkanskoj
vjetrometini kroz istoriju. Tu`na i tragi~na istoriju traje vijekovi-
ma. Narod je izlo`en patwama od dolaska na ove prostore: dugotrajno
robovawe pod Turcima; potom je usqedila aneksija i okupacija od
strane Austr o ugarske Monarhije. Prvi i drugi svjetski rat donijeli
su velika str adawa najaktivnijeg dijela stanovni{tva. Minula ratna
zbivawa va qda su posqedwe zlo koje se desilo ovom narodu. Sve nave-
deno ostavilo je velike i tragi~ne posqedice, limitiralo razvoj.
Na liku qudi osje}a se istorijska i moralna tuga. To je direkt-
na posqedica nepravde ~iwene kroz vijekove.
Ovaj narod ima pravo da krene zaslu`enim putem progresa,
spreman je sve da oprosti, ali ne bi smio da zaboravi, jer je platio i
suvi{e veliku cijenu za svoja dobro~instva, skromnost i gostoqu -
bivost u proteklim vijekovima.
Milenko Stankovi}
214
4.2. Sociolo{ke odrednice
Zapadnokraji{ka sela s kraja pro{log vijeka bila su mawe
zajednice, zaseoci, sa po desetinama ku}a. Raspore|eni su po rubovima
{uma, na neplodnom zemqi{tu u zavjetrini. Namjera graditeqa je
jasna - da za{titi obradivo zemqi{te, a i da za{titi gra|evine od
uticaja jakih vjetrova. Stanovni{tvo je `ivjelo u razbijenom tipu
sela, a ~inili su ih grupe inokosnih porodica, zadruga.
To je najkarakteristi~nija odlika dru{tvene organizacije na
istra`ivanoj teritoriji. ^esto su `iteqi jednog zaseoka bili u krv -
nom srodstvu.
Vi{e sela na odre|enom podru~ju gravitiralo je odre|enom
centralnom mjestu, ve}em selu, varo{i sa vi{e stanovnika. Tu se
nalazila trgovina, kova~ka i druge zanatske radwe, a poslije su tu
gra|ene {kole, ambulante, kancelarije lokalne uprave... i sl.
To su prvi trgovinsko-privredni i kulturni centri, a pone kad
i administrativni. Stanovni{tvo se prete`no bavilo sto ~a r s tvom
(ov~arstvom i govedarstvom, a na u{}u Vrbasa u Savu i po obodu
Motajice, sviwogojstvom - odatle i prvobitni naziv mjesta na u{}u
Vrbasa u Savu, Sviwar). Ve}i dio zemqe je, ipak, pod pa{wacima i
livadama, sa kojih se skupqalo sijeno za zimsku prehranu stoke. Obra -
|ivan je samo mali dio, uz oku}nice i pogodnije wive u ravnici (uz ri -
jeke Savu, Vrbas, Bosnu, Ukrinu, Usoru). Te su povr{ine zasijavane po -
qoprivre dnim kulturama koje su neophodne za godi{wu prehranu
doma}instva (povr}e: krompir, kupus, pasuq, i `itarice: p{enica,
je~am).
Veliki dio sopstvenih potreba seqaci zadovoqavaju proizvo -
di ma koji sami proizvode, a samo mawi dio putem razmjene.
Doma}instvo predstavqa veliku patrijarhalnu porodicu,
zadrugu. ^ine je ~lanovi nekoliko generacija, koje vode porijeklo od
istog pretka. Doma}instvom upravqa doma}in ku}e, iskqu~ivo na
osnovu svog autoriteta.
Starje{ina je ~lan koji ima najboqi ugled, odnosno neko ko se
odlikuje izuzetnim moralnim i intelektualnim sposobnostima, ili
najstariji mu{karac. Wega svi slu{aju, protivno prvobitnim
obi~ajima kod plemena, gdje se tra`ilo juna{tvo. To je razumqivo, jer
je pleme bilo ratni~ka zajednica, a zadruga je zajednica stvorena za
mir, iz potrebe za boqim `ivotom. To je po rodi~na ustanova, odnosno
ekonomska grupa, neophodna za `ivot. Samo je mnogobrojna zadruga
mogla da iskoristi razne izvore i obezbijedi minimalna sredstva za
Iskustva graditeqa
215
`ivot. U okviru zajednice, proizvodili su dovoqno za `ivot, ali su
pravovremeno ispuwavali sve obaveze prema feudalcu.
Unutar doma}instva na selu postoji prirodna podjela rada, po
polu, starosti i fizi~koj snazi. Pode{ava je starje{ina, uz pristanak
ostalih, prema godinama sposobnih ~lanova zajednice.
Ritam radova zavisio je od prirode. Pode{en je prema prirod-
nim vremenskim periodima.
Unutra{wi kontakti su uglavnom duhovne prirode. Porodice
su patrijarhalne, te je dominantna uloga ku}nog starje{ine, oca.
Unutar zadruge postoji usmeni zakon po kome se zna {ta treba,
a {ta ne treba da se ~ini.
To je dobro utvr|en moralni sistem, sa jasnim normama i obi -
~aj nim pravilima.
Zakqu~ak je da zadruga nije bila primitivna organizacija, nego
patrijarhalni oblik koji je imao svoj jasan razvitak. Razvodi brakova
i bra~no nevjerstvo bili su veoma rijetki. Uzajamna na klonost i
me|usobno ekonomsko pomagawe bili su izra `eni.
Qubav i po{tovawe izme|u ~lanova zadruge, kao i wihova soli -
darnost, za svako su divqewe. Osje}ajnost i qubav pro{iruju i van
kruga zadruge. Spajaju se, pobratime u krvnu vezu do smrti. Posebno je
istaknut zna~aj kumstva. Postojalo je i ekonomsko povezivawe izme|u
zadruga, putem zajedni~kih radova na selu, a kroz radna pozajmqi-
vawa.
66
Stanovni{tvo je prete`no srpsko - pravoslavno. Vezano je za
svoje obi~aje, navike i kulturu. Specifi~nost za teritoriju Krajine
je osobito po{tovawe predaka, obi~aj slava, a rodbinske veze su
istaknute i veoma jake.
4.3. Kulturolo{ke odrednice
Kultura se temeqi na tradiciji i predawu. Kraji{nici govore
ijekavicom, sa dosta lokalizma i obrazaca.
Religiozni su, ali nisu potpuno vezani za crkvu. Vjerske
obrede uglavnom vr{e u ku}ama, a u crkvu odlaze u vrijeme odre|enih
vjerskih praznika i krsne slave.
Pjesme i igre su lokalne. Narodne pjesme se pjevaju u vi{e
glasova, posebno mu{karci, posebno `ene.
Osnovni instrumenti su gusle, diple, svirala i harmonika. Uz
harmoniku se igra i narodno kolo, a uz gusle se pjevaju narodne pjesme,
Milenko Stankovi}
216
66
Vi{e vidi, Sreten Vukosavqevi}, Istorija seqa~kog dru{tva - Sociologija seqa~kih
radova, Srpska akademija, Posebno izdawe, 1983. godine, str. 419-447.
Iskustva graditeqa
217
obi~no u zi mskim ve~erima.
Porodi~ni qudi se skupe u jednu ku}u, oko ogwi{ta, na seosko
sijelo (prelo), gdje se, uz obavqawe odre|ene privredne djelatnosti,
dru`e i pjevaju.
Omladina se posebno okupqa, pjevaju pjesme, sviraju na frulu,
gusle i harmoniku. Igraju se dru{tvene igre, sklapaju veze izme|u
mladi}a i djevojaka. Posebno su zanimqivi seoski va{ari, ili
zborovi. Odr`avaju se uvijek na istom mjestu i u isto vrijeme. Vezani
su za vjerske praznike, to su slave mjesta. Zborovi imaju i veliki
privredni zna~aj. Ku lturno su najzanimqiviji. Qudi se zabavqaju,
razmjewuju iskustva. Prela i zabave su jo{ jedini na~ini kori{tewa
slobodnog vremena.
Moral i obi~aji su tijesno povezani. Kr{ewe moralnih i
obi~ajnih normi izaziva jaku osudu koja dugo traje. Prenosiva je ~ak i
na porodicu onoga koji je prekr{io. Bra~ne veze su u pro{losti ~esto
nametane od strane roditeqa.
4.4. Navike, potrebe i prohtjevi
Stanovnici Krajine su oskudnijih potreba, ogra ni~enih inte -
resa i ustaqenih navika. Skromni su i racionalni, samoinicijativni
i veoma inventivni.
To je vidqivo na izgra|enoj kulturi stanovawa i samoj organi-
zaciji stana. Sa minimalnim zahtjevima, uz minimalna sredstva,
racio nalnom konstrukcijom, formirali su sopstveni stambeni
obrazac, zadru`ni stan. Unutar wega svi ~lanovi su zadovoqavali
svoje potrebe, prohtjeve i navike. Sve su gra|evine u harmoniji sa
okru`ewem, a uz sve to stanovnici su uspijevali da `ive i bogatim
dru{tvenim `ivotom.
Skromne, svrsishodne, krajwe racionalne potre be, zadovoqa-
vane su minimalnim prohtjevima i ustaqenim navikama. Dugi niz godi -
na to je bila glavna odlika u gra dwi i oblikovawu stambenog prosto-
ra na istra`ivanoj teritoriji.
Prirodno naviknuti na skromnost, qudi ovog podnebqa nisu
imali pretenzija da kroz isticawe dimenzija i volumena gra|evinama
daju zna~aj.
Naviknuti su na racionalnost, ekonomi~nost i funkcional-
nost.
Zadru`ni stan sa svim gra|evinama unutar wega prilago|en je
prirodnim uslovima na terenu, ambijentu. Ku}a sa strmim ~etvorovod-
nim krovom, bila je dominanta i centar, ali se nije nametala i odura -
ra la od okru`ewa.
Kori{tewe prirodnog nagiba terena, bogatstvo dispozi-
cionog, prostornog i konstruktivnog izraza, dalo je pe~at kona~nom
obliku gra|evina narodnog neimara.
Sve gra|evine u okviru stana ni~u i stapaju se sa prirodnim
okru`ewem. Lokacijski su raspore|ene tako da pobu|uju jedinstvo
oblika i izraza.
Iz daqine, zaselak se doima kao netaknuti prirodni ambijent.
Te{ko se naziru tragovi gra|ewa. Takvom intervencijom u prostoru,
po principu: pogledaj, uva`i i uklopi se, graditeq, u stva ri, vra}a
dug prirodi.
Stvara skladne i qudski pri hvatqive gra|evine, u kojima
zadovoqava svoje potrebe, prohtjeve, navike, i uspje{no funkcioni{e
unutar slo`enog organizma zadruge.
Danas se, na`alost, o tome malo vodi ra~una.
4.5. Raspad zadruge
Zadruge su patrijarhalne porodi~ne zajednice `ivota koje su
ostvarile veliki uticaj na razvoj tradicionalne gradwe. Samo je tako
uve}ana snaga i mo} zajednice mogla odgovoriti velikim apetitima
feudalaca. To je direktan odgovor na te{ke dru{tvene prilike, a
wihov nastanak je vezan za potrebu `ivota, rada, postanka i opstanka.
Ovakav oblik porodi~ne organizacije odr `ao se sve do agrarne
reforme 1918. godine, kada je po~eo wen brzi raspad, istovremeno sa
cijepawem i mobilno{}u seoskog posjeda.
Poslije drugog svjetskog rata dolazi do intenzivnijih promjena
u seoskim ustaqenim potrebama, navikama i prohtjevima. Promjene su
vidqive na ekonomskom, kulturnom i socijalnom planu. Migracija
stanovni{tva u gradove postala je izrazitija. Mladi odlaze na {kolo-
vawe u grad i ne vra}aju se nazad u selo. Napretkom komunikacija znat-
no su podstaknute i inte nzi vi rane migracije.
Narasla ekonomska mo} sela i pove}ani prohtjevi mijewaju
navike. Raspadaju se velike seoske porodice, zadruge.
Razlozi za diobu zadruga bili su razli~iti.
Dioba se mogla izvr{iti za `iva oca, ako on to predlo`i. U
tom slu~aju, pokretna i nepokretna imovina se dijeli na jednake
dijelove. Na starom ogwi{tu ostaje otac i neudate k}eri. Poslije
o~eve smrti, wegov dio nasqe|uje majka, pa se tek poslije wene smrti,
sve se dijeli nasqednicima na jednake dijelove.
Milenko Stankovi}
218
Dijeli li se, pak, zadruga poslije smrti roditeqa, bra}a odlu -
~uju ho}e li nastaviti zadru`ni `ivot sa novobiranim starje{inom,
ili }e se dijeliti. Dioba se vr{i prema mu{kim ~lanovima. Sestre
imaju dio i ne moraju ga se odricati u korist bra}e. Neudate sestre po
dogovoru ostaju kod bra}e. Udovica pri diobi ima pravo na mu`evqev
dio. Nema pravila ko }e ostati na ku}i{tu. Mo`e se dogoditi da dva
brata ostanu na ogwi{tu, u istoj ku}i. U tom slu~aju se u ku}i lo`i i
drugo ogwi{te, po{to se ku}a prethodno pregradi.
Kod dioba se ponekad de{ava da se bra}a ne slo`e oko gra nice
imawa. To su rje{avali na taj na~in, da onaj {to se ne sla`e, mora
pronijeti granicom bus zemqe na glavi. Postupak je da se komad zemqe
postavi na glavu i tamo gdje on stane, posta vqa se kamen me|a{.
Velika je sramota i grijeh onoga koji nosi busen ako nepravilno odre-
di gra nicu, jer svi grijesi padaju na wegovu du{u.
4.6. Prekid sa tradicijom
Narodno graditeqstvo po~elo je nestajati sa ovih prostora ve}
krajem 19. vijeka. Aneksija BiH od strane Austrougarske samo je dodat-
no pospje{ila zapo~etu aktivnost. Nagli skok izazvan industra -
lizacijom i izra`enim dru{tvenim raslojavawem, doveo je do ospora -
vawa vrijednosti narodne arhitekture. Dru{tveno uslovqena i sti -
mulisana transformacija, raskid sa tradicionalnim modelom `ivota,
pokidao je arhitektonsko-urbanisti~ki model gradwe i `ivota na
selu. Dolazi do prvih raslojavawa. Dinami~an i skladan organizam
zadru`nog stana ozbiqno je uzdrman. Udoban i topao prostor, koji je
nudila stara organizacija, brzo je nestajao. Prisan odnos ~ovjek-
-gra|evina-priroda, prepun me|usobnih zavisnosti i uslovqenosti, uz
potpuno razumijevawe, vje{ta~ki je pokidan.
Razu|eni organizam zadru`nog stana pru`ao je seqaku, u punoj
mjeri, uslove za `ivot i rad. Zato je narodno graditeqstvo uspje{no
odolijevalo raznim udarima, sve do 60-tih godina pro{log vijeka.
Nemilosrdan nalet pove }anih ekonomskih i dru{tvenih potre-
ba, uz moderna kretawa, uni{tio je narodno graditeqstvo. Narasla
ekonomska mo} qudi koji su se vra}ali sa privemenog rada u ino -
stranstvu (a bilo ih je dosta), negativan uticaj grada koji je razvojem
saobra}aja postao bli`i, zna~ajno su uticali na prekid tradicio -
nalne gradwe. Nezaobilazni su i uticaji susjednih kultura.
Pokidana je ~vrsta i vijekovima izgra|ivana veza sa na rodnom
graditeqskom tradicijom. Naglo nestajawe i neuva`avawe autohtone
Iskustva graditeqa
219
arhitekture ustupa mjesto novoj, bezimenoj i bezli~noj gradwi na ovim
prostorima. Materijalna na dgra dwa, koja je pratila ukupna dru{tvena
kretawa, uvela je neracionalno pona{awe u svim oblastima, pa i u gra-
diteqstvu.
Novi obi~aji, velika seoska slavqa, slave, svadbe, ispra}aji u
vojsku, gutaju velike sume novca. @eqa za presti`om i glad za materi-
jalnim dobrima, rezultirali su, u oblasti stanovawa, gradwom pre -
dimenzionisanih, nefunkcionalnih gra|evina. Osnovna svrha je isti-
cawe imovinskih statusa vlasnika. Ku}e su oblikovno neprihvatqive
i nedopadqive, i nastoje po svaku cijenu da ignori{u graditeqsko
nasqe|e pro{losti.
Raspadom zadruge po~iwe gradwa samo jedne stambene gra|evine
- ku}e. Uvode se novi gra|evinski materijali, mijewaju se konstruk-
tivni sistemi. Seoska ku}a opona{a gradsku i ne uva`ava potrebe,
navike, prohtjeve, te pozitivne principe tradicionalne gradwe. [to
je jo{ gore, iz grada se kopiraju, po sopstvenom naho|ewu i procjeni,
~esto lo{i i oblikovno neprihvatqivi elementi ambijentu. Zane -
maruje se funkcija, lokacija, okru`ewe. Napu{ta se nepisano pravilo
racionalne gradwe na selu. Ne {tedi se ni prostor, ni mate rijal.
Novi, moderni materijali razvojem transporta lako se dopremaju i
postaju dostupni na svim lokacijama. Novi, neprovjereni materijali
~esto su neprimjereni prirodnom okru`ewu, {to uslovqava napu{ -
tawe izvornih, prirodnih materijala sa lokacije.
Zastupqena je moderna organizacija prostora, skupa opremawa,
op{te blago stawe, i ne poku{ava se prilagoditi razvojnim potrebama
porodice. ^esto se de{a va da se ku}e prenose iz podnebqa u podnebqe,
blijedo kopiraju. Niko vi{e ne vodi ra~una o funkciji, konstrukciji,
obli kovnom izrazu, lokaciji, ambijentu i okru`ewu.
Zaboravqa se qudsko mjerilo i ku}e gube svoju prisnost i
name}u se veli~inom.
Vje{ta~ki materijali, suprotno ambijentu, prave la`nu plas-
tiku gra|evine, opona{aju}i stilove pro{losti.
Neslavan kraj narodnog stvarala{tva i udar moderne, uslovili
su da sve {to se danas gradi na selu i u gradu, ne pripada sa si gurno{}u
narodnoj graditeqskoj tradiciji.
Dokaz snage i mo}i ogleda se dimenzijama gra|evina, broju spra-
tova i impozantnim volumenima. Razni vje{ta~ki materijali, sve do
plasti~ne lamperije, u prostoru netaknute prirode sela, djeluju
sablasno.
Milenko Stankovi}
220
Dokle sve mo`e i}i qudska nedosqednost, vidqivo je u selu
Pani}i, udaqenom 54 km od Tesli}a. Ni danas se ovom selu ne mo`e
pri}i autom (jer je udaqeno od regionalnog puta, koji gotovo niko ne
odr`ava, a 14 km je gotovo potpuno nepristupa~no). U prelijepom
ambijentu podvla{i}kog sela i u netaknutom prirodnom okru`ewu, na
najvi{oj koti, dominira trospratna ku}a, impozantnih dime nzija.
Materijal za wu je donesen na samarima, pohvali{e se mje{tani.
Danas u ku}i niko ne `ivi, jer kad su je izgradili, bra}a su se zavadi-
la, te roditeqi u wu ne}e, smatraju da je prokleta. Radije `ive u maloj,
skromnoj brvnari pored we. Nisam je fotografisao da ne bih
ovjekove~io neprimjerenu qudsku aktivnost koja grani~i sa glupo{}u.
Prostorna udaqenost pojedinih podru~ja sprije~ila je razne
uticaje, tako da i danas imamo mogu}nost da prona|emo, u ambijentima
netaknute prirode, autenti~no narodno graditeqstvo.
Iskustva graditeqa
221
Milenko Stankovi}
222
Iskustva graditeqa
223
5. ISKUSTVA PRO[LOSTI I
SAVREMENA PRAKSA
Iskustva iz pro{losti pru`aju nam razli~ite puteve i pris-
tupe graditeqskom nasqe|u. Pro{lost je uvijek onakva kakvu je sami
spoznamo. Ne smijemo tradiciju svesti na prevo|ewe istorije i
kopirawe oblikovnih elemenata, to bi bilo formalno i la`no
reafirmisawe nasqe|a.
Anonimno graditeqstvo treba da poslu`i kao inspiracija
novim generacijama, ili kako re~e Viole le Dik: ...umjetnosti pro{ -
losti treba najprije razumjeti, zatim se wima nada hnuti i iz wih
izvla~iti samo ono {to je u vezi sa vremenom u kojem `ivimo.
67
Moramo su~eliti vrijednosti tradicionalnog sa dana{wim
mjerilima i vrijednostima da bismo trasirali ispravan put u
budu}nost. Ne smijemo izgubiti iz vida ~iwenicu da ...graditi zna~i
sara|ivati sa zemqom; staviti qudski pe~at na predeo koji }e time
biti izmewen za ve~ita vremena...
68
Analiziraju}i i utvr|uju}i dru{tvenu, kulturnu i umje tni~ku
vrijednost narodne arhitekture, neophodno je na}i na~in i sredstva da
je za{titimo i sa~uvamo.
Poslije drugog svjetskog rata brzo smo se otvarali prema
Evropi. Strani uticaji, nagla{en internacionalni stil moderne, i
na{a `eqa da {to prije budemo moderni, nisu dali snage i vremena
da pravilno ocijenimo i vrednujemo sadr`ajne kvalitete narodnog
graditeqstva.
Brzo i olako podlegli smo stranim uticajima. Naprosto smo se
takmi~ili da ~im prije zaboravimo vijekovima stvarano graditeqsko
iskustvo ovih prostora. Bez razmi{qawa, neprimjereno, kopirali
smo strana iskustva.
Moderna arhitektura je negirala tradiciju. Istovremeno,
dok je brisala osobenost podnebqa, zanemarivala je stvarawe pod sop-
67
Op. cit. Viole-le-Duc, Entreiens... str. 304-305 "Nije za umjetnike dovoqno da se dive umjetnostima
pro{losti; kopirati ih, bilo bi otvoreno priznawe nemo}i; treba ih razumjeti i nadahnuti se
wima, na}i oslonce primjewive u vremenu u kome se `ivi, i u istorijskim oblicima vidjeti
samo i jedino izraz ideje vremena. Nijedna forma za koju nije mogu}e objasniti wene razloge,
ne mo`e biti lijepa. A {to se arhitekture ti~e, svaku formu koju ne donosi wena struktura
treba odbaciti."
68
(Magerit Jusenar: Hadrijanovi memoari), Ovim rije~ima je zapo~eo svoje izlagawe Branislav
Milenkovi}, Anonimno graditeqsko iskustvo i dana{wa praksa, na Savetovawu o za{titi
spomenika narodnog graditeqstva, odr`anom 27-30. septembra u Titovom U`icu, 1983.godine.
Rad je objavqen u Zborniku radova sa Savetovawa, Dru{tvo konzervatora Srbije, 1984. g,
Beograd, str. 145 - 148.
stvenim nebom, zaboravila specifi~nosti, te uzro~no-posqedi~no
negirala zna~aj arhitekture dana{wice.
Svjedo ci smo raskida sa pro{lo{}u, koji je zapo~eo jo{ u 19.
vijeku, a nastavio u 20. vijeku. Svuda oko nas projektuju se i grade
beskarakterne stambene grupacije, do`ivqavaju}i velike transfor-
macije, gube}i tradicionalni izraz i simbol ku}e.
Dru{tveno usmjereno urbanisti~ko planirawe i ure|ewe pros-
tora u na{im selima, u najboqem slu~aju mo`e se definisati kao
proma{ena organizacija koja je neusagla{ena i neprimjerena trenut -
ku, rezultirala je haoti~nom izgradwom sela i prigradskih naseqa,
degradacijom okru`ewa i `ivotne sredine.
Kriza planirawa ogleda se u: oblikovawu, materijalizaciji,
organizaciji `ivota, rada, neadekvatnoj prostornoj organizaciji sela,
te neuva`avawu zdravog narodnog duha. Na istra`ivanoj teritoriji,
poslije minulog rata, imamo sli~nu situaciju, kao i prije 50-ak
godina.
Neophodno je odgovoriti na pitawe: kako je trenutno? Te{ko
je poratno stawe, svaki tre}i stanovnik je izbjeglo ili raseqeno lice.
Na`alost, i danas se na terenu rade razne improvizacije u ciqu
smje{taja izbjeglih i raseqenih lica i povratnika. Nedostatak
financijskih sredstava uslovqava najnu`niji smje{taj. Zato, bez
obzira na to da li se radi o adaptiranom stanu unutar prizemqa
vi{espratne gra|evine ili o novim gra|evinama skromnih dimenzija,
oblikovawa, grupisanim na odre|enim lokacijama bez adekvatne
infrastrukture, generalno gledano, ne rje{ava se integralno ratom
opusto{en i devastiran prostor. Svakodnevno se susre}u}i sa ratom
devastiranim okru`ewima, podsje }amo se minulog ratnog vremena.
Milenko Stankovi}
224
Sl. 206. Na slici vidimo kako izgleda ratom devastirana ku}a u okolini Br~kog, kao i nepo-
sredno okru`ewe oko gra|evine prije sanacije.
Izgradwa na selu i prigradskim naseqima kroz du`i vremen -
ski period je dru{tveno nekontro lisana. Ukidawem urbanisti~kog
reda, iz Zakona o ure|ewu prostora
69
, planirawe na selu ostalo je pot-
puno neregulisano, pa samim tim i neorganizovano, haoti~no pre -
pu{teno samovoqi pojedinaca.
Organizacijom ku}e i dvori{ta u selu ni danas se niko ne bavi.
Sve {to se gradi na selu i prigradskim naseqima, ostaje naj~e{}e
neevidentirano i neanalizirano. Nagomilani problemi u nase qima
rje{avaju se u poratnim godinama, na prostorima pojedinih o{tina,
tako {to im se dozvoqavaju sve mogu}e opcije i koncepcije u izgradwi.
Linijom maweg otpora primjewuje se princip daj mu {ta treba, zna~i
po prohtjevu, a ne po planu, odnosno stvarnoj prostornoj mogu}nosti.
Posqe dica toga je stalni konflikt u prostoru, nelogi~no,
nestru~no i dosta haoti~no stawe ure|ewa teritorije.
Stanovnici Krajine, nezadovoqni ambijentom `ivqewa, pri -
siqeni su da novu arhitekturu osu|uju i do`ivqavaju, kao nepro -
mi{qen akt nasi qa u prostoru. Kraji{nici su prisiqeni da pored
devastiranog prostora, na preostalom dijelu netaknutog prirodnog
okru`ewa svakodnevno percipiraju gra|evine neprimjerenih oblika i
stilova. Gra|e vine raznih kvazistilova djeluju sablasno u prostoru.
Haoti~no razbacane, bez reda i smisla, u prirodnom i izgra |enom
okru`ewu, ~ine nas nervoznim, bude osje}aj nelagodnosti, te prostore
naseqa do`ivqavamo kao tu|e, neprirodne i neprijatne.
Podsjeti}emo se rije~i profesora Branislava Milenkovi}a
koji je 1983. godine zapisao: Prema na{em dana{wem shvatawu o udelu
arhitekture u oblikovawu ~ovekovog okvira `ivqewa, suprotnom od
Iskustva graditeqa
225
Sl. 207. Vidimo kako izgleda ista ku}a
poslije sanacije. Poslu`ila
je za smje{taj jedne porodice
(u nivou prizemqa, kao najnu`ni-
ji smje{taj). Istovremeno se
vidi devastirano (ukloweno)
prirodno okru`ewe. Tragovi
rata i daqe su vidqivi (per-
cipiraju se) na gra|evini.
Neminovno nas podsje}a na
minulo ratno vrijeme.
U stvari, ne rje{ava se inte-
gralno ratom devastiran i opus-
to{en prostor.
69
Zakon o ure|ewu prostora, "Slu`beni glasnik Republike Srpske broj 19/96"
onoga koji u zavr{enim modelima prostora vidi razloge dubqih
`ivotnih promena, anonimno graditeqsko iskustvo nudi mnoge
zna~ajne zakqu~ke, ~ije je pretvarawe u teoriji prostora, o shvatawu
prostora, predstavqa realan dnevni i dugoro~ni zadatak. Svakako da
je te`i deo ovog pitawa kako sprovesti ovaj posao
70
, sa ~ime se u pot-
punosti mo`emo slo`iti.
Urbanizam je ~esto shva}en i u praksi realizovan kao proces
oduzimawa plodne, obradive zemqe za razvoj naseqa, saobra}ajnica.
Rezultat toga je problem prevelike koncentracije stanovni{ -
tva na malim prostorima. Neadekvatan je infrastrukturni mobilijar,
naseqa su okresana od neophodnih sadr`aja za rekreaciju, nedostaju
prate}i sadr`aji, neusagla{ene su potrebe, javqaju se me|usobno
{tetni uticaji i devastacija prirodnog okru`ewa. Dominacija nove
arhitekture, sive jednobojnosti, nepri vla~nosti, neprepoznatqi -
vosti forme, nasilni~ki dominiraju i stvaraju psihi~ke probleme
qudima u okru`ewu.
Napredak urbanizacije mora biti simbioza tehni~ke i pri -
rodne sredine. Razvoj dru{tva, posebno na selu, mora o~uvati princip
prirodnosti, gdje dominantnu ulogu ima ~ovjek, kao prirodno bi}e, sa
druga~ijim, civilizovanim odnosom.
Da bismo pravilno kreirali budu}nost, moramo poznavati i
pravilno vrednovati pro{lost. U ~ovjekovu svijest je duboko urezano
pam}ewe o tradiciji.
Kao odgovor univerzalizmu arhitektonskih i urbanisti~kih
modela, moramo ponuditi kreativno transportovawe vrijednosti na -
rodnog graditeqstva, s ciqem izgra|ivawa kontinuiteta, osobenog
obrasca, regionalnog arhitektonskog izraza i kulturnog indentiteta.
Milenko Stankovi}
226
70
Branislav Milenkovi}, Anonimno graditeqsko iskustvo i dana{wa praksa, Zbornik
radova sa Savetovawa o za{titi spomenika narodnog graditeqstva, odr`anog 27-30 septembra
1983. godine, Dru{tvo konzervatora Srbije, Beograd 1984. godine, str. 148
5.1. Graditeq i tipski projekat
Narodni graditeq je u principu gradio ku}u za sebe. Osnovna
svrha je zadovoqewe potreba porodice. To je jedan od razloga koji su
uticali na organizaciju, funkciju, oblikovawe i kvalitet gra|evina.
Graditeq je poznavao potrebe, sopstvene mogu}nosti i prohtjeve.
Svakodnevne aktivnosti korisnika vezane su za zemqu i neposredno
okru`ewe. Sa`ivio se sa prirodnim pojavama, poznavao je }ud pri ro -
de, analizirao je i primijenio u gradwi.
Bio je svakodnevno suo~en sa prirodnim zakonitostima, sa
stvar no{}u `ivqewa. Graditequ je dat jasan zadatak - o~uvati har-
moniju u prirodi i po rodi~noj zajednici, po svaku cijenu.
Razvoj gradi teqstva bio je usporen, ali su i uticaji bili
ograni~eni.
Rezultirali su jednostavnom, prizemnom arhitekturom u mje -
rilu ~ovjeka. Istovremeno je morala biti potpuno uklopqena u
okru`ewe.
Pri gradwi su uva`avani susjedi, a graditeq im je ukazivao
du`no po{tovawe. Sve {to bi mu eventualno moglo smetati, nije
`elio da u~ini susjedima. Nije mu ni na um padalo da susjedima uskrati
pravo na vidik, pogled na rijeku, sunce...
Tra`io je i pronalazio uslove za mir svakog ~lana zadruge, i
pored `ivota u kolektivnoj zajednici. Formirao je zasebno intimno
(isto~no) dvori{te. Dodatno ga je oplemenio obiqem vo}a, a koje je
imalo funkciju za{tite intimnosti porodice, o~uvawa doma}eg mira,
kao i svrsishodno obiqe raznovrsnog vo}a, svih godi{wih sezona, kao
dar gostima - posjetiocima i mnogobrojnoj porodici.
Izvr{ena je svrsishodna i dobra priprema za ulaz u ku}u i
vajate.
Gra|evinu za goste znala~ki je dislocirao na ulazu u naseqe.
Napravio je dovoqnu distancu da se ne bi remetio doma}i mir.
Arhitektura zadru`nog stana prestavqa fizi~ki okvir prila-
go|en o~uvawu porodice.
Graditeq {ezdesetih godina minulogog vijeka na{ao se u
velikim problemima i dilemama. Univerzalne vrije dnosti u dru{tvu
bile su poquqane. Porodica je postepeno zanemarivana.
Znatno ubrzan dru{tveni i tehnolo{ki razvoj uzeli su svoj
danak.
Pojavili su se novi materijali, od kojih puno vje{ta~kih.
Iskustva graditeqa
227
Robnonov~ana razmjena je proizvela vi{ak. Novoste~ena vrijednost u
vi{ku uticala je na nenamjensko tro{ewe i investirawe, a posebno
plodni uslove na{li su se kod izgradwe gra|evina.
Razvoj transportnih sredstva omogu}ava br`e, lak{e i svako -
dnevne migracije. U selu se grade privremena stani{ta, u vidu vikend-
-naseqa. Ni~u brojna satelitska, prigradska naseqa. Naj~e{}e su
gra|ena mimo zakona, bespravno, bez stvarnih potreba i perspektive.
Kod gradwe se ne uva`avaju tradicionalni principi, stvarne potrebe
i ne vodi se ra~una o privrednim aktivnostima, saobra}ajnim vezama,
infrastrukturi...
Graditeq je neuk, neobrazovan, zatrpan informacijama i utica-
jima. Pru`ila mu se prilika, ali i mogu}nost (pove}an standard pri -
vremenim radom u inostranstvu), da u ciqu podizawa sopstvenog stan-
darda kopira projektna rje{ewa iz grada i inostranstva po sopstve-
nom naho|ewu.
Dimenzijom i volumenom ku}e takmi~i se sa susjedom. @eqa za
samodokazivawem po svaku cijenu pobu|uje `equ za zaklawawem vidi-
ka. Sve to istovremeno stvara nesklad sa okru`ewem i prirodom, o
kojoj niko ne vodi ra~una.
Obiqe novih materijala, ~esto neispitanih i nepri mje renih
okru`ewu, doprinose ukupnom {arenilu dekora. Uni{tavaju se preli-
jepi prirodni krajolici.
Stanovnici sela anga`uju priu~ene i neuke graditeqe, koje u
stvari niko nije ni poku{ao obrazovati i uputiti. Oni grade po
{ablonu, bez razmi{qawa, kopiraju ve} vi|eno. U pomodnom stilu
mo de rne i iskustva na Zapadu, priu~eni majstori i pokondireni sta -
novnici stide se tradicionalne gradwe. Ne shvataju wene vrijednosti
i poruke, ve} po svaku cijenu prave ne{to novo, moderno, jer smatraju
narodnu arhitekturu za ni`u vrije dnost, pre`ivjeli staromodni stil.
Po samostalnom naho|ewu biraju i prilago|avaju razna tipska
rje{ewa. Ne razmi{qaju}i o ambijentu i lokaciji, smje{taju gra|e vi -
ne rasute po terenu, bez reda, stvarnih potreba, funkcije. Tako razba -
ca ne gra|evine u vidu haoti~ne kompozicije naprosto ni~u na sve
strane.
Neosporna je ~iwenica danas, da }emo ve}inu izgra|enog (u zad-
wih 40-tak godina), u na{im selima, ve}im dijelom, i to vrlo brzo,
morati sanirati.
U ciqu progresa, neophodno je hitno za{tititi zemqu i pros-
tor od nekvalifikovanih i neukih graditeqa, kao i od qudi sa veli -
kim apetitima i finansijskim mogu}nostima. Sticawe iskustava na
Milenko Stankovi}
228
sop st venim gre{kama, izgradwom neprimjerenih gra|evina, skupo je
ko {ta lo investitore, ali je ostavilo i velik o`iqak u `ivotnoj sre-
dini.
Sa ove distance te{ko je shvatiti kako jasne poruke i huma -
nisti~ke forme anonimne arhitekture nisu mogle uticati na savre-
meno graditeqstvo, te nisu dale adekvatan rezultat.
Organizacija prostora zadru`nog stana slijedila je na~in
`ivota i funkcionisawe zajednice, ali nije ostavila traga u novim
konceptima. U potpunosti je zanemareno uva`avawe uslova mjesta.
Pa`qivom odabiru gra|evinskog materijala nije poklawana potrebna
pa`wa. Iluzorno je onda govoriti o kompoziciji grupisanih oblika u
nasequ (zaseocima), o skladnom i harmoni~nom odnosu gra|evina
unutar cjeline.
Potrebno je zaustaviti anarhiju individualizma, nekontro -
lisano uni{tavawe poqoprivrednih povr{ina, prirodnih rezervata,
vodotoka, izgradwu pri vremenih stani{ta, opasnih pogona, zaga|i -
va~a, po svaku cijenu. Ve}i dio toga je zasnovan na nemaru i neorgani-
zovanosti dru{tva, ali i neadekvatnoj opremqe nosti, lo{em kad -
rovskom potencijalu, kao i u oblasti izrade i primjene le gislative.
Moramo pomo}i neukom graditequ, u kvalitativnom smislu, da
kod razmje{taja prostornog pla ni rawa, projektovawa i izgradwe
postigne optimum. Treba da uspostavimo kontakt, ponudimo adekvatna
rje {ewa, bez razbacivawa i nadmetawa, racionalno, svr sishodno i
funkcionalno, shodno stvarnim potrebama i u skladu sa logikom
`ivqewa.
Mora se uputiti jasna poruka stru~wacima za koje va`i teza
sve kre}e danas od mene, na sqede}i na~in:
Znate li da je neko stvarao i prije vas? Otkud vam pravo da
samoinicijativno i bezosje}ajno oblikujete prostor za druge? Jeste
li svjesni da ih tako unesre}ujete, primoravate da `ive tamo gdje ni
vi vjerovatno ne biste `eqeli da `ivite? Poku{ajte na}i qudsku
mjeru za sve. Projektujte za ~ovjeka. Sa prirodom i okru`ewem
uspostavite uravnote`en, funkcionalan, obostrano koristan i
kompromisan odnos. Razvijajte se i gradite, ali sa mjerom, a ne na
{tetu drugih.
Samo je jedan prostor za arhitekturu va`an i odlu~uju}i - sam
`ivot i konkretni qudi oko nas. Kad to prihvatimo - imamo pravo na
svaki eksperiment i na svako tra`ewe. Kad je ~ovek na raskrsnici,
mora duboko promisliti put i spremiti se za onaj odabrani.
71
Iskustva graditeqa
229
71
Ranko Radovi}, Vrt ili kavez, Studije i eseji o gradu i arhitekturi, Prometej, Novi Sad
1995. godine str. 151
Milenko Stankovi}
230
5.2. Iskustva graditeqa
Prizeman horizont kao na~in `ivota i rada kod narodnog
graditeqa se manife stovao u razvojnim oblicima, ku}e i ostalih
gra|evina unutar zadru`nog stana. Prostorni razvoj ku}e krenuo je
prvo po vertikali, nadoqe, kori{}ewem strmine terena. Rano se i
svrsishodno pojavio prostor pod sobom u ku}i (ostava, izba, magaza).
Graditeq se kod izgradwe prostora ispod sobe susreo sa odre -
|enim problemima. Trebalo je istovremeno rije{iti brojne zahtjeve:
dobiti dovoqno funkcionalno korisnog prostora, za{tititi brvna,
sve to kvalitetno sadr`ajno povezati i pravilno dispoziciono uklo-
piti. Uz sve to trebalo je uva`iti principe narodne arhitekture,
uklapaju}i ih na zadanom mjestu, na svojoj zemqi. To su bili limitira-
ju}i i ograni~avaju}i uslovi koje je te{ko rje{avao.
Put koji je pre|en do pravilnog dispozicionog rasporeda i
funkcionalnog kori{tewa, dugotrajan je i zanimqiv. Graditeq je
izgradio osje}aj za okru`ewe, kao pojedinac, stvaralac, lako je
uo~avao je gre{ke.
Razvojna sposobnost graditeqa je da postepeno preoblikuje i
prilago|ava motive i otklawa uo~ene gre{ke.
Modifikacijom ve} stvorenog, po principu: gledaj, uo~i,
uva`i, otkloni, po{tuj i uklopi se dolazi do postavqenog ciqa.
Provedenom analizom na primjerima u selu Veliki Bri~ kod
Tesli}a, dat je slijed aktivnosti kako je dovitqivo i spretno narodni
graditeq rje{avao taj problem.
Sl. 208. Na slici je vidqiva klasi~na dvodijelna brvnara sa izbom pod sobom u selu Veliki Bri~.
Karakteristi~an je detaq uzidanih borovih brvana na zidu izbe. Koliko je to lo{e
rje{ewe vidi se najboqe iz detaqa u prilogu lijevo. Tako ugra|ena brvna su pod stalnim
uticajem atmosfe rilija i brvna brzo propadaju i trunu. U detaqu i presjeku se vidi
kako su ugra|ena brvna u zidu izbe izlo`ena vawskim uticajima i brzo propadaju.
Zanimqivo je da je narodni graditeq uo~io sopstvenu gre{ku. Iz sqede}ih priloga vidi
se kako je rje{avao taj problem na terenu po principu "primijeti, razmotri, uva`i
i otkloni."
Iskustva graditeqa
231
Sl. 209. Na slici (detaq zida izbe) se najboqe vidi koliki je to ve} napredak napravio narodni
graditeq kada je brvna izbe oslobodio do pola. Za svaki slu~aj zamijenio je i materijal
(u detaqu se vide hrastova, dugotrajnija i otpornija brvna). Me|utim, jo{ su uvijek dowa
brvna izlo`ena atmosferi i zarobqena nasipom zemqe (procje|ivawe i daqe {kodi
dowim brvnima i ugro`ava ih).
Sl. 210. Narodni neimar sada dolazi na ideju da podigne kameni zid (poznat u narodu kao suhozid)
uz koji prislawa brvna izbe. Na taj na~in pravi jednu vrstu tampona, za{tite drvenih
brvana. Nastoji rije{iti problem procje|ivawa i brzog propadawa brvana izbe uz tlo;
stvara jednu vrstu hidroizolacije.
Sl. 211. Ovdje je narodni graditeq dostigao vi{i stepen u dispozicionom razvoju (izbe)- prosto-
ra ispod sobe. Svrsishodno je prostor ispod sobe podijelio u dva dijela. Rije{io je prob-
lem procje|ivawa i truqewa brvana (wihovo brzo propadawe). Ujedno je dobio jo{ jedan
novi prostor za vi{enamjensko kori{tewe. U praksi su to razni tipovi ostava, ka~ara
i sli~no tom kamenom dijelu, dok je drugi izmaknutni drveni dio naj~e{}e u funkciji
mqe~ara.
Milenko Stankovi}
232
Sl. 212. Na slici se vidi dispoziciono razvijeniji i funkcionalniji tip u kori{tewu prostora
ispod sobe. Malo je neuobi~ajen, jer se u izbu ulazi sa ~ela, {to nije bio ~est slu~aj.
Graditeq je zato nad ulaznim vratima napravio zaseban krov koji svrsishodno {titi
ulaz. Pojavquje se natkriveni trijem za ulaz u ku}u kao novi dispozicioni element. U
ovom slu~aju graditeq je trijem funkcionalno i svrsishodno iskoristio i u prizemqu
(za ostavu kaca, ka~aru).
Sl. 213. Dispoziciono je ovo najrazvijenije rje{ewe prostora ispod sobe. Narodni graditeq ovaj
prostor koristi potpuno racionalno, funkcionalno, ali i vi{enamjenski, svrsishodno
i prakti~no. Jednostavno vr{i objediwivawe natkrivenog prostora trijema sa pros-
torom ispod (izbom) i funkcionalno ga koristi. Drveni izdvojeni dio kori{ten je
obi~no za mqekar. Drugi neposredni dio uz mqekar i ve}im dijelom u suhozidu od kame-
na namijewen je za vi{enamjensku ostavu. Ono {to je posebno karakteristi~no je to da
je sve to funkcionalno i oblikovno za{titio trijemom preko kojeg se ujedno ulazi u
ku}u. Svrsishodno natkriva oba ulaza u prostore izbe.
Iskustva graditeqa
233
Sl. 214. Da je najrazvijeniji tip kori{tewa
prostora pod ku}om (sobom)
stvarno prakti~an i funkcionalan,
govori nam dosta i slika na kojoj se
jasno vidi da se isti primjewuje i
danas u zaseoku Trivunovi}i, samo
{to je danas dobio konzolni istak
u svrhu za{tite brvana ostave
(umjesto krova). Cijelo prizemqe
je blago istureno iznad izbe.
Imaju}i u vidu sve do sad izlo`eno,
vidi se postupak i na~in kako je
narodni graditeq postupno uo~avao
i na kraju uspje{no rje{avao
postavqeni zadatak po principu:
"vidi, spoznaj, unaprijedi i
primijeni", a {to bi bila jasna
poruka i danas.
Sl. 215. Isti princip je kori{ten u pro{losti u
okolini Bawaluke a {to je vidqivo na
slici.
Milenko Stankovi}
234
Sl. 216. [ira lokacija sela Veliki i Mali Bri~
Sl. 217. Pogled na selo Mali Bri~; desno je vidqiva devastacija cijelog naseqa i okru`ewa.
Iskustva graditeqa
235
Sl. 219. Pogled na ko{are raspore|ene po pa{wacima izme|u sela Mali i Veliki Bri~.
Sl. 218. Ku}a i ko{ara odli~no su uklopqene u uslove lokacije, stawe danas u op{tini Tesli}.
Milenko Stankovi}
236
6. BRVNARE IZ OKRU@EWA I UTICAJI
6.1. Pore|ewa sa brvnarama na prostoru SRJ
Nema razlike izme|u starovla{ke brvnare i br vnare u
Zapadnoj Bosni, gra|ene po obodima kra{kih za ravni u {iroj okolini
Drvara, u Imqanima ili Zmijawu. Osim osnovne konstrukcije, koja je
kod svih brvna ra ista, nema razlike ni kod prostorne organizacije
ku}e. Isti je na~in na koji se raspore|uju zgrade na ku}i{tu, kao i sas-
tav brojnih zgrada podignutih oko ku}e. I konstruktivna re{ewa su
istovetna, naro~ito krova, na~in pokrivawa, pa ~ak i takva pojedi-
nost da su nagibi strana nejednaki.
72
Cviji} mi sli da je: dinarska (...) brvnara, dakle, dom {u mskih
krajeva, pa bila ~ista ili polubrvnara - polu ~atmara. Iako ima oblas-
nih razlika u tipu brvnare, one nisu od velikog zna~aja.
73
Imamo li u vidu gore izneseno, stawe profanog graditeqstva je
potpuno jasno.
Ostaju otvorena pitawa: Kako se zbog velike distance, nepro-
hodnih puteva, neza visno do{lo do istih spoznawa, na razli~itim
pro storima? Da li je bilo uticaja, ko je na koga uticao, kakvi su ti
uticaji, kakva su bila kretawa? Je li se do{lo do istih spoznawa u
sli~nim uslovima, u odre|enim vremenskim i socijalnim uslovima
razvoja?
Kod sakralnog graditeqstva crkava brvnara, Dobroslav
Pavlovi} konstatuje: Ako bismo odstranili zvonare kao arhitekton-
ski element koji je, uostalom, nastao tek mnogo docnije, mogli bismo
na osnovu izlo`enog pore |e wa konstatovati da se drvene crkve u
Bosni i one u Srbiji me|usobno ne razlikuju, kako po uslovima razvit-
ka, tako i po arhitekturi. Mo`emo ih slobodno uvrstiti u isti tip
crkvenih gra|evina i posmatrati ih u tom pogledu jedinstveno, iako
su, mo`da, crkve brvnare u Srbiji dostigle lep{e oblike.
74
Nije zahvalno komentarisati zakqu~ke do kojih je do{ao
uva`eni profesor Pavlovi}, me|utim po`eqno je uputiti na
~iwenicu da autor vjerovatno nije bio u prilici da se upozna sa svim
drvenim hramovima na istra`ivanom prostoru, te posjeti i istra`i
hram u Pala~kovcima.
Iskustva graditeqa
237
72
Ranko Findrik, Dinarska brvnara, Sirogojno 1998.godine, str. 7
73
Jovan Cviji}, Balkansko poluostrvo i ju`noslovenske zemqe, Beograd 1922 godine, str. 284
74
Dobroslav Pavlovi}, Crkve brvnare u Srbiji, Beograd 1962. godine, Zavod za za{titu
spomenika kulture, str. 93
Skromna drvena crkva malo je remek-djelo anonimnog stvarao-
ca na istra`ivanom prostoru. Pa`qivom analizom, nesumwivo se da
zakqu~iti da je nivo razvoja sakralnog graditeqstva u drvetu bio na
zavidnom nivou.
Ne smijemo zaboraviti ni vje{te dru`ine drvodjeqa iz oko-
line Srebrenice, ~uvene Osa}ane, koji su dali i pe~at graditeqstvu
Zapadne Krajine, ali i istaknuti doprinos graditeqstvu u drvetu na
prostoru [umadije. Iskustva su se, dakle, pro`imala.
Uporedimo li hram u Pala~kovcima sa drvenim hramovima u
Srbiji, ne mo`emo se osloboditi utiska da su u pogledu obli kovawa,
konstruktivnih rje{ewa, smjelosti, dekoracije i funkcije, na zavid-
nom nivou u odnosu na crkve brvnare u Srbiji.
Slijede pore|ewa oblikovawa, arhitektonskih rje{ewa i
komentari.
Milenko Stankovi}
238
Sl. 220. Crkva brvnara u Gora`devcu, kraj 18. vijeka.
Iskustva graditeqa
239
Sl. 222. Izgledi i presjeci crkve u Brzanu.
Sl. 221. Crkva u Brzanu - osnova.
Milenko Stankovi}
240
Sl. 223. Crkva brvnara u Pokajnici, 1818. g.
Sl. 224. Izgled crkve brvnare u Pala~kovcima, prije rekonstrukcije.
Iskustva graditeqa
241
Sl. 225. Crkva u Pala~kovcima - osnova, presjeci.
Milenko Stankovi}
242
Sl. 226. Crkva u Jeli}koj- osnova, presjeci.
6.2. Pore|ewa sa ku}ama Hercegovine
Isto~na Hercegovina je planinska zemqa (o{trih zima, krat -
kih i svje`ih qeta) i mediteranska (ranih i toplih proqe}a, dugih
sun~anih jeseni).
To je vije kovni sto~arski predio u kom se gajila stoka sitnog
zuba, uz ne{to poqoprivrede u poqima.
Kamene ku}e, crkve, grobqa, dominiraju ovim prostorom.
To je domovina poznatih guslara, pje snika, rodoquba.
Wome je prolazio dubrava~ki trgova~ko-kirixijski put koji je
spajao Jadransko more i kontinentalni unutra {wi dio, sve do Srbije.
Tu je zaboravqeno selo u kamenu, Uvje}a, 2 km vazdu{nom li -
nijom udaqena od mo ra, najju`nije naseqeno mjesto Republi ke Srpske,
u koje se mo`e do}i samo krivudavim i uskim putem, odoqelo svim
neda}ama i isku{ewima. Gordo se suprotstavqa propadawu, zaboravu,
sa preostalim `iteqima. Na`alost, `ivot je Uvje}u predugo i ne -
opravdano zaobilazio, re~e nam Perko [upqo glavi}, danas najstari-
ji stanovnik Uvje}e. Kad nestane p{enice, ovaca i p~ela, nesta}e i
`ivota, nastavqa Perko. Sada u nasequ `ive svega dvije porodice.
Naseqe je, ka`u, staro oko dvjesta godina. Smje{teno je u pitomoj
Iskustva graditeqa
243
Sl. 227. Dubrova~ki trgova~ko-kiri-
xijski put
kotlini, na 500 mnadmorske visine. Pri dolasku se naprosto nagazi na
selo. Uvilo se u krajolik, stijenu, okolni kameni masiv, pa ka`u, neka
bude Uvje}a.
Selo je istorijski svjedok postojawa narodne graditeqske
vje{tine Isto~ne Hercegovine. To je jedinstven prirodni etnopark,
ali i zaboravqeno mjesto i hercegova~kom kr{u, iako je dvanaest
kilometara udaqena od centra Trebiwa.
Hercegova~ki majstori, zidari i klesari, puno su gradili u
Dubrovniku gdje su usavr{ili zanat. ^e ki}em i dlijetom ulili su
du{u mnogim gra|evinama, na kamenu samcu, pa samim tim i naseqenom
mjestu Uvje}i.
Na sredwo vjekovnim kartama nismo uspijeli prona}i Uvje}u.
Me|u tim, i danas su vidqivi tragovi karavanskih puteva, po stoje ma -
gacini kramara koji su prevozili robu u zapa dnom dijelu naseqa.
U obli`wem nasequ Zupci `i vjeli su Vlasi, koji su se vre-
menom asimilirali sa Sloveni ma.
Razgledawem pejza`a jasno se zapa`a kontinuit qudskog posto-
jawa, na sve stra ne. Predslovenske grobnice (gromile, vjerovatno
ilirske, u koje su se sahrawivali i Sloveni), sredwovjekovni ste}ci i
dana{we kameno grobqe u nasequ, dovoqan su dokaz kontinuiteta pos-
tojawa.
Kameno tlo, u kome je ra stao neimar, inspirisalo ga je da obli -
kuje gra|evine i uklapa ih u okru`ewe.
Stanovnici sela pripadaju plemenima Brwo{a, koji su se dose -
lili iz obli`wih Zubaca, i [upqegla vi}a, koji vode porijeklo iz
Lavske. Preplitale su se u nasequ razne kulture i nacionalni obi -
~aji. Ostala je legenda o prezimenu [upqoglavi}, koje i danas nose
malobrojni nasqednici.
Po~etkom sedamnaestog vijeka, Nikoli}i iz Tre {weva (Crna
Gora) su se doselili na ove prostore. Izgradili su tu crkvu, kad je
jedan od wih postao knez. U obli`wem Volujcu `ivio je zao ~au{, koji
je do{ao da zaprosi k}er od kneza. Knez se dosjetio i obe}a ~au{u da
}e mu dati k}er kad napravi kulu u Volujcu, toliko visoku da mo`e
vidjeti wega kako se moli Bogu u crkvi. ^au{ to prihvati. Kad je grad-
wa kule bila pri kraju, dogovori se knez sa majstorima da naprave sa -
bota`u. Majstori su lo{e namjestili skelu, te je ~au{ pri obilasku
pao sa we i poginuo. Ipak je knez sa ~etiri sina i k}erkom morao
pobje}i u Lavsku. Dva sina kneza Nikoli}a iz Lavske prije dvjesta go-
dina su potjerali stoku iz unutra{wosti na more, a prevozio ih, ka`u,
neki `upqanin, u pravcu Dubrovnika. Nije poznat razlog sva|e, ali se
Milenko Stankovi}
244
zna da je prevoznik poku{ao ubiti bra}u. Dobro odmjerenim hicem
kamena pogodio je jednog od bra}e u glavu. Drugi brat se sna{ao,
prisko~io, ubio `upqa nina i tako spasao rawenog brata. Me|utim,
bratu je od udarca kamenom ostalo udubqewe, {upqa glava. Tako su
wegovi potomci dobili prezime [upqoglavi}, a potomcima drugog
brata je iz po{tovawa dodijeqeno prezime Serdar.
Zanimqiv detaq u Uvje}i je staroslovenska ko{nica koja se
nalazi u izdubqenom stablu, ili kako je mje{tani zovu, dub. Nastaje
tako {to se sa gorwe i dowe strane isje~enog {upqeg dijela drveta, u
kom su smje{tene p~ele, postave ka mene plo~e. Mje{tani ka`u da je
bavqewe p~elarstvom veoma zahvalno. Proizvodi se med izuzetnog
kvaliteta i qekovitosti (vidi sl. 228).
Kamene ku}e Uvje}e pandan su dinarskim brvnarama. Vi{e se
razlikuju po materijalu i na~inu wegove obrade nego po funkciji i
koncepciji.
Urbanisti~ki koncept naseqa odaje jedinstvena slika savr{e -
nog sklada izgra|enog prostora i okru`ewa, kao i u zaseocima Krajine
(vidi sl. 228 do 239).
Iskustva graditeqa
245
Sl. 228. Pogled sa sjeverne strane na naseqe svjedo~i o bogatstvu gajewa p~ela i danas na ovom
prostoru, isto~nom dijelu Uvje}e.
Milenko Stankovi}
246
Sl. 232. Zid isto~nog dvori{ta iz unutra{wo-
sti svrsishodno je iskori{ten u vidu
ni{e kao prostora za odlagawe pred-
meta.
Sl. 229. Pogledamo li iz daqine gra|evine
neimara iz Isto~ne Hercegovine,
vidqivo je da se u potpunosti ukla-
paju u okru`ewe (isto kao i
gra|evine u drvetu na istra`ivanom
prostoru). Graditeq ima izgra|en
osje}aj za mjesto. ^ak i nagib krova
na ku}i prati nagib okolnog terena
(slika 230). Samo bjelina zida daje
nam naznaku da se de{avala aktiv-
nost gra|ewa u prostoru. Pogled iz
vazduha ne prikazuje razliku pokri-
va~a i okolnog ambijenta.
Sl. 231. Na ulazu u isto~no dvori{te, odmah uz
stepenice, vidi se izdubqena posuda u
kamenu, za neizbje`nog ~uvara ku}e -
- ~uvarku}u, o kome se posebno vodilo
ra~una.
Sl. 230. Jednostavno, dovitqivo, tehni~ki pot-
puno ispravno i funkcionalno rije{en
je odvod dima, ali i postignut arhitek-
tonsko oblikovni motiv, u vidu akcenta,
ba{ kao i kod strmih krovova brvnara.
Stepenasta struktura pokriva~a i
izvorni prirodni materijal u potpunom
skladu su sa okru`ewem. Dimwak je
nagla{eni akcent ku}e, u skladnom je
jedinstvu sa okru`ewem, odnosno ravno-
pravno komunicira sa okolnim visovi-
ma. Gra|evine smiruju}e deluju u netaknu-
tom okru`ewu, a samo nagla{eni akcent
u vidu dimwaka nastoji da komunicira sa
plavetnilom neba.
Iskustva graditeqa
247
Sl. 233. Zanimqivo je kako spontano, ali svr-
sishodno i funkcionalno, narodni gra-
diteq u vidu konzole, ispu{tenog kamena,
{titi prozor od sunca u vidu brisoleja,
koji formira duboku sjenu.
Sl. 234. Kameni istaci ispod prozora isko-
ri{teni su svrsishodno kao nosa~i
klupice, ili za su{ewe vo}a, sira
i sli~no.
Sl. 235. Na kamenom zidu do pristupnog puta nase-
qu vide se kameni konzolni istaci koji
su bili u funkciji dekoracije, ukra{avawa
naseqa. Postavqani su zemqani lonci sa
cvije}em. Danas su prazni, ali ispod zida
se vidi korito za napajawe stoke i qudi,
{to zna~i da je ovo mjesto bilo centar
dru{tvenog zbivawa. To je razlog poseb-
ne dekoracije, ali i izolacije zidom sa
ciqem o~uvawa i odr`avawa doma}eg mira
porodice.
Sl. 236. Kameno korito za pojewe stoke, is-
pod visokog kamenog ukra{enog zida
je mjesto dru{tvenog zbivawa, te je
kao takvo i posebno tretirano. Imaju-
}i u vidu da voda predstavqa `ivot
i neprocjenqiv resurs na ovim pros-
torima, svrsishodno je iskori{tena
kao motiv za dru{tveno okupqawe u
nasequ.
Milenko Stankovi}
248
Sl. 238. Prostor za koko{i, povr{ina iznad
koristi se za odlagawe stvari.
Sl. 239. Pogled sa jugoisto~ne strane na pojatu. Denivelacija terena je svrsishodno iskori{tena
da bi se slama sa guvna desno efikasno ubacila na krov pojate. Istovremeno je ulaz u
pojatu doqe dislociran od svakodnevnih aktivnosti isto~nog dvori{ta i vezan za komu-
nikaciju (seoski put).
Sl. 237. Udubqewe u stijeni - posuda za
doma}e `ivotiwe.
Sl. 240. Pogled na guvno. Upu{teni i ogra|eni kameni dio sa centralno postavqenim kamenom
oko koga se ve`e kow i tjerawem u krug vr{e se `ito. Previjana slama se odmah odla`e
na krov pojate koja je u nivou guvna, slika lijevo. Mnogobrojna guvna u selu svjedo~e o
brojnosti porodica (bratstveni~kih zadruga i bogatsvu naseqa).
Principi organizacije doma}instva, kao i lokacija privred-
nih zgrada, ista je kao i kod graditeqstva u drvetu. Uslovi su speci-
fi~ni, te se ku}a ne mo`e locirati okomito na izohipse, kao kod
gradi te qstva u drvetu.
Dovitqivost kod locirawa pojate, te denivelcija u odnosu na
mjesta za vr{ewe `ita, svrsishodna je u ciqu kori{}ewa prirodnog
nagiba terena, isto kao i kod pojate od drveta. Kamenom je poplo~ano
guvno, kru`nog oblika, u ~ijem centru je kamen o koji se ve`e kow koji
ga`ewem vr{i `ito, te se slama direktno ubacuje na strop pojate.
Od jednodijelne ku}e, prizemqu{e sa ogwi{tem, razvijali su
se, po horizontali i vertikali, novi razvojni oblici. Dodavawem pre-
gradnih zidova ku}a je pro{i ri vana, u horizontalnom smjeru, u dvodi-
jelnu ili trodijelnu prizemqu{u. Svaka prostorija je imala zasebna
vrata na vawskoj strani ku}e, iz posebno ogra|enog prostora,
intimnog dvori{ta, {to je omogu}avalo vizuelnu udobnost i komfor,
kao i isto~no dvori{te u drvenoj arhitekturi.
Prirodni nagib terena stimulisao je razvoj po vertikali. Tako
je nastala poluspratna prizemqu{a ili ku}a na }elici, spratnica.
Stambena kula je specifi~an odbrambeni objekat bogatog stanov ni{ -
tva.
Iskustva graditeqa
249
Sl. 241. Pogledom na pojatu vidimo kako je dovitqivo narodni graditeq rje{avao ulaz stoke kada
je on sa iste strane kao i ulaz u ku}u. Dovitqivo i smjelo ga je denivelisao i vezao za
pristupni, seoski put, uokvirio zidovima i zaklonio. Opredijelio se da ku}u gradi iznad
toga na vi{oj nivelacionoj koti, blago smaknuto, tako da krov pojate dolazi u nivou terase
ku}e. Ograda kamena zida terase predstavqa i vizuelnu barijeru u pogledu na pojatu. Sve
je skladno ukomponovano da se omogu}i potpuna vizuelna udobnost.
Upotreba prirodnog materijala iz okru`ewa vidqiva je u
vawskom oblikovawu. Krovna konstrukcija je prilago|ena potrebama
i podnebqu. Dominira dvovodni drveni krov, sa pokriva~em od
kamenih plo~a. Sistem slagawa kamenih plo~a crpi izvor iz drvenog
pokriva~a klisa (vidi sl. 242 do 244).
Milenko Stankovi}
250
Sl. 242. Stepenasta struktura krovnog pokriva~a od kamenih plo~a sa kamenim zavr{etkom na
zabatu u vidu akcenta pa`qivo je odabran oblikovni motiv i zanimqiva krovna ploha
sastavqena od nepravilno slo`enih kamenih plo~a. Pokrenuta je, dinami~na i
harmoni~na, nije ravna i monotona kao kod vje{ta~kih pokriva~a.
Sl. 243. Na slici vidimo kako je dovit-
qivo i spretno narodni graditeq
vodi posjetioca sa seoskog puta do
ku}e na vi{oj nivelacionoj koti i
uspje{no skriva neugodan pogled na
pojatu, slika 239.
Sl. 244. Na slici u prilogu vidi se pogled iz
isto~nog dvori{ta. Vidik je neometan
na sve strane. Dinamika okru`ewa, ste-
penasto rasprostirawe gra|evina, igra
krovova i nivelacionih kota veoma su
zanimqivi. Ne treba zanemariti ni
igru sjenki koje se formiraju i pokriva-
ju dio dvori{ta, svrsishodno i funkcio-
nalno, u vrelim danima hercegova~kog
kr{a.
Unutra{wi prostor ogwi{ta organizovan je sli ~no kao brv-
nari. Ogwi{te je primaknuto jednom zidu du` kojeg je izgra|en banak.
Iznad ogwi{ta visile su verige na dr`a~u, improvizovanoj gredi,
~erjenu. Uz ogwi{te sa desne i lijeve strane izgra|eni su kreveti,
odri, dok su u brvnari klupe. Na krovu iznad ogwi{ta uzdignute su
kamene plo~e koje slu`e za odvod dima.
Spretnost i dovitqivost, stroga funkcionalnost graditeqa,
vidqiva je na rekonstruisanom ogwi{tu muzejske postavke u Trebiwu
(sl. 254) ali i u detaqima i oblikovnim elementima zabiqe`enim na
terenskim istra`ivawima u Uvje}i.
Iskustva graditeqa
251
Sl. 245. Na fotografiji u prilogu vidi se rekonstruisano ogwi{te iz Isto~ne Hercegovine kao
muzejska postavka u Trebiwu. Generalno gledano, gruba organizacija prostora je vjero-
dostojna. Postoje sitna odstupawa na terenu do kojih je autor do{ao pore|ewem sa o~uva -
nim ogwi{tima u Uvje}i na slikama doqe.
Sl. 247. Kamena klupa pored ogwi{ta u Uvje}i. Sl. 246. Detaq ogwi{ta u ku}i Brwo{a, Uvje}a.
Uporednom analizom iznesenog, mo`emo zakqu ~i ti da je arhi -
tek tura u kamenu naseqenog mjesta Uvje}e crpila izvorne odlike na-
rodne arhitekture u drvetu. Tehnika, koja je bila uspje{no savladana u
drvetu, primijewena je i u kamenu.
Milenko Stankovi}
252
Sl. 249. Iznad kamenog postoqa za vodu u zidu
nalazilo se udubqewe, ni{a, u kojoj su,
po izjavama mje{tana, dr`ani vino ili
rakija. Putnika namjernika treba po-
nuditi, do~ekati vinom, rakijom i vodom,
te je prakti~no i svrsishodno sas-
tavqeno uz vrata.
Sl. 248. Desno od ulaza pokraj isto~nih vrata
postojalo je kameno postoqe na kom je
stajala voda. Na slici u prilogu je sada
kanta za sviwe. To se ne vidi na rekon-
struisanom ogwi{tu, a bilo je svr-
sishodno i nalazi se u gotovo svim
ku}ama Uvje}e.
7. ZAKQU^AK
Mnogi principi narodnog graditeqstva primjewivi su i danas.
U zakqu~ku su dati samo oni karakteristi~ni, do kojih se
stiglo vlastitim istra`ivawem, a to su:
- Anonimno graditeqstvo je spontano u nastanku. Prirodno je
neizvje{ta~eno, nema pretenziju stvarawa arhitekture radi arhitek-
ture, ve} arhitekturu za ~ovjeka, u ~emu se ogleda wegova posebna vri-
jednost;
- Arhitektura narodnog graditeqa nije vje~na, dinami~na je,
nestaje, prolazi i obnavqa se, ali je razvojna nit jasna, vidqiva.
Uvijek je saglediv kontinuitet razvoja. Gra|evina nikad ne nastaje u
apstraktnom prostoru, nego predstavqa stvarala~ki ~in vezan za
`ivotne potrebe u konkretnom prostoru i vremenu. Rezultat je iskus -
tva i kulturnog dostignu}a brojnih generacija;
- Osnovna dimenzija i mjerilo graditeqstva je ~ovjek.
Gra|evine, priroda i stanovni{tvo integrisani su u sistem prepun
zavisnosti, uzro~nosti. Osje}a se jaka veza `ivotnih procesa i
arhitekture. Narodni graditeq planira, projektuje i gradi gra|evinu
za sebe. Inspirisan je zemqi{tem, topografijom, prirodnim uslovi-
ma i ekolo{kim procesima;
- Ekonomi~nost, jednostavnost, iskrenost, istinitost, skrom-
nost i humanost, dominantni su principi anonimne arhitekture.
Vijekovima je graditeq izgra|ivao osje}aj za mjeru, potrebe, proht-
jeve i navike;
- Potpuno se uva`ava prirodni ambijent. Razvoj graditeqstva je
uravote`en sa prirodom. Pa`qivo se bira lokacija za svaku
gra|evinu. Postoji tradicionalni princip (nepisano, obi~ajno pra -
vilo) izbora zdravog mjesta za ku}u. Klima, orijentacija, konfigu-
racija zemqi{ta, kao i drugi ekolo{ki faktori, imali su va`nu
ulogu kod locirawa i oblikovawa gra|evina;
- Gradilo se gotovo iskqu~ivo prirodnim materijalima, iz
neposrednog okru`ewa. Prirodna sredina imala je odlu~uju}u ulogu
kod izbora materijala za gradwu. Graditeq afirmi{e likovne i
strukturalne vrijednosti prirodnog materijala. Ima logi~an,
besprekorno ~ist i iskren odnos prema upotrebnoj vrijednosti mate -
rijala;
- Sopstveno iskustvo graditeq sti~e i primjewuje po principu:
gledaj, uo~i, uva`i, otkloni, po{tuj, uklopi se, unaprijedi. Tako
Iskustva graditeqa
253
posti`e potpun sklad funkcije, konstrukcije, arhitektonskog izraza
i prostornog organizovawa, {to rezultira potpunom harmonijom
gra|e vina i okru`ewa;
- Sadr`aji u nasequ su specifi~no organizovani i grupisani.
Ku}a je unutar naseqa bila sredi{we mjesto, centar okupqawa,
nagla{eni akcent, ~ak i kad nije centralno locirana. Pa`qivo se
analiziraju lokacije gra|evina unutar zadru`nog stana i po{tuje se
pravo na vidik. Najja~i oblikovni utisak se posti`e grupnom formom
zaseoka;
- Privatni i javni prostori jasno se diferenciraju. Arhitek -
tura se prilago|ava, razvija i mijewa. ^uva se doma}i mir i afirmi{e
porodica;
- Ogwi{te je magi~ni centar okupqawa i o~uvawa porodice,
kao primarne socijalne grupe;
- Zadru`ni stan je fleksibilan, i prostor lako prilagodqiv
rastu i opadawu porodice. Mogu}a je brza transformacija u skladu sa
narastaju}im potrebama i stvarnim mogu}nostima;
- Gra|evine organski izrastaju iz datih prirodnih i socijalnih
uslova. Sagledivost u kretawu je potpuna. Zasnovana je na iznena|ewu
i dozirawu do`ivqaja i u skladu je sa dru{tvenim trenutkom.
Gra|evine po potrebi mogu biti i prenosive;
- Konstruktivna jednostavnost ogleda se u diferencirawu
no{enih i nose}ih elemenata. Plitka plastika samo poja~ava dekor
primijewenih prirodnih materijala;
- Metodolo{ki postupak je baziran na istinitosti i iskrenos-
ti. Inspiracija je priroda, razlikost u jedinstvu ponu|enog obiqa;
- Gra|evine su odraz uslova `ivota, dru{tveno-ekonomskog
trenutka i razvoja. Stvoren je qudski prihvatqiv, intiman i topao
stambeni prostor, u kome je svaki ~lan imao svoje mjesto. ^lanovi
zadruge su uspijevali da `ive i bogatim dru{tvenim `ivotom;
- Savremena arhitektura se zala`e za pravilan odnos funkcije,
konstrukcije i izraza;
- Tre}a generacija arhitekata nastoji da primijeni principe
ekolo{kog graditeqstva, uva`i regionalne osobenosti i koristi po -
zitivne vrijednosti narodne arhitekture;
- Istra`ivawima je dokazano da narodno graditeqstvo na pros-
torima Republike, nikad nije ni napu{talo te zakonitosti.
Poruka anonimne arhitekture savremenoj sa`eta je u re~enici:
@ivite i stvarajte u skladu sa prirodom.
Sami zato ocijenite kolika mu je vrijednost.
Milenko Stankovi}
254
Preporuke i o~uvawa narodnog graditeqstva,
izgradwom etnoparka (parkova)
4
Kod izgradwe etnoparka moraju se pokrenuti neka prethodna
pitawa. Pretpostavka od koje se mora po}i kod izgradwe etnoparka je
ta, da gra |evine nisu takve vrijednosti da bi se morale ~uvati na mjes-
tu nastanka.
Imaju}i u vidu da su gra|evine ponekad i namjenski predvi|ene
za prese qewe, to ne bi trebao biti problem.
Me|utim, ciq pa rka ne smije biti samo nala`ewe i prenos
gra|evina na rodnog graditeqstva. Prethodno je potrebno istra`iti
(topografski i tematski) cijeli prostor Republike Srpske (utvrditi
razvojnu liniju narodne arhitekture), snimiti i valorizovati sve vri-
jedne pojedina~ne gra |evine narodnog graditeqstva, naseqa (zaseoke -
koji su bili specifi~na pojavna grupa cija, sa svim urbanisti~kim
elementima: na~inom organizacije ku}i{ta, vrstom i brojem zgrada,
regionalnim odlikama podnebqa, jezgra naseqa, mre`u puteva...).
Trebalo bi ana lizirati i provesti prethodne mjere tehni~ke za{tite.
Promjene na ku}i potrebno je pratiti sa ciqem dolaska do uzroka koji
su doveli do wih. Trebalo bi kontinuirano pratiti i prikupqati
podatke o porodici, promjenama odnosa, obi~ajima, i svemu {to je
moglo uticati na organizaciju stambenog prostora. U stvari, neophod-
no je prikupiti obiman materijal o graditeqskoj kulturi, od samog na -
~ina na koji se ku}a gradila i organizovao prostor, pa sve do konstruk-
tivnih osobenosti, `ivota i rada u woj (odnosno, obavqawu privred-
nih aktivnosti). Mora se voditi ra~una i o istorijskim vrijednosti-
ma, tipolo{kim i estetskim karakteristikama naseqa.
Potre bno je na kraju obezbijediti adekvatnu lokaciju, odnosno
autenti~an ambijent u kome bi se izlo`io cjelokupan `ivot i rad na
selu, sa svim svojim osobenostima i slo `enostima. Nezaobilazno je
etnoparku omogu}iti samo odr`iv razvoj, odnosno program sadr`aja i
aktivnosti mora biti u toj funkciji.
Izgradwom etnoparka Repu blike (ili etnoparkova regio-
nalnog karaktera), sa~uvali bismo prostorne i konstruktivne odlike
gra |evina - ku}a, zgrada i zastupqenost svih razvojnih vrsta na pros-
torima Republike. Omo gu}ili bismo posjetiocima upoznavawe sa
osnovnim obiqe `jima materijalne i duhovne kulture na{eg sela. Mo -
rali bismo omogu}iti istra`ivawe i pra}ewe razvojne linije narod -
ne arhitekture (organizovane kroz {kolu arhite kture u prirodi u
Iskustva graditeqa
255
4
Vi{e o tome vidi u Zborniku radova: Qetna {kola urbanizma, rad autora, Potrebe za etno-
parkom u Republici Srpskoj, Bawaluka, 25-27. avgusta 1999. godine, str. 375 do 380.
saradwi sa centrom za studije i projektovawe i uz oslonac na bogato
arhitektonsko nasqe|e, kao i stimulativnu stru~nu pomo} u razvoju
sela, a {to je aktuelna tematska i nezaobilazna oblast na ovim pros-
torima). Treba da se prika`u, ali i obu~avaju zaboravqene za na tske
vje{tine.
Slo`en poduhvat u prvom koraku podra zu mijevao bi prona -
la`ewe i preno{ewe starih gra|e vina, dok bismo u drugom koraku tim
gra|evinama ulili `ivot, odnosno organizovali i sproveli niz pro-
gramskih akti vnosti - od proizvodnih, kulturnih, obrazovnih, istra -
`iva~kih, do nau~nih projekata unutar etnoparka.
Jedno od bitnih pitawa kod za{tite graditeqskog nasqe|a je:
Gdje se nalazi vizuelna granica okoline, da bi gra |e vine anonimne
arhitekture bile za{ti}ene kao nasqe |e?
Tragom preostalih spomenika profane i sakralne arhitekture
na prostoru Republike Srpske, mo`e se pra titi razvoj gra|evina,
dru{tveno-istorijskih prilika, kao i privredna evolucija za ~itava
dva i po vijeka (prvenstveno po o~uvanim sakralnim gra|evinama
crka va brvnara).
Zato je neophodno da se u Republici:
- formira poseban fond za za{titu narodnog graditeqstva
na nivou Vlade;
- imenuje savjet za pra}ewe aktivnosti i pre duzimawe prvog
koraka iz ove oblasti;
- odredi stru~na institucija za pra}ewe sta wa, izradu
stru~nih analiza i prijedloga prvog koraka.
Moralna je i stru~na obaveza da uka`emo pa `wu tradiciji,
wenim sadr`ajnim kvalitetima. Svije{}u o vlastitim kulturnim
korijenima iz pro{losti, gradimo boqu budu}nost, afirmi{u}i
pravo sopstvenog trajawa.
Sjetimo se rije~i Luisa Kana: Arhitektura otkriva pozornost
do`ivqenog univerzuma a nije obi~an sistem kodifikovanih znakova
ili arhetipskih elemenata.
Milenko Stankovi}
256
7. CONCLUSION
Many of the principles of national construction are applied even today.
Conclusion enlists only characteristic principles obtained through my own experi-
ence and they are following:
- Anonymous architecture is spontaneous in its expression. It is natural,
non-artificial, it does not pretend to create architecture for the sake of architecture
but for man, in which lies its special value;
- National architecture is not eternal, but dynamic, it disappears, expires
and restores, and the development line is clear and visible. The development con-
tinuity is always emphasised. Buildings are never built on an abstract site, they
rather present a creative act related to the real needs and located within a precise
location and time. This creative act is a result of experience and cultural achieve-
ments gathered throughout generations.
- Human race is a basic dimension and architectural measure. Buildings,
nature and inhabitants are integrated into an interrelated and causal system. There
is a strong connection between process of life and architecture. The national archi-
tect plans, designs and constructs a building for himself. He is inspired by the land,
topography, natural conditions and ecological processes;
- Economic feasibility, simplicity, sincerity, modesty and humanity are
dominant principles of anonymous architecture. Throughout the centuries the con-
structors developed the sense of measure, needs, demands and habits;
- Natural surrounding is a priority. The development of architecture is in
balance with nature. Locations for each building are chosen carefully. Traditional
principle (unwritten, common rule) applied while choosing the location says:
"choose a healthy place for a home". Climate, orientation, configuration of the
ground and other ecological factors always had an important role in choosing the
location and shaping the building;
- Only natural materials taken from the immediate surrounding were used
for constructing. The environment had a decisive role in selection of material. The
constructor asserts fine and structural values of natural material. He has logical,
pure and sincere relation with the natural materials and their values;
- Architect accomplishes and applies own experience according to the
principle: "watch, mark, consider, remove, respect, adjust, improve". Thus,
the architect achieves a perfect harmony of function, construction, architectural
expression and spatial organisation. This results in full harmony of building and
its surrounding;
- Contents of the settlements are organised and grouped specifically. The
central place for gathering in the settlement was a house. The accent was on a
house even when it was not located in the centre of the settlement. Each location
Iskustva graditeqa
257
within the collective residence is carefully analysed and the right to a view
respectfully considered. The strongest impression is achieved through a village
group form;
- Public and private areas are clearly differentiated. The architecture has a
tendency to adjust, develop and change. It keeps the domestic peace and affirms
families;
- Hearth is magical centre of gathering and sustainability of family as a
primary social group;
- Collective apartment is flexible and space adjustable to the growth or
decrease of a family. Due to increased needs and real possibilities a quick trans-
formation is feasible;
- Buildings grow out of natural and social conditions. Evaluation in move-
ment is complete. It is based on a surprise and dosing of experience, and definite-
ly is in accordance with the social trend. If necessary, buildings can be movable;
- Construction simplicity reflects in the differentiation of portable and
supporting elements. The shallow plastics intensifies the decor of applied natural
materials;
- The methodological approach is based on authenticity and sincerity.
Inspiration is natural and variety is in uniqueness of offered abundance;
- Buildings are adjusted to the living conditions and social-economic trend
and development. Humanly acceptable, intimate and warm residential area, in
which each member has own place of residing, is created. Thus, the members of
such family or social group managed to lead a rich social life.
Contemporary architecture supports rightful relation of function, con-
struction and expression. "The third generation" of architects strives to apply the
ecological principles of construction, to account regional characteristics and use
positive values of natural architecture.
Conducted researches proved that national construction undertaken on the
territory of Republic of Srpska has never abandoned these principles.
The massage of anonymous architecture addressed to the contemporary architec-
ture is contained in one sentence:
"Live and create in harmony with nature".
It is up to you to estimate its value.
Recommendation and preservation of national construction by building the ethnic
park (or parks)
4
It is necessary to discuss some issues prior to building an ethnic park. The
initial assumption for building an ethnic park is that buildings have no such value
to be kept on the place of their origin. Having in mind that those buildings made
in wood are intended for moving, this should not be a problem. Nevertheless, the
Milenko Stankovi}
258
4
More about this find in the collection of Works: Summer School of Urbanism, author's work "Needs for ethnic
parks in the Republic of Srpska", Banja Luka, August 25-27, 1999, p. 375-380.
aim of a park must not be just finding a place and moving the national architecture
buildings. Previously, it is necessary to explore topographically and thematically
the entire area of Republic of Srpska in order to define the development tendency
of national architecture. Moreover, all valuable buildings or settlements must be
recorded and valorised individually (such as villages that had specific formation
including all urban elements). These urban elements comprise the way of organis-
ing a simple household, type and colour of buildings, regional characteristics, core
of a settlement, net of roads, etc. One should also analyse and conduct prior meas-
ures of technical protection. Furthermore, all the changes occurring on the house
must be monitored in order to detect the causes. One should also gather data on
family, changes in relations, customs and everything else that could influence the
organisation of a residential area. In fact, it is necessary to collect mass material
on architectural culture, including steps from house building and space organisa-
tion all the way to the constructive, living and working characteristics (apropos,
business activities). One should take care of historical values, typological and aes-
thetic characteristics of settlement.
Finally, it is necessary to ensure adequate location apropos authentic
ambient in which the way of living and working in the country would be present-
ed with its exquisite characteristics and complexities. Ethnic park must be provid-
ed with sustainable development, apropos the contents and activity programme
within the ethnic park must have precisely the same function.
By constructing the ethnic-parks in the Republic of Srpska (or at least eth-
nic parks with regional character), we would preserve spatial and constructive
characteristics of objects-houses, buildings as well as presence of all development
categories on the territory of Republic of Srpska. Therefore, the visitors would
have an opportunity to get familiar with the basic characteristics of materials and
spiritual culture of our village. One must enable researching and monitoring of
development trend of national architecture. (This should be organised through the
school of architecture undertaken in the nature and in association with the centre
for studies and designing. It should rely on rich architectural inheritance, as well
as stimulating professional aid in village development, which is current and
unavoidable subject in this region). The forgotten and neglected crafts should be
presented and retrained.
Complex attempt of the first step comprehends finding and transferring all
buildings, while the second step understands reviving them. Apropos, reviving
should be done by organising and conducting a set of programme activities - such
as productive, cultural, educational and researching activities including undertak-
ing of scientific projects within the ethnic park.
One of relevant issues when it comes to protection of architectural inher-
itance is: Where can we find the visual boundary of surrounding in order to pro-
tect buildings of anonymous architecture defined as inheritance?
Iskustva graditeqa
259
Following the trails of profane and sacral architecture on the territory of
Republic of Srpska, we can trace the development of buildings, social-historic
trends, as well as economic evolution for two and a half centuries (primarily
thanks to the remained sacral constructions of log-cabin churches).
Comprehending all this it is necessary for Republic of Srpska to:
- form a special fund for protection of national architecture on the govern-
mental level;
- to name a council for activity monitoring and undertaking of the first
step in this particular field;
- to define a vocational institution for monitoring the situation, work out
the vocational analyses and give recommendations for the first step.
It is our moral and professional obligation to show a due respect to the tra-
dition and substance qualities of anonymous architecture in order to have an
insight into the coming steps. Keeping in mind our own cultural roots we build
better future and affirm the right to live.
Let us remember Louis Kan: " architecture reveals experienced universe,
it is not merely a system of codified signs or elements."
Milenko Stankovi}
260
8. IZVOR GRAFI^KIH PRILOGA
Sl. 1, 2, 3, 4, 16, 17, 26, 27, 31, 32,
34, 36-38, 40, 41, 49-53, 56-61,
63-66, 69-73, 75-78, 81, 83-98,
108, 111, 116, 121, 122, 124-126,
137, 139, 145, 146, 155-164, 168,
174,176-181, 183, 185-192, 206-214,
216-219, 225, 226, 228-244, 246-249 fotografije i crte`i autora
Sl. 5 Ranko Radovi}
Sl. 24 Foto Topi}, 1901.god.
Sl. 9, 193-199 Astrida Bugarski
Sl. 10, 12, 13, 113, 123, 132, 136 Ranko Findrik
Sl. 220-223 Dobroslav Pavovi}
Sl. 227, 245 fototeka Muzeja Trebiwe
Sl. 25, 28-30, 33, 35, 39, 62, 67, 68, 82,
101-107, 109, 110, 114, 117, 120, 130,
131, 165, 166, 169-173, 182, 200-205,
215 fototeka Muzeja Republike
Srpske, Bawaluka
Sl. 99, 112, 115, 118, 119, 138, 140, 152,
153, 167, 175, 184, fototeka Muzeja Doboj
Sl. 141-143, 147-151 Muhamed Kadri}
Sl. 42-48, 54, 55, 74, 79, 80, 224, fototeka Zavoda za prir. i
kult. nasqe|e RS, Bawaluka
Sl. 144 Nikola Pavkovi}
Sl. 6-8 Irma Cremo{nik
Sl. 11 Zoran Petrovi}
Sl. 14, 15, 18 [arl Irqart
Sl. 21, 22, 127-129, 154 Vaso Popovi}
Sl. 23 [piro Soldo
Iskustva graditeqa
261
Milenko Stankovi}
262
9. B I O G R A F I J A
Milenko D. Stankovi} ro|en je 29. 08. 1959. godine u Srpcu.
Osnovnu i sredwu {kolu zavr{io je u rodnom mjestu. Arhitektonsko-
-urbanisti~ki fakultet, zavr{io je 1982. god. u Sarajevu, te stekao
zvawe diplo miranog in`iwera arhitekture.
Ima bogatu projektantsko-izvo|a~ku prak su. Trenutno se
nalazi na mjestu savjetnika ministra za prostorno ure|ewe,
gra|evinarstvo i ekologiju Republike Srpske. Istovre meno je docent
na predmetu Stambene zgrade na Arhitektonsko-gra|e vi nskom fakul-
tetu u Bawaluci.
Magistarsku tezu pod naslovom: Narodno neima rstvo Zapadne
Krajine u Republici Srpskoj (kraj 19. i po~etak 20. vijeka), kao i dok-
torsku disertaciju pod naslovom: Profana i sakralna arhitektura u
drvetu Zapadne Krajine (Republika Srpska), uspje{no je odbranio na
Arhitekto nskom fakultetu u Beogradu, kod mentora prof. dr Bra -
nislava Milenkovi}a.
Aktivno u~estvuje u radu svih zna~ajnih nau~nostru~nih skupo-
va u zemqi i inostranstvu. Do sada ima dvadeset i sedam publikovana
nau~nostru~na rada. Rukovodilac je nekoliko stru~nih timova u real-
izaciji me|unarodnih projekata iz oblasti prostornog planirawa i
za{tite `ivotne sredine.
Iskustva graditeqa
263
CURRICULUM VITAE
Milenko D. Stankovic was born on August 29, 1959 in Srbac. He finished
elementary and high school in Srbac. In 1982 he graduated from the Architecture-
Urban Faculty, in Sarajevo and obtained the title "Graduated engineer of architec-
ture".
His professional career is crowned with many designing-structural build-
ings. Currently, Mr Stankovic acts as a Advicer Minister at the Ministry for
Housing-communal services, Spatial planning and Ecology of Republic Srpska. At
the same time he works as a docent at the Architecture-Civil engineering Faculty
in Banja Luka for the subject "Housing and Public buildings"
He defended successfully his Mater Degree dissertation: "National
Construction of the Western Krajina in Republic of Srpska (end of 19th and begin-
ning of 20th century)", as well as his Ph. D. dissertation: "Profane and Sacral
Architecture of West Krajina Constructed in Wood (Republic of Srpska)" at the
Architecture Faculty in Belgrade. His mentor was professor Ph.D. Branislav
Milenkovic.
He participates actively in important scientific-vocational gatherings in
the country and abroad. So far, he has published 27 scientific-vocational papers.
Moreover, he manages several expert teams working on the realisation of interna-
tional projects from the domain of spatial planning and environmental protection.
Milenko Stankovi}
264
Iz recenzije prof. dr Branislava Milenkovi}a
Kwiga je rezultat obavqenog nau~noistra `iva~kog rada na
terenima Zapadne Krajine, utvr|i vawa zaostataka narodnog
neimarstva - ku}a i hramova u specifi~nim graditeqskim uslovima,
ve{tine gra|ewa u drvetu. Ona je tako|e i poku{aj utvr|ivawa
wegove razvojne linije sa opisom stanovawa uop{te, kao i nastojawa
da se sve wegove uo~ene vrednosti ocene kako u vremenu nastanka,
tako i u sada{wem momentu obnove i izgradwe ovog kraja; poku{aj da
se o~uva zaboravqeno ume}e gra|ewa u slivovima reka Une, Vrbasa,
Bosne, Spre~e, Ukrine i Uso re, na podru~ju Zapadne Krajine, koja
nikad terito ri ja lno nije bila precizno odre|ena. S obzirom na
razli ~ita istorijska zbivawa, danas predstavqa vredan za datak.
Uzev{i u obzir na{ poslovi~ni nehat prema selu, wegovoj teritori-
ji i potom sve uticaje na selo koji su nepovratno uticali na vrednos-
ti narodnog iskustva - ne ~ine}i skoro nikada prirodan poku{aj da
izme|u no vih potreba, materijalnih mogu}nosti i vrijednosti za -
te~enog do|e do oplo|ewa - seoska teritorija je ostajala i tavorila
u siroma{tvu, ili je postala plen naka ra dnog pomodarstva.
Vrednosti profane i sakralne arhi tekture pojedina~no su
analizovane u ovom prilogu - pre svega rekognoscirawem na terenu, na
teritoriji Zapadne Krajine, pa je ukazano na wihovu graditeqsku
vrednost. Dok je varo{ka arhitektura egzistirala na vrlo
razli~itim pristupima izme|u doma i crkve, ovde je veoma va`no sa
na{eg sada{weg stanovi{ta potvr|eno da su postupci prema domu i
crkvi, bili identi~ni.
Crkva brvnara {ator - mesto ~ovekove moli tve, kao
okrenuti Nojev kov~eg, sa providnom konstrukcijom zvonika,
zaslu`uje posebnu pa`wu, te ne bi smeo biti ostavqen, kako se to
obi~no ~ini, rekonstrukcijama sumwivih i agilnih pojedinaca, pa
napor autora da se ustanove mere za{tite za svaku pojedina~nu
gra|e vinu, spada u uvodne, potrebne mere jedne organizovane za{tite.
Prirodno je da je situacija sa seoskim stanom ne{to gora,
s obzirom na razli~itost posednika, ali se bele `ewa ovakve vrste
mogu uvek nastaviti pra}ewem slede}ih etapa, po{to se po re~ima
samog autora, i danas mnoge zna~ajne osobine predaka nahode u novim
gra|evinama.
Ovim tekstom izvr{ena je prethodna i osnovna istorijska i
strukturalna analiza graditeqstva sa kraja 19. i po~etka 20. veka,
Iskustva graditeqa
265
pa se u~iwenom op{tom valorizacijom mo`e smatrati ovaj materi-
jal osnovnim delom za sprovo|ewe, u budu}nosti, jedne analiti~ke
studije o teritoriji Zapadne Krajine. Spoj istorije i etnologije
koji nam je dat u obimu jedne arhitektonske studije, pokazao nam je
put ka ovoj sinteti~koj radwi budu}nosti, a koja, prema na{em
shvatawu, mo`e da bude samo plod zajedni~kog rada. Ovaj pristup,
dakle, veoma je zna~ajan prilog u poku{aju izmene na{ih shvatawa u
oblasti ovih radova, zapravo istaknut prilog o metodologiji u
oblasti nauke o prostoru.
Istra`uju}i graditeqski poligon Zapadne Krajine, prven-
stveno wene gra|e u drvetu, dobili smo jedan prilog vi{e u nizu onih
koji ~ine istoriju gra|ewa na {eg centralno-brdskog poteza
Balkana, odnosno biv{e Jugoslavije. Dokumenti koji nisu svedeni na
prebrojavawe ve} detaqno obra|uju fizi~ke i mentalne pobude, rezul-
tate konstruisawa i na~ela anonimne standardizacije, dugim vre-
menom oprobanih i dokazanih pravila, istaknut su prilog autora
Stankovi}a.
Milenko Stankovi}
266
From the recension written by Ph.D. Branislav Milenkovic
The book is a result of published scientific-research study conducted on
the localities of the Western Krajina. Is establishes remnants of national construc-
tion - housing and churches made under quite specific construction conditions and
in wood. The book also attempts to define the development trends and describes
the dwelling in general. Moreover, it aims to evaluate the values of national con-
struction for the period of origin of national construction, as well as for the pres-
ent time when the reconstruction and construction of the Western Krajina is ongo-
ing.
The study brings out of oblivion the neglected art of constructing in the
rivers basins: river Una, Vrbas, Bosna, Spreca, Ukrina and Usora, covering the
territory of the Western Krajina that was never decisively determined. Having in
mind different historical events this book presents quite precious work today.
When considering business carelessness typical for our relations toward villages,
their territories and realising everything else that have had an irretrievable impact
on the national experience one can not stop wondering no attempts provoked by
rising needs, material possibilities and existing values were taken. No wonder vil-
lage territory stayed in poverty or became a subject of hideous fashion.
Values of profane and sacral architecture are analysed individually in this
study, mainly by reconnoitring performed on the locations and territory of the
Western Krajina. Thus, the attention is drawn to their construction values. On the
other hand, the town architecture had quite different approaches to the house and
church whereas in the village those approaches were identical.
Log cabin church or a "tent" was a place where people prayed. It often
looked like reversed Noah's Ark with a transparent bell tower construction.
Nevertheless, these log cabins deserve special attention and should not be recon-
structed by some suspicious and agile individuals, as usual. Due to all this, the
Author puts a lot of effort in establishing proper measures of protection for each
particular building, that would present necessary measures for an organised pro-
tection.
Naturally the situation in the village dwellings is slightly worse then
expected, if landowners differences are considered. Nevertheless, one can follow
up such notions through coming stages, since, as the author says, even today one
can find in new constructions many important characteristics inherited from our
ancestors.
This study gives basic historical and structural analysis of construction
from the end of the 19th and beginning of the 20th century. Therefore, this paper
could be considered as a main material for undertaking future analytic study. The
Iskustva graditeqa
267
study would be undertaken on the territory of the Western Krajina and based on
the conducted general valorisation. The connection of history and ethnology pre-
sented in the architectural study shows us a path to the future synthetic action,
which by our comprehension is a stake for joined work. This approach contributes
relevantly to alternation of our opinion formed for this particular field. In fact, this
is an eminent contribution to the methodology dealing with spatial science.
Researching the construction polygon of the Western Krajina, specially its
constructions made in wood, we got one more clarification of the history of man's
masonry. It clarifies the masonry abilities generated on the central-mountain part
of Balkan Peninsula, apropos territory of former Yugoslavia. Documents are not
just named, but physical and mental aspirations are processed in details. The
results of construction and principles of anonymous standardisation tested by time
and proved by rules present the outstanding contribution of the author, Mr
Stankovic.
Milenko Stankovi}
268
Iz recenzije prof. dr Milorada Ribara
Kwiga je sa~iwena iz vi{e delova koji su spojeni u nedeqivu
celinu.
U uvodu, autor defini{e motiv za izbor teme, oblast
istra`ivawa, daje osnovne karakteristike mode la istra`ivawa, a
koje predstavqaju rezultat obimnog te renskog i kabinetskog rada.
Pored ovoga, razmatrana je dokumentovana gra|a dosada{wih
istra`ivawa iz obla sti ruralne i sakralne arhitekture - prob-
lematike na ro dnog graditeqstva na izabranom modelu (Zapadna
Krajina u Republici Srpskoj).
Potom slede tipologija graditeqskog nasle|a sa kraja 19. i
po~etka 20. veka.
Sistematizovanu gra|u autor obra|uje kroz antropolo{ke,
sociolo{ke, kulturolo{ke odrednice i to u tri fokusa:
- Utvr|ivawe oblika gra|evine;
- Terensko istra`ivawe, arhitektonsko snimawe ruralnih i
sakralnih objekata u odre|enom vremenskom periodu;
- Analizu i vrednovawe rezultata istra`ivawa.
Obra|ena materija vezana je za narodno neimarstvo koje je kao
takvo jedino i postojalo - egzistiralo kroz izabrani vremenski
period.
Sa`eto, na vrlo ~itqiv na~in, data je geneza i razvoj prvih
stalnih oblika gra|evina namewenih sta novawu, radu i duhovnoj
arhitekturi naroda u regionima Zapadne Krajine. Ilustrativno i
odabrano na rodno graditeqstvo u ovoj kwizi prati se kroz kraj 19. i
po~etak 20. veka, kada dolazi i do prekida u na~inima gra|ewa koji su
bila rezultat kontinuiteta i tradicije u narodnom gradite-
qstvu.
Kroz kwigu je na jasan i slikovit, nau~no zasnovan metod,
prezentovana problematika stanovawa i duhovnih objekata koji su
gra|eni od materijala koji se mogao na }i u neposrednom okru`ewu gde
su nastajale gra|evine. Analizirani su prvi oblici stalnog
stanovawa kroz brvnare kao i cr kve brvnare koji su kao
kulturolo{ka pratiqa gra|ene u anglomeracijama namewenim
stanovawu i radu `iteqa ovih krajeva. Graditeqi Osa}ani grade
objekte uglavnom koriste}i drvo kao gra|evinski materijal, daju}i
pe~at vremenu u kome su gra|ene i kao takve bile prepo zna tqive. Ove
draguqe narodnog neimarstva dr Milenko Stankovi} sis-
Iskustva graditeqa
269
temati~no i analiti~ki prikazuje i dokumentuje kroz svoju kwigu.
Kwiga Narodno graditeqstvo Zapadne krajine u Republici
Srpskoj - kraj 19. i po~etak 20. vijeka je mu lti disciplinaran
nau~no istra `iva~ki rad. Kva li tet ovog rada jeste saznawe i kon-
statacija da za isti mogu biti zainteresovani ne samo arhitekte,
ve} i stru~waci iz drugih nau~nih disciplina. Uva`avaju}i multi-
disciplinarnost u oblasti istra`ivawa, tema navedene kwige mo`e
biti aktuelna kako u dana{wem, tako i u budu}em vremenu.
Milenko Stankovi}
270
From the recension written by Ph.D. Milorad Ribar
The book consists of several parts combined in indivisible whole.
In the introduction the Author defines his motives for choosing this field of
research, gives basic characteristics of research model that presents a result of a
detailed field and office work. Besides, the documented material collected on rural
and sacral architecture was analysed - the issue of national construction on cho-
sen model (the Western Krajina in the Republic of Srpska).
Afterwards we have typology of masonry inheritance from the end of 19th and
beginning of the 20th century.
The Author processes the systematised material through anthropological, social,
cultural guidelines focused on:
1. defining the shape and form of building;
2. field research, architectural recording of rural and sacral buildings with-
in the precise period of time;
3. analysing and assessing the research results.
Processed material is related to the national masonry that existing only as such
and in a chosen time.
Genesis and development of the first permanent forms of buildings intended for
dwelling, working and sacral activities on the territory of the Western Krajina are
presented concisely and legibly. Illustrative and selective national construction
presented in this book can be traced from the end of the 19th until the beginning
of the 20th century. At that time, the applied masonry resulting from a continual
and traditional national masonry was interrupted.
The book uses clear, illustrative and scientific method to presents the problem of
residential and sacral buildings made of material found in nearby surrounding.
First forms of permanent living were analysed through log cabins, as well as
through church log cabins that were built as a cultural attachment in the agglom-
erations intended for residing and working in these parts. The Osacan construc-
tors built objects mainly in wood marking the period in which they worked.
Ph.D. Milenko Stankovic showed and documented systematically and analytically
these "precious stones" of national construction.
The book "National Construction of the Western Krajina in the Republic of Srpska
- end of the 19th and beginning of the 20th century" is a multidisciplinary scien-
tific-research work. The quality of this work lies in the notion and conclusion that
professionals working in other scientific fields might find this subject interesting.
Having in mind the multidisciplinary method used in the research, the subject of
allocated book can be considered of a current, as well as of future interest.
Iskustva graditeqa
271
Milenko Stankovi}
272
Prijedlog prof. Branislava Stojanovi}a, nastavnika na
Arhitektonsko-gra|evinskom fakultetu u Bawaluci i
Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, da se
kwiga izda kao uxbenik za osnovnu i postiplomsku nastavu
U okviru nastave na projektantskim predmetima za Arhi -
tektonsko-gra|evinskom fakutetu u Bawaluci kao i na Arhite k -
tonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, Arhitektonska
analiza je prvi i uvodni predmet na kome studenti u~e elemente pro-
jektovawa, da bi se nakon toga na drugoj godini studija uvela tema
stanovawa - jednoporodi~nog, a potom i vi{eporodi~nog. Ovakav
pristup i redosled metodskih jedinica posledica je potrebe poste-
penog uvo|ewa studenata u slo`eni svet arhitektonskog projekto-
vawa, preko wima bliskih tema ~ije procese i tehnolo{ke zahteve i
sami iskustveno poseduju.
U slo`enoj problematici stanovawa, evidentan je niz aspeka-
ta sa kojih se ova tema sagledava, analizira i studira u nastavi i na
ve`bama.
Svakako da je jedan od bitnih aspekata vi|ewa stambene arhi -
tekture i onaj koji se odnosi na narodno graditeqstvo. Na`alost,
na{ odnos prema tradiciji i sa tim u vezi i narodnim neimarstvom -
u jednom du`em proteklom periodu - nije imao adekvatan polo`aj i
tretman u dru{tvu, pa logi~no, ni u nastavi. Tako je problematika
narodne arhitekture i iskustva tradicionalnog stanovawa egzis-
tirala locirano iskqu~ivo u okvirima istorijskih predmeta. ^i -
wenica da ova problematika nije tretirana u oblasti projekto-
vawa, ima za posledicu ne samo neadekvatan tok i posledice u razvo-
ju, organizaciji i funkcionisawu seoskih doma}instava, ve} i pot-
puno ukidawe mogu}nosti daqih transformacija, nadgradwe i razvo-
ja principa, saznawa i iskustva tradicionalnog graditeqstva i we -
gove primene u projektovawu, dana{we - savremene stambene izgradwe.
U prilog tezi da je u arhitektonskoj - i mnogim drugim oblas-
tima edukacije u na{oj sredini - temu narodnog graditeqstva neo -
phodno intenzivno razvijati, a na na{im arhitektonskim fakulte-
tima i inkorporirati u projektantske predmete, ide i ~iwenica da
se u svetu sve vi{e pa`we poklawa izu~avawu korena i mogu}ih uti-
caja tradicionalne gradwe, ne samo u svetlu lokalnog istorij skog
kontinuiteta, ve} i zbog saznawa za sve ve}om potrebom i obavezom
o~uvawa prirodnih resursa, okru`ewa i `ivotne sredine.
Iskustva graditeqa
273
Povoqna okolnost remodelovawa osnovne nastave kao i uo -
bli~avawe poslediplomatskog kursa na Arhitektonsko-gra|evin-
skom fakultetu u Bawaluci, i wenom pribli`avawu evropskim
standarima, nastavnicima i moderatorima promena zapravo name}e
obavezu da aspekt - za nas bitne teme narodnog graditeqstva -
inkor porira i u nastavu projektantskih predmeta, ~ime bi se uspo -
sta vile okolnosti i mogu}nost transmisije tradicije u savremene
po trebe i zahteve. U definisawu pozicije, obima i sadr`aja verovat-
no da akcenat treba staviti na izbornu i poslediplomsku nastavu,
ali se ni u kom slu~aju ne sme izbe}i potreba da i u okviru redovne nas-
tave ova tema zauzima adekvatnu poziciju.
U ovakvom vi|ewu i pristupu nastavi u prilog ide i ~iwenica
da ve} u ovom trenutku postoji izuzetno vredna i zna~ajna kwiga
dr Milenka Stankovi}a pod naslovom "Iskustva graditeqa". Kao
{to je poznato, ona je rezultat dugogodi{weg istra`ivawa i
nau~ne obrade kolege Stankovi}a i predstavqa delo zna~ajno za
upotpuwavawe saznawa, pozicionirawa i tuma~ewe na{eg gradite-
qskog nasle|a.
Na~in na koji je obra|ena i izlo`ena tema, predstavqa
izuzetno vredan materijal koji sa jedne strane svojim obimom, a sa
druge strane svojom dubiozno{}u zaokru`uje temu i formira gra|u
~ije delove uspe{no mogu koristiti studenti u osnovnoj nastavi,
ali i pre svega poslediplomci koji u woj mogu na}i relevantne kop~e
u svom edukativnom procesu i nau~noistra`iva~kom radu. Neophodno
je napomenuti da se u korisni~kom krugu kwige, odnosno dela kolege
Stankovi}a, ravnopravno nalaze studenti i istra `i va~i kojima je
mati~nost ne samo arhitektura i weni aspekti - projektovawe,
konstrukcija, istorija, ve} i struke i nau~ne discipline iz kate-
gorije dru{tvenih nauka - sociolozi, filozofi, istori~ari,
istori~ari umetnosti, etnolozi i mnogi drugi.
Iz gore navedenih ~iwenica, smatram da se jasno iskazuje
zakqu~ak o potrebi i mogu}nosti da se kwiga docenta dr Milenka
Stankovi}a "Iskustva graditeqa", od{tampa kao univerzitetski
uxbenik, koji }e se koristiti u osnovnoj predava~koj nastavi, ne samo
na Arhitektonsko-gra|evinskom fakultetu u Bawaluci, ve} i u nas-
tavi na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Pored mati~nih
fakulteta, ve} su navedene profesije i profili potencijalni koris-
nici ovog, u nastavi i edukaciji neophodnog uxbenika.
Milenko Stankovi}
274
Professor Branislav Stojanovic lecturing at the Architecture-Civil engi-
neering Faculty in Banjaluka and Architecture Faculty at Belgrade
University to made a suggestion to print and use this study as a textbook
for elementary and postgraduate classes
The architecture analysis is the first and introductory subject at the Architecture-
Civil engineering Faculty in Banja Luka and at the Architecture Faculty of
Belgrade University. This subject is taught as one of the subjects studying elements
of planning and is lectured at the entering year of studying. Later, on the second
year of study the subject concerning residence - single-family and multifamily
residing is introduced. Such approach and order of methodological units resulted
from the need to introduce students gradually into complex world of architecture
planning and designing by familiar issues, processes and technological demands
they already know.
Within the complex issue of residing, a whole set of aspects from which this sub-
ject has been studied, analysed and considered in teaching and in practical appli-
cation is recorded.
Certainly, one of the most important aspects considering the issue of residing/liv-
ing is the one concerning the national construction. Unfortunately, our relation
toward the tradition and national construction had no adequate position and treat-
ment on the social level and therefore it was neglected in educational system.
Thus, the problem of national construction and experiences of traditional living
existed exclusively in the framework of historical subjects. The consequences were
inadequate stream and negative influences on development, country household
organisation and function, as well as on total suspension of further transformation
possibilities, capacity building and development principles, and knowledge
obtaining, traditional construction experiences and its application in planning the
present living buildings.
In a contribution to the thesis that the domain of architecture, as well as many
other domains of education should develop the subject of national construction
more intensively and incorporate it in the faculty curriculum goes the fact that
today more attention is paid in the world to studying roots and possible influences
of traditional construction. The highlight is not only on local and historical conti-
nuity, but also on growing need, awareness and obligation to protect natural
resources and environment.
Favourable circumstance for remodelling the elementary faculty curriculum, as
well as modelling the postgraduate course at the Architecture-Civil engineering
Faculty in Banja Luka reflects in the need to approximate the curriculum to the
European standards, lecturers and moderators. This leads to the subject of nation-
Iskustva graditeqa
275
al construction. It is quite important for us and it should be incorporated in the
planning and designing curriculum, by which the circumstances and possibilities
for transmitting the tradition into the contemporary needs and demands would be
achieved. When defining the position, form and contents the accent might be on
free and postgraduate studies. This subject should have an adequate position in
regular curriculum.
"Constructors' Experiences" by Ph.D. Milenko Stankovic is quite important book
and presents a great contribution to this kind of view and approach to teaching.
As already mentioned, it is a result of years of Mr Stankovic's research and voca-
tional processing. The book completes findings, positions and explains our con-
struction inheritance.
The way in which the subject is processed and explained presents valuable mate-
rial. With its volume on one side and its depth on the other the book encircles sub-
ject and formulates material for the students' usage in regular studies and scien-
tific-vocational work. It is necessary to mention that users of this book are equal-
ly students and research workers, whose home subject is not only architecture with
its aspects - planning, constructing, history, but also other fields and disciplines of
social sciences - sociology, philosophy, art history, ethnology and many others.
From the above mentioned facts a clear conclusion is drawn. There is a
great need for printing Ph.D. Milenko Stankovic's book "Constructors'
Experiences" and using it as a textbook in teaching at the Architecture-Civil engi-
neering Faculty in Banja Luka, as well as at the Architecture Faculty of Belgrade
University. Beside those domestic faculties, potential professions and profiles as
users of this educational textbook are already allocated.
Milenko Stankovi}
276